Spory królów ze szlachtą w złotym wieku [PDF]

Zitiervorschau

:eni-Grabowska

Spory królów ze w

szlachtą złotym wieku

Wstęp

..rAby} sprawa dobra i rząd pospolity wszędzie był doma,

kój, i

a odpostronnych po-

tośmy egzekuCY.ią

nazywali"

(Z przemówi enia Mikolaja Sieniekiego na sejmie

1565rZ)1ęto, skutku swego nie bralo C .)" (Glos z obrad sejmiku wiszeńskiego z 14 grudnia 1572 r., odnosz:tt,:y się do walki o egzekucję w l;ąach plę«lzleslątych

Sądownictwo

XVI M.ku).

i administracja

Spośród różnorakich postulatów egzekucyjnych najslabiej znane histOlykoffi, a stąd upraszczane i niedoceniane, są te, które zmierzaly konsekwentnie do usprawnienia mechanizmów dzialania centralnego i lokalnego aparatu wladzy. Syste· matycznie podnoszone na sejmikach i z nich przenoszone na sejmy apele o przestrzeganie zasad takich, jak "osiadlość" urzędników, czy też zakaz lączenia w jednym ręku określonych stanowisk, częstO ponawiane skargi na niedbaJstWo funkcjona· riuszy sądowych i administracyjnych - wszystko to nuży monotonią i drobiazgowością zdając się świadczyć o ubóstwie myśle· nia przodków, a zarazem o prymitywizmie modelu ustrojowego Polski jagiellońskiej. Sprawa nabiera jednak innej wymowy, jeże li zastąpimy ówczesne schematyczne formuły określeniami stosowanymi obecnie. Okaże się wtedy, że rozumowanie obywatelsKie sprzed lat już prawie pięciuset bylo w konkretnych uwarunkowaniach czasu i miejsca perspektywiczne oraz logiczne. Trzeba pamiętać, że późnośredniowieczna monarchia stanowa Za· chodniej i Środkowej Europy nie rozbudowala szeroko kompe· tencji państwa. W okresach pokoju życie społeczeństw rozwijał o się na ogół swobodnie. Panujący zachowywał sobie prerogatywy zwierzchności nad wymiarem sprawiedłiwości, administra· cją, skarbowością i siłami zbrojnymi. Charakter państwa jako instytucji - w odczuciach powszechnych - pauymonialno-opie· kuńczej, zobowiązywał monarchę do oChrony ludności przed zagrożeniami, co z kolei nadawało szczególną rangę sądowo nictwu: ono to gwarantowało bezpieczeństwo i pokój wewnęt· rzny. Te nastawienia społeczeństwa przejawiały się również w stosunkach polskich, różn icowane oczywiście swoisrymi cechami rodzimego procesu historycznego. Odrodzenie nie przyniosło od razu rewolucyjnych przeobrażeń ustrojowych w większości państw obszaru Eutopy łac iń · skiej, choć wszędzie pękały już więzi tradycyjnych struktur, robiąc miejsce nowym - zdążającym ku absoluryzmowi. Polska nato miast utrwalaJa ówcześ nie zasadę suwerenności prawa nad panującym. Zapewniała zarazem swemu sejmowi nie tylko ustawodaWStwo, lecz i istotną rangę zwierzchniego organu ustrojowego. Społeczeństwo polskie wyznawało jednakże wiernie zasa· dę podporządkowania monarsze sądownictwa. W Anglii czy we Francji organy wymiaru sprawiedliwości usamodzielniły się wcześniej, jakkolwiek pozaprawna presja korony na ich działal · ność miała się niejedno kr