Türk-İslam Kültürü Üzerinde Araştırmalar ve Görüşler [PDF]

Zitiervorschau

ANKARA ÜNIVERSITESI 11-411YAT FAKÜLTESI YAYINLARI NO: 183

TÜRK-ISIM KÜLTÜRÜ ÜZERINDE ARAŞTIRMALAR VE GÖRÜŞLER

Prof. Dr. İbrahim Agâh ÇUBUKÇU

ANKARA 1987

■

ANKARA uNIVERS İ TES' I Li6 1-1IYAT FAKuLTESI YAYINLARI NO: 183

TÜRK- İ SLAM KÜLTÜRÜ ÜZERINDE ARAŞTIRMA1AR VE GÖRÜŞ LER

Prof. Dr. İ brahim Agah ÇUBUKÇU

ANKARA 1987

IÇINDEKILER Sayfa

v, ÖNSÖZ

r‘--

X

Türk Felsefesinin Temel Özellikleri

7

Türk Kültürü ve Din

9

Kültür Tarihimizde Sanat ı n Değeri

41

Törelerimizde Kad ın ı n Yeri

51

Felsefesinin Do ğ u ş u ve Geli ş mesi C Türk Türk Felsefesinde Yunus Emre'nin Önemi (

5

59 75

Yunus Emre ve Varl ı k Felsefesi Dunya Bar ışı Hakk ında İ slâm ı n Görü şü ve Uyum

79 87

Türk- İ slam Medeniyeti ve Bat ıya Etkisi

95

Gazzali ve Felsefesi Yaşayan Yazidilik Atatürk'ün Gösterdi ğ i Yolda Çağdaş laş ma

111 127 141

Atatürk ve Milliyetçilik Atatürk ve Sanat Atatürk ve Çağdaş laş ma

149

Tasavvuf Felsefesi ile Tarikat ı n Mukayesesi Erzurum'lu İ brahim Hakk ı 'n ı n Felsefesi

175 181

Türk Toplum Hayatı nda Ahllik Türk Felsefesinin Ana Hatlar ı Eş 'arl

191 195 199

Maturicr FardbZ

201

İ bn Sina ve Felsefesi İ bn Miskeveyh

207 209

Ahmet YeseVi' Hac ı Bektaş Veli'

211

Suhrevera İ bn Rü şd Bibliyografya

215 219 223

indeks

227

153 157

205

213

3

ÖNSÖZ Bu eserimizde Türk - İslâm kültürüyle ilgili bazı araş tırmalarımızın ve bir kaç konferansımızın metinlerini yay ınhyoruz. Türk kültürüyle ilgili ara ştırmalarda din ve felsefe hareketlerine önem verdik. Özellikle Türklerin İslâmiyete yaptıkları katkıları belirttik. Ayrıca İslâmiyetin bilime, sanata ve dü şünceye önem veren özelli ğini açıkladık-:1)inin ça ğdaşlaşmaya engel sayılmayacağı üzerinde durduk. Atatürk'ün kurduğu Cumhuriyetimizin temel ilkelerine de ğindik. Bu eserimizdeki bazı araş tırmalarla, Türklerin tarihiyle, sanat ıyla ve felsefesiyle dünya kültürüne yapt ıkları katkılar sergilenmeye çalışılmış tır. Yazmak bizden, de ğerlendirmek say ın okurlarımıza aittir. İbrahim Agâh ÇUBUKÇU

TÜRK FELSEFESİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ Felsefenin ana konular ı bellidir. Bunlar varlık bilimi, bilgi kuramı, hürriyet sorunu, ahlak, insan ve din felsefesi gibi konulard ır. Türk kültür tarihini araş tırdığımız zaman bir çok' dü şünürümüzün bu konularda kafa yorduğunu göriiriiz. Biz bu yazımızda özellikle islamedan sonra geli şen Türk Felsefesi üzerinde durmak istiyoruz: Türkler sekizinci yüzyıldan itibaren islamla ilgilenme ğe başlamışlar, dokuzuncu yüzy ılda bu ilgi artmış , onuncu yüzyılda ise bir çok Türk kitle halinde islamiyeti kabul etmi ştir. Türklerin islamlaştıktan sonra Batı'ya doğru göç ettikleri ve kendi uygarlıkların' gittikleri yere taşıdıkları da bilinmektedir. 1071'de Malazgirt Sava şından sonra Türklere Anadolu kapıları iyice aç ılmış tır. Burada soydaşlanmızın bir özelliğinden daha sözetmek yerinde olur. Türkler göçebe ve sava şçı bir ulus olduğundan bağnaz olmamışlardır. Çeşitli kültürleri kendi görü şlerinde eritmeyi ba şararak gittikleri yerlerde üstünlüklerini kabul ettirmi şlerdir. Özellikle Budizm, Maniheizm, Mazdeizm ve H ıristiyanlıkla zaman zaman kar şılaşmışlardır. islâmiyetten önce ço ğunlukla Şamanizmle içiçe olmu şlardır. İş te bu kadar geni ş ve değişik kültürlerle zaman zaman kar şılaşmış olan soydaşlarımız, Islamiyeti benimsedikten sonra daha yaratıcı olmuşlardır. Bu yaratıcılık felsefe alanında da kendini göstermi ştir. Islam'da Arap filozofu Kinci/eden sonra felsefeyi kuran ve geli ştiren iki Türk dü şünürü olmuş tur. Akılcı olan bu düşünürlerden biri Farabi, öteki ise İbni Sina'dır. 870 yılında doğup 950'de ölen Farabi ile 980'de doğup 1037'de ölen İbni Sina Meşşaiye ekolünün en tan ınmış isimleridir. Her ikisi de Türk soyundand ır, ve Türk bölgelerinde ilk öğrenimlerini yapmışlardır. Çeşitli fıkıh kurallarmm hakim olduğu ortamda dinle felsefeyi uzla ştırmağa cesaret etmi şlerdir. Her iki dü şünür de varlığın ashnın Tanrı'dan geldiğini doğrulamışlar ve Hz. Muhammed'in Peygamberliğini vurgulamışlardır. Ancak zaman kavramı, Tann'nın ilmi ve ölüm sonrası hayat hakkında yeni yorumlar getirme ğe çalışmışlardır. Özellikle mutluluk felsefesi üzerinde durarak bilgece ya şamanın ve ölçülü davranman ın önemine dikkati çekmi şlerdir. Peygamberlerin 7

vahiyle ulaşmak istediği amaca, bilge ki şinin akılla ulaşabileceğini dile getirmişlerdir. Adalet, do ğruluk, itidal ve yiğitlik kavramlarını açıklayarak vicdanlara erdemin ilkelerini sunmu şlardır. Her iki düşünür de hurafelere kar şı olmuşlar ve deney yolunu benimsemişlerdir. Başka bir deyimle bilimsel yöntemi tercih etmi şlerdir. Farabl Tıp, Musiki, Matematik ve Felsefede ününü yapmış, İbni Sina da aynı yolda yürüyerek Felsefe, Mant ık, Kimya, Matematik ve Tıp alanında derinleşmiş tir. Araş tırmalar ve deneyler yapmış tır. Onun alKanun fi't-Tıb adlı kitabı 17. yüzyıla kadar Batı Üniversitelerinde kaynak eser olmu ştur. Her iki düşünürümüz de Bat ı felsefesini etkilemi ştir. Türk dü şüncesi etkinliğini Maturidt aracılığıyla Kelâm felsefesinde de kabul ettrmi ş tir. Bunlar Co ğrafya, Botanik, Astronomi, Dinler Tarihi ve Matematik alanında ünlü düşünürümüz Biruniryi de ekleyebiliriz. Müsbet bilimlerdeki araş tırmalanyla tan ınmış olan bu düşünürümüz felsefi konulara da dalmış ve İbni Sina ile mektupla şmış tır. Türk felsefesi yalnız akfici doğrultuda değil, Tasavvufçu yönde de geli şmiştir. Onikinci yüzyıldan sonra toplumsal de ğişmenin sonucu olarak felsefi ekoller arasında mistik felsefe güçlenmi ş tir. Türkler bu alanda da dünya çapında büyük düşünürler yetiş tirmişlerdir. 1167'de ölen Ahmet Yesevi, gerek Maveraünnehir'i ve gerekse Anadolu'yu etkilemi ştir. Hacı Bektaş Veli (Ölm. 1270), Mevlânn (Ölm. 1273) ve Yunus Emre (Ölm. 1320) gibi büyük dü şünürler insan felsefesi yaparak Türk düşüncesini renklendirmişlerdir. Hoşgörülü bir İslâm anlayışmı sergileyerek Anadolu'da Türk - İslâm görüşünün egemen olmasını sağlamışlardır. İnsanın saygıya değer bir varlık olduğunu, hayata anlam verdi ğini, varlığının farkında olduğunu ve Tanrı önünde bulunduğunu belirtmişlerdir. Sevginin insan ı Tanrı'ya yaklaş tıracağını açıklayarak varlıkta birlik felSefesini dile getirmi şlerdir. Bu dü şünürlerin görüşleri kendilerinden so raki yüzy ılları da etkilemiş tir. Ancak 1547 y ılından sonra medreselerde felsefe yasakland ıktan ve müsbet bilimler en alt düzeye indirildikte> sonra Türk felsefesi yaln ız tasavvufi şürlerin dizelerinde devam etmi tir. Tanzimattan yani 1839'dan sonra Türk felsefesi yeniden kendi yolunu aramağa başlamış tır. Yazımın bitirmeden önce bir husus üzerinde durmak isteriz. Biz Atatürk ilkeleri do ğrultusunda bilim ve teknikte ça ğdaşlaşmayı sürdürürken gençlerimize tarihten gelen felsefemizi ö ğretmeliyiz. Ku şkusuz gençlerimiz kendi kültür zenginliklerini ö ğrendikçe daha güvenli olacaklardır. Güven ise başarının anahtarlarmdand ır. 8

TÜRK KÜLTÜRÜ VE D İN Din, geni ş anlamıyla, insan ile Tanrı arasmda kutsal bir ba ğdır. insanoğlu, öteden beri hayata bir anlam vermek istemi ştir. Düşünürler, evrenin başlangıcını, sonunu ve nasıl meydana geldi ğini çözmeye çalışmışlardır. Evrenin ilk unsuru üzerinde kafa yormu şlardır. Varlığı anlamak istemişlerdir. Düşünürler, ayrıca insanın evren içindeki yerini tespit etmek için çaba harcamışlardır. insanın yazgısı sorunu üzerinde dü şünmüşlerdir. Bir çok dü şünürü ölümden sonraki hayat me şgul etmiş tir. Her düşünür, mensup olduğu ekole göre, bu sorunlara cevap aramış ve fikir yürütmü ştür. Ancak sorunların çözümü hakkında düşünürler arasında ortak bir sonuca varılmamış tır. Bununla birlikte evren, evrende insanın yeri, insanın yazgısı ve ölüm olgusu, filozofları yine de düşündürmeye devam etmi ş tir. Ş u kadar var ki bu konularda din insanl ığa en azından bir avuntu sağlanuş tır. Gerçi dinler arasında ortak bir düzenin ve ortak bir aç ıklamanın olduğ u iddia edilemez. Ancak hemen hemen bütün dinlerde kutsal değerlere inanmak söz konusudur. Evrene ve insana bakış da söz konusudur. Ne var ki kimi dinler konuyu ilkel biçimde çözümlemeye çalışmış , kimileri de daha ayrıntılı dile getirmi ş tir. Totemi kabul eden dinlerin mensuplar ı, kendilerini do ğanın parçalarından ayırmamışlardır. Ancak zamanla toplumlar gelişmiş ve insan kendi özünü, mevcudiyetinden ay ırmaya başlamış tır. İnsan hem kendisine, hem Tanrı'ya, hem de nesnelere bir anlam vermeyi ba şarmış tır. Kuşkusuz dinler içinde en çağdaş ve en olgun olan ı İslâmiyetfir. Yüce Tanrı insanlığa öteden beri bir çok peygamber yollam ış ve fa9

kat insanların zaman zaman yanlış yollara saptığını görmüştür. Gökten son olarak islâmiyet indirilmi ş tir. Yüce Allah Hz. Muhammed'in elçiliğiyle islâmiyeti insanh ğa duyurmuş tur. Islam dini yapısında bulunan içtihad usulüyle ça ğın gelişmelerine çözüm getirme gücüne sahiptir. Bu nedenle de Islam, son din olarak bildirilmi ş tir. islâmiyet, k ısa sürede Arabistan yarımadasının dışına taşmış ve büyük bir din olduğunu kabul ettirmi ştir. Bunda islâmiyet'in bilim ve medeniyete aç ık bir din olmasının da büyük katkısı vardır. islâmiyeteten Önce Türklerde Din ve Kültür Eski Türklerde bir sıralar inanç, totemcili ğe dayalı idi. Herhangibir aşiret, topluluğunun atası olarak bir nebatı veya hayvanı kutsal sayardı. Türkler, dinle karışık töreler arasında, genel ziyafet mahiyetindeki şölene, sürgün avına, birbirinin yasm ı tutmağa önem verirdi. Türklerde, yukarda mavi gök, a şağıda kara yer iki dini unsur idi. Bazı Türk boylarmda "Yer-Su" kutsaldı. Perilere, ata sayd ıkları "kurt"un adına ve semanın ruhu adına yılda bir kez ibadet yapıldığı bilinmektedir. Altay Türklerinin dini olan Ş amanizm'de kâinat bir takım tabakalara ayrılmış tı. Yukarda on yedi kat ışık âleminin yani Cennetin ve aşağıda yedi yahut dokuz kat karanlık âlemin, yani Cehennemin varhğı kabul edilirdi. Ortada da insanlarm yurdu olan yer yüzünün bulunduğu samlırdı. Tanrı'nm göğün en yüksek noktasında oturduğu düşünülürdü. Türkler Gök Tanrısına milli bir anlam vererek bağlanırdı. Onlara göre, iyi ruhlar bir ku ş veya böcek gibi uçarak yukarda Cennete gider ve şefaatçı olurlar. İnsan ölünce kötü ruhlar yerin a şağısmdaki tabakalara gidip kötülük yapmaktan haz duyarlar. Yeryüzünde YerSu adı na iyilik yapan ruhlar bulunur. Bunlar yüksek da ğlarda, nehir kaynaklarmda ve ormanlarda kahrlar. Türkler bu sebeple buralara kurban sunarlardı . Dini merasimleri, dini önder say ılan "Kam"lar yürütürlerdi. 1

1 Bak. Ortl. Prof. Fuat Köprülü, Türk Edebiyat ı Tarihi, s. 14-15, İstanbul 1981; Prof. Dr. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk- İslam Medeniyeti, s. 3335, Ankara 1965; Ziya Gökalp, Türk Töresi, 45-71, Haz ırlayan: Hikmet Dizdaro ğlu, Güneş Matbaacılık 1976; Ziya Gökalp, Türk Medeniyeti Tarihi, s. 45.51, 113130, hazırlayanlar: İsmail Aka ve Kazım Y. Kopraman, İstanbul 1976. 10

Türkler sınırlarındaki komşularıyla mücadelelerde yiğitçe davranmasnu bilmişlerdir. Çe şitli ülkelere akınlar yapmışlar ve bir çok medeniyetle kar şılaşmışlardır. Budizmi, Zerdüşt dinini, Nasturiliği ve Maniheizmi tanımışlardı r. Budizmi din olarak kabul eden Türkler de oldu. Mazdeizmin yani Zerdü şt dininin ve Maniheizmin kabul edildi ği dönemler de oldu. Sözgelimi Maniheizm M.S. 'VIII nci yüzy ılda Uygurlarm resmi dini oldu. 2 Türkler değişik kültürlerle yüzyüze gelmelerine ra ğmen kendi törelerini ve ki şiliklerini korumasını bildiler. Kendi sosyal yapılarında yabancı etkileri eritip kültürlerini geli ştirdiler. Türklerin aile yapısının güçlü olması, kültürlerinin temel unsurunun devamının önemli nedenlerindendir. Ötedenberi kad ının Türk töresinde önemli bir yeri olmu ştur. Hatta totemcilik döneminde akrabalık ana yönünden geçerli olmu ştur. Bununla birlikte ailenin ba şkanı olarak "day ı" kabul edilmiş tir. 3 Eski Türk devletlerinde emirnamelerin Hakan ve Hatun adına imzaland ığı, resmi' toplantılarda Hakan'ın yanına Hatun'un da oturdu ğu bilinmektedir. Türkler sürülerini yaz ın yaylalara götürürler, binicilik ve at ıcıhğa önem verirlerdi. Kılı ç, ok, yay kullanmakta usta idiler. Türklerde silâh ve savunma kültürü çok geli şmişti. Kılıçlarını ve kemerlerini süslemesini iyi bilirlerdi. Uygurlar, tapınakları nda sanat zevkiyle dolu eserler yaratm ıştır. Yapılan kazılarda işlenmiş heykeller, süslü duvarlar, mutfak e şyası üzerine yapılmış resimler bulunmuştur.4 Yine yapılan çe şitli kazılarda Türklere ait kaplan, geyik ve ay ı avıyla ilgili resimler ele geçmi ş tir. Göktürk ça ğına ait kartal ve insan figürleri Türklerin sanat kültürünün zenginli ğinin kanıtlarındandır. Eski Türk boylarında kabartma hayvan başları, kuşlar ve çiçek motifleri yapmak yaygındı. Göktürk çağına ait pek çok heykel bulunmu ş ve

2 Bak. M. Çağatay Uluçay, İlk Müslüman Türk Devletleri, s. 285-286, Ankara 1975; Fuat Köprülü, Türk Edebiyat ı Tarihi, s. 23-24. 3 Bak. Fuat Köprülü, an ılan eser, s. 16.17. 4 Bak. Celâ1 Esat, Türk Sanat ı, s. 15, İstanbul 1925. 11

kaya resimlerinde süvarilerin ellerinde bayrak tuttu ğu saptanmıştır. Bayrağm kurt başıyla süslendiği de görillmü ştür. 5 Kısacası eski Türklerin dinleri, aile yap ısı ve gelenekleri kültür hayatını etkilemiştir. 6 Türkler dokuzuncu yüzy ılda yoğun olarak islâmlaşmaya başlarken kendilerine özgü köklü ve önemli bir kültür düzeyine ulaşmışlardı. İslümlaşmadan önce Türkler yüce ilâh olarak tekliğine inanılan Gök Tannsı'm benimsemi şlerdi. Esasen sürülerini otlatmak için gere ğinde uzun mesafeler kat etmek zorunda olan Türkler için dikkatler daima gö ğe çevrilmi ştir. / İslâmiyet ve Türkler Türkler sekizinci yüzy ıldan itibaren İslâm âlemiyle temas hâlindeydiler. Özellikle Emeri idaresinin bask ısmdan memnun olmayan bazı din adamları Abbasher lehinde propaganda yap ıyorlardı. Ortaasya'y ı islâmla ştırmaya çalışanların çoğunda bu gayreti bulmak mümkündür. 750 yılında Abbasiler yönetimi Emevilerden ald ıktan sonra baı hükümdarların Türklere önem verdiğini görmekteyiz. IX. yüzy ılda Türklerin islâmla şması hızlandı. Me'mun'un ordusunda Türk soyundan askerler vardı. Hele Mu'tasım'ın halifeliği zamanında Türklerden oluşan özel birliklerin yeti ş tirilmesine özen gösterilmi ş tir. Mu'tasım zamanında Maveraünnehir'de İslâmiyet h ızla yayılmağa devam etti. Esasen daha önce halife Me'mun yerli büyük ailelerin önde gelenlerini elçileri kanalıyla Bağdad'a çağırarak onlara armağanlar dağıtmış tı. Bu da Türklerin gönülleriyle İ slâmlaşmasını hızlandırdı. 8 Onuncu yüzy ılda Karluklar, O ğuzlar ve Batı Türklerinden ikiyüz bir çad ır halkı islâmiyet'i kabul etti. Onbirinci yüzy ılda Türk âleminin büyük ço ğunluğ u İslâmiyet'in etkisi alt ına girdi. Türkler arasında İslâmiyeein yay ılmasında ilkelerini mistik duygularla besleyen dini ekollerin de etkisi çoktur. Türklerin Ş aman oldukları dönemde dini önder say ılan Kâm'lar, toplumda etkiliydi. Kâm, şiir söyleyen, bilgece sözler bilen, kötü ruhlar ı koğan, doğa ötesi olaylarla temas kuran, dini törenleri yöneten ve gere ğinde vecd içinde raks5 Bak. Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, İslâmiyet'ten Önce Türk Kültür Tarihi, s. 140-158, Ankara 1984. 6 Bak. Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri ş , s. 55.73, Anka. ra 1978. 7 Bak. Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri ş , s. 68. 8 Bak. Ord. Prof. Dr. Fuat Köprülü, Türk Edebiyat ı Tarihi, s. 84-85. 12

eden kimseydi. Türkler islâmlaştıktan sonra Kâm denen kişi artık Baba ya da Ata adını aldı. islâmiyet adına dini önderlik yapmaya ba şladı. Ancak bu gibi ki şilerin Şamanlığın etkilerinden birdenbire kopmaları kolay olmadı. Bu etkileri girdikleri mistik ekoller arac ılığı ile nesilden nesile devam ettirdiler. islâmiyet'in mistik duygularla Türkler aras ında gönüllere yerle şmesinde Ahmed Yesevi'nin büyük etkisi oldu. Ahmed Yesevl'ye isnâd edilen Divan-ı Hikmet adlı eser Türkçe manzum bir kitap olup elden ele dolaşmıştır. Ahmet Yesevi hitap etti ği topluluğun kültür düzeyine göre, basit menkıbeleri, dini ve ahlâld öğütleri, Allah'ın büyüklüğünü ve gücünü dile getirmi ş tir. 9 Türkler arasında taassuptan uzak mistik duygular etkili olurken yine taassuptan uzak akılcı görüşlerin de kabul gördü ğüne tanık olmaktayız. Özellikle M. yüzy ıldan itibaren akılcı dini bir ekol olan Mu'tezile'nin etkisi Harizm'de yay ıldı. Harizmşahlar dine ve bilginlere önem verdi. Bilimi te şvik ettiler.° ° Mu'tezile'ye mensup Ebu'l-Kâs ım Mahmut Zemah şeri (1074-1134), Mukaddimetu'l-Edeb adlı tanınmış sözlüğü, Farsçadan ba şka Harizm Türkçesine de çevirmi ş tir. Divan-ı Lügat-ı Türk ve Mukaddimetu'l-Edeb'in tercümesi, Türkçenin tarihteki gücü ve zenginliği açısından önemlidir." Türkler bir yandan islâmla şırken, bir yandan da Batı'ya doğru göç etmi şlerdir. Özellikle Alpaslan' ın 1071 de Malazgird'de Bizanshlar ı yenmesi Türklere Marmara sahillerine kadar yay ılma imkânı vermiştir. Türkler Anadolu'da Bizans yönetiminde derebeylerin bask ısından bıkmış topraksız aileleri memnun etmesini bildiler. islâm' ın fetih hukukuna dayanarak ald ıkları araziyi devletin malı saydılar. Çiftçilere i şleyebilecekleri kadar topra ğın tasarruf hakkını babadan o ğula geçebilecek biçimde verdiler. Göçebeleri yerle ş tirdiler. Sosyal düzeni daha iyi duruma getirdiler. Ayn ı zamanda daha iyi ziraat ürünü al ınmasını sağladılar. Selçuklu Sultanları zaman zaman Anadolu'ya Ortaasya'dan gelen Türk aşiretlerini ustaca yerle ştirdiler. Onlara hem maddi imkânlar sa ğ ladılar, hem de Allah için fetih ruhu a şıladılar. Onüçüncü yüzy ılda Moğol istilasından kaçan Türkler de ak ın akın Batıya göç ettiler. Mo9 Bak. Fuat Köprülü, Türk Edebiyat ı Tarihi, s. 193-195. 10 Bak. F. Köprülü, an ılan eser, s. 119. 11 Bak. F. Köprülü, an ılan eser, s. 201.203. 12 Bak. Osman Turan, an ılan eser, s. 255. 13

ğollar okumuş kimseleri, usta ve sanatkarlan daha çok s ıkıştırıyorlardı. Bu nedenle Anadolu'ya kaçan ayd ın kişiler, Türk kültürünün ve Islam inancının yayılmasında etkili oldular. TÜRKLERIN ISLAM ÂLEMINE ETKILERI Islarniyet, Hz. Muhammed zaman ında hızla yayılmış ve fikri çekişmeler söz konusu olmam ış tır. Hatta ilk dört halife devrinde ne mistik tarikatlar, ne de dini fırkalar mevcut değildi. Hz. Osman zamanından sonra, siyasi çeki şmelerin ciddi bir hal ald ığı görülmektedir. Zamanla islam âleminde bir çok fırkalar oluşmuştur. Bu fırkalar, ya da mezhepler zahiren dini konular yüzünden «kentli§ görünmekle beraber, temelde siyasi havaya dönü şmüştür. Böylece ayr ılıkların ve ihtilafların arası kesilmemiş tir. Tarikatlar ise, çe şitli sosyolojik nedenlerle Hz. Muhammed'den 150-200 y ıl sonra olu şmağa başlamış tır. Islamiyeein kutsal kitabı Kur'an-ı Kerim, bütün müslümanlarca kabul edilmekle birlikte değişik yorumların ardı kesilmemi ştir. Savaşlar, seyahatlar, ticari faaliyetler, hastal ıklar, değişik kültür farklılıkları, başka başka yorumların ortaya konmasm ın nedeni olmu ştur. Bazı yorumlar çok katı, bazıları ise daha yumu şak olmuştur. Ancak Kur'ân' ın vahiy ürünü olduğunda ve Hz. Muhammed'in peygamberli ğinde ihtilaf olmamıştır. Çağın değişmesiyle müslüman toplumların yeni şartlarla ve olaylarla karşılaşması, yeni yorumları doğurmuştur. Kuşkusuz islamiyet'in yay ılmasında, sevilmesinde ve savunulmasında Türklerin büyük eme ği geçmiş tir. Türklerin bu ba şanlarmda yicdanlara saygılı olmalarının da etkisi büyüktür. Esasen islamiyet'te vicdanlara baskı yoktur. Vicdanlara saygil ı olmak Kur'an' ın buyruğudur. Kuran'da şu ayetler vardır: "Dinde zorlama yoktur"" . "Sen ancak bir hatırlatıcısm. Onlar üzerine bask ı yapıcı değilsin" 14 . "Eğer Rabbin dilese idi yeryüzündeki kimselerin hepsi top yekün iman ederdi. Böyle iken sen, hepsi mü'min olsunlar diye insanlar ı zorlayıp duracak mısın" ? "Allah dileseydi herkese iman yolunu bulacak her şeyi verirdut ıs İş te Islam' ın bu hükümleri kadar kendi törelerinin de etkisinde kalan Türkler, fethettikleri ülkelerde insanların inançlarına baskı yolunu tutmadılar. Aksine onlarla barış içinde yanyana yaşamayı tercih 13 Bakara Suresi, âyet: 256. 14 Gâ şiye Suresi, âyet: 21-22. 15 Yunus Suresi, âyet: 99. 16 Bak. En'âm Suresi, âyet 35.

14

ettiler. Anadolu'da Süryard, Ermeni ve Rumlar, Bizansl ılardan çok Selçuklulardan memnun kald ılar. Bizans idaresinde ezilen köylüler, Selçuk egemenliğine girdiler.' II. Kılıçaslan, Malatya Süryan? patri ği Mihael'e mektup yazarak Bizans'a kar şı zaferlerinde duas ının katkısı olduğunu bildirdi. Teşekkürlerini yazd ı. II. Gıyaseddin Keyhüsrev evlendiğ i Gürcü prensesinin Konya saray ına Papaz ve kutsal e şya ile gelmesini ho şgörüyle kar şıladı." Osmanlılar döneminde uzun süre aynı hoşgörünün devam ettiğini görüyoruz. Murat I.'in Bizanshlara ve Rumlara kar şı iyi muamelesi, Bizans kilisesinin sevgisini çekiyordu. Patrik, 1385'te Papa VI. Urben'e yazdığı mektupda Sultan Murad' ın kiliseye tam bir özgürlük tan ıdığını bildirmiş ti. Türklerin vicdanlara saygılı davranışları, Bizans sınırlarında Hıristiyanlarla müslümanlar ın barış içinde yaşamalarını sağladığı gibi yeni fetihleri de kolayla ş tırıyordu. Türkler Anadolu'ya gelenekleri ve görenekleriyle geldiler. Devlet yönetiminde törelere dayah hukukun önemli yeri olmu ştur. Devlet, nazart olarak olmasa bile, uygulamada halk ın çıkarım ve yönetimin güçlü kalmasını planlamış tır.29 Türklerin dü şünürler kanalıyla islâmiyet'e etkileri oldukça dikkati çekici olmu ştur. İslam egemenliğinin eski kültürlerin yaşadığı önemli merkezlere yay ılması, yeni görüşlerin doğmasını hızlandırdı. iskenderiye, Antakya, Harran, Urfa, Cundi şapur kültür açısından tarihte yeri olan merkezlerdendir. Antakya`da, Harran'da, İskenderiye'de eski Yunan kültürü, üçüncü ve dördüncü yüzy ıllarda etkisini sürdürmü ştür. M.S. 363 yılında kurulan Ruha (Urfa) okulunda hem Yunan ve hem İran kültürü sözkonusuydu. 6. yüzy ılda faaliyet gösteren Cundi şapur okulunda ise Fars kültürü egemendi. Ayr ıca bu okulda Hint kültürü de biliniyorda. M.Ö.4000-5000 yıllarına uzanan ve Mezopotamya'da yaygın olan Sümer medeniyeti topraklanyla yine bir o kadar eski olan Mısır medeniyeti alanlar ı da müslümanların egemenliği altına girmiştir. 17 Bak. Osman Turan, an ılan eser, s. 256. 18 Bak. Osman Turan, an ılan eser, s. 257. 19 Bak. Prof. Dr. Tayyip Gökbilgin, Osmanl ı Müesseseleri, Te şkilatı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bak ış , s. 30-31, Istanbul 1977. 20 Bak. Fuat Köpriilli, Osmanl ı Devletinin Kuruluşu, s. 58, Ankara 1984. 15

Müslümanlar egemenlik alanlar ı genişledikçe yeni kültürlerle karşılaşıyorlardı . Esasen savaşlar kadar ticaret ve seyahat da kültür ah şverişini hızlandırıyordu. Ayrıca aydın bir hükümdar olan Abbas.' Halifesi Me'mun 9. yüzy ıl başlarında Beytu'l-Hikme'yi (bilgelik evi) kurarak bir çok bilgini toplad ı. Eski Yunan ve Iran kültürleriyle ilgili bir çok eserin arapçaya çevirisini sa ğladı. Bu çeviriler Yunancadan, Süryancadan ve bazan da Farsçadan yapıldı. Müslümanlar tıpda, astronomide, matematikte, fizikte ve felsefede büyük bir at ılım yaptılar. ikdetâ bir İslam rönesansı geliş ti. Başta Me'mun olmak üzere birçok düşünür, akla ve deneye önem verdi. Hatta Abbas.' devleti, ak ılcı bir okul olan Mu'tezile'nin görü şlerini resmen kabul etti. İslâmt olan her şey akla uydurulmağa çalışıldı. Fikir tartışmaları ve müspet bilim gelişti. Bu akılcı yorumlar Halife Mu'tasım zamanmda da devam etti. Ne var ki Mu'tezile mensuplar ı, ameli imana dahil edip görüşlerini kabul ettirmek için zora ba şvurmaya başladılar. Bu baskıya toplum dayanamaz oldu. Neticede bu durum otuz y ıl kadar sürdükten sonra, daha yumuşak bir görü ş olan sünnet yoluna dönüldü. Bu yumuşak sünnet yoluna dönü şte iki büyük kelâmcm ın etkisi oldu. Bunlardan birisi E ş 'ari, ötekisi Maturidi'dir. Maturidi aslen Türk olup Semerkand' ın Maturid mahallesindendir. Kelâm ve islâm felsefesiyle ilgili bir çok de ğerli eser yazan Maturidt, 944 y ılında hayata gözlerini yumdu. Mntüridi, iman ın dil ile söylemek ve kalple do ğrulamak olduğunu söyleyerek islâmiyet'in inanç sorunlar ını açıkladı. Görüşlerinde akıl ile nakli kaynaş tırmağa çalıştı. Fikirleri Ortaasya'dan Anadolu'ya kadar geni ş bir kesimde benimsendi. Onun inanç sistemi bugün de Türkler arasında oldukça etkindir. 21 Ancak Mu'tezile'nin görü şlerinin zaman zaman yeniden etkinlik kazandığı da olmuştur. Buveyhiler zamanmda vezir Sâhib b. Akkad ve Tuğrul Bey devrinde vezir Amidu'l-Mülk al-Kunduri itizalt görü şleri te şvik etmiştir. Sonuçta Selçuklulardan Alpaslan'm veziri Nizamul-Mulk, sünnet yolunu yeniden gündeme getirmi ştir. Böylece Maturianin ve Eş'artsnin görüşleri güçlenerek devam etmi ştir.22 Büyük Türk bilgini al-Biru ıll'nin de İslâm alemine kültür aç ısmdan etkisi tanınmış tır. Birunt, Harizm'in başkenti Kas'da bugünkü Ş a21 I.Agah Çubukçu, islam Düşünürleri, s. 116.118, Ankara 1977. 22 Ebu Bekr Ahmed el-Ba ğdadi, Tarlhu Ba ğdad, e. IV., s. 37-38, M ısır 1931; Zuhdi Carullah, Mu'tezile, s. 213, al-Kahire 1947; Ibn al-Esir, el-Kamil fi't-Tarih, e. VIII, s. 96-97, al-Kahire. 16

habbas Veli yakınlarında M. 973 de doğmuş ve yakla şık 1051 yılında ölmüştür. Ana dilinin Türkçenin de ğişik bir lehçesi olduğu kaydedilmektedir. Felsefeyle de me şgul olmakla birlikte, çalışmalarının ağırlığı müspet bilimler üzerinedir. Biruni, bilimsel yöntemle çal ışmayı seven bir bilgindi. Her türlü mezhep kaygısının üstündeydi. Islâm dinine bağlıydı. Ancak hurafenin ve taassubun kar şısındaydı. 23 Aklı esas alır, gözlem ve deney yapmayı severdi. Büyücülüğe karşı çıkardı. Astrolojiye pek güvenmezdi. Fal, üfürük, uğursuzluk, y ıldıza bakma usulleriyle gelecekten haber vermeyi do ğru bulmazdı.' Birmli araş tırmalarında objektif kalmıştır. Astronomide gözlemler yapmış ve güneş parametrelerini ölçmü ştür. 25 Astronomide bu bilimin kurucusu Ptoleme'yi ele ş tirecek kadar ve onun yanh şlarmı bulacak kadar derin bilgindi. Matemati ğe önem verirdi. Fizik alan ında deneyler yapar, sonuç ç ıkanrdı. Dünyanın yuvarlaklığı ve döndüğü üzerinde durdu ğu bilinmektedir. Yerçekiminin tesbitini yapm ış tır. Güne şin yerden uzaklığı, sabit ve gezegen y ıldızların durumları ve ayın hareketi hakkında da gözlemler yapmış tır. Özellikle fiziki coğrafyanın gelişmesinde etkili olmu ştur. Şehirler arasındaki uzakhkları ölçmüş , enlem, boylam ve dünyamn çevresi üzerinde çal ışmalar yapmıştır. Henüz yirmi ya şındayken yançapı 10 arşın olan bir küre yaparak ülkelerin yerlerini i şaretlemi ştir. Tıp biliminde deneyleri vardır. Hükümdar Mes'ud'un gözünü o tedavi etmi şti. Eczacılıkta ünü büyüktür. ılâçların yararı kadar5 yan etkileri üzerinde de durmu ştur. Ortaçağda Batı âleminde iyi tan ınıyordu. Farabi ve 1bn Sina kar şısında Gazzali'nin takındığı tenkitçi tutum, Fatih Sultan Mehmed döneminde Hocazâde tarafından yeniden değ erlendirilmi ştir. 23 Zeki Veli& Togan, islâm Ansiklopedisi, c. II., s. 655, BirunI Maddesi, İstanbul 1961; Günay Tümer, Birun?'ye Göre Dinler ve İslâm Dini, s. 15. Ankara 1975; Aydın Sayılı, Doğumunun 1000. Y ılında Biruni, Birunlye Arma ğan içinde, s. 5-6, Ankara 1974. 24 Bak. Z. V. Togan, al-Birunt'nin Hikâyât Tarih Ahl al-Hind fi İstihrâc alUmr Nâm Risalesi, İstanbul 1954. 25 Bak Prof. Sevim Tekeli, Birutirnin Güne ş Parametrelerinin Hesab ı, Belleten, e. XXXII, say ı: 105 Ocak 1963, Ankara 1967. 17

Işığm hızının sesten çok oldu ğunu saptamış , 29 maddenin özgül ağırlığını ölçmüş tür. Bu ölçüler, bugünün bilgisinin vard ığı sonuçlara yakındır. 26 Birunt, araştırmalannda özgür ve yans ız davranarak, iyi bir örnek olduğu gibi aklı esas alarak da müspet bilime ağırlık vermiştir. İ man ile aklın sınınnı tesbit etmeğe çahşmış tır. Bilim tarihçisi Sarton, onu, dünyan ın yetiş tirdiği çok önemli bilim adamlanndan biri saym ıştır. Birunfinin eserleri kültür aç ışından islâm âlemine ışık tutmuştur. Onun başansında Türk toplum hayat ının bağnazlıktan uzak yapısının önemli etkisi vard ır. Islamâlemine etki yapan bir ba şka Türk düşünürü de Farabrdir. Farabf Maveraünnehir'in Fârâb ilinin Vesic köyünde M. 870 y ılında doğ muş , çeşitli bilim dallarında eğitim görmüş ve felsefede derinle şmiş bir Türk bilginidir. Onun felsefede Aristo'dan sonra gelen büyük bir İslamdü şünürü olduğu Doğu'da ve Batı'da kabul edilmi ştir. Bu nedenle kendisine " İkinci Öğretmen" ünvanı verilmiş tir. Farabrnin tıp, matematik, musiki ve felsefe gibi bilim dallanyla u ğraştığı bilinmektedir. Onun Kitab al-Musiki ve Ihsâu'l-Ulum gibi eserleri Ortaça ğ'da latinceye çevrilmi ştir. Farabrnin Ortaçağ Hristiyan düşünürlerinden Saint Thomas'y ı etkilediği bilinmektedir. Farabt, İslamfelsefesine ak ılcı bir yorum getirmeğe çahşmıştır. Dinle felsefeyi uzla ş tırmak istemiştir. Peygamber'in, gerçekleri vahiy yoluyla, filozofların ise akıl yolu ile kazand ığını ifade etmi ş tir. Erdemli bir şehri, peygamberin, filozofun, ya da bilge bir önderin yöneteceğini, bunların hepsinin amacının erdem oldu ğunu, ancak peygamberin Tanrı tarafından görevlendirildiğini kaydetmiş tiı27 . Farabt, varlığın Tanrı'nın düşünmesinden,meydana geldiğini, temiz ruhlann mutluluğ a ereceğini ve Islâm'da amac ın ahlâkt ilkelerin gerçekleştirilmesi olduğunu belirtmiş tir. Alemin zaman aç ısından öncesizliğine varan görüşlerinden ötürü Gazzalrnin ele ştirilerine uğramıştır. Onun görüşleri Endülüs'de İbn Rüşd tarafından Tehâfutu'lTehâfut'da tartışma konusu yapılmıştır.

26 W. Barthold, islâm Medeniyeti Tarihi, s. 178-179, Ankara 1963. 27 Bak. Farabt, al Medinet al-Fâdda, s. 71, Beyrut; Farabt, Fusâl Ara Ehl al-Medine, s. 64.71, al-Kâhire 1961. 18

Uyuşukluğa ve hurafeye kar şı olan Farabi, felsefi aç ıdan İslam âlemini etkilemi ş ve akılcı yorumlarıyla dikkati çekmi ştir. M. 950 yılında ölen Farabi, Doğulu ve Batılı bir çok bilim adamının dikkatini halâ çekmektedir. 28 Türk düşüncesinin İslâm âlemine etkisi aç ısından M. 1037 de ölen İbn Sina'nın da adını kaydetmek gerekir. Devrin bilim dili oldu ğu için, o da eserlerini Farabi gibi Arapça yazm ıştır. Ancak Türk gelenekleri ve e ğitiminin etkisiyle İslâm felsefesine Araplardan farklı yorum getirmiş tir. İslâm'da en önemli felsell ekol say ılan Me şşâiliğin, Farabi gibi temsilcisi olmu ştur. Varlık felsefesi ve ruhun varlığı hakkında yaratıcı görüşler sergilemi ş tir. Onun Kitâbu' ş-Şifâ'sı, Kitab'un-Necât'ı ve Kitâbu'n-Nefs'i ortaça ğda latinceye çevrilmi ştir. Dinle felsefeyi uzlaş tırmaya çalıştığı için İbn Sina'yı ele ştirenler olmu ş tur. İbn Sina bununla birlikte İslâm âlemini eserleriyle etkilemi ştir. Aynı zamanda deneyci bir doktor olan İbn Sina'nın al-Kânun fi't-T ıb adlı eseri, Batı üniversitelerinde 17. yüzyıla kadar başvurulan kaynak kitaplardan sayılmış tır. Aklın kavramlar yapmakta ve sonuç ç ıkartmakta gücüne dikkati çeken İbni Sina, Imzan mistik felsefeyle ilgili çözümlemeler de yapmıştır. İbni Sina'nın Batı'da Saint Thomas ve Albertus Magnus'u etkilediği bilinmektedir. Büyük dü şünür Mevlâna da İbni Sina'nın eserlerinden yararlanmış tır. SELÇUKLULAR ZAMANINDA ANADOLU'DA TÜRKLERIN DİNİ HAYATI Anadolu'da gerek 1071'de Bizanshlarm yenilgisinin, gerek 13. yüzyılda Moğol akınları sonucu olarak Türk kültürü iyice yaygınlaşmıştır. Ortaasya'dan ve Iran taraflar ından kitle halinde gelip Anadolu'ya yerle şen Türk boyları, kültürlerini de ta şımışlardır. On ikinci yüzyılda çeşitli mezhep akımlarının hızlanmasma karşın Selçuklu hükümdarlar dini açıdan bağnaz davranmamışlardır. Ancak devlet aleyhine gizli ve açık propaganda yapan Batınilerle sıcak mücadeleler olmu ştur. Öteki dini topluluklar arasındaki mücadelelerde ise ço ğu kez yatış tırıcı davranılmıştır. Bununla birlikte Şillerle Sünniler aras ında, ayrıca Sünni ekoller arasında rekabet ve mücadeleler eksik olmam ış tır .29 .

28 Bak. İ . Agâh Çubukçu, Türk Filozofu Farabf ve Dü şüncesi, Belleten XLIX, sayı 194, s. 274-286, Ankara 1985. 29 Bak. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk- İslâm Medeniyeti, s. 223245, Ankara 1965. 19

Anadolu'ya gelen Türk topluluklar ı genelde Ahmed Yesevi ekolünün etkisini ta şımışlardır. Eski Türk geleneklerine ba ğlı olan bu topluluklar, daima Bizanshlar kar şısında yiğitçe davranmışlar ve kendi kültür alanlarını genişletmişlerdir. Mistik duygularla dolu olarak dini törenlerde coşan, dönen (sema yapan), müzik e şliğinde ilahi söyleyen Baba'lar ya da Atalar tarafından yönlendirilen bu insanlar, dini aç ıdan taassuptan yana değillerdi. Başka inançtaki insanlarla yanyana barış içinde yaşamasını başarmışlardır. Özellikle şehirlerde Müslüman ve Hristiyan halk uyum içinde ya şamışlardır. Bunun sonucu olarak Türk Füttlhatı gayri müslimleri ürkütmemi ştir. Artan Türk güçleri sonucu, hem islâmlaşma artmış ve hem de Türk kültürü Anadolu'da egemen olmuş tur." Türkler medrese, kervansaray, hastahaneler, camiler ve hamamlar yaptırarak mimari alanda da zengin kültür eserleri yaratm ışlardır. Süsleme san'at ında bağnaz davranmamışlar, kabartma heykeller, ku ş , bitki ve hatta insan resimleri yapmışlardır. Böylece dar yorumlara iltifat etmeyerek binalar ı süsleme sanatına önem verrnişlerdir." Hükümdarlar, bilim ve sanata önem vererek egemenliklerinin önemini damgalamışlardır. Selçuklularm tıp, astronomi ve matematiğe önem vermeleri, hastaneler ve gözlemevleri açt ırmaları, sanatta yaratıcılığı hoşgörüyle karşılamaları Türklerin medeni zihniyetinin de ifadesidir. Esasen İslüm dini hem filme, hem de sanata önem vermi ştir. Kur'ân'da bilenlerle bilmeyenler bir tutulmamış tır. Hz. Muhammed de "Allah sanat ve çalışmasında hünerli olanı sever", "Allah güzeldir, güzeli sever", hadislerini söylemiş tir. Bazı fanatik görü şlerin varlığına rağmen müziğe önem veren Selçuklular, bu alanda da Türk töresinin ya şamasını, müziğin dini törenlerde yerini almas ını ve Türk müzik kültürünün yay ılmasmı sağlamışlardır. 32 13. yüzyılda Türk kültürü aç ısından önemli olan bir konu da Ahiliktir. Ahilik Türk konukseverli ğini, yiğitliğini ve yardımlaşma töresini canlı tutabilmi ş bir örgüttür. Akı sözcüğü eli açık, konuksever ve yiğit anlamlarına gelmektedir. Ahilik, Abbasilerden Nas ır Lidinillâhe ın Ebu Hafs Ömer as-Suhreverdi'ye emir vererek esaslarm ı çizdirdiği Fütüvvetçiliğin gelişmesiyle Anadolu'da yerle şmiştir. Fütüvvetçilik siyasi düzeni ve güveni sa ğlamak için kurulmu ştur. Ahilik ise Türk inanç ve törelerinin damgasını taşımaktadır. Adetâ bir dayanışma ve eğitim ör30 Bak. Osman Turan, an ılan eser, s. 254-260. 31 Bak. Osman Turan, aynı eser, s. 289"-294. 32 Bak. Aynı eser, s. 294-301. 20

gütüdür. Ayrıca ticaret ve meslek alanında yardımlaşma açısından önemlidir. Deri ustası olan AM Evran tarafından kurulan bu örgüt, Anadolu'ya göç ederek gelen Türk topluluklar ına yardım etmiştir. Onlara yurt ve iş vermiştir. Meslek, aç ısından Türklerin dayanışınasım sağlamış tır. Akşamları bir araya gelen meslek mensuplar ı dini, ahlaki ve terbiyevi sohbetler yaparak toplumsal ya şantıyı canh tutmuşlardır. Moğollardan kaçarak Anadolu'ya gelen usta ve kalfalar Anadolu'nun toplumsal yapısını etkilediler. örgütü sayesinde Türklerin göçebelikten yerle şik hayata geçmeleri kolaylaştı. Sanat ve ticarette Türklerin etkinliği arttı. Ayrıca Türkler, üstün yetenekleriyle şehir ekonomisinde söz sahibi oldular. Örgütün e ğitim çalışmaları Türk inancının nesilden nesile devamını sağladı. Usta, kalfa ve ç ırak münasebeti düzenli bir hal aldı. Sohbetlerde Türk kahramanh ğı, kıssa ve hikayelerle canlı olarak anlatıldı. Canh tutulan ve nakledilen atasözleri, şiirler ve fıkralar ailede huzura ve toplumsal kaynaşmaya yardımcı oldu. Bu örgütün çabalarıyla ahlaki de ğerler meslek ve san'at hayatında etkili oldu. 33 Selçuklular döneminde Anadolu'daki dini hayat ı sergilemek için bazı Türk düşünürlerinin görü şlerine değinmek gerekir. 13. yüzyılda özellikle Mevlana, Yunus Emre ve Hac ı Bektaş Veli'nin Türk toplumunu önemli derecede etkilediğine tanık olmaktay ız. 1273 te ölen Mevlana sanat gücünü Konya'ya yerle ştikten sonra göstermi ş tir. Özellikle Divan' ı ve Mesnevi'siyle ya şadığı çevreyi ve sonraki dönemleri etkilemi ştir. Mevlana, insanın sevgiye de ğer en üstün varlık olduğunu açıklamıştır. Felsefesinde varhkta birlik görü şü egemendir. İnsanın bilinçli varlık olmasından hareket ederek hayatı iyi değerlendirilebilece ğine ve ahlaki değerlere dikkati çekmi ştir. Çağında vicdanlara baskı yapılmasını hoş görmemi ş, dayanışmayı ve uyumu sağlık verniIştir. Onun görüşlerini o ğlu Sultan Veled, belli esaslarda toplamışhr(.Mevlana, Türkçe bilmekle birlikte devrinin modas ına uyarak şiirlerini Farsça yazmıştır. Bununla birlikte Türk geleneklerinin etkisiyle islamiyet'i co şkulu bir biçimde anlatmış, sanata değer vermiş , felsefe yapmış ve hoşgörülü bir din anlayışmı sergilemi ştir. Mevlana resim yap ılmasını hoş karşıladığı gibi müzik ve şemayı da hoşgörüyle karşılamıştır. Orta asya 33 Bak. Fuad Köprülü, Osmanl ı Devletinin Kurulu şu, s. 89.93, Ankara 1984; Neşet Ça ğatay, Fiitüvvetçilikle Ahlli ğin Ayrıntıları, Belleten, CXL, sayı: 59, s. 423.438, Ankara 1976. 21

müshimanlığında dini törenlerde müzik e şliğinde raksetme, Ahmed Yesevf'den beri görüldü ğü gibi devam etmi ştir. Ahmet Yesevi, manevi yönelişlerde sema ve raks ın önemini ifadeye çalışmış tır. Birçok dörtlüğünde bunu görmek mümkündür. Sözgelimi 'Hakk ı bulup raks ve sema kıldı dostlar" demi ştir. 34 Mevlânâ Tanrı sevgisini i şlerken de Ahmet Yesevi geleneğinin ve Türk dini yorumlarının etkisini yansıtmıştır. 1320 yllmda ölen Yunus Emre ise şiirlerini Türkçe yazmıştır. Esasen 1277 de Karamano ğlu Mehmet Bey'in çabalar ıyla Türkçe resmi dil niteliğini kazanmış tır. Zaten Türkler Ortaasya'dan beri f ıkralarım, kıssalarmı, atasözlerini ve türkülerini türkçe olarak devam ettirmi şlerdir. 1320 yılında ölen Yunus Emre ise şiirlerini Türkçe yazmış tır. Esasen 1277 de Karamano ğlu Mehmet Bey'in çabalar ıyla Türkçe resmi dil niteliğini kazanmıştır. Zaten Türkler Ortaasya'dan beri fıkralarmı, kıssalarım, atasözlerini ve türkülerini türkçe olarak devam ettirmişlerdir. Yunus Emre'yle dinî kavramlar da lirik bir biçimde Türkçe ifade edilmiştir. Yunus Emre'nin şiirleri 13. yüzy ıl inancının en güzel ifadelerindendir. Bu ifadeler her türlü ba ğnazlıktan uzaktır. Çe şitli din ve mezhep farklılıklarmı yatış tırıcıdır. Türkçe kulaktan kula ğa yayılan bu şürlerde, vicdan özgürlüğünün güzel örnekleri de sergilenmi ştir. Türklerin vicdan hürriyetlerine saygıları ve dine yumuşak bakışları, İslâmiyet'in sevilmesini ve daha çok yay ılmasını da kolaylaştırmış tır. Yunus Emre, özveriyi, uyumu, barışı ve doğruluğu savunmu ştur. Tanrı'yı ve insanları sevmeyi sağlık vermiş tir. İslâmi kavramları Türk şiir sanatında kullanarak kendinden sonra gelen birçok halk şairini etkilemiş tir. Güzel Türk dilinin sevilmesi ve sanatta ustaca kullan ılması açısından da Yunus'un önemi vard ır. Yunus'un felsefesi, insanın değerine, ölüm olgusunun dü şünülmesine, evrensel özgürlüğün özüne, erdemin insan hayat ındaki önemine dikkati çekmiş tir.35 34 Bak. Ahmet Yesevi, Divan- ı Hikmet'ten Seçmeler, s. 185, haz. Kemal Eraslan, 1000 Temel Eser Dizisi, Ankara 1983. 35 Bak. 1. Agâh Çubukçu, Türk Düşünce Tarihinde Felsefe Hareketleri, s. 149, Yunus Emre'nin Felsefesi, Ankara 1986; F. Köprülü, Türk Edebiyat ında İlk Mutasavvıflar, s. 155.300, Ankara 1966. 22

Kuşkusuz 13. yüzy ıldaki Türk dini hayat ı açısından Hacı Bekta ş Veli de önemli bir dü şünürdür. Onun görüşleri yıllar boyu değişerek ve gelişerek Bektaşilik haline gelmiş tir. Bu ekolde, Babâilik, Hurufilik, Ahilik, Kalendernik, Haydarilik, Abdall ık ve bazı sünni tarikatlarm etkisi vardır. Ekol, Hacı Bektaş Veli'den sonra 14. ve 15. yüzy ılda gelişip yayilnu ştır. Hacı Bektaş Veli, zamanındaki gayri müslimlere islâmiyet'i kabul etti. Türk diline canl ılık verdi. Türkçe dua yap ılmasını sağladı. Güçlü bir ahlak sistemi kurdu. Namus ve şerefin önemini vurguladı. Tanrı ve vatan uğruna şehit olmanın yüksek değerini belirtti. Ehl-i Beyt sevgisini a şıladı. Irk ayrımma karşı oldu. Bu nedenlede Bekta şilik Avrupa'ya kadar yayıldı . Bugün Arnavutluk ve Balkanların bir çok yöresinde Bektaşiler bulunmaktad ır. Hacı Bektaş Veli, Tanrı'yı korkulacak bir varlık olarak değil, sevilecek bir varl ık olarak niteledi. Arapların etkisinde kalan medresenin katı anlayışı yerine yumu şak bir İslam anlayışım benimsedi. Eski Türk törelerine uygun olarak, aile hayat ına önem vererek ibadet toplantılarına kadınların katılmasmda bir sakınca görmedi. Bugün Ortaasya Türk törelerine uygun olarak dini törenlerde müzik, sema ve nefes okuma âdeti devam etmektedir. Bekta şilik, gelene ğe uygun olarak dini toplantıları terbiye kurallarını gözeterek yürütürler. Toplantılarda topluma saygı ve sevgi a şılamak, iyilik yapmak ve haks ızlığı önlemek telkin edilir Toplant ıya katılanlar dini önder önünde herkesle helallaşmak zorundadır. Aksi takdirde toplantıda kalamaz. Zamanla bu ekole de hurafeler girdi. Bektaşilik Mahmud II. tarafından 1826 da yasaklanmış daha sonra padişah Abdulaziz tarafından serbest bırakılmıştır. Cumhuriyet döneminde, kurulduğu yüzyıldaki amacmdan sapan tarikatlarm ülke için yararlı olmayacağı görülmüş ve bütün tarikatlar yasaklanm ış tır. Bu arada Bektaş' tekkelerinin, de resmi olarak faaliyeti sona ermi ştir. Bektaşilik kültür tarihimizde Türk sanat ının, Türk düşüncesinin ve Türk ho şgörüsünün geli şmesi aç ısından önemlidir. Bu, Türklerin Anadolu'da ticarette, şehircilikte ve meslek hayatında örgütlenmesinde Ah1li ğe destek olmu ş tur. Ayrıca çalış mayı , alçak gönüllülüğü ve yaşama sevincim vurgulama bakımından Bektaşilik etkili olmu ş tur. Bektaşlliğin zamanla işlevini yerine getiremez hale gelmesinde bilgisizli ğin ve karışan hurafelerin etkisi olmu ştur." 36 Bak. İbrahim Agâh Çubukçu, Türk Düşünce Tarihinde Felsefe Hareketleri, s. 115. Hac ı Bekta ş Velf, Ankara 1986. 23

Medrese ve tekke rekabetinde Selçuklular döneminde genel olarak hoşgörü egemendir. Medrese akl ı , tekke ise sezgiyi temsil etmi ştir. İSLÂMDA AKLIN ÖNEMI Hz. Muhammed, bir çok hadisinde akl ın önemini ifade etmi ş tir. Bu gibi hadislerinden şu örnekler ne kadar dikkati çekicidir: " İnsanın dini aklıdır. Aklı ohnayanın dini de olmaz", "Her şeyin bir temeli vardır. Müminin temeli de akıldır", "Bir saatlik dü şünce bir gecelik ibadetten daha hay ırlıdır", 37 "İnsanlar Ahiret'te ak ıllan derecesinde mevki alırlar". Hz. Muhammed, ayrıca ictihad üzerinde çok durmu ştur. Yemen'e vali olarak giden Muaz b.Cebel'in gere ğinde akhyla hüküm vermesine müsaade etmi ştir. Aynı biçimde ihtilaflı bir sorunda, Ukbe b. Amir'in akhyla hüküm vermesine izin verdiği gibi "İctihad yap, do ğru sonuca vanrsan on, yan ılırsan bir sevap var" buyurmu ş tur. Böylece Kur'ân ve Sünnet'te hakkında delil bulunmayan sorunlar ın akıl ile sonuca bağlanmasını uygun görmü ş tür. Kendisi hayattayken Hubab b. Munzir'in, Amr b. As' ın ve Hz. Ali'nin ictihadlar yaptığını kaynaklar aç ıklamaktadır. 38 Yüce Allah Kur'ân' ı olayların akışına göre, yirmi üç yılda indirmiştir. Hatta bazı âyetleri daha hay ırlısını vermek üzere neshetmi ş , yani yürürlükten kaldırmış tır. Nitekim Bakara Suresi'nin 106. ayetinde yürürlükten kald ırılan uygulamalar hakkında şöyle buyrulmu ş tur. "Biz daha iyisini veya benzerini getirmedikçe, bir fiyeti(n hükmünü) kaldırmaz veya ertelemeyiz. Allah' ın her şeye gücü yeter oldu ğunu iiilmedin mi?" Böylece Yüce Allah son din İslâmiyetin toplumlar ın gelişmesine uymasmın imkânlannı bildirmiştir. İslâmiyetin akla ve bilime önem vermesi, hüküm ç ıkarmasını bilenlerin işini kolaylaş tırmış ve İslâm medeniyetinin yayılarak geli şmesini sağlamış tır. Yüce Allah Ra'd Suresi'nin 40. âyetinde "Her devrin kitabı (hükmü) başkadır" buyurmu ştur. Bu âyet Tevrat ve İncil'in neshedilmesi kadar, ça ğa göre ictihad ni.

37 Bak. İ. Agâh Çubukçu, islâm'da Ahlük ve Manevi Vazifeler, s. 28, Anka-

38 Bak. Atatürk ilkeleri ve İnkilâb Tarihi, II, s. 271, Ankara 1986, Hayrettin Karaman, islam Hukukunda ictihad, s. 37-39, Ankara 1975. 24

yapma imkanını da hatırlatıyor. Nitekim Hz. Muhammed "Her devrin adamı, her devrin sözü vard ır." demiştir", "İnsanlar babalarından çok zamanlama benzerler" hadisi de anlaml ıdır. 39 İlk müslümanlar, bütün bu buyruklar ı iyi değerlendirdiklerinden yerine göre aklı kullanmışlar ve ictihad yapmışlardır. Özellikle devlet yönetimiyle ilgili olarak Hz. Ömer'in yapt ığı bazı ictihadlar dikkati çekicidir. Hz. Ömer yeni müslüman olmu şların kalplerini kazanmak için devlet bütçesinden onlara yard ım etme usulünü Kurean' ın buyruğuna rağmen kaldırdı. Hakkında ayet olmasına karşın, taşınmaz ganimetlerin 4/5 ünü sava şçılara dağıtmadı . Oysaki Hz. Muhammed, Beni Kureyza ve Hayber topraklar ını dağıtmıştı . Hz. Ömer, bir kural ı daha değiş tirdi. Hadise göre mücahit (sava şçı ) savaş ta öldürdüğü kimsenin üzerinden ç ıkan para ve e şyayı alırdı. Uygulama böyleydi. Hz. Ömer bunu de ğiş tirerek bu tür ganimetlerin 1/5 ini devlet bütçesine ay ırırdı. Halkın yararı ve devletin devaml ılığı için eski hükümleri değiş tirdi. Islâmiyete göre hırsızlık edenin eli kesilir, iftira edene had uygulanırdı, yani sopa vurulurdu. Hz. Ömer sava ş sırasında bu usulleri de uygulamada. Daha sonraki dönemlerde de ictihadlar olmu ştur. Emeviler döneminin başlangıcında Islami hükümlerin aksine olarak bir müslüman ın mümin olmayan ebeveyninden miras almas ı uygun görüldü. Ebu Hanife, Malik b. Enes, Ş afii ve Ahmet b. Hanbel de önemli müctehidlerdendir. Özellikle Ebu Hanife'nin ak ıl ve rey taraftan olduğu bilinmektedir. Ebu Hanife'nin yeti ştirdiği büyük hukukçu İmam Muhammed, gelenekle yerle şen törenin Kurean' ın hükmü gibi olacağını belirttiği bilinmektedir. Görüldüğü gibi islâmiyet akla önem vermi ştir. Özellikle yönetim ilişkilerinde aklın önemi büyüktür. Tanınmış Muvatta adl ı eserin yazan Malik b. Enes, her ülkeye göre de ğişik hukuk kurallannın olacağını belirtmiş tir. 4° Nitekim uygulamada da de ğişik islam ülkelerinde farklı yönetimler iş başında olmuştur. Islam'da halifelik sorunu ise de ğişik biçimlerde yorumlanmış ve savaşlara neden olmuştur. 39 Bak. Necip Bilge, Lâiklik, Belleten, c. XLII, say ı: 168; Atatürk İlkeleri ve İnkilab Tarihi, s. 271-272. 40 Bak. Atatürk İlkeleri ve İnkilâp Taribi,, II s. 273, Ankara 1986. ,

25

İSLAMİYET VE HALİFELİK Türk kültürü unsurlar ı içinde islamiyeti de ğerlendirmek için halifelik sorununa değinmek gerekir. Her şeyden önce belirtelim ki Halifelik sorununa de ğinmek gerekir. Her şeyden önce belirteyim ki halifelik dinin temel ilkesi de ğildir. Hz. Muhammed "halifelik benden sonra otuz yıldır. Ondan sonra ısırıcı sultanlık olur" demi ştir. Ayrıca halifelik sorunu yüzünden Islam'da halifeli ğin başlangıçtan beri kırgınlıklar olmuş tur. Hz. Osman'dan sonra sıcak savaşların olduğuna da tanık. olmaktayız. Cemel savaşında binlerce Sahabi ölmüş, Hz. Muhammed'in eşi Hz. Aişe ile damadı Hz. Ali karşı karşıya gelmiştir. Ali ile Maviye'nin Sıffin'de çarpışmasında ise 40.000 dolaylarmda müslüman ölmü ştür. Halifelik Emevilere geçtikten sonra Emevi-Abbast rekabeti ve çekişmesi bitmemiş tir. Neticede 750 y ıllarında halifelik Emevilerden Abbasilere geçmi ştir. Bağdad'da Abbasi hanedan ı hüküm sürerken, M ısır'da 909 yılında Fatımiler devleti kurulmu ş tur. Ubeydullah Mehdi, Imam Ca'fer Sad ık neslinden olduğunu söyleyerek ve onun o ğlu İsmail'i manevi önder tanıyarak Fatımiler Devleti'ni örgütlemi ş tir.41 Böylece ba şka bir halifelik doğdu. Bu yönetim 1171 y ılına kadar sürdü. Selahaddin Eyyübi, çocuksuz ölen son Fatımi halifesinden sonra Ba ğdad'daki Abbasi hükümdanm halife tan ıdı. Eyyubiler Devleti'nde dünya i şlerini Selahaddin Eyyubt, din i şlerini de halife yürüttü. 929 da Endülüs Emevi Devleti hükümdar ı Abdurrahman III, halifeliğini ilan etti. Böylece Ba ğdad'da, Mısır'da ve Endülüs'de üç ayr ı halifelik do ğdu. İran Moğollanndan ( İlhanlılar) Hülâgü, Bağdad'ı alarak Abbasi halifeliğine son verdi. Abbasilerden Ahmed, M ısır'daki Türk Kölemen (Memlük) hükümdarı Baypars'a sığmdı. İslam alemi bir süre halifesiz kaldı. Nihayet Baypars, Ahmed'i 1261 y ılında halife tanıdı. Ancak yönetim ve siyasi gücü, Baypars elinde tutma ğa devam etti. Yönetim i şlerinde törelere de de ğer verdi. Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim 1517 de Mısır'ı aldıktan sonra Abbasi halifeliğine son verdi. Mısır'da oturan Abbad soyundan al-Mütevekkil Alallah' ı Istanbul'a götürdü. Osmanlılarda halifelik 1774 Küçük Kaynarca Muahedesi'nden sonra uluslararas ı ili şkilerde dini ma41 Bak. İ. Agâh Çubukçu, Gazzâil ve Batınflik, s. 29-41, Ankara 1964.

26

nada söz konusu oldu. Sözü edilen muâhede ile usmanh Padi şahı halife sıfatıyla sınırları dışında kalan Kırım müslümanlannın da dini önderi sayııldı. Abdulhamid II de 1876 anayasas ına "padişah halife olmak nedeniyle İslam dininin koruyucusudur" cümlesinin konmas ını sağladı. I. Dünya savaşı yenilgisinden sonra Halife Vandettin, Ingilizlerin himayesine sığındı. Anadolu'daki milli kuvvetlerle s ıcak mücadeleye giriş ti. İstiklfil Sava şı kazamhnca Vandettin bir İngiliz gemisiyle 17.11.1922 de kaçtı. Daha sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi, Osmanlı soyundan Abdülmecid Efendi'yi halife seçti. O da verilen yetkiyi aşmağa başladı. Sonuçta Türkiye Büyük Millet Meclisi, 3 Mart 1924 de halifeliği kaldırdı. Halifelik sorununda çe şitli islami ekoller arasmda da uygunluk olmamıştır. Maliki, Ş adi ve Hanbeli ekolleri halifenin soy olarak Kureyş 'ten (soylu bir Arap kabilesi) gelmesini, ictihad yapacak kadar bilgin olmasmı ve adaletli davranmasını şart koştular. Ebu Hanife taraftarları ise halifelik konusunda daha yumu şak davrandılar. Bilgin ve adaletli olmasını yeterli buldular. Esasda halifelik Tanrı'nm emri değildir. Siyasetle ilgili bir kurumdur. Bu yüzden de daima kırılmalara ve bazan da sava şlara neden olmuştur. Ne ibret vericidir ki Atatürk'ün önderli ğinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin halifeli ği kaldırmasmdan İngiltere memnun kalmamış tır.42 Halfelik kurumu, Türk Kültürüne, Arap kültürünün etkisi aç ısından dikkati çekicidir. Ancak Cumhuriyet döneminde milli kültürümüzün daha özgür dü şünceyle sergilendiğine ve geliş tiğine tanık oluyoruz. OSMANLILAR VE DIN Osmanlı yönetiminde, dini kurallar gibi, gelenekler de etkili olmuştur. Osmanlı Devleti'nin kurucusu Osman Bey'e bazı Selçuklu Beyler ve a şiret başkanları, eski Türk törelerine göre biat ettiler. Ba şka bir deyimle Osman Gazi önünde birer birer diz çöküp ona ba ğlılıklannı bildirdiler. Törelerde bu davranışlar itaatın simgesiydi. Osman Bey, Türk gelene ğine uygun olarak aldığı yerlerdeki Hristiyan halkın vicdan hürriyetine karışmıyordu. Bunun sonucu olarak Bursa taraflarında bir çok Rum köyü halkı, kendiliklerinden Osman 42 Bak. Atatürk ilkeleri ve inkilâp Tarihi, s. 269-271.

27

Bey'e bağlandılar. Orhan Bey 1329 da Iznik kalesini ald ıktan sonra, sadece vergi vermek kayd ıyla Hristiyanlar ı inanç ve ibadetlerinde serbest bıraktı. 43 Orhan Bey zamanında devlet, art ık aşiret usullerinin gereksizlerini bırakarak çağdaşlaşmaya önem verdi. Zamana göre çağdaş bir devlet gibi örgütlenmeye ba şladı. Yönetimde, yargıda ve askerlikte Selçuklulann ve İlhanhlann usullerinden yararlan ıldığı gibi yeni kurallara da yer verildi. Artık Türkler, Bizans'ın yönetim biçimini de iyi biliyorlardı . Hatta sınır bölgelerinde bazı şehirlerde Rumlar ve Türkler yanyana yaşıyorlardı." Devletin yenile şmesi, başarısını hızlandırdı. Bursa, Izmit ve Istanbul 13oğazıenın Anadolu kıyıları tamamiyle Osmanlılarm eline geçti. Bunun sonucu olarak Türkler ve Rumlar birbirlerini yakından tanıdılar. Kültür etkile şimi oldu. Kuşkusuz yenen taraf olan Türkler, kültürlerini ve becerilerini zenginle ş tirmeyi bildiler. Hem islâmiyet'in yay ılmasını ve hem de kendi egemenliklerinin büyümesini sa ğladılar. Osmanh Devleti, İstanbul muhasarasınm kaldırıdrnası karşılığında Bizanslıdann verdikleri haracın artınlmasmı, Istanbul'da bir Türk mahallesi kurularak cami yaphrılmasını ve müslümanlar ile hristiyanlar arasında çıkacak ihtilâflan islâmiyetee göre çözümleyecek, bir kad ı atanmasını sağladılar. Bu, Türk kültür alamrun geni şlemesi açısından anlamlıdır. Türkler yönetimde adaletli olma ğa da önem verdiler. Balkanlarda Ortodoks halkm Katoliklere karşı âdetâ korunmasını sağladılar. Çünkü Katolikler Ortodokslar ı beğenmiyorlar ve aşağı görüyorlardı . Adalete, e şitliğe ve dinde ho şgörüye önem veren Osmanlılar, başlangıçda devletin gücünü sa ğlam temele oturttular. 1402 de Bayezid'in Timur'a yenilgisinden sonra bir durgunluk meydana gelmişse de Çelebi Mehmet, birli ği sağlama yolunda başanh adımlar attı. Timur-Bayezid çeki şmesi sırasında Anadolu, çok de ğişik dini yorumların yaygın olduğu bir dönemdeydi. Hristiyan ve Yahudilerin inançları yanında ibahılerin ve Batmilerin etkisinda kalan topluluklar da vardı. Özellikle 1394 te ölen Fazlullah' ın müritleri Huruflli ği Ana43 Bak. M. Tayyib Gökbilgin, Osmanl ı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, s. 11-14, İstanbul 1977. 44 Bak. Tayyib Gökbilgin, an ılan eser, s. 24.30. 28

dolu'da yaymaya çalışıyorlardı. Fazlullah, Iran kültürü etkisi alt ında yetişmiş ve fakat Türklerden de müritler edinmi ş tir. Türk asıllı şair Nesimi'nin Fazlullah'a ba ğlanarak Anadolu'da dola şması etkili olmu ştur. Harflere anlam vererek insan ın yüzünde Allah yaz ılı diyen Hurufiler, her harf ve sözcüğe keyfi olarak anlam veriyorlard ı. Huruillikte Musevi Kabalizminin etkisi yan ında Hristiyanlığında tesiri vard ı. Fazlullâh, Kur'ân'ın kendisini haber verdi ğini iddia etmi ş ve mehdilik taslamış tır. Hurufiler, resmi kurulu şlarca takip edilince Bekta şiliğin ve bazı tarikatların gölgesine sığınmaya çah şmışlardır. Nesimi (Ölm. 1418)'nin •şiirleri, Hayati, Fuzuli, Refli, Viranl, Kayserili Temennüi, Karaferyeli Hasan Rumi, Huseyni, Usulî, Nebati, Bağdatlı Tani, Bosnalı Vandet?, Tebrizli Penahl ve Muhitî üzerine az çok etki yapmış tır.45 Şamanlık etkilerinden kurtulam ıyan bir çok tarikat mensubu faaliyetlerini bu dönemlerde art ırmışlardır. Garip 'kıyafetleri, ağızlarda dolaşan kerametleri ve cezbeye tutulmu ş bazı halleriyle Anadolu'da dolaşan dervişler, Islümiyet'in de ğişik yorumlarını yansıtıyorlardı. Bunlar arasında KalenderIleri, Hayderfieri ve R ıfaIleri anmak gerekir. Ancak bu dervi şler savaş sıralarında gaza ve fetih ruhuyla harekette başanlı oluyorlardı. Bu nedenle Selçuklu Beylerle yörelere göre iyi ilişkiler kuran dini topluluklar da çoktur. Ayr ıca sırf felsefi çerçevede kalıp barış ve sevgiyi işleyen topluluklar da vard ır. İş te bu dini hayat yıllar geçtikçe kurumla şarak devam etmiştir. Osmanlı Devleti güçlenmeye ba şlayınca sünni sisteme dayalı medreseler açmağa önem vermi ş tir. Ancak medresenin yorumuyla tarikatlar ın yorumu arasında farklar vardı. Sonuçta tekke-medrese yarışması ve çekişmesi doğdu. Gerçi Mistik duyguların dine ters dü şmeyen yönlerini medrese mensupları da doğrulamıştır. Ancak zaman zaman tarikatlar, siyasi havaya bürünerek isyanlar ç ıkarmışlardır. Bunların en tipik örneklerinden biri Şeyh Bedrettin'in fikir ve giri şimleridir. Şeyh Bedrettin, 1358'de Simavna'da do ğmuş olup Simavna Kadısıoğlu ünvamyla tan ınmıştır. Anadolu, Rumeli ve M ısır'da dolaşan, Konya ve Germiyan beylerinin sevgisini kazanan bir dervi ştir. Zamanla isyancı bir 'tutum içine girdi. Mal ortakh ğı görüşünü benimsedi. Anadolu ve Rumeli'de birçok yanda ş buldu. Bir ara Edirne'de yerle şti. Bazı hristiyanları da etkiledi. 1410 yılında Osmanlılardan Musa Çelebi'nin 45 Bak. İ. Agâh Çubukçu, Türk Düşünce Tarihindeki Felsefe Hareketleri, s. 169, Nesim? ve Felsefesi, Ankara 1986. 29

kazaskeri oldu. Mehmet I'in zafer kazanmas ı üzerine Iznik'e gitti. 1416 yılındaki isyancı hareketlerin öncülü ğünü yaptı. 1420 yılında Mehmet I'in bilginlerinden aldığı fetva üzerine asıldı. Ona göre her şey birdir. Mevcut olan her şey birliğin görünüşüdür. Bir mürşide bağlanma gereğini telkin eden Şeyh Bedrettin, kendisinin fizikötesi âlemi bildi ğini ileri sürmü ştür. Kerametleri olduğunu iddia etmiş tir. Mehdllik taslamış , bazı hristiyan ve musevileri de kendine bağlamış tır. Dinin özünde olmayan fikirler yaymaya çal ışmıştır. Bir çok tekke mensubunu arkas ından sıntkleyerek Börklüce Mustafa'yla birlikte kanh isyanlara sebep olnru ştur.46 Onbeşinci yüzyılda bazı tarikatlarm iyice yozla şması nedeniyle Orta yol Islâm anlay ışına karşı olanlar çoğalıyordu. Bunda Iran dolaylarında benimsenen dini yorumlar ın da etkisi vard ır. Ehl-i Beyt sevgisini siyasete âlet etmek isteyenler faaliyetlerini durdurmuyorlard ı. Huruffler de gizli yöntemlerle çal ışıyorlardı. Tekkelerdeki yozla şmalar sonucu Osmanlı yönetimi gittikçe Sünnet Ehli'nin yoluna sar ılıyor ve medreselere a ğırlık veriyordu. Bir yandan tekke-medrese mücadelesi devam ederken, Ş âh Ismail'in şii görüşlere dayalı İrandaki faaliyetleri ve görü şlerini Anadolu'da yaymak istemesi, Yavuz Sultan Selim'in harekete geçmesini do ğurdu. 1514 deki Çaldıran Savaşı ile Ş ah Ismail'in Anadolu'daki propagandas ına cevap verildi. Daha sonra medreselerde de taassup ve bozulmalar ba şladı. Kemalpaşazâde ve Ebussuut gibi değerli bilginler bile sufilerin semalanm yani dönmelerini haram sayd ılar. 1529 da Şeyh İsmail Ma' şuki, 1561 de Bosnah Şeyh Hamza Bali ve 1550 de Şeyh Karamadi şeriata uymayan fikirler söyledikleri dü şüncesiyle verilen fetvalar sonucu ast ırıldı.47 şlayan Celalî isyanlar ının iki yüz yıl boyunca zaman zaman159dab sorun çıkarması yönetimi gittikçe tekke mensuplar ına karşı tenkitçi davranmaya götürdü. Zamanla tekkelerde oldu ğu gibi medreselerde de bozulmalar oldu. XVII nci yüzy ılda Kadızadeliler taassubun kötü örneklerini verdiler Bu dönemde Mevleviler ve Halvetiler bile bask ı altında tutulmuştur. Kadızadeliler denen vâizler dini mahiyetteki san'at faaliyetlerine karşı çıkmışlardır. Bazı tekkelerin basıldığı ve şeyhlerinin öldürüldüğü 46 Bak. M. Tayyib Gökbilgin, an ılan eser,'s.,61-70. 47 Prof. Dr. Hüseyin Gazi Yıırdaydın, ıslâm Tarihi Dersleri, s. 107.111, Ankara 1982. 30

görülmüştür. Küçük Kad ızade denen Mehmet Efendi 1631 de Ayasofya'da va'z ederken devlet i şlerinin bozukluğunu şeriattan sapılmasına bağlamış , tarikatları la'netlemiş, tütün ve kahvenin haram oldu ğunu ileri sürmüştür. Bunu dinlemeyenlerin öldürülmesi gerekir, demi ş tir. Ayrıca tasavvufçuların zikir ye semalarını haram saymıştır. Bütün bunları yaparken yönetimden destek görmü ştür. Yine Kadızadelilerden Üstüvani Mehmet Efendi (Ö. 1668)'nin raks, müzik ve resmin aleyhinde vaazlar verdi ği bilinmektedir. 48 Osmanhlann, taassup nedeniyle yarat ıcıhğa ve yeniliğe karşı çıktıkça, güçleri zay ıflamağa başladı . Taassubun en çok artt ığı 17. yüzyılda gerileme her alanda görüldü. Bu gerileme yönetimde, sosyal ve ekonomik hayatta, dü şüncede ve kültür alan ında görülmü ştür. Avrupa XV ve XVI. yüzy ılda bilim ve sanatta yeni giri şimleri gerçekle ştirmiş , ticaretini güçlendirmi ş ve teknik aç ıdan ileri adımlar atmış tır. Basımevi'nin kurulması, pusula ve barutun geli ş tirilmesi, ticaret yollarınm değişmesi, sömürgeler kazan ılması, İncil'in Almancaya çevrilişi ve akla dayalı gerçekçi dini yorumlar yap ılması Avrupa'ya bir hareket verdi. Bunlara paralel olarak ordularını da teknik imkanlarla donatan Batı alemi, Osmanlılar geride bıraktı. İslamiyet okumaya son derece önem verdi ği ve Kurian'ın ilk inen ayeti "oku" diye başladığı halde, basımevi ülkemizde Avrupa'dan 235 yıl sonra 1727 de benimsendi. XVIII. yüzy ılda Osmanlı Devleti, gerilemenin sebeplerini ara ş tırmağa başladı. Bazı kurumları yenile ş tirmenin gereğini duydu. XVIII nci yüzyılın ilk yarısında Lale Devri'nde bir yandan san'at faaliyetleri canlan ırken, öte yandan Batı kültürü ile yakından ilgilenme ihtiyacı duyulmuştur. Sadrazam Damad İbrahim Pa şa, Fransa'ya elçi olarak yolladığı Yirmisekiz Mehmet Çelebi'den Avrupa'da gördü ğü bilgileri ve teknik geli şmeleri yazmasum istemi ştir. Lale Devri'nde basımevinin aç ılmasında İbrahim Müteferrika ile Said Mehmet Efendi'nin emeği geçmiştir. İstanbul'a gelen elçiler yanlar ında bilginler, edipler Ve sanatkarlar da getirmeye ba şlamışlardır. Osmanlıların Batı'yla kültür alışverişi canlanmaya yüztutmu ştur. Hattâ devlet adamlar ından batıh ressamlara resimlerini yapt ıranlar olmuştur. Ancak bu geli şme Pat48 Bak. Hüseyin Gazi Yurdayd ın, anılan eser, s. 125-130. 31

rona Halil'in geriye dönük ayaklanmas ıyla durdurulmuştur. Gerçekte Islam'ın özünde bilim ve sanata kar şı olmak yciktur. Kur'an bilim ö ğrenenlerin manevi derecelerinin yükseltilece ğini bildirmiştir. Hz. Muhammed filmin kadın ve erkeklere farz oldu ğunu bildirerek "ilim Çin'de de olsa arayınız" buyurmuş tur. San'at için de te şvik edici hadisler söylemiş tir. Ancak Islamiyet tapmak için put yapmay ı ve kutsall& vermek için resim çizmeyi yermi ştir. Estetik amaçlarla beceri ve ustalığı ortaya koyan, toplumun de ğerlerini simgeleyen hiç bir sanat türüne karşı olmamıştır. Bunun örneklerini tarihte bulmak miinikündür. Ayrıca Islam'da musikinin ve resmin yasak olmad ığına dair sağlam kanıtlar vardır. Sahih-i Buhari'de bildirildi ği gibi Hz. Muhammed'in iki Arap kızından kahramanhk şarkıları dinlemesi ve "düğünlerinizi def çalarak şenlendiriniz" buyurması müzik hakkında yol göstericidir. Ayrıca Buhari'nin anlatt ığı şu olay dikkati çekicidir: Bir gün Hz. Peygamber namaz kılarken, kar şı perde de bir ku ş resmi görmüş Hz. Aişe'ye "namaz kılarken önüme geliyor. Bunu buradan kaldır" demiştir. Bunun üzerine Hz. Aişe, o perdeyi yastık kılıfı yapmış, Hz. Muhammed de kar şı koymanuştır.49 Mekke tarihini yazan Ezraki'nin anlatt ığı gibi, Hz. Muhammed 629 yılınm Aralığında Mekke'ye girip Kâ'be'yi ziyaret etti ğinde "elimin altındaki hariç bütün resimleri siliniz" demi ş tir. Bu resim çocuk Isa'yı Meryem'in dizine oturmu ş gösteren resimdir. Bu resim haLifelik iddia eden Abdullah b. Zubeyr'in h. 63 y ılında Ka'be'ye sığınması ve bu yüzden Kâ'be'nin yak ılması olayına kadar yerinde kalmıştır. Hz. Ömer'in sikkelerinin bir yüzünde besmeleyle şehadet kelimesi, öteki yüzünde Bizans İmparatoru'nun resmi bulunmaktayd ı. Selihaddin Eyy ubi'yi bağdaş kurmuş biçimde gösteren paralar vard ır. Artıkoğulları, Atabek ve Selçuklu sikkelerinde de resimler vard ır. Türkler, kendi zengin kültürlerinin gereği olarak, islamlaş tıktan sonra bir kaç yüzy ıl boyunca sanat alanmda daha cesur davranm ışlardır. Mevlana Celalettin Ruml'nin Nakka ş Aynuddevle'ye portresinin yapılması için izin verdiği bilinmektedir.Ebu Said Ebu'l-Hayre ın babası bir saray yapt ırmış ve duvarları Gazneli Mahmut'un askerlerinin ve fillerinin resimleriyle süsletmi ştir. Timur, Semerkand'da "Ba ğ-ı Dilkiişâ" adıyla bir saray yaptırmış ve duvarlarmı savaş resimleriyle donattırmıştır. 49 Bak. Halil Aslangül, Din, Bilim ve İnsan, s. 97, Ankara 1982. 32

13. yüzy ıl eserlerinden Selçuklular'dan kalm ış melekleri, sava şç ıları ve avcıları gösteren duvar kabartmalar' dikkat çekicidir. Hatta Divriği ve Sivas'ta Selçuklular'dan kalm ış Daru' ş-Şifâ'yı süsleyen insan başlarına rastlanmış tır.s° Geç Abbasî döneminde canlanan kitap ressamhğında Türklerin büyük emeği vardır. Abbas'. Halifeleri saraylannda bol bol Türk soyundan kâtipler bulundurmu şlardır. Sanata kar şı hoşgörü, Osmanlı Devletinde de belli bir süre devam etmi ş tir. Fatih Sultan Mehmet, sanata önem vermiş ve Bellini'yi Italya'dan getirerek portresini yapt ırmıştır. Kanuni zamanında Matrakçı Nasuh'un çizdiği minyatürler oldukça canlı olarak günümüze kadar ula şmıştır. Ancak Osmanh kültür hayat ındaki canlıliğın, Kadızadeliler hareketinde oldu ğu gibi zaman zaman taassup nedeniyle durdurulmak istendi ği de gerçektir. Bu taassup hareketleri, XVII. yüzy ılda, camilerin birden fazla ıninaresinin kaldırılmasını, güzel sesle Kur'ân okunmasının yasaklanmasını istemeğe kadar varmış tır. Hz. Peygamber devrinde olmayan şeyi sapık ilan etmeğe çahşmışlardır. Buna rağmen Türk sanatı bazı,gerçekçi yönetim dönemlerinde geli şme fırsatı bulmu ştur. Minyatür, kitap süslemeleri, cilt, hat sanatlara, halıcılık, kilimcilik, şiir, klasik Türk musikisi ve baz ı el sanatları dikkati çekicidir." 1870 lerden sonra somut ve ça ğdaş resim faaliyetleri ba şlamış tır. Osmanlılar mimari alan ında oldukça büyük ba şarılar sağlamışlardır. Osmanlı mimarisi mekân bütünlüğüne ulaşmıştır. Mekân bütünlüğü kubbeye bağlı olarak ışık, yön ve plastik de ğerleri içermiş,camilerde amaç birliğine ve estetik zevkin doru ğuna ulaşdmış tır. Estetik açıdan zengin mekan yaratma niteli ği Türklere nasip olmu ştur. Türk sanat eserlerinin mimari aç ıdan Bizans ve resim aç ısından Iran kaynaklı olduğu iddiası gerçeğe uygun değildir. Cumhuriyet dönemindeki gayret ve araş tırmalar sonucu Türk sanat ının üstün ki şiliği uluslararası düzeyde doğrulanmış tır. Resim, müzik ve heykel sanatında, zaman zaman hoşgörüsüzlük nedeniyle do ğan çekingenlik Cumhuriyet döneminde önlenmi ştir. Büyük Atatürk, "Sanats ız kalan bir ulusun hayat damarlanndan biri kopmuş demektir" özdeyi şini söyleyerek sanatseverli ği te şvik etmiştir. 50 Bak. Suut Kemal Yetkin, islâm Sanat ının Mâhiyeti, A.Ü. ilâhiyat Fakültesi Dergisi, c. I s. 44.47, Ankara 1952. 51 Bak. Do ğan Kuban, Türk ve Islâm Sanatlar ı Üzerinde Denemeler, s. 8790, Istanbul 1982. ,

33

Osmanlılar yenile şme hareketini I. Mahmut devrinde bilgi ve teknik açısından önemli bir giri şimle geli ş tirmek istemişlerdir. Humbaracı. Ahmet Pa şa on dört y ıllık hizmeti süresince Osmanl ı ordusunu çağdaşlaştırmaya çalışmış tır. III. Mustafa zaman ında Baron de Tott Osmanlı topçu sınıfını yeniden örgütlemi ştir. Zamanın çağdaş medeniyetine III. Selim devrinde (1789 - 1807) de çok önem verildi. Yöneticiler, Imparatorluğun bilimsel, teknik, e ğitimsel ve ekonomik önlemlerle gerilemeden kurtulaca ğını kavramaya başladılar. Bu hususta gerekli çal ışmalar yapılarak Nizam-ı Cedid hareketi başlatıldı. Yeni bir ordu kurma çalışmalarına girişildi. Yeniçerilerin sık sık isyan etmeleri ve sava ş yeteneğini geniş ölçüde yitirmeleri nedeniyle bu yola gidildi. Yeniçerilerin e ğitimi yetersizdi. Esnaflık yapanları çoktu. Bunlar disiplinden yoksundu. Bu nedenle, geçmi şteki başanlarm örnekleri tarihte kalm ıştı. Ancak Nizam-ı Cedid hareketi hem Yeniçerileri, hem de mutaass ıp kimseleri memnun etmedi. 1807 de Kabakç ı Mustafa'nın geriye dönük ayaklanmas ı başladı. III. Selim öldürüldü. IV. Mustafa Saltanata getirildiyse de hükümdarlığı kısa sürdü. Alemdar Mustafa Pa şa onun yerine II. Mahmud'u saltanata getirdi. Kabakçı Mustafa ayaklanmasıyla durdurulan çağdaşlaşma hareketi II. Mahmut ile (1808 - 1839) yeniden ba şladı. II. Mahmut 1826 da Yeniçeri Ocağını kaldırarak Asakir-i Mansare-i Muhammediyye adiyle yeni bir ordu kurdu.' II. Mahmut'tan sonra o ğlu Abdülmecid 1839 da padişah oldu. Abdülmecid 3 Kasım 1839 da Sadrazam Mustafa Re şit Paşa'nın teşvikiyle Gülhane Hatt ı Hümayunu'nu ilan etti. Böylece Osmanhlarda yeni bir hukuk dönemi ba şladı. Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile yurttaşların özgürlüğü, güvenliği ve mülkiyet haklar ı kanunların güvencesine alındı. Padişah Hatt-ı Hümayun ilkelerine uyaca ğına halk önünde yemin etti. Böylece müslüman olsun, ya da olmas ın herkese güvence verildi. Gülhane Hatt- ı Hümayunu şeriattan doğmuş değil, herkesin bilgisine Türkçe olarak sunulmu ş, toplumla ilgili ilkelerdir. Padişah bu ilkelere uyacağını söylemekle iradesinin sınırını çizmiş oldu. 1856 yılında ilan edilen Islâhat Ferman ı ile daha önce verilen güvenceler güçlendirildi. Müslümanlarla gayr- ı 'müslimlerin ihtilafh sorunlanna bakacak karma mahkemeler kuruldu. Ticaret, vergi, askerlik ve çalışma alanlarında eşitlik öngörüldü. Böylece Osmanl ılar katı şe52 Bak. Atatürk ilkeleri ve İnkilâp Tarihi, II, s. 275.

34

riat yorumlarm ı aşmağa, dinin yumu şak yorumlarından yararlanma ğa başladılar. 19. Yüzyılın ikinci yarısında,Ahmed Cevdet Pa şa (Ölm. 1895)'nın başkanhğında bir komisyon tarafından hazırlanan Mecelle, temelde dine dayanmakla birlikte devlet yönetimini nispeten rahatlatacak ilkeleri kapsıyordu. Mecelle'nin baz ı ilkeleri şöyleydi: "Zorunlu haller, sakıncalan kaldım". "Vicdanlara bask ı yapılamaz". "Zaman ın değişmesiyle hükümler de ğişir". Böylece devlet yönetiminde ihtiyaca göre kanunların değişece ği din açısından da doğrulanmış oluyordu. Osmanlılar 1839 da ilan edilen Tanzimat Ferman ından sonra hızla yenile şmeğe devam ettiler. Bat ı'nın düzeyine ula şmağa çalış tılar. Yeni ve çağdaş okullarm aç ılmasına önem verdiler. 1847 de Ö ğretmen Okulu ve 1877 de Kız Öğretmen Okulu açıldı. Bu arada daha önce aç ılan Tıp Okulu ile Harp Okulu'nda çağdaş araç ve gereçlere yer verilmesi dikkati çekicidir. 1876 da I. Me şrutiyet ilan edildi. Kısa bir süre sonra II. Abdülhamid, Meclis'i dağıtmakla birlikte ça ğdaş okullarm açılmasına izin verdi. Eski usulü devam ettiren Medrese ve S ıbyan Mektepleri yanında, daha yeni yöntemleri içeren Rü şdiye ve Sultanller de faaliyete geçti. Bununla birlikte,bu okullarda kullan ılan resim ve harita gibi araç ve gereçlere dine ayk ırı diye itiraz edenler oldu. Medreseler genç kızlara kapahyd ı. Deneysel bilimlere aç ık değildi. Tümevanm yöntemi öğretim sisteminde yoktu. Batı dilleri de söz konusu de ğildi. 1908 yılında İkinci Meşrutiyefin ilan edilmesiyle hürriyetler genişledi. Bir yıl kadar sonra 31 Mart geriye dönük hareketi meydana geldi. Abdülhamid II. suçlanarak padi şahhktan alındı. Ülkede çe şitli fikirlerin çarp ışması hızlandı . Daha sonra Osmanlılar Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşı ve I. Dünya Sava şıyla uğraştılar. Yenilgiden sonra galip devletler ülkeyi parçalamak istediler. Türklere Trakya ve Anadoluyu bile çok gördüler. Türk milleti, Atatürk'ün etraf ında birle şerek hürriyetini savundu. Düşmanı Anadolu'dan attı. Sonuçta 29 Ekim 1923 de bugünkü Türkiye Cumhuriyeti'ni kurdu. Cumhuriyet Döneminde Din ve Laiklik Osmanlılar, son dönemlerinde yar ı laik bazı kanunları benimsedilerse de teokratik yönetimden kurtulamad ılar. Tam laik yönetime geçemediler. Atatürk 3 Mart 1924 de Türkiye Büyük Millet Meclisi kararıyla halifeliği "kaldırdı. 1928 de Anayasa'dan, Devletin dininin islam olduğunu bildiren cümle çıkarıldı. 1937 de Anayasa'da Türkiye Cumhuriyeti'nin laik bir devlet, olduğu belirtildi. Ancak yapılan in35

kılâplarla Cumhuriyetin kurulu şun izleyen yıllarda lâik uygulamalar benimsendi. 1924 de ö ğretimin birleştirilmesi ve 1925'de Şapka Kanunu kabul edildi. 1926 da yürürlüğe giren Türk Ticaret Kanunu, Türk Medeni Kanunu ve Türk Ceza Kanunu ile Türk hukuk sistemi toplumun ihtiyacına uyduruldu. 1925'de, genellikle yozla şan ve uyuşukluk merkezleri haline gelen tekke ve zaviyeler kapatild ı. 1928'de lâtin harfleri kabul edildi. Yapılan inkilaplar arasında kabul edilen uluslararası rakamları, uzunluk ve ağırlık ölçülerini, takvimi, kadının sosyal haklarını ve kültürel değişmeleri de zikredelim. Atatürk özellikle, Türk tarihine ve Türk diline önem vermiş , bu amaçla kurumlar kurmuş ve ilmi heyetler meydana getirmiştir. Şairleri, edipleri ve sanatkarlan te şvik etmiş tir. Türk kültürünün her türlü taassuptan uzak olarak serbestçe geli şmesine çalışmıştır. Onun kültür hakk ındaki şu özdeyişleri ne kadar anlamhd ır: "Kültür, okumak, anlamak, görebilmek, görebildi ğinden mana ç ıkarmak, uyanmak, dü şünmek, zekay ı terbiye etmektir". 53 Asıl uğraşmağa mecbur olduğumuz şey, analanmızın ve atalar ımızın oldukları gibi yüksek kültürde ve yüksek erdemde dünya birincili ğini tutmaktır." 54 Atatürk bu özdeyi şleriyle kültürün geniş tanımına, erdemin önemine ve Türk milletinin kültür aç ısından da kendine güvenine dikkati çekmiş tir. Türk milletinin kültür aç ısından çağdaş uygarlık içinde daha onur verici yerleri almas ı için imkanlar sağlamıştır. 1934 de Ankara'da Millf Musiki ve Temsil Akademisi'ni, 1936 da Devlet Konservatuvarm ı kurdurmuştur. 1935 de Cumhurba şkanlığı Senfoni Orkestrası'nm düzenlemesi için Batı'dan uzman getirtmiş tir. Musiki Muallim Mektebi'nin kadrosuna ça ğdaş eğitim görmüş kimseleıi aldırmış tır. Dolmabahçe Saray ı'nın Veliand Dairesinde 1937 de Resim ve Heykel. Müzesi açtırmıştır. Atatürk Barbaros Hayrettin Pa şa'nin, Fatih Sultan Mehmed'in ve Mimar Sinan'm heykellerinin yap ılmasını istedi. Atatürk şöyle söylüyordu: "Dünyada uygar ve ileri olmak isteyen herhangi bir ulus, mutlaka heykel yapacak ve heykelt ıraş yetiştirecektir. Abidelerin şuraya buraya tarihi hat ıralar olarak dikilmesinin dine aykırı olduğunu iddia edenler, din hükümlerini gere ği gibi araş tınp incelememiş olanlardır". "Yüksek bir insan toplumu olan Türk uluunun tarihi bir özelliği de,güzel sanatlar ı sevmek ve onda yükselmektir". 53 Bak. Atatürk ilkeleri ve ink ılâp Tarihi, II, s. 24. 54 Bak. aynı eser, s. 26.

36

Atatürk'ün getirdiği lâiklik ilkesiyle akılcı ve bilimci yöntemler, ülkemizde gelişmiş, kültür ve eğitim alanında olumlu atılımlar yapılmış tır. Atatürk lâiklikle dinsizli ği değil, vicdanlara saygıyı getirmiştir. Bu konuda çe şitli özdeyişlerinden bazı örnekler verelim: "Din ve mezhep, herkesin vicdanma kalm ış bir iş tir. Hiç kimse, hiç bir kimseyi ne bir din, ne de bir mezhebi kabul etmeye zorlayabilir. Din ve mezhep hiç bir zaman politika aleti olarak kullan ılamaz". "Camilerin kutsal minberleri halkın ruhi, ahlaki gıdalarına en yüksek, en verimli kaynaklardır. Minberlerden halk ın anlayabilece ği dille ruh ve beyne hitap olunmakla müslümanların vücâdu canlan ır, beyni temizlenir, imanı kuvvetlenir, kalbi cesaret bulur. Fakat buna kar şılık hutbe okuyanlarm taşımalan gereken ilmi özellikler, özel yetkinlik ve dünya durumunu anlayıp bilmesi önemlidir". "Lâiklik ilkesinde ısrar ediyoruz. Çünkü milli iradenin, insanhğa mal olmu ş değerlerin belki de en kutsal olan ı din hürriyeti ancak lâiklik ilkesine ba ğlanmakla korunabilir. Lâiklik yalnız din ve dünya i şlerinin ayrılması değildir. Bütün yurtta şların vicdan, ibadet ve din hürriyetini üstlenmek demektir"." Atatürk lâikliğe önem vermekle, ümmetçili ğin yerine milliyetçiliği gündeme getirmi ş tir. Yüzyıllardır savunulan ümmetçilik, müslüman ülkelerin birliğini sağlıyamamıştır. Lâiklik, kadın ve erkeklerin okumasını sağlama bakımından da olumlu olmuştur. islâm' ın özünde kadınların okuması öngörüldüğü halde, bu hususda baskı yapan dini topluluklar olmuştur. Lâiklik e şitlik, adalet ve demokratik geli şme açısından da önemlidir. Lâik yönetimle şeyhlik, dedelik, türbedarhk, babalık ve ruhbanhk resmen kald ırılmıştır. 1925 de Şeyh Sait isyanı bir talihsizlik olmu ştur. Esasen uluslararası tahriklerle din ve mezhep ve tarikat aynl ığım kullanmak isteyenler olmuştur. Lâiklik bu hususlan önlemek aç ısından da ferahlatıcıdır. Lâikliğin bir önemli yönü de, ahlâkta tutarl ı davranmaya imkân vermesidir. Esasen islâm ın özünde de ikiyüzlülük yasaklanm ış tır. Nitekim Atatürk Cumhuriyet'in erdem yolu olduğunu bildirmiştir. Lâiklik hurafelerin, üfürükçülü ğün ve yanlış inançların önlenmesi açısından da anlam ta şır. Esasen İslâmda bunlar yasaklanmış tır. Hz. Muhammed "ku şun ötmesinden, uçmasmdan u ğursuzluk çıkarmak ve ufak taşlar ve nohut ve baklalarla fal açmak, kum üzerinde çizgiler çizmek, bunlardan gelece ğe ait hükümler çıkarmak büyü ve kehanet 55 Bak. Atatürk Ilkeleri ve Inkilâp Tarihi, II, s. 277-279. 37

türündendir," demiş tir." Yüce Allah da "yerde ve gökle olanlar gayb âlemini bilmezler, gaybı ancak Allah bilir." buyurmu ştur." Demek ki laiklik dinin kötüye kullan ılmasını önleme bakımından önemlidir. Laiklik dinsizlik anlamına gelmez. Herkesin din ve vicdan özgürlüğüne sahip olması demektir. Lâikliğe göre kimse devletin sosyal, ekonomik, siyasal ve hukuksal düzenini teokratik yapmaya çalışamaz. Kanunlar ı Türkiye Büyük Millet Meclisi yapar. Atatürk, yönetimde Diyânet İşleri Başkanlığı'na yer vererek yurtta şlarm din ve ibadet hususunda sorunlarını danışacakları makamı saptamıştır. Yüce İslam dini, erdemin en güzel ilkelerini içermektedir. Nitekim Hz. Muhammed "Ben ahlakın güzelliklerini tamamlamak üzere gönderildim." demiştir. Ba şka bir hadiste de "sizin en hay ırlınız ahlaken üstün olanlarınızdı •" buyurmu ş tur. İslâmiyet erdem ilkelerinden olan do ğruluk, adalet, bilgelik, ölçülülük, yard ımlaşma ve başkalarınm haklarına saygı göstermeye önem vermiş tir. Ayrıca İslamda barış üzerinde durulmu ştur. Yüce Allah Kur'ân'da "barış hayırhdır"" âyetini indirmi ş tir. Barış ilkin ailede ve sonra toplumun her kesiminde sa ğlandığı derecede İslam'ın amacma hizmet edilmiş olur. İnsanlar arasında güzel ilişkiye önem veren Hz. Muhammed, "yapılan işler niyete göredir" diyerek gönül temizli ğine dikkati çekmiştir. Ayrıca "farz ibadetlerden sonra Allah' ın yanında davranışlarm en sevimlisi müslümanın kalbini sevindirmektir" buyurmu ştur. Başka bir hadisinde de "dü şünmek gibi tedbir, güzel ahlak gibi kazanç yoktur" demiş tir." İslamiyetete kinin, ülkenin, kıskançhğın ve başkalarına zarar vermenin kötülüğü hakkında bir çok hüküm vardır. Buna rağmen ilk dört halife döneminden sonra İslamiyet'in siyasi amaçlara alet edildiğine zaman zaman rastlanm ıştır. İslâmiyet çıkara alet edildikçe müslümanlar arasında küskünlükler, kırgullıklar ve bazan da sava şlar eksik olmamıştır. Oysaki Yüce Allah "hepiniz bar ış ve esenliğe giriniz"6° 56 Bak. İbrahim Agâh Çubukçu, İslâmın Temel Bilgileri, s. 93, Ankara 1971. 57 Bak. Atatürk ilkeleri ve İnkilüp Tarihi, e. II, s. 260. 58 Bak. Nisa Suresi, ayet: 128. 59 Bak. İ. Agâh Çubukçu, Islam'da Ahlük ve Manev İ Vazifeler, s. 25-27; İ. Agâh Çubukçu, K ırk Hadis ve Yorumu, s. 3-21, Ankara 1984. 60 Bak. Bakara Suresi, ayet: 208. 38

buyurmuş tur. Bazan da bilgisizlik ve taassup müminler arasmda sürtüşmelere ve huzursuzlu ğa neden olmu ştur. Ayrıca müslümanları birbirine düşürmek isteyen ve d ışardan gelen telkinler, mü'min toplulukların birbirleriyle u ğraşması sonucunu do ğurmuştur. Oysaki Kur'an'da "birbirinizden ayrılıp fırka fırka olmaym" 61 buyurulmu ştur. Ancak müslümanlar aras ına bazı olayları bahane ederek ayrılık sokmak isteyenler daima bulunmu ştur. Önemli olan husus, yurtta şların dini alet etmek isteyenlere, kar şı, barışı , milli birlik ve dirliği korumalarıdır. Bugün, zengin enerji kaynaklar ına sahip olan islam ülkeleri arasında sürtüşmeler ve mücadeleler eksik de ğildir. Islâmiyet ç ıkara ve siyasete alet edildikçe huzursuzlu ğun doğacağı tabiidir. Türk toplumu, ıslamiyet'in yay ılmasında, savunmasında ve sanatsal faaliyetlerin geli şmesinde büyük hizmetler vermi ştir. Bir çok devlet kurarak medeniyet alan ında beceri ve ustal ığını ortaya koymu ş, dünya uygarlığına katkıda bulunmuştur. Osmanlı imparatorluğu tarihimize şerefli sayfalar kazandırmış, ancak zamanında gereken ça ğdaşlaşma yapılamadığından teokratik sistem imparatorlu ğu yıkılmaktan kurtaramamıştır. Büyük Atatürk önderli ğinde laik Türkiye Cumhuriyeti kurulmu ştur. Bugün dünyada devletimiz saygın ve güçlüdür. Cumhuriyet sosyal alanda, teknik alanda ve kültürel alanda büyük ba şarılar sağlamış tır. Ülkemizi materyalist felsefeye dayal ı ideolojilerle sarsmak isteyenlerin yanında, dini aynhklarla huzursuz etmek isteyenler de bulunabilir. Ortado ğu'da dinin siyasete ve ç ıkara alet edildiği açıkça görülmektedir. Günümüzc;e mezhep faaliyetleri yan ında tarikat örgütlenmeleri dikkati çekicidir. Oysaki Islam' ın özünde mezhepçilik ve tarikatçil ık yoktur. Islam'da kul ile Allah arasmda arac ı yoktur. Ruhbaniyet yoktur yani özel bir din s ınıfı yoktur. Ülkemizde teokratik devlet özlemi yaratarak yörelere göre kültür farklılıkları yaratmak isteyenlere kar şı milli birlik ve barışa önem vermek, her mü'minin dini ve vatani görevidir. İlmi Islâmiyetin anlatılması milli barışa güç katar. Ilahiyat fakültelerini ve imam-hatip okullar ını ülkenin ihtiyacına göre ayarlayarak ve güçlendirerek din kültürünün daha sa ğlıklı korunması sağlanabilir. 61 Bak. Al-i İ mran Suresi, ayet: 103. 39

Ülkemizde sorumsuz kimseler yerine din görevlilerinin halka daha çok inmesini sağlayacak önlemler al ınması önemlidir. Görevlilerin çağdaş ve milli kültür aç ısından güçlendirilmeleri ba şanlarını elbette artırır. Dine ve dini' kurumlara ,sa ğhkh bir biçimde önem verilir, bilimsel yöntem izlenirse ülkeinizde mutluluk artar. İslam dininin, vicdanlara saygıyı öngördüğünün, bilim ve tekniği teşvik ettiğinin, sanatsal faaliyetlere kar şı olmadığının ve çağdaşlaşmanın dine ters dü şmediğinin görevlilerce iyi anlatılması fanatik görü şlerin etkisini azaltır. Ayrıca yurttaşlarıma arasında dayanışmayı güçlendirici biçimde Cumhuriyet dönemindeki başarılar, kitap, dergi, konferans ve sempozyumlarla halka daha iyi anlat ılabilir. Lâik Türkiye Cumhuriyeti güçlendikçe, din bilimsel olarak kavrandıkça hurafeler ve yanl ış inançlar geride kalacak, erdemin, bar ışın ve sevginin tohumları gönüllerde daha gür bitecektir. Hz. Muhammed'in buyurduğu gibi "güzel ahlakm, ki şiyi mutluluğa götürece ği" daha iyi anlaşılacak tır. Sonuç olarak kültürümüz laik Türkiye Cumhuriyetiyle her türlü baskılardan kurtularak geli şmiş , çağdaş ve teknik okullar ço ğalmış , kadınların okuma ve sosyal hayata kat ılma imkanları sağlanmış, inanç ve ibadet özgürlüğü temin edilmiş , milli tarih ve milli dil kültürünün bilincine varılmıştır. Milli sanatımıza sahip ç ıkılmıştır. Akılcı ve demokratik esaslara dayalı yönetim benimsenerek yurtta şlar arasmda hak ve hukuk eşitliği güvenceye alınmış tır. Cumhuriyet döneininde yap ılan sosyal, kültürel ve ekonomik atılımlarla Türkiye bugünkü itibarlı düzeye gelmi ştir.

40

KÜLTÜR TARIHIMIZDE SANATIN DEĞERI Türklerin Islâmiyetten çok önceden beri sanatla u ğraş tıkları bilinmektedir. Ortaasyada yap ılan kazılarda Türklere ait kaplan, geyik ve ayı avına dair işlenmiş resimler bulunmu ştur.' Göktürk ça ğına ait kartal ve insan figürleri Türklerin sanat kültürünün zenginli ğinin kamtlarındandır. 2 Eski Türklerde kabartma hayvan ba şları, kuşlar 've çiçek motifleri yapmak yaygındı. 3 Göktürk çağına ait pek çok heykelin bulunduğu bilinmektedir. 4 Kaya resimlerinde suvarilerin ellerinde bayrak tuttuğu saptanmıştır. Bayrağın kurt başıyla süslendiği de görülmüş tür. Göktürklerde dikilmi ş taşlar yanında heykellere daima rastlanmış tır.' Bazı heykellerin b ıyıkları ve şapkaları tespit edilmi ş tir. Hatta bazan kadın heykelleri de bulunmu ştur. Heykellerin bir elinde kadeh tuttuğu anla şılmıştır. Heykellerin baz ılarının üzerinde resimler görülmüştür. Resimler ev aletleri üzerlerine de yap ılmış tır. Kazılarda duvar üzerinde freske rastlanm ış tır. Bu tür eserler 5-8. yüzy ıllarda Türklerin sanatta ne kadar ileri oldu ğunu göstermektedir. Uygurlarda da zengin sanat türlerine rastlanm ıştır. Turfan şehri Türk uygarlığı= en önemli merkezlerindendir. Burada yap ılan kazılarda işlenmiş heykeller, süslü duvarlar, mutfak e şyası üstüne yapılmış resimler bulunmu tıır.6 Türkler öteden beri çe şitli kültürlerle temas imkân ını bulmuşlardır. Şamanizm, Budizm, Mazdeizm, Maniheizm ve H ıristiyanlık kültürüyle yakından ilgilenrni şlerdir. Dördüncü yüzy ıldan itibaren Türkler arasında Hıristiyan misyonerlerin dola ş tığı bilinmektedir. Islâmiyetten önce Türkler arasında Maniheist olanlar az değildi. 1 Bak. Bahaeddin Ögel, islâmiyetten önce Türk Kültür Tarihi, s. 140, Ank. 1984. 2 Bak. Ayni eser, s. 147. 3 Bak. Aynı eser, s. 148. 4 Bak. Aynı eser, s. 156.158. 5 Bak. Bahaeddin ögel, aynı eser, s. 165.172. 6 Bak. Celöl Esat, Türk Sanat ı, s. 15, İstanbul 1928. 41

Türkler 9. yüzyıldan itibaren Islamiyeti kabul etme ğe .başlamıştır. Ancak Karahanhlar, Gazneliler ve Selçuklularda eski sanatlar ının izleri silinmemiş tir. Türkler yiğitlikleri nedeniyle 9. yüzy ılın ilk yarısında Memun ve Mutasım zamanında tercihen Islam ordusunda görevlendirilmişlerdir. Türkler ister parah, ister gönüllü olsun,zamanla halife ordusunda seçkin bir yer tutmu şlardır. Hatta Halife etrafında muhafızhk yapan "Memlukler" sınıfını oluşturmuşlardır. Halife'nin 9. yüzy ıl başından itibaren M ısır'a Arap vali tayinini tercih etmediği bilinmektedir. Bir Türk olan Ahmet b. Tulun,Mısır valisi iken istiklal ilan etmi ştir. Tulunoğullan kırk yıl kadar Mısır'a hakim olmuşlardır. Sanatı geliştirmi şlerdir. Türklerin Milattan önce Tunç devrinden beri bilinen sanat yetenekleri ıslamlaştıktan sonra ölmemi ş , ancak bazı yanlış yorumlar yüzünden resim ve heykele kar şı çekingenlik ba şlamış tır. Tukyular tarafından yapılan sanat eserlerinin zenginli ği 731 ve 734 y ıllarına ait? şılmış iken islarniyetten sonra kimi sanat OrhunAbidel a türleri yön de ğiş tirmiştir. Özellikle resimde bunu görmekteyiz. Oysaki ıslâmiyetin özünde sanata bir terslik yoktur. Sanat ın olumsuz yönde etkilenmesi, dinin yanl ış yorumlanması yüzündendir. Gerçekte Islamiyette sanata önem verilmi ştir. Kur'ân'da Mide Suresi'nin 93. âyetinde putperestli ğin yasaklandığı doğrudur. Ancak burada heykele tapmak yasaklanm ıştır. Çünkü Islamdan önce araplar genellikle put denen heykellere taparlard ı. Heykeli sanat için yapmakla, tapmak için yapmak aras ında fark vardır. Hadislere gelince; resmi yasaklad ığı için kullanılan bazı hadislerin do ğruluğunu iyice ara ş tırmak gerekir. Bu hususda söylendi ği ileri sürülen hadisler şunlardır. "Kıyamet gününde azabı en fazla olanlar ressamlard ır. Onlara yaptığınız şeylere can veriniz denir...", "Allah' ın yaratışını taklit edenler, K ıyamet gününde azabı şiddetli olanlardır". 8 Bu hadisler şüphelidir. Bunların yanında Islam'da resmin yasak olmad ığını gösteren sa ğlam kanıtlar vardır. Sözgelimi Buhari'nin anlatt ığı bir hadise göre şu olay dikkati çekicidir. Bir gün Hz. Peygamber namaz k ılarken karşı 7 Bak. Celal Esat, aynı eser, s. 24-26. 8 Bak. Rıfkı Melul Meriç, Türk Tezyint Sanatlar ı, s. 11-14, İstanbul 1937; Bu hadisin başka bir varyant ı şöyledir. " Ş u suretleri yapanlar yok mu? İşte onlar kıyamet gününde yapt ığ mız resimlere can veriniz diye cezaland ırılacaklardır." Bak. Buhari, Sahib, C. XII, s. 116, Hadis no: 1963. 42

perdede bir ku ş resmi görmüş. Hz. Aişe'ye "namaz k ılarken önüme geliyor. Bunu buradan kald ır," demiş. Bunun üzerine Hz. Ai şe, o perdeyi yastık kılıfı yapmış, Hz. Muhammed'e kar şı koymamıştır. 9 Mekke tarihini yazan Ezrük1, şu önemli olayı nakletmiş tir. Hz. Peygamber 8 Ramazan yani 629 y ılının Aralığında Mekke'ye girmi ştir. Kâbe'yi ziyaret ederek duvarlardaki resimleri kald ırıırken "Elimin altındaki hariç bütün resimleri siliniz" demi ştir. Silinmesine izin vermediği bu eser, çocuk İsa'yı Meryem'in dizinde oturmu ş gösteren resimdir. Bu resim, Halifelik iddia eden Abdullah b. Zübeyr'in H. 63 de Kâbe'ye sığınması ve bu yüzden Kâbe'nin y ıkılması olayına kadar yerinde kalmıştır. Hz. Ömer'in Suriye'den getirtti ği ve kullandığı bir buhurdanlığın insan figürleriyle süslü oldu ğunu kaynaklar yazmaktad ır. Kahire'li Makrizt Hitat adli eserinde Tuluno ğlu Humaraveyh'in, (883-895) ünlü saray ındaki bir oday ı kendisinin, e şlerinin ve şarlocılarınm resimleriyle süsletti ğini yazmaktadır. Ebu Abdullah Yakut, Mu'cem al-Buldan adlı eserinde, Abdullah b. Ebrıhienin Basra'da evinin bir odasını resimlerle süsletti ğini anlatmıştır. Mevlâna Celâlettin Rumi, Nakka ş Aynuddevle'ye Portresini yapmaya izin vermiştir. Ebiı Said Ebu'l - Hayr' ın babası, bir saray yaptırmış, bu sarayda duvarlara,dostu olan Sultan Mahmut Gaznevi'nin, askerlerinin ve fillerinin resimlerini i şletmiştir. Timur'un 1397 de Semerkant'da bir saray yaptırarak, duvarları Hindistan savaşlarıyla ilgili resimlerle süslettiği bilinmektedir. Özellikle islam âlemindeki sikkeler de islâmda sanata verilen önemi gösterir. Hz. Ömer hicretin 21. y ılında kestirdiği sikkenin bir yüzüne besmeleyle şahadet kelimesini, öteki yüzüne de Bizans imparatorunun resmini nak şettirmiştir. Muaviye, Abdulmelik, Mütevekkil, Muktedir'in sikkeleriyle figürlü sikke örneklerini ço ğaltabiliriz. Selihattin Eyyubî, kendisini bağdaş kurmu ş gösteren sikke kestirmi ştir. Artıkoğullan, Atabek ve Selçuklu sikkelerinde de resim vard ı. Suriye'de Kasr al-Hayr saray ının cephesinde heykeller, ayrıca Kusayr Amra av köşkünün duvarlarmda ç ıplak kadın resimleri gürülmüştür. 9 Bak. Halil Aslangül, Din, Bilim ve İnsan, s. 97, Ankara 1982. 43

Endülüste Abdurrahman III (912-961)'yapt ırdığı Medinet az-Zehra şehrinde heykeller yapt ırmış tır. Fatımiler Mehdiye şehrinde bir prensin elinde şarap kadehi olduğu halde flüt çalan bir k ızı dinlerken kabartma biçiminde gösterilmesine izin vermi şlerdir. 13. yüzyılda Selçuklularda melek, sava şçı ve avcı kabartma heykellere rastlanmış tır. Divriği Ulucami yanındaki Dar uş-şifa cephesinde örgülü saçlarıyla bir kadın başı farkedilmektedir. Yine Divri ği'de Selçuklulardan kalma insan ba şı ve Erzurumda hayvan figürleri görülmü ştür.'° Bütün bu kanıtlar islâmem özünde sanatın yasaklanmadığmı göstermektedir. İslam da yalnız resim ve heykel değil, süsleme sanatı da gelişmiştir. Özellikle kitab tehzibi yani süslemeli bu konuda derin bir zevki içermektedir. 9. yüzy ıl başlarında Memun zamanında Grekçe ve Suryanca'dan Arapça'ya kitap çevirileri h ızlanmış, genellikle müspet bilimlerle ilgili eserler, resimleriyle aktarilm ış tır. Yıllar geçtikçe kitap resimleri ço ğalmıştır. Diyoskurides'ten 1222 de çevrilen Kitab uhEdviye'nin resimlerini Abdullah b. Fazl yapm ış tır. Harirrnin Makamat' ının resimleri 1237 de Vasıt'lı Yahya b. Mahmut tarafından yapılmıştır. Bidpay' ın Kelile ve Dimne'si de resimlendirilerek Pehleviceden Arapçaya çevrilmiştir. Re şidüddin'in 1303 de yazd ığı 1314 tarihli Camiu'tTevarih'in minyatürleri tan ınmış tır. 1920 tarihli olup Alâeddin Cuveynt tarafından yazılmış olan Tarih-i Cihangu şa, Firdevsrnin Şehnâmesi, Nizami'nin Hanse'si, Sadi'nin Bustan' ı, Hâfız'ın Divan'ı minyatürleriyle tanınmış eserlerdir» Islam sanatının taş ve tahta kullanılarak yapılmış pek çok eseri vardır. Heykeltraşlık alanında bir çok örnekler vermek mümkündür. Diyarbakır'da şehrin kapısını süsleyen, karşı karşıya duran iki kabartma aslan tesbit edilmiş tir. Musul'da Atabey tarafından yaptırılan kabartma hayvan ve insan figürleri görülmü ştür. Halep'te kale kap ısı'nın üstünde iki ejderha arasmda bir insan figürü vard ır. Selçuklulardan kalma kanadı melek ve aslan figürleri bulunmu ştur. Bunlara Mısır'da FatımIler'in ve Endülüs'te Emevi Devletinin yapt ırdığı süslemeleri ve figürleri de eklemek gerekir» 10 Bak. Suut Kemal Yetkin, Islâm Sanat ının Mahiyeti, A.Ü. Ilâhiyat Fakültesi Dergisi, e. I, sayı I, s. 44-47, Ankara 1952. 11 Bak. Gaston Migeon, Islâm Sanat ı, çeviren: Burhan Toprak, s. 21-28, Istanbul 1943. 12 Bak. Gaston Migeon, an ılan eser, s. 26-28.

İslam sanatında minyatürlerde gölge, derinlik ve hac ım yoktur, düşüncesinden hareketle bu sanatı küçümseyenler haksızdırlar. Çünkü resim sanatı başlangıçta daha realist geli şirken, inancın gereği olarak soyutlaşmış tır. Çünkü islâmiye t, dünya hayat ının geçiciliğini hatırlatıp insanı yüce değerlere yönlendirmektedir. Yüce olan de ğerler ise, dünyalık nesnelerin üstündedir. Yüce de ğerler bizi a şar ve smır tanımaz. Bu nedenle minyatürlerde gerek renkler ve gerekse hacim tabiattaki gibi değildir. Ancak minyatürlerde renk ve desen zenginli ği kendini göstermiş tir. Minyatürlerde renklerin uyu şumu ve çizgilerin ahengi tam bir sanat zevki vermektedir. Sanat genel anlamda büyülü ahenk olduğuna göre minyatürlerin sanat gücü daha iyi anla şılır. Bu minyatürler iç dünyan ın parlaklığını çizgilerle ve renklerle vererek her şeyi olduğu gibi değil, yaşandığı gibi, duyulduğu gibi sunmu ştur. Bu nedenle gölge, derinlik ve hacimden uzakla şması resim sanatının değerini küçültmez. 13 Islam'da sanat daima var olmu ştur. Sanat türleri yasaklanmam ıştır. Yasak dü şüncesi kimi çevrelerin yanlış yorumundan kaynaklanm ıştır. Ancak İslam inancmm resim, mimari ve süsleme gibi alanlarda sanatı yönlendirdiği de inkar edilemez. Islam ın sanata önem verdi ğine dair Hz. Muhammed'in şu hadisleri kanıt olarak gösterilebilir. "Ku şkusuz Allah güzeldir, güzeli sever", " Şiirin kimi türleri bilgeliktir.", "Nikahı def çalarak aç ıklayınız." "Allah sanat sahibi mümini sever." "Allah sanat ve çal ışmasında hünerli kimseyi sever." Ayrıca Kur'ân'daki baz ı âyetlerden de, sanata izin verildi ği anlamı çıkarilmaktadır. Bu âyetlerden baz ılarının anlamları şöyledir: "Allah'ın kulları için var ettiği süsleri haram kılan kimdir." "Allah onlar için güzel şeyleri helal, kötü şeyleri haram kılmaktadır." "Sözü dinleyip en güzeline uyanlar, Allah' ın hidayete erdirdi ği kimselerdir." "İnanıp iyi işler yapanlar cennet bahçelerinde ne şelendirileceklerdir." İş te böyle hükümler oldu ğu için müslümanlar müzikte, mimaride, oymacılıkta el sanatlannda, dokumac ılıkta ve süsleme alanında bir çok eserler vermişlerdir. Musiki'de Hz. Muhammedin Hz. Ai şe'nin evinde şarkı söyleyen iki kızı dinlemesi ibretli bir olaydır. 13 Bak. Suut Kemal Yetkin, islâm Minyatürünün Esteti ği, İlâhiyat Fakültesi Der. yıl, 1953, sayı, I, s. 33.35, Ankara 1953. Ayrıca Ahmet Naim, Tecrfd-i Sarth Tercemesi ve şerhinde da ğ, taş ve ağaç gibi manzara resimlerinin ve vesikal ık foto ğrafların mubah olduğunu belirtmiştir. Bak. Sahth-i Buharf, Sarth Tercemesi ve Ş erhi, c. VI, s. 421, Ankara 1969. 45

Henüz Eınev'ller devrinde resim sanat ı duvar, araç ve gereç süslemesi biçiminde devam etmi ştir. Geç Abbüster devrinde yukar ıda belirttiğimiz gibi kitap ressamlığı başlamıştır. Diyoscurides'in Kitab alHaşayiş fi't-Tıbb'ı ve Galenos'un Kitab al-Tiryak' ı bunun güzel örneklerinden olmu ştur. islâmdan sonra Türklerin sanata verdi ği değere gelince: Türk bilgini Birunİtnin Asar al-Bakiye adh eseri de tan ınmış resimli kitaplar arasındadır. Az önce sözünü etti ğimiz Türk minyatürlerinin yer aldığı Reşideddin'in Camiu't-Tevarih'ini (1314) ve Alaeddin Cuveyni'nin Tarih-i Cihangu şa'suu (1290) bunlara ekleyebiliriz. Mevlana'nın (Ölüm. 1273) yapılmış minyatürleri baz ı kitapları süslemiş tir." Milattan önce Büyük Hun İmparatorluğu (M.Ö. VII. yy - M.S. 48) döneminden beri sanatları farkedilen Türkler, ( İlk yazılı belge M.O. 318) Gök Türk İmparatorluğu döneminde (552-744) sanatta oldukça yükselmişlerdir. Uygur devleti döneminde (745-840) de sanat zevki gelişerek devam etmiştir. Bir Türk Devleti olan Karahanhlar Devleti (840-1042) İslâmiyeti kabul etmiş ve sanat faaliyetlerine devam etmi ştir. Gazneliler Devleti döneminde (969-1187) Türk-islâm sanat ı varlığını sürdürmüştür. Büyük Selçuklu İmparatorluğu (1040-1157) süsleme sanatına ağırlık vererek sanatta beceri ve ustal ığmı ortaya koymu ştur. Bilindiği gibi Musul'da Atabey Lü'lü, M ısır'da Memluklar, Anadolu'da Selçuklular islâm'dan etkilenerek sanatlar ını sürdürmüşlerdir. Selçuklular, yukarda de ğindiğimiz gibi sanatlar ında insan ve hayvan figürlerine yer vermi şlerdir. Türkler, motiflerini tabiattan seçmi şler, yahn yapmışlar ve geometrik biçiml -ere yer vermi şlerdir. Alemde bir düzen olduğunu, hiç bir şeyin bu düzenin dışında kalamayacağını yansıtmışlardır. Arabesk ve minyatür öncesizlik ve sonras ızlık duygusunu aşılamak açısından önemlidir. Somuttan soyuta gidilmesioüce duyguları aşılama amacmdan kaynaklanm ıştır. Her ne kadar tutucu çevreler, k ısmen müzik, resim ve heykel yapılmasını yanlış yorumlarla engellemeye çah şsa da,hükümdarlar ba şarılannı sanattan yararlanarak sergilemek istemi şlerdir. Fatih Sultan Mehmet, Italya'dan Bellini'yi getirterek portresini yapt ırrnıştu. Osmanhlarda Batılı anlamda ancak 1870 lerden sonra resim yapdrna ğa başlanmıştır. 14 Bak. Mehmet önder, Mevlâna'nm Giyim Şekilleri ve Elbiseleri,B ılhiyat Fak. Dergisi, c. IV, say ı, 3-4 s. 81-82 Ankara 1957.

46

Osmanh döneminde mimari sanatının gelişmesinde Türk zevkinin büyük etkisi vardır. Henüz Selçuklular döneminde Türkler yap ı ve süsleme sanatına bazı yenilikler getirmişlerdir. Beylikler devrinde de yenilikler sürmü ştür. Bu yenilikleri şöyle sıralayabiliriz: Mekan anlay ışının gelişmesi, camilerde son cemaat yerinin do ğması, avlunun cami gövdesine kat ılması, portallerin sadele şmesi, doluluk ve boşlukların denkleşmesi, mermer kaplaman ın kullanılması, iç ve dışın ahenkleşmesi. Osmanlı döneminde mekan anlayışı daha da gelişerek Mimar Sinan'da olgunluğuna erişmiştir." Türk sanatının bir özelliği de Saray'ın ve Tekke'nin etkisinde kalmasıdır. Minyatür, kitap süslemeleri, cilt, hat sanatlar ı sarayın etkisindedir. Hah, kilim, tasavvun şiir, tasavvuti musiki ve baz ı el sanatları Tekke'nin etkisinde kalmıştır. Ancak Osmanlıların ilk dönemlerinde Osman Bey, Orhan Bey ve Murat I gibi hükümdarlar mutasavv ıflarla organik bağ kurmu şlardı. Daha sonraları sarayın ve tekke'nin zevklerinde farkhlaşma olmuştur. 16 Osmanlı mimarisi zamanla geli şerek mekan bütünlüğüne ulaşmıştır. Mekan bütünlüğü kubbeye bağh olarak ışık, yön ve plastik de ğerleri içermi ştir. Kubbeler yarım, çeyrek ve tam olarak kullanılabilmiştir. Camilerde amaç birli ğine ve estetik zevkin doruğuna ulaşilmıştır. İç mekân yaratma niteli ği Türklere nasip olmuş tur. Türk sanatmdaki mimari eserlerin Bizans ve resimle ilgili ürünlerin Iran kaynaklı sayılması yanhş tır. Mimar-ildeki bu gelişmeye rağmen Osmanlılarda resim ve heykel alanında aynı atılım önlemek isteyen tutucu engeller olmu ştur. Hatta müzik alanında da bu engellemeler zaman zaman görülmü ştür. Gerçek anlamda sanatta özgürlük Cumhuriyet döneminde ya şanmıştır. Büyük Atatürk milletiyle istiklal Sava şmı kazandıktan sonra kültürel alanda tutucu engelleri de k ırmış tır. Atatürk'ün sanatla ilgili bir çok özdeyi şi vardır. Bu özdeyişlerden bazı örnekler şunlardır: "Sanat= kalan bir ulusun hayat damarlarmdan biri kopmu ş demektir.", 15 Bak. Suut Kemal Yetkin, Beylikler Devri Mimarisinin Klasik Osmanl ı Sanatı/il hazırlayışı, A.C. İl5hiyat Fak. Dergisi, e. IV, sayı, 3-4, s. 39.40, Ankara 1957. 16 Bak. Doğan Kuban, Türk ve islâm Sanatı üzerine Denemeler, s. 87-90, İstanbul 1982. 47

"Hepiniz milletvekili olabilirsiniz. Bakan olabilirsiniz. Hatta Cumhurbaşkanı olabilirsiniz. Fakat bir sanatç ı olamazsınız". "Güzel sanatlarda ba şarı , bütün inkilâplar ın başarılı olduğunun en kesin kanıtıdır." "Bir ulus ki resim yapmaz, bir ulus ki heykel yapmaz, bir ulus ki tekniğin gerektirdiği şeyleri yapmaz, itiraf etmen ki o ulusun ilerleme yolunda yeri yoktur." "İnce, yüksek, derin ve temiz duygular ı en çok duyabilen ye öteki insanlara duyurabilen şairdir." "Dünyada uygar, ileri ve olgun olmak isteyen herhangi bir ulus, mutlaka heykel yapacak ve heykeltra ş yetiş tirecektir. Abidelerin şuraya buraya tarihi hat ıralar olarak dikilmesinin dine aykırı olduğunu iddia edenler, din hükümlerini gere ği gibi araş tırıp incelememi ş olanlardır. "Sanatç ı, toplumda uzun mücadele ve çabalardan sonra alan ında ışığı ilk duyan insandır." "Yüksek bir insan toplumu olan Türk ulusunun tarihi bir özelli ği de güzel sanatlar ı sevmek ve onda yükselmektir." "Sanat güzelli ğin ifadesidir"." Büyük Atatürk güzel sanatlar içinde şiirle özel olarak ilgilenmi ştir. Dış kaynaklı şairlerden Byron ve Alfred de Musset'nin şiirlerini severdi. Yerli şairlerden Yahya Kemal, Faruk Nafiz Çamhbel ve Behçet Kemal Ça ğlar' ın şiirlerini okutup dinlerdi. Namık Kemal ve Tevfik Fikret'in yurt ve özgürlük için harcad ığı emeği takdirle anardı. Hatta Tevfik Fikret'in A şiyan'ını bir kaç ziyaret etmi ş tir. Ş airlere kültürlerini artırmalarmı, Türk toplumunu ve tarihini sevmelerini sahk vermi ştir. Atatürk'ün Büyük Nutuk ad ıyla bilinen söylevleri hitabetin en güzel örneklerindendir. O, edebiyat ı hem sevrni ş, hem de edebiyatç ıları korumuştur. Çünki biliyordu ki edebi eserlerle gençliği eğitmek daha etkilidir. Zekây ı ve yetene ği geliştirmek sanatla daha kolay ve daha verimlidir. Türk milleti sanat yetenekleriyle de zaferlerini dünyaya tan ıtmahydı . 17 Bak. Atatürkçülük (Birinci kitap), s. 137.138 Genelkurmay Bas ımevi, Ankara 1983, Gültekin Elibal, Atatürk Resim-Heykel, s. 34-52, İst. 1973, Adnan Turant, Atatürk ve Güzel Sanatlar, Atatürk Kültür ve E ğitim Semineri, s. 73-80, Kayseri 1983. 48

İş te bunun içindir ki Atatürk edebiyat üzerinde ısrarla durmu ş tur. Bir konuşmasında edebiyat ı şöyle tanımlamış tır: "Söz ve anlamı yeni insan zihninde yer eden her türlü bilgileri ve insan gücünün en büyük duygularını, bunları dinleyenleri veya okuyanları çok ilgilendirecek biçimde söylemek ve yazmak sanat ı." Atatürk güzel sanatlardan müzi ğe de çok önem vermi ş tir. Müzik eğitimi için Avrupa'ya ö ğrenciler yollam ış tır. Ahmed Adnan Saygun bunlardan biridir. Onun yazd ığı "Özsoy" operasını 1935 de İran Ş ahlı Rıza Pehlevi'yle birlikte izledi. 1924 de Musiki Muallim Mektebinin aç ılmasını sağlamış , bu okulun kadrosuna batı eğitimi görmüş Cemal Re şit Rey, Ulvi Cemal Erkin, Hasan Ferit Anlar, Necil Kâz ım Akses ve Adnan Saygun alınmış tır. Atatürk 1934 de Ankara da Milli Musiki ve Temsil Akademisini, 1936 da Ankara Devlet Konservatuar ı 'nı kurdurmu ştur. 19 Atatürk 1935 y ılında Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrasını düzenlemek üzere Dr. Ernst Praetorius'u Ankara'ya getirtti. Böylece senfonik orkestra güçlendirildi. Atatürk heykel yapımına da önem vermi ştir. Dolmabahçe Sarayı 'nın Veliand Dairesinde 1937 de Resim ve Heykel Müzesi açt ırdı. Böylece Türk resmi evlerde as ılı olmaktan kurtar ılarak daha geni ş anlamda millete sunuldu. Atatürk, Barbaros Hayrettin Pa şa'nm, Fatih Sultan Mehmed'in ve Mimar Sinan' ın heykellerinin yap ılmasını istedi. Resim sanatına önem veren Atatürk, Kurtulu ş Zaferinin resimlerle yansıtılmasını sağladı. Yapılan tabloları sergiletti. 2° Mimari sanatına da önem veren Atatürk 1924 y ılında Topkapı Sarayının müze olarak aç ılmasını gerçekle şfirmiş tir. Ayrıca Türk ve Bizans sanatının özelliğini taşıyan Ayasofya'y ı müze haline getirtmi ştir.21 18 Bak. Afet inan, Atatürk'ün Karakter Hususiyetlerinden Bir kaç Örnek ve Onun Son günleri, Dil ve Tarih Co ğ. Fak. Dergisi, c. VIII, s. 342, Ankara 1950, Cahit Kavcar, Atatürk'ün Dil ve Edebiyat Konusundaki Görü şleri, Atatürk Devrimleri E ğitim Sempozyumu, s. 153-162, Ankara 1981. 19 Bak. Seçil Akgün, Atatürk'ün Sanat ve Kültür Anlay ışı, Yüzüncü Y ıl Atatürk Konferanslar ı, s. 11, Sanem Matbaası. 20 Bak. Elif Naci, Güzel Sanatlar ın Son 15 senelik Tekâmülü, Atatürk Devri Fikir Hayatı, s. 446.451, Ankara 1981. 21 Bak. Prof. Dr. Feridun Akozan, Atatürkçülük ( İkinci Kitap), s. 141-150, Ankara 1983, Seçil Akgün, an ılan Yazı, s. 7-13. 49

Kültürün her dalına önem veren Atatürk 1931 de "Türk Tarih Tetkik Heyetini" ve 1932 de "Türk Dili Tetkik Cemiyeti"ni kurdurmuştur. Atatürk kültür hakk ında şöyle söylemi ştir. "Türkiye Cumhuriyeti'nin temeli kültürdür... Kültür okumak, anlamak, görebilmek, görebildiğinden anlam ç ıkarmak, duygulanmak, dü şünmek zekây ı eğitmektir".' Demek oluyor ki Atatürk,kültürün önemli bir parças ı olan güzel sanatlara önem vererek Türk sanat ının özgür bir biçimde gelişmesini sağlamıştır. Gençlerin fikri, irfam ve vicdan ı özgür, bağnazlıktan kurtulmu ş olarak yeti ştirilmesini istemiş tir. Sözleriyle, açtırdığı kurumlarla ve eğitime verdiği önemle Türk sanatının çağdaş uygarlıkta hakkettiği yüksek yeri almasını öngörmü ştür. Ancak Cumhuriyet döneminden sonra sanat ın bazı dallanna karşı çekingenlik tamamen silinmiştir. Ku şkusuz bunda inkılâplarm temel ilkelerinden olan lâikliğin önemli katkısı .vardır. Atatürk'ün te şvikiyle milletimizin üstün yetenekleri sanatın her dalında daha verimli olarak görülme ğe başlanmıştır. Yurdumuzu dü şmandan kurtaran Atatürk, sanat ın ulus hayatındaki önemini zamanında görerek bu alanda da önderlik etmi ştir. Kısacası Türkler gerek islâmiyetten önce ve gerekse islâmiyetten sonra sanata değer vermişlerdir. Tarihimizin bazı dönemlerindeki resim ve heykele kar şı çekingenlik Cumhuriyetten sonra ortadan kalkmıştır. Büyük Atatürk'ün te şvikleri ve gerçekle ştirilen inkilâplar Türk sanatınm özgürce geli şmesini sağlamış tır.

22 Bak. Seçil Akgün, anılan yazı, s. 12.

50

TÖRELERİMİZDE KADININ YERI İbni Fadlan, Seyahatnâme'sinde Orta Asya'da kadın olsun, erkek olsun çıplak yıkanan Müslüman Türklere rastlad ığını ve fakat bu insanların namus ve onurlar ını korumada son derecede titizlik gösterdiklerini yazmıştır. Ancak yıkanma durumunun her Türk boyunda böyle olduğu söylenemez. Müslüman Türkler genel ilke olarak a şınlığa karşı olmuşlardır. Kadına, törelerine ve inançlarına göre değer vermişlerdir. İlk çağda Türk kadını,toplumsal faaliyet ve hareket bak ımından erkekten pek farklı olmamıştır. Savaş oyunlarına katılmış , av için gayret sarfetmi ş , ok atmış ve kıhç kullanmış tır. Daha sonraki dönemlerde de bu töre uzun süre devam etmi ş tir. Dede Korkut Kitabı'ndaki 3. Oğuzname'de adı geçen Bamsı Beyrek, alacağı eşde avcılık, savaş yeteneği ve ata binme ustalığı istemi ştir. Dede Korkut O ğuznameleri, kad ının toplum işleri yönetilirken erkekle birlikte faaliyette bulundu ğunu ifade etmektedir. Türkler'de at, kıhç ve kadın kutsal saydrinıştır. İbni Batuta, Seyahatnâme'sinde 14 ncü yüzy ılın başlarında Anadolu'daki aile hayatı ve konukseverlik hakkında bilgi vermiştir. Konya ve Alanya gibi bir çok şehirlerde konuk kalan İbni Batuta, kendisini Türklerin e şleri ve çocuklar ıyla birlikte ağırladıklanm kaydetmi ştir. Kadınların bu sosyal durumunu başka müslüman ülkelerde görmediğini de yazmıştır. Türkler İslâmlaştıktan sonra, Selçuklular döneminde kad ına karşı saygılı olma geleneğini sürdürmüşlardir. Onların sosyal faaliyetlerine izin vermişlerdir. Daha sonraları, Arap, İran ve Bizans âdetleri kentlerde oluşmuş , ancak kırsal yerlerde Türk töreni canlılığını daha iyi korumuş tur. islâmiyet hür kadınların bazı süs yerleri hariç, örtünmeleriyle ilgili buyruklar içermektedir. Ancak bu buyruklarm yorumu zamana ve ülkelere göre deği şmiştir. Bu konuda Kur'ân'da şöyle buyurulmuştur: "Ey Peygamber! Kendi e şlerine, kızlanna ve inananlar ın kadınlarına de ki: Dış elbiselerini üzerine al ıp örtünsünler. Bu onlar ın tanınmalarına, eziyet edilmemelerine daha uygun olan ıdır Allah çok bağışlayan ve 51

merhamet edendir", (Ahzâb Suresi, ayet: 59). Bu âyetin Hz. Ömer'in, Hz. Muhammed'den şu dilekte bulunmas ı üzerine geldiği kaynaklarda yazıhdır: "Ey Allah' ın elçisi, Senin evine iyisi de gelir, kötüsü de; inananların annelerine örtünmelerini buyursan daha iyi olur". Bu sebeple söz konusu olan ayetin daha çok Hz. Muhammed'in e şleriyle ilgili olduğu belirtilmiş tir. Ahzâb Surenin 32. âyetinde "Ey Peygamber kadınlan! Siz, kadınlardan her hangibiri gibi de ğilsiniz," bildirisi vardır. Aynı surenin 33. âyetinde, ise "kınta kınta yürümeyiniz" hitabı görülür. Bu ayette şöyle buyurulur: "... Onlardan (yani Peygamberin hanımlarmdan) bir şey istediğiniz zaman perde arkasından isteyin. Bu hem sizin hem de onların kalpleri için daha temizdir..." İbni Abbas'tan rivayet edildi ğine göre Hz. Muhammed baz ı kimselere zaman zaman evinde yemek yedirirdi. Konuklar buna ah ştıklarmdan bazan yemekten çok önce gelip bekler, yemekten sonra da uzun uzun otururlard ı. Hz. Muhammed bu durumdan sıkılıyor, fakat nezaket gere ği bir şey demiyordu. Bunun üzerine sözü geçen ayet indirildi.i Evlenme ümidi kalmamış kadınlar için de şu ayet inmiştir: "Evlenme ümidi kalmamış oturan kadınların süs yerlerini göstermeksizin dış elbiselerini ç ıkarmalarmda kendilerine bir günah yoktur. Bununla birlikte erdemli davranmalar ı kendileri için hay ırlıdır", (Nur Suresi, ayet: 60). Görülüyor ki bu ayette ya şlı kadınların dış elbiselerini ç ıkarmalanna izin verilmi ş , ayrıca amacın erdemli davranışta olduğu hatırlatılmış tır. İslamda çe şitli ülkelerde değişik zamanda, farklı yorumlarla uygulanan ve bütün kad ınları amaçlayan buyruklar ise Nur Suresinin 31. âyetidir. Bu âyetin mealen anlam ı şöyledir: "Mümin kadınlara de ki: (Bakılması haram olan şeylerden) gözlerini sakınsınlar, iffet ve namus larmı korusunlar. Süs yerlerini görünenleri d ışında açmasırilar. Örtülerini yakaları üzerine salıversinler. Ziynetlerini ba şkalarına açmasınlar". Kur'an yorumcular ı "süs yerlerini görünenleri d ışında" deyiminden bedenin "açık bulundurulması töre olarak yerle şmiş ve doğal sayılmış " bölümlerinin kasdedildiğinde hemen hemen uyu şmuşlardır. Örtünme hakkındaki âyetin, giyim ve ku şamda, gelenek ve görene ğe önem verdiğini bir çok bilgin ifade etmi ştir. 1 Bak. Süleyman Ateş, Kur'ân4 Kerim Meâli, s. 391, (tarihsiz) İstanbul. 52

Esasen Islam hukukunda gelenek ve göreneğin önemli bir yeri vardır. Hatta Hanefiye ekolünün kurucular ından imam Muhammed, "gelenekle sabit olan hususun, nasla yani dini' emirle kabul edilmi ş sayılacağını" söylemi ştir.2 Gelenek ve göreneğin ıslâmdaki önemini Malik b. Enes'in ifadeleri de açıkça ortaya koymu ştur. Hatta Halife Harun Re şit ona "senin al-Muvatta adh eserini Kâbe'ye asahm, herkes okusun, uygulama birleşsıiri" demiş tir. Bu öneriye Malik, kar şı çıkarak her ülkeye göre değişik gelenek ve hukuk anlay ışının olacağını, bilimin kendi kitabından ibaret bulunmadığını ifade etmiştir. Hz. Muhammed "her devrin adamı, her devrin sözü vard ır". "Ben dine ili şkin bir şey emredersem ona uyunuz. Dünyaya ili şkin işlerinizi siz benden daha iyi bilirsiniz. Onlar ı bildiğiniz ve tecrübeniz üzere yapının" buyurmuştur. 3 Kuşkusuz örtünme hususunda Nur Suresi'nin 31 nci âyeti çe şitli biçimlerde yorumlanm ış tır. Özellikle Hz. Muhammed'in hayaya yani utanmaya önem verdiği bilinmektedir. Baz ı tefsirciler, namusu korumak için söylenmi ş utanma hakkındaki hadislere dayanarak örtünmede aşın yorumları tercih etmi şlerdir. Oysaki Hz. Muhammed, adisleriyle namusa ve ruh temizli ğine önem vermi ştir. Bu sebeple "sizin en hayırlınız ahlâkı en güzel olanınızdır" buyurmu ştur. Kur'ân'da da "Allah katında en üstün olan ınız en çok iyilik yapanlarmad ır" buyurmuştur. Cennetle müjdelenen Talha'n ıın kızı Aişe (Hz. Ebu Bekr'in torunu) örtünme hususunda serbest davranarak (tesettüre riayet etmeksizin) çarşıda pazarda dolaşmış ve fakat Hz. Muhammed tarafından engellenmemiştir. 4 Son derece ahlâkh ve güzel olan bu seçkin kadın, erkeklere okuma yazma öğretmekle de meşgul olurdu. Ayrıca bu saygıdeğer kadın, sağlam hadisleri rivâyetleri, görgüsü ve edebiyat bilgisiyle de tanınmıştır. Şifa Hatun'un Hz. Ömer tarafmdan çar şı ve pazarlara kontrol etmekle görevlendirildi ği de bilinmektedir. 3 Yine Veda Hacc ı'nda ih2 Bak. I. Agâh Çubukçu, Atatürk ve Lâiklik, Atatürkçülük (ikinci kitap) s. 341, Ankara 1983. 3 Bak. Necip Bilge, Lâiklik, Belleten, c. XLII, say ı : 168. 4 Bak. Mehmed Zihni, Me şâhiru'n•Nisâ, c. II, s. 18-19, İstanbul 1925. 5 Kadının çeşitli sosyal faaliyetleri için bak: Dr. Ahmet Çelebi, Islâm'cla Eğitim ve ö ğretim Tarihi, s. 336-360, İstanbul 1978. 53

ramlı kadınların yüzleri aç ık halde erkeklerin yan ından geçtikleri bilinmektedir. Hz. Muhammed, hac için ihrama giren kad ınların yüzlerine peçe örtmemelerini, ellerine eldiven takmamalar ını emretmiş tir. Bu husus tanınmış hadis kayna ğı olan Tirmizi'nin Sünen'inde ve Ebu Davud'un Sünen'inde de do ğrulanmış tır. Bu konuda Mâlik b. Enes'in Muvatta'ında da bilgi vard ır. Ayrıca Hz. Muhammed, câriye olan yani efendisine hizmetle yükümlü olan kadınların namaz. kılarken ba şlarını açmalarını emretmi ştir.6 Bu tür kadınlara namazda ısrarla başlarını açmalarını söylemiş tir. Onlara hür kad ınlardan ibadette dahi farklı kıyafet tavsiye edilmesi, gelenek ve görene ğin etkisiyle olmu ştur. Hz. Muhammed, câriyelerin namazda ba şlarını açmasiyle namus arasında bir ilgi kurmamıştır. Elbette hür kadmlann namazda, ba şlarını örtmeleri de bir yobazlık sayilmaınış tır. Onlar sosyal yap ıları icabı farklı tutulmu ştur. Hz. Peygamber örf ve âdeti dikkate alarak curiyelere de farkl ı uygulama yapmıştır. İslâm'da "beyaz insan ın siyah insana" veya "Arab ın Acem'e, Acem'in de Arab'a üstünlü ğü yoktur" ilkesi kabul edilmiş tir. Müminlerin iyilik ve güzel davranışlarla üstünlük sa ğlayacakları bildirilmiştir. Ancak İmamlık yani siyasi ve dini önderlik konusunda bu konu tart ışmalara neden olmu ştur. Çünkü i şin içine başka amaçlar karışmış tır. "İmam Kurey ş'ten olur" ilkesinin korunmas ını Şafıi, İmam Malik ve Ahmed b. Hanbel istediği halde, Ebu Hanife, İmamın bilgin, adaletli ve erdemli olmasının önemi üzerinde durarak Kurey ş Kabilesine mensup bulunmayı şart say ınamış tır. Bu dört değerli bilgin törelerin, çevrelerinin, eğitimlerinin etkisiyle yorumlarını yapmışlardır. Kadınların örtünmesi konusunda Kur'ân âyetlerinin farkl ı yorumlanması töreleri dikkate almaktan kaynaklanmış, İslâm'da ahlâkın önemli olduğunda bilginler uyuşmuşlardır. Hatta câriyelerin gö ğüsleri aç ık olarak dolaşmaları câiz görülmü ştür. Hz. Muhammed ibadet d ışında da sözü geçen âyetlerin uygulamasını farklı yaptırmıştır. Hür kadınların el, yüz ve ayakları dışında örtünmeleriyle ilgili uygulamalar görüldü ğü gibi, câriyelerin diz ve göbek 6 Bak. Mehmet Zihni, Ni'met-i islâm, Kitâbu's-SaMt, s. 119, İst. Ayrıca câriyelerin ba şlarının açık olduğuna dair, Ibn Abidin'in Reddii'l-Muhtâr' ında da geniş bilgi vardır. Yine bu konudan Subki'nin Tabakâtu' ş-SMiiyye'sinin II. cildinin 207 nci sayfasında da bahsedilmiştir. 54

aralarını örtmeleri zorunlulu ğu söz konusu olmu ştur.' Câriyelerin o zamanki töre icabı dizden aşağı, göbekten yukar ı açık gezmelerine izin verilmiştir. Bazı yorumcular câriyelerin, bu şartlara ek olarak, s ırtlarını da örtmesini uygun görmüş tür. Ama ba şlarının, kollarının ve gerdanlarmın açık olduğunda İslâm hukukçuları uyuşmuşlardır. Bunlardan ba şka sözü geçen âyetler bütün kad ınları amaçladığı halde, örf ve âdet gere ği aşağı tabakadan say ılan kadınlar için örtünme kuralları uygulanmamıştır. Sözün özü âyette mealen geçen "süs yerlerini görünenleri d ışında açmasınlar" emri örf ve âdet dikkate al ınarak Hz. Muhammed tarafından çe şitli biçimlerde uygulanm ış tır. Ayrıca zamanla bazı yönetimler ya da örgütler siyasetle k ıyafeti birle ştirmek istemişlerdir. Bugün örtünme konusunun, Orta Afrika ülkeleri, Pakistan, Endonezya, İran ve Suudi Arabistan'da farkl ı yorumlarda uygulanması da örf ve âdetten kaynaklanmaktad ır. İran ve Suudi Arabistan gibi ülkelerde örtünme çok s ıkı kurallar içinde yürütülmekle birlikte, Pakistan, Endonezya, yada bir çok Afrika ülkesinde müslüman kad ınlar başı açık gezmeyi dine aykırı saymamaktad ır. Hatta bu ülkelerden omuzlar' açık olarak heyecan ve dini co şku belirtileri içinde Kâbe'yi tavaf eden sayısız kadınlar vardır. Eski Türklerde örf ve âdet gere ği kadına saygı çoktu. İslâmlaştıktan sonra Bat ı'ya göçlerde kad ın-erkek birbirinden kaçmamış tır. Selçuklular döneminde Baciyan-ı Rum örgütü toplumsal hizmetler vermiş tir. İstiklal Sava şında Sivas Valisi Re şit Paşa'nın eşi Melek Reşit başkanlığındaki "Anadolu Kadmları Vatan Savunması Derneği" Milli Kuvvetlere yard ım etmiş ve olumlu hizmetler vermi ştir. Ayrıca Anadolu'da bu derneğin bir çok şubelerini kuran Türk kad ınları, Milli' bilinci canlı tutmuşlardır. Dini inançları buna engel olmamıştır. Bektaştlik Türk törelerinin etkisiyle olu şan dini bir ekoldür. Bu ekol mensubu olan kadınlar dini toplantılara edepli bir biçimde katilmışlardır. Cem töreninde merasimi yöneten ki şi, katılan kadın ve erkeklere şöyle söyler: "Ey camlar ceme gelen herkes, kad ın olsun, erkek olsun birbirinin bacısı, karde şidir. Kocasını saymayan, onu aldatan kadın, iftira eden, zina eden erkek cemevine giremez. Buras ı bir hak yoludur. Bu yolda haram yenmez. Yalan söylenmez. Uç şeyi hiç unutmayın: Elinize, dilinize, belinize sahip olun...". 8 Türk töresinde. kad ına verilen önemi ve İslâmiyetin, çağa açık bir din olduğunu bilen Atatürk de kadm haklar ı üzerinde durmu ştur. Bu 7 Bak. Subitt Tabakât a ş- Ş âfiiyye, C. II, s. 207, M ısır. 8 Bak. Ali Rı za Balaman, Gelenekler (Töre ve Törenler), s. 109, Izmir 1983. 55

konuda bir çok özdeyi şleri vardır: "Türkiye Cumhuriyetinde kad ın, Melâmilikte de kad ınlara karşı -hoşgörü vardır. Ülkemizde k ırsal kesimde kadın-erkek namus dairesinde bir arada çal ışırlar. Burada Hz. Muhammed'in E şi Hz. Aişe'nin bir sözünü de kaydedelim: "Ansar' ın (Medine halkının) kadınları dinde bilgi ö ğrenmek hususunda utanmadıkları için ne mutludurlar". Yine sağlam kaynaklarda erkeklerin nezaket ve ho şgörü içinde müslüman kadınlardan ders ald ıkları, islamın ilk yüzyıllarında kadınların çalışmalarına ve bilgi ö ğretmelerine engel olunmad ığı kaydedilmiş tir. Ayrıca güvenilir kaynaklarda Hz. Ömer'in halife oldu ğu sıralarda bütçeyi dü şünerek kadınların altın takmalarını yasaklad ığı, bunun üzerine camide namazdan sonra kad ınlardan birinin "Ey Ömer Allah'ın Elçisinin helal kıldığı süs e şyasmı törelerden kaldırmaktan ötürü utanmıyor musun" dediği, bunun üzerine Hz. Ömer'in yasağı kaldırdığı kaydedilmi ş tir. Demek ki İslamiyet'in ilk devirlerinde kadın-erkek arasındaki toplumsal ili şki oldukça ho şgörülüdür. Islam'da kadın haklarını kısıtlayıcı rivayet ve yorumlar oldu ğu gibi, kadınlara iyi davrandmasıyla ilgili buyruklar da vardır. Yüce Allah Kur'an'da "kadınlara iyi ve güzel davranm ız" buyurmu ş tur. 9 Hz. Muhammed de kad ınların lehine olarak şöyle söylemi ş tir: "Kadınlara daima iyilik yapmay ı ahşkanhk haline getiriniz. Bir mümin, bir inanan kadına asla kızmasın, onun bir huyundan ho şlanmıyorsa, kuşkusuz başka bir huyunu sevecektir". "Sizin hay ırlınız' karısına iyi davranandır, ben kadınlara iyilik yapma konusunda sizin en hay ırlınızım". "Müminlerin imanca en olgunu, ahlak ı en güzel olandır. Sizin en hayırlınız kadınlara en çok iyilik yapanlarınızdır". "Kim kız çocuğunu diri diri gömmez, onu alçak görmez ve erkek çocuğunu ona tercih etmezse Yüce Allah onu cennet'e kor". 1° Ayrıca Islam'da ululemre yani Devletin buyruklar ına uyulması emredilerek toplumda huzur ve ahenk öngörülmü ştür. Türk töresinde düğünlerde, bayramlarda ve ac ılı günlerde kadın-erkek duyguları paylaşmışlar, birbirlerinden kaçmam ışlardır. Geniş olarak kırsal kesimde kadın erkeğin yardımcısıdır. Kadın çalışmalara yardım eder. Hatta bazı yörelerde erkek karısına "dünya dört kulplu (tutamakl ı) kazan, ikisinden ben ötekilerden sen, birlikte tutaca ğız" der." 9 Bak. Nisa Suresi, âyet: 19. 10 Bak. İbriıhim Agâh Çubukçu, İslâmda Kadın Hakları, İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 'c. XXI s. 41-42, Ankara 1976. 11 Bak. Ali Rı za Balaman, Gelenekler (Töreler ve Törenler, s. 148, İzmir 1983. ,

56

bütün Türk tarihinde olduğu gibi bugün de en saygın yerde, her şeyin üstünde yüksek ve şerefli bir varlıktır". "Daha esenlikle, daha dürüst olarak yürütece ğimiz yol vardır. Bu yol, büyük Türk kadınını çalışmaımza ortak yapmak, hayatımızı onunla yürütmek, Türk kad ınını ilmi, ahlaki, sosyal, ekonomik hayatta erke ğin ortağı, arkadaşı, yardımcısı ve destekleyicisi yapmak yoludur". "Medeniyet'in esas ı,' ilerlemenin ve kuvvetin temeli aile hayatıdır. Bu hayatta yozla şma, muhakkak sosyal, ekonomik ve siyasi bozulmaya neden olur". "E şini mutlu edebilecek herkes evlenmelidir... Çocuk sahibi olmalıdır...". "Onların (kadınları n) zihinlerini ciddi' bilim ve fenle süsleyelim. Namusu, bilimsel ve sağlıklı bir biçimde aç ıklayahm. Şeref ve gurur sahibi olmalar ına birinci derecede önem verelim...". 12 "Dindeki örtünme, kadınlar için güçlüğe sebep olmayacak, kad ınların toplumsal hayatta, ekonomide, geçimini sa ğlamada, ilim hayatında erkeklerle birlikte faaliyet göstermesine engel bulunmayacak basit bir biçimdedir. Bu basit biçim içtimat heyetimizin ahlak ve terbiyesine yabancı değildir". "Örtünme biçimi kadını hayatından, mevcudiyetinden ay ıracak bir biçimde olmamalıdır". 13 "Aile, büyük insanlık toplumunun ahlaki ve sosyal düzen altında doğduğu en küçük müessesedir". "Aile bir hayat arkada şlığı olduğu kadar bir şeref ortaklığıdır"." Türk kadını İstiklal Savaşı 'nda mermi ta şıyarak, yarahlara bakarak, sosyal faaliyetler yaparak ba şta Atatürk'e olmak üzere Milli Kuvvetlere yardım etmi ştir. Atatürk daha bir çok özdeyi şiyle eski Türk töresinde olduğu gibi kadınlarımızın çabalarını, ahlaki güzelliklerini, şereflerine düşkünlüklerini dile getirmi ştir. Ahlakın biçimde değil, ruhta oluştuğuna dikkati çekmiş , dürüst ve vatansever davran ışa önem vermiş tir. 15 Sonuç olarak kadı nlarla ilgili hususlarda törelerin büyük etkisi olmuş tur. Bu etki, hem dini yorumlar, hem de Türk toplumsal hayat ı açısından söz konusudur. Kısacası Kurean'ın söz konusu edilen âyetleri, törelerin etkisiyle değiş ik zaman ve yerlerde farkl ı uygulanmıştır. Büyük Atatürk, Türkiye Cumhuriyetini kurmu ş ve Türk kad ınına yaraşan değeri vermi ştir. Türk aile yapısma, kafaları bilimle süslemenin ve ahlaki değerlerin gücüne dikkati çekmi ş tir. 12 Bak. Atatürkçülük, 3. Kitap, s. 153.157, Ankara 1983. 13 Bak, Atatürkçülük, 1. Kitap, s. 126, Ankara, 1982. 14 Bak. Utkan Kocatürk, Atatürk ve Aile, Atatürkçülük, 2. Kitap s. 205-207, Ankara 1983. 15 Bak. Sami N. Özerdim, Atatürkçünün Elkitab ı, s. 146-148, Ankara 1981. 5T

TÜRK FELSEFES İNİN DOĞUŞ U VE GELI ŞMESI Gerçekte felsefe, insan ı çok uğraştıran, kimi zaman insanın başını derde sokan bir daldır, bir sanattır. Düşünürlerin bu dalla uğraştığı söylenir ama ço ğumuz özel hayatımızda felsefe yaparız. İnsan, bu dünyanın ash nedir, ba şlangıcı nedir, sonu ne olacak, dediği zaman ister istemez kendi kendine felsefe yap ıyor, demektir. Yine, insan, ben neyim, kimim, amacım nedir, sonum ne olacak diye dü şündüğü zaman da bir ölçüde felsefe yapar. O halde insan var oldu ğundan beri düşünce var olmu ş, bu düşünce içinde de insan ın kainatın ashm araması, kendisinin amacını bilmek istemesi söz konusu olmu ştur. Her milletin de kendine mahsus bir felsefesi vard ır. Ama kimi ulusların felsefeleri sistemle şmemiş, kimileri sistem haline gelmi ştir. Bizim Türk milletinin de tarihin derinliklerinden beri dü şünceleri vardır. Ancak biz bugün konu olarak özellikle Türklerin İslâmlaşmasmdan sonra 'geli şen veya sistemle şen felsefeleri üzerinde duraca ğız. Ama izin verirseniz, üzerinde durdu ğumuz felsefe nas ıl bir şey, hangi konularla meşgul olur, biraz daha aç ıklayahm. Felsefe için baz ıları "tanımlanamaz, tarif edilemez" demi ş, kimileri "tarif edilir" demi ş ve felsefenin çe şitli tarifleri de yap ılmış tır. Ama gerçekte felsefe, metotlu bir biçimde hakikatı ve doğruyu arama sanatıdır. Başka bir deyimle varlıklarin yapısını, mahiyetini hür bir dü şünce ile ara ştırma sanatıdır. Bununla birlikte felsefe kimi zaman din ile içiçedir. Metafizikle de içiçedir. Felsefeyi "ölmeden önce ölmek" diye tarif edenler olmu ştur. Bu manada insan ın kendi nefsinin kötülüklerini yok etmesi olarak düşünülmüştür. Yahut "sanatlann sanat ı " diye tarif edenler olmu ş tur. "Yaşama sevincini bulma" diye anlatanlar olmuştur. "Bilimlerin umuml ilkeleri üzerinde bil- sentezdir" diye dü şünenler olmuştur. Felsefenin çe şitli konuları vardır. Bu varlık nasıldır, ash nedir, dediğimiz zaman varlıkbilimi yaparız, varlık felsefesi yaparız. Yeryüzünde "insanın anlamı nedir", dediğimiz zaman, "insan nedir" dediğimiz zaman, felsefl antropoloji yapar ız. Ben neyi yapabilirim, neyi yapamam, iyi nedir, kötü nedir diye dü şündüğümüz zaman, ahlak felsefesinin içine gireriz. Bir s ıralar estetik de felsefenin içinde mütalaa ediliyordu. Estetik de çirkinle, güzeli ay ırım sanatıdır. Yine felsefenin 59

konulan arasında (özgürlük) hürriyet sorunu da vard ır. Başka bir deyimle kader, insan ın alın yazısı sorunu vardır. İnsan bu dünyada hür müdür, yoksa insan ın dışında sonsuz derecede güçlü bir varl ık insana füllerini, davran ışlarını dikte mi ettiriyor. Bu da yine felsefenin konuları arasında yer alır. Yine "bir şeyi nasıl bilirim, neyi bilebilirim" sorusunu sorduğum zaman bilgi teorisi yapar ım, bilgi nazariyesi yapar ım. İşte bir şeyin nasıl bilgi haline geldiğini ve bilginin değerini de yine bize felsefe tayin eder. Demek ki felsefenin de ğişik konuları vardır ve felsefe değişik sorulara cevap arar. Ama umumiyetle felsefe tarihçileri, felsefeyi Yunan'dan ba şlatır. Büyük sistem haline gelmesini Yunan'la ba şlatırlar. Aristo'yla, Eflatun'la hatta daha önce Sokrates'le başlatırlar. Ama son ara ş tırmalar gösteriyor ki Yunanhlardan çok önce felsefe yapan, felsefl konulara dalan uluslar olmu ş, Hindistan'daki bazı dini' eserlerin parçalar ı günümüze kadar gelmi ş tir. Söz gelimi Hindistan'daki bazı dini eserlerin parçalar ı günümüze kadar gelmi ş tir. Söz gelimi önceleri jimnesofıst denen bir tak ım münzevii filozoflarm oldu ğu ortaya ç ıkmış tır. Vedaların bazı kitaplannda "tanrılar yokken ne vardır" diye soruların yer aldığını görmekteyiz. Yine hemen belirtmek gerekir ki kutsal kitaplarda felsefl sorular ı ve felsefl konuları bulmaktayız. Ama bunun en mükemmelini son kutsal kitap olan Kur'ân'da bulmaktay ız. Yunanlılar felsefe yapan için Filosofos kelimesini kullanmışlars. Filos seven, dost anlam ına; sofos hikmet, bilgelik anlamınadır. Filosofos, hikmeti seven, bilgeli ği seven, bilgelik dostu anlamına gelir. İşte bunu Araplar alm ışlar Filosofos'a Filozof demişler. Daha ba şka bir deyimle "al-feylesof" demi şler. Felsefe yapmaya da (tefelsüf) demi şler. Gerçekte Türk- İslam felsefesinin kaynağı geniş ölçüde Kur'ân'd ır. Çünkü Kur'ân'da bir çok âyetler vard ır ki hikmetten söz eder. Söz gelimi "kime hikmet verilmi ş ise ona çok çok iyilik verilmi ştir" mânasında âyet vardır. Yine ba şka bir âyette "Allah ın yoluna hikmet ve güzel ö ğütlerle çağır" buyurulmuş tur. Bunun için İslâmda felsefeye, Kur'ân'dan ahnan hikmet sözüne istinaden "hubbu'l-hikme" hikmet sevgisi, bilgelik sevgisi denmi ştir. Hikmet akıl, bilim, ince marifet, do ğru ve gerçeği araş tırma, helâl ile haramı bilme, helâl ile haramı bilip haramdan kaç ınarak helâli uygulama gibi çe şitli anlamlara da gelmektedir. Bir de bir şeyin hikmet-i vücclü deriz. Var olan ı araştırma için bu sözü söyleriz. Şimdi mademki islâmlaş tıktan sonra geli şen ve islâm felsefesi içinde çok önemli yer i şgal eden Türk felsefesinden söz edeceğiz, İslâmiyetin nasıl geliştiğine, fikir aknnlannın nasıl geliştiğine kısa 60

bir göz atalım. Bilindiği üzere müslümanlar, Hz. Peygamberin hicretinden sonra kısa sürede hudutlar ını genişletmişler, pek çok ülkeleri almışlardır. Hele ilk dört halife devrinde Kuzey Afrika'ya ve Orta Asya'ya kadar yana şmışlar, Güney Doğu Anadolu'ya gelmişler, bazı öncüler Anadolu içlerine kadar ilerlemi şler, Arabistan tamamen İslâmlaşmış ve bir çok medeniyetlerle müslümanlar kar şı karşıya gelmişlerdir. Millattan önce be şbin, dörtbin y ıllarında Mısır'da büyük bir medeniyetin, uygarlığın var olduğu ortaya çıkarılmış tır ve Nil'in taşmalan karşısında geometrinin yine Mısır'da geliştiği, sulama kanallarının nasıl yapılacağı üzerinde bilginlerin çalıştığı bilinmektedir. Yine İskenderiyeede çok eski medeniyetin kal ıntıları ve Yunanlılardan kalan eserlerin bulundu ğu da bilinmektedir. Dicle ve F ırat arasında Mezopotamya'da da Sümer medeniyetinin milattan önce be şbin, dörtbin y ıllanna kadara uzand ığı ve büyük bir medeniyetin söz konusu olduğu, ay ve yıldız tutulmaları ile ilgilendikleri, takvim yapmak zorunda oldukları bilinmektedir. Demin bahsetti ğim gibi Hind'te de çok eski bir medeniyet söz konusudur ve bu medeniyetler çok muhtemeldir ki birbirlerini az çok etkilemi ş tir. Müslümanlar aldıklan ülkelerde çe şitli kültür kahnt ılan ile karşı karşıya geldiler. Antakya'da milâttan sonra üçüncü yüzy ıl dolaylannda önemli bir felsefi ekolün bulundu ğu bilinmektedir. Nusaybinde de milâttan sonra üç yüzyirmi y ıllannda yine bir felsefi ekolün bulunduğu, burada Süryancan ın, Grekçenin ve Pehlevi dilinin söz konusu olduğu bilinmektedir. Hatta Urfa'da da üçyüzaltrru şüç yıllarında kurulmuş bir ekol vard ır. Burada hem tercüme yap ılmış, hem felsefi sorunlar söz konusu olmu ştur. Yine altıncı yüzyılda Cundişapur Okulu, Iran medeniyeti ile Hind medeniyetinin çarp ıştığı ve sentezlerin ç ıktığı bir yerdir, ekoldur. İşte müslümanlar buralan ald ıktan sonra çeşitli fikirlerle kar şı karşıya geldiler. Tabii bu fikirler müslümanlar üzerinde etki de yapmaya ba şladı. Bu etkinin bazen zararl ı istikamette olduğunu gözlediler. Neticede hicretin 3. ve 4. yüzy ıllarmda, yani milâdi 9. ve 10. yüzyıllarda Kelam ilmi doğdu. Kelam ilmi akıl ve nakle dayanarak islamiyeti sap ık düşüncelere kar şı korumak bilimidir. Bir nevi din felsefesidir. Fakat yaln ız kelam ilmi değil, bunun yanında Yunan, İran ve Hindin etkisi ve islâmiyetin özünde bulunan züht, zühte dayalı tasavvuff ekoller de olu şmuştur. Başka bir deyi şle tasavvuf felsefeyi meydana geldi. Oysaki Hazret-i Muhammed zamanında bir tasavvuf bilimi söz konusu değildir. Bu tür ekoller de söz konusu değildir. Daha sonra özellikle 9. yüzy ıl başlarında hali61

felik yapan Memun zamanında Beyt ul-Hik ınegnin kurulduğunu ve Yunancadan, Suryancadan, Pehleviceden ne kadar tan ınmış eser varsa Arap diline aktarııldığını görüyoruz. Çünkü bu hükümdar akılcı bir hükümdardı. Bilime ve fenne önem vermek istiyordu ve önem de verdi. Böylece İslâmda akılcı bir faaliyetin geli ş tiğini görmekteyiz. Bu arada, Mutezile denen bir ekol akli görü şün temsilcisi oluyor. Hükümdarı etkiliyor ve devletin resmi' görü şü de bu akılcı görüş üzerine istinat ediyor. Bu faaliyetler Memun'dan sonra bir süre daha devam eder. Burada izin verirseniz, Türk felsefesinin geli şmesi aç ısından ortamı belirtmek üzere bir kaç söz söylemek istiyorum. Memun'un annesi Arap değildir. Türk olduğu söylenir ama başka kavimden de olabilir denir ve kardeşi Emin ile taht mücadelesi vard ır. Bu nedenle Memun'un Arap olmayanlarla ili şkisi iyidir. İslâmgda yönetim mücadelesi Ali-Muaviye çeki şmesinden beri söz konusudur. Emev1-Abbast çatışması biliniyor. Saltanatın yediyüzelli yillannda Emevtlerden Abbasllere geçmesinde .Horasan'da bulunan Türklerin rolü olmu ştur. Ebh Müslim el-Horasadi bunlardan bir tanesi olarak gösterilir. Başlangıçta, Abbaslier zaman ında taht kavgalanndan ma ğdur olmuş kimseler ve mevali denen yani Arap olmad ığı halde islâmlaşan zümreler hakir görülüyor, alçak görülüyorlard ı. İkinci sınıf insan kitlesi görülüyorlard ı ve bunlarda bir eziklik vard ı. Devlet kuvvetinin ulaşamadığı yörelerde geleneksel Abbasl idaresine kar şı reaksiyoin vard ı. İşte Memun bunlardan da yararlanarak karde şinin yerine iktidara gelmeyi başardı ve özellikle ordusunda Türkleri bulundurdu. Yine Mu'tasım zamanmda•Türk birliklerinin orduda ço ğaldığını bazı kitaplar da kaydetmektedir. Demek ki Türk felsefesinin ve Türklerin birinci plana geçmesi için daha dokuzuncu yüzy ılın ilk yarısından itibaren ortam çok müsaittir. Zaten Türkler dokuzuncu yüzy ıldan itibaren islâmlaşmaya başlamışlar, onuncu yüzy ılda kitle halinde islâmlaşmışlardır. İslâmlaşma süratle devam etmi ştir. Türklerin başarilarında yiğitlikleri, dürüstlükleri ve sava şta ok atıcıılıkta diğer ülkelerden iMün olu şları önemli bir rol oynar. Bildiğimiz gibi Cahız bile Türkleri över. Türklerin üstünlüğü ile ilgili bir risalesi vard ır ve bu türkçeye tercüme edilmiştir. Yine Türklerin bu üstünlük nedeni ile baz ı çocuklarının toplandığı ve bunlarm özel olarak yeti ş tirildiği ve saray muhafızı olarak hizmet ettirildiği bilinmektedir ki bu kitleye Memluklar diyoruz. Daha sonra bunlardan Devlet kuran da var. Çünkü egemen duruma gelmişlerdir zamanla. Tulunoğlu Ahmet bunlardan birisidir. Hatta Mısır'

-

62

da Memlııklar devletini kurmu şlardır. Baybars bunlardan birisidir. Böyle bir üstünlükleri vardır. Bu üstünlük yaln ız asker? alanda de ğil, şuna emin olunuz ki dü şünce alanmda da, İslam içinde Türklerin üstünlüğü vardır. Özellikle, gençlerin kula ğına bunu söylüyorum. Nedense kendi kültürümüze, dolay ısıyla dünya kültürüne yapt ığı katkılarla fazla ilgilenmiyoruz. Oysaki biraz sonra görece ğiz, Islam felsefesinde geli şen felsefi ekoller içinde gerek Kelam'da, gerek Me şşâiyye felsefesinde, gerek tasavvufçu felsefede ba şı Türkler çekmi ştir. Hemen belirteyim ki Meşşâiyye felsefesinin, yani ak ılcı felsefenin iki büyük temsilcisi Farabı ve İbn Sina Türktür. Yine mistik felsefenin, tasavvufi felsefenin Anadolu'da temsilcileri, Yunus Emre, Mevlâna, Hacı Bektaş-ı Veli gibi dü şünürlerdir. Bunlar, Türktür. İslâM'cla yalnız tasavvufçularm değil, bunun yanında Batu-11'1er denen bir ekolün geli ştiğini görmekteyiz. Batmllerin de kendilerine özgü bir felsefeleri vard ır. Yine Dehriler vardır. Gazzali, el-Munkiz min ad-Dalâl adlı eserinde Dehrlleri yani Materyalistleri, Batmileri ve Me şşaUeri zikretmektedir. Bu Dehriler, Kur'ân' ın Câsiye Suresi'nin 24 ncü âyetinde bahsedildiği gibi dünyanın yaratılışı hakkında inkârcı bir yola sapmışlardır. Doğuyoruz, ölüyoruz diyorlar, yani âhiret vesaire yok diyorlar. bu hayat kısır bir döngüdür, diyorlar. Insan do ğar, ölür. İnsan tekrar gelir inancındadırlar. Bu böyle gelmi ş, böyle gider diyorlar. Bat ınter ise her batınm bir zahiri vardır derler. Bunun için bunlara Batıntler deniyor. Yani hadis ve âyetleri al ıyor, kendilerine göre tefsir ediyorlar. Fakat asıl Batınnik ki Hicri ikinci yüzy ılda oluşmaya başlamış, Iran kaynaklıdır. Araplardan ordularla öç alam ıyacaklarını bildikleri için bir gizli örgüt kuruyor, Hz. Ali evlatlar ı neslinden oldukların ı iddia ediyorlar. Olmadıkları halde evvela Ukayl'in neslinden, daha sonra CaTer-i Sâdık'ın oğlu İsmail'in o ğ lu Muhammed neslinden olduklarını iddia ediyorlar. Bunların çabalanyla ve daha sonra Ebu Abdullah e ş- Şirnin yardımıyla Ubeydullah 909 yıllarında Mısır'da Fatıinter devletini kurar. Fat ımiler Devletiyle özellikle 11 nci yüzy ılda faaliyet gösteren Hasan Sabbah' ın ilgisi vardır. Diledikleri devlet büyüklerini ve bilim adamlarını öldürtmüşlerdir. Hatta vezir Fahru'lMülk ve Nizamül-Mülk birer Batan! tarafmdan öldürülmü ştür. Batıni felsefesinde bir imam-ı ma'sum'a bağlanmak gerekir, iddiası vardır. Yani günah işlemeyen bir adama ba ğlanmak lazım gelir deniyor. "Akıl insanı çokluğa götür. Yani herkes akla tabi oldu ğu için akıl insanı çokluğa götürür. Çünkü akıl muhteliftir. Birlik sa ğlamak için imam-ı 63

ma'sum'a bağ lanmak gerekir". Özet olarak görü şleri böyledir. Batıl-ü-terim tabii bir takım sistemleri var, yöntemleri var. İnsanları örgüte çekebilmek için teferrüs denen hileleri var. Evvela insan ı tesbit eder. Kabiliyetli ise ondan sonra te'nts denen hileye ba şvurulur. Talibi alıştırmak isterler. İ yi Kur'ân okuyan insanlarla bu saf ki şilere yaklaşıhr. Örgüte kazanılır, Araştırıldı ktan sonra birdenbire de s ır açılmaz. Teşvik denen hileye başvurulur. Bir takım şüphelere düşürülür. Sözgelimi, niye farz olarak sabah namazı 2 rekat da, ö ğle 4 rekat, yahut hayvanların memeleri karn ında, insanm iki göğ sünde. Bu nedir? gibi bir takım şaşırtıcı sorular; merak uyand ıneı sorular sorarlar. Sonra rabt hileleri var. Rabtla artık imamı masuma bağlanma söz konusudur. İmamı masum, Zumassa, Mukelleb gibi bir takım davetçiler, görevliler vardır. Böyle bir gizli sistem ba şarılı da olmu ştur. Dönemlerinde Selçuklu ordularını, halife ordularını çok meşgul etmişlerdir. Sarp kayalıklar üzerinde yerle ş tikleri ve 20 bin fedailerinin oldu ğu belirtiliyor. Sultan Sencer, kayalık bir yerde İsfehan civarında bulunan Hasan Sabbah'a bir elçi yollar. Hasan Sabbah elçiye şöyle der: "Ben sana yaz ılı bir cevap vermiyece ğim". Fedainin birini ça ğırır, kendini kayadan at, der. Adam kendini atar. Öteki fedaiye al şu bıçağı harakiri yap der, adam yapar ölür. Elçiye döner " git söyle sultan ına bunun gibi 20 bin leventim vardır" der. Tabii bu ölen fedailerine afyon yutturmu ştur. Bunlara Haşşaşiye de denir. Bir tak ım uyuşturucu tohumlarla fedaileri bay ıltıp yer altı cennetine götürüp orada e ğlenceler tertipler. Sonra da yer üstüne ç ıkartıyor, ayıltıyor. İş te imam-ı masum için ölürsen bu mutlu sonsuz hayat ı sana verece ğiz diyorlar. Bir de işrâkiye felsefesi vard ır. İşrâk, güne şin doğduğu yere, güneşin parlamasına denir. Suhreverdi al-Maktul'un i şrâkiyye felsefesini kurduğu bilinmektedir. Alemin ışık ve karanlıklarla dolu olduğunu, her şeyin yüce Tanrı'dan derece derece indi ğini, ışığın iyiliği temsil ettiğini, karanlığın da kötülüğü temsil ettiğini söylüyor. Bu görü ş te "Allah yer ve göklerin nuru" âyetinin ve Yeni-Eflatunculu ğun etkilerini görmekteyiz. Bununla birlikte bu gibi dü şüncelerinden dolayı Suhreverdt katledilmi ştir. Yalnız Prof. Keklik de bir ara ştırmasında o da Türk - İslâm felsefesi üzerinde çalışı yor, Suhreverdt al-Maktul'un da, Türk olduğ unu belirtmektedir. Çünkü kaynaklar, Suhreverdt ,al-Maktul'un ve iki öğ rencisinin bir Türk çobanla konu ştuğunu söylüyor. Bu iki öğrenci koyunu alı p kesecekler, ama Türkçe bilmediklerinden pazarlığı yapamıyor, Suhreverd al-Maktul araya giriyor, bu pazarlığı yapıyor. Esasen Suhreverd, Azerbeycan civanndad ır. O civarda 64

Türklerin meskun olduğunu düşünürsek, işr'âkiye felsefesinin kurucusunun da Türk oldu ğunu söyleyebiliriz. Efendim tabii Türklerin felsefe yapma yetenekleri nerelerden geliyor. Bir defa töre olarak hiç bir zaman ba ğnaz olmamışlar, kadın ve erkek toplumsal hayatta daima yanyana olmu şlar. İ kinci olarak yiğit bir ulus olduklarından ve arazilerin yap ısı icabı sürülerini otlatmak için devaml ı akınlar yapmak zorunda olduklar ından çe şitli milletlerin kültürleri ile içiçe ya şam ış lardır. Çe şitli Türk boyları Budizmi gayet iyi biliyordu. Hatta bir k ısmı Budizmi bir ara kabul etmi ştir. Ş amanizmi de çok iyi biliyorlard ı. Dördüncü yüzy ıldan itibaren Türkistan'da Türklerin aralar ında Hıristiyan misyonerlerin dola ş tığı bilinmektedir. Maniheizm'i bilmektedirler. K ısacası çeşitli kültürlerle karşılaş tıklarından, hiç bir alanda taassup göstermemi şler. Bunların hepsinden yararlanarak İslamlaş tıktan sonra kendilerine mahsus felsefeyi kurabilmi şler. Çünkü İslama as ıl canlılığını veren ve islamın savunuculuğu görevini yüklenen Türkler olmu ş tur. Bir noktay ı daha belirteyim. 11. yüzy ılda Tuğrul Bey vezir olarak ak ılcı bir zat olan "el-Kunduri" yi tayin ediyor. Amidul-Mülk el-Kundurt, Mutezile bir ara Gaznelilerin sahneye ç ıkmasıyla ortadan kalkm ış , sonra tekrar sünni sistem gelmiş tir. Türkler akla fazla önem verdiklerinden, Tu ğrul Bey de akılcı bir veziri ba şa getirmiş tir. Ancak Romenos Diyojenes'i yenen Alpaslan mezhepler üstü bir politika takip etmek için el-Kundurryi değiş tiriyor. Yerine Nizam ul-Mülk'ü at ıyor. Nizam ul-Mülk bazı okulları, eski adıyla Nizâmiye medreselerini kuran bir insandır. Ancak mezhep çeki şmeleri durmuyor. Ş unu hemen belirteyim ki Nizam ül-Mülk zamanında Bağdat'ta E şarilerle Hanbelilerin, Şafdlerle Hanbelilerin sokak sava şları yaptığı görülmektedir. Yine Bât ınIler ile bu ekoller arasında kavgalar olmaktad ır. Onun için Selçuklular büyük dirayetle sünni sistemi kurmakla birlikte, bilginlere verdikleri talimatla kesinlikle nıezhepler üstü bir politika izlemektedir. Hatta kimi yerde Şiaya mensup kimselerin ibadet yerlerini himaye etmi şler, korumu şlar. Devletin politikası bunu gerektirmi ş . Şimdi bir noktaya daha de ğineyim. Biliyorsunuz İslamda hukuk sistemini geli ştiren 4 . büyük ekol var. Bunlar içinde Ebu Hanife'nin de Türk oldu ğu hakkında, çok değerli araş tırmacı sayın Osman Keskio ğlu eski Diyanet Yüksek Kurulu üyesi olarak bir makale yazd ı. Gerçekten de Ebu Hanife'nin görüşleri Türkler arasında yayılmış tır ve son derece toleranslıdır. Çünkü kendisine çok hadis ula şmadığı için akıl ile hüküm vermiş tir çoğu kez. Onu tutanlara rey ehli denir. Ve rey taraftarlar ı 65

adı verilir. İşte Türklerin akla önem vermesi, bir yönü ile ak ılcı felsefeye önem vermesi,hem tarihlerinden ileri gelmekte, hem de islâm Bininin kaynaklarında akla önem verilmektedir. Ak ılcı naslara ve bu buyruklara teveccuh etmesini ba şarmışlardır. Çünkü Kur'ân'da bir çok âyetlerin sonunda "efelâ tetefekkerun, efel'â ta'k ılun" akıl etmiyormusunuz ya da tefekür etmiyormusunuz hitab ı vardır. Yine hadisler de Hz. Peygamber, akl ı te şvik etmi ştir: " İnsanlar âhirette ak ılları derecesinde mevki al ırlar" yine "akl ı olmayanm dini de olmaz" diye hadisler vardır. Kaldı ki Hz. Muhammed islâmiyeti yaymak için gönderdiği valilere de, mübe şşirlere de ak ılla, yani Kur'ân'da hüküm bulamazlarsa, ak ıl ile hükmetmelerine izin vermi ş tir. Bunlardan birisi Muaz İ bn Cebel'dir. Hatta kendi zaman ında, gökten bir emir olmayınca, Yüce Allahtan bir emir almay ınca ictihad yapılmasını emretmi ştir. " İctihad edin, isabet ederseniz on sevap, yan ılırsan ız bir sevap var" hadisi bilinmektedir. İş te Türkler bundan yararlanm ışlar ve felsefi ekoller içinde hem akla dayalı ve hem de sezgiye dayal ı görüşler sergilemişlerdir. Yalnız felsefede de ğil, hatta ara ş tırmada da bunun örneklerini görüyoruz. Sözgeliıııi Beyrunt büyük bir Türk bilginidir. Biliyorsunuz 11. yüzy ıl bilginlerindendir. Bu zat 28 maddenin özgül a ğırlığını bulmuş, yarı çapı on arşın bir küre yapmış , Fizikî Coğrafyay ı geliş tirmiş , ülkelerin yerini tesbit etmi ş, enlem ve boylam ı tesbit etmi ş , tıp alanında çalışmalar ve deneyler yapm ış, kimya alanında bir çok ilâçlar bulmu ş, botanik alanında çalışmıştır. Beyrunt Hindistan'a gitmi ş , dinler tarihi yazmış , felseft konularla ilgilenmi ş , Allahın varlığını ispatlamak için kalem tüketmi ştir. Hurafelere aç ıkça karşı olmu ştur. Ara ş tırmacının objektif olmasını, tarafsız kalmasını tavsiye etmi ş tir. Tanınmış bilim tarihçisi Sarton dünyan ın yetiş tirdiği say ılı bilim adamları arasında Beyruni'yi de zikreder. Farabt ve İbn Sina büyük Türk dü şünürleridir ve akılcı filozoflardır, Meşşatdirler. Aristo derslerini yürüyerek verirmi ş . Arapçada "yemşi" yürüyor anlam ındadır. Meşşaiyytın da yürüyenler manasmda al ınmıştır. Çünkü bunların Aristo felsefesinden yararland ığı söyleniyor. Ama temelde yine Kur'ân'a dayan ıyorlar. Daha do ğrusunu dersek bu düşünürleri, Aristo'nun kopyac ısı olmamışlar, orjinal felsefe yapmışlardır. Çünkü din ile felsefeyi her iki dü şünür uzlaş tırmaya çalışmış , bu yüzden de Gazzali'nin ac ı acı hücumuna uğramışlardır. Gazzali bunlara hücum ediyor. Ama ba şka açıdan şüpheden imana gitme yöntemini kuruyor ve o da ba şka türlü felsefe yap ıyor. Özellikle Farabt, 66

varlık sorunu üzerinde çok durmu ştur. Varlık İslâma göre yoktan Allah tarafından yaratdmış tır. Allah "Kün" ol buyurmu ştur. Varlık, Yüce Allah' ın emriyle olmuştur. Şimdi Farabt hatta İbn Sina da diyor ki varlığın var oluş sebebi Yüce Allahtır. Zat itibariyle bu böyledir. Ama zaman itibariyle dü şünecek olursak, bunu izah etmek gerek, zaman itibariyle varlık öncesizdir diyor. Kadimdir diyor: Çünkü diyor eğer Yüce Allah öncesizde, kadi'mde varl ığı yaratmay ı istememi ş sonradan yaratm ış olursa, evvelden irade etmiyordu da sonradan fikrini değiş tirdi demektir. Sonradan dünyay ı var etmiş olmak da Cenab-ı Allaha yakışmaz. Çünkü Tanr ı'nın zatında değişme düşünülemez. Bu sebeple Cenab-ı Allahın yüceliğini tesbit edebilmek ve anlatabilmek için varlığın öncesizliğini kabul etmek lâzımdır. Ama zat itibariyle varlığın sebebi Yüce Allaht ır. Farabt ve İbn Sina bu görü şlerini şu örnekle anlatır. Bir adam aç ık havada yürürse, güne şte adımını attığı zaman gölgesi de adımını atar. Ama Bölgenin ad ımını atmasının sebebi insanın zatının hareketidir. Ama ad ım aynı anda atdmış tır. Bunun gibi, sopay ı ele alalım, çevireliın. Aynı anda elle çevriliyor, sopan ın çevrilmesinin sebebi eldir. Ama zaman itibariyle hareket ayn ı zamandad ır. Böyle izah ediyorlar. Yine ilâvede bulunalım. Bir de şöyle düşünelim: Cenab-ı Allah'ın, varlığı yani küinatı belli bir anda yaratt ığını düşünelim: Peki o andan önce ne vard ı? Yine zaman söz konusu. İçinde yokluk olan zaman vardı. Peki zaman dediğimiz şey nedir? Zaman dedi ğimiz ş ey, bir bardak burdayken öteye götürülürken geçen süre yani bir cis min yer değiştirmesinden hasıl olan süreye zaman denmektedir. Zaman hareketin say ısıdır. Hareket de cismin hareketidir. Demek ki zaman, hareket ve cisim yani madde, yani kâinat, birbirinden ayr ılmaz. Zaman öncesiz olunca kâinat da zaman itibariyle öncesiz olur. Tabii' Gazzall klasik bir İslâm düşünürüdür. Buna çok kolay cevap veriyor. Allah ol deyince her şey oluveriyor. Allah' ın gücü her şeyi yoktan var etmeğe yeter. Fazla dü şünülemez diyor. Demek ki gerek Farabf nin, gerek İbn Sina'nı n orjinal felsefesinde yani Türk felsefesinde varl ığın izah tarzı çok önemlidir. Biraz sonra görece ğiz bu varlık tasavvufda daha başka tarzda izah edilir. Oysaki Aristo, İlk Hareket Ettirici'den bahseder. Bu varl ık mekanik olarak hareket etmi ş tir der. Ama Faralli ile İbn Sina irade eden, yarat ıcı, sonsuz derecede güçlü, benzeri olmayan yani İslâmın tarif ettiği yüce Allah'ı varlığın sebebi olarak vurguluyor ve zaman ı da böyle izah ediyor. İşte felsefelerinde orjinal olan, hatta suçlanmalara sebep olan mesele , de budur. Tabi?' 11. yüzy ılda ölen Gazzali, onlar ı suçlamış ama bu düşünürler de zaman ında çok iltifat görmüşler. Saraylarda vezirlik yapm ışlardır. Demek ki İslam âle67

minde zamanla taassup geli şmiş ve itibar gören, kitaplar ı okunan ki şiler yerilmeğe başlanmış tır. Oysaki bütün dünya bu zatlarm büyüklüklerini anarlar. Felsefenin gücü de buradad ır. Yalnız Farabryi de ğil, İbn Sina'nın da Türk olduğunu inkâr eden ki şilere de rastlamaktay ız. Ama bunlar Türktürler. Bilim adamlar ı ispatlamışlardır. Farabirnin yapt ığı başka şey var. al-Medinet al-Fad ıla'da faziletli bir şehir nasıl yönetilir konusunu işlemiş tir. Yöneticisi nasıl olmalıdır? Farabrye göre peygamber, filozof ve bilge ki şi aynı amaca yönelik ki şilerdir. Faziletli bir şehrin yöneticisi ya erdemli bir kimse olmal ı, ya filozof olmalı ya da peygamber olmal ıdır. Hz. Peygamberden sonra elçi gelmemi ş tir. Hz. Muhammed' ten önce Peygamber gelmi ş tir. Yalnız Farabi peygamber ile filozof aras ındaki farkı çiziyor. Peygamberlik vehbidir. Yani peygamberler yüce Allah tarafı ndan seçilmiş tir. Özel yetene ği vardır. Doğruyu, gerçeği vahiyle, alır. Bu vahyin faal akıldan aktığını söylüyor. Çünkü Farabi, sisteminde yüce Allah'tan ilk önce ilk akl ın çıktığını, ilk akıldan en yüksek fele ğin çıktığını, ondan ikinci aklın cıktığını, böylece sudurun, bir ilahi merkezden yay ılma= devam ettiğini söylüyor. Her ak ıldan bir sonraki ak ıl çıkar. Nihayet faal akl ın çıktığını söylüyor. Faal aklin ay altı âleme yani yer yüzüne tesir etti ğini söylüyor. Feleklerin dönmesi neticesinde ate şin, havanın, suyun ve toprağın oluş tuğunu, yine bu dönü şler neticesinde bir tak ım unsurlar arasında kabiliyetlerin do ğduğunu, bu kabiliyetlerin neticesi olarak nebatların, madenlerin, hayvanlar ın ve insanların meydana geldiğini, insan meydana gelirken de faal ak ıldan ruhun geldi ğini söylüyor. Farabi peygambere gelen vahyin faal akl ın arac ılığı ile geldiğini söylüyor. Bu bakımdan Plotinos'un görü şlerinden Farablinin görüşleri bir hayli farklıdır. Filozof gerçe ği nasıl elde eder? Demek ki peygamber vahiyle, filozof akıl ve tecrübeyle elde eder. Ama ikisinin da amac ı mutluluğ u bulmaktır. İ nsanları mutlu etmek, iyi yönetmek, erdemi gerçekle ş tirmek amaç tır. Farabi varl ığın aslını düşünmek, bir ölçüde varl ıkla ayn ı olmalıdır diyor. Böyle bir felsefe yap ıyor. Yine Farabi felsefesinde özgün bir nokta da,ruhlar ı tasnif edi şidir. Erdemli insanlar ın ruhu öldükten sonra mutlu olacakt ır. Günah i şleyen ki şilerin ruhu müzdarip olabilecektir. Bir de. cahillerin ruhu var ki bu hususda Farabrnin eserlerinde değişik görüş var. Callillerin bazen sonsuz olarak s ıkıntı çekeceklerini, bazen de cahillerin ruhunun yok olmaya mahkum oldu ğ unu söylüyor ve ruhun ancak beden olu ş tuktan sonra geldi ğini söylüyor. Yani bedenden önce ruh, söz konusu olamaz. Ancak beden olu ştuktan sonra ruh olu şuyor. Öldükten sonra ruhun sonsuz kald ığını söylüyor. 68

Ayrıca Farabrnin mutluluk üzerinde durdu ğunu görmekteyiz. Mutluluk geni ş ölçüde ahlâk felsefesidir. Ahlak ın biliyorsunuz hikmet, doğ ruluk, itidal, adalet gibi bir tak ım ilkeleri var. Bunların gençlere aşılannıası gerektiğini, iyi örnekleri gençlerin görmesi gerekti ğini belirtiyor. Gençlerin kendi yeteneğiyle karar vermeye al ış tırilmasmı istiyor. Eğitimde kolaydan zora do ğru gidilmesini tavsiye ediyor. Özellikle ikna metodu üzerinde duruyor. Ikna metodunun üzerinde durmas ı sanırım çağımı zda da çok geçerli. Çünkü bir fikir, kafaya vururcas ına değil, insanlara tatlı bir biçimde söylendiği zaman daha çok etki yapar. Çocuğ unuza sertçe "bir yudum su ver" deseniz verir ama, içinden kızar. Ama "yavrucuğ um bir yudum su ver" derseniz gülerek verir. Onun için tatlılı kla veya zorla da o i şi yaptırabilirsiniz. Ama tathl ıkla yaptırırsanız o mutlu olur. Zorla yaptırdığınız takdirde o mutsuz olur. Mutsuzluğunu da haliyle yansıtır. Farabrnin bu ikna metodu son derece önemlidir. FaralA insanlar ı mizaç olarak ve e ğitim ile birlikte, üç grupta çözüme çalışıyor. Özgür İnsan: Yani ba ğımsız karar verenler. Böyle insan hür olduğunun farkında olan, aklı ile kâinata mana veren, vazifesini bilen insand ır. Onun bu özgür insan tanımı, benzer tanımı yapan ve 1900 yıllarında ölen Niçe'den daha öncedir. Biliyorsunuz Niçe, Farabrden farklı olarak dinsizdir. Ona göre üstün insan, bir de y ığın insan tanımı vardır. Farabrnin bu hür insan, özgür insan deyimi dikkati çekicidir. Yani kendisini vas ıta değerler sferinden kurtar ı p yüksek değerler alan ında bolca tutabilen insand ır. Çünkü vasıta değerler ç ıkarın söz konusu olduğu alandır. Yani insanda ben filana yakla şıyorsam ileride bana bir iyiliği dokunabilir düşüncesi olabilir. Ş una, bunu hediye edeyim de şunu yapar, kom şunun yüzüne gülersem bana iyi davramr, gibi dü şünceler vasıta çemberinin içinde söz konusudur. Ama barışın, sevginin, dostluğ un, objektifliğin egemen olduğu alan, yüksek değerlerin hakim oldu ğu alandır. İş te özgür insan daha çok bu alanda kendini gösterir. Çünkü insan tabiat ıyla her zaman hata yapabilir. Hatta Hz. ikdem bile-Kur'an'da var-yasak meyveden yemi ş tir. Peygamberler masumdur. Büyük hatalar yapmazlar, küçük hatalar yapabilirler. Farabrnin tasnifinde ikinci olarak bir de aras ıra hata yapmakla birlikte tecrübelerinden yararlanan insan vard ır. Üçüncü tip insan ise hayvan gibi iç güdüsüne yak ın tamayüller besleyen insand ır. Yani ba şka bir deyimle nefsine çokça yenik olan insan. Toplumun menfaatini değil, kendi çıkarını düşünen, insanları sevmeyen, ruhen kölele şmiş 69

insan, Bu herhangi bir tutkunun kölesidir. İşte bütün bunlar ı islah etmek için Farabt eğitimin önemine değiniyor. Ayırmakla değil, çocukları toplum içinde e ğitmenin gerekliliğini vurguluyor. Bizim Farabt, milsikt alanında da çalışmış , hatta Kitab al-Musikryi yazm ış . Bu eser latinceye de çevrilmi ş tir. İhsa al-Ulfım adlı başka bir eseri de yine latinceye çevrilmi ş tir. 12. yüzy ılda Raymond'un ve Gundisalvi'nin ta İ spanya'da Farabi'nin eserlerini okuyarak yararland ığını görmekteyiz. Özellikle Allah' ın varlığının ispatlanmasında Farabi'nin Saint Tho ınas üzerine de etkisi olmu ş tur. İbn Sina da çok büyük bir filozofdur. Onu çok k ısa geçeceğim. Farabt ile aynı ekolun insanıdır. Sempozyumlarda bol bol i şlendi. Varlık felsefesini a şağı yukarı Farabiı ile aynı biçimde çözümler. Ruhun varlığı hakkında özgün bir görü şü vardır. Der ki biz bo şlukta olduğumuzu dü şünsek ve gözlerimizi kapatsak, bedenimizden ayr ı bir şeyin, düşünen bir gücün varl ığını duyarız. İş te bu ruhtur, der. Kald ı ki insan bedeni, yaşlandıkça halden hale gelir. Ama ruhu olgunla şır. Bedenin eskimesiyle insan ruhu eskiınez. Yahut, insan ın bir organını kestiğimiz zaman yine insan konu şur, yürür, karar verir, ruh ayaktad ır. O halde ruh, bedenden farklıdır. İlk insan, ruh ve bedenden yapılmış tır. Ruhunu erdemlerle süsledikçe insan mutlu olur, der. İbn Sina felsefesi Farabi'yle aynıdır. Ruh konusunda İbn Sina'nın ispat biçimi orjinaldir. Bir de tıp alanında orjinal çalışmaları olmu ştur. al-Kanun fi't-T ıp adlı eseri latinceye çevrilmi ş ve 17. yüzy ıla kadar Batı Üniversitelerinde rehberlik etmi ş tir. Yine onun Kitab al- Şifa, Kitab al-Necat, Kitabal-Nefs'i latinceye çevrilmi ş tir. Düşünün Türk filozoflarmdan 12. ve 13. yüzyılda Batı alemi yararlanmak durumunda 'kal ıyor. Çünkü o zamanlar Papa, siyasete son derecede hakim, kilise mutaass ıp, yenilik -isteyenleri afaroz edebilmektedir. Avrupahlann zaman zaman din sava şları yaptığı bilinmektedir. İş te Orta Çağda bizim bilginlerimiz böyle olan Batı 'yı etkilemiştir. İbn Sina'nm sarılık hastalığı üzerinde ara ş tırması var. Kadın hastalıkları üzerinde ara ş tırması var. Ruh hastalarına, delilere iyi davran ılmasını, iyi muamele yap ılmasını söylemi ş tir. Bağrr saklardaki k ıl kurtlan üzerinde ara ş tırması var Cuzzam üzerinde ara ştırması var. Yaşlıların yemeklerine az tuz koymalarını, yol yürilmelerini, banyo yapmalar ını tavsiye etmi ştir. Velhasıl İbn Sina'nın tıp alanında çok geniş araştırmaları olmuş tur. Akılcı bir düşünür olarak da aklın önemini vurgulam ış, aklın kavramlar yaptığını, olaylar arasında bağlar kurduğunu, deneylerden yararland ığını , sonuç çıkardığını ve nihayet ak ıl ile insanın Allah'a inanabilece ğini vurgulamış tır. Efendim 70

görülüyor ki Türk felsefesi ak ılcı yönde İslâm âlemine en büyük iki temsilcisini vermi ş . Bunlar, Farabi ve İbn Sina'clır. Zaten geriye bir akılcı arap filozof olarak Kindi' kal ıyor. Bunlardan bir süre sonra Endülüs'de yaşıyan İbn Bacce, İbn Rüşd kalıyor. Ama bunlara öncülük yapan bu iki Türk dü şünür olmu ş tur. Bir de tasavvuf felsefesi var. Izin verirseniz biraz da tasavvuf felsefesi üzerinde durmak istiyorum. Büyük düşünür Gazzall, 11. yüzy ıldaki düşünce gruplarını şöyle sıralıyor: Batmller, Kelamcılar, Tasavvufçular ve Felsefeciler olarak izah ediyor. Bunlardan tasavvuf ekollerinin, daha do ğrusu bugünkü deyimi ile tarikatları n bir hayli geliştiğini görüyoruz. Ş unu da belirteyim ki bu tarikat islamın özünde yoktur. İslâmın özünde kul ile Allah' ın arasına bir kimsenin girmesi yoktur. Üniversitede İlâhiyattaki hocalarla da tartışırız bu konuyu, İslâmda; ne Kur'an'da, ne de hadislerde tarikatı tavsiye eden bir hükme rastl ıyamıyoruz. Tarihi kaynaklar, tarikatların ikinci yüzy ılda, yani İslâmın gelişinden 150 sene kadar sonra oluşmaya ba şladığını , üçüncü yüzyılda Hangâhlann ve Zaviyelerin meydana geldiğ ini kaydeder. Hatta ilk Sufi, Abu Ha şim el-Kufi H. 150 yılında ölmü ş tür. Tarikat niçin durup dururken olur. Tabii din de sosyolojik hâdise geçiriyor. İlâh'i bir kaynaktan geliyor ama ona insanlar Kur'ân' ın ve bilimin ışığında yön veremeyince yabancı tesirlerin altında bazı gelişmeler oluyor. Bir defa bütün kaynaklar müttefiktir ki tarikatların doğuş unda İslâm zühtünde mübalağa edilmesi, Hintden gelen tesirler, İran'dan gelen tesirler etkili olmu ştur. İranhlar ötedenberi din büyüklerine taparcas ına saygı gösterirlerdi. Tarikatta da şeyhe saygı gösterilir. Tesbih usulü, zikir usulü hatta nefes alma, h ırka giyme şekilleri ve bazı müritlik şartları Hint'ten geliyor. Ama bunun ba şlangıçta bir yararı da oluyor. İslânnın hudutları gelişmiş, savaşlar oluyor, kıthklar oluyor, bunal ımlar var. Toplumda çe şitli hastalıklar var. Veba gibi, kolera gibi. İnsanların yakınları bu salgın hastalıklardan ülüyorlar. Bunun üzerine üzülüyorlar ve avunmak için bir bilgin zat ın etrafında toplanıyorlar. Bilgi öğreniyorlar, bilgin ki şinin işini ve hizmetini yap ıyorlar. Tabii bu zamanla kurumla şıyor. Aradan yüz sene geçince bilgin zat ilâhlaş tınhyor. Belki bu ilk zatların böyle bir iddiaları yoktur. Bu mutasamıflar gaybı bildiklerini iddia etmemi şlerdir. Çünkü Kur'an'da âyet vardır. Bunu çok iyi biliyorlar. "Yer ve gökte olanlar gayb ı bilmezler, gaybı ancak Allah bilir". Yani gayb ı kimse bilmez, ancak Allah bilir, Ama zamanla bütün şeyhlerin gayb ı bildikleri, insanların kalbini okudukları iddia ediliyor. Tabii bunlar kurumlaşınca bir sıralar sosyal hizmetler aç ısından da yararlı olabilmişlerdir. Ama ne var ki 10. Yüz71

yılda Hangâhlann ve Zaviye'lerin olu ş maya başlaması hep sağlıklı devam etmiyor. 11. yüzy ılda artık bu kurumların da kokuş rnaya ba şladığını görmekteyiz. Çünkü istismara son derece müsaittiler. Art ık başka dinlerin etkisi ile, bir tak ım Rabı ta gibi, üveysilik gibi, Vandet-i vücutçuluk gibi, Hulill gibi, Ittisal gibi, ittihad gibi çe şitli görüşler gelmektedir. Bu görü şler bazı tarikatlan etkilemi ştir. Bir noktayı daha belirtmeme izin veriniz. Bu nokta son derece önemlidir. Hatt ızatında tasavvuf ile tarikat farkl ı şeylerdir. Farkl ı değer konusu idi. Yani mistik duygular İslâmda mevcuttur. Her dinde de vard ır. Ama tarikat, islânun gelişinden ikiyüzelli sene sonra olu ş muştur. Tarikat şekildir, tasavvuf evrenseldir ve bir nevi din felsefesidir. Bir nevi kâinahn aç ıklanmasıdır. Bir nevi insanm ne oldu ğunu anlatmaktadır. Ne var ki nasıl bir gül bahçesinde, diken gülün etrafını alırsa, tarikatlar da tasavvufu alıp kullanmışlardır. İç içe olmuş tur ve bir çok kaynaklarda da tasavvufla tarikat' birbirinden ay ırmak güçle şmiştir. Gazzali mesela bir çok tarikatlara çatıyor. Hamakat-ı Ehl-i İbaha adlı bir kitabı var. Farsça kitabında bir çok tarikatların zararlanndan bahsediyor. Mesela bir tarikaün gere ği olarak insan kendini ezecek, nefsini k ıracak, evde hanımıyla birini görse seslenmiyecek. Çünkü e ğer kızarsa nefsi kabarıyor, nefsi ölmemiştir, anlayışı var. Yahut bir ba şka ekolde tarikatç ı ibadet ettiğinde Allah'a kavuş amayınca namazı terkediyor. Çünkü alıyor bir âyeti yanlış tefsir ediyor, "Rabbine, yakin gelinceye kadar ibadet et" buyuruluyor. Kimisi âyette geçen "yakin"i ölüm de ğil de erme olarak yorumluyor. Böylece bana "yak ın" geldi. Allah'a kavu ştum, o halde ibadeti terkediyorum, diye dü şünüyor. Böylece tarihte yanl ış yorumlar yayanlar çoktur. Yine Ku şeyri"nin me şhur Risale'sinden zamanında doğru dürüst tarikat şeyhi kalmadığını öğreniyoruz. Kuşeyrt bundan acı acı şikayet eder. Diyeceksiniz peki koca Yunus Enıreler, Mevlanalar, Gazzaliler ne oluyor? Bunlar o çarktan geçmediler mi? Hemen bunu belirteyim: Bunlar ba şlangıçta o çarka girmi ş, ama o çarkın lüzumsuzluğunu anlamışlar. Hepsinden örnek vereyim: Şimdi Gazzall al-Mi şkat al-Envar' ı yazmış, El-Menhel Min Talik'ilUsul diye bir eseri var. El-Menhel adl ı eserinde Ebu Hanife'ye dil uzattığını iddia etmi şler. Çünkü Gazzali'yi kıskanıyorlar. Gazzali çok büyük bir âlim; çekemiyenler vard ır. Onu Sultan Sancar'a şikayet ediyorlar. Ebu, Hanife'yi küçümsedi, mezhepçilik yapt ı, şunu yaptı, bunu yaptı diyorlar. Çağırır Sancar onu huzuruna ve der ki sen böyle yapmışsın doğru mudur? Diyor ki Gazzalt bu olay hakkında: Ben diyor makulatta rehber olarak aklı bilirim. Yani bu dünya i şlerinde rehberim 72

akıldır. Din işlerinde de diyor ki hiç bir imam ı taklit etmem. Rehberim Kur'an'dır diyor. Böylece 4 mezhep aras ında hiç bir fark gözetmediğini belirtiyor ve hepsinin üstüne ç ıktığını tarikat deneyimlerinden geçtikten sonra belirtiyor. Be şyüzbeş hicrl y ılında ölür. Be şyüz senelerinde bu sözü söylüyor. Ölmeden 4-5 y ıl önce. Ama bir tarikat bağının dışında söylüyor. Mevlana'y ı ele alalım: Mevlana tasavvufla o kadar ileri gidiyor ki felsefesini kavrıyor. Ş öyle söylüyor: "Ey hacca giden kavimler! Neredesiniz? Nereye gidiyorsunuz? Sevgili buradad ır, geliniz, geliniz" diyor. Yani her şeyi kendinizde bulunuz diyor. Yahut "bir pergel gibi bir ayağımla şeriat', diğer ayağımla diğer mezhep ve dinleri dolaşınm" diyor. Böylece tarikat ve mezhep ba ğlanndan kurtulduğunu belirtiyor. Yahut da "biz birle ş tirmek için geldik, ay ırmak için gelmedik" beytiyle tevhide ça ğırmıştır. Birliğe çağırmıştır. Yunus Emre'ye gelince onunda ifadeleri var: " Şeriat, tarikat yoldur varana. Hakikat marifet ondan içeri" Yani hakikata var ınız. Tarikatı marifeti isteyiniz diyor. Yunus'un daha ba şka deyi şleri var. "Sen sana ne sanırsan, ayrığa da onu san, dört kitab ın manası, budur eğer var ise" diyor. Bu derece yüksek bir felsefeye yükselmi ştir. Demek istiyorum ki tarikat şekil meselesidir. Tasavvufsa bir felsefedir. Tasavvufun içinde insan felsefesi var, varl ık felsefesi var, hürriyet felsefesi var. Hem tarikat bir merkezden yönlendirilir. Tasavvufla ise öyle bir şey söz konusu değildir. Bir merkeze ba ğlı olmadan da tasavvuf felsefesi yapabilirsiniz, düşünebilirsiniz. Tarikatta sır saklama vard ır. İleri tasavvufçular taşkındır. Adam "enelhak" ben Hakk ı m diyor, Tannyla özde şleştim diyor. Vandet-i vücud felsefesi yap ıyor. Tasavvufun ho şgörüye dayanmasına rağmen, tarikatlarda bir tutuculuk söz konusudur. Tarikatçı hak hukuk meselesinde kendi ihvan ını, mürid karde şini gözetir. Yani tarikatta müminler aras ında bir ayrılık, gayrılık söz konusudur. Hatta ve hatta her tarikat ın mensubu ötekini beğenmez. Kendi tarikat ını savunur. Bizimki do ğrudur, der. Tasavvufta a şk vardır. Tarikatta şeyh vardır. Her şey şeyhin insafına bağlıdır. İslâmda meşveret, danışma yolu, akıl yolu tebliğ edildiği halde tarikatta rab ı ta yani dara geldiği zaman şeyhi tahayyül edip ondan yard ım isteme vardır. Şeyhin onu kurtaraca ğı söz konusudur. İslâm da ise yardım ancak Allah'tan istenir. Ayrıca tasavvuf, sanat ın gelişmesine çok yardım etmiştir. Resimde, minyatürde, heykelde hiç bir zaman tutucu olmam ış tır. Halbuki bazı tarikatların bunda son derece dar davrand ığına şahit olmaktaya. Tasavvuf genellikle varl ık, insan ve Tanrı'yı özdeşleş tirip ayntle ştirmeye yönelik bir felsefe olmu ştur. Kaldı ki tasavvufta bir dinami73

ıim ve sevgi felsefesi vard ır. 11. yüzyılda Türkler, akın akın Anadolu'ya geldiklerinde bu dinamizmi getirmi şler. Türkler kendi kültürlerinden aldıkları dinamizm ile, tasavvufun etkisiyle Anadolu'da hizmet etmişlerdir. Bir çok yerlerin fütuhat ına tasavvufçular yard ım etmişlerdir. Bu Fatih devrinden biraz sonraya kadar devam etmi ştir. Yararh hizmetleri olmu ş tur. Ama daha sonra da Anadolu'da özellikle 16. yüzyıldan itibaren bu canlılığın kalmadığını, her şeyin tutucu, mutaassıp bir istikamete gittiğini ve bu tarikatların "bir lokma, bir h ırka yeter" zihniyetini benimsedi ğini görüyoruz. Kimi zamanda devlete, Osınanlı 'ya kafa tuttu ğunu görüyoruz. 1519 dan sonra ba şlıyan Celalt isyanları 200 sene kadar aral ıklarla sürmü ş tür. Sözün özü Türk felsefesi hem ak ılcı, hem de sezgiye dayal ı tasavvufçu yönde geli şmiştir. ıslüm aleminin en ünlü düşünürlerini vermi ştir. Ancak tasavvuf felsefesi zamanla tarikatlara mal edilme ğe başlanmış , bu da ayrılık gaynlık doğurmuş tur. Oysaki Türk felsefesinde tasavvuf, sevgi, barış ve insanın değerinin simgesi olmuş tur. *

* Bu konu Ankara'da konferans olarak anlatilm ıstır. 74

TÜRK FELSEFES İNDE YUNUS EMRE'N İN ÖNEMI Türkler, sekizinci yüzy ıldan itibaren islâmla şmaya başlamışlar, onuncu yüzyılda ise kitle halinde islâmla şan Türk boyları görülmüştür. Kom şu ülkelere ak ınlar yapan Türkler çe şitli kültürleri tanıyorlardı . Bu kültürler arasında Budizmi, Mazdeizmi, Şamanizmi ve Maniheizmi sayabiliriz. Ancak Türkler yi ğit ve kişilikli bir yapıya sahip olduklarından ötürü kendi özelliklerini unutmam ışlar, aksine yabancı kültürleri özümsemeyi ba şarmışlardır. Yabancı kültürlerle sık sık karşılaşmaları, onların inançta ho ş görülü olmalarını sağlamıştır. 1071 Malazgird Savaşı 'ndan sonra, Anadolu'ya akın akın gelen Türkler, kendi kültürlerini de ta şımışlardır. Özellikle şamanist dönemde kâm denen manevi önderlerin yapt ıkları görevi, islâmla ş tırdıktan sonra, baba yahut ata denen şahıslar yapmaya başlamışlardır. Bu dini' kişiler toplumun bilgesi, şairi ve yol göstericisi önderlerdi. Her babaya bağlı topluluk vardı. Bu dini topluluklar gözü pek, mistik duyguları canlı, hareketi seven ve şehadet için sava şmaktan çekinmeyen insanlardan oluşmaktaydı . Bunlar arasında Kalenderiler, Hayderiler ve Abdalân denen topluluklar vardı. Eski Türk geleneklerinin unutmayan bu topluluklar Türk töresini Anadolu'da yay ıyorlar ve başka inançta olanlara iyi örnek oluyorlardı. Bağnaz olmadıkları için başka toplulukları dini' aç ıdan zorlamıyorlardı. Ahmed Yesevi'ye mâl edilen 'Divan- ı Hikmet', onikinci yüzyılda Orta Asya'da elden ele dola şmıştır: Ahmet YesevVnin etkisinde kalan Hacı Bektaş Veli, Mevlanâ ve Yunus Emre gibi dü şünürler, Anadolu'da onun izinde yürüdüler. Tanrı sevgisini ve insan ın değerini vurguladılar. Kuşkusuz Ahi Evran' ın onüçüncü yüzyılda Anadolu'da kurduğu Ahnik örgütü de Türk kültürünün yay ılmasına katkıda bulundu. Ahi, yiğitlik, eli aç ıklık ve konuk severliği ifade için türkçede kullan ılan "akı " sözcüğünün yerini almış tır. Arapça "alır karde şim anlamında olup "ahilik" sözcüğünün aslıdır. Onüçüncü yüzy ılda etkisi Anadolu'ya kadar uzanan ve Suhreverdt tarafından. esasları belirlenen -fütüvvetçilik alıtliğe benzemektedir. Ancak fütüvvetçilikte Arap ve Iran etkisi a ğır basarken ahtliğin türklüğün özelliklerini taşıdığını görmekteyiz. Bir 75

deri i şçisi olan Ahi Evran Anadolu'da onüçüncü yüzy ılda Ahl1ik örgütünü kurmu ş ve düzene koymu ş tur. Ah1lik, gerek meslek seçimi ve ticarette, gerek sosyal alanda bir dayan ışma örgütüdür. Orta Asya'dan gelen Türklere i ş ve yurt bulan bu örgüt, ahlâk ve e ğitim aç ısından Türk törelerini ya şatmış ve yaymış tır. Dayanış ma sayesinde Anadolu'da Türklerin ticarette ve kültürde üstünlü ğüne yardım etmiş tir. Esasen fikir hayat ında, Türklerin İslâmiyet'e hizmetleri daha eskilere dayan ır. Farabt, (ö.m. 950), İbn Sina (ö.m. 1037), Birunt (Beyrun1) (ö.m. 1051) İslâm fikir hayatına unutulmaz katkılarda bulunmuşlardır. Akla önem veren ve deneyler yapan bu dü şünürlerin hepsi de Türktür. Biruni yirmi dokuz maddenin özgül a ğırlığını bulmuş , yan çapı on arşın olan bir küre yaparak ülkelerin yerini tesbit etmi ş, dinler tarihi hakkında araş tırma yapm ış tır. Ayın tutulma düzle ıninin şahitliğini ispatlayan Biruni, t ıp, eczacılık ve botanik alanlannda da ara ştırmalar yapmıştır. Bilim tarihinde dünyan ın yetiştirdiği say ılı bilgin ler arasında kabul edilmektedir. Farabt ve İbn Sina, Aristo felsefesiyle. İslâm felsefesini uzla ştırmaya çalışmış tır. Bunlar İslâm da akılcı felsefeyi temsil eden en büyük filozoflardır. Her ikisinin de önemli eserleri lâtinceye çevrilmi ştir. Bir tür din felsefesi olan kelâm ilmine de Türklerin katk ısı büyüktür. Aslen Türk olan ve hicri 333'te ölen Mâtüridt, Cebriyye ve Mu'tezile arasında orta yolu izleyerek inanç sorunlann ı sistemleş tirmiştir. İslam da natüralistler denen ve Ebu Muhammed Zekeriyya Râzitnin başçektiği düşünürler de yeti şmiş tir. Bunlar dini aç ıdan saplantılara düşmekle birlikte, ara ştırmada dikkati çekmi şlerdir. DehMer ya da materyalistler ise, inançs ızliğı temsil etmişlerdir. Yunus Emre ise, sevgiye dayalı İslâm felsefesinin en güzel örneğini vermiş tir. Türkçe şiirlerle düşüncesini ifade eden Yunus Emre, Türk düşüncesini Türk töresini, ahlâkını ve hoşgörüsünü dile getirmiştir. Felsefesini kurarken ilkin insan ın değerinden işe başlamıştır. İnsanın yer yüzünde en de ğerli varlık olduğuna dikkati çekerek, sevgiye önem vermi ştir. Yaratılanı Yaratandan ötürü ho ş görmüş tür. İnsanın bilinçli bir varhk olarak kendisini tan ımasının ve dünya hayatında iyi bir sınav vermesinin önemini anlatm ış tır. Varlık sorunu üzerinde de duran Yunus Emre, her şeyin Tanrı'nın dilemesiyle meydana geldiğini gerçekte ise, hiç bir şeyin Yaratıcı kudretten ayrı sayılamıyacağmı an76

latmış tır. İnsan ruhunun Tanrı 'dan gelen bir nesne oldu ğunu ifade etmiş tir. Neticede varlıkta birliğe ulaşmış tır. İnsan, yer yüzünde gariptir, yaln ızdır. Tanrı katından kopmuş tur. Ruh, bedenle birle şince, bedenin tutkular ı yüzünden sıkıntıya düşmüştür. Bu sıkıntıdan kurtulmanın yolu, insanları doğayı ve Tanrı 'yı sevmek ve erdemli davran ışlara yönelmektir. Yunus Emre'nin insanl ığı yıkıcı değil, yapıcıdır. Ailede, okulda ve i şyerinde uyurndan, özveriden ve iyilikten yanad ır. Yunus Emre, Kainatta gördü ğü düzenli i şleyişi toplumsal hayatta da görmek ister. İnsanların ancak erdemleriyle üstünlük sağlayacakları na ve böylece dünya tuza ğından kurtulacaklarına inanır. Adalet, do ğruluk, bilgelik ve manevi temizlik en çok i şlediği kavramlar aras ındadır. Yunus Emre kendinden sonra gelen bir çok tasavvuf şairini de etkilemiş tir. Âşık Paşa, Nizamoğlu Seyyid Seyfullah, E şrefoğiu Rumi, Niyazi' Mı srt, Yunus Emre'nin etkisinde kalm ışlardır. Usul?, Hüdayi Aziz Mahmud, Himmet, İbrahim Gülşen? ve bir çok Bekta şt şairleri de Yunus' tan ilham almışlardır. Sonuç olarak, Yunus Emre Türk tasavvuf felsefesinde Mevlana ile birlikte önemli yeri işgal eden düşünürlerimizdendir. Yunus Türk insancılhğını, hoşgörüşünü ve düşüncesini şürlerinde yansıtarak Anadolu'da İslamiyetin sevilmesine ve Türk kültürünün yayılmasına büyük katkılarda bulunmuştur. Kullandığı temiz ve güzel türkçeyle Türk dilinin zenginliğinin güzel örneklerini sergilemi ştir. İnsanın bilinçli bir varlık olduğuna dikkati çekişi ruh-beden düalizminden sevgiyle tevhide ula şmayı anlatması, insanın yalnızlığını erdemle aşmasını vurgulamıştır. Böylece de Yunus Emre yaln ız şair değil, aynı zamanda büyük bir dü şünür olduğunu göstermiş tir.

77

YUNUS EMRE VE VARLIK FELSEFESİ Yunus Emre büyük bir şair olduğu kadar büyük bir dü şünürdür. Anadolu'da yetişmiş ve bir çok yerleri dola şmıştır. Elimizde Divang ı ve Risaletü'n-Nushiyye olmak üzere iki eseri vard ır. Seksen iki yaşındayken 1320 yılında hayata gözlerini yummuş tur. Mezarının ,Eskişehir'in Mihahçç ık ilçesine bağlı Yunus Emre (Sarıköy) Köyü'nde olduğu söylenmektedir. Aynı söylenti Karaman için de söz konusudur. Bununla birlikte Yunus Emre'ye Anadolu'nun bir çok yöresi hem şehri olarak sahip ç ıkmıştır. Mezarının aşağıda adlarını vereceğimiz yerlerde oldu ğunu ileri sürenler de vardır: Bursa, Sandıklı'n ın Çayköyü, Erzurum'un Tuzcu Köyü, Onye, Afyon'un Dö ğer İstasyonu civarındaki Emre Sultan adlı bir köy yeri, Tire, Sivas, Kırşehir, Bolu, Keçiborlu, Uluborlu, Kula'nın Emre Sultan Köyü ve Aksaray dolaylar ındaki Taptık Köyü. Yunus Emre'nin kültürünün zengin oldu ğu anlaşılmaktadır. Şiirlerinde Calinos, Hipokrates ve Lokman Hekim'in adları geçmektedir. İslam düşünürlerinden Ibrahim bin Edhem, Mansûr al-Hallâc, Bayezid Bistam? ve Mevlana'dan da söz etmi ştir' . Arapça ve Farsça bilgisinin de yeterince bulundu ğu anlaşılmaktadır. Yunus Emre şürlerinde İslami, tasavvufî ve felsefi kavramlar ı bol bol sıralamış tır. Az sözle çok şey ifade etmeyi başarmış tır. Bu açıdan düşünce tarihinde e şine az rastlanan bir dü şünürdür. O'nun m ısralan okundukça insanı düşündürür. Bu da Yunus'un felsefl konular ı ne kadar ustalıkla işlediğinin i şaretidir. Şiirlerini Türkçe söyleyen Yunus Emre, Ahmet Yesevi'ye mal edilen Divan-ı Hikmet gelene ğini üstün bir düzey 'e. ulaşmış tır. Bilindiği üzere Divan-ı Hikmet islâmla şmış Türklerin eski geleneklerinin etkisini ve islâmi yorumlanm yansıtmaktadır. 1243'te Mo ğol Baycu Noyan, Selçuklu hükümdan II. G ıyaseddin Keyhusrev'i yenince Anadolu yarı putperest Moğollann hücumu ile karşılaş tı. Esaen daha önce Baba Resul-Allah diye bilinen Baba İshak'ın heterodoks müridleri isyan etmi ş ve Anadolu'da huzursuzluk art1 Bak. İ. Agâh Çubukçu, Yunus Emre ve Din Felsefesi, Bühiyat Fakültesi Dergisi, e. XIX, sh. 1-2, Ankara 1973.

79

nuş tır. II. Gı yaseddin Keyhüsrev, Türkmenlerin isyamm 1240 ta bast ırdıysa da zayıf düş tü. Daha sonraki Mo ğol hücumuna yenildi. Esasen daha önce Anadolu'ya Orta Asya'dan Mo ğol tehlikesi nedeniyle bir çok aşiretler gelip yerle şmişti. Bunlar arasında sanatkârlar, fikir adamlan, Hak ya da Ata denen dini önderler de vard ı. Islâmlaşmalanna rağmen eski geleneklerini de devam ettiren bu insanlar, Anadolu'da gayr-i müslimler ve yarı putperest kimi topluluklarla yanyana ya şamak durumunda idiler2 . Bu sebeple bu ça ğlarda Türk düşünürleri hoş görülü ve insancıl bir anlay ışla islâmiyet'i anlatarak Türk kültürünün egemenliğine katkıda bulundular. Bu düşünürlerden bir tanesi, belki de o ça ğda en önemlisi Yunus Emre'dir. Yunus Emre felsefi problemleri güzel ve temiz Türkçesiyle dile getirmiş , düşünmüş ve düşündürmüş tür. Etkisi Türk toplumu üzerinde yüzyıllarca sürmü ş ve sürmektedir. Yunus Emre insan felsefesi, özgürlük sorunu, ahlâk felsefesi ve varlık sorunu üzerinde durmu ştur. Biz burada özellikle onun varl ık felsefesi üzerinde duracağız. Bilindiği üzere, varl ık sorunu üzerinde insanlık eski çağlardan beri çok durmuştur. Thales varlığın sudan, Anaximandros sonsuzluktan yani apeiron denen bir maddeden, Anaximenes havadan türedi ğini iddia etmi ş tir. Fisagor varlığın ashnın sayı, Herakleitos logos yani ate şimsi bir madde, Xenophanes toprak, Empedokles ise dört unsur olduğunu söylemiş tir. Bilindiği gibi dört unsur ate ş , hava, su ve topraktan ibarettir. 3 Eflatun varlığın ashnın ideler yani düşünceler âleminde olduğunu, üzerinde ya şanan bu âlemin görüntüden ibaret bulunduğunu söylemiş tir. Aristo ise ilk hareket ettirici tannsal bir güçten söz etmi ştir. Plotinos ise herşeyin Bir'den yani Tanrı'dan çıktığını anlatmış tır. Elbette ki varlık sorunu Islâm düşünürlerini de u ğraştırmıştır. Düşünen her insan varlığın ashm, evrenin niçin böyle olduğunu, her şeyin ilk maddesini bilmek istemi ş tir. O zaman varlık hakkında daha derin düşünce ve ara ş tırma gerekmiştir. İslamiyete göre her şeyi yoktan yaratan sonsuz derecede güçlü bir Irade vard ır. Bu da Yüce Allah't ır. Allah do ğmamıştır. Doğurma,

2 Bak. Prof. Dr. Fuad Köprülü, Osmanlı Devletinin Kurulu şu, Sh. 39-49 arası , Ankara 1984. 3 Bak. Prof. Dr. Kamıran Birand, İlkçağ Felsefesi Tarihi, İkinci baskı, s. 13.23, Ankara 1964. 80

mıştır. O'nun benzeri, eşi, dengi ve yarat ıcısı yoktur. Hiç bir şey yokken O vardı. Herşeyin sahibi ve yönlendiricisi O olmu ştur. Kur'ân insanı bu sonuca götürücü bir çok âyeti içine al ıcıdır. "Yer ve göklerin yarat ılışında, gece ile gündüzün ardarda gelişinde akıl sahipleri için deliller vard ır" âyeti bu konuda yol göstericidir. Ancak İslam felsefesinde yine Kur'ân'a dayanarak varl ık hakkında başka görüşler ortaya atan dü şünürler de olmuştur. Bu görü şler değişik yorumlar sonucu ortaya ç ıkmıştır. İşrakiyyfin her şeyin Allah'tan sudur etti ğini söylemiştin. I şık nasıl güneşten çıkarak yayıhrsa varlık ta Allah'tan doğup dağılmıştır. Varlık zaman açısından öncesizdir. Ancak zat açısından varlığın var oluş nedeni Yüce Allah'tır.4 Meşşaiyylin ise Allah'ın varlığını, Tanrı'nın elçisini, Ahiret hayatını kabul etmekle birlikte varl ık hakkında değişik bir görüşe sahip olmuşlardır. Bu tür filozoflara göre varl ık öncesizdir. Zaman itibariyle varlık öncesiz olarak vard ır. Ancak zat itibariyle varl ığın sebebi Yüce Allah'tır. Bu, bir insanın gölgesiyle kendisinin ayn ı anda hareketi gibidir. Ancak gölgenin hareketi insamn kendisinin hareketinden do ğmaktadır. Meşşfiller, "Allah, varl ığı öncesizde irade etmeyip sonradan var etseydi O'nun iradesi değişken olurdu. Değişkenlik ise Tanrı'ya yakışmaz" diye düşünmüşlerdins islam felsefesinde varl ığı öncesiz kabul edip Tanr ı fikrine karşı olan Dehriyyrınedan da söz edilir. Kur`ân' ın Câsiye Suresi'nin 24 ncü âyetinde bahsedilen Dehriler, varl ığın öncesizden beri devredip geldiğini ileri sürmü şlerdir. 6 Varlık hakkında önemli görüş sahiplerinden vandet-i vücfitçular çok etkili olmu şlardır. Bunlar görüşlerini Hallâc-ı Mansur ve Bayezid Bistamtnin felsefelerinden daha ileri gidilerek olu şturmuştur. Muhiddin İbn Aral:4 ve Sadreddin el-Konevi ile olgunlu ğa eren varhkta birlik' felsefesi Anadolu tasavvufçular ını etkilemiş tir. Bu felsefeye göre varhkta birlik vardır. Her şey Tanrı'nın eseri ve görünüşünden ibaretti. 7 İnsan da Tanrı'dan bir parçadır. Bu görüşü düşünürler Kur'ântın bazı 4 Bak. I. Agâh Çubukçu, İslâm Düşüncesi Hakkında Araştırmalar, s. 116141, Ankara, 1983. 5 Bak. Aynı eser, s. 40-56, 200-230. 6 Bak. I. Agah Çubukçu, Gazzall ve Şüphecilik, s. 49, Ankara 1964. 7 Bak. I. Agâh Çubukçu, islâm Dü şünürleri, s. 66-76, 84-92, Ankara 1977. 81

âyetlerine dayanarak ortaya atm ışlardır.: "Oku attığm zaman sen atmadın. Fakat Allâh att ı ". 8 "Allah yer ve göklerin ışığıdır". 9 "Nereye yönelirseniz Allah' ın yüzü oradadır. Allah ihata edici ve biliddir". 1° ın çamurunu) düzeltti ğim zaman ona kendi ruhumdan"Onu(isa üfledim"." Bu hususta bazı hadisler de delil olarak ileri sürülmü ştür: "Kulum nafıle ibadetlerle Bana yakla şır. Böylece onu sevdim mi, işittiği kulağı, gördüğü gözü, tuttuğu eli ve yürüdüğü ayağı olurum"." Bizim düşünürümüz Yunus Emre temelde İslâm'a dayanmakla birlikte çağındaki çeşitli görüşleri incelemiştir. Varlığın yorumunu yaparken gönlünün derinliklerine, sezgilerinin gücüne ve sevgiyle dolu kalp mantığına dayanmış tır. Bir yandan şiirleriyle islâmiyeti sevdirirken, öbür yandan insanlan dü şündürmeğe çahşmıştır. Herkesten önce kendisi dü şünmüş ve varlığın adının çözümüne dikkati çekmi ş tir. Yunus Enıreenin ontolojisini aç ıklamak için Tanrı, insan ve âlemin niteliği üzerinde durmak gerekir. Yunus'a göre Tanrı öncesizden beri vardır. Her canlının sahibi ve yaratıcısıdır. Ancak bu yaratmay ı Yunus yoktan var etme biçiminde aç ıklamamış tır. Tanrı öncesiz olduğu gibi insanın ruhu da Tanrı katında öncesizdir. Nitekim Kur'ân'da Yüce Allah insan ı var ettiği hakkında şöyle buyurmuştur: "Onu düzelttim ve kendi ruhumdan üfledim"" . Ba şka bir âyetin anlamı da şöyledir" onu düzeltti ğim zaman ona (insana) kendi ruhumdan üfledim". 14 Yunus'a göre insan da Tannl ık bir güç vardır. Bu da Tanrı'nın ruhundan gelen güçtür. Çünkü Yüce Allah insana kendi ruhundan üfleyerek varl ık vermiş tir. Bedeni olu şmadan önce insan ruhsal aç ıdan Tann katındaydı. Ve Tanrı 'ya tapmanın mutluluğunu tadıyordu. Bu konuda Yunus'un bazı şiirlerinden örnekler sunal ım:

8 Bak. Enfll Suresi, âyet: 17. 9 Bak. Nur Suresi, âyet: 35. 10 Bak. Mide Suresi, âyet : 54. 11 Bak. Hicr Suresi, âyet: 29. 12 Bak. Buhârl, Rikak, c. VII, s. 190, İstanbul 1315; Ahmed b. Hanbel, Müsned,s. 256, Bulak 1313. 13 Secde Suresi, âyet: 32. 14 Hicr Suresi, âyet: 29 82

Kaf dağı zerrem değil Ay-ü güneş bana kul Hakdır ashm şek değil Mürşid Kur'ân bana Adem yaratılmadan Can kalıba girmeden Şeytan lanet olmadan Arş idi seyran bana" Dahi yer gök yok idi Cümle söz mensuh idi Aşıklar tapar idi O bi-nişan Sübhana Bu tılsımı bağlayan Cümle dilde söyleyen Yere göğe sığmayan Girmiş bir can içinde" Yunus'a göre insan ruhsal aç ıdan Tanrı katındayken a şkla doluydu, mutluydu. Adetâ -Tann'da dağılmış görünmeyen bir cevherdi. Beden söz konusu olmadığı için ruhun tasası da yok idi. Ancak Tanrı 'alemi yaratmayı diledi ve yaratt ı. insan da beden kalıbına girerek bu âlemde görev aldı. İnsanın ruhu Tanrilık bir güç, bedeni ise sonradan olmadıır. İnsan varlığmdaki sıkıntı ve tasa da bu ikili durumdan do ğmaktadır. Beden beslenmek için bir tak ım tutkular pe şinde ko şar; ruh ise Tanrı katını özler. insan erdemlerle ruhunu besledikçe Tanr ı katına yaklaşır, daha özgür olur ve sevgiyi ya şar. Sevgilerin en büyü ğü ise Tanrı'da dağılmaktır. İkilikten kurtularak birliğe ulaşmaktır. Bu aşamada insan varlıkta birlik görür. Tannyla insan özde şle şir. Hatta cisimler âlemi de varl ık itibariyle Tanrı'nın eseri ve parçası olarak görülür. Çünkü yaratan da O, veren de O, alan da O, her şeyin sahibi de O'dur. O olmasaydı hiçbir şey olmazdı. O halde varlık aslında birdir. Bu âlem rüya gibidir, geçicidir. Bir görüntüden ibarettir. Asl ında insan da, cisimler âlemi de Tanrı'dan ayrı değildir. Şimdi Yunus'un vandet-i viicat anlayışını doğrulayan şürlerinden örnekler sunal ım: 15 Bak. Aynı eser, s. 24. 16 Bak. Aynı eser, s.114. 83

Bir nur yazı yaylar idik İlm-i ledün söyler idik Dostlarımız toylar idik Kudret hânı anda idi Axş ta idi seyran ımız Nurdan idi sayvanımız Onda bu bizim canımız Mustafa canında idi Yoğ idi hem levh-u kalem Ne on sekiz bin bu âlem O demde Havva vü Adem Ne ad-ü ne sanda idi Geldik bu mülke bahane Seyreyledik hoş şahane Sefer kılarız uş yine Vatanımız anda idi" Mana evine daldık Vüctıt seyrini kıldık İki cihan seyrini Cümle vücâtta bulduk Bu çizginen gökleri Tahte's-serâ yerleri Yetmiş bin hicablan Cümle viictidda bulduk Yedi yer yedi göğü Dağlan denizleri Uçmağ ile tamuyu Cümle vüctıtta bulduk Gece ile gündüzü Gökde yedi yıldızı Levhde yazılı sözü Cümle vücutta bulduk 18 17 Bak. Aynı eser, s. 163. 18 Bak. Aym eser, s. 206. 84

Sultan hemişe sultan Kul hemişe kul O kadim padişahtı Usul içinde usul Tanrı kadim, kul kadim Ayrılmadım bir adım Gör kul kim Tanrı kimdir Anla ey sahip kabul' Dahi elest belirmeden Ben aşık idim O maşuk Gözümü yüzüne tutam Yüz bin kaba girer isem Dahi cihana gelmeden Canı m Onu sever idi Minnet değil Yunus Sana nice tapı kılarısam" Yunus Emre manevi sarho şluk anlamda Tanrı, insan ve alemi özdeşleştirmekle birlikte bedenin tutkularm ın azması hallerinde ikiliğe düşüleceğini de vurgulamış tır. Bu tutkular ruhu karanlıklarla çevirerek insanın sevme özgürlüğünü kısıtlar. Bu da insanda kabahatli olma duygusu doğurur. Çünkü bedeni dürtüler insan ı peşinden koş turur. Ama doyurmaz. Devamlı mutluluk vermez. Bu yüzden ruh da asl ına ulaşamamanın sıkıntısını çeker. Esasen Yunus'a göre bu dünya geçit yeridir. Ölüm ba şımıza gelecek olan kesin olgudur. Ruh bu olguyu bilerek erdemlerle Tanr ı'ya yaklaşmayı, beden ise kendini kandırmayı diler. insanın sonralıkla çevrili oluşu felsefi bir tasa da do ğurur. Nitekim Yunus şöyle söylemiş tir: Ecel büke belimizi Söyletmeye dilimizi Hasta iken halimizi Soranlara selam olsun 19 Bak Ayn ı eser, s. 218. 20 Bak. Aynı eser, s. 218. 85

Bu dünya dönmü ş zindana Koydular bizi zindana Zindanda gülmek m'olur Yürüyeyim yana yana Ne haldeyim ne bilem Bir garipçe bülbülem Tuzaktayım ne gülem Ötmeğe güle geldim Ben gelmedim davi için Benim i şim sevi için Gönüller dost evi için Gönüller yapmağa Tuzağa düşen gülmez Söylerim dilim bilmez Aşıklar rahat olmaz Bir aceb ile geldim" Benim adım dertli dolap Suyum akar yalap yalap Böyle emreylemi ş Çalap Derdim vardır inilerim 23 Yunus, insani bu felseff tasadan Tanrı sevgisinin kurtaraca ğını vurgulanu ş tır. Çünkü insan her an Tanr ı önündedir. Bilge ki şiler bunun farkında olup hayatı iyi değerlendirirler. Geçici değerlerle avunmayı değil, barış , sevgi ve karde şlik gibi kalıcı değerlere sahip olmay ı tercih ederler. Yunus'a göre değerlerin en güçlüsü Tanr ı sevgisidir. Bu sevgi insanı hem tasadan kurtarır. Hem de sonsuzluğa kavuşturur. O halde kişi ilkin Tanrı'nın eseri olan insanı sevmekle O'na yaklaşmaya çalışmandır. Çünkü insan varlığmın farkında olan, içinde Tanrı'nın varlığını bulabilen bir yaratıktır. Insan bilinç ve düşüncesiyle öteki varlıklardan farkhdır. Nitekim o bir beytinde şöyle söylemi ş tir: Beni bende demem bende de ğilim Bir ben var bende benden içeru Kısacası Yunus Emre'nin felsefesine göre insan sevdikçe varl ığın ashnı kavrar ve özde varl ıkla bir olduğunu anlar. 21 Bak. Aynı eser, s. 256. 22 Bak, Aynı eser, s. 260. 23 Bak. Aynı eser, s. 279. 86

DÜNYA BARI ŞI HAKKINDA ISLÂMIN GÖRÜ Ş Ü VE UYUM Hz. Muhammed'e inen vahiyler mutluluk aç ısından önemli ilkeleri kapsıyordu. Kur'ân'da ba ğışlamaya, adalete, barışa önem veren ayetler insanm de ğeri açısından dikkat çekicidir. "Biz insan ı en güzel biçimde yarattık" ayeti insana verilen değeri göstermektedir. "Andolsun ki biz ademo ğullarmı şereflendirdik". "Barış hayırlıdır". "Insanlar tek bir toplum idi"; gibi ayetler insan ın şerefimi ve de ğerini sergilemek tedir. Gerçek mutluluk insan ın kişisel çabalarıyla sağlanabilen mutluluktur. Zenginliği, şöhreti ve sadece sa ğlığı mutluluk sananlar sırf kendi ellerinde olmayan bu meziyetlere ula şamadıkları için çok kez ruht dengesizlik içerisinde kahrlar. K ıskanırlar ve öfkelenirler. Adalete kızarlar, çıkarcı yollar ararlar. Kısacası insanları gönülden sevemezler. Ama zenginlik mutluluk değildir diyerek tembelli ği seçmek, şöhret bahta bağhdır kanısıyla topluma hizmetten yüzçevirmek ve sa ğlık ruh sükunu için yetersiz düşüncesiyle sıhhat tedbirlerini terk etmek de insana mutsuzluk verir. Bize öyle geliyor ki mutluluğun en yüksek derecesi erdemliliktir. Erdemli kişi, iyiyi ve kötüyü ayırabilen kimsedir. Erdemli insan akhn iyi ve kötü diye ay ırdığı şeylerden iyileri uygulayan ve kötüleri de kendisi için yasaklayan kimsedir. Ba şka bir deyimle sağlam bir irade sahibi olan kimsedir. Böyle bir irade gücüne varan ki şi elde edemiyece ği nimetler peşinde koşmaz, aksine daima daha çok dü şünmeye çalışır. Bildikçe ve düşündükçe de iyiyi, güzeli ve do ğruyu sever. Çirkini, kötüyü ve yanl ış' yerer. Sevdiklerini şahsında uygular. Yerdıiklerinden de kaçar. Di ğer yandan erdemli kişi, adaletli ki şidir. O her yerde ve her zaman adaletten yanadır. Adaletsiz bir iş onun için kötüdür. Adil bir i ş ise iyidir. Hoştur ve huzur vericidir. Erdemli kişi aynı zamanda ölçülü ki şidir. Aşırilık bulunmaz onun fiillerinde. O cimri de ğildir. O müsrif de de ğildir. Yetimlere, çocuklara ve bütün insanlara gücü ölçüsünde yard ım eder. Erdemli kişi korkak değildir. Atılgan da olamaz. Başkaları öğsün diye aşınlıkta bulunmaz. Fakat toplumun esenli ği için kendisini felakete atmaktan kaçınmaz. İş te böyle bir mutlulu ğa erişen kimse Islâmiyete 87

de uygun hareket etmi ş olur. Nitekim Hz. Muhammed "işlerin en hayırlısı itidal üzerine olan ıdır" diye buyurmuştur. Burada söz konusu olan itidal her i şte orta veya ölçülü yoldur. Demek oluyor ki ölçülülük islâmiyef te de mutlulu ğun temel ilkelerindendir. Fakat Islamiyet'te yapılan işlerin iyi bir niyete ba ğlı olması, her şeyden önce gelir. İyi niyetle yap ılan işler umulan sonucu vermeseler de temiz bir amaçla işlendikleri için ba ğışlanabilirler. Hz. Muhammed "yapılan işler ancak niyete göredir", diye buyururken islâm ahlâk ında mutluluğun iyi niyete bağlı olduğunu göstermi ş tir. islâm dini insanlar arasında ırk ve renk ayınmına taraftar olmamıştır. "Bir Arabm bir Aceme üstünlüğü yoktur" ve "beyaz insan ın siyah insana üstünlü ğü yoktur" hadisi bunun açık kanıtlarmdandır. Peygamberimiz ahlâk güzelliğine önem vermi ştir. Insanlar arasmda ahlâksal olgunlaşmayı sahi( vermiştir. Nitekim bu konuda şu hadisler dikkati çekicidir: "Sizin en hay ırlınız ahlaki aç ıdan en güzel olanlarmızdır", "Ben ahlâkın güzelliklerini tamamlamak üzere gönderildim". Görülüyor ki islâm, insanlar ın uyumuna çok büyük de ğer vermiştir. Islâm dininde canm, malın, dinin, aklın ve neslin korunmas ıyla ilgili bir çok hüküm vard ır. Islâm'a göre insanın yaşama hakkı korunmandır. Adam öldürmek yasaktır. insana işkence yapmak da yasakt ır. Hayat ve özgürlük sat ılamaz. Hayatı korumak, malı korumaktan önce gelir. islâm'da kişisel mülkiyet temel bir haktır. Helal yoldan kazanç özendirilmiştir. Kimse kimsenin mahna dokunmamal ıdır. Kadınlar kocalanndan ayrı mal edinebilirler. Çapulculuk ve ya ğmacılık yasaklanmış tır. Islâm'da din ve vicdan özgürlü ğünün de önemli bir yeri vard ır. Ş u âyetler bu konuda dikkati çekicidir: "Dinde zorlama yoktur". "Sen insanlar ı inanmalan için zorlamak mı istiyorsun". "Armmak istememesinden sana ne". "Sen ancak bir hatırlatıcısın. Onların üzerine musallat olucu değilsin". "Eğer isteseydik her kişiyi hidayete kavu ştururduk." islâm dini zimminin, yani müslüman olmayan yurtta şların can ve mal güvenliğine önem vermi ş tir. Onların vicdanlanna baskıyı öngörmemiştir. Hz. Ömer Kudüs'te müslüman olmayanlara, Fatih Sultan Mehmed Istanbul'da Hristiyanlann inançlar ına saygı göstermiştir. Dinsel nedenlerle vicdanlara baskı yapmamıştır. 88

İslam dini hurafeleri, putperestli ği ve çok tanrı tanımayı insanhğa yakıştırmamış tır. İslami kuralların güzel ö ğütlerle anlatılmasından yana olmuştur. Nitekim Kur'ân'da "Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütlerle çağır" âyeti vardır. İslâm dini aklın korunmasma da önem vermiştir. Akıl,Allah'ın insana lutfettiği bir ışık bir enerjidir. Peygamber Hz. Muhammed "akl ı olmayanm dini de olmaz" ve "kıyamet gününde insanlar, akılla-1 derecelerine göre mevki al ırlar" demiş tir. Ayrıca Muaz b. Cebel'in, Yemen'de gerekirse akhyla da hüküm vermesine izin vermi ştir. İslâm hukukunda kıyas, Kur'ân, Sünnet ve icma'dan sonra bir kan ıt olarak kabul edilmiş tir. Hz. Muhammed kumarı ve alışkanlık doğuran zehirli maddeleri kullanmak, insana zarar verdiği için doğru bulmamıştır. Akla aykırı olan büyücülüğü ve falcılığı yasaklamıştır. Falcılara ve kâhinlere inanan kimse Hz. Peygamber'e gelen dine ayk ırı davranmış olur. İslâm dini akla önem vermekle, insana ve onun şerefine de önem vermiş tir. islâmiyet neslin korunmasını da ön görmüştür. Neslin korunma smın en iyi yolu da, yasal nikâhla aile yuvası kurmaktır. Aile hayatında karı-kocanın dürüstlüğü ve uyumu temel şarttır. Çocuk eğitimi açısından aile içinde e şlerin karşılıklı görevlerini bilmeleri önemlidir. Ailede sevgi ve dürüstlük egemen oldukça çocuklar da ruh sa ğlığı açısından güçlü olur. İslâm da nikâh için iki tanık ve karşılıklı rıza yeterlidir. İslâm dini insanlar aras ındaki barış açısından temel öge olan adalete çok önem vermi ş tir. Bu konuda şu âyetler, ne denli derin anlamlar taşımaktadır: "Ey iman edenler, aran ızda anlaşmaya dayanan ticaret yolu varken, birbirinizin malını haksızhkla yemeyin". "Terazileri adaletle do ğrultun ve tartıları eksik yapmayın". "Allah emanetleri ehline vermenizi ve insanlar aras ında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder." "Ey iman edenler, hüküm ve tanıkhğınız ana ya da babanız yahut hısım ve akrabalarmala ilgili olsa da zengin ve yoksul ay ırımı yapmadan adaleti titizlikle ayakta tutan kimselerden olunuz". "Ey iman edenler, Allah için hakk ı ayakta tutan insanlar olun ve adaletle tan ıklık edin. Bir kavme olan kininiz sizi adaletsizliğe yöneltmesin. Adalet yap ın ki o, takvaya en çok yakın olan nesnedir," 89

İslâmiyet barış ve bağışlama yolunu açık tuttu. Kinin aleyhine hükümler getirdi. Tövbe yolunu gösterdi. Kur'ân'da ana baba hakkı na da çok önem verilmiştir. Bu hususta insana fikir vermek için ş u âyetleri okumak yeter: "Tannya kulluk edin ve O'na hiçbir şeyi ortak tan ımayın. Anaya, babaya, akrabaya, yabancı komşuya, yanınızdaki arkadaşa, yolcuya, maliki bulunduğunuz kimselere iyilik ediniz.","Yaln ız O Allah'a kulluk edeceksiniz. Analannıza, babalannıza iyilik yapacaksm ız. Eğer bunlardan biri, ya da her ikisi senin yanmda ya şlanırsa sakın onlara of bile deme! Yüzlerine bağırma! Onlara saygı ile hitab et. Acıyarak onlara alçak gönüllü davran" islâm da komşu hakkı da önemlidir. Bu hususta Hz. Muhammed'in şu hadisleri derin anlamlar taşımaktadır: "Komşusunun aç oldu ğunu bile bile uyuyan bizden de ğildir." "Allah'a ve âhiret gününe inanan kimse konuğuna ikram etsin ve akrabasmı görüp gözetsin". "Kötülüğünden komşusu güven içinde olmayan kimse mü'min olmaz". "Allah yolunda dostların hayırhsı arkadaşlarına hayırlı olan, kom şuların en hayırhsı da komşularma iyilik edenlerdir." Islam da kinin kötülü ğü sık sık anımsatılmıştıır. Bağışlama ve acıma öğülmüştür. Bu konuda yine Hz. Muhammed'in sözlerinden örnekler, verelim: "Kendisine kin güttü ğün kimseye kindarlıkta ileri gitme, ölçülü ol! Bir gün gelir de o senin dostun olur". "insanlar ın en hayırlısı insanlara en çok yararl ı ve yardımcı olandır."."Haksızlik etmekten sakınmız! Çünkü haksızlık kıyamet gününde karanl ıktır". Yüce Allah da zulmün kötülü ğü için şöyle buyurmu ştur: "Zalimler için samimi dost yoktur". "Zulmedenler için dost ve sözü dinlenir şefaatçi bulunmaz". İslâm'da çocuk haklarını savunmak da önemlidir. Çocuklar ın korunması ve eğitihnesi için bir çok buyruk vard ır. Hz. Muhammed şu hadisleriyle konunun önemini dile getirmi ştir: "Çocuklann ıza iyi muamelede bulununuz!". "Allah çocu ğunun iyi yeti şmesine yardım eden babaya rahmetle bakar."."Baban ın çocuğunu iyi eğitmek ve ona güzel bir isim vermek görevidir". "Çocuklann ıza hediye verirken onlar arasında eşitliği gözetiniz". Ayrıca "sakın yetimi azarlama. istek sahibini hor görme" âyeti de kimsesiz çocuklar ın haklarının korunması açısından ibret vericidir. İslâm dini insan kişiliğine ve sorumluluğuna önem vermi ştir. Her ne kadar Cebriyye insan için irade özgürlü ğü tanımamışsa da Mu'tezile 90

onlann kar şısına çıkmış ve insanın özgür olduğunu savunmu ş tur. Sünnet ehli bilginlerinden Matüridi ve E şârl de insanın sorumluluğunu dile getirmişlerdir. İslâm da klasik anlay ışa göre yüce Allah' ın külli iradesi geçerlidir. Ancak insan da cüzl iradesiyle bir fiile yakla şmak ve onu yapmak özgürlü ğüne sahiptir. Bundan dolay ı da insan sorumludur. Tanrı insanları kötülüğe zorlamaz. Bir fiili seçme hakk ı insana verilmiştir. Islâmiyeee göre halife bile keyfi hareket edemez. Tanr ının buyruklarını dikkate almak zorundad ır. Kur'ân ise birçok âyetleriyle insanlar arasında uyumu savunmu ş tur. Birçok İslam büyüğü Kur'ân ve Sünnette bulamad ıkları hususlarda ictihad yaparak, k ıyas yoluyla toplumsal sorunlara çareler aram ışlardır. Ebu Hanife, Malik b. Enes, Ş afil ve Ahmed b. Hanbel büyük müctehidler aras ındadır. Bunlar İslam hukukunun gelişmesi için çaba göstermi şlerdir. Osmanlılar döneminde müslümanlarla gayr-i müslimler aras ında uyum için yapılan çalışmalar ve geli şmeler göze çarpar. Özellikle 1839 da Gülhane Hatt-ı Hümâyunuenun ilan ı ile insan haklar ı daha aç ık dille ifade edilmi ş tir. Bu Hatt-ı Hümâyun ile din fark ı gözetilmeksizin insanlar kanun önünde e şit tutulmu ş tur. Can güvenliği, mal güvenli ği, şeref ve haysiyetin korunmas ı yasalarla güvenceye alınmış tır. Ayrıca idarede, maliyede, askerlikte ve adliyede düzeltmeler yap ılmış tır. Her şeyden önce İslâm'ın özünde bulunan ya şama hakkı,yasayla güvenceye alınmış tır. Müslümanlarla öteki din mensupları kanun önünde eşit tutulmuştur. Özellikle Gülhane Hatt- ı Hümâyunu'nun ilginç yönü hristiyanlarla müslümanlar aras ında yasa önünde fark olmaması büyük önem arzeder. Ayrıca hükümdann yetkileri de yasa ile s ınırlandırılmıştır. 1856 ıslahat ferman ı da İslâm aleminde insanlar aras ında dini barış aç ısından önemlidir. Bu ferman ile Osmanl ı ülkesinde din ve mezhep ayrımı yapmaksızın, herkesin e şit olduğu bir kez daha vurgulanmş tır. Hristiyanlar ve müslümanlar yasa önünde e şit tutulmu ştur. Bu eşitlik askerlikte, ibadet özgürlü ğünde, vergide, e ğitimde ve mahkemede tanıkhkta sağlanmıştır. Özellikle din ve vicdan özgürlüğü üzerinde durulmuştur. Böylece Gülhane Hatt- ı Hümâyunu ile getirilen can, mal ve şerefin korunması ile ilgili hükümler pekiş tirilmiştir. Ayrıca işkence yasaklanmış tır. Duru şmaların açıklığı ve eğitim özgürlüğü güvenceye alınmış tır. Danış tay kurulmuş ve mahalli yönetimde seçim esası kabul edilmiş tir. Osmanlılar 1876 Birinci Me şrutiyet ve 1908 İkinci Me şrutiyet hareketleriyle de insan haklar ı konusunda önemli adımlar atmışlardır. 91

Kişi hak ve özgürlükleri, anayasalarda yer alm ış tır. Bundan ba şka arada yetkili bir bilim toplulu ğu Mecelle denen yasay ı yaparak ça ğın gereklerine çare bulmaya çal ışnuşlardır. ısla ın'dan yararlanarak devletin yapısını sağlam ve çağdaş esaslara oturtmaya çal ışmışlardır. İslam dini barışı Salık vermiş tir. Nitekim Yüce Allah Kur'an'da "barış hay ırlıdır" buyurmu ş tur. Allah' ın rahıneti boldur. Benim rahmetini herşeyi ku şatmış tır", ayetleri bize yumu şak olmanın yollarını gösteriyor. Hz. Muhammed insanlara kar şı sevgi ve şefkatle doluydu. Hristiyanlıkta da sevgi, umut ve bar ış çok i şlenmiştir. Ancak her iki dinin insan haklar ına önem veren ilkelerine kar şın çağımızda insanlık özlenen mutluluğa kavuşamamıştır. Maddenin ve çıkarın değerler arasında öne geçmesi insanl ık için yararlı olmamıştır. Dünyada bir yandan sanayile şmiş ülkeler, öte yanda yoksul ülkeler vardır. Toklar açlann halinden anlamamaktad ır. Çağımızda insanların birçok kolaylıklara sahip olduğu söylenebilir. Ancak özlenen mutluluk, henüz bulunamamış tır. Dünyamızda tedhi ş ve kana kıymalar artmıştır. Kimi yerlerde insanın yaşama hakkı tehdit alt ındadır. İnsanlar ve ülkeler bunu elele önlemelidirler. Hammaddelerin tükenmeye yönelmesi, h ızlı kentleşme, gürültü ve güvensizlik insanlar ın ruhsal sağlığı nı etkilemektedir. Ki şi gittikçe makinele şmekte ve fakat manevi aç ıdan ihmal edilmektedir. Dünya da her iki dinin istedi ği özveri ve dayan ışma yer yer azalmaktadır. Kısacası insanın davranışlarına barış , sevgi ve dostluk gibi yüksek değerler, çoğu kez eğemen değildir. Çıkar insanı peşinden ko şturmakta, fakat mutlu etmemektedir. Maddi kazanc ın yanında manevi geli şme eksik kalmaktad ır. Gerek müslümanl ığın ve gerekse hristiyanl ığın, insanlığın kimi dertlerine yakla şarak çare aramalar ı yararlı olur. Ekonomik kalkınmanın yanında yüksek değerlerin önemi daha iyi sergilenebilir. Allah'a inanç, âhirete inanç ve insan ın sorumluluğu, her iki dinde benimsenmiştir. Doğruluk her iki dinin Ahlak anlayışının ilkeleridir. Barış ve sevginin her ikisinde de yeri büyüktür. O halde farkl ı dinlerin temsilcileri olan bizler güçlü bir biçimde dostluk kurarak insan ın değerini daha iyi savunabiliriz. Böylece de bar ışa ve Yüce Allah' ın yarattığı insanlara daha iyi hizmet etmi ş oluruz. Son olarak bu konuda şu şiirimi sunmak istiyorum:

92

BILINCIM VAR İNSANIM BEN Bal alırım bal veririm Gül olurum dal veririm aşık olur ben eririm Bilincim var insanım ben Düşkünlere yas tutar ım Değişmezsem pas tutarım Cevher dolu tas tutarım Bilincim var insan ım ben Derdi görmek acım benim Dost sevgisi tk ım benim Gelir ecel çürür tenim Bilincim var insan ım ben Katı yürek yakar beni Aldatamaz ç ıkar beni Bir bulantı tıkar beni Bilincim var insanını ben Acıkana ekmek olsam El gözünde ahmak olsam Zalimlere tokmak olsam Bilincim var insan ını ben adem ile ırkım olmu ş Erdem ile fark ım olmu ş Garbım olmu ş şarkım olmu ş Bilincim var insan ını ben Yıldız gibi göğdeyim ben Zaman ile çağdayım ben Sabahları çiğdeyinı ben Bilincim var insanını ben Çiçeklerin süsü bende Ş u evrenin usu bende İnleyenin sesi bende Bilincim var insan ım ben* * Bu konu konferans olarak İstanbul'da verilmi ştir. 93

TÜRK-İSLAM MEDENIYETI VE BATI'YA ETKISI Konumuz özellikle Türk-İslâm Felsefesinin do ğuşu üzerinde tenıerküz edecektir. Tabii felsefe de, tefekkür de medeniyetin bir parçasıdır. İnsanlık var olandan beri çalışnuş tır. Bir takım ürünler meydana getirmi ştir. Bunlar da medeniyeti te şkil etmişlerdir, Milattan Önce dörtbin-be şbin yıllarına indiğimiz zaman görüyoruz ki smularmuzdan çok uzak olmayan, hatta Dicle-F ırat nehirlerinin arası olması itibariyle bize de yakın bulunan Mezopotamya medeniyeti vard ı. M.Ö. dörtbinbeşbin yıllarında, yine buna muvâzi olarak M ısır'da eski bir medeniyetin varl ığını görmekteyiz. Hind'te de eski bir medeniyet vard ır. Ama hemen belirtelim ki, Mezopotamya'da nehirler ta ş tığında sulama i şleri önemli olduğundan takvim yapmak, mevsimlere göre ziraat i ş lerini ayarlamak için astronomiye çok önem verilmi ş , astronomiye önem verilince, matemati ğe önem verilmi ş , bu arada tababetle de meşgul olunmu ş tur. Yine aynı şekilde Mısır'da da Nil nehrinin ta şmala', nedeniyle hendeseye, geometriye oldukça önem verilmi ş tir. Burada eski medeniyetlerin geli şmiş olduğunu görüyoruz. Kazılar bize bu neticeleri vermektedir. Yine M.Ö. Iran'da da büyük geli şmelerin olduğunu görüyoruz. Hatta İ ranlılar, Mısır' ı, Mezopotaınya'y ı Anadolu'yu bir ara alıyorlar. M. Ö. altıyüz-be şyüz yıllarında iranhlar ın Avrupa'ya geçme te şebbüslerine iyonyahlar, Yunanl ılar kar şı koyuyorlar, ve nıedeniyette al ıp verme neticesinde yeni bir İyonya medeniyeti do ğ uyor. Yani Yunan felsefesinin do ğmaya ba şladığını görüyoruz. Bunun en büyük filizlerinin de M. Ö. dördüncü yüzy ılda Eflatun ve Aristo gibi büyük düşünürlerin yeti şmesiyle ortaya kondu ğunu görüyoruz. Kültür, alır verir. Yine ayn ı yüzy ılda, Büyük İskender'in Hindistan'a sefer yaptığını, yanında bir takım düşünürleri götürdü ğünü ve yine orada jimnesofist denen filozoflara rastlad ığın ı bilmekteyiz. Öteden beri Budda Dini'ne ba ğlı olarak kâinat hakk ında fikir yormak, Hindli dü şünürleri de i şgal etmiş tir. Acaba bu kâinat yok iken ne var idi? diye sormu şlar. İçinde yokluk olan zaman vard ı deyip yine cevap vermişler; tabii' kâinat ı tanımak isteyince, âlemi tan ımak isteyince bir nevi felsefe yapm ış oluyorsunuz. Yine hemen belirteyim ki daha sonra büyük dinler, Hristiyanl ık doğ uyor. Ak ıll ıca yüzy ılda, be şyüz yetmişde doğan Hz. Muhammed nihayet k ırk yaşında İslâmiyeti müj95

deliyor ve medeniyet birbirinden al ıp veriyor. M.S. yedinci yüzy ıllarda oldukça gelişmiş , Orta Asya'da bir Türk medeniyetinin oldu ğunu da yeni kitabelerden ö ğrennıekteyiz. Demek ki medeniyet büyük bir ağaç, bunun dalları var, bunun meyvelerini insanlar oradan oraya, zaman zaman ta şımaktadır. Bizim konumuzun 'ağırlığını Türk-İslam Felsefesi meydana getirece ği için konuyu daha fazla da ğıtmak istemiyorum. Ama hemen belirteyim ki felsefe deyince ne anl ıyoruz? Felsefenin tarifini çe şitli biçimlerde yapanlar vard ır. Her şeyden önce felsefe gerçe ği, doğruyu tanımaktır. Yahut varl ığın yapısını, özünü, hür bir biçimde, özgür bir biçimde ara ş tırmaktır. Felsefeyi öhneden önce ölmektir diye tan ımlayan olmu ş , sanatlann sanat ı diye tanımlayan olmu ş , bilimlerin sistematiği diye tanımlayan olmu ştur. Ş u veya bu şekilde tanımlayan olmu ştur. Zamanımızda felsefenin tarifi yap ılamaz diyenler de vard ır. Ama hep birlikte şöyle durduğumuz zaman, acaba bu kainat nas ıl var oldu, men şei, kaynağı nedir, ba şlangıcı nedir, sonu nedir diye dü şündüğümüz zaman iş te felsefe yap ıyoruz, sonsuza aç ılıyoruz, bir şey araş tırmak istiyoruz, yahut ben neyim, bu kâinat içerisinde benim görevim ne, amac ım ne, bu iki elli, iki ayaklı varlık ve benim gibi birçok türde şlerim, hemcinslerim, bunlar nedir, dedi ğim zaman o zaman da insan felsefesi yap ıyorum. Yahut iyi ve kötü nedir, insan nasıl davranmalıdır, davran ışları neye göre olmal ıdır, diye sorduğumuz zaman ahlak felsefesi ile kar şı kar şıya geliyoruz. Güzel ve çirkini konu alırsam estetik yapıyorum, sanat felsefesi yap ıyorum demektir. O halde felsefeden kendimizi soyutlamaya imkan yoktur. İnsanın var olduğu yerde felsefe vard ır. İnsan kainat ın ötesini de tanımak istiyor. İş te bunun için müslümanlar da kainat ı tanımak istemi şler, her şeyden önce bunu Kuran'dan ö ğrenmek istemi şlerdir. Ama bizim bildiğimiz, hür bir biçimde ara ş tırma dediğimiz felsefe, İslamda geliş miştir. Geniş ölçüde, felsefe kelimesi Yunanda Philosophos'tan gelir. Philos seven, dost demek, sophos bilgelik hikmet demektir. Philosophos dediğimiz zaman bilgeli ği seven, bilgeliğin dostu anlammad ır. Bunu araplar al ınış tır. Hikmet bilgelik manasma gelir. Hubbu'l-hik ıneti, hikmet sevgisi, felsefe manas ına almışlardır. Nitekim hikmet de Kur'an'da bir çok yerlerde geçmektedir. Kur'ân'da şöyle buyurulmaktadır; "Ud'u ila sebili rabbike bilhikmeti ve'l-mev' ızatilhaseneti", "Allah' ın yoluna hikmet ve güzel ö ğütlerle çağır", Yüce Allah bir diğer ayette şöyle buyurmaktad ır: "ve men yü'tel hikmete fekad ûtiye hayran kesira", "Kime hikmet verilirse ona çok çok hay ır verilmiş tir. 96

Bu hikmet sözcüğ ü üzerinde isterseniz biraz durahm. Hikmet yalnız bilgelik manasına değil, akıl manasına, ince bilgi manasına, şeref manasma, iyi ve kötüyü ay ırma manasına, helâlı ve haram' bilme, hekile göre davranma manas ına gelir. Daha bir çok manalar ı da vardır. Varlığı n hikmet-i vücudunu bilmeye de, niçin var oldu ğunu bilmeye de hikmet denmi ş tir. O halde hikmet sözcü ğü geni ş ölçüde alındığında felsefeyi de, akl ı da içermektedir. Evet İslâm dini öyle bir din ki dü şünmeyi, akıl etmeyi de emreden bir din. "efelâ ya'k ıhin", "efelâ tetefekkerfin" gibi bir çok buyruklar var Kur'ân'da. "Tefekkür etmiyor musunuz?", "ak ıl etmiyormusunuz?" gibi âyetler var. Veyahut "inne fl'halk ıs-semâvki vel-ard ı ve'nehâri leâyatin li ulfi elbab", "yer ve göklerin yarat ılışında, gece ile gündüzün birbiri ard ınca gelişinde düşünenler için deliller vardır, akıl sahipleri için deliller vard ır" buyrulmaktadır. Adetâ Kur'an düşünmemizi, felsefe yapmam ızı emrediyor. Nitekim Sevgili Peygamber de "yukarrabünnâsü yevmelk ıyameti alâ kaderi uktılihim." "insanlar kıyamet gününde akılları derecesinde mevki alırlar" demiştir. Muaz b. Cebel'i Yemen'e vali olarak gönderirken Kur'an ve Sünnet'te delil bulamad ığı takdirde aklıyla hüküm vermesini emretmi ştir. Peygamberimiz, "men lâ akle lehü la &ne lehli", "akl ı olmayanın dini de olmaz" demi ş tir. Peygamberimizin huzuruna Ukbe b. Amir ad ında muhterem bir zat gelmi ş . Bir nizâh, ihtilâfiı bir mesele ç ıkıyor. Diyor ki Hz. Peygamber, Ukbe'ye "bu hususta karar ver, ictihad yap". Neyle? diyor Ukbe. Hz. Muhammed diyor ki "aklınla; isabet edersen on sevap var, yanılırsan bir sevap var" . Yine Bedir sava şında Ebu Süfyan' ın ordusuna karşı Peygamberimiz bir yerde ordunun konaklamas ını emretmi ş , o zaman Hublb ibni Münzir ad ında birisi "bu senin fikrin mi yoksa Allah'in emri mi diyor. "Benim fikrim" diyor Peygamberimiz. "Yok" diyor Hubâb, "O zaman su kuyularm ın başına konaklıyacağız. Dü şmandan önce su kuyulanna biz sahip olaca ğız" diyor. Peygamberimiz hemen o sahabenin ictihadına uyuyor. Bunların örneklerini ço ğaltmak mümkün. Yani şunu demek istiyorum ki banlanm ız, yani biraz fanatik olanlar, ak ıl şeytan işidir, dalâlete götürür, insan ı yanıltır, der. Oysaki akıl her zaman bir ışıktır. Dünyada böyledir. İslâmın da temelidir. Akl ı olmayan sorumlu bile dedeğildir. Bunu özellikle vurgulamak isterim. Tabii büyük fıkıhçıların belirttiği gibi, biz aklın dinde gücünü de nakilden alıyoruz. Yani, demin belirtti ğimiz nakli delillerde akla müra97

caat edilmesini istiyor; Ahiret i şinde nakille gidilirken, dünya işinde Kur'an ve Sünnet'te bulunmayan hususlarda akla müracaat edilmesi bizzat dinin buyru ğ udur. Din büyüklerinin buyurduklar ı gibi, akıl ve nakil, demek ki ikisi beraber insan hayat ında rol oynamaktadır. Hemen belirteyim ki. Me'mân zaman ında islâmda büyük bir felsefe hareketinin do ğduğunu görmekteyiz. Özellikle Me'mfin Beytü'l-Hikme'yi kurmu ş , bir çok eserleri Yunancadan, Süryancadan, PehlevIceden Arapçaya aktarm ış . Bu eserler, yaln ız filozofik felsefi alanda değil, tıp alanında, astronomi alanında, eczacılıkta, fizikte vesâirededir. Önemli eserler tercüme edilmi ş , hatta Bizans İmparatoruna Me'mândan önce de mektuplar yaz ılmış, yazma kitaplar istenmiş , bunların tercümesi yapt ırılmış . Me'mân zaman ında yabanc ı kitaplar sistemli olarak Arapçaya çevrilmi ş tir. Bu tercüme hareketleri yan ında, hepinizin bildiği gibi, islânı imparatorluğu daha önce ilk dört halife döneminde süratle yay ılmış , Orta Asya içlerine dayanm ış , Azerbaycan, M ısır alınmış , Güney Arabistan'a doğru yay ılmış . Böyle olunca bu seyahatler, yap ılan sava şlar ve çeviriler, İslamda yeni bir kültür hareketini do ğurmu ş, geli ş tirmiş . Ama müslümanlar kendi dinlerin' savunmak ihtiyacını duyuyorlar. Bir de yabancı kültürle kar şılaşınca,o kültürler kar şısında kendi dinlerine yararl ı olanları almayı düşünüyorlar. Bu geli şen islâm imparatorluğu içinde eski kültürün çe şitli kalıntılan var. Söz gelimi bir iskenderiye Ekolü var, ki bir felsefe ekolüdür. Bir Antakya Ekolü var. Yine orada Süryanca ve Yunancan ın tedris edildiği biliniyor. Nusaybin, Harrân, Urfa okulları var. Eski adıyla Ruha M.S. 363 yılında kurulmu ş, Pehlevicenin, Yunancan ın, Süryancan ın geçerli oldu ğu bir yer. Bu kültür merkezlerini müslümanlar al ınca, elbette ki buradaki kitaplarla kar şı karşıya geldiler. Hatta, ek olarak Cündi şapur Okulunu sayabiliriz. Bu da Yunanhlar ın ve İranliların uğraştığı bilimleri yansıtan bir okuldur. Bu kadar geni ş arazisi olan müslümanlar art ık yava ş yavaş kendi felsefelerini de kurmaya ba şlıyorlar. İslamda felsefe, genellikle iki istikamette geli şiyor. Birisi i şrâkiyye Ekolü dediğimiz ekolden, diğeri Meşşâiyye dediğimiz Ekolden. i şrâkiye ekolü sezgiye dayanan, Me şşâiyye Ekolü, akla dayanan Aristo'dan yararlanan ekollerdir. Temelde her iki ekol de yine Kur'an ve Hadisleri alıyor, islâm inancını temel alıyor, ama bazı kâinat ın varlığıyla ilgili meselelerde güçlükler olabiliyor. Yorumlarda farkl ılık olabiliyor. Üçüncü bir akıllı daha vardır. Felsefeye yak ın bir akım ki,bugün dünyada hâlâ onun da etkileri görülmektedir. Bât ınt dediğimiz bir e98

kol vardır. Bâtmiyye Ekolü geni ş ölçüde Iran milliyetçili ğini içeren bil ekoldür. Çünkü Iranhlar, Eski Zerdü şt dini mensubu olarak başlangıçta İslâmiyeti bir türlü hazmedemediler. Zaman zaman gizli cemiyetler halinde müslümanlardan intikam almak duygusu doğdu. Islâımn doğuş unun ikinci yüzy ıhnda Me' ınftn İbni Deysan ve Abdullah İbn Meymem el-Kaddâh adında iki kişi, gizli bir örgüt kurdular. Bu örgüt mensupları iyi biliyorlard ı ki Hz. Ali evlatları bir takım takibata uğramıştır, Bu takibattan ve halk içindeki onların sempatisinden yararlanmak amacıyla Ehl-i Beyt'ten olduklar ını iddia ettiler. Zaten, Hicretten 297 yıl sonra, Miladt 910 y ıllarında kurulan Kuzey Afrika'daki Fühmtler Devleti de ayn ı duygudan yararlanmış tır. Hz. Ali evlatları sevgisinden yararlanmış tır. Abbastler'le Fâtimiler aras ında devamh siyasi çeki şme olmu ş tur. İş te bu Bâtınilerin bir kolu, daha sonra önderi Hasan Sabbah dediğimiz kolu da İran taraflarında propaganda yapmaya devam etmi ş tir. Propagandac ıları vasıtasıyla Hasan Sabbah, Bâtıntliği yaymış , Selçuklu Sultanlar ın' çok uğraş tırmış tır. Bu felsefenin içyüzü ne? Onu söyleyece ğim. Bâtıniyye Felsefesi... Bâtınner diyor ki, Kur'ân'ın zahirinin önemi yoktur. Asıl olan bâtınıdır; Bâtını ise iç manalardır. İç manayı ise ancak imam-ı Masum bilir. Günah i şlemeyen bir imam bilir. Bât ıntler, İslâmı yıkmak için akla tâbi olursan ız sizi çeli şkiye götürür demi şlerdir. Çünkü ak ıl herkeste vardır. Herkes başka türlü dü şünür ve kesrete varır. Ama vandete gitmek istiyorsan ız,bir imam-ı Masilm'a bağlanınız demişlerdir. Tabii cahil kimseler için ilk bak ışta bu câzip geliyordu. Ayrıca buna bir de Ehl-i Beyt sevgisi de ilâve ediyorlard ı. Ş unu belirteyim ki Bât ıntliğin Türk fikir hayatında yer alan Hac ı Bekta ş Veli'yle bir ilgisi yoktur. BâtınIler İslâm âleminin çe şitli yerlerinde gizli cemiyetler halinde çalış tılar. Bâtıniler, bazen Bâtıniyye, bazen, Karamita, bazen Nizâriyye, bazen İsmâiliyye, bazen Sebeiyye, bazen Talimiyye adlar ıyla faaliyet göstermi şlerdir. Bu ekoller arasında Işrâkiyye Felsefesine paralel olarakt yine sezgiye dayanan bir tasavvuf ekolü de geli şmiş tir. Ancak bu tasavvuf, İslâmda başlangıçta bugünkü manada mevcut de ğildir. Islâmda ba şlangıçta mevcut olan İslâm zühdüdür. Kur'an'da "Zahidtn" kelimesi bir yerde geçer. O da ticari manadad ır. Ama şunu hiç bir kaynak reddetmiyor; İslâmda bir zühd hareketi vard ır. Nitekim Hicretten 110 y ıl sonra ölen Hasan Basrirnin Basra'da kurdu ğu bir zühd ekolü de bulunmaktadır. Zühd ekolü mensuplar ı , islâm ibadetini yapt ıktan sonra nafile ibadetlere de önem veren, hal ve hareketlerine dikkat eden insanlar 99

topluluğudur. Bunlar böylece de bir felsefe geli ş tirdiler. Daha iyi müslüman olmak için, böyle davrandılar. Daha doğrusu bu Islam zühdünü bir hadisten çıkarırlar. Çünkü islâmın bir iman derecesi, bir islâm derecesi, bir de ihsân derecesi vard ır. İman derecesi Allah' ı bilirsin, imanın altı şartını kabul edersin, müslümansın. İslâm derecesi, islâmın be ş şartını yerine getirirsin. İhsân derecesi de şudur; her zaman Yüce Allah'ın gördüğünü düşünerek davramrsanız, o zaman bir iç murakabe yapıyorsunuz demektir. Bu da ihs2n derecesidir. Onun için müslümanlar arasında ihsân derecesine ula şmak isteyenler daima bülunmu ştur. Nitekim, Peygamberimiz zaman ında da Ebll Zerr el-Gıfarİ, Huzeyfe İbnuelYemân gibi,zühdde ileri giden baz ı sahabiler de mevcut idi. Me'mân'un annesi Arap de ğildi. Muhtemelen Iranl ı belki de Türk olabilir. Ama kaynaklar arap olmad ığını, Iran taraflarından olduğunu belirtmektedir. Karde şi Emin'le mücadelerinde daha ziyade Mevaltden yararlanmış tır. Mevâlt müslüman olmu ş,fakat Arap olmayan kimselere verdiğimiz addır. Abbâsllerin Emevilerden iktidar ı almasında Ebeı Müslim el-Horasan?, bir türk olan Ebll Müslim Horasaanin büyük etkisi vardır. Türklerin, ve iranhlann katk ıları var. Daha doğrusu Arap olmayan unsurlar ın büyük katkıları var. Böyle olunca Me'mfin da geni ş ölçüde Arap olmayan unsurlardan ordusunu te şkil etmeye önem veriyordu. Daha Mettnân zaman ında Türklerle temas ba şlamıştır. Me'mlln' un 833 lerde ölümü söz konusudur. Demek ki,9 ncu yüzy ıl başlarında ordu olarak da ve saraylarda görev olarak da Türklerin müslümanl ığın içine iyice sızdığı görülmektedir. Hemen belirteyim ki bu arada bir de fıkıh ekolleri söz konusudur. Hicret'ten 150 y ıl sonra ölen ENI Hanİfeenin kurdu ğu "rey okulu", Hicret'ten 179 y ıl sonra ölen İmam-ı Malik'in kurdu ğu "Malikiyye fıkıh ekolü", 204'te ölen Ş afirnin kurduğu ekol. 241 lerde ölen Ahmet İbni Hanbel'in kurdu ğu "Hanbeliyye ekolü" var. Bunlar ayr ı ayrı ictihadlardı r. Temelde Kur'ân'a dayanmakla beraber, çe şitli yerlerin töreleri, toplumun yarar ı işin içine kar ış tığından ve bazı yerlerde hadis kı tlığı nedeniyle yorumlarda farklılıklar vard ır. Bunlar içinde özellikle Ebâ Hanife üzerinde duraca ğım. EK`, HaniTeinin bazı yorumculara göre Türk olmas ı da muhtemeldir. Akla hepsinden fazla önem vermi ş tir. Bunu ş unun için vurguluyorum: Biraz sonra üzerinde duraca ğım. İslâmda doğan iki büyük felsefe ekolünün temsilcileri Türktür.Me şşâiyye ekolünün kurucusu Farabl ve İbni Sina, Türktür. İşrâkiyye'nin kurucusu da Türktür. F ıkıh ekolleri içinde rey taraftarı olarak bilinen Ebu Hadıfe'nin de Türk oldu ğu hakk ında riva100

yet vardır. özellilde değerli araştırmam Osman Keskioğlu Türk olduğunu söyleıttektedir. Bir de Mu'tezile Ekolii`var. Bir panaroma çizmek durumunday ım. Çünkü Türk felsefesini tam oturtabilmek için Mettntın zamamnda otuz yıl kadar devletin resmi görü şü olan Mu'tezile Ekolünden söz etmeliyim. Kelâm ilminde Mu'tezile Ekolü, İslam rasyonalistlerinin tavsiye ettiği ekoldür. Akılcıdırlar. Her şeyi akla uydurmaya çahşırlar. Bunların Câhız gibi, Ebtı Huzeyl gibi, Nazzâm gibi büyük dü şünürleri vardır. Bunlardan Cühız'ın Türkleri övdüğünü, hatta Türklerin faziletleri hakkında bir kitap yazdığını, bu kitabın Türkçeye çevrildiğini çoğunuz bilirsiniz. Demek ki ak ılcılıkta, Türkler, Mu'tezile ve devrin halifesi Me'mtın birleşmektedir. ve Mu'tezile hareketi üzerinde pek durulmuyor. Ama günümüzde belki teoloji okunan yerlerde duruluyor. Çünkü önemli bir hareket ve uzun süre Mutezill hareketler, ak ılcı hareketler, Türklerin hakim olduğu dönemde de hükmünü sürdürmü ştür. Bu görü ş otuz sene kadar Abbasiler döneminde ya şamış , daha sonra Büveyhller döneminde etkinli ğini sürdürmü ştür. Büveyhtlerin tebas ı d geniş ölçüde Türklerdi. Adud ad-Devle, Sâhib ibn Abbâd ad ında bir vezir tayin ediyor. Sâhib ibn Abbâd muitezilldir ve bir çok yerde vaazlann itizali mezhep üzerine olmasını emrediyordu. Yani akılcı olmasını emrediyordu. Bu akılcı felsefeyi kısaca özetliyeyim; Tevhid akidesi var. Yani Allah'ın kendine özgü sıfatı , Kadim olu şu, öncesiz olu şu. Bunlar Allah' ın diğer sıfatlannı , zati sıfatlannı yoruma tabi tutuyorlar. Allah Zatiyle görür, Zatiyle i şitir, Zatiyle konu şur gibi. Bir de adalet prensipleri var. Allah adalet sahibidir. Binâenaleyh Allah adalet sahibi oldu ğuna göre insan, yaptığından sorumludur diyorlar. Çünkü e ğer beni bir kötü fiile zorlayan Yüce Allah'sa, arkadan bana ceza veriyorsa, o zaman haks ızlık etmiş olur. O halde Allah' ın adaleti icabı insan hareketlerinde hür diyor. Bundan dolayı da Mu'tezile'ye Sâhibu'l-Adl ad ı da verilir. Bir di ğer prensipleri alVa'd yel-Vaki. Allah iyi şeyleri yapanları mükafatland ıracak, kaç ınılmasını emrettiği şeylerden kaç ınmayanları da cezalandıracak anlamındadır. Ve nihayet be şinci prensip olarak da al-Emru ve'n• Nehyü ani'l-Münker. İyiliği emretmek ve kötülükten sak ındırmak herkesin vazifesidir, manas ınad ır. Bu prensipler güzeldir. Ancak be şinci prensip icabı, otuz y ılın sonunda azgınlık olmuştur. Yani iş zorbalığa dökülmüştür. İyiliği emretmeyi, kötülükten sak ındırmayı İslânim ruhuna aykırı olarak zorlam ışlardır. Bu zorbalığa halk tahammül edemediğinden tekrar Sünnet Ehli görü şüne dönülmüştür. Ancak ak ılcı taraf101

tarlar ı zaman zaman hükümdarlarm ho şuna gitmi ş, onun için Büveyhiler döneminde gördü ğümüz gibi,yeniden aklı yorumlara iltifat edilmi ştir. Yine, bizim Tu ğrul Bey, Selçuklular'dan Tu ğrul Bey zamanında Amidu'l-Mülk al-Kunduri, Mdtezill olan bir vezirdir. Her yerde vaazların tizal mezhebi üzerine yap ılmasını emretmi ş tir. Abdülcebbâr al-Harezmi (1402 de ölen ve Timur'un da arkada şı olan) yine Mu'tezile Mezhebindendir. Bu bilgin, bir Türktür. Yine Mahm ıld ez-Zemah şeri ki ıne şhur Ke şşâf' ın yazarı yine bir Türktür. Akılcıdır ve Mu',tezile Ekolündendir. Demek ki tarih boyunca zaman zaman bu ak ılcı gelişmeyi Türkler korumu ş tur. Çünkü, Türkler sava ş çı bir ulus olduğundan ve gezginci bir ulus olduğundan, bir çok ülkeleri zaptetmi şler. Budistlerin görü şlerinden haberdard ırlar. Mazdeistlerin görü şlerinden haberdard ırlar. Maniheizmi biliyorlar. Hatta hristiyanl ığı az çok biliyorlar. Bir de kendilerinin tarihten gelen bir kültürleri var. Bu de ğişik kültürleri kendi kültürleri içinde eritmesini, özümsemesini biliyorlard ı. Bildikleri için de hiçbir zaman fanatik olmam ışlardır. Mutaassıp olmamışlardır, dinî inançlara kar şı. Aklı ön planda tutmu şlardır. Belli devirlerde böyle olmuştur. Ama hemen arkasından belirteyim ki baz ı siyasi bask ılar olduğu dönemde, bu defa da halk olarak felsefelerini mistik yönde yapmışlardır. Farabi ve İbn Sina gibi iki büyük ak ılcı filozof Türktür. Yaln ız bunlardan önce Kindi Arapt ır. Fakat her iki Türk filozofu da Kindi'yi çoktan bast ırmışlardır. Demek ki İslâmda felsefenin geli şmesini sağlayanlar baş ta Türk dü şünürleridir. Hatta Farableye, el-Muallimi Sanî de derler. Farabi ve İbn Sina özellikle Allah' ın varlığının ispatında mürekkep harcad ıkları gibi, kainatın öncesiz bir biçimde Allah tarafından ihdâs edildiğini, var edildiğini söylemişlerdir. Yani bunu şöyle aç ıklayabiliriz; Ş urada bir kalem var, bu kalemi şöyle çevirdiğimiz zaman, kalemin de kolla beraber çevrilmesinin nedeni eldir. Ama zaman itibariyle ayni zamanda elle çevrilmektedir. Te şhihte hata yoktur. Allah da kainatın var olmasında seueptir. Ama öncesizde var etmi ş tir. Zaman söz konusu de ğildir. Çünkü belli bir sürede kâinat var edilmi ş olursa, ondan önce ne vard ır, diye dü şüneceksiniz. Yine zaman konusu çıkacaktır. Zamansa hareketin say ısıdır. Hareketse cismin yer de ğiş tirmesidir. O halde cisim, hareket ve zaman birbirine ba ğlıdır. Bunu birbirinden tecrid etmenin imkan ı yoktur. Cisimsiz ne hareket dü şünülebilir, ne de zaman dü şünülebilir. O halde kainat ve kainat ın bir parçası 102

olarak cicim öncesizde vard ır. Ve fakat bunun İslâm akidesiyle imtizac ettirilebilmesi için de, mutlak biçimde kadim de demiyorlar, öncesizde vardı da demiyorlar. İhdas kelimesini kullan ıyorlar. Allah kainatı ibda etmiş tir deniyor. Böylece bir te'vile gitmi ş oluyorlar. Bundan amaç katiyyen islâmiyette halel getirmek de ğil, aksine İslâmiyet'i yüceltmek içindir. Çünkü diyorlar; Tanr ı ezelde bir şeyi var etmeyi istemezken, sonradan istemi ş olursa, Allah' ın iradesinde değişiklik olmuş olur. O'nun zatında de ğişiklik olmuş olur. Oysaki Allah' ın zatı her türlü de ğişik lik ten münezzehtir diyorlar. Faralii ve İbn. Sina yaln ız akılla değil, ahlaki' meselelerle de uğraşmışlardır. Erdemin hikmet gibi, adalet gibi, do ğruluk gibi, ölçülülük gibi, iyiniyet gibi, sorumluluk gibi ilkelerin üzerinde durmuşlar. Bugün dahi bizi hayrete dü şürecek kadar önemli fikirler söylemi şlerdir. Sözgelimi çocukların meslek seçiminde yard ımcı olunmasını, İbn Sina istemi ş tir. Kolaydan zora do ğru tedris yap ılmasını istemiştir. Çocuğun doğal çevre içinde yeti ştirilmesini istemişlerdir. Yanlız hemen belirteyim ki, bunlar sosyal bilimlerin çe şitli cepheleriyle de ğil, aynı zamanda teknik bilimlerle de me şgul olmu şlardır. Sözgelimi İbn Sina büyük bir doktordur. Onun al-Kanun fi't-T ıbb adlı eseri onyedinci yüzyıla kadar, Latinceye çevrilmi ş olarak Bat ı 'da müracaat edilen kitap olmu ş tur. İbn Sina tıb alanında bir çok ara ştırmalar yapm ış tır. Bağırsaklarda kıl kurtları üzerinde ara ş tırmalar yapmış, kadın hastalıkları üzerinde ara ştırmalar yapm ış , kolera ve sarılık üzerinde ara ştırma yapmış, yaşhlann yol yürümelerini, yemeklerine az tuz koymalar ını tavsiye etmi ş tir. Ovmayla tedaviden söz etmi ş , delilere, ruh hastalar ına yumuşak davranilmasını sağlık vermiş tir. Görülüyor ki, İbn Sina'nın bir ara ştırıcı olması da dikkati çekicidir. Ak ılcıdır. Çünkü akıl kavramlar kuruyor, olaylar aras ında bağ kuruyor, tecrübeler yap ıyor, sonuç çıkarıyor, tümdengelimi ortaya koyuyor. Di ğerlerinden farkı bu. Farabi de mükemmel biçimde, özellikle Aristo'yu şerhetmiştir. İbn Sina gibi akılcı felsefeyi benimsemi ştir. Bu Meşşal filozofiann görüyoruz ki, en bariz temsilcileri Türktür. İşrakiyye felsefesinin kurucusu Sühreveranin de Türk oldu ğunu anlamaktayız. İlk olarak Azerbaycanl ıdır. İkincisi, kaynaklarda belirtildi ğine göre Suriye taraflannda ö ğrencileriyle birlikte koyun sat ın almak istiyorlar. Ve ö ğrencileri pazarl ığı yapamıyor. Koyun çobanı Türkçeden başka dil bilmiyor. Ve Sühreverdt geliyor bununla konu şuyor. Bu, Türkçeden gayr ı bir dil değildir. Bu gösteriyor ki Sühreverdi Türkçe de biliyordu. Selçuklu saraylannda Farsça konu şuluyordu ama hepsi 103

Türktü. Ayn ı ş ekilde Sühreverdi eserini Arapça olarak yazm ış olmasına rağ men - o zamanki bilim dilidir- Türktü. Sühreverdrnin Türk olduğunu görüyoruz. Hikmetü'l- İşrâk adlı eseri oldukça tanımıştır. Nur Heykelleri adlı eseri üzerinde de rahmetli Yusuf Ziya Yörükhan, yat Fakültesi profesörlerinden- bir tez yapm ıştır. İşrâkiyye felsefesinin temeli i şrâk'a dayan ır. İşrâk'ın güne şin doğması, doğduğu yer, güneşin parlaması gibi manalan vard ır. Kâinat Allah'tan, güne ş ışığının güneş ten dağıldığı gibi dağılıp gelmiş tir. Temel prensip olarak varl ığın temelinde iyilik ve kötülük vard ır. Bunlar ışık ve karanlıktır. Ama bu Zerdü şt'te olduğu gibi iki ayrı temel ilke değil, birbirine dönüşebilen ilkelerdir. Çünkü Sühreverdi, yorumunu İslâm İlâhiyatından alıyor. Ona göre her ş ey Yüce Allah'tan geliyor. Amaç karanl ığı yok etmek, karanlık negasyondur, yokluktur. I şıksa, nur ise her şeydir. Çünkü "Allahü nisı ru's-Semâvâti ve'l-Ard..", "Allah, yer ve gö ğün nuru.." âyeti var. Asıl felsefesini buraya dayatmaktad ır. Ve böylece bu felsefe bir yandan Kur'an'a dayan ırken, biraz Zerdü şt'ün etkisini ve biraz da Plotinos'un etkisini görüyoruz. Çünkü varl ıkta bir kademe kabul ediyor. Varlık evvela Yüce Allah, sonra külli ak ıl, sonra felekler, sonra ay alt ı âlemine kadar iner. İş râkiyye felsefesinin tesirini daha sonra Gazzâ1Vnin ''Miş kâtü'l-Envâr" isimli eserinde de görüyoruz. Ama Gazzâli geni ş ölçüde Ehl-i Sünnet'e mal olmu ş bir düş ünür. Hatta Endülüs' te İbn Tufeyl'in Hayy b. Yakzân adl ı eserinde bile İşrâkiyye Felsefesi'nin izlerini görmek mümkündür. İşrâkiye Felsefesi temsilcisinin de Türk oldu ğunu belirttikten sonra, hemen Anadolu'da geli şen felseft hareketlere intikal ediyorum. Bilindiği üzere Türkler sekizinci yüzy ılda İslâmiyetle temas kurmu ş, dokuzuncu yüzy ılda islâmlaşmaya, onuncu yüzy ılda da kitle halinde müslümanlığı kabul etmeğe başlamışlardır. Ordu kumandanı Selçuk oğlu Tuğrul Bey daha sonra İslâmiyeti kabul ediyor. Bilindi ği gibi, Tuğrul Bey'den sonra Alpaslan Sultan oluyor. Alpaslan 1071 de Malazgirt sava şında Romeros Diogenes'i yenmekle bütün Marmara'ya ve Ege'ye kadar Türklere Anadolu'yu aç ıyor. Türkler eskiden büyük bir Tanrı 'nın varlığına inanmakta ama da ğları , pınarları , güne şi, ağacı da kutsallaş tırmaktadır. Türklerin aras ında dinli i şleri çözüme bağlayan Kâm denen kimseler vard ı. Bu Kârn'lar, zaman zaman vecd haline gelen dü şünürlerdir. Ama bunlar biraz sihir biliyor, biraz şiir biliyor, biraz doktorluk biliyor, biraz perhiz yap ıyorlar, do ğa üstü güçlerle temasa geç tiklerine inan ıyorlar. Ve geni ş ölçüde Ş amanizm'in etkisi olduğu için doğayla kendilerini özde şleş tiriyorlar, bu istiğrâk hallerin104

de. Tabii ki müslüman olduktan sonra bu eski dinin ve törelerin baz ı etkileri devam etmi ştir. Genellikle Mo ğollar, ustalan, silâh yapan ustaları ve toplumun yönlendiricisi olan kişileri takip etmi şler ve öldürmüşlerdir. Bol miktarda, Moğol istilasından sonra, Türk unsurlar Anadolu'ya gelmiş tir. 1071 yılından sonra,bu unsurların daha da arttığı nı görüyoruz. Kutbuddin Haydarrnin talebelerine Haydartler diyoruz. Bir de Kalenderiler, var. Kaşlannı traş ederlerdi. Cesur adamlardı. Mala mülke önem vermezlerdi. Yi ğitçe yaşarlar ve uçbeyleri, Selçuklu uçbeğleri bunlardan yararlanmay ı düşünebilmişlerdir. Bu arada hemen belirteyim ki bunlara Abdalfin ad ı da verilmektedir. Ahilik denen bir örgütün de Anadolu'da bu dönemde geli ştiğini görüyoruz. Özellikle 13 ncü yüzyılda. Ahtliğin kurucusu AM Evran' ın 1280 de öldüğü söyleniyor. Son araştırmalarda 1268 lere indirildi, ölüm tarihi. Ahilik biliyorsunuz akı 'dan geliyor. Akı, yiğit, cesur, eli aç ık gibi manalara geliyor. Daha önce Sühreverdt, Avfirifüg-Mefirifinde fiitüvveti i şlemiş ve Anadolu'ya kadar da Sühreverdrnin etkileri gelmi ştir. Yanlız iki Sühreverdt vard ır. Meşhur Avfirifü'l-Mafirifin yazar ı Sühreverdt, söz konusudur. Ahilik aç ısından. Bu Sühreverdli tasavvufçudur. Ahilik örgütü Anadolu'da usta, kalfa ç ırak hiyerar şisini kurduktan sonra terbiyevl bir sistem de kuruyor. Ahlaki bir sistem... Geceleri ibadet ve eski Türk törelerinin canland ırıılması söz konusudur. Gündüzleri de i şlerinde şevkle çalışıyorlar. Yine göçle gelen Türk unsurlar ına iş veriyorlar. Böylece ekonomik aç ıdan Türkler Anadolu'da üstün bir duruma geliyor. Bu arada belirteyim ki,1240 y ıllarında Baba İshak' ın talebelerinin de isyan etti ğini görüyoruz ve Selçuklular ın da başına bir hayli iş açmışlardı. Hatta Selçuklular bu yüzden zaafa u ğramışlardır. Bunlar da Türk unsurlarıdır. Yanlız 1243 de Kösedağ meydan muharebesinden sonra Mo ğollardan Baycu Noyan, Anadolu'ya iyice hakim oluyor. Bazı Selçuklu beyleri vergi vermek suretiyle tebas ının rahatını sağhyabiliyor. Böyle karışık bir durumda. Yunus Emre gibi, Mevlânâ gibi düşünürler Anadolu'yu birle ştirici, eski Türk tolerans ından da yararlanarak insancıl bir felsefeye yöneliyorlar. Hani Yunus Emre'nin Bir kez gönül y ıktın ise Bu kıldığın namaz değil Yetmiş iki millet dahi Elin yüzün yumaz de ğil demesi boşuna değildir. Amaçlan, ho şgörüyle Anadolu'da çe şitli kültürlerin etkisi alt ında bulunan insanları Türk-Islam bayra ğı altında bir105

leş tirmektir. Bence de o zaman için ba şarılı bir reçetedir. Bu reçetenin içinde bakım neler var. Yunus Emre der hoca Gerekse var bin hacca Hepisinden iyice Bir gönüle girmektir Bu anlayışladır ki, Anadolu'da İslâm Felsefesi yay ılmaya başhyor. Ama bunun içinde ho şgörü var, Allah'a ba ğlanma var, Türk terbiyesi var, Türk gelenekleri var, aynca insan ın kendini tanıması, geniş bir insan felsefesi de söz konusu. Kâinatta insan ın yerini tayin etme söz konusudur. Biz kimseye kin tutmazız Ağyâr dahi dosttur bize Kande ıssızlık varsa Mahalle vu şardır bize. Yani diyor, Yunus, biz kimseye kin tutmaya, dü şman dahi dosttur bize. Ş ar şehir veya şenlik manasına. Nerede diyor ıssızlık varsa ve mahalle ve şardır. Yani biz yanl ız da olsak insanlarla, ya şama sevinciyle beraberiz diyor. Hani Mevlânâ'n ın Mâ berâ-y ı yas! kerden âmedim Ney berâ-y ı fas1 kerden âmedim Biz insanları birle ş tirmek için geldik Ayırmak için gelmedik. dediği gibi, Mevlânâ'nın meş hur dörtlüğü ş udur: Bâzâ bâzâ her onçi bâzâ Ger kâfir o gebr o putperesfi bâzâ İn dergâh-i mâ dergeh-i nevmldi nist Sad bâzâ ger tövbe şikest? bâzâ Gel gel her ne isen gel Eğer kafirsen, ate şperestsen, putperestsen yine gel Yüz kere tövbeni bozduysan yine gel Bizim dergâh ımız umutsuzluk dergâhı değildir. 106

yahut ne diyor Mevlânâ: Dil bedest âverd ki hacc- ı ekberest Ez hezerân Kâ'be yek dil bihterest Bir gönül yap ki en büyük hacdır. Binlerce defa Kâ'be'yi ziyaret etmekten bir gönül yapmak daha üstündür. Bu felsefe ho şa gitmiş ve bu felsefedir ki İslam düşüncesini Anadolu'da kısa sürede yaymış ve artık Avrupa içine de sıçramaya ba şlamıştır. Çünkü gerek Yunus, gerek Mevlânâ'da kuvvetli bir a şk felsefesi mevcut. Sevgi felsefesi de mevcut. İnsana değer verme mevcuttur. Hatta insanla kainatı özdeşleştirme mevcuttur ki bir ölçüde de yorumlar ını Kur'an'dan ahyorlar "Ve nefahtü fihi min rû'111" buyuruyor, Yüce Allah. "Ben insana kendi ruhumdan üfledim" diyor. " İnnellMıe halaka Ademe altı stıretihr bu kudsi hadis de "Allah insanı kendi biçiminde yarattı" buyuruyor. Bu felsefeyi işliyor. Yahut "Küllü şeyin halikün illa vechehir, "Her şey yok olacak ancak Allah kalacak". Ayetin buyurduğu gibi, bir gün hepimiz yok olaca ğız. Daima Allah kahyor, Üst tarafı gidiyor. Yahut "feeynema tuvellâ fesemme vechullah", "nereye yönelirseniz orada Allah' ın yüzü vardır." Yani do ğayla insanı özdeşleştirmek. Bunun örneklerini ço ğaltabiliriz. Ama vaktinizi çok almak istemiyorum. Hemen belirteyim ki Yunus Emre'nin özgürlük, hürriyet felsefesi çok ilginçtir. Bugün belki kafi derecede üzerinde durulmuyor ama görebildiğimiz kadarı yla, az sözle çok şey ifade etmek sanat ı Yunus'tadır. Yani o başta gelir. Bu hususta Yunus diyor ki: Kainat var olmadan önce ruhlar Tanrı katındaydı. "Elestü bi rabbiküm" dedi, Allah. Yani "Ben sizin Rabbiniz değil miyim?" Cevap olarak ruhlar: "Evet,", "Kgleı bela" dediler. Fakat Allah diledi: "Kün feyektın" emriyle kainat varoldu. Ve insan bedeniyle geldi ve ruhu bedenine girdi. Ruh, bedeni bir hapishane gibi kabul eder. Beden, fizyolojik yap ısı itibariyle insan ı oradan oraya sürilkler. Hırs pe şinde, tutku pe şinde koş turur, ama insan bir türlü doymaz. O zaman insan, hürriyetini, evrensel manada hürriyetini kaybeder. Ama yap ılacak şey nedir? A şkla bedenin tutsağından kurtulmak, erdemlerle ruhu beslemek. Erdem yani faziletlerle. Adaletle, do ğrulukla, ölçülülükle, sabırla, iyi niyetle insanlara güzel bir gözle bakmayla, ilâ âhir. Ne demi ş Yunus:

107

Ne gelme& gelmektir Ne gülmeğin gülmektir Son menzilin ölmektir Duymadınsa aşktan eser Aşkı duydun mu, sevdin mi, Tanrı'yı sevdin mi, doğayı sevdin mi, insanları sevdin mi, ondan sonra gönlünde rahatl ık' duymuşsundur demektir. Eritmişsindir demektir kötülükleri. O zaman ruh özgürlü ğe kavuşur ve bedeni de kendi emrine alır. Gerçek manada özgürlük budur, diyor Yunus. Evrensel manada özgürlük budur. Bu oldukça önemli ve ilginç bir yorumdur. Ayrıca felsefenin ba şka konularında da Yunus çok derindir. O tasayı, Batı varoluşçuluğunda işlenen tasayı, kabahatli olmayı, Tanrı önünde olmayı, insanm yanlızlığıııı, biricikliğini çok detayh bir biçimde aç ıklıyor. Bunu bir ara ştırmamızda da belirtmi ş tik. Anadolu felsefesinden bahsederken biraz da Hac ı Bektaş Velrye yer vermek gerekir. Gerçekten çok ilginç bir dü şünür. Her türlü ibadeti hoş gören bir dü şünür. O da 13 ncü yüzy ıl düşünürüdür. Ehl-i Beyt'e saygısı vardır. Ama o zaman ilkeler bugünkü Bekta şilik gibi de ğil. Çünkü bu ekoller de zamanla fikir ahyor veriyor, şekil değiş tirebiliyor. Ama temel itibariyle Ekol'ün yap ısında bulunan Hacı Bektaş'ın görüşleridir. Hacı Bekta ş Veli her türlü ibadeti ho ş görmüş, insana değer vermiş, kadınlara saygı göstermiştir. Çünkü eski Türk töresinde kad ın, hakanın yanı nda beraberce oturuyordu. Kad ının söz sahibi olduğu dönemler vardır. Bekta ştler, dini merasimlerde, cem âyinlerinde nefes okur, raks yapar, şiir okur, ilah? dinlerler. Bacilar arka tarafta oturur. Sohbetler yapılır. Şertatın, tartkatın, haktkatın, marifetin manalan açıklanır. İslam büyüklerinin faziletleri sergilenir. Hepsinin ötesinde sahiplik, müsâhiplik müessesesi var. Herkes bir karde ş tutmuştur. İki aile karde ş olmuşlardır. Birisi askere gitse, öteki manevi karde ş onun çocuklarına bakar, muhtaç olursa, para verir. Bu merasimlere ahnmadan önce helalle ş tirilir. Sorulur mecliste: Senin bu karde şinden, köylünden şikayetin var mı? Eğer helalla şmamışsa topluma ahnmaz, cezalandırdır& Böylece, Anadolu'da mahkemelere, kad ılara da az iş düşmüştür. Bir çok nizalar kendili ğinden hallolmu ştur. Ama her şeye dejenerasyon geldiği gibi, bu merasimleri yönetenlerin eski sfiyeti koruyamadığı na da zaman zaman rastlıyoruz maalesef. Fakat bu töreler bizim kültürümüzün, felsefemizin bir parças ıdır. İşte Hacı Bekta ş Veli'nin o yumuşak bakışı, misafirperverliği, komşulara iyi gözle bakma tavsi108

yesi, insanların eline, beline, diline sahip olmas ını emretmesi, kadınlara aşma, eşine, işine dikkat etmesini, söylemesi,k ısa sürede İslâmiyeti Avrupa'ya da sıçratmıştır. Arnavutluk'un, Tuna boylarm ın islâmlaşmasına, neden olmuş tur. Bugün, Yugoslavya'da, Bulgaristan'da Yunanistan'da müslümanlar vard ır. Bugün islâmiyetin etkisi. Afrika'da süratle yayılmakla birlikte, Bat ı'da bu etki vardır. Biz Mevlânâ'yı tanıtamamış u, Ama Mevlânâ kendisini kabul ettirmi ş . Onun folklorik geleneklerini Londra'da devam ettirenler vard ır. Yunus Emre UNESCO tarafından andmıştır. Şiirleri Fransızcaya çevrilmiştir. Bu Türk dü şünürlerini, sanıyorum, daha çok tan ıtmak görevimiz olacaktır. Yukarıda bazı İslâm düşünürlerinden bahsettim. Onlarında Batı'ya büyük etkisi olmu ştur. İbn Sina'nın el-Kanun fr t-T ıbb' ı, Kitabü'n -Nedrı, Kitabü'n-Nefs'i, Kitabu' ş- Şifâ'sı Lâtinceye çevrilmi ştir.Yanhz bu Türk dü şünürlerinin de ğil, Türk felsefesinden de etkilenen mesela Gazzâtrnin Makâsıdu'l-Felâsifesi, Tehfillitül-Ferdsife'si, el-Mâarifü'lAkliye'si Lâtinceye çevrilmi ş , hatta Endülüs'te yeti ş en İbn Tufeyl, Gazzâlrnin, Cevâhiru'l-Kur'ân, el-Munkizu mine'dDarâl, gibi bir çok eserinden bahsediyor. Endülüsteki kültür hareketleri de batılıların hiç yabancısı olmamış tır. Hemen belirteyim ki İbn Rü şd'ün Tehâfütü't-Tehâfüteü, Farâbl ve İbn Sina'nın görüşlerinin Avrupaya haklinde büyük etken oldu. Hatta Dante'nin İlahî Komedya'sında İbn Rüşd ve İbn Sina'dan bahsedildiğini de çoğunuz hatırlarsınız. Hemen belirtmek isterim ki bir s ıralar İslâm düşüncesi, İslâm felsefesi ve özellikle Türk felsefesi, Bat ı'yı da sarsmaya ba şladı. Ama hakcasına söylemek gerekir, bu İslâm felsefesiyle içiçe olmu ş Türk felsefesinin etkisini gören kilise 13 ncü yüzy ılda İbnirüşdcülüğe cephe almak zorunda kalm ış tır. Çünkü İbnirüşdcülük, geni ş ölçüde Farâbl ve İbn Sina'nın görüşlerinden esinlenmi ş , ama ona yeni bir katk ıyla bazı noktalarda karşı koymuş, akılcı bir görüşü temsil ediyordu. Deneye önem veriyordu. Sonuç ç ıkartmağa önem veriyordu. Âlemin öncesizli ğine varan bir yoruma gidiyordu. Bu da hiç kilise hesab ına gelmiyordu. Kiliseyi özellikle Saint Thomas temsil ediyordu. Dominiken tarikat ının görüşlerini benimsiyordu. Günah ç ıkarma hikayesini İbn Rüşd gibi akılcı bir insan kabul etmiyordu Kilisede günahkâr ki şi, papaza ben ş unları yaptım diyor, affet beni diyor. O da kul ile Allah aras ında aracı oluyor. Üçleme teslis de mant ığa pek uygun gelmiyordu. Ama İbn Rüşd'ün getirdiği felsefede bir mant ık, bir tümdengelim sözkonusu idi. Aynı zamanda bir külll akımdan bahsediyordu. Ferdl ak ıllann külli akıldan nasibini aldığını söylüyordu. Kunt bir ruhtan bahsediyordu. 109

Ferdi ruhlarm da kül'î ruhlar ın bir parçası olduğunu söylüyordu. Bazı Hristiyanlar İbn Rüşd'ün bu görü şlerini yansıttıkları için diri diri öldürülmeğe mahkum edilmi ştir. Daha sonraları Herman Van Riswick'in de aynı şekilde ölüme mahküm edildiğini görüyoruz. Papa Jean, 13 ncü yüzyılda 219 eserin yak ılmasını emrediyor. Türk- İslam felsefesi etkisinde kald ı diye eserleri yaktırıyor. Adeta Paris Ekolüyle, Roma Ekolü arasında bir fikir savaşına tanık oluyoruz. Yasaklarla Papa bunu önlemeye çalışıyordu. Ancak tam olarak da muvaffak olamıyor, çünkü zaman zaman İbnrüşdçiilüğün tekrar ortaya ç ıktığını görüyoruz. Çünkü 13 ncü yüzyılda Başpiskopos Raymond, Gundissalvi adında bir zâtı Çevirme Okulunun ba şına getirmiş, ne kadar İslami eser varsa dü şünce alanında, tıpta, eczacılikta vs. Lâtinceye çevirtiyor. Bu hareket, Avrupa'nın da uyanmasına neden oluyor. Çünkü, avrupal ılar Haçlı Seferleri sırasında, İslam âleminde üstün bir medeniyetin varl ığının farkına varıyorlar. II. Frederick'in Sicilya'da islami eserlerden yararland ığı, hatta paran ın bir yüzünü Arapça, bir yüzünü Lâtince bastırdığı bilinmektedir. Padua'da, Bologne'da İslami eserler tedrfs ediliyor. Camridge, Montpellier'e kadar İslam düşünürlerinin görü şleri yayılıyor. Râzf'nin Kitab al-Hasersi Lâtinceye çevriliyor. 17 nci yüzy ıla kadar t ıb alanında ışık tutuyor. İbn Heysem'in fizik alan ında, ışığın bir ortamdan diğer ortama geçerken k ırılışını isbat eden Kitâb al-Mütevahhid'i Latinceye çevriliyor. İbn Rü şd'ün bütün eserleri çevriliyor. İbn Zuhr'un et-Teshll adl ı eseri, ilaçlar, botanik hakk ındaki eseri, ZahravVnin atTasrif adlı eseri Latinceye çevriliyor. Bu eser cerrahl ık hakkındadır. ibn al-Baytar' ı n al-Cami bi'l-Edviyye al-Mufrada adl ı eseri "Simplica" adıyla çevriliyor. Astronomi hakkında yine Avrupa'ya etkileri görüyoruz. Birünt 'de ak ılcı büyük bir bilgindir. 29 maddenin özgül a ğırlığını bulan, madenleri birbirlerinden ay ıran, küre yapan, 8-10 dil bilen, dinler tarihçisi, deneyci bir Türk dü şünürüdür. Astronomi alan ında etkinliği vardır. Batılılar bazı eserlerinden yararlanmışlard ır. Harezmt matematik alan ında büyük bir bilgindir. Hind'ten ald ığı rakamları aldılar. Gözlük ilk önce Hindistan'da ve Türkistan'da biliniyordu. Pusula, barut, kağıtç ılık ve basımevi Batı 'dan önce Uzak Do ğ u'da biliniyordu. Batı bunları alıp geliş tirmeyi sağlam ış tır. Orta Çağda kağıt sanayii, İslam âleminde Avrupa'dan ileriydi. Görülüyor ki baş ta fikir hayatı olmak üzere Türk- İslam medeniyeti Batı 'y ı çok etkilemi ş tir. Bunda da Islam ın ve ho şgörüyle bilimin savunuculuğunu yapan Türklerin payı büyüktür.* * Bu konu 1982 yılında Ankara'da konferans olarak anlat ılmıştır.

110

IMÂM-I GAZZALİ VE FELSEFESI H. 450/M. 1058 yılmda Tus şehrinde doğdu. Küçük yaşta babasını kaybettiğinden baba dostu Yusuf Nessac ad ında saygıdeğer bir zatın himâyesi altında tahsiline devam etti. Yusuf Nessâc gerek Ebu Hâmid al-Gazzftli ve gerekse onun küçük karde şi Ahmed al-Gazzffirnin yetişmesiyle babalarından kalan para tükeninceye kadar u ğraştı. Daha sonra bu çocuklara bir medreseye s ığınmalarmı tavsiye etti. Ebu Hâmid al-Gazzâlt, Tus'ta Ahmed ibn Muhammed ar-Razkâni adh bir bilginden fıkıh öğrendi. Sonra Cürcân'a gitti. Cürcân'da Ebu'lKasım el-Ismail?' den dersler ald ı. Yeniden Tus'a döndü. Nihayet Nisabur'a giderek Nizâmiye Medresesi rektörü ımamül-Harameyn'in derslerine devam etmeye ba şladı. Ondan Mezhepler Tarihi, F ıkıh Ustılü, Mantık, Din Felsefesi ö ğrendi. Kelam ilminde derinle şti. Öğrenci arkadaşları arasında kısa zaman ön safa geçti. i ınâmül-Harameyn H. 478/M. 1085 te ölünce Ba ğdad'da bulunan baş bakan Nizâmülmülk'ün yanına gitti. Burada yap ılan bilimsel bir tart ışmada Gazzâlt bütün konuşmacıları yendi. Nizâmülmülk'ün takdirini kazandı . Nizâmülmülk onu Bağdat'taki Nizâmiye Medresesi'nin yani Üniversitesi'nin ba şkan lığına tayin etti. Ve ona dinin süsü anlam ına gelen "Zeynüddin" ünvanını verdi. Gazzâll'ye islâmiyet'in öteki dinlerden ve felsefelerden üstün olduğunu ispatlamaya giri şmesinden ötürü "Huccetütl- ıslâm" dendiği de bilinmektedir. Hatta bu II nci ünvan ı I ncisinden daha çok tan ınmıştır.° Gazzffirnin H.484/M.1091 yılında Bağdat'taki Nizâmiye Üniversitesine rektör olarak tayin edildi ği sırada İslam 9tlemi'nde siyasi ve kültürel hayat son derece canlı idi. Bâtınflerin ismailiyye kolu, Hasan Sabbâh' ın etrafında toplanmışlar ve Alamut kalesine yerle şmişlerdi. Hasan Sabbâh yanlış çokluktadır, doğru birliktedir, diyordu. Akla uyanlarm çoklu ğa düş tüklerini, 1 Muhammed az-Zebidf, İthâf as-Sâde, c. I, s. 18, M ısır 1311; Ebu'l-Felah Abdal-Kay b. al-İmad al-Hanbell, Sezerât az-Zeheb fY Ahbâr Men Zehebe, c. IV, s. 11, Kahire 1350; Tarih Ebi'l-Feda, c. II, s. 237, Kostantiniyye 1286; İbn al-Esir, al-Lubâb fi Tehz/b al-Ensâb, c. II, s. 170, Kahire 1356; İbn Hallikan, Vefeyât alA'yâ'n ve Enbâu Abnâ az-Zamân, c. I, s. 81, M ısır H. 1367/M. 1948.

111

masum bir imama uyanlarm ise birli ği sağlıyacaklarını iddia ediyordu. Bu masum imam ın da kendisi olduğunu Bâtınt propagandacılar vasıtasıyla yayıyordu. Böylece sünnet ehli müslümanların temsilcisi olan Abbasi Devleti'ni y ıkmayı amaçhyordu. 2 Bâtınt inançlara göre şeriatın bir zniri, bir de bât ını vardır. Zâhir cevizin kabuğu gibidir. Bâtın ise cevizin içi gibidir. Amaç cevizin içini yemektir, Hasan Sabbfth böylece naslann zahirinin bir k ıymeti olmadığını ileri sürüyordu. Bu dü şünceleri bir yandan propagandac ılar(dM) vasıtasıyla yayarken öte yandan yeti ştirdiği fedâtler vasıtasıyla din ve devlet büyüklerini öldürtüyordu. Bâtınterde en büyük rütbe imam- ı ma'stıma aittir. Ondan sonra zlimassa, dât-i ekber, dât-i me'zfin, müstecib ve özel yeti ştirilmiş featler gelir. Abbâst ordular ı sarp ve kayal ık araziler üzerine yerle şmiş bulunan Hasan Sabbâh'a kar şı kesin zafer elde edemiyorlard ı. Devrin Abbâsi halifelerinden el-Mustazh ır Billâh, Gazzâfi'den eserler yazarak Bât ıntlerin fikirlerini çürütmesini istedi. Gazzâll bu amaçla Kitâb Fadftih altıniyye, Huccetü'l-Hak, Muhass ılu'l-Hılâf, ed-Dercii'l-Merkfim yahut ed-Derec gibi eserler yazd ı. Gazzâfitnin devrinde kelâm ilminde de büyük tart ışmalar ve çekişmeler yapılmaktaydı. Gazzâff bu bilim dalında da büyük bir uzmandı. el-Iktisâd Kitâb ficâmi'l-Avâm an ilmi'l-Kelâm, Kitâb Kavâidi'l-Akâid gibi eserler yazd ı. Hatta Ihyâ e ın bazı bölümlerinde, Mihakku'n-Nazar'da, al-MustasfA min ilmil-U--n surda ve el-Munk ız mine'd-DaM1'da da kelâm ilminden söz etti. Gazzâlt Kelâm bilimiyle kendi ruhi sorunlar ını çözemediğini belirtmiştir. Hatta cahil kimselerin kelâm kitaplar ı okuyarak kafalar ını kanş tırmalarını doğru bulmamış tır. Ancak uzman olacak kimselerin, zeki olup şüpheye dü şenlerin ya da islâm'a ça ğrılan kimselerin kelâm bilimiyle ilgili sorunlar sayesinde birçok kimsenin giiçlüklerini çözebilece ğini de kaydetmi ştir. GazzâWnin zaman ında felsefeciler de faaliyette idiler. Gazzâlt, Bağdad'ta bulunduğu sırada 2 yıl kadar felseft kitaplar okudu. Bir y ıl 2 Bak. aş- Şehrestani, al-Milel va'n-Nihal, c. II, s. 32 vd. Mısır 1320; Tarih İbn Haldun, c. IV, s. 11, 66, 93 vd. Bulak 1284; İbn al-Cevzt, al-Muntazam fi tarih alMulük va'l-Umem, c. X, s. 120-122, Haydarabad 1357; Mehmet Şerefeddin, Fatiinter ve Hasan Sabbâh, Darülfunun ilâhiyat Fakültesi Mecmuas ı, sayı : IV, s. 20 vd. Şehzadebaşı 1926. 112

kadar da okuduklarım tekrar etti. Yunan felsefesi etkisinde kalan Me şşkilerin görüşlerini sakıncah buldu. Bununla birlikte kendisi de felsefe yapmaktan geri durmad ı. Çocukluğundan beri araştırma yapmaya merakh bir insandı. Munkız'da anlattığına göre delikanlılık çağlarına yakın bir zamanda, her şeyden şüphe etmeye ba şladı. Be ş duyunun insanı aldatabileceği üzerinde durdu. Güne şli havada hareketsiz gibi duran gölgenin, gerçekte yer de ğiştirdiğini, uzakta duran cismin olduğundan küçük göründü ğünü, yıldızların olduğundan küçük görünmesinin sebebinin duyularmuz olduğunu farketti. Sonuçta kendi kendine demek ki duyular bize gerçe ği yansıtmıyor dedi.' Gazzâll, riiyaların da çoğu kez gerçek ç ıkmadığının farkına varıyordu. Uykuda iken gerçek san ılan birçok olayların asılsız olduğunu görüyordu. Ve diyordu ki kendi kendine, nas ıl uyku halinde görülenler bu âlem aç ısından hayal? ise, akhn ötesindeki bir âleme göre uyan ıkken gördüklerimiz bir hayal olabilir. O halde gerçek nerededir? Gerçe ği bulmanın ölçüsü nedir, diye kendi kendisine soruyordu. Bir ara gerçeğin zaffiriyatta (evveliyatta) oldu ğunu düşündü. Ona göre zartıriyattan olan bilgiler 2 +2= 4 eder gibi, ya da bir şey aynı anda hem hadis hem kadim olamaz gibi önermelerin ifade etti ği bilgilerdir. Bunlar ispats ız kabul edilirler. Ancak Gazzâli, öyle bir şüphe içine düştü ki zarfiri bilgilerin de do ğruluğundan emin olmad ı. Kendi ifadesine göre nihayet Allah'ın attığı bir ışıkla zartirlyattan olanların doğruluğuna inandı. Böylece Gazzâll gençlik y ıllarında bilgi nazariyesi açısından şüpheden kurtulmuş oldu. Ancak gerçe ğin hangi tâifenin görüşleri arasında olduğu hususunda araştırmaları uzun süre devam edecektir. Zamanmdaki felsefecileri Gazzâll üçe ay ınr:4 ılahiyatçilar

1-Dehril,2Tabyün3-

Dehriler Kur'ân' ın Câsiye suresi 24 ncü âyetinde belirtildi ği gibi dünyanın bir yaratıcısı olduğunu kabul etmez. Zamanm gücü ve kıdemine inanırlar. Materyalist sayılırlar. Tabiatçılar deneycidirler. Nebatât ı, hayvanâtı ve varlıkta olup bitenleri ara ştırırlar. Varlıklarm yapısındaki acaiplikleri görerek genellikle Allah'a inanırlar. Ancak tabiatçilarm kimileri, ya âhiret, ya da peygamberlik konusunda yamlabilmiştir. 3 Bak. al-Gazz.411, al-Munkiz Min ad-Datal , s. 3 vd, M ısır 1309. 4 Bak.Aym eser, s. 8-9. 113

GazzAllrnin• ilahiyyün dediği felsefeciler ise, genellikle Aristo'nun etkisinde kalan Farabi ve İbn Sina'dır. Gazzâll, Tehâffit'ünda bu fılozoflara cevap vermeye çali şmıştır. Gazzâltinin zaman ında tasavvufçular ve İbahiler de faaliyet halinde idiler. Gazzâlf zaman ındaki, oldukça yaygın olan tasavvuft akımlan da inceledi. s Ancak tasavvufu alet ederek a şırılığa giden ve islâm'a uymayan halleri benimseyen ibahilefin yolunu doğru bulmadı. ibahllerin kimi bölümlerinin ibadete kar şı çıktıklannı tesbit etti. Bunlar ın bazdamı "insan, içini temizledikten sonra dini buyruklan yerine getirmenin gereği yoktur," biçimindeki görü şlerini çürüttü. Ayrıca,Allâh'm bağışlamasma sığınarak günah i şlemeyi mübah sayan ibahileri de k ınadı. Hayal ve vehm pe şine düşerek velilik iddia edenleri ho ş karşılamadı. Keraınt derecesine ula ştıktan sonra kibirlenme yolunu tutanlar ı ve yüksek perdeden konu şanları beğenmedi. Tasavvufta ittisâl, hul ıll ve vusfil gibi akımlan da islâmi açıdan sakıncah buldu. Esasen kendisi tasavvufta orta yolu benimseyen bir insandır. Kuşeyrt'nin Risâle'sini, Ebe ı Tâlib Mekki'nin Klltül-Kulllbtiinü, Muhasibt'nin kitaplarını, Cüneyd-i Bağdadf ve Şibll'nin eserlerini okumuş tu. Ayrıca al-Farmadt adlı Ebil Ali Fannadf adli sayg ıdeğer bir zâtın manevi öğrencisi olmu ştu. Bu zatın öğretisine uyarak zikir tecrübeleri yapmıştı. Bunlardan başka, okuduğu kitaplar, geçirdi ği tecrübeler, zaman zaman yaptığı tefekkürler onun tasavvufa iyice ısınmasını sağladı. ilerde görece ğimiz gibi, H. 488 y ılından sonra, kendisini tamamen tasavvuf mesle ğine verdi. Gazzâlt, felsefe tarihi aç ısından şüpheciliği ile tanınmış tır. Daha doğrusu şüpheden imâna ulaşmasıyla tanınmıştır. Munkız'da anlattığına göre, hayatında iki kez şüphe bunalımı geçirmiş tir. Birinci bunalım, gençlik yıllarında olmuştur. Onun gençlik y ıllanndaki şüphesi,daha önce de değindiğimiz gibi doğru bilginin ölçütünü (kıstasını) bulmak içindi. Doğru bilginin zaruri bilgiler oldu ğuna, Allâh' ın kalbine attığı bir ışıkla inanmıştır. Ancak Gazzâil'nin gerçe ğin hangi tkfenin görüşü olduğunda şüphesi devam etti. Her ne kadar Allah' ın birliğine, Hz. Muhammed'in son peygamber olup, âhiret hayatının varlığına 5 Bak. al-Munkiz, s. 22; az-Zebidt, İthâf as-Sâde, c. I, s. 9, 19, e. VII, s. 247; as-Subkr, Tabakat, c. IV, s. 109, al-Matbaat al-Hüseyniye bask ısı 1324; al-Gazzâll, Kitabi Maksad al-Asnâ, s. 110, M ısır 1322. 114

inanmışsa da,bu inancı en iyi uygulayan tâifeyi tesbit etmek için emek harcadı . Ona göre Allah' ın varlığını naklin yanında akıl da bildirir. Özellikle nedensellik ilkesinden hareketle evrenin yarat ıcısı bulunduğuna inanmıştır. Buna sezgiyi de ekleyebiliriz. Ayr ıca kitaplardan ö ğrendiği bilgiler, yaptığı ibadetler ve riyazetler, onun imam' güçlendirmi ştir. Ne var ki Bağdâdtta Nizâmiye Üniversitesi'nde rektör iken dünya iş lerine fazlaca dalm ıştı. Mal, mevki ve şöhret onun yakasını bırakmıyordu. İmanh bir insan olmasına rağmen gerçeği yaşamadığının farkındaydı. Tâifeler içinde en do ğru yolu mutasavvıflann izlediğinin farkındaydı. Ancak bulunduğu mevkiyi terketmek ona kolay gelmedi. Yaşantısı âhirete değil dünyaya yönelikti. Âhirete yönelik çah şma ve uygulamalar yapmak istiyordu. Bağdad'ı terketmek istiyordu. Fakat bu da kolay olmuyordu. Kendi nefsiyle mücâhedeye giri şti. Nihayet yemeden içmeden kesildi. Doktorlar zaman zaman ondan umudu kestiler. Ancak Gazzâli'nin bunalımı bedeni değil, ruhi idi. Allâh' ın rızasını tam kazanmak istiyordu. Nihayet karar ını verdi. Çocuklarının ve ailesini bırakıp Bağdâd' tan ayrıldı . Bir ara Kudüs'ü ziyaret etti. Hz. İ brahim'in mezarı başında şu üç şey için yemin etti. 1- Sultanların yanına gitmemek, 2- Münazara ve tartışma yapmamak, 3- Sultanlardan para almamak. Nihayet Şam'a çekildi. On yıl kadar öğretimden uzak tasavvuft bir hayat yaşadı. Gazzâll'ye göre insan ilme kendini verir ve bundan zevk al ırsa, riyâzetle nefsini kontrol ederse ve yüce Allah' ın hikmetleri hakk ında düşünürse manevi gerçeklere ula şabilir. Anlatt ığına göre, kendisi tasavvuf yoluna girdikten sonra âriflerin iman ı derecesine ula şmış tır. Gazzffit'ye göre iman ın üç derecesi vard ır: 1- Kültürsüzlerin iman ı, 2- Mütekellimlerin imanı, bu tür iman inceleme ve ara ştırma ile elde edilir. 3- Âriflerin imanı. imanın bu derecesi gerçe ği bizzat yaşamış olanların ulaşmış olduğu imandır. Gazzâti on yıldan biraz fazla/ yalnız bir hayat sürdükten sonra devrin sultanının ısrarı üzerine H. 498 y ılında öğrencilere ders vermek üzere öğretime dönmek zorunda kalm ış tır. Ancak o, eski Gazzâll de ğil, mutasavvıf Gazzâti idi. Gerçe ği yaşamaya çalışan Gazzâil idi. 115

Gazzgli, İslâm'a birçok aç ıdan hizmet etmiş büyük bir dü şünürdür. Özellikle Yunan felsefesinin etkisinde kalan FarabI ve İbn Sina'yı 3 sorunda küfürle, 17 sorunda sap ıklıkla suçladığı bilinmektedir. Gazzffirnin bu suçlamalan biraz abartılmış görünmekle birlikte İslam inancmı savunma ihtiyacından doğmuştur. Gazzâll yalnız Farabi ve İbn Sina'nın eserlerini de ğil, İhvanü'sSafa risalelerini de incelemi ş tir. Ebu Hayyân et-Tevhidfilin kitaplar ını da okumuştu. Plotinos'un görü şlerinden haberdardı. Kısacası kuvvetli bir felsefe kültürüne sahipti. İlkin Makgsıdu'l-Felgsife adli eserini yazdı. Böylece Yunan felsefesinin özelliklerini Arapçaya kazand ırdı. Daha sonra Tehgfüt'ü yazarak Me şşgileri ele ştirdi. Me şşâileri küfürle suçladığı başhca sorunlar şunlardı : 1- iklemin Öncesizliği: 6 Gazzâlrnin ileri sürdü ğüne göre FarabI ve İbn Sina şöyle düşünmü ştür: Alem öncesizdir. "demin öncesizli ği Allah' ın irade sıfatına bağlıdır. Eğer Allah alemi öncesizde ibda etmeyip sonradan yaratm ış olursa O'nun iradesinde de ğişiklik oluyor demektir. Oysa ki Allah' ın iradesi değişmez. Zgtı olaylar için bir yer olamaz. Eğer Allah alemi belli bir anda yaratmış sayıhrsa, o andan önce var olan bir zaman da söz konusudur. Zamandan önce zamanm olmas ı ise bizi öncesize yani k ıdeme götürür. Çünkü zaman, hareketin say ısıdır. Hareket de cismin hareketidir. Hareket cisim var olunca söz konusudur. Bu durumda cismin yani âlemin öncesizliği ortaya ç ıkar. Bir şey var olmadan önce üç şey söz konusudur: Ya o şeyin varlığı müstahildir. Yani imkansızdır. Veya o şeyin varlığı vâciptir. Yani zorunludur. Veyahut da o şeyin varlığı mümkündür. Eğer bir şeyin var olması imkansızsa o yok demektir. Var olması zorunlu ise öncesiz demektir. Bir şeyin var olmadan önce varolmas ı mümkünse mümkün olanın izgfe edilecek bir yere ihtiyac ı vardır. Mümkün olanı izgfe edecek, yer de cisimdir. Yani maddedir. Yani glemdir. Farab? ve İbn Sina aç ısından görülüyor ki bir şeyin var olmadan önce mümkün olması da bizi öncesizliğe götürüyor. Bu durumda Gazzglrnin dedi ğine göre bu düşünürlere göre âlem zaman itibariyle öncesizdir. Ancak alemin var olmasının nedeni zgt itibariyle yüce Allah't ır. Bu şuna benzer. Bir adam güneşli havada hareket etti ği zaman, onun Atiyle gölgesi ayn ı anda hareket eder. Ancak gölgenin hareketinin nedeni o insan ın zgtıdır. 6 Bak. al-Gazzâll, Tehâfut al-Felâsife, s. 74.103, Dar al-Maârif bask ısı, Mısır (Tarihsiz). 116

Gazzâli biraz abartarak Farabf ve İbn Sina'nın âlemin kıdemi sorunu hakkında bu görüşleri beyan etti ğini belirtmiş tir. Ne var ki, Farabi ve İbn Sina'nın eserlerini inceledi ğimizde bu çeli şkilere rağmen İslâm' ın getirdiklerine inanmak gerektiğini ifade ettikleri de görülmektedir. Bu hususta Gazzâli tarafmdan abartılmış yorumlar yapıldığı izlenimi uyanmaktadır. 2. Allah'ın Cüz'iyyâtı Bilip Bilmeyece ği Meselesi: 7 Gazzâlf bu konuda Farabf ve İbn Sina'yı acı acı ele ş tirmiştir. Bu iki fılozofun şöyle düşündüğünü söylemi ştir: Allah' ın cüz'ılyyatı yani olayların aynntılannı bilmesi mantıksızlıktır. Çünkü olaylar de ğişmektedir. Allah' ın ilminin olayların değişmesiyle Mâlfıma tâbi olması söz konusudur. Bu nedenle Allah' ın cüz'iyyâtı bilmesi düşünülemez. Başka bir deyimle ilim mâltıma bağlıdır. Mâlümlar değiş tikçe ilim de değişir. ilim ise Allah' ın ilmidir. Allah' ın Zatında ise değişiklik olmaz. Gazzâli bu görüşe karşı çıkarak ilmin mâlCıma tâbi olmayaca ğını, değişikliğin Allah'ın Zatında değil, olaylarda olduğunu belirtmiştir. Ayrıca Allah'ı gözlerin içeremiyece ğini aksine gözleri ve her şeyi Allah'ın idrak edece ğini vurgulamış tır. Allah' ın her şeyi bilmeğe gücünün yeteceğini belirtmiş tir. Ancak Gazzâti bu sorunda fazla ileri giderek Farabf ve İbn Sina'yı kâfırlikle suçlamıştır. Oysaki bu iki dü şünür Allah'ın zâti ~mı inkâr etmeyip, ancak alışılmışın dışında yorumlar yapmışlardır. Gazzâll'nin, cesetlerin dirilmesi konusunda da abartarak, bu iki düşünürü suçladığı bilinmektedir. 8 Bu iki düşünürden Farabf, âhirette iyi ruhların sonsuz olarak yaşıyacağmı, fâsık ruhlarm elem çekece ğini ve cahil ruhların bazen yok olacağını söylemiştir. Böylece bedenle ruhun âhirette birle şerek dirilmesi hakk ında değişik görüşler beyan etmiştir. Bazen de İslâm şeriatını doğrulamıştır. Bu konuda İbn Sina'nın daha insaflı olduğunu görüyoruz. Hz. Muhammed'in söylediklerine inanılması gerektiğini söyleyen İbn Sina'nın inkârcıhk yaptığı hakkında kesin bir kan ıt yoktur. Ancak Gazzâlf, bu iki düşünürün cesetlerin sonlu, ruhlar ın ise sonsuz olduğunu söyleyerek, beden-ruh birle şmesini âhirette imkânsız 7 Bak. Aynı eser, s. 192 vd. 8 Bak. Tehâfut s. 74-109, 192.203, 268 vd, al-Fahurt ve al-Carr, Tarih al-Felsefet al-Arabiye, e. II, s. 260-265, Beyrut 1957; Prof. Dr. Mübahat Türker, Üç Tehâfut Bak ımından Felsefe ve Din Münasebeti, s. 107-110, 202-236 Ankara 1956. 117

gördüklerini söylemi ştir. Cevap olarak Allah' ın kudretinin sonsuz olanla sınırsız olanı birleş tirip bedenleri yeniden diriltece ğini vurgulamıştır. Gaz7Alt'ye göre sebeple netice arasındaki bağlantı zorunlu olarak doğmaz. 9 Zannedilir ki yemekle doymak, ate şle yanmak ve boynun kesilmesiyle ölmek aras ında zorunlu bir ilgi vard ır. Bütün doğal olaylarda sebep- netice olarak böyle zorunlu bağlar aranır. Oysaki ate şe yaklaşmadan yanmak, ya da boyun kesilmeden ölmek te mümkündür. Belirli bir sebepten sonra belli bir neticenin do ğacağını kimse iddia edemez. Gazzâil, böyle bir kanun yoktur, der. Ne kadar biz alışılmış bazı bağlantılara tanık oluyorsak ta bunlar âdetullah'm do ğurduğu bağlardır. Allah özgür iradesiyle, baz ı sebeplerden sonra bazı neticeler doğurmaktadır. Biz Allah' ın her zaman aynı biçimde yaptığı bu sebepneticelere al ıştığımız için, onları değişmez kanunlar zannederiz. Halbuki gerçekte böyle bir şey yoktur. Allah bir gün ah şılmış bağlantıları başka türlü yaratabilir. Böylece Gaz ı= mucize meselesini yasalla ştırmış görünüyor. Çünkü Peygamber'in mucizeleri do ğal olayların yasalanyla açıklanamaz. Farabit ve İbn Sina ise peygamberlerin mucizelerini doğrulamakla birlikte do ğadaki sebep-netice ba ğlantısını Allah'ın yarattığı bir yasaya göre işlediğini kabul ederler. Akla ağırlık verirler. Olaylar arasında bağlar kurarlar ve sonuç ç ıkarırlar. GazzAll ise aklın İslam hukukundaki önemini doğrulamakla birlikte rasyonel felsefenin öteki alemi ve ilahi gerçekleri ke şfetmeye yetmeyece ğini söylemiş tir. Ona göre manevi gerçe ğe temizlenmiş bir kalple ula şıhr. Kalbin temizliği erdemlerle geli şir ve düşünceyle olgunlaşır. GAZZÂLİ VE AKIL Gazz"Mi kimi zaman bir faldh gibi, kimi zaman kelâma gibi, kimi zaman felsefeci gibi, kimi zaman da tasavvufçu gibi dü şünüp yazmıştır. Onda tasavvuf, hayat ının sonuna do ğru ağır basar. Ancak bazı eserlerinde akla da önem verdi ğini görmekteyiz. Ona-göre ak ıl insanın nazari (kuramsal) bilgileri kavramak için yarat ıhştan sahip olduğu yetenektir. İnsan bu özelli ği sayesinde hayvandan ayrılır. Gazzâll'nin deyimiyle akıl Allah' ın insan kalbine verdiği bir ışıkür. Onunla eşyaları kavramak mümkündür. Aklın kavram yapma gücünü inkâr ederek zorunlu 9 Bak. TehAfut, s. 225; Hilmi Ziya tYlken, islâm Felsefesi Tarihi, s. 334, İstanbul 1957. 118

bilgilerden ibaret bulundu ğunu söyleyenler yamlirlar. Bununla birlikte yetişkin bir insanda yerle şmiş zorunlu bilgilere de ak ıl diyenler olmu ştur. Söz gelimi, "bir şey aynı anda iki yerde olmaz", önermesinin ifade ettiği bilgiye zorunlu bilgi diyenler olmu ştur. Zorunlu bilgi demek câiz olanların cevazını müstahil olanların da inikânsızliğmı bilmek demektir. Deneylerle elde edilen bilgilere de ak ıl diyenler olmuştur. Nitekim deneyimi ve yöntemi olan bir kimseden ak ıllı diye söz edilir. Bu gibi özelliklerden yoksun olanlardan ise cahil diye bahsedilir. Demek ki deneyim yoluyla elde edilen bilgilere de ak ıl denebilmektedir. Ayrıca işlerin sonunu bilmeğe, geçici hevesleri yok ederek mutlulu ğu kazanma yeteneğine de akıl diyenler olmu ştur. Bu anlamda akıl iradeyle ilgilidir. Insanı hayvandan ay ıran özelliktir. Bununla birlikte Gazzâli, akli ilimleri kalbin esenli ği için yeterli bulmaz. Ona göre insan için en doğru yol, aklı ve nakli birle ştirmek, her ikisine dayanarak kalbi kötülüklerden temizleme ğe çalışmaktır. Akıl dini bilgiler olmaks ızın doğruyu bulamaz. Dini bilgiler de ancak ak ılla aç ıkhk kazanır. Dini bilgiler bir bina gibidir. Akıl ise onun temelidir.' GAZZALINİN FIKIH VE HADIS GÖRÜ Ş Ü Gazzâli fıkha dair al-Basit, al-Vasit ve al-Vadiz gibi eserler yazd ı. al-Mustasfâ min fıkhın usulünden de bahsetmi ş tir. Yine TehzIbul-Usill adlı eserinde fıkıh usullerinden bahsetmiştir. Gazzftlt gençlik y ıllarında al-Menhill min nlikiel-Usill adlı eserini yazmış tır. Bu eserinde, Ebu Hanifelye biraz dokundu diye Sultan Sencer'e şikayet edildi. Gazzâli, Sultan Sencer'in huzurunda bu fikirden caydı ve hiç bir mezhep için taassub göstermedi ğini açıkladı. al-Kerderî yazar sözü geçen son eserindeki fıkirlerinden dolayı GazzâlVyi hedef alan bir eser yazd ı. Bu eserde Gazzâlienin hocası İmamu'l-Haremeyn el-Cüvey ırli"ye de dokundu. Bu eserin ad ı er-Redd aleil-Gazzâlt ve'l-Cüveyni'dir. Gazzâilenin f ıkıh ilmini bazen dünyevi bir ilim olarak gösterdiğine tanık olmaktayız. Fakihi de dünya bilgini olarak göstermeye çalışmıştır. Bununla birlikte fıkhın Ahiretle ilgisini de kaydetmiş tir. Al-Mustastrda fıkıhta akıl ile nakilin birle ştiğini bu nedenle onun ilimlerin en şereflisi olduğunu belirtmi ştir. Ne gariptir ki ayn ı ese10 Bak. GazzAII, İhyA' Uleım ad-Din, c. I, s. 86, İstikamet Matbaası al-Kahire (Tarihsiz); Ravdat at-Talibin, s. 166, M ısır 1328; ithAf as-Sâde, c. VII, s. 203.208; al-GazzAlt, Tibr al-Mesbilk, s. 148, M ısır 1319; al-GazzA11, al-MaArif al-Akliye, varak 95b-96a, Ayasofya K. No: 1696 İstanbul. 119

rin başka bir yerinde kelâm ilmini derece itibariyle en yüksek saym ıştır» er-Risâletii'l-Ledünniyye yapt ığı sınıflandırmada kelâm ilmi asit, fıkıh ilimleri de cüz'i ilimler aras ında yer alır. Özellikle de ihyâ'da fıkıh ilminin amacından saptınldığını ifade eder. Ona göre islâmiyetin ilk devirlerinde f ıkıh ilmine Âhiret, nefsin halleri, ameli bozacak hususlar, Kalbis sorunlar dahildi. Ancak zamanla fıkhi fetvalardan söz edilmiştir. Bu nedenle de Gazzâlt fakihleri ele ştirmekten geri durmamıştır. Hatta tasavvufun etkisiyle, baz ı küçük meselelerde fıkha aykırı düşünceler de söylemiş tir. Bu yüzden onu Ebu'l-Ferec İbnül-CevzI acı acı eleş tirmiştir. 12 Öyle anlaşılıyor ki Gazzâil, fıkıh ilminde arad ığını bulamamıştır. Hatta fakthlerin çağında hatırı sayılan tâifeler aras ında bile saymamıştır. Bilindiği üzere al-Munkiz mine'd-Dalâ1 gerçe ğin Bât ınfierin, Kelâmcılann, Felsefecilerin ya da Tasavvufçuların görüşleri arasında olabileceğini düşünmüş tür. En sonra da tasavvufta karar kdm ıştır. Gazzâlt, oruç ve namaz gibi ibadetlerin yan ı sıra kalb temizliğine çok önem vermiş tir. Böylece iyi niyet meselesini ortaya koyarak fıkha ve amele canlı bir ruh verme ğe çalışmıştır. Onun en güzel delili de İhyâu Ulinu'd-D'in adl ı eseridir. Gazzâlf hadis ilminde pek güçlü de ğildir. Gerçi Ebu Davud'un Sünen'ini ve Buhârrnin Salıthrini okumu ştu. Bununla birlikte al-Kâncınu't-TevIl adlı eserinde belirttiği gibi Hadis ilminde sermayesi azd ı." Bu nedenle ihyâu Ultunidd-D ın adlı tanınmış eserinde bir çok mevzu hadisler vard ır. İbni Teymiye Gazzâlryi ele ş tirirken, onu bu aç ıdan da suçlamıştır. Gazzâlrnin Tus'ta 1111 y ılında ölümünden önce hadis ilminde derinle şmeğe çalıştığı bilinmektedir. GAZZÂLN İN TE'VfL VE TEFS İRLE ILGISI Gazzâiltnin tefsirle ilgili eserleri a) Tefstruel-Kurâni'l-AzIm b) Yâkiltu't-Tevıl fı Tefsirrt-Tenzil c) al-Kânun t-Te'vll d) Cevâhiru'lKur'an. Gazzâlrye göre Kur'ân âyetlerinin zâhirini ve bât ımnı beraberce göz önünde bulundurmak gerekir. Tefsir yapanlar ın yöntem bilmeme 11 Bak. al-Munkiz, s. 6; al-GazzâIL, al- İktisâd s. 8, Ankara 1962; al-Gazzâlt, ar-Risâlet al-Leduniyye, s. 15, M ısır 1328. 12 Bak ihyâ, e. I, s. 32; al•Gazzâlt, al-Mustasfâ min İlmi'l-Usul, e. I, s. 3, Mısır baskısı. 13 Bak. al-Gazzl1I, Kanun at-Tev11, s. 16, Mısır 1940. 120

nedeniyle birbirlerini suçlad ıklarını söyleyen Gazzâli, prensip olarak tevilin mümkün olduğunu kabul ediyor. Tevilden en çok kaçman Ahmed bin Hanbel'in bile bazı hususlarda tevile kayd ığını söylemiştir. Ona göre tel/U Allah'a, Peygamber'e, imana ve mütevatir hususlara dair olamaz. Ancak ayrıntılara ait sorunlar hakk ında tevil yapılabilir. Ve bu hususta müslümanların birbirlerini kâfir saymalar ı doğru değildir. Her fırkanın kendi muhalifini, Hz. Muhammed'i tekzible suçlamas ı tevilin kanununu bilmemekten do ğmuştur. Çünkü diyor, Gazzâli, bir şeyin varhğı şu açıdan mümkündür: 1. Zati varlık, 2. Hissi varlık, 3. Hayali varlık, 4. Akli varhk, 5. Şibht varlık. Her fırka yalnız bunlardan birine göre konuyu idrak etti ğinden başkalarını suçlayabilmiştir." Bu konuyu biraz aç ıklayahm. Zâti varlık: akıl ve duyularla,suretleri idrak edilen varlıklar, nebatlar ve hayvanlar gibi... Hissi varhk; yalnız görme duyusuyla idrak edilen ve fakat görmenin dışında bir mevcudiyeti olmayan şeyler. Bu bölüme giren varlıklara örnek olarak rüyada görülenler verilebilir. Kalblerinin temizli ği sebebiyle velilerin ve peygamberlerin uyan ıkken gördükleri de bu bölüme girer. Bu tür varlıklar ancak hisseden tarafından görülebilir. Hayali Varlık: idrak edilen şeylerin ortadan kald ırılması halinde insan hafızasında bu şeylerin sureti kalabilir. Böylece varl ığı düşünülebilen şeylere hayali varlık denir. İnsan bir ata bakar. Ve gözlerini kaparsa o atın imgesini gözlerinde canland ırabilir. İşte bu canlanan şey hayati varlık tır. Akli varlık: Akıl bir şeyin harici, hayali ve hissi varl ığını bir tarafa bırakarak gerçek anlam ını düşünebilir. Söz gelimi eli alal ım. Elin hem harid, hem hissi, hem de hayali suretleri vard ır. Bir de bunun kudret ifade etmesi Ali varl ığıdır. Söz gelimi "yedullahi fevka eydihim" üyetimdeki el, Allah' ın kudretini ifade etmektedir. Yoksa Yüce Allah' ın eli vardır, manasina değildir. Şibh1 varlık: Zati, hissi, hayali ve aldi anlamlar ın dışında benzetme yoluyla da bir şey aç ıklanabilir. Başka bir deyimle bir şeyin özelliği başka bir şeye benzetilebilir. Sözgelimi birisi Allah' ın gazabını merak edebilir. Allah ın gazabını benzeme ifadesiyle kar şılaştırabilir. Böylece dışarda varlığı söz konusu olmayan bir kavrama ula şılabilir. Sonuçta anla şılmayan bir sorun bu benzetme yoluyla çözümlenebilir. 14 Bak. al-Gazzâlf, Faysal at-Tefrika Beyn al- ıslam Va'z-Zandaka, s. 20, M ısır 1325. 121

Gazzâli mezhepler arasmdaki çeki şmeyi önlemek için delil yolunu tavsiye etmi ş tir. Gazzâil, al-Kânfin fi't-Te'vll adl ı eserinde tevticileri be ş bölüme ayırıyor: 1- Yanlız nakle kıymet verenler, 2- Yanhz akla kıymet verenler. 3- Aklı asıl kabul edip naki ona tabi kılanlar. 4- Nakli asıl kabul edip aklı tabi kılanlar. 5- Hem aklı, hem nakli birer as ıl alıp her ikisine beraberce de ğer verenler. Bunlar içinde Gazzali'ye göre do ğru yolu tutanlar, te'vllde akla ve nakle beraberce önem verenlerdir. Gazzali'ye göre, her konuda te'vfl yapmak mümkün de ğildir. Allah' ın (size ilimden ancak az bir şey verildi) buyurduğunu unutmamak gerekir. Te'vılde ihtimaller ço ğalırsa ve çeli şkili olursa hüküm vermekten kaç ınmalıdır. Bir de te'vile başlarken akıl delilini asla yalanlamamak gerekir. Şeriatın dahi akılla bilindiğini hatırlamandır. Gazzâli er-Risâletü'l-Ledüniyyeede ve Cevâhir'ul-Kur'ân'da, Kur'ân'm rumuzlu i şaretlerle dolu bulunduğunu söylemiştin ıhyâ'da bâtın1 tefsirden önce zahiri tefsirini anlamanın ve kavramanın şart olduğunu belirtmiştir. Gazzâil, al-Kânun fiet-Te'vilede zan ve tahminle tevtl yap ılmaz görü şünü savunmuştur. Faysalu't-Tefrika'da ise zan ve tahminle te'vll yapanlar ın kafir sayılmamasını tavsiye etmi ş tir. Dolayısıyla bu konuda Gazzffnin çeli şkili görüşlerine rastlanmıştır. Tehâffit'te cesetlerin dirilmesini inkâr eden, sevap ve cezay ı ruhlara mal eden felsefecileri suçlayan Gazzâlit, MIzân' ul Amel'de bu fikirleri sufilere mal etmiş tir. Daha sonra da Munkiz'da kendi inanc ının sufilerle beraber oldu ğunu söylemiştir. Bu konuda da farkh görü şler beyan etmiş tir. Böylece fikirlerini ifade eden Gazzâll, bu hususta üç türlü davranışın söz konusu olduğunu söylemiştin 1- Halkın iştirak ettiği ve benimsediği görüşler. 2- Soranlara, cevap bekleyenlere göre olan görü şler. 3- İnsanın kendisine has olan ve kendisinde gizlediği görüşleri. Bu üçüncü bölüme dahil olan görü şler ancak sırdaşlara ve fikirda şlara açılabilir. Gazzâli bu tasnifini Mizânu'l-Amel yapm ış tır. Bilhassa Cevâhiru'l-Kur'an'da herkese açmad ığı görüşlerini bir eserinde derc etti ğini haber veriyor. Durum böyle olunca Gazzânıin çelişkilerine bir mazaret bulunmu ş olur.

122

GAZZALINİN BATI'YA TESIR! Gazzâli Bat ı'yı etkilemiş bir düşünürdür." O'nun bilindiği üzere Makasıd al-Felasife'si XII nci yüzyılda Dominik GUND İSSALVI tarafmdan Latinceye çevrilerek Logica et Philosohpicaia al-Gazzalis Arabi adıyla 1506 yılında yayınlanmıştır. Gazzalrnin aynı eseri Isaac Albalag tarafmdan İbraniceye çevrilmi ş tir. Bu çevirinin 15. yüzy ıla ait güzel yazmalan halen mevcuttur. İbn Rüşd (Ol. H. 595/M. 1198) Gazzalrnin Tehâfüt al-Felasife'sine kar şı Tehâfüt at-Tehâfüt'ü yazd ı. Bu eser ilkin İbraniceye, sonra da Latinceye çevrildi. Endülüs'te yeti şmiş bir İslam düşünürü olan İbn Tufeyl (H. 581/ M. 1186) Hayy İbn Yakzan adlı kitabında Gazzâlryi ve eserini ele ştirdi. Bu arada Gazzâlrnin al-Munkız Mine'd-Dalül, Mizânül-Amel, Cevâhirü'l-Kur'ân, Mi şkatü'l-Envâr, el-Maârif al-Akliyye gibi eserlerinden söz etti. Bu da gösteriyor ki Gazzâlrnin bir çok eserleri Endülüs'te bulunuyordu. Ramon MARTI, Pugi Fidei adlı eserinde GazzaWnin kitaplanndan bazı parçalar alm ıştır. Saint Thomas'da Gazzatrnin kitaplar ından nakiller yaparak kelamcılan ele ştirmeye çalışmış tır. Saint Thomas' ın Gazzairden önceki İslam düşünürü FarabI ve İbn Sina'dan da etkilendi ği bilinmektedir. Gazzall Wilhelm of Occam (M. 1343), Nicholas d.Antrecourt P. d'Ailly (Ö. M. 1425) üzerine de etki yapt ı. Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya ÜLKEN, Gazzalrnin Pascal üzerine etki yapt ığını belirtmiştir. Gazzalrnin etkisinin özellikle Pascal' ın Pensees (Düşünceler) adh eserinde görüldüğünü söylemiştir. Ancak şunu da belirtmek yerinde olur ki Gazzâlrnin düşünceleri özellikle İbn Rüşd'ün adı geçen eseriyle Bat ı'ya aktarılmış tır. !bn Rüşd'ün ise bütün eserleri Bat ı'ya çevrilmi ştir. İbn Rüşd, Aristo'dan yaptığı açıklamalarla Batı'da tanınmıştır. İbn Rüşd, Tıb ve tabiat alan ında da büyük bilgindi. Bu aç ıdan da Batı'yı etkilemi ş tir. O'nun eserlerinin XVII nci yüzy ıla kadar Batı üniversitelerinde etkinli ği sürmüştür. Hatta batıda kilise içinde İbn Rüşd yüzünden sert mücadeleler olmu ştur. 13. yüzyıl Paris Üniversitesi ve Fransisken Mektebi'nde İbn Rüşdçülük benimsenmi ş ti. Roger Bacon'ın onu takdirle andığını bilmekteyiz. 14 ve 15 nci yüzy ılda İbni Rüşdçülük Batı'da etkisini sürdürme ğe devam etmi ş tir. Saint Thomas' ın İbn 15 Bak. Mübahat Türker, an ılan eser, s. 11; İbn Tufeyl, Hayy b. Yakzân, s. 63-65, Dar al-Maârif baskısı, Mısır; Hilmi Ziya Diken, islâm Felsefesi, s. 386. 123

Rüşd'ün görüşlerine cephe ald ığı bilinmektedir. İbn Rüşd'ün eserleri Hristiyanlığa akılcı bir örnek olduğu için kilisede tepki uyand ırıyordu. islam düşünürü kilise inancını sarsıyordu. 1266-1277 yılları arasında Paris Üniversitesi'nde İbn Rüşd'ü okuyan Pierre de Brabant diri diri gömülmeğe mahkum edildi. 1240'da Paris piskoposu Guillaume İslâm'ın etkisi olan eserleri sansür ettirdi. 1269'da Paris Piskopos'u olan Etienne Tempier de aynı yolda devam etti. 1277'de Papa XXI nci Jean'm emriyle Paris Piskoposu, İslâm'ın etkisi olan 219 eseri mahlaım etti. Bu mücadele daha sonraki yüzy ıllarda da sürdü. Hollandalı rahip Herman van R İSWİK İbn Rüşd felsefesini savunduğu için 1512'de yak ıldı. Bütün bunlara ra ğmen Avrupa'da 18 nci yüzyıla kadar ibnirü şdcülük Padua, Bologne ve Venedik Universitelerinde yaşadı. İbnirüşdcülüğün Batı 'da 19 ncu yüzyıl ortalarından tekrar canlandığını görüyoruz. İbn Rüşd'e göre akılla vahiy arasında zıtlık görülmez. İnsan yaptıklarından sorumludur. Ferdi ak ıl külli akıldan bir parça gibidir. Ferdi ruh külli ruhun bir cüz'üdür. Allah her şeyi görür ve bilir. Olaylar arasında sebep-sonuç ba ğı vardır. İş te İbn Rüşd'ün bu gibi düşünceleri koyu taassup içinde olan kilise mensuplar ının hesabına gelmiyordu. Batılılar İbnirüşdcülükle me şgulken GazzMrnin görüşlerinden de iyice yararlanm ışlardır, etkilenmi şlerdir. Gazzâlit'nin özellikle Montaigne (1533-1592), Descartes (1596-1650) ve David HUME (1711-1776) üzerine etki yapt ığını müşahede etmekteyiz. İlkin Montaigne-Gazzâll arasındaki benzerliklere değinelim: Montaigne Essais (Denemeler) adlı eserinde, nereden geldik, nereye gidiyoruz sorusunu sormuş ve bazen şüphe yolunu izlemiştir. İnsamn çevresinin etkisinde kaldığını belirterek doğruyu aramış tır. Neyi doğru bulabileceğini kendine sormuştur. Duyuların insanı aldatabilece ğini dile getirmiştir. Rüyada gördüklerinin uyan ıkken hayal oldu ğunu farkederek şüphesini arttırmış tır. Nihayet bu ş üpheden kurtulmak için görünmeyen bir hakimin olması LUzımdır demiş tir. Başka bir deyimle her şeyi bir düzenleyenin oldu ğuna kanaat getirmi ş tir. GazzâWnin de taklitten şüphe etti ği, rüyalardaki hayallerin as ılsızlığını yazdığı bilinmektedir. Rüyada görülenlerin ay ıklığa nisbetle hayal olması gibi akıl ötesi âleme nisbetle, uyanıklığında bir hayal gibi olabileceğini belirtmiş ve Allah'ın kalbine verdiği bir ışıkla zorunlu bilgilerin gerçekli ğine inanmış tır. Gazzall " İnsanlar uykudadır, ölünce uyanırlar", hadisini dikkate alm ış Montaigne ise ölüm başka bir hayatın kaynağıdır, demiş tir. ,

124

Descartes ise felsefecilerin birbirleriyle ters dü ştüklerini görüyordu. Duyularm bizi bazen aldatmasma bakarak, her zaman aldatabileceğini düşünüyordu. Rüyalann da aldahc ı olduğunu farketmişti. Descartes, kendi varlığını düşünmesinden ç ıkarak şüpheden kurtuldu. Onun "Düş ünüyorum o halde vanm" önermesi tan ınmıştır. "Düşünüyorum o halde varunla düş ünmenin bilincinde oldu ğunu vurguladı. Başka bir deyimle bilincin kendisi hakk ındaki açık ve seçik bilgisine ulaştı. Zaten ona göre apaç ık olmayan bilgilere güvenilmez. O kendi varlığını aradı. İnsanın kendisini yaratamıyacağmı, eksik olduğunu vurgulayarak Yaratıcı Tanrı'ya ulaştı. Ayrıca insanda en olgun varl ık düşüncesinin bulunduğ unu, bu düşünceyi insana ancak var olan Tanrı'nın yerle ş tireceğ ini belirtti. Ona göre en olgun varl ığın yokluğu düşünülemez. Çünkü yokluk eksikliktir. Eksiklikle olgunluk kavram ı bağdaşamaz. Açısız üçgen, vadisiz dağ düşünülemiyeceği gibi, yok olan en olgun varlık ta düş ünülemez. Var olan bu en olgun varl ık ancak Yüce Tanrı bizi aldatmaz. Gazzaltenin de gerek el-Hikme fi Mahlükatillah ve gerekse Kimya-y ı Saadet'te bilincin varl ığına işaret ettiği bilinmektedir. Böylece de Gazzali bilinçten Allah' ın varlığına yükselmiş tir. Gazzall bu hususta Kimya-yı Saadet'te şöyle söylemi ştir: "O'nun varhğı açıktır. Insanın kendi varlığında hiç şüphe yoktur. O'nun varl ığı görünen ceset de ğildir. Bir kimse gözünü kapasa ve alemde gördüğü her şeyi gözünden silse kendi varlığını zorunlu olarak tanır, ve kendinden haberdar olur." Gazzalrnin bu ifadesi "dü şünüyorum o halde varım" önermesinin bir başka söylenişi değilmidir? Gazzall bir ba şka ifadesinde de Allah' ı tanımak ve O'nun güzelliğini müşahede etmek kalbin s ıfatıdır, demiştir. Gazzalt bu konuda el-Hikme fi Mahlfikatillah adh eserinde de şöyle söylüyor: "İnsanın kendi nefsi ve Allah' ın varlığına kendisini inandıran Tanrı vergisi aklı hakkında düşünmesi, Allah' ın mevcudiyetinin en büyük delillerindendir. David HUME ile Gazzalt arasında şüphecilik konusunda benzerlik bulmak mümkündür. Sonuç olarak Gazi:M.111in batı felsefesine etki yapt ığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Gazzall akla ve nakle beraberce önem vererek Islam'da orta yolu tutmuş , ayrıca şüpheden imana ula şma yöntemini açıklayarak felsefesini belirtmi ş tir. O'nu gerek do ğu, gerek batı anlamaya çalışmaktadır. 125

YA ŞAYAN YEZİDİLİK Yezidiler, Muaviye'nin o ğlu Yezid'i kutsal sayan bir mezheptir. Aleviliğe bir reaksiyon olarak doğmuştur. Ancak bu mezhep üzerinde ilkel dinlerin etkisi çoktur. Yezidner islâmiyet'in Yezid ı kolundan olduklarını söylemekle birlikte müslümanl ığın temel ilkelerini benimsemiş değildirler. Bu gün için Sovyet Rusya'da Erivan dolaylannda, Irak'da Musul'da ve özellikle Sincar'da bol miktarda Yezidı vardır. Yine Suriye' de Kamışh dolaylannda Yezidıler oturmaktad ırlar. Yurdumuzda Mardin'de özellikle Midyat dolaylar ında Yezidller ya şamaktadırlar. Ayrıca Siirt'in Be şiri ilçesinin altı-yedi köyünde, Kurtalan' ın bir köyünde tamamen Yezidner bulunmaktadır. Siirt ilimiz ilî dahilinde ayrıca bir kaç köyde daha Yezidtler vard ır. Ayrıca göç suretiyle İskenderun'a yerle şenler az değildir. 22.9.1984 günü Siirt'te yap ılan "Erzurumlu İbrahim Hakkı " Sempozyumuna katılmak üzere gittiğimde Yezidtlerle ilgilendim. Vali Recep Birsin Özen ve Halk E ğitim Müdürü Öner Ergenç 'in yard ımlarıyla Kurtalan' ın Kurukavak köyüne gittim. Yan ıma Kurtalan Halk Eğitim Müdürünü de aldım. Her nekadar bize Siirt'in eski ve yeni müftüleri katılmak istediyse de ara ştırmanın selâmeti aç ısından bunu sakıncalı buldum. Ancak mihmandarım Abdullıalık Bey'in gelmesinde sak ınca görmedim. Kurukavak köyünün ilkokuluna vardık. Öğrencileri toplayarak onlara ahlâk hakkında bir konuşma yaptım. Hatta kıssalar anlattım. Bu sevimli çocuklarla hemen dost olduk. S ıra geldi büyüklere, ancak büyükler ser veriyor sır vermiyordu. Bilindiği üzere Yezidtlerde kart sistemi vard ır. Pir ailesinden olan bir erkek yine pir sınıfından bir kızla evlenebilir. Şeyh sınıfından ve mürit sınıfından olan gençler ancak kendi sınıfları çerçevesinde evlilik yapabilirler. Bir sınıftan ötekine k ız verilmez. İmamhk da babadan oğula geçer. Kurukavak köyü imam ı genç bir delikanhd ır. Babasını yeni kaybetmiş . Köyde cami yok. Ancak köyün güzel çe şmeleri var. Gürül gürül su ak ıyor. Hanımlar bu çeşmelerden su ta şıyorlar. Bu çe şmeleri Amerikal ı Milyarder John Hans yapt ırmış . 20.000.000 lira köye yardım etmiş . Bu zengin kişinin dedesi İngiliz Sör Henry Layard 1849 yılında Kurukavak'da bir gece yatm ış. Köylüler onu misafir etmi ş. 127

Bundan memnun kalan Layard hat ıralannda bu köyden söz etmi ş. Torunu John Hans 1979 y ılında mektup yazarak köylü ile ili şki kurmuş. Para yard ımı yapmış . Köye gelmiş,1981 de çe şmeler yap ılmış. Bu zengin kişi köye her y ıl bir ya da iki kez geliyormu ş. Köylü de onu özel merasimle karşıhyormuş . Yine para yard ımı yapacakm ış. Gerçekten köyde ya şayanlar çok sevimli insanlar. İmama bir kaç din? soru sordum. Cevap vermekten çekindi. Çevremi hep köylüler almış tı. Onlara lâikliği anlattım. Türkiye Cumhuriyeti'nde herkesin ibadetinde hür oldu ğunu söyledim. "Dinde zorlama yoktur." , Ve "Sizin dininiz sizin, benimki benim olsun" âyetlerini okudum. Biraz bana ısındılar. Anlatma ğa başladılar. Ancak çok şekerli kahve geldi. Kahveyi içemiyece ğimi söyleyince şüpheye dü ştüler. Çünkü o yörede kimse Yezidllerin hiç bir şeyini yemezler ve içmezlermi ş. Kendi aralarında ihtiyatlı olun diye fisıldaşmaya başladılar. Ben derhal havan ın değiştiğini farkederek çay ı tercih etti ğimi bildirdim. Hep birlikte bir köy evine çay içme ğe gittik. Ben sıcak çaylarını içtikçe onlar ho şnut oluyorlardı. Bunlara kendi şiirlerimden bir kaç nefes okudum. Son derece memnun oldular. İyi niyetli olduğumu anladılar. Ben de imama sormağa başladım: —Siz Adiy b. Musafir'in mezarmı ziyaret edermisiniz? —Elbette ederiz. Bizim kâbemiz onun mezand ır. —Bu mezar nerededir? —Irak'da Sincar dolaylanndadır. —Sizin orucunuz nasıl? —Biz Yezidt olarak yılda dokuz gün oruç tutar ız. Yalnız üç gün oruçtan sonra üç gün tutmaya. Sonra tekrar üç gün tutar ız. Üçer gün ara vererek 9 orucu tamamlanz. Üçüncü gün kurban keseriz. Kurban Bayramında da koyun keseriz. Ancak ben imam oldu ğum için kırk gün kışın ve kırk gün de yazın oruç tutmak zorunday ım. —Namazınız nasıl? —Biz beş vakit namaz kılmayız. Gusül yapmay ız. Ancak güneş doğarken ve batarken duam ızı okur secde ederiz. Duadan önce el ayak ve yüzümüzü yıkayarak abdest al ırız. —Okuduğunuz duay ı tekrarlar m ısmız? — Tekrarlamaya çalışayım. Ancak genç imam duayı okumakda güçlük çekti. Ba şkaları yar128

dım etti. Babası öldüğü için imamhğa yeni başlamış, neticede imama bütün duaları okuttum. Yezidilerin dualar ı şöyledir:* YOL DUASI Bu ne biçim sabaht ır ki, Her zamanki gibi cennet kap ıları açılır bize. Huriler gelir ve bizlere tatl ı, şeker takdim edilir. Belli alıp hakikat yoluna yöneltirler. Ya Şeyh Hadi yolculuğum boyunca, yol kesici, Kötü niyetli ve haramzadelerden beni muhafaz et. Feryadımız Huda, Ş eyh Hadi ve kürsü önündeki Meleklerdendir. Af ve mağfiret dolu yolu müsaadenle ihsan et. İmdadımız Huda, Şeyh Hadi ve Melek-i celil (Huda)e'dir. Af ve mağfiret dolu yolunu müsaadenle ihsan et. Bu uzun yolculukta ve yard ımcı= ol. Hakikat yolu af doludur. Ya Şeyh Hadi ister çöl, ister da ğ olsun, İster yayla ister ova olsun. Bizi bu yerlerden yerlere selametle ula ş tır. Ve o yerlerden bu yerlere salimen götür. İmdadımız Huda, Şeyh Hadi ve kürsü önündeki meleklerdendir. Hakikat yolu bütün yollar ın merhametlisidir. İster çöl, ister da ğlık olsun, İster plato ister buzul olsun. Tath bir gönül ile bizi buralardan oralara ula ştır, Ve o yerlerden bu yerlere salimen kavu ş tur. Beni, Şeyh şems-i teterin dergahma götürdüler, Oralarda yetmişbin kalender gördüm, Hepsinin hırkası kara, kemeri gev şek ve kaşkolları sarı idi. Ya Şeyh Hadi her daim imdad ımıza mukabele et. Ya Sultan yezid, perdenle günahlar ımızı gizle. Ey Sultan yezid bizim fırakımız sanadır. ABDEST DUASI Şeyhin Şeyh Hasan, pirim Hesin Meman, Ey dostlarım, yakınlarım, akrabalarım! Din'in Şeyh Şerefettin ve mezhebim Şeyh Şems'tir. Derecem Melek Şemsettin ve feryad ım Şeyh Şems'tendir. Nesebim Yezid, Şeyhim, Mevlam, derdim ve derman ım. * Dualarm anlamlar ı bu konuda araştırma yapan Davut Okçu'nun Lisans tezinden almmıştır, Yezidilik ve Yezidfler, ıliihiyat Fakültesi 1979. 129

Yol göstericim, Ustam, tek Hudad ır taptığım, Melek Tavus'tur imanım. Sabah biter ve akşam gelir ve iki cellat sureti bana gözükür. Cellatlar ben miskin ve fakirden dinimin şehadetin sorarlar. Dinimin şehadeti Allah birdir ve Melek Ş eyh Hasan O'nun sevgilisidir. Lale ş 'teki büyüklere selam olsun, selâm size ey Lale ş ehli! Selam olsun kâfeye, ma ğaraya, cirime, birime ve kubbelerin ilâhma O Ezidhaneye ki ba şlar, o yere secdeye gider, kıble telakki edilir. Şeyh Hadi'nin türbesi imanımızın evidir, Nasrettin can ımızın celladıdır Şeyh Hadi gerçek padi şahımız ve Şeyh Hasan evimizin ayd ınlığı, çırasıdır. Melek Tavus adına ve Şeyh Hadi'nin hırkasına şehadetimiz vardır. Aileme minnettar ım. Ve o kimseler kördürler ki, Bu isimleri her daim hürmetle anmay ı ihmal ederler. Rahman kürsüsü tan yerindedir. Haccımız kaf ve mağarah olup pencerelidir. İş te orasıdır Şeyh Hadi ve sair muhterem zevat ın yeri. Rahman kürsüsünün yönü gö ğe doğru ve beyaz çe şmelerle çevrilidir. Orası Sultan Yezid (k ırmızı )in mekan ıdır ve sünnetler tasdik merciidir. Ön cephesi karadır, Haccımız kafe, mağara, ve beyaz çe şmedir. Orası Sultan Yezianin mekan ıdır, hürmetle tavaf olunur. Sünniyim, sünniyim (Ehli sünnet) ve kutsal bir İnci'nin eseriyim. Beyaz çeşmenin bekçisiyim, büyük şeyhin müridiyim. Sultan Yezidi için kurbanlık koyunum. Elhamdulillah bu din ve erkandan razıyım. Lale ş-i nuraniye gittim ve çifte kubbe mevkiine secde ettim. Melek Tavus'un ismine iman getirdim, Ya Şeyh Hadi biz bilmeyiz, herşeyi bilen sensin. SABAH DUASI Ya Rabbi Sen Huda's ın, Sen Ezda's ın, Sen övgü ve meth sahibisin Tertemiz ve günahs ızsın, binbir isim sahibisin; "Huda" ismin bu isimlerden en şirini,en güzelidir. Ya Rabbi sen daimsin, Sen kadimsin, yeri gö ğü yaratansın Bütün dertlere sen Hekimsin. 130

Ya Rabbi sen şefkatsin, şefkattisin yer ve gö ğün sahibisin. Bütün dertlerin derman ısın. Ya Rabbi; Şeyh ve Güne şin, Melek Şeyh Hasan ve Adan ın Şeyh Ebubekir ve katamın hatırı için bizi bağışta Ya Rabbi Amin, amin, amin dinin mübarek ve huzur doludur Şeyh Hasan Hudan ın sevgilisidir ve kuludur. Şemsettin, Nasrettin, Secadeddin, İmadettin, Babadin Melek Fahrettin ve Şeyh Hasan'dır kuvveti dinin. Şeyh Hadi evvelden âh ıra kadar vard ır ve rahmet saçar. Sultan Ezid hayır kapılarını açar ve şer kapılarını kapar Elhamdülillah, Huda'ya ve Alemin Rabbine olsun. Güneşin kızillığı zahir olmadan Melek Emin orada olur. Evlerden evlere kadar Şeyh Şems'tir veren o ayd ınliğı Şeyh Şems'imi aydınlıktan ayrı düşünemem, Dereceden dereceye kadar Şeyh Şems'tir veren ayd ınlığı Şeyh Şemsimi hac yerine tavaf ederim. Sütundan sütuna kadar k ırk anahtar hazinede Şeyh Ş ems onları marifetli ve ölüye hürmet edene da ğıtır Şeyh Şemsimin mührü gözlerden aya ğa kadar dolaşır Baştan ayağa kadar Şeyh Şemsin mührü dağılır Şeyh Şemsimden ümidimi asla kesmem. Ya Şeyh Şems bizler zaten taltif edilmi ş bir nesebiz Hareketlerimizde bir hay ır kapısı bir aydınlık isteriz. Sünniler ki takatsiz ve güçsüzdürler Şeyh Şems'den aman dilerler Şeyh Şems nurdur ve Melek Hasan gafurdur Din ve imanımızı bize açıkla senden kabuluz Şeyh Şemsim güzel dir Fakirlere k ısmet ve vazifelerini vermi ş tir. Şeyh Şemsimi aydınlıktan ayrı düşünemem. Şeyh Şemsim nurdandır, altı n tahtan kâiddir ve kudret asas ı elindedir. Iyiliğin ve Cennetin anahtar ı elindedir. O kişiyi yetmiş bin kez kıskanırım ki gerçek ezidtdir. Huda ve Şeyh Şems o kişiye yard ımcıdır. AKŞAM NAMAZI Ya Huda bizi güneş doğumu ve gün batımının keremi, bizi analık ve Beyzadaki 40 civanmerdin hat ırı için bağışta. Ya Rabbi beni ve bütün Ezidileri kazadan ve beladan esirge Ya Rabbi bizi yer, Gök, öküz bal ığı ve kürsü ayetine ba ğışta Ya Rabbi bizi levh ve kalem, Âdem-Havva s ırrı ve İsa b. Meryem'131

ien yüzü suyu hürmeti için bağışla. Sen, Dünya ve diyanetimizden, ahvalirnizden her zaman haberdarsın. Ya Rabbi bizi cennet, bu ğday ağacı, zemzem suyu, mağara Beyt-el Far'daki 40 civanmert için din ve diyanetimizde bu gece vakti bir aydınlık lutfet. Ya Rabbi bizi felek ve çark hat ınna huri ve melek hat ırma 14 tabakanın sahibi sırn melek-i Tâvus hat ırı için bağışla Ya Rabbi bize, din ve diyanetimize bu ak şam vakti bir çıkış kapısı göster, Ya Rabbi bizi beyaz inci, perilerin padi şahın ve sultan Yezidtnin nefesi hatırına bağışla. Ya Rabbi din ve diyanetimize bir ışık göster. Ya Rabbi bizi san inci hat ırı için bağışla. Ya Rabbi bizi yer, Gök ve atmosfer hat ınna su, toprak, hava ve ate ş hatın için bağışla. Ya Rabbi bizi incinin Kâfe'nin, deniz alt ındaki ihtiyarlar hatırına bizi ve bütün Ezidtleri bağışla. Ya Rabbi bizi kubbeler ve türbeler, hay ır sahiplerinin ve Melek Fahrettin (ki dört bir taraftan bilinir) hat ın için bağışla. Bu akşam vakti hat ırı için bütün ezidilere din ve dünyalar ında bir kurtulu şu göster. Ya Rabbi marifet pazar ının marifeti, genç delikanl ılar, gece-gündüz ibadet eden dervi şlerin, be ş hakikt farz ın hatırı için biz ezidilere din, dünya ve sair i şlerimizde muvaffak ıyet nasib et. Ya Rabbi, rahman kürsüsü ve cananlar r ızası için Mukaddes Kudüs ve Şeyhimiz Melek Fahrettin hatın için Şeyh Hadi'nin Lale ş 'teki mezan ba şında bizi bağışladığını müjdele. Ya Rabbi, 14 kat yer ve gök hakk ı için, Tann kürsüsü hakk ı için bütün yezidileri af buyur. Hayır sahipleri ve çocuklar ın duaları, Melek Fahrettin ve dört yardımcısı için bize ve tüm ezidilere bir ç ıkış dergah' göster. Ya Rabbi, Azrail, Cebrail, Derdail, Mikail, Şemnail, Azrafil, Azrasil ki 7 büyük melektirler, e şsiz ve bedelsizdirler. Kilit ve anahtarlar ellerinde olup Huda'n ın hazinesini beklerler. Ya Şeyh sen çok büyüksün, sen gözlerinin nurusun, feryat ve imdadımsın. Ya Şeyh Şems, sen hem ruh hem nefesimsin, müracaat merciimsin 132

Ya Rabbi bizi imanlı kil, itaatkar ve vesveseden kurtar. Ya Rabbi Şeyh Şems'in hatır' için bizi bağışlaki kilit ve anahtarlar elindedir, ondan hediyeler da ğıtır. Sünniler dahi ondan ümid bekler, O'na yalvarırlar. Ya Rabbi, akşam vakti hatır için, Çeşme başındaki 40 civanmerdin hatır için, Mir ve Şeyhler hatan için biz doğu ve batı ezidilerini mahcup eyleme ve lutfunla ayd ınlat. TELKIN Bir gün arif ve bilici halktan bir güruh ça ğırıp ölümden sorun, Ölüm hakkmdaki açıklamalarını dinleyip hakkmda düşünün. Bir zamanlar henüz ben yok iken şimdi O'nun bir mahlllku oldum. El, ayak ve komple kalıbımı sinan ile yaratan O'dur. Bunlar sır deryasmdan, tezahür eden ufak bir temsildir. Ya Rabbi, bize verdiklerinden iyi kötüyü kabul ederiz. Ismin uğrunda fedakklık yapmaya her zaman haz ırız. Hakikat deryasından bir nutfe olarak anamm rahmine duhul ettim. Dokuz ay bekledikten sonra O'nun yard ımıyla mükemmelle ştim. Bu ne bulanık bir âlemdir ki içinde bekledim (esaretle) ve bu an ı bekledim. Ya Rabbi bizi arif ve bilicilerin yolda şı yap. Neticede bizi yüzüstü soka ğa, sair mevta içine yollarlar. O sırada başıma dost, akraba ve kom şular üşüşürler. Fakirlerimizden her zaman için memnunuz, Kavvallar ımız bizi çaldıkları def ve şıbablar ile mesrur kilarlar. Biz onları tavaf eder gönül zenginli ğine kavu şuruz. Ölmeden evvel mutlaka bir erkek evlat ile şâd olmak isteriz. Biz ebeveynimizin çocu ğu teneşir üstüne konuruz. Herşey Huda'nın kudretindedir ve ben O'nun yard ımıyla ayak üstü gezerim, i şitir, görüriim. Mir'imin fedaisi ve ebeveynimin mesaisi benim. O ev öyle bir evdir ki tekbir ve bağlılı k sadalanndan hali olmaz Fakirler ve şefkata muhtaç olanlar oraya kast ederler. Ve bu nasıl evlattır ki mürşidinin şarabıyla sermest olmu ştur. Babası onu mutlaka evlendirmek istemektedir. O ev Mir'in nazarındadır ve inşaallah onun nazanndan hali olmaz. Bütün bunlardan sonra Ya Ilahl bizi şüphesiz sen büyüttün. Mal sahipleri art ık malınızın üstüne oturmaym. Elinizdeki ile iktifa etmek sizin için daha hay ırlıdır, anhyorsanız. 133

Beni ölüler arasına atarlarken Ya ilahtbana yard ım et. Zaten hiçbir dindar fazla mala sahip olarak bu dünyadan göçmez. Bundan sonra bizi dost ve akarib te kurtaramaz. Talih ku şu uçar, layık olanın başına konar. Sebeb sendin ki bugün üzerimize telkin ve nâsin okunur. Beni bir fistamn (kefen) içine atarlar. Yazıklar olsun benim bu peri şanlığıma, yalın ayaklı halime. Ya İlahi bir ara Seni dü şündüm, Ya Ilahi bizi yokken topraktan yarattın. Biz Senin isminin dervi şiyiz, hayır ve şer hazinesi elindedir. Sen'den gelecek hayra ve şerre şüphe etmeden razıyız, Zannediyorduk ki biz dervişler seni tesbihederek ve yolunda dolaşarak bütün sırlanna vakıf olabileceğiz. Fakat vâde geldi ve bizler de göçücü oldu ğumuzu anlad ık. Hastalanıp aklıma başımızdan gidince sırlannm hududunu anladık. Hastalanıp yatağa girdim, gök Meleğini beklemeğe koyuldum Üzerime kan alan, can ç ıkaran Melek geldi. Artık mal ve kurban ile satm ahnmam mümkün olmaz. Dokuz evlattan bir o kalm ıştı yaşh ebeveynin ba şucunda. Oda öldü, gitti. Biz de bu ölüm tasından içece ğiz, ne yapayım, ne çare bulayıım. On davar kurban keseyim, ba şıma şükran edeyim, Feryâdımı Nebi Ismail'e ula ştırayım. Baba yaşh ve karısı sefil. Benim korkum Ezraildendir, ey Ezrâil mir melek sensin. Suçsuz ve günahsızlar güzel libaslarla süslensin. Ey Ezrâil ben neshe hazırım. Ölüm Meleği (Ezrâil) acıdan bağırtır herkesi. Her yerde her zaman o'dur kesen herkesin nefesini. Ezrâil diyor ki "Ye şil kanath Ezrâil benim, dört bir yanda gezerim, kimseye fiyat biçmeye gelmedim, ruh'u ten'den ayırmaya geldim. Kısa kanath Ezrâilim, her türlü havada gezerim, kimseye nöbetçi olmaya gelmedim. Ana, oğul ve amcazâdeleri birbirinden ayırmaya geldim". O gün meşguliyet bu idi ve Ruh kal ıbtan ayrıldı. Ruh ve sır birbirini çağırdılar, Ruh kandile gidip orda asl ına kavuş tu. Nihayet ruh kandilde gerçek Ilâh ına kavuşmuş oldu. Ruh gittikten sonra kuru kal ıb kaldım. 134

Üzerime zilim ve zoraki bir el geldi. Dünya ikm o kasenin şerbetinden içecekti. O kasenin şerbeti hayırlı ve mukadderdir. Onunla kapı ardı olup, hüzne boğulurlar. Çıplak edip teneşir üstüne koyup Ilik bir su ile le şimi yıkadılar. Temizleyip birbuçukluk kefenimin içine sard ılar. Haydi zavallı miskin. Sen de öbür dünyaya dediler. 18 kulaçlık kefenimi cenazemin üstüne sard ılar. Arkandan dost, karde ş ve yeğenler ağlamaktalar, Buyurun, yüksek sesle telkin ve Yâsin okuyal ım baylar. İki tahta yatınp cenazemi üstüne koydular. Dost ve arkadaş edineceğim kadim dünyaya gönderdiler. Büyükleri ve şereflileri sordum, onlar da arkamdan geliyorlar. Iki tahta getirip cenazemi üçer dörder ki şi taşıdılar. Kabristana doğru götürüp toprak üstüne b ıraktılar. Ey canım üstüne ağlıyanlar, ağlamayın. Ben dünyadan fâni oldum. Toprağı bir ucu şarkta bir ucu garpta olarak kazd ılar. Mezanmın üzerine topland ılar, kimi güler kimi ağlar. Kabul ederim, bu da benim ecrim, mükâfat ımdır. Üzerline can-ı gönülden ağlıyanlar ceğizli olarak yollamış olurlar. Takatınca ağhyan ve mezanma gelenler "hakk ınızı helal edin" Mezanm hazırlanırdı ki,orası artık evimdir. Mezanm selamlan ır ve terk edilirim, ba şkaları arasına atılırım. ımdidım kertm mele ğe ve gök mele ğinedir. Üstüme le ğen gibi geni ş ve sert ta şlar dizerler. Taşlar acele acele yerle§ tirilip üstüne toprak örterler. Mezarın toprakla örtülmesi farzd ır. Oradaki koskoca ailem benim için bekle şip ağlaşırlar. Anladım ki yabancıyı hoş tutmak lazımdır. Beni zifiri' karanlığa ve kapısız, nemli bir eve soktular. iki kişi gelip soru yağmuruna tuttular. Her biri de ğirmen taşından altı kez daha büyük idiler. Onun için kabir azab ı çekene a ğlar ve üzülürüm. Bâri Teala'nın emri ile biri dilsiz, biri sa ğır iki ki şi geldiler. Her birinin yanında yetmişbin rıtle pekmez vardı. Dilsiz olandan korkarım ki bana üstüste soru sorar. Üzerime biri sağır, biri dilsiz iki ki şi geldiler. Her birinin kanadında yetmişbin rıtle pekmez vardı. Sağı r olandan korkanm ki her sabah bu zulmü sürdürürdü. Elinde yetmişbin rıtle pekmez vardı ve hevesle eziyet ederdi. Üstüme bütün pekmezi koyar, karn ım ve kalbimi parçalar& Üstüme biri geldi " İnmisin? cinmisin?" diye sordu. Sonra "Günahsıza eziyet etmeye gelmedim" diyordu. 135

Ne müferreh sabahlardı ki eziyetsiz geçerdi. Üstüme fakir gibi siyahlara bürünmü ş olanı geldi. Zulüfleri ate ş gibi ve mir bakışh değildi. Üstüme geldi gözleri le ğen, parmaklan çuvaldız gibi olanı, Kalbim ve karnım azabmdan parça parça oldu. Kabir azabı çekiyordum. Üstüme geldi ) gözleri tas parmaklan çuvald ız, tırnakları orak gibisi. Onu bin kez kıskanınm ki hayır sahibidir ve günah' yoktur. Üstüme geldi, gözleri y ıldız, parmakları kürek tırnakları kama gibisi, onu bin kez kıskanınm ki hayır ehlidir, inkar ehli değildir. Garip bir ilim ve garip bir dil konu şuyordum. O garip dille zebanller günahkarlar ı çağırıyorlardı, Sırat köprüsünün bir yanı toz bir yanı duman doluydu. Ahiret kardeşimi çağır , karde§in kardeşe şefaati kabul olur. Sırat köprüsü bellidir; bir taraf uçurum, bir taraf dumand ır. Ahiret karde şini çağır; günahsızın günahkâra yardımı olur. SERE MERGE (ayakta okunan bölüm) Şeyh Fahrinin kavline göre; Yâ Rab Sen dâimsin, bâkisin. Hakikat ve gerçek senin yolundur. Selam olsun cennet ehline ve kabul buyuranlara. Vezir Duha'nm buyurduğu gibi; nur Allah ın yardımıdır. İnte, bisme, maki, makinti ve Lale ş 'teki e şrafın dediği gibi, Ey kardeşler, buyurun hep beraber telkin ve Yasin okuyun Şeyh Hâdi ve Şeyh Hasan ismini zikredip kanundan okuyun. Allah, Mevlah, fakir, Bismillah. Cümle âlem Allah' ı kabul eder. Ebedi' yolculuk hatal ı ve hatasız her kula nıuhakkaktır. Dost ve akaripler dağınık mevkilerdedirler. Yâ melek Şeyh Fahrettin onlar ın ellerini kavu ştur. Be ş hakiki farzı onlara hıfz ettir. Cennet Kapılarının kilit ve anahtarlan bu farzlardad ır. Bugün dünyad ır ama, uyanık olun yarın Ahiret sedas ıdır. Mübarek günlerde uyuyup ibadetlere meyletmeyenler ve o kimse ki kötülüklerin pe şindedir, pişman olacaktır. Şeyh Hadl ve Melek Şeyh Hasan Arafâta karşı oturmu şlar. Din ve diyânetimiz için şefaatçi olmaya gelmi şler, Yâ Şeyh Hadi ve Şeyh Hasan Mala MIr hat ırına, Bize ve özellikle bu kabir sahibine şefaat et. NIKAH DUASI Güneş, Ay, Ezda, Yeztd, Bismillah, Tillâh hakk ı için selam ve selât olsun Resulullah'a. 136

Allah' ın yolu bâkidir, tektir. Sizlerde şahit olun. Yâ Şeyh Ilidt, Yâ Şeyh Hasan ve mesut olanlar, Ebeveynler razı oldu, uzun ömürlü ve do ğurgan olsun. Kutlu, mübarek ve hay ırlı olsun. Âmin. Yaşlı bir zat olan Pirte sordum. —Allah'ı tanır mısmız? —Elbette tan ırız bey, bizim yolumuz do ğru yoldur. —Başka neye inanırsmız? — Emin Cebrail'i Allah' ın vekili sayar ona tapanz, dua ederiz. —Şeytan'a tapar m ısınız? Derhal yüzler değişti. Bir kaç kişi toplantıyı terketti. Ancak Pir, benim yanhşhkla o kelimeyi and ığıma inanarak sözlerine devam etti. —Bey, biz o kelimeyi ( Şeytan' ı) anmayız. Biz ona Melek-i Tavus deriz. Onun Cennetten ko ğulması diye bir şey yoktur. Hata,meyveyi yiyen Adem'dedir. Peygamberlere inan ır mısınız? —Hz. Muhammed bir melektir. Allah,onu dini bildirmekle görevlendirdi. Vahyi Cebrail kanaliyle al ıp tebliğ etti. Ancak Allah onu geri çağırdı. O ise yer yüzünden ho şlandığı için Allah'ın bu çağrısına uyup dönmedi. Bu nedenle de günâhkür oldu. Ağalar size bir şey soracağım. Ancak darılmayınız. Hepinizin biyığı birbirine benziyor. Bunun anlam ı nedir? Şeyh cevap verdi: —Bizde bıyık kutsaldır. Kesmeyiz. Sadece biraz tra ş ederiz. —Çocuklannıza dini kim öğretir? —Kendimiz öğretiriz. Ancak, Irak'tan y ılda bir kez büyük Pir gelir. O kad ın erkek hepimizi toplar. Birlikte dua eder, raks ederiz. —Sizin evleriniz kom şu köylerden daha güzel ve daha modern. Bunun sebebi nedir? , —Köyümüzde 600 nüfus vard ır. Ayrı ca Almanya'ya bir çok i şçi yolladık. Onlar para gönderir. Biz de ev yapanz. Halk Eğitim Müdürü söze kar ış tı. —Hocam, bu köyden kırk kadar kadı n Almanya'ya gitmeden özel kurs istediler. Yard ım ettik. Bunlar, Almanya'ya ilk giden i şçiler arasına girdiler. Çok çahşkan ve giriş ken insanlardır. Zengindirler. —Pekiyi çocuklarınız' okutuyor musunuz? 137

Bir köylü cevap verdi? —Köyde ortaokul yok. Ba şka yere çocu ğumuzu yollay ınca okulda Yezidt diye küçük görüyorlar. Rahats ız ediyorlar. Bu sebeple de okutmak zor oluyor. Be şiri'den bir kaç Yezidi mühendis ç ıktı. Bu ortaokul işine bir çare bulunsa iyi olur. —Ağalar, görüyorum ki haliniz, vaktiniz iyi. Niçin köyünüzü temiz tutmuyorsunuz. Bu kokular nedir? —Köylülerden bir yap ı ustası söze karış tı. —Hoca, ona da sıra gelecek. Çe şmeyi yaptık. Köyü tütmağa çalışacağız. —Sizin mezarl ıkta bacah bir kabir gördüm. Bunun anlam ı nedir? Bir kaç ki şi birden cevap verdi: —Ölünün ruhu nefes alsm diye bacay ı koyduk. —Gençler, töre ve inançlar ınıza bağlı mı? Her kafadan bir ses ç ıktı. Anladım ki dini konudan aralarında bir tereddüt var. Özellikle gençlerin bir bölümü Yezidtli ği saçma buluyormuş . Onlardan cevap almadan imama sormaya devam ettim: Mushaf-ı Reş 'i gördün mü? —Hayır. Ancak Irak'da varm ış . Bize göre Mushaf- ı Reş kutsal kitap tır. —Siz İslâm mısınız? —Biz İslâm'm Yezidt kolundan ız. Ancak Bizim dinimiz eskiden beri var. Sizinki de ğişmiş . Bizimki değişmeden devam ediyor. Bu sözlere uzun cevap vererek havay ı germek istemedim. Ancak islâmiyetin güzelliklerinden söz ederek, birbirimizi iyi anlayal ım ve vicdan özgürlüğüne saygı gösterelim dedim. Tekrar bir nefes okuyarak havayı yumuşattım. Bunun üzerine, yap ı ustası olan köylü konuşmağa başladı : —Hoca, biz devlete, millete ve Türk bayra ğına bağlıyız. Biz Cumhuriyet ilkelerini benimsiyoruz. Ancak çevrede bizi küçük görüyorlar. Hatta bir kızımızı kaçırıp aldılar. Kız sizin inanca girdi. Biz de onu köye sokmuyoruz. Bizde dü ğünde kadın erkek kolkola gireriz. Ancak biz namusumuza dü şkünüz. Cemaatımızdan olmayana kız verip onlardan kız almaya. İcabında Suriye ve Irak'tan kız alırız. Orada bizim inançtan olanları buluruz. Bu arada kadınları n uzun giysili ve örtülü olduğunu, başlarına kara şerit bağladıklarmı farkettim. Genç kızların başları açık ve saçları uzundu. 138

Bu arada akl ıma bir soru geldi. Müritlerden birine sordum. Sizin özel perhiziniz var m ı? Mürit biraz düşündü ve konu ştu: —Biz balık ve lâhana yemeyiz. —Ölülerinizi nasıl gömersiniz? —Bildiğiniz gibi gömeriz. Ancak eskiden mücevherlerle gömerdik. Anarşik dönemde mezarı açıp mücevherleri alanlar oldu. Şimdi ölülerimizi mücevhersiz gömüyoruz. —içki içer misiniz? —Sizde nasılsa, bizde de öyledir. Halk Eğitim Müdürü Sadettin Bey kulağıma eğilerek "içki sevenleri çoktur." dedi. Anlad ığıma göre Sadettin Bey köylüyle münasebeti iyi ve başarıllydı. Vakit bir hayli geçtiği için gitmek üzere izin istedik. Hoca, "yemek yiyelim" diye ısrar etti. Ancak ayr ılmak zorundayd ık. Bu cana yakın yurttaşlarımızdan ayrılırken hepsinin gözlerinin dostça baktığını hissettim.

139

ATATÜRK'ÜN GÖSTERDIĞI YOLDA ÇAĞDAŞ LA ŞMAK Birinci Cihan Savaşı 'ndan sonra galip devletler Osmanl ı Devle ti'ni topraklarını paylaşma pazarlığı içine girdiler. Bu hesap içinde baz ı kış kırtmalarla Yunanlılar 15 Mayıs 1919'da Izmir'e asker ç ıkardı. Musta fa Kemal, Türk topraklannın İngiliz, Fransız ve İ talyanlar arasında paylaşılmakta olduğunu görüyordu. Damarlarındaki asil kan onu harekete geçirdi. 1919'da Samsun'a çakt ı. Amasya Genelgesi'ni yay ınladı Kuva-yı Milliye ruhunu benimsemi ş yurtseverlerle Erzurum ve Sivas Kongrelerini yaptı . Türk Milleti art ık onun çevresinde birle şmiş , Milli Misak çerçevesinde topraklar ımızı kurtarmaya azmetmi ş ti. 10 Ağustos 1920'de Sevr Antlaşması 'm imzalayan İstanbul Hükümeti, aciz durumdaydı. Padişah ise saltanatını düşünüyordu. Sevr Antlaşması 'na göre İzmir ve çevresi Yunanl ılara, Mardin, Urfa, Gaziantep dolayları Fransızlara, Doğu Beyazıt, Van, Mu ş, Bitlis ve Erzincan Ermenilere, güneydo ğuda Irak ve Suriye arasındaki bölge başka bir etnik devlete bırakıhyordu. Ayrıca İ talyanlar Antalya ve Konya'da, Frans ızlar Adana, Sivas ve Malatya'da, İngilizler Irak' ın kuzey bölgesinde nüfilz sahibi oluyordu. Türklere İç Anadolu'da Ankara ve Kastamonu dolayları nda küçük bir bölge b ırakıllyordu. Üstelik devletin askeri' gücü sınırlandırılıyor ve ekonomik kaynakları kontrol altına alınıyordu. Bu gibi hükümleri Türk Milleti'nin kabülüne imkan yoktu. İşte bunun için Mustafa Kemal ve arkada şları düşmanla mücadeleye girdi. İsyanlan bastırdı . Düzenli ordu kuruldu. Milletimizin yi ğitçe mücadelesi sonucu 30 Ağ ustos 1922'de zafer kazanılmış , Türk ordusu 9 Eylül'de Izmir'e, 11 Eylül'de de Bursa'ya girmi ştir. Büyük Atatürk, zafer kazan ıldıktan sonra ülkeyi imar etme ve yeni devleti kurma çabalar ı içine girmiş tir. Nihayet 29 Ekim 1923'de Cumhuriyet ilan edilmiş tir. Atatürk Türkiye Cumhuriyeti'ni medeniyetçi bir anlay ışla kurmuş tur. Medeniyetçi olmak demek ça ğdaş bilim ve tekni ği izlemek, ona göre örgütlenmek demektir. Bunun için bir tak ım inkilapları gerçekle ş tirmek gerekiyordu. Atatürk de gerekeni yapt ı : Herşeyden önce teokratik devlet anlay ışına son verdi, 1924'de halifeli ği kaldırdı. Esasen harifelik dinin temel ilkesi de ğildi. Hz. Muhammed "hilafet benden sonra otuz y ıldır. Ondan sonra ısırıcı sultanlık olur" demi ş ti. 1924 Anayasa's ında "devletin dini İslairidır" cümlesi 141

kaldı. 1928'de Anayasa'daki bu deyi ş kaldırıldı . 1937'de Türkiye Cumhuriyeti'nin lâik bir devlet oldu ğu Anayasa'da belirtildi. 3 Mart 1924'de Eğitimin Birleş tirilmesi Kanunu kabul edildi. Medrese anlayışına son verildi. 1926'da maârif te şkilatı hakkında kanun ç ıktı. Yine aynı yıl Türk Medeni Kanunu, Türk Ticaret Kanunu ve Türk Ceza Kanunu kabul edildi. 1925'de kılık-kıyafette de ğişiklik oldu. Ş apka giyilmesi kabul edildi. Aynı yıl uluslararası saat ve takvim benimsendi. Yine ayn ı yıl tekke ve zaviyeler ile türbeler kapat ıldı. 1928'de lâtin harfleri ve uluslararası rakamlar kabul edildi. 1933'de İstanbul Darülfünun'u yerine üniversite kuruldu. Ça ğdaş bilim zihniyetine önem verildi. 1934'de Anayasa'da de ğişiklik yapılarak kadınlara ve erkeklere eşit siyasal hak tanındı. Yine aynı yıl soyadı kanunu ç ıktı. 1935'de hafta tatili pazar gününe al ındı. Atatürk yaptığı inkılâplarla köhne zihniyeti y ıkmış, medeniyet yolunda özgürce ilerleme ufkunu açm ış tı. Dinin politikaya alet edilmesini tarihe gömmek istemi ş tir. Bu hususta 1925'de Bursa'da halka hitaben şöyle söylemiş tir: "Ey millet, iyi biliniz ki Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, mensuplar memleketi olamaz. En do ğru, en gerçek tarikat medeniyet tarikat ıdır. Uygarlığın emir ve isteklerini yapmak insan olmak için yeterlidir.", "Çünkü ba ğlı olmakla gönül kanısı ve mutluluk duyduğ um Islam dinini yüzyıllardan beri alışılmış olduğu üzere bir politika arac ı olmak durumundan ç ıkanp yükselmenin gerekli olduğu gerçeğini görüyoruz". Gerçekte Hz. Muhammed kul ile Allah aras ına başkasının girmesini istememiş tir. Ayrıca islâm'da, büyü, fal, üfürükçülük yasaklanm ış tır. Hz. Muhammed bir hadisinde şöyle buyurmuştur: "Ku şun ötmesinden, uçmasından uğursuzluk ç ıkarmak, ufak ta şlar, nohut ve baklalarla fal açmak, kum üzerine çizgiler çizmek, bunlardan gelece ğe ait hükümler ç ıkarmak büyü ve kehanet türündendir." Bu hadisin ışığında düşünürsek Atatürk'ün dinin kötüye kullan ılmasını önlemekte ne kadar haklı olduğu ortaya çıkar. Atatürk, Türk çocuklar ının ulusal değerlere saygılı, yurtsever ve çağdaş yetişmesi için milli eğitime yön vermek istemi ş tir. Türkiye Cumhuriyeti'nin milli e ğitimde dayand ığı temel ilkeleri şöyle sıralayabiliriz: 142

Cumhuriyet kurulduktan sonra e ğitimde birliğe önem verilmi ş tir. Kadın-erkek farkı kaldırılmıştır. Atatürk "kesin olarak bilmeliyiz ki, iki parça halinde ya şayan milletler zay ıftır, hastadır" demiş tir. Atatürk bilgisizlikle mücadele etmi ş tir. Bütün yurtta şların okumasını istemiştir. Henüz 1 Mart 1922'de "bizim izleyece ğimiz maarif siyasetinin temeli ilkin mevcut bilgisizliği yok etmektir" demiş tir. Yeni devlette milli e ğitim, laik esasa dayanm ış tır. Vicdanlara dint baskı önlenmiş tir. Esasen islam dininin özünde de dint inanca sayg ı vardır. "Dinde zorlama yoktur", "sen ancak bir hat ırlatıcısın, zorla egemen olucu değilsin" ve "mümin olsunlar diye insanlar ı zorlayıp duracak m ısın" anlamındaki ayetler, İslamda vicdan özgürlüğünü vurgulamış tır. Islam'da akıl önemli bir kanıt sayılmıştır. Hz. Muhammed ictihad yapılarak yeniliklerin kabulünü istemi ştir. İş te Atatürk dini baskıları ve dinin kötüye kullan ılmasını önlemek amacıyla lâikliği getirmiştir. Böylece Türkiye Cumhuriyeti'nde dinle devlet i şleri ayrılmış ve akılcı düşünce önem kazanm ış tır. Esasen Islam' ın özünde dünya işlerinde bilgi ve tecrübeye önem verilmesi öngörülmü ş tür. Nitekim Hz. Muhammed şöyle söylemiş tir: "Ben dine ilişkin bir şey emredersem ona uyunuz. Dünyaya ili şkin işlerinizi siz benden daha iyi bilirsiniz. Onları bilginiz ve tecrübeleriniz üzere yapm ız". "Her devrin adam ı ve her devrin sözü vard ır". "insanın dini aklıdır. Aklı olmayanın dint de olamaz". Maârifin önemli bir temel ilkesi de milli olmas ıdır. Bunu Atatürk bir çok konuşmasında belirtmiş tir. Büyük Atatürk ilmtlik ilkesine de önem vererek şöyle söylemiş tir: "Dünyada her şey için, maddiyat için, maneviyat için en hakiki' mür şit ilimdir, fendir. Ilim ve fennin d ışında mür şit aramak gaflettir, cehalettir, dalâlettir. Yaln ız ilmin ve fennin yaşad ığımız her dakikadaki safhalar ının tekâmülünü idrâk etmek ve ilerlemeyi zamanla izlemek şarttır". Bu ifadelerde onun ça ğdaşlığa ne kadar önem verdi ğini de görmekteyiz. Kadın haklarına önem veren Atatürk e ğitimde erkek ve kadını eşit tutmayı amaçlamış tır. Ş u sözleri bunun aç ık kanıtlarındandır. "Bir millet erkek ve kad ın denilen iki cins insandan mürekkeptir.. Şüphe yok, ilerleme adımlan dediğim gibi,iki cins tarafından beraber arkadaş ça atılmak ve ilerleme ve yenileşme alanında birlikte kesin a şamalara ulaşmak gerekir. Böyle olursa inkilâp ba şarılı olur". Milli eğitime önem veren Atatürk 25 A ğustos 1924'de Ankara'da toplanan Muallimler Birli ği Kongresi'nde öğretmenlere şöyle seslenmi ştir: "Yeni nesli, Cumhuriyetin fedakar muallim ve mürebbtleri sizler yetiş tireceksiniz. Yeni nesil sizin eseriniz olacakt ır. Eserin kıymeti sizin mahâretiniz ve fedakarl ığınız derecesiyle mütenasip bulunacakt ır. 143

Cumhuriyet fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli ve yüksek seciyeli muhAfizlar ister. Yeni nesli bu evsaf ve kab ıiliyette yeti ş tirmek sizin elinizdedir". Başka bir konu şmada da şu ifade vardır. "Hiçbir zaman hafirmadan çıkmasın ki Cumhuriyet sizden fikri hür, vicdan ı hür, irfanı hür nesiller ister". Atatürk mili? eğitim ilkelerinin hem milletimizin yapısına ve hem de çağın gelişmelerine uygun olmasını istemiştir. Ayrıca gençleri e ğitirken ş u hususlara dikkat edilmesi üzerinde durmu ştur: Milletine, Türkiye Devleti'ne ve Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne ba ğlılık, yurda göz dikenlere kar şı uyanık olmak, her Türk'ün görevidir. Büyük Atatürk, kurdu ğu Türkiye Cumhuriyeti'nin temel ilkelerini cumhuriyetçilik, milliyetçilik, halkç ılık, lâiklik devletçilik ve inkilâpçılık olarak belirlemiş tir. ,

Cumhuriyetçilik: Geniş ölçüde milletin irâdesine dayal ı yönetim biçimidir. Atatürk "egemenlik kay ıtsız şartsız milletindir" demi ştir. Cumhuriyet yönetimiyle padi şah ve yetkileri tarihe kar ışmıştır. Yeni devlet yönetiminde hükümetle millet arasında aynhk kalkmış tır. "Cumhuriyet rejimi demek, demokrasi sistemiyle devlet şekli demektir". Do ğuştan kimsenin üstünlüğü ve başkanlığı söz konusu de ğildir. "Cumhuriyet yüksek ahlaki' de ğer ve niteliklere dayanan bir idaredir... Cumhuriyet erdemli ve namuslu insanlar yeti ş tirir". Türkiye Cumhuriyeti'yle serbest ve ak ılcı düşünce gelişmiştir. Cumhuriyetçilik ilkesiyle gençlerimizin bilgili, güvenli ve yurt hizmetinde azimli yetişmesi öngörülmüştür. Milliyetçilik: Milliyetçilik, birlik, beraberlik ve dayan ışma düşüncesine dayanır. Atatürk "bir milletin, di ğer milletlere oranla do ğal veya sonradan kazan ılmış özel karakter sahibi olmas ı, diğer milletlerden farklı bir özellik göstermesi, genellikle onlardan ayr ı olarak,onlara paralel gelişmeye çalışması niteliğine milliyetler prensibi denir" ifadesiyle milliyetçiliğe ışık tutmuştur. Onun koyduğu milliyetçilik ilkesine göre ben Türküm diyen herkes Türktür. Türk Milleti,Türkiye Cumhuriyeti'nin egemenliğinin kaynağıdır. Türkiye Cumhuriyeti, ortak de ğerler yaratmış , ortak töreni ve ahlâkt de ğerleri olan ve gelecekte ortak amaçları olan bir milletin kurdu ğu devlettir. Bu devlet bir bütündür, ayrılamaz, bölünemez, birlik ve dayanışma milletimizin temel ögelerindendir. Atalanm ızın kanıyla sulanmış bu vatanda herkes e şittir ve hürdür. "Türk milliyetçiliği, ilerleme ve geli şme yolunda ve milletleraras ı temas ve ilişkilerde, bütün ça ğdaş milletlere paralel ve onlarla bir uyum içinde yürümekle beraber, Türk toplumunun özel karakterini ve başlı başına bağımsız kimliğini korumaktır". 144

Büyük Atatürk milletimizin raht yap ısını şu sözleriyle ifade etmiş tir. "Türk Milletinin karakteri yüksektir. Çünkü Türk Milleti, milli birlik ve beraberlik içerisinde güçlükleri yenmesini bilmi ştir. Ve çünkü Türk Milletinin yürümekte oldu ğu geli şme ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasında tuttuğu meş 'ale müsbet ilimdir". Atatürk gençli ğin nasıl yetiş tirilmesi gerektiğ ine dair de şu sözleri söylemi ştir: "Yeti şecek çocuklarımıza ve gençlerimize görecekleri ö ğrenimin sınırı ne olursa olsun, ilk önce ve her şeyden önce Türkiye'nin ba ğımsızlığına, kendi benliğine, milli geleneklerine dü şman olan bütün unsurlarla mücadele etmek gere ği öğretilmelidir". Atatürk "Türk ö ğün, çalış, güven" derken Türk gençli ğinin azimli ve medeniyetçi yeti şmesini öngörmüştür. Halkçılık: Halkç ılık toplum içinde ayr ıcalık ve sınıf farkını reddetmek amacıyla benimsenmi ş tir. Türk Milleti s ınıfsız bir toplumdur. Kanun önünde bütün yurtta şlar e şittir. Halkç ılık ilkesine göre, yönetim milletten gücünü alır. Demokratik olmak esast ır. Hiç bir zümrenin ötekine üstünlüğü yoktur. S ınıf mücadelesi söz konusu de ğildir. Egemenlik halka ve dolay ısıyla halkın oylarına bağlıdır. Babadan oğula egemenliği devralmak yani padi şahhk tarihe kan şmıştır. Marksizmde milli irade ve hürriyet yoktur. Halkç ılık diktatörlüğü reddeder. Barışı, dayanışmayı ve birlikte çalışmayı içerir. Büyük Atatürk bu konuda şöyle söylemiştir: "Milleti yönetme ilkemiz, ulusun ortak ve genel düşünce ve e ğilimine uymaktır. Bu düşünce ve eğilimin gerçek ve ciddi olabilmesi, milletin maddi' ve manevi ihtiyaç kaynaklar ından gelmesine bağlıdır". Devletçilik: Türkiye Cumhuriyeti'nde ki şisel çahşma ve çaba esast ır. Ancak ekonomik alanda halk ın yararına olarak devletin katk ısı da söz konusudur. Devlet ekonomiyi yönlendirir, düzene koyar ve kontrol eder. "Devlet tüm yurtta şların, herhangi bir sanat ve meslekte, zaman ındaki ilerlemenin gerektirdiği derecede başarılı olmasıyla ilgilenir. Bu nedenlerledir ki yurtta şların öğretimi, eğitimi ve sağlığı ile ilgilenmek zorundadır". Bundan ba şka "milli gelirin dağılmasında daha mükümmel bir adalet ve emek sarfedenlere, daha yüksek refah sa ğlanması milli birliğin korunması için şarttır. Bu şartı daima gözönünde tutmak milli birliğin temsilcisi olan devletin önemli görevidir". Atatürk'ün devletçilik anlay ışında milli birlik, adalet ve barış vardır. Kanunları egemen kılmak vardır. Devletçilikte yurt savunması için önlemler almak, önemli bir unsurdur. Ayrıca yollar ve demiryolları sorununda, milli eğitim, sağlık, 145

tarım, ticaret, ulaşım, sanat ve kültür gibi sosyal i şlerde devletin yol göstericili ği şarttır. Ekonomide devlet müdahalesi ve özel sektörün yararh girişimleri birbirini tamamlay ıcı nitelikte olmalıdır. Laiklik: Atatürk şöyle söylemiş tir: "Biz ilhamlar ımızı gökten ve gay ıbtan değil, doğrudan doğruya hayattan alm ış bulunuyoruz. Bizim yolumuzu çizen, içinde ya şadığımız yurt, bağnndan ç ıktığımız Türk milleti ve bir de milletler tarihinin binbir facia ve ıstırap kaydeden yapraklarından ç ıkardığımız neticelerdir." Atatürk bu sözleriyle gay ıptan haber vermeye kalkarak halk ın duygularını sömüren kişileri etkisiz bırakmak istemi ş tir. Nitekim Kur'an'da "yerde ve gökte olanlar gayb ı bilmezler. Onu ancak Allah bilir," ayeti vard ır. Atatürk "gerçeğe nasıl inanıyorsam, dinime de öyle inan ıyorum" demiş tir. Ancak dinin yanlış yorumlanmasına, hurafelere, batıl inançlara ve hilâfetçiliğe karşı olmuştur. Zaten Hz. Muhammed de "hilafet benden sonra otuz y ıldır. Ondan sonra ısırıcı sultanlık olur," demi ş tir. Bu nedenle Türkiye Cumhuriyetinde hilafetin kald ırilması dinin özüne de uygun düşmüştür. Laiklik ilkesiyle din ve devlet i şleri ayrılmıştır. Devletin kanunları teoratik esaslara dayal ı olamaz. Nitekim Mecelle'de "zaman de ğişince hükümler deği şir" ilkesi vard ır. Ayrıca "akıl ve nakil çat ışırsa, akıl nakle tercih edilir" ilkesi de Kurianedan ç ıkarılmış tır. Dünya i şlerinde rehber akıl olmalıdır. Nitekim Hz. Muhammed "insan ın dini, aklıdır. Aklı olmayanın dini de olmaz" demi ş tir. Ayrıca " İnsanlar Rhiret'te akılan derecesinde mevki al ırlar" hadisini söylemi ş tir. Islam hukukunda akıl, sağlam bir delil olarak kabul edilmi ş tir. Laiklik ilkesine göre, herkes inanc ında ve ibadetinde hürdür. Laiklik mezhepçili ği önleme ve milli birliği sağlama bakımından da Cumhuriyetimize güç katm ıştır. inkılapç ılık: inkılapçtlık ilkesi sayesinde eskimi ş ve yıpranmış kurumların yerine yenileri kuruldu. Atatürk bu konuda şöyle söylemiştir: "Inkılap, var olan kurumları zorla değiş tirmek demektir. Türk milletinin, son yüzyıllarda geri bırakmış olan kurumları yıkarak, yerine milletin en yüksek medeni' gereklere göre ilerlemesini sa ğlayacak yeni kurumları koymuş olmakt ır.", "Medeniyet yolunda ba şarı, yenile şmeye bağlıdır. Sosyal hayatta, ekonomik hayatta, ilim ve fen alan ında başarılı olmak için tek geli şme ve ilerleme yolu, budur.", "Yaptığımız ve yapmakta olduğ umuz inkılaplann amacı, Türkiye Cumhuriyeti halk ını tamamen 146

çağdaş ve bütün anlam ve görü şleriyle medeni bir toplum haline ula ştırmaktır. İnkilâplarımızın ana ilkesi budur." Atatürk kadınların toplum kalkınmasına katkısını sağlamış, yeni alfabeyi benimsetmi ş , medeni, cezai ve ticari` kanunlar ı değiştirmiş , kısacası uygar dünyaya gerekli olan kurumları kurarak çağdaşlaşmaya önem vermiştir. Aynca sanat ve kültür alan ında milli ve medeni bir geli şmenin yolunu çizmiş tir. Cumhuriyet döneminde resim, heykel ve musiki ö ğrenimine karşı çekingenlik ortadan kalkmıştır. Atatürk Mfısiki şmaslan, edebiyatç ılan ve öteki sanatç ıları te şvik etmiştir. Devlet Konservatuannı kurdurmuş, resim ve heykel müzesi açt ırmış ve kazılar yapılmasını emretmiştir. Türk diline ve tarihine önem vermi ştir. Böylece bir yandan Türklüğün korunmasını, öte yandan çağdaşlaşmanın yapılmasmı istemiştir.

147

ATATÜRK VE MILLIYETÇILIK Büyük Atatürk, Misak-ı Miltryi gerçekle ştirmek için Türk Milliyetçiliğini esas alm ıştır. Istiklal Savaşı sıralarında çok üzerinde durulan Milli Mücadele, Milli Istiklal, Milli Hareket, Milli Hâkimiyet ve Kuvâ-yı Millİye gibi deyimler, Türk Milliyetçiliğine verilen önemin ifadesidir. Atatürk düşmanı denize döktükten sonra yeni devleti kurma hazırlıklarını hızlandırmış tır. Nihayet 29 Ekim 1923 de Türkiye Cumhuriyeti kurulmu ştur. Türkiye Cumhuriyeti, ümmetçi bir devlet de ğildir. Ümmetçilikte milliyetçilik yoktur. Bir dini lider tarafından birle şme söz konusudur. Teokratik yönetim, Osmanl ı Devletini çökmekten kurtaramam ış tır. Bundan başka hilâfetin merkezi olan Istanbul, i şgal edildiği zaman, İslâm âlemi durumu kabullenmekten başka bir şey yapamamış tır. Esasen hilâfet İslâmiyetin şartlanndan olmam ıştır. İslâm'da babadan oğula saltanatın,ya da hilâfetin geçmesini gösteren bir emir yoktur. Bu sebeple Türkiye Cumhuriyeti, saltanattan sonra hilâfeti de kaldırmıştır. Cumhuriyet döneminde lâiklik kabul edilerek vicdanlara saygı getirilmiş tir. Böylece kutsal dinimiz, siyaset ve ç ıkar tartışmalanndan uzak tutulmu ştur. Devlet kavram ı milli ülküye göre olu şturulmuş tur. Türkiye Cumhuriyeti, Marxismin aksine sınıf hakimiyetini kabul etmemiş tir. Demokratik yönetimi öngörmü ş tür. Hâkimiyet kay ıtsız şartsız milletindir ilkesi kabul edilmi ş tir. Hiç kimseye ayr ıcalık tanınmamış tır. Kanun önünde herkes e şit tutulmuş, vatandaşın vicdan ve kanaatına saygı esas alınmıştır. Atatürk tarihi ba ğlar üzerinde çok durarak Türk Milliyetçili ğinin önemli bir ilkesini belirlemiş tir. 1931 yılında Türk Tarih Kurumu'nun oluşmasını hazırlamış ve daha sonra bu konuda uluslararas ı kongreler yapılmasını istemi ş tir. Böylece Türk milletinin özellikleri ve yüksek yetenekleri dünyaya anlat ılmış tır. Önce Avrupa'da Türkleri ikinci s ınıf insanlar, ya da sarı ırk olarak dü şünen ve yazan tarihçiler vard ı. Atatürk, tarih teziyle bu anlay ışı yıktı. Türklerin iklim, sava şlar,ya da daha verimli topraklar aramak üzere bir çok yere göç ettiklerini tespit 149

ettirdi. Milattan önceden beri Balkanlara, Irak'a, M ısır'a ve Anadolu'ya Ortaasya'dan güçler olduğunu inceletti. Sözgelimi M. Ö. VII. yüzyılda Saka (Eti) Türklerinden önce veya sonra Ortaasya'dan baz ı Türk boylannın Batı İran, Kuzey Irak ve Doğu Anadolu'ya göç ederek geldikleri bilinmektedir. Atatürk, dünya medeniyetine Türklerin katk ısını yazdırdı. XI. yüzyıldan beri Selçuk Türkleri'nin Anadolu'ya kesin biçimde yerle şerek kendi kültürlerini yayd ıklannı, daha önceki Anadolu kültürünü özümseyerek yeni bir uygarl ık kurduklannı araştırma konusu yaptırdı. Medeniyetin bir devaml ılık taşıdığını, bugünkü sınırlarımız içindeki kültürün Türk damgası taşıdığını sergiletti. Şüphesiz Milliyetçilikte sanat ın önemi büyüktür. Büyük Atatürk "sanatsız kalmış bir milletin, hayat damarlarından biri kopmuş demektir" sözüyle Türk sanat ına önem vermiştir. 1937 de Resim ve Heykel Müzesi açtırmış, sergiler düzenletmi ş ve Avrupa'ya ö ğrenciler yollamış tır. Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestras ı'nı düzene sokmu ştur, aynca Devlet Konservatuan'm kurdurmu ştur..Türkiye Cumhuriyeti'nde, resim -heykel ve müzi ğe karşı çekingenlik geride kalm ış tır. Atatürk ayrıca şair ve yazarları teşvik ederek Türk edebiyat ının geli şmesine çalışmış tır. Türk milliyetçili ğinde kültür birli ğinin önemi, asla inkâr edilemez. Yurdumuzdaki camiler, kervansaraylar, edebi ürünler, miisik ımiz milletimizin ortak eseridir. Atatürk milliyetçiliğinde ahlaki de ğerlerin de önemi büyüktür. Türk milletinin kendine özgü ahlaki de ğerleri vardır. Bu değerler adaleti, doğrilluğu, yiğitliği ve sağduyuyu içine almaktadır. Türkler Anadolu'ya geldikleri zaman, öteki din mensuplar ına insancıl davranmışlar ve kendi değerlerini sevdirmişlerdir. Böylece Türk düşüncesi ve kültürü ruhları etkilemiş ve bugünkü sınırları= içindeki vatanda şlanmızı kapsayan Türk Milleti olu şmuştur. Tarih boyunca milletimizi ortak töre ve de ğerler güçlendirmiştir. Misafırperverlik, aile hayatı, karşılıklı saygı ve sevgi gibi bağlar, millet olarak dayanışmanın güzel örne ği olınuştur. Türk töresinde birlik ve dayan ışma aile hayatında çok önemlidir. Ailenin başkanı erkektir. Ancak kad ın saygıdeğer bir varlık olup erkeğin danışmanı ve dert orta ğıdır. Karşılıklı sevgi ve çocukların şefkatle büyütülmesi esast ır. Atatürk "sosyal hayat ın kaynağı,aile hayatıdır.","E şini mutlu edebilecek herkes evlenmelidir" ve "bu millet esas terbiyesini aileden almaktad ır" demiş tir. 150

Ailede çocuğa vatan, millet, bayrak, ana-baba ve vatanda ş sevgisi aşılanmandır. Çocuklar susturularak de ğil, eğiterek yeti ş tirilmelidir. Şerefli Türk kadınının ilk işi çocuklarını eğitmek ve yuvasına gönül vermektir. Kad ın yurt bütünlüğünden, kalkınmasından ve yurdun sosyal geli ş mesinden sorumludur. Kanun önünde kadın ve erkek e şittir. Kadın devlet dairelerinde ekme ğini kazanabilir ve Büyük Millet Meclisine seçilebilir. Cumhuriyet Kanunlar ı, kadının mirastan yarım hak almasını geride bıraktığı gibi çok evliliği de yasaklamıştır. Türk Milleti, tarih boyunca vatan tehlikeye u ğrayınca elele vermesini bilmiş ve dayanışmanı n en güzel örne ğini vermiştir. Özellikle istiklâ1 Sava şında bu dayanışmanm en güzel örne ğini buluyoruz. Geçmiş olaylarda kader birli ği yapmış olmak,milletimiz için ö ğünç kaynağıdır. Kaderde, kıvançda ve tasada birlik Türk Milletinin tarih boyunca başarısını sağlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti, kapitülasyonlara kar şı çıkarak milli ekonomiye önem vermi ştir. Yalnız siyasi bağımsızlığı değil, ekonomik bağımsızhğı da sağlamıştır. Halkın refahını ve kalkınmayı sağlayıcı tetbinleri öngörmü ştür. Milliyetçilikte daha önce dedi ğimiz gibi kültür birliğinin, dil ve sanatın büyük önemi vard ı r. Büyük Atatürk Türk Dil Kurumu'nu kurdurarak temiz ve güzel bir Türkçenin geli şmesini öngörmüştür. İbn Sina gibi Türk dü şünürlerinin ara ştırma konusu yapılmasını istemiştir. Mimar Sinan, Fatih Sultan Mehmet ve Barbaros Hayrettin Pa şa'nın heykellerinin yapılmasını istemiştir. Vakıf eserlerin korunmas ı için Cumhuriyet döneminde köklü tedbirler al ınmıştır. Türkiye Cumhuriyeti'nin kabul ettiği milliyetçilik ilkesi, birinci ve ikinci Me şrutiyet dönemlerindeki Türkçülük ve Turanc ıhk akımlarından farklıdır. Bu dönemlerde hem ümmetçilik hem de Turanc ılık kaynaş tırılmak istenmiştir. Aynı zamanda osmanhlıktan ve padişahtan sıynlmak söz konusu olmam ış tır. Türkiye Cumhuriyeti Milliyetçili ğinde ise, halkın egemenliği ve seçme hürriyeti temeldir. Cumhuriyet lâik temel üzerine kurulmu ştur. Dünyada her ulusun kendi kaderini çizmesi ilkesine saygı gösterilmi ş tir. Yurtta barış , dünyada barış ilkesi kabul edilmiş tir. Fikri hür, irfanı hür ve vicdanı hür gençler yetişmesine önem veren Cumhuriyet, din hürriyetini de güvenceye alm ıştır. Herkesin dilediği gibi ibadetini yapmasını öngörmüş ve dinde zorlama olmayaca ğını, ilke olarak benimsemiştir. Böylece Türk Milliyetçili ği teokratik bir dü151

zeni esas almamış tır. Diyanet İşleri Başkanlığı'na yönetimde yer vererek halkın yetkisiz kimselerce dint aç ıdan sömürülmesini önleme ğe özen göstermiştir. Dini sorunlar için bu kuruma ba şvurulmasını sağlamıştır. Uyuşukluk yuvası haline gelen tekke ve zftviyeleri kapatm ıştır. Türk Milliyetçiliği akılcı yöntemi kabul ederek bilimsel çalışmaların hızlanmasını sağlamıştır. Atatürk milletimizin ça ğdaş uygarl ığın üstüne çıkarılmasını amaç olarak göstermi ştir. Kısacası Atatürk'ün getirdi ği Milliyetçilik ilkesinde ortak tarih, ortak ülkü, ortak kültürel de ğerler, Türk ahlâkı, vatana bağlılık söz konusudur. Millete, Türk Devletine ve Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne saygı esastır. Ben Türküm diyen herkes Türktür. Büyük Atatürk "ne mutlu Türküm diyene" demi ştin Ayrıca gençliğe yol gösterirken, "muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur" buyurmuş tur.

152

ATATÜRK VE SANAT Büyük Atatürk, sanatın değeri üzerinde çok durmu ştur. Gençlerimizi ve halkımızı sanatla uğraşmaya te şvik edici birçok sözler söylemiştir. Onun birer özdeyiş niteliğinde olan şu cümleleri ne denli derin anlamlar taşımaktadır: "Sanatsız kalmış bir milletin hayat damarlanndan biri kopmuş demektir." "Hepiniz mebus olabilirsiniz, vekil olabilirsiniz, hatta cumhurba şkani olabilirsiniz, fakat sanatkar olamazs ını z." ,"Sanatkar, toplumda uzun cehd ve gayretlerden sonra, an ında ışığı ilk duyan insandır", "Sanat güzelli ğin ifadesidir." Büyük Atatürk, her şeyden önce Türk sanat ının bağımsız bir kişiliği olduğunu, bütün dünyaya tan ıtmak istemiştir. Daha önce Türk sanatı , ya Araplara ya da İranhlara mal ediliyordu. Aynca Cumhuriyet-' ten önceki dönemlerde, kimi sanat dallar ına karşı bir çekingenlik vard ı. Özellikle resim, müzik ve heykelt ıraşhk alanında bu çekingenliği göZlemek mümkündür. Gerçekte, Kur'ân âyetlerinde, resmi yasak eden aç ık bir hüküm yoktur.Ancak Buhari'de bulunan bir hadiste resim yapanlar ın, Ahire t' te yaptıkları resime can veremiyecekleri ve bu yüzden de cezaland ınlacaklan belirtilmi ş tir. Kur'an'da putlar yap ıp, bunlara tapınmak da yasaklanmış tır. Ancak, burada bir incelik vardır. Putu, tapmak için yapmakla, heykeli sanat için yapmak aras ında fark vardır. Yine resmi, putların benzerini simgelemek üzere yapmakla, ba şka yararlı ve sanatsal amaçlarla yapmak arasında da fark vard ır. İslam aleminde başlangıçta müziğe karşı bir çekingenlik olmamış tır. Hatta Hz. Muhammed, "düğünlerinizi tef çalarak şenlendiriniz" demi ştir. Yine Islam Peygamberi'nin, Hz. Ayşe'nin evinde şarkı söyleyen Arap kızlarını dinlediği Sahih-i Buharrde belirtilmi ş tir. Bununla birlikte resim ve heykeltıraşhk alanmda putatapıcılığın yasaklanması nedeniyle çekingenlik görülmü ştür. Müzik alan ında ise, zamanla tutuculuk nedeniyle k ısıtlamalar görülmüştür. Oysaki Hz. Muhammed Mekke'nin fethinden sonra Kabeedeki Meryem'in kuca ğındaki İsa'nın tablosunu yerinde bırakmış ve sanatla uğraşmayı teşvik etmiştir. 153

İslam dini geniş bölgelere yay ıldıktan sonra, zamanla resim sanatının canlanmaya ba şladığını görmekteyiz. Özellikle Emevilerden itibaren resim sanat ına ilgi duyulduğu görülmektedir. Abbastlerin Yunancadan ve Süryancadan Arapçaya çevirdikleri kimi kitaplarda resimlere rastlanmış tır. Geç Abbas? döneminde minyatür sanat ının gelişmeye başladığına tanık olmaktayız Harirıenin Makamâtel, Kelile ve Dimne gibi eserlerdeki minyatürler oldukça tan ınmıştır. Daha sonraki dönemlerde Re ştdüddin'in Câmi'ut-Tevânh adli eserinde oldö ğu gibi minyatürlerde çe şitli figürlere yer verildi ği görülmüştür. Heykeltraşhk alanında da islam Aleminde bir çok kabartmalara rastlanmaktadır. Musul'da, Diyarbakır'da ve Suriye'de İslami dönemde yapılmış kabartma arslanlara rastlanm ıştır. Selçuklularda da Konya'da bulunan iki kabartma arslan örneğinde olduğu gibi (halen Atina'da Akropol müzesinde) heykeltıraşhğa rastlanmıştır. Ayrıca Selçuklulann çeşitli hayvan ve çiçek resimleri yaptığı bilinmektedir. Esasen Türklerde V nci yüzyıldaki Tukyulardan ve VIII nci yüzy ılda özellikle Uygurlardan beri duvarlara yap ılmış resimlere rastlanm ıştır. Türkler müslüman olduktan sonra kendi geleneklerini yitirmemi şlerdir. Resim, müzik ve kabartma heykeller bizim kültür tarihimizde İslâmt çekingenliğe rağmen az çok devam etmi ş tir. Ancak XVI ncı yüzyıldan sonra medresenin katı kuralları yüzünden sanata kar şı çekingenlik artmıştır. Gerçek manada Osmanl ıların resim sanatına eğilmeleri 1870 yılmdan sonra hızlanmıştır. Bu ara 1453'te İstanbul'u fetheden Fatih Sultan Mehmet'in sanata önem verdiğini ve sanatç ıları teşvik ettiğini ve nitekim İtalya'dan Bellini'yi getirterek portresini yapt ırdığmı unutmamak gerekir. Ancak II nci Bâyezid gibi kimi padi şahlann, sanatsal faaliyetleri aynı heyecanla te şvik etmediklerini kaydetmek yerinde olur. İşte büyük Atatürk, İslâmm yanlış yorumlanması yüzünden sanat faaliyetlerinin dura ğan halde kalmasına son verdi. Cumhuriyet döneminden sonra Türk çocuklar ı sanattaki yeteneklerini ba şarıyla ortaya koymaya ba şladılar. Atatürk, amacını gerçekle ştirmek için uygulamalara da geçti. 1937'de II nci Türk Tarih Kongresi'nden sonra, Dolmabahçe Saray ı'nda sergi açtırarak, çe şitli sanat yapıtlannı bir araya getirdi. Hitit, Helenistik dönem, Roma, Selçuklu ve Osmanl ı sanat yapıtlannı sergileterek konuya verdiği önemi gösterdi. Ihmal edilmiş bir durumda bulunan, Sanayii Nefise Mekteb-i Âlisi'ni, Fındıklı'da daha iyi bir binaya ta şıttı. Bu okul daha sonra Güzel 154

Sanatlar Akademisinin temeli oldu. Ankara'da Devlet Konservatuvan'm kurdurdu. Ayrıca Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası'nı düzenletti. Dolmabahçe Sarayı veliand dairesinde bir resim ve heykel müzesinin açılmasım sağladı. Kısacası, edebiyatçilan, müzisyenleri, heykelt ıraşlan, mimarlan ve ressamları te şvik etti. Atatürk, sanatın üzerinde bu denli dururken Türk kültürünün, dünyaca tanınmasmı istiyordu. Bu nedenle Türk dili ve tarihi yan ında, kültürün temel ögelerinden olan sanat üzerinde de durdu. Bir ulusun ortak anılarının yaşamasında birliğinin güçlenmesinde, tarihinin canlanmasında anıtlaşan eserlerinin büyük pay ı vardır. Büyük Atatürk'ün buyurduğu gibi sanat güzelli ğin ifadesidir. Güzel ise, ruhun ince duygularının, derinliklerinin ve heyecanlar ının yansımasıdır. Güzeli konu edinen sanat sayesinde düzen, uyum, de ğişiklikte birlik ifade edilir Sanat toplumla insanın kaynaşmasını da sağlar. Can sıkıntısını önler. İnsani soylu kararlar almaya yöneltir. Kimi zaman insanı büyüler. Çıkarsız hazlar duymay ı sağlar. İnsana doğanın temel ilkelerini sezdirir. Ruhsal doyurn verir. Güven verir. Nitekim büyük Atatürk de Türk çocuklar ına "öğün, çalış , güven" demiş tir. Çocuklarımız' güvenli yeti ş tirmenin bir yolu da sanatla e ğitmektir. Bu nedenle büyük Atatürk'e bu alanda da şükran borçluyuz.

155

ATATÜRK VE ÇAĞDA Ş LA ŞMA Konumuz çağdaşlaşma ve Atatürk'tür. Mademki Atatürk ve ça ğdaşlaşmadan söz edece ğiz, o halde teokratik, büyük bir imparatorlu ğu geride bırakarak, taptaze güçlü Türkiye Cumhuriyeti'nin nasıl kurulduğunu dile getirmek gerekir. Bu halde tarihimizin belli dönemlerine inmek de gerekiyor. Çok k ısa bir özet yapmak istiyorum. Bilindiği üzere Türkler, kitle halinde X. yüzy ıldan itibaren islâmlaşmışlar, ancak islâmla ş tıktan sonra da kendi kültürlerini, törelerini yaşatmışlardır. Daha sonra dünyan ın çeşitli yerlerine do ğru göç etmi şler, akınlar yapmış lar, 1071 Malazgirt Sava şı 'ndan sonra da kesin olarak Anadolu kapılan aç ılmış ve Marmara sahillerine kadar yay ılmışlardır. M nci yüzyılda durum böyledir. Türkler Anadolu'ya geldikleri zaman,kendi kültürlerini de ta şıdıkları için, esasen ho şgörülü bir ulus olduklan için, buradaki insanlara da sevgi kucağını açmışlardır. Burada özellikle XII - XIII ncü yüzy ıllarda bazı mütefekkirlerin çok olumlu, birle ş tirici, yapıcı çalişmalannı da görmekteyiz. Çünkü İslâm dini Türklere yeni bir ruh vermi ştir. Ancak bizim ulusumuzun İslâmiyeti yorumlamalar ı daha mantıld ve daha yumuşak olmu ştur. Bu yumu şak hava içindedir ki Hac ı Bekta ş Veliler, Mevlâna'lar, Yunus Emre'ler, AhI Evran'lar yeti şmiştir. Sözgelimi Ahî Evran kurduğu örgütle dü şkünlere yardım etmiş , bir yandan da Türklerin ekonomik alanda üstün duruma geçmelerini sa ğlamıştır. Bu örgüt aynı zamanda terbiyevi, ahlâld bir örgüttür. Gündüz i şinde çalışan insanlar, akşam da, Orta Asya'dan beri getirdikleri gelenekleri terennüm etmi şler, şiirler okun ıuşlar, rakslarını yapmışlardır. İş te özellikle Beylikler Döneminin, Selçuklular Dönemi'nin ürünü olarak, barış , karde şlik ve yumu şak bir din anlayışı, vicdanlara saygı, Türk düşüncesi etrafında insanları birleştirmiş tir. Çünkü onlar islâm' ın "Lâ ikrâhe fi'd-din", "Dinde zorlama yoktur" ilkesine de uygun olarak herkesin vicdan özgürlü ğüne saygı göstermişler, öbek öbek herkes İslâmı kabul etmiş ve Türk-İslâm dü şüncesi MI - XIII ncü yüzy ıllardan itibaren, temeli olarak Anadolu'ya yerle şmiştir. Ve böylece yepyeni bir ulus, Türk ulusu varlığını göstermi ş tir. Türkler eski kültürü de özümsemişlerdir. Çünkü bu topraklar üzerinde öteden beri Hititlerden önce, 157

Sümerlerden gelen, Dicle ve F ırat nehirleri arasındaki yeri de kapsayan, M.Ö. 5000 yıhndan sonra zenginle şen bir kültür var. Bu kültürü kaynaş tıran , zenginleştiren, özümseyen yine bizim ulusumuz olmu ştur. Yalnız bu değil, aynı zamanda XII nci yüzyılda Haçh Seferlerine kar şı İslâmiyeti savunan Türkler olmuştur. Omuz omuza bugünkü smırlanmız içindeki topraklar ı savunmak için atalarımız savaş vermişler ve bu toprakları korıımuşlardır. Ulusumuz bir yandan kültür alan ında bütünle şirken, diğer yandan da İslâmiyeti savunmu şlar, ayrıca bir vatan kavram ı da onlarda yerle şmiştir. Tabii bu geli şmede kültürün, sanat ın ve zamanın çağdaş değerlerine e ğilmenin büyük katkısı vardır. Zaten İslâm dini öyle bir dindir ki her ulus kendi soyas ına göre ondan nasibini almıştır. Özellikle IX ncu yüzyılda, daha önceki dönemlere dayal ı olarak büyük bir İslâm rönesansının doğduğunu bilmekteyiz. Bu dönemde gerek Grekçeden, gerek Süryancadan ve gerek Pehleviceden bir çok eserlerin Arapçaya çevrildiğini, riyaziyede, astronomide, t ıpta felsefede büyük bir hamlenin olduğunu bilim tarihi kitapları yazmaktadır. İşte bu atılımlarla Avrupa, o zamanlar koyu fikir karanl ıkları içinde yüzerken, papazlar parsel parsel cennet satarken, müslümanlar dünyada çal ışmanın, akılcı davranmanın, medeniyete ve ça ğdaş uygarlığa yönelmenin değerini vurguluyorlardı. Avrupa bir zaman geldi ki, bu İslâmi bilimsel eserleri kendi dillerine, yani Lâtinceye aktarma ihtiyac ını duydular. Latinceye aktarılan eserler arasında yine bizim büyük Türk mütefekkirlerinin eserleri ba şta gelir. Bunlar arasında baş ta Faraffnin, Biruanin, kendisine Beyruni de denen fizikçi astronom, co ğrafyacı, aynı zamanda bilim tarihçisi olan Biruanin, İbn Sina'nın (büyük bir tabib, büyük bir filozof olan İbn Sina'nın) eserleri gelir. İbn Sina'nın Kitabu' ş-Şifâ'sı, KitabuenNecât' ı Lâtinceye çevrilmi ş tir. al-Kânun fitt-T ıbbeı çevrilmiştir. Onyedinci yüzy ıla kadar bu eser tüm Batı üniversitelerinde okutulmu ş tur. Kaynak eser olarak okutulmu ştur. İbn Sina tıbbın babası sayılır. Ilipokrat'tan sonra en büyük doktor say ılır. Hatta Farabi'nin İhsâu'l-Ulâm'u Lâtince'ye çevrilmi ştir. Bunların örnekleri çoktur. Bunu şunun için söylüyorum: Bizim ulusumuz Anadolu'ya bamba şka bir kültür getirip kaynaşma yaptıysa, damgasını vurduysa, tarihin derinliklerinden gelen bir kültürü ve bir bilimcili ği sayesinde ba şarmış tır. Çe şitli kültürleri tanımış, hiçbir zaman tutucu bir ulus olmam ış , kadına saygı göstermiş ve çağın araç ve gereçlerini ise kendi bünyesine uydurmu ş tur. Akılcıhğıyla, sanat üstünlü ğüyle ve teknik üstünlü ğüyle düşmanlarını yenmiş ve Anadolu'ya kendi damgas ını vurmuştur. 158

Beylikler döneminin sonlar ına doğru Osmanlı İmparatorluğu'nun kurulduğunu görüyoruz 1299'da. Osmanl ılar da aynı atılımla, aynı hoşgörüyle, aynı teknik bilgilerle ilerlemeye devam etmi şlerdir. Osmanlı orduları kı sa sürede Rumeli'ye geçmi şler, Avrupa'ya geçmi şler, zaferden zafere ko şmuşlar. Bu konulan pek kısa geçmek zorundayım, zaman ayarlaması için. Hepiniz biliyorsunuz Fatih 1453'te Istanbul'u almış ve Yeni Çağ'ın başlamasını da başarmış tır. Yavuz Sultan Selim'ler, Kanunt Sultan Süleyman'lar yine ayn ı atılımcı ruhla tarihimizi şereflendirmişlerdir. Büyük zaferler kazanm ışlardır. Türkün onurunu yükseltmişler, dünyanın en büyük ve en uzun imparatorluğunu kurmuşlardır. Ancak ne yazık ki, tarihin kimi dönemlerinde Islâmiyetin dar bir biçimde, mutaassıb bir biçimde yorumland ığına da tanık olmaktayız. Işte bütün felâket de buradan kaynaklan ıyor. 1547 yılından itibaren artık medreseler ça ğdaşhğını yitirmiş , şerhçilik başlamış , felsefe yasaklanmış , müsbet bilimler de en az dereceye indirilmi ştir. Bu tarihten sonra Osmanlı İmparatorluğu'nun duraklamağa başladığını ve XVII nci yüzyılda da gerileme sürecine girdi ğini hepimiz biliyoruz. Artık Osmanlı orduları serhadlerden, sınırlardan zafer haberleri getirmiyor. Yenilgi haberleri getiriyor. O zaman padişahlar ve ileri gelenler bunun sebebi nedir diye kara kara dü şünmeye ba şlıyorlar. Anlıyorlar ki çağdaş bilimi alamıyorlar, çağdaş bilime yönelemiyorlar. Bat ı,Rönesansla her şeyi halletmi ş, İncil'i ba şka dillere çevirmi ş , sanatta ve fikirde uyanma olmuş, pusula ve barutu geli ştirmiş, ticaret yollarını elinde tutmu ş ve ekonomiyi güçlendirmiş , akılcılığa yönelmiştir. Osmanlı devleti ise teokratik bir devlettir. Dinin özünde bulunan ak ılcılığı, bilimciliği bir tarafa itmiş, şerhçilik başlamıştı. Oysaki İslâm dini daima bilimi tavsiye eden bir dindir. Izin verirseniz baz ı âyetler de okuyacağım. "Hel yestevillezIne yalemüne vellezIne lâ yalemün", "Hiç bilenlerle bilmeyenler e şit olur mu?" diyor âyet ve yine Hz. Peygamber buyuruyor: "Utlubu'l-ilme ve lev bi's-Sln", "Çin'de de olsa git ilmi al". Çinde tefsir, hadis, fıkıh yok, başka ilim var, ama Peygamber git al diyor. Yahut "el-ilmu farklatun likülli müslimin ve likülli müslimetin", "ilim kad ın ve erkek bütün müslümanlara farzdır," diyor. Ama biz kadınlar ı arka plana itmişiz. Islâmın ruhuna ters olarak. Tabii bunun sonucu olarak o büyüyen imparatorluk, tarihimize şerefli sayfalar kazand ıran imparatorluk, belli bir süreçten sonra gerileme ğe başlıyor. Danışmanlar diyor ki; Avrupa'dan yeti şkin subaylar getirelim. Mütehassıslar getirelim, evvela çağdaş teknik araç ve gereç ile orduyu güçlendirelim. İkinci olarak eğitim müesseselerini geli ş tirelim, çağdaş yapalım. Medrese yetmi159

yor ve bunun için I. Mahmud'dan itibaren Bat ı'dan uzmanlar getirmeye baş hyorlar. Daha sonra III ncü Mustafa gelir. III ncü Mustafa yenilikçi bir padişahtır. Fakat yine de hurafelerin etkisindedir. Bak ınız, o zamanki devletin reisi III ncü Mustafa müneccimlere de inanmaktad ır. Onun devrinde Avrupa'da yedi sene sava şları olmuş. Avrupa'da küçük bir krallık olan Prusya dü şmanlarını yennliş . Kral Frederik'e elçi gönderiyor III. Mustafa; Bu Padi şah elçiye diyor ki: "Frederik'e söyle bana ne olur üç tane müneccim göndersin, şu işleri halledeyim." Frederik gülüyor ve diyor ki elçiye: Ben müneccim göndermiyece ğim. Üç tane nasihat edece ğim senin padişahına: 1- Hazarda ve seferde yani banş ta ve sava ş ta güçlü bir ordu bulundursun. 2- Hazineyi dolu tutsun, ekonomisini düzeltsin. 3- Tarih okusun. Cevab ım budur benim, diyor. Demek ki bocalama öyle ki, Padi şah bir yandan yenile şmenin, çağdaşlaşmanın gereğine inanıyor, bir yandan da medresenin etkisindedir. III ncü Mustafa'dan sonra, III ncü Selim'in de yenilik hareketlerine devam ettiğini görmekteyiz. III. Selim'in "Nizâm-ı Cedid" hareketini başlattığı, bu adla bir ordu kurduğu bilinmektedir. Ve art ık "Deniz Okulu", "Topçu Okulu" kurulmu ş ve bazı uzmanlar orduda yenile şmeye doğru gitmişlerdir. Kabakç ı Mustafat ıun irticai hareketiyle III ncü Selim bertaraf edilir. Yerine IV ncü Mustafa getirilir ve o da i şe yaramaz bir adamd ır. Neticede II nci Mahmud iktidara gelir. II. Mahmud 1808 de i şe başlar. Yenilikçi bir padişahtır. İlk iş olarak artık sık sık kazan kaldıran, eskiden zaferden zafere ko şan, fakat zamanla bozulan Yeniçeri Oca ğını ortadan kald ırıp yepyeni bir ordu kurmak ister. Bunu ba şanr. Ayrıca 'M ek te b-i T ı bbiyy e'yi açtırır. 'H arbiy e' aç ılır bu dönemde Batıhlaşma hareketi hızlanır ve neticede 1839'a kadar gelinir. 1839'da yeni bir dönem ba şlar. Padişah Abdülmecit'tir. "G ü 1 h a n e Ha tt- ı Hümayun u" ilân edilir. Art ık padişah, memleketin kaderinde kayıtsız şartsız söz sahibi değildir. Ama kendinden gelen bir iradeyle halka yemin ediyor, kanunlara, koydu ğu nizamlara ben de saygılı olacağım diyor. Bir Adliye Meclisi var. Kanunlar ı o yapacak, Tabii bu da yetmiyor. 1856 Islâ ha t F e r m a n ı 'nı görüyoruz. Tanzimat ferman ıyla gelen haklar, biraz daha kuvvetlendiriliyor. Müslümanlar ve gayr-i müslimler, müslüman ve h ıristiyanlar kanun önünde e şit tutulmaya çalışılıyor. Çalışma hürriyeti söz konusu oluyor. Adalet, müsavât kavramlar ı gündeme geliyor. Ama bu da yetmiyor. Bunlar ilk lâik atılımlar olmakla birlikte devletin temeli yine teokratiktir. 160

Nihayet 1876 M e ş r u t i y et hareketini görüyoruz. Art ık Osmanlıların bir parlamentosu vard ır. Seçimle gelmi ş , kanun yapan bir parlamento vard ır. Ama IInci Abdülhamid Anayasa'ya bir madde koydurmuştu. istedi ği zaman meclisi dağıtabilecekti. Nitekim 1877-1878 Rus savaşı yenilgisi bahane edilerek 1878 de meclis la ğvedilmiştir. Tek başına II nci Abdülhamid memleketi yönetme ğe başlamıştır. Bununla birlikte artık yenilik hareketleri devam ediyor, Padi şah devam ettirmek zorunda kahyor. Bir yanda S ıbyân okulları ve medreseler gibi dini okulları var, öte yanda, Rü ştiye, İdâdt, Sultant'ler var. Dârul-Muallimât açılıyor. (Kız Muallim Mektebi) Dârul-Muallimin aç ılıyor (Erkek Muallim Mektebi). Mülkiye mektebi aç ılıyor. Memlekette teknik alanda bir geliş me arzu ediliyor. Ne de olsa artık şer't kanunlar yanında parlamento da toplumun ihtiyac ına göre kanun yapmak istiyor. Ancak devlet dintdir. Ayrı ca Cevdet Paşa başkanlığında Mecelle hareketi var. Mecelle, Osmanh devrinde yap ılan bir yenile şme, bir çağdaşlaşma hareketidir. Yani İslam dinine Kur'ân'a dayanarak yeni hükümler koyma hareketidir. Fakat yine kaynak Kur'ân oluyor. Kur'ân'a dayanarak yorum ve kanun yapılıyor. Padişah bunu kabul ediyor, ulemâ da kabul ediyor. O zamanın müderrisleri, şimdiki deyimiyle profesörleri, "zaman değişince hükümler değişir" diyor. Bu Mecelle'nin me şhur ilkesidir. İkincisi "iza tearadal-aklu ve'n-naklu kuddime'l-aklü ale'n-nakli". "Akıl ve nakit çat ışınca akıl nakle tercih edilir." Bu da Mecelle'nin bir ilkesi. Üçüncüsü ise "zaruret, gereklilik mahzurlar ı mübâh kılar." Bu gibi ilkeler lâikle şme hareketi oluyor. Günün toplumunun ihtiyaçlarına uygun kanunlar yapılmak isteniyor. Ama devletin yine temel nizam ı teokratiktir. Yine ba ş ta bir halife var. Ancak Mecelle'de "Lâ ikrâhe fi'd-din" "dinde zorlama yoktur" âyeti uyar ınca vicdan hürriyeti tan ınıyor. 1908 de II nci Me şrutiyet hareketini görüyoruz. İttihad ve Terakki iktidardad ır. Abdülhamid tabii' bunu bir türlü özümseyemiyor. 1909, 31 Mart irticai hareketi oluyor. Arkas ında II nci Abdülhamid'in rolü var diye onu hal' ediyorlar. Bu dönemden sonra, 1911-1912'lerde Trablusgarp Sava şı 'nda buluyoruz kendimizi, Daha sonra 1912-1913'lerde Balkan Sava şı'nın, 1914'te I. Cihan Savaşı'nı n içinde buluyoruz kendimizi. 1918'de yenik olarak ç ıkıyoruz. İşte teokratik imparatorlu ğun kısa bir tarihçesi... ,

Tabii,yenilgiye u ğradığımız için, Batı ülkeleri, o zaman savaştığımız devletler, Osmanl ı İmparatorluğu'nu paylaşma hazırlıkları içinde161

dirler. Zaten gerileme döneminden itibaren Osmanl ılar hasta insan kabul edilmiş, Sovyetler Birli ği öteden beri sıcak denizlere inmek istemiş tir. Bu yüzden Türkleri, Osmanl ılar sık sık zorlamış tır. Ama bu sıralarda Rusya'da bir ideoloji ihtilal yapm ış ve Rusya Türkiye'yi paylaşma pazarl ığından kısa bir süre için çekilmek zorunda kalm ış . Diğer ülkeler yurdumuzun çe şitli bölgelerinde toprak kazanmak için tasavvurlannı gerçekle ş tirmeye ba şlamışlardır. Urfa, Mardin, Gaziantep'i Fransızlar; Konya, Antalya'y ı İtalyanlar; Izmir tarafını Yunanlılar almak istemiş ler, daha sonra bunu Sevr'de maddeye geçirmi şlerdir. Doğu Anadolu'da bir Ermenistan dü şünmüşler, bugünkü İrak'la Suriye arasında etnik bir devlet dü şünmüşler. Türklere ancak Kastamonu ve Ankara taraflar ında küçük bir toprak parças ı bırakılmış. Ordu 9-10 yıldır sava ş içerisinde olduğundan, yeterli subay kalmam ış , millet yorgun, iç isyanlar almış yürümüş, böyle bir ortamda büyük bir güne şin Samsun'da doğduğunu görüyoruz. Bu güne şin adı Büyük Atatürk'tür. Mustafa Kemal Atatürk'tür. Mustafa Kemal, Samsun'a tabir, ordu müfetti şi olarak gelmi ş tir. Amasya Genelgesi'ni yay ınlamış , Erzurum ve Sivas Kongreleri'ni gerçekleş tirilmiş , çeş itli Müdafaa-i Hukuk Ce ıniyetlerini, yani hukuku savunma derneklerini birle ş tirmiş tir. Bir tarihi gerçeği burada belirteyim. Büyük Atatürk yaln ız Anafartalar'da milletin kaderini de ğiştirmemiş , yalnız Anafartalar'da büyük zaferler elde etmemi ş , Yıldırım Orduları'm tekrar derlemek gibi, Bitlis Cephesi'nde çarp ışmak gibi çok müstesna hizmetler yapm ıştır. Istanbul'da vapura bindi ği zaman, Mustafa Kemal'i herkes görmek ve birbirine göstermek için harekete geçermi ş. Bu kadar da büyük bir ünü var. Onun için Anadolu'ya ayak bast ığı zaman, Türk milletinde de büyük bir umut belirmiştir. Son derece cesur ve keskin zekas ı vardı. Konuştuğu insanlan etkisi altına alan bir vasfı vardı. Cenab-ı Allah'ın bir lütfu olarak. O zamanki Osmanl ı Padişahı ile arası iyi değildir, özellikle kabineyle. Atatürk, rütbesini de soymu ştur. Erzurumedan Sivas'a gelirken bazı eşkiyalar da tahrik edilmi ş , önünün yolda kesilece ği kendisine bildirilmiş tir. Atatürk "hay ır devam edeceğ iz ve Sivas Kongresi'ni gerçekleştireceğiz" demiş tir. O sırada mandut sayıda arkadaşları var, bir iki otomobil var. Yolda, sava ş nizamına geçiyor ve "arkada şlar eğer eşkiyalar yolumuzu keser, vurursa sava şım. Sağ kalanlar, Sivas Kongresi'ni gerçekle ş tireceklerdir,' ' diyor. Böyle bir imanla hareket etmi ştir. Fakat e şkiya cesaret edip ç ıkamamış tır. Ve Sivas Kongresi gerçekle şmiş tir. 162

Neticede Ankara'da Büyük Millet Meclisi toplan ıyor. Istiklal Savaşı kahramanlan Misak-ı Milli'yi gerçekle ştirmek istiyorlar. Ba şarıyorlar 29 Ekim 1923'te Türkiye Cumhuriyeti kuruluyor. Türkiye Cumhuriyeti yepyeni bir sistem üzerine kuruluyor. Cumhuriyet'i Büyük Atatürk ilkin gençliğe emanet ediyor. "Muhtaç oldu ğunuz kudret damarlann ızdaki asil kanda mevcuttur" diyor. Böylece de Türk gençliğine güven vermek istiyor. Onları umutla dolduruyor. I şte bu umut, bu güvenledir ki Cumhuriyet her geçen gün daha güçlenmi ş tir, onun attığı temeller üzerinde.. Bir tak ım büyük inkilâplan gerçekle ştiriyor Büyük Atatürk. Asıl Cumhuriyet'in gücü de oradan geliyor. Bu inkilâpların başında bir türlü halledilemeyen hilafet meselesi vard ır. Vandettin 1922 de çekip gitmi ş tir, bir Ingiliz gemisiyle. Ama Abdülmecid Efendi halife seçilmi ş, fakat yine rahat durmuyor. Büyük elçileri kabul ediyor, kimi yedek subaylar ı çağırıyor, onlarla dedi kodu yapıyor. Tahsisatının arttırılmasını istiyor. Gösteri şle ve dini politikaya alet eder biçimde her cuma namazını bir yerde kılmaya başhyor. Böylece Ankara'daki hükümetin yanında bir de ben varım demek istiyor. Bunun üzerine 3 Mart 1924'te Büyük Millet Meclisi ve ba ş ta büyük lider Atatürk, hilafeti ilgâ ediyor. Böylece teokratik devlet tarihe kar ışıyor. Lâik bir devletin temeli at ılıyor. 1924'te kabul edilen önemli bir ilke daha var. Özellikle ö ğrenciler için, eğitim için son derece önemli bir karard ır. Bu da Tevhid-i Tedrisat Kanunu. Çünkü daha önce bir yandan S ıbyân ve Medrese okullarında irticai eğitim varken, öte yandan Sultannerde, Rü ştiyelerde ça ğdaş, teknik usallerle eğitim yapılıyordu. Bunları ortadan kald ırarak tek sistem halinde e ğitime gidilmiş , kadın, kız-erkek ö ğrenci ayırımı kaldırılmış , herkese imkân haz ırlanmış tır. Yine 1925 'te tekke ve zâviyeler kapat ılmış tır. Hemen belirteyim ki, her müessese ba şlangıçta iyi niyetle kurulabilir. Tekke ve zâviyeler, radyonun televizyonun, basının, trenin, teyyarenin, telgrafın, telefonun olmadığı dönemlerde, belki bir ilim yuvas ı olmu ştur. İyi hizmet vermiş tir. Ama zaman geçince, asırlar geçtikçe y ıpranmış , genellikle istismar vasıtası olmuş, halk ı sömürme vasıtası olmuştur. Ve bir takım meskenetin, tembelli ğin yuvası haline gelmiş tir. Tekke ve zâviyeleri bunun için büyük Atatürk kapatm ış tır. "Biz ilhamlarımızı gaybtan değil, toplumun gerçeklerinden alırız" demiştir. Nitekim Peygamberimiz de şöyle demiş tir: "Ku şun ötmesinden, uçmasından uğursuzluk ç ıkarmak, ufak ta şlar, nohut ve baklalarla fal açmak, kum üzerine çizgiler çizmek, bunlardan gelece ğe ait hükümler ç ıkarmak sihir ve kehanet 163

nev'indendir". Yine Yüce Allah Kur'an'da şunları buyurmuştur: "Yerde ve göklerde olanlar gaybı bilmezler. Gaybı ancak Allah bilir". Allah bile gayb âlemini, fizik ötesi âlemini ancak kendisinin bildi ğini âyetiyle söylediğini,ayetiyle söylediği halde, bu tekke ve zaviyelerde, gaybten haber veren ve kendisine menfaat sa ğlayan birçok insanlar vard ır. Derdi olanlar doktora değil, üfürükçüye gidiyorlard ı. Zamanlarmı şu veya bu şekilde ziyan ediyorlard ı. Halbuki bizim dinimizde çalışma emredilmiş tir. Hz. Peygamber "iki günü birbirine e şit olan aldanmıştır" demiştir. Tembellik Islam'da yoktur. Yüce Allah yine Kur'ân'da "insan için çalış tığından başkası yoktur" buyuruyor. İşte bunun için Atatürk tekke ve zavıiyeleri kapatm ıştır. Ilim yolunu, akıl yolunu bu kapatmayla birlikte açm ış tır. Ş unu belirtmek yerinde olacaktır, Islam akıl dinidir. Bunların üzerinde duruşumuzun sebebi bazı iyi niyetli dindar yurtta şlarımızın veya dinde bilgisi az vatanda şlarımızı n Atatürkle islamiyet'i çeli şir gibi, tezad halinde görmeleridir. Oysa Islam' ın özünde ilimcilik ve akılcılık var. Kimi dönemde bu uygulanm ış tır. Atatürk "ben gerçe ğe nasıl inanıyorsam, dinime de öyle inanıyorum" demiş tir. Ancak hurafelere karşı olmu ştur. Batıl inançlara kar şı olmuştur. Aynı Atatürk değil midir, İstiklal Sava şı'nda Sahilı-i Buhari okunmasını, camilerde Kur'ân okunmasını emir buyurmuşlardır. Hutbeler vermişlerdir. Ayrıca Islam ahlakının ve ilmi yorumlann yay ılmasını istemişlerdir. İbn Sinalann, İbn Rüşdlerin tantanalı bir biçimde anılmasını emir buyurmuşlardır. Şahsen kendim An ıt-Kabir'deki müzede bir kitapta görmü ş tüm. Atatürk, Hz. Muhammed'in hadislerinin alt ını kırmızı kalemle çizip mühimdir diye not etmi ş . Bu nedenle büyük liderimizi, kurtarıcımızı saygıyla, minnetle, rahmetle anmak bizim hem yurtta şlık görevimiz, hem de insani görevimizdir. 1926'da Türkiye, Türk Medeni Kanunu'nu, Türk Ceza Kanunu'nu, Türk Ticaret Kanunu'nu, kabul etmi ş tir. Türkiye bir çok yenilikleri, Kılık Kıyafet Kanunu'nu, Uluslararası ölçüleri, 1928'de de Latin alfabesini kabul etmi ştir. Fakat lâtin harfini kullanman ın küfür oldu ğunu savunanlar da ç ıkmıştır. Halbuki bilindiği gibi Kur'an-1 Kerim'in manası kadlındir yani öncesizdir. Harf ve sesleri hadistir yani sonradan olmadır. Bu harf ve ses, insan ın sonradan ortaya koyduğu bir şeydir. Islam dininde kelam ilmi disiplini, bunu böyle kabul etmektedir. Bu sebeple lâtin harflerini kabul etmekte hiç bir mahzur yoktur. Asl ında lâtin harflerinin kabulü son derece isabetli olmu ştur. Çünkü ö ğrenil164

mesinin kolaylığı sayesinde, bir çok insan ın kolayca okuma yazma öğrenmesine vesile olmu ştur. Bu konuda Atatürk'ün bizzat kendisi ö ğretmenlik etmiş, kadın ve erkeklerin okuma yazma ö ğrenmeleri için millet mektepleri açm ıştır. Atatürk yine 1934 y ılında kadınlara seçme ve seçilme hakk ını sağlamıştır. Soyadı Kanunu çıkarmış tır. Burada İsviçre gibi batılı modern ülkelerde kad ınların seçme seçilme hakkını daha on sene gibi yakın zamanlarda elde edebildi ğini belirtmek yerinde olacaktır. Yine burada Atatürk'ün bir anısmı ifade etmek gerek. Büyük Atatürk Kazan Köyüne (Ankara yak ınlarında) bir ziyaret yapm ış tır. Yaşlıca bir köylü kadın Atatürk'e ayran ikram eder. Atatürk ona "kaç yaşındasm" diye sorunca "1919 y ılında doğdum kumandanım" karşılığını verir. Fakat kadın çok yaşlı göstermektedir. "Nasıl olur sen daha ya şlı gösteriyorsun" diye Atatürk tekrar sorar, kadın da "ondan önce ya şamadım ki saym Pa şam. Ben 1919 dan itibaren ya şamaya başladım" karşılığını verir. Kazanh bu köylü kadını meşhur Satı Kadın'dır. Atatürk,bu kad ını ilk milletvekili kad ın olarak meclise almış tır. Yakın bir tarihte, Sabiha Gökçen Han ımefendi ile beraber bir Atatürk Sempozyumu yapmak üzere 10 kas ım günü toplanmış tık. Bana şunu anlatmışlardı : Beni her gün bir hoca uçuculuk ö ğretmek için çalış tırırdı. Ustalığım epeyi arttı. Yine bir gün sabah kalktım, Atatürk benden önce kalk ıp giyinmiş ti. Kendisine "bu gece uyumad ınız mı Paşam" diye sordum. Bana "haydi k ızım bugün uçu ş çalışmasına gideceğiz" diye kar şılık verdi. Ben zaten ustala şmış , yalnız uçu şa hazırdım. Arabaya binip havaalanına gittik, uçak hazırmış . Uçuş hocam önce yanıma oturdu, fakat hocam "bugün yaln ız uçacaksın kızım" dedi. Çok şaşırmış tım. Hocam uçaktan indi. Kendimi toparlad ım. Konsantrasyon yaptım. Tam zinde bir şekilde uçağı havalandırdım, havada be ş altı tur atıp dolaştıktan sonra, yavaş yavaş alçalarak havaalanına dönüp indim. Sabiha Gökçen anlatma ğa devam etti: "Bu uçmanın zevki bambaşka bir şey, uçtu ğunuz zaman, dünyalar sizin oldu sanıyorsunuz. İnince mutlu bir şekilde ko şarak Atatürk'ün elini öptüm. O benden daha fazla seviniyordu". Anla şılan ilk kadın pilotun bu başarısını kutlamak için, onun heyecan ıyla sabaha kadar beklemişler. Sabah olunca onu götürmü şler. Bu olay ı halen hayatta olan Atatürk'ün manevi kızı Sabiha Gökçen hanımefendi'den duydum. 1931'de uluslararası ölçü ve tart ı aletleri kabul edildi. 1933'te modern üniversite kuruldu. Dâru'l-Funtı n tarihe karış tı. Büyük Atatürk 165

yalnız bu yaptığı inkılâplarla yeni bir devri açmamış, diğer İslâm ülkelerinde de bir devir aç ılmasma sebep olmu ştur. Pakistan'da Lahor'da bulunduğum sıralarda bir lokteylde kar şılaştığım, bakan olan iki kişiye sorduğumda adlannm Mustafa Kemal olduğunu öğrendim. Kendilerine bu isimleri Atatürk'ü temsilen mi aldınız, diye sorduğumda 'evet' kar şılığmı verdi. Yine büyük Fransız romancısı Saint Exapery'nin Le Petit Prince adli eserinde Atatürk'ün büyük bir insan olduğu, yeri geldiğinde mütevazi oldu ğu, Trikopis esir düşünce kıhcını kendisine iade etti ği ifadelerini övgüyle bulur ' uz. Cumhuriyet'in yeni kurulduğu dönemlerdir. Türkiye'nin büyük bir saygınlığı dikkatleri çekmektedir. ülkemize bir Yugoslav heyeti gelmiş, Eski Meclis'in kar şısında Ankara Palas'da Atatürk'ün şerefine verilen bir kokteyle kat ılmışlardır. Toplantıda Atatürk'ün güven beslediği gençler de vardır. Bunlardan biri dayanam ıyor. "Türk'e yan bakanı mahvederim" diyor. Atatürk onu yanma ça ğırıyor. Kulağma birş eyler söylüyor. Genç bu defa, "dostlanm ıza yan bakanı da mahvederiz" diyor. İş te o toplantıdaki diplomatik incelik, Yugoslavlan fevkalade memnun etmiş tir. "Yurtta sulh, cihanda sulh" ünlü vecizeni söyleyen Atatürk, yeri geldi mi oldukça ha şindir. Bir keresinde Mussoli'ninin bir elçisi Türkiye'ye gelir ve Atatürk'e Antalyay ı bize verin gibi laflar eder. Atatürk biraz izin isteyip yan odaya giriyor. Geri geldi ğinde Atatürk'ün üzerinde mare şal elbisesi vardır. Tabii bu büyük bir diplomatik incelik. Elçi böylece cevab ını almış oluyor. Yine Mussolini o yıllar Türkiye'ye mi, yoksa Habeşistan'a mı vurayım diye ileri geri konu şurken, Atatürk "benim ayağımda çizme tektir. İtalya yarımadası da çizmeye benzer. Öbür ayağıma da İtalya'yı giyerim" diyor. İtalya tabii çekiniyor Türkiye'den.Mussolini de Habe şistan'a saldırıyor. Atatürk'ün temel olarak kabul etti ği bazı ilkeler vardır: Milliyetçilik, inkilâpç ıhk, cumhuriyetçilik, halkç ılık, devletçilik, lâiklik. Şunu belirtmek yerinde olacaktır: Cumhuriyetçilik demek, egemenlik kayıtsız şartsız ulusundur demektir. Cumhuriyetle birlikte artık babadan oğula intikal eden bir devlet başkanlığı söz konusu değildir. Zira başkan artık halkın verdiği oylarla başa geçiyor. Halkç ılık, bütün insanlar kadın-erkek eşittir. Arada s ınıf farkı yoktur. Eskiden ulemanın çocuklan, diğerlerine göre daha farkh muamele görürdü. Hatta ulemanm çocuklar ı da âlim olur diye belgeler verilirdi. Yeni yönetimle birlikte bu gibi saçmahklar da kalkm ış tı. Smıf farkı diye bir 166

şey kalmamıştır. Türk milleti sımfsız bir millet olmu ştur. Devletçilik, bugün demirperde ülkelerinin anladığı manada devletçilik de ğildir. Yani herşeyin devletin tekelinde olmas ı manasına değildir. Atatürk'ün getirdiği devletçilik şümullii bir devletçiliktir. Devletin her şeyden önce savunulması gerekmektedir. Devlet ordusunu techiz edecek, milletin malını, canını, ırzını bu ordu savunacaktır. Yine ekonomiye devlet yön verecektir. Özel sektörün yeti şemediği yerde, tesisleri devlet kuracaktır. Özel sektör ve devlet elele milli ekonomiyi güçlendirecektir. Bu, karma ve planlı bir ekonomidir. Atatürk'ün getirdiği bu sistemle insan yetiştirme sorunu da gündeme gelmektedir. Atatürk'ün devletçili ği Türkiye'ye mahsus bir devletçiliktir. Yine bilindiği gibi inkıılaplarm temeli lalkliktir. Bunu iyi kavramamız lazımdır. Bu ilkeyi dinsizlik olarak anlayanlara yer yer rastlamaktayız. Bu tamamen yanh ştır. Laiklik çağın gereklerine uygun olarak milletin vicdan özgürlü ğüne saygıyı getiren bir sistemdir. Din ile devlet işlerinin ayrılması demektir. Zaten "1 â i k" sözü Yunanca "Layikos"tan türemi ş tir. Veya Lâtince, "Laicus"tan gelir. Manas ı din sınıfmdan olmayan kurum, fikir, halktan olan kimse şeklindedir. Laiklik prensibine göre, devletin siyasi, ictimaî ve iktisadi düzeni teokratik esaslara dayandırılamaz. Şerl esaslara dayandırılamaz. Din işi başkadır, devlet işi başkadır. Ancak laiklik dinsizlik demek de de ğildir. Herkes dilediği gibi ibadetini yapar. Dilediği gibi mevlidini okutur. Dilediği gibi duasmı yapar. Dilediği biçimde dinini yorumlar. Kimse kimseyi zorlayamaz. Laikliğin temeli de işte budur. Ve bu laiklik prensibinin genel manada Islam' ın özüne de ters tarafı yoktur. Bunu şu Kur'ân-ı Kerim ayetlerinde görmekteyiz: "Dinde zorlama yoktur", "mü'min olsunlar diye insanları zorlayıp duracak mısın?", "Biz isteseydik herkese İslam'', hidayeti verirdik". "Ya Muhammed! Sen ancak bir hatırlatıcısm, zorla hakim olucu de ğilsin". Yine Fatih Sultan Mehmed'in Istanbul'u ald ığında gayr-i müslimleri İslam olsunlar diye zorlamad ığını görmekteyiz. Hz. Ömer Kudüs'ü aldığı zaman yine müslüman olmayanlar' zorlamad ı. Meemiin Mardin taraflanna geldiğinde Stiryanilere bask ı uygulamadı. Herkes ibadetinde serbest oldu. İnanca saygı Islam'ın özünde zaten vardır. Peygamberimiz zamanında küçük bir sava şta mücahidin biri dü şmalımı yakaladı, hızla yere çarptı. Tam kılıcı vuracağı sırada yerde yatan inançsız adam "Lailahe illallah Muhammedün Resillullah" demi ş. 167

Islam dinine göre Allah bir Peygamber Hak dedi mi o ki şi artık müslümandır. Malı, canı, ırzı emniyettedir. Ona bir zarar verilmez. Bu mücahid "bu adam münafıklık yapıyor" dedi ve onu öldürdü. Peygamber'e onun bu yaptığı hareketi şikayet ettiler. Şikayetçiler İslama şehadet kelimesini söyleyip girdiği halde adamı kılıcıyla öldürdü dediler. Mücâhid savunma olarak "ya Resulallah, ciddi^ olarak söylemedi ğini tahmin ederek, münafıkhr diye öldürdüm" dedi. Buna kar şılık Peygamberimiz şu cevabı verdi: "Onun kalbini yarıp da baktın mı?". Ve o mücallide saygı göstermesi gerektiğini ihtar etti. Lâikliğe imkan veren bir takım olaylar ve ayetler var, Zaten Peygamberimiz" hilafet benden sonra otuz y ıldır. Ondan sonrası sultanlıktır," demiş tir. Atatürk hilafetin kaldırılması sırasında bu hadisi mecliste bizzat söylemi ş tir. Zaten Endülüs Emevi Devletin'de bir halife var: Abdurrahman III. Yine 909 tarihinde Fat ımilerin de bir halifesi var Mısırda. Ayrıca bir de Abbas' halifesi var. Hatta 1258 de Hülagu Abbas! hilâfetini ortadan kald ırdığı zaman islam alemi halifesiz kalmış : 3,5 yıl. Bu 3,5, yıldan sonra Ahmed adh birisi kendinin Abbas! soyundan .oldu ğunu Baypars'a belgelemiş . Bunun üzerine Abbas! neslinden olduğuna inandınca onu halife olarak tanımış. Ancak Baypars kanunları onun arzusuna göre değil kendi Türk törelerine göre düzenlemiş . O şekilde devleti yürütüp yönetmi ş. Tuğrul Bey, Abbas? halifesini Besassir'in elinden kurtard ığı zaman kendi törelerine göre devletini yönetmekten geri kalmamış tır. Halife sadece dini i şler için sembol olarak hayatiyetini devam ettirmi ş. Durum Selahaddin Eyyubt devrinde de böyle olmu ştur. 1517 de Yavuz Sultan Selim hilafeti alm ış, fakat halifeyi yine sembol olarak tutmuş tur. Ancak 1774 te Kaynarca Andla şmasın'da halifenin dış müslümanların koruyucusu olduğu belirtilmi ş , 1876 Anayasası'na da "Röy-ı Zemtnin Halifesi" oldu ğunu Abdülhamid koydurmuştur. Ne var ki daha sonra bu kurum bozulmu ştur. Zararlı hale gelmiştir. Cumhuriyetle de 3 Mart 1924 de ortadan kaldnılmıştır. Yani dinde bir halifelik diye bir şey olmadığı gibi, yönetim babadan o ğula geçsin diye de bir şey yok. Emevllerde ve Abbastlerde durum böyle olmu ş, babadan oğula geçmiştir. Cumhuriyetin temel prensiplerinden birisi laikliktir. Bunu iyice vurgulayabilmek için şu örneği vermek yerinde olur kanaatindeyim. Hz. Peygamber'e arab ın biri geliyor, soruyor: Ya Rasulallah ben ba ğlarıma aşı yapıyorum, kimi tutuyor, kimi tutmuyor. Söyleyin de bu 168

aşıları nasıl yapayım?" Hz. Peygamber şu cevabı veriyor: "Ben din ve ahlâk hakkı nda bir şey söylersem tutun. Ama dünya i şleırinizi kendi bilgi ve tecrübelerinize göre' yürütünüz". Yine Ukbe b. Amir ihtilâfh bir meseleyle geliyor, Hz. Peygamber ona ictihad yap diyor. Ukbe b. Amir ne ile yapayım deyince "akhnla, e ğer isâbet edersen on, yanıhrsan bir sevab kazamrsm" buyurur. Lâiklik meselesi cidden çok önemli bir konu. Çok şükür ki Atatürk bunu ülkemizin dayand ığı bir prensip olarak kabul etmiş , savunmuştur. Katıldığı m uluslararası İslami kongrelerde görüyorum. Herkes yeni meseleler var, ictihad yapal ım diyor, fakat kendi toplumlarının baskısından çekindikleri için bu i şe bir türlü giri şemiyorlar. Nitekim iki sene önce Suudi Arabistan Kıral' "biz paralanm ızı batılı bankalara yatırıp prim adı altında kâr alıyoruz, ulemamız buna bir çözüm getirsin" demi şti. Ama o kadar, daha ileri gidememi ş ti. Oysaki bakın Osmanlılar döneminde banka kurulmu ş . Fatih Sultan Mehmet bile faizle para vermiş. Bu hususda Prof. Dr. Osman Turan' ın çahşmalan var. Selçuklular % 16 oranma kadar faizle para vermi şlerdir. Günümüzde hâlâ paralannı bankaya yatırım= günah olduğ una inananlar var. Bizim dinimizde, yorumda ribâ haramdır. Yani tefecilik haramd ır. Ama devletin öngördüğü faiz haram olur mu? Kârtdan pay al ıyor. Kaldı ki islâmeda ayrıca ululemre uyunuz emri var. Yani devleti yönetenlere uyunuz emri vardır. Din işi başkadır, dünya işi başkadır. Bizim din işleri için Diyanet İşleri Başkanhğı var. Devletin yap ıcı katkılarıyla hizmet vermektedir. Milletin dini ihtiyaçlar ına, ahlaki sorulanna cevap vermektedir. Ama devlet yönetmek ayn bir şeydir. Toplumun ihtiyaçlarından kanunlann gereği doğar. Kurtân-ı Kerimide trafik kanunu yoktur. Yine hava hukuku, gümrük hukuku yoktur. Bütün bunlar akhn ışığında ortaya konacak hususlardır. Nitekim islâm, aklı da bir delil olarak kabul etmiştir. Hazret-i Peygamber bir hadislerinde "insanlar A.'hirette akılları derecesinde mevki al ır" buyurur. Yine "aklı olmayanın dini de yoktur" demi ştik. Atatürk'ün getirdi ği akılcılıktan ba şka nedir? Paranız var ama akhnız yok, sizi hemen sava şa tutuştururlar. Silah satarlar. Savaşa teşvik ederler. islam öncesi sosyal hayatta kad ının genel durumu iyi de ğildi. Kadın mal olarak kabul edilmekteydi. Hz. Ömer islâm'a girmeden önce yaptığı bazı hareketleri kınamış, bazı hareketlerine de gülmü ştür. Nitekim kendisi şöyle demektedir: " İki şey vardır ki birine ağlarım, birine gülerim." Güldüğü şu: islâma girmeden önce yolculuğa çıkarken helvadan put yaparmış , bana uğur getirir dermi ş, fakat yolda karnı acı169

kınca bu uğurunu yeni helvadan yapılmış putu afiyetle yermiş. "Buna gülüyorum" diyor. Hz. Ömer'in a ğladığı da şu olayı hatırlamasındandır: Arap cahiliyye âdetlerine göre, bir aile isterse kendi k ızını diri diri toprağa gömebilirdi. Hz. Ömer putperest iken gömmek üzere k ızım götürmü ş, çukuru kazarken yorulmu ş, oturup biraz istirahat etmi ş. O sırada küçük kızı gelip "babacığım üstün başın toz oldu" diyerek babasınm üstünü ba şını çırpmış. Fakat Ömer biraz sonra kalk ıp çukuru tamamlayıp kızını acımadan o kazdığı çukura gömerek öldürmü ş. Hz. Ömer " bu olay aklıma gelince hep a ğlanm" diyor. Bu denli ha şin bir kimse, müslüman olduktan sonra son derece şefkatli bir kişi haline dönüşmüş. Yolda yetimi görse, alıp evine götürüp karn ını doyurmuş, icabında giydirmiş . Dul kadınlara yardım etmiş . Kadınlara saygısını yine bir hadiseyle izah etmek yerinde olur: Kar ısının yaptıklanna öfkelenen bir adam e şini şikayet etmek üzere Hz. Ömer'in yanma gider. Hz. Ömer'in kapısı aralık ve içeriden de gürültülü sesler geliyor. O s ırada karısı Hz. Ömer'e veryansın etmektedir: "Sen devlet i şlerine bakıyorsun, bizi ihmal ediyorsun". İleri geri Hz. Ömer'e bir hayli ba ğırıp çağırıyor. Hz. Ömer de hep alttan alarak, sürekli savunma vaziyetinde. Adam bakıyor ki koskoca devlet başkanına, halifeye hanımı içeride bu •kadar laf söylüyor, halife de buna tahammül ediyor. Adam halime şükredeyim bari, diyor ve şikayet etmeden gerisin geri dönüp gidiyor. Fakat tam o sırada Hz. Ömer bekleyip gitmekte olan adam ın farkına vanyor. Hemen dışarı çıkıp yanına çağırıyor. Ne için geldiğini sorunca, o da durumu olduğu gibi anlatıyor. Ve Hz. Ömer'e niçin sessiz kald ığını soruyor. O da şu cevabı veriyor: "Ben bu kad ının yanında istirahat ederim, yeme ğimi pişirir, çamaşınmı yıkar, çocuklanma bakar. Bu kadar olsun hanımları idare etmek gerekmez mi?". Bazan kız çocukları okumaz diye bir inancın yaygın olduğunu sık sık duyarız. Halbuki Peygamberimiz, kendi e şi Hz. "ki şe'ye okuma yazma öğretmeni hususunda izin vermi ştir. "Kadın ve erkeklere ilim farzdır" buyurmuştur. Kadınlardan Ummu'd-Derdâ okuma yazma ö ğrenen kadın sahabelerdendir. Yine Hz. Ebu Bekir'in k ızı Esmâ da okuma yazma bilen kadınlar arasında yer almaktayd ı. Hz. Ömer Şifa Hatun'u çarşıyı pazarı kontrol etmek üzere memure tayin etmi ş tir. Yine Bedir savaşında kadınlar yaralıların yaralarını sarmışlar, su taşıyıp toplumsal hayatla içiçe olmu şlardır. Bizim Türk Devlet gelene ğinde Hatun'un daima Hakan' ın yanıbaşında yer aldığı bilinen hususlardandır. Bu gün bir takım dini ekollerde kadının terbiyevi tarzda erkeklerle bir araya gelip sema, nefes, Türkçe dua, saz çalma gibi hususlarda onlarla be170

raber bulundu ğunu görmekteyiz. Bizim Anadolu kırsal kesimimizde kadın-erkek yanyana oturma âdetinin hala yayg ın olduğu,yine herkesin bildiği hususlar cümlesindendir. Atatürk kadının fonksiyonunun önemini farketmiş ve o yönde görü şler serdetmiştir. Islam hukukunun değişmezliğini ileri sürenlere, Gazzâlt bile islam hukuku tabii bir hukuktur diye kar şılık vermektedir. Meselâ Harun er-Re şid, zamanının ünlü bilim adamı ve hukukçusu İmam-ı Malik'e, Muvatta adli eseri için "çok güzel, bunu Kâ'be'ye asahm, herkes bununla amel etsin" deyince, bu ünlü İmam şu karşılığı verir: "Hayır. Her beldenin bir hukuku var. Bunları atmaymız. Onlar da kendi hukuklarma göre amel etsin". Yine İmam-ı Muhammed, "örfle sabit olan nasla sâbit olmu ş gibidir" der. Yani gelenek ve örfü dinde delil kabul ediyor. Bizim örfümüzde kadının önemli bir yeri vardır. Eskiden kadının hissesi mirasta yanmdı. Evlendirilirken rızası alınmıyor, zorlanıyordu. Boşanmada "bo ş ol" dedin mi bo şanıyordu. Atatürk bütün bunlar ı güvenceye almıştır. Boşanma davası açılınca erkek kadına nafaka veriyor. Atatürk'ün de dedi ği gibi "kadın sosyal hayatın kaynağıdır". Milliyetçilik önemli bir husustar. Atatürk bu konuda "ben Türk'üm diyen herkes, Türk'tür" demi ştir. Atatürk'ün itici de ğil, çekici, birleş tirici ve kayna ştırıcı bir milliyetçilik anlay ışı var. Milliyetçilik her şeyden önce birlik, beraberlik ve dayan ışmadır. Milletin asil karakterini, asil unsurlannı yaşatmak, bize mahsus, Türk'e mahsus hususlar yaşatmak. Bu unsurlar aras ında çeşitli faktörler vardır. Öd ve adet bunlar arasında gelir. Büyüğe saygı, küçüğe sevgi başta gelir. Aile çok önemli bir ünitedir. Ulusumuzda bu ba ğ son derece güçlüdür. Aile bugün Batı uluslannda bile, uygar olmalar ına rağmen Türk ulusu kadar kuvvetli değildir. Batı bile bunun sancısını çekiyor. Batı'da nice çocuklar şurada, burada anasından babasından kopmuş, uyuşturucu pe şinde, alkolizmin pençesine dü şmüş, yahut sevgiden uzak, peri şan, dağın& bir vaziyettedir. Bat ılıların yalnız ekonomik ve maddi doygunlu ğa ulaşması kendisine yetmemektedir. Bugün bir Isveç, dünyan ın kalkınmış ülkelerinden biri ama, intihann en çok oldu ğu, ruht bunahmın en çok olduğu bir ülkedir. O halde, aile faktörü çok önemlidir. Çünkü sağlıklı insan sağlıklı aileden yeti şir. Yine sağlıklı devlet memuru sağlıklı bir aileden ç ıkar. Bugün bazı batılı ülkeler, mesela Ingiltere, Amerika Birle şik Devletleri başta olmak üzere aile nizamm ı yeniden güçlendirmeye çal ışıyorlar. Yalnız bu güçlendirme i şi bir iki günde olup bitecek, çözülecek 171

bir mesele değildir. Zaman ister, zamana bağlıdır. Bu yüzden bu gibi ülkeler, eğitimlerini bu istek do ğrultusunda düzenleme pe şindedir. Demek ki biz bir yandan bilim ve teknikte ça ğdaşlaşmaya çalışırken, öbür yandan da kendi özelliklerimizi de muhafaza etmek durumundayız. Milliyetçilikte tarihin de önemi büyüktür. Bizim ulusumuz mü şterek tarih yapmıştır. Omuz omuza düşmanlara karşı, Haçlılara karşı savaşmış , istiklâl Sava şı'nda yine düşmanlara karşı savaşmıştır Mazi birliği vardır. Tarihteki acı ve tatlı sayfalar hepimizindir. Tarihte yaz ılı sayfalar çoktur. İstikbâ1 birliği vardır. Can, mal, ırz emniyeti aç ısından ortak menfaatımız vardır. Ulus olarak o kadar şerefli tarihimiz var ki ne kadar ö ğünsek azdır. Atatürk "Türk, ö ğün, çalış, güven" demiştir. Ve Türk milletini öğünmeye, güvenmeye lây ık bir ulus olarak görmü ştür. Toplumumuzdaki bu değerler ve ahlaki meziyetler hem milliyetçiliğimizin, hem de dinimizin bu yöndeki ortak anlay ışından kaynaklanmaktadır. Yine bu değerlerin pek çoğu İslâm ahlakının etkisi iledir. Bilindiği gibi İslâm ahlâkı adaleti, sosyal dengeyi tavsiye etmi ştir. Barışı , erdemli davranışı, ölçülü davran ışı, doğruluğu, yiğitliği tavsiye etmiş tir. Ahlaki manada yiğitlik ne atılganhktır, ne de korkaklık. Uyumlu davran ıştır. Amaç ne oku hedefin derisine, ne de berisine dü şürmektir. Amaç hedefi vurmakt ır. İslâm ahlâkmm etkisi alt ında olan Türk ahlâkı da bizim milli duygularımızı güçlendiren unsurlardır. Biz devletimizi çağdaş yasalarla yönetiriz. Hepimiz, devletimizin kanunlarma uyduğumuz ölçüde mutluluğu paylaşıırız. İnsanlar düşünmüşler, taşınmışlar insanın bir egosu olduğunu bulmuşlar. Anlamışlar ki herkes birbiriyle mücadele içinde olursa anarşi doğar. İnsanlar kanun yaparak devlet kurmu şlar. Bu kanunlara uymak, milletin mutlulu ğuna olmuş . Batı mütefekkirleri de bunu böyle izâh etmi şlerdir. O halde dayanışma, barış, ahlâkt de ğerlere önem vermek bizim milliyetçili ğimizi kuvvetlendirıir. Her şeyden önce de kendimize güven gerekli, çok önemli bir husustur. Bu yüzden Atatürk "ne mutlu Türküm diyene" buyurmuş tur. Ayrıca tarih boyunca bizim dü şünürlerimizde, barış, karde şlik ve dayanışmadan yana olmuşlardır. Yunus Emre: Gönül Çalab' ın tahtı Çalap gönüle baktı İki cihan bedbahtı Kim gönül yıkar ise 172

demiştir. Birbirimizin gönlünü y ıkmamamız gerektiğini, yapıcı olmamız gerektiğini ifade etmiştir. Zira insan bizAtild metafızik bir varlıktır. Ne bu dünyaya gehneyi kendimiz tayin ettik, ne de gitmemek elimizdedir. Bizim dışımızda bir kudret bizi getiriyor. Bu dünyada vereceğimiz bazı imtihanlarmuz var. Bunların başında iyi bir yurttaş olmak gelir. Biz devletimizi modern kanunlarla yönetiriz. Din i şlerimizi, ibadetimizi de yine elimizden geldiği kadar yaparız. Dini,kültür olarak öğretmeğe çahşırız. Laiklik ilkesine göre, herkes vicdan ında hürdür. Kimse kimseyi zorlayamaz. Dini, kültür olarak veririz. Bu husus Anayasanuza böyle girmiştir. Çünkü bu bağlar da bizi güçlendirir. Zira Allah'tan geldik, yine O'na dönece ğiz. Insan azalan ve tükenen nesneler peşinde değil, kalıcı şeyler pe şinde koşmandır. Kalıcı şeyler bayraktır, vatandır, millettir, sonsuza ses b ırakmaktır. Barıştır, sevgidir. Atatürk "yurtta sulh cihanda sulh" demi ştir. Yine Kur'an'da "sulh hay ırlıdır" buyurulmuştur*.

* Bu konu konferans olarak 1983 yılı nda Adana'da anlatılmıştır. 173

TASAVVUF FELSEFES İ ILE TARİKATIN MUKAYESESI Tasavvuf, mistik duyguları içeren bir ekoldür. Mistik duygular islamtdan önce var olduğu gibi, İslâmiyet'ten sonra da devam etmi ştir. Her büyük dinin, mistik duygular ını dile getiren bilge kişiler olmuştur. Hatta ilkel dinlerde bile do ğaüstü güçlerle temas kurdu ğuna inanılan kişiler itibar görmüş tür. Hindistan'da, Çin'de, Türkistan'da ve Avrupa'da çe şitli dinlere mensup mistikler yetişmiştir. Eski Türklerde Şaman dininin egemen oldu ğu sıralarda toplumun dini önderi olan kamlara çok itibar edilirdi. Kamlar do ğaüstü güçlerle ilgi kurduklarını ifade ederlerdi. Bunlar ayn ı zamanda şiirler ve dualar söylerler, raks ederlerdi. Vecd haline geldiklerinde mistik duygular ın en güçlüsünü ya şadıklarını ileri sürerlerdi. Genel olarak dinlerde mistisizm söz konusu oldu ğu gibi her dinin kendine özgü bir mistik anlay ışı da gelişmiştir. Islam'da tasavvuf, mistik duygular ı içeren bir tür din felsefesidir. Geniş ölçüde İslam zühdüne dayan ır. Hz. Muhammed zamanında Ebil Zer al-Gıfârt ve Huzeyfe b, el-Yemân gibi sahabilerin zühdde ileri gittikleri bilinirdi. Hz. Peygamber onları daima ölçülü olmağa çağırırdı. Daha sonraları Hasan-ı Basrtinin de zühde çok önem verdiği bilinmektedir. Türklerin ve iranlıların islamlaşmasından sonra zühde dayalı duygular, tasavvuf biçiminde geli şmiş tir. Kuşkusuz Plotinos'un Enneades'larından yapılan çeviriler de Yunan mistisizminin tan ınmasına yardım etmiştir. İslâm'da geli şen tasavvuf, mevâlinin yani arap olmayan ve fakat islâmlaşan kavimlerin ruhi hayat ını daha kolay etkilemi ştir. Türkler bir tür din düşüncesi olan tasavvufu geli ş tirmesini bilmi şler ve böylece İslâm'ı daha canlı ve etkili kılmışlardır. Orta Asya'da fikirleri Divan-ı Hikmet' te yansıyan Ahmed Yesevienin etkisi 12. yüzyıldan itibaren Anadolu'da görülmü ştür. Böylece bir çok Türk dü şünürü yetişmiş ve İsInmiyet'in yumuşatılmasına ve yay ılmasına yardım et175

mişlerdir. Mçvlânâ, Yunus Emre ve Hacı Bektaş Veli her türlü bağnazlıktan uzak, insan sevgisiyle dolu ünlü dü şünürlerimizdir. Bunlar ve benzerleri, kendi geleneklerinden ve İslâm' ın ölmez ruhundan bir sentez yaparak tasavvuf felsefesini dile getirmi şlerdir. Ancak burada bir husus üzerinde özenle durmak isteriz. Zamanla tasavvuf ve tarikat birbirine kan şmış görünmektedir. Daha do ğrusu tarikat ehli, tasavvufu kendilerine k ılıf yapmak istemişlerdir. Böylece tarikatç ılar tasavvuf felsefesinden yararlanarak etkinliklerini sürdürme ğe çalışmışlardır. Bunda da mesafe alm ışlardır: Tarikatç ılar gayıptan haber verme iddiasmda bulunmu şlardır. Oysaki tasavvufla tarikat arasında büyük farklar vard ır. Bu farklan şöyle sıralayabiliriz: 1- Tasavvuf bir tür din felsefesidir. Tarikat ise bir şekil işidir. 2- Tasavvuf evrensel olduğu halde, tarikat özel bir toplulu ğun yoludur. 3- Tasavvufta kul ile Allah arasında bir aracı bulunması gerekmez. Tarikatta ise aracı vardır. 4- Tasavvuf tevhidi savunur, ayrı gayn gütmez, islâm' ın özürlü savunarak birliği amaç edinir. Tarikatta ise ayr ılık gayrılık vardır. Her tarikat mensubu en üstün yol olarak kendi yöntemini gösterir. 5- Tasavvuf geniş ölçüde İslâm zühdüne dayan ır. Tarikatlar ise Hz. Muhammed'den 200 y ıl kadar sonra olu şmuştur. Tarikatlarda yabancı tesirler çoktur. Bunun için her tarikat,ötekisinden farkl ıdır. Tarikatlarda Hind, Iran, Hıristiyan ve eski Yunan etkisi görülür. Hindistan'daki bazı mezheplerin riyazet, mücâhede, ibadet ve ma'rifet yöntemleriyle islâm'daki baz ı tarikatların ilkeleri arasında benzerlikler tesbit edilmiş tir. Yine tarikattaki inzivaya çekili ş ve zikir usulleri Hindistan'da çoktur. Gerçekte İslâm'da inzivaya çekilmek tavsiye edilmemiş tir. Eski İran'daki Mani dininde ruhbanl ık vardır. islâmeda ise-ruhbanlık yoktur. Hz. Muhammed "dinde ruhbanlı k yoktur" buyurmuştur. Oysaki tarikat ehli kendini ruhban s ınıfı gibi göstermi ş tir. Tarikat şeyhine aşırı saygı ve onda ilahi güçler görme âdeti, geniş ölçüde Iran kaynaklıdır. Bugün de İranlıılar dini liderliklerinde ilahi güçler görürler ve ona âyetullah derler. Baz ı tarikatlarda görülen fakirli ğin seçme, yünden elbise giyme, zikir, murâkabe ve sükht yöntemlerinin daha önce Hristiyanlıkta varolduğunu yazanlar olmu ştur. 176

6- Tasavvufta ho şgörü esas olduğu halde tarikatlarda genellikle kendi yöntemleri do ğrultusunda tutuculuk vard ır. 7- Tasavvuf Allah, insan ve do ğa sevgisine önem verir. Tarikat mensubu, Allah'a bağlı olmakla birlikte baz ı usullerle suurhdır. Kendi ihvanını savunur. Hak ve hukukta onlara öncelik tan ır. Bu hususta hukuk kuralı olarak kendi değer yargısmı koyar. Böylece örgüt d ışındaki müminlerle ilgili hakda adalete ters dü şer. 8- Tarikat şeyhi gaybtan haber verme iddiasmdad ır. Oysaki Kur'ân'da "yer ve gökte olanlar gayb ı bilmezler. Gaybı ancak Allah bilir" buyurulmuştur. 9- Tarikatta bir merkezden yönlendirme esast ır. Oysaki İslamda meşveret yani dayanışma ve ululara itaat emredilmiştir. Ayrıca emir sahiplerine uyulmandır. Bu hususta ayet vardır. 10- Tasavvuf varhkbilim, insan ın evrende yeri ve ilahi' a şk konularına ağırlık verir. Tarikat ise felsefeye de ğil şekil kurallarına önem verir. 11- Tasavvufta dü şünce olduğu gibi ifade edilir. Tarikatta ise s ır saklama ve gizlilik vardır. Oysaki Hz. Muhammed Kur'ânı olduğu gibi insanlara bildirmiş tir. 12- Tasavvuf sanatın gelişmesinden yanadır. Şiiri, süsleme sanatına ve raksı hoşgörü ile karşılar. Bazı tarikatlar da tasavvufun etkisiyle sanata önem vermişlerdir. Bazıları ise sanata tutucu ve dar davranmışlardır. 13- Tasavvuf islamın geniş yorumudur. Tarikat ise dar ve kötüye kullanılması kolay bir yoldur. Her şey, şeyhin niyet ve insafına bağlıdır. 14- Tasavvuf atıhmadır, yüreldiliği ve yaşama sevincini içerir. Tarikatta ise genellikle miskinlik ve tembellik yerle şmiştir. islâmiyet ise çalışmayı emreden ve tembelliği yeren ilkelerle doludur. 15- Tasavvufta baskı yoktur. Kur'an'da "dinde zorlama yoktur" ayeti vardır. Osmanlılar döneminde vicdan özgürlü ğüne saygı gösterilmiştir. Bu husus Mecelle'de vurgulanm ıştır. Tarikatta ise zorlama ve şartlandırma söz konusudur. 16- Tarikatta şeyhlik, dervişlik, müı4dlik, babalık, tiirbeciftrhk, emIrlik ve halifelik gibi ünvanlar vardır. İslam'ın özünde bu ünvanlar yoktu. Hz. Muhammed kimseye bu ünvanlar ı vermemiştir. Babadan 177

oğula manevi' derece ve ünvanın geçmesi İslâm' ın ruhuna uygun de ğildir. Tasavvufta her müminin takva ve ruh temizli ği ile manevi derecelere yükselece ği kabul edilir. 17- Tarikatta genellikle kader hususunda Cebriyye Ekolü'nün görüşü hakimdir. İslâm'da ise her şeyi evrensel irâdesiyle Yüce Allah takdir eder. İnsan da cüzl iradesini kullanarak bir davran ış ta bulunduğu için sorumludur. Allah kimseyi zorlamaz, olaylar ı öncesizde bildi ği için, Levh-i Mahfuz'a yazm ış tır. Söz gelimi hiç kimseyi adam öldürmeğe, ya da yalan söleme ğe zorlamamış tır. Bu davranışların sorumlusu insandır. İnsan özel iradesini kullanarak iyiyi, güzeli v do ğruyu aramalıdır. İnsan hasta ise derdine bilimsel yoldan çare aramal ıdır. Yoksul ise çalışmalıdır. Nitekim Hz. Muhammed "iki günü birbirine e şit olan aldanınış tır." buyurmuş tur. Gazzâli gibi ünlü bir tasavvufçu kader sorununda insan ın sorumluluğunu ayrıntılarıyla anlatmış tır. Kısacası işin inceliğine girildiği takdirde tasavvufla tarikat arasında farklar vardır. Ancak genellikle tarikatlar tasavvufu kendilerine göre yorumlayıp öğretilerinin bir temeli gibi göstermi şlerdir. Gerçekte ise tasavvuf İslam zühdüne, tarikat ise yabanc ı tesirlere dayanır. Burada konuyu biraz daha genişleterek açıklayahm: Dokuzuncu yüzyıldan itibaren olu şan tarikatlar bazı sosyolojik gelişmeler sonucunda meydana gelmiş tir. Savaşlar, kıtlık, hastalıklar ve sosyal sorunlar müslümanları erdemli bir bilgin etrafında toplanmağa götürmüştür. Böyle zatlardan bilgi ö ğrenilmiş ve dersler alınmış tır. Bu erdemli insanlar ölünce veli olarak nitelendirilme ğe başlanmıştır. İslâmiyet'in sınırları genişlediğinden ve yabancı etkiler kendini gösterdi ğinden ötürü yeni tarikat kurallan do ğmuş tur. İlk tarikatlar topluma yararh hizmetler vermiş ve İslâm' ın yayılmasına hizmet etmi ş tir. Ancak zamanla bilgisizlik, ç ıkar, siyaset,ya da hükmetme tutkulan baz ı tarikatların yapılanna bozulmalar getirmi ştir. O derecede ki 11. yüzy ıl bilgini olan Kuşeyrt genellikle tarikatlar ın bozulduğunu yazmıştır. Gazzâli bile bir çok fırkanın tutumundan ve ilahi tarikatlar ın zaranndan çok söz etmiştir. Türkler, 12. ve 13. yüzyılda Anadolu'da tarikatlardan da yararlanarak fetihler yapm ışlardır. Ancak bu dönemde Anadolu'ya gelen Türk topluluklan tarihlerinden gelen töreleriyle ho şgörülü idiler. Kadınlara bağnaz davranmazlar, gönül temizli ğine önem verirler ve sanat faaliyetlerine ho şgörülü davranırlardı. Onlarda İslam ruhu yeni ve canh 178

idi. İslâm anlayışına geleneklerini de katarak yumu şak bir anlayışıyla hareket ettiler. Ba şkalannm vicdan özgürlü ğüne saygılı davrandılar. İnsana değer verdiler. Bu anlay ış Anadolu ve Balkanlar'da islâmiyet'in sevilmesi ve Türklerin say ılması sonucunu doğ urdu. Yöneticiler tarilat topluluklanndan Osmanlıların başlangıcında da yararlandılar. Ancak zamanla Anadolu'da da tarikatlar bozulmağa ve hurafelerle karışmaya başladı. Yavuz Sultan Selim'den sonra tarikat mensuplanyla medrese mensupları arasındaki çeki şme hızlandı. Medrese mensupları, genelde tarikatçılan hurafelere ve menfaate bula şmış kimseler olarak görüldüler. İslâm'ın özünde tarikatın ve taşkın sözlerin bulunmadığını vurguladılar. 1519 yılından sonra tarikatlara dayalı olarak Celâtt İsyanlan başladı. Bu tür isyanlar Osmanl ıları ikiyüz yıl boyunca uğraştırdı. Tarikatlar zamanla daha çok bozuldu. Şeyh Said İsyanı'nın ve Menemen Olayı'nın tarikatla ili şkisi vardır. Cumhuriyet döneminde 1925 te tarikat mensuplar ının eğitim ve tören yerleri olan tekke ve zâviyeler kapat ıldı. Zâviyeler, tekkelerden daha küçük merkezlerdi. Burada da tarikatlarla ilgili toplant ılar yapılırdı Cumhuriyet döneminde türbeler de kapat ıldı.Türbelerde türbedârlar bulunurdu. Türbedârlık ya bir kişinin, ya da bir ailenin elinde idi. Türbeyi ziyaret edenler, türbede yatan ulu ki şiden yardım isterlerdi. Halk buralan ziyaret ederek adak karşılığında ya hastalığına deva, ya çocuğu olmasını, ya da askerdeki o ğluna çabuk teskere dilerdi. Türbedâr genellikle ziyaretçilerden maddi yard ım görürdü. Türbelere çe şitli sorunlara çare için ba şvurulurdu. islâmeda yardım, Allah'tan istenir. Ancak O'na sığınılır. Gaybı ancak Allah bilir. Dualar do ğrudan doğruya Allah'a yapılır. Türbelerden ve dikili taşlardan yardım istenmez. Fal, büyü, uğursuz gün tutmak günahtır. Sorunlar ve dertler için ak ıl ve bilim yolu sahk verilmi ştir. Görülüyor ki türbe, tekke ve zâviyeler kötüye kullan ıldığı için kapa tılmış tır . Burada önemle belirtmek gerekir ki,bazi büyük tasavvufçular tarikat deneyiminden geçtikten sonra, bu tür şekilciliği geride bırakmanın gerektiğini anlamışlardır. Bir Yunus Emre: Şeriat, tarikat yoldur varana Hakikat, marifet andan içeri demiş tir. 179

Beni bende demem bende de ğilim Bir ben var bende benden içeri sözleriyle bilincin derin halini ya şamıştır. Sen sana ne san ırsan Aynğa da onu san Dört kitab ın manası Budur eğer var ise kıt'asiyle her türlü tarikat ve mezhep görü şünün üstüne ç ıkmıştır. Böylece üstün bir tasavvuf felsefesini dile getirmi ştir. Mevlânâ da Biz birle ştirmek için geldik Ayırmak için gelmedik demiştir. Yine Mevlânâ gönül temizliğine önem vererek ince bir tasavvuf anlayışını sergilemiştir: Bir gönül yap ki en büyük hactır, Binlerce kez Kâbe'yi ziyaretten bir gönül yapmak daha üstündür, demiştir. Insanı yüceltmiş ve onu Allah'ın sevgilisi olmağa yaraşır bir varhk diye nitelendirmiştir. Esasen Anadolu'da yeti şen bir çok tasavvufçu, varhkta birlik görüşünü severek tarikat ba ğlarının üstüne ç ıkmışlardır. Yaratılana bakarak Yaratan' ı sevmişler, ilâht a şka ulaşmağa çalışmışlardır. Insanları vicdan hesaplaşmasına çağırmışlardır. Sonuç olarak demek isteriz ki tarikat ehli, tasavvufta kendi k ılıfların' geçirmekle birlikte tasavvufla tarikatlar aras ında temelde farklar vardır. Tasavvuf ve tarikatlar bir çok aç ıdan ayrı sebeblere ve esaslara dayanmaktadır. Ayrıca tasavvufta amaç, varl ığın felsefl aç ıklanmasını yapmak, insanın, hayatı anlamli yaşamasını sağlamak ve tevhidin anlamını ortaya koymaktır. Tarikatta amaç ise, kul ile Allah aras ına giren şahsın niyet ve insâfma göre de ğişir. Kısacası tasavvuf felsefl ö ğretidir. Tarikat ise şekle ve ayrılık gayrılığa dayalı dini' bir yoldur. Hz. Muhammed zamanında tarikat denen bir örgüt yoktu. Sözün özü tasavvuf ve tarikat her ne kadar içiçe görünüyorsa da do ğuş, içerik ve amaç itibariyle farklıdırlar.

180

ERZURUMLU İBRAHIM

FELSEFES İ

Gerçekte İbrahim Hakkı, onsekizinci yüzy ılın yeti ştirdiği çok büyük bir mütefekkirdir. Bizim kültür tarihimize bakt ığımız zaman, bu kültürün 16. yüzyıla kadar canlı olarak geliş tiğini ve hatta Avrupa'ya Islam Medeniyeti'ni götürdüğünü müşahede ediyoruz. Fakat ondan sonra her nedense çağa ışık tutacak, zamana ışık tutacak eserler daha az verilmiştir. Ancak 18. yüzy ılda yeni bir güne ş doğmuş , işte o güne ş İbrahim Hakkı'dır. Çünkü hem mibet ilimlerle me şgul olmuş, hem de İslami ilimlerle me şgul olmuştur. Gerçekte her şeyden önce, İbrahim Hakkı'nın önemini bilmemiz gerekir. Çünkü, üzerinde yaşadığımız şu ihtiyar yer yuvarla ğı, bugün için bunalımlar içindedir. Her şeyden önce manev? değerler. dünyanın şurasında burasında unutulmaya başlamıştır. Açhk kimi Afrika ülkelerini, Uzakdoğ u ülkelerini kas ıp kavurmaktadır. Terör dediğimiz insanlığm başındaki bela doğusuyla batısıyla bütün insanları huzursuz etmektedir. Medenî dedi ğimiz dünyanın bazı kesimlerindeki gençler diskoteklerde, havas ız yer altlarmda tepinmekte, uyu şturucularla vücudünu harap etmekte, fakat ak şam evine döndü ğü zaman yine arad ığı mutluluğu bulamamaktadır. Hızlı kentle şme, insanları huzursuz etmektedir. Törelerinden, yerel de ğerlerinden koparak, büyük şehirlerin etrafında geçimini sa ğlayan birçok kimseler, do ğusuyla, batısıyla ihtiyar yer yuvarlağının üzerinde yine arad ığını bulamamaktad ır. Gürültü, çeşitli sosyal sıkıntılar insanın peşini bırakmamaktadır. Hepsinden kötüsü de materyalist felsefe dedi ğimiz bir felsefe, imans ız bir felsefe, bir çok gönülleri kör etmekte, kulaklar ı sağır etmekte, gözleri âmâ etmektedir.. İş te yer yuvarlağının genel durumu. Medeni dediğimiz, modern dediğimiz 20. yüzyılda böyledir. O halde İbrahim Hakkı 'lara çok ihtiyaç vard ır. Bu bakımdan İbrahim Hakkı gibi düşünürlerimizi zaman zaman anmak, eserler yazmak ve bunu bütün dünyaya tan ıtarak, milletimizin de ğerlerini anlatarak insanlığa hizmet etmek bir vec1be olmaktad ır. İbrahim Hakkı'nın felsefesi üzerinde durmak istiyorum. Yaln ız İbrahim Hakkı enın felsefesini belirtebilmek için her şeyden önce onun 181

yerini İslam felsefesinde tesbit etmemiz gerekmektedir. Biliyorsunuz felsefe geni ş anlamıyla, hür bir dü şünceyle doğruyu ve gerçe ği araştırmaktır. Fakat ço ğu kez, kendi kendimize ben neyim, kâinatta yerim nedir, sonum ne olacakt ır, dediğimiz zaman da bir felsefe yapar ız. Kur'an'da bir çok ayetler "kendi nefsiniz hakk ında düşünmüyor musunuz? Yer ve gö ğün yaratılışı hakkında düşünmüyor musunuz?" gibi manalarla bizim dikkatimizi manevi de ğerlere çevirmektedir. Buna da manevi felsefe deriz. Ancak felsefenin de çe şitli branşlar' vardır. Materyalist olanı vardır. Meşşal ekolleri vardır. İşrakisi vardır. Tasavvufçusu vardır, şüphecisi vard ır, türlü türlü ekoller vardır. İbrahim Hakidnın felsefesi manevi bir felsefedir. Hemen bunu belirtmek isterim. Eskiden felsefeye "H u b b u 'I - H i k m e" demi şlerdir. Hatta bu sözün yunanca fılosofyadan al ındığı söylenir. Sofya yahut sofos, bilgelik demektir. Filos, seven, dost demektir. Felsefeye yani filosofosa bilgelik dostu, bilgelik seven anlam ı verilmiştir. Ancak hemen belirteyim ki, bizim felsefemiz, Türk- İslam felsefesi İbrahim Hakkı'nm anlattığı anlamda Kur'ân'dan alınmış tır. Çünkü Kur'an'da yüce Allah "kime hikmet verilmişse, ona bol hayır verilmiş tir", "Allah' ın yoluna hikmet ve güzel ö ğütle çağır" diyor. Öğütlerle çağır diyor. Yani bir nevi manevi' felsefe ile ça ğırmak gerekiyor. Islam felsefesinde kelâmcılar vardır. Bunlar akıl ve nakille İslâmiyet'i savunmaya çalışmışlardır. Meşş aller vardır. Aklı öne alm ışlardır. İşrakiler vardır. Sevgiyi öne almışlardır. Bir de mutasavvıflar vardır. Tasavvufçular da gönülü, kalbi esas almışlardır. İş te bizim mütefekkirimiz İbrahim Hakki kalbi, gönülü esas alan bir filozoftur. İbrahim Hakkı'nm felsefesi geniş ölçüde Marifetname'de bulunmaktad ır. Ama,burada bir noktay ı da belirtmek istiyorum. Marifetnametyi iyi incelememiz gerekmektedir. Bunun edisyon kritiğini yapmamız lazım ve bütün dünyaya tan ıtmamız lazım, Sırf kuru kuru övgülerle bunu verdiğimiz zaman elin o ğlu gelir, bir eser yazar, dünyanm şurasında burasında bizi mahcup eder. Onun için değerlerimizi iyi tan ıtarak, kendimize güvenerek İbrahim Hakkı'yı dünyaya tanıtmamız gerekmektedir. Sa ğlam bir nüshasını tesbit etmek gerekmektedir. Bunu burada vurgulamak isterim. Hemen bunu belirtmek isterim ki, bir gül bahçesinde ayr ık otları daima bulunmuştur. Ayrık otlannm bulunması gülün kıymetini hiç bir zaman düşürmez. Gülün dikenleri de vard ır. Fakat o gül burcu burcu kokar. Gönlü ferahlatır. Güzelin zevkini insana verir. İbrahim Hakldnın Marifetnâme'sinde, baz ı mevzil hadislerin de bulunduğunu kabul etmemiz lazımdır. Çünkü yazar, Marifetnâme'nin 182

baş taraflarında, dünyanın etrafını bir kırmızı yakutun çevirdi ğini, başı kuyruğu üzerine gelmek üzere büyük bir y ılanın kainatı kainatın dört dire ği olduğunu ve bu dört dire ğin arzın içine girdi ğini, yahut 360 kulplu araban ın içine güne şi Allah' ın koyduğunu da zikretmiş ve bunu bazı hadislere dayandırmak istemiştir. Hemen belirteyim ki hadis ilminde de çe şitli türler vard ır. Mevzi hadis vardır. Hasen hadis vardır, garib hadis vardır, bir de sahih hadis vardır. Biz geniş ölçüde Buhar? ve Müslim'in hadislerini sa ğlam kabul ediyoruz. O halde demin söylediğ im hususlar o gül bahçesinin küçük aynkland ır. Mevzil hadislerin nakli olarak o suretle kaydolunmu ştur. Ama hiç bir zaman bu tür nakiller, o büyük filozofun, büyük mütefekkir. in değerini düşürmez. Namuslu olabilmek için bunu da burada belirtmek istedim. Çünkü dünyaya satacağımız malın, kültür malınm neresinde ne var olduğunu bilerek, kendinize güvenerek bilgimizi satmam ız gerekmektedir. Hemen belirteyim ki, Ibrahim Hakk ı bir psikolog, bir filozof bir tabib, bir astronom, bir mutasavvıftır. Bunun manası şudur: Hem müsbet dinle çok önem vermi ş, hem de manevi değerlere önem vermiştir. Daima içimde ukde olmuştur. İslam aleminin, zenginlikleri olmasına rağmen, ekonomik güç te zay ıf olması, başkalarına avuç açması, beni hep üzmüştür. Iş te bu güçlükleri yenebilmek için, Müslüman ın ve Türk'ün alnını daha açık yapabilmek için, daha gururlu yapabilmek için ve islam'a daha iyi hizmet edebilmek için dünya i şlerinde müsbet ilime önem vermek gerekir. i şte İbrahim Hakkı deneyleriyle, tecrübeleriyle yaptığı astronomi aletleriyle, gecesini, gündüzünü fen • i şlerine vermekle, bu hususta da milletimize örnek olmu ş tur. Demek istiyorum ki aklın yerini de, ilmimizin yerini de hiç bir zaman unutmamak gerekmektedir. Sevgili Peygamberimiz "kimin aklı yoksa onun dini de olmaz" diye buyurmuştur. "Ahiret'te insanlar akıllan derecesinde mevki alır" buyurmuş tur. Bunlar sahih hadistir. İşte İbrahim Hakkı bu hadislerin ışığı altında hareket ettiği için astronomiye a ğırlık vermiş , müsbet ilimde de milletine örnek olmu ştur. Kaldı ki bizim dinimizde k ıyas yani akıl, dördüncü delildir. Kur'an, Sünnet, icma, daha sonra da k ıyas gelir. Bunu da hiç bir zaman unutmamam ız icabetmektedir. İbrahim Hakkı'nın felsefesinde en önemli hususlardan biri Vacibu'l-Vücild'un varhğmı isbat etmesidir. Marifetnâme'de bunun bol bol örneğini görmekteyiz. Vacip, eksi ği olmayan, kendi kendine yeter demektir. Mümkün ise ba şkalarına muhtaç olan demektir. Yeryüzündeki herşey, varlığı için başkasına muhtaç tır. Ama vacip kendi kendine vardır. İnsan bile doğuyor, büyüyor bir gün tükenip toprak oluyor. O halde ta183

biatm en güçlü varlığı olan insan bile, kendi kendine yetmiyor. Insanı da var eden, kâinatı da var eden bir yüce kudret vardır, bu yüce kudret Allah'tır. Bir elbiseyi yapan terzi vard ır, bir binayı yapan mimar vardır, bir yemeği yapan aşçı vardır; O halde kâinatı yaratan bir yüce Allah da vardır. Ibrahim Hakkı, herşeyden önce gökyüzüne, milyarlarca y ııldıza dikkatlerimizi çekerek onun kendili ğinden olmayacağını, bir sahibi olduğunu ve gökyüzündeki nizâm ın, düzenin Allah' ın varlığına bir delil olduğunu göstermiştir. Çünkü dört mevsimin güzelli ği, gece ile gündüzün muntazam gelmesi, varhklann çift çift yarat ılması hiç bir zaman tesadüft olamaz. "Yer ve göklerin yarat ılışmda, gece ile gündüzün bir biri ardınca gelişinde akıl sahipleri için deliller vard ır", diyor âyet-i kerime. İş te bu âyeti sık sık zikreden Ibrahim Hakk ı, Yüce Allah' ın varlığını da gönlümüzde bulmamızı bize tavsiye etmektedir. Ayrıca İbrahim Hakkı, sevgiyi felsefesinde de ğerlendirmiştir. Bu yüzyılın başlarına doğru Bergson'a entüisyonu yani sezgiyi vurgulad ığı için, sezginin insanlık için önemli bir unsur olduğunu söylediği için dünya kamuoyu büyük bir filozof dedi. Ama bunu, çok daha önce bizim mutasavvıflarıma kullanmış, özellikle sezgiyi Marifetnâme yazan Ibrahim Hakkı kullanmış tır. Insanın gözlerini kapatıp, ben kimim dediği zaman, kendi nefsinin varh ğını idrak ettiği zaman, Allah'ın varlığını da idrak edeceğini vurgulamış tır. İbrahim Hakkı' nın felsefesinde di ğer bir orijinal nokta, yaratma ve evrim teorisidir. İbrahim Hakkı, hemen belirtmeliyim ki baz ılarınca Darwin ile mukayese edilmekte ve Darwin'e tekaddüm etti denilmektedir. Fakat Darwin ile Ibrahim Hakkı arasında çok çok fark vard ır. Bunu da burada belirtmek durumunday ım. Çünkü Ibrahim Hakk ı "ol deyince olur", "kün feyek ıln" emriyle her şeyi, kâinatı Yüce Allah' ın yarattığını sık sık vurgulamıştır. Darwin'de ise, hareket noktas ı hiç bir zaman yaratma olmam ıştır. Ancak İbrahim Hakkı, Yüce Allah' ın evvela aklı yarattığını, ondan sonra bundan nefsin çıktığını ve bir felekin çıktığını ve nihayet her akıldan başka bir akıl ve başka bir nefis ç ıkmak suretiyle on akıl, dokuz felekin ç ıktığını, ay altı âlemine kadar uzanıldığını, ayaltı âlemin dünyay ı teşkil ettiğini, bu dünyada da ate ş, su, hava ve toprağm egemen olduğunu, bunların imtizâcmdan varlıkların meydana geldiğini, kaygan çamurdan madenlerin ç ıktığını belirtmiştir. Mercan', cansızlarla bitkiler arasında mutavassıt bir varlık olarak nitelendirmi ştir. Ibrahim Hakkı bitki ile hayvan aras ında da hur184

mayı göstermiştir. Çünkü hurma erke ğine yakın olmadı mı döllenmez, başını kestiniz mi kurur. Hayvan i& insan aras ında da maymundan bahsetmiş ve bunun en geli şmişi olan Nesnas'ın insana en yak ın bir varlık olarak yaratıldığını söylemiş , bundan sonra da insanın yaratıldığını söylemiş tir. Ama hiç bir zaman Darwin'inki gibi bir tasfiye meselesi olduğunu söylememiştir. Cenab- ı Allah' ın alemi altı günde yarattığını, Kur'ân'a dayanarak söylemi ş tir. Cenab-ı Allah' ın herşeyi sıra ile yarattığını vurgulamış tır. Görülüyor ki İbrahim Hakkı'nın nazariyesi içinde yaratma,oldukça orijinal ve Darwin'in nazariyesinden çok farkl ıdır. Kaldı ki hemen bir noktayı da vurgulayayım. Çünkü Darwinizm hala gündemdedir. Darwinizm, Batı'da felseft aç ıdan çürütülmüştür. Çünkü insanı iki alana ayıran fılozoflar vard ır. Mesela, Max Scheler insan ın bir psikovital alan ı olduğunu, bir geist alanının olduğunu söylüyor. Geist alanı insanın hür olduğu, objektif olduğu, hayır diyebildiği kişilik alanıdır. Psikovital alanı ise bedenin beslenme arzular ının hakim ve egemen olduğu alandır. Gehlen adında bir mütefekkir ç ıkmış tır. İnsanın -anasından zaman ından önce do ğduğunu, tüysüz olduğunu, savunmasız olduğunu, bunu giderebilmek için de ak ıla önem verdiğini, aklını kullandığını, rasyonelleştiğini, etikleştiğini, ahlaki' değerleriyle ve akhyla bu eksikli ğini gidererek savunmasını yaptığını söylemektedir. Cassirer denen bir ba şka mütefekkir de, yine Darwinizmi çürütmüştür. Çünkü insanın hayvandan farklı olarak bir kültür dünyas ının olduğunu, din, devlet, sanat, hukuk, teknik gibi bir kültür dünyas ının olduğunu ve bu kültür dünyasıyla, insanın hayatına ve tecrübelerine anlam verdiğini söylemiş tir. Hayvanlarda ise, böyle bir kültür dünyas ı yoktur. Hayvan içgüdüsü ile hareket eder. Bin sene, onbin sene önce ne yapıyorsa, yine onu yapar. Ama insan devaml ı yenilikler yapmaya muktedirdir. Bu bakımdan da Darwin'in nazariyesi oldukça çürüktür. Efendim, Ibrahim Hakk ı'mn felsefesinde bir di ğer orijinal nokta, insanın değerini vurgulamasıdır. Biz neyi bilebiliriz dedi ğimiz zaman, kainatm sırlanna dalarız. Neyi nasıl bilebiliriz dediğ imiz zaman, bilgi teorisi yapar ız. Neyi umut edebiliriz dedi ğimiz zaman, ölüm sonrası hayatı düşünürüz. Din'le, Ahiret'le içiçe oluruz. Neyi yapmal ıyız dediğimiz zaman ahlak meselesi kar şımıza ç ıkar. Ahlak iyi ve kötüyü ay ırma ilmidir. Ibrahim Hakkı, iyiyi tavsiye etmi ş , münkerden kaç ınılmasını tavsiye etmiş tir. Bir de İbrahim Hakkı'nın ben neyim sorusunu sorunuz, demesi vardır. Yani insanın bu dünyada vazifesi nedir? Bu dünyada vazifesi, iyi şeyleri gerçekle ş tirerek sonsuz hayat ı kazanmaktır. 185

Vazife, bir takım tutkularm, ihtiraslann pe şinde, bo ş şeylerin, tükenen şeylerin peşinde koşmak değil, kalıcı, sonsuz şeylerin pe şinde koşmaktır. Bu da hayır olan şeylerdir. Allah'a olan hiz ınetlerdir. iş te onun için insanın değerini iyi bilen İbrahim Hakkı, Allah'ın eseri olan insana da saygı gösterilmesini ö ğütlemiş tir. Çünkü Kur'an'da "Biz insanı en güzel biçimde yaratt ık" buyurmuştur, Yüce Allah. Allah'ın özene bezene yarattığı bu insana saygı duymak, onun hak ve hukukuna saygı göstermek her müslüman ın, her Türkün vazifesidir. Çünkü bizim mütefekkirimiz bize bu yolu göstermi ş tir. Yine Kur'ân'da Allah insanın değeri ile ilgili olarak "Biz insano ğlunu şereflendirdik" buyurmu ş tur. Bir hadiste de sevgili Peygamberimiz "Allah insanı kendi suretinde yaratt ı" buyuruyor Yine İbrahim Hakkı, insanın kendi nefsini bilmesini, kendi haddini bilmesini bize tavsiye ediyor. "Kendini bilen Allah'ı bilir" bir sat sözüdür. Çok güzel bir sözdür. Ibrahim Hakkı aynı zamanda büyük bir şairdir. Bendeniz de tasavvuftan ilham alarak yazdığım bir şiiri buraya aktarmak istiyorum. İyi sende kötü sende, Bak aynaya gör kendini Beden denen örtü sende Bak aynaya gör kendini Hayatımız tuhaf oyun Bir düzene girmez huyun, Isınacak bir gün suyun Bak aynaya gör kendini Tutku büyük gözler doymaz Kalb bozulur kulak duymaz Olgun kişi nefse uymaz Bak aynaya gör kendini Bilgelerde ho ştur sükûn Hasret çeken olur durgun Geceleyin gelir uykun Bak aynaya gör kendini Kimi ko şar kaygı ile işler biter saygı ile Gönül co şar sevgi ile Bak aynaya gör kendini 186

Elde tavuk, kazdır sana Dünya malı azdır sana Neler yaptın Hak'tan yana Bak aynaya gör kendini Kimden aldın sen bu canı Meçhul sarmış dört bir yanı Ayrı sayma her insanı Bak aynaya gör kendini Bulur âsi zor kendini Agah gibi yor kendini Sen özüne sor kendini Bak aynaya gör kendini İbrahim Hakkı Hazretlerinin ahlak teorisi de, ahlak felsefesi de oldukça İslama uygun ve diridir. Her zaman canl ılığını muhafaza edecek bir ahlak felsefesini bize sunmu ştur. Malum, İslam ahlaklı-1ln hikmet gibi, adalet gibi, doğruluk gibi, itidal gibi ilkeleri vard ır. Hikmetin akıl, ince marifet, iyiyi do ğruyu ayırmak, helal ile haram tanımak, irâdeyi güçlü tutarak helâli gerçekle ştirmek gibi çeşitli manaları vardır. Onun için insanın haramdan kaç ınıp helâli i şlemesi, İbrahim Hakkı 'nın bize tavsiye ettiği temel unsurlardandır. Adalet de oldukça önemlidir ahlakda. Çünkü adalet toplumun her kesiminde hak ve hukuka riayet etmektir. Ve nitekim sevgili Peygamberimiz "sizin en hay ırlınız ailesine hayırlı olandır" buyurmuştur. Başka bir hadisinde de "sizin en yararhnız insanlara yararı dokunandır," buyurmu ştur. O halde biz çevremize, kom şumuza, yurtta şlanmıza, müslüman karde şlerimize zarar değil, fayda vermek durumundayız. İbrahim Hakkı 'nın prensiplerine uyarak bunu yapmalıyız. Yine doğruluk da İslam ahlakında olduğu gibi İbrahim Hakkı'nın ahlakının temel ilkelerindendir. Kur'an'da "emrolundu ğun gibi dosdoğru ol" buyrulmu ştur. Şeceat, yani itidal da önemlidir. Bu şeceat cesaret anlam ına ama, bu cesaret atılganlık demek de ğildir. itidalli davranmakt ır. Sevgili Peygamberimiz "i şlerin en hay ırlısı Itidal üzerine olanı dır" buyurmu ş tur. O halde işlerimizde de 'itidalli davranmak, sa ğduyulu davranmak durumundayız. Amaç hedefi vurmakt ır. Oku ne hedefin ötesine, ne de berisine düşüreceğiz. İbrahim Hakkı 'nın anlattığı itidal budur. 187

Evet ahlak üzerinde çok duruyor İbrahim Hakkı. Çünkü, Peygamberimizin sünneti üzerindedir. Peygamberimizin ahlaki örnek bir ahlaktır. Cenab-ı Allah "Sen büyük bir ahlak üzeresin" demiyor mu sevgili Peygamberimize Hz. Peygamber de "Ben ahlak ın güzel bir örne ğini vermek üzere Peygamber olarak gönderildim," diyor. Ba şka bir hadiste de "sizin en hay ırlınız ahlaken en güzel olanınızdı r" diyor. Yani boyu,ya da kolu büyük olan demiyor, ahlaki güzel olan hay ırlıdır, en olgun olandır diyor. İbrahim Hakkı, bu nokta üzerinde de durarak müminler arasında iyilik yarışına dikkati çekmektedir. Bir noktay ı daha belirtmek isterim. Çal ışmalanyla da örnek olmu ştur, İbrahim Hakkı. Çünkü "tembellik dünya ve ahirette müminin yüz karas ıdır. Bu bir hadistir. Kur'ân'da "yeryüzüne yay ılınız ve Allah'ın faziletlerinden nz}cinin aray ınız" ayeti vard ır. O halde çal ışmak, iki günümüzü birbirine eşit etmeden, daha çok kazanmak helal yoldan kazanmak, yine İslam ahlakının temel prensiplerindendir. Son olarak İbrahim Hakkı'nın ruh anlay ışı üzerinde duruyorum: İbrahim Hakk ı 'nın ruh görü şü oldukça orijinal bir görü ştür. Yüce Allah Kur'ân'da "ruh yüce Allah' ın emrinden bir şeydir" diyor. Ba şka bir ayette de Yüce Allah "Ben insana kendi ruhumdan üfledim" diyor. Yani insanda külli ruhtan bir parça vard ır. Onun için İbrahim Hakkı insana önem vermektedir. Bu ruhun baz ı kuvvetleri oldu ğunu söylüyor İbrahim Hakk ı. Bu kuvvetlerden birisi amen' ruh, di ğeri nazar? ruhtur. Bunlara amen ak ıl ve nazar? akıl da denir. Nazar' ruh, iyi kötüyü ayırma yetene ğidir, kabiliyetidir. Do ğruyu, yanlışı ayırma kabiliyetidir. Nazarli akıl bir takım planlar, tasanlar yapma yetene ğidir. Amen akıl da, o iyi tasarıları gerçekle ş tirme yetene ğidir. İbrahim Hakkı'ya göre ruhun yani nefs-i nat ıkanın yedi sıfatı vardır. Bu sıfatlar şunlardı r: Nefs-i emmâre, nefs-i levvâme, nefs-i mutmainne, nefs-i mülhime, nefs-i râdiye, nefs-i mardiyye ve nefs-i zekiyye, ba şka bir deyimle nefs-i kâmiledir. emmâre derecesinde olan nefis, daima kendine yenik düşen, bedenin tutkularına yenik dü şen sıfattır. Nefs-i levvâme sıfatı, bazan nefsin aldanmasıdır; bazan iyilik yapmakla birlikte aldanabilir. Nefs-i mutmainne ise, nefsin en kemal derecesidir. Yine nefs-i râziyye derecesi de her zaman gönülde raz ı olmaya çalışmak. Nefs-i mardiyye raz ı olmuş olmak. Nefs-i zekiyye nefsi temizlemek, içini temizlemektir. Nefs-i kâmile de nefs-i zekiyye ile ayn ı, en yüksek dereceye ula şmaktır. Nefs-i mülhime de ilham derecesine varmış olmaktır. 188

İbrahim Hakkı diyor ki insan yüreğine bir hayvan nefs, bir de nefs-i nâtıka yerle ştirilmiştir. Nefs-i nât ıka yani asıl ruh, bu hayvan?' nefis ile bedeni yönetir. Nefs-i nât ıka galip geldiği zaman insan zararl ı alışkanlıklardan kendisini kurtarır. Ancak hayvan nefs galip gelirse o zaman insan yolunu şaşırır diyor. O halde amaç, o hayvan nefsi bo ğmak ve nefs-i nât ıkayı mutmainne derecesine, kâmile derecesine ula ştırmaktır. İbrahim Hakkı insanları üç gruba ayırıyor. Birisi kültürsüz olanlar. Bunlar anasından babasından doğarlar, hiç düşünmeden, ben neyim, din? vecibem ne? demeden ölüp giderler. Diğeri arada sırada kendini beğenen, mahyla mülküyle öğünen insan. Bir de kâmil insan, ruhu zengin insan vard ır. Asıl amaç bu ruhu zengin olan insan derecesine yükselmektir. "Zenginlik mal çoklu ğu değil, gönül zenginliğidir." Ibrahim Hakkı bu hedefi gösteriyor. Hemen belirteyim ki bu felsefe Niçe'nin felsefesinden çok daha orjinal bir felsefedir. Niçe yirminci yüzyıl başlarken şöyle bir nazariye ortaya att ı: Bir üst insan vard ır, çağa yön veren insan. Bir de arada s ırada ben de varım diyen insan var. Ayrıca. yığın insanı var. Bunlar büyük ço ğunluktur. İbrahim HakIdnı n tasnifi bundan çok daha olgun ve insana umut verici, bar ış verici, sevgi verici bir tasniftir. Niçe insanlar ın büyük çoğunluğunu alçak görmüş tür. Demek ki toparlayacak olursak İbrahim Hakkı, gerek ahlâk bak ımından, gerek insan ın değeri bakımından, gerek Vacibu'l-Vudid 'un ispatı bakımından, gerek ruh nazariyesi bak ımından Türk-islâm felsefesine yepyeni bir sahife açm ıştır.

* Bu konu, Siirt'te İbrahim Hakkı Sempozyumunda anlat ılmıştır. 189

TÜRK TOPLUM HAYATINDA AHiLİK arapçada 'k a r d e ş i m' anlamına gelir. Ahtlik geni ş ölçüde her alanda dayanışma ve karde şlik örgütüdür. Türkler bilindi ği kadanyla VII. yüzyıldan itibaren aralannda sanat ve meslekle ilgili dayan ışma örgütü kurmuşlardır. Türkçede aht sözcü ğünün benzeri a k ı kelimesidir. A k ı eli açık, yiğit ve misafırperver anlamında kullanılmıştır. Türkler IX. yüzy ıldan itibaren islâmla ştıktan sonra arapça kavramları almağa başladılar. MI. yüzyılda Bağdad'da düzene sokulan fütüvvetçilik Türkler arasında ahtliğin gelişmesine neden oldu. Esasen Sülemt (Ö. 1021) ve Kuşeyıt (Ö. 1072) gibi tasavvufçu bilginler, mutasavv ıllar arasındaki davranış usullerini saptam ışlardır. Abbasi hükümdan Nasır Lidinillah (Hükümdarl ığı : 1180-1225), bilgin Suhreverdt (Ö. 1234)'yi görevlendirerek bir 'Fütüvvetnâme' yazd ırdı. İşte daha sonra Anadolu'da gelişen ahilik bir yandan eski Türk törelerinden, öte yandan 'Fütüvvetnâme' denen tüzükteki ilkelerden esinlenerek olu ştu. Fütüvvet kurallannın yaygmlaşmasında Keykavus'un 'Kabusnâme'sinin, Ku şeyri'nin 'Risâle'sinin ve Suhreveranin 'Avarifü'l-Maarif' etkisi vard ır. Bu eserler terbiye, ahlâk ve nezaket kurallar ı yanında, din ve dünya ile öğütleri de içermektedir. Gerek fütüvvetçili ğe ve gerek Anadolu'da ahilik örgütüne din ve siyaset adamlar ı yanında, tanınmış kişilerin de girdiğini görmekteyiz. Ahtlik örgütüne Osmanl ı padişahlanndan Orhan Gazi ve I. Murad girmi ştir. Böylece bu padi şahlar esnaf ve din adamlanyla bütünle şerek güçlerini art ırmışlardır. Ahiliği Anadolu'da esasl ı bir şekilde örgütleyen deri i ş çisi AM' Evran Nasıruddin Mahmud (Ö. 1320 dolaylannda) olmu ştur. Ahllik Anadolu'da Türk toplumu arasında çok yönlü bir kurum olarak geli şmiş tir. Herşeyden önce bu kurum, Mo ğol istilasından kaçarak Anadolu'ya gelen Türkleri yerle ş tirmeğe başlamış tır. Türklerin Balkanlar'a, K ırım'a ve Anadolu'nun çe şitli yörelerine yerle şmesinde ahtliğin etkisi olmu ş tur. Anadolu'da daha önce ticarette müslüman olmayanlar egemen iken, ahilik sayesinde Türk unsurlar bu alanda egemen olmaya ba şlamışlardır. Çünkü ahilik herkesin bir meslek ö ğrenmesini, işsiz kalmamasını ve dayanışmayı öğütlemiş tir. Sıkı bir eğitimle usta-kalfa ve ç ı191

rak münasebetlerini düzene koymu ştur. Miskinliğe karşı çıkmışlar, üretici olmay ı ve ticarette dürüstlü ğü öngörmüşlerdir. Ahller yoksullara ve gariplere bannacak yer sa ğlamayı da üstlenmişlerdir. Ula şımın güç olduğu bir devirde misafirleri a ğırlamak suretiyle birçok gönülü fethetmi şler ve Türk töresinin sevilmesini sa ğlamışlardır. Ahller akşamlan özel yerlerde toplan ıp din1 sohbetler yapm ışlar, menkıbeler anlatm ışlar ve hikmetli sözler nakletmi şlerdir. Böylece hem dinlenmişler, hem de eğitimi güçlendirici duygular a şılamışlardır. Erkeklerin eline, beline ve diline sahip olmas ını öğütlemişlerdir. Kız çocuklarına da a şına, e şine ve i şine sahip olmalarını tavsiye etmişlerdir. Anadolu'da kadınlar ahllik örgütünde değil, Bâciyan-ı Rum ya da Bektaşi toplantılarında bulunmuşlardır. Böylece Türk toplumu kadınlann eğitilmesi için o sıralarda ayn ayrı düşünmemi ş tir. Edeb kuralları içinde erkeklerle birlikte toplant ılara katılmışlardır. Ahllik örgütü gençlerin ya şlılara ve konuklara sayg ı göstermelerini sağlık vererek davranış biçimlerini saptam ıştır. Konuklar için meslek sahipleri kendi aralarında para toplayarak a ğırlama işini sağlamışlardır.

Ahller askerlik ve vatan savunmasına da önem vermi şlerdir. Bu hususta mensuplarmı eğitmişlerdir. Binicilik, avcılık, ok atıcılık, cirit oynamak ve devrin silahlar ını kullanmak ahiler arasında yaygındı. Şehitliğin dinde en yüce derecelerden oldu ğunu kavramışlardı. Meslek sahipleri aralarında kontrol usulü kabul ederek sa ğlam, üstün ve zamana göre ucuz mal üretmeye çal ışmışlardır. Böylece Anadolu'da Türk esnafınm ve tüccarının sevilmesine ve say ılmasına imkan hazırlamışlardır. Kültür ve ustal ıklarını kabul ettirmi şlerdir. Türk milletinin toplumsal yap ısının güçlenmesine ve kendilerine kat ılan unsurlarla bütünle şerek Türklü ğün yayılmasına yardımcı olmuşlardır. Bu örgütten ayrı olarak, Aşık Paşa, Yunus Emre, Hacı Bekta ş Veli gibi düşünürler de Türk dü şüncesinin ve törelerinin sevilip yay ılmasını etkilemişlerdir. Türkçenin 1277'de resmi dil olarak kabulünü fermanla bildiren Karamano ğlu Mehmet Bey'i de rahmetle anar ız. Ahfliğe zamanla bir çok bilginler de kat ılarak çalışmaların ve mesleklerin bilimin ışığında gelişmesine yard ımcı olmu şlardır. Gerek beylikler döneminde ve gerekse XVI nc ı yüzy ıl ortalarına kadar Os192

manlilar devrinde bilim ve sanatta olumlu yönde geli şmeler olmuştur. Bu gelişmeler Türk tarihine şerefli sayfalar kazand ırmış tır. Bu dönemlerde akla, bilime ve çalışmaya önem verilmiştir. Ahtlik örgütü tasavvufu kötüye kullanmamış , aksine ondan gönülleri yumu şatıcı, itici ve sanatı sevdirici yönden yararlanm ış tır. Oysaki zamanla hurafeye saplanmış bazı dini örgütler tembellik yuvas ı haline gelerek Osmanlıların bilimsel gelişmelerini önlemişlerdir. Hatta Selçuklular döneminde 1240 larda görülen Baba İshak İ syanı'nm benzeri 1519 da Celâlf İsyanları 'yla sürekli bir biçimde ba şlamış tır. Bunlar XVI ve XVII. yüzy ıllarda Anadolu'da sık sık isyanlar ç ıkartmışlardır. Zaman zaman dini kötüye kullanmışlardır. Oysaki ahtlik, toplumda dayan ışmayı, karde şliği ve çalışmayı sağlama çabası içinde bulunmuştur. Türk toplumunun sosyal bak ımdan güçlenmesine katk ıda bulunmuşlardır. Ayrıca üretkenliğin ve dürüstlüğün yerle şmesi için başarılı hizmetler vermi şlerdir.

193

TÜRK FELSEFESİNİN ANA UNSURLARI Felsefenin çe şitli tanımların' yapanlar olmu ştur. Günümüzde felsefe tanıımlanamaz diyenler de vardır. Her ne denirse densin,felsefe her şeyden önce, varlığın yapısını ve özünü araştınr. Gerçeği ve doğruyu bulmayı amaç edinir. insanın evrendeki yerini saptamaya çal ışır. Bilginin oluşunu açıklar. Evrensel özgürlük sorunu üzerine e ğilerek insan yetisinin sınırlarını yoklar. Kısacası felsefe daha bir çok konuda insan ı aydınlatır. Kültür tarihimize bakt ığımız zaman öykü, roman, fıkra, müsikt şiir, resim ve mimar? üzerinde çok duruldu ğu halde,Türk felsefesi hakkında yeterince yayın bulunmadığını görürüz. Türk felsefesini dünya kamuoyu da bilmez. Yabancı bilim adamları Türk felsefesinin bulunduğundaırı söz etmezler. Bin y ıllık kültür tarihinde, yer yuvarla ğının önemli bir bölümünü etkilemi ş olan ulusumuzun gerçekten felsefesi yok mudur? Elbette vard ır. Bir sıralar Renan, geni ş ölçüde Arapları ve Türkleri Icastederek, felsefe yapmaya do ğuluların kafasının uygun olmadığını ileri sürdü. Bu öznel iddia, kuşkusuz gerçe ği yansıtmaz. Araştırmalar yaptılar. İslâm felsefesini geni ş ölçüde Araplara ve İranlilara mâlettiler. Oysaki Türk ulusunun İslâm felsefesine hizmetleri onlardan daha çoktur. Birunt Farabt, İbn Sina, MâturidI, Ahmet Yesevi, Hac ı Bektaş Veli, Mevlânâ, Yunus ve Nesimi gibi büyük dü şünürlerin Türk felsefesini dile getirdikleri gerçektir. Ayr ıca Türklerin İslâm'dan önce de inançları ve felsefeleri vard ır. Türkler islâm'dan önce do ğayı seven, kadına saygı gösteren, yiğit davranan, Gök Tanrı'ya saygılı büyük bir ulustur. Sava şçı oldukları için çeşitli uluslarla kültürel ba ğlar kurmasını bilmişlerdir. Şamanizm inançları yanında Budizm'den, Maniheizm'den, Mazdeizm'den ve hatta Hıristiyanlı ktan haberdar olmu şlardır. Yerine göre kendilerini yenilemesini bilmişler ve çe şitli uygarhklardan yararlanm ışlardır. Çe şitli dinlerle temasa geçtikleri için de ba ğnaz olmamışlardır. Düşünceleriyle bir çok ulusları etkilemişlerdir. VII nci yüzy ıldan itibaren islâmla şmaya başhyan Türkler, IX ncu yüzyılda Halife Me'mun ve Mu'tasım'ın ordularında en güçlü birlikleri 195

oluşturmuşlardır. Hatta dü şünür CAhlz, "Türklerin faziletleri"yle ilgili bir eser yazmıştır. Farabi ve İbn Sina'nın, Aristo ve Eflatun'dan yararlanmakla birlikte İslâma dayalı özgün felseft görü şler sergilediği bilinmektedir. Onlann görüşleri, Arapların yorumlanndan farklı idi. fslâmın yorumuna kendi kültürlerinin damgasını vurmuşlardır. Bu yüzden de Gazzâlt tarafından abartılarak suçlanmışlardır. Türk düşünürü olan Farabi ve İbn Sina akılcı felsefenin temsilcileridirler. Dinle felsefeyi uzla ştırmaya çahşmışlardır. Selçuklulardan Tuğ rul Bey, 11. yüzyılda Amidu'l-Mülk al-Kundudeyi vezir yapm ış tı. Bu vezir akılcı bir ekol olan Mutezile'nin görü şlerini yaymağa çahşmış tır. Alpaslan' ın vezir yaptığı Nizâmül-Mülk klasik İslâm anlay ışını benimsemekle birlikte kurdu ğu Nizâmiye Medreselerinde mezhepç ıiliği yasakladı. Bağdad sokaklarında E ş'arllerle HanbeŞ afitlerle Hanbelllerin kavgalar ı, Selçuklu sultanlarının mezhep konusunda tutucu davranmamasiyle önlendi. O derece ki GazzAIİ, Ebfi HanIfe'ye dil uzattı diye Sultan Sencer'e şikayet edilmi şti. Sultan bilimsel bir toplant ı yaparak Gazzâli'den bu sorunu sordu. O da "makillâtta akla dayan ırım, şeriatta rehberim Kur'ântdır. Fakihlerden hiçbirini taklit etmem" diyerek Sultan Sencer'i memnun etti. 1071 Malazgirt sava şından sonra Anadolu'ya ak ın akın gelen Türkler arasında eski Kamlann yerini alan "Baba"lar ve "Ata"lar da vardı. Bunlar yumuşak bir İslâm anlayışını yayıyorlardı. Şiir söylüyorlardı. Vecde geliyorlar, sema yap ıyorlar, müzikli dinsel içerikli toplantılar yapıyorlardı. Tapınmalannda Türk düşüncesinin etkisi vardı. 1243 de Mo ğollardan Baycu Noyan, Selçuklu Hükümdar II. Gıyasettin Keyhüsrev'i yenince, Anadolu kar ıştı. Herkes canının derdine düş tü. Yer yer Selçuklu Beyleri, Mo ğol valilerine vergi vererek halkın canını ve malını korumağı denediler. Anadolu'da 13. yüzy ılda putperest Moğollann etkisi yanında Hıristiyanlar da vardı. Çeşitli İslam mezhep ve tarikatleri de faaliyet halinde idi. Böyle bir ortamda Ah? Evran, Türkleri sanat ve meslek aç ısından örgütledi. Hac ı Bekta ş Veli insan sevgisi, ho şgörü ve Türk törelerine dayal ı bir öğretinin temelini attı. Tapınmalarda Türkçe dua yapma gelene ğini yerle ştirdi. Topluma güven ve dayan ışma duyguları aşıladı. Ele, dile, bele sahip olmanın önemini vurguladı. Karamanoğlu Mehmet Bey, Türkçeyi resmi dil yaptı. 196

Mevlana, dünyanın bir düş gibi olduğunu, varlığın Tanrı'nın bir gölgesi sayılacağını anlattı. insanı Tanrı'nın sevgisine yara şır, hayvandan farklı özünü varhğından ayıran onurlu bir varlık olatak tanımladı. Aşk felsefesini işledi. Allah' ın bir sezgi, bir anagörü ile bulunaca ğını söyledi. Ölümü yeni bir hayat ın başlangıcı ve dünya köprüsünden geçiş olarak nitelendirdi. Yunus, Mevlana gibi Anadolu'daki bütün insanlara bir gözle baktı. Ruh ve beden çekişmesinde ruhu zenginleştirmenin önemine de ğindi. İnsanın dünya hayatında garipliğini, yabancılaş tığını vurguladı. Doğruluğun ve Tanrı aşkının önemine değindi. İnsan bilincinin önemini dile getirerek, insanlar dü şündürmeğe çalış tı. Lirik şürlerinde Türk düşüncesini, islami kavramları, yumuşak bir tasavvuf anlayışını sergiledi. Bütün bu dü şünürler, görü şleriyle çeşitli topluluklar ve inançlar arasında yakınlaşmayı sağladılar. Varlık anlamında, insanın değerinde, ahlaki ilkelerde Türk felsefesini islami kavramlarla anlatt ılar. Bütün bunları yaparken zorlama de ğil, tatlı sözler kullanmay ı yeğlediler. "Islam'da zorlama yoktur" ayetini de dikkate alarak vicdan özgürlü ğüne önem verdiler. Böylece olu şan Türk felsefesi geli şimini 1547 yılına kadar sürdürdü. Bu tarihten sonra felsefenin kat ı görüşler nedeniyle medreselerde yasakland ığını, müspet bilimlere en az derecede yer verilmeğe başlandığını görüyoruz. Ancak ulusumuz medreselerde söyleyemediği felsefesini, tasavvuf şürlerinin dizelerinde devam ettirmi ş tir.

197

EŞ 'ARİ Ebu'l-Hasan Alt al-E ş'arl, 873 yılında Basra'da do ğdu. Onun en tanınmış hocası, Mu'tezile bilginlerinden Ebu Ali al-Cubbardir. kırk yaşına kadar hocasının etkisinde kald ı. Ne var ki zamanındaki dini fırkalaşma hoşuna gitmedi. Mu'tezile'nin halka bask ı yapmasına gönlü razı olmadı. Bir vicdan hesaplaşması sonucu olarak, onlara kalemiyle karşı koydu. Gerçek islâmiyet'i savunma ğa ve Itidalli bir yol izlemeye karar verdi. İlkin Allah'ın varlığını ispatlamak ve tanıtmaktan işe başladı. Onun belirttiği gibi insan bir spermadan olu şmaktadır. İnsan tohumunun ilk maddesi zamanla et, kemik ve kas halinde büyümektedir,olgunlaşmaktadır. Halden hale de ğişmektedir. Insan hayat ı çeşitli evrelerden geçmekte ve de ğişmektedir. Bu de ğişmenin nedeni bizzat insan olamaz. İnsan bedeni, zamanla ya şlandığına ve güçten düştüğüne göre,bu insanın iradesiyle olmamaktad ır. O halde bu değişmeyi takdir eden ve gerçekle ş tiren sonsuz bir kudret vard ır. Bu da yüce Allah' tır. Kaldı ki insan kendi görme ve i şitme duyusunu bile yaratmamıştır. İnsan kendi organlarını ve biçimini seçmemi ş tir. Her şeyi yaratıldığı gibi kabullenmiş tir. O halde insan kendi d ışındaki yaratıcı gücü yani yüce Allah' ın varlığını kabullenmelidir. Eş 'ari Allah' ın varlığını tanıtmak için şu örneği vermiştir. Bir tutam pamuk kendiliğinden iplik olmaz. Iplik de kendili ğinden dokurımuş hale gelmez. Bir dokuyucu gerekir. Kuma ş da kendiliğinden elbise haline gelmez. Bir dikici gerekir. İş te bunun gibi evren de kendili ğinden var olmamıştır. Her şeyin yaratıcısı bir yüce Allah vardır. Eş 'ari, Allah'ın hiçbir şeye benzemediğini "O'nun gibi hiç bir şey yoktur" âyetine dayanarak aç ıklamıştır. Allah' ın dengi bir varlığın bulunmadığını kaydetmiş tir. Nitekim "O'na hiç bir kimse e ş olamaz" âyeti bu hususu aç ıklamaktadır. Yüce Allah gören, i şiten, iradesi olan, sonsuz derecede güçlü, bilen, konuşan ve daima hayat sahibi bir varl ıktır. Allah' ı Ahiret'te gözlerle görmek mümkündür. Allah ne do ğurmuştur, ne de doğrulmuştur. Evrendeki düzeni ve do ğal işleyişi ilk kez irade eden O'dur. Say ılamıyacak kadar çok yıldızlar, güneş ve ay var edilmi ş bir yasaya göre

199

işler durur. Yüce Tanrı, yarattığı nesnelerin tan ınmasını ve bilinmesini istemiş tir. Bilenlerin bilmeyenlerden üstün olaca ğını vahiyle bildirmiştir. Dünya i şlerinde bilimci olmay ı ve akla önem vermeyi Yüce Allah irade buyurmuştur. Eş 'art akla ve nakle beraberce önem veren bir dü şünürdür. Sünnet Ehli'nin inanç sorunlar ını sistemle ştiren bilginlerdendir. Ö ğretisi Mutezile'nin sertliğine karşı olmuştur. Ona göre Allah' ın birliğini, Hz. Muhammed'in son elçi olduğunu dil ile söyleyip kâlple do ğrulayan herkes iman sahibidir. Böyle bir kimse e ğer günah işleise tövbe etmelidir. Tövbeleri Yüce Allah dilerse kabul eder. Mü'min Allah'tan umudunu kesmemelidir. Mümin ailede ve toplumda huzurdan ve ahenkten yana olmalıdır. İnanç sorunları yüzünden kimse kimseye bask ı yapmamandır. İyi bir mü'min islâm'm şartlarını yerine getirmeli, bağışlamayı bilmeli ve kin gütmemelidir. Nitekim Hz. Muhammed "Allah' ın en çok hoşlanmadığı kimse, kini ziyade olandır" buyurmuştur. Eş 'arrnin öğretisi itidalli oldu ğu için Selçuklu Sultan Alpaslan tarafından da benimsenmiş tir. Alpaslan başkanhğa Nizamühnülk 'ü getirerek bu öğretinin tutunmasına ve yayılmasına yardımcı olmuştur. Nizamülmülk Belli, Herat, Isfahan, Basra, Musul, Merv ve Ba ğdad'da üniversiteler açt ırmıştır. Bağdad'daki Nizamiye Üniversitesi'nde, o zamanki deyimiyle medresesinde ünlü dü şünür Gazzall de hocalık yapmış tır. Gazzalt inanç sorunlarında genellikle Eş 'art'nin izinden Bitmi ştir. İbn Furek, İmam al-Harameyn ve al-Bakıllant gibi ünlü düşünürler de GazzaWden önce Eş 'arttnin etkisinde kalm ışlardır. Eş 'ari bir çok öğrenciler yeti ş tirdiği gibi değerli eserler de bırakmıştır. Onun Makalat al- İslâmiyyln, Kitâb al-Lum'a, al-itıâne an 'Usiili'd-Diyane ve Risaletiii-iman gibi eserleri oldukça tan ınmış olup günümüze kadar ula şmıştır. Onun küçüklü büyüktü 300 kadar eser yazd ığını söyleyenler olmu ştur. Kısacası 941 yılında hayata gözlerini yuman Eş'ari, İslâm aleminin yeti ştirdiği büyük düşünürlerden birisidir.

200

MATURİDt Ebu Mansfır Muhammed b. Mahmfid al-Müturidl, dokuzuncu yüzyıl ortalarından sonra Semerkand' ın Mâturid mahallesinde dünyaya geldi. Kendisi Türk soyundan gelmektedir. Esasen onun ailesinin ya şadığı Semerkand ve çevresinde öteden beri Türkler ya şamaktadır. Mâturidt, fıkhi bilgilerde Elyft Hanifetnin ö ğretisini benimsedi. Zamanındaki bilimsel tart ışmalara katıldı. Tartışmalarda zekâsı ve bilgisiyle dikkati çekti. Çe şitli yolculuklar yaptı. Bu arada Basratya gitti. Nihayet Ebtı Mansur Mâturidt, 944 y ılında hayata gözlerini yumdu. Öldüğü zaman arkasında bir çok değerli eserler bıraktı. Bu eserlerden bazıları şunlardır: Kitâb Tetvll al-Kurtân, Kitâb al-Cedel, Kitâb al Usül ft Usul ad" Kitâb al-Makâlât fiel-Kelâm, Kitâb at-TevhId, Kitâb Redd al-Usfıl al-Hamse, Redd Kitâb al-imâme, ar-Redd alatl-Karâm ıta. Başlıca görüşleri: Ebu Mansur al-Mâturianin görü şleri Maveraünnehir'de Türkler arasında yayılmıştır. Tutum olarak orta yolu izlemi ştir. Ne Cebriye ekolünün, ne de Mutezile'nin yoluna iltifat etmi ştir. Sünnet Ehlinin görüşlerini sistemleştirmeğe çahşmıştır. Mâturidt, özellikle Allah' ın yapma ve yaratma niteli ğiyle yaratılan nesneleri birbirinden ayırmıştır. Yapma ile yapılan, yaratma ile yaratılan arasında farklar bulunduğunu göstermiş tir. Allah yaratandır. Varlıklar ise yarat ılanlardır. Allah her zaman yaratma gücüne sahiptir. Bu güç onda öncesizden beri mevcuttur. Nesneler ise sonradan olmad ır. Sınırhdır. Allah'ın görme, işitme, bilme ve konu şma gibi sıfatları sonradan olmuş değildir. Bu sıfatlar onun zâtının nitelikleridir. Bu nitelikler onun zâtının aynısı değildir. Ancak zâtından ayrı da sayılmazlar. Nitekim bir şeyin rengi o şeyin kendisi ya da d ışında olmadığı gibi. Demek ki Mâturidt'ye göre yaratma ve oldurma gibi s ıfatlar, Allanda öncesiz olarak bulunur. Mâturidt, Allah'ın konuşma sıfatının öncesiz olduğunu doğrulamıştır. Allah'ın kelâmmın var olma açısından zamanla ve yerle ilgisi

201

yoktur. Allah'ın kelâmı zatının bir niteliğidir. Bu nedenle Kur'ân kadfindir, öncesizdir. Ses ve harfler ise sonradan olmad ır. Mâturidt, kulun bir fiili i şleme gücü olduğunu, yüce Allah' ın insana bu gücü bir işe başlaması anında lutfettiğini söylemiştir. Maturidt, imanı dil ile söyleme ve kalp ile do ğrulama olarak tarif etmiştir. Allah' ın birliğini ve Hz. Muhammed'in son peygamber olduğunu kabul eden her insan mümindir, inanm ışhr. Maturidt'ye göre insan yapt ıklarından sorumludur. Çünkü Yüce Allah'ın yarattığı iyiye veya kötüye yakla şma gücü, insanda vardır. İnsan bu gücünü iyi işler yaparak harcarsa sevap kazan ır. İnsan gücünü kötülükte kullan ırsa günahkar olur. İnsanın cüzl iradesi yani tikel iradesi daha başka bir deyimle insan ın bir davranışa yaklaşma ve onu kazanma gücü vard ır. Bundan dolay ı da sorumludur. Allah insanın, anasına ve babasına saygısızlık etmesinden, adam öldürmesinden, ya da bir şeyi çalmasından razı olmaz. Maturidl'ye göre iyilik ve kötülük ak ıl ile idrak edilir, anla şıhr. Her hangi bir şey iyi ise Allah onu emretmi ştir. Kötü ise Allah ondan sakmılmasun buyurmuştur. Sözgelimi Yüce Allah helal yoldan para kazanmay ı emretmiş tir. Yetim ve dullar ın malına tecavüzü ise yasaklam ıştır. Maturidt'ye göre insan, Allah' ı akhnı kullanarak tanımandır. Allah'ı tanıma ilkin aklın işidir. Yer, gök ve evrendeki düzen üzerinde düşünülerek Allah'ın varlığına inanmak gerekir. İnsan taklitten ve kötü heveslerden uzak olarak ben neyim diye dü şünürse, Allah' ın varlığına inanabilir. Maturidrye göre bu iman, ak ılla kazanılmandır. Sağlıklı bir düşünce insanı vicdan hesaplaşmasına götürür. Ancak,dinin buyruklar ı vahiyle öğrenilir. Son vahyi sunan Elçi de Hz. Muhammed'dir. Maturidrye göre Allah' ın insana gücü yetmeyece ği görevler vermesi düşünülemez. Yüce Allah insanlardan yap ılması imkansız bir şey istememi ş tir. E ş 'aıller ise Allah' ın insana gücü yetmeyece ği görevler yüklemesini imkân dahilinde görürler. Yine Eş 'arller, Allah' ın filleri ve yaratması için neden aranamaz, düşüncesindedirler. Çünkü Allah yapt ığından sorumlu değildir. Sorumlu olan insanlardır. Maturidt ise Allah' ın boş ve nedensiz nesneler yaratmadığını, varlıkta bir amaç bulundu ğunu vurgulamıştır. Ona göre Allah'ın yapması ve yaratması, hikmetinin gere ğidir. O herşeye bir se202

bep yaratnu ş tır. Allah bo ş ve sonuçsuz füllerle, u ğraşmaz. Allah yaptıklarından sorumlu olmaz. Eş 'arilere göre nübüvvet için erkek olmak şart değildir. Kadınlar da nebl olabilirler. Nitekim onlara göre Hz. Meryem, Âsiye, Süre Mcer, Hz. Havva ve Hz. Musa'n ın annesi nebIdir. Mâturidt ise nübüvvette erkek olma şartını ileri sürmüştür. Müturidrnin görüşleriyle E ş 'arrnin görü şleri zamanla kayna şmıştır. Her iki dü şünür de İslâmida inanç sorunlarını itidalli bir biçimde çözümlemeğe çalışmışlardır. İyi niyetin ve güzel ahlâkm savunucusu olmuşlardır. Bu nedenle de onlarm görü şleri,geniş İslam kitlesi tarafından benirnsenmiş tir. Müturidrnin görüşleri geniş bir biçimde müslüman Türkler tarafından kabul edilmiştir.

203

FARABt Türk düşünürü Farabi, 870 y ılında Maveraünnehirede Fârâb ilinde doğmuştur. Kaynaklarda kendisinden Türk tilozofu diye söz edilir Gençliğinden beri bilimsever ve çalışkan olan Farabt, Merv, Ba ğdad, Ş am ve Harran dolaylarmda gezintiler yaptı. Çeşitli bilim adamlanyla sohbetler yaptı. Felsefe, mantık, psikoloji, musiki, matematik ve t ıp alanında geniş bilgi sahibi oldu. Ş am'da yerleş ti. Kendisine Şam ve Halep çevresinin sultan ı Seyfuddevle çok saygı gösterdi. 950 y ılında seksen yaşında iken Ş am'da hayata gözlerini yumdu. Farabi çe şitli konularda ve özellikle felsefeyle ilgili bir çok eser yazdı. Eserlerinin bazılan şunlardır: Kitab Tahsil as-Sâde, al-Medinet Kitâb as-Siyaset al-Medeniyye, Kitâb al-Musiki al-Kebir, İhsa al-Ulâm, Uytin al-Masâil, Ağrâd Mâ Ba'd at-Tabia. Farabt İslam Felsefesi'nde inançla felsefeyi uzla ştırma çabalanyla tanınmıştır. Özellikle Allah' ın varlığını Ispatlamak için fikir yürütmüştür. Evrenin kendiliğinden var olamayacağını, kâinatı var edenin yaratıcı Allah olduğunu vurgulamıştır. Evrendeki düzen ve uyumun rastlantı sonucu olamayacağını belirterek, iman ı güçlendirmeye çalışmış tır. Ancak evrenin Allah tarafından öncesizde var edildiğini söylemiş tin. Farabt, peygamberlerin mucizeleri oldu ğunu doğrulamıştır. Ona göre peygamberler vahiy ile fllozoflar da ak ılla gerçe ği bulurlar. Peygamberlerin hayal güçleri, filozöflann da dü şünme güçleri, yüce Allah'tan gelen bilgileri almaya yeteneklidir. Peygamberin ve filozofun amac ı gerçeği ve doğruyu göstermektir. Peygamberlik en yüksek mertebe olup, Allah' ın seçtiği kimselere nasip olur. Son peygamber Hz. Muhammed'dir. F:arab?, ruh sorunu üzerinde de durmu ştur. Ona göre ruh beden yaratııldıktan sonra Allah tarafından faal akıl aracılığıyla bedene üflenir. Bedenin yarat ılmasından önce, ruhun kendi başına varlığı söz konusu değildir. Beden öldükten sonra ruhun tekrar dünyaya gelerek başka bedenlere girmesi dü şünülemez. Yani, Farabtye göre tenâsüh kuramı çürüktür. Farabt dünyada erdemli i ş yapanların ruhunun ahirette mutlu olaca ğını belirtmiş tir. Fâsıklann yani günah i şleyenlerin ruhlarının ise âhirette elem duyaca ğını söylemiştir. Kötülük içinde kalan 205

kendini bilmezlerin ruhlann ı madde derecesinde görmü ştür. Bazı ifa delerinde, bunlar ın her açıdan yokluk çekeceklerini ileri sürmü ştür. Farabt, ahlâk felsefesi üzerinde de durmu ştur. Adalet, ölçülülük, doğruluk ve bilgelik kavramlannı açıklamış tır. İnsanın felsefe yaparak, bilgi öğrenerek ve erdemli davranarak mutlu olaca ğım kaydetmiştir. İnsanlarm yard ımla şmalan ve birbirlerini sevmeleri üzerinde de durmuştur. Özellikle yurttaşların devletin yasalarına uymalanni istemiştir. Farabt, eğitim felsefesinde, iyi çal ışma ortamının hazırlanmasına dikkati çekmi ş tir. Sorunları tek tek ele al ıp anlatmanın yararına değinmiş ve tartışmay ı salık vermiştir. Öğretmen bir konuyu ö ğretirken kızmadan gereğinde tartışmaya imkan vermelidir, görü şünü savunmuştur. Çocukların güvenli yeti şmesine de ğinerek onlara sorumluluk verilmesini istemi ş tir. Ayrıca eğitimde zor yöntemini de ğil, ikna usülünü tercih etmi ş tir. Ona göre e ğitimin amacı mutluluğu bulmak olmalıdır. Mutluluk, bilginin ve erdemin ışığmda aranmandır. Mutluluğa ulaşmak demek hayra ulaşmak demektir. Hayra ula şmak için de islam felsefesinden yararlanmak gerekir. Ona göre felsefe insana do ğruyu, gerçe ği ve mutluluğu öğretir. Farabt, Meşşailer denen akılcı filozofiann önde gelenlerindendir. Grek felsefesini, Maniheizm'i ve Budizm'i iyi bilen Farabt, kendine özgü bir felsefe kurmu ştur. Bu felsefe geni ş ölçüde Kur'ân'a dayanmaktadır. Bu nedenle onun felsefesi,Aristo'nun taklidi say ılamaz. Farabt, kendinden sonra gelen bir çok dü şünürü etkilemiş tir. Etkilediği filozoflar arasında İbn Sina, İbn Bâcce, İbn Tufeyl, İbn Rüşd gibi mümin düşünürler vardır. Bazı bakımlardan Farabryi suçlamasına rağmen, büyük düşünür Gazzalf bile onun kitaplarından felsefeyi ö ğrendiğini gizlememi ştir. Batıda Albertus Magnus, Roger Bacon ve Saint Thomas Farabirnin eserlerinden etkilenmi şlerdir. Farablenin İhsâ al-Ultim ve Kitab al-Kebir gibi baz ı eserleri XII. yüzyılda latinceye çevrilmi ştir. Sözün özü, bu büyük dü şünürümüzün insanl ığa hizmetleri üzerinde geçmiş te olduğu gibi bugün de durulmaktadır. Farabt varl ığı araştırmış , insanı tanımaya çalışmış ve iyiliğin gerçekle şmesini dilemiş tir.

206

İBN SİNA VE FELSEFESİ Türk filozofu İbn Sina, 980 de Buhara yakınlarında Afşana'da doğdu. Babası onun eğitimine önem verdi. İbn Sina çok zeki idi. Abdullah NatıEden felsefe, Isa bin Yahya'dan doktorluk ö ğrendi. Kur'ân'ı ezberleyen İbn Sina, din bilimlerinde derinle şti. Genç yaş ta ünlü kişilerin dikkatini çekti. Buhara Sultan ı Nuh b. Mansür'un hastah ğına çare buldu. Onu sağlığma kavuşturdu. Sultan da İbıı Sina'yı Sıvanu'lHikme adlı kütüphanesine müdür olarak atad ı. Nuh'un ölümünden sonra Samanoğullan arasında saltanat kavgası başladı. Bunun üzerine İbn Sina, Rey kentine gitti. Emir Mecdu'd-Devle'ye yard ım etti. İyi bir doktor olarak yeti şmiş bulunan İbn Sina hastalanan bu emin de tedavi etti. Sonra Hemedan'a gitti. Devlet yönetiminde görev ald ı. İki kez hastalanan Emir Şemsu'd-Devle'yi iyile ş tirdi. Gözden dü ştüğü zamanlar da oldu. Onun en sonra Isfahan Emin Alâu'd-Devle`yle dostluk kurduğunu görüyoruz. Bir çok eser yazan İbn Sina, 1037 yılında hayata gözlerini yumdu. Yazdığı eserlerden al-Kânun Kitâbu' ş- Şifâ, Kitabu'n-Necât, Kitabu'n-Nefs on ikinci yüzy ıl da lâtinceye çevrildi. al-Kânun 17 nci yüzyıla kadar Batı Üniversitelerinde t ıp alanmda başvurulan kaynak eserdi. İbn Sina'nm Urcilze fi't-T ıb, Urceıze fitt-Te şrlh ve Urcüze fi'l-Vesâyâ at-T ıbbiyye adlı eserleri doktorluk alan ında dikkati çekmi ştir. Felsefe alanmda Aksümu'l-Ulum al-Akliyye, al- İşarat va't-Tanbihat min Uyün al-Hikme de çok tan ınmıştır. İbn Sina felsefe alanında olduğu kadar tıp alanında da dünyada büyüklüğü kabul edilen bir bilgindir. Tıpta kan dola şımını tanıtmış, gözün nasıl gördüğünü tarif etmiş, böbrek hastalıkları ve tedavi yöntemleri üzerinde çah şmıştır. Ayrıca kadro hastalıkları, kalıtımla geçen hastalıklar üzerinde durmuştur. Kil kurtlannın zararlarını saptamıştır. Karaciğer ve sarılık hastalıklarının tedavisi için olumlu deneyler yapm ıştır. Civanın buharlaşarak zehirlenmeye neden olmaması için tabâbette dikkatli kullanılmasını sahk vermiştir. Yıkanmamn, bedeni ovmanın ve yol yürümenin sağlığa yararlanndan söz etmi ştir. Yaşlıların akşamları az yemelerini ö ğütlemiş tir. Ruh hastalarına yumuşak davranılmasmı tavsiye etmi ştir. 207

Deney ve gözlemlere önem veren İbn Sina sağhğmda bir çok kimseyi tedavi etmiş tir. İbn Sina yalnız doktorluk alanında -değiljeoloji, zooloji ve botanik bilim dallarında da fikir yürütmüştür. Bazı otlardan ilaçlar yapmıştır. İbn Sina ayrıca ruhbilim aç ısından çok tanınmıştır. Bir insanın duyum almadan ve dış organlanndan habersiz bo şlukta kalmasını farzederek bilincin varlığını vurgulam ıtş tır. Ona göre böyle bir durumda insan kendi varlığının farkına varır. insanın kendini tanıyan yetisi, ruhudur. Bir insanın bazı organları yok olsa da o insan yine ya şamını sürdürür. O halde ruh bedenden farkl ıdır. Bir insanın yaşlanarak bedeni eskise de ruh eskimez, aksine olgunla şır. Ruh bedenden ayrılınca vücudun biçimi bozulur. Bedeni alet gibi kullanan ruhtur. Beden ölünce ruh sonsuz olarak Ya şar. İnsanın ruhi' yetisi nazar"' ak ıl yönüdür. Nazari akıla, kuramsal akıl da denir. İnsan bu yetisiyle kavramlar kurar, deneyler yapar, deneylerden sonuç ç ıkarır, nihayet yüce Allah'a inan ır. İ bn Sina'ya göre bitkilerin ve hayvanların da ruhu vardır. Ancak insan ortak duyulan, tasarlamas ı , düşünmesi, vehim ve anımsamasıyla öteki canl ılardan ayrılır. Ayrıca insanda bir amen akıl vardır. Bu akıl davranış ve frâdeyle ilgilidir. İnsan bedenin tutkulanndan uzakla şıp ruhi' yetisine uydukça mutlu olur. Bedenin tutkulan insan ı bazı çıkarlar pe şinde ko ş turabilir. Ruhi güç iradeyi etkileyip insan ı hay ırlı davranış lara yönlendirirse bundan mutluluk duyar. Hayvanlar içgüdüyle hareket ederler. İnsan ise, cüz'î iradeye sahip oldu ğu için yaptıklarından sorumludur. Adalet, do ğruluk, ölçülülük ve bilgece davran ış insanı mutluluğa götüren ilkelerdir. İbn Sina, Tanrı 'ya inanmamn mutluluk oldu ğunu vurgulamış tır. Her şeyin bir sebebi olduğundan hareket ederek evreni yaratan yüce Allah' ın varlığını doğrulamıştır. Yüce Allah' ın varlığının zorunlu olduğunu, zorunlu varlığın kendi kendine yettiğini, değişen ve mevcudiyeti için ba şkasına muhtaç varlıkların kendi kendine yetmeyece ğini belirtmi ş tir. İbn Sina, Aristo'yu iyi incelemi ş ve felsefeyi kitaplar ında yansıtmış bir dü şünür olarak zaman zaman suçlanmıştır. Ancak o, felsefenin temelini Kur'ön'a dayatmak istemi ştir. Yüce Allah'a inand ığı gibi Hz. Muhammed'in en son elçi oldu ğunu, İslam ahlakının benimsenmesi gerektiğini vıırgulamıştır. Doğumundan beri bin y ıldan fazla zaman geçmesine ra ğmen, dünyanın çe şitli yerlerinde bu büyük Türk dü şünürü hakkında yayınlar yapılmaktad ır. 208

İBN MİSKEVEYH İbn Miskeveyh yakla şık 951 yılında doğdu. Kendisinden Ebtı Ali Ahmed b. Muhammed diye de söz edilir. İbn Miskeveyh devlet adam ı Muhallebrnin sekreterliğini ve İbn al-Am1td'in kütüphane memurluğunu yapmıştır. Bir ara Rey kentinde onun itiban çok yüksekti. İbn Miskeveyh 1030 y ılında hayata gözlerini yumdu. En tanınmış eserleri şunlardır: Tehz1bu'l-Ahlâk Cavidân- ı Hırad, Tecarubu'l-Umem ve al-Feyz al-Asgar. Daha ba şka eserleri de vard ır. İbn Miskeveyh'e akla, dü şünceye ve felsefeye önem verdi ği için al-Muallimu's-Salis yani üçüncü ö ğretmen de denir. Bilindi ği gibi birinci öğretmen Aristo, ikinci ö ğretmen Türk filozofu Farabt kabul edilmiş tir. İbn Miskeveyh insan ı beden ve ruh olarak anlatmaya çah şmış tır. Ona göre beden çürüdükten sonra ruh sonsuz olarak ya şayacaktır. Ruh cisimsiz bir cevherdir. Ruhu elle tutmak imkâns ızdır. Ancak o etkin bir cevher olarak bedenin organlar ını çalış tınna yetisine sahiptir. Ruh kendi varlığının farkına varan bir cevherdir. Ruh kötülüklerden uzaklaş tıkça mutlu olacakt ır. Ruhun yok olması söz konusu de ğildir. insanı belirleyen asıl niteliği de ruhi gücündendir. Ölümden sonra hayat olduğuna göre bedenin yok olmasını, ortam değiş tirmek gibi kabul etmelidir. Erdemli ki şilerin ölüm nedeniyle tasalanmas ına gerek yoktur. Sonsuz hayata inanmak mutlulu ğun anahtarları ndandır. İnsanm erdemli olmas ı için öteki insanlarla uyum içinde ya şaması gerekir. Uyumun kaynağı da sevgidir. İnsanın ailesini, kom şuların', akrabalannı ve bütün yurttaşlarını sevmesi onu mutlulu ğa götürür. İnsanları seven kişi her şeyi yoktan yaratan Yüce Allah' ı da sevmelidir. Yüce Allah'ın insanlar için yaratt ığı türlü nesneler ve güzellikler de sevilmelidir. İbn Miskeveyh'e göre yaln ız yaşamakla mutluluk kazanılmaz. İnsan toplumsal bir varlıktır. Toplum içinde güçlükleri yenerek ve erdemli davranarak sonsuz hayata haz ırlık yapılır. İnsanlar kendi aralarında güveni, dayanışmayı ve yardımlaşmayı sağlamalıdırlar. Böylece aklın ışığında hareket etmelidirler. Ayn ı ülke209

nin mensupları birbirlerini sevdikçe mutluluk ço ğalır. Yönetim kolaylaşır. Gönüller ferahlar. Yüce Allah, peygamberler yollayarak kendi buyruklarını duyulmuştur. Hz. Muhammed son peygamber olarak dinlerin en, olgununu insanhğa müjdelemi ş tir. İslam dini, erdemlerin en güzelini içermektedir. İnsan öteki varlıklardan farklı olarak sorumluluk ta şır. O halde insan hareketlerini sağduyuya göre ayarlamalıdır. insan,iyiyi kötüden ayıran akılla donatılmıştır. Akıl, insan için en büyük rehberdir. insan aklını iyi çalıştırdıkça varlık hakkında düşünür. Kendi görevini ve yerini saptamağa çalışır. Allah' ın hikmetini, büyüklü ğünü ve yaratıcı gücünü doğrular. İbn Miskeveyh'e göre insan aklıyla iyiliği kötülükten ay ırdığı derecede güçlüdür. İnsan iyiyi saptadıktan sonra, onu davranışlarmda göstermelidir. İyi ile erdem içiçedir. Erdemin ba şhca ilkeleri bilgelik, do ğruluk, yiğitlik ve adalettir. Bilgelik ilâht ve insani' gerçekleri tan ımaya çalışmaktır. Bilgeliği rehber edinen kimse, yapılması kötü olandan sakınıp güzel davranışlara yönelir. Doğruluk, her şeyden önce namuslu olmak demektir. İş hayatında, okulda, tarlada ve özel sohbetlerde do ğru davranıp doğru konuşmak insanı erdemli kılar. Yiğitlik, ne atılganlık ne de korkaklıktır. Yiğitlik iyiyi kazanmada cesaret, kötüden sakmmada ihtiyatt ır. Yerine göre ölçülü davranmaktır. Adalete gelince erdemin en önemli ilkelerindendir. insafh kimse, mahkemede olsun, ticarette olsun ya da herhangi çeki şmeli bir sorunda olsun adaletli davranır. Adalet geni ş ölçüde insanların hak ve hukukunu gözetmektir. Karar verirken yans ız davranmaktır. İbn Miskeveyh ahlâk kurallarına önem verirken bir çok hususlara değinmiş tir. Utanma, sabır, cömertlik, kanaat, yumu şak huyluluk, düzenlilik, barış-severlilik, ağırbaşlılık, dostluk ve karde şlik üzerinde geni ş bir biçimde durmuş tur. İbn Miskeveyh ayrıca çocuk e ğitimi üzerinde durarak ailenin vereceği terbiyeye dikkati çekmi ştir. Çocuğun beslenme ihtiyaçlar ını, iyi çevrede yeti şmesini, sorumlulu ğa alış tırılmasını dile getirmiştir. Özellikle ana babaya sayg ının iyi örneklerle aşılanmasını salık vermiştir. Sözün özü, İbn Miskeveyh gerek din, gerek felsefe ve gerekse e ğitim üzerinde durarak İslâm felsefesini zenginle ştirmiştir. 210

AHMET YESEVİ Ahmet Yesevi, tasavvufçu büyük bir Türk dü şünürüdür. Onbirinci yüzyılın ikinci yarısında Batı Türkistan'da şimdiki Çimkent kentinin biraz doğusunda bulunan Sayram kasabas ında doğdu. Bu kasaba İsficâb ya da Akşehir adlarıyla da andmıştır. Ahmet Yesevi'nin do ğduğu çevrede Türkler yaşıyordu. Okumuş ve hatırı sayılan bir zat olan babasmm adı İbrahim idi. Ahmet Yesevi yedi yaşında babasını kaybetti. Bunun üzerine ablas ı ile birlikte Yesi şehrine giderek orada yerle şti. Bu şehirde tasavvuf dü şüncesi yaygındı. Özellikle burada Arslan Baba adlı bir Türk mutasavvıfı görüşlerini yayıyordu. Ahmet Yesevi bu şehirde bilgisini artırdıktan sanra Buhara'ya geldi. Buhara o sıralarda Karahanhlann egemenli ğinde olup İslâm kültürünün merkezlerindendi. Ahmet, bu şehirde herkesçe sayg ınlığı kabul edilen Yusuf Hemedani ile tanıştı. Derhal onun ö ğrencisi oldu. Onun manevi yoluna ba ğlandı. Hocasıyla birlikte yolculuklar yapt ı. Yusuf Hemedani, Ahmet Yesevirnin çahşkanhğını ve dürüstlüğünü takdir etti. Böylece Ahmet onun güvendiği üç öğrenciden biri oldu. Yusuf Hemedani 1140 y ılında ölünce ona vekalet edenlerden birisi Ahmet Yesevrdir. Ahmet Yesevi, Gucduvani‘ ile birlikte Yusuf HemedarıVnin görüşlerini yaymaya çalıştı.Yesevt bir ara Buhara'dan ayrılarak Yesi'ye döndü. Orada 1166 y ılında öldü. Yesevi'nin görüşleri Türk töreleriyle kar ışarak ilkin Doğu Türkistan'da benimsendi. Onun zaman ında yeni İslamla şan Kulça ve Yedi-Su dolaylanndaki insanlar İslâmiyet'i sevmi şlerdi. Ancak eski dinlerinin etkisiyle menkıbelerden, hikmetli sözlerden ve şürden ho şlanıyorlardı. Aynı psikolojik yapıda olan Sır-Derya dolaylanndaki halk ve özellikle Taşkent ve Seyhun'un ötesindeki insanlar, Ahmet Yesevi'nin görü şlerini çok sevdiler. Ahmet Yesevi, İslâmiyet'i anlatmak için basit ve vezinli şiirler söylüyordu. Şiirlerin arasında menkıbeler anlatıyor ve İslâmiyet'i öğretmeğe çalışıyordu. Onun söylediği şiirler lirik değildi. Öğretici idi. Bu nedenle bu şürlere "hikmet" ad ı verildi. Daha sonraları Ahmet Yesevtenin ve onun izleyicilerinin hikmet biçimindeki şiirleri toplanmıştır. Toplanıp basılan bu şiirler "Divan-ı Hikmet" adıyla basılmış tır. Bir bölümü ba şkasma ait olan bu kitaptaki şiirlerin tamamı Ahmet Yesevleye mal edilmiştir. Bu durum, onun etkisinin büyüklüğünden kaynaklanm ıştır. 211

Ahmet Yesevrnin görü şleri zamanla batıya doğriı yayılmağa devam etmiş tir. Türkler batıya doğru göçerken Yesevırye bağlı öğrenciler onun görüşlerini yaydılar. Gucduvant'ye bağlanan öğrencilerle Hacı Bektaş Velitye ba ğlanan müslümanlara Ahmet Yesevt'nin görü şleri etki yaptı. Haydartlerin de Ahmet Yesevryi sevdi ği bilinmektedir. Ahmet Yesevi' İslam inancını ve ahlakmı öğretirken tasavvuftan yararlanmıştır. Dünyanın geçiciliğini vurgulayarak ölümü ve ahireti hatırla tmış tır. Ahlakta büyüklere saygıyı, ana ve baba hakk ım gözetmeyi, doğruluğu, adaleti ve bar ışseverliği aşılamağa çalışmıştır. Çocuklara, misafirlere, hastalara, kimsesiz kalanlara ve ihtiyaç sahiplerine iyi davranılmasnu öğütlemiş tir. Türk töresini de ya şatan Ahmet Yesevi' kad ınlara haksızlık edenleri ve onları küçük görenleri k ınamış tır. ibadetin, helal kazanc ın ve kom şu hatm saymanın sevabım vurgulamış tır. Hz. Muhammed'in güzel ahlakm ı öğmüştür. Büyüklenmenin, k ıskançhğın, hak yemenin, şunu bunu çekiştirmenin karşısında olmuştur. Yiğitliğe ve dostluğa yaraşır davranmayı tavsiye etmiş tir. Coşkun ve tatlı sözlerle gönülleri islamiyet'e daha çok ısındırmak istemiş tir. Türbesi Timur tarafından güzel bir biçimde yaptırılan Ahmet Yesevi', sevgisi gönüllerde yüzy ıllarca yaşamıştır. Ahmet Yeses4enin islamiyet'i anlatma biçimi ve hikmet şeklindeki şiirleri Türklerin psikolojisine uygun geldi ği için onun etkisi Do ğu Türkistan'da başlamış, zamanla Balkanlar'a kadar yay ılmıştır. Bu etki onun ekolünün tesirinde kalan tasavvufçu şairler vasıtasıyla olmuştur. Özellikle onüçüncü ve ondördüncü yüzy ıllarda Anadolu'da Türk-İslam kültürünün egemen olmasında tasavvufçu felsefenin etkisi büyüktür. Bu büyük Türk dü şünürünü rahmetle anarız.

212

HACI BEKTA Ş VELİ Hacı Bektaş Veli 13. yüzyılda yaşayan Türk düşünürlerindendir. 1270 yıllarında öldüğü sanılmaktadır. 12. yüzyılda Ortaasya'da faaliyet gösteren Ahmet Yesevrnin tesiri göçlerle Anadoluyu da etkilemi ştir. Düşünürümüz Hacı Bektaş Veli de büyük Türk tasavvufçusu Ahmet YeseVrnin etkisinde kalm ıştır. Hacı Bektaş Veli Ortaasya'dan göç edip gelerek ilkin Sivas, daha sonra da K ırşehir'de yerle şti. Kayseri, Karaöyük ve bazı Ortaanadolu yörelerinde yanda şlar buldu. Selçuklu sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in 1243'de Köseda ğ Savaşı'nda Baycu Noyan'a yenilğisinden sonra Anadolu kan şmıştı. Putperest Mo ğol etkisi yanında, çe şitli dini ekoller türemi ş ti. Böyle bir ortamda Hac ı Bektaş 'ın yandaşları, Moğolları rahatsız etmeğe devam etti. Ayrıça Türk töresinin devam ı için elinden geleni yapt ı. Tasavvuft görüşlerini yaymağa çalıştı. Sohbet toplantıları yaparak mümin kardeşlerine öğütler verdi. İnsanların eline, diline veiradesine sahip olmas ı gerektiğini vurguladı. Hanımların aşına, e şine ve işine dikkat etmesi gerektiğini belirtti. İnsancıl davranarak mümin olmıyanları islâmiyete ısındırmağa çalış tı. Her türlü ibadeti ho ş karşıladı. Ehl-i Beyt sevgisini a şıladı. Türk diline canlılık verdi. Duaların Türkçe yapılmasını devam ettirdi. Sohbet toplantılarında ilâhiler ve nefesler okunması âdetini sürdürdü. Şeref ve namusa önem verdi. Din karde şliği esasından hareket ederek kad ınların da dini törenlere kat ılması geleneğine izin verdi. İnsan sevgisini yayan Hacı Bekta ş Veli din ve vatan sevgisi üzerinde de durdu. Allah için ve yurt savunması için fedakârhk yapılmasını istedi. Şehitli ğin manevi derecesini hadislere uygun olarak öğdü. Küçüklerin büyüklere saygı göstermesini ö ğütledi. Sevgili Peygamberin "insanlara durumlarına göre davranın" hadisi uyarınca dayanışmayı ve vefat' olmay ı tavsiye etti. Misafirperverlik üzerinde de duran Hac ı Bektaş Veli, insan gönlünü incitmenin sakıncalarım kaydetti. Kom şu hakkının önemini dile getirdi. Haksızlık yapanları sohbet toplant ılarında uyararak toplumsal dayanışmayı kurmağa çalış tı. Küskünlerin barışmasını ve helalle şmesi213

ni töre haline getirdi. Sahip-musahiplik karde şliğini kurarak aileleri güvenceye almak istedi. Tembellik ve miskinliğUyeren Hacı Bektaş Veli, Hz. Muhammed'in "iki günü birbirine e şit olan aldanmıştır" hadisi uyarınca hareket etti. Bilmeyenlerin, bilenlerden bilgi ö ğrenmesini salık verdi. Kur'âneda ilim öğrenmenin önemine dair âyetleri bilen dü şünürümüz, çevresindekileri e ğitmeye çahştı. Musikt ve sema gibi sanat hareketlerini iyi niyet esasına bağladı. Tasavvufun inceliklerine girdi. İslâmiyeti, davran ış tavrım, gerçeği ve marifeti aç ıkladı. Haramdan sakınmağa, gönül ve niyet temizliğine ağırlık verdi. Alçakgönüllü olmanın dindeki önemi üzerinde durdu. Sözün özü Hacı Bektaş Veli, islâmiyeti eski Türk töreleriyle ba ğdaş tırarak sunmağa çahş tı. Kur'ân-ı Kerim'in ışığında hareket etmeğe önem verdi. Her büyük dü şünürün zamanla çe şitli yorumu yap ıldığı gibi, onun hakkında da çok yazılar yazıldı. Hatta bazan kendisine ait olmayan görüşler ona mal edildi. Ancak büyük dü şünürün görüşleri zamanla Arnavutluk'u, Balkanlar' ı ve nispeten Mısır' ı etkiledi. Anadolu'da Türk-islam görü şünün yayılmasmda ve hâkim olmasında Hacı Bektaş Veli'nin, Yunus Emre'nin, At ıf Evran' ın ve Mevlana'nın etkisi büyüktür. Burada bütün bu dü şünürleri rahmetle ananz.

214

SUHREVERD İ Suhreverdt'nin tam ad ı Şihâb ad-din Ebu'l-Füttıh Yahyâtdır. Suhreverdtde 1155 yılında doğdu. Azerbaycan dolaylarmda yeti ş ti. Yetiştiği çevrede Türkler oturuyordu. Türkçe, farsça ve arapça biliyordu. Felsefe, kelam, fıkıh ve tasavvuf bilimlerinde derinle ş ti. Birçok yolculuk yaptı. Bu arada Iran'da, Suriye'de ve Anadolu'da dola ştı. En sonra Halep kentinde yerle şti. Yöneticilerin yan ında saygmliğı yüksekti. Ancak bir takım dini görüşleri bazı kimselerin hoşuna gitmedi. Şikâyetler sonucunda öldürülmesi için karar ç ıktı. Aç bırakılarak öldürülmeyi tercih etti. Bu suretle 1191 yılında hayata gözlerini yumdu. Kendisinden öldürülmü ş anlamma gelen "Makt ıll" sanıyla da söz edilir. Suhreverdf, arkasında bir çok eser b ıraktı. Onun en tanınmış eseri Hikmet al- İşrâk'tır. Suhreverdf, İşrakiye felsefesinin en tan ınmış temsilcisidir. İşrakiye felsefeyi, çe şitli ekollerin görü şlerinden yararlanılarak olu şturulmuştur. Bu felsefeye göre kâinatta ışık ve karanhk, iki temel esast ır. Işık ve karanhk birbirlerine dönüşebilirler. Alemde her şey Nurların Nuru olan Yüce Allah'tan ışıkların dağııhşı gibi gelmiş tir. Işık umuttur. Madde karanlıktır. Karanlık ise bir aç ıdan olunısuzluktur. Onun bu tür yorumları Sünnet Ehlinin görü şlerine uymaz. Suhreverdrye göre i şrak doğmayı, ke şf ve zuhûru ifade eder. Güne şin doğmasıyla nasıl eşya görünüyorsa manevi' i şrak ya da sezgi ile bir çok tasavvuti bilgiler bilinir. Bu felsefeyi benimseyenlere i şrakiyyrın denir. Islam felsefesinde aklı esas alan dü şünürler, Me şşâiyyiin diye anılmışlardır. İşrakiyyûn denilen düşünürler ise gönül temizli ğine ve sezgiye dayanırlar. Suhreverdrye göre bu âlem kadfmdir, yani öncesizdir. Çünkü, diyor, Allah' ın zâtında olay vukua gelemez. Alem yarat ılmış denirse, Allah'ın irklesine ve Atma de ğişme isnat edilmiş olur. Allah ise her türlü değişmeden uzaktıır. Allah cisme benzetilemez. Suhreverdi, bu görü şünden dolay ı öldürülmüştür. Kur'an'da âlemin yoktan yaratıldığını bildiren bir çok âyet vard ır. 215

Suhreverdi, insamn gönlünü iyice temizlemesi ve erdemli davranması sonucunda Yüce Allah'ı görebileceğini söylemiştir. Sünnet Ehli'ne göre ise Allah ancak Âhirette görülebilir. Suhreverdt, felsefesinde akla yer vermekle beraber manevi bilgileri kavramada, akıl dışı yolu benimsemiş tir. Ke şf ve sezgiye inanmıştır. Varlığı, Allah'tan gelen ışığın çe şitli derecelerinden ibaret görmü ş tür. Işığın karşıtı olan karanlığı, yokluk gibi kabul etmiş tir. Eserlefinde imanı yerle ş tirmek için Allah' ın varhğmm delillerini vermi ştir. Allah'in parçası olmadığını, bölünemeyece ğini ve karşıtınm bulunmayacağını belirtmi ş tir. Allah'a yön, organ ve yer isnâd edilemiyece ğini açıklamış tır. O'nun varlığmın başka bir nesneye muhtaç bulunmadığını, her şeye gücü yeten, cevher ve ârâz ın dışında bir varlık olduğunu anlatmıştır. Onun deyimiyle Vâcibull-Vüc ıld olan Yüce Allâh, kendi kendine yeter. İnsan onun varlığı için sebep ararsa, açmaza dü şer. Varlık zincirinde düğümü çözemez. Allah' ın öncesizde, yani ezelde var oldu ğunu kabul etmek gerekir. Sühreverdi, Hz. Muhammed'in ahlâkm ı öğmüş ve onun son Peygamber olduğunu vurgulamıştır. Allah' ın toplumları ıslâh için zaman zaman elçi yollad ığını, son elçi olarak da Hz. Muhammed'i görevlendirdiğini belirtmiş tir. Vahiy alma yetene ğiyle donatılmış olan Peygamberler mucize sahibidirler. Peygamberin görevi, ibadet usf ıllerini ve doğru yaşayış yollarını bildirmektir. Suhreverdt ruh sorunu üzerinde de durmuştur. Ona göre ruh,nurant bir cevherdir. Cisim de ğildir. Bedenin ölümünden sonra,ruh sonsuz olarak ya şar. Ruhun yaratıldığını söyleyen Suhreverdt, onun bedenle ilişkisinin geçici olduğunu belirterek, erdem kazanmaya dikkati çekmiş tir. Ruh, bedenin tutkularma yenilmezse, mutlu olur. ibâdet ve davranışına dikkat edenler ruhi aç ıdan sonsuz mutlulu ğu kazanırlar. Kötü davranışı seçenlerin, hak yiyenlerin ve adaletsiz davrananlarm ruhları ise Âhirette elem çekerler. Hareketlerine son derecede dikkat edip gönlünü arıtmış kimselerin ruhu ise, Ahirette en büyük mutlulu ğa kavuşur. Bu derece, velilere ve manevi haktmlere nasip olur. Yar ı temizliğe ermiş ruhlar ise, bir süre sıkıntı çektikten sonra mutlulu ğa kavuşurlar. Ruh, insamn manaları idrftk eden ve i şlerin sonunu düşünen yönüdür. Ruhun bir özelli ği de, bilinci temsil etmelidir. Bilinç ruhi bir gücün varlığını duyan ve duyuran bir cevherdir. Ruhun bedenden önce bulunması imkânsadır. Bedenin eskimesiyle ruh eskimez. Bedenin ölümünden sonra ruhun tekrar bir bedeneLirmesi süz konusu de ğildir. 216

Kur'ân'da Allah' ın insana kendi ruhundan üfledi ği bildirilmiştir. SuhreverdI, Hallâc, Tustert ve Bayezid Bistâmt gibi tasavvufçu düşünürleri takdirle anm ıştır. Akılcı felsefeyle ilâht bilgileri birle ştiren düşünürleri de öğmüştür. inkârcıları ise yermiş tir. Suhreverdt tasavvufu meslek edinerek görü şlerini geliş tirmiş tir. Gönül temizli ğiyle ilâhî ışıklara kavuşulacağmı ısrarla belirtmiştir. "Allah kime hidâyet vermemi şse artık onun için ışık yoktur" anlamındaki âyeti delil göstererek takvay ı tavsiye etmiştir. Güzel huylu olmay ı öğütlemiş tir.

217

İBN RÜ ŞD İbn Rüşd 1126 yılında Kurtuba'da doğdu. Endülüs'te yeti şen en büyük dü şünürdür. Tıp, matematik, felsefe, edebiyat ve f ıkıh bilimlerinde derinle şti. Doktorluk ve ba şkadılık yaptı. Bir çok eser yazdı. Aristo'nun eserlerinin açıklama ve yorumunu yaptı. Muvahhidl hükümdar Ebü Yaküb Yusuf ve Ebil Yusuf Yakub'un yan ında büyük saygınlık kazandı. Onun başanlannı kıskananlar oldu. Dini yorumlann ı eleştirenler oldu. Nihayet bu nedenlerle şikayetler yap ıldı. Sonuçda felseft görüşleri yüzünden hapishaneye at ıldı. Hayatının sonuna doğru bağışlandı. Son yıllarını yalnızlık içinde geçirdi ği söylenir. 1198 y ılında Merake ş'te öldü. İbn Rüşd'e göre felsefe,varl ık hakkında düşünmek ve her şeyin sahibi Yüce Allah'ın varlığını bulmaktır. Kur'ân-ı Kerim bizi düşündüren bir çok ayeti içermektedir. O halde akhmızı iyi kullanarak her şeyin sebebini aramalıyız. Sebep ararken düşünürüz. Düşünmek ve felsefe yapmak demektir. Ona göre Kur-ân-ı Kerim'deki üyetleri iyi yorumlamak gerekir. Özellikle okumuşların bu yorumlara kulak vermeleri gerekir. Kültürsüz olanlar ise zahirt anlamlarla yetinmelidirler. Kültürsüzler anlas ın diye Yüce Allah kainatın altı günde yaratıldığını bildirmiştir. Allah' ın ilmi ve iradesi kadtmdir, öncesizdir. Allah' ın irâde ve ilminde değişiklik olmaz. O halde Allah, küinatı ezelde yani öncesizde var etmi ştir. İbn Rüşd'ün bu görü şü klasik İslam anlay ışına ters düşmektedir. Çünkü Yüce Allah bir ayetten anla şıldığı gibi, ol deyince her şey olur. Küinat yaratılmış tır. Ancak İbn Rüşd, Allah'ı, Peygamber'i ve İslüm ahlakını kabul eden bir düşünürdür. Hatta inayet, ihtira ve hareket deliliyle Allah' ın varlığını ispatlamıştır. Her şeyin yani cansızlann ve canlıların insan hayatına uygun olmasını Yüce Allah' ın varlığına delil göstermiştir. Buna inayet delil demiş tir. Her var olanın bir mücidi ya da yap ıcısı olduğu düşüncesinden hareket ederek ülemin Allah tarafından gerçekle ş tirildiğini söylemiştir. Buna da ihtira delil demi ştir. 219

İbn Rüşd'e göre Allah her şeyi bilir. Bu arada cüzlyyatı, nesnelerin aynntılarmı da bilir. Ancak Onun bilmesi insanların bilmesi türünden değildir. Allah' ın ilmini insanların bilmesine benzeterek anlatmak gereksizdir. İbn Rüşd bazı kelamcıların aksine olarak olaylar arasında sebepsonuç bağı aramıştır. Sözgelimi, ate şin yakma niteliği birgün değişmez. Kainatı n sahibi sebeplerden sonra zorunlu sonuçlar do ğacak biçimde her şeyi düzenlemiştir. Bu düzeni Allah öncesizde var etmi ştir. İbn Rüşd'e göre insan, yapt ıklarından sorumludur. Allah iyiyi ve kötüyü dışarda var etmiştir. Insan iyiyi ya da kötüyü seçme gücüne sahiptir. Bundan dolay ı da insan sorumludur. Allah iyinin seçilmesinden razı olur. İbn Rüşd'e göre vahiy, aklı tamamlar. Akıl ile vahiy arasında zıtlık bulunmaz. Peygamberler mucize gösterir. Hazret-i Muhammed son peygamberdir. O'nun ahlaki örnek ahlakt ır. İbn Rüşd bazen ferdt aklı, külll akıldan bir parça gibi görmüş tür. Bazan da ferdI ruhu külll ruhun yani ilahi' ruhun bir cüz'ü gibi anlatm ıştır. Bu fıkirlerinden dolayı da çok ele ş tirilmiştir. Ancak bu husustaki fikirleri her eserinde ayn ı değildir. Onun bütün kitapları latinceye çevrilmi ştir. Bir bölüm eserleri ibraniceye aktarılmıştır. Özellikle Aristo'dan yapt ığı açıklamalarla eserleri, tıp ve tabiat bilimlerine dair kitaplar ı 17. yüzyıla kadar, Batı'da bazı üniversitelerde okutulmu ş tur. Ancak Bat ı'da kilise içinde İbn Rüşd yüzünden sert mücadele olmu ş tur. XIII ncü yüzy ılda Paris Üniversitesi'nde ve Fransisken mektebinde ibnrü şdcülük benimsenmiş tir. Roger Bacon' ın onu takdirle and ığı bilinmektedir. XIV ve XV. yüzy ılda İbnrüşdcülük etkisini sürdürme ğe devam etmiş tir. Bununla birlikte XIII ncü yüzy ıldan itibaren Papa ve filozof Saint Thomas, İbn Rü şd'e karşı koymuştur. İbn Rüşd'ün eserleri Hıristiyanlığa akılcı bir örnek olduğu için kilisede tepkiler oluyordu. İslam düşünürü, kilise inancını sarsıyordu. 1266-1277 yılları arasında Paris Üniversitesi'nde İbn Rüşd'ü okutan Siger de Brabant diri diri gömülme ğe mahkum edildi. 1240'da Paris Piskopos'u Guillaumme, Islam' ın etkisi olan eserleri sansür ettirdi. 1269'da Paris Piskoposu olan Etienne Tempier de ayn ı yoldan yürüdü. 1277 de Papa XXI. Jean' ın emriyle Paris Piskoposu, İslam'ın etkisi olan 219 eseri mahküm etti. Bu mücadele daha sonraki yüzyıllarda da sürdü. Hollandalı Rahip Hermann Van Riswik, İbn Rü şd felsefesini savunduğu için 1512'de yakıldı. 220

Ancak Avrupa'da XVIII. yüzyıla kadar Ibnrüşdcülük bir çok yerde devam etti. Bunlar arasında Padua, Bolonya ve Venedik üniversitelerini sayabiliriz. XIX ncu yüzy ıl ortalarından sonra Batı'da tekrar Ibn Rüşd çalışmaları hız kazanmıştır. Görülüyor ki bu Islam düşünürü dünya kültürünü çok etkilemi ş tir. Sevenler olmu ş , yerenler olmu ştur. Ancak o, eserlerinden anla şıldığı gibi Allah'a ve Peygamber'e inanarak ölmü ştür.

221

BİBLİYOGRAFYA Akgün, Seçil; Atatürk'ün Sanat ve Kültür Anlay ışı, Yüzüncü Yıl Atatürk Konferansları, Sanem Matbaası. Akozan, Feridun; Atatürkçülük (II. Kitap) Ankara 1983. Aslangül, Halil; Din, Bilim ve İnsan, Ankara 1982. al-Ba,?;dâdt, Ebu Bekir Ahmed; Taıthu Bağdad, Mısır 1931. Balaban, Ali Rıza; Gelenekler (Töre ve Törenler), İzmir 1983. Bilge, Necip; Lâiklik, Belleten, C. XLII, say ı Ankara 1968. Birand, Kâmuran; İlk Çağ Felsefesi Tarihi, Ankara 1964. Buhürİ, Sahih; c. VII, İstanbul 1315. Celâl, Esat; Türk Sanat ı, İstanbul 1925. Çağatay, Ne şet; Fütüvvetcilikle Ahiliğin Ayrıntıları, Belleten CXL, sayı 59, Ankara 1976. Cârullah, Zühdi; Mu'tezile, al-Kahire 1947. Çelebi, Ahmed; İslâm'da Eğitim ve Ö ğretim Tarihi, çev: Ali Yard ım, İst. 1978. Çubukçu, İbrahim Agâh; Türk Dü şünce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara 1986. - --; İslâm'da Ahlük ve Mânevl Vazifeler, Ankara 1980. - --; Türk Filozofu Farabt ve Dü şüncesi, Belleten XLIX, say ı 194, Ankara 1985. ---; islâm Dü şünürleri, Ankara 1977. ---; İslâm Düşüncesi Hakk ında Araştırmalar, Ankara 1983. - --; Yunus Emre ve Din Felsefesi, c. XIX, Ankara 1973. - --; Kırk Hadis ve Yorumu, Ankara 1984. ---; Atatürk ilkeleri ve Ink ılâp Tarihi II. (Prof. A. Mumcu, Prof. E. Özbudun, Prof. T. Feyzio ğlu, Prof. Y. Ülken ile birlikte) Ankara 1986. - --; İslâm'ın Temel Bilgileri, Ankara 1971. - --; İslâm'da Kadın Hakları, A.Ü. İ.F.D. c. XXI, Ankara 1976. - --; Atatürk, Din ve Lâiklik (ortak eser olan Atatürkçülük II kitab ı içinde), Ankara 1982. al-Fahurî ve al-Cârr, Tarih al-Felsefet al-Arabiyye c. II, Beyrut 1957. al-Farab1, al-Medinat al-Fâd ıla, Beyrut (Tarihsiz), 223

---; Fusul Ara' Ehl al-Medine, al-Kahire 1961. Ebu'l-Feda, Tarih, c. II, Konstantiniyye 1286. al-Gazzalt, al-Maarif al-Akliyye, Ayasofya K. No: 1696 (Yazma) İstanbul. ---; Tibr al-Masbfik, M ısır 1319. - --; Faysal at-Tefrika Beyne'l- İslam ve'z-Zandaka, M ısır 1325. - --; İhyau Ulumi'd-Din, İstikamet Matbaas ı Kahire (Tarihsiz). - --; al-Mustasfâ min İlmil-Usfil, M ısır (Tarihsiz). - --; Tehafut al-Felasite, M ısır (Tarihsiz). - --; Kitâb Maksad al-Asna, M ısır 1322. - --; al-Munk ız min ad-Dalal, Mısır, 1309. Gökalp, Ziya; Türk Töresi, Haz ırlayan: Hikmet Dizdaro ğlu, Güneş Matbaacılık 1976. - --; Türk Medeniyeti Tarihi, Haz ırlıyanlar: İsmail Aka ve Kazım Kopraman, İstanbul 1976. Gökbilgin, Tayyib; Osmanl ı Müesseseleri, Te şkilatı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bak ış , İstanbul 1977. al-Hanbelt, Ebul-Felfih, Şezerat az-Zeheb fi Ahbar men Zehebe,c.IV, Kahire 1350. Ibnu'l-CevzI, al-Muntazam fi Tarih al-Mulfik Va'l-Umem, c. X. Haydarabad 1357. İbn al-EsIr, al-Kamil fi't-Tarih, al-Kahire (Tarihsiz). İbn al-Lubâb fi Tehz% al-Ansab, c. II, Kahire 1356. c. I-II, Ankara İbn Fadlan, Seyahatname, çev. L. Doğan, 1954. İbn Haldun; Tarih, c. IV, Bulak 1284. İbn Hallikan; Vefeyat al-A'yân ve Abnâu Abnân az-Zaman, c. I., M ısır 1948. İbn Hanbel; Ahmed, Musned, Bulak 1313. İbn Tufeyl; Hayy b. Yakzân, Darfiel-Maarif Bask ısı, Mısır (Tarihsiz). Inan, afet; Atatürk'ün Karakter Hususiyetlerinden Bir Kaç Örnek ve Onun Son Günleri, D.T.C.F. c. VIII, Ankara 1950. Karaman, Hayreddin; İslam Hukukunda İctihad, Ankara 1975. Kavcar, Cahit; Atatürk'ün Dil ve Edebiyat Konusundaki Görü şleri, Atatürk Devrimleri E ğitim Sempozyumu, Ankara 1981. Kocatürk, Utkan; Atatürk ve Aile, Atatürkçülük, Ankara 1983. Köprülü, Fuat; Osmanl ı Devletinin Kurulu şu, Ankara 1984. ---; Türk Edebiyat ı Tarihi, Istanbul 1981. - --; Türk Edebiyat ında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1966. 224

Kuban, Do ğan; Türk ve İslam Sanatlar ı Üzerinde Denemeler, İstanbul 1982. Mehmed Zihni; Meş ahiru'n-Nisa, İstanbul 1925. ---; Nimet-i İslam, İstanbul (Tarihsiz). Meriç, Rıfkı Mehil; Türk Tezyin? Sanatlan, İstanbul 1937. Migeon, Gaston; İslam Sanatı, çev.; Burhan Toprak, İstanbul 1943. Naci, Elif; Güzel Sanatların Son 15 Senelik Tekâmülü, Atatürk Devri Fikir Hayatı, Ankara 1981. Ögel, Bahaeddin; İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara 1984. Önder, Mehmet; Mevlana'nın Giyim Şekilleri ve Elbiseleri, A.Ü. İ.F.D. c. IV, say ı 3-4, Ankara 1957. Özerdim, Sami N; Atatürkçünün El Kitab ı, Ankara, 1981. Sayılı, Aydın; Doğumunun 1000. Yılında Birunt, Birunt'ye Arma ğan, 1974. Subld, Tabakât a ş--Ş afıiyye, Mısır (Tarihsiz). eş- Şehrestant, al-Milel ve'n-Nihal, c.II, M ısır 1320. Şerefeddin, Mehmet; Fat ımfler ve Hasan Sabbah, Darul-Füntin ilahiyat Fakültesi Mecmuası, Say ı, 4. Şehzadeba şı 1926. Tekeli, Sevim; Birunrnin Güne ş Parametrelerinin Hesab ı, Belleten c. XXXII, sayı 105, Ankara 1967. Togan, Zeki Velidt al-Birunrnin Hikayat Tarih Ahl al-Hind İstihrâc al-Umr Nam Risâlesi, İstanbul 1954. ---: İslam Ansiklopedisi, Birunt Maddesi, İstanbul 1961. Turan, Osman; Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ankara 1965. Turant Adnan; Atatürk ve Güzel Sanatlar, Kayseri 1983. Tümer, Günay; Birunt'ye Göre, Dinler ve İslam Dini, Ankara 1975. Türker, Mübâhat; Üç Tehafüt Bak ımmdan Felsefe ve Din Münasebeti, Ankara 1956. Uluçay, Çağatay; İlk Müslüman Türk Devletleri, Ankara 1975. Ülken, Hilmi Ziya; İslam Felsefesi Tarihi, İstanbul 1957. Yesevi, Ahmed; Divan-ı Hikmetten Seçmeler, Ankara 1983, Yetkin, Suut Kemal; Beylikler Devri Mimarisinin Klasik Osmanl ı Sanatını Hazırlayışı, A.Ü. İ.F.D. c.IV, say ı 3-4, Ankara '1957, -; İslam Sanatının Mahiyeti, A.Ü.İ.F.D., c. I Ankara 1957. ---; İslam Minyatürünün Esteti ği, A.Ü.İ.F.D., sayı 1, Ankara 1953. Yurdaydın: Hüseyin Gazi; İslam Tarihi Dersleri, Ankara 1982.

225

INDEKS Abbasi- Devleti 16, 112 Abbasiler 12, 26, 62, 99, 100, 154 Abdalan 75

Abdallık 23A Abdulcebbar el-Harezmf 102 .‘bdıdhalık Bey 127 Abdülhamit II 27, 35, 161, 168 Abdullah b. Ebihi 43 Abdullah b.Faz1 44 Abdullah b. Meymun 99 Abdullah b. Zubeyr 43 Abdullah Habil 207 Abdülmecid 34,

160

Abdülmelik 43 Abdurrahman III 168 Abu Hişam al-Kufi 71 Adana 141 Hz. Adem 69, 131 Adiy b. Musafir 128 Aduddevle 101 Afşan 207 Ağrad ma Ba'det-Tabia 205 Ahi 191 Ahi Evran 21, 75, 76, 106, 157, 191, 196, 214 Ahilik 20, 21, 23, 105, 193 Ahmed 26, 168 Ahmed 26, 168 Ahmed b. Hanbel 54, 91, 121 Ahmed Adnan Saygun 49 Ahmed b. Tulun 42 Anmed Cevdet Pa şa 35 Ahmed Yeseıfi 13, 20, 22, 75, 79, 175, 211, 212, 213 Hz. Aişe 26, 32, 43, 45, 53, 56, 153, 170 Akıl 24 Aksam al- Ulum al-Akliyye 207 Ak şehir 211 Alaeddin Cuneyni 44, 46 Alamut 111 Alanya 51 Alauddevle 207 Albertus Magnus 19, 206

Alemdar Mustafa Paşa 34 Alfred de Mussed 48 Hz. Ali 24, 26, 99, 13 Alpaslan 104, 196, 200 Amasya Genelgesi 141, 162 Amerika Birle şik Devletleri 171 Amidu'l-Mülk al Kundurl 102 Amr b. As 24 Anaximenes 80 Anaximondros 80 Ankara 141, 36, 162, 163 Antakya 15 Antalya 141, 162, 166 Arabesk 46 Aristo 18, 60, 67, 80, 95, 123, 196, 206, 208, 209, 219, 220 Arnavutluk 23, 105, 214 Arslan Baba 211 AsItkir-i Mansure-i Muhammediyye 34 Asar al-Bakiyye 209 Asiye 203 Astroloji 16 Astronomi 17, 158 Aşık Paşa 77, 192 Ata 13, 20, 192 Atabey Lülü 44, 46 Atatürk 27, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 47, 48, 49, 50, 55, 57, 141, 143, 144, 145, 146, 147, 149,150,151, 152, 153, 154, 155, 157, 162, 163, 164, 165, 166, 167,168,169, 171, 172, 173 Avarifu'l-Maarif 191 Azerbeycan 98, 103, 215 B Baba 13, 20, 196 BabAik 23 Baba İshak 79, 105 Baba İshak Isyanı 193 Baciyan-ı Rum 55, 192 Bağdat 12, 26, 111, 115, 191, 196, 200, 205

227

Bağdadlı Tani 29 Bağ-ı Dilküşâ 32 al-Bakıllani 200 Balkan Sava şı 161 Bamsı Beyrek 51 Barbaros Hayrettin Pa şa 36, 49, 151 Baron de Tott 34 al-Basit 119 Basra 43, 199, 200, 201 Bat ınilerl9, 28, 63 Baycu Noyan 79, 105, 196, 213 Bayezid 28 Bayezid H 154 Bayezid Bistaıni 79, 81, 217 Baybars 26, 168 Bedir 97 Bedir Savaşı 170 Behçet Kemal Ça ğlar 48 Bektaş ilik 23, 29, 55, 192, 200 Belini 33, 46, 154 Beni Kureyza 25 Bergson 184 Beyt el-Far 132 Beytu'l-Hikme 16, 98 Bidpay 44 Biruni 8, 16, 17, 46, 66, 76, 110, 158, 195 Bitlis 141 Bologne 110, 124, 221 Bolu 79; Bosnalı Şeyh Hamza Bali 30 Bosnalı Vandeti 29 Börklüce Mustafa 121 Budistler 102 Budizm 7, 11, 75, 95, 195, 206 Buhara 207, 211 Buhart 42, 120, 153, 183 Bulgaristan 109 Bursa 28, 79, 142 Bustan 44 Büveyhtler 16, 101 Büyük Hun imparatorlu ğu 46 Büyük İskender 95 Büyük Selçuklu imparatorlu ğu 46 Byron 48 C Cafer Sadık 26 Callız 196 Calinos 79 Cambridge 110

228

Camiu't-Tevarih 44, 46, 154 Cebrail 137 Cebriyye 76, 90,178, 201 Celall İsyanlan 30, 179, 193 Cemal Re şit Rey 49 Cevahiru'l-Kuran 105, 120, 122, 123 Cevdet Paşa 161 Cihan Savaşı I 161 Cumhuriyet 138, 151, 153, 163, 166, 168 141,142,143,166 Cundi ş apur Okulu 98 Cüneyd Bağdacli 114 Cürcan 111 Cuveynt 119 Ç Çaldıran Savaşı 30 Çelebi Mehmed 28 Çimkent 211 Çin 175 D Damat İbrahim Pa şa 33 Dante 109 Darülfünân 142, 165 Daru'l-Muallimat 161 Daru'l-Muallimin 161 Darwin 184, 185 Darwinizm 185 David Hume 124, 125 Dede Korkut 51 Dehrıler 63, 76, 81, 113 ad-Dercul-Merkum 112 Descartes 124, 125 Devletçilik 145, 166, 167 Dicle 61, 158 Divan 21, 44, 77 Divan-ı Hikmet 13, 75, 79, 175, 211 Divan-ı Lugat-ı Türk 13 Divriği 33, 44 Divriği Ulu Camii 44 Diyanet İşleri Başkanlığı 38, 152, 154 Diyoscurides 44, 46 Dominikan 109 Dominik Gundissalvi 123 Doğu Beyazıt 141 E Ebu Ali al-Gıalobar 199 Ebu Ali Farmacll 114

Ebu Ali Ahmed b. Muhammed 209 Fazhıllah 28, 29 Ebu Abdullah Yakut 43 al-Feyz al-Asğar 209 Ebu Davud 120 Fırat 61,158 Firdevii 44 Ebu'l-Ferec ibnu'l-Cevil 120 Ebu Hanife 25, 54, 65, 91, 100, 119 Figasor 80 Fransa 31 196, 201 Fransisken Mektebi 123, 220 Ebu Hayyan et-Tevhidi 116 Frederick 110 Ebu'l Kasım el-ism.gilt 111 Fuzuli 29 Ebu Müslim el-Horasant 62 Fütüvvetçilik 191 Ebu Said Ebu'l-Hayr 32, 43 Fiitüvvetname 191 Ebu Sufyan 97 Ebussuud 30 G Ebu Yakub Yusuf 219 Ebu Zerr el-G ıfari 100, 175 Galenos 46 Edirne 29 Gaziantep 141, 162 Eflatun 60, 95, 196 Gazneli Mahmut 32 Ehli Beyt 23, 99, 213 Gehler 185 Emeviler 12, 100, 154 Gıyaseddin Keyhüsrev II 15, 79, 196, 213 Emin 100 Gök Tanrı 12, 195 Empedokles 80 Gök Türk imparatorluğu 46 Endonezya 55 Gucduvani 211, 212 Endülüs 18, 26, 219 Guillaume 124, 220 Endülüs Emevi Devleti 26, 168 Gundissalvi 110 Enneades 175 Gülhane Hatt ı Humayunu 34, 91, 160 Erivan 127 Gazzalt 17, 63, 66, 72, 104, 109, 111, Ermenistan 162 112, 113, 115, 116, 117,118,119, Dr. Ernest Practorius 49 120, 121, 122, 123,124,125,171, Erzincan 141 178, 196, 200, 206, Erzurum 141 162 Essais 124 H E4ari 11, 91, 199, 200, 203 Eşkriler 196, 202, 203 Hafz 44 Esveto ğlu Rumi 77 Habeşistan 166 Etienne Tempier 124, 220 Hâcer 203 Eyyubtler 26 Hacı Bektaş Ven 8, 21, 23, 63, 75, 99, Ezrail 134 108, 157, 176, 192, 195, 196, 212, Ezraki 32, 43 213, 214 Haçlı Seferleri 158 F Halep 44, 205, 215 Hallac-ı Mansur 79, 81, 217 Fahru 1-Mülk 63 Halvettler 30 Farab 18, 205 liaınakat-i Ehli Dünya 72 Farabt 17, 18, 19, 63, 66, 67, 68, 69, 70 Hamse 44 76, 78, 100, 102, 103, 114, 116, Hanbefiler 196 117, 118, 123, 195, 196, 205, 206, Harill 44, 154 209 Harizm 13, 16 Faruk Nafiz Çambbel 48 Harran 15, 95, 205 Fatih Sultan Mehmed 17, 33, 46, 49, 88, Harun Re şit 53, 171 151, 154, 159,167, 169 Hasan Basri 99, 175 Fatimller 26, 63, 99, 168 Hasan Ferit Anlar 49 Faysalu't-Tefrika 122

229

Hasan Sabbah 63, 64, 99, 111 Havva 121, 203, Hayati 29 Hayber 25 Haydariler 75, 212 Hayy b. Yaksan 104, 123 Hamedan 207, Herat 200 Herakleitos 90, Herman Van Riswick 110, 124, 220 Henry Layard 127 el-Hikme fi Mahlukatillah 124 Hikmetu'll şrak 104, 215 Hilafet 26, 27, 149, 163 Hilmi Ziya Ülken 123 Hindistan 175, 176 Hipokrates 79, 158 Hitat 43 Hitit 154 Hititler 157 Hoc'azade 17 Huoab b. Munzir 24, 97 Huccetü l-Hakk 112 Hulagu 26, 168 Humbarac ı Ahmed Paşa 34 Hurufılik 23, 28, 29 Huzeyfe b. Yaman 100, 175 Hüdayi Aziz Mahmud 77 Hüseyni 29

Irak 127, 150, 162 Islahat Ferman ı 34, 160

İbahiler 28,114 el-İbane an Usuli'd-Diyane 200 İbn al-Amid 209 İbn Abbas 52 İbn Bacce 71, 206 İhn.Batuta 51 İbn al-Baytar 110 İbn Fadlan 51 İbn Furek 200 İhn Heysem 110 İbn Miskeveyh 209, 210 İbn Rüşd 18, 71, 109. 110, 123, 124, 164, 206, 219, 220, 221 İhnrüş dcillük 220, 221

230

İbn Sina 7, 8, 17, 19, 63, 66, 67, 70, 71, 76, 100, 102, 109, 113, 116, 117, 118, 123, 151, 158, 164, 195, 196, 206, 207, 208 İbrahim 211 İbrahim b. Ethem 79 İbrahim Gülşeril 77 İbrahim Hakk ı 181, 182, 183, 184, 185, 186,187, 188,189 İbn Tufeyl 104, 109, 123, 206 İbn Teymiye 120 İbn Zuhr 110 ihsau'l-Ultım 18, 158, 205, 206 ihvanu's- Safa 116 ihya 120 el-İktisad fil-ftikat 112 İlahi Komedya 109 İlahiyatcılar 113 İlhanhlar 26, 28 İmamu'l-Haremeyn 111, 200 İmam Malik 54, 100, 171 İmam Muhammed 25, 53, 171 Incil 24, 31, 159 İ ngiltere 171 İran 55, 61, 95,150, 176, 215 İsa 32, 43, 153 İ sa b. Yahya 207 İ saac Albalag 123 İ sfahan 200 İ sficab 211 İskenderiyye 15, 61 İsmail 26 İsmailiyye 99, 111 İstanbul 26, 28, 31, 88, 149, 154, 159, 162,167 İstanbul Bo ğazı 28 İstiklal Savaşı 27, 149, 151, 163, 164, 172. İsviçre 165 al-İşarat ve't-Tenbihat 207 İşrakıler 81, 98, 182, 215 İşrakiyye 104, 182, 215 İtalya 33, 154 İ ttihad ve Terakki 161 İ yonyalilar 95 İ zmir 141, 162 İzmit 28 İ znik 30 Jean XXI 220 John Hans 127

Kabakç ı Mustafa 35 Kabalizm 29 Kabe 32, 43, 107, 153, 171, 180 Kabusname 191 Kadızade Mehmed Efendi 31 Kadızadeliler 30 Kalenderilik 23 Kalenderiler 29, 75, 105 Kâm 10,12,13, 75, 104,175 al-Kanun fi t-Tevil 120, 122 al-Kanun fi't-T ıbb 8, 70, 103, 1-9, 158, 207 Kanuni Sultan Süleyman 33, 159 Karaferyeli Hasan Rumi 29 Karahanhlar Devleti 46, 211 Karaman 79 Karamano ğ lu Mehmed Bey 22, 192, 196 Karamita 99 Karaöyük 213 al-Karderi 119 Kastamonu 141, 162 Kaynarca Andlaş ması 168 Kayseri 213 Kayseri! Temennai 29 Kazan Köyü 165 Prof. Keklik 64 Kelâm 8, 16 Kelile ve Dimne 44, 154 Kemalpaşazade 30 Keşş af 102 Keykavus 191 Kıhçarslan II 15 Kılık Kıyafet Kanunu 164 Kırım 191 Kırşehir 213 Kimya-yı Saadet 124 Kindi 7, 102 Kitab-ı Kavaidi'l-Akaid 112 Kitab al-Cedel 201 Kitabull-Edviye 44 Kitabu Fadailıal-Batıniyye 112 Kitabu I-Haşayiş Fi't-Tıbb 46 Kitabu İlcam al-Avam 112 Kitabu'l-Lum'a 200 Kitabu'l-Makalât fi'l-Kelâm 201 Kitab al-Musiki 18, 70, 205, 206 Kitabu'l-Mütevahhid 110 Kitabu'n-Necat 19, 109, 158, 207 Kitab al-Nefs 19 70, 109, 207

Kitab Redd al-Usul al -Hamse 201 Kitab as-Siyaset al-Medeniyye 205 Kitab al- Şifa 19, 70, 109, 158, 207 Kitab Tahsil al-Saade 205 Kitab at-Tavbih 201 Kitab Tc'yi' al-Kuran 201 Kitab al-Usul fi Usul ad-Din 201 Kral Frederik 160 Konya 21, 51, 141, 154, 162 Kösedağ 105, 213 Kudüs 88, 116, 167 Kudbuddin, Haydari 105 Kulça 211 al-Kunduri 16, 65, 196 Kurtalan 127 Kurtuba 219 Kureyş 27 Kuş eyri 72, 114, 178, 191 Kuş eyri Risalesi 191 KtItu'l-Kulub 114 Kuvayı Milliye 149 Küçük Kaynarca Muahedesi 26 L Lahor 166 Laiklik 37, 38, 145, 146, 166, 167, 168, 169,173 Lale Devri 31 Levhi Mahfuz 178 Lokman Hekim 79 M el-Maariful-Akliyye 109, 123 Magnus 206 Mahmud I 160 Mahmud II 23, 34, 160 Makalat al-İslamiyyin 200 Makamât 44, 154 Makasıdu'l-Felasife 109, 116 Makrizi 43 Malazgirt Sava şı 7, 75, 104, 141, 157, 196 Malik b. Enes 25, 53, 91 Mani 176 Maniheizm 7, 11, 75, 195, 206 Mardin 127, 141, 162, 167 Marifetname 182, 183, 184 Marxism 149 Matrakçı Nasuh 33 Maturid 16, 201

231

Maturk5 8, 9, 16, 76, 195, 201, 202, 203 Max Scheller 185 Maversünnehir 8, 12, 18, 201, 205 Mazdeiznı 7, 75, 19:; Mecelle 35, 92, 146, 161, 177 Mecdüddevle 207 al-Medinet al-Fadila 205 Medinet az-Zahra 44 Mehmed I 30 Mekke 32, 43, 153 el-Mekkl Ebu Talib 114 Mekteb-i Tıbbiye 160 Melek Emin 131 Melek Reşid 55 Melek Ş emşeddin 129 Melek Tavus 129 Memlükler 42, 62 Me'mun 16, 42, 44, 62, 98, 100, 112, 167, 195 Me'mun b. Deysan 99 Menemen Olayı 179 el-Menhel ınftı Talik al-Usul 72, 119 Merake ş 219 Merv 200, 205. Meryem 32 43 153, 203 Mesnevi 21 Mesud 17, Meşrutiyet 151, 161 Meşrutiyet I 35, 91 Meşrutiyet II 35, 91, 161 Meş ater 81, 113, 182, 206, 215 Meşşaiyye 7, 19, 98, 182 Mevali 100 Mevlana 8, 19, 21, 22, 32, 43, 46, 63, 75, 77, 106, 107, 157, 176, 180, 195, 197, 214 Mevleviler 30 Mezopotamya 15, 95 Mısır 26, 42, 61, 95, 98, 150, 168, 214 Midyat 127 Mihael 15 Mihakku'n-Nazar 112 Milli Hakimiyet 149 Milliyetçilik 149, 150, 151, 152, 166, 171,172 Mimar Sinan 36, 47, 49, 151 Mi'racu's-Salikin 105 Misak-ı 11filli 149 Miş katu'l-Envar 72, 104 Mizanu'l-Amel 122, 123 Moğol İstilası 13

232

Mo ğollar 196, 213 Montaigne 124 Montpellier 110 Muallimu's-Salis 209 Muaviye 26, 43, 127 Muaz b. Cebel 24, 97 Mucemul-Buldan 43 Mtıhallebt 209 Hz. Muhammed 7, 10, 14, 20, 24, 25, 26, 32, 33, 37, 38, 40, 42, 43, 45, 51, 52,53,54,55,56,61,62,68,87,88, 90, 92, 95, 97, 117, 137, 141. 143, 146, 153, 159, 164, 167, 168, 169, 175, 176, 177, 178,180, 187, 188, 200, 202, 205, 208, 210, 213, 214, 216, 220 Mııhasılu'l-Hılaf 112. Muhasibi 114 Muhitt 29 Muhyiddin b. Arab 81 Mukaddimetül-Edeb 13 al-Munkiz min al-Dalal 63, 109, 112, 122, 123 Murad I 15, 47, 191 Musa Çelebi 29 Mussolini 166 Mustafa Re şid Pa ş a 34 Mustafa III 34, 160 Mustafa IV 34, 160 al-Miıstasfa 112. 119 al-Mustazhir billah 112 Musul 44, 154, 200 Muş 141 Mu'tasım 12, 16, 42, 195 Mutezile 16, 62, 76, 90, 101, 196, 199, 200, 201 Muvahhicli 219 Muvatta 25, 54, 171 Mütevekkil Alallah 26, 43 Müslim 183 Müdafaai Hukuk Cemiyetleri 162 N Nakkaş Aynuddevle 32, 43 Namık Kemal 48 Nasir Lidinillah 20, 101 Nas ıruddin 130, 131 Nasturilik 11 Nebatt 29 Nebi Ismail 134

Necil Kazım Akses 49 Nefsi Emmare 188 Nefsi Kamile 188 Nefsi Levvame 188 Nefsi Mardıyye 188 Nefsi Mutmainne 188 Nefsi Mülhime 188 Nefsi Nat ıka 189 Nefsi Rad ıye 188 Nefsi Zekiyye 188 Nesimi 29, 195 Nesnas 185 Niçe 69 Nicholas d'Antrecourt 123 Nil Nehri 95 Nisabur 111 Niyazi Misli' 77 Nizam-ı Cedid 34, 160 Nizami 44 Nizamiye Medreseleri 111, 115, 196 Nizamul-Mülk 63, 65, 111, 121, 196, 200 Nizariyye 99 Nuh b. Mansur 207 Nur Heykelleri 104 Nusaybin 98 Nutuk 48 O Oğuzname 51 Orhan Bey 28, 47, 191 Orhun Abideleri 42 Ortodokslar 28 Osman Bey 27, 47 Hz. Osman 14, 26 Osmanlı Devleti 28, 29, 31, 38, 141, 149, 159,161 Osmanlılar 15,91, 159, 161, 162, 193

Hz. Ömer 25, 32, 43, 52, 53, 56, 88, 167, 169,170 Oner Ergenç 127

Paris Universitesi 123, 124, 220 Pascal 123 Panses 123 Le Petit Prince 166 Pierre de Brabant 124 Plotinos 63, 80, 104, 116, 175 Prusya 160 Ptolem 17 Pugi Fidei 123 Pusula 159 Putpereslik 42 R Ramon Marti 120, 123 er-RazkaıB; Ahmed b. Muhammed 111 Razi Zekeriyya 76 Recep Birsin özen 127 er-Redd alel-Gazzaıf 119 er-Redd ale'l-Karamita 201 Redd Kitab al-İmame 201 Refii 29 Renan 195 Reşidüddin 44, 46, 154 Re şit Paşa 55 Rey 207, 209 Rey Okulu 100 Rıza Pehlevi 49 Rıfailer 29 Risale 114 Risaletül-İ man 200 er-Risaletü'l-Küdsiyye 112 Risaletül-Ledünniyye 120, 122 Risaletü'n-Nushiyye 79 Rizyaziyye 158 Roger Bacon 123, 206, 220 Roma 154 Romü Ekolü 110 Romeos Diogenes 104 Rönesans 159 Ruha 15, 98 Rumeli 159 Rusya 127, 162 Rüştiye 163

P S Padua 110, 124, 221 Pakistan 55, 166 Papa Jean 110 Papa VI Urben 15 Paris Ekolü 110

Sabiha Gökçen 165 Saadettin Ay 139 Sadi 44 Sadreddin el-Konevi 81

233

Sahb b. Abbas 101 Sahibi Buhar? 32, 164 Said Mehmed Efendi 31 Saint Exapery 166 Saint Thomas 18, 19, 109, 123, 206, 220 Saka Türkleri 150 Saltanat 149 Samano ğulları 207 Samsun 151,162 Sanayi-i Nefise Mektebi Aliyesi 154 Sare 203 Sarıköy 79 Sarton 18 Satı Kadın 165 Sayram 211 Sebeiyye 99 Selahaddin Eyyubi 26, 32, 43, 168 Selçuklular 20. 28, 51, 102, 154, 193 Selçuk Türkleri 150 Selim III 34, 160 Semerkand 16, 32, 43, 201 Sevr 162 Sevr Andlaş ması 141 Seyehatname ( İbn Batuta) 51 Seyehatname (ibn Fadlan) 51 Seyfüddevle 205 Seyhun 201 Seyyid Seyfullah 77 Sıbyan Okulları 161, 163 Sıffın 26 Simavna 25 Sivanu'l-Hikme 207 Sicilya 110 Siger de Brabant 220 Siirt Be şiri 127 Sivas 33, 79, 141, 162, 213 Sokrates 60 Sovyetler Birli ği 162 Soyadı Kanunu 165 Sühreverd 64 es-Sühreverdi 20, 64, 103, 104, 105, 191, 215, 216, 217 Sultaniler 161, 163 Sultan Mahmud Gaznevi 43 Sultan Sencer 64, 72, 119, 196 Sultan Veled 21 Sultan Yezidi 130 Suriye 103, 154, 162, 215 Suudi Arabistan 55 Sülemi 191 Sümerler 158

234

Sünen-i Ebu Havut 54 Sünen-i Tirmizi 54 Süryamler 167 Sünnet 183 Sünnet Ehli 30, 200, 201, 215, 216

Ş ah Abbas Veli 17 Şah İsmail 30 Ş afii 25, 91, 100 Ş affler 196 Ş am 115, 205 Ş amanizm 7, 10, 75, 104, 175, 195 Ş apka Kanunu 36, 142 Ş emsüddevle 207 Ş eyh Bedreddin 29, 30 Ş eyh Ebu Bekir 131 Ş eyh Hadi 129, 130, 131, 136, 137 Ş eyh Hasan 129, 130, 136 Ş eyh İ smail Maş uki 30 Ş eyh Karamani 30 Ş eyh Said isyanı 37, 179 Ş eyn Ş erafeddin 129 Ş eyh Ş ems 129 Ş iblI 114 Ş ifa Hatun 53, 170 Şihabüddin Ebu'l-Futuh Yahya 215 T Tabüyyun 113 Talimiyye 99 Tanzimat 8 Tanzimat Ferman ı 35, 160 Tarihi GilıanglIş e 44, 46 Tarikat 176, 177, 178, 180 Tasavvuf 73, 175, 176, 177, 180, 193 Tasrif 110 Taş kent 211 Tebriz'li PenalfI 29 Tecâribu'l-Umem 209 Tefsiru'l-Kur'âni'l-Azim 120 Tahâfiitül-Felâsife 109, 123 Tehâfiltü't-Tehâfüt 18, 109, 123 Tehzibül-Ahlâk 209 Tehzibü'l-Usul 119 Tekke ve Zaviyeler 163, 164 et-Teshil 110 Tevhid-i Tedrisat Kanunu 163 Tevfik Fitret 48

Tevrat 24 Thales 80 Tıp 158 Timur 28, 32, 43, 212 Tire 75 Tirmizi 54 Topçu Okulu 160 Topkapı Saray ı 49 Totemcilik 10, 11 Trablusgarb Sava şı 161 Trikopis 166 Tuğrul Bey 16, 65, 102, 104, 168, 196 Tukyular 154 Tuluno ğlu Ahmet 62 Tuluno ğlu Humaraveyh 43 Tuna 109 Turan, Prof Dr Osman 169 Tus 111, 120 Turancıhk 151 Türkçülük 151 Türk Dil Kurumu 151 Türk Tarih Kongresi II 154 Türk Tarih Kurumu 149 Türk Tarih Tetkik Heyeti 30 Türk Ceza Kanunu 36, 164 Türk-İ slam Felsefesi 189 Türkistan 175 Türk Medeni Kanunu 36, 164 Türk Ticaret Kanunu 36, 164 Tüsteri 217 U Ubeydullah Mehdi 26 Ukbe b. Amir 24, 97, 169 Uluborlu 79 Ulus Cemal Erkin 49 Ummu'd-Derda 170 UNESCO 109 Urcuze fi't-Te ş rih 207 Urcuze fi't-T ıb 207 Urcuze. fi'l-Vesâyâ at-T ıbbiye 207 Urfa 15,61, 98, 141, 162 Usuli 29 Usulin 77 Uygurlar 11, 41, 154 Uygur Devleti 46 Uyun al-Masâil 205

fJmmetçilik 37, 149, 151 °nye 79

Ostüvân'i Mehmet Efendi 31 Uveysilik 72 V Vâcibu 1-Vtıcud 183, 189, 216 al-Vaciz 119 Vandettin 27, 163 Van 141 al-Vasit 119 Venedik 124 Venedik Üniversitesi 221 Vesic 18 Virani 29

Wilhelm of Occam 123

X Xenophanes 80 Y Yahya b. Mahmut 44 Yahya Kemal 48 Yakutu't-Te'vil 120 Yavuz Sultan Selim 26, 30, 159, 168, 179 Yedi-Su 211 Yemen 97 YeniÇağ 159 Yeniçeriler 34 Yeniçeri Oca ğı 160 Yesi 211 Yezielller 127 Yıldırım Orduları 162 Yirmisekiz Mehmet Çelebi 31 Yugoslavlar 166 Yuloslavya 109 Yunanistan 109 Yunus Emre 8, 21, 22, 63, 73, 75, 76, 77, 79, 82, 85, 105, 106, 107, 108, 157, 172, 176, 179, 192, 195, 197, 214 Yusuf Hemedân1 211 Yusuf Nessac 111 Yusuf Ziya Yörükhan 104 Z Zahravi 110 Zemah ş efi 13, 102 Zerdüş t 104 Zerdüş t Dini 104

235