Szkice z historyi Galicyi w 19 wieku. [PDF]

Zitiervorschau

8

Piirchased for the

LIBRARY of the

UNIYERSITY OF TORONTO from the

KATHLEEN MADILL BEgUEST

I

I

SZKICE Z HISTORYl GALICYI w XIX WIEKU

BRONISAW

l.OZINSKl

(1S-J8-19II).

BRONISAW OZISKI

SZKICE Z RISTORYI GALICYI

W 1=3

Z

XIX WIEKU

PRZEDMOWA

PROF. DR.

I

POD KIERUNKIEM c=i

WACAWA

TOKARZA

WYDA

WALERY OZISKI

DR.

z

SIEDMIOMA

PODOBIZN AUTORA

CZCI

BARWNEMI RYCINAMI

NAKADEM WOLFFA W WARSZAWIE GUBRYNOWICZA SYNA WE LWOWIE

GEBETHNERA

I

I

1913

m

KRAKÓW - DRUK W.

L.

ANCZYCA

I

SPÓKI.

SPIS TRECI, Str.

Wstp. Napisa

Prof. dr.

Wacaw

Tokarz

VII

pism . p. Bronisawa oziskiego. Zestawi oziski Z historyi Stanów galicyjskich (I) Z iistoryi Stanów galicyjskici (II)

Bibliografia

I.

II.

III.

Epilog Stanów galicyjskici

IV. Epilog

Stanów

Walery XVIII 1

16

Ostatnie sesye Sejmu stanowego)

(1,

galicyjskici

dr.

(II,

.

Abdykacya Stanów)

64

99

V. Proces krj-minalny Karola Szajnociy VI.

VII.

Z czasów

i

aktów dominikalnych

stracyi

w

Z

Maurycego Kraiskiego

teki

VIII. Galicya

IX. Galicya i

w w

(Przyczynek do historyi admini119

Galicyi)

roku 1846 roku 1S46

(I,

(II,

W

155

190

przededniu katastrofy)

Dwa

upiory historyczne:

Genera Benedek 213

Starosta BreinI)

Dodatek do rozdz. IX X. XI.

Gos Gos

niemiecki z roku

261 i

XIII. Galicya

w w

roku 1846

(III,

i

300

o roku 1846

Winowajcy)

333 375

roku 1846 (IV, Epilog kryminalny)

XIV. Sprawa kryminalna Aleksandra Spis osób

267

o roku 1846

Niemca-biurokraty z roku

XII. Galicya

29

hr.

Fredry o

zdrad

stanu

....

398 432

SPIS RYCIN. 1.

2.

3.

przy tytule. Bronisaw oziski Mundur galowy Stanów galicyjskich (podug wzoru z r. 1817 do str. 31 w archiwum Wydziau Krajowego we Lwowie) Karol Szajnocha (podug akwareli Jul. Kossaka z r. 1849 w posiadaniu prof.

Wadysawa

Szajnochy)

7.

Wizienie Karmelickie we Lwowie Maurycy Kraiski Medal Wadysawa Oleszczyskiego na pamitk rzezi r. 1846 Pismo starosty lwows^'ego Milbachera z wezwaniem do rzezi

8.

Aleksander

4. 5.

6.

.

,

hr.

Fredro (podug

litografii

Pillera z

r.

1858)

.

.

do do do do do do

str.

99

str.

115

str.

155

str.

228

str.

335

str.

398

WSTP. N.auka

mier .

histon-czna stracia przez

p.

Bronisawa oziskiego

pracownika niezmiernie swoistego, jednego z tych ludzi, którzy mogli

wyraz

swym zamiowaniom do

ywionym od

niej,

wczesnej

da

modo-

pod koniec ycia, spdzonego na posudze obywatelskiej, dziki temu wanie wnieli do niej niezwyky zasób dowiadczenia polit}'cznego. Stracia nastpnie czowieka, który od-

ci, dopiero

którzy jednak

dawa

jej

— —

—

usugi

nie tylko

bezporednio,

rednio: przez pedagogiczn prawie

sprawozdawcy Kwaiialnika,

w

—

przez swe dziea, ale

dziaalno

w

i

po-

charakterze staego

dozorujcego bacznie cay rozwój

pracy

dziedzinie historyi Galicyi.

Bronisaw oziski urodzi si 23 padziernika 1848 roku w Smolnicy w powiecie starosamborskim jako syn Walerego (siostra Walerego, Marya z oziskich, bya matk Karola Szajnochy) Julii z Lewickich. By on najmodszym z trzech braci, z których Walery, autor znanych powieci, osnut>-ch przewanie na tle historyi Galicyi, S.

p.

i

i

—

historycznych artykuów literackich Wadysaw wprowadzili go w ten wiat gorcego umiowania przeszoci, ku której musia go zreszt pociga przykad brata ciotecznego, Karola Szajnochy. O latach modoci . p. Bronisawa oziskiego, o czaw Wydziale krajowym mówi sach jego pracy w Namiestnictwie nam ciekawa relacya najbliszego ich wiadka, któr tutaj w caoci oraz

licznych

i

-

i

i

i

przytaczam. »S. p. Bronisaw uczszcza wraz z bratem swoim Wadysawem, od którego by o pi lat modszym, do gimnazyum w Sam-

— wówczas

borze,

jeszcze

—

VIII

Lwowa, wkrótce tam nych.

Zoywszy

nim

za

Wadysaw

cakiem niemieckiego, a gdy

zoeniu egzaminu dojrzaoci uda si na

pody

dla

ukoczenia

klas gimnazyal-

wyszczególnieniem egzamin dojrzaoci,

tu z

po

studya uniwersyteckie do

zapisa

si na wydzia prawniczy, który opuci z dyplomem doktora praw. by literackich jako akademik zaprawia si do prac naukowych

Ju

i

i

W

Czytelni akademickiej, która czonkiem redakcyi Gazety Lwowskiej. bya w owych czasach ogniskiem umysowem modziey w caem to najpikniejszem tego sowa znaczeniu, . p. Bronisaw przez cay czas swoich studyów uniwersyteckich odgrywa wybitn, miao rzec i

mona, pierwszorzdn pospolit bystroci

Kochany przez kolegów, obdarzony

rol.

dowcipem, doskonay mówca

i

n ju wówczas obok swego

hr.

Stanisawa Badeniego

to

take

by

nikt

si

móg

nie

uderzay dowcipem, dystyngowanej

wiy nawet Z

tych

satyry

tych,

lunych

odstpach

czasu,

póniejszego marszaka krajowego

kolegi,

najszerszych

koach modziey. Wówczas

i

domyli. Ulotne

utrzymywane zawsze

a

politycznej

których

kartek,

nie-

dyalektyk, zasy-

gównym wspópracownikiem ulotnych które Lwów cay intrygoway, a których au-

inicyatorem

kartek humorystycznych,

torów

w

i

i

spoecznej,

wybray

puszczonych

wyoni si

te

w

listki

obraay, ale bawesoych pocisków.

nie

sobie za cel

w

humorystyczne

granicach przyzwoitej,

wiat lwowski

w

rozmaitych

nastpnie Szcztek, tygodnik humorysty-

pod redakcy Liberata Zajczkowskiego. Po osignidyplomu doktora praw wstpi . p. Bronisaw do suby rzdowej

czno-polityczny ciu

w

Namiestnictwie,

którego

ówczesny

szef

hr.

Gouchowski usiowa

pozyska wszystkie mode a wybitne siy. Wkrótce jednak przeniós si do Wydziau krajowego, a ówczesny marszaek krajowy ks. Leon Sapieha, poznawszy si zaraz na niepospolitych zdolnociach modego obdarza go wyjtkowem zaufaniem urzdnika, przydzieli go sobie osobist sympaty. Kiedy po mierci Ahreda hr. Potockiego mianowany zosta namiestnikiem Filip Zaleski, . p. Bronisaw na usilne i

i

jego szefa prezydyainego nowego namiestnika ministra dla Galicyi, któLoebla, póniejszego namiestnika Moraw rzy obaj znali . p. Bronisawa z jego krótkiego urzdowania w Naniespoyt miestnictwie wysoce cenili jego wyjtkowe uzdolnienie wstpi krajowy napracowito, opuci nie bez wahania Wydzia powrót do suby rzdowej, któr za namiestnikostwa . p. hr. BadeRównoczenie niego z mocno ju nadwtlonem zdrowiem opuci.

proby

i

nalegania

i

i

i

i

i

IX

z

ustpieniem

Wadysawa

brata

p.

Bronisaw ze skadu tego dzienwyjtkodo którego wzitoci

by gównym filarem wego powodzenia on si w najpeniejszej nika, którego

i

tykuy wstpne

jomoci

wielce

sytuacyi,

ków, a zarazem spokojem, miar

powagi

Wielkiej

rozprawy

ródo

i

trafn charakterystyk wypad-

zwizem ujciem

jasnem a

i

ar-

uderzay niezwyk znatematu.

byy take pisane przez niego poza tem gówne a wówczas prawie jedyne

znaczenia

sprawach

o

i

przyczyni mierze. Jego

polityczne, pisane codziennie,

kadoczesnej

naczelnego redaktora

ze stanowiska

wystpi take ,

Gazety Lwowskiej

krajowych,

informacyi nie tylko dla czytelników Gazety Lwowskiej, ale dla

innych

wszystkich

dzienników

krajowych,

które

skwapliwie prze-

je

drukowyway «. Pracy

powstacach: prawa,

zofii

Romanowskim

prawa publicznego

o poetach-

i.

Aleksandrze Petófi);

i

i

administracyjnego,

skarbowoci, socyologii

socyalnej,

y-

18 roku

(m.

literackie

t.

i

d.

—

filo-

—

od

wikszych stuwypowiadajc si w szeregu artykuów wydanych oddzielnie, te przewanie umieszczanych Gazecie Lwowskiej, Przewodniku naukowym i literackim, Przegldzie

skim

da

i

bd

i

i

zmarego,

latach

kawych

e

tej

rozleglej

poza prac

— 1884

1883

artykuów o

i

w

r.

polityce

Warszawskiej,

Bibliotece

Doda

wypada

Gazecie Lwowskiej

wreszcie,

.

p.

i

Koa

e w

oziski i

cie-

o sejmach galicyjskich

polskiego,

latach

chcc

dziennikar-

Br.

1897 drukowa szereg obszernych

korespondentem lwowskim Czasu,

— 1896,

tutaj

dziaalnoci publicystycznej

w

wnikiem Biura korespondencyjnego 1895

Przegldzie Pol-

administracyjnym, Bibliotece Warszawskiej,

Przegldzie powszechnym.

obraz cakowity

skiej

w

kwestyi

oziski ju od

szkice

i

bd

sdowym

w

zakresie

Br.

p.

roku,

dyów,

w

w

si .

powieci

Mieczysawie

—

naukowej

26

j

literackiej

pisujc z pocztku

cia,

— 1888 on by staym 1880 — 1891 wspópraco-

1880

w latach w Wiedniu,

a

w

kocu,

w

latach

korespodentem warszawskiego Sowa.

Na niw systematycznej pracy nad history Galicyi, o której tutaj wycznie mówi wypadnie, wszed . p. Bronisaw oziski stosunkowo póno: pierwsze jego studyum z tej dziedziny, zapowied rozpocztej monografii o Agenorze Gouchowskim, pojawio si

w

w r. 1898. Mia sob ju 50 lat ycia, zakoczy przed siedmiu laty urzdow, a od pierwszych porywów modoci oddzielay

Kwartalniku historycznym (w streszczeniu) dopiero

on wówczas poza

sw

karyer

go ju 32

lata

bardzo wczenie

rozpocztej

i

bardzo podnej dziaa-

—

—

X

publicystycznej. Ju poprzednio zreszt, noci literackiej, naukowej w swych zamiowaniach osobistych, w kierunku charakterze swej pracy publicyst}fcznej, zdradza on skonno do historyi historycznego traktoi

i

i

W

wania spraw politycznych.

naukowym o Maryi

przynoszcego

Teresie,

stanowiska Austryi

w

tylko streszczenie

momentów,

ale ze

ten,

wstpu

—w

ogólniejszych d.,

o polityce

w

pisywanych

szerszy rozmach,

gbszy

polityki

Koa

zakresie historyi Galicyi.

polskiej

w

w

tych

polskiego, o sejmach gali-

Bibliotece Warszawskiej)

punkt widzenia,

to

najwaniejszych

niej

ju wtedy ledzi o-

okazuje si, jak bacznie

w

pro-

i

Byo

kwestyi organizacyi Galicyi.

jego pracach publicystycznych (zwaszcza

cyjskich

on przeszo

w

omawianej pracy, wydobycie z

artykuach t.

tyle

bardzo skromny zreszt, ruch

Tak samo

wa

Przewodniku

sprawie pierwszego rozbioru, do chwiejnej

wizorycznej polityki Maryi Teresy

i

w

n. p.

tomu dziea Arnetha ciekawych szczegóów do historyi

literackim sprawozdanie z ostatniego

i

ziski cay

umieci

roku 1879

— wida

wypywajcy

Austryi,

z tego,

lubi si do

niej

pewien

e

zna odwoy-

bra j zawsze w rachub przy ocenie wspóczesnych sobie wypadków. Byy to jednak rzeczy drobne, wypywajce z zamiowania osobistego lub szlachetniejszego pojmowania obowizków publicysty, ustpujce na razie na daJszy plan wobec zaj urzdowych, i

pracy publicystycznej, oraz naukowej

w

innych dziedzinach.

Z tym faktem pónego zwrócenia si . daniom historycznym naley si liczy bardzo,

p.

oziskiego ku

gdy

ba-

inaczej nie zdo-

amy

oceni naleycie tej tak znacznej sumy pracy, jak wniós on cigu 13 ostatnich lat ycia do naszych bada nad history poroznastpnie jego waciwej fizyognomii jako hibiorow, nie poznamy storyka. Z wyksztacenia prawnik, rozmiowany w swym zawodzie,

w

z

—

—

dziaalnoci gorliwy urzdnik autonomiczny

pokroju,

usposobienia

z

i

i

polityczny o szerszym

temperamentu publicysta

—

przerzuci on

si dopiero pod koniec swego ycia do pracy historycznej, w poczuciu, zwraca si tylko ku innej dziedzinie pracy obywatelskiej, z szeregiem waciwoci pogldów wytworzonych na poprzednich

—

e

i

polach swej dziaalnoci.

Sdzi

on mianowicie

swych pracach historycznych

ków

— da temu wyraz we wszystkich prawie — e jednym najpowaniejszych braz

dzisiejszego wyksztacenia politycznego jest ograniczanie

si

tylko

do poznania obecnych prawno-politycznych warunków naszej -obotj' w Austryi w kraju, bez zwracania si w przeszo naszej polityki, i

— w

chociaby

czasy

tylko

reakcyi bachowskiej

dobrze

opowiada

z

tradycyi ustnej;

schyku

ery absolutystycznej, nadziei

1848,

r.

póniejszej walki o zdobycie zasadniczych praw

i

w

Dla pokolenia,

Galicyi.

—

XI

którem

wród

y oziski, byy

ludzi natomiast,

znane

to rzeczy

wypadków, z ywej do których zwraca si, rozpo-

uczestników

licznych

tych

czynajc sw prac nad dziejami, tradycy tych czasów moga podtrzyma tylko historya, niestety pozostawiajca je wtedy odogiem. Prowadzio to do tak czstego u nas zjawiska przerywania zwizku z przeszoci, zapominania o jej naukach, chociaby tak niedawnej

—

zapenienia

Pragnienie

daty.

tej

—

oziskiego

prac

.

jakie

przywiecay dawniej jego

p.

Br.

luki

podjte

—

odczuje

w myl

kady

to

czytelnik

tych samych ideaów,

skierowao go do pracy

publicystyce,

historycznej.

Wniós on do

—

zawsze z

chem

w

fakt,

ale

Zoyo

na wyniki

si

z ru-

i

to pó-

pracach hi-

ogóln dani na wy-

jego dziaania,

wyobraajcych go ludzi, jakby to uczyni majcy za sob tej przeszoci prawniczej

psychologii

blicystycznej.

politycznej,

i

pokrewnych nauk spoecznych.

politycznego,

zawodowy,

storyk

—

e w najwaniejszj^ch, najwikszych swych pooy on nacisk raczej na charakterystyk

nego systematu wietlenie

metod bada prawnika, który liczy si choby tylko wykaz jego prac nie

cile prawniczej

wiedzy

dziedzinie

storycznych

sw

niej

stwierdza

postpem

tylko

niej na

to

jak

nie

i

hi-

pu-

Odczuwa si to bardzo wyranie zwaszcza w pracy tak jak z zaoenia swego bya monografia o Gou-

czysto biograficznej,

chowskim:

bohater

jej

sto, scharakteryzowana

nie

wystpuje przed czytelnikiem jako osobi-

zapomoc

autora

przez

rysów indywidualnych, poznajemy go za pewnej

ciela

polityki,

któr na

zarysowa oziski. Tylko

w

do

to

tak szerokiem

pracach

i

silnych, wyrazistych

gbi

jako przedstawi-

ciekawem

drobniejszych

cych wypadki roku 1846, procesy polityczne Szajnochy

wny ci

beletrysta

barwami

ogólnem omawiaj-

tle

(n.

p. i

Fredry)

da-

bra gór nad prawnikiem, rysujc omawiane osobistoywemi, wyrazistemi, oywiajc je czasem niezwykem

ciepem sympatyi.

Dziaalno prac bodaj

ona gruntown kiem

— tego

jeszcze

administracyjna

jeszcze

silniejszy

znajomo

.

p.

bardziej

i

kraju,

w

pocztkach

widoczny

o którym

wiata dawnej biurokracyi,

spotyka

oziskiego wywara na

wpyw.

mia pisa

z której

,

a przedewszyst-

móg

si

któr zna

t

epigonami

swej karyery urzdowej,

jego

Daa mu

—

—

XII

pojmujcemu znajomoci stosunków, jak lubicemu swój zawód w sposób szerszy urzdnikowi daje choby tylko wyszukiwanie precedensów po aktach. To te jego zdolno odtwarzania dawnych i

go

stosunków,

nieraz

ródowego

(n.

p.

podstawie bardzo szczupego materyau

nawet na

w

charakterystyce administracyi józefiskiej lub dzia-

alnoci sejmu stanowego w Galicyi), bya czem zadziwiajcem dla historyka, znajcego te rzeczy tylko ze róde. Niejeden szczegó (uderza to zwaszcza w pracy o Gouchowskim), nad któr}'m historyk przeszedby do porzdku dziennego, posuy oziskiemu do wydociekawych. Bez tej znajomoci wiata biurobycia rzeczy wanych i

mógby

kratycznego nie

wadz

dzialnoci

doniosoci

ej

w

urzdowo cile wykaza odpowie-

nikt tak




dzie-

wichro-

watego roku 1848«, na wypadki roku 1863. Stawa on wtedy na

podobnem do

nowisku

ptycznie traktowa

tego,

mono

z którego

dawniej

si bezwzgldne rezolucyi sejmowej

obsyania

Rady pastwa stosowan

p.

dobrze

istotnym nicy,

sych

sta-

publicystyce sce-

z tego,

e

spiski

przez

r.

1868, polit>'k nie-

Czechów.

galicyjskie

Zdajc

sobie

po 1831 roku byy

pocztkiem rozbudzenia si ycia politycznego w tej dzielwyprowadziy one na widowni wiele charakterów podnioczystych (porów. n. p. jego pikne studyum o procesie Karola

e i

spraw

w

urzeczywistnienia programu federacyjnego,

trzymanie

n.

ju

nauk politycznych,

systematycznem ich rozszerzaniu. Skaniao go to

póniej jako historyka

jow

konserwatyst,

pracach z dziedziny

jego

mu ceni gboko

nakaza

oziski

p.

tego sowa. Realizm polityczny, widoczny

znaczeniu

XIII

Szajnochy

sprawozdanie o ksice Studziskiego), które póniej ode-

i

—

gray wybitn rol w usiowaniach politycznyci lat 1848 1868 prz}'czyniy si niewtpliwie do podniesienia poziomu ycia politycznego, przypisywa on jednak wiksze znaczenie legalnym pracom sejmu stao ochron

nowego, jego staraniom

o rozszerzenie praw polskoci.

Z

ekonomicznych

i

interesów kraju,

drugiej jednak strony, jako

>zdekla-

kontynuator polityki Agenora Gouchowskiego*,

rowany autonomista, umiejcy z niezwykym instynktem prowadzi polit}'k narodow pod form interesów pastwa bardzo trzewo pojmujcy zadania polityki
'Cznej

wypadków

dezyderatach,

r.

o Ga-

1846 wra-

kadc

nacisk

— na

e

to,

powane

pene,

obowizków

zbadanie ich

jest

Sdzi

historyografii naszej.

w

—

XV

jednym

e w

on,

najwaniejszych

z

badaniach tych nie

przykadem Wgrów) ani ze wzgldami politycznymi, skoro tak dawno ju doszo do zupenej zmiany frontu w polityce polskiej Austryi, ani te z wywoywaniem reminiscencyi przykrych dla ludu, który ju wytworzy sobie sd nanaley si liczy (idc

leyty o swej postulatów

mierze

tej

owoczesnej. Jest to niezawodnie jeden z

roli

w

Galicyi,

poznania historyi emigracyi polskiej

umysy w

tych czasach na

w

Dzieem,

którem

.

i

równoczenie gbszego

niezwykle silnego oddziaywania

jej

Galicyi p.

ale

powanych

jednak nie tylko stu-

Poznaskiem.

i

oziski wypowiedzia si najobszerGouchowskim, oparta na bar-

jego monografia o Agenorze

jest

niej,

wymagajcy

porozbiorowej,

historyi

dyów nad polityk austryack

w

za

ródowym,

dzo obfitym materyale

czona ze wszystkich prac jego.

niezbdnym wstpem do

najciekawsza

ona

Jest

odpowiedzi

znalezienia

czynnikom, jakim dziaaniom

i

najbardziej

wyko-

kadego

polityka

dla

dzisiaj

na

jakim

pytanie,

ludziom zawdzicza Galicya swoje

i

nowisko obecne, pytanie nie rozwizane

w

sta-

naukowy po dzi

sposób

dzie bez wzgldu na ca jego aktualno. oziski w swej pracy nad rozwizaniem tego pytania natrafi, bo natrafi musia, na pierwpowici mu ca sze namiestnikostwo Agenora Gouchowskiego i

sw

monografi. Panoway o tem namiestnikostwie

krytyczne

i

uchowskiego od czasu drugiego

i

trzeciego

Zdawao

kach,

si,

e

jak

rozrzuconych

namiestnikostwa,

z okazyi

rocznicy

Gouchowskiego

karyery

urzdowej do

kategoryi

schwarzgelberów.

dliwy

niecisy

ków. Dziaaa

niech

gnowa

istocie i

sd

historyczny

dziaa musiaa

w

w aden bez

w

li-

sposób, ze

w

Na

zoyo

wzgldu na

któ-

w

w

tej

kart-

gmachu Uni-

pocztkach jego ten niesprawie-

si wiele czynni-

pierwszym rzdzie zasadnicza

do polityki bachowskiej, której nie mogy Gouchowskiego. Bya ona naturaln rezerw

kraju

namiestnicze

gcego

w

tutaj

w

listopadowej

zaliczy

i

w

i

dla wszyst-

Karola Szajnochy, który

lwowskiego,

wersytetu

tradycyi

gdyby cae spoeczestwo zachowao

pogld modego akademika,

mierze

w

bya ju widoczn

rych praca jego obywatelska dla kraju kich.

i

do

wyobraenia mtne, naogó niechtne, oddzielajce wyranie ten okres dziaalnoci Go-

publicystyczno-historycznej

teraturze

usun

rzdy mo-

kraju, nie

sw przyszo polityczn,

rezy-

wyranych ustpstw ze swej polityki rozleglejszych pragnie, przywódcy istotni Wgrów, których opozycyi. Wszak

wyczekiwania

i

i

XVI

Deak

polityki,

w

w

si

zachowanie

konserwatystów,

sub

wanie Polak,

swój

przez

dziaao

—

lojalizm

swem

na

który

idcych

dalej

niezrozumienie

i

w

stanowisku

wzór racyonalnej si na uboczu,

gruncie rzeczy aprobowali

wszech

usiowa

miar do

jak

niezrozumienie tego,

i

dla kraju, dla jego teraniejszoci

wtedy wyrazicielem licyi;

jednak

tu

za

trzymali

milczeli,

cho w podobn ze

tak

Dziaao

Gouchowskiego. teln

zwolennicy,

od stanowisk,

rezerwie, usuwali

polityk

uwaanem bywa

tym okresie

jego

i

i

rze-

przyszoci, spenia

—

cikich czasach namiestnik

tych

rzdowem

nie

móg by

przecie

narodowych, Deakiem Gazasadniczej prawdy, w takich

aspiracyi tej

e

doj do pewnego podziau zupena prawie nieznajomo faktów historycznych, czynów Gouchowskiego w roli namiestnika, zakrytych przewanie przed oczyma spoeczestwa tajemnic urzdow. S. p. oziski, przystpujc do swej pracy, zaznajamiajc si z aktami urzdowymi, odczu niezwykle silnie niesprawiedliwo tych dwóch si

sytuacyach politycznych

rzeczy musi

zada narodowych; dziaaa wkocu

w

i

sdu

czynników

ostatnich

skiego

obali

je

w

i

o pierwszem

nann"estnikostwie

w

sposób stanowczy

swej

monografii.

GouchowWykaza

pomocy bada niezwykle rozlegych, ogarniajcych e Gouchowski odda nam wtedy t sam usug dziejow, jak Wgrom ówczesnym oddali konserwatyci. Z aktami w rku, ledzc krok za krokiem czyny namiestnika, stwierdzi, e: 1) zapobieg on z jednej strony temu, aby rzd on

ca

przy

niej

niemal history Galicyi tych czasów,

bachowski

w

przeprowadzi

nie

po powstaniu

r.

w

1863

Galicyi

Królestwie

operacyi tego rodzaju, jakie

przeprowadza Komitet Urzdza-

zdobywa powoli a systematycznie w kadej dziedzinie ustpagodzi o ile monoci ucisk policyjny, 4) przygotowywa wreszcie przez swe stosunki z dworem mono zmiany jcy, 2)

stwa dla polskoci, 3)

caej polityki

remu

e

da

Polacy

wów

s

Austryi,

polskiej

wyraz

w

wytwarzajc tam przewiadczenie

memoryaów

jednym ze swych

sowiaskim niedostpnym

jedynym narodem

panslawizmu, a

wic powanym

oziskiego z td trwaym nabytkiem

w w

p,

B.

których Galicyi,

wenii

jest

mowa

opierajc

ca

cisoci

o walce

si

w

wadzami wojskowemi

i

Niektóre

nauki.

r. ,

dla

wpy-

w

tej

mierze prze/

systematycznoci, stao si od-

ustpy jego ksiki

(te n.

Gouchowskic^ z samowol 1849 na cisym sojuszu z a

(któ-

ruskiej),

i

czynnikiem dla szerszej polityki

zagranicznej Austryi. Dowodzenie, przeprowadzone

.

o kwesty

tolerowan wyranie przez

p.,

rosyjsk miejsco-

Bacha)

—

XVII

—

musiay w tym wzgldzie wywrze wpyw pierwszorzdny, przemawiajc do przekonania nawet najgortszych krytyków pierwszego namiestnikostwa Gouciowskiego. Okazywao si z nich, jak silnie czasami przez usta namiestnika Polaka, troszczcego si na pozór wycznie tylko o godno pastwa, przemawiay te same uczucia, które ywili zaliczajcy go do kategoryi schwarzgelberów, to przemawiay w chwili, i

i

gdy

nie tak

atwo byo da im

wyraz. Jest

to,

dzieo, które stanowi bdzie zawsze nieodzowny

o prawa Galicyi, a zarazem

—

z racyi

powtarzam

wstp do

szczegóowego

leko wstecz opracowania szeregu kwestyi, n. p. ruskiej

i

jeszcze raz,

historyi walki

sigajcego

— posiada

znaczenie dla wspóczesnego wyksztacenia politycznego.

da-

due

Trzeba wypozwoli oziskiemu obj dalszych faz dziaalnoci Agenora Gouchowskiego, zawierajcych waniejszy jeszcze

razi tylko al,

e

los nie

bodaj dla sprawy tego wyksztacenia materya.

i

BIBLIOGRAFIA PISM

R BRONISAWA OZISKIEGO. Skrócenia: zeta

dnik

BW,

Biblioteka

—

Lwowska naukowy

literacki

i

—

gld prawa

1868.

—

— DL, Dziennik literacki — GL, GaPH, Przegld historyczny — PNL, Przewo— PPow, Przegld Powszechny — PPA, Prze-

D, Dzwonek

historyczny

—

PP, Przegld Polski administracyi (Przegld

sdowy

i

Bolesawa Chrobrego. Nap. Bartek

1865. Ciury

1866.

Warszawska

KH, Kwartalnik

Ze

wychowanie.

ciel

domowy.

Powie

administracyjny).

i

D.

Szkolarz.

hidowa przez St(udenta)

Sd króla chopków. Nap. Bartek Szkolarz. D. Tom Pie przy niwie. Opiekun domowy. Nr. 32. Sd we nie. Nap. Bartek Szkolarz. D. Tom 18. Nr.

Tom

12.

Nr.

8.

Lw(owa). Przyja-

z

14.

Nr.

7.

1.

Mdry

Tomek. Opowiedzia Bartek Szkolarz. D. Tom 18. Nr. 17. Grzegorz Durak. Ludziom na chwa poytek opowiedzia Bartek Szkoi

larz.

Tom

D.

19.

Nr.

6, 7.

Skarby ziemi. Powiastka Bartka Szkolarza. D. 1869.

Tom

19.

Nr. 13, 14.

Mieczysaw Romanowski. DL. Nr. 11 — 13. Aleksander Petófi. DL. Nr. 37—39. Zote kajdany. Ze starych pamitników przepisa Tadeusz Sowiski. Kalina (Kraków). Nr. 4—7.

1870. Józef Jastrzbski, dzielny

Tom

Nr.

1.

Trbacz

Podró

wojak

polski.

Nap. Bartek Szkolarz. D. N.

ser.

9.

Borysiewicz. Nap. Bartek

D. N.

Szkolarz.

Macieja Koowrotka. Czytelnikom

>

ser.

Tom

1.

Nr. 11.

Dzwonka- na poytek

baw

i

za-

opowiedzia Bartek Szkolarz. D. N. ser. Tom 1. Nr. 15—17. Opieka grobu. Powie. zbiorowej ksice: Wizanka dla modego wieku na rok 1871, zebrana przez J. Chciskiego. Warszawa. Str. 75—110.

W

1871. Kilka

sów

o wszechnicy lwowskiej. Dziennik Polski. Nr. 174.

1873. Opinia publiczna. 1874.

Prawa

autorskie.

Studyum publicystyczne PP. Rok GL. r. 281 282.

8,

kwart.

I.

— 1S75. Prasa

opinia.

i

—

XIX

OL.

Kobieta wobec el

galicyjskich.

i

i

1907.

•^

i

ery józefiskiej).

w

KH. Tom

Galicyi

(W. Tokarz, Galicya

w

pocztkach

24.

,

WANIEJSZE RECENZYE PRAC TRECI HISTORYCZNEJ. Z

dziejów odrodzenia politycznego Galicyi

1.

Bobrzyski-Jaworski-Milewski,

2.

(1859—1873). KH, r. 19. 1905, str. 647. Bogusz, Wie Siedliska-Bogusz. KH, r.

3.

Filewicz, Iz istorii Karpatskoj Rusi.

4.

Geffcken,

KH,

polnischen Reiches. Golleiihofer,

6.

Helfert,

1.

r.

1903,

r.

str.

23, 1909, seit

466.

627.

str.

dem Untergang des

20, 1906, str. 724.

Rewolucya krakowska 1848 roku. KH,

r.

23, 1909,

str.

444.

str.

Zusammenhange

Geschichte der oesterreichischen Revolution im

mit der mitteleuropaischen 1907,

17,

Deutschland und die Polen

Preussen,

5.

KH,

Bewegung 1848—1849 (Tom

I).

BW,

268,

t.

357.

Jakiibenz, Die Besetzung

von Krakau 1846. KH,

r.

21, 1907,

707.

str.

8.

Kaindl, Ein zeitgenossischer Bericht zur Geschichte des galiz. Aufstandes

9.

von 1846. KH, r. 23, 1909, str. 441. Kolowrat-Krakowsky, Meine Erinnerungen

KH, 10.

1905,

19,

r.

str.

Oboronna

hranyczu 1848—1849

—

1848—1849.

w

Galicyi

1833—1841. KH,

r.

18,

620.

11. Kreweckij,

12.

den Jahren

aus

646.

Tajne zwizki polityczne

Krajewski, 1904,

str.

organizacija r.

KH,

r.

ruskich

selian

na halycko-ruskym po-

20, 1906, str. 350.

Z wyborczoho ruchu wschidnyj Hayczyni w 1848 r. KH, r. 21, 1907. str. 542.

w

1848

r.

—

Cucy-

r.

KH,

r.

22,

1908,

18,

1904,

liwska triwoha

—

13.

str.

Do

istorii

14. Kruszelnyckij, str.

organizowania gwardii

1848

Z dnewnyka

gr.-kat.

parocha 1848-1850.

KH,

r.

129.

15.

Kucharski, Rozruchy lutowe

16.

Kucharzewski, r.

w

476.

23,

1909,

str.

w

Sprawa polska 626.

Jasielskiem.

w

KH,

r.

25, 1911, str. 118.

parlamencie frankfurckim

1848

r.

KH,

— 17.

18.

Eine

Laubert,

—

XXII

Denkschrift des

Heinrich

Legationsrats

Kiipfer

iiber

die

Germanisierung der Provinz Posen. KH, r. 21, 1907, str. 541. Loserth, Zur vormarzlichen Poienpolitik. KH, r. 18, 1904, str. 124. Ob. dodatek do rozdz. IX. (str. 261 ns.). Meyer, Die Deutschen der Provinz Posen gegeniiber dem polnischen i

19.

Aufstand

str.

i.

23.

Schmi

KH,

r.

22, 1908, str. 479. z rzezi

w

Grodkowicach.

Upadek absolutyzmu

KH,

r.

17,

1903,

w

Austryi.

KH,

r.

21,

1907,

str.

161.

—

Geschichte der Die mexikanische Kaisertragódie. Regierung des Kaisers Maximilian I. PPow, t. 82, 1904, str. 126. Sozaskij, Do istorii uczasty hayckych Rusynow w sowiaskim kon-

gresie

Tavera,

v.

w

Prazi 1848.

24. Strobl von

KH, 25.

1848.

466.

21. Roszkowski, 22.

J.

Smutne wspomnienia

20. Procner,

r.

KH,

Rayelsberg,

r.

21, 1907. str. 710.

Metternich

und seine Zeit (1773

— 1859).

Tom

1.

20, 1906, str. 719.

duchowenstwa Polski konspiracii sered ruskych pytomciw Hayczynie w r. 1831—1846. KH, r. 22, 1908, str. 742. Terszakowe, Materiay zamitki do istorii nacionainolio widrodenia ha-

Studyskij,

i

w 26.

27.

28.

i

yckoj Rusi w 1830 ta 1840 rr. KH, r. 23, 1909, str. 240. Tokarz, Pierwsze dezyderaty szlachty galicyjskiej. KH, r. 24, 1910, Tomasziwskij, Materiay do istorii haycko-ruskoho szkilnictwa XIX. ww. KH, r. 25, 1911, str. 323. Ziemiakowski, Pamitniki. KH, r. 19, 1905, str. 137. i

29.

str.

311.

XVIII,

I.

z

historyi

Sejm

stanowy,

czypospolitej

stanowica z

którym

uszczliwia

ju wtedy

'>

Austrya

anachronizm

swoim

niezaguszonem

jeszcze

zana od pierwszej

galicyjskich

w

(I).

po pierwszym rozbiorze RzeGalicy ta instytucya,

rewindykowan «

w caym

stwa, karykaturalna licyjskim

Stanów

,

dziedzicznych prowincyach

ustroju,

echem dawnych sejmików,

chwili na bardzo rzadko

odgrywan rol

ska-

potulnej,

polityczno-dekoracyjnej asystencyi dla gubernatorów lwowskich

w

pa-

zwaszcza na gruncie ga-

— mia

jedn tylko chwil rozgon, prawdziwie historyczn, gdy w r. 1848 czonkowie jego, uniesieni wstrzsajcym ca Austry prdem wolnociowym, na zaproszenie gubernatora Franciszka hr. Stadiona odpowiedzieli abdykacy w lapidarnej uchwale, albo raczej w jednomylnym okrzyku: niema sejmu! ^). Po za t chwil z historyi galicyjskich Stanów, ze stanowiska interesu politycznego, zasuguj jeszcze na wspomnienie niektóre momenty, nie z sacaej swojej

dziaalnoci

mej dziaalnoci, lecz z dugiego, za kulisami sejmu rozegranego procesu organizacyi

i

reorganizacyi,

jako nastpstwa

wypadków

przej,

i

wypeniajcych cay okres czasu od zaboru Galicyi do ustalenia si stosunków po kongresie wiedeskim. Zbiega si wic ten proces z szybko po sobie nastpujcymi przewrotami europejskimi wród których granice posiadoci polskich w trzech mocarstwach rozbiorczych cigle si chwiay. Wród tych przewrotów granice rewindyko,

')

Por. rozdz.

Pism

BR.

OZISKIEGO

III

i

IV.

— wanej

2

przedewszystkiem

Oalicyi

ulegay zmianom, które wraz z

przyczynami wojennemi odbijay si zacyi

Stanów

reorganizacyi

i

w

Lwowie,

sposób

owym

na

silnie

galicyjskich

w

tak

we

Wiedniu, jak

wiato na konstelacy stosunków

rzucajcy

ich

procesie organi-

i

na

nastrój spoeczestwa polskiego w Galicyi po za Galicy, a poniekd nawet, mianowicie w r. 1815, na stosunki mocarstw rozbioi

rowych.

Co do skadu na

lecz

rze,

opierajcego si nie na wybo-

sejmu stanowego,

spoecznem

stanowisku

wego, oraz co do jego zakresu

i

opacaniu minimum podatko-

dziaania, streszczajcego si

w

»naj-

pokorniejszem« suchaniu postulatów rzdowych, które stanowiy roz-

apodyktyczny

kaz

cego

gubernatora

»najunieszem
'

bycia dla Galicyi

czny

fakcie,

zaledwie egzystencyi szlacheckiej gwardyi galicyjskiej, ubole-

razu na lep tego Józefiskiego umizgu, utrzymujcy nawet,

bd

prze-

sprawi miay

drobiazgi

wraenie.

Ktoby si

wród

mimo i

Wiedniu, a

przodkowie mieli

dziwna reprymenda historyczna

z losem

usposobienie,

przywileje, co

wpywowi

kraj

i

owadn

gwardya

—

polity-

gdyby

byli

ówczesne przyczylne nam

galicyjska

nasz zyskaby

zmys

staaby

ju wówczas

do

takie

dzisiaj

pod

same prawa

Wgry ^)«.

Józef Wawel-Louis: Okruszyny historyczne, zebrane po dawnych Kraków 1898 (str. 5—6). dziennikach i Autor ten, którego rachunek z krytyk historyczn poniekd w zale')

—

aktach, archiwach

go popada w

czasie

swojego urzdowania przy najwyszym trybunale s-

dowym kasacyjnym w Wiedniu, zbierat, z wszelkiego uznania godn skrzw bibliotece nadwornej, materyay nietnoci w zbiorach archiwalnych znane do pierwszego okresu rzdów austryackich w Galicyi. Z zebranego i

i

r

— Jak na uniformie

w

sobie

pasów

i

Wiedniu t.

p.,

gwardyi

galicyjskiej

kolorowych

i

—

4

szlacheckiej nie

aowano

sznurów,

wypustek,

zocistych

tak przy pompatycznej instalacyi

Stanów

szlif,

powicono

tyle

materyau powsta cay szereg szkiców, cennych gtównie dla zawartoci swoopracowaniu zebranego materyau Wawel-Louis kierowa si dziwn skonnoci do wydobywania podnoszenia wszystkiego, co uchodzi moe

jej.

W

i

za janiejszy

promie

skonnoci swojej

—

w

tej,

mówimy

tak

W

zreszt ponurej, dobie dziejowej.

o skonnoci, wykluczajc

—

tej

prón dz orygie w przeciwiestwie

posun si Wawel-Louis nieraz tak daleko, nalnoci do obrazów, skrelonych o tej dobie zgodnie przez innych historyków, a nawet w przeciwiestwie do wspóczesnych pamitnikarzy (np. Fr. Karpiw t>'ch obrazach prawda historyczna skiego), daje wprost do zrozumienia, mianowicie wicej na ówczesnem spoejest zamglona uprzedzeniami, czestwie polakiem, ni na rzdzie ciy wina dugiej rozterki. Czy WawelLouis patrza na wszystko pod ktem dzisiejszego tak odmiennego systemu wskutek tego ju w przeszoci wyszuka pragn rzdowego w Galicyi jego zawizki, czy przy przygodnem tylko badaniu z amatorstwa, a nie z planu tylko same rzeczy, umiejtnie zakrelonego, przypadek nasuwa mu pod dogadzajce tej skonnoci, czy wreszcie, co moe najwicej zblia si do tego domysem rozprawdy, obie przyczyny zoyy si na taki rezultat tak strzyga ani chcemy, ani moemy. Tego jednak pomin niepodobna, metod przy nierównie wikszym, wprost nawet wybitnym talencie p sarskim i sprycie kombinacyjnym, niehamowanym ani zbytkiem dobrej wiary, ani skrupulatnoci naukow, inny (niemiecki) historyk biurokratycznego autoramentu, Maurycy br. Sala, zdoa nawet dzieje krwawych wypadków galicyjskich z r. 1846 przedstawi w jasnem dla rzdu austr>'ackiego wietle. Przygodne tylko badania archiwalne w Wiedniu nie zawiody WawelaLouis'a do tajników kancelaryi nadwornej, skd wprawdzie historycy d la Sala mog take wydobywa potrzebny dla swojej tendencyi materya, skd jednak historyk polski nie zdoa przy najlepszej chci wysnu wza, czcego

e

e

i

rk

—

e

sn

dzisiejszy

rzdowy

system

Austryi

w

Galicyi,

z

postpowaniem

pierw-

jej

urzdników, zwaszcza w dziale politycznej administracyi. Czstk mater}'au, ten dzia objaniajcego, posiada Zakad Ossoliskich we Lwowie, w oryginalnych aktach odpisach, dziki jego zaoycielowi jego wpywowemu stanowisku w Wiedniu zdobytych (Rps. Nr. 525 w dwóch wielkich tomach), a ju z tego materj^au przekona si mona, nawet w Wiedniu, gdy za czasów Leopolda II odbyway si poufne konferencye nad konstytucyjnymi dezyderatami szlachty galicyjskiej (1790), uznano system reszych po

aneksyi

i

i

e

prezentowany

w

Galicyi przez pierwszych

ródo panujcego

urzdników-przybdów

za

gówne

niezadowolenia.

Z niewyzyskanych dotd w zupenoci aktów tego rkopisu Zakadu gównie czerpany by materya do niniejszego szkicu. (Przyp.

Ossoliskich, autora).

— prochu

na

salwy

uroczystoci

tej

uraczonych,

stników

na galowe biesiady, jak gdyby cho-

tyle butelek

i

dzio o zapisanie

lecz

Gdybymy szczegóowy

w

—

5

opis

gboko w

nietylko

w

ogóle

uroczystoci

tych

pamici uczepokole.

przyszych

tradycyi

w

znaleli

jakim

wspóczesnym pamitniku, pooylibymy go na karb naiwnego zachwytu wiadka, który, olniony niewidzian dotd parad, a moe tem

przy

i

dobrze

przeszoci

o

,

zaoyciela

przez

orygina

uraczony,

Ale

mamy

Ossoliskich

biblioteki

relacyi przez

myla ju

nie

przyszoci.

o

ani

z

o

niczem wicej, ani

sob wydobyty

przed

wiedeskiego

archiwum

ówczesnego gubernatora galicyjskiego

hr.

Brigido

bezporednio do cesarza Józefa II wystosowanej. Zasuguje ona na przytoczenie w caoci, chociaby tylko jako d.

18 wrzenia

1782

r.,

curiosum nieobojtne dla charakterystyki tych czasów. »Plac

zajy nie na tej

kocioem

przed

z trzech stron,

t

pisze

Brigido

hr.

—

dwa umyl-

oprócz batalionów lwowskiej zaogi,

strony

uroczysto sprowadzone oddziay szwoleerów, a z czwarplacu ustawio si mieszczastwo w grupach cechowych ze Przed

sztandarami.

kretarz gubernialny

w

—

pojezuickim

kocioem

staa take

Pierwszy

zaogi.

sekretarz prezydyalny Wenger dokumentem przywileju stanowego,

Feldhofer

jednym powozie naprzód

cz

i

z

wkocu

nimi wszyscy radcy gubernialni

i

w

trzech stron placu przez

szeciokonnej karecie,

se-

jechali

dokoa

fiscus królewski,

a

ja

za

sam

wojsko obsa-

a

pod koció, skd naprzeciw mnie wyszli dwaj komisarze zgromadzona szlachta. Poprzedzony przez personal gubernialny, udaem si przed wielki otarz, zasonity od góry do dou czerwonym adamaszkiem z herbem Galicyi w rodku. ciany kocioa byy take dzonych i

osonite tak

sam

wielkiego otarza

matery

ustawiony

zotymi

ze

by

zotymi bortami. Pod tronem sta

by

zawieszony

otarzem,

kow

stó,

stronie na

portret

cesarski.

sta na podniesieniu

tak

matery

tak

W

samo ozdobiony

fotel,

a u góry

rodku kocioa przed wielkim, czerwon matery adamaszkrzesem dla mnie. Po lewej

pokrytem

pokryty,

boku sta drugi stó

Po prav/ej stronie czerwonym aksamitem ze

boi*tami.

tron, obity

z

dla królewskiego fiscusa

i

obu

sekre-

Na chórze powyej organów umieszczony by orze cesarski podoga bya cakowicie tapetami wyoona. » Szlachta narodowa zaja miejsca w kociele bez rónicy, chór boczne miejsca byy przeznaczone dla innej szlachty obojga pci,

tarzy.

a

i

goci cywilnych

i

wojskowych oraz

'dla

honoracyorów wszelkiego

ro-

— którzy

strae,

ustawione to

ile

nym so dla mnie dla

W

stole.

ni

z

u

ustawione,

krótkoci

pospieszyli

licznie

drzwi

wszystkich

fiscus

na

i

wpuszczani

,

stanli przy drugim

obaj sekretarze

i

przedstawiem

dobrodziejstwo, jakie na

szlachcie

zaprowadzenia Stanów spywa, a potem kazaem pierwszemu

gono

kretarzowi Feldhoferowi odczyta

czyta

t

uroczysto przez byli do kocioa, bez obawy przykrego cisku moliwem byo. Na przeznaczomnie stole zoono przywileje stanowe, a gdy zajem krzebardzo

dzaju,

o

—

6

gono

i

tre

dobitnie

tarz prezydyalny

Wenger

zoy

przysigi,

e

zgromadzona szlachta ma powtarza formu przysigi,

prz}'pomnienie,

podnie któr te potem wygosiem

trzy palce

do góry

za

i

i

mn

któr za

se-

Po nim fiscus odsi majcej, a sekre-

przywWe].

mn

wszyscy powtórzyli.

Te-

ozwaa si pierwsza salwa karabinowa, dana przez wojsko pod kocioem ustawione, a zarazem salwa z dzia na waach. Potem wygosiem krótk przemow, na któr imieniem caej szlachty odpowiedzia aciski arcybiskup Kicki, dobrze uoonem podzikowaniem. Po szlachta w caym komplecie udaa si do kocioa katetej mowie dralnego, dokd ja udaem si w takiem samem otoczeniu w takim samym porzdku, jak do kocioa pojezuickiego. Podczas podniesienia ozwaa si druga salwa karabinowa dziaowa, a gdy arcybiskup Kicki zaintonowa »Te Deum«, dano trzeci salw. »Po skoczonem naboestwie w ten sam sposób odjechaem do mojego mieszkania, gdzie odby si obiad dla znakomitszych osób raz

i

i

i

ze szlachty, dla biskupów,

szefów samodzielnych urzdów, generaów

oficerów sztabowych, razem

i

razy,

t.

przy toastach

j.

stojniejszego

domu

na

okoo 40

cesarskiego

i

Podczas

osób.

pomylno

Najjaniejszego

obiadu

zagrzmiao 44 dzia

Stanów,

trzy

Pana, najdo-

wród

kotów. Na przyjcie wynajto dom Koryto wskich, w któr}'m zastawiono sze stoów dwa po 60 a cztery po 20 nakry. Wieczorem odbya si u mnie kolacya na 40 50 osób, a potem w domu Korytowskich bezpatna

wesoego odgosu podwójnego chóru trb

i

szlachty

—

reduta, na

któr

szlachta, radcy

znamienitsi urzdnicy

i

oficerowie mieli

wstp wolny,

pochodzenia,

nieszlacheckiego

a inni

czonkowie ma-

mieszczastwo za biletami. Pokoje pitrowe, w których znajdowaa si muzyka, byy na tace przeznaczone, a na dole podagistratu

i

wano kademu chodniki, zimne potrawy »Nastpnego i

kolacya,

a

dnia,

w domu

12

wrzenia,

Korytowskich

i

wino.

byy

u

mnie znowu, obiad

zastawiono powtórnie

sze

sto-

ów

na 200 osób, dnia 13 wrzenia oprócz obiadów

czorem

przyjcie,

rónego

rodzaju.

urzdziem

wie-

ugociem chodnikami

przybywajcych

na którem

»Dnia 14 wrzenia odbyo

si pierwsze zgromadzenie Stanów, na którem wybrano deputatów do wydziau, sekretarza stanowego archiwaryusza. Potem byy obiady u mnie w domu Korytowskich, a wieczorem spalone zostay, przez umylnie na t uroczysto sprowadzonego, wiedeskiego pirotechnika Stuwera, ognie sztuczne, któi

i

rym wszyscy przypatrywa si mogli.

osobn

galery,

i

wasnorcznie,

w domu

a

posadzonych,

pamitkowe.

Tylko

zote medaliony

sztabowym rozdaem u

reduta,

mae

Korytowskich przez komisarzy przy

zote

i

znakomitsi

due

kadym

oraz mniejsze srebrne monety

magnaci

szefowie

i

otrzymali

due,

«.

Kocowy patna

to przedsta-

czonkom Stanów siebie, kademu

redut. Proszonym na obiady

reszcie szlachty oraz oficerom

stole

mona byo oglda

po kolacyi u mnie, zakoczono piciodniowe uroczystoci

ponown, bezpatn i

urzdzono

szlachty

i

15 wrzenia po obiadach, danych tak samo, jak po-

wienie. Wreszcie

przednio,

wygodniej

z której

dam

Dla

punkt caego

programu przyj gubernatorskich, bez-

stanowi niejako symboliczny fina

tej

maskarady kon-

byaby kompletn, gdyby w powyszej relacyi hr. Brigida znajdowa si jeszcze ustp o tumach ludnoci, witajcych entuzyastycznymi okrzykami rzdowych stanowych matadorów za kadem ich pompatycznem pojawieniem si na ulicy. Niema jednak takiego stytucyjnej, która

i

ustpu

w

relacyi

zapewne

czego

gubernatorskiej,

na karb zapomnienia lub skromnej dyskrecyi.

powanym,

a

przypodobania bernatorskich,

do tego

i

prawym,

pewnie nie obeszo si bez

troli

wmówi mona byo

niu

to

naley

pooy

by nadto zmyle dla

Hr. Brigido

chcia wprost

si swojemu monarsze, chocia podczas festynów guzwaszcza podczas obliczonych na rozweselenie pospól-

stwa,

dynastycznego.

eby

nie

tumu

wezbrane

by

Hr. Brigido

gapiów, uczucia

w

których bez kon-

lojalnoci

wogóle wstrzemiliwym

haaliwych uroczystoci stanowych,

z czego

i

w

zachwytu opisywa-

jak niemniej z in-

szczegóów, mianowicie ze znacznych wydatków, oczywicie ze z wysania pirotechnika wiedeskiego do skarbu pastwa pokrytych, nych

i

Lwowa wnosi mona, e by nie autorem, lecz tylko cisym wykonawc podyktowanego mu w Wiedniu programu festynowego. W inny jednak sposób, za pomysem wpywem hr. Brigida, i

— skompletowana zostaa caa

ków

ta

—

8

maskarada konstytucyjna. Grono czon-

zebrania stanowego, prdzej na

wanienia, wystosowao uroczystoci

do

instalacyjnych,

cesarza

Józefa

II,

upo-

z jego

po zakoczeniu

zaraz

peen uwielbienia przesady bya caa ta uroczysto. dzikczynny,

adres

pen

monarchy, tak samo, jak

wasny rachunek ni

dla

Hi-

w utworzeniu galicyjskiej gwardyi szlacheckiej dla w Wiedniu ujawnienie dnoci do wyniesienia Galicy! na równe Wgrom stanowisko konstytucyjne, mógby snadnie w tym adresie znale dowód, e take w ówczesnym nastroju szlaprzebysa wiadomo tej dnoci, wraz chty polskiej w Galicyi Oto z penem zaufaniem do przyszych rzdów Austryi w Galicyi. upatrujcy

storyk

parady dworskiej

i

brzmienie tego adresu, napisanego po francusku, a podpisanego przez

Zamoyskiego,

Ignacego

Andrzeja

hr.

sickiego,

Michaa Wielhorskiego,

hr.

Cetnera,

Antoniego

Józefa Bratkowskiego

i

Kra-

hr.

Samuela Le-

wickiego:

»Od

a

do

innych

pod rzdy

przejcia

czasu chwili

tej

szlachta

dowodów

Galicyi

swojego

dostojnej dynastyi austryackiej

Lodomeryi

i

oddania

nie

moga

przywizania,

i

zoy

jej

jak tylko

swoj

powolnoci, ulegoci lepem posuszestwem (Uobeissance la plus aveagle). Wprawdzie naga zmiana rzdu z pocztku przerazia umyi

sy ludnoci zawsze bardzo przejtej, a nawet zentuzyazmowanej swoj wolnoci, wprawdzie pierwsze rozporzdzenia wzbudziy w niej pe-

wn trwog,

a nawet przestrach paniczny, co stanowi naturalny

unikniony skutek wszelkiej nowoci, nastpstwa jednak

obawy

rozprasza

i

odsania

realne

jednostki

Cesarsk yczliwie

wa

i

Mo, i

szczcie caego

odkd

dobrotliwie

ich

W.

C. M.

w

ich

miejsce

zniky, a

e

Odkd

i

cel,

dobro ka-

naród pozna

jego monarcha chce

Wasz

wysucha

wszystkich swoich poddanych oraz przyjmo-

zaalenia,

troskliwoci

kraju.

spostrzeg,

bez rónicy

nie-

korzyci, które stanowczo zape-

wnia rzd uwaajcy za swoj podstaw, dyrektyw dej

i

zaczy rycho

w

odkd

naród uczu skutek ojcowskiej

sprawie monopolu

wstpia

soli,

wszystkie jego

nadzieja najlepsza.

W

kocu

obawy ustano-

e bez predylekcyi dla dawnych podM. korzyci nowych poddanych zalicza do swoich najszczerszych zaj. Zapewniajc uszczliwienie wszystkim klasom ludnoci, W. C. M. daje pozna caemu wiatu, e nie chce mie niewolników w adnym kraju swoim. Czy mona sobie wyobrazi motyw silniejszy, aby przywiza nas wszystkich wzami nierozerwalnymi wienie Stanów przekonao nas,

danych,

W.

C.

— — do naszej ojczyzny

w

wzbudzajc

Haso monarchy,

do naszego monarchy?

moe

niosoci ducha, a

i

rzdów

zaznacza pocztek

—

9

swoich aktami ludzkoci, szlachetnoci

mio

nim cze,

obywatelem. Uznajemy wszystkie

zaufanie

i

go nastroi, aby poytecznym

tak

dwaj

aby przynajmniej

tronu

naszych annaach

dowi

w

epok

C. M.

celu,

Jaki

to

naj-

w

Ogoszeostatnim dyplomie, stanowi bdzie

na zawsze pamitn.

w

aby

wydrukowany

móg

kady

Pragniemy tego, aby

naszych oczach

i

potrzebach

du-

opublikowany

nieustannie

caemu

ywi w

naro-

sercu swo-

pobudki wdzicznoci «.

i

przedstawia si

prostracyi

niema

kraju

podnioso

szczliwoci nowego

dla

smutny obraz zgnbienia, upadku

sowem, zupenej i

i

mioci,

przepenione

serca

wnoszcy fundamenta

zosta

C. M.,

tym

i

jem obowizki wiernoci

dzie

nasze

uwydatniajcy tak dobrze

chow W. W.

najywsz

najzupeniejszem powiceniem.

i

przywilejów, zawartych

ludu

korzyci. Przejci

C. M. o pozwolenie, wspóobywatele mogli bez kosztów dla

nasi

Stanów zanie do stóp wiernoci, przywizaniem

akt ten,

te

i

wdzicznoci omielamy si prosi W.

szczersz

w

pod-

podnieci gorliwo kadego poddanego,

tylko

niezawodnie sta si zarówno wiernym poddanym, jak

nie

który i

ani

sówka,

w a

na duchu, jednem

tym

gst

adresie!

mg

O

bie-

frazeologii

osonito lakoniczn tylko wzmiank o pierwszych rozporzdzeniach rzdu austryackiego w Galicyi, które wzbudziy »pewn trwog, a nawet przestrach paniczny^ zaraz potem autorowie adresu, jak gdyby okaza chcieli, e ten przestrach jeszcze ich nie opuci w chwili pisania adresu, nazywaj to wszystko tjdko » naturalnym nieuniknionym skutkiem wszelkiej nowoci « rozpywaj si w uwielbianiu caego postpowania Józefa II. Wprost ju na mieszno zakrawa ostatni ustp, gdzie, jakby o jak wielk ask, autorowie adresu prosz o pozwolenie, aby dwaj wspóobywatele mogli wasnym kosztem pojecha do Wiednia powtórzy u stóp tronu ca w adresie zawart frazeologi dzikczynn. Co stanowi obowizek kadego rzdu adresowej

i

i

i

i

wogóle,

dze,

t.

j.

a tem

jak

najszersza

publikacya

wszystkich

ustaw

i

rozporz-

wicej takich aktów konstytucyjnych, jakim wrzekomo

nowy dyplom stanowy,

to

w

by

adresie przedstawione jest jako pragnie-

którego spenienie miaoby oczywicie by poczytane za nowy dowód monarszej askawoci w konsekwencyi moe za pretekst do nowego adresu dzikczynnego. nie,

i

W

kilka lat

póniej

wiey prd

polityczny, który z sejmu war-

—

—

10

majow, pomimo czujnoci pokrzepi oy-

szawskiego, przygotowujcego konstytucy

kordonowej dosta si do

wi

ducha

w caem

publicznego

cudown si

Galicyi, jakby

polskiem

i

spoeczestwie

Galicyi.

Z innego jeszcze powodu sytuacya ulega tutaj zupenej zmianie. Do nastpcy zmarego Józefa II, do cesarza Leopolda II, którego wstpienie na tron poprzedziy wielk otuch wzbudzajce wiadomoci si nowym systemie rzdów, pospieszya do Wiebagania o pozwolenie nie na wasn zgod caego obywatelstwa polskiego, nowa deputacya

o zapowiadajcym dnia

ju

rk,

lecz za

poprzedniego

bez

nowym

galicyjska z

nowej konstytucyi oryginalnym

jcym

i

i

adresem

albo

od

Leopoldowi

koaja

tego,

jakie

w

odrbne, pod niejednym wzgldem wymonarchii Wgry zajmoway. Jake od-

od adresu brzmi memorya, wrczony

miennie

hr.

a podpisany

II,

przez Stanisawa

Potockiego, Józefa Maxymiliana

Bkowskiego,

z projektem

i

zupenie odmiennym od szablonu stanowego, reklamu-

dla Galicyi stanowisko

bitniejsze

memoryaem

raczej

projektem szczegóowo opracowanym,

dla Galicyi,

Piotra Zabilskiego

i

hr.

w

1790

r.

Ossoliskiego, Jana

nowym

adresem,

ustpy, które stanowi formalne

tem

o

rzdach austryackich

które zatem

jako

hr.

Jana Batowskiego.

midzy

Dla zaznaczenia wielce charakterystycznego kontrastu

przednim a tym

cesarzowi

Jabonowskiego, Mi-

ks.

prz}^oczymy

desaveu

tylko

tutaj

po-

urywkowe

tego wszystkiego, co przed-

wypowiedziano

w

józefiskim,

adresie

uwaa

tym razem szczere wynurzenie,

naley za

opinii caego obywatelstwa o caem dotychczasowem postpowaniu rzdów austryackich w Galicyi.

wierny wyraz

—

— cz

mówi nowy adres e Sanem wywozia wielk swoich produktów na targi nad Batykiem, popada obecnie w zaleod ssiadów, nawet co do warunków egzystencyi, a pozbawiona zupenie handlu wywozowego, sprowadza artykuy ywnoci z Polski, »Bez

przesady

Oalicya, która dawniej

mona powiedzie Wis, Bugiem i

no inne

przedmioty

wincyi

monarchii,

dzaj handlu,

t.

j.

za

czego

znany

handel przywozowy.

bogactwa krajowego rolniczym,

do codziennego ycia

potrzebne

wskutek

w

pastwie,

zupenie upado

w

jej

jest

Rolnictwo,

a jedyne

Galicyi. Jej

ródo ludno

w

od

kapitau

ta

silna

chwili rewindykacyi

uchodzili

za

majtnych,

pro-

podstawa

bogactwa

w

kraju

zmniejsza si wi-

odpywa z niej ku id w gór, warto dóbr spada,

docznie z dnia na dzie, pienidz setki

z innych

tylko najgorszy ro-

zagranicy, oda

z tych,

dzi zaledwie

co

niektó-

—

—

11

si maj. Kapitalici, którzy pragnli zosta wacicielami po nabyciu majtków ziemskich znaleli si wobec grozy bankructwa. Wysoko podatków przewysza czysty dochód opodatkowanych, a ciary porednie pozbawiaj ich nawet tego, co jest do ycia potrzebnem. Wsz}'stko jest oboone ciarami, nie wyjmujc kapitaów ulokowanych po za krajem pod oson innego rzdu. Narodowo polska unicestwiona, zamiast by czci integraln monarchii, staa si poddan narodu panujcego. Obywatel, usunity od wszelkiej funkcyi w administracyi, sta si obcym we wasnej ojczynie, nie moe ani dostpi zaszczytu suenia krajowi, ani znale sposobu dopenienia najwyszych obowizków wobec kraju swojego monarchy. Nie wiele braknie, eby interesa prywatne, tak samo jak publiczne, dostay si w rce obcych przez zaprowadzenie w trybunaach sdowych jzyka, którego nie z wasnej winy nie znamy. Stany rzy dobrze ziemskimi,

zaraz

i

s t}'lko wo, a tronu

przedstawiajcym

cieniem,

fakt}Tznie

unicestwion narodo-

bdnej organizacyi nie s nawet w stanie u stóp wyrazi alów zwtpienia caego narodu... Wolno naturalna wskutek

i

obywatelska, prawa nienaruszalne czowieka obywatela, s skrpowane wizami wielu przepisów, które to temu, kto w kraju rodzinnym popad w nieask, uniemoliwiaj szukanie lepszego losu po za jego granicami opuszczenie spoeczestwa, w którem czuje si i

i

bd

i

nieszczliwym,

w

zdobytem

dr s

na

bd

krpuj waciciela w rozporzdzeniu

Nawet notorycznie nieposzlakowani

pocie czoa.

myl prawa

karnego,

pomieszane ze zbrodniami

wcale

nieustopniowanej

wych

nie istnieje

wzy

rodzinne.

korzyci z jego reszt

ju

i

strat,

a

gdy bdy,

uchybienia

dotknite takim

wedug gosu

czno

Dziedzic widzi

uprawnie

opinii.

w

dzy najwyszej, za

i

ludzie

przestpstwa

samym rodzajem

W

interesów, która

kary,

domoniegdy wzmacniaa stosunkach

wocianinie czowieka cigncego

wocianin upojony jest nadziej, e zabierze Ów wze wadzy, który utrzymywa

dziedzica.

poddanych, jednych przez drugich,

wszystkich

dziajHA^a

ta

mieniem,

pomoc

nawet na klasy

w

zawisoci od wa-

którego szef ustroju politycznego silnie od-

najwicej od centru akcyi oddalone, zosta

jest to, e zaufanie, majce czy czonków past\va z rzdem, zostao od chwili, gdy on nie dopeni wielu zobowiza, zacignitych wobec poszczególnych obywateli, tak za-

zerwany. Niemniej smutnem

chwiane, z

i

nawet

najkorzystniejsze jego propozycye

nieufnoci. Ustawy dawne pozostaj bez mocy,

a

przyjmowane

s

poniewa nowe

— s

nie

do fizycznych

zastosowane

wcale

—

12

i

moralnych

potrzeb kraju,

ani nie zostay dotd pod innymi wzgldami skrupulatnie rozwaone

gdy

jednym zamachem obalono dawne urzdzenia,

za

si

czynia

w

mnogo

rozporzdzeniach,

mów!

winnym

sta

caego

jakiego

do

wprawdzie

kraju,

siln,

a

ale

udrczenie jednostki.

zakazów rozmaitych

obywatel

Najlojalniejszy

jak wiele przy-

dowolnoci niszych organów brak cisoci

do

musi

^);

przekroczenia.

utrzyma

aby

nadto

watela, zostaje przeciw

Wadza wykonawcza

w

majca

syste-

eby si

tego,

nie

nie

jest

mocy ustaw szkodliw

gdy chodzi o

jej

niewtpliwie najsmutniejsze

Jest to

eczestw^a, jeeli ustawa,

siln,

jest

niestao

i

zdoa unikn

nie

jak tarcza

dla

przeparcie na

pooenie

spo-

zasania spokojnego oby-

niemu skierowana, jakby

bro

zaczepna, jeeli

urzdnicy, powoani

do wykonania najwyszej woli, przez interpretauzurpuj dla siebie niejako wadz ustawodawcz, gdy wreszcie sami urzdnicy mog nadto jeszcze zaostrza surowo rozporzdze dokuczliwoci osobistych charakterów. To te w takim stanie rzeczy, istotnie jestemy wystawieni na despotyzm urzdników

cy

ustaw

cyrkularnych

wydani

i

na

pastw tumu

ctwo powiksza brzemi ciarów.

wasno wolno obywateli, aby osania broni w kraju jurysdykcya polityczna przygniata po-

aby zabezpieczy niewinnych.

wag

i

i

Przemona

sdownictwa... Nasze dolegliwoci wzrastaj nieustannie, a sprawa

doprowadzia

paszcz}^niana

do

je

moe

Moci

galicyjskim

prowadzonych austryackiego,

w w

do

tej

w

sprawie

najwyszej

nadwornej,

kancelaryi

Leopolda

II,

sformuowanych

w

cesarza

da

poddanych

konstytucyjnym z

projekcie

udziale deputatów galicyjskich

zgonem

jest

mdro

smutny,

ale

Waszej Cesar-

od ruiny, grocej

pastw jestemy oddani.

z anarchii, której na

O

wiernych

ustrzedz

Taki

szczytu...

prawdziwy obraz naszego pooenia. Tylko skiej

Nawet sdowni-

komisarzy.

Nie rozwija ono dostatecznej siy,

i

r.

1790, o obradach

warowni biurokratyzmu chwilowo przy

czciowo

i

o upadku projektu, z przedwczesnym

posiadamy monografi wyczerpujc co poszczególnych punktach projektu

^).

Czy-

W

') oryginalnem brzmieniu: »...ni ne sont scriipuleusement pesees dans leurs autres rapports...« Por. rkopis Zakf. Nar. Ossoliskich. Nr. 525, cz. II, k. 616 617. (Przyp. wydawcy).

—

')

Prof. dr.

Charta Leopoldina

Stanisaw Starzyski: Projekt

—

Lwów,

1893

r.

galicyjskiej konstytucyi

1790

r.

— w

chccego pozna

caoci ten bardzo ciekawy akt doby porozbiorowej, musimy odesa do tej monografii.

telnika,

z

—

13

znaczymy

tylko,

e

polityczny Tutaj za-

dzisiejsze pokolenie polityczne, które tak wiele roz-

zdobyo si jeszcze doszczegóowem sformuowaniu postulatów sposobu ich wykonania wykoczony projekt, powinno by ogldne pobaliwe w wydawaniu sdów o tym akcie z przed zwy 120 lat, mianowicie o jego nieskadnoci, do pewnego stopnia nawet naiwnoci ze prawia o planie wyodrbnienia Galicyi, a nie

td

w

na pozytywny,

i

i

stanowiska

postulatów,

do stosunku wadzy

w

które

cakowit wykonalno

W

twórcy.

kadym

tego

razie jednak

projektu

jakie

wzgldem

spoeczestwa

II

dostarczyli

nie polit)^czne

Pozawizyway trzcego

Zreszt

p.

t.

zapewne sami

e

yczliwym

podanego

jak

i

sub-

w

pastwa pod

interesowi

nabytku terytoryalnym.

oywia

Wiedniu

nadzwyczaj-

ówczesnem spoeczestwie polskiem

pod okiem

gubernatora

kraju,

galicyjskich

w

ycie si,

polskiego,

rzdów w najwieszym

utrwalenia

Akcya deputatów

w

i

wierzyli

do takiego unormowania ustroju konstytucyjnego tej prowincyi, w danych warunkach najlepiej odpowiedziaoby tak narodowym

aspiracyom

i

nie

mogli spodziewa si,

dla Galicyi intencyom cesarza Leopolda stratu

nauka o pastwie stawia co

dzisiejsza

ustawodawczej do wykonawczej

hr.

do

Brigida,

toczyy si na nich

liberalnie

komitety

Galicyi.

na cay ten ruch pa-

obywatelskie

oywione obrady

i

w

stolicy

prowadzona bya

czonkami obfita korespondencya, jednem sowem rozbudzio si chwilowo takie ycie polityczne, jakiego nie byo jeszcze w Galicyi od chwili jej przyczenia do Austryi, jakiego nie mona byo nawet oczekiwa po martwocie józefiskiego okresu, kiedy to ulega lepo posuszna « szlachta streszczaa swoje adre» powolna, sowe dez}'deraty w bagalnej probie o opublikowanie dyplomu stanowego! Z pism listów, przechowanych z tej doby w rkopimiennych zbiorach lwowskiego Zakadu Ossoliskich, powzi mo-

midzy

ich

i

—

i

na

nawet

korzystne

wyobraenie o rozbudzonym, za

wpywem

je-

akcyi sejmu czteroletniego, zmyle politycznym w wstpujcych na widowni dziaaczach publicznych. Z wielk ostronoci np. rozbierana jest myl, poruszona wówczas nietylko w kraju lecz take w Wgrzech, aby z tytuu rewindykacyjnego wysnu

nowo-

dnoczesnej

-

i

danie przyczenia Galicyi do królestwa wgierskiego. padki, nie

noci

i

mówic ju

nieufnoci.

o najwieszych, wykazay

Póniejsze wy-

suszno

tej

ostro-

— Deputaci cyi

Wiedniu

a cesarzem

Leopoldem

biurokra-

aby ona nie

tego,

z którego ust na au-

II,

owiadcze zachcajcych. Z drugiej strony opierajca ca potg swoj na odgrodzeniu mu-

wiele

usyszeli

znowu, biurokracya,

e

rem chiskim poddanych od monarchy, widziaa, licyi

potg

trafnie ocenili

najwiksz usilnoci dyli do

z

stana midzy nimi dyencyi

w

galicyjscy

dlatego

i

—

14

powiód si zamach na t podstaw

gdyby co do Ga-

wszechmocy,

jej

to z po-

rycho mogaby si podwign. Gdy cesarz zdawa si by skonnym do uwzgldnienia ycze depuuczestniczyli tatów, aby dwaj z ich grona pozostali w Wiedniu niesionej klski, albo wcale, albo nie

i

w

obradach

kancelaryi nadwornej nad

komisyjnych

jektem konstytucyjnym, jdza

koci rze.

Komisya uznaje

w

owiadczeniu

tem

putatów od wszelkiego

dalszego

»

wpywu

tak

mówi

»Nie

dalej:

mona

w

malny...

rozpraw

Propozycye

wogóle powsta mogy... decyzyi

Przyjmie

Waszej

j

tego rodzaju,

z uczuciem

mylnie

nie

szczenie

deputatów

zgubny.

Ju w

zostanie

kraju

w

lista

przeszkoda

w

w

i

sposób

for-

dziwi si naley, i one spokojnie oczekuje

i

konstytucyi

krajowej.

ulegoci, jeeli tylko roz-

A

mierze postawiona.

tej

wywoaoby

zanim jeszcze co

w

dopuskutek

ten

znanej sprawie

gdy dopiero toczyy si rozmowy midzy referentem korespondencya

urzdników, których

w bezczynno w

gó dopiero monaby w obradach kancelaryi

oddalenia

deputaci

swoj przysz

subie, drugi

oczekiwa po

Raz

raz

rónemi

wyjedna

legalnej

po

mieli,

egzystency, po-

znowu rozsiewano

wzów

Kada

z

obiegaa

inne

posuszestwa. Cze-

interwencyi deputatów

rozwozi bdzie Wskutek tego na nowo si rozgorczkuj, wzronie nieufno sza-

ich

gowy

deputatów

sprowadzia nieprzyjemnoci.

banie, zawsze obliczone na rozlunienie

wszystkie

e

do obrad niezawodnie

pierwszej chwili,

Galicyi

wiadomoci o

wicej poniajcego

galicyjskimi

przyszej

wdzicznoci

a z których wielu, zaniepokojonych o

pado

najwyszej wagi«

jak

i

nic

spokojny

jest

Moci o

galicyjskim a hr. Ossoliskim,

osobami

mie-

tej

na zaatwienie spraw kra-

wystawi

deputatami

Naród

Cesarskiej

te

postanowiono,

z

s

ich

w

jako przykad dla innych prowincyi, jak

dla tronu, nic zgubniejszego

samo wejcie

sobie

zacie-

usunicie galicyjskich de-

jowych, rzecz jak najdobitniejszej koniecznoci i

ca

protokoach wiede-

ówczesnych

mieci si zjadliwe owiadczenie

kancelaryi nadwornej

skiej

W

daniu.

temu

przeciw

wniesionym pro-

rzucia si z

biurokratyczna

nadwornej?

poczta

patryotycznej walce z ministerstwem.

15

wobec rzdu,

chty

a wreszcie

wedug

w

których oczekiwanie zwrócono

naturalnej dyspozycyi u ludzi,

napreniu ku rzeczom nadzwyczaj-

nym, uwaga powszechna zwróci si

nie na przyznane, lecz na odrzu-

dania «.

cone

Zaniepokojonej

wego

znaczenia:

tniem

zaledwie akcyi

neracyjnej

stytucy mniej

w

w

w

pomoc wypadki

cesarza Leopolda

II,

dziejo-

po dwule-

niepomylny konstytucyjno-regesejmu warszawskiego. Z cesarzem Leopoldem II po-

panowaniu,

szy do grobu

przyszy

biurokracyi

przedwczesny zgon

nadzieje

zakroju,

i

jaki

e

szanse, jej

najgorszym razie

zwrot

i

deputaci

takie

Galicya otrzyma jeeli nie kon-

lwowscy

zakrelili, to przynaj-

udoskonalenie ustroju stanowego, aby

spoeczestwu polskiemu dane byy warunki normalnego ycia rozwoju pod wzgldem narodowym ekonomicznym. Cesarz Leopold II ywi dobre intencye dla Galicyi, a nadto liczy si z tern, e akcya sejmu czteroletniego mogaby w danym razie zachwia rzdy austryackie w Galicyi. jego nastpcy, cesarzu Franciszku I, motyw pierwszy by wykluczony, a motyw drugi, wobec wypadków, jakie si za kordonem rozgrywa zaczy, wychodzi z rachuby politycznej. Nadto od zachodu zachmurzy si widnokrg, tak, e w przewidywaniu wielkiej dugiej zawieruchy wojennej, uwaga dotd na sprawy wewni

i

W

i

trzne zwrócona,

zupenie

Rozwiay si stytucyjnym

Zwizana

z

r.

osabn

musiaa.

wszystkie nadzieje Galicyi

1790,

ale

czone

cakiem na marne

nie

z projektem

posza

ta

kon-

akcya.

akcy sejmu czteroletniego, stanowia ona, jak to ju zaznaczylimy, oywczy prd polityczny, który omdlewajce w dusznej atmosferze józefiskiego okresu spoeczestwo polskie w Galicyi wzmocni w wiadomoci pokrzepi w poczuciu narodowem energii si, a tem samem zahartowa do znoszenia dalszych przej genetycznie z

i

i

i

dolegliwoci.

11.

z

Stanów

historyi

galicyjskich

(II).

zdolnym do traktowania spraw konstyskonnym tucyjnych z szerszego widnokrgu politycznego, wstpi na tron Habsburgów cesarz, który formaln czu odraz ju nietylko do treci, lecz

Po

cesarzu

i

do samego brzmienia wyrazu: konstytucya.

nawet

cesarza Franciszka

wnie

zapisali

z cesarzem

podnosi jego zdrowie

Mów dzie

ust

pan,

e

dobr kompleksy, cesarzu,

na

i

ale dobrej i

nigdy

uczuwajcym i

liberalnego

tronie

rozmiowany.

w

mam

metody rzdów

skonnym do zasiad

wogóle siln konst}^ucy organisowa, wypowiedziane z pewn instarzy

sowa nie chc mam wytrwa natur, albo

dnej konstytucyi nie

Po

to

tego

ale panie Stifft,

—

cznej

cesarskich te

jej

jej

—

a-

niech

ju

i

bd«.

nie

nieznone wizy biurokraty-

kadym

monarcha, z

dobrze

konstytucyi nigdzie niema.

mie na

I

i

b-

wyemancypowania si

Franciszek

znajomi

nigdy od ciebie sysze. tak

niemile

zapory

austryackim

Cesarz

Lekarz prz}^boczny

— a opowiadanie doso— e gdy raz w rozmowie

»Co te pan mówisz! Jestemy

dygnacy:

sob,

opowiada

Stifft,

wspóczeni pamitnikarze

zmu, usysza z z

br.

I,

kroku, a tem

samem

z tradycyjnej martwoty,

który

w

tej

metodzie

by

wielk pasy zagrzebywa si

biurokrata nie majc wiadomoci, jak daopónia tem tok spraw intejak wiele tem szkody pastwu resowanym poddanym wyrzdza, chepi si swoj drobiazgow pracowitoci biurokratyczn; mówi czsto, wprawdzie artobliwie, ale z pewnym odcieniem dumy, e mógby by » bardzo uytecznym hofratem«. aktach, jak skostniay

lece

i

i

i

17

Dla cesarza-hofrata

nawet

bez

wypadków,

tych

które, jak

wiedzielimy, ubiy galicyjski projekt konstytucyjny, nie

po-

miaby on a-

byby si nawet citnie obszed bez kusych Stanów kreacyi józefiskiej, gdyby chodzio byo tylko o sam interes Galicyi. Nie byo to jednak rzecz obojtn dla pastwa, eby jedna tylko Galicya, pomidzy wszystkiemi prowincyami, miaa by Stanów pozbawiona. Mogoby to bowiem byo uchodzi za stan odrbnoci w tem znaczeniu, e Austrya nie ustalia si jeszcze w najdnego znaczenia.

Cesarz-hofrat

modszej prowincyi swojej jest chwiejn co do sposobu rzdzenia. Takiego pojmowania rzeczy nie naleao nawet z pozorów dopuci w porze tak burzliwej, gdy zmienne koleje wojenne miay si tak silnie odbija na granicach pastwa, zwaszcza na granicach posiadoi

ci polskich. Brak

sejmu

jako jego stale

stanowego,

albo

urzdujcego organu wykonawczego,

swojego za zatwierdzeniem cesarskiem którego nielicznych

esze«

dze

—

w

do zamierzonych

nialne co

uczuway

blonowej

przywizujce

wag

mogy by

do

nawet

wadze

kwestyi

koach!

nie

wydziaów stanowych

lat

na

ona

sejm z

wybiera, a do

naleao take

»najuni-

guber-

zapytania

koem

dekoracyjnej

—

inst}'tucyi.

nie zna-

ale nic to

jazdy

sza-

samem

rodzaju, a tem

u wozu,

si do

w

niezomne

centralne,

tego

niejako

takiej

piatem

czyo, jeeli biurokracya przyzwyczaia ciu

któr>'

sze

Wiedniu nowych projektów lub urz-

traktowania

Wydziay

te

na

odpowiadanie

niejednokrotnie

metodzie

mia

niedoniosych atrybucyi

i

»najposuszniejsze«

czy

brak wydziau stanowego,

raczej

wozem o pi-

Kiedy z innych prowincyi otrzymywano na zawoanie takie opi-

tyczn,

e

si posiada

dnienia stosunków

wydoby szej,

galicyjski

e

referent,

co do Galicyi, jako samo, jak to z reszty

co

materyau,

zmieniali PISHA BR.

i

by

do

dao si oprze fikcy

mona byo powy-

dla utrzymania fikcyi

w

takich razach z tego

móg

bez popenienia krzyczcego absurdu, nie

innych

pastwa,

prowincyi

prowincyi

np. z operatu czeskiego

w

Galicyi

poniewa

Trzeba

w

pierw-

czsto

gubernatorowie

atwo

i

nie

tak

analogii

lub styryjskiego.

samej relacyi gubernatora, a austryackich

wysnuwa

byoby moliwem,

jako zupenie obcy krajowi nie

0ZISKJE60

nie

kraju, z Galicyi

A wanie

biurokra-

do wszechstronnego uwzgl-

najpotrzebniejszy

najmodszej

wic byo polega na szym okresie rzdów si

kadego

potrzeb

i

takiego materyau.

materya

powodu,

na nich

i

substrat potrzebny

prdko 2

zdo-

— ali

si oryentowa, przeto

ch

podstaw.

w

Kiedy

—

18

relacye ich

opóniay si

i

stanowiy kru-

1802 rzd centralny pod naciskiem wszystkich tych

r.

okolicznoci, zamierzy wreszcie

zwoa

gó-

galicyjski sejm stanowy,

wydziau stanowego, pokazao si, e zastosowanie patentu józefiskiego z r. 1782, wydanego dla ówczesnej, z pierwszego podziau Polski przyznanej Austryi Galicyi, do prowincyi powikszonej nabytkami nowymi z trzeciego podziau, nie da si przewnie dla wyboru

—

prowadzi,

bez

wych, albo

raczej

czonków

w

ca

tej

w

kancelaryi nadwornej,

mierze

przez

nie

kancelaryi,

tej

nowego dyplomu stanowego. Toczyy a poniewa zdania wy-

bez wydania

si nad tem obrady powiedziane

rozwizania niektórych kwestyi wtpli-

poprzedniego

byy

gubernatora

galicyjskiego

do decyzyi cesarzowi, który na samym akcie »Kancelarya

nowienie:

oznajmi, czy

nadworna

byoby

nie

to

ma mi

takie

najpóniej

po czci

funkcy.

z

przeciw

Jeeliby

wzgldy, naley mi

Z

zachodniej

je

Galicyi

rzecz

napisa posta-

do

omiu

i

ustanowi

dni

czci z wschodoywotni

ich z

takiemu postpowaniu przemawiay

wane

dokadnie przedstawi*.

decyzyi cesarskiej jasno

tej

przez

najstosowniejsze wyjcie, jeelibym za-

strzeg sobie wskazanie szeciu deputatów wydziau po dniej,

i

przedoono

zgodne, przeto

si

okazuje,

uwaana bya nawet

e

najpierw caa kon-

skd wysza,

za czcz form, skoro najwaniejsza atrybucya sejmu stanowego, wybór deputatów wydziaowych, moga by tak atwo zignorowana; e powtóre, w cigu kilku lat zagin ju na dworze wiedeskim wszelki lad rokowa, wywoanych yczliwemi dla Galicyi dyspozycyami cezamierza wcale nie oglsarza Leopolda II, skoro cesarz Franciszek da si na to, jakie wraenie sprawi w spoeczestwie polskiem takie stytucya

stanowa

tam,

tylko

I

dorane zeskamotowanie nawet tucyi czyli

iluzyi

tej,

dotd

posiadanej odrobiny konsty-

konstytucyjnej.

odpowiadajc na polecenie cesarskie, nad stanowisko odporne, uznajc niestosodeputatów, jak cesarz wybór ich przez sejm

Kancelarya nadworna, wszelkie

wno

spodziewanie

takiej

nominacyi

zastpi zamierza. nad

By

zaja to

niezawodnie

powolnoci biurokratyczn

puów

dowód przewagi skrupuów

dla skinie monarszych, ale nie skru-

ani skrupuów podyktowanych wzgldami na spoeczestwa polskiego. Kancelarya nadworna uginaa si zawsze pod ciarem tylu skrupuów czysto biurokratycznej

opini

konstytucyjnych, i

intercsa

19

e

natury, sca

na

takie, jak

W

byo.

nie

e

formalistyczny,

powysze, ju obecnych

jej

w

jej

sumieniu absolutnie miej-

przeway ten wzgld nowym dyplomem rozci-

deliberacyach

naley

przedewszystkiem

gn

józefisk konstytucy stanow na zachodni Oalicy, wieo do a dopiero potem, po formie zwoa sejm pomyle o wyborze staego wydziau. Skoro za raz stano na tern,

pastwa przyczon,

i

e

ma by wydany nowy dyplom, powstaa zaraz w nowym dyplomie zmieni naley niektóre wnego. Na ten temat nawizano korespondency z i

jak

cyjskim

i

po wysuchaniu jego

Wloky si

w

tym

one cae

lato,

opinii

ociaoci

monumentalny okaz

postanowienia da-

gubernatorem

gubernatorem

z

gali-

dalsze deliberacye.

a ich rezultat archiwalny

korespondency

czasie

rozpoczto

dalsza kwestya, czy

cznie

biurokracyi austryackiej.

cig

z

stanowi

galicyjskim,

Cesarz Fran-

stara si przeama jej szybk decyzy, lecz zachcajcy przykad dawa swoj notoryczn skonnoci do zaprztania si drobiazgowymi szczegóami, kosztem

ciszek

nie

I

tylko

owszem sam

nie

niejako

omijanych, lub cigle odraczanych waniejszych kwestyi.

W

rozwlekych obradach osobno do

tej

sprawy ustanowionej ko-

nadwornej nie chodzio oczywicie o to, jak naley zmieni józefisk konstytucy stanow w tym celu, aspiaby ona ile monoci odpowiadaa parlamentarnym tradycyom racyom spoeczestwa nowo nabytej prowincyi, lecz o to, aby zwikw jak najkrótszej drodze szon Oalicy w jak najprostszy sposób misyi kancelaryi

uzupeni

lub

i

i

wcisn

w

niewolniczo

kusy szablon konstytucyjny dziedzicznych kra-

w

jów monarchii. Szeroko omawiano

nowy

fiskiego,

e

ma by zoony.

sejm

galicyjski

o prawie

zus podatkowy

zasiadania

(75 zr. podatku

w

tych obradach sposób,

jaki

Postanowienie dyplomu józe-

szlachty

w

sejmie

dominikalnego),

rozstrzyga cen-

wydao si

obradu-

jcym niepodobnem do utrzymania w mocy, gdy w takim byoby w caym kraju sali tak przestronnej, aby w niej zasi

razie nie

wszyscy uprawnieni zatem nie z dobrej

wschodniej

z

woli,

lecz

si

i

zachodniej Oalicyi.

koniecznoci

kadego obwodu po ale zaraz odezwa si zarzut, e przypominayby dawne sejmiki

uprawniona do sejmowania szlachta wybieraa kilku

czonków

podobne polskie.

konaln. stniaych

zjazdy

ze

swojego grona,

wyborcze szlachty

wyoni

mogli

Musiaa si myl, eby

z

Widmo sejmików wystarczyo, eby myl t uznano niewysama idea wyborów zastrasza musiaa skoA do tego Zaczo si zatem przemyl iwanie nad biurobiurokratów. i

2*

—

—

20

kratycznymi sposobami takiego okrelenia cenzusu podatkowego, aby on bez wyborów móg wystarcza za tytu do zasiadania w sejmie, zbyt wielu bdzie powoanych do sejmowania. bez obawy, Wszystkim tym, lata trwajcym deliberacyom koresponden-

e

i

cyom informacyjnym, której

Galicya

pooya

kres

austryacka

tak

wojenna

katastrofa

e

si skurczya,

—

moga ochon

z

1809, po nadworna

r.

kancelarya

z obawy o brak sali na pomieszczenie sejmu nowego! Teraz ju atwiejszem stao si przystosowanie dyplomu

do

zefiskiego

nowej,

skurczonej

Galicyi,

Europ

na

ale

sta-

jó-

Austry

i

e

spada wkrótce potem znowu taka zawierucha wojenna, wszystkie sprawy wewntrzne musiay zej na plan ostatni. Dopiero w r. 1815 wesza w Wiedniu znowu na porzdek dzienny sprawa konstytucyi nionej sytuacyi.

W

dobie

ju wród zupenie

galicyjskiej, ale

wypadków

tych wielkich

poprzedziy kongres wiedeski, rozszerzy si take widnokrg

mów

czny austryackich sarza Aleksandra

w

stanu

w

Królestwa

niepokój.

To te ju

cyjski

Goess, z wasnej inicyatywy

hr.

pocztku

pomysy

rym, przedstawiajc swoje

wystpi

rzdu

celem*.

w

Cel ten

Galicyi

porzdku spokoju, skadowa monarchii i

i

»

nierozerwalnymi

lecz

»

polega

gali-

któ-

dugo przenazwa dotychczasow po-

co do zaatwienia tak

maymi rodkami w porównaniu

bowiem

w

memoryaem,

z

ce-

obudziy

Polskiego,

1815 ówczesny gubernator

r.

wlekanej galicyjskiej sprawy konstytucyjnej, lityk

polity-

zamysy

a nadto

sprawie,

tej

co do utworzenia

I,

zmie-

dziejowych, które

nie na

gównie na

tern,

tylko przestrzeganiu

aby

wielka

ni

austryackiej zostaa z

z wielkim

samem ta

wana

i

cz

poczona

jak najcilej

wzami, wród moliwych wypadków w

przyszo-

ci, zjednoczona «.

Hr. Goess posiada

na sytuacy.

Tote

w

zmys

polityczny

memoryale swoim

i

mia

trafnie

pogld

wcale jasny

zwróci

uwag rzdu

wiedeskiego na fakt, e w danej chwili po upadku Napoleona wród zachodów kongresu okoo rekonstrukcyi zachwianego w caej Europie ustroju stosunków pastwowych midzynarodowych, Austryi nadarza si, jak nigdy przedtem, dobra sposobno do trwaego pozyi

i

skania sympatyi

Polaków

i

ustalenia

swojego

panowania

w

Galicyi.

Dopóki wiecia gwiazda Napoleona, urok jego imienia historyczne Polaków dla Francyi, zwracay ku niej wszystkie myli, i

sympatye uczucia

i

nadzieje narodu.

zmienionych

stosunków

'Chocia

Rosya

— pisze ^

obecnie

dalej

stara

si

hr.

Goess

obj

— wród

rol Francyi

21

i

przybra pozory pastwa opiekuczego to jednak

ski,

nigdy

dotd

Mona

nadziei.

powiedzie,

cesarz Aleksander...

i

odyo w

e

i

ju

relacyi

w

wzbudzone

dla Francyi

ono prawdopodobnie znowu

Napoleon posiada nierównie wicej

wskrzeszenia Pol-

nadchodzcych

i

nie zostanie

ofiarne zaufanie, jak

i

jakby

nowej

dzenia

e

mona,

to

tak stae

kach

poleona,

obserwacyi

z codziennej

dzi stwierdzi

myl

z

Pola-

Na-

cesarza

razie rozbu-

jeszcze cesarz

teraz

serdecznych zwolenników, anieli

Chodzi tedy przedewszystkiem o

to,

aby dzisiejsz

chwil odpowiednio wyzyska, a przynajmniej nie pozosta w tyle za interesowanemi pastwami ssiedniemi«. To te hr. Goessowi wydaje wykonania konsi to »wanem, aby przynajmniej zamiar wydania objawiony zosta ze strony rzdu austryackiego stytucyi w Galicyi Prusy uczyni to w swoich ziemiach polskich, prdzej, anieli Rosya wskutek czego zabiegi Austryi wydawayby si tylko naladownictwem i

i

ssiednich mocarstw «.

e

Przestrog,

w

winna pozosta

w

Goess

postpowaniu wobec Polaków

Rosy

pastw »pod uwag

byy

dyspozycye

dem

formy.

i

daje

rzeczywicie

austryackie

i

e

byoby podanem

wzi

za-

stara si, aby do nich zastosowane

co do Galicyi, przynajmniej pod

si zadowoli nazwami prawami

przyznanemi

wpyw

wzgl-

na ducha pol-

formy przywizuje wielkie zna-

do zewntrznej

który

nie po-

Prusami, powtarza jeszcze raz hr

Formy bowiem wywieraj wogóle

skiego narodu, i

za

swoim memoryale, dodajc,

miary tych

czenie

w

Austrya tyle

i

i

pozorami czsto atwiej, anieli dobrodziejstwami,

tylko

jeeli

si przytem cile sprawiedliwoci postpowania nie obraajcego poczucia honoru «. Ta, nie pozbawiona uprzedze, charaktepóniej. Nazywa r)-styka spoeczestwa polskiego powtarza si jeszcze lekkomylnym, bowiem hr. Goess naród polski wprost »pochym cho zarazem ywym intellektualnie uposaonym«. przestrzega

i

i

i

i

Hr. Goess

gdy uywa woci

tej

charakteru

do narodowoci

e

plan

»

mia

na myli jaki rodzaj »reprezentacyi narodowej*,

nazwy,

uwzgldnienie uczu

zaleca

spoeczestwa stanowi

rys

polskiego,

w

najwybitniejszy ', czy przywireskr>'pt, potem czy mona, ewentualnie czy naley prz>'zna o

Stanom

galicyjskim

mundur}'

w

pac

pobiera

maj czonkowie

wreszcie

jak

stanowego

i

d.

t.

—

sowem

o mnóstwie drobnych nej

doniosoci

mujc

nawet

,

i

prowincyach zaprowadzone,

si

rozpisywano

i

urzdnicy wydziau szeroko

rozwlekle

i

podrzdnych szczegóów, a kwestye polityczw memoryale hr. Goessa, nie \wy]-

podniesione

kwestyi

zakresu

na boku nietknite, albo

ju milczco

innych

ubite,

\y\ko

albo raczej

dziaania

niegodne

stanowego, pozostay

sejmu

mimochodem

i

zlekka poruszone, jako

nawet merytorycznego roz-

patrzenia.

e w

jak bieg wypadków, porczajcych Polakom rozwoju, we wszystkich dzielnicach instytucye narodowego ycia musiay wzbudza Polskiego, Królestwa a jeszcze wicej ustanowienie w spoeczestwie polskiem Galicyi coraz wiksze oczekiwania, i AuJest

to

rzecz

godna uwagi,

mianowicie podpisanie

miar,

traktatów wiedeskich,

i

str>'a,

chocia ju

prz>'najmniej

nie wyprzedzi, ani nie przecignie Prus

nie pozostanie

pulacyi traktatowych,

w

tyle

i

Rosyi, to

za niemi, co do dopenienia sty-

sprawa konstytucyjna Galicyi

w

swojej cikiej

26

wdrówce od Annasza do

odbiegaa od impulsu danego

raz dalej hr.

W

Goessa.

r.

postawiona zostaa

wytkn

kie jej

ju

w

jej

memoryale gubernatora

bez wszelkich ogródek na

tedy

II

w

r.

mowy

Wiedniu co-

kancelarja nadwornej sprawa ta

referatach

cesarz Józef

byo ju

stanowy. Nie

w

1816

w

Kaifasza biurokratycznego

tern

stanowisku,

1782, wprowadzajc

w

ja-

ycie sejm

o jakiem odmiennem traktowaniu

Galicyi pod tym wzgldem; nowo projektowana konstytucya stanowa miaa niezbdnemi dla zmiany stosunków, a maoznaczcemi modyfi-

wic sta si prowincy do caoci

kacyami, stanowi tylko wznowienie kreacyi józefiskiej, niejako

klamr, przytwierdzajc

now

silniej

pastwowej.

w

Tak postawiona zostaa sprawa

referacie galicyjskiego referenta kancelaryi

ju

mimochodem

tylko

doda

strya,

konstytucyi,

takiej

kocowym

ostatecznego

Goessa

ubicia projektu hr.

uwagi: »Traktat z 3 maja 1815

r.

pozo-

wolne rce co do nadania swoim dzielnicom pol-

stawia kontrahentom

skim

dla

takie charakterystyczne

rozstrzygajcym

nadwornej, Widmanna, który

jak sami

za

stosown uznaj. Jeeliby Audla siebie uytek z tego po-

zamiast zrobi najodpowiedniejszy

traktatowego, zechciaa naladowa przykady zagranicy nada Galicyi konstytucy, odbiegajc w wanych punktach od tej, jak dotd posiadaa, albo od tej, jak w innych niemieckich prowincyach zaprowadzono, to zmian przypisywanoby nie dobroci monarchy, lecz tajnym ukadom z dworami w Petersburgu Berlinie, a std wynikby niewaciwy wpyw na nastrój umysów w spoe-

stanowienia lub

i

czestwie

polskiem...

Rosya

dopiero

Warszawskiego, która obecnie nosi

j

ze stanu wprost

skiem

byo

rewolucyjnego.

niewykonalne.

Musiaa

teraz

nazw

t

nabya

cz

Ksistwa

Królestwa Polskiego, a

obja

pastwem

rosyj-

Zupene

zlanie z

tedy Rosya

nada

krajowi konsty-

tucy, któraby zadowolia wszystkie klasy ludnoci, poprzednio do

re-

Jednake zawahaa si rozszerz^^ t konstytucy na prowincy, które si jej w poprzednich podziaach Polski doprezentacyi uprawnione.

stay.

Przykad Rosyi

powstrzyma

w

j

od

nie

tego,

moe zachca

Austryi, lecz raczej

powinien

aby miaa zaprowadza szersz reprezentacy

któr ju przeszo 40 lat posiada w której wielka do tego przygotowana. Wreszcie nawet przy nadto daleko sigajcych przyrzeczeniach dwór rosyjski mniej ryzykuje, anieli dwór austtyacki, gdy od pierwszego dworu nie oczekuj taprowincyi

i

,

masa ludnoci

nie jest

27

w

cisoci

kiej

przyrzecze

dopenieniu

tego

rodzaju,

od dru-

jak

giego dworu «. Cesarz

tak na

kancelaryi nadwornej,

Królestwo

konstytucy

Królestwu

w

II

nami

decyzy:

stanow wedug

przyznane

zostao,

w

reskryptem, który tak samo, jak

Poniewa chc na równi

co przez .

tego, z

»

korzyci

nada chc take

niemieckiemi, przeto

p.

i

temu

cesarza

potrzebnemi obecnie zmia-

ma by ogoszona

mod}^ikacyami. Ta stanowa konstytucya

i

bnym

1782

r.

akcie zapisa

postawi co do przyznanych

Galicyi

prowincyami

z innemi

Józefa

rozpatrzywsz}' wszystkie elaboraty referentów

Franciszek,

moich prowincyach

oso-

niemie-

ckich, naley wyda w niemieckim jzyku z dodaniem tómaczenia na formalnie na rójzyk aciski ^sta

i

wolno byo tylko o drobiazgach, a rzecz gówn, postulaty podatkowe rzdu, naleao wysucha z pokorn ulegoci, jako fakt dokonany. Nie byo wic nad czem rozprawia, a e nikomu nie zechce si mielsz inicyatyw lub chociaby tylko mielszem sowem przekroczy

ciasnego

zakresu

sejmowego, na to

rkojmi pewn

sta-

— nowi

e

fakt,

—

32

na czele sejmu

gubernator sta

i

wydziau wyko-

jego

nawczego.

W jednak

caej

liistoryi

chwila,

kiedy

oa

krustowego otrzyma

i

w

ustrój,

powstania

zdawao

i

si,

rozwoju Stanów galicyjskich

e

bya

Galicya zdjta zostanie z Pro-

urzdze konstytucyjnych zbliajcy j pod wzgldem stanowiska politycznego terezyasko

józefiskich

-

rzdzie krajów habsburskich do Wgier, a nadto zapewniajcy spo-

eczestwu polskiemu warunki ycia rozwoju narodowego przez pewne wyrównanie tej przepaci, jak pierwsze rzdy austryackie wyteraniejszoci. Nadzieje te powstay tworzyy midzy przeszoci przybray wyraziz chwil wstpienia na tron cesarza Leopolda II ste ksztaty w formalnym projekcie, przedoonym przez deputacy gai

i

i

licyjsk

nietylko

wiedz,

za

Leopoldina

chy (Charta

przedwczesn

nawet z upowanienia tego monar-

lecz

Krótko trway

^).

nadzieje,

te

rozwiay si wogóle wszystkie widoki,

cesarza Leopolda

czone z jego osobistemi intencyami, które dnie byy przychylne. Memorya deputacyi wówczas Stany nazwane zostay

istniejce

wistoci unicestwionej

t.

»

co do Galicyi niezawogalicyjskiej,

cieniem istoty

w w

którym rzeczy-

spocz w archiwum pastwowem

narodu «,

j.

bo ze mierci

bez pozostawienia jakiegokolwiek ladu

w

póniejszych zarzdzeniach

rzdu wobec Galicyi. Tradycye terezyasko-józefiskie zatrzymay nadal powag, a rokowania deputacyi galicyjskiej z cesarzem Leopoldem pozostay

epizodem

bez

wszelkich

o czem

roletniego,

W.

Kalinki,

blisze

w

zajmuje

Epizod

konsekwencyi.

wzgldu na brak konsekwencyi, genez swoj zek cisy z warszawskimi planami aliansowymi

w w

Warszawie czasie

szczegóy czytelnik znajdzie

historyi

Stanów

ten, i

sejmu

w

ze

zwiczte-j

dziele ks.

galicyjskich stanowisko faktu:

zupenie odosobnionego. Historya

Stanów

galicyjskich

chocia, jak wogóle caa ckich

w

Galicyi, stanowi temat aktualny

dyum, zwaszcza jest

moliwy,

po tem tnym,

teraz,

lecz

w

wszystkiem,

ale

*)

waciwie dotd

Dr Stanisaw

•Charta Leopoldina*,

gdy dostp do

i

comy powyej tak

róde

»

1893.

austrya-i

by

stu-

archiwalnych nietylkc

zaznaczyli,

byo, pominity

Starzyski

Lwów,

rzdów

zasugujcy na osobne

danej chwili nawet uatwiony.

gdyby nawet

nie jest napisanaj

historya pierwszego okresu

Temat

wyda

nie

moe,

ten

moe

si niepon^ jeeli o wy4

Projekt konstytucyi galicyjskiej z

r.

1790*

— ma

borze tematów nie potrzeby

wiste

rozstrzyga

A

nauki.

—

33

predylekcya

w

niema

zreszt

lecz rzeczy-

autorska,

naszej historyi ze

schyku

caego XIX wieku tematu, któryby nazwa mona niepontnym, jeeli si rzecz bierze ze stanowiska interesu historycznego, ugrua przedewszystkiem ze stanowiska potrzeby cisego zebrania powania wszystkich szczegóów, które w caoci si mog na peny obraz ycia rozwoju spoeczestwa polskiego wród zmienionych w tym okresie czasu warunków bytu urzdze politycznych. Takich szczegóów znajdzie si wiele w adresach urzdowych protokoach galicyjskiego sejmu stanowego, gdy, co bd, by to XVIII

z

i

i

zoy

i

i

i

bd

w dugim

organ reprezentacyjny kraju,

jedyny

czasu

okresie

jedyna droga, na której z kraju do tronu

bi si mogy si

sta

I

w

sejmie

na

mogo

wydziale

i

uwag

yczenia, aspiracye

to

we

nie

stanowym

sta si

mogo

to

Icyjnych;

lecz tylko

w

przemytnictwa politycznego,

W mentu

szkicu

tym,

nie

ródowej

i

tak jasnej

ale

52"^

wany

on bardzo

czy

wtóre

e

demnizacyi lecz

take

i

czci a

które

gówn

to,

PISMA BR.

i

zasadniczo

powodu, patrzao

e

stosunki danej

pretensyi nawet

tylko o

kocowe

Stanów

do

frag-

galicyjskich,

sesye gali-

galicyjskich.

Najpierw bowiem

Bujest

wocian w Galicyi, a powspóczesn Galicyi nietylko dlatego, orzeczone ju w pierwszej poowie

to

samo pokolenie obywatelstwa

na epilog

rol odgrywao,

pooyo

poniekd

jakiej

dokonao si, biorc na uwag przeprowadzenie caej inwykupna suebnoci, dopiero w drugiej jego poowie,

z tego

cyjskiego,

tym

s

pracy o Stanach

dwóch powodów.

si cile z history

stulecia,

w

dla historyi uwaszczenia

uwaszczenie

XIX

otwartej,

potrafi.

roszczcym sobie wyczerpujcej

interes z

biorc

dzikczynnym lub jadomylników, niejako za po-

cyjskiego sejmu stanowego, tylko o epilog

on szczególny

i

komu znane

jak powyej mielimy na myli, chodzi dzi

raczej,

dzisiejszych ciaach reprezenta-

dokumenta odcyfrowa

takie

takiej

w

pomoc

bagalnym, a czasem za

moc

i

kwestyach, bo

tonie na pozór

wnie

chwili, ten

i

cay sposób sejmowania, arby kadoczesny guber-

i

formie

tego rodzaju

niemiao,

to

prac wogóle

i

w

nie

sprawach

przewodniczcym, albo

ówczesne stosunki polityczne

wystpuj enuncyacye

bya

centralnych do-

wnioski obywatelstwa galicyjskiego.

wszystkich

bitralnym kierownikiem obrad nator,

i

wadz

do

i

podwaliny

w

pod

Stanów

kilkanacie

galicyjskich lat

dzisiejszy ustrój

póniej

i

gali-

w epilogu w znacznej

konstytucyjny kraju,

pastwa. Zachodzi wic midzy tymi obu okresami zwi-

OZltSKIEGO

3

— W

zek podwójny.

wagi

wielkiej i

rozwizania,

samych

jednym

dla

w

dziaaczy

jednym

w

i

w

kraju

i

—

34

drugim spotykamy si z kilku sprawami dwóch odmiennych fazach ich rozwoju drugim spotykamy si z nazwiskami tych

dwóch odmiennych

odmiennych widowniach

ich

konstellacyach

Tote

pracy publicznej.

i

nietylko najwicej budzi zajcia, lecz, co waniejsza, najlepiej

wanym gramie

na dwóch

temat tak ujty

suy tym w pro-

zadaniom, jakie historya wspóczesna spenia powinna

w

wyksztacenia politycznego tam, gdzie, jak

Galicyi, istniej

warunki penego ycia politycznego.

Skoro

rzdku

piszemy tylko

rzeczy

danie

z ostatniej,

sejmu

stanowego

drukowana

w

o

r.

swoim

1845).

czasie

w

galicyjskich, to z po-

wyglda sprawozsowa znaczeniu, sesyi

czytelnikowi, jak

w cisem

epilogowej, (z

Stanów

epilogu

wypada przedstawi

to

Jest

maej

tego

broszura

liczbie

75 stronicach^),

o

egzemplarzy, niejako tylko

domowego uytku cilejszej rodziny stanowej, wic obecnie stanowica ju rzadko bibliograficzn, nieznan nikomu, kto nie zaglda do publicznych lub prywatnych zbiorów archiwalnych. Du sublime au rldicule U n'y a qu'un pas! dewiz monaby dla

T

dzi napisa na z niej

przytoczymy

dla

mowa.

o której

publikacyi,

czele

uzasadnienia

Szczegóy, które

tego twierdzenia,

posu

zara-

zem za illustracy uwag, któremy na wstpie o organizacyi Stanów wogóle wypowiedzieli. Poniewa sprawozdanie drukowane jest w dwóch tekstach, niemieckim

i

polskim,

wic

nych, czy wysokich

w

latach poprzednich,

Gdyby czasem

przynajmniej jest

talnej, tyle

tam

tyle

wreszcie

na streszczenie caej dziaalnoci przewiet-

w r. 1845 bya wydatniejsz ni poowa wszystkich stronic, czyli 37 ^/g. zwize! Tymsprawozdanie to byo treciwe

Stanów,

która

przypada

i

szumu ceremonialnego, napuszystoci

czwarta,

a

najwyej

trzecia

cz

rozwlekoci

etykie-

e

na do-

amplifikacyi tytularnej,

i

br spraw wystarczyoby to moe e w takim skadzie rzeczy

skich!

tyle

nawet na

tre

caego

*) Czynnoci Sejmu w Królestwach wrzenia 1845 r. zagajonego, a zamknitego

kortezów hiszpa-

waciw

tekstu,

Galicyi

w

—

dla

i

przypada tylko

to rzecz oczywista.

Lodomeryi,

dniu 27

w

dniu 15

tego miesica

i

roku.

— W

czasach

dzisiejszych

jony

w

wici

cie

przyzwycza-

parlamentarny,

reporter

w

jednym numerze dziennika rozpraw bywa na schyku sesyi, nad kilkudziesiciu

lub, jak to

mógby

sprawami krajowemi,

spis

sprytny

sejmie do streszczania

nad kilkunastu,

—

35

caej

takiej

sejmu stanowego po-

sesyi

zaledwie kilkadziesit wierszy.

Pocztek naszego sprawozdania (11^2 stronic) wypenia imienny sejmu. Na czele po osawionym w r. 1846 prezyden-

czonków

s

gubernialnym, baronie Krieg-Hochfelden, wymienieni

koronni

w

dostojnicy

takim porzdku: Wielki stranik sreber koronnych (Obrist-

landsilberkdmmerer)

Tadeusz Chochlik

ksi

Leon

^),

Sapieha,

wicemarszaek

koronny,

Wasilewa Wasilewski, miecznik koronny (Landes-

z

schwerttrdger), Alojzy Borkowski, krajczy

koronny (Landesvorschneider),

dokadne przetómaczenie tych tytuów, gdy stanowi one oczywicie czcz formalistyk. Nie byo przecie nigdy adnych sreber koronnych, na których stray postawiony zosta Leon ks. Sapieha, Borkowskiemu nie przypad do dwigania aKazimierz Badeni. Mniejsza o

den miecz koronny, Badeni

do mu

byby w

odpowiedzie na postawione

gdyby wypa-

wielkim kopocie,

z nienacka pytanie, jak

si wa-

ma z imputowanem mu szakowstwo Wasilewskiego byo take tylko frazesem od parady. Kady z tych dygnitarzy musiaby by dopiero studyowa austryackie przykrawywaniem, wreszcie mar-

ciwie rzecz

prawo polityczne chcia

liby

aktualnym,

by

w

jego historyczno-prowincyonalnym rozwoju, jee-

autentycznie

dowiedzie si, jakim,

ju zamierzchym tradycyom

lecz

nie

innych

urzdzeniom

prowincyi au-

odpowiada jego egzotyczne dostojestwo. Po urzdnikach koronnych id czonkowie ze stanu duchownego

stryackich

(arcybiskupi, biskupi

i

kapitu) razem z rektorem uniwer-

deputowani

lwowskiego, a potem czonkowie

sytetu

ksita, hrabiowie szereg nazwisk

dobrze

i

Spotyka

baronowie.

dzi ju historycznych, lub

zapisanych,

nawet

tej

miary:

Leona

ksicia

midzy wrzekomymi

w

w

si

kilku

drugim

aureol niespoytych

ju wymienionego

Prof.

Balzer

tómaczy

ten

po-

koronnymi, którego jednak nie to

dostojestwo, lecz póniejsze, kilkunastoletnie marszakostwo

1)

stanie

czonków sejmu stanowego

Sapieh, poprzednio

dostojnikami

tym

dziejach Galicyi na zawsze

opromienionych

zasug obywatelskich. Wymieniamy

magnatów (panów),

ze stanu

wyraz

(1.

c):

wielki

ziemski

w

sejmie

komornik

argenteryi. 3*

36

autonomicznym

twórcza, szeregiem wielkich a trwaych dzie

i

na

czona inicyatywa

w

uchowskiego,

w

konstytucyi

wydanie

przez

cyatora

Aleksandra

dugoletniego,

dytowego ziemskiego Stan

rycerski

rymi take wielu

micznego

zastpiony

jest

si

zapisali

Kraiski

jest

takich, którzy

w

pamici

Wadysaw,

naprzykad Badeni dzimierz,

i

93 czonków,

midzy

któ-

zasugami, jak

Wo-

Maurycy, Krzeczunowicz Kornel, Podlewski Wale-

Wacaw

Zaleski

Wacaw

literatury jako

Terenkoczy),

z Oleska)

i

(póniejszy gubernator Gali-

t.

znany nadto

w

historyi na-

d.

1845

poczet stanowych deputatów z roku

wreszcie

nazwiskami

niepolskiemi

Krasickiego,

prezesa Towarzystwa kre-

kraju niepospolitemi

Skrzyski Ludwik,

Zamyka si

hr.

Batowski Aleksander, Borkowski

pierwszy Polak na tem stanowisku,

manek

r.);

Kazimierza

póniejszej dobie ycia autono-

cyi szej

ini-

przez

w

ryan. i

jej

padziernikowego (1860

zasuonego

a

Go-

Namie-

d.

t.

i

roli,

tej

zapisanego

chlubnie

austryackiej

zw. dyplomu

t,

w

zapisay hr,

na tem ostatniem stanowisku na za-

Fredr (komedyopisarza);

hr.

póniejszego

i

kraju,

Agenora

dalej

niedocignionego

a

ministra stanu,

i

historyi

pokole;

póniejszych

póniejszego,

stnika Galicyi

wsze

ekonomicznego odrodzenia

polu

pamici

wdzicznej

uwie-

dwóch reprezentantów

w

którego

miasta

Lwowa

zarzdzie municypalnym

w

(To-

owych

ywio napywowy jeszcze przodujc odgrywa rol. ladu oczywicie niema o tym milionowym stanie, który dzi

czasach

w

yciu publicznem Galicyi na przednie stanowisko si wysuwa, o stanie wociaskim, wówczas jeszcze wobec stosunku paszczynianego

upoledzonym spoecznie, wic

A

teraz

przytoczymy

wstp, brzmicy jakby

ywy

i

politycznie.

urzdowego sprawozdania dosownie jeszcze odgos tych czasów, kiedy Stany

z

odgryway swoj wielk rol historyczn: »Jego Królewiczowska

nand Karol

Mo

Austryacko-Esteski,

c.

Najdostojniejszy k.

Arcyksi

Ferdy-

Marszaek polny, cywilno-woj-

skowy generalny gubernator tych królestw, jako pierwszy królewski komisarz sejmowy w towarzystwie drugiego królewskiego komisarza sejmowego, nych

i

Leona

ksicia Sapiehy,

wielkiego stranika sreber koron-

sejmowego komisarza, Franciszka Niedeputata honorowego Stanów, odby o 10*/j

trzeciego królewskiego

zabitowskiego,

byego

wjazd uroczysty, a powitany

przy wejciu

lency barona Krieg de Hochfelden,

c.

k.

do

sali

przez Jego Eksce-

rzeczywistego tajnego radc,

37

rzdów

Prezydenta

Prezesa Stanów oraz przez dygnitaprzygotowanem dla siebie miejscu, roz-

krajowych

zasiad na

rzy koronnych,

i

po polsku najwysze reskrypta mia kaza odczyta po niemiecku mow, po której wydane do królewskich komisarzy sejmowych najwysze instrukcye w obudwóch jzykach byy odczytane «. Wspoinstrukcye brzmiay, jak namniane dopiero najwysze reskrypta i

i

i

stpuje: » i

tam

Ferdynand Pierwszy, z Boej aski Cesarz Austryi

tam

i

dalej,

dalej.

miy Nam

Najdostojniejszy Królewiczu,

Z wanych

wierny!

do-

i

zwoa w

bra powszechnego tyczcych

si przyczyn uchwalilimy

szych Królestwach Galicyi

Lodomeryi Sejm powszechny, który dnia

w

15 wrzenia 1845

A gdy

si bdzie.

sze królewskie

i

Na-

Naszem królewskiem miecie Lwowie odprawia

takiem

najaskawsze yczenie Nasze, aby Na-

jest

przedoone byy

propozycye

mianowanych komisarzów sejmowych, na

przez osobnych od Nas

ten

wic nastpujcy

Sejm

w Osobie Waszej pokadamy, postanowilimy Was pierwszym, Naszego Wielkiego stranika sreber koronprzez szczególne zaufanie, które

chne,

e

ku

Nam

i

jemy.

Wreszcie zostajemy

Wspomniana instrukcya

a i

t.

podug

którego

Wam

Nasz

z

»

cesarskim

da-

ask

za-

i

im Nasz i

list

w

z nimi

tej

wierzytelny,

zwykego wstpu mierze,

do

Naszym wiernym wierne

Bukowin, podobnie,

Stany jak

i

bd,

udadz si

owiadczajc Nasz cesarsko-królewich

Nadto

posusznym Stanom, Królestw

inne

da

grona

ich

Nasze najwysze upodobanie z powodu

postanowilimy z

dowód

dla komisarzy

instrukcya

susznego zebrania si na sejm zgromadzony. komisarze

Wam

cesarsko-królewsk

wezm

Naprzód

porozumiawszy si

wrcz

dalszych Naszych przepisów

niniejszem

d.«.

reskrypcie

oznaczonym zgromadzonych

sk ask

Na-

Naszego podczas nastpuj-

pod dojrza rozwag punkta niniejsz posusznych Stanów Naszych objte, potem od wiernych

tak opiewa:

dniu

i

w

najaskawszym reskryptem

komisarza

k.

zaufanie,

to

wsze yczliwymi. Dan

w

niniejszym c.

postpicie

piastujecie,

usprawiedliwicie

gorliwoci Waszej o dobro powsze-

po

i

wywiódszy si

szym, jako dostojestwo

cego Sejmu

Niezabitowskiego

sejmowym mianowa. Spodziewamy si wic po

komisarzem

Waszej ulegoci

drugim, a Franciszka

Sapieh,

nych, Leona ksicia trzecim

Galicyi

prowincye,

i

wiernego

i

oznajmi

c.

e

pok.

najaskawiej

Lodomeryi,

wraz

uwiadomi o Naszych

— królewskich

Nareszcie

postulatach.

oznajmi Naszym wiernym

w

tej

—

38

komisarze

cesarsko-królewscy

ci

posusznym Stanom Nasze najaskawsze

i

mierze postanowienia, jak nastpuje: Kierowani yczeniem ule-

w

poddanym Naszym

ciarach

da pogodzi spowodowani z pocztkiem nastpujcego roku administracyjnego 1846 z kwoty dodatkowej tej dozwoli ulgi jakmy ju na lata administracyjne 1836 1845 dozwolili*. Nastpuje teraz cyfrowe oznaczenie przypisaBukowin podatku gruntowego domowego, nego na Galicy a koczy si instrukcya równie uroczyst, jak na wstpie, apostrof wyrazem oczekiwania, e »nietylko chtnie za do lojalnoci Stanów wykonaniem woli monarszej owiadcz si, ale nadto Sejm ten wczenie ukocz, uchway za swoje wprzód cesarzowi do zatwierdzenia nia

ze staraniem

tyle,

ile

si

to tylko

potrzeb pastwa, jestemy

o zaspokojenie

,

—

i

i

i

przel «. Po

odczytaniu

instrukcyi

tej

kat.

metropolity lwowskiego,

szy

—

jony,

tak

mówi

podniós si

zesa-zastpc

i

ks.

ze

towarzystwie drugiego

z

powrotem do swego

i

po przemówieniu

i

gr.

Arcyksi, » owiadczywurzdowe i Sejm jest zaga-

—

swego miejsca

przez Jego Ekscelency pre-

i

odprowadzony do drzwi

dygnitarzy

w

Sejmie

Lewickiego,

sprawozdanie

dalej

w

sali

trzeciego królewskiego komisarza

mieszkania,

gdzie

raczy

uda si sejmowego

,

przyj

uroczyste

odwiedziny Stanów «.

W

dzisiejszych ciaach parlamentarnych preliminarze, wogóle przedoenia podatkowe finansowe, stanowi jedno z najwaniejzada, a zarazem szych obok rozprawy adresowej naj wdziczniejsze pole dla dyskusyi nad ogólnem pooeniem pastwa lub kraju, dla krytyki stosunków, administracyi programów rzdowych. o tern wszystkiem ladu niema w rozprawach sejmu stanowego nad postulatami (t. j. przedoeniami podatkowemi) rzdu, to si rozumie. Chyba i

e

i

naiwny,

nieznajcy

mógby gorszy si

urzdze pastwa tem,

e

z

doby

przedparlamentarnej,

Stany galicyjskie nie wyzyskay postula-

tów rzdowych w sposób powyszy w czasie, gdy Galicya tyle miaa powodów do alu, narzeka krytyki caego systemu rzdowego epoki i

Metternichowskiej, systemu upamitnionego na zawsze

wym

historyi krwa-

wadz administracyjnych w zakresie stosunków midzy gmin midzy poddanymi a dziedzicami. Ale najskromniejsze naoczekiwania pod tym wzgldem zawodzi sprawozdanie urzdowe

powania

a dworem,

wet

w

rokiem 1846, jako naturaln konsekwency poprzedniego post-

39 o sejmie stanowym z

1845. Zaraz

r.

zaatwi Sejm owe

otwarciu Sesyi

»Na posiedzeniu

stpujcy.

zesa-Zastpcy zostay:

wego

I.

po uroczystem

nazajutrz

w

podatkowe

16 wrzenia

—

sposób na-

ten ustp pod prezydency Jego Ekscelencyi PreNajwysze postulaty ze czci nalen goto-

sprawozdania urzdowego

woci

bowiem

postulaty

z

opiewa

tak

—

i

Zostao odczytane sprawozdanie Wydziau czynnoci upynionego po ostatnim sejmie roku«.

przyjte. z

Owo towoci«,

stano-

II.

najwyszych postulatów »ze czci

przyjcie

bez

i

nalen

go-

wogóle dyskusyi, niegdy w jednej z prowincyi francuskich (Langwedocyi) za wiadectwem ródowem wotowano podatki rza

bez

wszelkiej

przypomina sposób, dowi:

deboiit

guence

et

w

krytyki,

jaki

nue avec

tete

ces

trois

Accorde

mots:

sans conse-

^).

Sprawozdanie Wydziau niu

wszelkiej

postulatów

stanowego,

podatkowych,

przedstawione

monaby powiedzie

poprzedni ustp o przyjciu postulatów podatkowych

po

udziele-

— parafrazujc — e Stany ga-

licyjskie wysuchay przyjy do wiadomoci, chodno z nalen obojtnoci. Zawierao ono bowiem szczegóy maej wagi o instytui

i

cyach krajowych (zakadzie Ossoliskich, fundacyi Skarbkowskiej

i

d.).

t.

Natomiast o sprawie krajowej pierwszorzdnego znaczenia, o budowie pierwszej kolei elaznej w Galicyi, mówi to sprawozdanie, proby o pozwolenie na zawizanie Towarzystwa akcyjnego

budowania

kolei

elaznej

ryka hr. Dzieduszyckiego,

w

Galicyi,

Aleksandra

przez Leona hr.

Fredr

i

ks.

e

»do

w

celu

Sapieh,

Hen-

Tadeusza Wasilew-

najwyszem postanowieniem z dnia 18 gruWprawdzie do tej odmowdnia 1844 r., przychyli si nie raczy«. nej decyzyi dodano, e cesarz »zastrzeg sobie wyranie budow kolei elaznej w Galicyi na koszt najwyszego skarbu, ale dodatek ten znaczy tyle, co odroczenie sprawy ad calendas graecas. Dopiero po latach, ju za rzdów Namiestnika Agenora hr. Gouchowskiego, Leon ks. Sapieha doczeka si przychylniejszej dyspozycyi dla swoich plaskiego podanej, Najj. Pan

nów

akcyjno-kolejowych.

W nów w tylko

caem sprawozdaniu akcyi ustawodawczej

uczestnictwo

')

doradcze,

jest

tylko jeden

lad uczestnictwa

rzdu. Rozumie si, objawienie

A. Rembowski: >Konfederacya

i

zdania,

e

Sta-

miano na myli

które

ustawodawcy

Rokosz*, Warszawa 1896,

str.

164.

— w

krpowa

niczem

zakadania

nie

miao. Chodzio

kancelaryi nadwornej

Stanom wskutek » nakazu leski, ówczesny radca gubernialny, ^

w

si

sprawie

tej

po

dyskusya,

—

urzdowe

zdanie

zgadzaj si

Przedstawi go

Wacaw

deputat

»

Stany

—

w

,

mówi sprawo-

jak

udzielonym

z

modyfikacyami

Za-

Toczya

a póniejszy Namiestnik.

której

owiadczyy, i

niektóremi

z

o projekt ustawy co do

tutaj

gociców obwodowych.

utrzymywania

i

—

40

projektem

sobie

sejmu

protokóle

za-

wartemi«.

pobienie urzdowe sprawozdanie z

Przebieglimy dotd

sejmu stanowego za rok 1845,

e

bya

Dopiero

ostatni.

jako ciaa reprezentacyjnego,

i

obrad

musi si

i

>

cofn

sesyi

powodu,

z tego

kocowi sprawozdania

ku

karykaturalno urzdzenia

z oczu

ju

pamitnej

sesyi

czytelnik

traci

przewietnych Stanów «, o ten krok, który mi-

mowoli zrobi na pocztku du sublirne au ridicule. Uwaga jego bowyta wobec spraw, do których inicyatywa wyskupia si sza ju z ona samych Stanów, które doprowadziy do uchwa piertreci swoj naday wywszorzdnej wagi dla stosunków krajowych

wiem

i

i

jtkowe znaczenie kocowemu, ceremonialne

sprawy,

aktowi

z natury swojej

sesyi, to jest

banalnemu, jak inne

adresowi Stanów do cesa-

Uchway te tycz si sprawy wociaskiej. Chodzio najpierw obmylenie rodków pomocy publicznej dla ludnoci, zagroonej o w tym czasie wielkim niedostatkiem z powodu klsk elementarnych, a powtóre o historyczn ju dzi kwesty uwaszczenia poddanych. rza.

t musimy

Rzecz

poprzedzi przedstawieniem genezy

i

przebiegu sprawy

przed krytycznym rokiem 1846.

Tragik

w

wypadków

pierwszej chwili

obywatelstwa

we

nazw

galicyjskich »rzezi«, która

wszystkich

te

zaszy

wanie w podja

przyspieszonym, reform,

dzi

w

z tego

w

sejmie

gdy

w

r.

wysokim stopniu

na jedynie dla

stanowym, spraw

niej

potgowa si

sobie

fakt,

i

e

prawo

przedsta-

wypadki

nawet z rozpdem

wówczas

zniesienia

objtych

1846,

reminiscencyach

szlachta szczerze,

wietle historyi podnosi si z tego

samego powodu

lutego

odtd ju zdobya

póniejszych

wieniach historycznych, podnosi chwili,

z

otwartej drodze

paszczyzny.

powodu

O

ile

tragika rzezi, o tyle

musi sia potpienia, rzuco-

41

nego

w

zaraz

pierwszej

sprawczyni

na

chwili

staroau-

katastrofy,

stryack biurokracy ery Metternichowskiej.

A

co do sejmu stanowego

e

ta

wanie

nazwa

ju

to

istn

trzeba

fatalnoci,

któr po

akcya,

dugiem bezpodnem wegetowaniu Stany galicyjskie miay zamanifestowa swoj ywotno zapisa si ni, jako wielk reform, na zawsze w pamici kraju histor>M', speza na niczem, nie zostaa nai

i

wet doprowadzona

w

1848

r.

w

nacka,

do

reforma

tempie

stanowego utkwia

tywa sejmu

niespodzianki

rewolucyjnej,

we wdzicznej

przynajmniej

z nieinicya-

pamici

klasy ludnoci, o której dobro chodzio.

tej

w

Inicyat}'wa szlachty galicyjskiej

czona bywa

najczciej

Tadeusza

stanowego, komisy!,

Wasilewskiego,

pozwoleniem

która za

e

uzasadnione ze stanowiska,

gdy

rzeczywicie

jednak

ona

cofn

szlachty

paszczyzny,

to

aby nie

byo

woli

czystej

w

i

si wstecz,

podnoszonych

nawet

intencyi,

1844

paszczyzny odegraa

spiskowych,

którzy

i

z

wniosek

katastrofy

sprawy

jest

zostaa

w

protokole

dawno ju przedtem

do

gosów

za zniesieniem

powyszego wniosku,

wypyn

ten

nie z dobrej

pod naciskiem stosunków, bo r.

fataln

hasem tem

pod rozwag

inicyatyw reformatorsk. Nanie

odosobnionych

tak

wzi

przedstawienie

zapisana

dopiero

lecz

wyboru

sprawie

powiemy, urzdowo-protokolarnego,

jeeli

e

pozoru,

w

miaa

Takie

przynajmniej do samej genezy

przededniu zawieruchy

nia

r.

wicemarszaka sejmu

1844

r.

cesarskiem

tak

w

dopiero

z

stanowego formalna uchwaa

sejmu

ley

sprawie zniesienia paszczyzny

dopiero z wnioskiem

reform stosunków wociaskich.

z

potem, gdy

dokonana zostaa przez rzd wiedeski

z charakterem

i

eby

fazy przygotowawczej,

takiej

ta

w

1846,

rol,

spodziewali

której

po

tak

myl

stronie

zniesie-

szaleców

si pobudzi masy ludu

do zbrojnego wystpienia przeciw rzdowi austryackiemu, po stronie wprost zbrodniczo w tym nieszczsnym roku nastrobiurokracyi austryackiej, która bro t skierowaa przeciw sa-

wiejskiego jak

i

jonej

mym

inicyatorom.

O

genezie

tek tego

wniosku Tadeusza

uchwale sejmu

paszczyzny, nie znajdzie

protokoach sejmow}Th, i

to

s

z

r.

w

1844

i

powzitej wsku-

sprawie zniesienia

wyjanie w urzdowach ródach wspóczesnych róde, to pierwszorzdnego

nikt autentycznych

lecz

chyba

rkopimiennych. Jednem

znaczenia,

Wasilewskiego

stanowego

papiery, pozostae

w

z takich

innych

i

po Maurycym Kraiskim,

a przez ro-

42

dzin po

jego mierci ofiarowane

Kraiski nalea a

gos

istny

wze

—

niezwyk znajomoci

gordyjski ustaw, przepisów

paszczynianym,

stryackich o stosunku

wych, a póniej, gdy po

Maurycy

^).

wielk znajomoci stosunków,

nietylko

wtedy znaczj^o

co wiele

w

kanych

Zakadowi Ossoliskich

dobie do wybitnych dziaaczy publicznych,

tej

poparty

jego,

—

nadto

ju w

r.

way

rozporzdze

i

na

lecz

powi-

szali

1848 indemnizacya miaa

uchwa

by

au-

stano-

przeprowa-

rzdowych, o ile one zapaday na podstawie uchwa komisyjnych, z udziaem Kraiskiego powzitych. Maurycy Kraiski, wierny towarzysz pracy Agenora hr. Gouchowskiego od r. 1 846 we wszystkich sprawach, zczonych z paszczyzn wogóle z reform stosunków wociaskich, zasuony pod tym wzgldem jak niewielu z wspóczesnego pokolenia obywatelskiego, a mimo dzona, take na

decyzyi

szali

i

tak

to

cichy

skromny,

i

e

najblisze

tylko

otoczenie

zna mogo

nadzwyczajny walor tego obywatela, zbiera starannie wszystkie druki, akta

pisma,

i

wasne

w

ków wociaskich sania nikt nie

na wic

cudze,

i

gdyby sam

ski tak, jak

by

Galicyi,

em

o napisaniu

je

i

w

zaopatr}^wa

historyi

dopi-

reformy stosun-

niema dotd, a do

której

kompetentniejszy

której

napi-

od Maurycego Kraiskiego. Mo-

polega na tem, co zawiera zbiór materyaów przez Krai-

skiego pozostawiony, a cyjskiej

porzdkowa

myla

w

wedug

tego zbioru, inicyatywa szlachty gali-

sprawie zniesienia paszczyzny,

sowa

inicyatywa oficyalna

w

ca-

bo podniesiona wobec wydziau sejmu stanowego tym wydziale urzdownie traktowana, datuje si od w tym dniu bowiem wniós do protokou stano31 marca 1842. tego

znaczeniu,

i

W

wego, zapewne i

w

nie

porozumieniu

morya

Kazimierz

a póniej,

jako

hr.

w

Memorya hr. które leay

nego

wasnego

impulsu, lecz za

wiedz

kredytowego ziemskiego,

pierw-

obywatelstwie galicyjskiem. Krasickiego

obejmowa cay

szereg spraw publi-

na jego sercu obywatelskiem

potrzebnego zaatwienia. niania.

z

koem obywatelstwa, uwagi godny meKrasicki, ju wówczas wybitniejszy obywatel,

prezes Towarzystwa

szorzdna powaga cznych,

wycznie

z szerszem

Na pierwszem

i

wymagay

pilnie

miejscu staa sprawa paszczy-

Nadajc temu memoryaowi znaczenie dokumentu

historycz-

nie dla samej daty tylko lub dla nazwiska autora, lecz dla caej

') Rkopis Nr. 2.945 (Zbiór materyaów do poddaczego w Galicyi).

historyi zniesienia stosunku

43

treci

w

formy,

jego,

sob pocign, uwaamy

w

wniejsze ustpy

wniesiony

jakiej

dosownem.

brzmieniu

przedzi musimy uwag,

zosta,

i

nastpstw, jakie za

gó-

za potrzebne prz}iocz}' z niego bodaj

Przytoczenie to jednak po-

wan

dla ciarakterystyki memoryau. Pisany wydziau stanowego, gdzie tak samo jak w sejmach stanowych przewodniczy gubernator. Pod jego adresem nie móg wic hr. Krasicki otwarcie wypowiedzie tego, co w klasyczny sposób przedstawi Kah'nka w swojem dziele: »Galicya Kraków pod panowaniem

on

by

dla

i

(w rozdziale:

austryackiem

pitnowa

rodek

lepszy

polityki

fatalnej

utrwalenia

towanie poddanych

Stosunek

poddaczy),

t.

j.

nie

móg

na-

staroaustryackiej biurokracyi, która za naj-

panowania Austryi

kosztem

dziedzica,

w

Galicyi

wzbudzanie

w

uwaaa

fory-

poddanych

za-

wici wobec dziedzica, jednem sowem wytworzenie przepaci midzy gmin a dworem. Czego jednak hr. Krasicki otwarcie wypowiedzie nie

móg,

to przebija z

tonu jego memoryau, zwaszcza z pocztko-

wych ustpów. »

dzo

jego

których odmiana

najkorzystniejszy

lub mod}^ikacya

skutek.

—

pisze hr. Krasicki

na bar-

urzdze w namogyby wywrze na

rónych stosunków

przedmiot, tyczcy si

sz}^m kraju, stan

—

Omielam si zwróci uwag

wany

i

Zastanowiwszy si

nad teraniej-

szym stanem Galicyi, narzuca si nam myl porównania jej z innemi prowincyami pastwa austryackiego wogóle z reszt cywilizowanego i

wiata. Jake to porównanie smutne wj^wrze uczucie

mylcego

obywatela! Przekona si bowiem,

e

nam

w

sercu

dziaania pozostaje, zanim si na równi postawimy z innymi

nam na

Nie zbywa

darach natury,

wicie udzieli, ani na

wiatych

i

których

kadego

jeszcze wiele

Bóg naszemu

do

krajami.

krajowi so-

pracowitych ludziach, co wszelkiemi

w kadym

wprowadzi zawodzie. Ale pochway godnych usiowaniach na silne natrafiaj przeszkody, które, hamujc ich dziaanie, najlepsze chci bezowocnemi czyni. Widzc bezskuteczno swoich de, nie majc znikd pomocy ni podpory, zostaj nakoniec zmuszeni wróci wstecz, aby znowu dawn kolej. si siami polepszenia

staraj

wanie

ci

w

ostatni

swoich

dy

>Najgówniejsz przeszkod, któr si napot>'ka spodarstwie,

jest

zachodnie

chopek

naszem go-

niezawodnie brak robotnika. Nie pochodzi to bynaj-

nie widzi

cz

poniewa wiksza naszego kraju, zwaobwody wcale dostateczn ludno maj. Ale nasz

mniej z braku ludnoci, szcza

w

potrzeby

pracowania wicej nad

to,

co

jest

konie-

—

—

44

powinnoci. Wypada to z natury rzeczy, poniewa womajcy adnej wasnoci, nie mogcy jej nigdy naby, z drugiej strony, majc do ycia potrzeb bardzo mao, a z natury skonny do lenistwa, najwicej tej ostatniej dzy dogadza si stara.

czn potrzeb cianin,

Pochodzi

ten

rzeczy z daleka, jeszcze

stan

sposobu

archalnego gdzie

i

nie

z

pierwiastkowego patry-

ycia Sowian, odziedziczonego przez Polaków,

dziedzic, jako ojciec

swych

kmiotków,

wspomaga

potrzebuj-

te karci wystpnych, poniewa od dobrego bytu poddanych zalea dobry byt dziedzica. Ten stosunek, w pierwiastkowych czasach bardzo chwalebny, musia z czasem dla naduy uledz odmianie. Rzdy krajowe, chcc pooy tam naduyciom, podzieliy z dziedzicem opiek nad wocianami. Ale tem samem obalona zostaa podstawa patryarchalnego spoeczestwa. Wmieszanie si w interesa familijne trzeciej osoby nie zawsze wywiera podany skutek. Ustao niecych,

ale

i

wierno kmiotka do dziedzica; pomocy, któr wdzicznoci od pana przyjmowa, teraz ju wymaga,

ograniczone zaufanie dawniej i

z

spuszczajc

trze,

trwoni

,

i

si na ni, zaniedbuje gospodarstwa, nie myli o juzepsutego co ma, yjc w jakim szale krnbrnego i

dziecka.

»Ju te na

da mu

czasie

jest,

aby to dziecko penoletniem

nada

uzna

i

od-

pocztkowy dziaania, uwajednak na jego prowadzenie si, pilnowa sumiennego uiszczania spoeczestwu, zgoa postawi si z powinnoci ku zwierzchnoci Majje w monoci odpowiadania majtkiem za swe postpowanie. tek teraniejszego gospodarza wiejskiego jest to uycie doywotnie gruntu waciwie paskiego. Có z tego, kiedy ten grunt, tak zwany rustykalny, do nikogo nie naley, jest rzecz martw, bez adnej wartoci realnej, bo czego nie mona spieniy, zaduy lub darowa, to adnej realnej wartoci nie ma. Wieniak odpowiada za dugi, podatek, powinnoci swoje, tylko ruchomym swym majtkiem; stara si wic, aby mia jak najmniej tego ruchomego majtku, lub te, jeeli jakowy posiada, to go tai, aby si nikt o tem nie dowiedzia, bo

a

zarzd majtku

i

kierunek

i

gdzie

nic

niema,

zwierzchnoci

i

tam

najbardziej dzieci na

monarcha swoje prawo

traci.

jest

z

Ale

niet\'lko

korzyci,

lecz

tem cierpi. Który syn wocianina odebra go-

po ojcu w dobrym stanie? Có reszta dzieci dostaje owego ruchomego majtku? »Temu zemu monaby zapobiedz, nadajc warto tabularn

spodarstwo z

i

wierzycielom ten stan rzeczy nie

45 gruntom rustykalnym, na którym

t.

niech

j.

obarczajcymi

z

siedzi,

wocianinowi wolno bdzie go obowizkami ciarami i

grunt,

daro-

wa, sprzeda, zaduy, lub zastawi, tylko nie dzieli, przyczem ustanowi naley w kadem dominium, czyli obwodzie gminnym, ksiki

W

ten sposób uzyskanoby hypotek na podatki, powinnodugi t. d. razie nieuiszczenia si z tego wszystkiego nie odsdzonoby zego gospodarza wraz z niewinnemi dziemi od gruntu, lecz zlicytowanoby grunt, nie dajc go czowiekowi obcemu, który

gruntowe. ci,

W

i

przyszedszy

go oceni ar,

i

adnego zabiegu do tego posiadania, nie umiaby po wikszej czci uwaaby takich nadanie prdzej za ci-

anieli

bez

dobrodziejstwo

za

za

i

dorobienia si majtku.

sposób

Wierzyciel zostaby zaspokojony, dzieci nie

byyby cakiem ogoocone

z majtku, a nabywca gruntu staraby si wszelkiemi siami utrzyma si przy nim. Std wynikoby polepszanie gospodarstwa pomidzy wieniakami, uznanie potrzeby uiszczania si z wszelkich obowizków, dalej

do pracy

zachcanie

i

zarobkowania wocian, aby przez naby-

ch

posiado zapewni los komorników t. p. powstaaby ta sama do zarobkowania na widok monoci przyjcia do posiadania,

gdy

dotychczas

wanie innych gruntów mogli rozprzestrzeni dzieci.

U suebnych za kady

si zmuszonym

prónowaniu,

uczyni

Nie

trwonionoby

pijatykach

Wszelkie

produkcyi.

zado

aby

potrzebom.

targach, nie

i

byby w monoci

gospodarz i

nieposiadajcy gruntu tylko tak dalece widzia

pracy,

do

maym

bardzo

i

i

fabryki

swoim codziennym,

marnie

byoby braku

udoskonalenia

miayby

duo

czasu

si na

i

robotnika, a

swego

atwiejszy

kady

gospodarstwa

wstp do

na-

szego kraju. »

Zarzut, jakoby

w

tym wypadku

ci zakupywania gruntów rustykalnych,

gdy ju

miejsca,

i

tak

istniejce

dziedzice, korzystajc z

zaczli

dominikalne

dostatecznie uprawiane dla braku robotnika.

W

je

nabywa,

grunta nie

takim

mononie

ma

mog by powik-

razie

si wasnemu interesowi byoby nierozsdnem. A zreszt grunt rustykalny pozostawaby takim w czyWtedy dopiero byby ustalony stan niezawisy ichkolwiek rkach. wiejski, bo takim nie mona uwaa teraniejszego, opierajcego si li tylko na opiece szczodrobliwoci dziedzica, skoro wieniak nie poprzestrzeni

szenie

sprzeciwiaoby

i

i

trzebuje

nata

>Na

niaków

tej

si, pracy

podstawie

daleko

umysu dla utrzymania swojego bytu. monaby znale sposób wspomagania wiei

skuteczniejszy

od dotychczasowego,

cicego

nad-

—

46

gdy

zwyczaj na majtku obywatelskim,

ci

— wocianin, dostajc

atwo-

z

czci przepada ona dla dziedzica, nie wywierajc podanych skutków na byt wspomoonego, który, spuszczajc si na t zapomog, trwoni, co ma, nie mylc Nie dziw zatem, e dobry gospodarz jest pomidzy choo jutrze. pomoc,

nie

umie

oceni. Po wikszej

jej

pami tak rzdkiem zjawiskiem.

»W

mog

wasno

gdyby

razie,

mógby kady

pewn dawaa hypotek, czciow zapoprzepisany procent z wypat ra-

gruntu

pewny kapita na

dziedzic przeznaczy

poddanych,

poycza

na

Byby to rodzaj dnoci dla suebnych

instytutu

kredytowego dla wocian, a oszcz-

dla

tami.

i

nie posiadajcych gruntów, którzy,

w

nadziei

wasnoci, mogliby tame skada na procent oszczzarobku. Std wynikyby niewypowiedzianie dozasug dzon Wieniak w przekonaniu, e trzeba si bre skutki dla wszystkich. uici z powinnoci, lub, w razie zacignicia dugu, tene spaci, albo zosta z wasnoci wyzutym, bdzie chodzi starannie okoo swego gospodarstwa; dziedzic w przekonaniu, e mu dana zapomoga nie nabycia

jakiej

cz

i

przepadnie,

zapomoe, jak teraz,

owszem,

lecz

procent przyniesie, atwiej

jeszcze ustalony

bdzie przymuszony, odda si w rce

a wieniak, przyciniony potrzeb, nie

w

pomocy

nieuzyskania

razie

paskiej,

lichwiarskie, które pochaniaj cay jego majtek, ydowskie mamy, niestet}', bardzo czste przykady. i

»Zwrómy

teraz

wacicielu dóbr

ci.

w

dobrym

bycie,

uwag

na wszelkie odpowiedzialnoci, które na

Oprócz obowizku utrzymania swej gromady

odpowiada on

datków, za porzdek

i

jak tego

za

jeszcze

uiszczenie

jej

policy miejscow, za odstawienie

i

si

z po-

pobór

re-

t. d. Kto z nas nie cierpia ju za nieumiejtno, lenistwo nieuczciwo swojego mandataryusza? Przytem wocianin, od dawna przyzwyczajony uiszcza si tylko panu ze swoich powinnoci obowizków, zostaje dotychczas w przekonaniu, e wszelkie istniejce obowizki s przez pana wymylone na jego korzy si uskuteczniaj. Dalej obowizek utrzymywania policyi, poszukiwania zo-

krutów

i

lub

i

i

dziei, zbrodniarzy,

karanie

w

pierwszej

wóczgów,

a

instancyi lub

w

razie poszlaki jakiego zawinienia,

oddawanie do wyszych

nadto

niajce

sdów

—

nienawi w ciemnym ludzie pociga za sob a czsto zemst. Std tak czste w kraju naszym poary, pocha-

wszystko to budzi

majtki

obywatelskie

i

i

wywierajce przez

skutek na ogólny stan naszej prowincyi.

to

samo najgorszy

47

»

Gdzie le, tam radzi potrzeba.

wyobraenia

pochodzce

i

Zmieniwszy

bdne

wszelkie

przewagi, któr

z urojonej

nam

daje

prawo

sdz, iby stosowniej byo pozby si zachowujc sobie zwierzchno patrymo-

posiadania pierwszej instancyi,

ogromnego

tego

ciaru,

nialn, dopóki nasz lud przez dalsze wyksztacenie fizyczne

do

nie dojdzie

obowizki. Ten

czuy

kraju

nadanie

j.

moe

tów,

dy

cyi

wocianom

nietylko

szych,

na przeszkody

szkodom

oyska,

którzy

ludu,

ojców,

w

Najj.

Pana,

nia

i

Zadaniem

potrzeb.

w

lub zmienia

je

wzrasta-

i

wiatlej-

jest

naturalnym biegu,

którzy

zostanie

postanowili za

zalepionych

przeszkody

prob

aby, nie przerywajc

dy. Ju

czas, cel

abymy

o

w

nam bogie

ludzkoci, dajc sposób

dziaania

przekonanie, i

niejak

przyjdzie, przez

uchodzimy za ciemiycieli

polepszeniu

pozwolenie

swego

poszli to-

oswobodzenie stanu

pikny pomys do skutku

ludzi

Naley wic

koryto.

wszelkim niepowetowanym

zapobiedz

do którego

ten

oczach

za najwiksze

najpokorniejsz

daniom

przerywa

celu,

Nieche

wiejskiego.

niema stagna-

i

ksztaceniu si ludzkoci

przymusi rozhukany ywio,

i

rem naszych nas,

posiadanych przez nich grun-

taki kierunek, aby spokojnym trybem Strumie wezbrany, skoro w swoim biegu

zabezpieczenie

dosign

skute-

nada mu

natrafi,

stosowne

przez

od razu

dalszego postpu.

zatrzymywa tego denia

nie

postpowa.

dalej

w

mniej

moralnych

i

moe by

nie

dziaaj nieustannie

naturze

tern

co waniejsza,

lecz,

coraz

wasno

na

w

materyalnych

jej

powinien,

nam utorowa drog do

na t}'m wiecie,

niu

stanie

wyej wspomniany prz}'gotowawczy rodek,

Tylko

Wszystkie siy

moralne

i

speni zupenie swoje kady dobrze mylcy, o dobro swego

do którego

obywatel,

osignity.

cznie t.

cel,

w

gdzie bdzie

stopnia,

jego bytu.

w

tym

emy

Skadajc

celu

ucz>'nili

u stóp

zado

rkojmi do uszczliwie-

wyksztacenia naszych wspóbraci Do

tak

do

zapiskach

w

spoeczestwu polskiemu normalnym rozwoju ekonomicznym smutnego wyniku pisze Kazimierz hr. i

memoryau

swojego

— —

Gali-

spoe-

i

Krasicki

doprowadziy niewtpliwie

usiowania dwóch ówczesnych wrogich sobie prdów,

uwaajc oswobodzenie wocian

rzd

przeciw nim sa-

jego póniejszym

cznym.

w

Pana o rozszerzenie

proby komisy zwo-

tej

zwoania komisyi, bo tymczasem

do

wcale

take przeciw krajowi

lecz

w

ju

katastrofa z lutego

wocian odegraa rol

bodzenia

cyi

do Najjaniejszego

wypadnie*.

spada na z

prob

zakresu dziaania, dopiero po zaatwieniu

których kady,

z

za najskuteczniejszy

rodek do do-

picia dyametralnie przeciwnych sobie celów, nie chcia dopuci, aby drodze przez ta ywotna sprawa przeprowadzona zostaa na legalnej waciwie do tego powoanych wacicieli ziemskich. tej walce, jak

W

zwykle,

silniejszy

polskich

pierwszy z

zwyciy. Podobnie

pod panowaniem krok do rzdu

rosyjskiem,

w

celu

ziemiach

gdzie szlachta litewska zrobia

wyswobodzenia ludu,

odday przeprowadzenie oswobodzenia

roku 1863

w

stao si póniej

w

a

wypadki

rce rzdu«.

Urzdowe pogrzebanie inicyatywy szlachty galicyjskiej w dziele wocian nastpio w cesarskiem postanowieniu z 22 marca

uwaszczenia

1846

roku

sków,

—

cych

o

tak

uchwaach sejmowych z roku 1845. »Co do wniotyczodnony ustp tego postanowienia

—

opiewa

si komisyi

dla

prac

przygotowawczych

niejszy ta

rze

Pan

na

póniej

komisya do dziaa

rozporzdzenie,

przyczem

sobie

Najja-

postanowi,

swoich nie przystpowaa, dopóki

w

tej

aby mie-

rozporzdzenie nie nastpi «.

O

wspomnianych

w

zapiskach

pokojcych ruchach pomidzy

w urzdowym

e

celu uregulowania

zachowa

wociaskich

ksig gruntowych posiadoci

w

Kazimierza

wociastwem

protokole sejmu stanowego,

si ma do czynienia

hr.

Krasickiego nie-

niema adnej wzmianki

chocia widocznem byo,

symptomami gronej sytuacyi. Widocznie komunikowano sobie nawzajem niepokojce spostrzeenia, a niepodobna nawet przypuci, aby przytem nie

tylko na poufnych

z

zebraniach

—

—

56

wprowadzono tych spostrzee wprost w zatrwaajcy zwizek z szalon robot skrajnych ywioów, przygotowujcych wybuch lutowy z ukryt demoniczn robot zawistnej szlachz roku 1846, z jednej, przepaci midzy gmin a dworem, pogbienia okoo biurokracyi cie i

midzy

wiadcz

tern

autorów

i

e

dziedzicami a poddanymi, z drugiej strony.

o

tnie,

w

katastrofy

roku

tak

byo

Franciszka hr. Wiesioowskiego.

1846,

—

moliwych podejrze rzdu wybraem swoim pamitniku ^)

»Dla odwrócenia wszelkich

w

i

w

sejm

dziy tam

tego

naszych

z

Lwów

rodzaju.

co

obywateli,

—

utrzyma, a

w

si nawet

znaleli

tacy z

rzd przedsiwemie

jakie

zapewni

najgorszym nawet

to

pomidzy

na to prezydenta gubernialnego, Kriega,

czynili

Krieg

By

Lwowa.

zastaem spokojny, a lubo docho-

niepewne wieci o jakich zaburzeniach,

stron

wkrótce nastpi majcych, lubo

nym, zapytujc go,

si, jako

mundurze stanowym, przy szpadzie

kapeluszu stosowanym, na sejm postulatowy do

ostatni

pisze ten

—

wiadek wspóczesny w czonek Stanów galicyjskich,

isto-

jednego z najgówniejszych aktorów

zwierzenia

i

ich,

w

niema

razie zaburzenia

aby pokój

kroki,

uwa-

w

kraju

tem nic strasznego,

potrwaj duej nad

nie

trzy

pokoju. Szlachta sejmowa powtarzaa z za-

poczem bdzie sto ten dowcip pana prezydenta, posiadajc lepe zaufanie

dni,

lat

dowoleniem

w o

mdro

niezmiern

porzdku.

cieli

zniesienie

drodze

pomoc rzdu

z

który tak

lekceway

sobie siy burzy-

lwowskim toczya si kwestya

sejmie

Wikszo bya za tem, aby na legalnej zamieni j na czynsze, lub na wykupno.

paszczyzny.

sprzeciwi

Krieg

rzdu,

Na ówczesnym

si temu

i

udzi

obietnicami,

wszelkich

uywajc

spryn, aby rzecz t zniweczy. Szlachta z caym zapaem rzucia si pomidzy sob: jedni za, a drudzy przeciw projektowi temu. A nawet

ci,

co wiedzieli o robotach naszych,

czy

te rozmylnie, chcc

rali

na seryo sejmowe projekty,

pi

nie

nia barona

dla

wydrze nam bro gdyby

z rki, popie-

nic innego wkrótce nast-

Kriega

ostrzeenia szlachty

podniesione

byy

na ich autentyczno pozosta historyi

')

1868,

to

jak

miao«.

Gdyby owe poufne

eby

przez

czy to przez niedowiarstwo,

str.

powsta

Franciszek hr.

49—51.

niezbity

jawnie

by

i

i

lekkomylne wynurze-

gono

na sejmie

protokolarny dokument,

dowód winy

Wiesioowski: »Pamitnik

biurokracyi

z

roku

za

tak,

byby

przebieg

1845— 1846*. Lwów,

— i

—

57

rozmiar katastrofy z roku 1846, winy,

która

wprawdzie dzi da si

wykaza, ale pocztkowo bya cawobec sdu kTi^t^Tznego kowicie spychana na spoeczestwo polskie, a nawet ju w brzasku ery konstytucyjnej w Austr\M, kiedy nastaa wolno sowa, a z ni histor\M

wolno bada

take

rokracyi austr}'ackiej,

zostaa

w

rycego

br.

znanem

zadanie

sprawie

^).

sieni

w

w

w

ogóle

uwaanem

materyau

gronie

pastwie popenionych, niemieckiem Mau-

dziele

byo

ludzi tak

Franciszka

twierdzeniu

hr.

spiskowej

w

historycznego

procesu

i

na sejm stanowy

zgromadzonej

szlachty,

Kriega o doniosoci

br.

i

za klasyczne

rewizyi

roku 1845, nie

wbrew

o grzechach dawnej biu-

histor>'Cznych

Galicyi

roku 1846

wane

Czy

w

(byego radcy gubernialnego we Lwowie w roku 1846) tak zamglona, e jeszcze podjte by musi

Sali

o wypadkach

i

sdów

i

rozwanych

i

przenikliwych,

w

tej

je-

eby

Wiesioowskiego uwaali koncept roboty za lekkomylne, lub

nawet za przewrotne udzenie zaniepokojonych

i

w

moe

konsekwencyi go-

podnie spraw publicznie w sejmie dla zapobieenia nieszczciu? Z pewnoci nie brako takich czonków w sejmie, a kady

towi byli

z

wymienionych przez nas pow^^ej uczestników jego niezawodnie go-

by

tów taj

do takiego wystpienia.

do czynienia

nie z

sejmem

onym wolnoci sowa uprawnionym,

mem

nawet

lecz

postulatowym,

kim postulatom krótkich

i

posiedze

ceremoniau.

tak

poselsk,

sejmem, nietylko

powoanym do

skazanym

z góry

komunikatom i

si ma tusejmem wyposa-

Jake wic w symptomów

i

rzdu,

ale z sej-

na potakiwanie

wsz}'st-

takim

kilka

zaprztnitych aktami miesznego sejmie

mielszy, bodaj z interpelacy, zaznaczajc

niepokojcych

kontroli

tylko

rzdowym, na co wyznaczono

poowy

do

pamita,

Ale trzeba

niet\'kalnoci

i

e

dzisiejszego ustroju,

w

móg odezwa samem

si gos

pytaniu istnienie

potrzeb wczesnego odwrócenia burzy.

do takiej rewizyi, a nawet jej konieczno zajdzie gdy profesor uniwersytetu w Grazu, dr. an Loserth, ogosi drukiem znaleziony w styryjskiem archiwum krajowem pamitnik Breinla, starosty Tarnowskiego z roku 1846, gonego bohatera rzezi zachodnio-galicyjskiej. Dziki uprzejmoci profesora Losertha, piszcy móg z rkopisu, do druku przygotowanego, pozna ów pamitnik i znalazt tam szczegóy, które, wraz z materyaami skdind uzyskanymi a dotd nieznanymi, pozwol mu co najmniej zainicyowa wspomnian rewizy. (Przyp. autora). Por. dodatek 1)

w

do

Sposobno

chwili,

rozdz. IX- (Przyp. wydawcy).

—

—

58

zrywajcej si dziki biurokracyi, która tak

dugo

przedtem wiatr siaa?

Popamitaby by gniew br. Kriega miaek, wystpujcy z takiem zapytaniem, a swoj drog gos jego przebrzmiaby bez najmniejszego ladu w protokole urzdowym, który spisywa aktuaryusz, z ramienia rzdu ustanowiony, a poprawia br. Krieg w ten sam sposób arbitralny, jak naprzykad referaty podwadnych urzdników gubernialnych. Wolno byo jednak szlachcie prosi w roku 1845 rzd o ulgi zapomogi

dla poddanych, bo ulgi te zapomogi dostaway si im porednictwem biurokratów cyrkularnych w ten sposób, jak gdyby byy dzieem biurokracyi, wymuszonem na nieludzkiej opornej szlachcie. i

i

za

i

Z

tej

wolnoci korzystaa

nowym

szlachta

w

szerszym zakresie na sejmie

1845. Widocznie przywiecaa

z roku

jej

myl,

sta-

e moe w ten

sposób przez zagodzenie wyjtkowej, klskami elementarnemi spowo-

ndzy wocian w zachodniej Galicyi, da si zatamowa róowych niepokojcych symptomów, o których hr. Krasicki w swoim memoryale wspomina. Smutna ironia losu sprawia, e z tego, co na sejmie stanowym w roku 1845 dla poddanych uczyniono, czerpaa dowanej,

do

w i

miesicy póniej

kilka

niesumienna

nagrody dla zbrodniczych bohaterów

Spraw

biurokracya katastrofy z

rodki

r.

przynty

1846.

pomocy dla dotknitych powodzi zachodnich pónocnych okolic kraju, gównie w obwodzie Tarnowskim Bocheskim, podniós wedug urzdowego protokou na posiedzeniu sejniesienia

i

i

mowem przez jej

ksi

23 wrzenia 1845 roku Leon

z

Wolaski

Franciszek

nikogo

Antoni Kraiski.

i

zakwestyonowana,

zostaa

nie

urzeczywistnienia

Sapieha, a

Sama potrzeba

prosz

prowadzona bya rozprawa, zakoczona

cesarza, aby:

wsparciu

zostajcych

staa

najrychlej

jak

pomocy

a tylko co do sposobu

cznie przyjciem wniosku Karola ksicia Jabonowskiego,

rego Stany

obok niego

takiej

w

>1)

potrzebie

suma 400.000

ostate-

wedug

któ-

do funduszu, przeznaczonego ku

wocian zr. m.

galicyjskich, k.

z

dodana zo-

najwyszego skarbu,

owiadczaj swoj gotowo, przypadajce od tej sumy prowizye po 4°/o przez lat dziesi, w miar zmniejszajcej si co rok a Stany

przez 2)

czciowe spaty poyczki, z funduszu domcstykalnego ponosi. ta pomoc w razie potrzeby podwyszona bya a do sumy

Aby

1,500.000 zr. m.

k.,

liczy si majce,

cay

i

czopowego,

od

przewyki prowizye, take po 4°/^ ponosiby w stosunku podatków staych

której

kraj

to

jaki

istnia

do roku 1825«.

Nadto Leon

ksi

Sapieha podniós potrzeb zakadania maga-

— zynów zboowych

wocian, celem

dla

ywno

na

ziarna

nowski proponowa

uzna

Krieg,

br.

w

utworzenie

kadego

dostarczania im

po cenach

zasiew

i

a skoro prezydujcy,

—

59

staych

niepodobne,

za

to

tym

powag

pod

Jabo-

celu towarzystwa akcyonaryu-

szów, »któreby, ku uleniu nieszczliwym,

wielkie straty, na jakie to

przedsibiorstwo

byoby naraone, ponie byo gotowe «.

myl usun

Krieg z obrad

br.

ks.

czasu

rzdu,

T

ostatni

e

»to do-

by

pozosta-

sejmowych, owiadczajc,

browolnemu porozumieniu si osób prywatnych musi wione*.

Powysze uchway sejmu stanowego z

zatwierdzone zostay przez

1845 roku, a sumy potrzebne polecono asygnowa

cesarza 6 grudnia

bukowiskiego grecko-nieunickiego funduszu religijnego. O przydecyzyi cesarskiej zawiadomio prezydyum gabinetowe wy-

chylnej

w urzdowym

dzia stanowy z tym, pisanym, dodatkiem,

e

»

oznajmi, jako o gotowoci ofiar

wocianom,

w

obrad sejmowych za-

protokole

Najjaniejszy Pan rozkaza Stanom galicyjskim

do

ich

niedoli

pomocy

niesienia

pogronym,

z

wasn

upodobaniem

z

nawet

powzi

wia-

domo«.

Do ceremoniau sejmowego naleao wtedy take uchwalanie kocowi sesyi. Adresy te byy w latach poprze-

adresu do tronu ku

dnich krótkie, i

krótko

w

swoim urzdowo-dzikczynne,

tonie

w

odzyway si

nich

gówne

yczenia

do wikszego uwzgldniania jzyka polskiego

W

1845

roku

niemal

poprzedni,

w

szkoach

e

zblia

si treci

jest

potrzeb

i

urzdach.

i

krajowych,

wypad a-

tak obszerny, jak

form do nowoczesnych

miaoci w

za-

zwaszcza pomocy publicznej

dla

adresów parlamentarnych, a poniekd nawet uderza akcentowaniu

niemiao

mianowicie co

przez Tadeusza Wasilewskiego,

pominwszy okoliczno,

odmiennie, bo

den

uoony

adres,

a tylko

kraju,

uwzgldnienia jzyka wocian, reformy stosunków wociaskich krajowego. To karykaturalne z dzisiejszego punktu widzenia ciao rei

prezentacyjne

wzgldem chciao,

ile

zna

dobrze

politycznym, to

w

jego

skowych planów. A

i

bo

byo

przejte

wanoci

nasuwa si domys,

mocy byo, stan wpada w

to jeszcze

pasku sejm stanowy, nie sprzeciwi

w

e

danej chwili

aktem

pod

powanym

poprzek rozwojowi

oko,

e

rzd,

wodzcy

spi-

na

si uchwaleniu adresu, odbiegaj-

cego od oschego szablonu. Czy wobec

gwatownego prenia atmo-

— w

spiskowej widzia

sfery

—

60

bezpieczestwa dla

tem wentyl

co prawdopodobniejsze, chcia

mie

na

przyszo pozory liberalnego wic spoeczestwa pol-

traktowania politycznych aspiracyi Stanów, a

Bd

skiego?

co

bd,

ten

adres

ostatni

i

ostatniego sejmu stanowego

zasuguje dzi na przypomnienie, jako dokument

wiadczcy

bnie

w

historyczny, pochle-

w

o tem pokoleniu szlachty polskiej

pa

miesicy póniej

kilka

miay

siebie, lub,

Galicyi, na które

Oto brzmie-

ciosy tak straszne.

nie tego adresu:

i

Ju

Panie!

» Najjaniejszy

zawiód prac

nadziej

przeszy

rolnika,

sotny

rok

w caym

kraju

znaczne przestrzenie nad rzekami

a

zalane dob3^ek wraz z caorocznym plonem utraciy tak, e ju wyywienie czci ludnoci, oraz uprawa ziemi na ten rok byy trudne. tym roku jeszcze mniejszy mamy urodzaj. zboa ju w stanie dojrzaoci na polu porosa, inna przy szczupem ziarnie may obiecuje

wod

Cz

W

ziemniaków

wydatek; z

zbiór

wiksz odnowiy si srogoci

w

spady grady,

miejscach

niepewny,

jeszcze

klski

a

rozleglejsze okolice

i

elementarne

zajy.

powodzi dotknitych cae wsie zniszczone, caa wyywienia, bez dachu, ogoocona z byda, z paszy

zinach

bez

ego,

ze

uynion

sprztów ziemi

odziey, opuszcza potem ojców

i

i

rozchodzi

Wyczerpane dawniejsze

w

ni-

ludno

ich

dla pozosta-

swego czoa

i

si o ebranym chlebie za zarobkiem.

przeszoroczne

i

droyzn

czne zbiory zapowiadaj

W wielu

innych sroy si zaraza na bydo, a

i

zapasy, a niewielkie tegoro-

gód w

tych stronach, które nic

nie zebray.

»W

tak

wielkiem

przyjmujc na

siebie ze

szy Panie

dae,

w

i

powszechnem nieszczciu wierne

zwyk gotowoci

ofiary, których

najwyszych postulatach na potrzeby ogólne pastwa spieszn o ulg, ale o pomoc skuteczn

nie dla siebie

poddanych

Stany,

Najjaniej-

tych

piay, a których

wione dopomódz

czc. Waszej

i

upraszaj, które najwicej od powodzi ucier-

okolic

równ klsk poniosy dochodów pozbamog. Uchwa Sejmu, tego przedmiotu doty-

dominia nie

Ces. Król.

poleci. Ofiary chwilowe,

czci ludnoci

za-

dla

i

Moci omielamy si w które skarb

najwyszy

pokorze szczególnie dla

zachowania zna-

yznoci ziemi poniesie, ofiar>', do których Stany wedug si swoich chc si przyoy, za powrotem zamonoci do zniszczonych dzi okolic rycho si wynagrodz, a Wacznej

i

utrzymania

i

sza

Ces. Król.

Mo

dodasz jeszcze jedno

któremi serca wiernych poddanych swoich

dobrodziejstwo

wieo

sobie

do

tych,

zobowizae.

— Rok

klskami wsawiony równie pamitnym bdzie Twojemi, Mi-

ten

ociwy

—

61

Panie, dobrodziejstwami.

»Wraz

z

ca

monarchi skadamy Waszej

Ces.

Król.

Moci

czue dziki za skrócenie suby wojskowej. Skadamy równie dziki ask, z jak przebaczy raczye niektórym ziomkom naszym, za polityczne wystpki pod sd pocignionym. Dokocz, Miociwy Panie, dziea dobroci, zatrzyj pami ez, które niejedna rodzina jeszcze wy-

za

lewa, aby »

Król.

i

my wnukowie

Uznajc

Mo

Miociwy

wano

koszta

elaznej dla kraju,

kolei

budowy przyj na

tej

przyspieszy

Panie

Twoje wspominali. raczye Wasza Ces.

nasi tylko dobrodziejstwa

i

skarb najwyszy.

Rozka

konieczny przyszej

wielkie dzieo,

to

pomylnoci naszej warunek. Wiele rk pracowitych bez sposobu zatrudnienia wyglda zarobku z tej budowy. Przy takiem ubieganiu si robotników, nigdy ta budowa taniej nie bdzie moga by wykonana, a nigdy

dozwolony zarobek

tak wielkiem

jak teraz nie stanie

si do-

brodziejstwem.

>W wyszym

bog

stopniu

jeszcze

przyszo poprawa

ni

kolej

uregulowanie

i

któremi wybranej z grona Stanów komisyi

elazna rokuje krajowi

stosunków

zaj

wociaskich,

si Miociwy Panie

pozwolie. »

chciej

Pokorn prob Stanów o rozszerzenie dziaa przyj askawie. Nie jest Ces. Król.

Mo

Wasza

bd

zamiarem zgromadzonych Stanów narusza czyj

mowa

prawa dobrze nabyte, wznieci obawy lub

tej

komisyi

bynajmniej

wasno,

odej-

nadzieje, któreby

tamowa produkcy jego umniejszy lub spokojno wewntrz narazi mogy; owszem Stany chc wszelkie prawo uwici, ale jego korzystnemu uywaniu stojce na zawadzie da spoprzeszkody usun, otworzy pole dobrowolnym ukadom krajowego

bieg gospodarstwa

i

i

sobno

lepszego

rozwinicia

si tak wacicielom dóbr,

nom, ku podniesieniu krajowego gospodarstwa ciem tekstu

kademu uczyni

-W

na je

zbyt

wikszo,

z

niej

daje

jak

tej

wocia-

niespokojnemu poruszeniu powodu

zakresie ograniczona

owoców.

e

powszechnie, Stany,

dóbr z rónych okolic, zaniesienie

jak

bogactwa, a odji

pre-

niepodobnemi.

ciasnym

oczekiwanych po

noci czu si

przyszo

i

pokornej

w

potrzeba

suy moe

po najwikszej

rozszerzenia

za

dowód

czci zoone

wikszej nad zwyczaj

proby do

komisya, nie przyniesie

liczbie

jej

ta

dziaal-

znaczna

z wacicieli

zgromadzonych,

stóp tronu uchwaliy.

—

dziki pokorne skadamy Waszej Ces. Król. Moci,

»Nakoniec

e askawie poleci nie

mog

—

62

raczy, aby

c.

wadze wziy pod rozwag,

k.

w

niektóre przynajmniej nauki

akademii realnej

czy

by w

mowie owiad-

wykadane. Co do wyboru przedmiotów zgadzamy si z czonem wysokim rzdom krajowym przez nasz wydzia zdaniem. Skutek, Najjaniejszy Panie, wkrótce okae poytki tej askawej Wasze polskiej

Moci

Ces. Król.

decyzyi

i

nia powoli

coraz wikszej

naukowych

instytutach,

w

Miociwy

Panie,

przodków

uwaamy

i

upraw

ga

nie

i

której

po

przyszoci

dobroci sobie

za najdrosze

wspieranie

wadze o

potrzebie da-

rozlegoci mowie krajowej we wszystkich i

sprawiedliwoci Twojej,

obiecujemy.

Mow

nasze dziedzictwo, a

najwitszy nasz obowizek

za

chowanie

wysokie

przekona

jej

bowiem uywanie

najwitsze prawo; o

i

za-

mowy nigdy Waszej Ces. Król. Moci baMowa ta bogata, dwiczna wyksztacona,

tej

przestaniemy.

i

wikszego jeszcze wyksztacenia zdolna, posiadajca dziea we wszystliteratur, która ju przestaje by nieznan Eukich gaziach nauk ropie, gdyby od nauk szkó bya na zawsze oddalona, zstpiby musiaa do rzdu mów prostego gminu, a ten gmin cywilizacyi innych narodów przyjmowaby nie zdoa, skoroby w mowie wasnej ich wiadomoci wynalazków przyswaja sobie nie móg. »Jeeli na teraz. Najjaniejszy Panie, nie widzia si spowodowanym przychyli si do pokornej proby Stanów o dozwolenie poda w tej mowie do sdów w sprawach spornych, nie tracimy nadziei, e przy ustanowieniu nowego kodeksu sdowego na usilne w imieniu blisko piciu milionów wiernych poddanych Twoich zaniesione bagania nasze wzgld askawy mie bdziesz raczy. Szanui

i

i

i

jemy

wol Twoj, Miociwy

Panie,

i

gdy

wyrzek,

e w

sprawach

uywanej dotd w sdach mowie pozosta, t za mow z dawnego uywania jest aciska, domagamy si jedynie, aby tej woli Waszej Ces. Król. Moci stao si zado, a ze smutkiem donie musimy, e si jej zado nie dzieje. Sdy bowiem spornych

w

chcesz,

aby

przy

Galicy i, odrzucajc nawet

niemieckie

w

spornych

i

w

sprawach niespornych podania polskie,

niespornych

przyjmuj,

wyroki

i

rezolucye

po niemiecku stronom na ich aciskie podania wydaj. Gdyby w ten sposób jzyk niemiecki wszed w zwyczajne sdów uywanie, juby od tego zwyczaju, gdy raz si zadawni, trudno byo póniej na ko-

rzy mowy »

krajowej

odstpi.

Gdyby za wspomniane powyej

postanowienie

Waszej

Ces.

— Król.

nych,

w

—

63

Moci cigao si tylko do pism sdowych w sprawach miemy ponowi pokorn prob aby Najjaniejszy

spor-

Panie

,

sprawach

w

niespornych,

sprawach

nobilis iiidicis officii,

wach spadkowych, opiekuczych, tabularnych, podania

mowa

w

spra-

polskie przyj-

rozkaza.

>czymy

do

tej

proby

cznych urzdników wymagana

jeszcze

t

drug, aby

znajomo

od

jak

polity-

sowyranie polskiego jzyka, przepis ten na urzdników sdowych rozcign askawie rozkaza przy egzaminie kandydatów z mowy polskiej zastosowywa t formalno t surowo, które s przepisane przy innych egzaminach. Mowa polska bowiem nie jest dyalektem adnej mowy sowiaskiej, lecz mow osobn. Miróny stopie uprawy dzy ni a pobratymczemi mowami przez wiek

wiaskiego,

jest

nie jakiegokolwiek

lecz

i

i

i

i

nastay rónice, które nieraz podobnemu brzmieniu

nawet przeciwne wiaskiej

kowa

nad

szkodliwe

W

i

dokumentami

do tronu.

znaczenie.

sdzia, i

Przy

znajomoci wic

innej

ale

so-

nieumiejcy po polsku, majc wyro-

zeznaniami polskiemi,

by

naraonym na

niepowetowane pomyki*.

niespena

1846, szydercza ostatniego

nadaj

mowy mógby

inne,

niet}'lko

sejmu

pi

miesicy

odpowied

póniej

zasza

losu na oczekiwanie,

stanowego

w

sprawie

z lutego

katastrofa

poczone

wociaskiej

i

z z

uchwa adresem

IV.

Epilog Stanów galicyjskich

(II).

Abdykacya Stanów.

W

tern

z lutego

bezinteresownie

sce tak

przez

stosunków wociaskich

w

cikiem pooeniu,

nad wszelki wyraz

Galicy krwawe w}'padki

marca 1846

i

r.,

jakie

kiedy to

stanowy zainicyowanej

sejm

wtrciy

w

miej-

reformy

stana sprawa pa-

na porzdku dziennym

szczyniana, traktowana przez hajdamack biurokracy z jednej strony

ródo

jako

nagród

krwi

splamionego

dla

denia a

w

dworów,

wrzekomego

tego

zwoywanych

dla

ogniska

sprawy ankietach

tej

Gouchowski

sierminego,

alianta

a z drugiej strony jako taran do ekonomicznego

spoecznego zmia-

i

spiskujcej

polskoci,

gubernialnych, dwaj rze-

cznicy szlachty,

Agenor

cza si

musieli

do samej tylko defenzywy, do wniesienia votum sepa-

ratum

—

zwoanie sejmu stanowego, tego samego sejmu, którego

w

poprzednim

^)

niemoc

w

kraju

jako

hr.

rozdziale

przedstawilimy,

byoby powitane

nie jako

rkojmia lepszego

pomylny wypadek,

jeeli

promie

zwrotu, to przynajmniej jako janiejszy

chwilowo straszn ciemnic. Prosia o niu,

wystosowanem

')

okresie

do

Dr. Bronisaw oziski:

rzdów

na

tronu

nadziei, rozpraszajcy

to szlachta

rce

»Agenor

swoich (1846-1859).

Maurycy Kraiski, ograni

i

Lwów,

hr.

galicyjska

prezydenta

Gouchowski

1901,

str.

w

poda-

gubernialnego,

7—43.

w

pierwszym

— br.

po wyjedzie genera-gubernatora, Arcyksicia

Kriega, który teraz,

Ferdynanda

woaniu,

do Wiednia, albo

d'Este,

rzdów

ster

w

Kiedy

w

w

jesieni

1846 Rudolf

osób

miay w

Aleksandra

w

w

formie

i

Stadion, brat póniejszego

objeda grona

z

kraj

i,

stosunkach,

memoryay,

i

jednego

w z

na pozór

w

chci

szuka zetknicia

otrzyma od zwoanie sejmu

szlachty,

których

gównych

dezyderatów.

swojej krytyce

i

^):

>Aby reprezentacya stanowa, szerzona

proby

Kriega

br.

caego systemu rzdowego memorya Fredry zaczyna sformuowanie ycze potrzeb kraju

hr.

sposób

ten

osobistociami

przedstawienia

odzywa si

stanowego

Nawet

hr.

dla poinformowania si o

wybitniejszemi

z

wielu

dla niej gubernial-

spraw

dalszych dyspozycyach swoich.

r.

gubernatora Galicyi, hr. Franciszka,

yczliwego

razie

zjazd prywatny

uwzgldnione, a wskutek tego gubernium

Wiedniu

miao swobodne rce

si

odby

omówienia wiadomych ju wówczas, fatalnych nie zostay

w

przytem, aby,

przynajmniej

jej

nych projektów uregulowania paszcz}'zny. Za te

po jego delikatnem od-

raczej

obj, prosia

krajow}'ch

niezwoania sejmu, pozwolono dla

—

65

wol

cesarza Józefa

urzdzona, a roz-

zapewniona aktem kongresu wiedeskiego, wesza

w

odpo-

wiedni celowi swojemu dziaalno. Tak na zgromadzeniach sejmowych wnioski, t}^czce si wewntrznych interesów kraju, wolne, a dyskusye nie na kilkunastu godzinach ograniczone

winie si ze sporu

gajca ku sobie

i

zda

sob podug

dyr}'gujca

niebytno opacilimy drogo

w

potrzeby kraju, jego korzyci towniej

i

rzetelniej

zasad

Natenczas wy-

w

porzdku

poci-

kraju, i

prawa, której

ostatnich czasach. Stosunki miejscowe,

szkody ewentualne przez nikogo grun-

i

roztrzsane

bd.

wikszoci, przewana

opinia

by

nie

mog,

jak przez tych, których

bd

tycz si bezporednio. Jak protokóy obrad sejmowych nie ich treci wycigiem, ale dokadnem powtarzaniem stan si przez to u podnóa tronu wiernem zwierciadem tak zbiorowych powodów i

wszelkiego postanowienia, natenczas

brze

naród z

')

rzdu, przez

indywidualnej tendencyi

i

czy

zrozumiaego wspólnego

by odgosem

1899,

jako

rzdem

to

i

zdolnoci,

si bdzie zwizkami ufnoci

interesu.

staby

Wydzia stanowy

nie

i

do-

moe

si bowiem zupenie nieuyte-

Stanisaw Schniir-Pepowski : »Z papierów po Fredrze*. Kraków, 83—4. (Memorya ten znajduje si take w papierach M. Krai-

str.

skiego). PISMil

BR.

tOZISKIESO

5

—

—

66

zatem mie, aczkolwiek pod supremacy rzdu, ile niezawis dziaalno. Poczenie wic urzdów w tych monoci dwóch instytucyach w jedn jakoby osob nie zdaje si by odpowiedniem jego przeznaczeniem. Podug najwyszego postanowienia,

Powinien

cznym.

dwóch doradców, wybranych liarzy

Ci doradcy, zmienieni

zajci specyalnym referatem,

i

miao

grona obywateli stanowych,

z

siada na obradach gubernialnych.

si

stali

w

za-

konsy-

nieuytecznymi

dla kraju

zupenie «. Wszystkie i

1847

miny

tych

latach

w

byy

przedstawienia

te

bez zwoania sesyi

gos

by

stanowego

sejmu

jednak daremne.

Lata 1846

wanie

sejmu stanowego, chocia tak potrzebny dla

sprawy

wociaskiej.

Dziwnem

zrzdzeniem

wezwanie

i

W

do

zaproszenie

odpowiedzie na

to

odbycia

systemu

obywatelskiemi skim,

e

wym

Metternichowskiego

ustroju

uznano

nie

wzbierajcej

pomoc

za

w

dobie

tej

chciay reform ckich, ale hr.

t obj

gn której

w akcy

take

i

proszenie do udziau:

sznie

w

stanow

duchu zwyciskich pr-

Wymagaa

z góry skazana

wszystkie

wziy

bya

»Najj.

Stany

szerszy

w

okresie

na zwichnicie. Bez-

centralne sfery

cesarski

reskrypt

rzdowe

w Wiedniu, Wojciech w tej mierze, wci-

Stany innych prowincyi, nic

Pan

kwietnia

1

w wpyw

jaki

1848

wyczajc r.

Galicyi,

nastpujce

za-

reskryptem z dnia 17 marca 1848

niemieckich

pod rozwag,

oby przyzna

ona jednak poprze-

tem samem

a

tylko Stany dziedzicznych prowincyi austrya-

wykonujc

,

Burgu wiede-

powiedzie si ocali

rewolucyjnej,

fali

wydzia stanowy otrzyma

wezwa

w samym

marszaek Stanów dolno-aush-\'ackich

Montecuccoli

swobodami

bliej

jeszcze

najwyszego stopnia

do

(marzec 1848),

wydaniu cesarskiego ma-

i

samych Stanach,

ju poniekd

burzliwym

radne

w

jej

1848.

r.

i

niezbdnej reformy.

dniego utorowania drogi

w

ju anachronizmem w dotychczasoda. udzono si jednak nadziej, e, po-

albo raczej przeksztaci instytucy

tak

tak

instytucya stanowa jest

utrzyma si

kae

a sytuacya

wiedeskiej

to

Galicya

sejmu stanowego,

Stao si

nieokrelonemi

z

politycznemi,

i

mimo gwatownie

dów

tego sejmu,

wezwanie odmownie.

konstytucyjnego

otrzyma

o zwoanie

pierwszej zaraz chwili rewolucyi

po zamaniu nifestu

potem

wkrótce

losu

dokd saa daremne proby

stamtd,

krajów dziedzicznych, aby spie-

sposób czwartemu stanowi nalea-

na obrady

stanowe

swoje wnioski co do odpowiadajcego duchowi

i

aby

przedoyy

czasu przeksztacenia

— urzdze

ulepszenia

i

—

67

municypalnych

Na

gminnych.

i

putatów stanowych z kilku prowincyi powszechnie

gruntownego, jednolitego

celem

yczenie, aby,

na

prowincyonalnych

sejmach

wszystkich

spiesznego zaatwie-

i

zarówno wanych

nia tych dla wszystkich prowincyi

konferencyi de-

gono wyraono

i

omówione byy

wnioski

,

spraw

pilnych

i

bezzwocznie przez wspólny wydzia wszystkich prowincyi. Na pomie-

zgodzono si na to, e wydzia centralny ma przewstpne obrady nad dwoma punktami, mianowicie:

nionej konferencyi

prowadzi

w

1)

tylko

urzdze

ksztacenia

przedoy

municypalnych

i

wydzia

kich

obrad

celem umoliwienia

centralny,

a

sprawie prze-

obrad

rezultat

i

jak najr}xhlej

zwrócono si do mnie

z

zebra si

prob, abym

bezzwocznie wystosowa do Stanów o wybranie

czterech

czonków

i

z

e

wszechstronnych a szyb-

ma do grona swojego powoa po

kadej prowincyi

w

czterech

czonków

Wiedniu.

Wreszcie

powodu nagoci sprawy wezwanie

wsz\^stkich prowincyi

w\^prawienie ich do

natychmiastowe

Przewiadczony o potrzebie takich obrad przedwstpnych, energicznego wspódziaania wsz\'stkich Stanów,

Wiednia.

zgodnego

celem

w

2)

i

gminnych,

do uchway poszczególnym sejmom prowincyonalnym;

dalej

z

rozszerzenia inst}^ucyi stanowych

sprawie

i

e

sam rzd musi sobie ycz>T takiego zjednoczenia, waham si uczyni zado w}Taonemu yczeniu upraszam Stany przekonany,

i

nych prowincyi, aby deputatów swoich

wysay

nie in-

na konferency, roz-

si majc 10 kwietnia. Stany dolno-austryackie ustanowi zaze stanu miejskiego, po dwóch deputatów ze stanów wyszych tak drogiego, poruczyy czasu ani jednego dnia z nie straci aeby

pocz raz i

i

dwom

komitetom zajcie si pracami wstpnemi do zaatwienia dwóch

powysz}'ch

k\\-estyi.

Zawiadamiajc o tem najuprzejmiej Stany innych

wyraam yczenie, aby w tych wanych naradach wstadna prowincya nie bya pozbawiona reprezentacyi. — Wie-

prowincyi,

pnych

de, 28 marca 1848

W

—

r.

Wojciech

hr.

Montecuccoli)

tom

5,

i

gówna

r.,

stara

jakkolwiek przewidywa

ofiara

'),

wiedeskiego

w

których upa-

ruchu

rewolu-

w

ten spo-

si upadek swój upikszy

nadcigajc burz

i

stara

»Aus Metternich's nachgelassenen Papieren*. Wien, 1883.

si

jej

(Cz

rozdzia kocowy;. 5*

za-

II,

— pobiedz projektami

—

68

danymi stosunkami wskazanej, a miano-

reformy,

celem wytworzenia centralnego

wicie projektem reorganizacyi Stanów,

ciaa reprezentacyjnego,

móg z powodu w rzdach swoich

utrudnie,

powoanych razem

wania

naw pastwow

uwaa

colego

nia projekt

byo

tak

z nim,

pod chorym

tak,

e

byoby moliwem

wet rekonstrukcyi

W

wego.

ministra hr. Kolo-

i

lem wykonania tego

fatalno wikszej

projekt

Austryi wezbranej fala ta

Montecuc-

hr.

W

uoe-

chwili

wa

stanowi, jeeli nie

ochronny rewolucyj-

fali

zamaaby si bya

do gruntu

gdy

hr.

starego

ustroju

Montecuccoli zainicyowa

zaciya ju

projektu,

czci,

stero-

i

osa-

przystpienie do podtrzymania lub na-

zachwianego

chwili jednak,

nie

wogóle

obok niego, do

naley za spucizn po Metternichu.

ów mógby by moe

i

apat>'cznym cesarzem Ferdy-

i

powyszy

to

istotnie,

radzie stanu

Ludwika

albo raczej

wobec nadcigajcej od zachodu ku nej, to przynajmniej tam, o któr

ba

w

doznawanych

ze strony arcyksicia

wrata,

nandem. Jeeli

planów swoich przeprowadzi

jednak

to

owa

na nim

pastwoakcy ce-

historyc2ma

jeeli nie wszystkich, austryackich projektów

reformatorskich, która streci

si

w

daje

jednem sowie: zapóno!

Zapóno wzito si w Wiedniu do

we ju sformuowany najpierw petycyi do tronu przez Smolk Ziemiakowskiego, dni póniej powtórzony w adresie, wysanym przez reformy, a tem bardziej

Lwowie, gdzie od 18 marca 1848 istnia

w a

historycznej

w

kilkanacie

i

deputacy galicyjsk do cesarza Ferdynanda, program

polityczny, sta-

wspóczenie w rónych punktach austryackiego ruchu rewolucyjnego ukadanych programów, program tak szeroko zakrelajcy miar postulatów konstytucyjnych, e wobec tego zainicyowana z Wiednia reforma Stanów musiaa si wyda dronowczy

i

jasny, jak

aden

inny

z

bnostk. Ale ówczesny gubernator galicyjski, Franciszek

jcy nie

z

tytuu urzdu swojego

wyzuty

z

popularnoci,

na

Stanów

czele

zdobytej

w

i

w

hr. tej

Stadion, stochwili jeszcze

spoeczestwie polskiem

nie-

caem postpowaniem dotychczasowem, lecz, to gównie, wolnomylnem stanowiskiem wobec pierwszych symptomów caego ruchu, nie da za wygran, lecz owszem, podj na seryo prób pozyskania opinii kraju dla wiedeskiego projektu. Wystosowa tedy natychmiast do wszystkich we Lwowie najbliszej okolicy bawicych czonków sejmu stanowego zaproszenie na konferency, która odbya tylko

i

i

si 5 kwietnia 1848

r.

w

paacu Namiestnikowskim.

69

w dniu tym rzeczywicie odb\ie, byo liczne, bo paacu Namiestnikowskim 94 czonków sejmu stanowego. Maurycy Kraiski, który w caej tej sprawie, jak wogóle w ówczesnem yciu publicznem, odgrywa bardzo wybitn rol, pozostawi w papierach swoich ^) notatki, z których zestawi si daje tak przeZgromadzenie,

w

zjawio si

bieg obrad, jak

gubernator

dzikowa bie,

obraz dalszych losów sprawy.

i

Stadion

hr.

uczestnikom

odczyta

powysze

zgromadzonych,

e

Wedug tego róda w której po-

zagai obrady krótk przemow, zebrania za jawienie

zaproszenie

hr.

ze strony miasta

si

w

pokanej

tak

Montecuccolego

Lwowa

zawiadomi

i

ju

wybrani

licz-

zostali

dwaj

projektowan konferency stanow w Wiedniu, mianowiadwokat Jan Czarkowski. ówczehurtownik Floryan Singer

deputaci na cie:

W

i

snej organizacyi

jc, nie

gmin,

mona mówi

stoecznego miasta o

»

wyborze «

Wybór ów by

w

Lwowa

wcale nie wyjmu-

znaczeniu

dzisiejszem,

auto-

odkomenderowaniem dwóch wpywowych obywateli miejskich przez rzd, a nastpi tak pospiesznie, jeszcze przed zgromadzeniem si czonków sejmu stanowego, widocznie dlatego, eby niejako stworzy fait accompli, zawizek delegacyi któr szlachta miaaby nie dopiero utworzy, lecz ju tylko nomicznem.

tedy raczej

,

czonkami Jeeli

ze swojego grona taki

mia

plan

uzupeni. gubernator Franciszek

hr.

Stadion, to za-

szachowa go odrazu pierwszy mówca z grona zgromadzonej szlacht}', Aleksander hr. Fredro, wówczas nietylko gony jako komedyopisarz, lecz take uznany w koach szlachty jako powaga polityczna, wskutek znakomitego memor}'au o stosunkach spoecznych politycznych i

Galicyi, napisanego dla Rudolfa hr. Stadiona, brata gubernatora, o

ju wyej bya mowa.

czem

spraw na stanowisku zapodnoszc potrzeb jasnego okrelenia zasad, na któr>'ch samo zgromadzenie si opiera które te jego delegatom suy miayby za dyrektyw w obradach konferencyi wiedeskiej ^). Hr. Fredro postawi

sadniczem,

i

Kady z nas zapjla zapewne samego siebie — rzek hr. wedug wasnych zapisków — jak ma uwaa zgromadzenie, »

dro

rego czonkiem

e

si

mamy wybiera

') *)

93-4).

Rkopis

Bibl.

staje. i

Dostalimy wezwanie do zoenia

delegowanych,

Ossoliskich

wic

z

we Lwowie

Frektó-

rady, ale

doradczego zgromadzenia

Nr. 2.945

(j.

w.).

Stanisaw Schnur-Pepowski : >Z papierów po Fredrze*

(j.

w.,

str.

70

decydujcem

stajemy si

przywaszczamy sobie poniekd,

;

przymuszaj nas przywaszczy

licznoci

gdy w

ulegalizowa nasze zgromadzenie, a

wszelk dyskusy rozpoczniemy, ska pryncypiów, wyuszczonych Przez to zaspokoimy

e

kraj,

to przez

emy

nietylko

to

drog,

jednogonie

e

lub

obecne zgromadzenie ze stanowi-

cay

kraj,

ale

naszym

przystpili do adresu.

bd

musieli

i

wybracom

wska-

owiadczenie nastpi

to

si samo przez si,

natenczas rozumie

wikszo musia si cofn

bd

i

maj. Jeeli

spodziewam, nie nastpia natenczas

wyczn

jestemy

nie

dziaa chce. jak party, ale

18 marca,

by

pomi-

wybrani z

Gdyby, czego si

adres z 18 marca podpisali.

którzy

da,

owiadczenie, nim jeszcze

adresie z

kraj,

delegowanych

na

kandydaci

dzy tych,

zboczy wikszoci,

z której

kraju,

si

ile

e

nie

zaspokoimy

tyle,

w

tylko tymi, którzy, równie jak prawie

Przez

reprezentacy

sobie

Naley si wic cho

jego imieniu dziaamy.

oko-

czyli

nie

za zasadami adresu z 18 marca, nie

mie

udziau

w

dzisiejszych

naradach «.

zrozumienia dalszego przebiegu sprawy, musimy bodaj pozna ten adres, albo raczej petycy, dla odrónienia od wrczonego cesarzowi przez deputacy galicyjsko-krakowsk

Dla

w

zarysie

adresu,

1848

dnia 6 kwietnia

nej

Otó

r.

potrzeb zwoania sejmu,

ale

petycya

i

na wstpie podnosi

ta zaraz

sejmu na szerokiej podstawie konstytucyj-

zorganizowanego.

»Od dwu marca 1848

lat

—

r.

—

w

opiewa wstp

tak

Królestwie

Galicyi nie

lwowskiej

petycyi

zwoano

przed ciele

Najjaniejszego

tron

dóbr

i

nia

som

porzdku

w i

interesie

pomylnoci

s

móg,

Lwowa spowodowani,

mieszkacy

kami znagleni

Pana zanie

Pozba-

sejmu.

wieni jedynego organu, przez któryby kraj swoje zaalenia

yczenia

i

waci-

podpisani

a dzisiejszemi stosun-

krajowej,

w

utrzyma-

interesie

prawnego rozwijania si postpu, odpowiednego

dzisiejszym,

uda si do

po usunicie przyczyn

Ciebie,

niedoli kraju, a

18

z

Najjaniejszy Panie,

wysuchanie susznych

cza-

ufnoci

z i

dzisiej-

szym czasom odpowiednych ycze... Dla niedostatecznej na sejmie prezentacyi

mieszkaców

kraju, nie

mona pozna

re-

prawdziwych potrzeb

krajowych...*

Nastpuje zniesienia

potem,

paszczyzny,

z

oprócz

kategorycznego

dania

>zupenego

czego galicyjscy waciciele dóbr swoim pod-

da

danym dar uczyni chc«, cay szereg (13 punktów), wyczerpujcych program liberalno-narodowy ówczesnego stronnictwa konstytu-

—

—

71

cyjnego (samorzd administracyjny, zniesienie cenzury, powszechne za-

sdy przysigych, równo wobec prawa czele zaczo w kraju

prowadzenie szkó ludowych, i

t.

które ze

d.),

nadawa

Smolk

Ziemiakowskim na

i

ton polityczny. Czwarty punkt tego programu opiewa: »Re-

wizya konstytucyi

stanowej

wszystkich klas mieszka-

reprezentacya

i

ców na sejmie, który jak najrychlej zwoany by ma«. To samo danie zostao powtórzone w póniejszym adresie kwiemiowym jako punkt pity w nastpujcej formie. » Zwoanie jak najrychlejsze Sejmu, czyli zgromadzenia

wyrobionych

stytucyjnych,

podstaw ma

by

przez

reprezentacya

narodowego, wedle zasad kon-

Gówn

komitet.

i

konieczn jego

bez rónicy klas

narodu

i

wyzna,

skada si bdzie z duchowiestwa, posiadaczy ziemskich, obywateli miejskich, wocian wszelkich inteligencyi, chociaby nie majcych wasnoci «. Owiadczenie hr. Fredry byo bardzo niewygodne dla gubernatora, hr. Stadiona, nietylko ze wzgldu na daleko idce postulata peprzeto

i

tycyi

lwowskiej,

improviso szy od

r.

wnoci

nadto

lecz

charakter

i

e

dlatego,

reprezentacyi

kraju,

nadawao zgromadzeniu do czego rzd,

1845 nawet potulnego sejmu stanowego,

si stawia zgromadzonym, przyczyni

nie zamierza.

e

hr.

Zacz

w

nie

tej

ex

zwoaw-

chwili z pe-

tedy hr. Stadion przed-

Montecuccoli wystosowa swoje zapro-

w tem bdnem mniemaniu, i tak samo jak w Dolnej Austryi, w Galicyi Stany zgromadzaj si w porze wiosennej na sesy take zgromadzeniu nie moe by przyznana doroczn. Skoro tak nie jest powaga legalnej korporacyi, rzd uwaa je tylko za w nagym razie szenie

i

i

poufnie zebrane grono osób, nikogo nie reprezentujcych,

oprócz

sa-

moe mu

przyzna prawa dawania wysannikom swoim jakiegokolwiek mandatu lub upowanienia w imieniu

mych

kraju,

w

siebie,

ani

te prawa

petycyi z

jako tako cel

powysze bistej

a zatem nie

ostatecznego

18 marca,

s

dania, wyraone eby jednak salwowa

czy

orzeczenia,

yczeniami kraju «.

zwoanego zgromadzenia,

hr.

Stadion

doda uwag,

e

w tej mierze osow kocu ponownie

zastrzeenie »nie przeszkadza wynurzeniu

opinii

przez

poszczególnych

czonków

iowanej ju z 18 marca. monografii o Fredrze, która, jako oparta na papierach rodzinnych, ma >Gdy przewodnicharakter ródowego wiadectwa w tej mierze. nie chcia stwierdzi wanoci dopiero mówi ten autor czcy co powzitej uchway, Fredro, Jabonowski oraz omiu innych opuporzdku

dziennym

zgromadzenia

sal obrad «. Niezawodnie przewana

ków zgromadzenia, penie jego jak

którzy za

zapatrywania

cych delegatów, Fredro,

z

—

—

cio

postawionej

a jeeli

secesy,

to

Fredr

co

do

nie wyszli z

tych nawet

sali,

misyi politycznej

opinii swojej nie

chyba

wikszo

czon-

podzielaa zu-

wybra si maj-

zamanifestowaa tak samo,

przypuci naley,

e

miaa na myli

inn drog, do tego samego celu wiodc, kadym razie sytuacya po wyjciu Fredry muwyboru delegatów. siaa by niepomylna dla hr. Stadiona, skoro w dalszej zaraz dyskuWykona go nie sam gubernator, syi dokona si zwrot znaczcy. lecz najblisi mu czonkowie zgromadzenia, mianowicie dwaj radcy Agenor gubernialni: Maurycy hr. Dzieduszycki (znany historyk) hr. Gouchowski, który wówczas by ju w przededniu swojej histow oczach hr. Stadiona uchodzi za najodpowiedrycznej karyery np. otwarte odmówienie

W

i

i

—

—

73

w razie, gdyby rzd cenzdecydowa si na powoanie jednego z obywateli kraju na to tak streszcza jego przemóstanowisko. Agenor tir. Gouchowski zgodnie z wspóczesnem sprawozdaniem wienie Maurycy Kraiski wykaza, e chocia wzmiankowana petycya, urzdowego organu która, cile rzecz biorc, jest t}'lko odgosem opinii znamienitej czducha ci mieszkaców miasta Lwowa, odgada powszechn opini niejszego kandydata na gubernatora Galicyi

tralny

—

,

—

i

jak to cigle

narodowego,

podpisay, równie jak to zgromadzenie, uwzgldniajc

j

osoby, które

przybywajce podpisy wj^kazuj, jednake

dawne urzdzenia,

nie

stanowi ciaa

mogoby

stanowiska, nie

legalnego.

Wychodzc

obecne zgromadzenie szuka

wyborów

stu z

koniecznoci dania objanie monarsze

Potrzeba

w

petycyi pod-

wyborów wynika po

stawy

dzisiejsz}'ch.

t}-ch

i

pro-

którzy nad ukon-

t)'m,

pastwa pracowa maj, co do stosunków

stytuowaniem

z tego

pooenia

i

kraju naszego. Uchylajc si od takiego wezwania, utrudnilibymy

wypracowanie obiecanej

nam

konstytucyi

narodowej,

notorycznego

wówczas

t\'lko

z upra-

której

gnieniem wygldamy.

Po

w

tem

owM'adczeniu

majc pewno,

zgromadzenie,

Stadiona,

hr.

stanie utrz>'ma

wsta po mowie

w

si

Fredr\'

pozycyi

w

tej

konferencyi

odpornej u tego

zacienionym

gramie konferencyi wiedeskiej,

e

e

ma

nie

jest

wyomu,

jaki

po-

stanowymi

pogldami

w

pro-

przeciwnie, delegacya galicyjska na

bdzie miaa ju otwarte pole do obrony

postulatów autonomicznych,

zaufania

rzd ju

petycyi lwowskiej z

poparcia

i

18 marca 1848

r.

sformuowanych, przystpia do wyboru swoich wysanników. Z urny wyszli trzej

powagi

w

ju w tej dobie goni z zasug publicznych zaywajcy obywatele: Leon ksi Sapieha,

kraju

pierwszy marszaek autonomicznego sejmu galicyjskiego (1861

Tytus

Dzieduszycki

hr.

Jako delegaci

powani

i

swojej

lwowskiego zgromadzenia

cyi,

sami zakreli sobie cele

nej,

wogóle mandatu

w

deklaracyi, przechowanej

—

podpisani

tak opiewa

— 1875),

Maurycy Kraiski.

wiadomi

,

wielkiej

i

póniejszy

ich

w ta

i

odpowiedzialnoci

musieli,

zadania

obywatele,

wobec niejasnoci

poruczonej im misyi

rce zoonego.

Uczynili to

w

papierach Maurycego Kraiskiego. deklaracya

—

brani

do udziau

w

formie

»Niej

Leon Sapieha, Tytus Dzie-

dusz>'cki Maurycy Kraiski, zaszczyceni zaufaniem obywateli wych na poufnem posiedzeniu dnia 5 kwietnia zgromadzonych i

sytua-

polit}'cz-

stanoi

wy-

obradach przygotowawczych nad ustawami orga-

74

w

nizacyjnemi

czy,

e

legalne,

Wiedniu,

mogc

nie

sobie za

najwjn-aniej

owiad-

uwaa

za ciao

ich wybrali.

sobie

Dalej

adnej

oprócz

kogokolwiek,

reprezentowania

którzy

obowizek

nie przypisuj

reprezentujce,

kraj

wagi, ani prawa

stanowych,

maj

poufnego obywatelskiego zebrania

legalnej po-

84 czonków

owiadczaj, cznie

z podpisa-

nym, przez wydzia miasta Lwowa wybranym, Janem Czaykowskim. nie uwaaj si by powoanymi do adnego stanowczego rozstrzy-

e

gania pyta, nad któremi toczy si

uwaaj:

a jako zadanie swoje

maj

wspólne

w

przesdzajc

nie

w

Wiedniu obrady,

niczem ostatecznego

postanowienia zebra si majcego sejmu, przygotowa tylko projekty

do roztrznienia

sejmowi

ustaw, które

przedoone

odrzucenia,

by

maj;

e

uchwalenia, zmienienia lub

i

pisy swoje na petycyi z dnia 18 marca b.

raone

w

niej

zasady, punkta

w adnym

t

pooywszy

nakoniec, r.,

podzielaj zupenie wy-

uwaaj

petycy objte

odstpi

raz pod-

e

jako stanowi-

stanowi bdzie punkt wyjcia caej ich dziaalnoci. Lwów, 6 kwietnia 1848 r.iucya liberalna, wydana w kwietniu i

i

a rozszerzona co

nym ywioom,

do prawa wyborczego

w

maju, nie wystarczya skraj-

dwór cesarski schroni si musia formalnie ucieczk do najsilniejszej przystani wiernoci dynastycznej, do Tyrolu. Zwoanie sejmu stanowego w Wiedniu byo

wród

takich

przed

klórymi ostatecznie

stosunków anachronizmem

nawet

w

razie

przyjcia do

—

—

79

wyboru posów z miast z gmin wiejskich. si ju nie oglda na przeyt instytucy stanow

skutku proponowanego

W i

Wiedniu

nikt

oczywicie

znaki

ycia

nikt

aowa,

nie

jej

wród

i

zapisujc

a historya,

ostatnie

jej

zrywajcej si nad Austry burzy rewolucyjnej, musi

ograniczy si do suchego

zaregestrowania

faktów

bez adnej orna-

mentyki nekrologowej.

zwoaniem Stanów austryackich, take w inzagroony do gbi w swojej egzystencyi politycznej, próbowa tym rodkiem powstrzyma lub przynajmniej zmitygowa dobywajcy si zewszd prd rewolucyjny. We Lwowie dziennik urzdowy w poowie kwietnia 1848 r. obwieci zarzdzone cesarskiem postanowieniem zwoanie » Stanów Równoczenie

ze

nych prowincyach rzd,

Królestwa Galicyi

Lodomeryi na sejm nadzwyczajny, dla naradzenia

i

si nad propozycyami wzgldem wikszego udziau, nastpnie wzgl-

dem zmiany

polepszenia

i

urzdze

municypalnych

i

kameralnych

dotychczas

w

czynnociach

odnosio si

udziau «

skiego, który

wio rzd

w

stanowych

do

tylko

adnego

Stanach

nach zostanie

W

mu w maym

mia

nie

liczy bezwarunkowo bez tylko

ograniczony

mieli

ywiou

miejskiego a nie

udziau.

wzgldu

na

to,

Na

udzia,

wocia-

ten ostatni

czy udzia

w

ySta-

zakresie przyznany lub wcale od-

ta bya niezawodnie trafna, wieej pamici tkwiy jeszcze wypadki z r. 1846, a biurokracya galicyjska skadaa si w tej dobie jeszcze z tych samych, obcych, wrogich nawet krajowi, ywioów, które umiay przed dwoma laty rozbudzi u wocian najdziksze instynkta przeciw szlachcie. Natomiast porywczy ywio miejski, zwaszcza we Lwowie, sprawia trosk

mówiony.

bo

danych

stosunkach rachuba

w

rzdowi,

wic

trzeba

byo

si

do

stanowego zawiera jeszcze

w

duchu najwyszej

To te powysze urzdowe

niu galicyjskiego

sejmu

tek:

»Sejm, który

na

mocy

woli Najj. Pana bdzie

deputowanych, gai dnia

jowy*.

przez

Wyborem

albo raczej miejski,

rad miejsk. Powoano

chwili

obwieszczenie o

tego rozporzdzenia teraz

pomnoony dodaniem miejskich

26 kwietnia we Lwowie Jego

si lwowski wydzia siejsz

ju

obranych

ju w

zwoania zwoanastpujcy doda-

przymili

sejmu stanowego.

Ekscelencya Gubernator kra-

powoaniem zastpujcy najpierw

wikszej liczby

obywateli z ich grona, za-

w

deputowanych ówczesnym ustroju

tych

wedug

zaj dzi-

dotychczasowej prak-

— dwóch

—

80

samego wydziau, a nadto jeszcze z szerokiego grona obywateli, nie nalecych do wydziau, dziesiciu zastpców, mogli liczy na którzy zajmowali wybitniejsze stanowiska spoeczne

tyki

z grona

i

e

mocy swobodnego gosympaty ludnoci. sowania, mimo to poparci s zaufaniem Cay organ wykonawczy sejmu, wydzia stanowy, uzna bardzo trafnie, e na nim ciy obowizek przedoenia Stanom gotowego to,

chocia

nie wyszli z urny wyborczej z i

ju

do obrad nad organizacy sejmu konstytucyjnego. Przy-

substratu

gotowa te wczenie Galicyi

zczonej

i

Projekt

ten

z

projekt ordynacyi wyborczej dla przyszego sejmu

ni wówczas

z wielu prac historycznych,

Poniewa

gubernialnego.

wic

skutku,

elaborat

nym, zasugujcym

obwodów Bukowiny. znanego

Stadnickiego,

hr.

wówczas czonka wydziau stanowego

i

radcy

sejm, jak wnet zobaczymy, nie przyszed

hr.

na

jako jeden z

Kazimierza

elaboratem

jest

do

pozosta materyaem archiwal-

Stadnickiego

przypomnienie jako dowód,

e

ówczesne do

powoane koa obywatelskie przejte byy zdrow mypowanymi planami rekonstrukcyi ustroju spoecznego, polityczn a tylko zawierucha polityczna swoj elementarn, ani powstrzyma ani nawet zagodzi si nie dajc si, zmiota wszystkie zdrowe zakierujcej

roli

l

i

wizki nowej organizacyi. Chociaby nawet dzisiejsz miar przyoono do elaboratu Kazimierza hr. Stadnickiego, to uderzyby on jednym szczegóem znamiennym, zasugujcym

owi

miejskiemu dzi,

posiada,

po

e

wymienienie, mianowicie tym,

na

reprezentacy

przyznaje 40-letniej,

liczniejsz,

anieli

ywioon dzi

czciowemi zwycistwami nagrodzonej

ywiou o powikszenie mandatów poselskich w obecnym Znamiennym nazwalimy ten szczegó, bo dziaacze z r. 1848 trafnie odgadli, e w tym ywiole wanie tkwi gówna sia polskoci, krpowanej przedtem pó wieku przez absolutyzm austryacki. walce tego sejmie.

Kiedy

pidziesiciu

przed

cha staroaustryackiej

zowa zowa

dzisiejszy

ustrój

mask

konstytucyjny

w

ywiou

konstytucyjne,

pooone

stanowio jeden Ciasne

z

w

przez r.

Agenora

1860,

ustroju

tej

,

du-

organi-

albo raczej dezorgani-

aspiracyi

swoich dostraja hr.

moliwe

systemie reprezentacyjnym

wybitnych punktów

wizy stanowego

konstytucyjn

Austryi,

dyplomie padziernikowym z miejskiego Galicyi

podtrzymujcy

Schmerling,

pod

do biurokratyczno-centralistycznych

i

fundamenta skiego

laty

biurokracyi

Gouchowograniczenie

i

wyborczym

akcyi.

przeamywa

elaborat Kazimierza

— hr.

w

Stadnickiego zaraz

skada si ma cych

pierwszym paragrafie, stanowicym,

zorganizowane

szemi miastami

magistraty

biskupi,

(arcybiskupi,

gmin

i

cznie

wiejskich

superintendent

pierwszej

gosem

z

ewangielicki

z pomniej-

W

takich magistratów.

si czonkowie

miecili

kategoryi reprezentantów

sejm

dóbr tabularnych, miast posiadaj-

wacicieli

nie posiadajcemi

i

e

duchowiestwa wszystkich wyzna,

z reprezentantów:

korporacyi naukowych,

—

81

rabin)

i

wir^^lnym reprezen-

i

tanci wybierani przez kapituy biskupie ze swojego grona; do drugiej

kategoryi naleeli, oprócz rektorów uniwersyteckich,

reprezentanci po-

wydziaów uniwersytetów we Lwowie

szczególnych

akademii technicznej, wybrani z grona profesorów.

wasno

i

Krakowie oraz

Trzy dalsze

kate-

gminy wiejskie) odpowiawyborczego prawa w Austryi poszczególdzisiejszego daj kuryom nych krajach koronnych w skad jej wchodzcych. Nietylko miejska obie inne miay wedug eleboratu hr. Stadnickiego kurya, lecz take otrzyma wicej mandatów, anieli ich dzi posiadaj. Co do kuryi »jeden pose przymiejskiej zasadnicze postanowienie opiewao, (wielka

gor\'e

miasta

ziemska,

i

i

i

e

pada na 50.000

mieszkaców «,

wzrocie ludnoci ryi

e

w

po wsiach

na

1.000

oddania

odbywa porednio w

tej

ku-

ten sposób,

prawyborców przypada jeden wyborca poa w miastach liczba wyborców

gosu na posa,

miaa wynosi

5°/o ogólnej liczby

wyborczego

obieralnoci

i

dzisiejszym nadzwyczajnym

oznaczaoby stanowcz przewag

Galicyi

nad innemi. Wybory miay si

woany do

przy

co

byy

prawyborców. Zreszt warunki prawa

bardzo liberalnie zakrelone.

Tymczasem bieg wypadków poza sferami gubernialno-stanowemi rachuby ze zwowytworzy s>iuacy, wród której wszystkie plany aniem sejmu stanowego poczone zupenie pokrzyowane by mogy. Rada narodowa we Lwowie nie chciaa sysze o zwoaniu anachronistycznego sejmu stanowego, chociaby z rozszerzonym prograi

mem

obrad, a

z

gos

jej

by

o

tej

porze

si Lwowskiej Rady narodowej

sienie

pierwotnego komitetu redakcyjnego

ju z

rozstrzygajcy.

To wynie-

niepokainego zawizku, bo

dziennika

tej

samej

nazwy, na

stanowisko powanej korporacyi albo raczej organizacyi obywatelskiej,

w

swojem gronie obok inteligencyi reprezentantów ziemiastwa (np. Aleksandra liczcej

stwa

z

wowe,

wyszych

e w

szczebli

kocu moga

hierarchicznych,

miejskiej

BD.

tOZitSKIEGO

duchowie-

Fredr)

na

stanowisko tak

i

wpy-

nawet udaremni akcy konstytucyjn rzdu,

stanowi jeden z najwicej charakterystycznych PISM

take wybitnych

hr.

symptomów

tej

burzli-

6

—

82

i

niemocy cofa

naporem

przed i

w si w

Wiedniu rzd centralny

ulicy,

a jeeli

Kiedy

doby.

wej

postawi na swojem,

cofn

niej

si

i

w

swojej bezradnoci

krok za krokiem

próbowa oprze si

kiedy

naciskowi

na to tylko, aby zaraz potem tem spiesz-

to

tem samem omieli radykalne

rzdów

podwojenia natarczywoci, szefowie stali

w

konstytucyjnych

ustpstu'ach

ywioy

polityczne

do

krajowych postawieni zo-

bo przy ówczesnej powolnej por dowiedzie si, na czem stano osta-

sytuacyi prawdziwie rozpaczliwej,

w

komunikacyi nie mogli

w w

tecznie

nacisku

Wiedniu

W

prowincyonalnych.

stolicach

wzgldem

maj wobec

si zachowa

jak

i

samego pod tym

takiego

najtrudniejszej

znajdowa si gubernator galicyjski, Fr. hr. Stadion, urzdnik niewtpliwie wyszej miary, pierwszego rzdu, a nawet najwybitniejsza inteligencya w caym ówczesnym biurokratycznym wiepozycyi

cie Austryi, liberalny

rzdów w

swoich

w

tyczny

koach

chyba

kiem

w

za yczliwe

polskich,

jednego

w pocztkowym

okresie

dla kraju intencye tak

sympa-

swoich pogldach, a

Galicyi

aden

jak

ksicia

poprzedników, z wyjt-

z jego

Lobkowitza,

w

który

nawet z

w

Franciszek hr. Stadion

nem obwieszczeniem pierwszego

winiów

niem

Take wobec ich

w

rozpatrujcemu si dzi

odmiennych

po

tak

z

1846.

r.

ruchu

Póniej

w

Wiedniu

poczuciu

dopiero,

na

i

swojego

zaniepokojonym

i

wobec

braku

nisteryum oczekiwanych, na

jeszcze

tej

tradycyi

w

Stadion

w

kilka lat

i

taktyki z

hr.

austryackiego

tonie,

który

kademu

wicej wzbierajcej

fali

sabej odpornoci

Stadion

w

czu si

coraz bardziej

wraliwem

informacyi, daremnie od bezradnego mi-

wasn rk

póniej uleg

r.

swo-

si nieprawdopodobnym wówczas wspomnieniach

na widok

fali,

próbowa

w

sile

uj

ruch

w

1846,

wieku, wiec

karby.

nerwo-

by te

cho-

na podejrzenia, e wraca e wic chce by kontynuatorem tej

robliwie draliwym, szczególnie na rzucone

do

prasowej.

cenzur)' hr.

ju wtedy podlega pocztkom cikiej choroby

Hr. Stadion wej, której

w

na widok coraz

patryotyzmu

w

zaj

petycyi

tej

prowincyach,

tamy rzdowej

centralnej

dokona-

tych aktach wydaje

wieych

a

1848

cesarza Ferdynanda stanowisko przychylne,

i

punkta

poszczególne

wasn rk

zniesieniem

i

18 marca

petycyi lwowskiej z

relacyach do ministra

popierajc

na

i

r.

jest

patentu konstytucyjnego, wypuszcze-

wolno

na

stanu

znany

i

pierwszych tygodniach ruchu z

Lwów wczesnem

niemal zentuzyazmowa

okaza

1831

r.

spoeczestwa polskiego w Galicyi wizerunków w polskim stroju narodowym,

wiele yczliwoci dla

— w

któr on

polityki,

dotd

nieznanej jeszcze

informujcego

storyka

—

83

róda

si u

ale

ju

archiwalnego

dostpnej dla z

relacyi

hi-

1847,

r.

wic zaraz po zajciu stanowiska gubernatorskiego, stanowczo bezwzgldnie zgani, niemal napitnowa. Jeeli tedy taka wygórowana wraliwo draliwo spot}'kay si z jednej strony z bezradnoci centralnego rzdu, otwierajc w Wiedniu radykalnym tumom drog i

i

Burgu

do

cesarskiego

rozpdem

roku

ywioów

w

nem.

Wybucho

tyle za

ogólnym prdem, bo

ono,

idcych ustpstw

dalej

w

strony z tak naturalnym

burzliwych

zosta

w

wymuszenia coraz

dla

a z drugiej

politycznych,

tym pamitnym

lwowskich, które nie chciay po-

stawao si nieuniknio-

to starcie

wybuchn

wanie

musiao, najdobitniej

sprawie zamierzonego zwoania sejmu stanowego.

W

pierwszych dniach ruchu lwowskiego

hr.

Stadion

móg mnie-

ma, e, bronic wobec ministeryum zapoznawanej przez nie prawnej przemawiajc za rychem zwoaniem egzystencyi Stanów galicyjskich i

poniekd po myli ycze wyraonych w petycyi zgodnego z ni w gównej treci adresu galwowskiej z 18 marca licyjskiego, przez osobn deputacy do Wiednia zawiezionego. Rela-

ich

sesyi,

dziaa

i

cya

Stadiona z 23 marca

hr.

powied na

1848

r.

w

tej

sprawie,

stanowica od-

hr. Monzwoanie Stanów dla uoenia konstytucyi ma by zakomunikowane take Stanom galicyjskim, zasuguje na przytoczenie, jako dokument historyczny, stwierdzajcy prawdziwo powyszych uwag o stosunku gubernatora

zapytanie ministeryum,

tecuccolego wskutek

reskryptu

czy zainicyowane przez

cesarskiego z 17 marca

galicyjskiego. »

Zawarta

— pisze

e

uwaga,

cie

cile

Franciszek hr. Stadion

w

biorc,

rzeczy

—w

Galicyi

wysokim nie

reskryp-

istnieje

siga-

jca do najdawniejszych czasów konstytucya stanowa, nie powstrzymaaby mnie od wydania Stanom galicyjskim najwyszego reskryptu z

gdy

17 marca,

wi

instytucyi

Stany

te

s

formalnie

najwieszych czasów,

zorganizowane

lecz istniej prawie

i

nie stano-

ju od

roku

wyjtkowe traktowanie Galicyi, wskutek czego ona uwaaaby si za upoledzon wobec innych prowincyi, mogoby 1785, a wszelkie

wród wywoanego najwieszemi wypadkami do najwyszego posunitego wzburzenia pocign za sob najsmutniejsze i

pnia

stpstwa

i

sta si najbliszym

demonstracyi

,

noci prasowej

na-

bardzo niebezpiecznych

e

wobec istniejcej obecnie wolmonaby zapobiedz omawianiu tej sprawy, co by-

a to tem wicej, nie

powodem do

sto-

ile

6*

— oby

—

84

Mimo

oczywicie dolewaniem oliwy do ognia.

wyszego dzone, a

wyda

reskryptu

zwoa

Stanom

mog

ich nie

bez

to,

gdy

galicyjskim,

mog najs zgroma-

nie

nie

wyranego rozkazu Jego

Mo-

Ces.

zwoanie Stanów jest tedy przedewszystkiem pilCo do treci tego o to te jak najusilniej upraszam. nie potrzebne najwyszego reskryptu pozwalam sobie przedewszystkiem zauway, w drodze urzdowej nie otrzymaem powoanej tame najwyszej proklamacyi z 14 marca, e tre jej wcale nie jest mi znana, e zatem nietylko nie mog jej obwieci, lecz nadto nie umiabym da Stanom informacyi na ich danie. Wogóle pozostawiony jestem co do zasad, wedug których prowadzona by ma administracya polityjaki w niej przestrzegany by winien kierunek przeze mnie czna ci. Jak najrychlejsze i

e

i

jako gubernatora tak wielkiej

w

cyi,

niepewnoci

takiej

i

zówek,

w

znajduj si

dalece bez wszelkich

najwikszem zakopotaniu,

wydziau stanowego

wszelkie zapytania

wystpujcych

tak nadzwyczajnie wzburzonej prowin-

i

tak

i

deputacyi

da

innej

w

i

wyszych wskanie

mogc

cigle wzrastajcej

liczbie

odpowiedzi, jak tylko wymijajce

ebym

owiadczenia z ograniczeniem si do ogólnikowych frazesów.

w

zdoa duszy

takim stanie rzeczy

na

czas

utrzyma niezachwiane

za-

ludnoci w szczero poczynionych koncesyi, to, niestety, wydaje mi si bardzo wtpliwem, jeeli si zway, jak gboko od lat zakorzeniona jest w kraju nieufno wobec wszystkiego, co od rzdu ufanie

pochodzi. Jeeli przez zwlekanie z otwartem przedstawieniem kierunku, którego

rzd odtd

przestrzega postanowi,

w

mniemanie,

e

staa

rzd

nie bierze

mógbym rczy

ustpstw, to nie

ludno wprowadzona

zo-

cakiem na seryo uczynionych

za nastpstwa, a zapobieenie

wybu-

jestem

byoby prawie niemoliwem. Sdz, e obowizany odezwa si z tak otwartoci do Waszej Ekscel-

lencyi,

gdy

chowi

chodzi

prowincyi. Nie cie z

mog

Galicyi

tutaj

o spokój,

take

i

15 marca powiedziano,

zwoania

w

lestwa

z

i

wzmocnion

o zatrzymanie caej

pomin, e w najwyszym i wydano potrzebne zarzdzenia

tego

reprezentacy

istniejcych

stanowionego przez Jego Ces.

w

nawet

paten-

celem

Stanów pro-

centralnych kongregacyi lombardzko-weneckiego kró-

uwzgldnieniem

Takiego

moe

jak najkrótszym czasie deputatów wszystkich

wincyonalnych

z

w

powstania

zarzdzenia jednak

stanu

konstytucyi

Mo do

tej

powyej powoanym najwyszym

mieszczaskiego

oraz

prowincyonalnych dla po-

wydania konstytucyi pastwowej. chwili

nie

otrzymaem,

a

take

reskrypcie niema o tern wzmianki.

I

—

do postpowania

jak najrychlej rozkazy co

stay

w

mierze stosownie poinformowane.

tej

rozwizania

tej

ebym

by

nie

otrz}^-

aby take Stany zo-

i

W

rzdu

interesie

i

pu-

musz uprasza o wszelkie moliwe przyspieszenie gdy nie upynie jeden dzie, nawet godzina,

blicznego spokoju

rzecz

wzgldem

zatem niezbdnie potrzebnem, abym pod tym

to

lest

ma

—

85

kwestyi,

nagabywany o wyjanienia w tej mierze, a jest to dla mnie jak niebezpieczna dla rzdu, jeeli

zarówno niemia

musz dawa odpowiedzi, z cya wysnu moe wniosek,

których najskromniejsza

nawet inteligen-

e

chc nagabywa

sam

Waszej Ekscelencyi wtpliwociami reskryptu

zjednoczon deputacy,

z ich

informacy, czy

silniejszej

czaskiego oraz co do przeksztacenia i

deputacyi,

lub

bd

w

Mo

prowincyi

y maj

i

za

prowincyonalnych

musz

askaw

o

reprezentacyi stanu miesz-

poprawienia

urzdze muniosobno

prowincyach

mie

caoci, lub te

odrbnej

jako

stanów

zadecydowane,

naley

stanowych

obrad

prowincyi

najwyszego

treci

przedmiot obrad zjednoczonej

poszczególnych

wane, a potem przez Jego Ces. kierowaniu

i

maj stanowi

gminnych

cypalnych

Nie

dalszej

natomiast prosi

ale

co do

projekty

co do

cznoci

do

co

pytaniami

ani

wiem.

nie

czy

trakto-

zatem przy

na uwadze tylko stosunki z

uwzgldnieniem innych

w ostatnim wypadku jakie zasady sunormy celem utrzymania jednoci caego organizmu pa-

caej monarchii, a

stwowego*.

W dowym

po

trzy tygodnie

organie

relacyi

tej

obwieszczenie,

26 kwietnia, a stosunki tymczasem daty przedziela

bi si, jeeli si deputatów

w

Wiedniu

dugi okres gównie,

nie

czasu. to

w

ju nie myla midzy gubernatorem

o

sesyi

hr.

urz-

sejmu stanowego na

si zmieniy, jak gdyby obie cigu tej przerwy bowiem roz-

W

znacznej

pod przewodnictwem

nikt

w

Stadiona pojawio si

tak

projekt

galicyjskich,

hr.

zwoujce sesy

mierze,

centralnej hr.

sejmu

Stadionem

za przyczynieniem

konferencyi

Montecuccolego,

stanowego, o Stanach a

stanowej

we Lwowie

w

ogóle;

spoeczestwem polskiem

sta-

na

wytworzona z inicyatywy ostatniego organizacya obywatelska. Rada narodowa, z kadym dniem rozszerzajca zakres swoich kieruw caym wreszcie kraju; sam jcych wpywów tak we Lwowie, jak i

hr.

Stadion

z jednej

wszelkich wskazówek

kojony

pozostawiony

strony

informacyjnych,

a z drugiej

rzd

centralny

draniony

i

bez

niepo-

si symptomami wzrastajcego ruchu, popad w peprzewidywa najsmutniejsze rozwizanie zwtpienie

mnocymi

symizm, niemal

przez

i

— zagadnie z

w

biecej

politycznych

skada na

góry

chwili

bezwiednie

i

Wszystkie

centralny.

przebijaj

sytuacyi

Stadiona do ministeryum z 12 kwietnia

odpowiedzialno

które

ruchu

pracujcy rzd

mienne cechy zmienionej

za

,

ywioy

niesforne

bezradnoci

swojej

—

86

dobitnie

1848

r.,

z

dla nich

zna-

te

relacyi

hr.

godnej take wydo-

bycia na jaw z pomroki archiwalnej, »

Stosunki

w

Galicy

—

i

pisze hr. Stadion

w

Wypadki

si coraz pospniej.

stawiaj

w

tej

relacyi

— przed-

Poznaskiem, gdzie rzd

wybryków stronnictwa, które opanowao publiczn obecnie podj bdzie musia cik walk, aby naswoje rce stracon wadz; ukonstytuowanie si tak

pruski zaniedba wczesnego poskromienia

w

wywalczenia

zamiarze

administracy

i

uj w

powrót

niepodlegoci

Polski

zwanego komitetu narodowego w Krakowie dla obrad nad sprawami publicznemi: wszystko to podnioso do najwyszego stopnia nadzieje stronnictwa narodowego w Galicyi zachcio je do spotgowanej i

dziaalnoci celem osignicia równych rezultatów. Coraz goniej

danie

dnomylniej odzywa si dyi

w

narodowej,

tuowania

W

a

Stanisawowie

i

kadym obwodzie

Lekkomylna aspiracyi

i

Zoczowie,

miastach

nie

owiadcza si za utworzeniem komitewszdzie przytaczane bywa Poznaskie, szczegól-

a

Kraków, jako

je-

i

gwar-

obwodowych, jak np. obeszo si bez prób ukonstywbrew wyranemu zakazowi rzdu.

poszczególnych

narodowej

gwardyi

tów narodowych, nie

w w

jak najrychlejszego ustanowienia

szlachta

przykad, aby

nieogldna

jak

da

równego prawa dla Galicyi. ukrywa swoich

zawsze szlachta nie

do niepodlegoci, niechci do

austryackiej administracyi

i

jej

aby chopa wzbudzi w nim nieufno wobec wadz oraz wiar w to, e zosta przez rzd austryacki opuszczony, a Polacy, t. j. szlachta znowu krajem owadna. Dla zupenego obaamucenia chopa nie

organów, nie zaniedbujc adnego rodka,

zyska

braknie

i

emisaryuszy,

dowi, zwracajc za jednym

panem

dla siebie po-

jego

którzy

uwag

podburzaj go przeciw na

zachodem uwolni od

kraju.

Wocianin

jest

wasn si szlachty

jeszcze

i

fizyczn,

rzdu,

spokojny,

która

rz-

i

moe

go

zarazem uczyni

a

ale

szlachcie

ledzi

kady

krok

oddanym rzdowi, ale na pomoc jego nigdy liczy nie naley. Skoroby jej bowiem zadano, nie monaby myle o kierowaniu t dzik si. Nienawi obejmie kierownictwo, a zwróci si przeciw wacicielom dóbr szlachcie. Hasem znienawidzonej szlachty, okazuje si

i

chopów bdzie

nie

popieranie

rzdu,

przywrócenie

spokoju

i

po-

J

—

—

87

zniszczenie. Ten ponury obraz politycznych stomord sunków stanie si jeszcze ciemniejszy, horoskop najbliszej przyszoci jeszcze rozpaczliwszy, jeeli si zway, w jakim stanie rozbicia widocznego rozstroju znajduje si administracya kraju. Oficyalici, waciciele dóbr zajmuj si tylko polityk ^); kto naley do stronnictwa przewrotu, pracuje tylko nad tem, aby burzy niemoliw uczyni

rzdku,

lecz

i

i

i

uporzdkowan wedug

administracy

towa

zasad austryackich, aby przygo-

r>'che obalenie istniejcego stanu rzeczy.

wani,

jeszcze

szczerzy

nieliczniejsi

Nieliczni ludzie roz-

zwolennicy

rzdu

austryackiego

zwtpiwszy o dodatniej dziaswoj egzystency alnoci, niczego nie podejmuj. Caa dziaalno urzdów obwodowych jest skierowana ku utrzymaniu porzdku. Im mniej szlachta zwaa na milcz, z obawy o

i

organów rzdowych, z tem wiksz usilnoto, aby szlacht utrzyma w karbach, nie wicej wyzywajc staje si robic uytku z wadzy. Im butniejsz szlachta, z tem wiksz lkliwoci musz stara si o to, aby lud poucza, do spokoju nakania jego zaufanie utrzyma. To te urzdnicy cigle s poza urzdem, a sprawy zalegaj. » Nadto odwaga urzdników nadzwyczajnie upada, a wiksza ich wcale stracia odwag zachwiaa si wobec otwartych napaci, upomnienia

ci musz

ostrzeenia

i

one stara si o

i

i

cz

które

i

w

prasie

na wszystkich

i

odzywaj si przeciw

zebraniach

sta-

dnoci proskrypcyjnej, która objawia si koach gono upomina si o ofiary. Podatki wpywaj nadzwyczaj skpo, rodki przymusowe s zaniechane po czci z obawy, aby wzburzenie nie spotgowao si jeszcze wicej, po cznowi urzdniczemu, wobec

we

wszystkich

ci

z

braku

ledwie nie

w

i

rodków do wywarcia

wystarcza

mona wysa

na utrzymanie spokoju

zaporami,

ale z

')

W

i

sia zbrojna za-

Czyni, co tylko ley

aby przesuwa si pomidzy gsto zastawionemi

kadym dniem tylko

ówczesnym

gdy

porzdku, a wskutek tego

egzekutorów podatkowych.

zakresie si moich,

wybrn. Potrzeba

przymusu,

wzrasta

moja

najlejszego impulsu,

ustroju

wadz

troska,

czy szczliwie

a za nic nie

mógbym

przed zniesieniem paszczyzny najni-

w których zakres wchodziy funkcye: policyjna, podatkowa, wojskowa, w ogóle administracyjne, zalene byy od wacicieli dóbr dominikalnych najczciej spoczyway w rsze organa (dominikalne), mianowicie mandataryaty,

i

kach oficyalistów prywatnych.

Std

oficyalistów. (Przypisek autora).

taki nacisk

pooony

na usposobienie tych

— wicej zarczy. Przyjem zasad gi, abym ani sam

nie

zboczy

—

88

i

przestrzega

bd z ca

ener-

prawa, ani nie scierpia nie-

z drogi

prawnego postpowania jakiejkolwiek

jej

Nie

partyi.

szczdz adnego

trudu celem przekonania wszystkich o koniecznoci panowania prawa.

Co do gwardyi narodowej jej

przed

organizacyi

nie

ograniczyem si tedy do wzbronienia

wydaniem

w

ustawy

tej

mierze,

nadto

lecz

w obwieszczeniu przytoczyem powody tego zakazu, a w artykule urzdowego dziennika wykazaem publicznoci nielegalno komitetu dla obrad

nad sprawami publicznemi.

W

okólniku

gubernialnym do

niepowoanemu obwieszczeniu uwolnienia od paszczyzny. Dopóki to jest moliwem, wytmoje starania, aby wpywem moralnym zapobiedz uyciu siy fizycznej. Jednake nadzieja, e wszystko to wystarczy, zmniejsza

urzdów obwodowych wystpiem

przeciw

a bd

kadym

gdy

si fanatyzm, nieprzywobec niezmiernego nagromadzenia lada iskr wszdzie w kraju zniszczeDo nie rozpocznie, nie mog ani dzie jeden zarczy za spokój. si zobogalicyjskich widz stosunków tego otwartego przedstawienia wizanym, gdy chodzi o obron honoru Austryi w jej stosunku do Galicyi, a ja mog wprawdzie zwróci uwag najwyszej wadzy pastwowej na stosunki tego kraju, ale z wasnej woli, bez wyranego rozkazu dziaa nie mog ju z tego powodu, e skoro od wszystkich wymagam niezbaczania z drogi prawa, to musz przywieca utrzymywa si w tej poprzykadem cisego przestrzegania ustaw zycyi, abym kady krok jako legalny móg usprawiedliwi*. Na to rozpaczliwe woanie gubernatora, którego monaby nazwa biurokratycznym Hamletem, odpowiedzia rzd centralny nie dan dyrektyw, na któr w ówczesnym bezradnym gabinecie wiedeskim zreszt nikt nawet nie byby si zdoby, lecz odwlekaniem decyzyi w jednej aktualnej sprawie, która wanie w przededniu zwoadorywczoci nia sejmu wymagaa przyspieszenia, a porywczoci w drugiej aktualnej sprawie, której zaatwienie w przededniu zwoania sejmu byo wanie niestosowncm, a dla dalszego ksztatowania si stosunków w Galicyi, wobec draliwoci. jaka zapanowaa midzy si

z

dniem,

nieustannie potguje

stpny dla przestróg rozumu, si materyau palnego, który za

a

i

-

i

gubernatorem na

myli

tniowego z'nian.

a

spoeczestwem polskiem, nawet spraw petycyi lwowskiej z

najpierw adresu

deputacyi

galicyjskiej,

a

powtórc

fatalnem.

18

marca

Mamy i

tu

kwie-

spraw paszczy-

89

eby owa

petycya

zgodny

i

cakowicie przez rzd centralny

powania wobec

Galicyi, tego

w

deputacyi galicyjskiej

ni w

z

przyjte

za

treci

podstaw

pomimo na pozór

Burgu

by

miay

adres

dalszego post-

przychylnego przyjcia

wiedeskim trzewiejsi jej czonkowie ju wydana by miaa odpowied,

przypuszcza nie mogli. Ale skoro

w

odmowna zawierajca

wymijajca waciwie odmowy, jak rzd pewny siebie

pe-

tak daleko idce, a nie

od

chocia co do formy

treci,

takiej

kategorycznej

i

wny swoich celów na dania

polityczne

powoanej do tego

korporacyi

politycznej,

rozentuzyazmowanej

ulicy postawione,

leao

to

uczyni

i

lecz niejako z inicyatywy

wszdzie zw}^k dawa,

si rzeczywicie stao, dopiero

nie, jak

nie

to na-

w

maju,

umysów, nieufno zniecierpliwienie niezmiernie wzrosy, a tem samem nawet taka wymijajca odmowa bya ju niejako oliw do ognia dolewan, lecz w poowie kwietnia, kiedy wobec kiedy wzburzenie

bh'zkiej

sesyi

osodzi chocia

i

mona byo odmow

sejmu stanowego

si potrzeb wysuchania

przez zasonicie

tak niewystarczajcej jak stanowa.

Byby

jeszcze

wicej

reprezentacyi kraju,

moe w

takim razie

powadze wobec opinii kraju, byby moe w swojej sesyi skoncentrowa ca uwag kraju, a tem samem sta si bodaj chwilowo niejako gromochronem wród zbierajcych si gstych chmur rewolucyjnych. Sprawa paszczyniana natomiast nie wymagaa pospiechu, bo sejm

stanowy urós

jej

sesyi

konstytuanty

w

w

uregulowanie

skoro

w myl

w

dorywcze

to

odoone

dokonanie

zostao do tego

dziea

wanie, kiedy samo obywatelprzystpowao do dobrosi danin paszczynianych, miao charakter ubiei

postulatów

wolnego zrzekania

prowincyach

innych

wiedeskiej,

samej tylko Galicyi

stwo

w

to

chwili

petycyi

i

adresu

si o fawor polityczny ludnoci wociaskiej, o utwierdzenie e tylko rzdowi zawdzicza zniesienie paszczyjej w zny, tak samo jak dawniej tylko rzdowi zawdziczaa opiek wobec wrzekomych naduy dziedziców w wykonywaniu uprawnie paszczygania

przekonaniu,

nianych.

Bya

to gra bardzo niebezpieczna,

bo przypominajca

poli-

tyk biurokracyi niemiecko-galicyjskiej z przed r. 1846, odwieajca krwawe wspomnienia tego roku, a tem samem wzbudzajca obawy w dworach szlacheckich. Wprawdzie gubernator hr. Stadion w swoich okólnikach do starostów, nadmieniajc o ewentualnej potrzebie zapro-

wadzenia

w

propagandy

kraju

stray

radykalnych

chopskich

ywioów

celem

udaremnienia

wdrownej

po wsiach, dobitnie zaleca uy-

—

—

90

powanych gospodarzy pod kierunkiem andarmeryi lub wojska, aby nie ponowiy si ekscesa z r, 1846, wasne sowa hr, Stadiona » których za wszelk cen unikn naley«; ale w kraju ju opinia tak bya podraniona rozgoryczona, wanie do takich stray tylko

i

—

—

i

e

przypuszczano

wrót do

taktyki z

w

urzdach

i

uwaa

mimo

godziwoci, ten

go za niezdolnego do popenienia

cyjny z czasów rzezi cigle razie

wpyn

najprdzej

wbrew

woli

e

mianowicie

ogólna objawia si

czasem

nawet

ciwiajce

czyli jeszcze

co

objawiana.

owiadcza,

którym

ufnoci

w

danym

w

obywateli

ogorzdowe »niegwatu (jako sprze-

i

dziennikach

rozporzdzenie

jest

rodkiem ku

a

wacicielami

owiadpoddaczych stosunków,

adresach swoich do tronu podanych sami si

daniem

18 marca z

zniesienia

na

odpowied

z Wiednia,

ju

na-

«.

Wród

stosunków

takich

by

sejmu stanowego

haso,

przez

w

które

gono

Stadiona

akcyi

i

zwoanej na 26 kwietnia 1848

sesyi

na poufnem

wypowiedziane

wszystkich po-

przedtem obiegao wszystkie

oliywatelskiej

wzrasta

zebraniu deputatów

przez

i

w

ogóle.

niezmiernie,

r.

—

Lwowska Rada

w miar

jak

koa na-

draliwo

podkopywaa

przeciw

znalaza

wpyw

której

los

góry zadecydowany. »Niema sejmu «

ju dugo

inteligencyi patryotycznej

rodowa,

z

przededniu

jednego z nich

tem dotrzymane zostao,

hr.

e

57

np.

tak

I

pomidzy ludem

braterstwa

i

w wielu miejscach, nie czekajc w wykonanie wprowadzili

sesyi

to

w

To te koach obywatelskich, niech, gono,

w

demonstracyjnie

w

ziemi, którzy

i

wzniecony nawet

pod kadym wzgldem wszystkie cechy si zasadom konstytucyjnym), lecz nadto

podkopaniu

wet

chopa

mógby by

obwodu Przemyskiego wystosowao do urzdu tylko nosi

e

wiedzy gubernatora, wprost poza jego plecami.

i

protest,

nie-

faktu,

personal administra-

jeszcze stoi najbliej

zdoa, poar

niech

sio

nawet po-

mia powód do obawy, i wobec

to

zaszy zmiany,

nie

wprost

1846. Kto zreszt nawet przychylnie ocenia cha-

r.

rakter hr. Stadiona

wic

rzdu,

zamiary

najgorsze

jego pierwotn popularno, stana na czele oczywicie od razu si sejmu rozwinitej caym kraju. Odezwa, wydana w tej mierze do

zebraniu

odgos

w

i

kraju

20 kwietnia 1848, nosi podpis jednego

sów

autonomicznego sejmu

galicyjskiego

i

z najznakomitszych po-

Rady pastwa, Seweryna

—

—

91

uwaany gównych au-

Smarzewskiego. Podpisa on jako »prezydujcy z kolei «,

by

powszechnie jeeli nie za wycznego, to jednego z

torów i

dokumentu.

tego

adresie z 6 kwietnia, jako

cay dawny

rych

jako instytucyi, cyi

nie

wyczajc

sejmu stanowego,

nieodpowiadajcej warunkom konstytucyjnej reprezenta-

osta si

kraju,

Odezwa opiera si na petj^cyi z 18 marca dwóch objawach opinii kraju, wobec któ-

polityczny,

ustrój

ale

nie

moe.

>

obu adresów przystpi, tem samem

uwaa

sejm

—

—

mówi odezwa zwoany za niewany

Ktokolwiek

i

do de

Wszedby w oczywist sprzeczno ze samym sob, ktoby powoanym obywatelom w takim niewanym Samo nawet zebranie ukonsejmie jakikolwiek udzia mie radzi. stytuowanie si jako sejm, choby w tym celu tylko, eby uchwa sejmow uzna niekompetency sejmu do przedsibrania jakiejkolwiek

facto

rozwizany

musi.

i

si zasadom adresów,

czynnoci, sprzeciwia

wic

facto rozwizany,

noci,

nie istniejcy,

które

nawet do zebrania si nieupowaniony.

ale

prezentowa

ani narodu,

ani

uznay sejm

za de

zatem nietylko do adnej czyn-

Byy

nawet redniowiecznych

sejm nie

re-

kast stanowych,

w Europie rzeczywicie ju od dawna nie istniej. Dowolny skad, w jakim byy sejm do zebrania si na dzie 26 kwietnia wezwany zosta, w tej mierze nic nie zmienia. Wola narodu w pastwie które

objawia si rzetelnie tylko przez zgromadzenie repre-

konstytucyjnem

skadajce si

zentacyjne,

z niezawisych obywateli

kraju,

obieranych

ziomków swoich na podstawie ogólnego prawa wyborczego, dobr saw uwzgldni powinno... Samo ju pewien wiek zebranie si obywateli na sejm wskutek wydanego ogoszenia w jakimkolwiek celu mogoby wznieci pozór, e nie przychylaj si do przez które

li

zasad

i

i

prób obu

wpyn

stnie

i

nie

mógby

niekorzy-

w tym wzgldzie Najjan. Pana postanoniezachwian ufnoci acz niecierpliwie cay naród przy zawizaniu sejmu Rada narodowa postanowia

Ju

z

by

istniejcym ustawom

drodze objawionej przeciwny.

udziau niem,

taki

odstpuje dotd od postanowienia swego unika kadego czynu,

któryby nej

Pozór

na ostateczne

wienie, którego

wyglda...

adresami objtych.

w

e

woli Najjan. Pana

i

Zwaywszy

obradach stanowych nie

wic

nieprzyjcie,

jest

jednak,

rozkazem,

niedopenienie

takiego

w

e

konstytucyj-

wezwanie do

ale raczej zaprosze-

wezwania

nie jest

Rada narodowa nie widzi wspóobywateli, na sejm wezwanych, od adnej przeszkody, któraby takiego zachowania si wstrzyma moga, jakie im Rada narodowa, wcale oporem przeciw woli Najjan. Pana,

—

—

92

z obowizkiem z obu adresami, z wyrazem woli narodowej kadego prawego obywatela jedynie zgodne, przedstawia. Rada narodowa uwaa, e byoby pooeniu naszemu najodpowiedniejszem dla

jako

i

i

postpowaniem, gdyby obywatele zebrania si na sejm na dzie 26 kwietnia b. r. wewszyscy, do zwani, kady z osobna, lub te w mniejszych albo wikszych kósprawy

najkorzystniejszem

naszej

owiadczyli

pisemnie

kach

owiadczenie tam

to

i

e

zwanie na sejm odebrali,

skd we-

podali,

po adresach z dnia 18 marca

i

6 kwie-

czuj si umocowanymi wezwaniu na sejm zado uczykadego ni, ale nadto za najwitszy obowizek wszystkich razem najtroskliwiej wszystkiego, coby z osobna uwaaj, wystrzega si prób w obu adresach zanawet pozór odszczepiestwa od zasad tnia b.

r.

nie

i

i

wartych rzuci

e

narodowa,

nie przyjty

jej

zdanie znajdzie poparcie

wykonany

i

sprawa

Teraz

drog, po

mogo. Z powyszych powodów

której

anarchii.

Ta

si miaa

Innsbrucka),

rzd

nowym

ulega

padzierniku

w

której

naciskom

i

a

do samodzielnej narodowa,

fadi

samo, jak póniej sprawa kon-

—

nie rewolucyi formalnej,

Wiede

odpowiada ówczesnej

jak

trzcina

chwiejny,

organizacyi

w

któ-

—

fazie

lecz

wiel-

ucieczki (do

codziennie niemal

prdom, jego reprezentanci w poszczególnych zostali wasnemu sprytowi, albo raczej wasnej

gorce ywioy korzystay

usioway,

jawnie wywiesi

dwór ju si przygotowa do

centralny,

prowincyach pozostawieni nieporadnoci,

tak

w przepa

nazwa bowiem

tylko

kiego przesilenia,

w

wniosek jednomyl-

wesza ju nieodwoalnie na pochy

publiczna

stocz}'

sztandar dopiero

pochlebia sobie Rada

jej

zostanie«.

stytucyjna caej Austryi, rej

e

i

akcyi

i

braku

z tego stanu

obywatelskiej, jak

formalnej

konstytucyi,

i,

rwc

si

lwowska Rada

utworzy

\'ia

stan konstytucyjny.

Powysza odezwa Rady narodowej znalaza odgos powszechny tak liczny, e umiarkowane ywioy, które w kilka tygodni póniej próboway zorganizowa si w samodzielne stowarzyszenie (ziemiaskie) z wasnym organem, w tej chwili gosu wcale nie podniosy. Ziemia Przemyska, która najpierw wystpia z drukowanym protestem przeciw inicyatywie rzdu w sprawie zniesienia paszczyzny, take co do zwoania sejmu najgoniej si ozwaa w ogoszonej drukiem, a przez 88 obywateli podpisanej protestacyi. Na t drog wsti

akces

i

pi

i

gubernator

wanych sejmu

hr.

Stadion,

galicyjskiego-^

rozsyajc pisma i

zaklinajc

ich

i

odezwy do »dcputo-

niemal najpierw na

in-

93 teres konstytucyjny,

potem

a

materyalny,

i

aby,

agitacy, odbyli sesy sejmu stanowego, który

zorczym

j

ziemskiego

kredytowego

instytutu

nie

jest

w

i

ogldajc si na

take organem nadt)'m

charakterze za-

si ma sprawdzeniem jego rachunków, uzupenieniem dyrekcyi t. p. Odezwa hr. Stadiona sytuacyi zmieni ju nie moga, ale byi

aby moe w innym skadzie rzeczy wywara silniejsz refleksy w ach umiarkowanych deputatów, pobudzia ich do akcyi w chwili nowczej

w

i

ostatecznym

zaszy okolicznoci,

w

które

zapobiega przynajmniej draliwemu

razie

przebiegowi caego przesilenia,

kosta-

jaki

faktycznie zaszed.

normalnym

stanie

Ale t^^mczasem

byyby uchodziy

za

racy, ale w chwili takiego napicia aspiraoczekiwa z jednej, a obaw czarnych przewid>^va z drustrony odegray rol iskier, padajcych na materya wybuchow}\

epizod mniej lub wicej cyi giej

i

i

W tnia

wili zamierzonego otwarcia

1848,

odbyo si

pierwsze

a zaraz

miejsce,

sejmu stanowego, 25 kwie-

naboestwo

uroczyste

Gubernator

rza Ferdynanda.

sesyi

Stadion

hr.

z okazyi urodzin cesa-

zaj w

kociele nalene

nim stana Rada narodowa

za

mu

in corpore.

—

jak opiewa jej jednoPostpia ona w ten sposób dlatego, eby »jako ciao wol narodu mylnie dniem wprzód powstaa umowa powstae jako wyraz jego opinii staa si tego dnia solennem za-

—

i

wiadczeniem uczu, któremiby tliwego króla otacza*.

W

kraj

ten rad

zawsze swojego dobro-

oczach gubernatora jednak, rozdranionego

przewidujcego lada chwila wybuch postpek Rady narodowej przybra charakter formalnej rada narodowa wystuzurpacyi buntowniczej, stanowi dowód, pia jak to póniej hr. Stadion sam wypowiedzia w urzdowym

wszystkiem, co przedtem zaszo

i

rewolucyjny,

e

— akcie —

^samowolnie

i

w

sposób

najwicej

w

oczy bijcy,

jakoby

bya prawnie ustanowion korporacy«. Hr. Stadion zostawa jeszcze pod dranicem go wraeniem tej sceny kocielnej, kiedy dowiedzia si, e deputaci, zjedajcy si na jego wezwanie, odbyli w zakawstpne narady

przy udziale delegatów Rady narosi postanowili nie uznawa prawowitoci sejmu stanowego. Przebraa si ju teraz w hr. Stadionie miara cierpliwoci, albo raczej draliwoci, wic zerwa si do czynu, po dzie Ossoliskich

dowej

i

ju adna

którym

rozpdu

gna

za ich przyczynieniem

akcyi

do

sia

ludzka

demonstracyjnej.

Rady

lokalu

wszystkie papiery

i

nie

moga powstrzyma gwatownego

O

wicie 26 kwietnia policya wtar-

narodowej

i

ustanowiwszy stra

opiecztowaa go, zabrawsz\

wojskow

u wejcia do lokalu,

— a

w

kilka

godzin potem

—

94

ju podane byo do

ci rozwizanie Rady narodowej

i

zakaz

powszechnej wiadomo-

odbywania posiedze

w

ja-

pod surow odpowiedzialnoci wacicieli domów uatwiajcych takie posiedzenia. lokatorów, opinii zgromadzonych Opinia caego Lwowa, nie wyczajc we Lwowie deputatów stanowych, zostaa tym czynem hr. Stadiona tak podniecona, jak gdyby to by zamach, wymierzony przez obalony kimkolwiek innym prywatnym lokalu i

i

formalnie,

jeszcze

ale

samemu

przeciw

narodowa, ostatniej

system

zgnieciony

absolutny,

tylko

nie

bya Rada

towarzystwu popularnemu, jakiem

zarazem przeciw wszystkim zdobyczom konstytucyjnym

lecz

To te

doby.

siy moralnej Rada

zem gubernatora, energii

niezupenie

wpad

w

poczuciu swojej spotgowanej wskutek tego

narodowa,

nie

uginajc si przed surowym zaka-

który na domiar zamieszania

napowrót

w

zaraz

hamletowski

nastrój

po tym w}'siku nie

i

by w

stanie

wytrwa, odbya posiedzenie w domu pr\^watnym. Zjawi si na niem take, wieo z Wiednia do Lwowa prz)'byy, czonek deputacyi galicyjskiej do cesarza wysanej, biskup przemyski przy grobie swojej

ks.

Wierzchlejski

ków

z kraju.

falne.

kó

—

a oprócz

,

Byo

»Rada narodowa

w

chwili,

niego wielu

—

wprost tryum-

tak posiedzenie to przedstawia

proto-

jej

gdy nad ni zawisa ciarna chmura zaciekoci

dawnego systemu absolutnego, koju do obrady

innych wybitnych wysanni-

to posiedzenie niezwykle urocz}^ste,

zasiadszy,

groc gromami, w uroczyst}'m spow potg si, bo ze wsz>'stkich

rosa

i

wysannicy. Przemawia wiar widok w Raczonków duchowiestwa, majcych na czele witobliwego biskupa Przemyskiego. Przemówili wyrazem mioci waciciele ziemscy, gdy okoo godziny 12 tumnie przybyli do izby obrad gosem brastron kraju przystpowali

dzie

i

terstwa z serc

pyncym

Rada narodowa ognisko zgarna,

zawoali:

ma opini

e

jest

»Niemasz niezgody!

publiczn,

ej

Widzimy,

ku sobie jakby

A

wyrazem woli narodu.

w

e

jedno

zatem my, zebrani

na wezwanie gubernatora na sejm formy dawnej, postulatowej, uznajc,

e

ten

jako

sejm

stanowy,

gdymy

orzekli

w

adresach

i

poda-

braterstwo w narodzie caym, miejsca nie ma, przystpujemy do Rady narodowej, wzywajc, aby przypucia nas do udziau w pracach, dla dobra ojczyzny przedsiwzitych*. Rada naroniach do tronu

dowa przyja równie owiadczenie wacicieli bez

zwoki

z

z

uczuciem ziemskich

braterstwa, i

zaprosia

pomidzy swego, do 200 osób

które ich,

jest

jej

hasem,

aby, wybrawszy

liczcego, grona kilku-

«

— do

nastu I

Rady

w myl

wiono

i

tyche

narodowej,

narodowej

Radzie

przedstawili.

wacicieU ziemskich narodow jednogonie przyjto «.

tego 20 wybranych z grona

przez

By prdu

—

95

to

Rad

ju

faktyczny

konstytucyjnego.

Tego

abdykacyi

akt

sejmu stanowego na rzecz

Zaraz potem nastpio

tej

abdykacyi.

hr.

Stadion otrzyma »od obywateh"

dnia

kwietnia

(25

przedsta-

niejako

bowiem gubernator

1848)

na sejm do

sformuowanie

Lwowa wezwanych

dwa pisma z przeszo 90 podpisami, mianowicie »adres« »protestacy«. Adres, stanowicy histor>'czny ju teraz akt abdykacyi Stanów, i

tak opiewa:

Niej podpisani obywatele, waciciele dóbr

>Excellencyo!

wraz z duchowiestwem sejm wezwani,

dzielc

i

to

delegowanymi przekonanie,

a systemu absolutnego

styti'

marca

b.

r.,

którym

konstytucyjne, na istniejcy

Najj.

narodowoci

uwaany by

ju

e

od

obwodów

miast na

i

Sejm postulatowy jako

in-

wskutek najwyszego patentu z dnia

Pan wszystkim swoim ludom swobody zapewni, za

oparte, najuroczyciej

owiadczamy

powinien,

i

niniejszem,

na

niesej-

mie obecnie ani by, ani adnej czynnoci jako sejm przedsibra za upowanionych si nie uwaamy«. Drugi akt, wrczony równoczenie gubernatorowi hr. Stadionowi, »protestacya«, równie przeszo 90 podpisami opatrzona, zwraca si przeciw podniesionemu ze strony rzdu zarzutowi, jakoby Rada narodowa w sposób terrorystyczny wpyna na zerwanie sejmu. » Przemówi ta protestacya o wpyciw wszelkim faszywym wieciom wie Rady narodowej lub pojedynczych jej czonków na niedojcie zwoanego sejmu niniejsz protestacy w rce Waszej Excellencyi

—

—

skadamy, czego najmocniejszym dowodem dnie z

Rad narodow

ta

okoliczno,

emy zgow

tym

Rad

na-

zczyli si, takow uzna pragniemy

celu z grona naszego dwudziestu

obywateli wybrali, którzy

i

rodow wzmocni maj*. Hr.

Stadion

odpowiedzia na

ten

akt

w

sposób,

po po-

który

przedniem tak drastycznem wystpieniu przeciw Radzie narodowej na-

zwa mona niespodziank. Nietylko bowiem nie speni groby, wyraonej w urzdowem obwieszczeniu na wypadek, gdyby Rada narodowa

dalej

zbiera

si miaa na

jak najdobitniejszego zaznaczania,

posiedzenia,

e

sejmu stanowego reakcyjne aspiracye

zarzucone

s

mu

lecz nadto, jakby dla

mu

ogosi ówczesny organ urzdowy z 2 maja 1848 ju dawno powzitego planu

wiedzeniu do skutku

z

wstrtne,

okazy zwoania i

»

—

uczyni krok

otoczenia

—

w si

jak

przy-

m-

— ami,

na

i

hr.

cz »e

sprawach

nazwa mona

tak

opiewa

dalej

T

atrybucyami,

ów

majcych si

i

w kadym

wyda

Owiadczy bowiem

i

e

e

publicznej,

gdy po

przybocznej,

e

i

—

wanych

wyrzeczone na

podpisania na przy-

owiadczy si za uchwa, do nie

przystpi, zdanie rady

zada, naley przedoy

tego

jeeli

Stadion,

czonkom wolno wnosi mocye

wikszo

gubernator uzna za rzecz stosown

której

hr.

wiad-

natychmiast podawane do wiado-

pojedynczym

debacie

jakiej

ówczesnych razie

wszystkich

rozporzdzeniach,

bd

protokoów

posiedzeniu

a nawet

komunikat urzdowy z 2 maja 1848

posiedzeniach zdania z zastrzeeniem odczytania

szem moci

wród

które

rad przyboczn cigle bdzie zawiadamia o sprawach

funkcyi

rad przyboczn (Beimth)

znacznemi, a które

o dobrych intencyach twórcy.

—

charakteru posiadaj publi-

doradczych

dla

krajowych.

wyposay

Stadion

stosunków

zacno

i

zasuguj,

nie

w

dla inicyatywy

chcia

inteligency

przez

którzy

czne zaufanie

—

96

ministrowi spraw

wewntrznych, jednake bez ujmy dla rozporzdze, które gubernator prowizorycznie wyda«. Pierwszy porzdek dzienny rady przybocznej zdawa si dobrze wróy o dziaalnoci nowej instytucyi. Obejmowa bowiem sprawy wówczas najwaniejsze w zakresie administracyi pupierwszych

dzenie

w

uregulowanie stosunków kameralnych, zaprowa-

mianowicie:

blicznej,

instancyi

szkoy

,

szczliwym by

Mniej

kraju.

rodki

i

Stadion

hr.

zaimprowizowanego parlamenciku swojego. rady

przybocznej

Agenor

hr.

i

inni;

w

wic ju

rady

cenia

ustpstwa

przybocznej

umiarkowanych

stosunku

reprezentanci

Gwalbert Pawli-

umiarkowane, najwicej

i

hr.

Stadiona

powoani

gdyby byli

i

wstrzymaa si od jej skad obok

w

take bodaj

przemagajcego kierunku.

tym obozie osobistoci,

dojrza rozwag

z tego

szyderstwem,

ywioów

w

Krasicki,

hr.

ywioy

po-

nym

pewnie

dzielni, jak

nie-

dobie,

tych

z

skad

powodu pozbawione

tej

zawodnie wicej powitania

same

to

wprawdzie

w

wzburzonej wypadkami opinii publicznej. Byaby ona

umiarkowane pularnoci

byy

bowiem

Dzieduszycki, Kazimierz hr. Sta-

Jabonowski, Aleksander ale

w

hr.

kredytu

wyborze czonków

Weszli

mowie

strony

Gouchowski, Maurycy

dnicki, Karol ks.

kowski

polskiej

z

utrzymania

w

wielkiem

w

których

A

popularno

w nie

nierów-

brako

czya

znawstwem spraw krajowych.

si

Jeeli

wyda si gubernatorowi Aleksander hr. Fredro, to móg powoanie Leona ks. Sapiehy wpyn korzystnie na opini. Natomiast ze strony ruskiej powoa hr. Stadion w skad rady przy-

ju

za skrajnym

np. przez

— bocznej

umiarkowane

nie

w

którzy

Galicyi

historyi

i

—

97

ywioy,

pojednawcze

zapisani

s

jako skrajni

wanie

lecz

tych,

inicyatorowie sepa-

Micha Kuziemski, który chemskim Micha MahnowTote potem ju na zawsze sprzga si w tradycyach polity-

ratystycznego ruchu witojurskiego (kanonicy:

by

potem ski).

cznych

ostatnim unickim biskupem

doby

tej

pami

i

rady przybocznej z

Stadionowskiej

plag wewntrzn, jak po dzi dzie stanowi

t

cik

yjce

stronnictwo,

tra-

dycyami inicyatorów ruchu witojurskiego z czasów Stadionowskich Ale na wszystkie a nawet

przyboczna,

W

niona.

poowiczne kreacye

takie

rozszerzony

dwór

przed nim

cesarski

znaczeniu,

licyjski,

pody w

dokd

Franciszek

hr. Stadion,

take,

w

ukry si cichaczem,

wezwany do objcia

sposobami przywrócenia porzdku.

w

i

bya ju

pora

spó-

huragan rewolucyjny,

e

stolicy

wier-

w caem

tego

pierwszych dniach czerwca gubernator ga-

po przywróceniu porzdku, a na

nej

stanowy, taki

uchodzi musia

nego Tyrolu (w Innsbrucku),

sowa

sejm

Wiedniu bowiem zerwa si

^).

polityczne, jak rada

razie

Ale

w

teki

tych

ministeryal-

w naradach

do udziau

naradach

nad

na dworze

ju wtedy wyania si plan reakcyi wojskowej, a z nim program rzdów absolutnych. Tej zmianie historycznej torowa drog radykalizm wiedeski, pogbiajc w gorczkowo przyspieszonem tempie przepa midzy stolic pastwa a dworem. W przepa t w kilka Innsbrucku

i

miesicy póniej stoczy si miaa caa konstytuanta austryacka kiemi aspiracyami piero

w

dwanacie

Magenta nora z

r.

lat

Solferino,

i

czonków

ostatniego

i

póniej

po

takich

jako

z wszyst-

miay

do-

katastrofach wojennych, jak

pod firm polityczn jednego galicyjskiego

Gouchowskiego,

hr.

ody

nadziejami konstytucyjnemi, które

i

z wybitniejszych

sejmu stanowego, pod firm Agetwórcy

dyplomu padziernikowego

1860.

Dobieglimy do najdalszej granicy, jak nam temat tej pracy zat granic ju tylko krok jeden zrobi mona bez obawy, e si wkroczy na teren wykluczonej tutaj z gry polityki. Zrobimy ten krok, nawizujc epilog Stanów galicyjskich do prologu autonomicznego sejmu galicyjskiego, abdykacy Stanów galicyjskich w kakrela. Poza

*)

Dr. Bronisaw

PISM* BR.

tOZINSKIESO

oziski: Agenor

hr.

Gouchowski

(j.

w.

str.

125—194).

— stowo-politycznej

roli

—

do inauguracyi ery konstytucyjnej

Kiedy po dwunastu latach od daty

do wyboru

pierwszego

Stanów

jeszcze na

stali

—

98

tej

sejmu autonomicznego,

widowni

w

Galicyi.

abdykacyi Galicya przystpowaa

publicznej, a

epigonowie dawnych

ówczesne pokolenie

szla-

chty galicyjskiej, przystpujce do konstytucyjnie rozszerzonej akcyi pu-

—

w gronie swojem jeszcze wielu dziaaczy z lat 1 846 1 848, do pracy cay bogaty zapas dowiadcze, rozczarowa ostrzee politycznych z niedawnej przeszoci. Tote silne ogniwo tradycyi sprzga obie te doby. To samo pokolenie, które abdykowao blicznej, liczyo

którzy wnieli i

kastowo-politycznej

z swojej

rk

kada

do

jej

wcielenia

roli i

na rzecz

idei

przy-

konstytucyjnej,

utrwalenia, a czyni to rozumnie

kiem powodzeniem, jak wiadczy caa dotychczasowa rola

posów

z wiel-

i

polskich

a

widowni parlamentarnej od pierwszej do Rady pastwa. To samo pokolenie, które w latach 1842 1845 w piknych planach marzeniach o uwaszczeniu wocian, rozpoczyna, pomimo bolesnych rozczarowa, zgotowanych mu przez dawn z Galicyi na wiedeskiej

—

dzisiejszej

yo

i

biurokracy austryack, nowy okres

konstytucyjno-obywatelskiej pracy

e

od solennego, na pierwszym zaraz sejmie zoonego owiadczenia, uwaa paszczyzn za niepowrotnie ju przebyt przeszo wie niejako z tem owiadczeniem prac nad podniesieniem owiaty ludoi

wej,

prac

wierci

pen

wieku

trudu

i

ofiarnoci,

rezultatem

wprost

a

uwieczon po upywie

wspaniaym, bo takim

poowy XIX

szkolnictwa ludowego, o jakim na schyku pierwszej

nawet idealici z

pewnoci

jednej

rozwojem w.

nie myleli.

koczymy, bo do dalszych refleksyi w tej mierze, które ju koniecznie musiayby si czy w dzisiejszem yciu politycznem Galicyi niemal z biecymi wypadkami, autor nie mógby otrzyma gosu w pimie naukowem nietylko z tytuu, lecz take z treci swojej. Ale

i

KAROL SZAJNOCHA.

V.

Proces kryminalny Karola Szajnochy.

Lwowskie Archiwum aktów grodzkich przed

kilku

miesicami

sprawiedliwoci

lwowskiego

z

aktów procesowych

zacza si Zaliwskiego

w

cigu

steinu

lat

i

z

wkrótce

tej

cikiej

15

epigonów

procesy

z

1846,

nie

w

spraw Jakóba

czy tam jeszcze

ministerstwa

kryminalnego olbrzymi stos epoki spiskowej, która

dla Galicyi

austryackich.

i

i

Akta

epoki,

którzy jeszcze po

niemal wszystkie

te

obejmuj 1848 pro-

te

sprawy

materyau

s

wanie do tych mogyby rzuci wiato na

tajniki

widocznie

wraz

zarysów znane, a

i

1833

r.

r.

autentycznego,

dawno ju do Wiednia przeniesionego caoci przechowanego, mimo to za ten

Szeli

w

wyprawy

od

Spielberga, Kuf-

Chocia

szczegóach

dostarczaj

otrzymao

ziemskich

powstania listopadowego

wizie

tej

gównych bohaterów

kryminalnych, które r.

i

austryackiego

spraw emisaryuszy emigracyjnych wypenia ofiarami swojemi lochy

za

wadzili dalej dzieo spiskowe.

co do

archiwum

po upadku

innych historycznych

i

take

zezwoleniem

za

i

i

spraw

bodaj

dar na-

ley si ministerstwu sprawiedliwoci wdziczno ze strony tych, któsi oddaj poszukiwaniom badaniom róde z powyszej doby.

rzy

i

Przy pomocy bowiem tego

wieo

si pod niejednym wzgldem razie

uzupeni

dla

bada

otwartego materyau da

rozszerzy lub sprostowa, a

obraz historyczny

tej

Mozolne wertowanie tych aktów opaci si tylko historykowi, lecz

take

i

w kadym

doby.

prawnikowi.

z

Znajdzie

pewnoci

nie-

si on bowiem 7"

~ w

wiecie cakiem odmiennym

e

kadym wzgldem,

wród

—

100

niepodobnym do dzisiejszego pod si nieraz, jakby ze snu

tak

i

czytania ocknie

zmorami wypenionego

zapyta musi, czy to ta sama sama Galicya, w której przed laty osiemdziesiciu podobne dziay si rzeczy? Prawnikowi przerwie moe lektur jeszcze jedna refleksya; obudzi si w nim wtpliwo, czy naprawd tortura zniesiona zostaa w Austryi ju w XVIII wieku za rzdów cesarzowej

strasznemi

Austrya

i

ta

i

byo

Maryi Teresy? Tak

przestpców torturowano

ale polit)'cznych

wie XIX

co do pospolitych

niezawodnie

jeszcze

i

w

w

wyrafinowany sposób moralnymi rodkami.

W

indeksie

za to

wieo

tego

niezawodnie

przednie

miejsce

poo-

pierwszej

co prawda, narzdziami, lecz

nie redniowiecznemi,

stulecia

zbrodniarzy,

materyau historj^cznego

pozyskanego

naley si sprawie Karola Szajnochy,

w

którego krótkiem a tak wielk dla naszej tiistoryografii spucizn upamitnionem yciu, ciki, niemal dwuletni epizod kryminalny na samym wstpie do studyów uniwersyteckich, odegra rol rozstrzyga-

jc

caym

o

W

losie.

zbiorowem,

niekompletnem warszawskiem wydaniu

ale

kocu

Karola Szajnochy, znajduje si przy

opracowany

yciorys,

szerny

a oparty na datach

minalnej Karola Szajnochy tyczne,

gdy

w

tylko

ogólnym

samego Karola Szajnochy, a o samej istocie zarysie przedstawionego, posiada take in-

kryminalnego.

obejmujcy,

Mimo

to

aktów

stos

jednak

rzdowych,

sfer

wtedy, przed 40

suguje na

tajne akta

doby

i

Wittmann cesu i

z procesu

bolesnej i

jego

Teofila

figury

aktuaryusz

Winiowskiego,

Kamicnobrodzki,

Sacher-Masoch

z

tradycyi

za to niejednokrotnie

cyjny

ju

Karola Szajnochy

i

dzi

jeszcze za-

przejrzenie.

wystpuj

w

dla których

lwowskiego archiwum

ogromny, okoo 500 arkuszy pisma

w

Z ponurego obrazu procesowego, dowczej

Kanteckiego,

sprawie polit}^czno-kry-

praca K. Kanteckiego daty auten-

zawiera

pochodzce widocznie ze laty, dostpne byy

formacye

Klemensa

w

i

co do samego wizienia, autor czerpa szczegóy z auto-

biograficznych zapisków cz}'nu,

Take

autent}'cznych.

dziesitego tomu jego ob-

przez

starannie

dzie

z

caym

którym

przeklestwem

zapisane

w roli przelaw historyi tej

wielu rodzin polskich, jak sdzia ledczy Sellyey,

jak

obaj znani z póniejszego

osawiony

wypoliczkowany wreszcie

sztabem

i

z

swojego

przetrzepany komisarz poli-

równie osawiony ajentów,

pro-

brutalstwa

—

dyrektor policyi

wychylaj

sic

w

roli

— bd

wprost podejYzanych

to

onych kadej niej

chlubnie

egota

Pauli,

Z aktów kwizycyjnych, ofiar

jego

historyi

i

ks.

Albin Dunajewski które

i

tutaj

wychyla si

okazale

podczas

wród

procesu,

dla caej

krajowej, jak

póniejszy biskup

inni.

omawiamy, z tej ponurej podstpnych p>ian ini

peen moralnego

hartu

gotowej

i

Cae

Szajnochy.

w

sytuacyi

ledczym.

nad wyraz przykrej

Tote ju sam

uczu-

zachowanie si

przyszoci 17-letniego winia, zaimponowao

drczycielom

mici wielkiego

Karola

charakter

zagro-

osobistoci pó-

abnegacyi koleeskiej, a przytem niezmiernie tkliwy

czasie jego

lenia

kartach literatur)'

procesowych,

rodzinnych

gronej

wiadków,

oskarenia,

stan

donosów, podsuchiwa, podejrze

otchani

ciach

w

Lucyan Siemieski, Henryk Suchecki,

krakowski kardyna

do

na

zapisane

bd

o uczestnictwo,

przejciem

chwili

—

101

i

bardzo

w

swoim

pietyzm dla pa-

kae odwiey w pamici dzisiejszego pokodotd nieznane szczegóy sceny procesowe.

pisarza

wybitniejsze a

i

Wstpem do procesu kryminalnego, zakoczonego lcr\'minaln kondemnat Karola Szajnochy, byo ledztwo policyjno-dyscyplinarne, w które on popad r. 1834, jako 16-letni ucze szóstej, a wówczas ju najwyszej klasy gimnazyalnej. Po powrocie z wakacyi, ze wsi, gdzie lat

oglda

ruiny

legów »towarzystwo i

starego

zamku,

Karol Szajnocha czujcy

zawiza w

dziecicych pocig do historyi, postanowi

staroytnoci*,

ju od

gronie ko-

którego czonkowie mieli zbiera

przedstawia na wspólnych zebraniach szczegóy znane sobie o znaj-

dujcych si

w

towarzystwa,

przygotowa

kraju

spisawszy z dzie

dla

przecz>ianych

zówkami historycznemi

W

ruinach

Uoy

historycznych.

pierwszych

posiedze

miejscowoci

,

w

powinneby znajdowa si

statut

dla tego

obfity materya,

których

za

wska-

jakie zabytki

wywiera

prze-

wywiera musi na modzieczych umysach serdeczne uczucie koleeskie w poczeniu z uznan przez wszystkich rówieników wyszoci zdobytej mozolnie poza sfer pod wzgldem zdolnoci wiedzy, szkolnej nauki. To te chtnie zapisywali si koledzy Karola Szajnochy do zaprojektowanego towarzystwa, wybrawszy go oczywicie na prezesa. Rzecz godna uwagi, e w spisie czonków znajdujemy wikszo nazwisk niemieckich lub takich, które dzi czsto przypominaj szoci.

gronie kolegów

Karol Szajnocha

i

urok, jaki

—

—

102

si na wiecach separatystów ruskich w Oalicyi. Byli to synowie urzksiy ruskich, jedni drudzy podbici zupenie dników austryackich duchow moraln wyszoci Karola Szajnochy, gotowi do kadej wspólnej pracy pod takim sympatycznym przewodnikiem. Towarzystwo staroytnoci miao zbiera si peryodycznie na sekretne posiedzenia w porach wolnych od nauki szkolnej, mianowii

i

i

cie

po przepisanej egzorcie. Jeszcze towarzystwo nie rozpoczo swo-

jej

dziaalnoci

e

jeden z profesorów

na dobre,

nego, odpis statutów

i

a

ju

rzecz

pochwyci u spis

rystyczna dla smutnych

caa wysza na jaw przez

ucznia,

czonków

to,

do niego na stancy odda-

towarz}'stwa.

stosunków szkolnych

tej

Rzecz to charakte-

doby,

e

dyrektor gi-

mnazyum, oczywicie Niemiec, któremu ów profesor z swojego odkrycia zaraz zda spraw, nie wgldnwszy bliej w rzecz ca nie przekonawszy si przedtem, czy nie chodzi tu tylko o sprawk studenck, któr swoj nagan mógby zaatwi, pobieg zaraz do prezyi

dyum

gubernialnego,

storyi

Galicyi, Franciszek br. Krieg,

spraw urzdownie

którego

dyrektorowi

prowadzenia formalnego kami na

spisie

tak smutnie zapisany

prezydent,

uzna

policyi

Sacher-Masochowi

ledztwa policyjnego

czonków wymienionymi,

w

za stosowne przekaza

i

z

hi-

ca

do prze-

wszystkimi chopa-

to przy asystencyi w)'dele-

gowanego w tym celu urzdnika z prezydyum gubernialnego. Cytowano tedy wszystkich uczniów, jakby urwisów ulicznych, na policy spisywano z nimi dugie protokoy z tak drobiazgow cisoci, jak gdyby chodzio o spisek z celami zbrodni stanu stanowicymi. Szajnocha z wszelk otwartoci przyzna si do inicyatywy w zawii

zaniu towarzystwa staroytnoci

gów.

Pomimo

zrobiy tak daleki

podejrzliwoci

korzystne

od kwalifikacyi

tem odrazu uniewinni swoich kole-

i

policyjnej,

wraenie

i

szczere zeznania Szajnochy

naday sprawie caej

e

polityczno- kryminalnej,

rektor policyi Sacher-Masoch

nawet

charakter tak

surowy dy-

zosta rozbrojony. Jako czowiek

inteli-

pozna odrazu w modziutkim Szajnosze zdolno nadzwyczajn niezwykle pikny charakter, ujawniajcy si w zeznaniach. przedkadajc o rezultacie reSacher-Masoch zamknwszy indagacy

gentny

i

i

lacy prezydyum gubernialnemu, uniós si, co pewnie stanowio dzo rzadki epizod

w

e

spraw jako w motywach zdronoci moralnej

przedstawi

wion tajny

ca

wszelkiej

charakter

jego policyjnej dziaalnoci,

cechy

towarzystwa

nie

móg uj

i

bar-

tak szlachetnoci,

cechach swoich pozba-

lub

politycznej.

pazem

w

porze,

Tylko kiedy

— zwizki

tajne

zaprztay policy

polityczne

spiski

i

Zaproponowa wic Sacher-Masoch nocliy

i

odesao do

akta

czyo si zapewne wszystko na naganie

wywara

kryminalne.

w

prezydyum guber-

dyrekcyi

gimnazyum, jako

do wydania orzeczenia dyscyplinarnego.

instancyi kompetentnej

nie

sdy

i

dyscyplinarne tylko skarcenie Szaj-

Wniosek utrzyma si

jego towarzyszy.

nialnem, które wszystkie

—

103

wpywu

szkodliwego

nochy przy najbliszej

Sko-

bo caa sprawa

lub karcerze,

nawet na celujc

promocy

Szaj-

klasyfikacyi semestralnej.

Ukocz\'wszy studya gimnaz}^alne z celujcym postpem w roku si Karol Szajnocha na wydzia filozoficzny uniwersylwowskiego, gdzie na samym zaraz wstpie studya wszystkie

1835, zapisa tetu

i

poczone

z niemi

plany

i

nadzieje

Dnia 28 listopada 1835

czci

znalaza cianach,

w

rozrzucone,

w

kartki

r.

by

miay

suba

rano

czci

uniwersytetu lwowskiego

na

nalepione,

korytarzach

pamici rocznic powstania listopadowego. Wiersz » dzie ten przyjaciele,

tego dnia


ietu. podcign si dao pod kryterya

coby

stanu lub obrazy majestatu, które

w

i

modzieczy umys

szuka go naley

nic takiego,

ten

wimy

gorcej treci swojej

agitacyjnego, zdradza

i

odwieajcym

ksztacie druku zapisane z wierszem

czynajcy si od sów:

uznane

by

musiay

zbrodni zaburzenia spo-

tym wierszem znaleziono na kowiartek papieru, krótk charakter>'styk z

wzgldem politycznym 37 suchaczy uniwersytetu 15 osób modego wiata urzdniczego, midzy któremi ówczesny mody

pod z

na zawsze przerwane.

i

praktykant

Agenor

hr.

Gouchowski figurowa,

jako przejty patryo-

W

tyzmem austryackim. kilka dni póniej, kiedy jeszcze policya zabya wyledzeniem autora owego wiersza charakterystyk, znaleziono w awkach kocioa bernardyskiego, zajmowanych podczas mszy szkolnej przez uczniów najwyszej klasy gimnazyalnej, inny

jta

wiersz

i

z

napisem:

»

Wiwaty,

treci

o wiele

draliwszej od wiersza

104

Byy bowiem w

uniwersyteckiego.

tych ostatnich wierszykach bardzo

drastyczne wzmianki nietylko o najwybitniejszych figurach ówczesnego

lwowskiego wiata urzdniczego, o cesarzu Franciszku

lecz

monarchach

i

take o kanclerzu Metternichu,

nim sprzymierzonych.

z

Podwojono wskutek tego zabiegi ledcze nietylko w dyrekcyi policyi, lecz take wprost w prezydyum gubernialnem, bardzo t spraw odrazu podejrzenie musiao na Kazaalarmowanem. Tam

sn

rola

gdy

Szajnoch,

pa

zaczto wertowa akta zeszorocznej sprawy

w

Z porównania znalezionego pisma Szajnochy z pismem wiartek wasnorcznego warzystwa staroytnoci.

modziey

nionych charakterystykami wtpliwie,

e

aktach

papieru,

wype-

okazao si

uniwersyteckiej,

oba pisma z jednej pochodziy rki.

Ale wistki

zawieray znamion zbrodni, a wiersz inkryminowany pisany mie druku. Skoro jednak policya wprowadzona

byo ju

odkrycie jego

domow

wizy

z zeszorocznej

tylko

u Karola Szajnochy

i

bya na

U

obfity.

nie

by w

for-

trop sprawcy, re-

znanych ju wieych z uniznaleziono wiele ksiek a ju sam fakt, e mi-

jego kolegów,

Szajnochy

nie-

te

Zarzdzono

czasu.

sprawy towarzystwa staroytnoci, jak

Poów by

wersytetu.

kwesty krótkiego

to-

tych

tak

i

wówczas zakazanych, dzy temi ksikami znajdoway si rzeczy historyczne o powstaniu liodezwy emigracyjne Komitetu lelewelowskiego, stopadowem, broszury musia utwierdzi w domyle, e Szajnocha jest autorem podburzajcego wiersza. Zabrano wtedy Szajnosze take papiery, nie stanowice waciwie corpus delicti. Midzy tymi papierami znajdoway si lune zapiski o Jagielle o Jadwidze, wiadczce o tem, e ju chopicy umys Karola Szajnochy zostawa pod urokiem obu tych niemieckich

polskich

i

i

i

które

postaci,

w

20

lat

póniej

wypeni miay

jego

arcydzieo

hi-

storyczne.

Rewizya, przeprowadzona u kolegów Szajnochy, dostarczya policyi

materyau

obfitego

urzdnika zapiski

J.

poparcie

znaleziono

Bolberitza

po niemiecku

na

pisane.

U

ywionych podejrze.

przepisan

biografi Zana

Jedna zapiska tak opiewaa:

i

syna

róne

»Najcic-

e swoim poddanym najwiksz okazuje wzbudza we mnie oburzenie wobec ustroju rzdu austryackiego«. Dalsza zapiska wyranie wskazywaa na to, e Bolberitz pozostawa pod wpywem Karola Szajnochy. Tak bowiem

szym

dla

rzdu

jest

zarzut,

nieufno. To najwicej

mówi w

niej

Bolberitz:

»

Wyzna musz,

e

poza Karolem Szajnocha

— wywar

w

mnie

na

silniejszego

uczuciami

nie

i

wzbudzi we

rewizya u jego najbliszego

aspiracyami przyjaciela Eustachego Rylskiego.

i

rk

bowiem u niego

Znaleziono

wypada

dla Szajnochy

Najfatalniej

mu mylami,

w

mnie

wraenia takim stopniu serdecznego przywizania.

nie

nikt

—

105

Szajnochy pisany

orygina wiersza

dwa inne wierwadze z powodu przeladowania lwowskich akademików (» Przyjaciele, Bóg niecnocie jauniwersytecie rozpowszechnionego, a nadto jeszcze

sze

rk

sny

odj

t.

i

Szajnochy pisane. Jeden z nich wyszydza

mi

wzrok

i

rocznicy

ostrzejszym

samo

tak

listopadowej,

dziano o tym drugim

O

dla

w

ale

samego

bracia ten

dzie chway

wiersz inkryminowany, pa-

porównania ywszym,

bez

tonie

W

ledczych powie-

aktach

»duch najdzikszego

wieje z niego

gorsz byaby dola Szajnochy, gdyby

e

wiersz

Rylskiego,

bd

e

wierszu,

wiele

zdoaa bya wykaza, wszechnienia,

wimy

gówny

jak

wadzy draliwszym.

dla

i

jakobinizmu«.

dzi,

a drugi (»

d.«),

t.

odwiea

d.«)

w

to

nie

ten

by

przeznaczony

lecz

sposób

jakikolwiek

policya

pisany, jak autor twier-

by

take do rozpo-

ju dokonanego,

bd

przynajmniej usiowanego. Policyi

tych

w

jej

z których

do byo W papierach

nie

ofiar,

sida.

domylano

si,

Chciano koniecznie

zane.

ju

z

powodu

jednej

sprawy uj-

lune zapiski, e koledzy poyczali u niego ksiki zakaindawydoby, kto kiedy poycza. Szajnochy

znaleziono

Ca

i

samym wstpie takiem stanowczo wypowiedzianem owiadczeniem: »Nie chc na nikogo nieprzyjemnoci cign z tego powodu nie myl wypowiada moich domy-

gacy

o to przerwa Szajnocha

na

i

sów

co do owych zapisek*.

Obszerny

policyjny

referat

ledczy przesao prezydyum guber-

lwowskiemu sdowi kryminalnemu, a tam przydzielono spraw najprzebieglejszemu referentowi, radcy Wittmannowi, który ju przednialne

tem

w

procesach

inkwizycyjnej, niejszych

a

procesów

na Spielberg lub i

Winiowski),

zoy

politycznych

potem

jeszcze

o zdrad

do

a

próby swojej dzielnoci

zasyn

najwaposzed dwie na rusztowanie (Kapuciski

stanu,

Kufsteinu,

liczne

wicej

jako leferent

po których legion

ofiar

—

—

106

Wittmann zestawi wyniki dochodzenia policyjnego

sdu

kryminalnego

12 stycznia 1836

z

wicie bez opozycyi (jak

kryminalnego

kryminalno-proceduralny) do postpozbrodni zaburzenia spokoju wewntrznego,

termin

o

Eustachego

jego

najbliszego

w

zbrodni, a co do czterech

tej

przyjaciela

dzy tymi Henryka razie

w

decyzy

cha, jako

Sucheckiego

zawieszeniu.

» szczególnie

uczestnictwo

suchaczy uniwersytetu, miegoty Paulego, pozostawiono na Zapada przytem uchwaa, e Szajnoinnych

ma by

osadzony

w

rano komisya sdowo-policyjna

r.

odstawia go do wizienia ledczego. Relacya

i

wizieniu

kajdanach.

Dnia 21 stycznia 1836

Szajnoch

o

Rylskiego

i

niebezpieczny «,

w

ledczem, oczywicie

przyjty oczy-

aby Karola Szajnoch zakwalifikowano

wniosek,

opiewa owoczesny

wania

przedstawi

r.

na radzie

i

uwizia komisyi

tej

wylicza przedmioty, które z ubogiego pomieszkania studenckiego Szaj-

nochy razem

z

nim do depozytu zabrano.

gdy ksiki

chna garderoba studencka,

gotówk znalezion

cya zabraa. Jako komisyi: nety z

dziewi

konwencyjnej,

na

co

uamkiem! Urzdowy Szajnocha

rol

liczy

zdrow

cer,

gboko

ciemne,

ciemne

usta proporcyonalne,

wzrostu

jeden krajcar

i

osadzone

wosy

ma

,

w

10

mo-

halerzy

relacyi:

Ka-

okrg,

twarz

nos redniej

oczy,

cokolwiek

i

—

redniego, dobrze zbudo-

pochylon

naprzód

przedtem poli-

przy Szajnosze podaje relacya

inkwizyta tak opiewa

jest

18,

wany, jednake z postaw

ju

monet wynosi

dzisiejsz

rysopis

lat

nad wyraz ubou-

to

wiedeskiej

waluty

krajcarów

Bya

papiery

i

janiejszy

miary,

zarost

na

brodzie.

Na wstpie do wizienia ledczego odbya si zwyczajna czasach

rewizya

lekarska

moe by — chocie Szajnochy rewizya

norze wiziennej,

czym

poddany.

stwierdzenia,

Wittmann zapisa na

i

w tych

ewentualnie

akcie,

e

co do

przeby Karol Szajnocha w swoprzygnbiajcej ducha samotnoci na zabój-

fizyczne katusze

w

i

dla fizycznego zdrowia, wprost

jak z rozpaczliwego gijna, jakby

czy inkwizyt

wypada pomylnie.

Jakie moralne jej

dla

nastroju

odraajcym

pierwotnego

promie cudownego wiata,

to

ocalia

wikcie wiziennym,

go

refleksya

wszystko znane

jest z

reli-

au-

samego Karola Szajnochy, które KI. Kantecki w swojej pracy biograficznej wyzyska w waniejszych ustpach dosownie przytoczy. tobiograficznych zapisek

i

Ówczesna austryacka procedura

karna, oparta na zasadzie inkwi-

— zycyjnej,

do

co

zaostrzona

—

107

przestpstw

wielu dodatko-

politycznych

wemi postanowieniami, otwieraa bezwzgldnemu sdziemu ledczemu taki rozlegy zakres dziaania, e, jak to na wstpie zaznaczylimy, dob ówczesn monaby uwaa za okres tortury, zmodyfikowanej co do

mki

narzdzi

fiz>'cznej, ale

O

niu inkwizytów.

mniejszy zbrodniarz

wet

mowy

nie

grob, namow i

walczy

moe

z

w

moralnem drcze-

dzi najnikczeoskareniem we wszystkich faobrony,

jakimi

wród rozprawy gównej, wtedy naby wszechwadny od pocztku

jeszcze

Sdzia ledczy

byo.

do koca procesu. jako referent

rodkach

w kocu

zach procesu, a

za to wyrafinowanej

takich

lub

Co wydoby z inkwizyta czy to perswazy, czy nawet podstpn obietnic, to potem zestawia

przedstawia

radzie.

W

referacie

po formie przjiacza

sdzia ledczy obok okolicznoci obciajcych, take

w

czy w

i

agodzce win

rol oskaryciela

z rol obrocy, którego inkwizyt ani z wyboru swojego, ani z urzdu nie posiada. Referaty Wittmanna w sprawie Karola Szajnochy stanowi klasyczny okaz takiego ledztwa, od pocztku do koca prowadzoi

ten

sposób

swojej

osobie

myl, e chodzi o kondemnat dla odstraszajcego przykadu surow, ale formalnie upozorowan. ledztwo wloko si do 30 czerwca, wic sze miesicy z okadem w tym czasie om razy przywo}^wano Karola Szajnoch przed radc Wittmanna do protokolarnego przesuchania. Sprawa stana odrazu tak, e mona byo sformuowa wniosek karny, bo Szajnocha nie wykrca si lecz owszem odrazu przyzna si do autorstwa dwóch wierszy znalezionych w rkopisie u Eustachego Rylskiego do rozpowszechnienia jednego wiersza w gmachu uniwersyteckim. Ale Wittmannowi chodzio widocznie niet)'lko o wpltanie wicej ofiar nego z

i

,

i

w

zastawione

karnej.

kryminalne,

sieci

Widocznie mniema,

e

lecz nadto o zaostrzenie

powiedzie

kwalifikacyi

mu si wprowadzi

post-

zwizek z ca spiskow robot ówczew snej doby, moe nawet uchwyci wtek odrbnego, midzy modzie za spraw emisaryuszy emigracyjnych rozgazionego sprzysienia. Zmierza w t}'m celu do wydobycia z Szajnochy wskazówek sigajpek Szajnochy

dlatego przesuramy samego faktu inkryminowanego cigu tych szeciu miesicy wszystkich akademików, którzy

poza

cych

chujc

bd

jakikolwiek

w

i

to jako

kou wzywani gowa,

jak

wiadkowie, byli,

gdyby

z

za

bd

kadem

jako zagroeni oskareniem do proto-

stawieniem si Szajnochy tak go inda-

poprzedniego

przesuchania

innych osób

wyszy

108

W

podajce

szczegóy,

na jaw

manewrowa Wittmann

sposób

ten

w wtpliwo

nego równie

Eustachego

jego pierwotne zeznania.

szczególnie zeznaniami uwizio-

Rylskiego, który

w

pierwszej chwili, prze-

jty groz pooenia, okaza si wobec sdziego ledczego, umiejcego

w

kadej chwili wyzyska nastrój przesuchiwanego inkwizyta, skruszonym do gbi std skonnym do zezna. Rylski t skruch na wstpie okazan pomóg sobie do póniejszego uwolnienia, a Szajnoprzyzna si do ulegania jego wpysze nie zaszkodzi wiele tem, i

e

wom

do wsuchiwania si

i

nocha bowiem

nie

w

ukrywa si

jego wynurzenia demokrat}^czne. Szaj-

Wittmannem

przed

z

zapatrywaniami

swojemi.

Przy pierwszem znalezione u Rylskiego

Rylskiemu wrczy.

W

przesuchaniu Szajnocha przyzna si,

zaraz

dwa

s

wiersze

jego

rk

pisane

i

e

je

e

sam

ledczej podejrzliwoci swojej Wittmann usio-

wa

spraw wierszy inkryminowanych wprowadzi w zwizek z dawn spraw towarzystwa staroytnoci, a tem samem rozszerzy znacznie koo obwinionych. Szajnocha zaprzeczy temu domysowi z ca stanowczoci, chocia Wittmann nalega bardzo, przedstawiajc inkwi-

e

zytowi,

znajc

przemawia za tem wszelkie prawdopodobiestwo takiego

istnienie

zwizku,

moe

za

prawdomówno

i

e przyulgi

do-

zna w swojem pooeniu. Bedel

wierszy

w

uniwersytetu uniwersytecie,

zezna,

dwaj

e

widzia,

jak

w

dniu znalezienia

nieznajomi o wicie szybkim krokiem

oddalali si od bramy uniwersyteckiej ku bocznej ulicy. Wittmannowi zaleao na tem, aby Szajnocha, który nie zapiera si bynajmniej rozrzucania wierszy w obrbie uniwersytetu, przyzna si take do nale-

pienia

w

z

kartki

e

wierszem

na

bramie

uniwersytetu.

Wmawia wic

owymi nieznajomymi, których bedel uniwersytecki spostrzeg. Chodzio widocznie o podniesienie stopnia karygodnoci czynu, której gówne kryteryum polegao nie na samem niego,

autorstwie

on

i

Rylski

byli

podburzajcego wiersza,

lecz

na

jego rozpowszechnieniu.'

Nalega tedy Wittmann na Szajnoch w taki sposób, e monaby t scen porówna z dawnem postpowaniem kryminalnem, kiedy najpierw widokiem tortury, a potem sam tortur zmuszano inkwizyta do przyznania si, chociaby to przyznanie miao by nieprawd. Oto

odpowied inkwizyta: Upomina si pana, aby zaniecha kamliwego wyzna prawd, a to tem pewniej, ile e wobec kamli-

pytanie inkwizytora

Wittmann: twierdzenia

i

i

— wego

przez wyznanie

prawdy moesz

oczekiwa agodniejszego

stwie

Szajnocha: Mimo

e

dzeniu,

podda chocie,

musianoby pana

zeznania

—

109

da sdowi dowód

kiedy tymczasem

skruchy

w

nastp-

mojem

wszystko pozostaj przy

to

i

losu.

twier-

oprócz mnie nikt inny nie przyczyni si do rozpowszech-

nienia wierszy.

Czy zapowied chosty nie moga ambitnego akademika przegroz, anieli widok dawnej tortury prostego zbrodniarza? Z tak stanowczoci wytrwa Szajnocha do koca indagacyi, e Wittmann nie posun si do zapowiedzianej niegodziwoci. A jednak

j

wiksz

móg

wymienieniem

Szajnocha

graficznych

zapiskach,

gdyby

jak

pozyska

nazwisk

napomkn,

Wittmanna. Sam o tem

ale tylko

napomkn w autobioby rzecz zwy-

moralny

hart

taki

wzgldy

dla siebie

czajn.

przesuchania

Dalsze

byo chodzio

jeliby

nowi chodzio o niach nie

wpltao si

protokó

aby

to,

w

nie

który tutaj

celu,

wraenie sprawia szczegól-

w czci

Wittmanna

zdolnoci

miay ju waciwie

sam czyn inkryminowany. Ale Wittmanponawianych z rónemi zmianami pyta-

jak najwicej ofiar. Takie

z 6 lutego,

inkwizytorskiej

Szajnochy

tylko o

i

przytoczymy jako próbk

stanowczoci

otwartej

Szaj-

nochy.

Wittmann:

miae

pan przy ukadaniu rozpodzie ten przyjaciele;? Szajnocha: Chciaem zwróci uwag moich kolegów wogóle akademików na rocznic 29 listopada, a przeto pobudzi ich zamiar

Jaki

wszechnieniu paszkwilu:

»

i

wimy

i

przeciw rzdowi.

Wittmann: Co sobienia

wobec rzdu

i

panu dao powód do tak nieprzyjaznego uspojakie cele

miae

pan przy wzbudzeniu

w mo-

dziey akademickiej niechci do rzdu?

Szajnocha: Pobudk do mi

lektura.

zasady

take

w

w

w

niechci, która odnosia si nietylko

rzdu monarchicznego, daa Cz}^aem róne dziea rewolucyjne wchonem z nich uoonych przezemnie wierszach. Te zasady staraem si

do tutejszego,

lecz

ogóle do wszelkiego

i

innych wszczepi

i

dlatego

rozpowszechniaem

wiersze.

O

in-

nym celu, mianowicie o jawnem powstaniu przeciw rzdowi nie mylaem. A musz tutaj doda, e z nikim nie pozostawaem w takich stosunkach,

Gdy

ebym std móg Szajnocha

sobie

te

zasady przyswoi.

szczegóowo wymieni czytane ksiki rewolu-

110 cyjne, Wittmann zapyta, skd je wzi, podsuwajc odpowied, e poyczy je w zakadzie Ossoliskich

by

garni Wilda. Inkwizyt

niejako

lub

w

kupi

pytaniu

w

ksi-

na najlepszej drodze do skompromitowania

zasuonej ksigarni, ale Szajnocha e ksiki te da mu zmary koSettmayer przed mierci, odpowiedzia stanowczo, e »ani z za-

instytucyi publicznej

popularnej a

i

przypominajc poprzednie zeznania, lega

kadu Ossoliskich, ani z którejkolwiek ksigarni lwowskiej nie otrzyma, ani nie poycza ksiek zakazanych «. Wittmann: Ale Rylskiemu powiedziae Pan, e najlepiej takie ksiki kupowa w ksigarni Wilda? Szajnocha: Tak wprawdzie mówiono, ja jednake

mona

kazanych ani u Wilda

kupowaem,

nie

ani

dzie za-

tam nigdy nie widziaem.

Po próbach wydobycia zezna, inne osoby lub zakady kompromitujcych, nastpoway kolejno próby wydobycia zezna, na których potem monaby oprze ostrzejsz kwalifikacy kryminaln, obwinienie o spisek. Pozory spiskowych znaków miay mianowicie rozrzucone w uniwersytecie kartki z charakterystycznemi uwagami o wielu akademikach

innych osobach. Jak do wierszy inkryminowanych, tak

i

przyzna si Szajnocha bez wahania,

tych kartek

w

manna, kter

i

do

a na pytanie Witt-

jakim celu to czyni, odpowiedzia:

» Chodzio mi o kadego aby ci,

to,

i

aby akademicy

którzy

W

innych niepatryotycznych.

podzielali

ten

poznah' patryotyczny chara-

moje zasady, usunli si od

mn

sposób chciaem zgodnych ze

aeby nie wchodzili w rozmow o zasady z tymi, którzyby ich potem skompromitowa mogli «. Wittmann: Ze wzgldu na paski wiek mody nasuwa si przypuszczenie, e niech do rzdu nie moga si jeszcze w panu

ostrzedz,

gboko niony

e

zakorzeni,

do

napisania

zatem

zostae pan przez kogo innego nako-

rozpowszechnienia

i

aby w

inkryminowanych

wierszy.

prawd zezna. Szajnocha: Jak ju zeznaem, pobudk do napisania tych to le si stao, to wierszy zaczerpnem z ksiek rewolucyjnych. Upomina si

pana,

tej

mierze

e

dzi widz,

niestety,

zapóno.

Nikt jednake

nie

nakania mnie do

tego kroku.

Wittmann: saryusze z Francyi

Czy nie

nie

miae

W

ostatnich czasach pojawili

usiujcy utworzy

pan stosunków

nakoni on pana do

z

w

jednym

tego czynu?

kraju

si

w

zwizki

emi-

Galicyi

rewolucyjne.

z takich emisaryuszy

i

czy

—

—

111

Szajnocha: Nie miaem adnych stosunków z znaem wogóle adnego emisaryusza, wic aden nakoni mnie do rozpowszechniania wierszy.

emisary uszami,

emisaryusz nie

nie

W

Witt mann:

rozpowszechnionym

e

Zdaje si wic,

sze cele«.

gdy sowa

naleae

s

wierszu

wyrazy:

»

na-

pan do towarzystwa rewolu-

wskazuj na zamiar powzity przez wiksz liczb osób. Zdaje si, e w ten sposób chciae pan pobudzi uczc si modzie do kroku nierozwanego a spokój wewntrzny zakócajcego? Pytanie to popar Wittmann wydobytem od Rylskiego zeznaniem, e Szajnocha w pogadankach zapowiada blizkie demokratyczne przeksztacenie si obecnego ustroju spoecznego, gdy w miar, obajak owiata szerzy si w nisz>Th warstwach, przywileje lone. Wysun tedy Wittmann sowa Rylskiego w ten sposób, eby Szajnoch zastraszy, a w kadym razie zmiesza obaw, e Rylski jeszcze wicej zezna obciy koleg swojego. Szajnocha odpowiedzia na pytanie spokojnie: » Rozpowszechniajc wiersze, nie zamierzaem pobudzi kolegów do kroku, zakócajcego spokój wewntrzny, gdy dobrze wiedziaem, jak smutne std wynikyby nastpstwa. Nie naleaem do adnego zwizku z celami cyjnego,

te

bd

i

sowa:

rewolucyjnymi, a z lektury

bec

ksiek,

rzdów.

ski

czy

w

moim wypywaj

wierszu

byo wezwanie do wypowiedziane

do tajnego zwizku,

lecz

niechci wo-

nie jest bynaj-

odgosem

idei,

e

Ryl-

ksiek poznaem «. gdy ju rzucone zostao

dopiero,

podejrzenie,

koleg swojego obciy, bra udzia w rozpowszechnianiu inkryminowanego

zezna

za wiele

tanie,

cele«

zawarte

których

naleenia

które z czytanych

Teraz

nasze

Zdanie wobec Rylskiego

wynikiem

mniej

w

»

Rylski

rzuci Wittmann py-

i

wiersza.

Szajnocha:

e

czam, nie

o

moim

powiedziaem

Jak

poprzednio zeznaem, tak

zamiarze rozpowszechnienia i

e

wiersz

ten

daem mu

obecnie owiad-

i

wiersza Rylskiemu nic

dopiero wtedy, gdy

ju

rozpowszechnienie nastpio.

Skocz>'wszy przesuchanie, powsta Wittmann cia

sztylet,

znana? a ten

a

okazujc go

Szajnosze,

czy

wydoby z ukrymu ta bro jest

i

Oczekiwa Wittmann wraenia, przygniatajcego

tymczasem ogldnwszy

gdy go

zapyta,

w rku

nie

mia.

sztylet,

owiadczy

inkwizyta,

najspokojniej,

e

ni-

— W

ten epizod

Szajnochy,

zao si bowiem

noa

w

bdc

w

przerw zabawn. Pokabada, e ojciec Karola

we Lwowie, szuka po noownika ów wrzekomy zapomnia go wzi z sob. Waprocesu

u

po odjedzie Wacawa Szajnochy rozgosem procesu syna,

ciciel hotelu znalaz

przestraszony

a

,

i

kupiwszy

i

chwili odjazdu z hotelu

myh'wski

stanowi

dochodze

podczas

myliwskiego

aktów procesowych Karola

lekturze

z sztyletem

dalszych

z

Wacaw,

Szajnochy, sklepach sztylet,

przygniatajcej

przykrej,

—

112

nou

ów

fatalny

nó

dopatrzy si

pobieg do pohcyi, zawyobrani sprawa urosa do Rzecz caa zostaa tak dokadnie wielkich rozmiarów kryminalnych. podejrzliwo Wittmanna musiaa zazbadana wyjaniona, e nawet niewinnym

j

alarmowa

i

broni spiskowej,

strasznej

Wittmanna,

w

którego

i

milkn. Po ukoczeniu przesuchiwa rolowi nej,

wedug

Szajnosze,

trzy dni

przepisu

zamkniciu ledztwa, dano Ka-

i

owoczesnej

mia si przygotowa swoj obron. procesie

W

kich okolicznoci na

próba skruszenia

inkwizyta

zezna, ewentualnie do rewelacyi, bya cesach politycznych

sowa

w

—

otwartego

i

i

wtedy

to

brany

przeciw

w

w

bowiem

formalnego

niemu

caoci,

O

inkwiz}'cyjnym

— zwaszcza

oskarenia

aktu

materj^a tylko

lecz

o

ledczy. tyle,

o

bya

w

pro-

w

moralnem tego wydania wyroku, przededniu

kryminaln kwalifikacy nadano jego czynowi

ryau

czasie sam,

pobudzenia go do nowych

niejako faza legalnej tortury

Inkwizyt

znaczeniu.

braku

tym

do przytoczenia wszyst-

bez doradcy prawnego,

to ostatnia

procedury kryminal-

e w

do namysu, co miao znaczy,

ile

Nie

i

nie wiedzia, jak

jak

zestawiono ze-

zna nawet tego mateon za wtek p>ia

suy

pomocy obronie prawnej, chociaby tajak dzisiejsze prawo karne w Austryi najnie byo mowy. Krótko nikczemniejszemu zbrodniarzowi zapewnia mówic, owa trzydniowa pauza zakrawaa raczej na puapk, zastawion na inkwizyta. Stajc bowiem po pauzie, oplatany omotany sieci poszlak, podejrze uprzedze wobec sdziego ledczego, ju w cigu dochodze zdeterminowanego co do winy stopnia karygodnoci, inkwizyt dodatkiem do spisanych protokoów czciej móg pogorszy, ni poprawi swoj sytuacy. Dla Karola Szajnochy szczególnie cik musiaa by ta trzydniowa pauza. Z caego sposobu prowadzenia ledztwa widzia to

ledczych. kiej,

poradzie,

o

i

narzuconej z urzdu,

—

i

i

i

dobrze,

e

czyn jego

jest

surowo traktowany

i

e

nie

moe

liczy na

J

— wyrozumiao

O doniosoci nagromadzonego móg co najgorszego przypu-

sdziego ledczego.

niemu

przeciw

—

113

materyau

ledczego

w

szcza, zwaszcza po ostatnich przesuchaniach,

powoujc si

czy,

Nawet ów epizod

góy

wrzekomej akcyi spiskowej.

tylko

powikszy obawy, bo sdzia ledczy

wieceniu

A

których sdzia led-

na zeznania jego kolegów, dopytywa si o szcze-

nie

z sztyletem

móg

uwiadomi go o wy-

sprawy.

tej

w

do tego

rodzinnych

stosunkach

Karola

zaszy

Szajnochy

pooenie jego czyniy ju wprost tragicznem. Wiadodobra bya wtedy przed winiami politycznymi dobrze ukrywana, wiadomoci zej pozwalano natomiast przeciska si przez grube zmiany, które

mo

mury wizienia.

Szajnocha,

matk wdow, obarczon

który

trojgiem

nego rodzestwa,

w

sady przez ojca

wynikej std

i

W

cios okropny.

przywizanie do

jcy

w

rys

jego

caem

Posada

dla swoich.

uroku dla modzieca,

dowiedzia si o

By

ruinie materyalnej.

ju

a niezaopatrzoutracie po-

dla niego

to

yciu Karola Szajnochy tkliwe nawet rodziny stanowio wybitny, w oczy bipóz'niejszem

charakteru.

sercu

wizienia zasta

z

modszego ode

wizieniu ledczem

dalszej

modzieczem

po wyjciu

Mio

winia

urzdowa,

ju si

z los

synowska

i

bezgraniczn

braterska

czya

gotowoci do

zapewniajca,

nie

si

ofiar

miaa pewnie

wielkiego talentu popychanego na

drog

wówczas naukowej literackiej karj^ery, a do tego zapewne wzdrygajcego si na myl suenia w jakiejkolwiek, chociaby najniewinniejszej roli, ówczesnemu przeladowczemu systemowi rzdowemu. A jednak Szajnocha myla tylko o tem, eby jak najprdzej po ukoczeniu studyów móg si sta podpor rodziny. wizieniu ledczem, zwaszcza podczas fatalnej pauzy kocowej, musia si ju rozsta z t nadziej, bo, przewidujc surow kryminaln kwalifikacy czynu, wiedzia, e ta droga do zdobycia chleba

tak

cikiej

i

i

W

dla

siebie

i

dla

rodziny,

zostanie

dla

niezawodnie

i

na

zawsze

zamknita.

Tote gdy po upywie trzydniowej pauzy, dnia czerwca 1836 r., Karol Szajnocha stan przed sdzi ledczym, Wittmannem, na pytanie jego, co ma jeszcze przytoczy na swoje usprawiedliwienie na obron, nie móg ju zapanowa nad sob, wybuchn dugo tumionym, rzewnym paczem mówic o t>'ch zniszczonych planach swoich, wniós prob, aby rzd, uwzgldniajc okoliczno, e modziecza krewko popchna go do czynu, 1 1

i

i

PISH< en.

toziAsKiEeo

8

—

si do wizienia, pozwoli mu, po przebyciu nao-

za który dosta

onej

ukoczy

kary,

—

114

studya

umoliwi

tern

i

w pomoc

przyjcie

biednej rodzinie.

—

»Na tem

ca t

Wittmann,

e

uwag, dawaniu ta,

inkwizyt

objawi

odpowiedzi

pojmowanie stawianych

bystre

samem wykaza zdolnoci

tem

a

moe w tej bodaj chwili wzruszony w protokole — skoczono przesuchanie z t gonem kaniem okaza skruch, e dalej przy zapisa,

tak

scen

e

uznano znakomitemi,

ctwach szkolnych

zachowywa si

swoje, które take

w

wpyna.

mu

py-

wiade-

wreszcie podczas ledztwa

wizieniu ledczem tak spokojnie

nigdy na niego skarga nie

w

przyzwoicie,

i

i

Wreszcie posiada Karol Szajno-

cha zdrowy organizm «.

wypowiedzian, zdolny

poczeniu z dalsz, w kocowym referacie jest wedug powiadczenia lekarskiego » oskarony

uwaga,

Ostatnia

e

do chosty rózgami «, wyglda jakby

grysa na

wymykajc mu si

Rozstrzygajcy

Szajnochy.

wywód

Henryka Sucheckiego

kryminalnego dochodzenia.

bi-

Ten

reszty

akademików (midzy

Paulego)

zaniechanie dalszego

do

a co

egoty

i

wniosek nie

ostatni

dnoci Wittmanna. Byby on pewnie wszystkich

w

demnaty, ale

i

spojrzenie ty-

obejmujcy 37 arkuszy

Wittmanna,

dowodów,

braku dostatecznych

stpstwach

aosne

ofiar!

koczy si wnioskiem kondemnaty co do samego tylko Co do Rylskiego, wniós Wittmann uwolnienie go dla

tego pisma,

nimi

w

1834 wyszo

r.

politycznych

obj

by

aktem ago-

wnioskiem kon-

postanowienie, aby

cesarskie

w

prze-

ograniczono si do »przewodców

na razie

uczestników szczególnie skompromitowanych «.

Wedug ówczesnego prawa karnego austryackiego, za zbrodni, zarzucon Karolowi Szajnosze (zaburzenie pokoju wewntrznego), na-

oona bya Wittmann

kara

nic

cikiego wizienia od jednego roku do piciu

móg

cznoci agodzce, celujcy postp sze, jako

w

nie

jak

przyzna,

e

modzieczy

szkoach

i

t.

p.,

za Szajnocha

,

a

zawierajce

okoli-

wiek, nienaganne zachowanie si, ale

za to zakwalifikowa jego wier-

tchnce duchem karbonaryzmu

dem jakobinizmu

przemawiaj

lat.

i

wyrazy

»

zaprawione

wciekym

krwioerczej*

ja-

tendencyi-

— Wniós »

w

kar dwuletniego cikiego wizienia,

Wittmann

tedy

dostateczn,

wicej,

tern

—

115

e

ju

Szajnocha

pi

jako

miesicy przesiedzia

wizieniu ledczem«.

Dnia 13 czerwca

1836

wesza sprawa Karola Szajnochy na

r,

posiedzenie gremialne lwowskiego

sdu

Przewodniczy

kryminalnego.

prezydent Pressen, referowa Wittmann, wotowali radcy:

ryowicz, Woytowicz,

Wittmann zosta o

Sembratowicz,

Czaderski

e

przegosowany,

tyle

,

Tinz

Ku-

Kulicki,

Dbczaski.

i

sd wymierzy kar

jedno-

rocznego wizienia cikiego.

O

wyroku

Szajnocha

si dowiedzia,

zaraz

nie

gdy wedug

ówczesnej procedury kryminalnej, uzupenionej co do przestpstw po-

osobnymi

litycznych

w

sprawa z urzdu musiaa

dodatkami,

przej wysze

rewizyi

a

wizieniu ledczem,

w

drodze

Siedzia tedy Szajnocha jeszcze da-

instancye.

W

do stycznia 1837

r. najwyszym tryzniono kar na sze miesicy cikiego wizienia, liczc dopiero od 27 grudnia 1836 r. Aby wic doczeka si znienia kary o sze miesicy, musia Szajnocha przebywa o sze miesicy duej w wizieniu ledczem, które sam

lej

wyrokiem

bunale

w

z 21

autobiograficznych

ni

mu uczu dym

w domu

ca

niedol;

nazwa

si

z

jako

ju osdzonego,

dotd

cel ssiedni.

otwór, przez który

szachowemi,

denuncyacy. Szajnosze

Zabrano

z chleba

pióro

kar dyscyplinarn.

i

w

mona byo

Szaj-

celi

zlekka zaklejony

e

da

i

dla-

porozumie-

Szajnocha korzysta

deszczuk wniós do Wittmanna zalepiono otwór zagroono

jego

celi

gsie pióro

i

ulepionemi,

szachy,

W

W

donosi.

spostrzegszy,

Streitt,

tych ostaStreitt,

ledzi na ka-

czujnie

i

z tego otworu, a znalazszy nadto

z figurami

daleko dotkliwszem,

A wanie w cigu

w kadym ruchu o wszystkiem by wydrony ju dawniej w murze,

tego niepostrzeony

wa

kary.

miesicy wizienia ledczego, srogi dozorca,

kroku,

nochy

r.

swoich

zapiskach

póniejsze wizienie

tnich szeciu

1837

stycznia

i

kilkanacie dni póniej,

Streitt,

zda-

jc Wittmannowi raport o wykonaniu zadekretowanej przeze kary chosty na dwóch innych winiach, w których celi znaleziono przedmioty

przemycone,

doczy

e

gwód, w celi musia by uywany

do raportu

Szajnochy

dodajc, do pisania. gwód ten Wittmann zadekretowa Szajnosze post jednorazowy, jako kar dyscy-

znaleziony,

plinarn, z dodatkiem, nie

e

»za

drugim razem za podobne postpowa-

bdzie chost ukarany «. Ze szponów Wittmanna

i

Streitta

wydo-

—

116

—

si Szajnocha dopiero w styczniu 1837 r., gdy po ogoszeniu wyroku odwieziono go do domu kary. Gdy po upywie dalszych szeciu miesicy Szajnocha opuszcza mury wizienne ju jako wolny, wrczono mu 39 zr. 34 kr., »jako kwot, zoon dla niego podczas ledztwa na lepsze ywienie,

by

a na ten cel

nieuyt«.

wiziennym, o którym

Wic Szajnoch karmiono wstrtnym wiktem odraajce szczegóy przytoczy w swoich za-

piskach autobiograficznych, a które biedna

nidze,

wienie dla syna

w

kancelaryi trzymano

w

depozycie pie-

matka, od ust sobie odejmujc, na lepsze

poy-

wysyaa.

kryminalny Karola Szajnochy zasugiwaby na omówiewypadek charakterj^zujcy t smutn dob, nawet w takim gdyby jego bohater nie by urós na wielkiego pisarza, na razie, chlub naszej historyografii. Zwamy tylko szczegóy wybitniejsze tej wizieniu dwuletniem trzymano pocztkowo nawet w kajsprawy. celujcym postpem w naukach danach chopaka, który zdolnociami nad rówienikami górowa, wzorowem moralnem zachowaniem si zdoby sobie sympaty nauczycieli, a wspóuczniów formalnie podbi za czyn, posiadajcy, co prawda, wiedz podniosemi aspiracyami Proces

nie, jako

W

i

—

i

znamiona cikiej zbrodni,

w

wedug

paragrafowo-kryminalnej kwalifika-

pojmowaniu rzeczy stanowicy waciwie tylko wybryk modzieczej porywczoci, godny kary, nawet kary surodyscyplinarnej, nie zamykajcej drogi do dalszego ksztawej, lecz mocenia szkolnego. tem wizieniu drczono ofiar fizycznie ralnie, a w kocu puszczono j z nabytym w wilgotnej norze zarodem nieuleczalnej choroby, poddano j potem pod cisy dozór cyi, ale

ludzkiem

—

W

i

drog do jakiegokolwiek zawodu, chleb wyjtkowo srogi wymiar kary tak spad na Karola Szajnoch, dlaczego Wittmann nazwa go »szczególnie niebezpiecznym « ta charakterystyka krótka przewaya wszystpolicyjny

i

zatarasowano

jej

Dlaczegó

zabezpieczajcego.

i

kie

okolicznoci

nie

mia? Na

agodzce,

to pytanie

dzinie Karola

których

przemilcze

odpowied najlepsz z opowiada

Szajnochy

jego matki syszay. Kiedy

ta

sam surowy sdzia

stanowi szczegó, znany osób,

w

ro-

które o tem wprost od

nieszczliwa kobieta, pragnc

wybaga

— ulg

wizionego

dla

sowa

zgniata

Solche

:

r^-wajcego

za

systemu, który jako

z ust jego bru-

gowy

(Takie

trzeba

mode gowy, w

tych smutnych czasach

talentu,

sob mode

któ-

widzia blask geniuszu, a chociaby rwcego si do idealnych celów poi

Ile takich

otoczenie.

gów pado

ofiar

spokojno publiczn identyfikowa z cmentarn cisz pitnowa ju kady mielszy poryw

i

w tej

wiedzy! Ocalay

XIX wieku

chowej

usyszaa

driickcn!

zaburzenie kr^^minalnie

jej

ku ideaom

i

w

zgniatano

wyszego

t)Mko iskr

licyi

mass mon

Kopfe

badawczy wzrok poUcyi

rych

do wszechwadnego wów-

!).

Tote

i

syna, dotara wreszcie

gubernialnego, bar. Kriega,

czas prezydenta talne

—

117

gowy,

tylko

strzegy,

w

jak

Karolu

Ga-

najsmutniejszej dobie historyi

nadzwyczajnej zawartoci du-

których

heroiczny

Szajnosze,

moralny

hart

ofiarna abnegacya dla idealnych celów.

Mówilimy taniu

gów«

ten system

by

o systemie, bo fakt\'cznie

niezwykych.

w powysz,

Krieg

Bar.

tak

system

w

tem

»

ugnia-

uj

wasnej inicyatywy

nie z

formuk. Inicyatywa Mamy na to dowód autenty-

krótk

a wyrazist

wychodzia ze szczj^tu pastwowego. czny, pochodzcy od inteligentnego biurokraty, któremu cudem tylko wtedy powiodo si z niezgniecion w modoci dostpi wysokiej rangi w morawskiem sdownict\vie. Dr. Ignacy Beidtel, radca

gow

sdu

apelacyjnego

w

w

prz\ioczy

Bernie,

swoich autobiograficznych

zapiskach, na których osnuty zosta

wstp do

nastpujce

w

wypowiedziane

zdanie,

przez cesarza Franciszka:

Tak zwani geniusze

Zawsze tylko chc wszystko one im niepodobaj.

ow

siedzeniu-

zna

lepiej

Najlepszy

dou

a

za

kwiat

do szczytu

naleycie ugniecionemi

gowami

kwalifikujcy

ale

) Obacz przedmow

do

biurokracya uchodzia

i

byo

(t.

Ignacego I,

str.

tych

zasilanie biurokracyi

tego

dowiód

Beidtla:

XXIX,

w

—

Karol Szajnocha po-

na tgiego biurokrat,

dziea

w

zadaniem szkolnictwa od

Sitzfl€isc/i'eml

Sitzfleisch, jak

oesterreichischen Staatsverwaltung'

Bubny

do niczego.

i

uniwersyteckiego,

posiada fenomenalny

s

zatrzymuj sprawy, albo si

gównem

a

siada jeden przymiot, hofrata,

uczeni

wytrwazdrowy rozum ludzki Wprawdzie zdanie to byo wypo-

(Sitzfleisch!)^).

inteligencyi,

i

i

jest

wiedziane pod adresem biurokracyi, czasach

jego znakomitego dziea,

1836 do prez}^denta

r.

nawet na

w

póniej-

^Geschichte

przypisku).

der

— szej

dziaalnoci naukowej.

Có

118

—

z tego, kiedy

gowa

genialna nie

daa

si ugnie na hofratowsk miazg!

Wielko wiedliwie któryci taj

Karola

zmierzona rysy

Szajnochy,

by moe

znamienne

jako

tylko na

dobitnie

pisarza tle

wystpuj

i

czowieka, spra-

ówczesnycli

w

stosunków,

przypomnianym

tu-

procesie.

I

VI.

z

czasów

aktów dominikalnych.

i

w

(Przyczynek do historyi administracyi

Na ustroju,

miar

historyczn

bardzo odlege od

byo wtedy

e

kach,

w

poczone

koszta,

kancelaryjnego

pó

wieku

chowa si

z

w

ca

jeszcze

refleksyi

wejciem

z ich

w

z

jej

w

z

urzdze-

w

stosun-

do-

zwracajc dominiom

urzdowych, personalu r.

1856 zniky zupenie jako

mandataryusze, typowi reprezentanci cza-

urzdzeniami

i

tradycyami.

Waciwie

Mogy wic

one

tedy za-

w

modzieczych wspomnieniach ludzi dzi stojTote mog czasem przypomnie jeszcze yjcych.

starczej

dogasajcego pokolenia,

przeytej reformy, tak samo,

i

j.

tak

szczególno-

urzdów powiatowych

ycie

w

zakresie

ycia,

dzisiejszym

ju zobojtniaego na

jak na tyle innych przetak

na wielkiej

stosunków codziennego ycia.

mohikani dawnego ustroju pastwowego

si

t,

lokalnoci

wrotów, które dokonay si za jego wiatowej, jak

s

kres tego

posugiwa si urzdami

lat

arend,

nas od czasów dominikalnych.

dzieli

donioso

w

w

na zupeny przewrót

Galicyi dopiero

znikli

instancyi,

cych u kresu, ale

si

W

p.

sów dominikalnych

szereg

niejako

utrzymaniem

z

t.

i

je

urzdy dominikalne pierwszych

cay

jeszcze

biorc

pastwo

ogóle a administracyjnemi

tak nieprzygotowane

musiao

minikalnymi,

Rok 1848 stanowi prawny

faktycznem dokonaniu reformy

niami swojemi prawnemi

ci

czasy ustroju patrymonialnego nie

dzisiejszycii.

przy

ale

Galicyi).

ustrojem

i

i

widowni Ci

ostatni

spoecznego Austryi oswoili

aparatem administracyjnym tak samo,

—

—

120

si z kilkugodzinn jazd wygodn w restauracyjnym wagonie byskawicznego pocigu na tej samej przestrzeni, któr w cho-

jak oswoili

moe koow drog

picym wieku odbywali wehikuach,

niewygodnymi noclegami

z

kilka dni

z rozmaitemi

i

w ociaych

dzi nieznanemi

utrudnieniami.

woytnej kiem

XIX

str}fi

to

wicej

daleko

nowoczesne,

w

przejcie

w

ni

utorowane,

poow

wydawa si

wieku

musi

pod pewnym wzgldem przejcie

urzdze w

wiecznych

XX

pocztkiem

i

dzisiejszych stosunkach no-

midzy pierwsz

przedzia

administracyi,

Wszake byo

w

wzrastajcego

Ale dla pokolenia,

Galicyi,

a

schy-

olbrzymim.

z resztek rednio-

innych krajach Au-

w

gdzie

r.

1848 ze

zamachem przecinano to, co gdziewzgldów indziej starano si jako tako rozwika. e wrócimy tutaj do analogii Jak dawne budy ydowskie, politycznych za jednym

—

lokomocyjnej

—

cy pasaersk

w

utrzymujce

naszym

kraju

regularn

komunika-

kursoway szybkowozy pocztowe, dzisiejszemu pokoleniu, podróujcemu byskawicznymi pocigami, znane s chyba ze starych powieci opisów, tak samo dawny urzd dominikalny jego typowy przedstawiciel, mandataryusz, przypomni si dzi chyba z kar3'katuralnych po wikszej czci figur powieciowych szorstkiej urzdoscenicznych. Mieszanina ekonomskiej brutalnoci tam,

gdzie nie

i

i

i

i

sualczej

wej samowoli,

pokory wobec

dziedzica jako chlebodawcy

podlegych, wilz ordynarn but wobec podwadnych wiadomej bezprawia zachannoci na daremszczyzny wszelkiego rodzaju z wyrafinowan umiejtnoci upozorowania wszystkiego jakim tytuem prawnym, wydobytym z ówczesnego chaosu i

cyrkuu

czej

i

a

przepisów administracyjnych, dataryusza,

jaki

oto

gówne

rysy takiego typu

plan

i

tradycyi,

pomysem

utworzenia

silnego zbiorowego organu

wykonawczego, zaraz opozycyjna krytyka wystpuje chodzi o wskrzeszenie

kredytowania

potrzeb

takiej

prawa

e

mandataryatu, projektu

nawet

reformy, ale poza

z

alarmem,

a alarm ten wystarcza

w

oczach

ludzi,

e

do zdys-

którzy

uznaj

karykatur powieciowego mandata-

maj zreszt dobrego wyobraema o fuiikcyaci, które mu suyy. taki wanie niepoczesny typ mandataryusza przypada do

ryusza nie z

caego

man-

przechowa si w powieci na scenie. Tak e dzi suy za straszydo. Kiedy tylko si jaki projekt reformy gminnej z wysunit}'m

u nas

si ten typ ustali w bowiem dzi pojawi na pierwszy

—

!

121

powieciopisarzom, to atwo zrozumie usprasi on utrwali take w trdy cyach w ogóle, jak gdyby mandataryusz takiego pokroju stanowi regu, a czowiek po-

upodobania komedyo-

wiedliwi,

e

ale

w

rzdny by

i

i

w

na karb tak czstego

dzi

ludzkich

sdach

spotka si

mona

Byo

wtedy wielu

take dugiem skiej

mandataryuszy,

rewolucyi

ofiarnych mandataryuszy r.

w

1848

najwiksz ofiarnoci

i

którzy

kategoryi,

spi-

sprawy

dla

w

si

rocznikach pol-

wgierskiej

powikszy

i

w

komite-

znacznie szereg

Tote gdy nowych wadz administracyjnych obsadzano

kandydatami

usuwaa

otwar-

utrat chleba, lecz

nietylko

zapisali

z

doby

spiskowej.

konduit polityczn kandydatów

wielu z nich, nawet wybornie

lifikowanych, od kompetencyi

ow

kryminalna

dominikalnego,

personalu

policyjna registratura, zapytywana o

tej

w

na polu pracy obywatelskiej.

jej

z poprzedniej

organizacyi

nisze posady

przecie

Rok 1848 na barykadach lwowskich

martyrologii.

tach dla popierania

po

A

odmiennego chamidzy ludem popularnymi,

i

cikiem wizieniem

a

a niesprawiedliwego uogól-

z postaciami

ludzkimi

gorc chci suenia

i

trzeba

kryminalnych z naszej doby

a do tego przejtymi patryotyzmem,

narodowej

pooy

ju chyba

to

oko wpadajcych.

archiwach

mandataryuszami

z

w

wicej

dla historyków

skowej tak czsto rakteru,

wyjtkiem,

klasie tylko

tej

niania rzeczy z rysów

tych

i

tak

fataln

w

w

praktyce ukwa-

not:

tych czasach

poli-

isch verddchtig lub bedenklich

chciwoci

Zarzut dataryuszy

w

po prostu

istn

i

przystpnoci, zgeneralizowany co do man-

ten sposób, jak

gdyby

instytucya dominikalna stanowia

kultur apownictwa,

jakiej

niema

ju

i

bdzie

nie

bezwzgldnoci ju w takim razie, jeeli si zway, e w urzdowaniu mandataryuszy zbiegay si funkcye rónorodne, speniane dzi przez szereg osobnych organów, nigdy, znacznie straci musi na swej

w

których

cyjne

i

t.

pokusy

i

zakres

i

Zbiegay si zatem

p.

rozmaitego

urzdników

daremszczyzny

to dostarcza

tych

jednym

podatkowe,

rekruta-

urzdzie dominikalnym

A

autoramentu.

cyrkularnych.

W

zreszt

tych

wtedy

czasach

za

i

funk-

przywieca podarunki

stanowiy poniekd tolerowan z góry melioracy

emolumentów urzdniczych. Niezbitych dowodów na administracyi austryackiej I. Beidtla, który sam czasach przebywa dug karyer urzdnicz, móg wiele sy-

ndznych pac

w

w

policyjne,

saboci, rozdzielone dzi na cae legiony urzdników

cyonaryuszy

przykad

wchodz sprawy

i

historya

— sze

obserwowa,

i

mia

pewnie nie

—

122

twierdze swoich,

a przytaczajc fakta na poparcie

na celu zdyskredytowania pastwa

To samo powiedzie mona o samowoli,

jego rzdu.

i

inkarnacy

której

mia

by urzd dominikalny w ogóle, a mandataryusz przedewszystkiem. Dzi w Austryi która si mieni pastwem praworzdnem, wic w pa,

cisem

stwie z wateli, z

w

zakresie

w

stray tego rozgraniczenia czy otwart}'

na

s

i

obowizków wadzy

oby-

i

prawa publicznego, postawionymi na

organom jej z natury rzeswobody w decyzyach, e skargi

administracyi,

szeroki zakres

jest taki

arbitralno

ich

praw

rozgraniczeniem

trybunaami

Có

codziennem.

zjawiskiem

mówi

dopiero

o czasach systemu policyjnego, kiedy arbitralno wprost usankcyono-

wana bya normami józefiskiemi o

zakresie dziaania

w

misarzy cyrkularnych, a obca krajowi biurokracya

cyrkuów

poczuciu

i

ko-

swojej

wadzy nie bya mit}'gowana tern obywatelskiem poczuciem obowizków wobec spoeczestwa, jakie dzi oywia organa pastwowe. Samowol józefiskiej biurokracyi cyrkularnej napitnowa

nieograniczonej

dosadnie gubernator

1791

tego

galicyjski

XIX

w

rokratów austryackich

Zaznaczamy dzi

i

jeden z

jako

w

wrzenia

w

swojej relacyi z 12 lu-

gównych powodów ów-

kraju.

A w

i

Galicyi.

tylko

to

poowie urzdy biu-

pierwszej

józefiski jeszcze zupenie przenika

duch

stulecia

puu

j

przytaczajc

^),

czesnego niezadowolenia

Brigido

hr.

w

formie

dygresyi dla uspokojenia skru-

sprawiedliwoci, bo nie piszemy historyi mandatar}'atu

nam o

wydobycie

góów

i

Galicyi

z

nie cho-

rehabilitacy.

wskazówek, rzucajcych

w

i

Celem niniejsz>'ch zapisków jest tylko niewyzyskanego dotd materyau rkopimiennego szcze-

jego

wiato na

stosunki administracyjne

czasach dominikalnych, mianowicie na wspódziaanie man-

ogniwa

dataryatu jako

w

ówczesnym

ustroju administracyjnym.

Gdyby si gdzie jakim cudem zachowao byo archiwum jednego z urzdów dominikalnych, stanowioby ono dzi nieoceniony mater}'a do historyi administracyi kraju naszego, do jego

w

lityczno-spoecznej r.

pooy rk

1848 rzd

zny dominia

')

pierwszej

Orygina

525. (Ob.

swoj,

gdy

pozostawione zostay

ministracyjnych

nr.

ogóle. Ale na akta

t.

II,

tej str.

relacyi

689).

instancyi

znajduje

w ,

kancelar)'i

histor>'i

po-

dominikalnych po

wtedy po zniesieniu paszczy-

swoich funkcyach organów adze

si

w

skarbu

pastwa

rkopisie

opacanych.

Zakadu Ossoliskich

—

kompensowanych dziedzicom

albo raczej

W

noszcym.

—

123

pierwszych

urzdów powiatowych

instancyi,

siay losowi wszystkich aktów tego rodzaju,

równao zagadzie. dotd w publicznych

Ocalay

najczciej

wane

s

ciar

dalej

w

1855 akta dominikalne weszy

r.

i

nowych muszkartowaniu, co si czasem

z

i

t.

j.

czasów

z tych

w

i

uledz

przechowy-

prywatnych zbiorach tylko fragmenty,

mianowicie ksigi cyrkularnych cyrkularzy z rónych

wydawane

nikowe rozporzdzenia,

utrzymania po-

registratury

urzdy

przez

lat.

S

to okol

cyrkularne, a przepi-

czci dosownie, po czci tylko w streszczeniu. Wtedy bowiem drukiem litografi posugiwaa si manipulacya urzdowa tylko w wyjtkowych wypadkach. Najczsywane

kancelaryach dominikalnych po

i

ciej jeden egzemplarz

dragonów,

cyrkularza,

po

których

dominium, obiega po

rzdku

kolei

dodatkowe polecenie,

z miejsca na miejsce

do

wysoka

»

dniem

przekazywany

dalsze,

za potwierdzeniem na akcie.

zawiera

bya

dorczony poczt lub przez

i

W

w

ssiedzkim po-

takich razach cyrkularz pilny

e ma by po przepisaniu wysyany noc« pod kar pienin, która nieraz

spadaa zaraz na dominia wykazane na

i

Kreis-

mia kady cyrku do posyek, jednemu

kilku

akcie ze

spónieniem.

Oczywicie do

znaczenia

z

nie

mona

okólnikami

zwierzchnoci gminnych

wykonawczej

dyspoz)'cyi.

W

poszczególnych

mglona, a cyrkularz

musia

w

wychodz

przeoestw obszarów

i

s w

z charakterem

organów

wydany

przez

porównywa

co

starostw

do

ze

dworskich.

Dzisiej-

ramach informacyjnej lub

czasach za, o których

midzy rozporzdzeniami

rzdzeniami

dzi

które

bowiem zawsze trzymane

sze okólniki

nica

cyrkularzy nawet

takich ,

tutaj

mowa,

gra-

dzisiejszych ustaw a za-

kierujcych

bya

jeszcze

za-

pana Kreishauptmanna uchodzi

poniekd za uzupenienie lub nawet kontynuacy chudego zbioru rozporzdze prowincyonalnych kancelaryach

dominikalnych

(Provinzialgesezsammlung).

Zakad Ossoliskich posiada w swoich zbiorach rkopimientomów takich cyrkularnych cyrkularzy z rónych dominiów z rónych lat. Podzieli je mona na dwie grupy, z któ-

nych kilkanacie i

rych jedna obejmuje

monialnym ckich. Jak

ustroju

cay

niejako

czasy

przebywaa

w

kraj,

tak

w

nowicyatu,

pierwszym

jaki

okresie

Galicya

rzdów

w

patry-

austrya-

pierwszym rzdzie urzdy dominikalne od-

byway wtedy przykry kurs nowoytnej administracyi, opartej na obcej_ dotd spoeczestwu polskiemu zasadzie wszechwadztwa pastwowego

—

—

124

Cyrkularne cyrkularze z tych czasów, zwaszcza z czasów józefiskich,

zawieraj wiele ciekawych wskazówek, uzupeniajcych pod niejednym

wzgldem znany

w

ogólnych

obraz ówczesnego stanu kraju

rysach

nadaj si do oddzielnego omówienia ju z tego powodu, e obejmuj okres czasu, w którym Galicya przebywaa przewroty zmiany spoecznem znaczeniu ^). Druga grupa cyrtak w terytoryalnem, jak i

i

i

pochodzi z czasów

kularnych cyrkularzy

wic

nanda,

ju

z okresu

Franciszka

cesarzy

ustalonych stosunków.

Ferdy-

i

Zawieraj one tedy

doszczegóy do obrazu normalnych funkcyi urzdów cyrkularnych minikalnych, oczywicie obrazu niekompletnego co do czasu obszaru. i

i

wraenia niewdziczna, ale do historyi administraostatecznie dostarcza tyle materyau spoecznych stosunków politycznych cyi, lecz w ogóle do historyi trudu *). kraju, e w kocu nie auje si czasu lektura

Jest to

arcynudna

i

z pierwszego

nie tylko

i

i

Przed

I.

Na ciszka

i

cyrkularnych

zbiorach

cyrkularzy

czasów

z

prostracyi

ustawodawczej

cesarzy

Fran-

z

tej

i

rozporzdze,

doby.

braku

administracyjnej,

Byy

ce-

to czasy

jakiejkolwiek

y-

poniekd lku przed kad mielsz spoecznych w ogóle. Przepisy

inicyatyw

inicyatywy,

zakresie

i

ustaw

zbiorach

administracyi

caej

cha charakterystyczna

w

1846.

Ferdynanda odbija si tak samo, jak na ówczesnych przez

gubernium drukiem wydawanych

wotnej

r.

stosunków ekonomicznych

i

wykonywania dokuczliwego nadzoru policyjnego, cigania podatków w ogóle wszelkich wpywów fiskalnych, poboru kwaterunku t. rekruta, p. przewaaj w tych zbiorach tak, jak gdyby zaspokojony w swoich potrzebach nie wymaga od kraj szczliwy

tyczce si cisego

i

i

i

pastwa niczego wicej, gnacyi,

w

której

za

jak

dugich

tylko

zakonserwowania

rzdów

cesarza

tej

Franciszka

smutnej

sta-

upatrywano

Rkopisy nr. 2850-2852 2864. Rkopisy: nr. 2S54 (Dominium Koldziany w cyrkule czortkowskim), nr. 2855 (Dominium Rozdziaów w cyrkule (ilkie\vskim), nr. 4299— 4303 Rudeko lackie w cyrkule (Dominia Sienków, Barytów, Woiica baryowa zoczowskim). >)

i

»)

i

125

rodek zagojenia

najlepszy

wojen

sie

A wanie w

tych

czasach

bya wycieczona ekonomicznie

Kady

w

okre-

administracyjnego

letargu

Galicya

widziaa kresu swojej niedoli

nie

i

tej doby uchwala adresy pene wprawdzie wiernopoddaczych wynurze lojalnoci wdzicznoci za ojcowsk pieczoowito monarchy o dobro kraju,

z ucisku fiskalnego.

do i

pastwo

poniesionych przez

ran,

Napoleonem.

z

sejm stanowy z

tronu,

przytem tak dobitne

ale

w

przedstawieniu

enie ciaru podatkowego,

e

monstracyjno-ebraczy. Adresy

te

traktowane jak natrtne petycye,

nawet

na

eby

trudu,

t}'le

bowao zebra wiedzi

opinii

,

cyrkuy poza

nigdy

które a

nagie daty informacyjne

merytorycznemi

z

baganiu o

kancelaryi nadwornej.

gubernium, przez

w

i

przewaa zawsze

ul-

ton re-

posyano do gubernium, gdzie byy które potem zbywano biurokratycznie

sformuowanemi odpowiedziami

za polegaa

niedoli

ostatecznie

Kancelaiya

zadawao

nie

ta

sobie

porednio przez dominia prói

na nich oprze swoje odpo-

wykrtny

sigajcemi

frazes

kon-

kluzyami.

Chcc w tym ciemnym szy,

e

przyznajemy,

obrazie

wo

ta

wzrosa ona w takim stosunku, w jakim rozwiny wydoskonali si cay aparat administracyjny. Troskli-

nie i

obejmowaa

dzienniki ustaw

w

Tak ówczesne

stosunków sanitarnych.

zakres

rozporzdze,

i

jak

i

zbiory

zawieraj co krok zarzdzenia, pouczenia tylko

bodaj jeden rys janiej-

troskliwo ówczesnej godny podniesienia z tego powodu, e

administracyi stanowi wyjtek,

od tej doby si potrzeby

znale

pod jednym wzgldem

ju

chwili stwierdzonego

i

cyrkularnych

ostrzeenia,

cyrkularzy

wydawane

niebezpieczestwa, jak np.

w

r.

nie-

1831

wobec wybuchu cholery innych chorób epidemicznych, lecz za samem zblianiem si niebezpieczestwa. Postpowano pod tym wzgli

dem wedug

tradycyi

w

populacyjne

ogóle

dnoci uchodzio stwowej, a jak

z

np.

w

za jedno z

ten

cel

józefiskiej

pooony

dla

taki

kiedy to na stosunki

nacisk,

e

najgówniejszych zada

forytowano

postanowieniach

uszczerbkiem

administracyi,

zosta

pomnoenie

administracyi

lu-

pa-

wszelkimi sposobami, niekiedy nawet,

prawnych

wchodzcych

w gr

o

dzieciach

interesów

nielubnych,

moralnoci

pu-

blicznej.

Pod jednym jeszcze, ale ju nie tak jak w poprzednim wypadku, uznania godnym, wzgldem okazywaa ówczesna administracya wielk troskliwo. Gubernium przez cyrkuy, a cyrkuy przez dominia ci-

!

— róne

—

126

day

sporzdzania wykazów Wprawdzie wykazy te tyczyy si gównie celów policyjnych, rekrutacyjnych, w ogóle wojskowych fiskalnych, ale obejmoway przytem take sprawy ekonomiczne, zbieray

gle

w

peryodycznych

daty

statystyczne

rónych

i

kierunkach.

i

i

np. o zbiorach, ich wydatnoci,

o cenach

zboa

t.

i

p.

Najbliszego

wykazów dzi ju nawet odgadn nie mona, ale to pewna, e ich ciar przygniata kancelarye dominikalne kosztem innych spraw aktualnych biecych. Cyrku bowiem praktycznego

wielu

celu

takich

i

nalega na dotrzymanie terminów, a za uchybienia pod tym wzgldem

Zapewne ju wtedy zrodzi si w jakiej wygodny, a dugo jeszcze potem nawet przez pierwszych starostów nowego autoramentu praktykowany pomys, e w wykazach peryodycznych tego rodzaju zmieniano take peryodycznie a nieznacznie daty statystyczne z fantazyi. Uchodzio to zawsze, gdy wykazy nie miay wybitnego celu praktycznego, lecz suyy chyba za materya do statystyki oficyalnej. Tote wiemy, jak wyglday wszystkie te oficyalne elaboraty statystyczne z dawnych

nakada

pienine.

kary

gowie

dowcipnej

mandataryackiej

czasów

W kraj

by

druga grupa naszych cyrkularzy,

z których pochodzi

latach,

powojennym ciarem podatkowym, a sejm ju wspomnielimy, na kadej sesyi swojej baga mo-

przygnieciony

stanowy,

jak

narch o

ulgi, szczególnie

w

wymiarze podatku gruntowego

To te ówczesne

ganiu zalegoci podatkowych. z których wielka

wych, pene

s

lege podatki.

cz

w ci-

cyrkularne cyrkularze,

przypada na sprawy podatkowe obok wojsko-

przypomnie

A byy

i

to

upomnie, aby cigano biece zaw tonie swoim bardzo stanow-

i

i

upomnienia

Z tym tonem mandataryusz, jako poborca egzekutor podatkowy osobie, dobrze musia si liczy, bez wzgldu na to, e jego chlebodawca, dziedzic, równoczenie w sejmie ali si na ucisk cze.

w

i

jednej

gorsza, bez wzgldu na to, e poddani, czujc dotruby podatkowej z urzdu dominikalnego, a nie widzc waciwego jej motora, cyrkuu, na dziedzica zwalali win za swoj niedol. Wydany bowiem wedug rozporzdzenia gubernialnego cyr-

podatkowy,

co

kliwy nacisk

kularz z 31

marca 1830

dali peryodycznie

zarzdzi,

dominia

i

kucyjne. Rzecz to charakterystyczna,

sic

zaledwie po

niedostatku

a

innym

nawet

(z

godu

eby

23 na

e

komisarze cyrkularni objekontrolowali czynnoci egze-

osobicie

cyrkularz ten

lutego),

w

którym

przednówku

i

wyszed

w

w

nne-

przewidywaniu

wobec nadcigajcej

— cyrku zoczowski

cholery,

usilnie

szy zarobek dla ludnoci wiejskiej,

»gdzie zwierzchnoci

W

nie

tym

celu

1830—31

latach

bd uy

w

wspiera swoich pod-

stanie

swojego majtku

kredytu dla

i

obowizkowa pomoc dziedziców musiaa

zupenie wyczerpana,

tak

e

zado obowizkom «.

uczynienia

by

w

powinny

dominiom staranie o obfittym znamiennym dodatkiem,

zaleci z

gruntowe (dominia) z powodu nieurodzaju lub

innych klsk elementarnych

dannych,

—

127

e

w

nawet

niewyrozumiaych pod tym

wzgldem cyrkuach, uznano niepodobiestwo dalszego ogaacania dworów ze zboa. Wnosi to mona z cyrkularza zoczowskiego z

26 kwietnia

e

mady,

zmielony

1831,

»perz

dobry

daje

Swoj drog

w

dobrze

jednak

którym

pouczono dominia

spukany, pokrajany

smaczny chleb,

i

w

a przez nie gro-

wysuszony, a potem

i

wic zdrowe poywienie!«

dwa miesice póniej

(19 czerwca) ten

sam

przypomina dominiom w kategorycznym tonie obowizek cigania biecych podatków, a odracza tylko egzekucy za-

cyrku (zoczowski)

legoci. Daremnie jednak szukamy

przyznajcego

cyrkularza,

opust

w

tym roku cholery

i

Pozwolono

podatków.

nieurodzaju

prosi

tylko

w

wyjtkowych wypadkach, przyczem przepisano dominiom sporzdzenie rónych wykazów jako substratu, potrzebnego do powzicia decyzyi. Opusty musiay by rzadkie, a zalegoci mnoyy o

taki

opust

si pomimo rygoru egzekucyjnego

w

taki

ew

sposób,

kocu rzd zgozachanno

dzi si musia na ryczatowe odpisywanie.

e

egzekucyjn posunito

o tem wiadczy cyrku-

do

najdalszej granicy,

larz z

13 sierpnia 1835. Rozdzielano wtedy

cj^ach

fundusz

z

r.

szpichlerzowy

w myl

jednak

midzy gminy w

Na gromady cyrkuu zoczowskiego przypado

1829.

obliga-

rozporzdzenia gubernialnego z tego roz-

dziau 96.106 zr. 43 krajcarów, a do tego tytuem odsetek 11.533 zr. 41

k.

Ca

wych, albo

t kwot raczej

przeznaczono na umorzenie zalegoci podatko-

tylko,

jak

mówi

czci

cyrkularz, »znacznej

zale-

goci*. Nietylko

co

przta cigle z

te

13 lutego 1834,

tek

w

urzdy.

energii.

Podnie

Take tu

i

podatek

wypada

zaznaczajcy spostrzeony

w

tym podatku, »chocia przypuci mona«,

podlegajcych czasie.

urzdy dominikalne byy

do podatku gruntowego

pobudzane do egzekucyjnej

Z

podatkowi

zarobkowemu

tego »przypuszczenia«

nie

zarobkowy

za-

zoczowski

cyrkularz

ostatnich latach uby-

e

liczba interesów

zmniejszya

si

wysnu cyrku zoczowski

w

nie

tym

wnio-

— e

sek, cia

naley zbada

ruby

brak

stosunki,

lecz

podatkowo-egzekucyjnej

w

cisoci

—

128

—

powód do nowego nacini-

Przebijajcy std wprost swawolny

!

zalegoci, bez sprawdzenia, od kogo, za co

zalego

przypada,

czesnego

cyrkularza

dantery

oznaczono,

stycznia),

1 1

e

na

r.

w

1834 na

przypada jako dodatek domestykalny 2

Pod wzgldem natarczywoci wojskowych

bya

w

dla

id w zawody

ukryciu,

a zorzeczenia

podatkach, jako

za jaki okres czasu ta

którym

niemal równo-

biurokratyczn

z

^^^

krajcara!

rka mandataryacka,

skiego« (dominikalnego) urzdu.

w

cyrkularne cyrkularze

zwracay si

pe-

zr. podatku dominikalnego

1

pismami podatkowemi.

z

poddaczej

ludnoci

i

wyglda obok drugiego

dziwnie (z

w

ubytku

wszelkiego

traktowaniu

C3n-ku

do niego,

nie

sprawach

Cik i

lecz

i

tutaj

tutaj

sta

do »pa-

przypadajcego na do-

Odstawienie

minium kontyngentu rekrutów stanowio gówn agend, ale obok niej urzd dominikalny spenia musia mnóstwo innych, które caj' wykazami peryodycznymi. Trzeba bowiem rok zaprztay go pisanin byo utrzymywa wykazy konskrypcyjne ewidencyjne co do popisourlopników w takim stanie, aby wpadajcy znienacka komiwych sarz cyrkularny nie dostrzeg jakiej niedokadnoci, za któr spadaa kara pienina bez apelacyi. Urzdzano wtedy formalne obawy za i

i

i

zbiegymi rekrutami jak

np.

i

cyrkularzem

obawa, zarzdzona

urlopnikami, a przytem

zoczowskim przez

z

i

za

wóczgami w ogóle, 1829. Bya to

kwietnia

5

gubernium »w

caym

kraju o

wicie dnia

dominiów do energicznej postanowiono, akcyi e wóczgów schwytanych kade dominium moe odda w rekruty na rachunek wymierzonego sobie kontygentu. Otwierao si przytem szerokie pole do szykany, szczególnie co do ydów, a na tern polu kade liche indywiduum z kancelar>'i dominikalnej mogo si na wasny rachunek dopuszcza samowoli zdzierstwa. cyrkularzu zoczowskim z 20 listopada 1828 szczególnie surowo polecono dominiom, aby ledziy, chwytay do cyrkuu odstawiay ydów, uciekajcych przed dwa t>'godnie póz'niej wojskow. (4 grudnia) ten sam cyrku zakonnmikowa dominiom, e rzd rosyjski chopców ydowskich powyej 8 lat zabiera w Rosyi do zakadów wojskowo-wychowawczych, wskutek czego wielu takich ydów przekrada si do Galicy Polecono tedy dominiom chwyta takich zbiegów odstawia do cyrkuu, wic spenia funkcy wojskowo-policyjn dla obcego pastwa! Spr>'t ydów galicyjskici w uchyna 22 kwietnia«,

przyczem dla pobudzenia

W

i

i

sub

W

gb

i.

i

— laniu

si od

larze

w

rodek nadzwyczajny, bo

mandataryuszom, aby

i

w

gminy

przytrzymywali

wtedy niezwyky, skoro cyrku-

cigle si powtarzaj, a jeden z nich

1831) wprowadza

ufania

by ju

musia

rekrutacyi

mierze

tej

—

129

suby

»z przybraniem

jednym

ydów

dniu

z

znienacka

ukrywajcych si,

surow

23 marca

(z

grob

dworskiej

mów

i

za-

domów«

dokonali rewizyi a przytem

poleca

take

i

inne in-

dywidua bez legitymacyi.

sprawujce

Dominia,

agendy

policyjne

w

rozlegym

zakresie

pierwszych instancyi politycznych, z natury rzeczy musiay take ucze-

w kadej akcyi policyjnej cyrkuów, o ile chodzio o wykowydanych zarzdze. Nie mogo tedy obej si bez udziau

stniczy nanie

urzdów

w

torem Galicyi

Dopóki guberna-

ksi

by

pomoc

wszelk

agendach, jakie na polityczne organa Gali-

nastpstwie powstania listopadowego.

August Longin Lobkowitz, gubernium lwowcyrkuom polece, któreby mogy paraliowa

wydawao

nie

skie

w

dominikalnych

spady

cyi

powstania

dla

w

Królestwie

wywoenia

grudnia 1830 zakaz

Ogoszono

Polskiem.

amudo Królestwa Polskiego, a 4 stycznia opublikowano nie bardzo gronie brzmice ostrzeenie, aby mieszkacy Galicyi nie brali udziau w powstaniu, a ci, którzy ju tam pospieszyli, powracali do kraju. Gdy korpus generaa Dwernickiego po przekroczeniu granicy tylko 31

broni, kos,

wide, pik

i

nicyi

bro,

zoy e

we Lwowie uwiadomia gubernium,

komenda

generalna

onierzy, którzy

z polskich

mieli

midzy Stanisawowem

zbiego

obawia si naley,

—

a na jego

bernium,

tak

a

by

odstawieni do Siedmiogrodu,

niatynem 890

ludzi.

»

Poniewa

napisaa wtedy generalna komenda do gu-

polecenie

znowu cyrkuy (zoczowski

8 czerwca

w cyrkularzach do dominiów wschodnio-galicyjskich, — e ci w wdrówce do swoich miejsc rodzinnych dopuszcz si

1831)

lu-

dzie

ra-

bunków

i

najcilej

czuwa nad

tej

pldrowania, przeto

wej,

w

strony

zbiorowej

takiej

ucieczki

jeców

dodaa

dalszej

instygacyi,

e

zbiegli

jecy polscy wnios do

przypuszczenie,

Wadza

komendy wojskowej «.

w

tylko

i

nastpstwem

nie

jak

tym cyrkularzu sowa wadzy wojskopldrowanie wydaway si najwyobraeniu rabunek

powtórzya

której

bliszem

si wszystkim dominiom

tymi polskimi zbiegami, a schwytane indywidua

odstawia do najbliszej

kategoryi

polityczna

poleca

i

swojej

ze

chocia daleko bliszem

byo

kraju ruch agita-

cyjny na rzecz powstania.

Po odwoaniu PI8HA 8R.

tOZISKIEEO

ksicia

Lobkowitza sytuacya zmienia si zupeO

— W

nie.

—

130

maju 1832 na polecenie gubernialne wyszy dwa cyrkularne

w

cyrkularze,

których

ze

wezwano dominia

rosyjski,

wzgldu na amnesty, wydan przez rzd w tonie surowym z zagroeniem kar za i

opieszao lub niedbao w spenieniu otrzymanego nakazu, aby przedoyy wykazy znajdujcych si w Galicyi zbiegów wojskowych i

cywilnych z Królestwa

Polskiego

bd

z oznajmieniem, czy

korz}^-

Zagroono przytem wydaleniem opornych. Jako istotnie wkrótce potem wyszy nowe cyrkularze, polecajce wyledzeodstawienie kilkunastu polskich onierzy do komendy wojskonie

sta

amnestyi.

z

i

wej. Dalszy zwrot ku surowszej aplikacyi

w

wydanych przepisów guber-

rzdów krajowych stanli arcyksi Ferdynand prezydent br. Krieg. Zaraz opublikowano konwency midzy Austry, Rosy Prusami »wzgldem wzajemnego wyzaszed

nialnych

gdy na

1833,

r.

czele

i

i

dawania osób,

które

stan si winne zbrodni

lub zbrojnego powstania,

pieczestwu tronu szono

ostrzeenie

niach

stanu, obrazy majestatu

wdadz si w zwizek

W

rzdu zamierzony «. lad »wzgldem uczestniczenia w

za

t

przeciwko bez-

przestrog ogo-

tajnych

Zacz

si

4

z

jak najostrzej,

teraz

maja

pocig

1833

za emigrantami

polecono

i

emisary uszami. Cyrku-

dominiom cyrkuu zoczowskiego

aby »wszystkie osoby, które nie

s

nymi, natychmiast stawiy si do cyrkuu, gdzie

austryackimi podda-

wzgldem

postpowania wydane zostan potrzebne rozporzdzenia.

nym

stowarzysze-

kar na to oznaczonych «.

i

larzem

i

albo

prz)'szego

W

przeciw-

niemeldowanym osobom mieszka popodlegem takie osoby cierpi, miejski lub wiejski urzdnik, waciciel lub dzierawca dóbr, aresztem od 14 dni do 6 tygodni, a za powtórzeniem si do 3 miesicy ukarany kady, kto

razie

zwala, lub

zostanie.

w

tylko

terytoryum

sobie

Dominikalni reprezentanci (mandataryusze)

cznoci od sprawowania urzdu

take dominia donosi »co tejszych, którzy z Polski

pó

za podug

na zawsze zostan usunici

,

okoli-

Miay

roku o miejscu pobytu poddanych

tu-

powrócili, oraz o ich przesiedleniu si«.

Na

paszportach takich osób kazano zapisywa wyranie,

e

nale do

po-

W

kilka miesicy po powyszym cyrkularzu zaczy wyszej kategoryi. przychodzi cyrkularze, wskazujce wyranie osoby, które pod pewn

cis

stra « naleao do cyrkuu odstawi. Na jednym takim cyrkularzu pocigowym polecono dominiom, aby go poday »do najszerszej wiadomoci przez duszpasterzy gminy*. Wanie bowiem wtedy, gdy cyrkuy zaczy rozwija energiczn akcyc i

i

I

— w

—

131

w

ledzeniu emigrantów, urzdy dominikalne znajdoway si

wielkiego

By w

zaniedbania.

szy egzaminowanyci

do wykonywania jurysdyk-

ukwalifikowanych

i

cyi patrymonialnej, lecz take

stanie

wielki brak nietylko justycyaryu-

kraju

mandataryuszy uzdolnionych do spra-

i

wowania funkcyi administracyjnych w ogóle a policyjnych w szczególnoci. Do cyrkuu wp>'way pisma z podpisami indywiduów, które nie znajdoway si w rejestrze uznanych ze strony wadzy zaprzysionych mandataryusz}^ Zaraz na wstpie swoich rzdów br. Krieg wezwa cyrkuy do zrobienia porzdku, a cyrkuy, nie ogldajc si na brak ludzi u kwahf kowanych, wyznaczay dominiom krótkie terminy do zgodnego z przepisami obsadzenia posad oprónionych pod i

i

groz

dotkliwych

pieninych

kar

mandataryuszy z urzdu.

wanie w

szych zbiorach, szy

zaczy si

wie

wród wadz

do

t\vorz)'

ukwalifikowanych

ustanowienia

i

w

Najwicej takich polece znajdujemy

w

gdy zwizki

porze,

tajne

Galicyi za

spiski,

i

a

na-

spraw

emisar}'u-

karny

we Lwo-

sd

rozpocztych procesów kryminalnych zwraca si co chwila politycznych

okoo

czstsze, a

swojemi

z

Byy

rekwizycyami.

dosigy punktu

1838

r.

one

coraz

kulminacyjnego, bo w^edy

ju przepenione byy wizienia lwowskie, we Lwowie rozpocz si cay szereg

w

a

sdzie

kryminalnym

procesów

inkwizycyjnych

o zdrad stanu.

Omawiany skami

porze

W

jak co

energia

zbiorze

skim) z

r.

opartych

nych Galicyan«

rekwizycyi.

nakazem, aby jak najwicej

kademu by wiadomy

ich

mamy

jaki

tonu

emisar}'uszami

wzrasta

spi-

ogni-

przed

o

tej

spiskowcami.

i

wraz

i

Jedna

nich

z

'usz powyszy cyrkularz » przepisa, poda do wiadomoci dziedzica, ewentualnie dzierawcy dóbr, wszystkich rzdców, komisarzy oficyalistów fiskich,

i

ekonomicznych w kadej gminie w obecnoci duszpasterzy obu obrzdków z wykonania tego polecenia wykazay si najpóniej do 8 dni protokoem

danych.

tym

drugim

cyrkularzu

wcale na

i

i

i

— podpisanym

publikacyjnym, i

—

135

przez

duszpasterzy

penomocników

oraz

czonków gminy «.

najstarszych

Poza robocizn inwentaryaln poddani obowizani

w

czasach

any

na

niwa

porze

dworskie

zbioru

oraz

siana

osobn zapat.

za

mocne, zniesione zaraz po

byli

w

tych

ziemiopodów wyrusza

i

Byy

zwane dni po-

tak

to

tarnowskiej patentem z 13 kwietnia

rzezi

pomocne wynosia w r. 1838 w cyrkule czortdzie lekkiej roboty rcznej 15 krajcarów waluty wiedzie cikiej roboty rcznej 22 kr. w. w., za dzie ci-

1846. Zapata za dni

kowskim:

za

deskiej,

za

gej roboty par koni 50 niaczem

2 ^2

:

Gdyby

•

w

i

nizkie,

1

jednym poga-

z

zr. 30

porównaniu z dzisiejszemi wprost

Ale

wanie w

widzielimy,

jak

które,

wyzysku.

ceny

te

corocznie

tych

czasach

ukadane przez gu-

podwoio

troskliwo swoj o dol poddanych. Cyfry powysze wyjlimy z 8 czerwca

czortkowskiego

kularza

porzdzenia gubernialnego

s

nie

kule

z

tam wyjtkowo 10

z

kr.,

komi

i

kos

jednym

Ceny koldziaskie

zr.

mona uwaa

W zny

z

nizkie,

w

larz (z

14

w

z cyr-

wj^danego na mocy roz-

1838,

19 czerwca

bo

zoczowskim) znajduj si

sierpem

z czterma 1

Wa-

w. w.

kr.

z

kadego urzdu cyrkularnego

na wniosek

bernium,

kto

niegodziwego

dziedzicom

rzucenia

byy

w

ceny,

wydoby

komi

stosunku do waluty wiedeskiej, jak

takim

owe

tedy

dwoma ludmi

wspóczesnych rejestrów gospodarna nich niekr\^'cznie opar wnioski, miaby podstaw do za-

bajecznie

czych

w. w., czterma

kr.

w. w., z

kr.

konwencyjna staa

luta 1

zr. 18

1

tego

Ceny robocizny

roku.

ksidze dominium Baryowa (w cyr-

jeszcze nisze, jak np. za jeden kr.,

jeden

dzie

poganiaczem 50

z

par

a z

kr.,

dzie

koni 30

kr.,

dwoma ludmi

cyrku czortkowski oznaczone, za przecicie, za normaln zapat. tedy,

przez

lad za cyrkularzem, ustanawiajcym te ostatnie ceny robociwyszed z cyrkuu czortkowskiego drugi cyrku-

dni pomocne,

27 lipca 1838),

ostrzegajcy

wszystkie dominia,

e

zapat

za

pomocne uiszcza naley zaraz gotówk e niewolno z tej zapaty potrca tytuem dawnych dugów, gdy w przeciwnym razie »na wniesion skarg zaraz bdzie wysana komisya poddanym zostanie wymierzona sprawiedliwo, a dominia ponios dotkliw kar«. Jeeliby za dominia wniosy skargi z powodu odmówienia robocizny w dni pomocne przez poddanych, »to musiayby one dostarczy dodni

i

i

wodu,

e

poddani

chc stan do

mimo

roboty «.

natychmiastowej zapaty w gotowinie nie Oczywicie pora dni pomocnych upyna,

— a siano

zboe

i

zmarniao

dworskie

kratycznej pedanteryi

»

wyda

decyzy,

poddanych

starczony, a opór

e

charakter}'styczny,

nium koldziaskiemu i

noc

dowód

j

w

biuro-

potrzebny zosta do-

podstawy
>

wociaskiego kosztem zwierzchnoci gruntowych na korzy pastwa

w

korzystano

i

gulacya urbaryalna

tym

celu z

kadej

sposobnoci,

a

wreszcie re-

wypenia miar udrczenia dziedzicówAby umoliwi przyspieszone nia zaprowadzajcego ekspozytury: zaatwianie

spraw

1846

tnia

w

cyrkularnych

postpowanie co

ogóle,

zaale poddanych,

do

w

bezporednio

zostay

przekazane

a

szczególnoci szybkie

które patentem z

urzdom

13 kwie-

c\Tkularnym

lecz ju sama inmiay one przedewszystkiem na celu jednostronn opiekucz misy wobec poddanych. Wielce charakter}'stycznym jest komentarz do zada nowych i

t.

d.«.

strukcya

Tymczasem dla

póniejsza praktyka,

nie tylko

ekspozytur

wydana wskazy\vaa,

e

urzdów, zakomunikowany dominiom cyrkularnymi cyrkularzami we-

dug

polecenia Stadionowskiej

nadwornej.

komisyi

Mamy

jeden taki

dominium rozdziaowskiego), wydany 4 wrzenia 1846 przez ókiewski urzd cyrkularny. Zasuguje on na to, eby go tutaj przytoczy bodaj w gównych ustpach, które tak opiewaj: »Wskutek pomnoenia si cyrkularnych, ustanowienia ekspozytur, dokonywujcej si organizacyi stray bezpieczestwa, oraz cyrkularz

innych

(w

ksidze

zarzdze

c.

k.

nadzwyczajnego penomocnego komisarza nad-

wornego dostarczone zostay urzdowi cyrkularnemu rodki potrzebne do energiczniejszego ni dotd wystpowania, do nadania wikszego nacisku urzdowym decyzyom do ich cisego wykonywania. Jak z jednej strony cyrku potrafi utrzyma powag zwierzchnoci gruntowych (dominiów) ich mandatar\'uszy, a ewentualnie krni

i

brnych poddanych nia

prawnych

zniewoli

powinnoci,

posuszestwa

do

tak

z

drugiej

i

naleytego spenia-

strony nie zniesie

adnego

— uciskania, krzywdzenia

i

—

143

dranienia (Neckerei) poddanych

o zjednanie ustawom nalenego posuchu, do czego

imponujca

bdzie

dana

pienine

kary

niesprawiedhwe towych, jak

poddanych,

i

i

wojskowa (imposante Militdrmacht). wedug prawa surowo karcone, a arbiGeldstmfen)

(arbitrdre

kad

sekatur

i

dranienie

e

wedug

komisarza

nadwornego rekursy przeciw takim

maj mocy

(Sekatiir

und

tak za

Neckerei)

reskryptu

Przytem

penomocnego karom pieninym od-

wstrzymujcej « Nastpuje wreszcie groba, .

mandatar}'usze karani

tów

nakadane

nadzwyczajnego

si,

nie

bd

one nie kwalifikuj si jako pregrawacye.

ile

nadmienia

td

si

nieprawne wymagania ze strony zwierzchnoci grun-

za

o

postara

sia

bd

pregrawacye

Wszelkie tralne

w

i

razie potrzeby

bd

w

pieninie, a

danym

razie

e take

utrat dekre-

kwalifikacyjnych.

Niepodobna wstrzyma si od munikatu

cyrkularnego.

kilku

uwag do powyszego

ko-

e

po-

wiadomo,

Upokarzajca

wszelka

waga wadzy na najniszym szczeblu zostaa zniszczona, a cyrku donie zdoa zastpi tego organu, przebija zaraz z pierwszego ustpu, zapowiadajcego, e odtd dopiero w administracyi wszystko zmieni si na lepsze. Obawa przed rozptan fury hajdamack pod-

td

danych

przebija

wstydliwie

z

zapowiedzi

rozwinicia

»

imponujcej

Zapowied ta jednak nie jest wyranie adresowana do poddanych, lecz owszem sformuowana zostaa z wyrachowan niezawodnie dwuznacznoci tak, jak gdyby miaa si zwróci gównie przeciw mandataryuszom. Z tego komunikatu cyrkularnego, któ'y oczywicie, jak w ogóle owe ówczesne cyrkularne cyrkularze, kazano

siy wojskowej'.

dominiom po wsiach ogasza, poddani mogli wysnu wniosek, e owa » imponujca sia wojskowa«, której w Tarnowskiem w lutym rabusiom wród ich krwanie wyprowadzono przeciw mordercom wej akcyi, w wrzeniu z pewnoci nie zwróci si przecim nim, lecz owszem zasania ich bdzie wobec dominiów ju nietylko przed dranieniem «. A czegó nie krzywd, lecz nawet przed »sekatur móg pod te pojcia podcign ówczesny poddany nietylko w zai

i

chodnich,

bacyjny

z

ale

13

i

w

wschodnich

kwietnia

1846

cyrkuach przyniós

Galicyi, skoro patent pora-

mu ju

ulgi

w

powinno-

zapowiada dalsze, skoro na hersztów rapaszczynianych bacyi nie spady kary kryminalne, lecz owszem wyrazy uznania rzdowego Ekspozytury Rudolfa hr. Stadiona na szczcie niedugo spe-

ciach

i

!

— w

Zniky

niay swoj misy.

—

144

po ustanowieniu za nowego gu-

rok

bernatora Galicy i, Franciszka hr. Stadiona.

Stra bezpieczestwa, o

powyszy

której

zorganizowana zostaa przez Rudolfa

szta

poczone

dniono

j

Utworzono

pozyturami.

to z

t now

z

posunit do

s

rzdowe,

w

odpowiedzialne

w

(zapisany

kiewski

stray skarbowej, a ko-

ze

dominia

na

uzasa-

i

e

szczytu perfidy biurokratyczn tern,

powadze swojej

caej

za

w

panujcy

w

»Utrzymywanie bezpieczestwa

chii.

Stadiona równoczenie z eksi

woono

instytucy,

podkopane przedtem

minia,

hr.

onierzy

z

wspomina,

cyrkularz

do-

organa

przez

danej chwili stan anar-

—

kraju

mówi

ksidze rozdziaowskiej) z

cyrkularz

ó-

—

grudnia 1846

1

obowizków dominiów, majcych patrymonialn. cise dopenienie tego sobie poruczon jurysdykcy mienia, publiobowizku stanowi warunek bezpieczestwa ycia

stanowi

jeden

najoczywistszych

z

i

cznego spokoju

porzdku. Wypadki

i

obecne pooenie kraju dostarcza dowodu,

ni zado temu cicemu

czasów

ostatnich

e

na nich obowizkowi

dykcyi patrymonialnej wcale nie

rzut oka

i

e

i

ga

ta

jurys-

sprawowana«.

jest

Stra bezpieczestwa zostawaa pod dyrekcy cyrkuów, z

kady posiada oddzia zoony

rych

w

znacznej mierze

cyjnej.

W

rok póniej

andarmery,

waa

która

tradycyom

w

bya ona uywana do

któ-

Bezpie-

z kilkudziesiciu ludzi.

czestwo publiczne niezawodnie zyskao na ustanowieniu chocia

na

dominia wcale nie czy-

stray,

tej

polityczno-poli-

roli

do przeksztacenia tej stray na czasach reakcyi po r. 1848 wiern pozostaprzystpiono

polityczno-policyjnym

swej

macierzy,

dawnej stray

bezpieczestwa.

wany

Powyej

scharakteryzowany,

kierunek

reformatorskiej

ranie ujawni si nych.

W

czeniu

dzisiejszem,

czasach

w

powadze

przeciw

dziaalnoci

Rudolfa

powoaniu wójtów do

ustroju

gminy

patrymonialnego

w

roli

hr.

w

nie

cyi

organów administracyjnych. Wójtów ustanawiay dominia

i

trzech

i

zwierzchników

gminnych

kandydatów, przedstawianych

przez

policyj-

w

zna-

administracyi publicznej,

wic

byo

skiero-

Stadiona wy-

organów byo gminy

roli

nie

czynnika

szlachty

roli

najniszych instan-

kad gmin

z

grona

poddacz,

pod kierunkiem urzdu dominikalnego funReforma Stadionowska stanowi wypatrymonialnym, a zakomimikowana zostaa w taki

a tacy wójtowie speniali

kcye informacyjno-wykonawcze.

om w

ustroju

sposób, jak gdyby chodzio tylko o

pozbawion zasadniczego znacz-

—

—

145

nia modyfikacy formalnych przepisów. Cyrkularz zoczowski z 7 wrzenia 1846 (z ksigi dominium baryowskiego) tak przedstawia t reform: »C. k. nadzwyczajna penomocna komisya nadworna widziaa si spowodowan wprowadzi w przepisy o wyborze zatwierdzeniu wójtów w gminacli poddaczych t modyfikacy, e wprawdzie gmina ma jak dotd przedstawia dominium trzech zdolnych kandydatów, samo dominium jednak nie ma bezporednio zatwierdza aktu wyborczego, lecz winno przedoy go z opini urzdowi cyrkularnemu, i

nych

wójta ma zatwierdzi a potem zaprzysidz. Co do ustanowioju wójtów ma to nastpi dodatkowo, jeeli przeciw ich oso-

bom

nie

który

nium

zachodz wtpliwoci «.

rozdziaowskiego)

z

tej

W

ókiewskich (domi-

cyrkularzach

znajdujemy

pory

dalsze

szczegóy

tej

Dominiom polecono zaopatrzy wójtów w rzemienne przepaski przez piersi z blach z napisem »wójt« naturalnie z orem cesarskim, który w tych czasach jako symbol wadzy stokro wiksze, ni dzisiaj, mia znaczenie. Oprócz tej przepaski miay dominia dostarczy wójtom jako dalszego symbolu wadzy lasek z duemi gareformy.

i

Dla tak udekorowanych wójtów

kami blaszanemi. gubernialne

osobn

instrukcy

subow,

co ich

wydao prezydyum ju stawiao formal-

powoanych do wspódziaania w zakresie policyjnym. Miay przytem dominia czuwa nad wyposaeniem wójtów w nalene emolumenta, przedewszystkiem przez czciowe lub nie

w

rzdzie

cakowite

danym

od paszczyzny

uwolnienie

zaprzysianiu

w

organów,

razie

potrzebuj

nie

domys naprowadza

ten

Kiedy

bowiem

w

oglda

cyrkularz

jednym

przez stra bezpieczestwa

W

podatków.

i

zapewne wójtów

pouczano

ustnie

w

cyrkule przy oczy,

cztery

e

si na mandatary uszów. Na

ókiewski z 23 kwietnia 1847. wypadku wójt, zawezwany

specyalnym

do

asystencyi

dla przytrzymania podejrza-

zalenem od poprzedniego zezwolenia mandataryusza, urzd cyrkularny zgani takie zastrzeenie, a komunikujc to innym dominiom podwadnym, tem samem postawi co do kompetencyi wójtów obok mandataryuszy, a ponad nich stra

nego

indywiduum,

uczyni

to

bezpieczestwa.

Tak tedy mandataryat zosta porednio

powyszemi zarzdze-

niami zredukowany co do wadzy, a natomiast pozosta

dawnych nych,

w

atrybucyi,

jak np.

o

sprawy

ile

chodzio

rekrutacyjne

planie Rudolfa hr. Stadiona, PISMt BD.

OZISKIEGO

o i

funkcye

w

uciliwe

podatkowe.

aby mandataryusz

Leao

caej peni dla poddato

przecie

uwaany by 10

przez

— poddanych

nadstawionego

za

—

146

dworu

strony

ze

drczyciela

ludu.

roli urzdowej nie eby jednak mandataryusz nawet w grawitowa ku dziedzicowi, jako chlebodawcy swojemu, lecz raczej uwaa siebie po prostu za pachoka cyrkularnego, wyda Rudolf

tak okrojonej

uoon

Stadion

hr.

ustanawianiu

ad hoc instrukcy

w

penione potrzebami rzdu

dze

józefiskich

W

1838).

w w

1846,

to,

e

w

a

znaczne

ostrzeenie

dla

dwoistej

zalenoci

od

z dalsz)'ch

pnym

e

punkcie,

pobory

którego

czajc

postanowie

w

to

pomieszkania

250 zr. m.

najmniej

moe by

k.,

dominiach, szony.

o

Ciy

ile

i

dyet

w

(pisarzy,

sprawach

cho zreszt patna,

niaa swoje pobory. strukcya

w

mianowicie

nast-

czci w

naturaliach (nie wli-

si nalecego) nie wynosiyby z czego poowa w gotówce ma by pajest to minimum, a w wiksz}'ch dominiach

byo zudne

to

obowizek

nietylko

policyantów

wydatków

rekrutacyjnych

e

przecie,

dyetami

i

Jakeby

w maych

nawet

i

sze

jego.

rym

teraz za wszelkie

kieszeni

nie tej

d.),

t.

lecz

kancelaryjnych, i

kosztami

z personalem

obowizek podróy

kosztów

w

ogóle urzdo-

biurokracya cyrkularna,

li-

podróy komisyjnych uzupe-

tedy mandataryusz nie

oglda si

w

i

nadto

podatkowych,

ówczesna

czerpali

usugi

dostarczania lokalu

urzdzeniem

komisarzy cyrkulanych, zwaszcza

pozwalaa mu

Z

take

przebija

bezpatnie

bowiem na nim

A wiadomo

kadem panów

dotychczasowe]

chodzio o faktyczny ciar, przez dziedzica pono-

pokrywania wszystkich wych.

kate-

ustanowiony aden mandataryusz,

na kar.celary dominikaln z potrzebnem

pomocniczym

w tej

odtd gównie na

,

Ostrzeenie to

gotówce,

Dodano zaraz, e paca musi by wysza. Minimum cona*.

na

urz-

wcale niedwu-

to

swojej

Postanowiono

dekretu.

»nie

Byo

od cyrkuu

i

powinni.

czci w

.

e w

mandataryuszy,

lipca

nacisk

funkcyonar\^uszy

cisoci

dziedzica

oglda si

czynnik

ostatni

pooono

1846,

wykaza egzaminem, zoonym

wszelk

>z

7

(z

cyrkuów dominiom

z

najdokadniej powtórzonej

zbiorze

który przy zatwierdzeniu

postpowa ma

póniejszych

i

wrzenia

z 9

mandataryusz musi si

dzie cyrkularnym,

goryi

naszym

ókiewskim

cyrkularzu

1784)

zakomunikowanej

instrukcyi,

kwalifikacyi,

stanowia uzu-

ta

chwili przypomnienie rozporz-

danej

wrzenia

17

(z

wieej

wrzeniu

cyrkuów o

dla

opacaniu mandataryuszy. Instrukcya

i

odtd

sprawach

mia

wic

na dziedzica, coraz wicej

i

za przy-

gdy nowa

teraz,

i

i

na

in-

kie-

poddani, któ-

urzdowych dobrze

trzeba

—

—

147

W

byo si opaca.

takim skadzie rzeczy wiele dominiów nie byo utrzymywa osobnego aparatu administracyi dominikalnej. Dlatego pozwolono kilku dominiom czy si w celu ustanowienia wspólnego mandataryusza, ale do tego znowu potrzebne byo osobne pozwolenie urzdu cyrkularnego. Potrzebne byo to pozwolenie take do zmiany mandatar}'usza, bo nowa instrukcya postanawiaa, e »dominia nie s uprawnione swoich mandataryuszy z wasnej mocy dowolnie oddala, lecz moe to nastpi tylko za wiedz zezwoleniem urzdu cyrkularnego W odczytanym

patencie raczy Najj. Pan a) znie dotychczasowe ustawy o cenzurze, b) zezwoli na utuorzenie gwardyi naro-

dowej

a

zapewni nadanie konstytucyi. Wolno prasowa polega gazetach ksikach wolno drukowa, co si podoba,

c)

i

e w

na tem,

i

co nie wykracza przeciw

bodnie

otwarcie

i

potrzebnem

,

swoje

nicy

sprostowa

zapatrywania

spokoju,

stanu

i

nale

rangi

mieszczanie,

uzbrojenie

zie

owie

ci

ma

miejsce

maj stae zasuguj, wic waciciele

wszyscy,

zaufanie

rzemielnicy,

studenci,

tylko

wyczekiwane

którzy

dobra

uczeni

i

ze

stanów

wszystkich

v,'skazówki

wzite

dla

bd

ró-

posia-

grun-

Na

urzdnicy.

dla

ra-

w miastach gównych. Co do by musi wysze zarzdzenie.

konstytucyi,

prawo powiedzie, co te

do

najwyszego z trzech dobrodziejstw, unormowanie prawnego ustroju pastwowego, do czego

sprawie

stpi

to

miejscowoci

innych

W

si

ci,

mo-

atwiej

i

doci, albo inteligency na tów,

przyczyni

i

przez co

Gwardya narodowa jest uzbrojeniem narodu porzdku bezpieczestwa, do czego bez

powszechnego. utrzymania

swo-

dla poszczególnej klasy ludu, jak to

lub

kraju,

owo naleaoby zmieni dla dobra powszechnego, których czytanie zrobi uwanymi na jakie niedostatki lub

gliby

e

lub publicznej spokojnoci,

wolno objawia drukiem swoj opini o tem, co dla

jest

religii

na-

m-

powoani bd. Kady ma przytem byoby najlepszem. Wszystkie

jego stanu

pod obrady

i

rzdowe postanowione, tudzie dochody

wedug i

tego

wydatki

zostan ustawy

pastwa uoone.

wiedzia, jak uyte s pacone przeze podatki opaty. Prawo obradowania nad naszemi potrzebami jest tedy wynikiem kon-

Kady bdzie

stytucyi

i

"

i

— Take

rozporzdzenie

i

zakomunikowali

kularni

—

150

narodowej

o gwardyi

rozkazu

z

Franciszka

starostowie cyr-

domi-

Stadiona

hr.

niom w sposób lojalny, nazywajc gwardy »jedn z najsilniejszych podpór urzdze konstytucyjnych « zarzdzajc » natychmiastowe wprowadzenie w ycie« w miastach miejscowociach z ludnoci powyej 1.000. Tak opiewa zarzdzenie prezydyum gubernialnego i

i

cyrkularza ókiewskiego z 18 kwietnia 1848, w którym dominiom polecono zaraz ustanowi komitety organizacyjne, do których w gminach wiejskich nalee mieli oprócz delegowanego urz-

wedug

dnika cyrkularnego, putatami,

a

w

ich

»

dziedzic lub jego zastpca

braku

i

wójt

dwoma czonkami gminy

z

dwoma

z

de-

przez dziedzica

wybranymi «.

Chocia

Franciszek

dzonego ruchu gancye

a

po wsiach, tak

i

te

rzecz

w

powoanego do

przedstawia

by

wadnego

ministerstwa ówczesnego,

obrazach

historycznych

form

musia,

cyrkularni

gwardyi

chwilach rozbu-

r.

jako

szczerym

starostowie

pierwszych

wprost dra na myl, e ekstrawaywioów mogyby doprowadzi do podobnego jak w 1846, chocia ewentualno tak uwa-

za katastrof dla siebie

gubernatora

w

Stadion

konstytucyjnego

radykalnych

wrzenia

hr.

t.

j.

r.

bez

pacyfikacyjnej misyi

gdzie

mimo

to

w

bez-

i

naszych popularnych

ustalio

st

wiedzy

gubernatora

twierdzenie,

e

ówczeni pod

próbowali

w

zorganizowa chopstwo

narodowej

obowizku

z

swoich do bezradnego

relacyach

1848

nie

tam,

bandy,

znaczone do stumienia ewentualnych porywów rewolucyjnych.

prze-

W

na-

znalelimy jedno zarzdzenie gubernialne, które w braku krytycznego owietlenia mogoby uchodzi za poparcie powyszego posdzenia. Zarzdzenie to tak jest sformuowane w cyrkularzu zoczowskim z 25 kwietnia 1848: »Z powodu zapyobjata co do uzbrojenia gwardyi przy obecnym braku broni wiajcej si tu owdzie niechci ludnoci wiejskiej przeciw wstpowaniu do gwardyi, dalej co do jej uniformowania, oznajmia si wskuszym

cyrkularzy

zbiorze

i

i

wa

krajowego

z

kwietnia

21

ustanowienie gwardyi narodowej jak najrychlej

wadzone,

wa cyi

prezydyum

reskryptu

tek

zachodzcy na

sprawy, tern

czajny

sami

a dalszej

sposób,

ile

e

brak

organizacyi

mniej nie naley

dostatecznie

razie

odwleka

brak

zastpiony.

jej

broni

r.,

e

ma by

ponie-

przepro-

powinien wstrzymy-

gwardyi po skoiiczonej konskryp-

a

w zwymoe by ko-

do sprowadzenia broni

u ludnoci

W

nie

b.

ogóle

wiejskiej

nic naley,

mianowicie

po

151

stawia

wsiach,

wikszych wymaga, anieh'

potrzebnem

nieodzownie

wicze

broni, ani uniformów, ani

zorganizowanie

no

pouczy naley,

innem, jak

gminn, koju

a

jej

celem

nie

stanowi

jest

nic

innego,

zwyczajnej

ani

nucej suby.

i

piln potrzeb.

gwardya narodowa kraju

odbywa si bdzie w jzyku

w

tej

mierze zostan wydane.

a

na

razie

po

czci take

krajowym,

a

blisze

w

miastach

w

obr-

Komenda

postanowienia

Poniewa gwardya narodowa po i

stra

zorganizowan

jak tylko utrzymanie spo-

porzdku, zabezpieczenie wasnoci przed uszkodzeniem

i

Lud-

niczem

nie jest

wasnej gminy, wreszcie ewentualne wspieranie rzdu.

bie

ludowej

stray

tej

tutaj

zajmujcych

czas

w caym

jednakowo

tylko

e

cel

potrzeba

gwardyi

Najrychlejsze

wiejsk

Nie

czyni.

pozostanie

wsiach,

bez

unifor-

w

subie, aby kady j pozna móg, przeto, zanim naczelna komenda wyda dalsze w tej mierze postanowienia, za odznak ma biaa wstga, któr gwardzista nosi bdzie na lewem ramieniu, gdy jest w czynnej subie*. Niepodobna tego zaprzeczy, e wzmianka o uzbrojeniu gwardyi w kosy w poczeniu z dalsz wzmiank o ewentualnem wspieraniu rzdu stanowia niezrczno, nawet niezrczno fataln, zwaszcza wobec faktu, i po cyrkuach przewaaa jeszcze stara biurokracya, o której przypuci byo mona, e w danym razie znowu gotowa bdzie do wywiadczenia rzdowi podobnej przysugi niedwiedziej, jak w r. 1846. Jednake std jeszcze niepodobna wy-

mu,

potrzebna

a

jest

dla

niej

odznaka

suy

snuwa

podejrzenia,

wspóczesnej ckiej,

mia

a

e

biurokracyi la

Franciszek nietylko

,

Breinl na

Stadion,

hr.

galicyjskiej

o

lecz

tyle

w

wyszy od

ogóle austrya-

myli ewentualne powoanie posików

haj-

damackich,

W

chwili,

kiedy Franciszek hr. Stadion

ywego podraniony strony

oplatany

wedug

przez

sidami

ówczesnych

radykalne

oblenej

relacyi

ywioy

by

z jednej strony

lwowskie,

do

a z drugiej

rady witojurskiej, kiedy wreszcie,

swoich

do

ministerstwa

e

by

do

gbi

we Lwowie wkrótce przyjdzie do zbrojnego wybuurzdów cyrkularnych, a przez nie do dominiów 18 maja 1848 r.) ostry, nawet gwatowny w formie cyrkularz (z przeciw emigrantom. Skoro przytoczylimy powyej cyrkularze, wiadczce o pocztkowo dobrych intencyach Franciszka hr. Stadiona, ten ostatni akt, który jako podamy tutaj z naszego zbioru take przekonany,

chu,

wysa

do

i

— moe

w

zwrotu

pocztek fatalnego

—

152

postpowaniu gubernatora opinii polskiej wyWedug cyrkularza ókiewskiego

politycznem

najwicej przyczyni si do wydania

roku nieodwoalnie potpiajcego.

na w

(w ksidze dominium rozdziaowskiego) tak ten akt opiewa: » Istnieje w Galicyi stronnictwo, które swobód krajowi konstytucy nadanych gorliwiej zmierza do tego uywa, aby tern nieroztropniej czy to dlatego, do obalenia istniejcego porzdku, a emigranci knowanie stao si ich natur, czy to przyntami tego stronnictwa

tylko

i

e

,

—

uwiedzeni,

jci

najczarniejsz

zostali,

niu

tutejszymi

z

agodno, z jak przyniewdzicznoci, gdy usiuj w pocze-

odpacaj wspaniaomylno burzycielami

i

mieszczastwo

i

lud

wiejski

podbu-

zarzy przeciw rzdowi, pobudzi do nieposuszestwa ustawom w swojej rzdzeniom wadzy, a nawet do gwatownego oporu bezwstydnoci tak daleko si posuwaj, e szydz z organów rzwystpuj przeciw nim z bundowych speniajcych swe obowizki towniczymi protestami, pewni poparcia, jakiego im uycza wyuzdana lenia rzdu jego organów haniebny prasa, tylko z oszczerstwa i

i

i

i

i

ywot

Dalsze spokojne znoszenie tego zgubnego dzia-

swój wiodca.

agodnoci lecz sabyoby ju wspaniaomylnoci boci, nawet wicej, ni saboci, byoby zdrad wobec obowizku, pow myl którego wadze o utrzymanie publicznego spokoju wobec kadego obywatela pastwa oborzdku stara si maj ania

nie

i

,

i

i

wizane

s

denia do

popiera

wity obowizek,

tego

polecam wszystkim

uwag

uwag

Biorc na

celu.

panom

ten

starostom cyrkularnym,

wszystkich dominiów wyranie nakazali gmin na knowania tego stronnictwa przewrotu zwierzchnociom gminnym, aby kadego, ktoby tak dominiom jak organa, wzywa jej si poway publicznie ly wadz rzdow niesuchania otrzylud do nieposuszestwa zarzdzeniom wadz, do manych rozkazów lub nawet nakania do powstania przeciw rz-

aby bezzwocznie zwrócili

wszystkich

i

i

i

i

dowi

austryackiemu

i

werbowa do udziau w zamierzonym

wrocie obecnego

porzdku

kuu

W

odstawiay.

kadej

rzeczy, natychmiast

aresztoway

i

do

przecyr-

gminie jednak naley zarazem obwieci,

zagroeniem postpowania wedug caej surowoci prawa karnego nic way si popenia na aresztowanym naduycia lub zniewaenia. Zaraz po odstawieniu takiego indywiduum cyrku

aby

nikt

pod

ma dochodzi zarzuconego mu przestpstwa si do kryminalno-sdowego

i

jeeli czyn

kwalifikuje

postpowania, akta przesa sdowi kry-

— minalnemu

tame

obwinionego

i

w wasnym

postpi

—

153

w

odstawi,

innym za wypadku

stan si winni gocinnoci naduyli, rzdowi tego kraju wymaj by z krajów austryackich wydaleni Ilekro zajdani, do którego z urodzenia lub zamieszkania nale. dzie wypadek urzdowego postpowania w cyrkule, naley zaraz dozakresie.

przestpstwa

takiego

w

i

Obcokrajowi,

którzy

sposób haniebny

ten

i

nie

prez>'dyum krajowemu «.

krelimy

Nie

wic

diona,

na

ale

nie

wszelki

ogólnej

tutaj

Franciszka

charakterystyki

Sta-

hr.

komentowa powyszego aktu, sposób dzi przynajmniej godzi si miar potpiepotrzebujemy

bliej

dostosowa do ówczesnej fatalnej sytuacyi gubernatora cesarskiego wobec roli, odgrywanej w r. 1848 we Lwowie przez radywysanników emigracyjnych, a sd o tej roli wykalne ywioy dawa wedug takiego klasycznego wiadectwa, jakie stanowi pamitniki ówczesnego komendanta gwardyi narodowej, generaa Romana nia

i

Wybranowskiego.

powyszego

Wkrótce po wydaniu Stadion

hr.

wypyn w

na

widowni

lwowskiej,

wiedeskiej

smutn akcy swoj

trznych,

e w

cyi,

widowni

z

w

w

roli

kilka

miesicy

póniej

ministra

spraw

wewn-

si

tak czarno zapisa

zupene zapomnienie poszed

znik Franciszek

cyrkularza

gdy

a

w

historyi

Gali-

ycia

pracy

jasny epizod jego

i

pierwszym okresie gubernatorstwa galicyjskiego.

Stanlimy u minikalnych, licyi

a

,

bo

potem

z

chwil

w caem

trymonialny.

Kancelarye

w

swoich

kterze

skiej

zapisków

zniesienia

czasów

z

i

aktów do-

paszczyzny najpierw

pastwie austryackiem dominikalne

z

,

znik

pa-

urz-

w

chara-

organów rzdowych. Kiedy zmiany tej dokonywano, Wiednia do opublikowania pouczenie dla ludnoci

przy-

jeszcze

ale

kilka

lat

odtd ju na

koszt

pastwa,

wic

i

z

o

Gali-

pozostay

mandataryuszami

a

w

ustrój

do zaprowadzenia

funkcyach

dów powiatowych, sano

naszych

kresu

nowym

ustroju

wadz

z uroczystem

adnego oporu posuszna bya zarzdzeniom czasowych

organów patrymonialnych.

W

wiej-

upomnieniem, aby »bez i

decyzyom«

Galicyi

po

r.

dotych-

1846

i

re-

formach administracyjnych penomocnego komisarza nadwornego, Ru-

— dolfa

hr.

Stadiona,

dla

154

ludnoci

wiejskiej

nie

byoby

dostatecznem

samo takie wezwanie, chociaby ujte w form uroczyst gdyby naczelna wadza w kraju nie bya równoczenie

i

przesza

Agenora

hr.

pooy

kres

I

gmin

Gouchowskiego, dawnej

polityce

który

umia

cyrkularnej

w

w

praktyce

stosunku

do

gron w rce

urzdowej

dworów

wiejskich.

i

MAURYCY

KRAINSKI.

VII.

z

Maurycego Kraiskiego,

teki

w umieszczonem studyum

historycznem

rzdów

okresie

prostracyi

eli nie zamknite,

»Agenor

(1846

z któremi

do walki energii

a

w

tych

stan mogy

tylko osobistoci

tym

okresie wielkich reform

przynajmniej

i

1900

zostaa wybitna

obywatelskiej pracy

abnegacyi obywatelskiej, a nadto

i

r.

pierwszym

smutnych czasach

najeone dokoa przeszkodami

sunkach ekonomiczno-spoecznych wracanie

podniesiona

Kraiskiego pole

w

Gouchowski

hr.

— 1859)«

kiedy

kraju,

to

sz miar

w

Przewodniku naukowo-literackim^erowicz stara

najwicej sposobnoci do zdobycia

skarg

wielk skal odbywao si

które

i

zasug, wic kady

za

w

mniemanych przekrocze dziedzipoddaczych t. Urzdnikowi, p.

zw. spraw pregrawacyjnych na

to

gruntów,

wymierzanie kar

lub

wymiarze powinnoci

poczyt}^wano

nych,

fal^var

obwodzie, niezapisanym krwawo

u mojej ony, nie

nie

wadz

wystpienie

który

myskiem), tak si

i

peni

1846 (w Prze-

dam spokoju tym du-

bdzie

czterma

suy komi

za

kuchark

o lasce cho-

bdzie*.

cyrkuach

niezdolnych i

wadze

antipaszczyniany

ruch

stryackich,

dzi

na

naruszony stan

do

wchodzcych

galicyjskich

ocenienia

w gr

byo wtedy

spoecznej

interesów

strony

wiele takich Tobiaszków,

sprawy

nietylko kraju

lecz

paszczynianej

take

i

pastwa, 11*

— — nienawici

zalepionych

wasnym interesem w poddawa pretekst do zyskownych ko-

szlachcie

i

o

»

suy

ostateczne do-

najwyszym patentem

Poowa dochodu

kataster

uprawy

tutaj

najaskawiej

ze wszystkich

prowizoryczny oznaczonego, za

miar powinnoci domi-

odbywa si majcych. Pozostajc po odtrceniu wyrachowapodug katastru wartoci drobniejszych danin, które bez odmiany

niom nej

pozosta maj, reszt na paszczyzn policzy

siado wociask podug i

podug

klas

kademu

teraniejszej

i

tak na

gruntow

stopy podatkowej

posiadaczowi z osobna na

po-

rozoy

powinno

zapisa

naley «. Zasada

ta

szczyzny pieszej

z równoczenie ogoszon tar3rf klas dla pacigej nadawaa reformie w oczach obywateli, sto-

cznie i

— dowolnoci

—

znajcych, charakter eksperymentu o niepojtej

dobrze

sunki aktualne

168

administracyjnej, z jednej strony wprost

wyzuwajcego do-

dochodu paszczynianego, a z drugiej strony sprowadzajcego co do poddanych w wymiarze paszczyzny racy brak równomiernoci. niektórych

minia

okolic

Poniej znajdzie nach

z

czytelnik

szczegóy o ujemnych

blisze

czas

gdy

lud

wiejski

szlachta

od razu spostrzega

groce

jej

stro-

e

reformy. Tutaj to tylko na razie zaznaczy wypada,

tej

pod-

niebezpieczestwo,

obaamucony uroczystem ogoszeniem reformy

zreszt

i

w

ogóle niezdolny do szybkiego zoryentowania si w praktycznej doniosoci ustanowionej taryfy paszczynianej mniema, e na prawd doczeka si kresu wszystkich swoich dolegliwoci paszczynianych.

Tote remonstracya szlachty przybieraa w oczach biurokracyi, tylko wocian si ogldajcej, charakter oporu podyktowanego jedynie wzgldami na wasne korzyci zmierzajcego ku udaremnieniu wszelTakie te stanowisko zaj br, Krieg wobec pokornej kiej reformy. proby szlachty, aby u cesarza wyjednano jej pozwolenie na zjazd na

i

lub wysanie delegacyi do tronu celem przedstawienia ujemnych stron

narzuconej

ghiemu

Prob t

reformy.

w

tem wietle

warunkiem

Tak dalece zaleao

br,

uwaa

Krieg kanclerzowi Inza-

do zabrania gosu

Kriegowi

na tem,

Wiedniu

e

w hr.

zosta osignity, a

br.

Krieg

niejako za punkt honoru jak najrychlejsze przeprowadzenie

gdy ju w

fa-

wydane zostay w guberstanowice, instrukcye do dominiów cyr-

grudniu 1846

r.

nium obszerne, cae folianty z szczegóowem okreleniem sposobu, w jaki maj trzebne do regulacyi daty zebrane, sprawdzone nastpnie i

i

by pow jedno-

uoone. Z komisarzami cyrkuowymi, publikujcymi po wsiach

operaty

lite

nowsk reform cie

w

i

sposób odpowiadajcy duchowi tradycyi biurokratycznej,

sposób podsycajcy

i

Stadio-

zbierajcymi daty do operatu regulacyjnego oczywi-

wa

niech ruszya si równoczenie w caym rzy

zakli-

Sedlnitzkyego, aby

kuów

w

adnym

sposób powyszy.

osobnem pismem

szefa policyi

stronie jego wniosku. Cel ten

reformy,

talnej

przedstawi

postawi wniosek, aby szlachty pod

dopuszczono

nie

na wszechwadnego w stan po

i

i

midzy

kraju

caa

doradców chopskich, przedstawiajcych

krok za krokiem

wytrwa w

dziedzicem a zgraja

poktnych

poddanym,

zdobywaj ustpstwa ze strony rzdu, gronych malkontentów, dopóki nie

postawie

to

wic

gromad,

e

pisa-

skoro

powinni

dostanie

si

— im oczekiwana od lutego 1846

—

169

r.

cakowita premia za

lojalne

postpo-

darowanie paszczyzny, gruntów, k, lasów t. d. j. zupene Pod wpywem takich podega z jednej, a dwuznacznego postpowania organów cyrkularnych z drugiej strony powstaa w kraju s}iuacya, wród której szlachta obawia si moga nietylko ruiny majtkowej, lecz take ponowienia si wybrj^ków samowoli chopskiej. kilku obwodach zachodniej wschodniej Galicyi (Bochnia, Jaso, Sambor Koomyja) wocianie zamanifestowali swoje niezadowolenie niesprawiedliwego, ich zdaniem, zaatwienia sprawy z poowicznego wanie,

t.

i

W

i

i

i

paszczynianej ordonansami Rudolfa

take

publikacyi a

e

jcy,

i

w

póniej

hr.

ju

Stadiona

przy uroczystej

sposób tak dobitny a nawet niepoko-

gdy o tem doszy wiadomoci do Wiednia, wezwano br. sprawy z stanu rzeczy, przyczem polecono zanie-

Kriega do zdania

cha

monoci

ile

na miejscu

przez

sprawdzania operatów paszczyniano-regulacyjnych komisarzy

cyrkularnych

i

ograniczy si do biuro-

dowód, e wreszcie organom spostrzeono zgubny dla porzdku spokoju spoecznego skutek bezporedniego stykania si cyrkularnych biurokratów z poddanymi? Inaczej wytu-

wego

w

traktowania

tej

sprawy. Czy

miaby

to

by

Wiedniu otworzyy si oczy centralnym

i

i

maczy niepodobna tego polecenia. Br. Krieg zda spraw z przebiegu sprawy paszczyniano-regulacyjnej

e

i

z

z zamierzonej

dla

spokój,

wocianom

e

naleycie

wytumaczono

paszczyzny na nich

regulacyi

wreszcie

ten sposób,

jakby si na pozór zdawao,

nie jest tak niepokojca,

wszdzie, gdzie

wa

w

powyej wskazanych rozruchów chopskich

sytuacya

spyn

wszdzie poddani przejci

dobrodziejstwa,

majce, zapano-

s

wdzicznoci

w

rzdu, a sporadyczne wypadki niezadowolenia, objawionego

sób na eksces zakrawajcy

objanionych poddanych czte dzieo regulacyi chlej

wejdzie

w

obaamuconych powtórz si pewnie,

przez

nie

bdzie

z

lub

spo-

niedostatecznie

jeeli tylko rozpo-

pospiechem prowadzone

i

jak najry-

ycie.

Taki horoskop stawia br, Krieg reformie, przykrzejszych

e

epizodów

w

historyi

która

naley do

paszczyzny ycie przed wichrowatym zniesienia

i

naj-

która

r. 1848 razie zupenego wprowadzenia w tak ju wielce trudne rozwikamusiaaby bya niezmiernie utrudni nie stosunków poddaczych, jakie rok ów przyniós Galicyi. Taki horoskop móg stawia tylko br. Krieg, któremu niech do szlachty za-

w

i

mcaa

trzewy pogld na stosunki

aktualne, taki

horoskop musia on

—

—

170

zreszt postawi, skoro na krótki czas przed vv>'saniem powyszej lacyi

tak

zapamitale

si probie

wyjednanie

o

szlachty

formacyjne

doradcze

i

widzielimy

jak

i

a

tylko

u

nie

tronu

re-

zamierzonym opar

z skutkiem

zezwolenia

uchwalajce

na

jej

in-

si we

zebranie

Lwowie.

Wielk, godn zapisania w historyi kraju zasug pooy wtedy Maurycy Kraiski, zrcznie umia wyzyska sposobno, nadarzasi jc do powstrzymania fatalnej reformy w jej przyspieszonym roz-

e

pdzie ku wywoaniu

w

spoecznego

rozstroju

steryalnym

wemu

z

27

reskrypcie mini-

decyzye cesarskie co do projektu reformy Rudolfa

Uwaga

ta

w adnym

»Za ubytek powinnoci

opiewaa:

tak

pastwa

razie skarb

zezwoli jednak, aby

Itwestya,

gólnym

w

w

w

komunikujcym wydziaowi

1846,

listopada

Sposobno t

kraju.

nastrczaa uwaga, niejako mimochodem uczyniona

dziedzicom

paszczynianych

Pan pod jakimi warunkami poszcze-

nie przyzna wynagrodzenia. Najj.

czy

i

niestosunkowo

razie

stano-

hr. Stadiona.

znacznego

uszczerbku

dotychczasowych powinnociach paszczynianych wypadaoby przy-

zna suszne odszkodowania pod rozwag przez

przedoy

naley

Uwaga

Najj.

ze

rodków

których

Stany,

krajowych,

wzita zostaa

nastpnie wraz z opini

wnioski

Panu«.

waciwie nie miaa adnego praktycznego znaczenia, gdy najpierw miaaby wej w praktyczne zastosowanie dopiero po cyfrowem stwierdzeniu uszczerbku, wic po zupenem przeprowadzeta

wobec niedostatecznoci funduszów krajowych, Stanów na wydatnoci tego róda oparte, danym razie asygnacie na dobra ksiycowe. Ale

niu reformy, a powtóre

wnioski

indemnizacyjne

równayby si

—

w

Maurycy Kraiski, jako referent Wydziau stanowego, umia wybornie wyzyska sytuacy. Zanim bowiem jeszcze zdoa br. Krieg uspokoi sfery rzdowe w Wiedniu co do powyej wspomnianj^ch ekscesów chopskich

przy

publikacyi

memorya Wydziau skiego.

Memorya,

tak co

do rozmiarów

nazwa powanem studyum kach agrarnych

reformy Stadionowskiej,

Oalicyi

i

tuacyi aktualnej

i

tam

ju

jak

i

treci swojej,

monaby

historyczno-prawno-spoecznem o stosun-

od czasu

Z cisem przedstawieniem skich urzdze prawnych rzdu nem poczwszy od cesarza Józefa, ckiej.

wpyn

stanowego, opracowany przez Maurycego Krai-

wcielenia

jej

wszystkich

do monarchii

zamysów

austryackiego

czy

na

tle

austrya-

reformator-

paszczynia-

si tam wyrazisty obraz

sy-

dobitna krytyka najwieszego, Stadionowskiego, planu

— regulacyjnego.

Na

niewzruszonej podstawie opar Krain-

zatem,

silnej

—

171

waciwie wznowienie raz ju stanowczo, niemal szorstko uchylonej proby szlachty, aby pozwolono jej zabra gos w sprawie tego planu. »Po sprawiedliwoci Waszej Ces. Motak koczy si ten memorya ci spodziewa si najwierniejszy ski

wniosek, który stanowi

—

—

e

Wydzia,

raczysz

w

Swojej troskliwoci o dobro naj-

uwzgldni

niejednokrotnie najaskawiej wy-

Panie

Najj.

wierniejszych poddanych

raony zamiar uszanowania praw dobrze prowadzeniu

zarzdzonej

najw. postanowieniem

w

Utwierdzony

paszcz\'zny.

regulacyi

nabyt>'ch, teraz przy prze-

12 listopada 1846

z

wicej

nadziei jeszcze

tej

askawsz decyzy co do kwestyi odszkodowania dziedziców ków krajowych oraz uwag, e wedug tego, co powyej wiono,

majtek prywatny wielu odszkodowanie za

jeeliby

daczych

nie

zostaby zachwiany

rodzin

poniesione

nastpio równoczenie

z

straty

w

ze

naj-

rod-

przedsta-

w

razie,

powinnociach pod-

regulacy, omiela si naj-

ich

Wydzia w myl najunieszej proby dziedziców § 10 zoy u stóp Tronu najuniesz prob, aeby Wasza Ces. wobec tak wanego powodu najaskawiej zarzdzi raczy zwoanie Stanów^.

wierniejszy

i

organizacyjnego,

statutu

Mo

Wpyw wszelkich

br.

Kriega wówczas

planów

gremialnego

wystarcza jeszcze na udaremnienie traktowania

przez szlacht. Jeeli nie pozwolono

jej

uwag informacyjnych o

tronu najpokorniejszych

paszczynianej

sprawy

zebra si

zoenia u

dla

dolfa hr. Stadiona regulacyi paszczyzny, to oczy\vicie

o

zwoaniu Stanów,

które

mogyby to uczyni w nów koczya si takim i

miayby

daleko

formie adresu

adresem,

do

wic

stóp

narzuconej przez Ru-

wicej cesarza.

mowy

do

nie

byo

powiedzenia

Kada

sesya Sta-

niepodobna byoby nakaza

dugoletni praktyk uwiconego a w zaoeniu swojem arcylojalnego zwyczaju to wanie w rok po wypadkach luodstpienie od tego

i

towych 1846

r.,

kiedy

gos deputatów mia szczególn donioso.

W

ówczesnym skadzie Stanów nie brako pewnie gów politycznych, wyszedby by projekt adresu, odsaniajcego przed tronem odpowiedzialno za owe w}'padki. Pierwszy win biurokracyi jej z których

i

Maurycy Kraiski byby wystpi

z takim

projektem.

Nie przyszo do zwoania Stanów ani do zebrania

sn br.

w

Wiedniu

zaczto

Kriega, skoro nie

szlachty, ale

ju niedowierza uspokajajcym nie wedug jego rady,

postpiono

t.

j.

relacyom przyspie-

szono ostatecznego przeprowadzenia Stadionowskiej regulacyi paszczy-

—

172

—

tempo w tej mierze tak, e ju nie byo danem uszczliwi Galicy. Zanim bowiem zdoano upora si z nowemi peiiraktacyami, przyszed nowy gubernator Franciszek hr. Stadion, bynajmniej nie polegajcy lepo na pomysach swojego brata, a zanim nowy gubernator zdoa poprawi przedtem przygotowany projekt, rok 1848 pooy kres wszystkim tym wysikom.

zny, lecz przeciwnie zwolniono jej

w

Nietylko nie dowierzano, jak powiedzielimy,

kajajcym relacyom

br.

Kriega,

lecz

Wiedniu

uspo-

wprost zaczto si liczy z gra-

waminami szlachty. Dnia 17 kwietnia 1847 bowiem wydane zostao najwysze postanowienie, wedug którego dla projektu Stadionowskiego wzgldnie dla tych grawaminów zwoana by miaa ankieta, zoona z delegatów Wydziau stanowego, » dowiadczonych « radców guberdelegatów prokuratoryi. » Ronialnych, » wypróbowanych starostów« tak opiewa kocowy ustp tego najwyszego postanozumie si e wszelka publikacya rezultatów regulacyi powinnoci pawienia szczynianych w koach poddaczych dotd ma by wstrzymana, dopóki nie zapadnie najwysza decyzya co do wniosków, które po zarzdzonych obradach jak najrychlej przedoy naley «, czerwcu 1847 r. zebraa si ta ankieta pod przewodnictwem br. Kriega. Naleeli do niej Agenor hr. Gouchowski Maurycy Kraiski, powoani jak rok przedtem przez br. Kriega jako delegaci czy mowie zaufania Wydziau stanowego. Tak samo jak przed rokiem i

—

—

W

i

wystpili

w

teraz obaj ci

i

delegaci z votiim separatum,

w

którem

rzeczowej krytyce poddali tak projekt Stadionowski, jak

ale

ankiecie uchwalone.

czesn

na wstpie zostali

aj

takie

tern

pimie nawet

do rzdu.

znaczce zastrzeenie:

I

»

miae

tak n. p.

Poniewa

—

pismo

jak na

ów-

to zawiera

podpisani

powoani

obowizek przedewszystkiem zoy owiadczenie, e nie przez kollegium Wydziau stanowego, a wskutek

delegowani

tego opinia

Wydziau. mijany

w

ostrej

poprawki

do obrad jako czonkowie kollegium stanowego, przeto uwa-

za swój

zostali

S

sytuacy — przymówki

i

by

nie moe by uwaana za wynik zapatrywa tego wytknitem bowiem postpowaniu Wydzia stanowy poprzy wszystkich obradach tyczcych si regulacyi powinich

W

noci poddaczych, wic odjto mu tem samem sposobno poznania zapatrj^wa ju nie samych Stanów, lecz poszczególnych czonków swojego kollegium*. Dalsz przymówk stanowi uwaga, e Rudolf hr. Stadion przy ukadaniu swojego projektu mia na myli stosunki Moraw nie liczy si z tem, e midzy Morawami a Galicy zachoi

— dzi

—

173

pod tym wzgldem znaczna rónica. Wreszcie owa

uroczysta, nie-

mal demonstracyjna publikacya Stadionowskiego projektu publikacya,

któr potem

przytaczano

gówny

jako

w

gminach,

argument przeciw

w

wszelkiemu zwlekaniu lub przerabianiu projektu, nazwana zostaa

mie

Gouchowskiego

hr.

miaym,

by

wraenie uwaany same

krokiem

w

wzgldu na wywoane

»ze

który

Kraiskiego

i

pi-

niezrozu-

nich

dla

sposób niekorzystne

ten

musi za godny ubolewania pospiech (unlieb-

Uebereiliing)«.

paszcz}'nianej,

podatkowy,

nomierny rozkad brata

zaoony sprowadzajcy w

kilku

take wacicieli

W

do stosunków.

przykroi starostów

i

tym

celu

zwoa

na

radców gubernialnych, a oprócz tego Obie konferency odbyway si od-

konferencya urzdników, z której

wniosków, tyczcych si wicej formy ni samej

wrczy powoanym

Fr. hr. Stadion

schemat

praktyce nierów-

i

dóbr ziemskich.

dzielnie, najpierw

sprawie

paszczyzn,

odrabia

mieliby

Franci-

r.,

powinnoci, postanowi chybiony projekt swojego

monoci

ile

konferency

poddani

którego

schemat po doktr\'nersku

1847

sierpniu

wród obywatelstwa w uznawszy suszno skarg na

sytuacy

mianowicie

a

wedug

w

urzdu gubernatora

Zaraz po objciu

szek hr. Stadion poznawszy

wyoni si

rzeczy.

szereg

Wnioski

te

do narad obywatelom, ostrzega-

jc ich jednak, e wszelkie yczenia dania, wychodzce po za ramy gównej zasady okólnika gubernialnego z 25 listopada 1846, t. j. najwyszego postanowienia z 12 listopada tego roku (przyjcie poowy dochodu z wszystkich posiadoci poddaczych z potrceniem kosztów uprawy za miar powinnoci poddaczych), nie mogyby absoi

na uwzgldnienie.

lutnie liczy

skad

Stanisaw Bochdan, Aleksander

szli:

ski,

W

Karol

siccy,

Leon

hr.

br.

Larisch,

Antoni

Leon

ksi

Rzewuski,

hr. Cetner,

Karol

Maurycy Kraiski, Karol

Jaruntowski,

Jan

Mysowski

,

i

ksi Jabonow-

Kazimierz

Piotr

br.

Wadysaw

Sapieha,

we-

ankiety obywatelskiej

tej

Kra-

hr.

Romaszkan,

Skrzyski

i

hr.

Wit eleski. Ankieta

wa

Maurycy

albo raczej

e

jeeli

tknita,

odbya

poprawkami

tego

zasada

si

w

wymaga i

rol

w

odgry-

niej

Przekonawszy si

dawno ju powzitem przekonaniu,

reformy

Rudolfa

hr.

gubernator

podrzdnego znaczenia

niami sprawiedliwoci

gówn

obrany referentem sprawy.

utwierdziwszy

gówna jak

posiedzenia, a

trzy

Kraiski,

susznoci,

Fr.

hr.

nie da

tak co

Stadiona

ma by

nie-

Stadion, to reforma ta

si pogodzi

do dziedziców

z jak

wymagai

co do

—

—

174

poddanych, ankieta postanowia imieniem szlachty

wasny

rowi

projekt

rzowi przedstawi.

podajemy

najwymowniej

rzdowych

a nawet

i

referent

jako dokument

tutaj

gubernato-

w

podnoszone

cesa-

Maurycy Kra-

ju

historyczny,

w

rok póniej (1848)

sfe-

obywatelskich przeciw szlachcie zarzuty,

koby ona pragna udaremni dzieo uwaszczenia, a skoro niemoliwem, przynajmniej przewlec t wielk reform. »

t

prosi go, aby rzecz

i

wywiza si

zadania tego

iski, a elaborat jego

odpierajcy rach

memoryaem

z

Z

wrczy

—

Przekonani jestemy

opiewa teu dokument

tak

to

—e

ja-

byo regu-

lacya paszczyzny, okólnikiem gubernialnym z 25 listopada 1846 na-

kazana, a przeprowadzona stosownie

kowego albo

do pierwotnego szematu podat-

w

pomienionym okól-

bowiem

strony zatrzymujc

z niektóremi modyfikacyami zasad

niku orzeczonych, celowi przez Jego Ces.

nemu odpowiedzie

nie

moe.

Z

Mo najaskawiej zamierzo-

jednej

na dziedzicu gruntowym powinnoci, wynikajce ze zwizku

wadzy opiekuczej równie

czego

i

przez

zwierzchnoci

Ces.

Mo

te

niezamierzone

nietylko jako

w

gruntowe

wadzy, zwierzchnoci

jak

liczne

zastpstwie

wystawioneby

byy

podda-

wydatki ponoszone

najwyszej pastwowej

na znaczne a przez Jego

Paszczyzna bowiem przynaley im

straty.

w

odpata za grunta

i

uywaniu poddanych

zostajce, lecz

Z druzwizku pod-

take jako wynagrodzenie za dopiero co wymienione ciary.

tak szkodliwego dla obu stron paszczyzn, wicej ni kiedykolwiek znienawidzon wygldajcych w chwili obecnej z gorczkowem przez poddanych

strony

giej

utrzymanie

daczego wraz

z

,

upragnieniem reformy wszelkich istniejcych stosunków, przyczynioby

si

tylko

a coraz

do spotgowania panujcego przeciw dziedzicom gruntowym, zuchwaej

i

jawniej

wystpujcego

rozjtrzenia

i

oporu pod-

danych. »

Wskutek wyraonego

wizek korzysta wych wniosków

ze

w

tutaj

przekonania

mamy

sobie

za

obo-

sposobnoci przedstawienia Jego Ces. Moci noprzedmiocie regulacyi stosunków poddaczych

cile zauwzgldniajc przytem interes tak poddanych jak gruntowego dziedzica, zdoaby obok podanej dziedziców z poddanymi zgody przywróci w kraju take wewntrzne z tak bogicnu' nastpstwami poczone bezpieczestwo. » Tylko zupene rozwizanie poddaczego wza, tylko cakowite zniesienie paszczyzny wszelkich inwentaryalnych powinnoci moe i

z naszej strony

sady

przedkadamy

wyej powoanego

projekt, który przestrzegajc

okólnika i

i

cyrkularnego

i

—

175

—

naszem, niczem niezach wianem zdaniem,

poddanych

zawiza

przeciw

dziedzicom

ukoi

rozjtrzenie

midzy obiema

i

nienawi

i

stronami

przyjazne

ssiedztwo.

ma by

Jeeli jednak

postawiona tama niechybnemu zniszczeniu

tysica rodzin, jeeli zapobiedz chcemy cakowitemu upadkowi kultury

paszczyzny

krajowej, to zniesienie

wynagrodzeniem

tylko za

ców przeprowadzi mona. Naleaoby wic: poddanczych

nada

woln wasno,

I.

dziedzi-

Posiadaczom gruntów

a

zarazem uwolni zwierz-

chnoci gruntowe od wszelkich powinnoci

bezpatnego dostarczania

ich

poddanym rodków na

w

latach nieurodzaju.

fiindus instmctiis

Z

II.

i

sarta tecta oraz

zapomogi

przeistoczeniem gruntów poddacz>'ch na

grunta wolnej, nieograniczonej wasnoci, naleaoby znie wszelkie jakiejbd nazwy naturalne suebnoci, daniny powinnoci, a zarazem z ogóu dóbr gruntowej zwierzchnoci znie ciar oktawy ^). i

III.

W

duchu zasady gównej, okólnikiem cyrkularnym

wym

z

25 listopada

naleaoby wynagrodzenie zwierzchnociom grunto-

1846 orzeczonej,

nalene wybada

i

w

rodzaj uiszczenia

sposób wszechstronnym

interesom odpowiadajcy oznaczy.

»W

tym celu naleaoby wszelkie prestacye poddacze

w osignit sum

fasyonowanej

r.

1820

ceny

gromadami

in concreto

wedug

oznaczy

i

tak

dochodów zwierzchnoci gruntowej porówna z kwot przypadajc za uwolnienie dziedzica gruntowego od poczonych ze zwizkiem poddaczym ciarów, których ewaluacya nastpiaby podug zasad prawem okrelonych. »Przewyk dochodów zwierzchnoci gruntowej z porównania tych dwóch kwot wynikajc naleaoby wynagrodzi do wysokoci

poowy z

oznaczonego

w

katastrze

prowizorycznym

gruntów poddacz>'ch kosztem gromady,

kwoty daniny

t poow

z gruntu. Stosownie

szczyzn,

kiedy

nie

pastwa co do

W

takim ukadzie dochodu przenoszcej. odcigaj si od poowy czystego dochodu

czystego

poddanych

czystego dochodu

a kosztem

bowiem do naszego

przeciwnie

w

duchu

projektu ustaj razem z

okólnika

z

26 listopada

pa1846

W

miayby pozosta nie naruszone. jaki sposób wynagrodzenie wypadaoby uskuteczni na koszt kraju, czy to w drodze opodatkowa-

')

Tak si nazywaa prawna, do ósmej czci wartoci (std nazwaj dziedziców gwarancya za ich powinnoci wobec pod-

obciajca dobra danych.

— nia,

kreowanie

czy przez

jamy

—

176

procentowych,

papierów

t

kwesty pomi-

jako przedmiot osobnej pertraktacyi podlegajcy,

tutaj

»Co do zdeterminowania wynagrodzenia, nalecego si dziedzicowi od poddanych, wypada zachowa nastpujce zasady: 1) Wyrachowanie odbywa si gromadami (gemeindeweise). 2) Zasada gówna w okólniku z 25 listopada 1846 wyraona, cile ma by zachowana. Za ogó wynagrodzenia na gromad przypadajcego, odpowiada caa gromada solidarnie. gromada z przypadajcego na ni wynagro» Sposób, w jakiby dzenia dziedzicowi uiszcza si miaa, podajemy nastpujcy: Kwota 3)

wynagrodzenia przypadajca rocznie jako kapita 5°/o

Od

i

in

na czynsz dziedzicowi gruntu a

w

Z funduszu umorzenia

pada.

gromad, ma

na

by uwaana

kapita wystawi gromada in concreto oblig.

taki

wypaca gromada

tego kapitau

4°/o

na

ten

solidum rocznie

1°/^

z

5°/o,

czego

na umorzenie kapitau przy-

sposób powstaego, wykupywane

by maj

wylosowane obligacye, a tak z czasem umorzony bdzie cay kapita wynagrodzenia przypadajcego od gromad caego kraju. Niezbdny przy operacyach tego rodzaju fundusz rezerwowy da si utworzy przez zwleczenie o 2 lub 3 lata losowania obligów. Po ukoczeniu operacyi fundusz ten zwróconoby gromadom jako ich

wasno «. Po przedstawieniu wniosków co do postpowania waniu, winkulowaniu technicznej

i

w

wyda-

w ogóle co do finansowopowyszego, memorya Maury-

losowaniu obligów,

strony wykonania projektu

cego Kraiskiego

prz}'

ten

sposób

dalej

objania

i

przedsta-

uzasadnia

wione wnioski: »Przy zaprowadzeniu przedoonego ley,

e z jednej

niu

si

dzenia,

z

e

z drugiej

poddani napotykali trudnoci

w

na-

uiszcze-

przypadajcego na nich kapitau wynagro-

od

znana

strony

posiadaczy

rustykalnych,

oswobo-

wza

poddaczego niech do najmywania si choby po podwyszonych cenach do roboty na gruntach dworskich, nie-

dzonych i

moeby

strony

procentów

uwaa

systematu

tutaj

ch

ga oby oby

z

niestety

kultury

dzisiaj

ju

jawnie wystpujca,

e

krajowej o upadek,

zapobiedz.

Sdzimy,

e

a

w

oznaczonym

do wysokoci

wic

przyprawiaby

ostatecznoci

najskuteczniejszym do tego

rozporzdzenie, aby gromady

zny prac a to

i

czasie

i

///

concreto z

podug

takiej

nalea-

rodkiem

by-

pewnej iloci roboci-

cen oznaczonych

procentów od kapitau

gówn

wykonan,

wynagrodzenia przypa-

—

—

177

dajcego dziedzicowi gruntowemu uiszcza si byy obowizane. Rozporzdzenie takie oprócz powy dotknitych korzyci przyniosoby obudzenia w wociastwie popdu do zaroboszczdzioby krajowi gwatownych wstrznie w obiegu gotówki, nieuchronnych w razie, gdyby procenta od kapitau naraz gotówk wypacone by miay. nadto

podany rodek

kowania

i

»Dla podwignicia kultury krajowej, dla uporzdkowania majtkowych stosunków dziedziców gruntowych podanem byoby najrychlejsze puszczenie

moe

w

obieg obligów, wydanych dla wacicieli dóbr

Gdyby

niezaduonych.

jednak

to

wzgldów

ze

mogo, wypadaoby zapewni

szo

finansowych

albo

obligów nie prdko nastpi

dla ustalenia potrzebnej gwarancyi

wolny obieg przynajmniej na przyzaraz po usuniciu obecnych przeszkód. Gdyby nakoniec zaich

rozwizanie wza poddaczego dla wzgldów si nie dao, monaby go nadal utrzyma, zachowujc gruntowym zwierzchnociom wykonywanie sdownictwa patrymonialnego, którego koszta przy oznaczeniu sumy wynagrodzenia nie z niej strcane, ale przez poddanych w sposobie taksy lub innej jakiej do iloci dusz zastosowanej staej opaty zwierzchnociom gruntowym zwróconeby zostay. projektowane zupene stanu uskuteczni

»W nam na

»1)

ju

tak

celu

dokadnego utwierdzenia naszego

koniec uprzedzi

e uregulowanie stosunków

razie

przeprowadzenie

e

podobny miejsca

czasu.

mogy.

kraju

nie ma,

i

upada

tak

tylu

projektem

o wyrónorodnych

Odzie jednak

szczcie

za

poddaczych,

sposób

tyczcego si

stosunku

interesów, gdzie idzie o dobro zarzut

w

przeprowadzenia

wymagaoby duszego

oznaczony, i

w

pozostaje

projektu,

zbija zarzuty, któreby go spotka

Zarzuconoby moe,

upragnione,

robienie

i

idzie

milionów

ludzi,

zway,

zupenie, jeeli si

zaprojektowanym sposobem regulacy stosunków poddaczych mo-

naby

uskuteczni

w

rok a najdalej

bezpiecznych skutków z

jej

wocian ustaaby zupenie ju po wykonanie regulacyjnego

Natomiast

tnego podatkowego modyfikacyi

tem

szematu,

stacyi

w

bd

musiaoby wanie

powikszy jawny ju

gólnie

w dwa

teraz

te

lata,

e

wic obawa

obawa oporu

przecigania,

roku a najdalej okólnika

bd

i

po dwóch

wedug

latach.

pierwo-

wedug zaprowadzi si majcych skutki przeduy, za-

przeraajce

opór

tych licznych gminach, które

i

rozjtrzenie

nie

wocian,

an.

toziKSKiEso

szcze-

doznaj zmniejszenia

przez regulacy okólnikiem zamierzonego. pisuii

nie-

burzenia si

12

pre-

—

—

178

»Nie podlega bowiem adnej wtpliwoci,

e

poddani, oczekujc

od spodziewanego prawa regulacyjnego zupenej reformy dotychczasowych stosunków, uiszczaliby si z pozostawionej na nich okólnikiem regulacyjnym paszcz}'zny

szym

jeszcze

nego doranego

cz

n.

niezniesionych innych

i

ni dotd oporem

z

wik-

celu przyrzeczo-

paszczynie,

monaby pewn

co jednak przy obliczeniu wy-

uchyli,

25°/o natychmiast

p.

w

poddanym

ulenia

powinnoci

w

Zreszt

odraz.

i

równie natychmiast uwolni naleaoby uwzgldni ten sposób dziedziców gruntowych od obowizku zapomogi. umierzonoby niecierpliwo poddanych z t jeszcze dla nich korzyci, e z pomienionego zmniejszenia paszczyzny wszystkim wocianom zarówno przyznanego, mieliby opaca prowizy dziedzicom nagrodzenia

i

W

gruntowym dopiero od dnia zamknicia operatu regulacyjnego. a z

wza

cicych

jakoby oszacowanie

»2) Zarzut,

wym

na dziedzicu grunto-

poddaczego wynikajcych powinnoci

dla braku ci-

le okrelonych zasad wielu podlegao trudnociom, jest nym. Jak bowiem zdeterminowane s te powinnoci utrzymanie sdownictwa, politycznej

tycznymi oznaczonego,

te wiadomo,

tak

powinnoci, kosztów wymagaj, i

pastwisko. Oszacowanie

dym poddanym osobno,

za bdzie lecz z

jakich trudnoci,

winnimy

ci uwag na ogromne

i

w

oficyalici,

ile

moe by

gromad

w

penicy roczny

najzbawienniejsze

te

opa ka-

razem przeprowadzone

wypadkach

poszczególnych

zachty do

celu

poboru

daleko atwiejsze, jeeli nie z

ca

jak

pastwiska, przepisami poli-

wartoci

jakiej

Nie zaprzeczajc wszake

zostanie.

i

pozor-

ciary,

policyjnej administracyi,

i

opau

podatków, dostarczania poddanym

t>'lko i

ich

nie-

przeamania zwró-

dla kraju skutki z prze-

prowadzenia caego projektu. »3) Zarzut,

cie

e, gdy okólnikiem

zmniejszenia

t

okólnik,

wyszy

25 listopada 1846, tak uroczy-

zbijany

uwag, e,

uchyla

powszechnie wiadomo, okólnik po-

wocianie bez ogródek,

szczeniu wskazane ulgi nie

obawa, aby zmodyfikowanie

w

jak

nadzieje

bynajmniej nie zadowoli poddanych. Przy jego obwieszczeniu

oznajmili

nia

z

w wociastwie tak ywe obudzono powinnoci, teraz moe nie na czasie byoby

obwieszczonym,

s

okólnika

powinnociach, cakowite

wodu do nowych

niechci.

e

dla nich

ich

w

w tern obwiePrón zatem jest

przyrzeczone dostateczne. ten

sposób,

i

e

zniesienie nastpi,

Przeciwnie,

pewni jestemy,

modyfikacya przyjt bdzie z najserdeczniejsz radoci.

zamiast ulenie

e

dao

po-

podobna

179

nam wolno

»Nakoniec niech

nastpujcemi uwagami. z

jeszcze

bdzie poprze nasz

w

Przedsiwzita regulacya

projekt

duchu okólnika

doczonego podatkowego szematu pozbawizwierzchnoci gruntowych powyej 80°/(j z posiadanej do1846

25 listopada

aby wiele td paszczyzny

a

i

modyfikacye

znaczne zmniejszenie

tej

w

zupenem

takich stosunkach

zwaszcza jeeliby

zny,

dawnymi

w

aby

miejscach

zaledwieby i

zniesieniu pozostaej

wedug

zasad

dokonane

podniesionych

czasy

wielu

to

szematu

Przy oczekiwanem

straty.

zaszed

ten

przyniosy

nie-

nastpi majcem jeszcze

paszczy-

w innych prowincyach nieby miao, nietrudno o to,

niepodobny dó wiary a przecie

e

zwierzchno gruntowa w zamiarze uwolnienia si od powinnoci wzgldem gromady przez kompensacy paszczyzny pozostaej, musiaaby gromadzie tej jeszcze dopaci albo, co na jedno wychodzi, byaby jej winna wynagrodzenie z powodu, e paszczyzna po regulacyi pozostaa o wiele nisz miaaby warto, anieli wynikajce z wza poddaczego a okólnikiem nadal utrzymane ciary. rzeczywisty wypadek,

»

Przez regulacy paszczyzny

wedug

szematu podatkowego opu-

szczonoby poddanym 27°/o z caorocznej dotd w Galicyi odrabianej paszczyzny. Dar wic Najj. Pana dla poddanych najaskawiej prze-

wynosiby 27''/o dzi istniejcej paszczyzny. Przyjwszy z wyuszczonemi w nim zasadami, wedug których paszczyzna miaaby by cakowicie zniesiona, ulgi korzyci dla poddanych byyby o wiele znaczniejsze. Otrzymaby bowiem poddany grunt na woln wasno a okoliczno ta wielkiej jest wagi, gdy z wasnoci zupen zyskaby poddany do wolnej dyspozycyi daleko wikszy kapita, anieli ze sucem mu dotd prawem do wasnoci uytkowej. Nie podlega przytem wtpliwoci, e wolna wasno wyej stoi w cenie od wasnoci uytkowej, która tem mniejsz ma warznaczony

za

nasz

projek-t

i

to,

ile

e

z

ni poczone

zostaj

Wedug

wedug

okólnika z 25 listopada

poddany obowiwynagrodzi co do paszczyzny innych danin tylko ilo, odpowiadajc poowie czystego dochodu ze swojej gruntowej posiadoci, zatem opuszcza mu si bezpatnie warto paszczyzny, poow czystego dochodu z gruntu przynoszcej, a gdy zwykym w kraju na1846 prestacye

zany

sz>'m

osobiste.

jest

naszego

projektu

i

procentem

od umiarkowanej

kwoty indemnizacyjnej take

i

ka-

zyskuje tem samem 20°/o, które na umorzenie kapitau przeznaczono. Krótko mówic, poddany umarzaby kapita

pita umarza,

przeto

12*

—

—

180

indemnizacyjny kwot, któraby dziedzicom

by

powinna

Tern

do zniesienia

Pana co

Najj.

osign mona w

jektem

nierównoci,

na

si te ulgi

waciwie

i

e

dzieje,

tutaj

pro-

stopniu, anieli przez

wy-

si przytem

uniknie

zamierzona regulacya co do

jakie

obie interesowane strony. Przemilcze

te

strat

uczyni regulacya wedug okólnika zasady moralnoci u wocian.

oby

tak i

racych

zysków na-

e

nie godzi si,

paszczyzny bez wszelkiego wynagrodzenia,

szanie

jako roczna renta

najaskawsze zamiary

poddanym rozwinitym

wyszym

daleko

okólnika

regulacyjnego

konanie

raa

spacana.

zmniej-

jak to zamierzono

25 listopada 1846, podkopaWskutek takiej zmiany bowiem

z

poddany albo przejby si przekonaniem, e paszczyzna bya prea takie przekonanie stacy dziedzicowi gruntowemu nieprzynalen ,

w

zmuszonego wykonywania pozostawionej po regulacyi paniech ku samemu rzszczyzny wzbudzioby w nim podejrzenie dowi, albo znowu skoniony do uwaania paszczyzny za wasno razie

i

prawn gruntowego

dziedzica

musia

straciby

wszelkie

dla

cudzej

wasnoci poszanowanie. »Jedyny rodek

niedogodnoci sieniu

i

uniknienia

powyej nadmienionych w zupenem znie-

wszystkich

smutnych nastpstw widzimy tylko

paszczyzny

i

powinnoci za wynagro-

wszelkich urbaryalnych

odpowiadajcem zasadom orzeczonym przez Najj. Pana w rozwizaniu wza poddaczego z jego wszystkiemi znienawidzonajszczernemi powinnociami. Powtarzamy wic jako najsilniejsze dzeniem, i

i

sze przekonanie

przeciwko

w

na

naszej

przy

niniejszy

ten

tylko

sposób

gruntowym ukoi

dziedzicom

prowincyi

projekt

e w

nasze,

a

rozjtrzenie

spokój

i

przyszo upewni mona. wypracowaniu

zapowiedzianej

wocian

bezpieczestwo Nie wiemy, czy ustawy regula-

uwzgldniony bdzie lub nie, uwaalibymy jednak zawsze za wielk dla kraju korzy, aby zarys ustawy regulacyjnej przedoony zosta Stanom krajowym na najbliszym sejmie dla wzicia go pod obrady osdzenia. Zgromadzeni na sejmie waciciele ziemscy znajd cyjnej

i

w

swojem niejedno do tak wanego przedrodek do atwiejszego rozstrzygnicia trudnoci regulacyjnego operatu. Tym sposobem zostayby dotrzymane najaskawsze przyrzeczenia co do regulacyi stosunków poddaczych zapewne miotu

dowiadczeniu

objanienie

przez Najj. Pana

stayby

i

i

niejeden

jego przodków

uwzgldnione

wszelakie

Stanom galicyjskim

udzielone, zo-

przy

wypracowaniu

stosunki,

które

—

—

181

by powinny, jeeli ustawa ta ma wzbuosign zamierzone ni dobroczynne skutki*.

ustawy regulacyjnej ocenione

ufno w

dzi

kraju

Gubernator

i

Fr.

o

Stadion

hr.

tyle

uwzgldni

memorya

ten

e

powstrzyma wykonanie okólnika z 25 listopada 1846 co do schematu podatkowego, na którym oprze si mia nowy wymiar powinnoci poddaczych, a swoj drog zaj si opracowaniem nowego projektu w obrbie zasad tego okólnika. Zupenie bezcelowem byoby zapuszczanie si w domysy, jaki obrót byaby wzia sprawa paszczyniana w razie, gdyby ruch marwynike std haso dobrowolnego darowania pacowy z r. 1848 szlachty,

i

szczyzny nie jednak dla

byy

zniewoliy rzdu do dorywczego

cisoci

historycznej

cego Kraiskiego znajduj si odpisy

zniesienia.

jej

e w

zaznaczy wypada,

Stadionowskich

relacyi

projektów patentów paszczynianych, z których wynika,

wie

i

e

nialnym

z

To

Maury-

dwóch we Lwoi

we Wiedniu mylano o znaczncm uleniu warunków, pod

ja-

paszczyzny zadekretowana zostaa okólnikiem guber-

regulacya

kimi

tece

25

W

1846.

listopada

15 lipca 1848 oznaczono

jednym

patentu

projekcie

jako termin wprowadzenia

w

dzie

ycie regula-

normy paszczynianej z tern postanowieniem, e dziedzicom traccym na regulacyi wicej ni ^/g dotychczasowego dochodu z paszczyzny, ubytek wynagrodzony zostanie ze skarbu pastwa, w drugim projekcie za umieszczono szereg postanowie, majcych umoliwi uatwi umowy midzy dziedzicami a poddanymi o wykupno paszczyzny lub o jej zamian na czynsze. cyjnej

i

III.

Sprawa indemnizacyjna Przeprowadzenie indemnizacyi sze,

ni w kadej

przepisów,

czya si praktyka

jak

Z chwilowemi

byo w

i

t.

d.

Galicyi o wiele trudniej-

wiadomo zmienna administracyjnych

przerwami,

Z chaotycznoci

paszczynianych i

jak n. p. za

»administracyjnym

przed

z

r.

ustaw,

1848

-

kapryna, bo zawsze tendencyjna przy

kowitza, tendencya ta zawsze skierowana

waniu szlachty

serwitutowa.

innej prowincyi austryackiej.

normaliów

wadz

i

stosowaniu

norm prawnych.

rzdów gubernatora ks. Lobbya ku stopniowemu wyzu-

porzdkiem*

z

praw na

rzecz

ko-

—

Kiedy 17 kwietnia 1848 wydany zosta

kietowanego ludu wiejskiego. znienacka

samej

dla

tylko

Galicyi patent

dacze, zdawao si rzdowi,

akcy

—

182

e w

ten

znoszcy powinnoci podsposób

nietylko sparaliuje

rozwinit za dobrowolnem darowaniem paszczynadto rozetnie za jednym zamaciem ostatecznie cay ten wze trudnoci, wtpliwoci sprzecznoci prawnych, eko-

patrj^otyczn

zny, lecz

gordyjski

i

i

nomicznych

spoecznych, jakim dotychczasowa praktyka oplataa

i

wocian do

sunek

sto-

dziedziców. Kiedy póniej konstytucyjny sejm wie-

caego pastwa ustaw (z 7 wrzenia 1848) o capoddaczego uwolnieniu gruntu od ciarów, pokazao si zaraz, e trzeba bdzie wróci znowu do galicyjdeski uchwali

dla

kowitem zniesieniu

wza

i

gdy midzy powyszym patentem dla Galicyi, a ustaw dla caego pastwa wydan zachodziy doniose rónice. Wywieci je szczegóowo M. Kraiski w referacie przedstawioskiej

sprawy

nym

w

r.

1

paszczynianej,

848 Towarzystwu ziemiaskiemu

nie tego towarzystwa p.

t.

»Polska«.

i

wydrukowanym

w

orga-

Gówn rónic stanowio naczelne,

Wedug ustawy pastwowej wocianin stasi zupenym wacicielem gruntu pod tym wzgldem ustawaa wszelka rónica prawna midzy gruntami dominikalnymi rustykalzasadnicze postanowienie.

wa

i

i

nymi, kiedy tymczasem

sno

zwierzchni

miaa

tylko

patent

co do gruntów

wasno

z 7

e

rustykalnych, a

wana

uytkowa. Dalsza

do sprawy wynagrodzenia. ranie,

W

wa-

pozostawia dziedzicom

galicyjski

suy

wocianom

rónica zachodzia co

wy-

galicyjskim powiedziano

patencie

pastwo wypaci uprawnionym wynagrodzenie,

w

a

ustawie

wrzenia 1848 sprawa wynagrodzenia zastrzeona zostaa osobnej

miaa wnioski swoje w tej mierze przedstawi parlawiadomo nie zostaa wcale wybrana z powodu, e sam parlament wchodzi ju wtedy w burzliwy, rewolucyjny okres swojej dziaalnoci. Dalsze rónice obejmuj szczegóy, które nie dokomisyi,

która

mentowi,

ale jak

tykay samych podwalin reformy porzdzeniu a

w

wykonawczem

krzywdy dla drugiej tych

czasach

uchwytny. dzenia

jeeli

Minister

najwaniejszej

formy agrarnej wnej biurokracyi

i

i

strony. Ale

nie

Bach,

w

mogy by

wyrównane wprost

bez

przy dobrej woli

uszczerbku

ów warunek

—

niemoliwy,

to

dla

dobra wola co

w

roz-

jednej

— by

najmniej

nie-

któremu przypada wielka rola przeprowa-

nowoytnych

spoecznej, zasklepi niemiccko-galicyjskiej

dziejach

pastwa

si zupenie i

wskutek

w

tego

prowadzenie indemnizacyi niejako tylko za epilog dziea

i

kraju

re-

tradycyach da-

uwaa

tej

prze-

biurokracyi.

183

Do

mów

i

wicie Maurycego

w w

Kraiskiego,

paszczynianych

ankietach

ekonomicznej

i

Z

zaufania.

z kra-

Galicyi

pierwszym rzdzie oczy-

—7

i

wiernego

towarzysza

niewtphwie najlepszego

indemnizacyjnej, tak ze strony prawnej

Obok M. Kraiskiego desygnowa

spoecznej.

i

1846

r.

w

swojego

jako

z

znawc sprawy

danej chwili

jak

powoywano

przeprowadzenia sprawy indemnizacyjnej

zarazem jów koronnych rzeczoznawców przedstawi namiestnik (hr. Gouchowski)

namiestnik jako rzeczoznawców Kazimierza

Krasickiego

hr.

i

adwokata

Michaa Tustanowskiego. Jak póniej zobaczymy, rzeczoznawcy polscy znaleli si w komisyi ministeryalnej w mniejszoci wobec prowodyrów witojurskich, cignitych przez ministra Bacha jako wrzedr.

komo t.

j.

najkompetentniejszych

rzeczników

drugiej strony interesowanej

wocian. Polscy rzeczoznawcy wystpili wobec ministra

opracowanym zapewne gównie

elaboratem, to

podziwu godne dzieo gruntownej znajomoci

w

nikliwoci

reformy, a

w kocu

i

z wielkim Jest

prze-

rzeczy, bystrej

ocenieniu wszystkich ekonomicznych

soryów prawnej

Bacha

M. Kraiskiego.

przez

spoecznych akce-

i

kody-

bystroci

niepospolitej

Zawiera bowiem ten elaborat gotowy projekt rozporzdzerozwizane. któr}'m wszystkie wtpliwoci byy przewidziane

fikacyjnej. nia,

W

w

i

swoim rzeczoznawcy

elaboracie

kanie zawiej

ksig gruntowych,

braku

w

wskutek dowolnoci

w

stracyjne

tak

traktowa

sprawach

ju

z

nie staa

Szczególnie Galicyi

w

ten

powodu odmiennoci

wicili cie

w

dugo

tak

w

i

dziedzicami

sam sposób,

przez

Nie

których

w

jak

wadze

admini-

nadzwyczaj ogl-

ródem

sporów

niepodobna

byo

innych prowincyach,

natury prawnej, rzeczoznawcy polscy

uzasadnieniu swojego

baczn uwag.

poddanymi, wreszcie

a

si niewyczerpanem

suebnociom,

Galicyi wskutek

przepisów prawnych

niejasnoci

prakt}'^kowanej

nacisk na rozwi-

w

która

paszczynianych, wymagaa

dnego traktowania, aby na prz}'Szo.

katastru

pomidzy

stosunków

zakresie

pooyli

polscy

wasnoci gruntów,

kwest)M

zapomnieli

projektu jak

take

i

i

w samym

po-

projek-

o arondacyi gruntów, na

któr chwila przeprowadzenia indemnizacyi bya najwaciwsz por. Krótko mówic, projekt rzeczoznawców polskich by tak opracowany,

e

gdyby rzd

zarysach,

kroci

i

byby

by go przyj w caoci Galicyi oszczdzi wielu

szkód pod

lub przynajmniej

w

w gównych

przyszoci doznanych przy-

wzgldem ekonomicznym

i

spoecznym, byby

jej

— ekonomiczny

rozwój i

cay

o

—

184

jednego

okres

pokolenia

przyspieszy

uatwi. Ale

da ckie.

dla

powzitem uprzedzeniem na

Memorya

wszelkie elaboraty szlache-

nazwa

cennym materyaem« przyszych obrad nad rozporzdzeniem wykonawczem, a tymcza-

wywoa

sem

chaniczny

zamachem

jednym

i

sposób niejako me-

1848 do ustawy zakwestyonowa albo

kwietnia

17

z

galicyjski

pióra

T

zmian Bach bardzo wzbogaci swoj smutn dla GaliAustryi spucizn polityczn, stwarzajc znany, dugoletni, doprzez konstytucyjnie odrodzone pastwo zaatwiony spór o fun-

pastwa. i

patent

1848

w

15 sierpnia 1849, który

patent z

»

skreli solenne przyrzeczenie uiszczenia indemnizacyi ze skarbu

raczej

piero

polskich rzeczoznawców

nagi

wrzenia

z 7

cyi

wierny tradycyom biurokratycznym, spogl-

Bach,

minister

ze z góry

dusz indemnizacyjny.

Komisya zwoana do ministerstwa rozpocza obrady 27 wrzenia 1849, a zamkna je 25 padziernika 1849. Przewodniczy szef sekcyjny Eminger, w r. 1846 jako radca gubernialny we Lwowie referent komisyi, która dla sprawy paszczynianej zwoana zostaa przez

w

Maurycy Kraiski wybitn odegra rol, wnoAgenorem Gouchowskim, take czonkiem tej ostaszc razem z Refetniej komisyi, szczegóowo opracowany projekt indemnizacyjny. br.

Kriega, a

której

hr.

by

rentem wiedeskiej komisyi rokrata, dla którego szablon

szon podstaw. Jako

gony

radca sekcyjny Bayer, oczywicie biu-

dyrektywa »z góry« stanowiy niewzru-

i

wotanci

zasiedli:

gonista

Agenora

hr.

samodzielny

w

ruchu

wicz,

witojurskiego:

wówczas

nisterstwie

ks,

anta-

wiceprezydent

intrygi

i

knu w

kraju

po

protektora ministra Bacha, dalej koryfeu-

i

kanonik

Micha

jeszcze proboszcz, kanonik

owiecenia

i

pierwszym charakterze swoim

doki kopa

dygnitarz

myli swojego mocodawcy sze

we Lwowie

Gouchowskiego, któremu jako

Namiestnictwa podlega, a pod którym jako

radca ministeryalny Kalchberg,

póniej prezydent komisyi indemnizacj^jnej

Grzegorz

i

Kuziemski,

ks.

Litwino-

radca ministeryalny

Szaszkiewicz,

w

mi-

byy pose wieo

zamknitego czy rozpdzonego parlamentu austryackicgo Prokopczyc, który tam ju da si pozna z pogldów swoich na spraw paszczynian, radca ministeryalny Stroynowski sprawiedliwoci Kraiski,

Dla

,

wreszcie

Kazimierz polskich

hr.

trzej

Krasicki

czonków

polscy i

ramienia ministerstwa

reprezentanci

adwokat

komisyi

z

dr.

kraju:

Maurycy

Micha Tustanowski.

od razu jasn

byo

rzecz,

e

—

—

185

wobec trzech witojurców gosujcego razem z nimi Prokopczyca stanowi w kadej draliwszej sprawie mniejszo, chociaby reszta czonków bya nawet nieuprzedzon. Tymczasem rzecz miaa si przeciwnie, bo przewodniczcy ju z czasów swojego pobytu we Lwowie da si pozna jako zwolennik wszelkich pomysów uregulowania lub zniesienia paszczyzny, w duchu premiowania chopów za lojali

bd

no

kosztem szlachty, a radcy Kalchberg

i

Bayer stanowili tylko od-

gos Bacha, który wtedy tak w sprawie indemnizacyjnej, jak we wszystkich sprawach biecych, podejmowa ju miao nowskiego

mogli

nie

liczy

w

on

spraw wewntrznych,

w

pozostajc oczywicie

sieli,

sów

mniejszoci wobec sojuszu ruskich go-

gosami biurokratów.

z

O

obrad

przebiegu

kou, wprawdzie chyba on zawsze

mógby by

sam

mimo

w

to tak

rzeczy

wszystko

dokadny,

indemnizacyjna, ten paszczyniana zasug obywatelskich M. Kraiskiego i

wyrobi sobie jasny obraz ówczesnej

w

skrócony

a

bliej

e

papierach pozosta-

bo odpis caego proto-

autentyczne,

streszczony

tak

w

znajduj si

komisyi

ych po M. Kraiskim szczegóy

ale

jednym szeregu z delegatami mi-

wic przechyla si na stron wika jeeli w jakiej kwestyi sformuowa osobny wniosek, to zawsze opiewa, e polscy czonkowie przeciw niemu wystpowa mu-

nisterstwa

szoci,

Stroy-

polscy czonkowie komisyi, bo jak pó-

niejsze obrady wykazay, sta on

tak

ogóle

tradycye

Nawet na radc

naszemu krajowi biurokracyi.

wrogiej

starej,

w

rozwin

komu znan

jest

i

formie,

odcyfrowa,

bliej sprawa

najwyszem uwielbieniem

z i

e dla

jego towarzyszy komisyjnych

sytuacyi.

Zaraz na pierwszem posiedzeniu komisyi wiedeskiej, przed roz-

poczciem obrad merytorycznych

zoy ale

owiadczenie,

bez mandatu

e

M. Kraiski

przybyli oni na

z

towarzyszami swoimi

wezwanie otrzymane od rzdu,

do zastpowania jego interesów,

ze strony kraju

e

pogldy mog by uwaane za opini przekona czynników interesowanych. osobist a nie za objaw woli Jeeliby zatem w komisyi zapa miay uchway z moc obowizujc, to delegaci musieliby si zastrzedz przeciw wszelkim std pyzatem

wyraone

przez

nich

i

ncym

konsekwencyom,

a to tem wicej,

braniu nabyto przewiadczenia, kraju, lecz jako reprezentaci

ani

zostali

Litwinowicz

jeszcze i

czterej

Prokopczyc),

ile

i powoani

e w zostali

tem pierwszem nie jako

uprawnionych, skoro oprócz nich inni

ze-

zastpcy

powo-

czonkowie (Kuziemski, Szaszkiewicz,

którzy

udzia bra

mog w adnym

in-

— nym

charakterze, jak

w

tylko

—

186

zastpców strony obowizanej. Na

roli

to zastrzeenie

przewodniczcy owiadczy wprawdzie,

o

informacyi, a

pozyskanie

w

uchway powzite

e

chodzi tylko

komisyi

nie

bd

przesdza o decyzyi rzdowej, póniejszy przebieg sprawy jednak wykaza a nadto dobitnie, e to zapewnienie nie byo na seryo pojmowane, a obawy polskich czonków miay wszelk podstaw. Nie moemy zapuszcza si w szczegóy kwestyi spornych, które wyoniy si w obradach komisyi nad poszczególnemi postanowieniami

w

projektu ministeryalnego, a

gruntown znajomoci prawnej

czonków

Krasickiego

i

w

szczyzny

przeciw

komisyi

Galicyi

historyczne,

gównie

ten

w

póniejszej

i

znajdzie

jego

w

wasnych

szych miejsc zajmuje

ródo

poparte rów-

trzem

polskim

(Kraiskiego,

Tustanowskiego). Kto zajmie si history zniesienia

i

badania ekonomiczno-

po

pozostaych

papierach

elaboratach,

materya

obfite informacyi

ale nie

midzy

pa-

zamkny

nad któr

indemnizacyi,

si ju cakowicie ksigi rachunkowe a

i

sta a do znuupaday wikszoci gosów

strony sprawy, ze

enia powtarzajc si jednostajnoci wszystkich

dodatki Kraiskiego,

i

znajomoci stosunków krajowych

oparte na gruntownej nie

których poprawki

Kraiskim

którymi jedno z piei^w-

dla komisyi wiedeskiej

zgromadzony,

objanie.

Tutaj ograniczymy si tylko do podniesienia najwaniejszych szczegóów a przedewszystkiem do wyraenia podziwu dla niezwykej skromnoci M. Kraiskiego, który móg zabysn w opinii kraju, gdyby by ogosi swoje wnioski z przemówienia w komisyi wiedeskiej

w

wcale.

toku akcyi indemnizacyjnej

i

serwitutowej, a nie uczyni tego

Byoby si bowiem wtedy pokazao,

na które

wród

owej

akcyi

narzekaa

e owa przykro

opinia kraju,

i

krzywdy,

M. Kraiski

ju

odgadywa, przewidywa oblicza, lecz take trafnymi wnioskami uchyli pragn. Odnosi si to przedewszystkiem do nieszczsnej sprawy suebnoci, któr wbrew ostrzeeniom Kraiskiego oddzielono od sprawy indemnizacyjnej, przewleczono lata cae na szkod spoecznych stosunków z krzywd uprawnionych, którzy opaca si musieli za to, co w swoim czasie poddanym z aski wtedy nietylko dobrze

i

i

(praecao modo) poprzyznawali, a co póniej jako suebnoci zakwalifikowano. A sprawa t. zw. pustek, t. j. gruntów opuszczonych przez poddanych sprawa t. zw. dominikalistów, t. j. poddanych osiadych i

na gruntach

niewtpliwie

bez prawnego stworzenia

za pewne usugi wzajemno ale poddaczego! Wszystko to w zaa-

dworskich

wza

— komisy!

twieniu

187

—

poszo tak drog,

jak

gdyby komisya

gówne

mian za

praeceptiim iuris wskazane: siium culqae

oson

przysporzenie pod jak

najwikszych

formalistyki prawnej,

korz}'ci

poddanym

ujm

z

ta

owo ju

sobie za cel nie stworzenie sytuacyi prawnej, nie

wytkna

przez Rzy-

tribiiere, lecz

to formalistyki lichej,

i

prawa dziedziców.

dla

maksyma rzdowa z r, 1846, maksyma, polegajca na premiowaniu poddanych za lojalno kosztem buntowniczej szlachty,

Nieszczsna

odya w i

caej peni

w

wiedeskiej komisyi indemnizacyjnej. Kraiski

jego dwaj wierni towarzysze czuli

wyej zaznacz}Mimy,

w

mniejszoci

si od

pierwszej chwili, jak to

bezbronni wobec powyszej maksymy. Jeeli

owszem

z komisyi, lecz

stanowienia projektu,

v/}'trwali

które

do koca,

wymagao

si upadkiem stawianych poprawek,

wic

zdeklarowanej,

mimo

nie

byli

to nie

ju

niejako

usunli si

pomijajc adnego po-

zmiany, a przytem nie zraajc

to

poczyta im

naley niejako

to

abnegacy dla obowizku obywatelskiego, który w tych cikich czasach kaza im za przykadem Agenora hr. Gouchowskiego wytrwa w pracy publicznej, chocia na razie nie mona byo myle o zdobyczach, a ca nagrod wytrwaoci stanowia tylko wiadomo moralna, e si moe powiedzie niejeden cios odwróci od kraju lub przynajmniej zagodzi. Protokó z obrad komisyi wiedeskiej suy za podstaw druza akt heroizmu obywatelskiego, za

giej

redakcyi ministeryalnego projektu indemnizacyjnego.

tak, jak

tego z góry

oczekiwa naleao,

t.

j.

nie

przedstawie polskich czonków. Bya nadzieja, uchowski zjedajc do Wiednia w r. 1850 w

zdoa

ministeryalnego

Maurycy

steryalnego,

w

któpy^m przy

wszystkie swoje

sy

uwagi,

nieuwzgldnione.

czestwo

osobistej

na ostrze jeszcze sarskiej

e

w

namiestnik hr.

niej

Go-

obrad komitetu

czasie

wic przygotowa

Dla niego

jego tece egzemplarz projektu mini-

objekcye

Ale

uwzgldniono

i

minister hr.

paragrafach

sformuowa cile

poprawki poprzednio przez komiBach

umia zaegna

Gouchowskiego,

niebezpie-

który wtedy

by

wic z pierwszym ministrem walki móg. Gdy póniej w czasie podróy ce-

politycznym,

podj

nie

wniosa podanie do tronu z zaaleniem na hr. Gouchowski w przykonkomitacyi tego podania uali si ju miao na postposzlachta galicyjska

róne ujemne chylnej

w

odnonych

interwencyi

dopiero na dorobku

wanie Bacha pisze

niejedno zmieni.

zachowany

Kraiski

Wypada ona

hr.

strony akcyi indemnizacyjnej,

przy

ukadaniu rozporzdzenia.

Gouchowski

—

podczas

»

Byem

zeszorocznej

wprawdzie

—

duszej obecnoci

—

—

188

w

Wiedniu wezwany przez ministra spraw wewntrznych do udziau w obradach komitetu pod jego przewodnictwem odbytych. Jednake odbywao si ju wtedy tylko drugie czytanie projektu minimojej

a nie chodzio o obrady nad zasadami, które ju zammi, pod tym wzgldem sprawa jest ju zaaOznajmiono knito. twiona. Odjto mi tedy sposobno do objawienia zdania o tych za-

steryalnego,

e

sadach «

^).

W tej

komisyi

indemnizacyjnej

Kraiski

komisyi z góry

móg by

przygotowany,

oparta na gruntownej znajomoci prawnej

lecz

poddaczego,

stosunku

kwestyi

kich

owszem wanie po

nych sferach

wygodnym

mimo

dla tych sfer,

w

opinii

sprawach,

Z owych

rzeczoznawców.

wanie

w

zniechcajcej i

e

wiadomoci,

niechci

sfer

nie

ucierpiaa na tem,

sobie nawet

e

w

central-

chocia sta si

powoywany by

nie-

przez nie

zasad przyjto wzyznowu Kraiskiego cecho-

których za

strony

drugiej

czasach waa rzadka a w wytrwao w podejmowaniu walki

szablonu

zdobya

zawsze

to

spoecznej strony wszyst-

i

uznanie,

takie

powaga jego gosu,

ale

nietylko

komisyi

tej

biurokratycznych

do objawienia

utrzyma si ze swo-

nie

na co zreszt wobec powyej przedstawionego skadu

wnioskami,

imi

podwójnie cenna dla dobra kraju o

obron

walka

ta

biurokratycznych

pomimo

jego interesów

wobec

z góry

zakrelonego

wiedzie do zwycistw.

nie

Pokazao si to najlepiej w sprawie serwitutowej. Gdy przysza kolej na t spraw, minister Bach zwróci si do Kraiskiego z wezwaniem, aby wypowiedzia opini swoj na 12 pyta, w pimie ministeryalnem szczegóowo sformuowanych, a tyczcych si tak prawnej strony suebnoci jak sposobu przeprowadzenia ich wykupna lub regulacyi. Po odczeniu sprawy serwitutowej od indemnizacyjnej wbrew namiestnika hr. Gouchowprzestrogom Kraiskiego wnioskom przewidzie, e w pierwszej z obu z góry skiego mona byo ju i

i

i

tych spraw

zwyciy

szablon

biurokratyczny,

dla

wszystkich

koronnych przyjty, a dla Galicyi z niepowetowan szkod dla

ekonomicznych

teresów

i

spoecznych

nie

da

si wywalczy

krajów jej

in-

takich

wymagaa odrbno stosunków. Mimo to wszystko Kraiski wygotowa w odpowiedzi na pytania Bacha forprawn malne studyum, w którem z wielk cisoci historyczn zmian

w

tym szablonie,

jakich

i

')

Dr. B.

dów swoich

oziski: Agenor

(1846-1859).

Lwów

hr.

Goiichowski

1901,

str.

220.

w

pierwszym okresie rz-

— wykaza odrbn genez

w

Galicyi

i

i

—

189

odrbny

potrzeb uwzgldnienia

charakter

prawny

odrbnoci

tej

w

suebnoci

szczegóowych

wyda si majcego rozporzdzenia wykonawczego postpowaniu organów powoanych do przeprowadzenia akcyi

postanowieniach oraz

w

odstpi od szablonu w duchu Kraiskiego, dla którego nagrod moraln za trudy daremne by fakt, e skoro tylko zebra si sejm w obecnym ustroju prawnej. Bach

i

tym razem oczywicie

nie

opinii

swoim, zaraz sprawa serwitutowa postawionych

tak

przez

obowizanych, a zgodnych lok spraw w daniu zmian i

i

wypyna a w

uprawnionych

szeciu wnioskach

(posów wociaskich)

jak

z

sob w

w

postpowaniu organów wykonawczych.

utyskiwaniu na dotychczasowy

VIIL

w

Oalicya

w

w

(I).

przededniu katastrofy.

polityczna,

Literatura

roku 1846

nietylko

polska,

lecz

w

ogóle austr^-acka,

znaczeniu, obejmujcem wszystkie narowchodzce, wzniosa w cigu obecnej ery konstytucyjnej staro-austryackiej biurokracyi taki pomnik histor>'czny, Pomnik ten jakiego pewnie nie posiada biurokracya innych krajów.

najszerszem

dowoci,

w

skada si

tego

skad

w}Tazu

Austryi

cikich gazów potpienia

z

grób, da Bóg, na zawsze

jej

pamici

kamienowanie

ju

nek zapisaa strofy,

w

jakie

wszystkiemi,

z

i

staro-austr>^ackiej

dalej

drugiej jeszcze

przeklestwa, rzuconych na

skoczyo si

biurokracyi,

bo na

jeszcze to jej

rachu-

wspóczesna wszystkie

zapisuje historya

kata-

poowie XIX wieku dotkny Austry, wraz nieprzebytemi

co waniejsza,

katastrof, bo,

i

zamknity. Nie

upiór

tej

cakowicie,

nastpstwami

tych

dawnej biurokracyi przywiduje

w kadem ciszem przesileniu konstywyzywa do powtarzania wszystkich zorzecze

si dotd ludom austryackim tucyjnem i

i

niejako

przeklestw.

Moe

dopiero

przysze pokolenie, kióre nie bdzie

ju

syszao gosów naocznych wiadków staro-austr>'ackiego systemu rzdowego przekona si o niemoliwoci jego wskrzeszenia, zamknie i

ostatecznie

rachunek

dug maksymy: Dc nie

moe.

polityczny

mortuis

nil,

z

staro

-

austryack

biurokracya

skoro bcnc nikt pewnie

we-

odezwa si

—

—

191

1846

Katastrofa galicyjska z roku

take na historyczny

idzie

chunek staro-austryackiej biurokracyi, która wtedy zapucia swoje

w mtne wody

ra-

g-

wywoanej w niemaej czci caem bowiem anarchia odgrywaa tutaj gówn rol, jej postpowaniem. na to wymown wskazówk jest fakt, i w najdrastyczniejszych naste

sieci

anarchii,

e

wet przedstawieniach caej grozy

rzezi gaUcyjskiej

wszystkich czynników, które zawiniy

rednio, z góry

wane

bd

to

lub

w

bywaj wypuszczane,

w

tylko jako

bd

wprowadzone

odpowiedzialnoci

i

bezporednio,

bd

po-

najgorszym razie trakto-

ofiary perfidyi biurokratycznej

dwie osobistoci historyczne, przeciw którj^m, jako dzierycielom caej

w

wadzy

pastwie

w

i

tliwym «

any,

a

Ferdynand,

to jest cesarz

Wiedeczyków nazwany

przez

gównie przecie po-

Galicyi, z natury rzeczy

winnaby si z^vraca caa gorycz,

za takiego

i

obok niego arcyksi Ferdynand

»

dobro-

wszdzie uwa-

genera-gubernator

d'Este,

Galicyi, równie dobrotliwy, a przytem przejty duchem szczerej pobonoci. Historya nie zmienia bynajmniej tej opinii wspóczesnej o powyszych osobistociach, lecz, owszem, utwierdza j jeszcze wicej najwieszemi ródowemi publikacyami o stosunkach w Austryi przed rokiem 1848. obrazie tych stosunków, owietlonym ju dzi dokumentami, zupenie zrozumiaem jest to, co w pierwszej chwili po lutym 1846 roku wydawa si mogo trudnem do zrozumienia, na-

W

wet wprost niepojtem, to nie

zupenie bez jego

fakt,

jest

wiedzy,

to

e ju

prawdziwego

stanu

charakterowi,

wzdrygajcemu si na

w

rzeczy

chwili tak krytycznej, jak

tum wiedeski wyrusza muszenia

swobód

do spóki

z szefem

w

pewnoci

z

wbrew

stanowczo

i

jego

sam myl

wiadomoci

bez

dobrotliwemu

rozlewu krwi, nawet

gdy zrewoltowany

13 marca 1848 roku,

ku paacowi wiedeskiemu, z zamiarem w)'-

konstytucyjnych,

Tarnowie, Bernd

—

w

Wiedniu

Sedlnitzkym

policyi, hr.

(szefem kancelaryi nadwornej), jak Breinl

poza plecami monarchy, jeeli

hr.

w

Inzaghim, a

Bochni

w

p.,

t.

i

ksi

Metternich,

najwyszym kanclerzem

i

Galicyi starostowie,

pod faktycznymi rz-

dami prezydenta gubernialnego, Kriega, wywoali, lub co najmniej lerowali

krwaw

szedziesiciu

Dzi

z

orgi, na której wspomnienie, jeszcze po upywie

okadem, krew

poj,

trudno

nem pastwie europejskiem (biurokratów),

szemi

nie

pojciami

jak

si w yach

w poowie

do

przodujcych bynajmniej o

zadaniach

pastwa

i

lat

cina.

XIX wieku,

uró moga

to-

takiej

w

potgi

cywilizowakasta ludzi

swojemu wypotrzebach spoeczestwa, otoczeniu

192

uwaajcych, owszem, pastwo karyer,

osobist lecz tylko

wreszcie

dbajcych

o

nie

w

interes

W

i

tego

dla

dla

pocigu za moraln,

wysz si

przywiecajcych

wasny

kiem zreszt zapominajcych.

szerok aren

tylko za

interesu o wszyst-

1846

polskich publikacyach o roku

rzdach austryackich, kwestya powysza traktowana bywa tylko mimochodem, jako niewymagajca bliszego objanienia. Najczciej sprawa ta bywa tak przedstawiana, jak gdyby to pooy naleao na karb faktu, w owych czasach w Gai

ogóle o przedkonstytucyjnych

e

midzy

licyi

sub

rzdow

wiadomoci obowizków

a

obywatel-

sprzeczno raca, wskutek czego urzdy galicyjskie to zbieranin wypenia si musiay zbieranin z innych prowincyi najpoledniejsz, wrog, albo w najlepszym razie obojtn dla kraju.

skich zachodzia

i

W

takiem objanieniu

niezawodnie

wiele

jest

bo

racyi,

byo

nie nieszczcie dla Galicyi, e nie przyncaa do wioów wiata biurokratycznego, a wskutek tego otrzymywaa musiaa u siebie wybiórki z innych prowincyi. Ale wanie

way-

to

siebie lepszych

nawet

w rku

kracyi

leaa

w

Galicyi

tak

polednich

reprezentantów

fakt,

e

staro-austryackiej biuro-

taka potga, taka sia demoniczna, jaka

ujawnia,

znosi

i

naprowadza na wniosek,

si

w

i róda

roku 1846 stanu

tego

kraju szuka naley gbiej, mianowicie w caym ustroju pastwa w tej dobie. Przypatrzmy si bliej temu ustrojowi, a to, comy powyej nazwali trudnem do pojcia, przedstawi si jako naturalne nai

stpstwo stosunków.

Caa austryacka dów by ju zupenie przed katastrof

maszynerya rzdowa, cay system absolutny rzrozstrojony

roku 1846.

bankructwa na dugi czas

blizki

i

System ten bowiem

nie

posiada

w

Au-

dwóch czynników, które w innych pastwach stanowiy jego podpor, to jest ani monarchy, któryby umia zdoa dziaa pod wyniosem hasem l'etat est moi, ani doówczesnej

stryi

adnego

z tych

i

brze

i

jednolicie

nawczego i

w

zorganizowanego Cesarz Józef

ogóle.

aparatu II,

administracyjnego,

wyko-

przedstawiany przez historyków

publicystów austryacko-niemieckich jako typ takiego monarchy abso-

móg podtrzyma system absolutny, lecz nadto uczyni go nawet do pewnego stopnia popularnym, posiada niezawodnie wiele przymiotów, uprawniajcych go do takiej roli; ale dziaallutnego, który nietylko

no sk

jego, kierowana i

misyc

gównie

dnoci

centralizacyjno-germanizator-

wysilajca si przytcm na awanturnicz reformatorsk,

bya

raczej

tylko

w caym

jedn faz

przebiegu swoim

w

rozstroju

pa-

—

—

193

stwowym. Jak po jego misyi reformatorskiej na polu spoecznem, tak po organizacyjnych zabiegach okoo machiny rzdowej pozostao zamieszanie. Organa administracyi przedstawiay razem tak chaotyczn i

w

rozdziale agend

czeluci

której

czsto sprawy pokrewne rozmaicie

traktowane

dzy róne

wadze

dno zmieni

W wa raz

e

struktur,

biurokratycznej

z treci

centralne. ale

powodu

z

byway pomi-

akcesoryów

z wszystkich

i

zaatwiane

i

naprawi,

i

czstokro przypadek rozstrzyga, do pewna sprawa wpa miaa. Bardzo rozrzucenia

ich

Za rzdów nastpnych próbowano próby

te

nie

osigny

takim skadzie rzeczy, system absolutny

w

celu

nieje-

podanego. potrzebo-

Austryi

do utrwalenia swojego wobec nowych prdów politycznych, mielej docierajcych od zachodu ku rodkowej Europie, ju

w

conie-

wj^szym umyle umia obj samodzieln inicyatyw forytowa cao zada pastwowych, niedostpn dla cienionego widnokrgu biurokracyi, lecz nadto centralnego ormonarchy,

tylko

któryby

i

ganu przybocznego, któryby z

strony

jednej

by motorem

i

regula-

torem wszystkich funkcyi skomplikowanego aparatu administracyjnego, a

z

w

stanie

drugiej

czuwa

strony

i

kach.

Tych warunków

niedzi bezmylnej pedanteryi na poszczególnych koach

przedzajcym wypadki

nie

posiadaa Austrya absolutna

lat

1846

ogranicza

sarz Franciszek

w

gabinetowej kancelaryi t>'m zakresie

zachowa

cznym

»hofratem«

— 1848. W

najpracowitszego »hofrata«

w

wielu spraw,

sobie zastrzeonych,

wi wkocu

biurokracyi szerokie pole,

w

oczach

pod

dzisiejszego

oswojonego sfer

z

ju

z

hierarchicznej

kontroli.

pokolenia

widokiem

BR.

tOZISKIEGO

wo-

na którem ona czua si tej

opinii

,

podwójn

pod

ju

konsekwencyi maleje

urzdników-obywateli

w

Galicyi,

stojcych

cis

wspóobywateli.

"wyjcie biurokracyi z pod kontroli, o jakiem PISM

taki

osta-

lecz nadto,

spoeczestwa polskiego

i

e

wszystkie szczegóy, pozosta-

Donioso

odpowiedzialnoci

wasnego sumienia obywatelskiego

nie-

i

opania w nieskoczono

niemonoci wgldania we

wyjt

ce-

e

caej Austryi. Rzecz naturalna,

bec fizycznej

zupenie

bowiem

mógby by bardzo uytenalea mu si tytu najwyszego

si tem,

monarcha-biurokrata musia nietylko teczne zaatwienie

tych czasach

kó-

i

okresie, po-

sobie wszystkie pozory samodzielnoci

niezawodnie

i

w

swoj ambicy do zerodkowania w swospraw administracyi wewntrznej tak, aeby

zalenoci. Sam lubi chwali

i

utrzymaniem tego aparatu

dobrym, zabezpieczonym przed osadzaniem si rdzy przedaj-

noci

jej

nad

bacznie

poza

kontrol Ale takie

powyej mówilimy, 13

zna-

— czyo

niemal

woli

licznej, ale

wrotnym wionej

pod prawa wspólnoci interesów cile co wyjcie

tyle,

du corps na

esprit

indywiduów

armii

poowy XIX

schyku pierwszej

dla pokolenia polskiego ze

lecia

—

194

z

wydanie na

i

up

stu-

samo-

sob poczonej przedou do góry oy-

z

i

tych interesów od

tle

obcych

krajowi

przejtych

i

zawistnemi

uprzedzeniami.

—

dobr

Jedynie

w

w

ale nie

znaczeniu bezwzgldnem, lecz tylko

— stron

porównaniu ze stanem póniejszym

byo

ciszka

dziki

czej

e ksi

to,

zazdroci,

tej

jak

z

w

modzielnoci monarszej

t}de z

zasadniczych

warowa

cesarz

wanie

tym

W

cesarza Ferdynanda.

zdaa od spraw

powodów,

ten

wanie,

straja winien,

chwil wstpienia na tron niedonie skombinowanym, a bardzo skomz

ubezwadniony.

serca jako dobrotliwy znany

tkity

cik

by

ponawiajce si

nym do

jednoczy

wszystko

który

by

i

ataki

jak

nietylko

czyn-

do-

przymiotów

z

nazywany, do-

epilepsy.

Czsto

czyniy go niezdol-

cesarz Franciszek,

pomimo

dro-

zapewnia regularne funkwskutek ujemnego wpywu

jeszcze jako tako

cyonowanie machiny rzdowej,

historyi

chorob nerwow,

epileptyczne

systematycznej pracy,

takiej

biazgowego pedantyzmu,

w

stale

gówny

do jednego tonu

i

Cesarz Ferdynand,

ju

tak

a nieuleczaln silne

jak ra-

wszystkie pozory sa-

plikowanym aparacie biurokratycznym absolutnej Austryi nik,

cesarza Fran-

zakresie agend.

zmienio si na gorsze

Wszystko

by

trzymany

Metternich

wewntrznej, nie

administracyi

rzdów

lecz nadto,

na funkcye intellektualne monarchy, mianowicie wskutek postpujcego

sabnicia jego pamici

i

siy woli, nasuway

wicej potrzeb ustanowienia bodaj

gaa zupenemu jak tna

i

w rzdach przez monarchów stanowia

zastojowi

za poprzednich

zanik ich

tej

siy rozpdowej,

indywidualno wybi-

zdeklarowana wola.

Bya

to sytuacya,

wszechwadnego

co sobie

tej

ale

jako

na, nawet

i

w

dobie

dla

wybitnego

mógby by

okry si

wietn bya

by w

dem wieku,

wietna

ministra

na trwaej podstawie Ale równie jakim

sferom dworskim coraz

regencyi, któraby zapobie-

cichej

ta

w

ustrój

ksi

w

roli

niespoyt saw. demona politycznego, ju nie mody pod wzgl-

historyi

Metternich,

gówne

brutalnem

stanu, który

Austryi

sytuacya dla takiego

peen modzieczej siy woli zadanie

ma

pastwowy zreformowa

postawi:

w

i

krpowaniu wszelkich

wych, wszelkich porywów reformatorskich,

w

pomysowoci w

tern,

tamowaniu, a jeeli moaspiracyi

wolnocio-

ogóle wszelkiego odst-

— od maksymy

pienia

195

ówczesnego

—

systemu absolutnego,

ograniczony rozum

wedug

której

poddanych skazany jest wobec powagi przerzdu na wieczne milczenie lep potulno. a do miesznoci posuwano przestrzeganie tej maksymy, na to najlepszem wiadectwem fakt histor)'Czny, na pozór maej wagi, ale >

wagi

»


'lko w koach w kraju naszym Niemcom, którzy

take przebywajcym

bez uprzedze patrzyli na stosunki, a zdania

swojego

nic

ukrywali,

/.

Ickliwoci, lub ser-

na to kiedy

pewnie znajd

— w

si dowody

dzi

niedostpnych

wadz wiedeskich

—

205

jeszcze

historyka aktach cen-

dla

Na jeden taki dowód natrafilimy w zbiorach Zakadu Narodowego imienia Ossoliskich we to autentyczne odpisy memoryaów, które na wiosn roku Lwowie. 1846, zaraz po rzezi, wystosowa do centralnej wadzy policyjnej, do tralnych

roku 1846.

z

S

ministra

hr.

do

Kolowrata,

w

cyksicia Ludwika Niemiec,

waciciel

Hosch,

dynand

w

Grj^bowie

kanclerza

Inzaghiego

hr.

Galicyi osiady

dóbr

od

ziemskich

lat

zarazem

a

do

nawet

i

ar-

Fer-

kilkunastu,

poczmistrz

^).

Hosch musia posiada opini bardzo dobrego patr}'oty austryado tego z centralnej wadzy polickiego, skoro wprost z Wiednia i

uwag Na opini t Hosch niezawodnie zasu-

wezwanie do przedstawienia swoich spostrzee

cyjnej otrz>'ma

o wypadkach wspóczesnych.

gdy

giwa,

cy

memoryay stanowi

jego

poczucia

tego patryotyzmu,

styi

uwag

w w

Tote

na niegodziwo.

take

pokazuje,

i

niemal entuzyastyczn affirma-

niemieckoci

by

Ale Hosch

habsburskiej.

i

i

uwielbienia dla dyna-

czowiekiem prawym

memoryaach rozmowie

i

wraliwym

swoich, a jak si z lunych

z arcyksiciem

Ludwikiem na

wyznaczonej sobie audyencyi, oparty na wasnej kilkunastoletniej obser-

wacyi

na wasnych smutnych przejciach, gdy 21 lutego 1846 roku

i

wród

nienej ucieka musia

zamieci

wystpi

granicy wgierskiej,

nych

których

wprost niepojtem

rzezi

wag

y

wojskowych,

i

nietylko

mu

sdzenie,

i,

cznikiem

i

Nie

w

w

ku

X)bronie szlachty, lecz nadto oskar-

ci-

na co przytoczy szereg bardzo

byo

wystpienie Hoscha

jednym

z

w

tym

memor}faów, popad

przez szlacht polsk, sta

si

jej

w

kie-

po-

stronniczym rze-

propagatorem jej wrzekomo oszczerczych zarzutów. chcemy odbiega od tematu, wic po tej ogólnej uwadze

o memor\'aach Hoscha, jako klasycznego wiadka

czymy si

z Galicyi

i

Tak sianowczem ujty

rodzin

formalnem oskareniem wadz cywilwród postpowanie przed wybuchem si wydao. Hosch z godn podziwu od-

wystpi przytem

runku, e, jak sam zaznacza

ca

z

Breinla o forytowanie rzezi,

kich poszlak.

z

tylko przytoczeniem

conego, a bardzo

trafnie

1846,

ograni-

ustpu, specyalnie biurokracyi

powi-

objaniajcego

jej

z

wrogie

r.

dla kraju stano-

wisko.

»Wicej

')

i

ciej

Por. rozdzia X.

—

pisze

Hosch

—

ni

szlachta innych prowin-

— uczuwa

cyi,

zdro

szlachta galicyjska nieustannie podsycane uprzedzenie, za-

nienawi

i

ze strony poszczególnych

si za szlacht, do i

e

wiem,

gos

jednego

nale,

nie

prawem,

jest

Byo

to

mam

to

i

na uwadze prawo

dla drugiego jest

su-

najgbszem przekonaniem, urojeniem, doktryn szkó

pozostanie

i

urzdników. Nie ujmuj

ale

zabieram, to czyni to z

prawd mówi...

e

sam

której

co dla

sznem. Jeeli

e

—

206

yje gównie ze zdzierstwa poddanych, dla swoich potrzeb wykwintnych. To urojenie nabrao w niemieckim narodzie przysowiowej pewnoci; cigle jest podtrzymywane. Ja sam nawet, wj^chowany w niemieckich zakadach szkolnych, przyswoiem sobie to urojenie uwaaem je za fakt tak samo, jak Niemcy po najwikszej czci jew ogóle Polsk bdnie uwaali za niezmieszcze niedawno Galicy niemieckich,

e

ich uciska

szlachta polska

i

gnbi, aby wydusi rodki

i

i

rzony obszar moczarów, lasów

bagien, na którym wilki

i

niedwie-

i

drogi niebezpiecznemi czyni. Dzi caemi stadami si snuj jeszcze niejeden niemiecki urzdnik rozpoczyna prakt}'k w Galicyi dzie

i

z tem urojeniem,

czci

szej

si

w

i

znajduje

przesd,

zazwyczaj

je

którego

wypleni

nie

w

najwik-

takie

zmienia

zakorzenionem

urzdów.

rozmaitych

personelu

Urojenie

mona,

a

przesd

ten

znowu

zarzdze. si dyrektyw dla wszystkich urzdowych rozpraw Przesd taki staje si nawet zabarwieniem ogólnem, tem dla relacyi

staje

i

i

majc

wskutek czego najwysze wadze, nie

opinii,

dla

cisoci bezstronnego

w bd

przedstawienia

stanu,

tak potrzebnego

czsto

musz by

wytworzy wzajemn niegr wchodzcymi, podsyca podnieca

wprowadzone. Przesd

ten wreszcie

ufno midzy czynnikami, w zazdro nienawi.

i

i

e

Powtarzamy,

wstpie memoryau

dowe

swój

i

stoletniej

jest

w

to

gos Niemca, zaznaczajcego na samym demonstracyjny

sposób

gorcy patryotyzm

wasnej

obserwacyi

i

austryacki,

w

dalszym

swoje poczucie naro-

gos, opaiiy na kilkunatoku

memoryau

obja-

niony caym szeregiem wymownych, czstokro nawet drastycznych swoim czasie sfery wiedeskie uwaay gos ten za wynufaktów. Ale rzenia ekscentryka, którego sobie szlachta polska uj zdoaa.

W

wtedy

w

nowaa

tych

sferach

e s

take o rozbójniczych

bandach chopskich pa-

duchem patryotycznym rzesze dobroDzi sumienny cesarza. wolnych bojowników za spraw pastwa historyk niemiecki nie podejmie si pewnie obrony tej ostatniej opinii, opinia,

to

przejte

i

— w

a natomiast

—

207

Hoschu widzie musi

nie ekscentryka, lecz

wiadka

kla-

sycznego.

w

Sposób,

praldyk

w

wysani do

Galicyi obcy biurokraci

by ju

sobie wytknitej,

misyi

e

utorowany,

tak

kady nowy przybda

Waleryan Kalinka wykaza (w

sprawa paszczyniana

czonej na zgadzenie

W

rach szlacheckich, a konsekwentnie

tym

przez

ach znale rektywie

siy

i

mu

nadanie

lud przed

moe

administracyjnej,

si

korzyci

polityki,

obli-

w

dwo-

ogniskach,

natury

pozorów

bezwzgldnoci i

jak naj-

i

administracyjnych,

pierwotnej, patryarchalnej, na

opartej

wszelkich

Kraków pod

dekrety wiedeskie stopniowo

i

zmiany

i

wadztwa,

arbitralnego

takiej

w cyrkudnoci dy-

podkopywanie

systematyczne

podda-

stosunku

uciskiem tylko

opiek. Przy

moralnej powagi szlachty obok

i

gównych

jej

celu patenty

sprawiedliwo

i

zaboru Galicyi osi

w

zmierzay do

wzajemnoci wiadcze

wobec którego

bya od

polskoci

i

historyczn

dokadniejsz znajomoci stosunków prawnych

czego

dug

móg

odrazu

»Galicya

dziele:

cisoci

panowaniem austryackiem«) z wszelk

e

postpowa

poprzedni

zoryentowa.

sytuacyi Ks.

jaki

dokona

aby

mieli,

i

materyalnej

równie systematycznego rozgo-

ludnoci wiejskiej ku » panom «, stanowio zadanie atwe wdziczne dla aspiracyi karyerowiczowskiej. A speniano je z tem wiksz skwapliwoci, ile e w ten sposób kady taki przybda biurokratyczny zaspokaja take gbok zawi, jak zwykle przejmowa si ku szlachcie, nie z samych tylko politycznych, lecz take ze spoecznych pobudek. Taki przybda bowiem mia wygórowane poczuryczenia i

i

cie swojej

wobec

wadzy

zacofanej

w

arbitralnej

jego

i

swojej urojonej misyi cywilizatorskiej

wyobraeniu

Galicyi, a

tymczasem przy bli-

uczuwa na kadym kroku swoj niszo kulturaln pod kadym wzgldem, zaczwszy od wyszem zetkniciu ksztacenia, a

si

ze

szlacht

dotkliwie

skoczywszy na formach towarzyskiego poycia.

Stara

wic t upokarzajc niszo powetowa sobie prostack, wprost brutaln wyniosoci w zakresie czynnoci urzdowych, zwaszcza wtedy, gdy mia przed sob szlachcica w roli strony, szukajcej wysi

sprawiedliwoci

miaru

wobec poddanych,

wystpujcych chociaby

z najdzikszemi uroszczeniami.

Z

t zawici

do szlachty

jawnie przyznawali si do

w

tem koncentrowa si

niej,

nie kryli

niemal

w

mia cay rozum

si

biurokraci, lecz

owszem,

sposób chepliwy, jak gdyby stanu,

cay patryotyzm

au-

— stryacki.

I

—

208

przykad komisarz cyrkularny

tak na

w

Przemylu, Tobia-

perorowa do chopów: »Nie dam spokoju tym dumnym paza kuchark u mojej ostatnia hrabina nie bdzie ony, dopóki dziedzic jedcy czterma komi o lasce chodzi szek, tak

suy

nom, dopóki nie

bdzie.

byy

Jak rzadkimi

urzdowemi powszechnie

przekrcali,

zgromadzona,

wzia trumn

sprawi

umar w

niewiadomo, czy bezmylnie lub

pogrzebu Banhólzla, szlachta

Podczas

na barki

wielk sensacy

tak

w

niosa

i

wiecie

aktami

fakt,

Jale

chopi

nazwisko

którego

Banholzel,

cyrkularny,

na Panhycel.

ten

o tem wiadczy

wyjtki,

stwierdzony. Wkrótce po rzezi tarnowskiej

komisarz

tamtejszy

dobre

zoliwie,

z okolicy, licznie

j a

do grobu.

Fakt

e

biurokratycznym,

gu-

bemium lwowskie, dowiedziawszy si o nim, zarzdzio dochodzepewnem byo, i wyjd na jaw dowody, jeeli nie wprost nie i

zbrodniczego zachowania si Banhólzla

Badano

szlachty.

wic urzdownie

w

niedawnych wypadkach,

przestpców politycznych

przynajmniej nielojalnego zasaniania

wsz3fstko

i

wszystkich, zbierano ze-

informacye o dziaalnoci urzdowej zmarego komisarza

wszd

kazao si,

miay

e

powysze

wsz}^stk!e

jalnym,

nawet gorliwym,

lecz

nicym swoje

przypuszczenia

Banholzel

najmniejszej podstawy.

ale

by

przytem

funkcye bez uprzedze

i

i

i

posdzenia

urzdnikiem nietylko i

to

grona

z

—

sz}'kany.

ponie lo-

sprawiedliwym, peJeeli

za

Banholzel

by osobliwoci w wiecie urzdniczym, jeeli sama uczciwo, okazana nie wród wyjtkowych stosunków w sposób heroiczny, lecz w codziennym toku spraw w sposób tak normalny, e za regu alu, uchodzi powinna, wywoaa a demonstracyjne objawy czci i

i

to sytuacya

musiaa

j moe

ryzuje

Postpujc

by

lepiej,

w w

nad wyraz smutn. Ten jeden

anieli

ten

cay

sposób

szereg

wobec

fakt charakte-

naduy. szlachty przed rokiem

1846,

samem formalnie propagowa anarchi, podkopujc wszelk powag wadzy u dou, w gminach, wic ówczesnym bowiem patrymonialnym wobec caej masy ludnoci. ustroju dominia sprawoway administracy na jej najniszym szczeblu,

system

rzdowy

tem

Galicyi

W

jak powag moga mie ta wadza, jeeli dziedzica, od którego by jako oficyalista widomy organ tej wadzy, mandataryusz, lada jaki urzdnik cyrkularny, traktowa w sposób tak zawistny lekcewacy, jak to powyej wskazalimy? A do tego w cigym

a

zalenym

i

pocigu za rzeczywistymi

i

urojonymi

emisaryuszami

i

spiskowcami

—

—

209

si bezporednio do chopów o pomoc przedstawiaa nie samych tylko dziedzizalenych od nich mandataryuszy, lecz take proboszczów, ców w ogóle ksiy, wic take czynniki adu porzdku, jako wrogów parzdu, spiskujcych na jego zgub, przygotowujcych rze stwa urzdników cesarskich po miastach, a chopów po wsiach, o ileby w danej chwili nie chcieli poczy si ze spiskowcami. Poniewa równoczenie skrajne ywioy, mianowicie emisaryusze, z samobójczem

wadza rzdowa,

w

czuwaniu

i

z\vracajc

zapobieganiu,

i

i

i

zalepieniem wyjawiali swoje

ju

pem,

mu

przyrzekajc

mu

w

poprzednio

cyrkuowi

przedtem komisarze

no

dla

rzdu,

szczynianego

w

tlejce

dz,

pokus

fatalne

—

i

roli

przeto z

dwóch

ciemnego

ludu

hajdamackiej nastrojonym,

planach spiskowych to samo, co

przyrzekali

instynktów

jako nastpstwo

wyjtkowy cikich klsk

nieurodzaju

i

anarchicznych,

to zarzewie jeszcze

mianowicie

,

nagrod za wierciaru pa-

równoczenie podsycane byo

stron

zarzewie

nienawici klasowej. Podsycay

okolicznoci

jako

zdjcie caego

a nawet

ulenie,

to jest

duszy

do

w

uczestnictwo

za

cho-

szalone plany bezporednio przed

cyrkuach

inne

i

po wsiach

niedostatek

elementarnych,

oraz roz-

chodzce si wszdzie potworne wieci o krwioerczych wobec ludu zamysach spiskowców, wieci tak alarmujce, e ju samym ich wpywem nawet bez zbrojnego wybuchu owo zarzewie musiaoby wystrzeli supem piekielnych pomieni mordu poogi. Jeeli przed i

kilkunastu

laty,

wic w pó

wieku po

tach zachodnio-galicyjskich,

w

wadz}'

oczach

i

wojska

tej

chop, za

a

smutnej dobie,

wpywem

do zaprowadzenia

rzuca si na ydów, pldrowa karczmy o

tern

przekonany,

pozwolenie

w

r.

e

cesarskie z

wedug

i

kilku powia-

sdów doranych

kramy ydowskie, wicie

rozpowszechnionych

aprobat papiesk

w

wieci niedorzecznych,

—

to

wieci

na to

jest

jake dziwi

si,

e

1846 chop, nieskoczenie niszy od dzisiejszego pod wzgldem

ogólnej owiaty,

a do tego

spoecznie

i

politycznie zdemoralizowany

podegaczy z firm cyrkularn, przebra wszelk miar w pofolgowaniu swoim dzikim instynktom? to wprost z cyrkuów za przed katastrof r. 1846, wychodziy, tam milczco tolerowane byy wieci o bliskiem wkroczeniu zbrojnych oddziaów powstaczych dla wymordowania urzdników cesarskich chopów z nimi trzymajcych, o zniesieniu dziesiciorga przykaza boskich t. to wszdzie w swoim czasie p., uchodzio za fakt niewtpliwy, a wadze wcale nie staray si dochodzi przez niegodziwych

e

bd

bd

i

i

PtSH

BR.

lOZlDSKIEGO

14

— róda

w

ciszek Trzecieski

komisarzem

Rudolfem

cesarskim

Franciszek

hr.

Stadiona. Jeden z t}'ch oskar-

waha si

nie

Trzecieski,

wrczonym temu komisarzowi

Galicy, nadzwyczajnym

Stadionem, bratem póniejszego

hr.

gubernatora galicyjskiego, Franciszka ycieli,

miaem

oskareniem

z

objedajcym

przed

inni)

i

pónie]

rok

niektórzy obywatele (Aleksander Fredro, Fran-

mierze

tej

w

chocia

wieci,

tych

wystpili

—

210

w

pisemnie,

memoryale

obwinie

funkcyonaruszy

cyrkuowych o rozpowszechnianie powyszych wieci,

dajc ledztwa w aktach, a jego

i

cesarskiemu,

surowego ukarania winnych. Memorya

ugrzz

ten

autora nie cigano wcale za oszczerstwo.

Jeeli si skombinuje wszystkie

dedniu katastrofy z

cofn

baby

r.

te

czynniki rozstroju, które

zawichrzyy sj^tuacy

1846

w kadym

si daleko wstecz, a

w

Galicyi,

w

prze-

to trze-

poza wiek XIX, aby

razie

znale równie podatny grunt dla anarchicznego posiewu. Jeszcze lej wstecz wypadoby si cofn, eby znale taki straszny plon, urós na gruncie

z posiewu tego

w

tum, zbrojny

widy

cepy,

dny

kosy,

i

od i

tem, tak na analizie

opartem

wacyi

krelcy fizyologi

socyologowie,

s w

dni

tum bowiem tum

Kiedy

miejskiego.

szybko rozprzga,

podmuchem

wiatru

na

tum

zbiera

si powoli

wiejski

ulicy

i

i

w

kapryny

zapory, jak

drodze

tum

przeciga

Jak

stanie.

miejski,

sza dla refleksyi

i

w

sia

zbrojna?

aby

nie tylko razie

e sia

swojej,

i

zachodniej Csollich,

z

podmuchem skoro

ale

tum

ywioowa, tak

i

w

lepo

za

ni

znikajcy,

si

raz

miejski,

zbierze,

lecz

wszystko,

srogoci

bo kapryna natura drugiego

i

ale

si wobec pierwszej

nie rozbije

jest

tum

amie

co

mu

wiejski

przystpniej-

upija

si poczu-

idzie.

wego rozgospodarowania si po dworach.

w

szybko si tworzy,

Bya ona w r. 1846 w Galicyi wcale wystarstumi w zarodzie wszelki wybuch zbrojny, wybuchu nie dopuci band chopskich do krwa-

A czajca,

w

daleko groniejsz}'

uczu, kiedy tymczasem pierwszy

ciem brutalnej siy swojej

lecz nadto

sile

jest

tym

z

z natury swojej

nieokiezana

jakby

druzgocze,

na historycznej obser-

i

miejski

trudniej,

nabiera zaraz takiej siy odpornej, lepszej

krwawe dzieo. psychologi tumu, zgo-

wiejski

razem i

wiadomy

rabunku,

kurzu wzbijajcy si za silniejszym

tuman

jakby

i

i

taki dziki

za swoje

rzeczowej, jak

e

twierdzeniu,

1846 roku,

krwi

nagrod

swojej bezkarnoci, liczcy nawet na Dzisiejsi

w

galicyjskim

dajaki

Galicyi

których

Ale na czele

niedoni wodzowie, pierwszy

po

jak

chwilowem

tej

siy

stali

generaowie Collin

zajciu Krakowa, za-

—

—

211

alarmowany wieci o zblianiu si wielkich oddziaów powstaczych,

drapn

w

si

jakby pobity

Tarnowie

i

tak

wysa

chcia

a

rozbity

dra

ku Wadowicom,

faszyw

na

e

oddziaów powstaczych,

kich nie

i

nawet

wie

wród

a drugi

najstraszniejszych rzezi

do wsi okolicznych.

asystencyi zbrojnej

zamkn

o zblianiu si wiel-

Nic

lepiej

niedostwa tych generaów, jak fakt, dniach rzezi przyby na miejsce ze Lwowa pierwszych w e kiedy podpukownik Benedek, móg chwilowo zauzurpowa sobie komend wielk czerni chopsk z któr naczeln nad garstk onierzy zmasakrowa pod Gdowem nieliczny oddzia powstaców. takie zwycistwo wystarczyo, aby opromieni smutnego bohatera aureol, nietylko w swoim czasie przez sfery wojskowe z poklaskiem uznan, bezradnoci

nie charakteryzuje

i

i

,

I

lecz

póniej cigle

i

Si stawiona

wie tora,

w

zbrojn

bya

odwiean

wypadkach

kich pamfletów o

r.

Ferdynanda

optymistyczne zalepienie przyspieszenia

e

zrzdzi,

istny fatalizm

arcyksicia

1846.

do pewnego stopnia tómaczy,

to tylko

bez potrzebnych dyspozycyi. Nie

por, bo

wymagaa

przez autorów oszczerczych niemiec-

galicyjskich z

w

i

tam

gubernium

wydano

w

ich

e

pozo-

we Lwo-

otoczeniu guberna-

zapanowao niepojte

wanie w chwili krytycznej, gdy sytuacya rodków zaradczych. Optymici powoywali

si na prezydenta gubernialnego, br. Kriega, który na sesyi jesiennej sejmu stanowego w r. 1845 obywateli powanych, zwracajcych jego uwag na niepokojce zachowanie si chopstwa wobec szlachty z poinnych, uspokaja mniej wiwodu obiegajcych wieci spiskowych cej temi sowy, e chociaby przyj miao do jakiego rozruchu, to i

skoczy si on po kilku dniach, a potem kraj bdzie kilkadziesit lat zaywa zupenego spokoju! Od jesieni r. 1845 niepokojce symptodobitniejsze, tak, e moe optymy staway si coraz liczniejsze mizm br. Kriega byby si zachwia, zwaszcza wobec faktu, i relai

cye,

otrzymane

w

styczniu

1846 roku od niektórych starostów cyrku-

w

owych, ujawniay niepokój nawet kratycznych.

e

jeszcze

czeniu br. Kriega, tego dejrzenie,

w cia

e

br.

Krieg,

mimo dzi

to

i

poj

prowincyonalnych koach biuro-

wtedy optymizm przewaa nie

mona. Prawie

marzcy o zajciu stanowiska

duchu chtnie przyczynia si do wszystkiego, co Ferdynanda utrzyma

wiodc

w

w

oto-

narzuca si po-

gubernatorskiego,

mogo

arcyksi-

zudzeniu, a potem sprowadzi na drog,

do skompromitowania si,

wic w

dalszej

niechybnej

konse-

kwencyi do ustpienia ze stanowiska gubernatorskiego. Jak dalece 14*

u-

—

—

212

dzi si arcyksi Ferdynand co do stanu kraju, najlepszym dowodem fakt, e 18 stycznia 1846 r., a wic na miesic przed rzezi, odesza ze Lwowa do Wiednia jego relacya, której tre temi sowy zostaa

w

zapisana

protokole

spokoju publicznego

zy

na niczem

e

i

cnie nie zachodzi

w

prezydyalnym

Przypomnienie

»

:

^),

e

propagandy, zmierzajce do zakócenia

zbrodnicze plany rewolucyjnej

Galicyi przez powstanie ludowe, na teraz spe-

co do spokoju

i

porzdku

W

adna obawa«.

Wiedniu

w

tej

prowincyi obe-

relacyi tej

uwierzono

we Lwowie, zamiast pobupodsyciy tylko gnuny optymizm. prewencyjnych, do rodków dzi Rzd pruski bowiem, który wpad na trop akcyi spiskowej w Poznawczesnem uwizieniem osób podejrzanych pokrzyowa jej skiem zapewne

z tych

samych

powodów,

które

i

plany, o wszystkiem

doniós

zaraz

rzdowi austryackiemu. Widocznie

uwaano akcy galicyjsk za tak nierozdzielnie poczon z akcy poznask, e udaremnienie ostatniej uchodzio za rkojmi spokoju. Tak wic w chwili, gdy na widnokrgu krajowym zbieray si dokoa

czarne chmury, zwiastujce

ycia publicznego zmarszczki anarchii,

i

ju goem

fady, które

sterownicy

niechybn burz,

a na powierzchni

daway niepokojce niebawem spitrzy si miay w straszne fale

nawy

okiem dopatrzy si

krajowej

wydali

niejako

haso:

vogiie la

galer!

1)

Wyraz stanowi

snej inicyatywy

w

jzyku biurokratycznym sygnatur

wadzy wychodzcych.

(Przypisek autora).

dla akt z

wa-

IX.

Oalicya

w

roku 1846

DWA UPIORY General Benedek

(II).

HISTORYCZNE: starosta

i

Breinl.

Spucizn pamitnikarsk przypominaj si spoeczestwu polw Galicyi dwa upiory historyczne, dwaj przedstawiciele tej oniersko-biurokratycznej Austryi, w której opinii polsko ucho-

skiemu starej

dzia za synonim spisku, Polak za zdrajc stanu Galicya za przytuek

wszelkiej

dla

z urodzenia,

zbieraniny urzdniczej,

a

sama

dla biuro-

kratów obcych krajowi, a uznanych za niewygodnych lub niegodnych,

w

aby

upiorów,

z tych

Benedek, nice sta

prowincyi

innej

w

1846;

r.

w

i

gony,

w

ale za to

roku

ogóle zbrodniami,

historyka

wyda ')

wprost potworny, staro-

sprawowa rzdy

(Maurycego

którym br.

cofnwszy si chyba wstecz o cae

Spucizn pamitnikarsk, gównie deku

Pierwszy

sawy czy niesawy wojskowy, genera podpukownik, zapisa si krwawo w kro-

w tyme

Breinl,

niemieckiego

dziejach,

jako

drugi mniej

osawionym rzezi niem

posady administracyjne.

europejskiej

Galicyi

tarnowski

piastowali

niemiecki

historyk

w

obwodzie

równe, nawet zda-

Sali),

znaleby mona

wieki.

listown, po generale Bene-

Henryk Friedjung

^)

w

opracowaniu,

Benedek's nachgelassene Papiere, herausgegeben und zu einer Bio-

graphie bearbeitet von Heinrich Friedjung

—

Leipzig 1901.

— majcem wedug tytuu stanowi

wicem

biografi,

apologi, dla której wydawca

w

gólnie

—

214

wstpie do

w

w

a

rzeczywistoci stano-

niektórych ustpach, a szcze-

czci spucizny, powici nawet

galicyjskiej

wszelki krytycyzm historyczny, nie

mówic ju

o objektywnoci

siejszych czasach prawie nieznanej historykom niemieckim,

w dzi-

o polskich

rzeczach piszcym.

Spucizna pamitnikarska po Breinlu stanowi dotd kopis,

przygotowywany do druku przez profesora uniwersytetu

dr. J.

Losertha,

do

a udzielony

piszcemu

dowolnego uytku, za co zaraz

w

to

tutaj

jeszcze

w

r-

Grazu,

na czas krótki

brulionie

godzi si wyrazi szczere

ogaszajc drukiem pamitnik Breinla ^), nie omieszka zapewne wyjani, dlaczego pamitnik ten letak dugo niezuytkowany, a nawet niespostrzeony w archiwum krajowem w Grazu. Z niniejszem zuytkowaniem pamitnika Breinla,

podzikowanie.

Profesor

Loserth,

dr.

a a

waciwie

dana

dosownie, a

jest

mywa

pracy prof. Losertha,

si

nie

reszta,

potrzebujemy

w

w

mniejszej wagi,

a

cz

której tylko

pamitnika po-

streszczeniu, wstrzy-

do wyjanienia powyszej kwestyi, bo

sama autentyczno pamitnika wytrzymuje wszelk prób krytyczn tak, uwaana by moe za niepodlegajc wtpliwoci.

e

A

tout

seigneur

tout honneur!

Zaczynamy od spucizny gene-

raa Benedeka.

Genera Benedek rozpocz swoj karyer pod Gdowem, gdzie na

tumu chopów, raczej liczki

czele

rozbestwionych

w

maego oddziau ówczesn rzezi

r.

1846

w

Galicyi

wojska, a wielkiego szlachty,

zmasakrowa garstk modziey powstaczej, posuwaa si ku Bochni.

która

pobi albo od

Wie-

W dwadziecia lat póniej skoczy genera Benedek karyer swoj pod Sadow, gdzie na czele krociowej armii austryackiej, z któr, jak tego by pewnym w chwili rozpoczcia kampanii, wkroczy mia do

Berlina,

wanej armii najkrótsz

')

i

tak

sromotn poniós klsk,

nie potrafi

nawet

e

rozbitej

I

zdezorganizo-

zaprowadzi pod przeraony

najmniej niebezpieczn lini

odwrotow.

Por. dodatek do niniejszego rozdziau. (Przypisek wydawcy).

Wiede

I

— Midzy

kracowymi punktami

tymi

gona suba

Benedeka ley

—

215

generaa

karyery wojskowej

wojenna najpierw

w

r.

1848/9 pod mar-

Radetzkym we Woszeci, potem w Wgrzeci pod generaHaynauem, który we Woszeci jako okrutnik zdoby sobie epi-

szakiem

em

.>iyeny

tet i

z

pomnoy,

a na

której

jedyny z

w Wgrzech saw

jednym

trakiowa,

faworyta

jego

w

Bresciizwycistwa'< pod Gdo-

wem wyniesienia jego bohatera, Benedeka. na miesznie wynios wyyn, postpi sobie nie jak historyk, lecz jak pamflecista. W przedi

stawieniu Friedjunga ówczesne hajdamackie wystpienie chopów, caa rze szlachty, bya samorodnym aktem odwetu ludowego za ucisk doznawany >pod panowaniem szlachty w cigu stuleci-. Ówczesna

biurokracya

austr}'acka

midzy ludem

a

w

Galicyi,

dworem

której

jawn

z

dziaalno

siejca rozterk

stronniczoci dla najdziwaczniej-

szych, nawet urojonych pretensyi

chopa, bya notoryczn

gówn maksym

ciasnych

rzdow,

w

i

stanowia

gowach swych wykonawnajpewniejszy rodek utrwalenia rzdów ców uchodzia za najlepszy austryackich w podminowanej spiskami Galicyi, wystpuje w ksice a

i

Friedjunga

^jako

narusze prawa

jedyna,

chocia czsto saba ochrona ludu wobec

ze strony dziedziców

Tak dalece chodzio

.

Friedjungowi

o

wywyszenie

e w

chociaby nawet kosztem prawdy ryów jego wyprawy pod Gdów popad nawet historycznej,

z

datami faktycznemi. Ale

junga nie potrzeba

i

polemizowa

nie warto,

z

Benedeka

opisaniu akceso-

w

rac

niezgod

caym tym wywodem

bo chodzi nam

tutaj

Fried-

gównie o

do-

.

— w

kumenty historyczne

tym

szerne,

urzdowe

e

Prusaków

wyprawy Gdowskiej.

z caej

mu

zatem

Poprzestaniemy

góy, godne

w

ustpów,

Moltkem

i

Bis-

przytoczeniu

s

których zawarte

szcze-

objanienie bodaj niektórych

w

rzezi

z

czciowem

na

tylko

ciemnego dotd obrazu

tak ob-

genera Benedek na

Wilhelma wraz

autentyczne

jako

zapisania

ono

Jest

spra-

byo powiodo si rozgromi

tam

króla

i

marckiem.

tak

by

wicej miejsca nie potrzebowaby

tego sprawozdania, mianowicie

czci

przeoonej wadzy wojskowej

dla

pod Sadowy, gdyby wzi do niewoli

raport z

zawarte, a szczególnie o napi-

rozdziale

sane przez samego Benedeka

wozdanie

—

220

r.

1846.

sn

Apologeta Benedeka, Friedjung, tak

skonaoci wszystkiego, co wyszo nietylko take z pod pióra jego bohatera, e gówny

jest

z

przekonany o do-

pod komendy,

lecz

wy-

raport Benedeka o

prawie Gdowskiej poprzedzi niebacznie krótkiem sprawozdaniem, wy-

sanem

niego

przez

W

d'Este.

sprawozdaniu


>

>

do Lwowa

zwycistwie^

galicyjskiego,

Benedek

tern

ogródek mówi o uderzeniu ofiary

po

nazajutrz

genera - gubernatora

czesnego

jest

arcyksicia

wicej

ów-

dla

Ferdynanda

wic

szczery,

bez

hordy chopskiej na nieszczliwe

dzikiej

sceny

najstraszliwszej

w kocu

dzikiej

w

wojny,

której

e

skoczyo si »na krótkiem masakrowaniu, którego walk nazwa nie mona*, walki, »nie miao ubolewajc nad tem, e wojsko, paajce

chop udzia

przyznajc

bierze«,

wyranie,

dz

i

godnego

siebie przeciwnika^

Gówny

chwili

i

zatytuowany

szczegóowo

przedstawia

w

r.)

przyjazdu

Oto urywki

z tego

raportu,

-Przez

Bochni

nych,

bardzo

,

jak

w

które dla

Benedek

w

wyprawie przyznano

bitwie

tej

w

zasta

dla swojej

i

d.«,

t.

Bochni

wyprawy.

powodu powyej wskazanego

i

zdeterminowanego

z

w

kierunku

zapewnieniem,

starost

Bernda

Wieliczki

pooo-

i otrzymaj

ców wojskowych, wezwane zostay do pochodu wypdzenia powstaców.

po

przytoczenia:

czynnego

których

tygodnie

wyda

jakie

wydane zostay do gmin,

odezwy,

trzy

Obszerne opisanie ekspedycyi

sytuacy

wydaj si nam godnymi

w

»

dyspozycye,

i

w

niemal

pisany

raport,

(14 marca 1846

przywód-

na Wieliczk

i

do

Kademu wocianinowi biorcemu udzia cetnar soli, a za kadego ywcem zdrowo

odstawionego powstaca po 5 zr.

i

Niekt(')re

w

pobliu Bochni poo-

one gminy wezwano do strzeenia miasta. Z przeznaczyem na wypraw przeciw powstacom

zaogi

bocheskiej

327 onierzy

pie-

221

choty

155 onierzy

i

piciu podoficerów

drogami

ku

kawaleryi.

aby

Wieliczce,

uzbrojonych

w

W

nocy

wysaem

jednego

oficera,

36 onierzy (szwoleerów) czterema rozmaitemi

cepy

kosy,

powyej wspomniane odezwy

wykonali

do wójtów gmin, a

starociskie i

i

chopów idcych

za temi

odezwami

elazne widy, stopniowo wysyali ku

i

kierowali nimi. Dnia 26 lutego o godzinie 6^/2 rano wyWieliczce ruszyem z Bochni z 326 onierzami piechoty 114 szwoleerami... Na 400 kroków przed Gdowem rozkazaem pierwszej kompanii puku nadporucznik Kuciejewski) sformowa aNugent (kapitan Greschke uderzy na wie najpierw tyralierk. onierze posunli si cuch tak blisko ku potom, e sysze mogli, jak przywódcy nieprzyjacielscy zachcali swoich ludzi do celnego strzelania dzielnego oporu. Gdy porucznik Hoffmann posun si daleko ku linii odwrotowej nieprzyjaciela, kazaem go zaatakowa. Wkrótce jednak po pierwi

i

i

i

i

do

w

ju

strzaach

szych

wielkim nieadzie

Pierwszych 4

spy,

jak

strzelonych

spostrzeono,

umyka

uciekajcych

5

Hoffmanna,

rucznika

chopi

—

zdaleka

innych

spierali

jedców

i

jak jez'dzcy ze wsi zaczli

pojedynczo ku Wieliczce

jedców

szwoleerzy.

zarbali

si o opuszczone

obstpili

i

Mylenicom.

powaliy strzay piechoty pokonie,

Teraz rzucili

w wwozie

dokoa dobrze

nadbiegli

si na

za-

ustawiony

oddzia porucznika Hoffmanna, przez co uatwiono ucieczk jedcom, którz}^ si ku Wieliczce zwrócili. Tymczasem tjTalierzy kapitana Greschke spdzili

powstaców ustawionych

z nich,

a

w kocu

wtargnli

do

potami

za

wsi.

zabili

,

Teraz

ucieka

i

ranili

wielu

zacza take ogie z do-

powstaców, ale we wsi powita nas ywy oddziaem posikowym kapitana Greschke z fury zdobywali domy, a stary kapitan Wurzinger cignity zosta do pomocy. Z jednego domu, do którego z którego strzay paday, pojmany przez powstaców szwoleer Fiirst wychyli nagle swój hem przez okno. Powstacy chcieli go na krótki czas przedtem powiesi za to, e nie da im dostatecznej informacyi. Bylimy jego zbawcami, ale omal sami go nie zastrzelilimy, gdy tak wielk bya wrzawa fur}'a idcych do szturmu onierzy z puku Nugent. Szturmem przebleono przez wie, przetrzsajc wszystkie domy. Chopi za nami zai

piechota

mów.

Tyralierzy z

i

i

bijali

wszystkich, którzy byli ranni lub trwoliwie

bro

zoyli. Tylko

dobrem sowem pienidzmi zdoaem kilku modym chopakom ycie ocali. Nie byo jednak czasu, aby si tem wiele zaprz-

z trudem,

ta! Podczas

i

tej

gorcej

walki

we

wsi,

—

która

waciwie wicej na

—

—

222

— poddao

jego odsi porucznikowi Hoffmannowi dziaowi okoo 50 powstaców, którzy schronili si byli na cmentaw lasku. Ale chopi uderzyli z tyu, podzielili jeców na trzy rzu obrabowali wszystkich z okruciestwem opisa si czci, pozabijali niedajcem. Ze wsi przyprowadzi mój pisarz ze Lwowa, wachmistrz 80 chopów, z któKrausz, do naszego lewego skrzyda okoo 60

rze wygldaa

i

i

i

—

rych wielu

byo

na koniach. Ten dzielny, 12

lat

w subie

zostajcy

bardzo roztropnie kierowa swoimi chopami, posuwa si odwanie naprzód, wzi okoo 38 jeców, których jednak zasania odtd z przeobrabowali chopi po wikszej czci zabili chopami moje lewe po drodze gubicymi si wszystko trzsajcymi

wachmistrz cigle

i

i

i

skrzydo

mem

a

do Wieliczki.

przed

mu zatrzyma

zajt, kazaem

jeców,

szcze wielu

Gdy wojsko przecigao

wciekoci podajcych

wsi trwaa co najwicej

zawierajcych medykamenta

W

i

chopi

zabili...

ogóle na

wzia

je-

ocali zdoano

jej

1

Na wozach powstaców,

inne przedmioty, i

sztur-

Caa walka we byo 54 za-

chopów.

nami

chopów obrabowani

przez nadcigajcych bijani.

za

okoo 20

trzy kwadranse, a rezultatem

moe poow

bitych, z czego

si, a moja tylna stra

jednak tylko

z których

wie

przez

w

wszyscy jadcy

zostali

okropny sposób poza-

zwokach powstaców, lecych

jakby

w

jakiej

po najwikszej czci dopuszczali si straszliwego pastwienia. Nasze tak zwane wojska posikowe pod Gdowem, t. j. chopi, którzy ostatecznie nic wicej nie zdziaali ponad zabijanie obrabowywanie rzeni, chopi

i

naszych jeców, rzystwie

wzdu

ju

rozbiegli

tylko

si powoli

W

zabran zdobycz.

z

okoo 50 chopów,

wszystkie

domy

i

towa-

podwórza

posuwalimy si wród chodu deszczu, ale mimo to w dobrym porzdku ku Wieliczce. Wojsko wkroczyo do Wieliczki o godz. 3 po poudniu w najpikniejszym porzdku. U wejcia do miasta powitaa mi muzyka górników, k-tór natychmiast kazaem zamkn w pierwszej lepszej stajni, gdy przed dwoma dniami wysza ona bya radonie naprzeciw powstaców. Kazacytowaem burmistrza, który zaem wojsku ustawi si na rynku lewej stronie ustawiy si nie wyszed naprzeciw nmie. Po prawej setki chopów Niepoomickich, którzy zabrali ju skad kos dla podrogi

przetrzsajcych,

i

i

i

wstaców w Wieliczce... Nagle pady strzay, a gdy szybko siadszy na konia, stanem na miejscu zbiegowiska, zdobywano wanie sztur-

mem dom,

z

którego

strzelali

ukryci

wstacy. Podczas gdy szwoleerzy

,

strzelali

prawdopodobnie

pijani

po-

do domu, porucznik Hoff-

—

—

223

mann sam wtargn do jego wntrza z szalon odwag. Zastrzelono czterech powstaców. Wypadek ten spotgowa wzburzenie obecnych chopów w grony sposób. Trzeba byo zasoni miasto przed pldrowaniem. Zgromadziem dokoa siebie wojsko, przysinych przywódców chopskich, upomniaem ich, aby spokojnie do domów odei

szli

na i

si z gminami do starosty konsygnacy po cwancygierze od

za

W

przyrzeczon.

sól

pensyonowany) Stankiewicz

rabiajc pienidzmi

w

cigu

drowania

i

1

bardzo energicznie drogomistrz

—

powiodo si tu owdzie wzburzon hord uspokoi

usun,

godziny z miasta

H,

asygnaty

i

(ofi-

chopów (kwieskowany

przywódca

i

W ten sposób — ca dziko

urzdnik) Krynicki.

woli

mi

tem dziaaniu poparli

Bochni celem

gowy

komisarz skarbowy Janiszewski,

skutecznie starszy

cer

w

zgosili

nazajutrz

i

podniesienia

nad-

i

i

po-

bez dopuszczenia do pl-

chocia wiaroomne miasto Wieliczka zupenie

ekscesów,

zasugiwao na to, aby wystawione byo na kilkogodzinne pldrowaDwaj szeregowcy z puku Nugent zaginli, ale znaleli si nazajutrz. Szwoleer Fiirst otrzyma nieznaczny postrza w tylny policzek, nie...

ocalony

ale za to

otrzyma postrza

kolano,

byo

mina

Noc ani

przykazuje

przyjacielskie furyi

—

w

jednej

humoreski,

tradycyi

jednego

tyln nog.

onierza

kolbie

w

polegego

puku Nuwojsku nie

zwyciskiej

lekkiem postrzeleniu

wyglda na

kolby, nie

ale

godzi

si

nie potrzebujemy, a to

wi-

dokumentu,

zamykajcy si stwierdzeniem, e jednego onierza, dwóch koni

Byby

fars.

wej

na

tutaj znowu temat do drog, skoro narzuca si

uwanego

tem mniej, lecz

t

ile

czytelnika wcale napro-

e chodzi

Niezmiernej

e

wagi

jest

za jego

pomocy wojsku,

przedewszystkiem

wiedz

e

starosta

dalej

nam

nie o ko-

o podniesienie szczegóów, rzuca-

jcych wiato na ciemn dotd history wypadków deka do tego,

armii?

aby nie odstpi od

to,

wszystkich biuletynów wojennych, która

natarciu na nieprzyjaciela, a

mentarz do tego

niesienia

z

w caem

rano

Benedek ukry

ale

szereg smutnych refleksyi, na które

wadza

szwoleera

w

kademu wodzowi zmniejsza wasne a powiksza niestrat}^ Tak czy owak, biuletyn mówicy o szturmie,

skoczyo si na i

w

jednego

Fiirsta

jednego chorego «.

niewzruszonej

o

szeregowca

spokojnie, a nazajutrz

Wic nie byo ani A moe by jeden zabity, cie

ko

a

ugrzza

Jedna kula nieprzyjacielska gent.

Ko

od powieszenia.

zosta

w

Bernd

z

r.

1846.

przyznanie

si Bene-

wezwa chopów do

chopom tym

przyrzeczone

i

po-

— premie za pojmanych

myle

w

nagrod

uiszczono

tern

dosadniejsze

pienidzach

odstawionych

i

—

224

wreszcie ustanowiono

Czy

da si po-

odparcie twierdzenia, postawio-

autentyczni ej sze

i

nego przez niemieckich pamflecistów

e

soli,

i

powstaców. z

1846, a za nimi powtórzo-

r.

e krwawa dziaalno bya samorodnym wybuchem, pyncym

nego przez apologet Benedeka, H. Friedjunga,

w

band chopskich z

dwóch róde,

w

skiego

z patryotycznego

Galicyi

—

bywa

szone

1846

r.

—

i

Austryi nastroju ludu

gbokiej nienawici do

jego

z

wobec

waciwie na pierwszem

co

wiej-

miejscu podnoucisk

za

szlacht)'

wiekowy?

powstaców »ywcem

zdrowo odstakrwawe premie starosty tarnowskiego Breinla, z którego dziaalnoci poznamy si bliej zaraz po zakoczeniu tego ustpu o wyprawie Benedeka. Sowa ywcem zdrowo w zdaniu o premiach s wydrukowane rozstrzel onem czcionkami, z czego wnosi wypada, e wydawca Premie wyznaczone

wionych

rzucaj


Jeeli

zdejmujemy ze skroni

cierniow koron oszczerstwa,

Breinla

rosty

comy ju

askawy

to

sta-

czytelnik

po

gównie na podstawie jego wapowiedzieli chtnie nam uwierzy, e w ten sposób snych relacyi speni chcemy tylko obowizek bezstronnego historyka, nie zamierzajc wcale ozdobi skroni Breinla wiecem sawy, na który on, zdaniem naszem, tak samo nie zasuy, jak na cierniow koron

tern wszystkiem,

o nim,

,

,

oszczerstwa «.

Zanim przytoczymy z pamitnika Breinla ustp, w którym on sam oburza si na posdzanie go o pacenie krwawych premii, posuchajmy, co nam

mówi o

swoich zarzdzeniach co do

pierwszych

stumienia powstania przez chopów.

»Dnia 18 lutego o godzinie 11 rano byli

do mnie do urzdu

pooonych. Wszyscy

ci

wysacy gmin

—

pisze

—

Breinl

poddariczych, bliej

przy-

Tamowa

przyby wójt z Lisiej góry, Józef Stelmach. donosili, e od dziedziców, ksiy lub urzdni-

Pierwszy

wysacy

ków dominikalnych otrzymali rozkaz, aby gminy, uzbrojone w kosy, widy p., zgromadziy si wieczorem celem wzicia udziau w ogólnem powstaniu, po pónocy (z 18 na 19) wybuchn majcem w projektowanej wyprawie na Tarnów, które to miasto miao by t.

i

i

po wymordowaniu wszystkich,

zajte,

laków. Przytem obiecywano im z ta

góry,

Lisiej

wybrana zostaa za

gówny

oznajmienia ich proboszcza, rafii

punkt zborny

ks.

na wzgórzu, panujcem

nie, jako sygna

sacy okoo

dla

z

pldrowania.

e

powstaców

miejscowo i

e

wedug

Morgensterna, który jedenastu, do pa-

nalecym gminom tame uda si

oona

si do PoWójt

zaliczajcych

jeszcze doniós,

nadto

Józef Stelmach,

nie

bogat zdobycz

ca

nad

powstaców, na

poleci,

wie ma

okolic,

Lisia góra, po-

by

równocze-

kilku punktach podpalona.

Wy-

—

60 70 gmin, nawet z odleglejszych okolic, cisnli si przez noc na 19 lutego, wszydo mnie przez ca reszt dnia 18 scy z jednakowemi zapewnieniami, e nie myl sucha adnych buntowniczych wezwa, ani dawanych im przez buntowników przyrzei

cze

co

do

wolnoci od

paiiszczyzny,

zniesienia

wszelkich

innych

—

—

241

powinnoci poddaczych, ogólnego podziau dóbr zupenej równoe jednak, na wypadek oporu susznie obawia si musz zagroonego im niegodziwego traktowania. Wszyscy wysacy zatem prosili o wysanie oddziaów wojska, za których pomoc chcieliby zdrajców pochwyta. Wobec absolutnej niemoliwoci wysania wojska z zai

ci,

groonego skowej,

w

miasta

nie

pozostao

miar wanoci

ninymi

sposób

ten

doniesie,

w

je

i

tak

ju

sabej siy woj-

jak wszystkie te liczne deputacye,

wynagrodzi maymi datkami

pie-

adnym

wa-

sposób najuroczystszy, aby pod

runkiem nie przyczay si

w

w

nic innego,

ich

wezwa

i

rozbicia

i

do spiskowców,

lecz

wytrway

w

swojej

przywizaniu do rzdu, który

jak zawsze poddanymi teraz ochronn nad nimi rozwinie si opiekowa, tak niezawodnie opiek. Tym, którzy wyrazili obawy, e si zbrojn do uczestnictwa zmuszeni, objaniem prawo obrony koniecznej, z wyran przestrog, aby korzystali z tego rodka tylko w granicach najniezbdniej-

wiernoci

i

i

bd

Tylko

potrzeby.

szej

wydaem

instrukcy,

wójtowi jak

aeby spiskowcom uniemoliwi wiele

z Lisiej

on sam

i

góry, Józefowi Stelmachowi,

gmina zachowa si maj,

jego

podpalenie

tej

miejscowoci

,

gdy

zaleao na tem, aby powstrzymany zosta umówiony ogie

sy-

gnaowy «.

Owe »mae

pienine* do których Breinl przyznaje si po rozejciu si po Europie wieci o krwawych premiach, zakrawaj na zaliczki na te premie, a w kadym razie stwierdzaj ju niewtpliwie ten fakt, e Breinl zaapelowa brzczc pokus do chciwoci chopów w chwili, gdy caej zawierusze jeszcze mona byo zapobiedz kilku oddziaami wojska, gdy sama powaga urzdu wymagaa tego, aby, skoro ju chopi odrazu

w

pamitniku

wezwani

datki

ju po

zostali

do

,

rzezi

akcyi,

i

kierunek

jej

na

miejscu

zoony

zosta

w

rce urzdników lub wojskowych osób, dajcych rkojmi utrzymania dzikiej siy w karbach porzdku. Zamiast pomyle o tej rkojmi, Breinl daje chopom generaln absolucy prawn, bo kae im w danym razie korzysta z obrony koniecznej. Jak wygldaa ta lekcya o obronie koniecznej, tego domyle si mona z tego dzikiego zaprawd spokoju, z jakim potem w cigu caej rzezi Breinl wydawa swoje i

dyspozycye

kancelaryi nadwornej

mylnym i

zapisywa szczegóy

i

w

biurokrat

Wiedniu PtSHII

BR.

,

w lecz

Wiedniu.

posiada

opini znamienitego

lOZIliSKIESO

Breinl

w

relacyach nie

ju wtedy referenta

by

do gubernium

tuzinkowym bez-

ustalon we Lwowie i

sprytnego

dziaacza. 16

— i

urzdnik

tedy

Jeeli

e

to,

jedn

co do swoich

najtrudniejszych

z

ju

dyskrecy chopstwu,

— wic

znajcy dobrze prawo karne, a

miary,

tej

obrona konieczna

prawie

242

kryteryów pozostawia

kwestyi,

poprzednio

w

stanowi

kryterya

te

agitacy spiskow

tern

w

i

na

przeciw-

nym kierunku prowadzon agitacy biurokrat}^czn obaamuconemu^ to wypadki, a maymi datkami pieninymi z rk starosty upojonemu si Tarnowem rozegray pod które w cigu kilkunastu godzin potem

—

i

w

uwaa

Tarnowie,

naley

tylko

posiewu

szataskiego

plon

za

Poranek 19 luWypadki te tak s opisane w pamitniku: tego zacz si ze zmroku wychyla... Cae gromady poddanych wtargny z rónych stron do miasta przyprowadziy powstaców, pojzamanych przez nie po cikich walkach, wielu rannych, a take Breinla.

>

i

i

bitych...

Pierwsze transporty nadeszy z Partynia. Urlopnicy przywieli

ofiary z

jecami,

do

nite

lecymi na wozach w nieadzie, przyczem posunamitnoci usioway pofolgowa sobie bi-

rozwcieklenia

ciem ofiar wobec

onierzy, przed których szeregami wozy si posu-

way. Nawet onierze, do najwyszego czajnemi wysileniami w cigu kilku dni

by

musieli

od

którego

nocy,

zimnem

prywacy,

i

broni powstrzymywani

opano-

obawiaem si ogólnego popd do mordowania rabowania tak atwo

chaosu,

takie wzburzenie,

wród

i

pomoc

Masy, a nawet jednostki

odstawionych powstaców.

bicia

wao

czsto za

przez oficerów

stopnia rozdranieni nadzwy-

e

na seryo

i

zyskuje

przewag «. Oprócz

chopom w o których tnika,

»

maych datków pieninych «, wypacanych przez Breinla rzezi, byy jeszcze inne podobne » datki «,

przededniu

Breinl

który

wspomina dopiero

powicony

jest

dat

pozytywnych

i

o caej

tej

ustpie swojego pami-

zdanie

smutnej

o i

krwawych.

wieci

odparciu

caoci, aby potem

wypowiedzie

Breinla, a zarazem

t}'m

specyalnie

w

Przytocz najpierw ten ustp

w

wartoci

ju

na podstawie

obrony samego

ciemnej sprawie,

w

której

obecnie po wysuchaniu oskaronego, werdykt historyczny

zapa ju

moe

e

z wszelkiem,

jak

mniemamy, prawdopodobiestwem, nie bdzie potrzeba poddawa.

wicej rewizyi historycznej »Opin;a publiczna szy czas wstania,

—

bya ©baamucona

w

dostawienie

tak

wypacaem wysze

i

zabitych

premie,

e w

— przez

du-

wybuchu posiy wojskowej, wyznaczyem premie za

twierdzeniem,

braku dostatecznej

ywych

opiewa obrona Breinla

go ju

powstaiiców,

e

chwili

nawet

za

ostatnich

czem spowodowany zosta ubolewania

— krwi.

Byo

którem

zo

godny rozlew zmylenie,

w

—

243

w

samo

to nikczemne,

sobie niedorzeczne

powodu

stronnictwa radykalnego, z

hanie-

bnego niepowodzenia jego nierozwanych zamysów, szukaa wyrazu zemsty przeciw temu, kogo uwaaa za najwiksz zapor. Jakkolwiek moje uczucia wzdrygaj si na to, aby temu najniegodziwszemu i

ze wszystkich oszczerstw,

zamiast

sów

sdz,

odprawy, to jednak

zasuonej pogardy, powici kilka wobec czytelnika tego pamitnika

e

obowizany

jestem

wieci

namitnie rozpowszechniane byy po

takie

wszystkich

do

osobnego wspomnienia

pastw omawiaa

mogo

o

a zasadnicze milczenie

je,

kogo bdnie rozumiane owdzie wzbudzi wtpliwoci.

ckiego i

b^^

przez

»Ju wczesnym rankiem 20 lutego buntowników zmylia owo twierdzenie nie,

cych

mi

e

ks.

Serwatowski

go osób osób,

gono

midzy

wej, twierdzenie to

wie t

i

e

rzdu

kilka

austrya-

przynajmniej tu

e

nienawi

rozpowszechniaa

publicznie, na ulicy,

powtórzy,

wiecie, prasa

doniesiono mi, i

gdy

sprawie,

tej

caym

je

listow-

wobec otaczaj-

po nazwisku

wskazanych

take funkcyonaryusz cywilnej wadzy sdopowtarzao, wreszcie take przez chopów, a na-

niemi

e

onierzy wiadomoci tego rodzaju komunikowane byy chopom, tumnie w Tarnowie przebywajcym.

wet

przez

»Nie przyjaciele

chodzi

o zachowanie

mojej reputacyi.

moi niech powiedz, czy

w

tych

Przyjaciele

cikich dniach

i

i

nie-

nocach

choby na chwil mylaem o wasnej osobie, czy mogem o tem myle, gdy tak wiele na mnie ciyo miaem rzeczy niepodobne do spenienia. Jedynie z obawy, eby takiemi wieciami rozjuszenie ycie wielu nie byo ludzi nie zostao jeszcze wicej spotgowane i

i

wystawione na wiksze niebezpieczestwo, zarzdziem zaraz postpo-

w którem wiadków przez komisy kryminaln przesuchano pod przysig, a ks. Serwatowski zosta na rekwizycy komisyi kryminalnej wobec biskupa przez tego na razie w klasztorze

wanie urzdowe,

OO. Bernardynów zamknity. jeszcze

20 lutego

rano,

Sam za

zaprosiem

do

za jednym siebie

zachodem, a

adwokata,

to

przezemnie

powaanego, proszc go, aby dla zapowikszemu nieszczciu, wpyn na opini wspomnianych powysz wie naosób, zaleci im zaniechanie takich opowiada Charakter tego adwokata dawa mi rkojmi, e tychmiast odpar. i

przez wszystkie stronnictwa

bieenia

i

rzeczywicie to uczyni. Skutek potwierdzi moje przypuszczenia, publicznie nikt

ju

nie

wystpi

w

Tarnowie

gdy

z takiem twierdzeniem. 16*

244 Natomiast

polskie

damy odbyway formalne

oszczerstwa

oprócz tego

utrzymyway

one,

mówiy

e

pacono 100

zr. za

w kocu

posiedzenia, na których

uchwalone zostay.

inne

jeszcze

kadego

Najpierw

zabitego powstaca,

Poniewa suma wypadaby nadto wysoka, aeby wieci, e za kadego powstaca premi pacono, jeszcze duej obiega mogy, przeto pewien dziennik zagraniczny wystpi z twierdzeniem, e tylko pierwszych chopów, którzy zabitych powstaców 19 lutego rano do urzdu obwodowego przywieli, mianowicie urlopników z Partynia, wynagrodzono premiami tego rodzaju. Otó rzeczywicie, urlopnicy ci, ku mojemu przeraeniu, pierwsi stanli przed urzdem obwodowym z ofiarami wypadków poprzedniej nocy, istotnie zgosili si do mnie po napitek, ale, jak to wie kady wiadek naoczny, odprawieni zostali temi sowami: Mordercom napitku nie daj! Sowa te powtarzali pókilku powanych mniej czsto przedemn wiadkowie naoczni ów, gdy wieci owe dostay si do dzienników. Take sam dowiedziaem si, e ci sami urlopnicy z Partynia zaraz na gównej strapóniej

o 50 zr., a

o 10

5 zr.

i

ostatecznie

,

nicy wojskowej na rynku nocy spdzili

w

polu

alili

si,

i

koniom

teraz

i

nic

im nie dano, chocia

ywnoci da

kilka

nie mogli, po-

czem oficerowie przed stranic zoyli troch pienidzy

i

wsparli ur-

lopników.

w mojej pierwszej relacyi z 19 lutego o wybuchu katadoniosem arcyksiciu, zaraz od pocztku staraem si ó to, aby wyradzajc si w rozjuszenie gorliwo chopów zmieni na czujno. Co tylko mona byo zrobi, tego roztropn demonstracy z pewnoci nie zaniechano. Jake zreszt wobec przedstawionych stosunków mona byo sprawi to, eby krwawym scenom w kilku »Jak

strofy

i

dniach kres

by pooony?

Jakiej siy, jakiego

wytenia wymagao

to,

oceni moe, kto w dniach tych sta obok mnie. Komukolwiek innemu trudno przyszoby wyrobi sobie wyobraenie o tem pooeniu. Mnie samemu czsto wydawao si to niemoliwem, e-

ten tylko

bym zapanowa nad pooeniem. Nie 5 lub 10 zr., lecz setki ofiaroway w wielu miejscowociach ofiary wciekoci ludu za ich oszczdzenie, a pienidze zostay odrzucone. Jak powag, jakie zaufanie mogaby jeszcze wadza wzbudza w ludzie, gdyby za zabójstwo bliniego wyznaczaa cen do tego jeszcze tak mizern? za wadza utrzymaa si w zupencm zaufaniu, to jasnem musiao by dla

e

i

kadego

z wszystkich

przej

i

zdarze.

— »

byy

Wydatki

nym musiano

na

—

245

rzeczywicie

nieuniknione.

I

ich

wielu podda-

tak

danie wypaci, równajc si

zwyczajowej na-

lenoci podwodowej, zapat furmask, z powodu dostawienia broni amunicyi na peno wyadowanych wozach, oraz tak sam zapat chopów, za odstawienie rannych, tak ze strony powstaców, jak w wysokoci kilku cwancygierów w miar odlegoci. Gdyby bowiem tego nie uczyniono, to bro byaby pozostaa w rkach tumów chopskich, a ranni byliby pozostawieni bez pomocy w polu wród mrozu wiatru. Dla stwierdzenia istoty czynu uzyskania podstawy do dalszego dochodzenia karno-sdowego potrzeba byo krótko sumarycznie do protokou przesucha poszczególne partye gromad chopskich, które odstawiy do Tamowa swoich jeców, rannych zat. d., a to celem poznania, wród jabitych, nadto bro, amunicy kich okolicznoci wydarze nastpio przytrzymanie, aby potem zai

i

i

i

i

i

i

i

rzdzi

dalsze przytrzym^ie lub uwolnienie.

Setki

chopów

kate-

tej

po pó dnia lub ca}'mi dniami urzdnicy, spisujcy protokoy, pod dozorem kierownictwem delegowanego ze Lwowa Wszyscy ci chopi pozostawali bez pozbawienia radcy kryminalnego.

goryi zatrzymywali

i

ywnoci, a ju kilka dni przedtem nie mieli nie naleao pozostawi ich w godzie, aby w samym Tarnowie gwatów nie wywoa. Po przesuchaniu tych dla nich wsparcia, chopów, ów radca kryminalny zazwyczaj które skadaem na jego rce w wysokoci jednego, a najwyej dwóch cwancygierów od gowy. Pienidze te wrcza chopom sam radca kryminalny. Poszczególnym poddanym wypaciem, wedug wyranego i

rodków

bez

co zje. Nie

nabycia

mona byo

i

da

wynagrodzenie za ujcie, bezpiecznych

wyranem tych

w

po ludzku

i

danych,

wzili

podegaczy

w

i Z

którzy indywidua

ochron

»Najlepsz

i

w

tygodni poniesionych

i

dostaj za

e

to,

postpowali.

w

powstania,

z

tem

odstawili ich nietkni-

Stao si

tak

jednake

obdarowaem take

schronienie

daje

wypaconych wydatków. razem

rachunku

w

do Tarnowa

wykaz wszystkich

do asygnowania sobie rodków pieninych, 1.600 zr., z której

odpowiednie

i

tylko

pod-

bezbronne, napastowane przez inne gminy,

jednak

obwodowej, otrz)'maem

r.,

bezpieczne odstawienie nie-

drugiej strony

bezpieczne

miar

i

1845

wanych przywódców

nimi

z

wypadkach.

listopadzie

zarazem

ale i

nadmienieniem,

rzadkich

w

wydanego

arcyksicia,

polecenia

czterech

wykazano:

w

odstawili.

cigu

kilku

Bdc upowanionym miar

ratach 1)

w

potrzeby, z kasy

zaliczkowo

kwot

jako datki dla deputa-

— cyi

w

gmin poddaczych

zasiek dla gmin

2) jako

w nastpnej nocy 500 zr., pod Tarnowem, mianowicie

dniu 18 lutego

i

przedmiejskich

Pogwizdowa, Grabówki

Strusiny,

dla

—

246

Terlikówki

i

w

razem tedy 945 zr.

zwane

Reszty

szczególne usugi, na

w

655 zr.

kwocie

uyem

podwody

na

dla

chopów ydów, kade zarzdzenie musiao

konnych posaców,

nierzy piechoty, na

zr.,

na wszystkie

wspomniane wynagrodzenia za wynagrodzenia pienine za wysanych maych asystencyi o-

poywienie,

na

zasiki

i

sub

na powyej

tajne wydatki,

podwody

dostarczenie

powodu poniesionych przytem wydatków 445

patrolowaniu, z

tak

za

onierzy, penicych

kilkuset straników, oraz jako zasiek dla

rych wszystkie moje polecenia

i

przez któ-

i

by

zako-

munikowane zwierzchnociom gminnym, dla donosicieli wzdu Wisy Dunajca za wiadomoci stamtd otrzymane, wreszcie na utrzymanie czterokonnych wozów, które dzie noc dla wywiezienia trzymanej w pogotowiu kasy obwodowej do dyspozycyi pozostawa mui

i

siay.

Wykaz

tych,

pewnie bardzo umiarkowanie zaliczonych wydatków,

Miaem wpraw-

zosta przez prezydyum krajowe natychmiast uznany. dzie jeszcze fundusze

knitych

aem w

je

27

lutego

w

dla dot-

fundusze

ale

te

uwa-

zagroone w moich rkach napowrót do Lwowa. Stosownie do

moj on ona zoya ten

przez

mojego yczenia,

Wis,

nad

wybuchu niepokojów

chwili

wysaem

i

skadkowe, przysane mi na wsparcia

klsk powodzi poddanych

prezydyum

za

fundusz

w

kwocie 9.668 zr. dnia

Arcyksi genera -gubernator

krajowem.

przysa mi pokwitowanie, a potem pienidze te, celem rozdzielenia pomidzy wocian, dotknitych niedostatkiem. Innemi pienidzmi nie rozporzdzaem. Z funduszów zapomogowych za adna premia lub jakikolwiek wydatek nie móg by pokryty z tego powodu, e i

tych pienidzy wcale nie

w

razie

wic

w

nieszczcia,

zaraz

o

miaem

cign

pomylaem,

tem

bezpieczne dostay si miejsce.

wszelka insynuacya, mie.

Zoyem

Nie chciaem bowiem,

aby

pienidze,

Tem samem

na

moje

niedoli

pienidzy

nazwisko,

powicone,

dobitnie odparta zostaje

pienidzy zapomogowych

jakobym

z tych

przy sobie.

odpowiedzialnoci

uy

na pre-

udokumentowany rachunek,

w

któ-

rym zupenie usprawiedliwiony jest kady zr. potwierdzeniem komisarza urzdu obwodowego wezwanych do udziau nnejscowych ksiy, mandataryuszy naczelników gminnych. i

i

Jakkolwiek

liczne

jce namitnie owe

oszczercze

historye

artykuy

o premiach,

dziennikarskie,

bardzo

mnie

omawia-

dotkn mu-

—

—

247

pocztkowo nie przywizywaem do nich adnej wagi, wiadomoci mojego honorowego postpowania w na-

siay, to jednak

w

penej

e

dziei,

i

mój wysoki rzd, który

z wielu stron

musia si przekona

o bezpodstawnoci tych wieci, stanowczo przeciw nim wystpi. Gdy kalumnie staway si coraz jaskrawszemi, a moja jednak wycieczki dziaalno urzdowa nie wymagaa ju ofiary nie pochaniaa czasu w caoci, zwróciem si 23 maja 1846 do wysokiego prezydyum krajowego z prob, aby w drodze cisego dochodzenia dao mi zui

i

tak satysfakcy, jakiej kady czowiek honorowy uprawniony. Mój wysoki rzd jednak uzna takie docho-

pene uspokojenie

da

jest

dzenie,

i

byoby

zreszt

które

cieczki

rzone

ocenia

takie

byy

na ssiadujcy

mi wiadomo,

w

kilka

e

O

naley.

da

urzd obwodowy tnarze na

Po oczekiwa

w

w

jak

wy-

tyle tylko

duszem zastanowieniu, postanowi wypaci kwot 35.000 zr. tym poddanym si wojsk pod dowódz-

którzy przy posuwaniu

pomoc

ruszenie z

wszech-

i

o premiach rozsze-

Tarnowem obwód Bocheski,

twem podpukownika Benedeka lite

twierdzenia

ile

mu

mi prz}'kad,

rzd, po

wj^soki

miesicy póniej

(po 5 zr. kademu),

z

znane

stwierdzio

tylko

stronnie zbadane daty, niepotrzebnem, a tem

Gdów

przez

pospieszyli.

i

Wieliczk, jako pospo-

do tego wezwani przez

Byli oni

Bochni z przyrzeczeniem

soli

kamiennej

(po ce-

gow) «. wanie

tej

nie

mona

swojej obronie

obronie

adnych ju wicej

Breinla

rewelacyi

na jego korzy. Wszystko to bowiem, co Breinl

mówi o spowodowanem

ze strony komisyi kryminalnej

w

adwokata dla odparcia wieci

przez niego dochodzeniu

Tarnowie, o interwencyi tamtejszego

o premiach,

o postawieniu

e

wiadków

mordercom zapaty wprost odmówi t. d,, albo zakrawa na kamliw przechwak, co wobec zarzuconej Breinlowi, nawet przez samego Sal skonnoci do rozmijania si z prawd, z wszelk racy przypuciby mona, albo skoczyo si takim ujemnym rezultatem, e go ani w pamitniku przechowywa, ani gubernium lwowskiemu przedkada nie w}'padao. Jeeliby gdziekolwiek, w aktach gubernialnych lub minister>'alnych znajdowa si lad tych wrzekomych dochodze stwierdze, to Sala, przejty tak szczer chna dowód,

i

,

i

ci »zdjcia

cierniowej

niezawodnie bodaj jakoby na jego

wych

korony

wspomnia o

prob

oszczerstwa< ze skroni Breinla, tem.

o zarzdzenie

premii prezydyum krajowe nie

I

to

byby

take zmyli sobie

Breinl,

w

krwa-

dochodzenia

sprawie

wydao adnych zarzdze,

wrze-

— w

komo br.

w

e

przekonaniu,

w

bowiem mówi

przydajc

Krieg,

Krakowie,

e

dziele,

niepotrzebne.

Sam

mu

poleci

Sala

ówczesny prezydent gubernialny,

do pomocy byego dyrektora

Breinlowi

Wolfartha,

s

dochodzenia

takie

swojem

—

248

aby

poufnie,

rzecz

policyi

ca

cile

sposób,

e

przedstawi Kriegowi bezpodstawno wieci o krwawych premiach

je-

wywiza si

Wolfarth

zbada. dynie

w

lacyi,

e

tego

z

polecenia

w

ten

Mówi bowiem Wolfarth w swojej remia do dyspozycyi na tajne wydatki tylko

sposób rachunkowy. skoro

Breinl

móg

1.600 zr., to nie

ywcem

a po 5 zr. za

byo okoo

mówiono, po 10 zr. za zabitych, dostawionych powstaców, gdy pierwszych

paci,

a drugich

140,

jak

okoo

wic

600,

wydatek

byby

ogólny

wynosi 4.400 zr.! Wolfarth widocznie w porozumieniu z Breinlem informowa br. Kriega, gdy w przytoczonym ustpie z pamitnika take nacisk pooony zosta na ow wrzekomo niewystarczajc kwot tajnych funduszów dyspozycyjnych.

O

caej zreszt obronie Breinla bez skrupuu powiedzie

e uoona

wedug

jest

Najpierw

nych zbrodniarzy. a potem

nega),

prawide,

twierdzenie,

mona,

przestrzeganych przez wyrafinowa-

idzie zaprzeczenie istoty

czynu

e

niezbdnego do

byo

nie

narzdzia,

(si fecisti

popenienia zbrodni.

wyznacza premie krwawe wyswoim pamitniku. Kto si zna na sztuczkach w kruczkach biurokratycznych, dla tego nie bdzie w tem nic dziwzaprzeczy wieciom nego, e Breinl móg niejako za jednym tchem Breinl przeczy solennie, jakoby

i

raz premie podkreli i

i

o krwawych premiach rzezi

podczas

i

rzezi

i

pów do

akcyi

w gr

podtrzymywanie

i

paci chopom

rónorodne wynagrodzenia

napitki, datki,

Rzecz gówna, wprowadzenie

e

przyzna,

zarazem

srebrników akcyi

tej

dla

przed t.

i

p.

zachcenia cho-

pienidzmi,

jest

wyranie

przyznana, a zaprzeczenie opiera si na subtelnej racyi formalnej. Podkrelenie sowa »premie' ju nam nasuno dzieo rzeczy.

czono

i

Premii

w

pewn

taryf

kim oremiom Jest

to

opisów

póniej

eby

nie tyle

w

sprytne,

formy,

w

i

przypuszczeniu, które

pojmowanie

urzdowym przyrzebyo w Tarnowie ta-

aktem

i

sam Breinl, stanowczo zaprzeczy. wyzyskiwanie nieciile wykrtne któr oskarenie

Tarnowie, jak

wydanych.

je

okrelono, nie

tak Sala, jak

niezrcznej

jego propagatorowie i

z góry

w

Chodzi o biurokratyczne

tem znaczeniu,

móg

poprostu

sej, nawet

utwierdza nas tylko Sali.

i

ubrali tak pierwsi

wszyscy autorowie pamitników

Zmiemy

tylko

form

oskarenia, wy-

—

—

249

rzumy sowo premie « odrzumy taryf, a wtedy rzecz sama, fakt, e Breinl chopom paci za ich krwaw akcy, e, co wicej, pieninymi datkami przed wybuchem niepokojów do tej akcyi nietylko omieh, lecz pobudzi, stanie si niewtpHwym raz na zawsze, bo >

i

i

przyznanym przez samego sprawc. sprawy

Postawienie

Wszake

dzi

strzegana

bywa

wyrae,

a

na

e

nie

si chwyta niecisych lub dwuznacznych

lub prostujc. Breinlowi bardzo

t drog

jeszcze

przytem

wyda urzdowego

obwieszczenia

e

Do rachunkowego,

mona

pój

oburzonego, bo z

z oznaczeniem

pewnoci

premii

nie

ich taryfy.

i

powiemy, dowodu niewinnoci Breinla

tak

e

Wykaza bowiem tajne

tylko

wydatki

a

,

tajniki

urzdów

e

urzdu z

na

i

spiskach,

to

w

a owi emisaryusze

kiem 1846 gsto snuli si po kraju

szych ludzi, lecz tylko

Rok 1845

by

—

w

emigracyi, którzy przed ro-

zmuszali

i

yj

cigego pocigu,

czujnoci, do

kiedy

czasach,

jest dzi w urzdach okrgiem terytoryalnym, si nikomu nie ni o ja-

Tak

wydatki.

porównania mniejsz>'m

bez

ni dawne obwody, kichkolwiek

rozmaite

po-

pewien fundusz rycza-

zawsze

posiada

kategoryi

jakimi funduszami

tem,

by wtajemniczonym we wszystkie w Austrii, eby wiedzie o tem,

administracyjnych tej

prezydyum gubernialnego

z

wspomina o

Nie potrzeba

towy, przeznaczony

powiatowych

kwot otrzyman nie

nadto rozporzdza.

szef

argu-

zastosowa przysowie qui s'exciise s'acciise nawet z tem zasi nietylko sam oskary, lecz wprost nawet potpi.

ostrzeniem,

na

udawa

ca

atwo byo

opiera

rzeczy,

istoty

mentacy przeczc i

nacignite,

jest

zaprzeczeniach tak czsto prze-

pominiciem

z

nich,

stanowisku

oficyalnych

metoda,

ta

tem

na

w

jeszcze

ju

wadze do

nawet nie

w

nieustannej

pamici

najstar-

dzieach historycznych.

rokiem klsk elementarnych,

zwaszcza

w

zacho-

a r. 1846, wskutek tych klsk, zapowiada si godem przednówkowym. Dla zapobieenia godowi sejm stanowy w r. 1845 uchwali milionow poyczk krajow, a wszdzie zbierano skadki dniej Galicyi,

dla

ludnoci niedostatkiem dotknitej.

nie

tkn

polityczne to

nawet

funduszów zapomogowych i

za

wyrachowa si

e w

pewne,

zamaskowan nagrod represyjnego.

zapomogowych

Któ

dla

jednak

wpyno

Breinl zapewnia z

z nich sumiennie.

tych

uroczycie,

gubernium otrzymanych na

rachunkach

Przypumy, uwaajmy adna pozycya nie bya

chopów wezwanych do krwawego sprawdzi

do

rk

w

Breinla

e

cele

swoim poza

czasie, ile

kwot

z

dziea

pienidzy

gubernium.

250 otrzymanych ze skadek, wprost do urzdu obwodowego wysyanych?

Wyjanienia do powyszych

kwestyi

mogyby

dostarczy chyba akta

ówczesnej, samoistnie zorganizowanej buchalteryi rzdowej, po których

dzi oczywicie ladu ju niema. Ale

na

pozytywnemi

có

przytacza

stwierdzi

wszystkie

mona

fakt,

wtpliwoci,

te

e

Breinl

w

jeeli datami

swoim

rachunku

wykaza na tajne wydatki mniejsz kwot, anieli od prezydyum krajowego rzeczywicie otrzyma. Daty te dostay si autorowi z róda autentycznego, z protokou podawczego tego prezydyum za r. 1846, przy studyach archiwalnych do monografii o Agenorze skim,

wic

ju w

pierwszej

jowego

z

poowie

prob

lutego

wysana zostaa

do Tarnowa, gdy nagrodzenia

i

t.

Breinl

mu

r.

róda

Breinl

zwróci si do prezydyum

kra-

200 z. »na wynagrodzenie

kwocie

bd

Gouchow-

hr.

tego

dana

o ruchu rewolucyjnym 'a archiwalny o r. 1846, którj' przypadkowo tylko dosta si do rk moich przy wertowaniu aktów Namiestnictwa lwowskiego, potrzebnych do monografii o Agenorze hr. Gouchowskim. Rzecz naturalna, wiele zalee mi musiao na poznaniu pamitnika Breinlowskiego przed rozpoczciem zamierzonej pracy. Gdy moje starania

kiem, co

i

i

e

w

tej

mierze poczynione nie

osigny podanego

skutku

w

samej dyrekcyi

archiwum krajowego, zwróciem si listownie do prof. Losertha dziki jego uprzejmoci otrzymaem do zamierzonego uytku pamitnik Breinla, ale nie w caoci, lecz w owem póniejszem dla wiedeskiej Akademii dokonanem, a obecnie via Berlin do powszechnej wiadomoci podanem styryjskiego

i

skróceniu.

W

pamitniku Breinla znalazem tylko wykrtne, mot)'wami patryotyprzesadnem skreleniem grozy caej sytuacyi w Tarnowie w r. 1846 upozorowane upikszenie potwornej roli, jak on wtedy odegra. Na krwawe premie pooy Breinl nacisk podkrelajc nawet ten wyraz w swojej pamitnikowej obronie, a wanie ten ustp utwierdzi mi w przekonaniu, caa obrona jest tylko obliczon na niewiadomych krtactwa biurokratycznego czytelników prób odparcia cikich oskare, które w swoim czasie gonem echem odbiy si po caej Europie i nie spotkay si z kategorycznem urzdowem zaprzeczeniem, a od tego czasu wzmocnione zostay ogoszonemi wspomnieniami zapiskami wspóczesnych wiadków katastrofy z r. 1846. Dla obrony Breinla, nazywajcego w pamitniku swoim owe premie z uroczystem oburzeniem polskiem oszczerstwem, byo to dogodnem, w pierwotnych a nawet w póniejszych oskareniach z polskiej strony mówiono pisano zawsze o »premiach« z pozytywnie okrelonemi kwotami za cznymi

i

—

—

e

i

e

i

i

zabitych

i

rannych. Wskutek tego Breinl

w

swojej biurokratycznej rabulistyce

—

oczywicie w biurokrat}'cznem tego sowa znaczeniu oszczerczym wymysem dotknitych przeze buntowników. Nie byo bowiem rzeczywicie » premii* w tem znaczeniu, jakie temu wyrazowi ówczesne rozporzdzenia gubernialne o »premiach« za t. p. nadaway, tpienie wilków, dzików, za chwytanie zbiegów wojskowych nie by!o tedy nagród, urzdowem pismem cyrkularnem wedug pewnej taryfy z góry ustanowionych za powstaców ywcem pojmanych lub rannych, ewenniemi rozbudzano tualnie zabitych. Ale pienidze w gr wchodziy, podsycano, a nastpnie zaspokaja musiano dzikie instynkty czerni pod t. p., form wrzekomych nalenoci za podwody, za strat czasu, za to pewna, to stwierdza take pamitnik Breinla, jeeli si rdze jego wyu-

znalaz punkt oparcia

i

móg nazwa

^premie

—

i

e

e

i

i

ywno

i

— szczy ze skorupy

frazeologii

—

263

biurokratyczno-rabulistycznej.

Nie poprzestajc

w

pamitniku swoim chcia dowie za wiele przytem sam zapdzi si w matni. osobnym ustpie bowiem stara si wykaza do krajcara, ile pienidzy mia w krytycznej chwili do dyspozycyi ile wyda na cele pozorami legalnoci osonite, z czego miaoby wypywa, na wynagrodzenie czerni rabacyjnej za wszystkich zabit)xh rannych nie mia w ogóle kwoty potrzebnej. Z zapisków tajnego protokou gubernium galicyjskiego z r. 1846 wykazaem, Breinl posiada w kwotach asygnowanych mu samodzielnie pobranych na tajne wydatki oraz w innych funduszach, z których czerpa móg w danym razie, nadto wiele pienidzy, aby suto opaca si swoim sierminym sprzymierzecom w rzezi. Po blisze szczegóy w tej mierze odesa musz czytelnika do moich szkiców o r. 1846, z których pierwszy znany by prof. J. Loserthowi, jak to wynika z jego zgryliwej wzmianki mimochodem rzuconej. Z godn lepszej sprawy wjiirwaoci lata cae stara si prof. J. Loserth koniecznie drukiem ogosi patnitnik Breinla bodaj w skróconym dla wiedeskiej Akademii tekcie. nie szuka, lub szuka ale nie znalaz dla jednak na samej negacyi, Breinl

W

i

i

e

i

e

i

a

e

tej

pracy pomieszczenia

mie. Czasopismo

w

dzi pewnie zawahaoby si,

austryackie

zasady guieta non movere

— odwiea krwaw pami

terskiego patryoty austryackiego, takiej

Breinla

rzeczj'

nie

znale

atwiej stanowi

tematu

traktowania spraw polskich

atwo

jakiem austr}'ackiem czasopimie, to

jak on

miejsce

w

w

zrozu-

chociaby

w

dla

bohapamitniku swoim przybra. Dla Breinla

roli

próba rehabilitacyi znanego ze spokojnego

gdzie

Berlinie,

draliwego nawet

wydawcy

—

dla

Preussische Jahrbiicher, prof. Delbriicka.

Zreszt prof. J. Loserth zaopatrzy skrócony pamitnik Breinla tytuem niewinnym, nie zdradzajcym nawet takiej próby rehabilitacyjnej. Za to tre przedmowy prof. Losertha wywouje co najmniej niemie w przedmowie tej prof. Loserth speni zdziwienie. Przypuszcza naleao,

e

przedewszystkiem obowizek wydawcy nieznanego kawego rkopisu, podajc o nim blisze szczegóy

kowe ukrywanie 1847),

w

wic

przez

w

stjTyjskiem

lat

dotd i

archiwum krajowem od

kilkadziesit,

pomimo

a

bd

co

bd

cie-

wyjaniajc jego zagadchwili napisania (rok

wielkiej aktualnoci,

jak wanie

posiada nietylko dla t>'ch, któr}'m specyalnie zaleao na zasoniciu Breinla przed oburzeniem caego wiata wspóczesnego, lecz take dla t)'ch, którzy bardzo zreszt obojtni na pami Breinla, Maurycy Ostrów (Drdacki), w pracach swoich, w injak Maurycy br. Sala teresie rzdu austr>'ackiego podejmowanych, chcieli kr>'tycznie ze swojego stawypadków galicyjskich z r. 1846. Obok tej zagadki wynowiska obj magaaby omówienia w przedmowie take kwestya, dlaczego Akademia wiedeska okazaa si tak obojtn, nawet wprost niechtn dla pamitnika, w którym gówny bohater rzezi z r. 1846 broni siebie w roli przedstawiciela ówczesnego systemu rzdowego. Gdyby prof. Loserth zaj si by t kweAkastya, zapewne nie mógby by wysnu innego wniosku, jak tylko ten, demia cesarska nie uwaa tego za stosowne, aby jej firma wiecia na takiej publikacyi. Zastanawiajc si nad tem, dlaczego tak si rzecz ma, byby moe chwili napisania niewtpliwie

i

cao

e

—

—

264

niechci a faktem, e wydane w r. 1846 miao by ogoszone urzdowe przedstawienie wypadków galicyjskicti z r. 1846, poszo zupenie w zapomnienie. Czy fakt ten w poczeniu z formalnem zapadniciem si Breinla Kriega

t

wydawca znalaz zwizek midzy

najwysze postanowienie, wedug

którego

i

w otcha

odstawki biurokratycznej zaraz po tych wypadkach nie naprowa-

e w Wiedniu po rzezi z przeraeniem poznano, panujcego systemu wyprawiali wtedy na wasn

dza na domys,

jakie

rk

oson

pod

orgie

dziaacze

d la Breinl?

Jeeliby prof. Loserth mimo to wszystko uzna by za stosowne wypamitnik Breinla, to w takim razie przedmowa jego musiaaby bya przybra charakter historyczno-krytycznej rewizyi caej sprawy r. 1846, rewizyi opartej na przestudyowaniu caego materyau, a nie jedynie wspóczesnych broszur, jak to si stao w dzisiejszej przedmowie autora. Wtedy do-

da

piero próba rehabilitacyi, czy instancya

mogaby

liczy na

e

to,

si

ni

z

za historyczn

amnesty

dla Breinla,

na seryo rozprawia bdzie krytyka

hi-

storyczna.

—

w

przedmowie swojej postpi sobie eby po dziennikarsku Gdyby przynajmniej to dziennikarskie traktowanie rzeczy odbyo si z uprzywilejowan w prasie niepretensyonaln powierzchownoci, bez uprzedzenia bez

Tymczasem

prof. Loserth

wzowato

scharakteryzowa krótko a

rzecz

—

!

i

tendencyi z góry powzitej.

Ale prof. Loserth

bienoci w Breinla Breinla.

z

dziennikarsk po-

traktowaniu róde z tendency do formalnej gloryfikacyi take pretensy do ferowania histor>'cznego wyroku o przeciwnikach A wyrok ten brzmi apodyktycznie surowo. Bajkami krwawemi (Bluti

i

mdrchen)

i

sieci

kamstw (Lilgengewebe) nazwa prof. Loserth wszystko, co o pieninem wynagrodzeniu czerni tarnowskiej przez Breinla,

mówiono, pisano a posta jego wysun

w

wieniu prof. Losertha

godn

i

poczy

blasku aureoli mczeskiej. Breinl jest

przedsta-

niewdzicznoci rzdu!

Mimochodem, niemal lekcewaco, wspomnia przytem o

w

wspóczucia ofiar oszczerstw rewolucyjnych

moim

szkicu

Dwa

jako o najwieszej jednak,

e

pomimo

upiory historyczne (genera Benedek

uje

Breinl),

Rzecz dziwna

uzna za stosowne wyrzuci z pierwoustp pamitnika, w którym Breinl usi-

tego prof. Loserth

wanie

ten

z biurokratyczno-rabulistyczn

krytycznej

prof. Loserth

starosta

próbie podtrzymywania krwawych bajek.

tnego rkopisu swojego

da w

i

chwili

cisoci wykaza

funduszów, dostatecznych

cyfrowo,

e

nie posia-

na wypacenie siepaczom

tarnowskim takich nagród, o jakie go opinia powszechna obwiniaa. A przecie na ten ustp sam Breinl pooy nacisk, jako wrzekomo klasyczny dowód swojej niewinnoci, a przecie w inkryminowanym przez prof. Losertha szkicu moim na tym wanie ustpie pamitnika Breiniowskiego w zestawieniu z

urzdowemi datami gównie oparem moj argumentacyl

W

Breinla, na co nic odway si ani M. br. chocia obaj ci autorowie w koleeskiej wyrozumiao; ci dla Breinla posunli si do granic moliwoci, znalaz si prof. Loserth w najbliszem ssiedztwie z Sacher-Masochem, o ktcirym nie wie, e jest

formalnej

Sala ani M. Ostrów,

gloryfikacyi

—

265

—

wiadectwo powoywanym autorem bezimiennie wydanego dziea Polnische Revolutionen. Sprzymierzywszy si z Sacher-Masochem, poczy prof. Loserth tak samo, jak jego historjTzny sprzymierzeniec, obron Breinla z gloryfikacy zdeklarowanego opryszka — Jakóba Szeli! A jako tytu do tej gloryfikacyi wystarcza prof. Losertiowi ju sam obrazek belletrystyczny Maryi Ebner-Eschenbaci, która tej >osobistoci(!) wzniosa identyczny z osobno na

trway pomnik*.

Odzywajc si w ten sposób o Szeli, prof. Loserth ju stanowczo zdegradowa swoj prac na tendencyjny produkt dziennikarski. Przecie sam br. Sala mówi o Szeli z odraz, sabo tumion wzgldami na gówne zaoenie dziea, a powoywany przez prof. Losertha obok br. Sali na wiadectwo M. Ostrów nazywa Szel wprost ^potwornym pokrak* (eine spuckhafte MissDer Banernkrieg vom Jahre 1846, str. 63), majcym na swojem sumieniu ^morderstwo lub zabójstwo przeszo 40 osób*. Ale prof. Loserth, Ostrowa, przeniós nad ich klasyczne, niejako znajcy dobrze dzieia Sali fantazy » naszej jak si sam wyraa wielkiej urzdowe wiadectwo zbrodniarzy historypoetki Maryi Ebner-Eschenbach*. Ilu innych otrów

gestal

—

i

—

—

—

i

naleaoby wynie na piedesta bohaterstwa, jeeliby

cznych

spraw

za

fan-

poetów poetek historya miaa prostowa swoje wyroki! Byoby to curiosum naukowe. Takie curiosum pojawio si w ostatnich czasach we Woszech, gdzie dr. Bruto Amante wyda dzieo, przedstawiajce synnego na cay wiat opryszka Fra-Diavolo (Michele Pezza) jako bohaterskiego rojalist tazyi

w

i

walce z najazdem francuskim.

w kilku sowach o moim powyej powinien si z nim rozprawi historyk Bepamitnik Breinla oddaby mu nedeka (dr. Henryk Friedjung), przyczem wielk usug. Historyk Benedeka znajdzie w tym szkicu moim szczegóy o ^bitwie« pod Gdowem, oparte na raporcie urzdowym samego zwycitej skiego bohatera tej rzezi, wic pretensy mógby mie chyba o to, >bitwy* nie wyniosem tak wysoko, jak sam Benedek, który w swoim czasie dsa si na ministra wojny za to, i mu ju wtedy nie przyznano orderu Mar}'i Teresy. Jeeli za historyk Benedeka miaby pój za rad prof. Losertha podj si prawdziwie historycznej rehabilitacyi Breinla, to powinien przedewszystkiem rozpatrze si w wiedeskich materyaach archiwalnych, tych wszystkich siepaczy mianowicie najpierw w aktach kryminalnych Szeli podsierminych, których zbrodnie w r. 1848 tak skwapliwie nacignito Prof. Loserth

wspomnia

przytoczonym szkicu, dodajc,

zaledwie

e

i

e

i

i

i

cignito pod amnesty dla przestpców politycznych, a potem w memoryaach Ferdynanda Hoscha, który, chocia Niemiec z rodu gorcy patryota aui

stryacki,

w

lutym

r.

1846 zaledwie ocala

wród

rabacyi ucieczk z

Grybowa

do Bardyowa na Wgrzech, skd pospieszy do Wiednia w obszernych memor>'aach przedstawi nie tylko ministerstwu, lecz take wszechwadnemu wówczas arcyksiciu Ludwikowi groz zbrodni tarnowskich obwiniajc Breinla o sojusz z mordercami. Hoscha uwaano wskutek tego w Wiedniu za szaleca, a arcyksi Ludwik wprost nieaskawie wysucha jego rewelacyi, dajc dowodów. Hosch wskutek tego przedoy drugi memorya z poi

,

—

266

—

wtórzeniem cikich zarzutów przeciw Breinlowi z allegatami, zawierajcymi dowody. Zakadzie Ossoliskich znajduj si odpisy tych memoryaów, autoryzowane przez samego Hoscha M, ale niestety bez odpisu allegai

W

Gdyby

Loserthowi znane byy te memoryaly, moe nie byby si ogoszeniem pamitnika Breinlowskiego, a ju z pewnoci nie byby tego pamitnika zaopatrywa przedmow gloryfikacyjn dla Breinla, napisan, jak powiedzielimy, po dziennikarsku. tów.

prof.

tak spieszy z

')

Rkp.

Nr. 1483.

-

Por. rozdz. X.

I

X.

Gos w

niemiecki z roku

prywatnych

i

i

o roku 1846.

publicznych zbiorach znajduje si niezawodnie

materya rkopimienny do

historyi

dotd zupenie nie wydobyty, lub w wypadków wydanych publikacyach

Galicyi

w pamitnym roku 1846, w pidziesit rocznic

ostatnich,

historycznych o tyle tylko wyzy-

w

nim zawieray si nowe szczegóy lub uzupenienia co do poszczególnych tragicznych epizodów ówczesnego ruchu. Wszystko, coby jeszcze posuy mogo do dalszego wypenienia tych krwawych skany,

o

ile

obrazów nowymi rysami

szczegóami, posiada niewtpliwie

i

warto

powinnoby by wydobyte ze zbiorów rkopimiennych. Waniejszem jednak od tego tak bolesnego odwieania krwawych szczegóów jest wyzyskanie materyau, który wprawdzie nie wzbogaca obrazu samej rzezi, ale za to rzuca wiato na najciemniejsz stron

historyczn

jej

historyi,

i

t.

wprowadzone

w

tej

j.

i

mierze o

penem

poszukiwa

wzgldem

lecego

w

jakimi

si

histor>n

Caa prawda

w

napisanej na podstawie

1846,

r.

niedostpnych

tajnych archiwach

poszukiwania

widowni

czynniki na

si one kieroway.

owietleniu historycznem znana bdzie dopiero

pokoleniu, które doczeka

materyau,

gówne

na rol, jak odegray na motywa,

dotd

jeszcze

rzdowych

dostpnych

z tej

dla

doby.

kadego

dla

Ale

naukowych pod tym i

zbiorach

mog

doprowadzi do bardzo cennych rezultatów. Materyaem historycznym w powyej wskazanym rodzaju, matecennym jest rkopis Biblioteki Ossoliryaem wielce ciekawym i

268 Nr.

skich

szych

w

rzdowych

sfer

w

zawierajcy

1.483,

skolacyonowanych odpisach

trzy

wiernych, przez samego ich autora memoryay, opracowane dla najwy-

Autorem tych memoryaów

Wiedniu.

urzdowy

Ferdynand Hosch, którego szematyzm

w

jako waciciela dóbr dominikalnych

w

razem poczmistrza

Grybowie.

z

Grybowie

Mamy

tedy o

jest

1846 wymienia

r.

Wojnarowej, a

i

za-

1846 gos Niemca,

r.

zbliska na wypadki lutowe sam poniekd pad ich Hosch akcentuje na kadym kroku swoj niemieck narodo-

patrza

który ofiar.

i

wo,

gorcy patryotyzm austryacki posunite niemal do ekstazy poponiewa pisa memoryay swoje, jak ju wspomnielimy, dla najwyszych sfer ówczesnego rzdu centralnego, wic musia by ostrony wstrzemiliwy w swoich domysach, obwiniei

czucie dynastyczne, a

i

niach

by

Hosch

czowiekiem prawym, sprawiedliwym

przytem

wic memoryay o

kompromitujcych biurokracy galicyjsk.

podejrzeniach,

i

s

jego

zupenie niepodobne

1846 galicyjscy biurokraci-pamflecici d

r.

Poniej podajemy kadzie, a po

nam wyday niezbdnemi

szczerym,

i

do tego,

co

pisah'

Sacher-Masoch.

w dosownym

memoryay po czci

te

w dokadnem

czci

la

Ale

streszczeniu

prze-

uwagami, które si

z

dla objanienia.

I.

memorya

Pierwszy

czamy, zawiera,

w

galicyjskich

przechowanej

jak wskazuje r.

caoci

zapisku Hoscha, na

zosta

napisany

wadzy

do

Kolowrata,

hr.

wówczas obok

rol,

policyjnej

kanclerza

ministra

policyi

ks.

hr.

do

w

Wiedniu ministra

gabinetu

i

wysany

stanu

i

ghiego.

Fakt,

e

Hosch

Wiednia otrzymane

domys,

w

na

drugiej

e

i

pisa to

czte-

Ludwika,

arcyksicia

wreszcie

Sedlnitzkyego,

memorya

dopiero

w

konferen-

Metternicha najwybitniejsz odgry-

szego kanclerza (naczelnika ówczesnej kancelaryi nadwornej)

z

przyta-

Przedstawienie stosunków

Wedug

równobrzmicych do

egzemplarzach

cyjnego Franciszka

wa

(«

memorya

umieszczonego,

mienionego) najwyszej

który

sam napis

1846«), ogólne uwagi.

kopii

w

poniej

który

wezwanie «, otrzymane od jednego z radców dworu (niewy-

usilne

rech

Hoscha,

w

swój na

kwietniu

usilne

do pierwhr.

Inza-

wezwanie

1846, naprowadza na

ju owo wezwanie byo oznak zwrotu, poowie marca 1846 r. w opinii najwyszych

jaki

zaszed

sfer

wiede-

— waciwym

skich o

nych bohaterach tarnowskiego

samego jako

siebie

tarnowskich, o ich

w

on

których

przedstawia

rzdu, podkopanego do

filar

gów-

odegranej przez biurokracy. Relacye starosty

roli

Breinia,

powstaczy,

wypadków

charakterze

o

i

—

269

przedewszystkiem

gbi

przez

potem rozjuszone bandy chopskie jako rzesze

wybuch patr^^oty-

idce w ogie za Austry przeciw buntowniczej szlachcie, tej WTzekomo nieprzebaganej drczycielce ludu, wreszcie Jakóba Szel jako opatrznociowego sternika tych rzesz, poskramiajcego w miar monoci dzikie wybuchy namitnoci te relacye ju z kocem lu-

Nie do mnie

stosunków,

wyszej

nie

w

naley rozpoznanie

wskazanie

i

moich rkach zbiegaj si

To

administracyi.

co spokojna

tylko,

nici

spryn

takich

misternej tkaniny

nieuprzedzona obser-

i

w

cigu 19-letnich dowiadcze wskazuje mi przy pomocy niezamconego poczucia prawa co stao si mojem najgbszem wacya

i

musz

przekonaniem,

chc

i

wypowiedzie,

tutaj

do askawego zbadania najwyszej uczuciem bez uprzedze pragnie

szczcia

i

19

i

na mojem stanowisku jako obywatel ziemski oceniem tak szlacht lud, jak niemniej reprei

zentantów mojego rzdu, do których nadto

narodowo moje studya byo duchowiestwo. rezultatu

przedstawia mi

w

wydarze

ni

wspólna

inne stany znane mi

czasów obecny

z ostatnich

stan Galicyi

si jako pierwsze

wielkie zwycistwo komunizmu, za nastpi musz dalsze zwycistwa, jenajwyszej sferze, tak samo jak przedtem

najbliszej przyszoci

eliby mój drogi rzd w rzd prowincyonalny, relacyami

obecny stan Galicyi cyonalnego

zostali

bd

w

mi

przycigay

prawnicze. Mniej

i

zmu

samem

umie wszystko sprowadzi na drog

lat

poznaem dokadnie

którem

przedoy

dobrobytu.

i

»W cigu

»Z

a zarazem

która przejta tem

sferze,

uwieczyli

i

jako

pole

dla

bd

wprowadzony,

czci

wraz z lepsz

wprowadzeni

uzupenili

przygotowali

w

spokoju. Reprezentanci

stan

(albo

szlachty

mówic

chytroci komuni-

po austryacku

zwycistwo komunizmu,

to

uwaa mia

rzdu prowin-

jego przyszych zwycistw

rzd w nieobliczalne kolizye. » Dotd chop dziaa jako lepe narzdzie.

— okpieni),

a nawet starannie i

wprowadzili mój

drogi ojcowski

w

opór

swoich

rabunkowych

i

rozbójniczych

Nie natrafiwszy na

wyprawach, przyszed

wiadomoci swojej siy zbiorowej przecenia bdzie t si. Urzdowe uznanie zasugi, pooonej rabunkiem mordem, pienina nagroda a ju co najmniej pienine odszkodowanie za trudy koszta, jak n. p. ju cakowicie lub w czci strwoniona warto zrabowanych przedmiotów, które lepsi po czci zwracaj, nigdy nie zaspoon do

i

i

i

koj

wymaga

ze strony

srogoci) nie

prawa

i

chopa, jeeli imponujce

rzdu, powaga

i

zdoaj wprowadzi go w

obowizku. Bez

tej

i

energiczne rozwinicie siy

surowo wadz rzdowych

(jednake bez

jak najkrótszym czasie

w

karby

powanej surowoci przypisywaby chop

—

—

272

rzdowi nie pobaliwo, lecz sabo, tak samo, jak w dopuszczeniu do popenionych przeze okruciestw upatrywa ich uznanie ze strony rzdu, mówic w swojem zalepieniu: Cesarz tak kae! »W tych nielicznych sowach wypowiedziaem moje zapatr)^wanie. Uczyniem to nie jak zwyczajny czytelnik gazet, który opini powzi dalej j szerzy. z ich szpalt lub ze sychu Moje zdanie, powzite i

z

trwog

i

w

wypowiedziane

pierwszej

wzmocnio si

chwili niebezpieczestwa,

t.

j.

w

niezomne przekonanie podczas ostatniego 12-dniowego pobytu w moich dobrach Grybowskich, w obrbie nieszczliwego, najywszego ruchu. dnia 21

lutego,

i

zmienio

»Moje przekonanie nie jest niestety powszechne, ani nawet przez mój rzd prowincyonalny podzielane. Nie mog te tego przekonania na dowodach oprze. Nigdy nie zajmowaem si poIit}'cznemi spekulacyami, polegajc z pen ufnoci na opiece rzdu, nigdy nie obracaem si w towarzystwie demagogicznem, ani nie przyczaem si

do jego zabiegów. Szukaem owszem towarzystwa w przodujcych znalazem je wszdzie. Tylko w jednym stanie koach kadej klasy daremnie szukaem towarzystwa, t. j. wród galicyjskiego duchowiei

stwa katolickiego.

»Gdzie

mona

niema bezporednich dowodów, tam

uzasadnienia przez obserwacy

i

susznie

wymaga

dowiadczenia oraz wysnucia

std susznych wniosków. »Zasady komunizmu socyalizmu, wyraone w proklamacyach do prostego ludu, do onierzy a wreszcie do klas wyksztaconych, (które to proklamacye pokaza mi dopiero mój przyjaciel major Fejervary podczas mojego ostatniego pobytu w Nowym Sczu dnia i

21

marca, a których, chocia o ich istnieniu przedtem wcale nie wie-

dziaem, wrzekomo przeszo 100 egzemplarzy znaleziono u skompromitowanych) szlachty lub

—

wykluczaj

od arystokracyi

przypuszczenie,

w

ogóle.

s

jednak zapewniaj tych, do których

do wspólnego celu. zane tam zdrone rodki

chty

szlachty?

Niepodobna!

Czy mona

uwaa

Czy

za

pochodziy od

jakoby

Wszystkie

te

proklamacye

zwrócone, o przystpieniu

wicej wska-

ten cel, a jeszcze

doktryn wiatej

szlachta galicyjska nie

ma

(3)

szla-

i

posiadajcej

tak

samo, jak

kady czowiek wyksztacony, prawa do tego, aby uznano jej zdrowy rozum, czy nie ma ona tak samo, jak kady posiadacz majtku uprai

wnie,

w

pretcnsyi

do uznania swojego posiadania

posiadaniu? Tak

jest

niezawodnie.

i

do utrzymania si

— »Jedno tylko uczuwa szlachta innych prowincyi,

zdro

nienawi ze »Nie ujmuj si i

na uwadze prawo giego

stwa,

tronu

za szlacht, do której

e

e

e

mojej

drogiej

mog

prawem,

czyni

to

nale,

nie

jest

to z

ale

mam

to dla dru-

najgbszem

Nie znam kamstwa, ani oszczer-

w

zwaszcza

zwróci si

sam

co dla jednego

prawd mówi.

pochlebstwa,

ani

szczcia,

j.

susznem. Jeeli gos zabieram,

jest

przekonaniem,

ciej, anieli

i

nieustannie podsycane uprzedzenie, za-

strony poszczególnych urzdników.

wiem,

i

wicej

galicyjska

szlachta t.

—

273

tej

chwili,

gdy dostpiem tego

do najbliszego otoczenia, do podpory do podpory ustaw, prawa

ojczyzny,

i

porzdku

spoecznego.

»Byo

to

pozostanie urojeniem, doktryn

i

szkó

niemieckich,

e

yje gównie ze zdzierstwa poddanych, e ich uciska wykwintnych potrzeb wydusi rodki potrzebne. To urojenie nabrao w niemieckim narodzie przysowiowej pewnoci cigle jest podtrzymywane. Sam nawet, wychowany w niemieckich zakadach szkolnych, przyswoiem sobie to urojenie uwaaem polska

szlachta i

gnbi, aby

dla swoich

i

i

je

za fakt tak samo,

wno Galicy

w

i

moczarów, lasów dami si snuj

»Dzi

w w

Galicyi

i

Niemcy po najwikszej czci jeszcze niedabdnie uwaali za niezmierzony obszar niedwiedzie caemi stabagien, na któiym wilki jak

ogóle Polsk i

i

drogi niebezpiecznemi czyni.

jeszcze niejeden niemiecki

tem

z

urojeniem

czci

najwikszej

w

urzdnik rozpoczyna praktyk zazwyczaj

zakorzenionem

rozmaitych urzdów.

Urojenie takie

znajduje

i

personalu

je

mona,

przesd

ten

znowu staje si dyrektyw dla wszystkich urzdowych rozpraw rzdze. Przesd ten staje si nawet zabarwieniem, ogólnem tem

dla

si

zmienia

przesd,

którego

wypleni

nie

a

i

relacyi

opinii,

i

w bd

czego

wprowadzane. Przesd

ufno midzy zazdro »

wskutek

i

najwysze wadze,

cisoci bezstronnego

trzebnego dla

czynnikami

nie

majc

przedstawienia, czsto

za-

tak po-

musz by

wytworzy wzajemn nieoywia wchodzcymi, podsyca

ten wreszcie

w gr

i

nienawi.

Rzecz naturalna,

e wskutek takiego

przesdu wrodzone kademu

bd

wprowadzone poczucie prawa wzburzone w powyszemu, faktycznie nieistniejcemu postpowaniu szlachty galicyjskiej, a kady urzdnik niemiecki, podzielajcy ten przesd, uwaa za swój obowizek wystpowanie przeciw takiemu postpowaniu. Z takiemi samemi zapatrywaniami objem dobra GrybowNiemcowi, a zostaje

r

tutaj

przeciw

SU

BR.

tOZlASKIEGO

18

— skie

uwaaem

i

znalazem si

poddanych, jak tego

e

dowiadczenie,

to

wyrzdzi musz szkod

swoici

e

si za szczliwego,

uszczliwienia tylu

dnak zrobiem

—

274

Tylko przez powane, surowe,

tak

ale

w monoci

tylko zapragn.

Wnet

je-

saboci w wykonaniu praw poddanym,

jak

i

sobie

samemu.

przytem jak najsprawiedliwsze

kie-

rownictwo bez najmniejszej pobaliwoci co do powinnoci inwentaryalnych,

przez

czste,

osobiste

w

wchodzenie

sprawy gospodarcze

w por

posusznych a pracowitych gospodarzy maymi zasikami pieninymi, bydem lub narzdziami, wrepoddanych,

szcie

przez

zapomoc

rzom

wspieranie

premii, które niekiedy

wasnych gruntów, zdoaem rzy, zachci ich do pilnoci wizania, anieli przedtem

e

dawaem

pracowitym gospoda-

odszczególniajc si we wsi lepsz

za

ich czeladzi

i

zawi i

niedbalszych gospodarzy

zdobyem

pobaliwoci

sobie wicej zaufania

upraw umiei

przy-

przy odrabianiu powinnoci.

nim pokieromi si powiodo pozna galicyjskiego poddanego o tem przekona si mona nietylko w cyrkule Nowosdeckim, i

wa,

podczas

gdzie skiego

z

strony,

z ich

caej

przeszo lecz

mojej

4.000

take

Grybowskich podczas nie

poddanych,

aby

17-letniej

administracyi

poddanych, nie z

ostatnich

pastwa Grybowani jedna skarga

ulegoci moich poddanych smutnych wypadków. Moje upomnie-

wiernoci

wytrwali

wpyna

wiernie

i

przy

prawie

i

porzdku, cho-

ciaby on pod jakimkolwiek pozorem przez obcych zamcony zosta,

wikszy posuch, anieli wezwania, groby a nawet cz}mne ze strony zamaskowanych podegaczy w towarzystwie ju podburzonych gmin ssiednich. Co wicej, jeden z moich wiernych wójtów, wis z Kclowej zwróci si ze swoj gmin do mnie z prob, aby móg wyruszy przeciw podburzonej gminie niedawno przezebraku wszelkiej najmniejmnie zakupionego pastwa Wojnarowej. szej nawet pomocy ze strony wadz rzdowych prob jego chtnie uwzgldniono. Temu wystpieniu moich wiernych poddanych, przyczem wielu chopów przytrzymano, przypisa naley, e podegacze nie zdyli dalej ku poudniu. Jedynie tym poddanym zawdziczam to, e tylko mój dom mieszkalny nad rzek Bia nie uleg zniszczeznalazo

zniewagi

W

niu na caej przestrzeni

od granicy wgierskiej ku Wile

i

suy moe

obecnie za schronisko dla pozbawionych dachu nieszczliwych ssia-

dów

oraz dla oficerów

zdoali

ju

maej zaogi. Chocia

ci

dzielni

ocali mojej posiadoci Wojnarowej, któr

zniszczon, to jednak

w

czasie

poddani nie

zastali

zupenie

mojego ostatniego pobytu korzystaem

—

—

275

wyrazi im w obecnoci komisarza komendanta zaogi moje najszczersze podzikowanie,

ze sposobnoci, aby nietylko

cyr-

kularnego

lecz

i

w

miar monoci wynagrodzi wszystkie (5) gminy wierne porzdku przestrzegajce. Publiczne urzdowe uznanie takiej legalnowiernoci, jakiej dowody nie wiele gmin zoyo, jeszcze obeci cnie wywaroby pomylny skutek w prz)^vróceniu porzdku prawnego; powetowaoby z pewnoci w interesie pastwa po czci to, co sprawio wjTaone publicznie podzikowanie za usugi oddane rzezi, nadto i

i

morderstwem, rabunkiem

waciwego

niecnej sieci

i

poog,

przez

co utrudniono odsonicie

mono

sprzysienia, sdziemu odjto

nalen mu opat. Cakiem niezgodn z mojem, jak sdz, zdrowem

wy-

dania wyroku a katowi >>

zapatrywaniem

Grohmanna, zamierzajcego usun wspomnianego powyej wójta mojego wisa, który w cigu 14 lat umia utrzyma porzdek w gminie, a to z tego powodu, e jest ju trzyma z dworem. za dugo wójtem takim skadzie rzeczy niebawem trudno bdzie utrzyma jakikolwiek porzdek powag dzie-

jest

opinia komisarza cyrkularnego

W

i

i

dziców. Jak

si

dno

dzicowi

ile

rzajcy,

w

i

innych miejscowociach objawia

do ponienia powagi dziedziców, daje si kademu

monoci uczu

czsto wobec

szy, a

przewanie

tutaj, tak

ca wadz

najkrnbrniejszych

podtrzymuje

wreszcie

si

urzdu

w

dzie-

sposób najdotkliw-

poddanych

w

nieporozumienie

sposób upoka-

midzy

obiema

stronami.

»Rka moja dry

wewntrznego wzburzenia, bólu gbokiego tylko organowi rzdu prowincyonalnego powiodo si nasyci swoj nienawi ku szlachcie z takim planem haniebnym, jak to powyej wspomniaem, dla planu takiego zjedna posuch widzie w nim potem wytknity sposób postpowania, wskutek czego mój wysoki rzd, zawsze sprawiedliwy smutku na myl,

e

z

i

chociaby jednemu

i

I

ojcowski,

aprobaty.

W

obciony

zostaje

cigu prawie 20

niezmiernie, lat

chociaby

staraem si zawsze

wacicieli dóbr na ucisk rzdu, zwracajc ich

uwag

pozorem

tylko

agodzi na

skargi

bdne

iden-

rzdu z poszczególnymi organami jego, wic na bezpodstawno alów. To staranie jest ju teraz daremne, a skarcy si zo-

tyfikowanie

stali

w »

zdaniu swojem utwierdzeni.

Podniecone

gan we wszystkich i

zmusio

mi

t

nienawici rozjuszenie ludu wzrastao jak huraod Tarnowa, tej kolebki wzburzenia

kierunkach

wczesnym rankiem 21 lutego do

ucieczki na

Wgry,

18'

— w

chocia

miaem jeszcze najmniejszego przebyo 15 osób, kobiet dzieci, najmodsze Hczyo dopiero cztery miesice. Bya to moja poprzednim

dniu

z których

bagay mi

o opiek

poszlakowanego

Cige

w

poda

uciliwociami

ucieczka

ta

dla nie-

moich

z

stron nie

pozwalay mi

zatem na miejscu jakkolwiek dziaalno-

szatana,

prawo

niezmienn

który

podwalinami zwizku past\\'Owego

i

zoyem

(Bartfeld)

austryack

wstrzsn

rodek; na wezwanie magistratu

Pozosta mi t}dko jeden

urzdowe owiadczenie o

sposobie,

moje aresztowanie na granicy dóbr moich

dokonane zostao

jaki

ssiedztwa, które

z

jakiemi

do rozdarcia zasony, pokrywajcej istot ruchu

do zdemaskowania

Bardyowie

Z

poczon bya

obawami

mogem

Nie

podejrzenie

kobietami

na caej drodze dobrze znanego obywatela pastwa!

przyczyni si

zamierza.

w w

i

ycia.

zowrogie wiadomoci

tam powróci.

i

i

o ocalenie

i

strasznemi dla kobiet

ci

mn

wraz z dwiema opuszczonemi

rodzina

»

nie

Ze

czucia o niebezpieczestwie.

i

—

276

skarbow, mianowicie przez Hoffmanna, który z dwoma toju po dwumiesicznej subie zdoby si na tak

przez stra

warzyszami swoimi

odwag

e

,

najeonym bagnetem napad

z

z czteromiesicznem dzieciciem

do

leceniu

w

Izbach,

A

przecie

coby

w

dwie

jeeli

tym

ju w

mamk,

z

odlegych

mile

moj on,

mia wtpliwo

od

miejsca

do

co

uciekajc

pisemnem po-

naszego

mojej osoby

zupenie zrozumiaem byo,

czasie

w

a mnie

skarbowego aresztowa kaza dopiero

stranika

starszego

o

i

i

spotkania. charakteru,

móg zada

legity-

Tymczasem ów modzieniaszek kaza 30 40 uzbrojonym chopom eskortowa 16 kobiet, dzieci sug w towarzystwie dwóch mczyzn jednego sucego od wsi do wsi po ogromnym niegu górskim bez ladu drogi, macyi

Florynce, na granicy moich posiadoci.

—

i

i

a potem aresztowa

w

w

Izbach

i

tam

w

nocy ustawi na stray przy

—

dwóch ludzi, a dokoa domu 30 40 uzbrojonych chopów! By to zaprawd niegodny pozazdroszczenia los dla kobiet ciaem jemu dzieci, stanowicych rodzin obywatela pastwa, dusz wtrcio w 12-dniow oddanego. Wtem postpowaniu, które moj bardzo niebezpieczn chorob, ley dowód, e na takie traktowanie przygotowani byli ruscy górale, mianowicie w tym wypadku przez stra skarbow. Kto zna niech chopa ruskiego do wszelkich mnie

pokoju

i

i

on

usug,

ten

wie take, jak trudno na zawoanie jednego stranika skar-

bowego pobudzi

pón

noc

ca gmin

Mnie, wacicielowi dwóch wsi z

do zbrojnego wystpienia.

ludnoci rusk, wypadoby pewnie

—

—

277

—

caemi godzinami, zanimby 5 6 chopów z kadej gminy zgosio si z gotowoci do podobnej usugi. » Nazajutrz po przybyciu do Bardyowa otrz}'maem przez chopa ruskiego moje listy z wyjednanymi z Izb paszportami dla mojej rodla moich ssiadek, pani Zieliskiej dziny hr. Stadnickiej. Na moje daremnie czeka

i

i

s\Tha w

pytanie, co

Muszyskiem

(33 wsi

pastwie

dzi rozkaz

otrzymano

2 miasteczka)

i

ew

chop ów odpowiedzia,

okolicy,

z cyr-

kadego numeru dostawiono jednego mieszkaca jakbd uzbrojonego do Scza dla osony. Takie powoanie byo chwalebniejsze stosowniejsze, anieli polowanie na szlacht w pónocnej czci kuu, aby

z

i

W

obwodu. przygotowaniu wypadki byy przewidywane.

»Z mojego owiadczenia,

w

najwysza wadza wgierska kach

w

gorliwo,

a

zoonego w magistracie Bardyowskim, powzia wiadomo o w}'pad-

Budzie

mnie

mn

uciekajcemu ze

i

ssiadowi Kochanowskiemu

Ca

bardzo askawie przyrzeczone opiek na Wgrzech.

pondency

waem

bez

wadz

e

Wysaa ona zaraz najbliej stojce wojska ku graw Bardyowie otrzyma pochwalne uznanie za swoj

Galicy i.

Magistrat

nicy.

ley take dowód,

mobilizacyi

takiej

któr czsto

z Galicyi,

w

wezwania

tej

moj

kores-

regularnie otrz\'mywaem, poda-

i

mierze

wiadomoci

magistrat do

przez

wgierskich.

»Ju drugiego

nadcign

do

pukownikiem któr umylnie

i

hr.

w

po mojem

trzeciego dnia

szwadron huzarów

miasta

Kolowratem. celu

t}'m

By

z

prz\'byciu

poczciwym

e

on tak dobry,

odwiedzi,

doda

do Bardyowa i

uprzejmym

mojej rodzinie,

otuchy, zapewniajc

o swojej opiece. Dowiedziawsz}' si o przybyciu

hr.

Kolowrata

i

j

jego

yczliwem wspóczuciu, wyraziem mu moje podzikowanie a zarazem yczenie, aby mi przyj do huzarów za szeregowca przy pomocy najwyej 50 ludzi pooy kres dalsz\'m okropnociom, zaznai

czajc

w

ten sposób,

e

jest jeszcze

midzy nami onierz

austryacki,

któremu na seryo zaley na ocaleniu rzdu z kopotliwego pooenia. Szlachetny hrabia

mu

prawd Kolowrat odesa na

i

Kolowrat seryo o

mi

zarówno energiczny

mia do maem, miaru,

gdy

speni J.

Exc.

z tego bardzo i

o nasz

do Jego Excellencyi jak dzielny

Preszowa, aby tam

e

by

pastwo

Fmp.

ju by opuci

wyda

br.

dynasty.

Hrabia

Bechtolda, który

Koszyce

i

uda si

najstosowniejsze zarzdzenia. Mnie-

si moje yczenie

by

zadowolony, chodzio

drog

i

byem pewny

od dawna po przyjacielsku

dla

wykonania

za-

mnie usposo-

biony

od

i

—

278

dawna take zna

moj

— mio O

skiego, a przedewszystkiem dla prawa.

mego domu

dla

byem ju w

wicie

cesar-

drodze

spotkaem wysanego po wojskowe posiki, a obecnie do Preszowa powracajcego landsdragona z Scza Mullera, który wrczy mi pismo i

J.

Exc. utwierdzajce

»W

mi w

mojej nadziei.

zatrzaskanem wskutek szybkiej jazdy po bezdennej

ubraniu

puku

drodze zajechaem wprost przed pomieszkanie kapitana N. z helma, gdzie, jak wiedziaem,

przebywa. Witajc

E.

J.

a nawet radujc si ze zwycistwa Austryi,

Chopi

wszystkich ubito!

przyjaciele, jeden silny, dla Austryi

kajcy wyjcia; obaj dusz

w

zgodni

ciaem

i

pogldzie na niebezpieczestwo danej

stan onierzem

w

staraem si zjedna

i

Nieszczsny

Daremnie!

Preszowie, przepisany

w

wydrukowany

e

dla

Allgemdne

mi.

8 marca) rozczarowa »Excellencyo!

J.

list

p.

J.

zupenie

Zeltiing,

w

sam mi

majc ju 43 z

— zawoaem. — Czy

ten

list

zo-

Tarnowa do zicia

artykule list

lat,

mojego przekona-

Exc. dla

ten

nie-

chwili.

wreszcie,

Scholtena

ale

w

poowie Koszyc z dat

urzdowego uytku (by on Exc.

siebie stali

uzbrojony, drugi saby, szu-

Austryi oddani,

»Nie straciem jeszcze nadziei,

nia.

Wszystkich,

z nami!

sowa jakbym si pod ziemi zapad! Obok

->Na te

dwaj

s

im. Wil-

serdecznie,

Exc. br. Bech-

J.

skoczone bez strzau!

wszystko

mój,

Przyjacielu

told:

zawoa

mi

z

przeczyta.

przynosi Panu spo-

szczcie? Ja si czuj przez ten list nieszczliwym, zrozpaczonym. Zawiera on tylko sowa pukownika br. Moltkego, który, siedzc kój

i

przy stole razem z liczniejszem towarzystwem szlachty galicyjskiej, po-

Od

wiedzia do Scholtena:

jednym

stan

stole

w

przeciw sobie

cellencyo,

w

lat

siedmiu przesiaduj z tymi panami przy

przyjaznem towarzystwie, a do dwóch godzin

w

miertelnych zapasach.

Czy

duchu dzielnego, znakomitego onierza,

moemy

nie widzisz, Ex-

z

poczuciem ho-

ubezwadnion pici, która nie czekajc dwóch godzin chciaaby zaraz zerwa si do walki? Jeeli tak nie jest, to Wasza Excellencya nie zna br. Moltkego. Z dalszej treci listu wypywa, e ohydne zdarzenia byy przewidywane, niepowstrzymywane a wic wywoane. noru

i

z

sercem,

z

zacinit

ale

»Jak przy kadej sposobnoci, gdzie chodzi o nienaruszaln cze mojego rzdu, gdzie chodzi o ochron tej czci wobec reprezentantów, nie

umiejcych

pieczestwa,

podj

tej

obrony na widok samych pozorów niebez-

popadem wobec wiadków rozmowy w najwysz

dra-

— liwo. i

skaza

j w

—

na

wa

postpowaniu byby przynajmniej

wze

Czy

nymi.

Thurn

w

w

nie widzi

Excellencya

jest ta

zagwaranto-

na

przybycia

chwili

Scholtena jeszcze drugiej

licie

Wedug

gra straszna?

widowni

chopów

wa

kadego prawego Austryaka podniosy

ów móg

lu-

pastwowego, mia-

ustroju

zosta przez ten dla

i

wzajemnego zaufania pomidzy dziedzicem a podda-

wskazówki, jak niebezpieczn rotmistrz hr.

Flory-

dla póniejszych

moe

który jedynie

monarchicznego

naszego

utrzymanie

w

niegdy

jak

zgraj psów goczyci

szlacht

pokole pozosta nietknitym wze, nowicie

byo,

Lepiej

puci

sposób na rozszarpanie, aby oszczdzi prochu

ten

takiem

Przy

dzi.

zawoaem.

Indyanom,

przeciw

dzie

—

Panie!

—

279

skorzysta

tego

listu

powitany

rzezi

okrzykiem: Niech yje Cesarz! Kiedy rozbrzmie-

z korzystnej

chwili

i

okrzyk, rotmistrz

pomocy

natychmiast przy

mniemano, chopów schwyta lub zarba buntowników, gdyby nie by si kierowa wzgldami, które kazay mu pozo-

wiernych,

jak

sta nieczynnym, póniej

» Niestety

hrabiego

W

mnie:

byo

w Nowym Sczu

nazwiska

jego

i

niemieckiego.

obwodzie sdeckim

ca t

ubi,

hoot.

Jak

za

mao

potru nas, ci ajdacy. Dobrze im Hoota! le do Polaków.

ludzi

baby

stare

ubito; wszystko trzeba

chcieli

Ale

tak.

i

zawiodem si co do tego Powiedzia on bowiem do si na nas rzuci starosta

tutaj

inni

i

na-

—

>Mój drogi przyjacielu, rzek

br.

>Nie uczyni tego, Excellencyo,

cie

bd

jeszcze

Bechtold, zaaresztuj

Ci

tutaj,

bdziesz gosi. Jeste le poinformowany.

jeeli takie rzeczy

odpowiedziaem

dobitnie. Prze-

wysuchany. Moje szczere serce, przejte

dobr spraw

mojego wysokiego domu cesarskiego, bdzie zrozumiane. Nie jestem wprawdzie dobrze poinformowany, nie mam w ogóle informacyi, ale na szczcie nie jestem take uprzedzony, aby powtarza star piosnk nienawici cej

i

oszczerstwa

zamiast jednoczy ludzi,

jednych przeciw drugim. >Jedno,

wi

i

teraz »

jedno pytanie

— rzek

br.

Bechtold.

jeszcze

—

u

Co

wi-

was mó-

o Breinlu?

Pytanie

to,

rzucone na poegnanie,

nowio ono nowy dowód susznoci u nas o Breinlu

Co do

mówi,

ale

pewnie

gboko

mnie dotkno.

Sta-

mojej obawy.

>Excellencyo, odpowiedziaem, nie

td.

jtrzy

wiem

jeszcze

mnie, teraz najmniej go ceni.

w

tej

chwili,

mniej korzystnie

Jake mogoby by

co tam

ni

do-

inaczej?

— Kto dla swej nienawici czowieka, obywatela

by »W ten

przesta

moich

stron,

dumy zapomina

i

zwano mi tam Nie zgadzao si

tam

bliej

obowizki,

ten

e

spokój

zosta

ju

przywrócony.

dwóch onierzy na granic upomnienie mojego oficyalisty, abym na granicy

z tem i

te

si z br. Bechtoldem. Wróciem do poinformowa si o stosunkach. We-

z zapewnieniem,

dla mojej eskorty

o wszystkich obowizkach

wszelkiego szacunku.

sposób rozstaem aby

•

sugi pastwa, kto zapoznaje

i

godnym

—

280

jednak wysanie

prosi jeszcze o wzmocnienie eskorty ze stray skarbowej. »

abym

Otrzymaem potem od br. zapomnia donie o

nie

przez Koszyce

zoyem

ustnie

Bechtolda

naszych

nowe pismo

zgodn

relacy

z

z poleceniem,

W

stosunkach.

przejedzie

poniszymi szczegó-

ami, zapewniajc, e staraem si najusilniej podczas krótkich wizyt radcy gubernialnego Bochynmoich przyjació, majora Fejervarego skiego, zasign co do moich pogldów na stosunki informacyi, które bynajmniej nie uprawniaj do przypuszczania, i stosunki obecne uwai

a mona

Czy mi si powiodo mojej o wikszem niebezpieczestwie drog utorowa? Br. Bechtold najlepiej przekona si z doniesie, otrzymanych po 21 marca. »

za

stan

Lekcewaenie

uspokojenia.

i

wyszych

móg

niedbae badanie aresztowanych poprzednio osób

spiskowców

z niszych stanów, zaniechanie aresztowania podejrzanych z

opinii

stanów, co

zachowanie si wojska

w w

Poznaskiem chwili

energicznie wykonano, bierne

wybuchu, pochwalanie

i

obdarowy-

chopów za przystawionych, chociaby pomordowanych w wasnym domu spiskowców a nawet niewinnych chopców, mczyzn wanie

i

starców

nych

szlacheckiego

morderców

tych rabusiów,

i

rodu,

rabusiów,

o czem

wypuszczanie co

wszyscy

wicej

na

wolno

ochrona,

przekonani byli

—

przytrzyma-

pod któr wzito

s

to widocznie

spowodowane wyszemi instrukcyami. Wykonane bowiem chocia nie z tak bezczeln otwartoci, jak w Tarnowie,

zarzdzenia,

zostay

take

w

innych

miejscowociach,

przez co zakopotanie

mojego dro-

rzdu austryackiego co do uchylenia pozoru, jakoby to przeze spowodowane byo, potguje si do najwyszego stopnia. » Niema wtpliwoci, e plan takich zarzdze by tylko dzieem wielkiej, nie liczcej si z adnemi nastpstwami zoci nienawici. Trudno poj, jak plan taki znale móg poshich, a jeszcze trudniej to poj, e móg wej w wykonanie. Tuaj koczy si moja zdoldo koinbinacyi. Czy mogem obawia si niebezpieczestwa, wi-

giego

i

no

— e

dzc,

dobro

uosobiona

witobliwoci mojego

')

si

wszelk

domu

gbok

znajomo

bd

giem

dobro

geniusz

w subie padomu

swojego

dla

wyposaona

ta

'),

cesar-

wieczorem przeraeniu

si,

e

pod tak

bez troski na spoczynek, nazajutrz

ucieka,

aby sobie

i

rodzinie

bd zniewolony on z

i

z

ycie

omior-

pomocy szuka? A jednak tak si stao. Lejsz gdybym nie wiedzia, e w niebezpieczestwie si pastwo, a nawet Europa, skoro jej serce, Austrya, popa-

dzieci

do w

mioci

najbliszej przyszoci

obcej

byaby moja znajduje

e

jest

Czy mogem obawia

rzeczy?

w

musia

e w

ocali,

niej

do

blasku

i

obowizku, posiadajcy prz}^em wypróbowan,

i

opiek, idc 20 lutego rano

cesarskiego,

na stray, a pr2y

prawa

dla

dnoci

czynach

czuwa nad zachowaniem prawa

dowiadczony, przejty

stwowej skiego,

stoi

w

uwidocznion

z

najgorliwiej

ukochanego

—

281

niedola,

chorob. »Codziennych

zagroonych miejscowoci

relacyi z

wnie mojemu w>'Sokiemu

rzdowi. Obawiam si,

e

nie braknie pe-

one

ju

obecnie

potwierdz moje obawy.

moim uwagom obawom mógby by podniesiony podnosz t}dko brak szczerego, prawu oddanego ducha austryackiego u wikszoci reprezentantów rzdu austr}'ackiego w Galicyi temu brakowi jedynie przypisuj wywoanie wypadków bie»

Przeciw

i

e

zarzut,

i

cych, szlacht

za

pragn, zupenie

usprawiedliwi

dowodów na moje

zapatr)'wanie

nie dostarczywszy

o komunistycznym charakterze po-

wstania z 19 lutego.

»Caa wina

prawem przebieg spada niezawodnie u}^e rodki. Nie mj^l jednake usprawiedliwia caej szlachty, chocia pokadaem najzupeniejsze zaufanie moje w tej czci, która do ruchu si przyczya. Nawet obecnie, gdy jedni zostali zabici, a wszyscy inni jako skompromitowani dostali si za sprzeczny z

na wydane zarzdzenia

mog

do wizienia, nie nia.

w

Chodzi

o

i

ogóle, a szczególnie ta

dla niego przychylnoci,

•)

Domyla

bernatorze Galicyi, -)

im

cz, czy

si naley,

to

e

cakowicie

do

ruchu

która

tutaj

odmówi

tego zaufa-

przyczya si

bya znana rzdowi

z

szlachta

wikszej

przyczenie si nastpio dobrowol-

jest tutaj

mowa

o ówczesnym genera-gu-

arcyksiciu Ferdynandzie d'Este.

Zapewne ma

nialnego br. Kriega.

jeszcze

kiedy

zbadanie,

(Przypisck autora).

Hosch na myli ówczesnego prezydenta guber-

(Przypisek autora).

— w

czy pod przymusem, a

nie,

—

282

ostatnim

wypadku, skd

przymus po-

chodzi.

Niewtpliw jest rzecz, e do szlachty dotary hasa socyalistyZ pewnoci jednak skompromitowani po wikszej czci dow ostatniej chwili przed wybuchem powstania przyczyli si »

czne.

piero

do niego

stawieniami o rozmiarach tern

odmówienie akcesu.

e

dziej,

e

to tylko dlatego,

i

i

rozgazieniu komunizmu, uniemoliwiajc

W

koach narodowych umiano wzbudzi

W

fizycznym

wpaday

ofiary

niejedna, upatrzona szczególnie

ciosami,

utrudniajc

—

w

powtarzam

to

niós

zniszczy szlacht lub

ten

—

na-

uzy-

jest

chwili nawet pod przyprzepa. tej kategoryi osób na ofiar komunizmu, pada pod jego

skanie narodowej niezalenoci.

musem

moliwem

przyczenie si do ruchu

tylko przez

faszywemi przed-

steroryzowano

ich

ostatniej

W

w

Komunizm

sposób zbadanie sprawy. pierwsze

cign

wielkie

ni

na

u rzdu

podejrzenie

od-

Zdoa

zwycistwo.

tak,

on

e

spowodowana tem nieufno równaa si zniszczeniu. Zgadzam si na bezwzgldne ukaranie winnych z kadego stanu, ale dr o utrzymanie obecnego ustroju pastwowego, jeeli mój rzd ojcowski pozwoli na upadek

szlacht}',

chociaby

Nastpstwa takiego

tylko galicyjskiej.

ju pozosta komunizmu, eby na zawsze usunita zniszczona zostaa najwiksza zapora jego zgubnych, z istnieniem spoeczestwa sprzeczcigu lat 15 nych zasad, t. j. stan uprzywilejowany, posiadajcy. kroku rycho przekroczyyby granice prowincyi. Musi to

zadaniem

i

—

W

—

pracowalimy nad naszym posiemówi proklamacya komunistów zbawiennym. Chocia nie caych 15 lat starania te byy oywione, to jednak niezawodnie tak byo od duszego czasu dlatego

wem

i

tem trudniej

poj mog, e

to

ze strony

wadz

galicyjskich zanie-

chane zostao skuteczne przeciwdziaanie. Dla nich wszelkie ruchy nie

miay adnego

znaczenia, jeeli przytem szlachta nie

moga by

skom-

promitowana. Tousjours perdrix. »

Zawsze najbliej monarchy

posiadajca stan

i

robotniczy.

zastpowanie,

Poredniczenie

wic doniose

i

dników pastwa. Ten ostatni trzyma w karbach prawa i

i

niemniej

wane, we

którego zadaniem

jest

i

jego

potem

mieszczastwo,

pomidzy

stan

stay szlachta ziemi

chopski

wszystkimi

najpikniejsze zadanie, wielce

czy

wszystkie stany

nauka

wadzy

silny

i

wany je

pracowity

stanami

i

wszystkie inne

w cao.

Równe

sigajce znaczenie posiada

ksztacenie,

czy

to

ich

naleao do urz-

mia

stan

wewntrz

i

nauka

religii,

stan,

czy

—

—

283

duchowe lub fizyczne ksztacenie. aden z tych stanów nie stanowi sam w sobie spoeczestwa, tworz}' je dopiero cao, rozwijajca si dotd, dopóki

mio

nieziszczalne

czcze,

O

spoeczestwo.

harmonia wszystko jednocz. Daremnie usiuj

i

zasady,

tem

przekonani nawet najgorliwsi

To te

zapamitalsi zwolennicy komunizmu.

w

najpodatniejszy,

mym pora

Do

stanie

stanie niemieckiego

w

tej

mierze

doda

tego

w

mianowicie

najsilniejszym

fiz}'cznie

zniewoleni byli

swoim nieszczsnym zasadom drog

Galicyi

grunt

komunizmu, przenikn cae

zasady

jak

musz by

chopskim

e

gdzie

W

robotniczym.

i

naj-

torowa widzieli

najsabszym, chocia

moralnie

tym

sa-

gdzie owiata jako wielka za-

pochodzenia,

postpia,

dalej

naley,

tam,

i

usiowanie

takie

byoby

daremne.

na nieszczliwe spoeczestwo polskie a-

ni na inne ludy sowiaskie, wpywa mona propagand przez wychodców, którzy z ona tego spoeczestwa zwrócili si do ojczyzny wszelkich ruchów demagogicznych, gdzie aden rodek, zape-

twiej,

wniajcy im egzystency,

Wpywanie wielkie

zdrony.

nie jest

przez

ogó

stanowi

zawsze

zadanie

Jako czowiek praktycznego zawodu,

trudne do wykonania.

i

na

jednostki

byy

któremu podobne sprawy zawsze

obce, nie jestem

w

stanie

wy-

rodków, jakimi komunizm w cigu 15 lat dokona swojego posiewu doprowadzi do tak zgubnych rezultatów, jakie w Poznaskiem w Galicyi dojrzay. Od chwili jednak, gdy zwizek pastwowy wydaje mi si widocznie zagroonym, a wskutek tego obudzio si we mnie pragnienie przyczynienia si

ledzi

napewne wskaza dróg

i

i

i

i

ocz}'ma

bahy

i

fakt,

;jOd

dwóch ich

który

zupenie

przedtem,

nie

zwizku, stan mi przed

tego

troszczc

mniej wicej,

lat

spostrzegem

szczególnie

Co

wicej,

uwaaem

za

i

jednak

si

uwaa

w

ostatnich

zaufaniu

mo-

za nieograni-

zmienio si od tego czasu dawne chtne posupoddanych. Takie same do-

gotowo do usug u moich wiadczenie, w wyszym nawet stopniu, Od kilku lat zaczy pomidzy chopami

szestwo

nic,

wpadajc w oko zmian w

poddanych, które dotd przyzwyczaiem

czone.

si o

pominem.

czterech

latach

wzmocnienia

do

siami

wszelkiemi

wszyscy moi ssiedzi. obiega pogoski o darowaniu paszczyzny, a od roku byli oni nawet przekonani, e najwyszy dekret w tej sprawie ju zosta wydany, lecz dziedzice zoliwie ukry-

waj go laty

i

sucy

dlatego

mojego

nie

zrobili

Gdy przed trzema Dzwon kowskiego zagrozi

nastpio obwieszczenie.

przyjaciela

Leona

— e

jednemu poddanemu,

woa

e

na »

doniesie dziedzicowi o jego krnbrnoci, za-

poddany otwarcie:

ten

ju

wiosn

—

284

Niech dyabli

porw

Da Bóg,

dziedzica.

naszych dziedziców zaprzgniemy do puga!

Daleko wicej jeszcze wzroso

nymi a dziedzicem od

Gorliwo duchowiestwa w

wstrzemiliwoci.

wie posuwaa si czsto sycano z kazalnicy.

I

tak

pomidzy podda-

rozdwojenie

zaprowadzenia tak zwanych towarzystw

chv.Aili

tak daleko,

e

w unej, w

mierze niewtpli-

tej

nieufno ku

dziedzicowi pod-

cyrkule Jasielskim, ksidz pro-

boszcz Nowakowski zapewnia z kazalnicy,

e

odkd

panowie produ-

kuj okowit z chemiczn domieszk, zawierajc trujcy proszek, ludzie pijcy okowit s zatruwani. Proboszcz ten przeniesiony zosta póniej na jedn z najintratniejszych plebanii przemyskiej dyecezyi do miejscowoci, której nazwa wysza mi z pamici. To pewna, e w obecnym nieszczliwym ruchu jest kilku ksiy skompromitowanych. Zbadanie, do jakiego stronnictwa oni nale, jest rzecz wan, chocia zarazem trudn. Wpada to bardzo w oko (trzeba tylko okiem rzuci na map), e granice czynnego ruchu zbiegaj si, nawet dokai

surowych

dnie, z granicami

woci

tak

w

Galicyi, jak

najsurowszych towarzystw wstrzemili-

i

w

i

Poznaskiem.

w

Natomiast

Królestwie

Polskiem, gdzie na tworzenie takich towarzystw nie pozwolono, wcale nie

byo

takiego

ruchu,

w

znalaz poparcia

samo,

tak

jak

byo go

nie

duchowiestwie.

gr.-kat.

gdzie nie

tam,

Czy miaoby

by tylko

to

dzieem przypadku? Wobec bardzo trudnego, a ze wzgldu na nadzwyczajn czujno rzdów nawet bardzo niebezpiecznego wpywania poszczególnych emisaryuszy na

ogó

stanu chopskiego

i

robotniczego,

w

podobny sposób moga by prowadzona propaganda, do której najlepiej nadawali si ludzie ze stanu prywatnych oficyalistów, nauczycieli, z niszego duchowiestwa, nawet ze szlachty niezadowo-

tylko

lonej

i

w

ogóle malkontenci.

Krótko

mówic,

trzeba

osiadych na miejscu zwolenników, którzy zostawali nej stycznoci

mywanie

niszymi stanami.

tych zgubnych nauk

emisaiyuszy.

rujcego

z

ni rodzimego

szcze

w

mog

podpatrywanie

podtrzy-

jest

objtych powstaniem powiatach przez

propagatora.

si nadawa

cigej oywio-

zbytecznem

Niema tam zapewne gminy, któraby

komunistycznych, najlepiej

w

Obecnie

byo werbowa

w

nie

posiadaa

stosunków

danej

chwili,

dla celów wytknitych, zajmuje

tych stronach emisaryuszy, a

kie-

Jedynie forytowanic interesów

wiksza

ich

cz

stara

o

ile

one

moe jesi w od-

—

uzyska

legych okolicach wschodnich

ywiole

nie

swoje zasady,

gay, nadawano wszechnione

zakorzenione

i

take

dziej

odzyskania

aden

Polak, nie

ruskim

pozory

okolicznoci

wyma-

dotd

w

ile

niszych

wysze

mia

tak

narodowej,

bdne

wic

Gdzie

je

go

powyszy by

urok

umieli

siebie na-

urokiem, któremu nie

zdoa. Niema

pojcia o moliwoci bytu

jak Polacy, którzy rozwój taki bez

za niemoliwy.

komunici

stanach,

przycigajc

stany,

niepodlegoci

tego

interesów narodowych, rozpo-

biorcy rzeczy trzewo, oprze si

narodu, któryby

narodowoci,

i

o

którym,

wicej

mniej

wcign w gr

aj

w

co si im

to,

powiodo.

Widzc

:>

—

285

i

rozwoju

samodzielnoci uwaza saby, tam

w gr

wchodzia ewentualno wykluczenia z caego przedsiwzicia narodowego, które 20 milionów Polaków niechybnie za jednym zamachem w cz}m wprowadzi poprzysigo. Gdzie ten rodek by niedostatecznym, wystpowano wreszcie z otwartemi grobami, które wezwanym i

do udziau powzicie postanowienia utrudniao, albo nawet niemoli-

wem

czynio.

Wyjcia

z takiej

kolizyi szukali,

jak

si

zdaje,

w

ucie-

genera Chopicki inni. Ci, którym brako rodków lub sposobnoci do ucieczki, ulegali, aby ocali ycie. Wszystkie te wnioski czce

i

wysnuwam

z trzech

»Jednake

wód

i

powyej wspomniaem. co sam dowiadczyem, mog przytoczy doo których

proklamacyi,

z tego,

na moje wnioski.

> Podczas ostatniego 12-dniowego pobytu mojego w zamku Grybowskim przysza do mnie za zezwoleniem take w zamku mieszkajcego komisarza cyrkularnego Grohmanna pani Lubieniecka, matka czworga dzieci z dwóch maestw, wdowa po pensyonowanym nad-

poruczniku Lubienieckim,

w

moim najbliszym

w

ruch powstaczy, odebra sobie ycie

dani

pochwyci

licznych

chcieli.

kobiet,

Pani Lubieniecka

obecnie

ssiedzie, Idóry wmieszany chwili,

jest

gdy go jego pod-

najnieszczliwsza z tych

nieszczciem nawiedzonych.

m

Widziaem

j

odwiedza mi czasem, w ostatnich czasach czciej ni przedtem, do czego zmuszay go niepomylne stosunki finansowe. Winien mi by bowiem znaczniejsz kwot prosi o zwok w spaceniu dugu. Jego wygldanie byo tak zmienione, e nie mogem przypuci, iby powodem tego byy tylko jego niepomylne stosunki. czasie ponownych odwiedzin na moje naleganie wyjawi mi swoje pooenie. Jako wojskowy zawar po

pierwszy

raz

w moim

domu.

Jej

i

W

maestwo

bez pozwolenia, a sprawa

ta

wyjdzie na jaw,

gdy

krewni.

—

—

286

pozostaje w sporze, chc o tern donie, a Ofiarowaem mu chtnie moje porednictwo,

z którymi

moe ju

donieli.

ale

nawet

czekaem da-

remnie na wezwanie do uczynienia pierwszych kroków. »

Przyjem

nieszczcia.

stpi. Panie!

wa

p. Lubienieck z najy wszem wspóczuciem dla je] Po ludzku rzecz biorc, nie mogem nawet inaczej pozawoaa, padajc mi do nóg, od których jej oder-

—

mogem

—

Pan jeste pierwszym, który od chwili moich niezmiernych cierpie, nie odtrci mnie szorstko od siebie. Pan wynie

suchasz skarg moich »

tylko na to

moje stosunki

promitowany,

w

Odpowied

co si poza naszym

o

nie

wyjeda.

tern,

O

tej

domem

nieszczsnej

w

niczem

o

m by

wiedzie,

jako

Panie!

Móg

t.

nam zupenie

ma

mia

przeczu-

nie

bowiem Po

yw

domu

z

obiedzie

rozmow

e

owiadczy,

a nadto

chory,

i

obcy.

jego

m gono wty

jest

i

mi

—

»Od

gdy tej

wiam mojego wet

z pokoju,

Od

wiedziny.

wic

nie

móg

inaczej

chyba tej

samego

dwa

chwili

dalej

ani na

p.

zawoa

te ju

nie

i

o

naci-

przybysz, odtrca-

twoj

Lubienieck

godzin.

lub trzy razy,

nikt

stajc

ma

chodzi bdzie take

chwili — cigna

ma

—

nie

oficerem

p.

skiem zaniepokojonej ony. Milcz Pani

jc

on

Jeszcze

Odgadam, o co chodzi mogo, weszam do pokoju pomidzy obu, powtórzyam zapewnienie mojego z caym

i

ile

skom-

zbrodni.

dziao. Nigdy

przylegym pokoju mojego gociem. Syszaam, jak mój

owym

chce

niedoli.

porze przyby do naszego, cakiem

na uboczu stojcego domu, czowiek

usyszaam

jej

opiewaa:

tak

jej

m

czasie

cia

z

e

móg zbdzi, ale nie popeni adnej wit Boego Narodzenia mój dobry

zawini,

w

moje siy pozwol.

w

pomoc, o

si z listów przezemnie otrzymanych. mierze otrzyma ile monoci wyjanienie od

tej

Lubienieckiej.

p.

i

i

dowiedziaem

Chciaem jednak samej

wdowie

udzielisz rady opuszczonej

i

Przyrzekem chtnie nieszczliwej kobiecie rad

—

gow! nie pozosta-

Nie puszczaam go na-

gdy szed do Pana przyszed do mojego

w

od-

ma,

przyoy. Nie mogam go ostatni targ byda w Nowym

on do niczego czynnie si

powstrzyma od wyjazdu na Sczu. Stamtd przywióz nieszczsn krucic, któr sobie ycie odebra. Ta krucica paasz subowy stanowiy ca zbrojowni nie-

jednak

i

boszczyka.

»Trudn bya rada na okropne nieszczcie tej dobrej najlepszej sawy zaywajcej kobiety. Do uznania wanoci maestwa pozostawaa jedynie droga aski, któr ostatnie wypadki zamkny. i

Ma

— tylko

pomoc mogem

prob w

jej

jej

—

287

przynie w tem nieszczciu, obejmujc na may, zupenie wyniszczony majteczek

administracy

o 75 morgach

roli.

Daa

usun

mi do tego penomocnictwo, aby

si z miejsca swoich nieszcz.

Powiedziaem powyej, e tak wadze galicyjskie, jak szlachta si co do ostatnich strasznych wypadków ofiar podstpu, rozpoznania tych wypadków byy przez a take co do kierownictwa wprowadzone. komunizm w tak si niezawodnie stao z loto, jak mniemam, jaln czci szlachty, ju wykazaem. Dalszy dowód »

i

polska stay

i

e

bd

stanowi, jak tnia.

e

ska, i

mniemam, artyku

Autor artykuu

kwie-

w Galicyi wystpuje przeciw celom narodowym posiewem takim zajy si wadze austr}'ackie. Ja za,

e

okiem

komunizm,

austryackiem

ale nie

posiew wschodzi »Jeeli

w

i

i

z sercem austryackiem,

by

odgaduj, kto

ten

sam

e

rozrasta si.

nie

strac

mojej

siy

duchowej,

ogóle wszystkie siy moje, na usugi mojego

gdybym by

narszego,

widz

siewc. Obawiam si jednak,

trwoliwem przeczuciu na widok cikich stosunków

mojego pooenia

w

z 3

komunizm

mniema,

patrzc

wiedeskich

z gazet

jednej

ze swojego narodowo-lojalnego stanowi-

widzi

szczliwy,

tak

to

zo

drogiego

i doszyby

j, jak

domu mo-

mnie pewne roz-

kazy co do rady lub dziaania. »

Waszej Excellencyi suga cakiem powolny, a mojego serdecznie

ukochanego Cesarza Ferdynanda

wysokiego

Jego

i

domu poddany

najuleglejszy«.

Ferdynand Hosch.

Wiede, 6

kwietnia 1846

r.

II.

Powyszy memorya Hoscha ministra

stanu

wskazania nia

Franciszka

Kolowrata,

e

zwróci na

wezwa

monaby odnowi

w i

uwag

siebie

on

»rodków przywrócenia porzdku, wznowienia

dawnych stosunków

rymi

hr.

tak dalece

i

autora

pastwie oraz do wskazania rodków,

wzmocni zamcony

do

wzmocniektó-

stosunek wzajemnego

pomidzy szlacht a dworem rzdem*. Tak sam Hosch sformuowa temat zadany sobie przez ministra hr. Kolowrata omózaufania

i

i

— w

wiony

—

288

drugim memoryale z maja

1

846

Pod tytuem tego memo-

r.

ryau doda autor jego nastpujce uwagi: »Opinia wyznaczono

pisanie

mi

miay

draliwy przedmiot uwaana jedynie za

Na czem

zaszkodzi'.

myle

samego

z

szkoda

ta

tekstu

ci

czymy,

ju

to

e

na jego

rozkaz

dowodem

w

znacznie póniej,

Ludwika,

cyksicia i

na

najlepszym

na

jesieni

audyencyi

tej

napisa

w

trzeci,

si nawet do-

ona t}'czy si chyba prakty-

cznego skutku przedstawionych wniosków. zaufania,

musiaa mi

i

mona

na-

której

wzgldu na

ze

fragment

polegaa, nie

Moga

opinii.

na

ta,

moe by

24 godzin,

tylko

jednak Hosch nie

stra-

potem zoba-

jak

mia audyency

1846,

r.

e,

fakt,

u ar-

godziny z nim rozmawia

trzy

moe

treci swojej

naj draliwszy,

bo krwawe premie Breinla omawiajcy, memorya o wypadkach z 1846

tego

r.

Tak samo

mym

dynastycznego.

ni

pisze

memorya

jak pierwszy

gorc

wstpie

—

»

i

austryackiego

Zanim rozkazowi Waszej

Hosch do

Excellencyi

ministra hr. Kolowrata

—

najpierw jako Austryak, a potem dopiero

W

nada, leao miecz

w

rku

bera na

i

ley

dobro

jej

powinny spoczywa tego, którego szcztki...

^)

w rku

On godnym

nieszczliwych stosunków na

dla

wobec

przedtem

lub

tymczasem grozi rozbicie

si

gówn

prz)'-

z

Jego

mnie obowizkiem

kademu wiernemu

raczye mnie wysucha

poczonej

dla

utrzymania

ojcowskiej, ujmujcej dobroci, z

czeme mógbym oprze moje Exc.,

staje

przyszego

które to niebezpieczestwo grozi

w

jej

i

Otwarto

Waszej

Bóg

ludów. Bero

w monarchii, a przedewszystkiem przyczyn w Galicyi. Racz Excellencyo nie uwaa

wobec niebezpieczestwa

ju

A

o Pola-

monarchy,

ojcowskiego

uzna.

stwa dodaje mi odwagi.

stwa,

jej

i

jaki

pooenie obecne stosunki Austryi za zuchwaarogancy. Niewymowna lkliwo o bog egzystency pa-

mojego pogldu lub

dobro rónorodnych

i

uczy-

sobie prze-

o Austryi

takim stanie,

Rozbicie praw monarszych stanowi

czyn obecnych stosunków

o

w

ustroju monarchii

sa-

poczucia

i

zado

pozwol

-

kach.

utrzymaniu

take zawiera na

drugi

afirmacy patryot^^zmu

mówi

i

lu-

i

nadzieje,

mojej

pa-

jak Wasza Excellencya

pozna moje jeeli

wysokiemi

rodziny,

obywatelowi

nie

na

uczucia.

dobrej

zdolnociami

i

Na woli

wadz

to moe miaa aliizya do ówczesnych stosunków rzdowych ') Jest Wiednin, wystawionych na rozstrój z powodu choroby cesarza Ferdynanda.

(Przypisek autora).

.

— przedewszystkiem

a

brej,

na

sarskiego

Waszej

sercu

sprawiedliwej sprawy,

—

289

Excellencyi, wylanem dla domojego ukochanego domu ce-

dla blasku

'

Po takiem solennem zapewnieniu czystoci motywów patryotycznych, Hosch formuuje w nastpujcy sposób swoje wnioski pod wzgldem przywrócenia trwaego porzdku w Galicyi trwaego zje>

i

dnania tego kraju dla Austryi«.

Naley przyczyny obecnego ruchu zbada bez adnego

»1)

ku któremukolwiek

uprze-

wszelk starannoci dla wykrycia prawdy. Zbadane przyczyny naley usun wyda takie zarzdzenia, aby si w przyszoci nie powtórzyy. »2) Tak zbadaniem jak uchylaniem podobnych przyczyn, zaj si moe tylko komisya, posiadajca bezwzgldne zaufanie tak rzdu,

dzenia

stanowi

a z

i

i

jak

i

ludnoci a przedewszystkiem

anych, zupenie przychylnych

nieposzlakowanych,

reprezentantów

mieszczastwa.

Trzy a najwyej

wystarczyyby

w

jak

czasie

Tarnów,

najkrótszym.

Lwów

ona powinna równic powa-

nadzwyczajne komisye kra-

cztery

Siedzibami

prawu

i

posiadajcej szlachty

do pomylnego komisyi

Stanisawów, ewentualnie

i

i

rzdowi, porzdkowi

narodowej, ziemi

jowe tego rodzaju

i

Skada si

szlachty.

powaanych urzdników pastwowych

z powszechnie

zaatwienia zadania

by

miayby

miasta:

Tarnopol.

i

»3) Komisye te najlepiej mogyby zbada stosunki kraju jego odrbne potrzeby z uwzgldnieniem obecnej owiaty zwyczajów, wskaza zmiany sposób uregulowania stanu na przyszo. Najpilniejszem zadaniem byoby zapewnienie ustawom wy>4) i

i

i

powagi w duchu wedug woli ojcowskiego ustawodawcy oraz zapobieenie lekcewaeniu ustaw ich dowolnemu tumakonywania

i

i

i

czeniu. Kary za obejcie

interesowane

s

i

zazwyczaj

naruszenie ustaw

w

samych

i

przepisów

ustawach

przez strony

ustanowione

jako

i

niezawodnie na winnych spadajce zabezpieczaj poszanowanie prawa,

jednake

z drugiej sti-ony

sowanie ustaw przez

nowione >5)

ostatnimi

szo w wej

w

take

i

kary za dowolne tumaczenie

by

wadze powinny równie stanowczo

i

sto-

posta-

niezawodnie spada na winnych.

i

Stosunki

pomidzy organami rzdu

a dziedzicami

poddanymi

pomidzy

i

naley zbada, cile rozgraniczy na przysposób stay okreli. Szczególnem zadaniem komisyi krajoa

byoby uregulowanie

i

i

ustalenie

powinnoci inwentar^alnych czem ju zapobie-

sposób, stosunkom danej chwili odpowiadajcy, PISM« BR.

tOZIMSKIEGO

]9

—

—

290

onoby w przyszoci przewanej czci

W

skarg poddaczych.

ten

rzdu na prowincyi rodek, za dranicy wciskaj si pomidzy obie

sposób odjtoby take reprezentantom

pomoc strony,

w

którego

korzy

na

sposób

w

zorami urzdowej humanitarnoci a manitarny

i

wrócioby napowrót »6)

tak

I

dobrobyt

lub

n.

sposób niehu-

zostayby

pomoc

za

instytucye,

rzdu

uchylone

których da-

reprezentacy narodu,

austryackiej dynastyi, jak

urzdzenie majoratów

p.

i

wicej

do wasnej

i

fideikomisów oraz

dóbr pomniejszej szlachty zabezpieczy-

Drobna szlachta musiaaby szuka odpowiew zawodach naukowych, w subie woj-

rodzin.

utrzymania

dniego stanowi skowej

rzdzonymi

waciw

niepodzielnoci

przestrzeganie

w

zaufanie.

oby si szlacht galicyjsk, t ni dotd przywiza tak do

oby

a

Naleaoby zaprowadzi

posiadoci.

rzeczywistoci

przez takich reprezentantów

midzy rzdem

nieporozumienia i

Wywoane

nielegalny.

kosztem prawa trzecich, z po-

lub drugiej

jednej

pastwowej. Obecnie

szlachta

tej

kategoryi wskutek ci-

chopieje, nie zrzekajc gego dzielenia swojej posiadoci uboeje aspiracyi tytuu szlachecKva, w czem tkwi poswoich z si mimo to wód istnienia tak wielu malkontentów «. Na tem koczy si projekt Hoscha. Nie ustanowiono w Galiwic nie zainicyowano take cyi komisyi przeze proponowanych, akcyi przeze zaleconej. Mimo to jednak nie monaby powiedzie, e caa ta praca posza na marne, nie pozostawiwszy adnego ladu w dalszych dyspozycyach rzdowych. Niewtpliwie ten memorya i

i

i

Hoscha zwróci na sfery

rzdowe ju stanu

ministra

zaczto

w

w

chwili,

ju odgadywa

chwilowo

e

dlatego,

to

i

uwag

siebie

uchodzi

w

Galicy i, a Jakób Szela za

rosty tarnowskiego jeszcze BreinI

cego

br.

Sali,

w

pobudzi do

gdy

w

centralnych

mistyfikacy,

i

wskutek

BreinI

stumieniu

powstaczego.

ruchu

Moe

wtedy

spad by, jak póniej w powanem dziele Maur>'sekretarza gcnera-guberbyego radcy gubernialnegó i

poziom tchórzliwego

niesumiennego mistyfikatora, a Jakób Szela na poziom pro-

stego mordercy

takiej

której

nie

i

rabusia,

terów krwawych orgii

o

koach rzdowych

koach za zbawc austryackiego rzdu sierminego a bohaterskiego alianta sta-

natora Galicyi, arcyksicia Ferdynanda d'Este, na blagiera

wiedeskie

refleksyi

zosta na wyrane wezwanie

napisany

straszn tych

i

by

ale

w kadym

ju zamiony.

eksterminacyjnej represyi, jaka

w

razie

blask

obu tych boha-

byo ju mowy

To te

nic

duchu

relacyi

i

wniosków

—

—

291

powinnaby bya w Galicyi sta si przewodni myl rzdowego, a natomiast wysano do nieszczliwego

Breinlowskich,

dalszego systemu kraju Rudolfa ciszka,

w

Stadiona,

hr,

mocnictwem,

w

ale nie

nizacyjnym. Rudolf

brata póniejszego

nadzwyczajnego

charakterze

ciszek,

pomimo dobrych

uwaa

musia

dnake, rzonym

e

—

to

Rudolf

e

potem

jej

ju rozwika

nie

w

gordyjskiego

powikanie

byo

jedynie

skutkiem niedostatecznego

Stadion

—w

z swojej

móg

r.

Faktem

a do-

1848

jest je-

Wiedniu wcale niezamiebynajmniej

ale

nadzwy-

nie

e

Faktem

jest

Galicyi

szuka sposo-

swojem do

przybyciem

za

nage

i

wichrowatym

nadwornego.

komisarza

misyi,

brat jego Fran-

poznania stosunków krajowych

upenomocnionego,

uzdolnionego hr.

tak,

za wybawienie z kopotliwej sytuacyi.

przez nadzwyczajnie czajnie

intencyi

wza

wywiza si

fatalnie

powikawszy spraw paszczynian rywcze rozcicie tego

rozlegem peno-

z

kierunku represyjnym, lecz informacyjno-orgaStadion

hr.

namiestnika hr. Fran-

komisarza

dalej,

bnoci do zetknicia si z wybitniejszemi osobistociami z grona szlaprzyjmowa od nich memoryay. ten sposób postpowa z pewnoci nie z wasnej inicyatywy na wasne ryzyko, lecz stosownie do wskazówek, otrzymanych w Wiedniu w chwili wyjazdu. takie wskazówki byy wydane, na to zoyy si niezawodnie róne informacye przyczyny, ale zbyt miaem nie bdzie przypuszczenie, e w tej mierze take oba memoryay Hoscha odegray pewn rol, wpyny w pewnej mierze na decyzye wiedeskich sfer rzdochty

W

i

i

e

i

wych.

W

formacye

jakim

stopniu

wpyw

zaway,

ten

w

znaleby mona chyba

o tem autentyczn

byego

archiwum

in-

ministerstwa

stanu.

Po wrczeniu drugiego memoryau ministrowi stanu hr. KoloWgry, aby zabra z sob rodzin, która przebywaa tam bez przerwy od chwili ucieczki z Galicyi wród katastrofy lutowej. Do Wiednia wróci Hosch w jesieni r. 1846 napisa tam w padzierniku trzeci memorya, który w pozostawionym wratowi Hosch wyjecha na

i

odpisie tak jest

zatytuowany:

Dodatek do przedstawienia o stosun-

z zebranymi

dowodami, napisany wskutek przeszo

kach galicyjskich

trzygodzinnej audyencyi prywatnej niejszego Arcyksicia

arcyksicia,

któremu

o arcyksicia

nanda bra

i

zoony

memorya

Ludwika,

wielki,

który

u jego

c.

k.

na Jego rce«. swój

wrczy.

Wysokoci Hosch

e

nie

Najdostoj-

wymienia

jednak chodzi

tutaj

za czasów chorowitego cesarza Ferdy-

poniekd decydujcy udzia

w

rzdach,

o

ile

19*

nie

— równoway go potny wpyw z

lamego

e

faktu,

dodatkiem

rego

owo

kanclerza

Metternicha,

to

wypywa

(pierwszy memorya), do któ-

przedstawienie

memorya, wrczone zostao arcyksiciu

trzeci

jest

—

292

Ludwikowi.

Genez tekcie. »Przy

tego trzeciego memoryau wyjania sam Hosch sposobnoci audyencyi, udzielonej mi najaskawiej

w jego w kwie-

uzupeniaem moje przedstawienie o stosunkach wypacaniu premii za pomordowanych mówiem wegalicyjskich o dug mojego najgbszego przekonania, jako o fakcie, Wasza ces. król. Wysoko w Swoim usprawiedliwionym gniewie nazwa moje twierz urzdownie zlikwidowanej sumy kosztów dzenie nieprawdziwem (500 zr.) wysnuwa konsekwentnie niepodobiestwo wypacenia prerannych. Gniew Waszej ces. król. mii za tyle odstawionych trupów Wysokoci by zaprawd cakiem suszny godny czonka austryackiego domu cesarskiego. Ale niech gniew ten spadnie na winnego«. w jakim tonie Z tych sów mona sobie wyobrazi, o czem tniu b.

r.,

gdy

ustnie

i

i

i

i

i

bya mowa

na kwietniowej audyencyi u arcyksicia

Ludwika.

Hosch

stosunki wprost podziwu godn odwag z wielk, na owe czasy zdemaskowa starost tarnowskiego Breinla, obwiniajc go o wypacanie krwawych premii za pomordowanych przez chopstwo powstai

ców, oczywicie na

czyo

wasn rk,

Ferdynanda

arcyksicia

licyi,

bez wiedzy genera-gubernatora Ga-

si w Hoschu gbokie

nego zarzutu bynajmniej

e

nie

na

wkada

gorcy patryotyzm

jego

obowizku

cie

jawnie

i

napitnowa

spada na wystpne

w

ogóle na

bna ale

jednostki

genera-gubernatora

na

dno w

niami,

rzd

e

zapomina o

lwowski z

r.

w cisem

1846,

Ferdynanda

sowa

cienia ani d'Este,

ani

br. Sali,

niemal

si

staje

historyi

tern,

rzucaa najmniejszego

arcyksicia

powyej powoanego dziea Maurycego

czyta midzy wierszami nie

nie

owszem kae otwar-

Podo-

dostrzegaln

do

,

lecz

aby caa odpowiedzialno

tak,

znaczeniu.

zamgleniu,

inne materyay

i

Galicyi

austryacki

przebija z

takiem

sprawki

te

austryacki

lub upikszania

zamilczania

ohydnych sprawek samowoli biurokratycznej,

cywiln

o susznoci podniesio-

przekonanie

przewiadczenie,

i

t niezwyk odwag

Z

d'Este.

e wic

i

r.

bd

nego koleeiistwa urzdowego,

zaciemnieniu tylko

1846,

wiele

autor

tego

dla

i

z takiemi

odgadywa,

e

co

bd

tak

i

ju

powiemy,

a wreszcie ani na

jako radca gubernialny

musia

który zna

czytelnika,

przytem umie,

zastrzee-

chwil

prezydyalista

krpowany wzgldami dawnaoy niezwyk miar

sobie

— w

wstrzemiliwoci premii

wyjawieniu

Breinlowskich

negacyi

naduy

Co do

biurokratycznych.

Sala stoi na stanowisku bezwarunkowej

jednak

wieci wspóczesne jako oszczerstwo, kiedy tymcza-

traktuje

i

—

293

sem Hosch wieci te przedstawia jako oparte, jeeli nie na absolutnych dowodach, to przynajmniej na bardzo cikich poszlakach, których nie waha si przedstawi arcyksiciu Ludwikowi w trzecim swoim memoryale. Stanowiby zatem memorya ten materya niezmierwagi dla

nej

historyi

w

1846, gdyby odpis przechowany

r.

by cakowit kopi

Ossoliskich

oryginau.

Do

odpisu

Zakadzie

jednak

nie

doczone kopie zaczników w tekcie powoanych, a poniewa wanie w tych zacznikach mieszcz si poszlaki czy dowody podniesionego oskarenia, wic warto materyau zmniejsza si wskutek tego znacznie. Co gorsza, sam tekst memoryau w braku zaczników staje si w gównej czci niejasny, poniekd nawet niezrozostay

zumiay, wskutek czego zrzec si musimy przytoczenia go

wnem

brzmieniu,

nawet urywkowa

uczynilimy

to

jak

skrócona

i

reprodukcya

w

doso-

memoryaem. Ale

pierwszym

z

zachowa

jeszcze

wanego materyau. Take ten padziernikowy memorya Hoscha

zawsze

charakter

zaczyna si jak

i

oba poprzednie od

uroczj^stej

—

nem przewiadczeniem ludzkoci

w

prawu,

i

moj

Galicyi,

Wgrzech

i

teraz

sposób,

pisze

opuciem

z

gorcego

— e su

Hosch

kocem

patr}'otyzmu.

marca 1846

»Z

sil-

Bogu, pastwu,

moj posiado

r.

hab

mierci na pospieszyem do Wiednia, aby mojemu najwyszemu rzrodzin,

dowi przedstawi i

afirmacyi

stosunki

przed

nieszczliwej

w

widz, bez uprzedzenia,

jeszcze jaki

chronic si

przystoi

kademu

obywatelowi

Galicyi, taki

i

wiernie oddanemu.

je

swobodny

widziaem i

otwarty

pastwa, ojczyzn swoj

namitnie kochajcemu, najwyszej swojej dynastyi

cicem przywizaniem

jak

i

Byem

prawdziwie

z

tak

dzie-

szczliwy,

e

troskliwo o dobr spraw, o utrzymanie powagi prawa, historycznego honoru mojej ojczyzny niezamionego blasku mojego wysokiego domu cesarskiego kazay mi zobowiza si najunieniej wobec Waszej Ces. Wysokoci do dodatkowego dostarczenia dowodów, które mogyby moje poprzednie moje przedstawienie uzupeni uzasadni. Nietylko moje sowo lecz zostaem wysuchany. Moja dobra wola

i

i

i

i

ycie jest

bybym

chtnie gotów

to niedostatecznem

uchodzi

musz

da w

porkc, gdybym nie widzia,

wobec urzdowych

za nieomylne.

Wierz

relacyi,

jedynie

w

e

uchodz lub nieomylno Boga, które

— uwierz

a nigdy nie

cyrkularnego

w

nieomylno

dragona

lub

wiksz sobie do tego zwtpi take o Austryi

—

294

komisarza

galicyjskiego starosty,

cyrkularnego,

chociaby oni

nawet

naj-

samo nie Zamcenie mojego szczcia mojego majtku wskutek wypadków przez owe czynniki spowodowanych nie podkopie mojego zaufania. Drogi Opatrznoci s cudowne, niezbadane. Co uwaaem za rzecz lec daleko poza sfer moliwoci ^), stao si w czasie moich usilnych zabiegów faktem. Jak o Bogu, tak

rocili pretensy.

i

sprawiedliwoci.

jej

i

A

jednak

musz sowa

dotrzyma.

s

yteczn usug, wystawione

Polaków

w

Tarnowie

pastwowego

kiego urzdnika ojca z

lat

szkolnych

szczere,

usilne stara-

na podejrz}'wanie. Nazywaj

wiekiem egzaltowanym, agentem

ego

moje

Jest to

poniosem, aby pastwu odda po-

które chtnie

Wielkie ofiary,

nie.

waryatem!

i

-),

mi

czo-

Przez wyso-

prz>'jaciela

mojego zmar-

modziecz>'ch, o którego szacunek zawsze

i

si ubiegaem, zostaem przy ostatniem spotkaniu przyz gównych wrogów Austryi. Na moje szczcie nie zostaem ju póniej w ten sam sposób poegnany ^). Oby tylko sei

skutecznie

jt}' jako jeden

tna

cz

ludnoci

na takich jak

kim ich

razie

wypadków Jako

smo sty

w

nigdy

najwitszych

takich

akt

(z

interesach, a i

nie

drugie

wyrastaa

jej

w

ta-

eby si widziaa zdradzon w swoobywatele

nie przebywaliby nigdy

ogldaliby takich aktów jak ponisze«. tego

rodzaju przytacza

generaa brygady Collina

Bochni) z 24 lutego 1846.

spozycy paraliujc wkroczenie siy Collina

w

pokolenia

Pewnie Austrya nie znalazaby si

tem pooeniu,

pierwszy

prezydyalne

Bernda

Austryi z jednego

waryatów!

ja

ofiarowanej, a tem

1.

e

i

docza Hosch

pi-

162 z dopiskiem staroten dopisek

zbrojnej,

samem dyspozycy,

moe która

zawiera dy-

przez generaa

porednio przy-

czynia si do rozpasania zbrodniczych band chopskich, o tem wno-

si

mona

z

nastpujcego komentarza Hoscha do tego

24 lutego chyba tylko lepa

wi

namitno moga w

aktu:

»Dnia

Bochni uniemoli-

poznanie prawdziwego stanu rzeczy. Dla komendy batalionu

w S-

•) Dopisek wasnorczny Hoscha: »Starosta Breinl otrzyma ju order Leopolda wbrew przyrzeczeniu Jego c. k. Wysokoci*. *) Dopisek Hoscia: »Pre7.ydent sdowy Hoin*. •) Dopisek Hoscha: -On sam wyda mi z aktów sprawy zamordowanego Bogusza (z registratury) orygina ro/kazu Breinla do Szeli, który znajduje si w rlCo do premii

przytaczamy

w

braku

—

nych jeców, rannych

—

zabitych nie stanowi jeszcze wcale

i

zupenego

dowodu drugi ustp doczonej deklaracyi prof. Serwatowskiego. Jednake rozmowa z kancelist cyrkularnym Zgórskim wyraona przytem obawa znajduje ilustracy w sposobie odprawiania chopów, któnietknitego odstarzy dzierawc z Biaej pod Tarnowem pojmali wili. Tutaj zupenie obalone jest przedstawione mojemu najwyszemu rzdowi usprawiedliwienie, jakoby wypacano tylko naleno za podwody stracony zarobek. Dzierawca ten Franciszek Szlagórski gotów jest przed sdem pod przysig powtórzy, co mnie powiedzia, e mianowicie w jego obecnoci innym chopom pacono gotówk po i

i

i

5 zr. tylko

m.

po

k.,

podczas

gdy chopi

20 krajcarów.

,

Szlagórski

którzy

jako

go przywieli, notorycznie

otrzymali

niewmieszany

— w

spraw zosta

wolno

zaraz na

—

296

wypuszczony.

Jestto

czowiek

w

po-

posdzony e wanym wieku z drugim ustpie swojej deklaracyi powiadcza proby nie moe. fesor Serwatowski pod przysig, e widzia na wasne oczy, jak darowano chopom konie dworskie, którymi oni zabitych przywieli. Dzierawca z Woli grdzkiej, Wincenty Nowina Smagowski, ratujc si ucieczk 1 9 lutego, kaza konie swoje wyprawi do Partynia. Tymi tak opini,

i

krzywoprzysistwo

o

W

komi chopi

(starosta

pom, którzy

je

tyniu protokó,

w

tarnowski)

prof.

cudze konie cho-

te

W

Smagowski wniós

Tre

Pana.

darowa

Breinl

tej sprawie spisano w Parznowu ydowi sprzedali. który zosta wysany mandataryuszowi Polkowskiemu

Tarnowie, a przez

Najj.

odstpiony magistratowi

niego

w

sprawie

tej

skarg, która stwierdza

dobitnie

skargi

byem

Serwatowskiego. Jeeli sam nie

powód ley

janie premie pacono, to

moe ju

jeszcze

dowodami sam

nia za takimi

bya

razie bez

pozostanie

i

»

Wasza

Ces.

tylko

w

jedynie

mogem

tarnowskiemu.

dosza do

zaprzysione zeznanie

w

Waszej Cesarskiej Wysokoci niezbitego dowodu na

wystawi, na

Pan radca

przywieli zabitych z Partynia do Tarnowa.

gubernialny

stanie fakt,

tem,

e

dostarczy

e

za zabi-

przez ledze-

si na niebezpieczestwo

korzyci dla mojego najwyszego rzdu, która

najwyszym celem moich usiowa. Wysoko powtpiewa take o prawdziwoci

przed-

pogoski o wyznaczeniu premii 1.000 zr. Kotarskiego, Sprawdzenie tej pogoski usunoby

stawionej przezemnie ustnie

na

gow

moe w

Karola

czci, jeeli

znacznej

Kotarskiemu

zarzut,

nie

cakowicie, podniesiony przeciw

by

on stan

jakoby

na czele ruchu lub popie-

ra go zamierza. Ze sprawdzenia tej pogoski daoby si moe wysnu ten wniosek, e wobec nieszczliwego rezultatu nierozwanie wyznaczonej skiego

premii

wiksz

w

uzasadniajce, anieli na i

wypróbowan, dobr

no

przy dochodzeniu winy Kotar-

konsekwencyi

uwag

zwracano

te, i

które

lojaln

t premi wykaza mogyby od dawna uznan na okolicznoci, pozornie

opini

Kotarskiego, którego dziaal-

a

do ostatniej chwili zawsze przechylay si na niojem badaniu a przeciw wszelkim knowaniom. prawdziwoci powyszej pogoski dotarem do Macieja Schiffera, kolei

enuncyacye

W

stron Austryi

ktanta loteryjnego

i

waciciela

domu w

niós o tem jako o rzeczy najwieszej towskcj

Górze.

przedoy w

Pan hrabia

oryginale lub

w

gotów

Tarnowie, który listownie dohr.

jest

Moszczeriskiemu list

ten,

jeeli

go

w

Zbyli-

znajdzie,

kadej chwili powtórzy szczegóy o

fakcie,

— — nowa

obecnoci adwokata

powoanego powyej

i

róda

do

w

wobec mnie,

jak to

opowiada o

który

Mossakowskiemu,

cisej

móg

e

Schiffer

nawet

a

Piotrowskiego z Tar-

osawionego yda tarnowskiego tarnowskiemu

tern

mieszczaninowi

doczona a pod przysig zoona pamita naley o tym wanym szcze-

jak to stwierdza

deklaracya ostatniego. Przytem góle,

dr.

Macieja Schiffera owiadczy. Docierajc

pogoski, wskazuj na

tej

Luxemberga,

—

297

Luxemberg yli

i

tak premi wyznaczy, jeeli przypomnie

Schiffer nie chce sobie

w

Breinlem

starost

z

A

stycznoci.

przyjaznej

tylko

Breinl

ogóle premia

listu

w

cigej,

jako

starosta

bya wyznaczona.

w

pisanego do hrabiego

Zby-

yd

Luxemberg wypiera si rozpowszechniania powyszej pogoski, chocia mu przedstawiaem, e mog mu wykaza litowskiej Górze, a

kamstwo zaprzysion

powanego mieszczanina. Gdyby bya poparta gotowoci do za-

deklaracya

nawet deklaracya Mossakowskiego nie

w

tej

uwaabym j

wiarygodn. Zawarte bowiem samochwalcze poufne zwierzenie Luxemberga, on

przysienia, to jeszcze

za

e

deklaracyi

»wie wszystko«, doskonale charakteryzuje tego yda. Ruchliwe krztanie

si Luxemberga podczas

ge

stykanie

si jego

notorycznem

niu, zanadto jest

by dowód

na

katastrofy

Zreszt

to.

w

ze starost,

w

w

budynku cyrkularnym

urzdzie lub

wiadomo

ci-

i

jego pomieszka-

aby jeszcze potrzebny

miecie,

rzdzeniach, czem si sam chwali,

w

mia

Luxemberga o cyrkularnych

bya

w

za-

tych nieszczsnych dniach

bynajmniej uchodzi nie podziwienia godna zwyczajn ydowsk przechwak «. O tym Luxembergu podaje Mosch jeszcze jeden szczegó, którym susznie jest zgorszony. Luxemberg zna doskonale kas Breinla, bo w rozmowie z Moschem prostowa cyfr wydatków, poniesionych przez starost na podwody, któremi w dniach katastrofy chopi zwozili do Tarnowa zabitych rannych powstaców. »Skd ta pewno? pyta Mosch. Czy sprostowanie to jest suszne? Rzuca ono wiele lutego

moe

rzeczywicie

i

za

i

—

wiata na

W

stosunki

i

zasuguje na zbadanie*.

cigu memoryau

dalszym

Mosch,

powoujc si

na

to,

co

w pierwszem przedstawieniu swojem, zarzuca jej, e tak, jak bya w dniach katastrofy, pozostaa póniej, gdy do ju upyno czasu, aby odzyo

nieudolnoci

zoliwoci

i

biurokracyi

powiedzia

i

ska spokój Na dowód tego twierdzenia przyczy zastanowienie. do memoryau wasnorczne pismo starosty Breinla z 20 marca 1846 i

do

»kierownika

powiatu


'padkowi zawdziczamy po-

wród stosu star>Th pazmarym niedawno wyszym urzdniku admi-

ciekawego

subowy

dawnego gubemium

na stanowisku konceptowego

galicyjskiego

przypad

w

czasy ra-

*).

Akt ten

z

podpisem niewyranym, z drobnemi poprawkami tem

») Ob. Preussische Jahrbucher, tom 112 z r. 1903, str. 248-287.— Por. dodatek do rozdz. IX. *) Papiery te pozostay po . p. Aleksandrze Zborowskim, radcy Namiestnictwa, zmarym 30 wrzenia 1905 r. na emeryturze w Krakowie. Niemiecki orygina aktu, o któr>'m tutaj mowa, oddany zosta przez rodzin do zbiorów rkopimiennych Zakadu Ossoliskici Nr. 4643. (Przypisek autora).

—

—

302

samem pismem co podpis zrobionemi, wyglda jak czystopis, pod kaligraficznym doskonay, ale wskutek owych poprawek ju zepsuty. By moe, e jest to jeden z odpisów, które autor memoryau, wysyajc orygina pod waciwym adresem, sporzdzi kaza to jedla siebie, aby je potem znajomym lub kolegom rozda. bez znaczenia wybitnych wobec w caej formie w trednak kwestye wobec merytorycznej wagi dokumentu histoci cech autentycznoci rycznego, jako powanej enuncyacyi biurokraty wspóczesnego, Niemca stosunz rodu, wic sdziego bezstronnego w opisaniu wypadków ca dusz swojemu rzdowi ków, jako gosu urzdnika lojalnego

wzgldem

S i

i

i

i

oddanego,

dów

wic

biurokracyi,

ni do agodzenia winy spiskowców,

ruchów przy pomocy siy

zbrojnej,

ków

ich

akcyi, oraz

tej

sposobu

sobie ku

Nie

kocowi rozdziau

wyczamy

chocia

zdania,

w

ani nie

klasycznego znawcy rod-

w dosownym

przekadzie, zastrzega-

uwagi, które si

nam potrzebnemi wyprzekadzie adnego

zmieniamy

w

t>mi

niektórych ustpach, zwaszcza tam, gdzie

o duchowiestwie lub o

w

wic

uycia.

poniej

Akt ten podajemy

daj.

wreszcie jako

chwilowego uczestnika akcyi rzdowej okoo umierzenia roz-

relacyi

jc

b-

do zamilczenia lub maskowania

skonniejszego

ydach

galicyjskich z owej

si uwagi zdania chtnie opucilibymy je tutaj, gdyby ogóle, znajduj

skrajne,

i

nie

doby

mowa

jest

o

i

ydach

nawet tak draliwe,

wzgld na wag, jak

e

przy-

pisujemy temu aktowi.

Wstrzymamy si take od podnoszenia uderzajcych

gólnych,

lub podkrelania poszcze-

zda powyszego memoryau Niemca-biurokraty, bo w powstaaby std parafraza, a gdybymy j nadto uzupeni i

w

pogldów

czy to trafnoci czy oryginalnoci

takim razie chcieli

po-

uwagami prostujcemi uzupeniajcemi wypadoby przeama ramy tej pracy wynakreli niejako to historycznego obrazu r. 1846. Ogranitknite czamy si tedy tylko do zaznaczenia tego, co w pimie tern wydaje co mu nadaje wyjtkow warsi nam szczególnie uwagi godnem trzebnemi

ustpach

niektórych

i

zastrzeeniami

i

,

i

i

to

dla

przyszego historyka

Otó

najpierw ten

r.

1846.

w caem

dany rzdowi ówczesnemu

i

pimie swojem

tak lojalny, tak

o jego reputacy na zewntrz tak

Niemiec-biurokrata wypowiada nie

w

formie przypuszczenia, lecz

sób stanowczy zdanie, dotd wprawdzie z polskiej strony chwiancm przekonaniem powtarzane, ale przez niemieckich i

od-

dbay

w

spo-

z nieza-

w

ogóle

303

nam

niechtnych

zazwyczaj

pisarzy

naginanie

tendencyjne

jako

e w roku

nawet przekrcanie faktów przedstawiane, mianowicie zdanie,

w

1846 wadze centralne

dowemi

relacyami z Galicyi o

sunkach

spoecznych.

bd

w

Wiedniu byy

lub

wprowadzone urzstanie, zwaszcza o sto-

ówczesnym jej Za spraw tych bdnych informacyi uwaano w pierwszej chwili wybuch dzikich instynktów nastrojonego przeciw szlachcie chopstwa za samorzutny objaw wzburzonego uczucia patryotycznego wobec rzdu ai-.stryackiego, a mordy najohydniejsze zbrodnie, popeniane w rozbestwieniu z dzikiej zoliwoci prostej i

i

chciwoci upu, za czynne wyraenie przy^vizania ludu

w

przywizania, którego

do rzdu,

rozwin

rzeczywistoci nie byo, które wcale

nie mogo. Takiem urojeniem zaguszano wasne skrupuy maskowano ohydne zdrodnie wobec wadz centralnych, przedstawiajc

si

i

w

przytem

przesadnem

generalizowaniu

faktów lub nawet

zmylony wrzekomo niesychany

wprost

ucisk

w

sposób

paszczyniany cho-

W

pów ze strony szlachty. memoryale podniesiono, e w Sanockiem wanie dwory, znane powszechnie z ludzkiego postpowania z poddanymi, pady w czasie rabacyi ofiar ich rozbestwionego tumu. Co Niemiec-biurokrata mówi pod tym wzgldem o stosunkach cyrkuu sanockiego, tych.

A

si take do innych

to stosuje

zaznacza

przytem

urzdnicy cyrkularni

doda

tu

spiskowem

—

naley

w

niestety

w

z innej strony jeszcze

i

któr

w

e

pa-

sprawach

zawici spoecznej,

jak

bdne

—

za-

zalepieniu

informowanie Wiednia o stosun-

kach galicyjskich, zarzuca Niemiec-biurokrata

e w

rabacy obj-

niepojty sposób podsycano.

Równie stanowczo, skowym,

w

postpowaniem

stronniczem

szczynianych utrzymywali chopa raz

stron kraju

Niemiec-biurokrata bez zastrzee,

ten

chwili

ao. Gdy wybuch

krytycznej

nie

podnieconych

wadzom

speniy

tego,

cywilnym

i

woj-

co do nich nale-

dzikich instynktów chopskich przy-

wojskowe bra formy rozmiary nieprzewidywane, wadze cywilne nie umiay stumi popady w przeraenie, straciy wprost zbrodniczych wybryków rodkami, którymi rozporzdzay, a które umiejtnie uyte mogy byy zupenie wystarczy. Autor memoryau w podi

i

gow

ostatniego

niesieniu

pach. JMia

za, jak

zarzutu

i

przemawia mielej, ni

w

innych

ust-

do tego wszelkie prawo, bo sam przykadem swoim okaasystency zbrojn, kilku onierzami, mona byo wtedy

ma

zapobiedz

wielkiemu

nieszczciu.

pod tym ostatnim take wzgldem

Tak samo

w

jak

w

Sanockiem,

byo

zachodnich cyrkuach, objtych

— rabacy.

—

304

Ta jednak zachodzi rónica, e z Sanockiego posiadamy od prawego a klasycznego wiadka, kiedy tymczasem

szczer relacy

starosta tarnowski

dla

Breinl tak

w

Ferdynanda,

arcyksicia

pierwszych relacyach swoich, pisanych

jak

w

i

pamitniku,

przed

wstydliwie

wspóczesnym wiatem ukrywanym dopiero w pó wieku póniej przesad stara si zamaskowa niedoogoszonym, kamstwami wojskowych, aby tern lestwo nieporadno organów cywilnych jDiej zasoni wasn przewrotno wiar. O wypadkach galicyjskich z r. 1846 mamy dwa niemieckie, wrzekomo historyczne dziea, napisane przez dwóch wybitnych przedstawicieli ówczesnej niemieckiej biurokracyi we Lwowie, przez byego dyrektora poliyi Leopolda Sacher-Masocha przez byego prezydyalnego radc gubernialnego Maurycego br. Sal. Obaj byli tak nastrojeni, jak sfery ugrupowane okoo prezydenta gubernialnego br. Kriega, wic sfery, z których wychodziy bdne informacye dla wadz ceni

i

i

i

z

i

i

tralnych o stanie

swoje o

upywie lecz

r.

wielu

nadto

centralnej

uzupeniajce

Wiedniu,

faszywych informacyi, dziea stanowi ucisk

wic

z

dat}'

dzonej a potem

Zestawmy rabacyjnych z

aspiracy

do

trzeciego

o srogi

i

biurokracyi,

jako

za to przez szlacht znienawi-

i

wobec

chopskich band rabacyj-

Austryi nastrojonych

i

do

jej

tomowe apologi rozbójniczych band dwóch biurokratów, przejtych historyków (Sacher-Masocha Sal), z wydobywate

obie

i

tylko

biurokraty, z

buntowniczo

1846, napisane przez

roli

swoj napisa

swojem uprzedzeniu,

szczerze przywizanych.

teraz

r.

jcym si dzi

w

zrehabilitowania

oraz apologi

patryotycznie

rzdu opiekuczego

dopiero po

szczegóy z aktów wadzy

szlachty o

uciskanego

oczernionej,

nych, jako rzeszy,

i

biurokraci pisali dziea

gównego zbiornika tych wszystkich Lwowa wpyway. To te oba te

paszczyniany take prób ludu

ci

katastrofie, lecz

tam ze

jakie

obok oskarenia

rzekomej opiekunki

po

nie zaraz

nietylko wytrwali

ale obaj

lat,

czerpali

w

Obaj

stosunkach kraju.

i

1846 wprawdzie

dziki przypadkowi niepretensyonalnym który

wyranem

do publicznego ogoszenia,

w

r.

odgrywa skromn

1846

zastrzeeniem, a

piszc

j

i

e

nie jest

wyjawiajc

gosem

rol, rzecz

ona przeznaczona

w

niej

prawdziwy

by wiadomoci odpowiedzialnoci, na jak si naraa, zarzucajc organom rzdowym bdne informowanie wadz centralnych o stanie rzeczy, a potem niedone postpowanie przy poskromieniu zbrodniczych stan

rzeczy

dla

informacyi

wadzy przeoonej, pewnie

przejty

305 ekscesów chopskich.

Bdzie

trybunaem

Pierwsi

histor>M.

to

dwaj

punktu

Wiedniowi.

serwowa

przebieg

widowni wasnemi

zda spraw

i

i

obserwacyjnego,

odlegego

z

ze

przed

krwaw un, wygodnego,

i

—

do szczegóów poaru

a co

powtarzajc faszywe informacye, dostarczane

referunt reata, czasie

opisuj

biurokraci

jak wród poaru rabacyjnego ogldali biurowego

wiadków

niejako konfrontacya

Trzeci wiadek-biurokrata sta wtedy

w

w

swoim

ogniu, ob-

w jednym niebezpiecznym punkcie jej odegra w akcyi ratunkowej czynn rol wszystkiego, co widzia na wasne oczy wtedy katastrofy

oczami,

przedtem, gdy si dopiero zanosio na katastrof.

kadego,

frontacyi jest jasny dla

pozna

kto

Wynik takiej konprawd.

ca

chce

II.

Akt,

którym

o

mowa,

tutaj

w dosownym

opiewa

tak

prze-

kadzie: »

tym

1846, rozmaicie omawiane

wszystkich krajowych

podobnych

moe

nie

nizowanego pastwa,

dotd wykaza

e

eby

przytem tej

wic

wchodziy,

sposobnoci

historya

w

i

staym

do

tedy

»

spostrzeone

w

niedostatki

prerogatyw

Wysoki rzd ma tedy przed

sob

wycznie

znajomoci faktów, jak

mierze

tylko

i

wielkie

urzdowe relacye rónych wadz dowodem powinna by ju z lutego, jak

bdy,

móg.

organizacyi ofiar

wszystkie przy tej

prowincyi

pieninych,

szlachty,

z wszel-

na dobro

i

po-

i

wród

bardzo trudne zadanie, któ-

jedynie

na jak najdokadniej-

tych

nie ta

s

e

zoone w

dostateczne, na to

okoliczno,

e

tak

tej

wy-

przed

wypadków wadze popeniy

na których upikszeniu niejednemu naczelnikowi urzdu

zalee musiao, Pliy« 9R.

nie

si tymi wypad-

za usun

pozyska zdoa.

starczajcym

wypadkami

wspóczesnego

kraju.

rego rozwizanie opiera si szej

e

zorga-

dokadnie zbada wszystkie spryny, które z drugiej strony

moliwem oszczdzaniem

ytek caego

lu-

tego rodzaju,

takcie

zaj

cile

stosownemi reformami, bez nadzwyczajnych kiem

s

adnego dobrze

austryacki pewnie tego przewidzie

z jednej strony

w gr

ludzki

moe

w

Galicya

czsto rozmylnie przekrcane we

i

zagranicznych dziennikach,

i

postpu dziaajcy rzd Wysoki rzd nie kami,

widowni bya

Nadzwyczajne wypadki, których

r.

niestety

tOZISKIESO

kosztem prawdy

i

ze

szkod

dla caej sprawy.

20

— kad

—

306

obserwowa mona z rónego punktu widzenia, do Wiednia wysane relacye rónych wadz mogy wprawdzie pomienione wypadki opisa zgodnie z prawd, ale Skoro

to

rozliczne

rzecz

Galicyi

z

mogy by

decydujce przyczyny

lub wcale pominite.

cone, zatem przekrcone,

doway

zarzdzenia,

spokoju

w

przejedna

ani

stwa,

krewnych,

w

posuszepomordowanych,

pamici pozostaych wdów,

w

wszystkiej

sercach

przywróci

ani

karby prawa

wielu cakiem niewinnie

take

lecz

w

Relacye takie spowo-

zdoay

nie

niestety

lud napowrót

cieni

których duchy nie tylko stkich

dotd

które

ujmujc

kraju,

albo nienaleycie uchwy-

przytem

i

sierót

szlachty

wszy-

i

krajowej

podsycaj ze usposobienie, wprawdzie dotd bezsilne, zawsze jednak na uwag zasugujce. To te nadzwyczajna agodno, z jak postosobom skompromitowapuje si przeciw uwizionym powstacom i

nym,

wpyn

moe

nie

Przeciwnie,

kajajcy.

goniej

i

spostrzega

umysy w sposób pojednawczy uspotumiona nienawi odzywa si z dnia na dzie si

wiksze skanianie si caej

jeszcze najwicej

nika polskiej narodowoci, »

i

daje coraz

niedawno

chty na stron

na

t.

j.

Rosyi.

Wysokiemu rzdowi zdaj si

w

szla-

znienawidzonego przeciw-

by

tedy

potrzebne oprócz

wadz

take inne organa,

które

wieloletniej

stycznoci z krajem szczegó-

owo

stosunki, patrzay na

wypadki niezamconem okiem

poznay jego

sercem

a z bezstronnem kiej

i

mog

poda

obserwacye swoje do wyso-

wiadomoci.

»Z tego motywu wypyno niniejsze pismo, a jego autor byby dostatecznie wynagrodzony, jeeliby tylko jeden lub drugi punkt znalaz przychylne

stao

jako

przyjcie,

faktycznie

Autor zastrzega

wane.

a to lub

owo

zda

z przedstawionych

prawdziwe uznane

i

dla dobra kraju

si jednak najuroczyciej przeciw

zo-

zuytko-

insynuacyi,

Jakoby wystpowa tylko jako krytyk zarzdze swoich bezporednich wadz niszych. Do spisania swoich uwag skonio go przeoonych tylko prawdziwie szczere yczenie, aby jako wierny poddany wedug sabych si swoich w interesie dobra publicznego zoy take swoj i

ofiar na otarzu ojczyzny.

»Po tym wstpie stosownem bdzie wspomnie o lucyi

i

bliej

objani wypadki,

które

j

do nich przez nisze wadze wydane, oraz zdarzenie

fatalne,

pominane

jest

które

wywoao

ostatniej

rewo-

poprzedziy, zarzdzenia co ich

zdumienie

wyniki, jako

w caym

waciwe

wiecie

i

wy-

najniesuszmej wysokiemu rzdowi. Wyznania nieuprzo-

—

dzonego wiadka naocznego, Niemca jako bezstronne

wicej,

ni

dziwi

nie

w

powinny

z urodzenia,

by

uznane

prawdziwe.

i

palnego

:>Mater\'au

dziki

dzi,

—

307

burzliwych

i

przedewszystkiem

ywioów

propagandzie

rewolucyjnych

komunistycznej,

jest

niestety

w kadym kraju, w kadej prowincyi. Nikogo to moe, e ywio ten nagromadzi si przedewszystkiem prowincyach, gdy w cigu ostatniego stulecia aden na-

dawniej,

polskich

tak srogo

ród nie zosta

dotknit}^

jak

dumny

ze swojej

odrbnoci

niegdy tak potny naród polski wskutek utraty samodzielnoci podziau jego wielkiego pastwa pomidzy trzech obcych mocarzy. tem nieszczciu wina spada wprawdzie na sam naród, ale mniema narodu (a t jest dotd prawie on, t. j. mniema tak mylca i

i

W

cz

wycznie

tylko szlachta),

W

ywi

sercu

na bez

niezawise,

nie stanowi

serca,

pochwa

szacunek u

i

wzgldu na

nie to

w

przyczyni si krwi

jest

w gbi

win ju

za

dostatecznie

odpokutowano.

naród polski tylko to jedno gorce yczenie, aby do-

czeka si poczenia

gotów

e

dojrzao

to,

w

samodzielne

mieniem.

i

pastwo, do czego

Takie yczenie, trzymane

jeszcze zbrodni, lecz przeciwnie

kadego czowieka

w

zasuguje

podobnem pooeniu,

do jakiej narodowoci naley. Kilkakrotnie yczekrwawy czyn rozbio si tylko dlatego, e stoi

sunki danej chwili nie sprzyjay przedsiwziciu, >>AIe to

nieszczcie narodu polskiego wzbudzio dla sympaty

prawie u wszystkich ludów,

dzi lub

jutro

sta

a nawet u wielu

si musi

rzdów, wskutek czego

niebezpiecznem dla jednego z pastw,

si Polsk podzieliy. Sympaty te, tak czsto, prawie codziengabineskrupuu publicznie objawiane, a w izbach nie, bez obawy tach innych potnych narodów omawiane, podsycaj nieustannie ognistanowiy te gówny impuls do ostatniego przedsko rewolucyjne które

i

i

i

siwzicia.

Kady poryw

tego rodzaju znajduje

w kadem

sercu silny

odgos, pominwszy nawet wszystkie przypadkowe, takim porywom sprzyjajce okolicznoci, jak brak majtku, zawiedzione nadzieje w staraniach o zabezpieczenie dla

wiedzy

lub

bytu,

zasug, widoki

rzeczywisty

lub urojony brak uznania

zdobycia warunków szczcia

i

t.

d.

Nawet pomidz}' osobami zadowolonemi z obecnego rzdu mona zyska prozelitów nieznaczn przynt lub grob co do lkliwych umysów. Tak si rzecz ma zwaszcza w takim razie, jeeli wskutek istotnej lub chociaby tylko pozornej bezczynnoci lub wskutek bdów niszych wadz interesowanych w tej mierze rzdów toruje si 20*

308

drog rozmylnie

wojska

i

cz na-

jakoby znaczna

rozpowszechnianej wieci,

wet wyszych urzdników

bya niezadowolona

czeka tylko

i

przyczy si do przedsiwzicia. Taka opinia istotnie rozpowszechniona bya wszdzie pomidzy powstacami szlacht, a wzmocniona zostaa jeszcze przez to, e chocia duszy czas przed wybuchem rewolucyi ju kade dziecko o tem mówio spotgowane poruszenie powidocznem byo ywe wzburzenie oficyalistami jej sub, ze strony niszych wadz midzy szlacht,

na pierwszy wybuch, aby

i

i

i

i

prawie

zgoa

niczego nie przedsiwzito, aby podburzajcej dziaalnoci

garstki

ludzi

wczenie

kres

pooy.

wadz dodawaa sprawcom pomimo nadzwyczaj maych rodków, coraz wicej odfunkcyonaryuszy wagi. Wysyane do rónych naczelników urzdów w formie ostrzee listy z pogrókami, w których czsto bya mowa osób wojskowych do reo wymordowaniu wszystkich urzdników wolucyi nie przystpujcych, powikszy}' trwog ju u wadz niszych wzbudzon. Zamiast wystpi przeciw tak niedorzecznemu wród »Ta zupena bezczynno niszych

niepokojów,

i

i

dzisiejszych

sprawy

ej

i

umysu,

monarchy

swojego

energii, z

tak

przedsiwziciu

stosunków

odwag

i

z

w

obrony susznej

poczuciu

otwart przybic,

bohaterstwem, straciy

te

rozwiniciem

z

w

potrzebn do zwalczenia takiego wicej

wielce

ca-

wadze przytomno

brani istniejcego niebezpieczestwa, wskutek czego

nie tylko

wyo-

dotd

zdaa si trzymajcy waciciel dóbr kady poddany uleg trwodze, lk o ycie ogarny przedewszystkiem stan urzlecz nadto strach obywateli po miastach, a po czci take wojskowych. Niczego dniczy i

i

i

nie

podjto nawet

w

ostatnich

nym terminem wybuchu przekonane byy,

e

dniach

rewolucyi,

wybuch

ju znaju zupenie

przed oznaczonym

gdy

nisze wadze

nie znajdzie u ludu

i

adnego

wiejskiego

oddwiku, e zatem przedsiwzicie powstajcej szlachty z góry uwaane by moe za chybione, gdy wysanie malutkich oddziaów wojska na róne punkta cyrkuu wystarczy mogo do utrzymania spokoju porzdku, a zarazem nadzorowanie od dawna ju wiadomych punktów zbornych do udaremnienia schadzki powstacom do ich i

i

aresztowania. rzeczy.

osoby

i

wyprawi »

Przeciwnie,

wszystko

pozostawiono

samemu biegowi

Kady komendant koncentrowa swoje wojsko okoo wasnej moe prdzej pozwoliby by uci sobie rk, anicliby mia najmniejszy oddzia.

Przeciw

urojonej

sile

wielu

tysicy

ludzi,

kiórej

nigdzie

nie

— byo

by

i

kuu

i

od-

linie

Kademu go-

w

rónych okolicach cyrpo najwikszej czci lkliwi ydzi chopi, którzy

to

byli

strasznych dni nie-

tych

barykady, oznaczano

zwycistwie nikomu si nie nio.

wiadomoci

(a

cigu

projektowano

obrony,

wrotu, a o ataku

cowi z

w

mogo, ukadano

nie

plany

ustannie

-

309

o

sprzysionych

sile

i

gdy

opowiadali o tysicach,

tylko o dziesitkach

czci

mona byo mówi

suchu opowiadali, a sami niczego nie widzieli) bezwarunkowo dawano wiar, chociaby wiadomo bya najniedorzeczniejsz. ten sposób okazay nisze wadze wielu komendantów wojsk trwog sabo nie do darowania, czem w najwyszym stopniu skompromitowano wysoki rzd waleczn armi i

którzy po najwikszej

tylko ze

W

i

i

i

austryack. »

Kiedy same wojska wyruszenia

nieprzyjacielem,

w

dz

paa}'

trwogi dla wyszukania

bez

jego kryjówkach, skazano

je

wrzekomym

zmierzenia si z

na bezczynno.

Z

nieprzyjaciela

przesadnej

obawy

sab si uwabezczynnoci w naj-

skompromitowania wojska, które wszdzie za zbyt

ano, skompromitowano wanie

wyszym nie

stopniu. Starzy

w

naley wojska kompromitowa. jeste liczniejszy

powstaby

i

silniejszy.

wódz, nigdy

czynu wojennego.

onierz. Nigdy

nie

Takiej

nie

ogóle zwykli zawsze powtarza:

Znaczy

chyba gdy

na nieprzyjaciela,

uderzaj nigdy

e

wojsko jego

to

wojskowi

z

to

tyle,

co

haso: nie

góry jeste przekonany,

Pikna to maksyma! Nigdy z niej nie doprowadziaby ona do zaszczytnego

maksymy wstydzi si musi kady

dzielny

kompromituje si wojsko speniajce swój obo-

wizek, chociaby dziesiciu onierzy stawao przeciw tysicom. Austryi niema przykadu,

storyi i

odwanego wodza,

sie

zwycistwa

wadzonemi »

nie

gularnego stryackiego

odwanie

e przed

nad

pro-

wybuchem

rozporzdzay dostateczn podziela pewnie aden dzielny, skory do walki

onierza.

hi-

przejtemi.

galicyjskie

wojska

W

dzielnego

bez którego nawet przemagajca sia nie odnie-

zapaem

wadze

opucio

walce z bandami nieregularnemi, ale

nie

uzdolniony wojskowy, któremu znana

i

kiedy wojsko

Powszechnie powtarzanego twierdzenia,

wolucyi

skow,

i

w

eby

pozbieranemi Ale

jest

a

w

i

dobra

re-

woj-

do tego

nadzwyczajna przewaga

bandami

tajemnica tkwi

si

re-

postawa au-

stosownem rozdzieleniu

uyciu wojska. »Zdumienie z powodu

bezczynnoci

wadz

wzrastao

z dnia na

dzie. Niczego nie uczyniono dla ostrzeenia lub uspokojenia pospólstwa.

310 Obwieszczenie

cz

wiksza

18 lutego-)

z

urzdników

enia, ani jakiegokolwiek

Kady urzdnik

naley.

wieci,

tysiczne

wybiera sobie

z

nie

pojawio si nadto póno. Nawet najotrzymaa od swoich szefów ani ostrze-

pouczenia,

co

ostatecznym

uczyni

razie

Obiegay których kady wedug indywidualnego pogldu

niektóre jako artykuy

mu uczyni

stanawia si, co

w

by samemu

pozostawiony

»Nieliczni, przez

wiary

stosownie do tego za-

i

lub czego zaniecha wypadnie.

swoich przeoonych

wtajemniczeni

minami

chodzili z tajemniczemi, zastraszonemi

ogóln trwog. Gdy

i

pewnoci napadu

urzdnicy

tem potgowali tylko

wreszcie nadeszy dnie 19, 20

co wieczór oczekiwano z

sobie.

i

lutego, kiedy

21

na miasto, a wojsko

nie-

si nuyo, w caem miecie nie byo koca lamentom, a wszdzie si pakowano. tem ogólnem przeraeniu byby zaprawd may, dzielny oddziaek wystarczy, aby sprowadzi wielkie nieszczcie na miasto jego mieszkaców. Jest to stara prawda, kada rewolucya potnieje, jeeli si w przeciwnym obozie trwoga potrzebnie

W

e

i

objawi

ni w

i

wielkiemi

tylko

mona

ofiarami

zniweczy

korzyci

przez

pierwszej chwili odniesione. Przeraona strona znajduje

tem zawsze

w

A

niekorzystnem pooeniu.

wedug powyszego

si zado przedednia wybuchu

w

rzd znajdowa si

przedstawienia niestety

tem

pooeniu, gdy nisze wadze niczego nie uczyniy dla zwalczenia wybuZ wyjtkiem miast cyrkularnych niewielu innych cay kraj wy-

chu.

dany

i

by powstacom

bez dobycia broni, bez strzau.

skadzie rzeczy nie miaa

ró w

najwyszym

stopniu

Czy w

takim

odwaga nawet

powstaców, czy w niestosownych zarzdzeniach niszych wadz nie mogli oni upatrywa niejako uznania a nawet

najtrwoliwszych

poparcia dla swojego

Có

przedsiwzicia?

innego pozostawao naj-

poddanym po wsiach, jak przyczenie si do powstajakiej ochrony doców za pierwszem wezwaniem? Jakiej pomocy znali oni od wadz niszych? Niestety adnej. Nawet ucieczka do miast zostaa im odcita, gdy wobec ogólnego podejrzenia wzbrawierniejszym

i

niano uciekajcym pobytu

w

»Kraj poza miastami,

dany zosta na

ask sprzysionym

dzie jeszcze nie zjednali sobie

')

Bya

to.

miastach.

pozostawiony i

bez

chopów,

ale

wadzy, odPowstacy wpraw-

wszelkiej

chopstwu.

majc w pamici

znana odezwa arcyksicia Ferdynanda, ostrzegajca

wybuchem. (Przypisek

autora).

r.

1830,

kraj

przed

311

ogó

równy okazywa wspóudzia, ani na chwil nie nimi. To te mniemali, e z wezwaniem ludu do mog si wstrzyma a do chwili rozAle tutaj powstanie rozbio si w swojej podstawowej strzygajcej. rachubie wszystkie iluzye powstaców zmieniy si w krew, z ich wytoczon! wasnych »Tego nagego zwrotu, tego gromu uderzajcego z jasnego nieba kiedy to

e

ludu

poczy si z chwycenia za bro

wtpili,

lud

—

i

y

na powstaców

way

przypuszcza, nikt nie przewidywa, chociaby

nikt nie

temu twierdzeniu chcia wystpi.

nawet kto przeciw

Nie przewidy-

wadze, pozostawiajc lud samemu sobie bez legalnych przewódców, gdy inaczej musiayby byy przewidywa popenione przeze niesychane mordy, okruciestwa rabunki, a tem samem niejako z góry je pochwala. Takiej haby przecie adna wadza nie tego

i

zechciaaby

bya

tedy

na

si

Nie przewidywali tego powstacy,

gdy

w przepa

zagady.

Jaka

swoim rodzaju

zdarzenia

olep

rzucili

w

nastpstwo

nienawici

jedna

z

sprawia

przyczyn

tych

trzech przypuszcze, której

hi-

mciwoci poddanych

i

w gr

wobec dziedziców, czy wreszcie lepy przypadek Nie

w

przywizanie ludu do istniejcego rzdu

to cz}'ste

monarchy, czy

do

siebie!

tak na

prz}Tzyna tego jedynego

Czy byo

storyi? i

cign

nie byliby

inaczej

wchodzcy?

lecz mieszanina wszystkich

to,

przewaajc ingredyency

jednak stanowi

komunizm.

»Czy w rozsdnem chodzio

takie

jc si wszdzie przypuci, a z

kraju,

czy

rzdu

ludu do

takim

razie

którego

powodzenie

przy

moralnych siach zaleao jedynie

tak i

tak

byli

przywizania, nie znali go

wzicia,

znane?

pomyle,

ni przewódcy spiskowców

tego

i

przypuci, eby

za-

monarchy, nie objawia-

i

eby kademu byo

mona w

widzieli

i

tak,

mona

si

rozpatrzeniu

przywizanie

e

za

Jeeli si

to

caego iby nie

szlachta

zalepieni,

przystpowali do przedsi-

niedostatecznych

cakowicie od udziau

fizycznych

powsta-

i

nia ludu en masse?

»Nie

mona

wprawdzie tego zaprzeczy,

ochron, jak znajduje wobec po najwikszej

uciemie

swojego

dziedzica,

zdany

jest

e

chop galicyjski przez czci tylko urojonych

na wadze, zwraca si do

wzywa je przy najmniejszej sposobnoci, ale kady urzdnik czsto z chopem si stykajcy musi to przyzna, e z wyjtkiem tego jedynego wypadku, mianowicie zaalenia, lud galicyjski w wisucha kszoci ywi najwiksz nieufno wobec wszystkich wadz nich

i

i

—

wycznie podszeptów opacanego Zatem tylko

poktni

pisarze

—

312

gmin

przez

poktnego.

pisarza

stanowi wyroczni

ewangeli

i

galicyj-

skiego ludu wiejskiego.

»A czeme jest taki pisarz poktny? Jest to albo wyrzutek spoeczestwa, albo indywiduum czujce si przez rzd upoledzonem zaniedbanem, a tern samem do niczego niezobowizanem. Jest to i

zatem

propagator

to

jest

yjcy

podegacz,

chleba

i

z roku na rok,

a

wskutek

tego

znaczna

nie

majc

ochoty,

lub

Armia

gdy

wielka

rozmaite zakady naukowe,

opuszczajcych

w subie

wszyscy garn,

najniebezpieczniejszy

gupoty pospólstwa.

pomieszczenia

moe znale

oraz wszystkich jego za-

wic

komunizmu,

tylko z w)'zyskiwania

uczniów, corocznie

liczba

bez

wróg rzdu,

i

poktnych wzrasta niestosunkowo

pisarzy

nie

przeciwnik

naturalny

rzdze,

pastwowej, do której si kandydatów pozostaje bdc w stanie wróci do

cz

nie

rzemiosa ojcowskiego, lub do znojnego a wzgardzonego puga,

z

po-

wkoricu wyrabia si ciarem dla yjcych rodziców si na pisarzy poktnych, na podegaczy ludu wiejskiego. »Ile to gmin waha si podpisywa protokoy urzdowe lub od-

cztku

staje

i

mawia przyjcia urzdowych ugod szef cyrkularny a

nawet

i

szef krajowy.

t.

Daremnie wzywa do tego

d.!

adna gmina

nie

zoy

owiad-

czenia bez poprzedniego zapytania swojej wyroczni, pisarza poktnego.

niema

Gdzie tedy

mona przed

zaufania

do rzdu

szuka przj^wizania.

widom si

trzyma lud

w

wadz rzdowych,

i

Wszystko

karbach.

tam nie

lk Natomiast ywio}' komupozór,

stanowi

a

tylko

ju w kraju tak rozpowszechnione, e miao mona utrzymywa, i niema gminy, któraby nie posiadaa u siebie wykszta-

nistyczne

s

conych komunistów.

Zasady

wionej mienia masy ludu, i

komunizmu

eby wszdzie

zbyt nie

s pontne dla pozbamiay znale prz>'Stpu

zwolenników. >

Powszechnie

mówi si o

tak wiele

ucisku

i

zdzierstwach, które

ma od swojego dziedzica. Nawet wysoko postawieni urzdnicy nie wahaj si bez skrupuu wtórowa temu powszechnemu, bezmylnemu krzykowi. Jednake kady nieuchop

galicyjski

dzi

jeszcze

znosi

przedzony, wolny od przesdu

si

z

niewykonalnymi

jeszcze

i

najlepszej

dectwo,

e

wiedzy

dzi

i

sumienia

z nielicznymi,

czowiek, który nie nosi

na razie planami

sposobno do wgldniecia w jej

bezstronny

stosunki

filantropijnymi, a

krajowe, musi

wystawi

wedug

szlachcie galicyjskiej

bardzo czsto tylko przez nisze

ma

swo-

wia-

wadze

—

o nieprawnym ucisku chopa przez dziedzica

popieranymi wyjtkami, lub za jego

wiedz

inwentarze

dzi chop

w

po

Gah'cyi

niestety trzeba to

i,

i

do tego

wsze powtarzajce si

powinnoci

dnych

e

pozostaje

chopów wobec dziedzica nieznonem wici wobec najlepszego dziedzica. chopa kada sprzyjajca uchyli

szkod

ale

zawsze

jednostajne, za-

ju

myl

wszczepiona

zawi-

gromadzi si u dziedzica, a sam

—

to wszystko

czyni

pooenie

przejmuje ich zazdroci

i

Podan

zatem

by

i

za-

musi dla

aby pofolgowa swojemu niezado-

chwila,

si od swoich

powinnoci, jednem

tedy

w

przededniu rewolucyi

niejako tylko na siebie samego,

listów,

gdy

sowem wyrzdzi

dziedzicom.

»Gdy

nym

bywa

ydów,

do uiszczania rónoro-

co

nawet

a

rk poddaczych

poddany zawsze biednym

leniu,

tylko prawny,

jest

dziedzica

podegania,

i

rezultat pracy

zdzierany

tylko przez

poddanych, powstajca std wskutek komu-

przez

nistycznej agitacyi stna,

i

jak

^),

poniej.

pozornie najdotkliwszy,

danie

w caym

poddany

powiedzie, przez ksidza swojego.

mowa

Ucisk przez dziedzica wywierany

to ucisk

jest

e

tak nie uiszcza

czci ju

najwikszej

tym potrójnym ucisku bdzie »

i

cesarskie patenty przepisuj. Uciskany

i

mandataryusza

O

ju niema mowy

nigdzie

rónorodnych powinnoci nigdzie

kraju swoich je

—

313

pisarzy

poktnych,

sta}^

dla

a

lud

wiejski ujrza

si zda-

waciwie na swoich ewange-

ostatnich

dwie

drogi otworem,

') Z ducha caego ustpu w ogóle memoryau monaby zdanie to pojmowa, e autor chcia powiedzie, i szlachta galicyjska nietylko nie uciskaa ludu wygórowanemi daniami panszczynianemi, lecz nawet sama redukowaa powinnoci poddanych poniej wymiaru okrelonego w inwentai

tak

rzach

i

patentach

cesarskich. Jakkolwiek

oby si z tekstu logicznie uzasadni, dem wtpliwo, bo ostatecznie sam 1

»wyjtkowe« wypadki

mierze ustanie, jeeli

—

—

to

takie

pojmowanie tego zdania da-

jednak nasuwa si pod tym wzgl-

autor

memoryau

ucisku paszczynianego. za

czem

e

w

uznaje

»nieliczne«

Wszelka niejasno

w

tej

tekcie niemieckim prawdopodobiestwo

pomyk po raz drugi napidrugim ustpie zdania. Po takiej poprawce ustp ten (...und dass der Unterthan im ganzen Lande (nirgends) seine verschiedenartigen Schuldigkeiten so leiset, wie sie die inventarien und kaiserlichen Patente vorschreiben) stanowiby afirmacy w tern znaczeniu, »poddany w caym kraju swoje rónorodne powinnoci tak uiszcza, jak je inwenzatem dziedzice nie wymagaj zgoa tarze cesarskie patenty przepisuj-, przemawia przypucimy, sa wyraz nigdzie (nirgends)

autor tylko przez

w

e

i

niczego ponad

e

prawn naleno swoj.

(Przypisek autora).

—

przyczy si do powstaców,

mianowicie

maj

—

314

lub pod pozorem,

e

trzy-

rzdem, przeciw nim wystpi. Wobec widocznego braku moralnej, któr jedynie powstacy mogliby siy fizycznej wona lud jego przewódców w sposób rozstrzygajcy d. wybór drogi t. bec piknego widoku, na rabunek, pldrowanie ani na chwil nie móg by wtpliwy. Wzgldem ogólnie rozstrzygaz

wszeli'stkie

Chrzecijaninowi niepodobna konkurency

wasn

wszelki zysk z

ydem

niekorzy przywieca prz>' kadem, nalazmuszone tak postpowa. A przecie osignity jest tylko iluzoryczny wiedzie bez-

porednio do

straty.

Nie

dotrzyma.

na

duj go prywatne osoby

gono i

powtarza,

niedoli

,

i

i

e w

degeneracyi

s

mona

tedy

ani

nadto czsto,

ydostwie jedynie tkwi i

nadzwyczajnej

przyczyna

niemoralnoci

ani nadto

ubóstwa

galicyjskiego

—

—

319

chopa, a wobec tego znika wszelki inny

W

ucisk.

ydostwie tylko

zupenego prawie braku oddanego przemysowi, zastanu redniego. Przez ydostwo wreszcie udapowanego monego remnione s najlepsze zarzdzenia rzdu gównie podkopywana jest prawo nieprzystpno stanu urzdniczego. »Czy da si tedy pomyle wiksza plaga dla kraju? Czy nie jest najwitszym obowizkiem rzdu to w brudach swoich tylko dojstraszliwie mnoce si, a wrogie chrzecijanom plemi rzewajce uczyni wszelkimi rozporzdzalnymi rodkami nieszkodliwem, a nawet w najgorszym razie z kraju wyrugowa? Jeeli uczciwo, pratkwi przyczyna i

i

i

i

wo,

dobro

i

mio

nych sów biony, musi

i

by

zatem

w

dobra

w

maj dalej istnie, co wicej, jeeli zej zupenie do znaczenia pró-

a nie

pobonych ycze,

wzbroni pobytu popieranie

bliniego

maj ody,

wszystkie cnoty

te

to

yd

pracy, który,

ludzkoci.

Gdzie

urzdzenie

kiedy

ju

jednak

mu

tym rodku ley

jest

taki

do Boga

i

dla Galicyi,

jurysdykcyi

tak

dominikalnej.

wobec

dla

rzdu

W

kraju,

jak

i

gdzie

dla ludu,

jest

prerogatywy

nie znay jeszcze granic, poddaczy od dawna by ure-

poddanych

u innych narodów stosunek

gulowany, gdzie dzi jeszcze niejeden szlachcic cie

wygu-

')?

zem

naduycia dziedzica

i

by

swoj dziaalno powici wadz, umiaby pokona

i

wyposaony stanowiskiem

»Drugiem

musi

W

pastwie chrzecijaskiem,

caej

wszystkie przeszkody

yd

zmieniony, albo naley

chrzecijanina

podobny czowiek, któryby swoje ycie tej

jako

w

najmilszym zachwy-

rozkoszuje si tylko wspomnieniem tych wietnych czasów,

nagy

agodnego, ludzkiego rzdu musiao wprowadzi w ycie mnóstwo rozporzdze, które mniej lub wicej miay cieni przywileje naduycia dziedzica, a osania poddanego. Wykonania dokadnego przestrzegania tych ustaw wymaga si jednak od indy-

zwrot

i

wystpienie

i

i

widuów zawisych w swojej egzystencyi wanie od tej klasy, na której niekorzy gównie te ustawy dziaa maj. Czy jest to logiczne? Najmniejsze

uchybienie

mandataryusza wobec dziedzica pozbawia go

chleba. Jest on skazany na

•)

•

Komu

Nastpuje

myli

ebraczy

i

kocowe, cay

nie znajdzie

ten

ochrony u wadz.

ustp zamykajce

zdanie:

przytem na myl anegdota o ks. Kaunitzu, ministrze ceNie jest nam znana anegdota historj-czna, któraby si tutaj

nie przyjdzie

sarza Józefa II?€

w

tutaj takie

kij

niejako narzucaa. (Przypisck autora).

— Czy

mona

wyobrazi

sobie

Aby

—

320

istot podobniejsz

do kameleona, anieli

narazi si ani rzdowi,

ani swojemu chlebowobec obu stron podstpnym, rzuca wobec dziedziedzica, lub dzica podejrzenia na rzd, wobec poddanych na rzd Na nieszczcie jest jeszcze takie mnóstwo maych domivice versa. niów, które ze swoich maych dochodów nie s w stanie utrzyma To te mandataryusz, zazwyczaj dla siebie osobnego mandataryusza. rodzin obarczony, widzi si zniewolonym bra wicej doonaty miniów, aby tylko znale utrzymanie. Niejeden mandataryusz ma pod sob 12 16 jeszcze wicej dominiów, ale nie myli o cisem spenieniu wszystkich swoich obowizków. Gdyby zreszt nawet by skonnym do tego, to wobec tylu dominiów nie jest w stanie tak postpi. A jaka niekorzy wynika std dla toku spraw, dla poddanego dla dziedzica! Do tego przycza si jeszcze leca ju w charakte-

mandataryusz?

nie

by

dawcy, musi on

i

i

—

i

i

gówny

rze polskiego szlachcica, jako

ssiadami.

dajmy na

Jest

w

to 4

—5

niezgoda z

rys jego,

wasnymi

dziedziców-ssiadów, z których

a-

trzyma dla siebie osobnego mandataryusza. Zdawaoby si tedy, e si porozumi midzy sob, aby wybra zdolosiedli nego urzdnika, opaca go w stosunku swoich posiadoci ogólnego dobra. Tymczasem zazwyczaj go u siebie dla wasnego dzieje si przeciwnie. Jeeli dziedzic A dowie si, e jego ssiad B przyj mandataryusza X, majcego siedzib swoj w odlegej czsto den

nie

jest

stanie

i

i

o 4

—5

mil miejscowoci N, to

A

wybierze z

pewnoci

mandataryu-

Y z miejscowoci M, równie odlegej, ale po przeciwnej stronie pooonej. Mandataryusz zatem nie widzi niejednego ze swoich dominiów ani razu czsto w cigu 3—4 miesicy, a musiaby cigle jedzi, jeeliby chcia zajrze do swoich dominiów przynajmniej raz w tygodniu. Wedug istniejcych przepisów wprawdzie aden mandataryusz nie powinien trzyma ex currendo dominium, odlegego ponad

sza

dwie mile od swojego

miejsca

zamieszkania,

ale czy

przepis ten

jest

przestrzegany lub dozorowany? »

wobec nadzwyczaj

Wreszcie

z których zawsze znaczna

j tak, niej

aktuaryuszy

e

lub pisarzy

majtki ziemskie,

rzeczywicie

mniej, a

dz

mimo

liczne

cz

to

tyle

maj

defraudacye

jest

wielkiej

bez chleba

mandataryuszy,

liczby i

utrzymuje si

poktnych, jeden drugiemu psuje

które

paciy, wielu

atwo paci mogyby 100

pac

obecnie 40 zr.,

a

kandydatów do wyboru.

podatkowe,

zdzierstwa

na

zr.

z

za-

sub, i

daw-

czsto nawet

Std pocho-

poddanych pope-

— niane

z których

d.,

t.

i

321

—

nawet setna

cz

wiadomoci, a do których

wej

dziedzice

nie dostaje i

poddani

si do urzdoju si niejako

przyzwyczai U.

rzdowi oddany jest mandataryusz, uzyska trwae lub kilka lat trwajce pomieszczenie u jednego tego samego dziedzica. Z roku na rok odbywa si tedy w niesychany sposób zmiana mandataryu»Im porzdniejszy

mu

tem trudniej

wicej

i

zazwyczaj

przychodzi i

w

szy

kucye,

zaatwianiu

nawet aktów

ani

karni,

zadziwiajca

i

polece urzdowych

wszelkich

posacy

ani

znale mona porzdn

prawie wszdzie zachodzi zupeny

natomiast

najwaniejszych

wszelkich,

ow

dominiach bardzo rzadko

dominikaln,

kancelary brak

W

Galicyi.

kary

policyjne

i

nie

t.

niedba-

Ani egze-

d.

wiod do

celu.

Rok si koczy, mandataryusz odszed, nowy wchodzi na jego miejniedbalstwo zaczyna si od pocztku napowrót, dziedzic za sce i

opaca ma

egzekucye,

posaców

karnych, kary policyjne, koszta po-

dróy, brakujce kwoty podatkowe a które

powstay

i

z przewinienia jego

t,

d.,

któr}^ch

urzdnika.

W

przewidywa,

nie

wiadomo-

braku

ci lub z nieznajomoci rzeczy skary si wtedy na sekatury ze strony wadz. Tak tedy dan jest podstawa do niezadowolenia niechci wobec rzdu. i

;>Jest mnóstwo takich dziedziców, którz)^ swoim mandataryuszom pod rozmaitymi pretekstami nie wypacaj przyrzeczonego wynagrodzenia rocznego. Zaalenia mandataryuszy pod tym wzgldem by-

way

w

dawniej

tensyom

drodze

politycznej

wielu biednych

zaatwiane

urzdników czyniono

i

w

ten

sposób pre-

zado w

najkrótszej

odsyany jest na drog prawa musi czsto dla 30 40 z. udawa si do adwokata. Niewielu mandataryuszy posiada takie rodki, aby mogli zwróci si dug drog. Na jak smutny los wystawiony jest na t kosztown Teraz

drodze.

mandataryusz

z

zaaleniami takiemi

—

i

i

w

tedy

ogóle najuczciwszy

wici si subie nieposzlakowanym

mao

w

lub

zgoa

zachowa

zaufanie

czowiek, który po-

pozosta uczciwym,

wyszych wadz, od

których

niczego spodziewa si nie ma, skoro tylko popadnie

powszechnie nawet wysoko postawieni urzdnicy

zapatrywanie,

zosta, jak

i

mody Czy moe on

najdzielniejszy

nieporozumienie ze swoim chlebodawc?

»Do to

i

mandataryackiej.

to

e

instytucya

prywatnych

mandataryuszy

wyraaj musi po-

gdy, jako przedstawiajca pierwsze organa rzdu, stanowi, wykazaa ostatnia rewolucya, niejako gromochron dla zacie-

PISII«

8R.

tOZlASKIEGO

21

322

koci

ludu

prostego,

wydawa

gorszym

rzd,

którego

agodnoci

najwikszej

ten sposób rzd nigdy nie bdzie skomwyobrazi sobie wikszy nonsens nad takie

Na pastw zaciekoci

twierdzenie?

gana

w

a

mona

promitowany. Czy

tylko

razie

i

w

miaby swoje najnisze orrozkazy owiane s duchem

ludu

wszystkie

sprawiedliwoci, a którego zarzdzenia

nie z

lub urzdników,

wic tego,

osign

waciwie

co

naj-

winy samego rzdu, zmierzaj do przeciwiestwa

wadz

wania ze strony poszczególnych niszych

zupenie

w

przeprowadzeniu wskutek faszywego pojmo-

miay?

Tacy

urzdnicy,

przej si

zamiast

stosownie do tego dziaa, postpuj w swojej swojem ograniczeniu tylko cile wedug faszywie dla pochwyconego brzmienia sów przez to czsto wicej zego ogóu szkodliwego sprawiaj anieli ich odpowiedzialno pokry moe. Takie zapatrywanie nie moe wysokiego rzdu spowodowa do zaprowadzi cetego, eby nie mia znie jurysdykcyi dominikalnej

duchem przepisu

pedanteryi lub

i

w

i

i

,

i

sarskiej.

»W

takim konglomeracie wielu

narodowoci

i

prowincyi,

jak

monarchia austryacka, czsto wysze wzgldy, waniejsze powody nie

w

pozwalaj na stosowne reformy dobnie rzecz si

w

jednej

lub drugiej prowincyi. Po-

dominikalnej jurysdykcyi

ze zniesieniem

pominwszy miejscowe trudnoci

Galicyi,

nag

czone z tak na wybór,

moe mie

t.

j.

zmian.

ustanowienie

Jednake i

jest

i

wielkie koszta,

po-

to pilnie potrzebnem,

aby

opacanie mandataryuszy, oraz na

ich

suby wpyw by wywierany, aby cesarskie urzdy cyrdokonay podziau cyrkuów na dystrykty mandataryalne, aby ograniczono wielk liczb mandataryuszy przez cilejsze egzamina. a to skadane nie przed jednym tylko urzdnikiem, aby wreszcie znowu oddalenie ze kularne

postawiono mandataryuszy

z

ich

do wynagrodzenia

pretensyami

su-

bowego pod opiek wadz politycznych. »Do gupoty, niewiadomoci ubóstwa

galicyjskiego ludu wiej-

skiego przyczynia si wreszcie niestety take

duchowiestwo

i

kiej

mierze.

Jak

szczególnie

stanu,

zawoa: w

ma w

jest

dzi

i

jeszcze liczba

godnych

obrzdku.

grecko-katolickim

Galicyi niema duszpasterzy, lecz

s

w

wiel-

mów

tego

Prawie

monaby

tylko gospodarze rolni,

podegacze poddanych przeciw ich dziedzidenie na tem polega, aby cae pragnienie zbawienie dusz powikszyli swoje dochody, zebrali majtki. Dobro w gminie najmniejsz stanowi trosk. Jak najgorszy rzemielnik wyspekulanci,

com

i

t.

d.,

lichwiarze,

których

i

i

—

—

323

konuje swój proceder, tak samo wielka

wity

swój

urzd.

Wida

cz duchowiestwa sprawuje

wszdzie pospiech,

ono chce upo-

z jakim

ra si z przepisanemi mu duchownemi powinnociami, aby tylko odda si zajciom ubocznym. Zamiast przykadem nauk krzewi i

moralno, boja rzdu na nic si

Bo

owiat, cnoty, bez których wszystkie rodki nie zdadz, najwiksza duchowiestwa stara si tylko o swoje cele prywatne, wiedzc o tern, e z adnej strony nie spotka zapory, e stan duchowny jest najwicej protegowany, e w}'stpienia przeciw niemu kady jak najwicej si strzee. Biedny i

cz

poddany musi drogo opaca si ksidzu za kad, chociaby najmniejsz usug przytem dziej si takie wypadki ucisku, wosy

e

i

gowie

na

spowied, a na

i

pogrzeb, nawet za

Pod jDaszczykiem

po ucisku ydowskim, w^^wierany przytem postpuje si tak bezlitonie,

mierze,

gdy

ciemny chop

duchowny umie

dek wyywienia

Mimo

szali

to nie

odzywaj si

skargi

obawia si o zbawienie duszy.

wpoi w

to

czsto

licznej

zimn krwi, twardem

przewaa na »

e

a

równy przykad.

o

z

lub

przestrzega ustawowej skali.

wiejskim,

ludzie

trudno

sterz

nikt nie

za chrzest,

ucisk nieprawny, najsilniejszy

religii

jest

paci

Trzeba

staj.

niego

rodziny

sercem

i

ostatni

i

wydziera

chciw rk.

krow,

w

tej

Jego paostatni

ro-

zastpca Chr}'stusa

Taki czyn,

ucisk

taki

tysic przekrocze paszczynianych.

Wszystkie nisze

wadze znaj

te

straszne naduycia, a nikt nie

Nawet na skargi wnoszone si za ciemnym ucisk trwa wcale si nie zwaa lub traktuje si je powierzchownie cigle. Jeeli za poddany wystpi z najmniejsz skarg o obraz hot. noru (!!!), przecienie paszczyzn d., ze skarg, któr napisa piludem wiejskim.

ujmie

i

i

sarz

poktny,

a której

alcy si poddany

treci

zachodzi, —

wcale nie zna,

co

komisye nietak czsto to zaraz sypi si dochodzenia orzeczenie stety czsto gwatem wynajduje si powód, aby wyda przeciw dziedzicowi. lepa zacieko w ponianiu powagi dziedzica, szlachcica, i

w

oczach

poddanego,

jego

czynów wobec wszystkich

lenie

wo

w

razie

i

i

powodzenia

i

tak

takich

w

podejrzywaniu jego osoby

zoliwe zadowozamysów, stanowi niestety waciczsto

objawiane

bardzo wielu urzdników politycznych. Szkoda

W

za std

dla

wy-

bowiem najwyszem nieponajpierw lud wiejski jest zaprawiany w oporze suszestwie przeciw swojemu dziedzicowi, co potem powoli objawia wobec samego wysokiego si musi take wobec wszystkich wadz

sokiego

rzdu wynikajca

jest

nieobliczalna.

ten

sposób

i

i

21*

—

—

324

owdzie wstrzrzdu. Jednem sowem, sami urzdnicy polityczni tu saj podwalinami wysokiego rzdu w pastwie czysto monarchicznem toruj drogi komunistycznym kaznodziejom. Urzdnik polityczny, nie pojmujcy doskonale swojego stanowiska, moe dzi dziaaniem i

i

swojem na pozór zupenie zgodnem z obowizujcemi ustawami wysokiemu rzdowi wicej zaszkodzi, anieli dziesiciu emisaryuszy zagranicznych.

»W stanie duchownym wielce le oddziaywa nadzwyczajna probostw ich równo w dochodach mniejszych prebend, t.

dawanie

patronów bez wzgldu na

przez

gólne wiadomoci,

cnoty

i

e

tak,

d.,

t.

i

j.

lata

suby,

nie-

roz-

zasugi, szcze-

czsto rozstrzygajcy

wpyw

wywieraj cakiem przeciwne motywa, prywatne, czsto nawet niebezpieczne dla pastwa. Naleaoby zatem prawo patronatu przynajmniej o

ograniczy,

tyle

znajcy

najlepiej

tów, z

pomidzy

aby

obsadzaniu

przy

prebend

kady

duchowiestwo, przedstawia

swoje

których tylko patron

konsystorz,

trzech kandyda-

miaby wybiera. Na

razie za-

pewne niema mowy o innych podanych reformach co do duchowiestwa, jego dziesiciny, cicej tak twardo na gminach, jego poborów za funkcye, co do oddzielnych wit w obrzdku aciskim std profanacyi, wreszcie co do zaopatrzenia wdów sierót po gr. kat. ksiach. » Piszcy to zamyka tedy powysze pismo nastpujcemi uwagami: »1) Szlachta galicyjska w ogóle braa udzia w ostatniej rewolui

gr.

kat.

i

powstajcej

i

ale jej

cyi,

nie

wywoywaa,

lecz

po

najwikszej

czci bya

uwie-

lepo pdzia ku swojej zgubie. Mimo to jednak wedug ustawy kady, najodleglejszy nawet uczestnik, podpada za zdrad dlatego jest stanu karze mierci. Musiaaby ona kadego dosign niewykonaln. aska amnestya co do wszystkich, z wyjtkiem przedziona

i

i

i

wódców, byaby zatem tcm wicej wskazana, same

nie

tylko

Ale jeeli aska

po

lata

interesa

kara

i

trwajcych

i

dobro

maj by

ledztwach,

kraju,

skuteczne,

które

e

lecz

wymagaj

tego

musz rycho zapa,

umysy

tutaj

sympatye caej Europy.

rozgoryczaj,

a nie

wiele ro-

doprowadzaj do kija ebraczego, nadzwyczajne wydatki za sob pocigaj, niczego wicej nie odsoni ponad to, co ju jest jawncm w kocu odbieraj cech aski u tych, dla których zamierzona bya. kar. Nie moga ona pomyli si zaPolityka musi dyktowa ask

dzin

i

i

raz

po czynie

i

nie potrzebuje foliantów ledczych.

»2) Galicya,

od wielu

lat

niedomagajca,

popada

w

ostatnich

325

w

czasach

niebezpieczn chorob, a nawet tu

Choroba osigna

gangreny.

i

stopie

zatem

owdzie wystpiy znaki

najwyszy, a

w

takim

zapisywa winien tylko leki szybko dziaajce. Przy dugiem badaniu bowiem, lub przy agodnych rodkach pacyent lekarza. umiera czsto pod Szybki upust krwi na waciwem zrczny

stanie

lekarz

rk

bywa zazwyczaj przed wszystkimi rodkami pilnie zalecany. nie przyniesiono ulgi. Nic dziwnego Jednake le go zaaplikowano miejscu

i

e

zatem, rze,

w

choroba przechodzi

którego

koca

uporczywy

stan

przewidzie si niedajce

zewntrzne,

w

najwyszej mie-

mona, a który wpywy atwo przybra

przewidzie nie

jeszcze wcale

przez

moe

charakter niebezpieczny.

dy

Naleaoby

.>3)

do wykupna

oswobodzenia gruntów, na

gdy

Przemyl,

w

razie przynajmniej

po czci cyrkuach: Wadowice, i

paszczyzny

i

zupenego

ju

przeludnionych

Bochnia, Tarnów, Scz, Jaso, Sanok

dóbr spowodowani zostan do

przez to waciciele

w

podziau swoich obszarów

dla dobra

komunizm

Komunizmowi bowiem rozporzdza moe woln, na wyywienie

niechtny

skutecznie

zostanie

kady, kto

jest

powszechnego, a

wystarczajc posiadoci, bez szkodliwego ograniczenia,

pooeniu

do'.id

w

si

Galicyi, oprócz dziedzica, nikt

»4) Dopiero przez zwolnienie

ciarów,

czajcych

stan

ten

sposób

zatamowany.

puga

a

w

tern

nie znajduje.

ze spadajcych

rolniczy osignie taki stopie

na, uwa-

rozwoju,

jaki

sprowadzi zdoa rozkwit kraju, a przy tak wzrastajcej ludnoci kady pospiesznie postara si o to lub bdzie do tego, aby naby lub uprawi grunt celem uczciwego zaopatrzenia siebie jedynie

dy

i

rodziny.

W

»5)

poczuciu swojej

wadzy

i

siy

kady

ludzki

rzd powi-

nieufnoci, w razie potrzeby za wystpowszelk energi stanowczo. Im wicej policyi jest w kraju, tem wicej ona wymyla, a niczego nie wykrywa. Kada bajka dziecinna odmalowana zostaje jako spisek niebezpieczny dla pastwa, kady agent policyjny mniema, e nie wypenia swojego stanien

pozby si

wa

zawsze

nowiska,

w

bd

wszelkiej

z

jeeli

i

cigle

nie

raportów,

fabrykuje

wprowadzany przez same

podejrzywania poszczególnych osób

tajne i

doniesienia

urzdów

i

wszystkim

nie

i

rzd bywa

bezpodstawne

caych gmin.

»6) Wreszcie dla utrzymania dobrego ducha

wizania do wysokiego rzdu

a wysoki

mona

wyszym urzdnikom

i

prawdziwego przy-

naczelnikom

do

rozmaitych

surowo nakaza, aby

— wobec swoich podwadnych

moci,

i

wymaga duch

jakiej

wiek wyksztacony.

Tylko

wszelkim niechciom

wobec kadego postpowah z uprzejdo jakiej prawo ma kady czoten sposób bowiem mona zapobiedz

czasu

w

—

326

i

poprze dobro powszechne,

i

tylko

w

ten spo-

pogodzony zostanie z nieznacznem stanowiskiem, które czsto bez swojej winy zajmuje, pominie brak wielostronnego wyksztacenia wiedzy u swojego przeoonego, a ceni bdzie jego sób niejeden

i

uprzejmo, jego ludzko pozostanie oddany jemu, take urzdowi wysokiemu rzdowi.

a tem

i

samem

i

Sanok, 15 lipca 1846

r.«

III.

W i

pamitnikowych

przedstawieniach

historycznych

i

wypadków

przebiegu krwawych

genezy

1846 wystpuje cay legion biu-

r.

a ludzkie postacie ze wiata urzdniczego pojasi tak rzadko, e po przeczytaniu powyszego aktu narzuca wiaj si pytanie, czy lepsze ywioy w ówczesnym wiecie urzdniczym

rokratów-opryszków,

byy

Galicyi

istotnie

bardzo

tylko

wyjtkami, lub znajdo-

rzadkimi

way si przecie w cokolwiek wikszej liczbie, ale nie omieliy si wystpowa z odmiennemi zdaniami odmiennym sposobem postpowania. drugie przyj mona za rzecz prawdopodobn. Wyjedno i

I

i

byy

jtkami

wymaga

w

niezawodnie takie lepsze ogóle, a

w

tych czasach

ywioy, bo karyera urzdnicza wymagaa w nierównie wyszym

od kadej jednostki naginania si do panujcego systemu prdu, nawet z pominiciem skrupuów, które sumienie w ogóle

stopniu i

i

poczucie godnoci dyktowao. nie

móg,

Kto

za skrupuów

a chleba utraci nie chcia, ten chyba

dziaa,

jak

dników,

w

mu owe skrupuy wskazyway. których

dotd na jaw wyszo, wa, jakby to odpowiadao

anieli

ich

istnieniu

i

po zawierusze

ukryciu

móg

tak

Takich wyjtkowych urz-

ich

wydoby.

rabacyjncj

w

by w

tych

czasach wicej,

skoro nie mogli si tak zamanifesto-

ale

urzdowaniu,

nazwiska na wierzch

przezwyciy

tych

panujcy system administracyjny gosu sumienia

zupenie zaguszy nie zdoa, musiao

o

w

pojciom

a tylko

i

Taki przypadek zaszed

Jasielskiem.

lad zagin si ich

uczuciom,

przypadkowo

Umar

wtedy

mogy n.

w

p.

wkrótce

Jale komi-

— sarz cyrkularny Karol

—

327

Banholzel,

w

chopi

którego

skonnoci do popularnego przekrcania nazwisk chnie

>Panhycel« nazywali.

zjechaa

si

Na pogrzeb

do Jasa

szlachta

caej

z

swojej

naogowej powsze-

niemieckich

komisarza Banholzla tumnie

trumn

a

okolicy,

na barkach

zaniesiono do grobu.

Fakt ten sprawi senzacy

w

sferach gubernial-

nych, a z prezydyum

zarzdzono zaraz poufne

ale

bardzo cise do-

w

chodzenia

przekonaniu,

e

zmary by skrytym

protektorem spisko-

wych machinacyi. Tymczasem z caego dochodzenia pokazao si, e Banholzel by sumiennym urzdnikiem, ale przytem prawym czowiekiem, który nie podburza chopstwa przeciw szlachcie w sprawach o pregrawacye paszczyniane, a wród rabacyi postpowa po ludzku, odwracajc lub agodzc w miar monoci ciosy, wymierzane na szlacht, postpujc z uwizionymi sprawcami uczestnikami wybuchu powstaczego wedug prawa, ale bez zncania si udrczania ponad rygor prawa. Take tylko przypadkowi zawdziczy to naley, e dzi w powyszym akcie wychylia si z otchani zapomnienia posta prawego czowieka urzdnika z r. 1846. Jego nazwisko zasuguje na honorowe miejsce pomidzy urzdnikami z tej doby. Nazwisko to jednak nie da si z podpisu na akcie z ca pewnoci odcyfrowa. podpisie tym bowiem tylko pocztkowe litery (Sch) s wyrane, a dalsze trac kontury w skrconych liniach. Kombinujc ten podpis z dai

i

i

i

W

tami szematyzmu

cechami

w

personalu

cyrkuu sanockiego maj pocztkowe

1846,

r.

mona doj

Szematyzm z

ten

do domysu

bowiem wykazuje

1846 dwóch urzdników,

r.

Sch.

litery

By

wtedy

któ-

mianowicie

komisarzem Jan Schiffner, a w odrachunkowym urzdu cyrkularnego, wic na drugorzdnem sta-

cyrkule

dziale

sanockim

pierwszym

nowisku,

Kajetan

tylko /, a

szczegó ten

pisie

za

nazwiska

rych

w

urzdowego

prawdopodobiestwa.

z

Schaefer.

w

W

na naszym akcie

podpisie

poczeniu

z

dalszym skadem

jedno

jest

liter

w

pod-

przemawia za drugiem nazwiskiem. Obok tych formalnych wska-

zówek take merytoryczne wzgldy przemawiaj za tem, e mamy tuElaborat ten botaj do czynienia z elaboratem Kajetana Schaefera. wiem krytykuje cae postpowanie wadzy cyrkularnej, w której pierwszy komisarz

by

po starocie

pierwszy komisarz cyrkularny

widok

katastrofy

musiaby

by

to

gówn w

figur.

Gdyby

Sanoku, Schiffner,

w

tedy ówczesny

ockn

si

by

na

swojem sumieniu urzdniczem, uczu skrupuy, to wyrazi w innej formie w innym tonie, w formie i

— si do

przyznania

bdu

i

—

328

w

byby

tonie usprawiedliwiajcym, nie

u innych organów poza do-

podnosi potrzeby szukania informacyi sprawozdawcami urzdowymi, a ju z pewnoci nie byby wytkn tak wyranie wyniosego postpowania urzdników tychczasowymi

wobec interesentów Inaczej rzecz

by powoany w

w

osób podwadnych.

i

ma si

z Schaeferem,

czasach

polityczno-administracyjnej,

akcyi

urzdu swojego

który z

móg

ale

ni

na

nie

udziau

bezporedniego

do

normalnych

patrze

z

ubo-

Jak si pokazuje, patrza uwanie, a posiadajc dar obserw^acyjny, bez naranormalnym stanie rzeczy nie wiele te podpatrzy. cza.

W

móg

enia si na zarzut arogancyi lub nawet wykroczenia przeciw karnoci zdawa sprawy z wyników swojej obserwacyi. Dopiero wród samej zawieruchy, gdy siy komisarskie, w ogóle konceptowe cyrkuu okazay si niedostatecznemi do podoania spotgowanej akcyi trzeba i

byo, jak do agend

wtedy we wszystkich

to

suby

komisarskiej

cyrkuach zarzdzono,

wsz}'stkie

zaprzgn

nawet manipulacyjne

inne,

siy pomocnicze, Schaefer otrzyma mandat do bezporedniej a sawywiza si z poruczonego sobie zadania z najmodzielnej akcyi lepszem, jak sam opisuje, powodzeniem, co mogo go ju omieli, i

zachci do

a nawet

kach

w

kraju

Na rzeczy

i

w

niema adresu,

aktu

oryginale z tonu

spostrzee

swoich

spisania

i

uwag o

stosun-

ogóle.

e by

wnosi mona,

ale

z

caego przedstawienia

wadzy wy-

przeznaczony dla

gubernium lwowskiego. Za tym domysem przemawiaj take lecie r. 1846 bowiem, kiedy memorya ten by inne okolicznoci. pisany, obudzia si ju bya w Wiedniu wtpliwo co do cisoci

szej,

dla

W

i

pierwszych

trafnoci

przebiegu tych

i

relacyi,

lelacyi

urzdowych

motywach zbrodni chopskich na

po

których

i

z

Galicyi

o

charakterze,

caego ruchu rabacyjnego,

opieray si pierwsze monarsze

rabacyi

podzikowania, odznaczenia, a nadto ulgi w powinnociach paszczynianych, przyznane wyranie jako zadatek dalszych ustpstw. Ocknito si w Wiedniu z pewnem przeraeniem, gdy chopi po spldrowaniu

dworów

zaczli

paszczyzny,

w

wprost

ladowania tego oporu,

dnoci radczej.

u góry,

stawia

opór

a

w

nie widziano

Galicyi,

hr.

i

odmawia

wszelkiej

wród

anarchii u

dou

i

Stadiona,

jako

na-

bezra-

punktu oparcia dla skutecznej akcyi

Wysano wtedy do Lwowa

nadwornego Rudolfa

wadzy

pastwa zaczto si obawia

innych prowincyach

za-

penomocnego komisarza

który niejako

da do

poznania,

e

— odbieraby

chtnie

po

odpisach

z grona

drukowanych

miay

drze*),

ksandra

Fredry,

hr.

w

dobitny

i

w

ministracyjnych,

odpis

memoryau

który

wzywa

tej

przytocze

(ostatnim

razem

»Z papierów pozostaych po

Schniir-Pepowskiego:

St.

Tote

memoryay, które w licznych sytuacyi powsta znany ju

szlaciity

Wród

kryy.

kraju

z kilkakrotnych

drog urzdow.

take poza

informacye

wyszy wtedy nawet

—

329

caej swojej treci

formie

i

w A.

ksice hr.

Fre-

memorya

Ale-

wzywajcy rzd do reform konstytucyjnych adzarysie wskazanych. Obiega take po dworach i

w

Franciszka Trzecieskiego z Gorajowic

rzd, aby

Jasielskiem,

zdecydowa si do kryminalnego

wreszcie

pomst do

nieba woajcych do morderców w siermigach chopskich, lecz take podegaczy sprawców intelektualnych ze sfery biurokratycznej. Memorya ten pozosta w aktach gubernialnych, a autor jego narazi si miaym tonem apostrofy wprawdzie nie na otwarte przeladowanie, ale na dotkliw w póniejszych szykanach dokuczliwociach niech rzdu. Rzecz naturalna, e starostowie wzywani byh"

traktowania zbrodni rabacyjnych, o

i

ukarania przykadnego nietylko i

i

wtedy do pisemnych pomijano swojego roli.

lub

ze

Ale wszystkie

dion

by

nie

w drog

z

i

ustnych

informacyjnych,

relacyi

podwadnych im urzdników, zbiegu okolicznoci powoani

tych

i

te

zdolny

informacye

przyczem nie

którzy ze stanowiska byli

nie wystarczyy,

do wybitniejszej

bo Rudolf

hr.

Sta-

do wzniesienia si nad uprzedzenie, z jakiem

Wiednia wyruszy,

ani

nawet do zoryentowania si

w

cha-

Chodzio przedewszystkiem o zadowolenie chopów. Uregulowa tedy R. hr. Stadion paszczyzn w ten sposób, e wacicieli ziemskich narazi na przejcia zabójcze dla caej konstelacyi gospodarczej, a chopów mimo to nie zadowoli, w ustrój administracyjny wprowadzi osie.

inowacye, które jeszcze wicej go skomplikoway.

Rzecz

nieskoczon

tunny komisarz Franciszkowi

materyaów, hr.

albo

hr.

Stadionowi,

relacyi

i

t,

d.

powikan pozostawi

raczej

nadworny swojemu

bratu

i

gubernatorowi

stosem

informacyjnych

wraz z

caym

Z

róda zaczerpn

tego

Stadion materya do wielu trafnych

niefor-

nastpcy,

zarzdze, któremi

w

Franciszek

ogóle od-

znacza si pierwszy okres jego gubernatorstwa. Jego okólniki, zalecajce kilkakrotnie najsurowsz represy wobec poktnych pisarzy, wpro-

wadzajce zmiany za zasklepianie si

tywy

i

akcyi

w w

ustroju

aktach z

urzdowej,

oraz

gromice biurokratów spraw, wymagajcych inicya-

mandataryatów

ujm za

dla

i

wyniose, a nawet

szorstkie trakto-

—

—

330

— wszystko

wanie interesentów, zwaszcza szlachty

ywo

nam

przypomniao si

to

powyej podanego memoryau Niemcawydawa owe okólniki swoje, by ju pewnie biaym krukiem w nagroma-

przy tómaczeniu

biurokraty! Kiedy Franciszek hr. Stadion

memorya

Schaefera

nie

W

pótora roku dzonym przez gubernium materj^ale informacyjnym. biurokratycznym otwary si oczy powiecie bowiem po rabacyi w rozwizyway jzyki. Ale w chwili, kiedy Schaefer pisa swój memoi

rya, stanowi on wyjtek, bo czo

przewaaa

by

pem powinna

patrymonialnej

cyi

w i

e

opinia,

starosta

szych

jako

przemyski

uczestników

w

jeden

rzdu krajowego akcyi

w

ustroju jurysdyk-

represyjnej,

moe

lea, aby przesyali szczegóowe

ale szczery

uwaany

jedn

za

najt-

z

^).

powód, do

rzdowego

do kancelaryi nadwornej

relacyi

Czetsch-Lindenwald,

jeszcze

i

artyku systemu

sposób cyniczny, co prawda,

opini

ówczesnej biurokracyi

Zachodzi cyi ze strony

W

po rabacyi stanowa cho-

spoeczna midzy dworem

fundamentalny

t

wypowiedzia

gów w

pierwszej chwili

jako racya stanu podsycana

Galicyi kultywowana.

otwarty

w

rozterka

po raba-

dla którego wkrótce

zachcano lub nawet wzywano

w

któr}'ch

Sanockiem Schaefer na-

spostrzee

relacye ze swoich

i

za-

W

zachodniej Europie groza krwawych wypadków galicyjrzdze. w prasie ozway skich wywara gbokie wraenie, w parlamentach si gosy tak przykre dla rzdu austryackiego, e w Wiedniu w pierwusprawieszej chwili uznano konieczno urzdowego sprostowania i

i

dliwienia.

Zaczo si

kilku pozyskanych

w

tedy umierzanie wzburzonej opinii za

tym

informowano oczywicie

z

lwowskich

zarazem najwysze postanowienie,

e

pomoc

których korespondentów

dzienników,

celu

relacyi gubernialnych.

ma by

napisane

i

Zapado rzdu

kosztem

przebiegu wypadków. Ale wydane historyczne przedstawienie genezy nagromadzone nie nadaway si do takiego pensum historycznego, bo takie wynurzenia, jakie zawiera akt tutaj omawiany, byi

materyay

yby

tylko

mniana

V

potwierdziy

W

a takiej relacyi,

relacyi z 18 kwietnia 1846:

Oehassigkeit zwischen keit,

zarzuty,

starosty przemyskiego, trzeba

so hiniinterfjrabt

Bauer

man

(1772

1848).

powyej wspo-

niinilich

man den Haupterreger

der

die Patrimonial^erichtsbar-

die Eyistenzbedin^iiiij^jen der Regierung* (Ob. Lu-

dwig von Mises: Die Entwicklung der in Galizien

»Beseitigt

iind Adel,

jak

si byo wstydzi.

Wien &

gutsicrrlicli-bauerlichen Yerhaitnisse

Leipzig 1902,

str.

94, przypisek

1).

—

—

331

atwiejszem wydawao si napisanie takiej oficyalnej 1846 z aktów procesowych lwowskiego sdu kryminalnego.

historyi

W

zoIwowskiem Archiwum Bernardyskiem aktach tego sdu znajduje si polecenie, wydane w myl powyszego najwyszego postanowienia prezydentowi Maurycemu Wittmannowi aby zaj si

r,

onych

w

obecnie

,

zebraniem

i

zestawieniem materyaów do oficyalnej historyi roku 1846.

zaj si tern zadaniem odstawi do referatu histonajtsz si. Jak si zdaje, Wittmann elaboratem swoim nie odpowiedzia planom wiedeskim. Chciano tam bowiem wedug brzmienia samego polecenia mie history tak napisan, eby z niej wypywao, e motywem band rabacyjnych byy nie zawi do szlaWittmann gorco

i

rycznego

chty, nie

ch

rabunku, lecz tylko przywizanie do rzdu,

w

za jego opiek,

ogóle pobudki

danie

wprost niewykonalne.

móg

Wittmann

r.

chopi

1846

w

broni

chyba nie

uczucia patr}'otyczne.

i

Z aktów procesowych o zdrad

e w

wykaza,

to

udziau,

brali

szcze wcale, roli

e w

powstaców do

przez

wezwania

wprost zwrócili si przeciw wzywajcym.

nie usuchali,

gównej drapiene

W

wodu

mordów

dza

instynkty,

krwi

i

lecz

wypywao

Ale std nie

ohydnych zbrodniach rabacyjnych

szlacheckich.

stanu

poprzedzajcych

spiskach

wezwani

a

nietylko tego

chwili krytycznej

wdziczno Byo to za-

nie

w

rabunek

je-

odgryway dworach

innych procesach kryminalnych, prowadzonych

z po-

wobec nalegania rodziny a wobec notorycznoci faktów, pomimo wszelkich usiowa, nie dao si ani zatuszowa, ani zabagni, wyszy na jaw z koniecznoci prawnej opary si o najkilku

w

ofiar

Wiedniu

rabunków,

i

—

których

byo

niepodobna

odwlec,

i

wysz

instancy

wotnie

uwaano

w

Wiedniu

takie straszne

wprost za niepodobne

szczegóy, jakie tam

').

Ostatecznie wszystkie materyay administracyjne

do Wiednia,

ale

nie

rk

do

oficyalnego

tendencyi z góry zakrelonej

dziea zastrzega dziane

tak

')

Kilka

nalny* (Galicya

bo

wypadków szczegóów

w

r.

1846).

Sam

dzieu.

tej

mierze

z

Sala

jednak

r.

co

dla

suyo swojego

Natomiast zapowiehistoryczne

1846 jako urzdowa od-

zawiera mój szkic:

XIII.

do schowku

do tego schowku

postanowieniem,

cesarskiem

Ob. rozdz.

sdowe poszy

to wszystko,

prywatnego.

galicyjskich

w

potem

materyaów

studyum

charakter

uroczycie,

przedstawienie

z

i

historyka, lecz

archiwalnego. Jak si zdaje, przypuszczono

Maurycego Sal, który wybra

pier-

»

Epilog krymi-

— powied na wrzekome skutku.

Doskonale

Ksine Antwort Ale rzeczy.

nie

ist

daje

tutaj

wcale nie przyszo do

zagranicy

oszczerstwa

si

—

332

zastosowa przysowie niemieckie:

a ach eine Antwort!

chcemy zbyt daleko odbiega od gównego celu tej tylko ocalenie od zapomnienia

Byo nim bowiem waciwie

gosu Niemca-biurokraty z r. 1846, tak dosadnie popierajcego polprzebieg ówczesnych pogldy na to, genez skie przedstawienia wypadków galicyjskich. Cel ten zosta osignity ju samym przekadem aktu, a dalsze uwagi miay tylko znaczenie ilustracyjne. i

i

XII.

Galicya

w

roku 1846

(III).

Winowajcy. Aleksander

tuu

literackiej

Fredro,

hr.

w

niejszych osobistoci

sawy,

napisa zaraz po

w

nalecy ju do

dobie

tej

najwybitty-

take ze stanowiska obywatelskiego w ogóle, dla zesanego z Wiednia nadzwyczajnego ko-

lecz

rzezi

misarza cesarskiego, Rudolfa

bardzo ogldny pod

w

polskiem spoeczestwie Galicyi, nietylko z

hr. Stadiona,

wzgldem

traktowaniu stosunków

memorya

o

pooeniu

kraju,

politycznym, ale za to bardzo dobitny

spoecznych

administracyjnych.

i

Szczegóy

omin hr. Fredro w tym memoryale, ale sd swój o niej wypowiedzia w tem wymownem zapewne dla komisarza cesarskiego zdaniu: »Nie moemy wchodzi w krwawe zdarzenia zachodnich cyrkuów. Czas je wywieci moe — Bóg osdzi pewnie«. Przed sdem Boym stanli ju dawno wszyscy bezporedni rzezi

i

i

poredni sprawcy

wpywie

czasu

swój memorya,

i

uczestnicy rzezi z

mona powtpiewa.

upyno z gór

pówiekowym wydano

lat

r.

Od

1846, ale o

szedziesit,

wiele pamitników,

w tym

szkiców

wywiecajcym

kiedy

czasu,

i

Fredro pisa

okresie przeszo

obrazków

history-

mimo to wszystko kwestya, któr hr. Fredro z pewnoci gównie mia na myli, kwestya winy urzdników cyrkularnych, pozostaa dotd w takiej pomroce, jak gdyby chodzio o bardzo odlege czasy. Kwestya ta jest waciwie jasn dla nas. cznych

na

temat

roku

1846,

ale

—

—

334

wemiemy za podstaw sdu tyle pozytywnych twierdze zup wiarygodnych wiadków wspóczesnych z polskiej strony. History

jeeli nie

tych

czasów jednak zawsze

e

si musi

z faktem, tym twiei dzeniom polskim niemieccy autorowie przeciwstawiaj mniej lub wi^

cej

liczy

poniewa midzy tymi autorami s tac} chepi si zbadaniem zuytkowa

stronnicze zaprzeczenia, a

którzy,

niem

jak

naprzykad

br.

Sala,

róde urzdowych, wic

filozoficznych,

negantis

i

samo, jak

tak

tutaj

i

maior potestas

w

dociekaniacl

zawsze od oskarycieli, po

i

bd

gorycz podyktowan, wymagane do A wanie pod tym wzgldem sanwpyw czasu podnosi szanse tych, którzy, liczc na powolne znikanie dowodów, odpowiadaj na oskarenie miaem, chociaby tylko goodejrzanych o stronniczo

wody

kategoryczne

sownem

zaprzeczeniem.

bowiem otworz si

Kiedy

dowe, nie znajdzie i

autentyczne.

i

niszczonych

ju w

wród

tylu

nich

wreszcie dla historyka archiwa

aktów

póniejsz}'ch

kim ulegaa administracya polityczna

rz

cyrkularnych, szkartowanych

organizacyi

i

reorganizacyi, ja

Galicyi, a akta gubernialne

i

mi-

take peryodyczne szkartowanie prywatne ze strony interesowanych nie rozbio ich na lune, ju wicej spoi si niedajce fragmenty, zawiera w ogldnie poprawnie ustylizowanych nisteryalne, o

ile

bd

i

zbdne ju dowody na fakt, e sfery rzdowe w Wiedniu, w swoim zupenym rozstroju ówczesnym, nie wiedziay o wszystkiem, a tem samem wszystkiego ani zarzdzi, ani aprobowa nie mogy. Przypadek jednak, jak zawsze, tak tutaj wywiadczy relacyach chyba dalsze a

i

moe który

wielk przysug, wtrcajc albo sam w sobie posuy

twierdze, dotd oficyalnie, jedna

ko

zwierzcia

ale

historykowi pod

niejako

moe ju

goosownie

przedpotopowego

za

rk

akt,

klasyczne poparcie

zaprzeczanych, albo, jakby

dla

anatoma, stanie si pod-

staw do wysnucia wniosków o caoci. Takiemu askawemu przypadkowi zawdzicza piszcy, e wród spowodowanych innym tematem ^) poszukiwa archiwalnych, tyczcych si przeksztacenia, licyjskich,

nazw

a nastpnie zniesienia

wpad mu pod

rk

akt,

dawnych mandatar}'atów ga-

który zasuguje z

pewnoci

na

historycznej piece d conviction.

')

Studyuni o pierwszym okresie

(Przypisek autora).

rzdów Agenora

ir.

Gouchowskiego.

PISMO STAROSTY LWO\X'SKIE(i

^ ^y

yf

!

\

/

WEZWANIEM DO

-•

RZEZI.

^

•

-cz-.-

"J

/

./x^

'^

^-^c^^— /-r'

^ —-"^

^•^-

•

'^

,

—

—

335

Kiedy po zniesieniu paszczyzny dawni mandataryusze ubiegali si o posady rzdowe, mianowide przy organizacyi urzdów podatkopowiatowych za pierwszego namiestnikostwa Agenora hr. Gowych uchowskiego, niejaki Erazm Bocki, byy mandataryusz z Humieca w dawnym cyrkule lwowskim, by tak naiwny, e do podania swojego doczy, jako dokument, specyalnie go zalecajcy wobec rzdu, nastpujcy pisemny rozkaz starosty lwowskiego Milbachera, wasnorcznie przeze napisany zaadresowany ^): i

i

»

L.

Do

74.

Zwoaj Pan Pan

chopów

wszystkich

z

kosami

buntowników pochwyta,

wszystkich

bronili,

pana mandataryusza Bockiego

a

i

ka

jeeliby

^).

im

si

zgadzi. Urlopnicy powinni pomaga, pan komiprzybdzie tam przyniesie pomoc dzielnym

sarz Klosson

i

chopom w Horoanie. Ze 100 takich drabów;

w

100 chopami

moesz Pan ubi

Tarnowskim cyrkule chopi

sobie dobrze; schwytali

108,

pomidzy

poradzili

nimi czterech

hra-

Masz Pan sposobno do stwierdzenia swojej wiernoci dla Najjaniejszego Pana oczekuj te tego; odwaga energiczne dziaanie doprowadz do zasu-

biów

i

zabili

27.

i

i

onego

ukarania buntowników.

Lwów, 22

lutego

Dono

1846 roku.

M Jest to

anie

przekad

przebija

lieckiego

w

dosowny

jednak

przekadzie

i

cisy.

Z

i

1

b a c h e

r«.

oryginalnego tekstu nie-

ton jeszcze ostrzejszy, którego wierne od-

polskim

wymagaoby koniecznie pewnego A na takiej cisoci wanie

od dosownej cisoci. icej zaleao.

[pienia

odnaj-

aktu, którego, mówic mimochodem, Gouchowski, z atwej do odgadnicia przezornoci, kaza zwróci Bockiemu, potrzebny jest dla objanienia krótki ko-

Do

imiestnik e

mi Pan o wszystkiem

tego

hajdamackiego

hr.

')

Por. facsimile.

*)

W

akcie mylnie:

Boskiego.

— W

mentarz.

—

336

lwowskim byy faszywe alarmy,

cyrkule

przyszo

ale nie

do adnego wybuchu. Horoana, gdzie si w lutym roku 1846 rozgryway krwawe sceny, znane z dokadnego opisu jednego z uczestników ruchu, podlegaa kompetencyi starosty Samborskiego. Starosta lwowski, Milbacher, kaza zatem mobilizowa chopstwo z kosami bez

powodu,

konkretnego inicyatywy

niejako

gubernium rzajcym tryumfem biurokraty taj

kosy

za

Uczyni

przezornoci.

z

wasnej

to z

wasn rk, a dopiero po dokonanym fakcie doniós galicyjskiemu w sposób ogólnikowy, dodajc przytem z obuna

i

te

sowa:

spokoju

utrzymania

dla

»

Poddani z radoci chwy-

powstaców«,

chwytania

i

byo pod Lwowem. takie nakazy wydawa starosta w dodatku mogcy w kadej

—

których wcale nie Jeeli

buchem,

a

gubernium

i

Milbachera

ale jak przez

wprost

w

cyrkuach naprawd zagroonych, zwaszcza

bocheskim

w

A

!

dalej, jeeli

pamici le

rosta galicyjski

w

Bernd

taki

ustne

oryginale, a nie

na zawsze

i

wdzie

w

wic bez pozostawienia ladu archiwalnego ju dla historyka stracone rozporzdzenia

czystopisie,

wane

i

mogy, nawet zawiera musiay

zawiera

dopiero

zaprotokoowane,

w

zaalarmowa

ustnie

zaprotokoowane, lub pisemne, wprawdzie lakonicznie z numerem

nie

w

chwili

na poczekaniu otrzyma zbrojn asystency z zaogi lwow-

i

có

skiej, to

lwowski, nie zagroony wy-

mciwoci

1846,

to

Milbacher, wpra-

có

dopiero

pozwala

móg

z

natury, a

do tego

podniecony

Bochni, bezwzgldny

mier

za

postpowa

rozkazy

i

tarnowskim

cyrkule

zapisany, ale nie najbezwzgldniejszy jeszcze sta-

roku

z

tak dziko

ekspedyo-

syna, porucznika,

polegego

w

sobie

pierwszych utar-

czkach

austryackiem,

to

powstaców zachodnio-galicyjskich z wojskiem na có zdoby si móg taki istny potwór, jak Breinl

w

A

trzeba jeszcze

to ustnie zalecali

tami

gmin

bieglejszy,

ków

rozkazywali

e

wiejskich,

ni

nadto

e

Bernd

scripta

naduy, zanim

—

Gdyby

i

mao

Breinl

Breinl,

sprytniejszy

i

a za

pisali,

na konferencyach z wójtami

i

delega-

nierównie prze-

jego koledzy, na widok europejskiego rozgosu wypad-

zasignicia

gubernator i

i

tarnowskich, pewnie nie zaniecha

swoich dla

zaznaczy,

to

i

Tarnowie!

jeszcze zjecha

informacyi,

Wacaw

radca

Zaleski.

poniszczy pisemnych ladów

do Galicyi wysany

z Wiednia,

kancelaryi nadwornej, a póniejszy

W

tej

dobie

zatem

tak

\'crba,

jak

volant.

takich

hajdamackich

starostów

najnmiej poczucie odpowiedzialnoci

poskramiao byo

wobec najwyszego

szefa

przy-

wadzy

337 krajowej, genera-gubernatora, arcyksicia Ferdynanda, tak znanego z ludz-

dobroczynnoci, e nikt przypuci nie móg, aby tolerowa osania zechcia rozptanie krwioerczych instynktów chopstwa. Tutaj waciwie pokazuje si, jak naduyta zostaa ta firma przez wystpn biurokracy. Wyszo bowiem z gubernium lwowskiego, gdzie br. Krieg wszechwadnie panowa, ju po pierwszych chybionych ru-

koci

i

i

w

chach powstaczych, po pierwszych mordach

Lwowa dosza moe

rych do

góów,

do

urzdowa wiadomo

niezawodnie

ale

jeszcze nie

Tarnowskiem, o

dokadna co do

1846 roku),

(23 lutego

okólnikowe rozporzdzenie do szesnastu starostów

tej

któ-

szcze-

e

treci,

t po-

wodu wybuchego ju powstania w kilku cyrkuach, poleca si urzdom cyrkularnym wysyanie urzdników do wsi, aby wzywali poddanych do wspódziaania, do stawiania oporu powstacom do ich chwytania >. Dzi polecenie takie mogoby wyda si uzasadnionem i

wadzy, uprawnionej, nawet obowizanej do wezwania

ze stanowiska

pomocy nie

ywioów

lojalnych

e

zapominajmy o tem,

przez

sumienia ruchu

dla

lojalny

ten

biurokracy programowo

szlachcie, jako swojej

w

dziaania

i

ywio

uywali chopstwa

ruchu

przedtem

e

dalej

do wspó-

ci

sami

komisarze

cyrkuowi, którzy przedtem zjedali do wsi na komisye

dno

by

systematycznie podniecany przeciw

drczycielce paszczynianej,

tumieniu

powstaczego. Ale

chopski

i

kadym

na

pogbiania przepaci midzy dworem a gromad. danej chwili zatem powysze rozporzdzenie gubernialne stanowio w oczach starostów komisarzy, skonnych do hajkroku

objawiali

do

W

i

damackiej

aktów

represyjnej, rozgrzeszenie a priori z wszelkich

akcyi

samowoli.

uwag

kowo

i

stosunki

e w

musiao, która

otwartej,

miary

biorc nawet si gubernium nawet wtedy, gdy prymitywne, a nadto jeszcze wypadkami wyjt-

ówczesne

utrudnione

wiedzie

—

ockno

Nie

na

stopnia

nie

Ju w cyrkuu,

z

krew

si

góry

ani

represyjnej, lecz

w poowie

pierwszych

sdeckiego,

przedstawi

pozwala

surowoci

stwa cywilizowanego

komunikacyjne, kraju

dniach

XIX rzezi

dokd take

—

ju

leje

przewidzie,

wród

o tem

stanowczo

nietylko

rzezi,

wród ani

walki

oznaczy

niegodnej

pa-

stulecia.

tarnowskiej starosta ssiedniego

zaraz

wtargn prd

hajdamacki,

obraz okruciestw zbiegajprezydyum gubernialnemu prob o wysanie wojska. Zaatwienie guber-

cego si chopstwa z nialne

tej

relacyi

PISHt BR.

tOZliSKIEGO

ujte

zostao

w

utart,

ale

w

tym wypadku wprost 22

—

—

338

groz przejmujc formu biurokratyczn:

Nieche wic

acta«.

»flrf

—

do aktów trybunau historyi. Niemal dzi sprawa ta przejdzie równoczenie wpyna druga relacya od starosty cyrkuu jasielskiego, take ssiadujcego z tarnowskim, >z wielk prob o pomnoenie posterunków wojskowych dla poskromienia rozbestwionych tumów chopskich z oznajmieniem, e sam starosta wskutek wrae, doznanych na widok nieszczcia, widzia si zniewolonym odda kierownictwo urzdu pierwszemu komisarzowi cyrkuowemu-. Gubernium nie byo tak wraliwe, jak starosta jasielski, bo nie zarzdzio pomnoza to

i

enia posterunków. mniczony

by w zamysy

stycznoci

z

poowie

sd

prezydentem

lutego 1846

karny

lwowski

Starosta i

br.

plany

gubernialne

Kriegem,

roku pismo,

wdroy

zamierza

Milbacher, który pewnie wtaje-

w

z

do w

którem donoszc,

ledztwo

przeciw

osobistej

bliskiej

wystosowa

e

drugiej

Samborski

sprawcom mordów

w

Horoanie, przedstawia potrzeb » surowego wzbronienia takich kroków niestosownych, mogcych pocign za sob szkodliwe nastpstwa Allgemeine Zeitung«, gównem ródle informacyjnem dla ca-

bd

ej prasy niemieckiej, korespondencye toryczne szczegóy

wpywa

oczywicie Nie

w

w

sposób bezczelny, a jednak na

Dziennik ten bowiem posiada wtedy

tecznie.

nie

razie wielce sku-

powag

europejsk,

wic

znacznie na opini europejsk.

wskazówek autentycznych,

braknie

Wiedniu

faszujce nawet no-

galicyjskie,

miano do

ostatniej

chwili

z

któr\^ch

wypywa,

e

wyrobionego trafnego wyo-

wadz galicyjskich, lecz dopiero z lunych szczegóów wysnuwano wnioski, nieufno zdradzajce. I tak naprzykad, kiedy waciciel dóbr, w lwowskim cyrkule pooonych.

braenia o postpowaniu faktów

i

Józef Ubysz, nej

w

wniós

w

pierwszej chwili

dla szlachty tonu jego pism

prezydyum gubernialnemu

e

zamtu do kancelaryi nadworz powodu ubliajcego

Wiedniu skarg na starost Milbachera z

urzdowych, kancelarya poleceniem,

ta

przesaa skarg

aby zawiadomiono starost,

jego postpowanie sprawio zdziwienie«. Dla prezydyum gubernial-

nego jednak, wysoko cenicego

powodu nawet do

oonej wadzy,

wemy

zdziwienia,

zoyo

jej

byo w

Milbachera, nie

gdy,

reskrypt

nie troszczc

do aktów,

tem adnego

si o polecenie

wic do

kosza.

prze-

Albo

Po zmasakrowaniu oddziau powstaczego pod pukownika Benedeka na czele czerni chopskiej po-

drugi przykad.

Gdowem

przez

lecono z Wiednia,

oczywicie

na

wniosek, ze

Lwowa

przedstawiony,

urzdowi sprzeday soli w Bochni, aby zwyciskich chopów wynabezpatnem rozdaniem soli, jako zadatkiem na póniejsze, z góry umówione wynagrodzeme pienine. Có dziwnego, e ów-

grodzono

341

bawic wkrótce potem

hoff,

Wacaw

subisty poborca tego urzdu,

czesny

pienin

skrypcy

na

w

rzecz

Franciszek

Wiedniu, na wasna ;>dzielnycti

ciiopów

rk

Tegett-

rozpisa sub-

galicyjskicli'
-\vatel

i

skarcym by dawny

pewnie

tylu

ukr}', ani uspra-

pokrz\'wdzonych nie suchano

nie próbowali! Ale

tano o nic, chocia ofiar

pobaliwo,

absolutnie ani

i

nie py-

komisarz cyrkularny,

odznaczony zosta w}'S0-

lojalny, skoro

kim orderem Leopolda. Prezydyum gubernialne dyskretnie poprzestao na informacyach, zasignitych to

dziwolg

ten

tak

chwiania wiar)'godnoci

br.

w

w

wpada

Sali,

>w oko

sposób

oko,

e

nie

wpadajcy

.

sam jeden wystarcza do

Za za-

co do jego protestu przeciw polskim

oszczerstwom;, na biurokracy rzucanym. Jeeliby

tylko

bocheski

starosta

thuma, a prezydyum

gubernialne

byo

krpowany by wobec istotnie

tak

Vitz-

niewtajemniczone

to br. Sala w swojem dziele przedstawi, to ju po samo gubernium napisanem, resume skargi szczegóów sprawdzonych, wypadaoby oczekiwa gromów, cinitych na starost bocheskiego wymiaru jakiej kary na Yitzthumie. Tymczasem prezydyum gubernialne nie wysao do kancelaryi nadwornej adnej relacyi, nie dao skarcej stronie adnej, chociaby frazesowej, satysfakcyi, nie

w

naduycia, jak

takiem, przez

i

i

wytkno wiosny

nawet Yitzthumowi

roku 1847,

naduy,

wystosowao do

przewlókszy spraw do

lecz

starosty

w

Rzeszowie, gdzie

nastpujce

wtedy przebywa przeniesiony do tego cyrkuu Yitzthum,

Zaczona

rozporzdzenie:

danemi do informuje cnie

niej

opiniami

WPana

w subie

relacya starosty

bocheskiego wraz

komisarzy cyrkularnych, Yajdy

ju

i

z do-

Gedla, po-

o niewaciwociach, zarzuconych zostajcemu obe-

przy rzeszowskim

urzdzie cyrkularnym, gubernialnemu

.

346 konceptowemu, Yitzthumowi,

praktykantowi

b peni w

z czasów,

gdy tene su-

bocheskim o wtpliwociach wyraonych co do jego charakteru nieposzlakowanego. Komunikuje si WPanu ten akt z wezwaniem, zrcznoci korzystnie znanego aby na tego zreszt z gorliwoci urzdzie cyrkularnym, mianowicie z czasów

powstania,

oraz

urzdnika,

którego

i

nieroztropne

niewczesne wyraenia, jeeli

i

rze-

je

czywicie wypowiedzia, tylko panujcem wówczas wzburzeniem dadz si usprawiedliwi, zwraca w przyszoci uwag, zaleca mu usilnie spokój

umiarkowanie

i

w

urzdowaniu, a przytem wyrobi sobie na-

leyt opini o jego moralnem zachowaniu si jego prawoci, donoszc o ewentualnych ujemnych spostrzeeniach w tej mierze< Oczom wasnym nie chce si wierzy, e przeoona wadza, i

zamiast

skarci

takiego

wystawia

hultaja,

jako

»urzdnikowi znanemu korzystnie

nic

jego

czyny

ciwociami'

mu wiadectwo

gorliwoci

niem «, kae starocie rzeszowskiemu dopiero

—

opini o prawoci « dostatecznie

sd

ujemny

Nie wiemy, jak szowski

o

sprawie

moe by

Yitzthumie,

krpowane i

i

pochwalne

zrcznoci

przed nie

byby

powodu,

w

takim

— razie niejako

prowokowa

opinii europejskiej tonem, jakim

dzi

ówczesne noty, znane

nego przez syna kanclerza publikacyi nieznanych

w

nicha

w

tchn

w

Dopóki jaka niespodzianka

^).

w

materyau, trzeba

roku 1846 poprzesta na

jego

autentycznym z dziea, wyda-

tekcie

dotd, sekretnych aktów kanclerskich

innego

dostarczy

nie

—

350

sdzie

powyszym

o

roli

z

formie tej

doby

Metter-

ks.

materyale autentycznym.

Z tego materyau okazuje si przedewszystkiem,

e

Metter-

ks.

we wspóczesnych pismach dyplomatycznych przedstawi reprezentantom rzdu austr}'ackiego za granic charakter wypadków galinich

cyjskich

w

w

roku

1846

lutego

z

i chodzio

najfaszywszem

wietle, mianowicie

poryw wolnociowy z przewodni ide narodow, lecz o zbrodniczy zamach komunistyrodki tego zamachu wygldaj czny na porzdek spoeczny. Cele w tych pismach tak potwornie, e wobec nich krwawa represya, któsposób,

ten

tutaj

nie o szalony

i

szczegóy oczywicie zostay milczeniem pominite,

rej

wyglda

jako

w

fun-

ks.

Met-

obrony ustroju pastwowego, podminowanego

akt koniecznej

damentach spoecznych. Dla

ryu,

przytoczymy

ilustracyi

ternicha:

»

Zdaje

si,

—

Apponyi'ego,

hr.

pisze

dnia

20

ustpów

kilka

z tych

pism

w

do ambasadora austryackiego 1846

lutego

roku,

—e

Pa-

odkrycia,

w Wielkiem Ksistwie Poznaskiem, skoniy frakcy komunistyczn do spróbowania zamachu w maem pastewku KrakowPrzedsiwzicie jest bezmylne, ale partya ta moe podejmoskiem. poczynione

wa

zamysy, odpowiadajce

tylko

o

to,

(ces

duchowi.

jej

W

Krakowie

jest

mono

teroryzowania, a mniejsza do zabrania, jest co si potem stanie. Trwoga, wywoana przez tych krwioerców

wiele pienidzy

buveurs de sang),

jest

tak wielka,

e

ludzie posiadajcy nie

maj

nocowa w swoich pomieszkaniach. Filantropogos w sprawie polskiej, mog uywa swoj dwicznych sów, ale nie maj one praktycznego zna-

ju'tyle odwagi, aby

wie guand meme, na rzecz czenia.

W

nictwach

mojej

polskich.

zabierajc

depeszy z dnia dzisiejszego Jest

rzecz pewn,

e

mówi

o dwóch stron-

stronnictwo arystokratyczne

zniko, a góruje stronnictwo skrajnej lewicy. Stronnictwo to skada si z

drobnych oficyalistów,

paleców

')

ze wszystkich

>Aus

z

kasty szlachty zrujnowanej (ebraczej)

klas.

Propaguje ono podzia dóbr

Metternich's' nachgelassenen

druga, tom pity).

Papieren«,

Wien,

i

i

za-

formuje

1883

(cz

— w

si

—

351

W

Galicyi dzi celem atakowania klasy posiadajcej. sprawuj policy. Nasi wocianie s szczliwi wanie lkaj si tego, eby si nie znaleli w dawnem pooeniu swojem.

bandy,

chopi

i

Chwytaj zatem

agitatorów

ma

w

i

»

Gdzie si

gdy

instygatorów,

zatrzy-

Pocztek Lud ga-

komunizmu.

dla wacicieli niebezpieczestwo

zwalcza

licyjski

dni póniej

siedm

jakim kierunku rozwinie si ruch, raz rozbudzony?

odsoni

jego

W

wydaj wadzy.

i

do tego samego ambasadora:

pisze ks. Metternich

odrzuca doktryn, której nie rozu-

Komunikujc 18 marca 1846 roku hr. Apponyi'emu wycigi papierów uwizionego w Poznaniu Mierosawskiego, miianowicie

mie«. z

wycigi

instrukcyi

z

mentarz:

»

rewolucyjnych,

Redaktorowie (tych

Metternich

ks,

zdaje: Zacznijmy od zabijania, rabowania

taki

powiedzieli

instrukcyi) i

dodaje ko-

sobie,

potem

niszczenia, a

e

jak

si

przyj-

byy one

do-

sownie pojmowane przez spiskowych w cyrkule tarnowskim «. Zmora jakobinizmu, czonego od schyku XVIII stulecia

nie-

Z

dzie kolej na reszt.

rozdzielnie

macye,

ruchami

wszystkimi

ze

e

ks. Metternicha,

nie

tych instrukcyi pokazuje si,

agentów

przez

tak

ledzcych

policyjnych,

ywioów

najskrajniejszych

widocznie

,

rozstrzygajcemi dla jego

dostarczane

dziaalno

optaa postpowania byy infor-

polskimi

emigracyi

szczegól-

w

polskiej

Pa-

ryu w Wersalu. Od tych agentów nadchodziy potworne wiadomoci o planach zapaleców d la Mierosawski Edward Dbowski, i

i

z których

w

rce policyi, noci policyjnej

a drugi

uwija si po

tak szczliwie,

Dbowski pad na

ckiej.

by w

ledzony

pierwszy

Poznaskiem

e

Galicyi

nie

i

wpad

wreszcie

pomimo wytonej

wpad w rce wadzy

czele procesyi, która

w

roku 1846 z Kra-

kowa wyruszya na Podgórze przeciw nadcigajcemu wojsku ckiemu, zaraz

ale jeszcze

chwili

mnieniem rostowie

nie

i

po

mierci,

stwierdzono

policy

austryack

urzdzali

formalne

której

na pobojowisku

autentycznie, i

tak

si

obawy,

dzono rewizy wszystkich wizie

i

tak

trapi

w

austr>'a-

pierwszej

swojem wspo-

wadzom przywidywa, a

nawet

winiów

w

czuj-

austrya-

e

sta-

póniej zarz-

rok

politycznych, wskutek

y

jeszcze uh-z>'mujcej si pogoski, jakoby Dbowski waciw sobie bajeczn albo dalej peni funkcy emisaryusza z zrcznoci, albo dosta si do wizienia pod faszywem nazwiskiem.

uporczywie i

e ganda

ich

wychodzce z tych kó radykalnych wysanników w Galicyi dostarczay, niestety,

pisma,

materyau na poparcie uroje

ks.

Metternicha,

i

ustna propa-

a nadto wiele

jakoby chodzio

gów-

— o komunizm

nie

i

paszczyzny,

w

szlacht,

woci,

jeszcze

to

steroryzowan,

sposób

ten

mianowicie

jakoby

ogóle o przewrót socyalny,

wpywajc na lud wiejski pontn obietnic zniesieusiowaa porwa go za sob, a przytem zawadn

partya radykalna, nia

w

—

352

koa rzdowe

utwierdzao

wicej

nie ulega wtpli-

niestety,

to,

w

przekonaniu

o trafnoci dotychczasowej nieszczsnej polityki, której pierwszym fun-

byo

artykuem

damentalnym

traktowanie

takie

i

forytowanie chopa,

w

ciarach paszczynianych, obroców. Jeeli jednak a w cyrkuach widzia swoich opiekunów mowi stanu, dziercemu w rkach swoich, jak ks. Metternich, ster zagranicznej caego pastwa, nie mona daropolityki wewntrznej

aby on tylko od rzdu oczekiwa ulgi

i

i

wa to

takiego zalepienia

ju

adn

noci za mówi,

to,

rzeczy jawne

w

dzie byy powinny na ustnych

potpianiu

polityczny

ta

Galicyi,

mona

powaga

cikiej odpowiedzial-

nie wystarczy zaraz

sia

zbrojna

o tem kierujce

daru

jest

sfery

Historya

stanu, którzy nie przewidywali

proroczego

przewidzie

w

w

pierw-

niedona,

to

Wiedniu wie-

wycznie byy wysucha jest bezwzgldn czego, co zmys

polegajc

nie

zechciay

biurokratycznych,

obywatelstwa z kraju.

mów

bez

i

wiedzie mogy, gdyby,

i

informacyach

gosów powanego

w

e

zbrojn.

ywioowego wybuchu

chwili

byy

nie

e, opierajc si na chopach, pozwalajc im, jak sam nie pomyla wczenie o tem, aby dzitej sierminej policyi ujto w karby powag wadzy,

si

ewentualnie szej

poleganiu na informacyach jednostronnych,

»sprawowa policy«,

instynkta

kie

w

miar nawet zagodzi

jest

w

stanie.

W

tym

wypadku nie chodzio nawet o przewidywanie rzeczy, moliwych wród pewnych tylko komplikacyi, lecz o trzewy pogld na sytuacy ostrone wzicie pod rozwag ewentualnoci, nietylko przewidzie si dajcych, lecz wprost przewidywanych przez powanych obywai

teli

kraju.

Ks. Metternich

pogldach

i

by

deniach,

tak

e

jednostronnym

w naduy

chwili,

Francyi,

wic

nawet

zalepionym w swoich gdy Galicya staa si ju i

chopskich, zamiast potnym najstraszniejszych wpywem swoim pobudzi wszystkie czynniki do poskromienia anardla swoich planów polityczchii, myla wicej o jej wyzyskiwaniu woska, ponych. Oddawna sol w oku bya mu cmigracya polska

widowni

i

ruszajca si swobodnie ze

ju

we

sposobnoci wymierzenia ciosu nie jakobin izm

w

teraz

skwapliwie korzysta

togo wroga swojego. Naraz tedy

polski, lecz aspiracyo

narodowe wystpuj na pienv-

353

w Paryu pod oson prawa sprawczjmi caego ruchu. Std \vyp)^\va ocz>'wicie

szy plan, a emigracya polska, dziaajca azylu, uchodzi za

wniosek,

e

prawo

by

powinno

to

coraz

nyi'ego

wie

wyraniej,

mu, aby

poleca

i

mu

przedstawiajc

w

notach swoich do

w kocu, bez wszelkich w tej mierze nalega na wspólno

dobitnie

wspólno sowy okrela:

e

go

w

Pan

Chciej

cz

moralnie

któr

myli,

nocie

z mojej

w

interesów a na-

owiadczy

strony

Guizotowi,

uczuwa jeeliby miao

tego on chcie powinien, co ja czuj, to on take

co

wiem,

ja

lów

to

i

on

wiedzie powinien;

aowabym go z caej siy mojego Móg w ten sposób ks. Metternich

czej,

myli

i

nym

gdy

z Guizotem,

przez

systemem

nich

a

razie dal-

marca 1846 roku temi

mojemi wasnemi mylami. Czego

z

Guizota,

ministra

wspólno 18

z

Appo-

hr.

ogródek, natarczy-

niebezpieczestwa

szego tolerowania akcyi emigrantów, dalej

wet

y-

odjte emigrantom polskim.

czenie takie \v7p0wiada ks. Metternich

ja

pragn,

powinien,

by

sumienia«.

apelowa do wspólnoci ceczuli to dobrze, e pod strzeo-

obaj

wygldajcym na oko ju dre zacz}ma, a

politycznym,

budowla, przez cyklopów wzniesiona, grunt latujce

uszu

ich

guche pomruki zwiastuj zbliajcy si

pozostawi midzy swoimi

Ks. Metternich

ina-

papierami,

jak

do-

kataklizm.

przez syna wy-

wasnorczne zapiski, w których zwierzy si z tych obaw. mowie stanu przeczuwali wicej, ni przewidywali zawieruch, która w dwa lata póniej (1848) zerwaa si nad ich gowami obu porwaa w przepa. Ks. Metternich, kujc energicznie elazo, rozpalone w piekieldanymi,

Obaj

i

nym ogniu siadów

rzezi galicyjskiej,

Austryi

w

dent policyi

zmor

Poznaniu,

informowani

szawie

cie

w

jego polski

szefa

policyi

by w ks.

ruchu

i

Metternich

w i

emocyi.

rozsianych

tajnych

PI$H4 en.

lOZISKIESO

agentów, dla

Paskiewicz

w

War-

Wiedniu,

hr.

przez poufnika MetterSedlnitzkyego,

galicyjskie.

Cay

Wobec krwawej uny,

bd

kartel

za

anty-

zawisej nad

hr. Sedlnitzky, lepo ju pogsto po zachodniej Europie

jego powiernik,

na najdziwaczniejsz>'ch

ryaem, ciekawym

bd

owietleniu,

w

ks.

ruchu galicyjskiego, oczywi-

o szczegóach

porednictwem przez gubernium

Galicy, legali

byli

take s-

Br. Minutoli, prezy-

genera-gubernator, genera Bibi-

Wilnie, namiestnik

powyej wskazanem

nichowskiego,

spoecznego.

kijowski

w

kow, genera Mirkowicz

nietylko Guizota, lecz

straszy

przewrotu

ich

raportach którzy,

w

popatnym pocigu za mateju dawno przed wybu-

chlebodawców,

23

—

—

354

si liczy nawet z wzgldami na prawdopodobiestwo, wDdze denuncyatorskiej fantazyi co do emigranpolskich. Wosi maj na to niezbite dowody, gdy woskich tów przypadkiem wpady w ich rce sekretne akta policyi MetternichowPolskim rkom nie sprzyjao pod tym wzgldem szczcie, skiej ^).

chem

przestali

puszczajc zupenie i

po upadku

a tym,

którzy

walnej

pozostaoci

wietle

byy tam

i

wersalskich

ks.

kanclerza,

Mettemicha mogli wiele

nie

przez tajn policy

klubów polskich

co

zagldn

na tem zaleao,

zamysy

przedstawione

do ruchu

w

Galicyi.

do

archi-

w

jakiem

paryskich

Mona

si

domyle, e na temat polskich planów spiskowych fantazya podniejsza, ni w sprawach wopolicyjna bya jeszcze bujniejsza skich, gdy, jak powiedzielimy, tacy zapalecy, jak Dbowski, doswoimi wtku do zapowiadania starczali jej szalonymi pomysami

jednak

i

nawet krwawego przewrotu na za

przykadem chopów

obietnic darowania

take

by

z

w

i

pewnoci

bardzo

koa

interesowane,

najostrzejszym tedy

rodkom

wszystkich

podburzonych przeciw

e

szlachcie

pastwa, gdzie ciar paszczyniany

dokuczliwy,

co do spotwarzonej pod tym kie

stosunków spoecznych. Obawa,

paszczyzny, rozbudzi si podobny ruch, grony

prowincyach

innych

tle

galicyjskich,

wzgldem

oczywicie,

w

a tylko nie tak okrzyczany, jak Galicyi,

sposób,

represyi przeciw

— przejmowaa

wszyst-

zapewniajcy aprobat

sprawcom ruchu. Przeraay

dyaby, na cianie malowane, a tymczasem chmura

wyprawiaa w nieszczliwej Galicyi orgie, o pomst do nieba woajce! Za to ks. Metternich móg ju by pePrus, jako mocarstw, wspóinteresowawnym, e bez oporu Rosy nych protektoratem, bdzie móg zagarn dla Austryi Kraków, gówn jego zdaniem kwater polskich ywioów ruchu rewolucyjnego.

rzeczywistych

szatanów

i

Od

i

odpowiedzialnoci za wypadki galicyjskie

z

w

roku 1846

za-

nie zasonili ks. Metternicha wydawcy paspucinie po nim pozostaych. Spucizna ta nie obejmuje oczywicie caego materyau kancelaryi kanclerskiej. Dla historyi Galicyi najwiksze znaczenie miayby akta, tyczce si wydanego po rzezi

krelonej przez nas mierze pierów,

w

podzikowania cesarskiego dla lojalnej ludnoci, w sprawie odznaczet. nia niektórych krwawych bohaterów, zasoiiicnia Jakóba Szeli p. i

Akta

te

•)

stanowiyby dowód na

to,

e

Anton Springer: »Oeschichte Oesterreichs n. tom I, str. 287

1809. Leipzig, 1863,

i

wocian

przeciw

dem Wiener

Frieden*

takie jtrzenie

seit

—

—

355

jakie biurokracya uwaaa za gówn dla siebie dyrektyw, posiadao sankcy programu politycznego. Osonienia zbrodniarzy bowiem, a zwaszcza odznaczenia winowajców ze wiata biurokratycz-

dworom,

niepodobna

nego,

inaczej

chopów

»akcy

obowizku

nienie

godne,

lewania

usprawiedliwi

wytómaczy,

biurokratów

i

—

comme d

dajce

sie

tylko

w

ten sposób,

e

monarsze jako spe-

a rozlew krwi niewinnej jako ubo-

patiyotycznego,

ale

jak

przedstawiono

—

guerre

la

do pewnego stopnia rodkach »obrony ko-

w

przebranie miary

niecznej «.

w

Ale

tej

wrzekomej

wojnie

w

zwycizca

nieprzyjaciela,

prawdziwej wojnie,

wrzekomego zwycizcy

dla

w

powstaa sytuacya wanie

talniejsza

w

chwili,

majc

najfa-

prawdziwy

której

pokonanego wyzyskuje zwycistwo. Je-

u stóp swoich

ogasza wiatu swój tryumf

i

mia chwil upojenia zwyciskiego, gdy czyta raport Benedeka z pod Gdowa pierwsze relacye tarnowskie Breinla, to teraz, gdy ju nie byo ladu powstaców, a natomiast po dworach pldroway zwyciskie bandy hajdamackie, ciko okupi musia zueli

ks.

Metternich

i

Powstay bowiem

dzenie.

bdu

strasznego

trudno

kolizye,

krwawych scen tarnowskich dowanie rodziny Boguszów.

takich

i

pytanie:

czy

bez przyznania si do

których

z

Ca

byo wybrn.

Europ obiegay

opisy

potwornych zbrodni, jak wymor-

Tote coraz natarczywiej odzywao si sdy kryminalne rozpoczy ju akcy swoj wobec no-

torycznych zbrodniarz}'? czy Jakób Szela z pod sprzymierzeczej opieki Breinla

ju do

dosta si

dre

zbrodniarze, zamiast

A

wiziennej?

celi

nowicie na cakowite darowanie paszczyzny. dniu uznano,

ka

e

z

sfer,

dotd

Kiedy wreszcie

zudzenia

—

moe

szukajcych

Szeli

i

zasi

t

stron

szcza

wobec

faktu,

e e

zwle-

—e

nie

mona wystpi

bez-

podkomendnym, jeeli obok nich nie na awie oskaronych take wspówii

1846,

któr

niepodobna

zby

i

Wie-

jego

roku

historyi

przed czytelnikiem,

ci

chocia wtedy ku przeraeniu

nowajcy cyrkularni! Ale sprawa kryminalna rzuca na

w

akcy kryminaln wobec hajdamaków duej

niepodobna, pokazao si

wzgldnie przeciw maj równoczenie

tymczasem wszyscy

przed kar, czekali na dalsze nagrody, mia-

tutaj

w

tyle

—

wiata wanie

odsaniamy mimochodem, zwaszczliwemu przypadkowi zawdziczamy jej

tych szkicach

tutaj

nowe materyay, zasugujce na osobne opracowanie. Kolizya, która

rzy bez przyznania

powstaa

w

sprawie cigania

si do strasznego

i

ukarania zbrodnia-

bdu, moga by

przewlekana 23*

— i

pozorami cisego

356

wiatem upikszana.

ledztwa przed

druga kolizya, któr wytworz}'y stosunki

Natomiast

administracyjne

spoeczne

i

zwycistwa, wymagaa bezzwocznego rozpoczcia akcyi zaradczej. Widok anarchii, panujcej w Galicyi, widok ciopshva rozbestwionego, odgraajcego si, e paszcz}'zny odrabia nie bdzie, bo j ju darowali spiskowi, a komisarze cyrkularni z apo skompletowaniu

wreszcie widok bezsilnoci ski cesarskiej zupenie uly przyrzekli wadzy, formalnie wypierajcej si wszelkiego wspólnictwa z postpowaniem chopskiem, a jednak w rzeczywistoci popadej w zaleno wszystko to wzbudzao w szlachcie innych prowincyi od niego obaw, aby ruch nie posun si poza granic Galicyi. Za t obaw ,

—

naleganie na rzd, aby kres

pooy

wzowato odsoni

w

poszo oczywicie Krótko

cyjskiej.

a

trudnoci, jakie zachodziy kopisu

mona byo w

nie

t

w

tej

danej chwili.

paszczyzny

przywróceniu

Arcyksi

traktowa wicej z wojskowego

anarchii gali-

swoim pamitniku

Cytujemy jego zdanie z r-

mierze.

»0

Losertha:

profesora

Breinl

punktu

Ferdynand, widzenia,

który

ni

myle

i

spraw

ze stanowi-

by skonny do wymuszenia paszcz>'zny si musiaoby byo doprowadzi do wojny chopskiej Tasamo zdanie objawi Breinl w swoim czasie (1 marca 1846 r.)

ska administracyjnego,

zbrojn, kie

w

co

bezporednio do kancelaryi

relacyi,

dno

z

na-

leyt dobroci wyrozumiaoci« do speniania powinnoci poddaczych. Co wicej, polecono starostom wpywanie na dwory, aby w wymaganiach swoich w tej mierze postpoway >z wszelkiem umiarkoi

waniem « » stra,

w

cyrkule

kiem,

cz

odpisyway poddanym odpowiedni

i

penion

pod komend

tarnowskim

comy

Czem

podczas rozruchów «.

strae

te

tego

Breinla,

poprzednio o gospodarce Breinla

powinnoci za chopskie

byy

po tem wszyst-

na podstawie jego pa-

mitnika powiedzieli, domysami bliej okrela nie potrzeba.

W

dalszych rozporzdzeniach, po powrocie do Lwowa wydaarcyksi Ferdynand zarzdzi wprawdzie wysyanie asystencyi wojskowej do gmin, które nie day si nakoni agodnemi przedstawieniami, ale zastosowanie rodków drastyczniejszych przeciw oporcienione zastrzeeniami, e zakrawao nym byo tak ograniczone na dyspoz}'cy, wydan... iit aliguid fecisse vidcatur. Zreszt arcyksi Ferdynand nie móg ju osobicie dopilnowa wykonania swoich zarzdze, gdy w kwietniu powoany zosta do Wiednia na konferen-

nych,

i

cy

o sprawach

stanowiono

galicyjskich.

By

zatrzyma arcyksicia

póniej rzeczywicie nastpio,

delikatnie

ze stanowiska genera-gubernatora

Wedug

w

wiedeskich

bar.

Sali

,

tam wreszcie,

jako

zamachu

i

w

ustpienie

koach rzdowych

ono

to t>'lko pretekst,

Ferdynanda

w

pod którym po-

Wiedniu

i,

co

te

zniewoli go do rezygnacyi

Galicyi.

arcyksicia

za konieczne

Ferdynanda uznano dlatego,

e

spostrze-

dot>'chczasowe pojmowanie ruchu galicyjskiego

komunistycznego,

stosunków spoecznych,

byo

obliczonego

faszywe.

gównie na przewrót

Otrzymano bowiem

blisze

— wedug

informacye,

by

dowy, kierowany

ca

zwalono na

ks.

zacz si

jest

Czartoryskiego za

owiadcza

tylko

i

niedokadne

obejmowa informacye

do dziea reform, za

nieodpowiedniego

za

teraz

ruch galicyjski

Adama

charakter naro-

uznano go z powodu zbyt konserwa-

arcyksiccia, a nadto

przekona

tywnych remi

przez

mia gównie

ten

Odpowiedzialno

polsk.

szlacht

ruch

których

—

358

ks.

Metternich

w

któ-

przewidywaniu,

e

pocztkiem ogólnego europejskiego zamachu

na dotychczasowy system polityczny.

w cznoci

znalaz

Br. Sala

dogodny

i

zygnacyi

arcyksicia

zrcznie wyzyskany

roku 1846 z rokiem 1848 bardzo

rodek do

Ferdynanda, aby

jej

umotywowania recisy zwizek z krwawymi takiego

wypadkami roku 1846 rol, przez biurokracy w nich odegran, zosta osoniony wzgldami wyszej polityki. Ale osona ta zbyt jest wta. Najpierw bowiem arcyksi Ferdynand, który opiera si podsuwanej mu dymisyi, móg odpowiedzialno za niedokadne informacye o charakterze ruchu galicyjskiego zv/ali na sfery wiedeskie, i

na

ks.

dniami

cay wiat dokoa

Metternicha, który

agentów

w bd

wprowadza

bre-

zamysach inicyatorów propagatorów tego ruchu, a powtóre, jeeli chodzi miao o reformy polityczne, do których nagle uczu mia skonno skruszony, czy przeraony kanclerz pastwa, to wanie powana firma czonka domu cesarskiego najlepiej nadawaa si do tego. Nie takie wic moswoich

o komunistycznych

i

tywa, lecz inne, blisze, a wicej trafiajce do przekonania arcyksicia

Ferdynanda, musiay go

skoni do

ustpienia.

Musia on sam

w

cza-

pobytu w Tarnowie w Bochni spostrzedz, e niepodobna bez naraenia na szwank caej powagi wadzy wystpi przeciw sprawcom uczestnikom hajdamaczyzny z ca surowoci prawa,

sie

swojego

i

i

e

trzeba natomiast,

uczyni w powyej przytoczonych rozpomidzy poddanymi, wypowiadajcymi posu-

jak to

rzdzeniach, balansowa

szestwo, a dziedzicami, uprawnionymi do upomnienia si o nalene im powinnoci paszczyniane, wic midzy zbrodniarzami a ich ofiarami.

Bya

to

rola

dobra

jedajc do

Wiednia,

do rezygnacyi. sposób

agodnym

e

tam

gubernatora-biurokraty, ale niegodna

zdawa

nie

dnoci swojego pooenia niechtnie, pod

dla

By moe, e arcyksi

czonka cesarskiego domu.

i

dopiero

dobrze

sobie

w

sprawy

Wiedniu, jak

naciskiem sfer dworskich,

wywierano

wytómaczy mona, i

taki

wreszcie

nacisk, to i

tam

Ferdynand, wyz caej

bar. Sala

tru-

mówi,

da si nakoni take

tylko

w

ten

ju odsonia si caa

—

—

359

w Galicyi, caa krwawa konsekwencya dotychczasowego systemu administracyjnego. gr wchodziy najwysze interesa, bo powaga wadzy rzdu, a do ich ochrony pozostawaa w tej chwih ju tylko pohtyka pórodków, niegodna firmy arcyksicia. straszna sytuacya

W

i

diona.

Do roh tej wybrano gubernatora Wysano go do GaUcyi w lecie

morawskiego, Rudolfa

w

1846 roku

hr. Sta-

charakterze nad-

rzdowego z wyjtkowo rozszerzonym zakreupowanieniem do wszelkich zarzdze, za potrze-

zwyczajnego komisarza

sem dziaania bne uznanych.

Hr. Rudolf Stadion poj swoj misy w ten sposób, powyej wskazalimy: zacz balansowa, zbliajc si do wy-

jak to

osobistoci

bitniejszych

mowa, cyi

i

z

i

u ktÓPyTh

niemal

w

potrzebnych

wiata obywatelskiego, od których

ze

zamawia

w

oczekujcy

nagrody

wybawc

ukadajc

za

aby poddani, niecierpliwie

ten sposób,

krwawe dzieo,

swoje

z dotychczasowej niedoli.

przyj-

o stanie Gali-

danej chwili zarzdzeniach, a przytem,

plany regulacyi paszczyzny

jego

memoryay

sobie

ta

w

nim swoskoczya si na

widzieli

Misya

zasonia chwilowo przed wiatem rozpaczliw dla rzdu sytuacy, ale w nastpstwach okazaa si fataln. Hr. Rudolf Stadion bowiem przeprowadzi regulacy paszczynian bez blibo

pozór pomylnie,

stosunków

szego poznania

w

sunki

uwaa

dziedziców zrzec

biorc za podstaw odmienne

kraju,

Morawach, wskutek czego powstaa taka sytuacya,

mogo

to

sto-

wielu

eby im wolno byo uzyska take uwolnienie

za dobrodziejstwo,

si cakowicie paszczyzny,

od ciarów,

e

a przytem

ni poczonych.

Z tym fatalnym rezultatem musiano dbaoci o interesa szlachty galicyjskiej, ile z uwagi na wraliwo szlachty innych prowincyi jej obaw, aby w Galicyi nie powsta precedens, dla niej niepomylny. Dopiero w roku 1847 zacza si dla Galicyi umiecha lepsza dola. Z widowni cicho zniky figury, które, jak prezydent bar. Krieg, starosta Breinl t. samem pozostaniem na swoich stanowiskach p., si liczy

w

z

Wiedniu,

nietyle

z

i

i

paralioway wszelk polityk, skierowan ku kojeniu wieych ran zacieraniu strasznej przeszoci w pamici kraju, a gubernatorem i

Galicyi

który

w

zamianowany zosta Galicyi

przebieg potem

nastpc

laty

wszystkie

to

by

to

stopnie

prawdziwa pera

m

stanu

Rudolfa

brat

hr.

Stadiona,

Franciszek,

rozpoczyna nowicyat urzdniczy, szybko

arcyksicia Ferdynanda

Bya Austryi,

przed

by

w

karyery

i

w

chwili

gubernatorem

w

powoania na

Tryecie.

ówczesnym wiecie urzdniczym

wyszej miary

w

swojej

inteligencyi poli-

— tycznej

w

i

swoich

wprowadzi

który

stwem polskiem,

w kocu

aspiracyach.

w

w

Stadiona

kolizy

nowy

byby o

gubernator

ten proces politycznego zblienia si,

Galicy rozpocz

stry a

wichrowaty rok 1848,

nie

si

dopiero

wywiza si

wiele

lat

prdzej

midzy Au-

jaki

brzaskiem

z

spoecze-

ze

kolizy, z której, z winy obu stron,

antagonizm,

zainaugurowa

Gdyby

Franciszka

hr.

—

360

ery

konstytu-

cyjnej.

Samem powoaniem gubernatora

do i

e

tego,

Galicyi

rok 1846,

do

niegodziwej,

w eaem

postpowaniu.

e

roku 1847 na

autoramentu,

wic

metody

w

jego

wymaga zwrotu

niezawodnie desaveu polityczne

byby si podmia by podstawy do mnie-

Franciszek hr. Stadion nie

gdyby

nie

chodzi o spenienie dziea szlachetnie pojmowanej pacyfika-

skazanym przez tragik dziejow na to, aby w tych czasi zapalnem ogniskiem dokoa prowadzonych tajnych knorewolucyjnych. podróy z Tryestu do Lwowa nowy guber-

w

cyi

doprowadzonej

starego to

w

Wiedniu przyznay si niejako

zgubnego systemu politycznego

rezultat

swojej misyi galicyjskiej,

mania,

w

zbrodni

Byo

gdy

dla tych biurokratów,

j

jako

granicy

Stadiona

Franciszka

hr.

rzdowe

biurokratów

przez

aplikacyi

sfery

kraju,

sach sta

W

wa

w

nator galicyjski zatrzyma si

sunkach

i

uoy

móg powzi syi

swojej

dom

Wiedniu, aby poinformowa si o

sobie plan dziaania.

Z

sto-

relacyi galicyjskich bar. Kriega

e w Galicyi znajdzie sytuacy dla midogodn e mianowicie zastanie szlacht wia-

przekonanie,

bardzo

,

przygnbion, wic gotow do szczerego poparcia pacyfikacyjnych dnoci nowego gubernatora, a lud wiejski, po krwawem odparciu wrzekomo gronych zamachów rewolucyjnych na pastwo, ju zupenie uspokojony, wyprowadzony zupenie ze stanu przejty podniosym duchem bezinteresownego » obrony koniecznej « swojej winy

i

i

patryotyzmu austryackiego. Przykry zawód spotka Franciszka pie

do

nie

zdy

nie dla

si fila

hr.

Galicyi, gdy, nieuprzedzony o tern

Stadiona na

w

Wiedniu,

samym wst-

wic

bezwied-

pod Lwów w chwili, gdy ustawiano tam dwie szubienice, morderców podpalaczy, z których aden jeszcze nie spotka

z ostrzem

i

prawa

Winiowskiego

karnego, i

Józefa

lecz dla

dwóch

Kapuciskiego.

winiów Aby

nie

stanu, Teo-

wjeda

Lwowa w tak fataln chwil, nowy gubernator zawróci z drogi improwizowa najpierw objazd niektórych cyrkuów! Tego przykrego zawodu wcale nie ukrywa Franciszek hr.

i

do za-

Sta-

361

dion przed Wiedniem,

e

strzeg,

brak

informacyi

Galicyi

w

Wiedniu wyrobi

zasta

zarzucenia

z

tnym wyrazem zawodu

lwowskich,

relacyi

dnie ledztwa o

zdrad

mitowanych

i

stanu z

dla

lat

schyku ycia

askawoci

styi

i

wystpi

Ziemiakowski

Flor\'an

br.

dr.

Franciszek Smolka,

wbrew

opinii prezydenta

wniosku

odroczenie

wzgl-

Z tym wnioskiem amnelwowskiego

amnestyjnego

ukoczenia procesów o zdrad stanu z roku 1846. Wydobywsz}' relacy t Franciszka hr. Stadiona, dziki

wemu

dla historyi

Galicyi przypadkowi, z otchani archiwalnej,

taczamy

j w

teryst>'ki

stosunków ówczesnej doby.

caoci

pisa gubernator

spra-

skompro-

radcy, obaj zaszczycani szczególnymi

tajni

zaleca

który

w

któremi znajdowali si take: pó-

Galicyi,

cesarza Franciszka Józefa.

Stadion

hr.

apelacyjnego,

sobie

Takim dobi-

dla siedemnastu

prezydent izby deputowanych Rady pastwa,

dami

ustnej

polegali.

policyi, hr. Sedlnitzkyego,

dawnych

pomidzy

minister

obaj u

z

jaki

informacyi

od skutków prawnych kondemnaty, wzgl-

osobistoci,

austryacki

mianowicie

Franciszka hr. Stadiona z 28 grudnia

1847 roku do ówczesnego ministra amnestyi

oraz

lwowskich zupenie

jest relacya

wie wyjednania

niejszy

e

odmienny od tego obrazu,

rzeczy

stan

na relacyach

którzy

t}'ch,

ma do

do tych szubienic lwowskich,

co

w

da mu wyraz dobitny, gdy spoco gorszego jeszcze, ni

owszem,

lecz,

Wiedniowi

jako materya

austr}'acki,

sdu

a

do

askaprzy-

pierwszorzdnej wagi do charakJeeli

si zway,

przejty

Niemiec,

e

relacy

t

gorcym patryotyzmem

oburzeniem z powodu ostatnich zamaa tem samem chów powstaczych, urzdnik z zawodu, co prawda niepospolity intewyszemi pojciami o swojej misyi, ale zawsze urzdnik, ligency poniekd uprzedzony na korzy biurokracyi, z któr wiza go do jeeli si to wszystko zway, to pewnego stopnia espt da corps owa relacya uwaana by moe za autentyczne potwierdzenie susznoci wszystkich poprzednich uwag naszych, nietylko o gospodarce biu-

austr^-ackim,

i

i

—

rokratycznej

rzdzenia

w

w

Stadion

w

Galicyi przed

>Jeeliby hr.

Galicyi

—

tyka wprawdzie

we wniosku chodzio

w gr

roku

1846,

lecz

take o caym systemie

tym nieszczsnym rokiem. niniejszym

—

pisze gubernator Franciszek

tylko o zwyczajny akt aski,

wchodzi,

ale

dopiero

w

w

którym

poli-

drugim rzdzie, jee-

chodzio jedynie o wczeniejsze lub cokolwiek póniejsze uaskawienie poszczególnych indywiduów, to musiabym si przyczy liby

do

opinii

prezydenta

sdu

apelacyjnego

i

czeka na stosown por

— do zaproponowania

—

362

rozleglejszego aktu aski monarszej, jak to prezy-

Jednake wysze wzgldy polityczne skaniaj mi do postawienia tego wniosku. jego rychem uwzgldnieniu widz nie odosobniony akt aski, lecz konieczn manifestacy postpowania, które, wedug mojej obserwacyi stosunków galicyjskich wedug mojego najgbszego przekonania, przestrzegane by musi dla uspokojedent ten nadmieni.

W

i

nia kraju

i

doprowadzenia go do

si

»Kraj znajduje

w

lepszej

eby

wszystko to widzie wasnemi oczyma,

penie jasne wyobraenie.

Zewszd

ludnoci.

dn

doli.

stanie niezadowolenia

e

wadzom,

wzburzenia. Trzeba

ogarno

Niezadowolenie

zarzucaj

i

kraj,

zu-

wszystkie klasy

mógby by

który

kwitncych prowincyi monarchii,

z najbardziej

wyrobi

sobie o tem

je-

dla braku dobrej

nie moe równa si nawet z najbiedniejszymi, przez natur najwicej po macoszemu uposaonymi krajami; dalej niczego

administracyi

e

duchowego materyalnego podwignicia ludu! nie uczyniono

dla

ani

»

Przekonaem

wajca, znajduje si

si,

e

nie

mog.

si

nie

mona,

Chocia

waa

kraju ani

o sdownictwie

w

majc

które,

^),

i

stan rzecz-',

tego, nie-

na lud

wpy-

nieposiadajcych wcale

na myli tylko

wasne

a-

chwi-

poj nie s w stanie, ani popiew rce, na które wcale spuci

jest

poza

przeciciu

miastami

ceni naley

niema mowy.

wprost

zdolnoci

dla ich

i

do-

w urzdach cyrkularnych przewaciwie tylko akta zaatwia, a kraj

opinia,

e

urzdy

maj

te

nie wiele, albo wcale ich nie obchodzi.

wiadomoci wyszego

ze

kraju,

gównie

z tego

powodu,

absolutn niedostateczno je

jest

ani dla

woli, to jednak, jak spostrzegam,

brej

sam si

nieudolnych

zoona

Policya

starostów

taki

wychowania,

administracya, bezporednio

w rku

dnego szacunku organów lowe korzyci, interesów

ra

e

moralnego

mog.

zaprzeczy nie

stety,

i

zawsze

zastpowa,

wodu nawau

a

i

i

e

zy temu

nie

spotkaem

lub

ustrój

najniszych

zadaniu

Brak im tedy czasu

spraw.

Nigdzie

obowizku pracowania dla urzdy cyrkularne, ze wzgldu na

celu

sprosta

organów,

musz

mog

z po-

nie

waciwemi e, pomimo nie-

do zajcia si

piknemi czynnociami zawodowemi. Std pochodzi, mnoenia si aktów, na niezmierne przcwleka-

skoczonej pisaniny

')

Chodzi

tutaj

i

o mandataryaty, których caa powaga, jak to poprzeddo gbi w roku 1S46 przez biurokra-

nio nadmienilimy, podkopana zostaa

cy

cyrkularn. (Przypisek autora).

363

nie maj

w

s

wystawione

nie

dziaaniu, a

si

w

dzieje

kady urzd

Nigdzie nie

ssiednim

w

cyrkularny pozostaje

troszczy si o

nie potrzebuje

wa-

wszystkie, cokolwiek trudniejsze sprawy, które

dla kraju wielkie znaczenie.

w

co robi

to,

e

urojeniu,

wcale

ssiednim urzdzie, co

Kady urzdnik

cyrkule.

wida

jednolitoci

e

mniema,

jest,

je-

rozumnym, jak kady inny, e aden nie potrzebuje od nikogo rad przyjmowa. Wielu, szczególnie modszycli urzdników trwa nad czem szczególnie ubolewa naley w tem fatalnem urojeniu, e nie mona lepiej objawi swojego Datryotyzmu, jak tylko w ten sposób, e si wymyla na kraj eli nie najrozumniejszym,

to tak

—

—

e e

ludno

nawet na miejscach publicznych, si manifestuje pogard, potpiajc cay kraj cay naród, si pod oson stanowiska urzdniczego w sposób, w najwyszym stopniu niewaciwy, drani mieszkaców zniewag lub pogard zapominajc obraa i

jego

gono

i

i

,

i

o tem,

mieszkaniec

ckim, jak mieszkaniec

wysani

zostali

zohydzali

na

to,

i

Galicyi

jest

kadej

do tego

innej

kraju

s

do rzdu, którego

na to pace

aby wspódziaali dla podniesienia dobra

»Lud a nawet li

w

znalazem

wiejski

Lud

teraz nie ziszczaj.

wskutek panujcej

grocego godu,

wiejski

epidemii, z

a

jest

w

zniechcony

niektórych

wzbudzali,

lecz

kraju.

stanie wzburzenia,

urzdnicy wzbudzili

nieroztropni

lub

pobieraj, aby kraj

nienawi

organami,

austrya-

a urzdnicy nie na to

prowincyi,

nie

i

samym poddanym

takim

i

gdy

podegacze,

nadzieje, które

si

ponuro nastrojony

okolicach kraju wskutek

czego powstaje uprzedzenie przeciw rzdowi

i

wa-

cicielom dóbr.

»U wacicieli dzie z przekonaniem, jej

nie

zagady.

dóbr,

e

Na dowód

w

u szlachty

rzd

ogóle,

nieprzyjanie z

spotkaem si wszdo

ni postpuje

przytaczaj wszdzie regulacy, to

dy

i

jest

znie-

bez wypaszczyzny bez oparcia reformy na susznej podstawie naoenie na dominia caego cii

nagrodzenia dla ponoszcych strat,

aru utrzymywania andarmeryi, surowe ciganie funduszów zapomogowych, rozdawanych pomidzy chopów pen garci, czsto bez potrzeby

i

bez dostatecznego powodu,

surowe prowadzenie procesów

wydawanie surowych wyroków na winnych, którzy mimowoli porwani zostali w wir wyniejednokrotnie niewiadomie z widocznem wahaniem padków, kiedy tymczasem rzd niechtnie si wystpuje przeciw chopom, którzy dopucili si oburzajcych

o zdrad stanu,

i

i

w

najwyszym

stopniu

okruciestw

w

czasie,

gdy, niestety, anarchia

—

—

364

zyskaa przewag, kiedy dalej chopów tych, jeeli tylko jest jaki preuwalnia si od postpowania kryminalnego, kiedy wreszcie je-

tekst,

szcze

aden chop

nie zosta

ledztwa kryminalnego. Nawet

rzdowi

i

powodu nierównego wymiaru sprawiedliwoci.

Szlachcic

w

uwizieniu,

i

jeeli

i,

nie

bywany, rzd

chopów do

policyjny;

wociaskiego

którzy,

je

nikogo

o

nie bez

w domu

siedzi

mi

tem

w

w

nie naga-

a tem

subie, podnie-

jego

do

przybyciu

kraju,

nieszczsny los zrzdzi, e,

przybyem do

nieuprzedzony,

i

nich udzia brali.

po

zaraz

gdy

wolny

odpowiedzialnoci,

jakkolwiek zostaj

goryczy,

internowany

to przynajmniej

tymczasem morderca, rozbójnik

ekscesów, lub nawet sami

»Temi skargami powitano a powtarzano

w

si podejrzanym,

odzyskawszy wreszcie wol-

a czsto,

pociga go nawet do

nie

mniej karze ludzi,

przez

sta

stopniu

skondemnowany,

pod dozór

podpalacz ze stanu

cali

najmniejszym

ponownie wtrcony do wizienia, ponownie poddany

zostaje

lub postawiony i

przeciwni

skar si

podpada ledztwu

no,

gono

potpiaj,

bowiem, jeeli tylko

ledztwu

s

którzy nie

ze szlachty,

ci

usiowania powstacze

ostatnie

otwarcie z

nawet zakwalifikowany do

ani

skazany,

kraju

wanie

gdy wyroki mierci, wydane w ostatnich czasach za zdrad miay by wykonane. Musiaem zboczy z drogi, aby nie stawe Lwowie wanie w dniu tracenia nie rozpoczyna swojej

chwili,

stanu,

n

i

Caa

dziaalnoci od przygotowa do tego aktu.

w tym nieszczliwym odj krajowi nadziej

szlachta

upatr3rwaa

rozmylne dziaanie rzdu, aby odrazu pokaza mu, e teraz

zbiegu

zwrotu ku agodnoci

i

sprawiedliwo z wyrozumiaoci, lecz tylko sroga surowo ma zapanowa, e chodzi nie o uspokojenie, lecz o gwatowny ucisk kraju. nie

»Nie

mog

okolicznoci

w

te

nietylko

w

e

zatai,

zasmuci

i atwo

dlatego,

mi ten nieszczliwy zbieg móg by ominity, jeeliby

naprzód zwróci na to powodu, i zbieg ten postawi mi w sytuacyi, cakiem odmiennej od pooenia, jakie spodziewaem si zasta. Byem niemal pewny, e zbli si do mnie z zaufaniem lu-

tylko

Wiedniu

moj uwag,

lecz

interesie

wicej

kraju zechciano

z tego

dzie spokojni, z klasy posiadajcej,

mogli. Jednake, wskutek

em

si objawiajcego zrzec

tej

nadziei.

którzy na przewrocie tylko straci

powyszego Wysoki

zdarzenia nieszczsnego, musia-

stopie

wzburzenia,

nieufno, bez ogródek wypowiadana, zadziwi, skoro nowy gubernator wysany zosta do i

dniu z katem, a niewidziany

w

ubiegej

poowie

wszdzie si mogy mnie

nie

kraju

w

jednym

stulecia akt tracenia

—

—

365

politycznych przestpców stanowi

wstp do dziaalnoci nowego

gu-

pooy

kres

bernatora. »

obowizek, rzd powinien

Speniajc swój

wydoby

teraz

opakanego pooenia, tomoralny, jakim si ciesz inne rujc w nim taki postp mater^^alny prowincye monarchii austryackiej. Zwrot ten musi si dokona bez

temu niezadowoleniu,

z jego

kraj

i

wahania,

gdy

wolucyjnej

dowoleniu i

obecny

moe by podany

kraju

stan

propagandy za granic,

w

posiadajc tylko

która,

nieza-

stara si je podtrzymywa pobudzi do nowych prób rewolu-

ludnoci punkt oparcia,

tutejszej

potgowa,

jedynie dla re-

a niezadowolonych

cyjnych.

»Kraj

cy

który

ten,

mógby si

konieczne ulepszenia. Nikt

kd posun odejmie

nadziej

dalekiej

przyszoci

cz kraj

za

poprawienia to

w

jeeliby

razie,

nie jest

w

doli,

si

jej

si odroczy do niepewnej

jeeli

czego

do-

przewidzie,

stanie

namitnie wzburzona, jeeli

wszystko,

monarchii

polega na tem,

kraj

oczekuje

czego, jako

i

austrj^ackiej,

trwog

aby

rozprószy, a nadziej urzeczywistni.

»Usunicie niezadowolenia, wypywajcego tecznej administracyi

dziaalnoci. bitnie

rzd odracza

oczekiwa ma prawo. Obecnie zawieszony pomidzy nadziej a trwog, zadanie rzdu niejako

wielkiej jest

bowiem

moe ludno

si

sta najbardziej kwitnc prowin-

ndza,

Austryi, czeka bezgraniczna

w

Co

politycznej

mojej

i

sdowniczej,

mocy byo,

to

z

bdnej

niedosta-

i

ley poza sfer mojej

ju uczyniem,

zalecajc do-

wszystkim urzdnikom, bez rónicy rangi, przyzwoite

i

godziwe

zaznaczajc stanowczo, e paludnoci puszcz adnych naduy, popenionych sowem lub czynem. Dalej nieustannie do tego, aby w postpowaniu urzdów cyrzgodno. Dziaalnoci kularnych wprowadzona zostaa jednolito

zachowywanie si wobec

i

d

zem

nie

tych

urzdów

i

do skarg na

tak kieruj,

dowolno rzdów

atwe, jeeli si zway,

w

aby wreszcie

e

krajowi odjty zosta

biurokratycznych.

powód

Zadanie to nie

polityczna administracya zostawaa tak

jest

dugi

e

wszdzie pomidzy urzdnikami cyrkularnymi panowaa do nadania przewagi wasnej opinii, e nie przywywidzie w aktach kli oni wznosi si ponad codzienn rutyn biurow

czas

rozstroju,

dno

i

nietylko numer, który z biurka

oddziaywajce,

e

modzielnie

siebie,

dla

wreszcie

uprztn

uroili

sobie,

trzeba, lecz sprawy,

i

ich

suba

jest

a nie dla dobra kraju istniejcem.

na

czem

kraj sa-

Wspierany

— wiceprezydenta

przez

wol, postawiony na jej

uczciwoci,

mam

szacunek,

odznaczajcego si wybitnemi

^),

dokadn znajomoci

stosunków

i

zdolnociami,

bezwarunkowo dobr

i

e

nadziej,

krajowych

gremium gubernialnego ^), które dla swodobrych chci zasuguje na najwyszy

czele

inteligencyi

speni powysze

Jednake wszystkie nieudolno

powiedni.

—

366

zultatów, dopóki

te

starania nie

administracyi

w

zadanie

wydadz

sposób od-

znacznych

nie zostanie

dou

u

nita przez zaprowadzenie pastwowych pierwszych instancyi

re-

usu-

dopóki

i

e

rzd austryacki rzeczywicie pragnie jego dobra dy do tego nietylko samem pisaniem, lecz dziaaniem. Pierwszym warunkiem takiej zmiany jest to, eby rzd przesi yczliwoci dla kraju, eby yczliwo t okazywa, a korzydo przekonania,

nie przyjdzie

kraj

i

i

j

wypadków,

stajc z danych

w

których

yczliwo czynem

stwierdzi

mona, dowiód, e nie ywi zoci wobec nieszczliwego kraju, a surowoci powoduje si tylko wtedy, gdy to jest koniecznem, lecz nie z niechci

zostao

cyi

do kraju

cesarskiem

i

ludnoci.

sowem

Zaprowadzenie pierwszych

instan-

porczone. Ze stanowiska sprawiedli-

bd

to konieczno nieodzowna. Niebawem, najwyszemu kanclerzowi moje szczegóowe wnioju naprzód prosz Wasz Ekscelency o ich poparcie w intereski kraju, gdy bez uregulowania tej sprawy dobra adminisie rzdu stracya jest absolutnie niemoliw. Kada, chociaby najpilniejsza na-

woci

móg

i

polityki

jest

przedstawi

i

i

wszelka akcya dla dobra kraju rozbija si o brak organów wykonawczych. Urzdy cyrkularne ani nie s powoane do tego, ani nie rozporzdzaj rodkami, potrzebnymi do zajmowania si szczewanie dlatego, e, mimo to wszystko, mugóami administracyi sz by do tego uywane, bez monoci podoania zadaniu, e zatem zupenie zaniedbywa musz swoje powoanie jako wadze kierujce nadzorujce, wszystko le si dzieje w tym prawdziwie nieszczli-

prawa administracyi

i

i

i

Wiceprezydentem gubernium

by

Krauss (poprzednik Agenora

hr.

wtedy po odejciu bar. Kriega FiGouchowskiego). Bar. Krauss, tak pÓ7'niej, na stana posadzie wiceprezydenta gubernialnego we Lwowie, jak nowisku ministra skarbu (w roku 1S4S), zjedna sobie opini zdolnego pra')

lip bar.

i

i

wego urzdnika. (Przypisek autora). *) Gremium to nie posiadao samodzielnych atrybucyi chao niewolniczo komendy kadoczesnego kierownika swojego. ,

autora).

lecz

su-

(Przypisek

—

—

367

wym

kraju. Smutnem nastpstwem tych wymaga, nie stojcych w adnym stosunku do si urzdów cyrkularnych, jest wzburzenie, panujce midzy ludnoci wiejsk, Skargi poddanych s póz'no niedbale badane, dochodzenia w tych sprawach cign si w nieskoczono, a cae lata powtarzane proby nalegania pozostaj nieuwzgldnione. Nic dziwnego zatem, e poddani wpadaj na myl samopomocy mniemajc, e wadze popieraj interesy dworów, popadaj w renii

i

i

by musz niedowiadczonym komisarzom cyrkularnym, praktykantom a nawet urzdnikom manipulacyjnym. Std wynika bardzo czsto powód do podejrzywania uczci-

tency. Najwaniejsze sprawy poruczane

woci

administracyi

si

stara

narzekania na

i

pozby si sprawy

tylko

wze, ni rozwika, bywa

w

mujc

samowol

gdy kady

jednostek,

dla zyskania czasu

raczej

utrudniajc tem zaatwienie rozpraw.

bd

w

sposób

ten

i

w

ludno

woci, zamiast owieci

gdy

wprowadzany,

czsto swojego zadania,

razie

urzdnik, nie poj-

powstania skrupuów

wiejsk, zbywa

j

rozci

Nadto lud

i

wtpli-

czczemi nadziejami

podliwoci faszywemi przyrzeczeniami, aby tylko wydoby si z kopotliwego pooenia. Do mojej wiadomoci doszo ju kilka wypadków takiego baamucenia ludnoci wiejskiej, a nawet podczas mojej ostatniej wizytacyi kilku obwodów widziaem si zniewoi

schlebia

w

jej

pewnej gminie na miejscu naprawi

bd,

popeniony przez Poleciem take starostom najdobitniej, aby przynajmniej do najwaniejszych czynnoci urzdowych uywali tylko komisarzy, na których zupenie spuci si mona. Zb>i czsto bdzie to tylko pobonem yczeniem, dopóki niema pierwszych instancyi. Zwróciem si take do ordynaryatów z usiln prob, aby przez duszpasterzy poucza ludno wiejsk o jej obowacicieli ziemskich. Chcc obmyle rodki wizkach wobec rzdu lonym

urzdnika cyrkularnego

i

gmin

stosownie pouczy.

i

zapobieenia

wno sam »

Zaniepokojenie ustpi,

na

nigdy

sprawiedliwoci daczy

Nie

prawnych

wtpi

cokolwiek

w

zachodnich

okolicach górskich, nieda-

objedaem.

je

zawodnie

dowi

niedostatkowi

i

ze

szlachty

skoro

tylko

myl

nie

nawet

na

w

nigdy

tym

powodu

przyszo,

a

myl przyj celu,

ani na

swoich

z

regulacyi

ona przyjdzie

aby

paszczyzny

nie-

e

rz-

do przekonania,

wobec jego znanego poczucia nie

mogo

ograbienie

posia-

poddanym ofiarowa podarunek.

chwil nie wtpiem, e kady, kto straci dochodów, otrzyma odszkodowanie.

prawnych

— Najwysze postanowienie

—

368

22 lutego 1847 roku uspokoi dziedziców,

z

wiadomoci

skoro podane zostanie do powszechnej

e

^).

dugo odwlekay kroki sdowe przeciw tym chopom, którzy wierno dla monarchy uwaali za paszczyk, aby pod jego oson mordem, poog, »

Wielce nad

rabunkiem

ubolewa

tern

naley,

cz

pldrowaniem wielk

i

wadze

tak

pogry w

kraju

nieszcz-

e ono prawie zamcenia poj o bezpradoprowadzio do nieszczsnego zem, a nieprzyjacioom rzdu dostarczyo powodu wiu, o dobrem Nad

cie.

tern

zwlekaniem

tern

ubolewa naley,

wicej

ile i

i

do rzucenia

na

zostay

ju

przekazane

sdom

w

kalumnii

najhaniebniejszych

ledztwa przeciw niektórym mordercom

i

kraju

i

rozbójnikom

kryminalnym,

rozlege

a

za

granic. kategoryi

tej

dochodzenia

zawsze bChocia zaniedbanie dem ubolewania godnym, ju dla tego, e z powodu niemonoci zupenego stwierdzenia istoty czynu niejeden zbrodniarz ujdzie karze do tego, aby w obrbie sprawiedliwej, to jednak wadze zostaa wymierzona, jak tego sprawiedliwo granic zakrelonych im o ile to po upywie dwudziestu trzech miesicy jest prawo wymaga jeszcze moliwem.

s

pozostanie

prowadzone.

jeszcze

dy bd

i

»e

przyszo do takich scen okropnych, przed

za które

co sprowadzili i

je

chop stan

w

ani okruciestw,

byo

nieszczcie,

odpowiedzialni

nieogldnoci Pewn jest bowiem rzecz,

wasnego

i

lub

wasnej odwagi.

to wielkie

wasnem sumieniem

Bogiem

obronie rzdu,

nie

dziki rozwadze

i

przecenieniem

e w

mów,

ani ekscesów,

którym poruczone

porzcyrkuów, którzy umieli utrzyma spokój niestety, prawdziwa. ale, przykra sprawa, któr podnosz, uczyniono dla zapobieenia wybuchowi powstania, a gdy

kierownictwo

dek. Jest to

Niczego nie

ci,

wielu cyrkuach

popeniajc przytem energii

s

zdania

ono wybucho,

i

nikt nie

by

ani

zdecydowany, ani przygotowany na

wasnemi siami. Zwycistwo przyszo std, skd go nie oczekiwano. Po zwycistwie przysza odwaga, a tylko rozum nie odezwa si. Mylano dugo jeszcze o zwycistwach, chocia nie byo ju nieprzyjaciela, a tylko chop rozwcieklony mordowa rabowa. stumienie

i

Jeeli

ju

')

nyci nie

t>'ch,

którzy

w

chwili niebezpieczesKva

Niezupenie zicia si nadzieja

zarzdze

jego brata

ir.

Stadiona,

Rudolfa, lecz tylko

zego. (Przypisek autora).

gowy

gdy

potracili, nie

nie cofnito fatal-

umoliwiono pewne zagodze-

— moe dosign

—

369

to nie moe ono przecie opakanych czasach naduywali swojego stanowiska urzdowego, aby ludno wiejsk pobudza do ekscesów, zachca j do mordowania rabowania, albo nawet w tern

oszczdza

rami sprawiedliwoci

tych, którzy

w

,

t>'ch

i

Wiele

uczestniczy. za rzecz

otrzymanych

prawdopodobn,

e

nie

doniesie kae mi,

brako

i

takich

uwaa

niestety,

urzdników zapoznadochodzi szczegóów

jcych swoje obowizki. Gdyby rzd by zaraz tych wieci, byby pewnie odszuka winnych, a ich ukaranie byoby silniej odparo wszelkie oszczerstwa, anieli wszystkie inne dowody i

rzd byby usprawiedliwiony wobec caego

austryackiego,

obowizany

wiata. Jako organ

rzdu

poddany Jego Cesarskiej Moci jestem spocz, dopóki si nie pokae, ile prawdy jest w tych

jako

nie

wierny

,

pogoskach o podeptaniu obowizków przez poszczególnych urzdniczasach. Jeeli podejrzenia oka si uzasadnionemi, wobec publicznej moralnoci wobec monarchy obowizanym zarzdzi jak najcilejsze postpowanie urzdowe, aby wiat, a szczególnie wrogowie Austryi poznali, e rzd w Galicyi, jak wszdzie,

ków w owych

bd

i

si prawa obowizku, e Austrya na swojem prawie na wewntrznej polega moe, a ze wstrtem odwraca si od wszelkiej wspólnoci ze zbrodni. Proces o zdrad stanu zostanie w cigu biecego miesica w pierwszej instancyi zakoczony. Poniewa oczekuj z zupenem zatrz>'ma sw^ojej

i

sile

ufaniem,

e

wysze

wych ledztw, lej

instancye nie zaostrz

przeto sprawiedliwoci

przyjdzie na kwest}', czy

i

o

ile,

wjToków

stanie

ze

i

nie

zarzdz

no-

si zado, po czem ko-

wzgldu

na postaw klas

lu-

w procesie tym w pierwszym rzdzie w gr wchodzcych, agodno moe by zastosowana do skazanych kar cierpicych, o ile dalej agodno tak zaleci naley dla uspokojenia kraju z tego podnoci,

i

wodu, i

wedug

dowiadczenia

zdania prezydenta apelacyjnego niektóre wybitne ro-

faszywego kroku tych

dziny, wskutek i

samodzielnoci,

ze

czci

swojego grona, którzy

z

braku

czci grobami udziau w zbrodni-

namowami,

interesowi nakoni do dnociach, popady w pooenie opakane, ogólne wspóczucie wzbudzajce, wreszcie o ile na agodno tak naprowadza ju ten wzgld, e wadze nie s wolne od zarzutu, gdy nie uczyniono wszystkiego, co uczyni naleao dla odwrócenia nieszczcia. Na razie, jak mniemam, nie naley tamowa sprawiedliwoci, dali

si wbrew wasnemu

czych

aby

kraj

doprowadzony zosta do uznania popenionych wielkich

PISHA BR.

lOZIliSKIEGO

24

prze-

— stpstw

i

—

370

swojem zachowaniem si zasuy na ask. Aby jednak potakie nie byo pojmowane jako surowo, aby od rzdu od-

stpowanie

wrócony zosta nawet pozór, jakoby w Galicyi teraz surowo miaa zapanowa jakoby rzd tylko kara lubia, powinienby on, zdaniem i

mojem,

nie

pomija adnej stosownej sposobnoci, przy

wie moe, e

karze

gdy

wtedy,

tylko

zwraca si ku agodnoci, skoro to tylko uczyni

do-

której

czyni musi,

to

a chtnie

moe. Ju

teraz na-

suwaj si rzdowi dwie sposobnoci do zastosowania aski, raz przez zniesienie sekwestracyi z dóbr ksit Czartoryskich, a powtóre przez zupene uaskawienie osób na wstpie relacyi wymienionych. O pierwszy akt aski omieliem si prosi bezporednio Jego Cesarskiej Monie raczy wysucha tej proby, to ci, a jakkolwiek Jego Ces.

Mo

jednak nie

mog

askawej,

niej

nosz

to nie z

zaniecha

a wielce

wpywowej

jednej

tej

kwestrowana zostaa, nie

maonki, a dochód

ponowienia

jej

polecam

j

jak najusil-

e

s wasnoci dóbr nie

dobra, z których reszta zaseks.

jest

lecz jego

Czartoryskiego,

znaczny

i

ubytek rent

moe daje w gospodarstwie ksinej, alno ksicia adnego wpywu nie wywiera. Wanie

ale na usposobienie

si

przez przyznanie

tej

aski

pastwo

Pod-

opiece Waszej Ekscelencyi.

przyczyny,

z tych

i

uczu

i

dzia-

dlatego,

e

nie poniesie najmniejszego uszczerbku,

wyjtkowego zarzdzenia zoy dowód, i si swojej potgi swojego prawa potrafi udaremni wszelkie usiowania przewrotowe, ponawiam wniosek powyszy. Mam lecz

owszem rzd

przez odstpienie od tego i

najgbsze przekonanie, e ten akt aski sprawi daleko silniejsze wraenie na korzy rzdu, objawiajcego w ten sposób si swoj przez wstpienie na normalny grunt prawny, anieli dalsze trwanie surowoci, gdy ta, zamiast umierza namitnoci, jeszcze wicej je pod-

niezadowolonym cigle daje powód do odwieania w pamici wypadków, które pój powinny w zapomnienie, jeeli kraj odzyska ma tak bardzo potrzebny spokój. Jest jeszcze jeden powód, Tym powodem jest który skoni mi do ponowienia tej proby. obawa przed skutkami sekwestracyi. Renty zostay odjte, ale nie s przekazane skarbowi pastwa, gdy nasze ludzkie ustawodawstwo nie zna konfiskaty majtku. Komukolwiek renty te zostan w swoim cza-

nieca, a

sie

wydane, rzd zawsze musi

Kady zarzd w

w

drodze

wykaza,

sekwestracyi

bardzo rzadkich razach zapobiedz

kich dobrach.

W

kadym za

razie

e

jest

mona

uczciwie niemi zarzdza.

kosztowny,

a nadto tylko

pogorszeniu kultury

dochody zmniejsz si,

w

ta-

jeeli za-

— rzd musi by zoony w obce przynoszc adnej korzyci, lecz zarzutów mnóstwo podejrze kraju

nów

walszych

i

bdzie

w

koach, le

rzdów

podany powód

to

oskare

najzjadliwszych

rzd wystawia si na dla usposobionych

tylko kopoty,

za granic. Dla wszystkich

i

prasy

Przez sekwestracy zatem, nie

rce.

i

w

—

371

i

nieprzychylnych orga-

do rzucenia na rzd najzuch-

o roztrwonienie

nieuczciw

rent,

rozmylne pogorszenie kultury dóbr. Sama natura sekwestracyi dostarczy rodków do nadania tym oskareniom pozorów prawdy, kiedy tymczasem jej zniesienie byoby wszdzie uznane za akt wspaniaomylnoci pewnie niemao przyczynioby si do uspokojenia umysów w kraju, do odwieenia wiary w jednakow zawsze askawo austryackiego domu cesarskiego, do wzbudzenia nadziei lepszej przyszoci, wreszcie do zjednania szacunku rzdowi, przenoszcemu agodno nad surowo, skoro tylko na to okolicznoci poadministracy

i

i

zwalaj.

dobroczynny skutek wywaroby zupene bezwarunkowe amnestyonowanie osób na wstpie wymienionych, co spowodo»

wao

Niemniej

i

wystosowanie

tej

relacyi.

Kraj

powitaby

ten

akt z

wdziczn

radoci jako zapowied dalszej aski. Oba te akty zbliyyby do rzdu wszystkich obywateli z poczuciem honoru, wszystkich, których krewni powinowaci znosz dzi nastpstwa faszywych kroków wo" yyby na nich moralne zobowizanie do postpowania rka w rk z rzdem celem przywrócenia spokoju porzdku w kraju, gdy tylko w ten sposób umoliwionoby Jego Ces. Moci zagodzenie losu ska,

i

i

i

zanych. Zamiast

szuka

w

obwinieniu administracyi wtpliwego uspra-

wiedliwienia przestpstw politycznych, kraj

we wasnym

interesie rzuci

zason

na przeszo, przerzuci si ze zej polityki na pole waciwych materyalnych duchowych interesów swoich, aby wspódziaa i

z

rzdem

dla ich podniesienia^.

Tak wag przywizywa do

tej

relacyi

amnestyjnego,

swojej

e

i

gubernator,

tak bardzo

odpisy

relacyi

Franciszek

hr.

Stadion,

zaleao mu na przyjciu wniosku

przedoy

pierwszemu

kanclerzo-

najwyszego trybunau, hrabiemu Taaffemu, z usiln prob o yczliwe poparcie sprawy. dla charakterystyki sytuacyi Dla cisoci a poniekd take wypada zaznaczy, e w brulionie powyszej relacyi gubernatora hr.

wi,

Inzaghiemu

hr.

i

prezydentowi

i

,

Stadiona

rzcej

ustp o poddaniu

sprawiedliwoci

zosta

biurokratów-hajdamaków skrelony.

pod rami

Czy skrelenie

to

ka-

pochodzi 24*

— z rki hr. Stadiona

w

przeznaczonym

dzi ju chyba

czy ustp

i

dla

tylko

—

372

skrelono

ten

tak,

e

ju go

kopista

Wiednia czystopisie opuci,

to kwestya,

domysami objania mona.

Bierzemy

idc

ewentualno, chub najdalej to w tym celu, aby hr. Stadion motyw skoni go do tego kroku?

e ustp

to jest t,

ów

któr

w

ra-

skreli sam

dosta si do czystopisu. Jaki Czy moe zachwia si w swojej Tego absolutnie przypuci nie opinii o biurokratach tej kategoryi? mona, bo najpierw w takim razie musiaby hr. Stadion skreli ju dla samej konsekwencyi kilka innych ustpów, albo nawet przerobi na tak zmian ca relacy, a powtóre nie mogo ju nic i

nie

wpyn

opinii.

W

chwili

bowiem, kiedy relacya bya ukadana,

kilkanacie miesicy od rzezi z

r.

1846, a

pó

upyno ju

roku od przyjazdu

hr.

Co wic wtedy doszo do wiadomoci nowego gubernatora Galicyi, to nie byo ju wieci niewiadomego pochodzenia, niesprawdzon, a mimo to przez ogó powtarzan, jak wród saStadiona do Galicyi.

mej

w

rzezi, lecz

stanowio jakikolwiek

poufnych dochodze, jak

rezultat

przedstawionej przez nas sprawie Yitzthuma, rezultat minimalny, bo

poszy w zasi nie przed nowym gubernatorem ukry day. Wic pomnienie jaki motyw skoni móg hr. Stadiona do tego skrelenia? Widocznie zachwia si przed konsekwencyami, a zachwianie takie atwo wytómaczy. Kryminalne traktowanie winowajców ze wiata biurokratycznego byoby skompromitowao rzd austryacki wobec caego wiata,

obejmujcy

tylko

szczegóy,

które z biegiem czasu nie

i

bo jeden

fakt takiego traktowania

byby odwiey niejako uwierzywiosn 1846 r. gradem posypay i

telni wszystkie obwinienia, które na

w dziennikach parlamentach zagranicznych. Takiej móg si obawia hr. Stadion tem wicej, e cay promisyi w Galicyi polega na deniu do pacyfikacyi kraju

si na Austry

i

ewentualnoci

gram jego

w

szlachetnem tego

fikacyjnego

sowa

ostrzu spraw, na których

w

sposób

znaczeniu.

Od

wytknitego

za

celu pacy-

oddalaoby niewtpliwie nowego gubernatora stawienie na umierzajcy.

draliwo upyw Co

innego

czasu zaczyna

sprawa

morderców

ju dziaa i

rabusiów

bezkarno, pomimo upywu czasu, jednakowo, a nawet coraz wicej drani musiaa ofiary popenionych zbrodni. Tote za ukaraniem zbrodniarzy tej kategoryi przemawia nowy gusierminych, których

bernator stanowczo, nie z jego

e

relacya z

winy,

chocia,

bez skutku.

jak

A

innym ra/om poznamy, wreszcie

wnioskiem amnestyjnym

i

musiaa

o tom

pój

niestety, ale

pamita

naley,

do kancelaryi

ce-

373

e w rzezi

tam pewnie nie przypuszczano tego,

sarskiej, a

zgrzeszya

biurokracya

nietylko

nieogldnoci

galicyjskiej

nieudolnoci, czego

i

wtedy zapewne przed cesarzem Ferdynandem nie ukrywano, co nawet

nowego gubernatora

dla

byo

kach na miejscu

W to

smutnym

w

zapisa

woajcych o pomst

w

1846 strat,

przytoczonej

odgadn,

razu

lat

cikich

bilansie

rubryce

rego intencyi,

zdoa

nie

do rozpatrzenia si w stosunbezporedniem

—

tajemnic dobrze strzeon

przyczynieniem si do

i

a

zbrodni!

— 1848 e

musi

Galicyi

historya

Franciszek hr. Stadion, któ-

wyraonych,

relacyi

take,

lecz

swojego programu

móg

nie

kraj

od-

w czci wykona.

ani

si ukarania morderców rabusiów z roku 1846, za w wichrowatym roku 1848 w sfe-

Nie doczeka

i

jakiem przemawia, wskutek czego rach

t)'ch

odyy

zbrodnicze

obaw, eby instynkty nie wybuchy znowu

wyda

w

starostom

formie

i

zarzdzenia

w

agitacyi

ywioów

roku 1846,

zapobiegawcze.

Byy one

wykonaniu

otrzymanych

polece

tak niezrczni,

wzburzonej opinii spoeczestwa polskiego stana caa groza gospodarki biurokrat}'cznej z r. 1846. Powstay

przed

rych ostatecznym fatalnym rezultatem

staa

z

dzc

ze

skiego, trznych,

woci móg,

gubernatorem

Lwowa

Franciszkiem

byo

to,

e

Galicya

Stadionem,

hr.

a

e

oczyma

zatargi, któ-

le si ten,

roz-

odcho-

zniechcony, rozgoryczony wobec spoeczestwa pol-

w

kilka

da

krajowi

pospolit lecz

ruchu

w

jak

szczliwe, a niektórzy starostowie do

bardzo

nie

wznowionej

tak dzik gwatownoci,

energiczne

swojej

tego jeszcze

wród

te

z

Hr. Stadion przejty na seryo

instynkty.

miesicy

,

uczu

póniej,

minister

spraw

wewn-

swoje rozczarowanie, wprawdzie nie mci-

m

jak

jako

stanu

tej

przejmowa si

miary

nie

przerzuceniem swojej protekcyjnej sympatyi na stronnictwo

witojurskie,

które

wanie

wtedy rozpoczynao

swoj karyer

poli-

tyczn.

Na zakoczenie jeszcze uwaga pod adresem Maurycego bar. Sali nie bya mu znana powysza relacya Franciszka hr. Stadiona, a w takim razie przechwak jest tylko wypowiedziane w przedmowie do jego dziea o roku 1846 twierdzenie, e mia do dyspozycyi wszystkie akta wszystkich wadz, albo relacy t mia w rku, ale przeszed nad ni do porzdku dziennego, jako nad materyaem, Albo

bardzo niewygodnym padków roku 1846,

dla

a

w

storycznego przedstawienia

powzitego takim i

razie

z

góry zamiaru upikszenia wyjego dzieo

uwaane by musi

traci

"charakter hi-

za jednostronne

i

ten-

— dencyjne, chocia,

mane

plaidoyer

ckiej

starego

zasuguje na skich,

jak to

teryaowi.

w

—

tonie

spokojnym

W

jednym

i

drugim

aby jego dzieo traktowane

dotd byo,

z

i

powanym

przeciw biurokracyi

historycznym

autoramentu. to,

w

co prawda, procesie

374

byo

trzy-

austr>^a-

razie bar. Sala nie

przez pisarzy pol-

wzgldami nalenymi ródowemu ma-

XIII.

w

Oalicya

roku 1846

(IV).

Epilog kryminalny. Jiistitia

padków

wiedliwoci, tak

mona, i

w

W

fundamentum regnorum!

galicyjskich z

1846

r.

ów

zosta zachwiany

dwa

lata

póniej

rozluniony,

i

caa

struktura

trzymaa pierwszego nacisku zrewoltowanej

We

e

dziwi si

pastwowa

nie

ery Metter-

przegniemi belkami politycznemi nie wy-

nichowskiej z jednoczenie

za pierwszym

kryminalnym epilogu wy-

fundament rzdów, wymiar spra-

podmuchem wieego prdu

ulicy

wiedeskiej

i

runa

politycznego od zachodu.

pastwach europejskich dzisiejsze sdownictwo, poczwszy od drugiej poowy XIX stulecia, pod wzgldem ustawodawczych rkojmi niezalenoci sdziowskiej w ogóle wszystkich rkojmi susznego wymiaru sprawiedliwoci takim zmianom, e nie mona go ju porównywa ze stanem z pierwszej poowy tego stulecia. Austryi rónica ta jest bez porównazwaszcza

wszystkich

ulego,

karne,

i

W

nia

wiksza, tak

jaka

si

w

w

samo, jak

bez

porównania

tem pastwie dokonaa pod

zestawieniu

innemi

z

pastwami

wiksz

wzgldem

europejskiemi.

uwagi objania bliszymi szczegóami,

jest

ewolucya,

ustroju politycznego

Nie

gdy mogyby

mylimy

tej

one wprawdzie

stanowi bardzo ciekawy przyczynek do historyi rozwoju prawa karnego w Austryi a nawet do histor)'i kulturalnego rozwoju Austryi ,

w

ogóle, ale tutaj

miayby

charakter

zbdnego

balastu.

Wystarczy nam

—

samo stwierdzenie niewtpliwego

w

w

ogóle, a

w

ctwo

—

376

e w

faktu,

warowni prawa

ogóle nie stanov/io

od kaprynej administracyi, a krzyujcych prdów zmieniajcych si oddzielonej

i

Austryi

sdownisprawiedliwoci, cile samem wyjtej z pod

i

tern i

w

karne,

tendencyi

politycznych,

jedno z ramion tego olbrzymiego polipa biurokratycznego,

lecz niejako

ciko skoatanym

si na

który rozsiad

Sdzia-biurokrata,

skiego.

dobie

tej

sdownictwo

przedev/szystkiem,

Galicyi

kady

jak

organizmie spoeczestwa pol-

w

biurokrata

ówczesnej Galicyi,

wysugiwa si dawanym z góry wskazówkom politycznym, bo od tego zawis bya caa jego karyera. Takie v/ysugiwanie si nie wymagao zreszt od ówczesnych sdziów-biurokratów zbyt heroicznej walki z gosem sumienia, przypominajcym kiedy niekiedy majestat gólnie

bowiem prawo karne wszdzie, a byo wtedy, a do pewnego stopnia zawsze

cznem

w

Najpierw

prawa.

znamion

okreleniu

w

szczeelasty-

przestpstw politycznych,

krjieryów

i

w Austryi by musi,

gdyby elastyczno definicyjna okazaa si podcigania danych faktów pod tutaj niedostateczn do nacigania upatrzon z góry sankcy karn, to sumienie sdziego-biurokraty moa po wtóre

nawet

razie,

i

go

wtedy liczy z

jak wszdzie

Tote chem

w

r.

i

pewnoci

w

zawsze bywa

galicyjskie

1846

byy

na absolucy tak pobaliwej instancyi,

sdy

takich razach

arcygorliwe

ju

które

karne,

w

—

raison d'etat!

przed lutov/ym wybu-

pocigu za wszelkimi najdrob-

niejszymi objawami nie samych tylko spiskowych

knowa,

lecz

w

ogóle

wszelkich wykrocze natury politycznej, rzuciy si skwapliwie na materya, jakim dla ich biurokratycznej

wybuchu, czy

to

pojmane

z

broni

subistoci byy wszystkie ofiary w rku lub wród przygotowa

do zbrojnego wystpienia, czy to zadenuncyowane przez bardzo poydostwo. Szczególnie starosta tarnowchopne do tego chopstwo A muski Breinl posugiwa si denuncyantami z kó ydowskich. przed rzezi, skoro sia od nich obfity otrzyma materya take w tak ociaej zazwyczaj drodze biurokratycznej ju w maju 1846 r. i

i

i

to z

mocy

cesarskiego postanowienia,

dlowi Fencherowi,

po 500

zr.,

kwot

Izraelowi

trzem ydom: MenMojeszowi Klappholzowi

wypacono

Salomonowi

i

na ówczesne stosunki dla ludzi tego stanu wprost

ogromn, czwartemu za, Bersonowi, 100 zr. Przytaczamy nazwiska wspópracowników Breinla dla stwierdzenia faktu, z jak mtnych

tych

róde

czerpa

»akcyi«.

ten

potworny biurokrata materya do swojej krwawej

— Zapeniy si

po

zaraz

tylko spiskowcami, z

e

wyjednano

i

kiem bdzie kich z przed

formacye,

po

sze, to

sienie

e

r.

jaki

jakiej

w

nie-

wyjtkowej

treci,

tej

wic

obowizujcych.

ulgi

winiów

stanu polskich

wos-

i

winiów

byo

nie

in-

lep-

zapiski pamitnikarskie. Przynie-

byo

protekcyi

w

Ja-

czeka uwizionych, to dla ni-

traktowanie tych

jakiejkolwiek

cesarskie

ze wszystkimi, a

pod tym wzgldem szczegóowe

Franciszek Trzecieski z Gorajowic

stawia

los

Pamitniki

zawieraj

póniejsze

i

naley

przepisów

1848 stwierdziy dalsze

winiom

padkami

1846

r.

a

postanowienie

stanu Galicyi

postpowanie,

to

byo wtpliwem.

nie

Wiedniu

postpowa wedug

z kobietami,

kogo

w

nawet

powodu obecnego

,>z

wizienia galicyjskie po brzegi,

rzezi

w rku pochwyconymi, nictylko obciolecz w ogóle osobami podejrzanemi. W kwie-

broni

nymi wanemi poszlakami, tniu

—

377

bardzo utrudnione, poza wy-

wprost niemoliwe.

tak np.

1

cyrkule jasielskim daremnie przed-

memor>'ale, do gubernium wystosowanym, nieludzkie post-

powanie

z

ywienie.

A

winiami,

to najlepiej

e

wykazuje

dyum gubernialnemu

winiów

wyranie wasne fundusze na

ofiarujc

ywienie

winiów

fakt,

e

politycznych

starosta

wniosek,

który

byo

zoczowski

te

przedstawi

zatwierdzony

zaraz

lepsze

wprost okropne, prez>'-

zosta,

(t. j. nie nalecych wyywienie zamiast 8 krajcarów tylko 4 krajcary«. Czy nie jest to istne horrenclum, chociaby si przypucio, e ówczesne ceny art}'kuów ywnoci wynosiy tylko pit dzisiejszych? A wiadomo przecie, e na kuchni wiziennej szpitalnej zazwyczaj obawia si zwyky nieprawnie róne pasorzyty z niTarnowie dziao si jeszcze gorzej, gdy w lutym szej suby. 1846 r. byo tam kilkuset v/iniów, a podczas gdy wtedy przybywao cigle wiele godnych odków z powodu powikszenia zaogi, uciekajcych z caej zbiegajcych si do miasta tumów chopstwa chv/ilowo usta wszelki obrót dookolicy trwoliv/ych mieszkaców, wóz artykuów ywnoci. Sam starosta BreinI donosi wtedy prezydyum gubernialnemu, e chcc sprowadzi artykuy ywnoci ze wsi

aby

do

>>dla

szlachty)

politycznych

wyznaczono

z niszych klas

na

cz

i

W

i

i

okolicznych, musi dla fur dostarcza asystencyi wojskowej.

I

dopiero

pod naciskiem ogromnej droyzny starosta BreinI postanowi wyjedna w prezydyum podwyszenie wydatku na poywienie dla winiów, 2 krajcary od gowy (z 8 na 10 a podwyszenie to wynosio a

—

krajcarów)!

A

jakie

byo

pomieszczenie tych

winiów! Wypeniono

i

prze-

—

—

378

peniono najpierw budynki wizienne,

domy

nowie)

przyczem

prywatne,

dami na zdrowie.

sowa do rzdu

w

I

tej

potem wynajmowano (w Tar-

a

si

nie liczono

adnymi wzgl-

z

sprawie zacny Franciszek Trzecieski wysto-

w

przedstawienie,

wasny dom

którem ofiarowa swój

pod Jasem na pomieszczenie uwizionych. Wasnym oczom nie chce si wierzy na widok gubernialnego zaatwienia tej ludzkiej propozycyi z 23 lutego 1846 r. Polecono bowiem starocie jasielskiemu dom zabra na cel wskazany (czy tylko na ten cel?), ale przytem natych>>

t

miast aresztowa Trzecieskiego za

sta rzeczywicie zaraz aresztowany dejrzany take simy,

e

i

o udzia

w w

który

1846

lecie

w

objedajcemu Galicy

dionowi,

W

cnego komisarza cesarskiego.

wytoczy ju najcisze

jc mianowicie na przykaza

wrczy

Rudolfowi

nadzwyczajnego

i

Sta-

hr.

penomo-

memoryale Trzecieski organom rzdowym, wskazu-

tym trzecim

ba, i

rzezi

powoywali si

boskich,

Trzecieski zo-

hajdamacy z tarnowskiego

wród

powtarzajc

cyrkuu,

e

r.

roli

zarzuty przeciw

fakt,

bezczelno «.

Lwowa wywieziony, jako poMimochodem zapisa tutaj mupo raz trzeci wystpi z memo-

do

spiskach.

ten dzielny obywatel jeszcze

ryaem do rzdu,

jego

i

cesarz

na

wyraz'nie

i

jasielskiego

zniós dziesicioro

róne

figury blisko

urzdów stojce. Cay szereg równie cikich zarzutów zawiera ten memorya, ale autor jego tym razem ju nie poszed do wizienia za >

bezczelno «, gdy,

szkiców o Galicyi z

czy

si

—

e w

biurokratów

w

tej

ca prawd 1847 wpyno

tle

z

hr.

Stadiona do

sferach centralnego

poleceniem

r.

1846,

fakt,

rzdu

za-

o którym niema adnej

wrzekomo odsaniaj-

dziele,

na podstawie aktów urzdowych.

wadzy wydania zarzdze tej najwyszej

Najjaniejszego

wach zdrady stanu

i

o

do prezydyum gubernialnego we

prezydenta ówczesnej

przez

poprzednich

ledztwa, a zarazem cay charakter sdziów-

Sali

br.

na

r.

nej

w

doby dosadnie owietla

dziele

cem

roku

Wiedniu

z

oczy otwiera!

Dol winia wród wzmianki

jednym

1846, samo wysanie Rudolfa

r.

byo oznak,

Galicyi

w

jak to przedstawilimy

w

Pana

von ihnen Gcsdndniss

treci,

z

»e,

wedug

najwyszej woli, inkwizytom

wizieniach

ufane organa policyjne celem

policyjnej

W

nigdy nie

marcu

Lwowie pismo 20 marca tego objawio-

w

spra-

maj by dodawane

za-

wyudzania od nich przyznania si (nm

aiiszulockcn),

gdy

takie

postpowanie naraa

sdziów kryminalnych czyni chwiej-j nem. Prezydyum gubernialne podao reskrypt ten, jak to byo jegc policy na nienawi, a zdanie

obowizkiem,

nieodbitym policyi

379

tylko

do

sdu

prezydyum

i

—

zreszt ani skarcenia

»

— wiadomoci starostów, dyrekcyi we Lwowie, nie zarzdzajc

apelacyjnego

wyudzajcych «

przyznania, ani naprawienia na-

stpstw naduycia.

e

Faktem niezbitym pozostanie tedy na zawsze, wie polityczni z

1846

r.

w

byli

swoich

winio-

biedni

wiziennych otoczeni

celach

wyudzajcymi od nich przyznanie si do winy. A postpowanie musiao by na wielk skal praktykowane, skoro rzecz taka przedara si pomimo wszelkich trudnoci ajentami policyjnymi,

niegodziwe to

a

opara si

do Wiednia,

o cesarza

i

wywoaa

jego decyzy.

Nie

zapadaj podobne decyzye najwysze na jedn lub drug skarg prywatn. Musiaa w tej sprawie wzi inicyatyw najwysza instancya

sdowa w

Wiedniu, gdy

aktów sdowych, które

z

w

ówczesnym

dostaway si jej w sprawach w toku instancyi, lecz ju w czasie ledztwa, powzia pewn wiadomo o takim niegodnym pomyle galicyjskich sdziów-biurokratów. Mona to uwaa za jeden z dowodów 1846 na wypowiedziane ju przez nas w poprzednich szkicach o stopewnego do twierdzenie, e w sferach dworskich, nie wyjmujc

postpowania

ustroju

zdrady

stanu

kryminalnego

dopiero

nie

r.

pnia nawet

galicyjskiego genera-gubernatora, arcyksicia Ferdynanda

i

d'Este, nfe

miano

nie rzeczy

w

prdko

w

przejrzay

w

wartych

chwilach krytycznych trafnego wyobraenia o

Galicyi,

e

dalej

pierwotnych

nych, dodawanych

wic

krtactwa

i

w

nie

jawnych faszów,

za-

bezporednich

ra-

i

z toku, spraw konkre-

tam dopiero

si o wyudzaniu zezna przez agentów

winiom w

celach,

tak

i

sta-

Wiedniu

centralne

gubernialnych

relacyach

portach starosty Breinla. Jak

tnych dowiadywano

mg

gst

przez

wadze

nawet

policyj-

o gównej sprawie biu-

powolnem przygotowaniu chopa galicyjskiego do roli hajdamackiej przez podjudzanie gromad na dwory, dowiedziano si

rokracyi

dopiero

,

o

po

manifestów

opublikowaniu

i

dzikczynno-po-

dekretów

chwalnych.

Czy wobec przestpców karna wiksze

schwytanych

take dalej

na

kategoryi

politycznej

zakreli

lub mniejsze

gorcym uczynku

ma

sobie

akcya

prawno-

koo, obejmujc

tylko

uczestników zbrojnego ruchu, lub

ogniwa przygotowawczej dziaalnoci spiskowej, czy prawa karnego ma z caym impetem bezwzgldnoci spa

najdalsze ostrze

na uznanych za winnych najwaniejszych,

a

innym

w

jakimkolwiek stopniu, lub tylko

jedynie

pogrozi

—

to

byo w

dosign tej

dobie

— kwesty oportunizmu,

w

a

—

natury

z

zawsze

swojej

jest

chwiejny,

powysze nawet z drogi najostrzejatwoci zawróci moe na tory pobah"woci amne-

sprawach

tego

represyi z

szej

który

380

rodzaju

jak

styjnej.

Natomiast sprawa przestpców drugiej kategoryi, hersztów

ucze-

i

które dopuciy si zbrodni pospohpomst woajcych mordów nawet na wieosobach notorycznie niewinnych, nawet na starcach, chorob kiem ubezwadnionych na dzieciach, miaa znaczenie zasadniczo do-

stników tych,

band

tych

chopskich,

rabunków

dzikich

o

i

i

i

gdy w gr wchodziy

niose,

najwysze

interesa

spoeczne, caa po-

waga prawa, wic caa podstawa porzdku spoecznego. Gdyby miao

byo pój po myh

t}'ch

odegraH rol

w

kie zbrodnie

powyszej

biurokratów

caej zawierusze z lutego kategorjM

cyrkularnych, którzy i

marca 1846

musia}^by

byy pozosta

tnowane mianem cikiej zbrodni, nieskarcone, nawet wcale

w

rachub kr^^minaln,

t.

j.

w

ogóle niepoddane ledztv/u.

chopskie uchodziy

w

kowe

do stumienia ruchu siy

niedostatecznej

takich biurokratów za

oczach

czynn

to wszyst-

r.,

nienapinie

wzite

Owe

bandy

oddziay posi-

zbrojnej,

popenione

a

przez nie czyny zbrodnicze za akty obrony koniecznej lub dziea akcyi patryotycznej, rozlew krwi

za

za nieszczcie, nierozdzielnie

poczone

kad

przepraw wojenn. Wszake nawet genera Benedek, piszc rzezi pod Gdowem z garstk powstaców wyprawionej, nazwa bandy chopskie, do uczestnictwa w tej wyprawie przyzwane, bez ogródek bez skrupuów swoj si posikow. Starosta Breinl w caym pamitniku swoim traktuje wyprawy hajdamackich band okoo Tarnowa jako operacye wojenne, kontrrewolucyjne, a opryz

swój raport o

i

szka nad opryszkami, Jakóba Szel, przedstawia

mierzeca

poufnika.

i

w

roli

swojego sprzy-

Kiedy wreszcie ten otr sta si wielce niewy-

samego rzdu, gdy najpierw pozostawienie go na woltylu mordach stawao si wprost skandalem, ca zagranic gorszcym, a powtóre jego agitacya przeciw odrabianiu paszczyzny podburzaa w sposób grony chopstwo zachodniej Galicyi

godnym nej

dla

stopie

starosta

stpi

po

Breinl,

czynic

zado

otrzymanemu

poleceniu,

musia wy-

swojemu faworytowi. Aresztowano wreszcie Szel, ale jak to si odbyo! Przytaczamy sowa Breinia z relacyi z 20 kwietnia 1846 r., bo trzeba to wszystko widzie czarno na biaem, eby uwierzy, e w ten sposób traktowano potwornego opryszka w chwili, gdy wizienia galicyjskie przepenione byy ofiarami poronionego ruchu przeciw

— powstaczego.

—

lacyi

>

—

381

Zawoaem Szel do siebie — pisze mu propozycy, aby celem zejcia

kim insynuacyom

czas

pozosta

i

przezemnie ukr^'tym dozorem. Szela

w

tej

re-

z drogi wszyst-

opuci swoj

oskareniom, sam zdecydowa si

i

ojcowizn na pewien

w

Breinl

zrobiem

i

pod zarzdzonym

Tarnowie

w

owiadczy gotowo swoj

tej

oznaczy dzie wczorajszy jako termin jawienia si punktualnie go dotrzyma. Umieciem go u rewizora policyi w jej koszaraci zarzdziem, aby by cile dozorowany, aby z nikim nie prowadzi

mierze,

i

i

rozmowy bez

we wszystkiem by obserwowany, wreszcie Mimo to utrzymuj go w mniemaniu,

aby

kontroli,

aby dowolnie nie wychodzi.

e

w

nie jest aresztowany, lecz dobrowolnie

Dokonawszy starosta

tak

jakby

Breinl,

Tarnowie pozostaje«.

honorowego czy fikcyjnego aresztowania swojej

stwierdzenia

dla

e

opinn',

Szeli,

on

jest

nie

hersztem band zbrodniczych, lecz t^lko niesusznie spotwarzonym wo-

dzem

patryotycznie

wobec

Austrii

nastrojonych

rzesz

wieniaczych,

zaleca genera-gubernatorowi, arcyksiciu Ferdynandowi, aby

rzd

nalega bardzo na przywrócenie stosunków paszczynianych

w

nych gminach, wystpienie,

lecz

owszem, niejako wynagradzajc poddanych za

poprzesta

nie

oporich

umiarkowanej opaty za po-

na ustanowieniu

winnoci poddacze.

W rowaa si

w

jenia

miar jednak, jak do sfer drog naga prawda o

sobie

wzburzonej

rewolucyi

w

caej

zbrodniarzy,

dopucili

cywilizowany

Europie którzy

opinii

rozwizaniu

Przeciw

rygorem,

Wiedniu

powyszej

i

uspoko-

1)

rabunków, groz wiat

kwestyi,

t.

j.

na

i

sprawiedliwoci

nalenym

i

Zaraz po pojawieniu si pierwszego szkicu o

od osób sigajcych jeszcze uznanie za bodaj

histor>'cznego.

danowa

pozór

przeciw zastoso-

przemawiay wane wzgldy polityczne. Kady zbrodniarz móg bowiem zasoni si tem, e postpowa dziaa pojmowa rozkaz z cyrkuu wydany '). Trzebaby wic byo

listy

ajcych

tych

patryotycznej kontr-

kategoryi

tak, jak

to-

wyaniaa

jak dla

najwaciwszemu

prawa karnego z caym, poczuciu

waniu

w

postpi naley wobec

pod pretekstem

si szeregu morderstw

przejmujcych.

najatwiejszemu

ma

rzdu

stosunkach galicyjskich,

coraz przykrzejszej formie kopotliwa kwestya,

sierminych

tej

centralnego

z

Midzy

Wickowie:

czciowe

pamici po

owietlenie ciemnych

innemi pisze do autora

»W

r.

1846

r.

miaam

p.

lat 12,

1846 autor otrzy-

ten rok straszny,

dotd

a wyra-

stron obrazu

Zofia z Kochanowskich Jor-

wic pamitam

wiele szcze-

— w

pocign

konsekwencyi

urzdników,

z których

mogliby si

powoa

ga

take

odpowiedzialnoci

do

wszystkich

pady podobne wskazówki, ale ci znowu e nietylko cay system rzdowy pole-

ust

na

—

382

fakt,

na protegowaniu poddanych wobec dziedziców, wprost na

midzy dworem, jako wrogim dla pastwa gromad, jako podpor rzdu w Galicyi, lecz nadto

bieniu przepaci

kiem, a

pogczynnijeszcze

e w pierwszej chwili po wybuchu powstaczym (23 lusamo gubernium wysao do cyrkuów okólnik, w którym polecano » wysanie urzdników celem wzywania poddanych do wspó-

na okoliczno, tego)

dziaania, stawiania oporu

Rzecz

naturalna,

powstaców >do wspódziaania «, jakie starosta Breinl zainicyo-

uyciu chopów

wa.

Ale

wadzy.

ju

bya

to

Dla

ówczesnej

niejako tylko kwestya interpretacyi

Europy,

opinii

wcale

sów wyszej

niepobaliwej wobec

byby pozosta fakt, e od rzdu wydo uycia chopów jako ywiou kontrrewolucyjnego,

Austryi, zawsze rozstrzygajcym

szed impuls wic na nim kroku,

tego

zaciy

musi odpowiedzialno za wszystkie nastpstwa

chociaby nawet

one

wania wydanych rozkazów lub z

ich

pochodziy

bdnego

z

pojmo-

przekroczenia samowolnego.

Sdownictwo, zalene w tej dobie od administracyi, zachowa si musiao biernie, dopóki rzd nie wskae drogi wyjcia z tej kolizyi.

si

Jeden tylko i

zasigania

ekscesów

r.

karny

informacyi

chopskich

móg, gdy, ców o

sd

jak to

(w

(w Samborze)

wdroy

Horoanie),

zamierza bez opowiadania

dochodzenie ale

zamiaru

ju wspomnielimy w jednym

1846, starosta lwowski

karne tego

powodu dokona nie z

poprzednich

z

Milbacher, dowiedziawszy

szki-

si o tem,

zaalarmowa prezydyum gubernialne, zwracajc uwag na konieczno zapobieenia takim niezrcznociom (Missgffc), które mochodzio tutaj gyby pocign za sob szkodliwe nastpstwa*. zaraz

e

góów. Kiedy mój ojciec, przestrzeony o majcej nadjecha rewizyi, da si nakoni do wyjazdu, zebrali si wkrótce potem chopi otoczyli dwór nasz. Wyprowadzono dzieci do chaty przychylnej kobiety, a paczc siostr moj dzieci niema befela uspokaja chop temi sowy: nie pacz fjupia, na baby (rozkazu). By wic befel na mczyzn*. (Przypisck autora). i

i

— w

o nastpstwa szkodliwe

wa

znaczeniu

i

sdu wydao 28

powstaców obron konieczn*.

w

i

celu

dziaalno karn, czych

i

pojmania

ta

stanowia

gdy

»zabójstwa, skaleczenia

pozytywnych

eby

kryteryów,

maj by uwaane za ju uznanie bezkarnoci

zachodz warunki obrony

moe da adne

nie

i

ze

obrona konieczna uchyla odpornie

a na orzeczenie, czy

daje

dowolnoci

ici

Dyrektywa

dla jednej kategoryi zbrodni,

nie

której

popenione przez poddanych przy stawieniu oporu

strony

niecznej,

wedug

dyrektj^w,

lutego

prezydyum gubernialne

za jego inicyatyw

apelacyjnego;

inne gwat}',

z

tego nawet doda-

Z temi nastpstwami liczy si przedewszystkiem ówczesny najwyszy dygnitarz sdownictwa, prezydent lwow-

skiego

dla

politycznem,

nie potrzeba.

take

i

—

383

prawo

pozostawao

nie

ko-

karne tak stanowszerokie pole

sdziów, zwaszcza austryackich sdziów-biurokratów

doby.

tej

w

Ale

powyszej

dyrektywie

bya mowa

gubernialnej

tylko

o zbrodniach popenionych przy stawianiu oporu przez powstaców

Mogo

ich chwytaniu.

nia dyrektywy

dziwy

si

to

stan rzeczy

by

nie

dostatecznem

e

w

wyda-

wystarczao

lecz nie

bandy chopskie, mianowicie

te,

któ-

mordoway ludzi spokojnych bezbronnych, dzieci to ju po stumieniu ruchu powstaczego, pldroway dwory szlacheckie, opuszczone przez prze-

starców

e

chwili

przy

prezydyum gubernialnem praw-

przewodzi,

Szela

nawet

w

jeszcze dobrze znany,

póniej, gdy si dowiedziano,

rym

wydawa

kiedy

(28 lutego),

i

i

i

i

raboway raonych mieszkaców lub zamieszkane przez ludzi, którym nawet nie nio si o jakiemkolwiek przygotowaniu do powstania. A przecie niepodobna byo rozdzieli obu kategoryi zbrodni w poszczególnych i

procesach

bo stanowiy

karnych,

one razem jeden piekielny

acuch

elazem cile spojonemi. Co do wszystkich niegównych zbrodniarzy musiayby by wydane dwa wyroki, jeden orzekajcy bezkarno czynów popenionych wobec powstaców w sta-

z

ogniwami krwi

i

mal

nie

obrony

wrzekomej

czyny

ju

nie

w

jedn cao bieonoby tedy

w

datku sfery ani

takiej

tym

koniecznej,

stanie

-akcyi«,

w

ten

subtelnej i

czce

ale

wrzekomo lojalnoci

rzdowe musiay si obawia,

prawa

orzekajcy

drugi

si

z

kr)'mina za

poprzednimi

natchnionej.

Nie zapo-

sposób kompromitacyi wobec wiata, a

rónicy

w

podnios gony spenienia nakazów cyrk ilamych.

miary

a

popenione,

e

czynów, ani

kwalifikacyi protest

po

w

do-

poddani nie zrozumiej

1

hasem

podwójnej

patr)'otycznego

.

— Nikt wtedy przewidzie

gwatowny prd amnesty take

spraw

przewlekanie

tyczne

dla

w

rewolucyjny

przestpców stanu

caej

z

wystarczy samo biurokra-

dwa

1846, któr

r.

i

winnych zdrady

móg

wymusi

na

mona

bdzie

stanu, to

» naturalnie

e

krótko, dalsze

byo ju wskazanem,

nie

obj

stao, a br.

Sala

skoro

t

uaskawiono

wdraanie lub prowadze-

postpowania kryminalnego przeciw chopom

popenionych

rzdzie

bardzo wygodnie upora si z

zaznaczajc

,

póniej (1848)

lata

Austryi

Tak si bowiem rzeczywicie

kopotliw dla spraw nie

e e w

móg,

nie

karnych,

hajdamaków. swojem dziele historycznem

w

—

384

powodu gwatów nawet byoby wzgldnie

a

z

niesprawiedliwem «

Takiego rozwizania kolizyi nie

cia i

móg w z

r.

kolizyi,

wic w

1846,

proceduralnych dla zbrodni przez

tnie

sdom

zakomunikowano

1)

»

w

r.,

nie

mia

innego wyj-

postanowie karnych

chopów popenionych. Jako »

isto-

najwysze postano-

wydane na podstawie wniosków

naj-

porozumieniu z kancelary nadworn:

Naley dobrze odróni,

przez poddanych podczas ostatnich cyi,

rzd

karnym nastpujce

wienie z dnia 30 maja 1846

wyszej wadzy sdowej

powiedzielimy, przewidzie

wydanie specyalnych

tylko

jak

nikt, jak

danej chwili

czy czyny

gwatowne, popenione

wypadków rewolucyjnych

w

Gali-

spenione zostay przy oporze stawianym buntowi, lub ze zoli-

wych motywów bez zwizku townikom.

Gwaty

z represyjnem

oporze poddanych przeciw wezwaniom dla odparcia

dziaaniem przeciw bun-

pierwszego rodzaju, które zaszy mianowicie przy i

grobom buntowników,

lubi

gwatu, wymierzonego przez buntowników przeciw pod-

wywoane

danym, albo te wreszcie

wników, które wiernemu

zostay

ludowi wiejskiemu

takimi

daway

czynami

bunto-|

uzasadniony po-

wód do czynnego wystpienia celem odwrócenia niebezpieczestwa,] grocego jemu pastwu, nie maj by dochodzone w drodze si

dowo-karnej nice

obrony

w

nawet

takim

koniecznej.

zoliwych, bez zwizku

wnikom, 2)

maj by

razie,

gdyby przytem przekroczono

Natomiast

gwaty, popenione

z represyjnem

wystpieniem

z

gra-j

motywÓA

przeciw bunto^

poddane karno-sdowemu postpowaniu.

»Tak kwesty, czy wskutek doniesie o gwatach poddanyc:

maj by zarzdzone

dochodzenia celem bliszego wyjanienia

wacH

woci czynu, jak kwesty, czy w poszczególnych wypadkach, nastp pi ma zwyczajne postpowanie karno-sdowe lub te sprawa ma by^ i

zaniechana,

ocenia winien

galicyjski

sd

apelacyjny razem z guber^

—

—

385

a to pierwszy w kolegium kilku radców apelacyjnych pod przewodnictwem prezydenta apelacyjnego. gubernium za odnone obrady odbywa si maj pod przewodnictwem Jego Cesar-

nium krajowem,

W

skiej

Wysokoci

prezydenta gubernialnego,

w

genera - gubernatora lub galicyjskiego

galicyjskiego

w kadym

razie przy udziale ostatniego, da-

dworu dwóch radców gubernialnych. 3) » Wniesione do odnonych sdów kryminalnych lub do urzdów obwodowych doniesienia o gwatach przez poddanych popenionych przedkadane by maj galicyjskiemu sdowi apelacyjnemu, który stosownie do charakteru okolicznoci w doniesieniu podanych skdind mu znanych, oraz w regule po zasigniciu informacyi u prowadzcego ledztwo w sprawach zdrady stanu lwowskiego sdu karnego lub w komisyach kryminalnych, zajtych w odnonych cyrkuach prowadzeniem dochodze o zdrad stanu, a w razie potrzeby w odnonych cyrkuach, objawi ma gubernium swoj opini, czy w specyalnych wypadkach naley zarzdzi wstpne dochodzenie na miejscu czynu, lub dochodzi sprawy natychmiast na zwyczajnej karno-sdowej drodze, albo wreszcie zaniecha dochodzenia. Jeeli obie wadze zgadzaj si w opinii, to wspólna uchwaa ma by niezwolej

regule przy udziale wiceprezydenta gubernialnego, radcy

przydzielonego do gubernium

i

i

cznie

W

wykonana.

przeciwnym

razie,

t.

gdy zachodzi rónica

j.

w zdaniach politycznej sdowej wadzy, agodniejsza opinia by utrzymana zastosowana. Jeeli postanowione zostay i

i

dochodzenia

sumaryczne

dla

wyjanienia sprawy, to

wadzi odnona komisya obwodowa, wskazana Jeeli natomiast postanowiono

sdowej,

dochodzi

w

je

nastpnym

zaraz sprawy

urzdowanie przekaza naley

to dalsze

ma

w

powinna

wstpne przepro-

ustpie.

drodze karno-

waciwemu sdowi

kryminalnemu.

>W kadym

4)

niesienia o

ma by

z cyrkuów, gwatach popenionych

komisya

mieszana,

zoona

lub aktuaryusza kryminalnego

Komisya i

przez

nych zie

ma wedug

ta

jej

przez

doniesie

wadze

i

z

komisarza cyrkularnego, radcy

urzdnika do prowadzenia protokou.

i

polecenia, przez

wyda si

gubernium

w których wadze otrzymay dow zoliwym zamiarze, ustanowiona

powodu, P;SH« BR.

z

lokalne

którego

tOZIlitKIESO

sd

zapisków, oraz co do urzdowania

przeprowadzonego,

chodzenia, ograniczajc si przytem tylko i

galicyjski

apelacyjny

majcego, przedsibra co do udzielo-

wypyn.

Akta

krótkie

w

danym

ra-

sumaryczne do-

do zbadania znamion czynu

tego

dochodzenia

ma wspo25

—

386

—

w kadym

mniana komisya przedkada

poszczególnym wypadku waswoj opini, czy ma nastpi dalsze normalne urzdowanie waciwego sdu karnego, naczelnik ten za winien akt otrzymany wraz ze swoj opini z wszelkiemi zapiskami

ciwemu

naczelnikowi cyrkuu ze

i

co do znanych

mu,

a

do wywiecenia sprawy

sucych

stosunków

przesa bezzwocznie galicyjskiemu sdowi apelacyjnemu, któr>' porozumie si z gubernium galicyjskiem w kwestyi, czy sprawa ma by

w

w

tych cyrkuach

Galicyi,

do tych gwatów,

postpi

dalej

wedug

przepi-

by

których

wybuchy

zaszy

które

w

zastosowane jedynie rewolucyjne zamachy

wspomnianych cyrkuach

r.

Gwaty

nie

w

tym okre-

popenione podlegaj zwyczajnemu postpowaniu.

czasu »

6)

w

od 18 lutego do 16 marca 1846

czasie

sie

i

»To wyjtkowe postpowanie ma

tylko

w

dochodzona

trzeciego ustpu. 5)

i

karno-sdowej

drodze

sów

Porozumieniu si galicyjskiego

sdu

apelacyjnego

z guber-

nium pozostawione zostaje równoczesne wysanie w miar monoci kilku komisyi do jednego cyrkuu dla przyspieszenia wspomnianych dochodze. jej czon7) » Gdzie caa gmina lub przynajmniej znaczna ków braa udzia w gwatach popenionych bez zwizku z represyjprzynem wystpieniem przeciw buntownikom, tylko podegacze wódcy gmin poddani by maj ledztwu dalszemu postpowaniu

cz

i

i

wedug

przepisów prawa karnego w najwyszej instancyi sdowej «, gdzie przepisy te sformuowano, dobrze to uznawano, i tylko pod naciskiem wszechmocnej raison d'eat móg by uczy-

wyom w prawie karnem, e dalej trzeba byo w danej wyom wbrew kardynalnej zasadzie jawnoci ustaw rozporzdze osoni ile monoci cis dyskrecy wobec zagranicy, niony

taki

chwili ten

ledzcej

i

uwanie rozwój wypadków w a

wanym

dyplomatycznych

przez

Galicyi

i

uspokajajcym

niedowierzajcej

austryackiego,

i

publicystycznych

stanowisko

rzdu

zapewnieniom,

agentów

ks.

da-

Met-

ternicha. Br.

Sala liczy

w

dziele swojcni

w

r.

1846 na wielk

naiwno

387

wspominajc o tych przepisach karnych jako o doworzdowi zaleao na wymiarze sprawiedliwoci wobec wszystzbrodniarzy. rzecz si ma wprost przeciwnie, e przepisy te

czytelników, dzie,

kich

e

e

wyom w

czyniy

karnem

prawie

wymiaru sprawie-

dla zabagnienia

okae si

dliwoci, dla zatuszowania krwawych wypadków, to

z krót-

kiego komentarza objaniajcego.

Nie

mamy

gdy

niczej,

o

na myli szczegóowej, fachowej krytyki praw-

tutaj

ona miaaby prawnika dopiero przekonywa o su-

ile

sznoci naszego twierdzenia, równaoby si

ocie

najwicej racych,

bya

jej

biurokracyi

akcya

wyamywaniu

to

wa

ustpów

niejako tylko o podkrelenie

wyobraenie,

galicyjskiej

zbrodniami

ze

cikie musiay by powikana

jak

nierozdzielnie

jak

i

przez bandy chopskie,

popenionenu'

skoro dla zasonienia tego obrazu przed wiatem, rach,

drzwi na

aby nawet czytelnik bez specyalnego prawniczego

móg powzi

wyksztacenia przewinienia

nam

Chodzi

otwartych.

w

najwyszych

e iustitia regnoriim fiindamentum,

pomimo wiadomoci,

sfe-

zdecydo-

si musiano wprost na wymierzenie zamachu na kardynalne powymiaru sprawiedliwoci.

stulaty

Zaraz

w

pierwszym

ustpie powyszego dyskrecyonalnego roz-

porzdzenia czy dyrektywy dobitnie wystpuje na jaw

dno

sonienia zbrodniarzy przed wszelk odpowiedzialnoci karn.

do

za-

W ka-

dym bowiem wypadku mogli oni wysun ten pretekst, e zachodziy czyny buntowników, które daway powód do wystpienia celem odwrócenia niebezpieczestwa, grocego ludowi wiejskiemu pastwu «. i

W

tych czasach

bowiem,

jcego si wybuchu, najniedorzeczniejsze

z i

powstacze.

przed terminem

róde

rónych mtnych

i

oznakami zblia-

rozbiegy si po wsiach

najpotworniejsze wieci o zamierzonem bliskiem

wymordowaniu chopów oddziay

jeszcze

i

W

urzdników wieciach

przez

gromadzce si

w

lasach

tych dwor}^ szlacheckie przedsta-

wione byy jako ogniska spisków, magazyny broni kr}'jówki powstaców, wic kady dwór szlachecki uchodzi za widowni czynów, i

uprawniajcych do popenienia zbrodni szy dodatek za,

chodzone

w

z

takie

hajdamackie

z

granice

otrom,

jakiegokolwiek

obrony nie

którzy,

powodu

za

gwarancy bezkarnoci.

wystpienia »nie

drodze karno-sdowej nawet

tem przekroczono nawet tym

e

w

do-

razie,

mordowaniu osób, uznanych, pastwili si je-

poprzestajc

podejrzane

Dal-

gdyby przyzapewnia bezkarno

takim

koniecznej «,

maj by

na

25*

— w

szcze i

sposób

—

388

nad rannymi

okrutny

i

bezbronnymi, nad kobietami

dziemi.

ustp dyrektywy czyni wytoczenie ledztwa karno-sdozalenem od gubernium, wic od administracyi, od tej samej wego wadzy, która, jak wykazalimy w poprzednich szkicach, instrukcyami swojemi, wydanemi do cyrkuów w przededniu wybuchu, tak ciko zawinia, która te teraz bya przedewszystkiem interesowana przebieDrugi

giem

akcyi

kryminalnej,

dla

której

w kocu ju

natury rzecz)'

z

wiksze miay znaczenie, anieli przedmiotowe powzgldy stulaty cisego wymiaru sprawiedliwoci. Jeszcze dobitniej zaznaczona jego podwazostaa ta zaleno akcyi kryminalnej od gubernium polityczne

i

dnych organów

w

noci skdind znanych «

ków

w

ttrj

ustpie,

trzecim

mierze

na decyzye

rozstrzygajcych,

mówi o wpywie sdowe, a jako jeden

który

wymienia take

»

okolicz-

z czynni-

informacye cyr-

kuu, zdajc tem samem spraw wymiaru sprawiedliwoci na ask samych biurokratów, z których w razie cisego zastosowania prawa karnego niejeden musiaby by zasi na awie oskaronych obok gównych winowajców w roli sprawcy intelektualnego. A mimo to wszystko dodano jeszcze w tym ustpie zastrzeenie, e w razie politycznej co do wdroenia niezgodnoci opinii wadzy sdowej agodniejsza opinia powinna by utrzymana postpowania karnego, tych

i

>

i

zastosowana*.

Czwarty pierwsze

ustp

stadyum

kwalifikowania cia sprawy,

gwatów do

zmierza

noci gubernium syach

poruczajcy

dyrektywy,

i

bowiem komisarz

sdowi

apelacyjnemu.

cyrkularny oczywicie

rol, a ponad opini komisyi sta miaa

ju w

komisyom za-

formalnego ledztwa karnego lub do ubi-

chyba tylko do uatwienia

jak

mieszanym

tyczce si jedynie ewentualnego

dochodzenia,

tej

W

ostatniej

ewentual-

mieszanych komi-

odgrywa mia

gówn

jeszcze opinia starosty.

Wic

tem pierwszem stadyum dochodzenia decydoway o jego prze-

wyniku te same czynniki, które w niejednym wypadku znasi byy powinny, jak powyej powiedzielimy, razem z gównymi sprawcami na awie oskaronych. Pity ustp dyrektywy rozciga wyjtkowe postanowienie na zbrodnie popenione w czasie od 18 lutego do 16 marca 1846 r., rabunki popenione przez bandy wic na pospolite morderstwa opryszków take w chwili, gdy ju mowy nie byo o jakimkolwiek ruchu powstaczym. Wszake po rozgromieniu garstki powstaców biegu

i

le

i

i

,

— Gdowem

pod

Benedeka

generaa

przez

—

389

pod Podgórzem przez ge-

i

neraa Collina, a biorc nawet najdalszy termin po wkroczeniu tego

generaa

pod generaem Paniutinem do Kra-

wojsk rosyjskich

oraz

w

kowa

dniu

marca 1846

3

wic

zbrojnej organizacyi powstaczej,

do

stawy

wyjtkowego

tak

byo ju ladu jakiejkolwiek byo ju najmniejszej pod-

nie

r.,

nie

traktowania zbrodni po tym terminie po-

penionych.

Koron

wedug

dziea stanowi ustp siódmy dyrektywy,

co do zbrodni, popenionych

nawet

wic

buntownikom,

stpieniem przeciw

bez

zwizku zbrodni

którego

z

represyjnem wy-

ju

niewtpliwie po-

cz

caa gmina lub przynajmniej znaczna jej w gwatach*, ledztwu karnemu poddani by wszyscy winni, lecz tylko » podegacze przywódcy «. Wprost tam, >>gdzie

spolitych

czonków braa udzia

maj

nie

i

nazwa mona

monstrualnem nie

bya

smutn, postanowienie

tak

1846

r.

za

swoje »nowe

dewszystkiem

w

zbrodniarza

stosunków zbiorowej

rbn,

ide

z

nada odrbny

tum

a

ma by

stosowana

zbrodniczego! Sighele nie doszed

kiej

w

r.

moe ba

Ale bierzmy

gldaa. spraw

i

w

rzecz

Ostatni przepis

zatarasowanie

drogi,

do wymiaru

organizacyi fizycznej,

zbrodniczy

w

po

Galicyi

t

seryo,

tajnej

której

karzcej

by

take zbrodni

uzna

zbrodniczego,

o

tern,

Austryi

za od-

»represya tern

e

gdyby,

przed

pi-

mozolnie przeze

kara, albo raczej,

si wypowiedzie

1846 nadano

w

rozwizano

kiem tych reformatorów prawa karnego,

a

prze-

przedstawiwszy

i

chcieliby

tumu

wiedzia

o nim,

dziesiciu laty tak radykalnie

wniosku,

na determinizmie

rozpoznan formacy spoeczn, w któpyek w tumanie kurzu! Coby by da za to

swoj monografi jak

wo-

którzy oparszy

i

np. Sighele, inicyator takiego taksowania

rozebran tez,

d.,

t.

i

charakter,

odkryt

jednostka niknie jak

piszc

moralnej

wasnej chorobliwej

rodowiska

spoecznych,

teraz dopiero

prawa karnego

teoryi

odpowiedzialnoci

ofiary

roli

szkoy Lombrosa,

ze

odmiennemi zasadami karno-prawnemi, a

z

sama

wtek

za

wyprzedzi najskrajniejszych

wieku

w

horyzonty «

zerwawszy zupenie

rej

pó

o

socyologów kr>'minalnych

skich

i

e

to,

rzecz

mogoby posuy

to

ustawodawcy ultrakonserwatywnej Austryi

do szyderczego wyniesienia z

Gdyby

postanowienie.

to

mówic

jzy-

spoeczna, do tumu

dociekaniu do pozytywnego tak radykalnej

konkluzyi,

ja-

moc obowizujc. t.

j.

tak, jak

ona

dyrektywy stanowi

mona byo sprawiedliwoci.

w

tej

dobie wy-

niejako ostateczne

dotrze do rozjanienia

Kady bowiem

mor-

— derca

rabu, chociaby

i

si zasania

mem,

za

e

tern,

—

390

nawet zbrodnia jego

postpowa

nie

obcym impulsem,

bya

móg

notoryczna,

szed za tupodegahersztami

samodzielnie, lecz

mu

za nieznanymi

i

nie zdradziby aden

podegaczy pewnie prowadzcy dochodzenie, albo nie chciaby, albo nie mógby ich odszuka. Ta ostatnia ewentualno bya moliwa nawet przy najlepszej woli urzdnika, gdy w tym ogólnym

z

hersztów

Takich

czami.

towarzyszy,

ich

zamcie,

zapanowa poczwszy od 19

jaki

le wtek

i

urzdnik,

a

do

klasyfikacyi

takiej

byo znawymagaa dyre-

trudno

lutego,

zbrodniarzy, jakiej

ktywa wiedeska. Zabagnienie ledztw karnych, dyrektyw t wywoane, musiao race, skoro a w Wiedniu z inicyatywy najwyszej instancyi sdowej pomylano o pewnem przyspieszeniu spraw. Wydano bowiem 9 grudnia 1846 r. dodatkowy dekret tej treci, e sprawy gwatów,

by

popenionych tam, gdzie ich ofiary nie s podejrzane o udzia w zdradzie stanu, maj by z ominiciem komisyi mieszanych oddawane odrazu

sdom

kryminalnym

apelacyjnemu

okazao si

w

takim

z

razie,

jeeliby

w

toku postpowania

Ale refleksya

podejrzenie.

jakie

Z powodu wrzekomego niepodobiestwa, a nawet

starostowie

kowanego dzono z mocy postanowienia

politycznego

w

kada w ogóle sprawa, nastpi postpowanie

ta

karnego

trwaa bardzo komisye

aby

krótko.

kryminalne,

niewtpliwe kryterya co do nieposzla-

posiadali

charakteru

sdowi

zastrzeeniem przedkadania spraw

poszkodowanych, rozporz-

osób

cesarskiego z

czerwca 1847

11

r.,

e

wedug poprzedniej normy miaoby ma by w razie zakwalifikowania do

której

karne,

przedoona sdowi apelacyjnemu, ten sposób, zamiast przya ten moe znie decyzy powzit. spieszy akcy kryminaln, otworzono now skryt furtk, któr w danym razie monaby wypuci zbrodniarza, podejrzanego o moliwo skompromitowania wadzy zeznaniami we wasnej obronie skadanemi.

ledztwa kryminalnego

najpierw

W

Rzecz

naturalna

apelacyjny,

dziaajcy

bernialnem, jakiej

bowiem,

ofierze

móg

w

ostatniego

sd

karne nawet

w

takich razach,

pozbawiona wszelkiej podstawy.

wtedy

gdy na

jakiekolwiek chociaby nieuchwytne po-

wpywao

tam, gdzie jak np.

brzczc nagrod werbowa

sprzymierzeców!

rozporzdzenia

najcilejszem porozumieniu z prezydyum gu-

gwatów ciyo

denuncyacyi mnóstwo starosta

wedug

ubi sprawy

dejrzenie, np. denuncyacya,

wie

e

sobie

A

w

takich

Tarno-

wszelkiego rodzaju

391

normom, wydanym specyalnie dla zbrodni hajdaominiciem kodeksu karnego, zosta osignity. zbrodnie wloky si tak leniwo, e notoryczni mordercy

Cel wytknity

mackich

z

Procesy o

te

ju

polityczni

w

kr}'minalne z

z

wolnej

kiedy tymczasem przestpcy

stopie,

prawomocnym wyrokiem karnym wypeniali

za

Galicyi

(Winiowski

nich

na

pozostawali

rabusie

i

1846

r.

krzyczcy dowód

w

i

i

prowincyach

innych

By

Kapuciski) zginli na rusztowaniu.

stronniczego wymiaru

cele

austryackich, a dwaj

sprawiedliwoci

i

to

deprawacyi

sdownictwa biurokratycznego. Wkrótce potem spada zasona amnezakrya ten wstrtny widok przed wspóczesnem, gorczk restyjna wolucyjn rozebranem pokoleniem, ale nie przed history, jakby sobie tego yczy pozujcy na autoryzowanego historyka Maurycy i

br.

Sala.

Z pomidzy tych nieznanych materyaów archiwalnych, szczliwy przypadek nasun nam pod rk, przytoczymy tutaj

w

potwierdzajcy

nietylko

o tendencyjnem

hajdamackich,

zbrodni zbrodnie

te

byy

wreszcie sumienie nawet

w

w

nasze

karnych

i

zacieraniu

na ich widok

aby

jaskrawe,

drgno

nie

zahartowanych sdziach-biurokratach.

Dokument, który poniej

popenionych

klasyczny

procesów nadto

lecz

zanadto

powysze uwagi ladów wiadczcy wymownie o tem, e

sposób

przewlekaniu

które jeden,

podajemy,

tyczy

si sprawy zbrodni,

Kamienicy górnej (w cyrkule jasielskim) przez

band

chopsk, której przewodzi syn Jakóba Szeli, Stanisaw, oczywicie wiemy gorliwy wykonawca krwawych inspiracyi swojego ojca. Zamordowano tam w okrutny sposób dwóch Bogu ducha winnych, Seweryna), oraz równie niemodziutkich Górskich (braci Wiktora winnego leniczego Michalskiego z 13-letnim synem, chorym chopaczkiem. Pomimo jaskrawoci zbrodni, sd apelacyjny we Lwowie wyi

i

dy

trwale cznie

do

pój miao

odwlekania

prezydent

sdu

procesu karnego, za czem potem wido-

zawiesi

jego

w kocu

do

odraczajc

z

Przyszo

ubicie sprawy.

uchwa

tego,

10

e

sam wrzenia

odniós si po decyzy do najwyszego sdu w Wiedniu. Zapada tam decyzya dopiero w grudniu 1846 r., a 17 grudnia wystosowa w tej mierze najwyszy kanclerz hr. Inzaghi nastpujce pi1846

r.

i

smo do prezydyum gubernialnego »

Istota

(br.

Kriega):

czynu opiera si na urzdowych, przez kameralnego

stycyaryusza Strzelbickiego przeprowadzonych dochodzeniach

przysionych zeznaniach wiadków

i

i

na

ju-

za-

osób poszkodowanych. Przsu-

392 obwinionych

osób

nawet wiele

chano

o

Z

ohydne czyny.

te

eby

dochodze nie okazaa si najmniejsza wskazówka, mordowanych osób lub w ogóle z czyjejkolwiek obszarze dworu czynione byy kroki, zmierzajce lub przygotowania, wezwania lub namowy, które powód do takich okrutnych czynów. Komisya

na

strony

ku

tych

ze strony po-

caym

zdradzie stanu

mogyby byy da

kryminalna w Jale oznajmia co do udzielonych jej komunikatów tak samo jak starosta, e ani waciciel dóbr, ani dzierawca nie bra udziau w spiskowych

usiowaniach,

e

nawet cae

e

kiem wolne od zarzutu,

zachowanie si byo casamo co do osób pomordowanych nie polityczne

ich

tak

uczyniono adnych ujemnych spostrzee. .>Sd

w

ten sposób,

e

w

objawi

uchwali

apelacyjny

swoj opini

postanowienia z 30 maja 1846

maj by

r.

gubernium

sprawie

tej

w myl

akta dochodzenia

udzielone

najwyszego

mieszanej ko-

powodu tych gwatów. Do powzicia tej uchway pomimo niemieszania si pomordowanych osób z dzierawy dóbr do dziaa spiskowych, widzia si sd spowodowanym przez to, e z zezna wiadków okazuje si, i obaj osawieni Szelowie, mianowicie obu Michalmodszy, dali haso do zamordowania obu Górskich skich, uwaajc ich za powstaców, a nie zostaa jeszcze wyjaniona kwestya, jaki powód mieli do tego przypuszczenia Szelowie, odgrywajcy wtedy w ogóle znaczn rol, kiedy tymczasem w najwyszem postanowieniu z 30 maja wyranie rozporzdzono, e gwaty poddamisyi celem zbadania

i

nych nie zie

maj by

dochodzone

stay takiem dziaaniem

wao

traktowanie

nie

gosów »

stanu

nego

miaaby

waciwego

tylko i

si na

jej

in

jeszcze

da-

sdu

zarzdzi trzykrotne

kadym

razem senacie.

Je-

wikszo

plenissimo znaczna

w

sprawie

tej

wobec powyszego

delegowana komisya mieszana dla

moliwoci

W

przyjcia

razie

opartej

opinii

tej,

sdu

na

sa-

apelacyj-

zastosowania na niezmiernym obszarze spraw tego

byoby czystem niepodobiestwem, a w konwypadoby podj zupenie bezcelowe z ogromnymi kosz-

rodzaju, sfinalizowanie ich

sekwencyi

Prezydent

ra-

zo-

pierwszej uchwale.

charakteru czynu.

przypuszczeniu

ogólnego

wystpienia.

za

wytrwaa przy

by

spowodowane wiernym poddanym

jeeli

t uchwa,

obradach

Niepodobna poj, dlaczego

zbadania

które

powikszonym

ostatnich

(13 przeciw 6)

rzeczy

mem

w

w

w

drodze karno-sdowej nawet

koniecznej,

buntowników,

zgadzajc

sprawy

dnake nawet

w

powód do czynnego

uzasadniony

apelacyjnego,

obrony

granic

przekroczenia

i

393

poczone rozwleke

tami nie

stoj

sdom karnym do dyspozycyi w ogóle nie mog by doWedug dotychczasowego rezultatu informacyi, zasignii

starczone.

komisye

kryminalne

sumarycznych

dochodze

tych przez lakich

Potrzebne do tego siy

traktowania rzeczy.

starostów,

i

delegowa do

trzebaby

poowy wypadków

przynajmniej dla

wic okoo 600 komisyi mieszanych. Dowobec przewidzie si dajcego rezultatu takich dochodze, mogoby tyle komisyi kryminalno-sdowych podj urzdowanie w zwyczajnej drodze, co sprowadzioby niedajce si usprawiedlido wiadomoci podanych, a piero potem,

wi

rozbicie

ciyoby

nadzwyczaj niedostatecznych si roboczych

pastwa niezmiernymi kosztami. Dotd jedna komisya tego rodzaju wysana zostaa do Pstrgowej

szana

gdzie popenione

tarnowskim, :

ju

tak

i

skarb

nigdy nie syszano. Komisya

nie

ukoczya

jak

ogromna suma musiaaby

Skd wzi

nego!

»Wród niejsze

liczne

tragicznej

jednego

drugie,

peniay po wikszej czci osobach bez dzieci, jak

Sd

wzgldu na

si

to

apelacyjny

onemi czym

w

trzyletnie

cie stracio.

1.000 zr.

na

personal

sdu

zdania i

dugi

jak

popeniono

które,

apelacyj-

szereg

lat

zaatwiona!

w

kraju najokrop-

roznamitnione jedynie ch-

raboway

stan,

niniejszym

fakcie,

ze

wszystkie

e

pe

i

z

wiadomo

ekspiacyi

nie

sigay

szlacheckie,

mogy

i

po-

okruciestwa na rónych Nie

oszczdzano nawet

synem

Michalskiego stao.

wiek.

wypadku

stanom,

dwory

sob zabra

o sprawdzonym zaprzysi-

przy jednym takim napadzie rozbójni-

dzieci wrzucone zostao do ognia

Dla

pastwa, jeeliby

skarbie

najstraszniejsze

otrzyma nawet

zeznaniami

7 sierpnia,

czci nienawici ku wyszym na

miejsca

ju

miejsce

mogaby by

katastrofy

zoliwie wszystko, czego

niszczyy

cyrkule

Bez powodu do represyjnego wystpienia zbie-

bandy wyrzutków,

ci rabunku, a po z

ju

zaciy

zanim taka praca

tej

w

kosztuje przeszo

udaa si na

wysa wypado wedug

okruciestwa.

ray si

ta

potrzebny do tego

upyn,

musiaby

ob-

zostay okruciestwa, o jakich nigdzie

jeszcze swojej piacy, a

komisyi

takich

-ctki

i

tylko mie-

i

wskutek tego

wobec podeptanych uczu ludzkoci

utrzymania powagi sprawiedliwoci, takie niesychane

i

i

ydla

haniebne zbro-

winny niezwocznie podpa pod karzce rami sprawiedliwoci. A jednak dotd ani jeden wypadek nie zosta przekazany sdom krynie rycho przyjdzie do tego, jeeliby minalnym do urzdowania postpowano wedug opinii sdu apelacyjnego «. Ocknv/szy si, tak samo jak inne wadze centralne w Wiedniu,

dnie

i

—

bardzo póno, zapóno, bo dopiero

opinii

sd

najwyszy

czywistoci,

—

394

na widok nagiej a okropnej

si

przychyli

sdu

prezydenta lwowskiego

w

apelacyjnego,

rze-

do

Kamienicy

sprawie

któremu te pole-

przedoy ca spraw gubernium z wnioskiem przekazania jej sdowi do wdroenia zwyczajnego postpowania kryminalnego. Gubernium mogo jeszcze wedug dyrektywy z 30 maja 1846 r. spraw ubi, gdy w danym razie opinia jego, jako agodniejsza, weszaby w zastosowanie. Jak si z aktu okazuje, gubernium byoby chtnie cono

tak

postpio, gdyby

si

a

o cesarza

podda si

nie

decyzyi, a jeeli

takiej

ków, szuka do tego celu to

znalazo

e

fakt,

decyzya

najwyszego sdu opara byo bodaj na oko

uzyskaa jego aprobat. Trzeba

i

wypado

krtej drogi

jakiej

koniecznie i

tylnej

zasoni

oprysz-

Wszystko

furtki.

bo biurokracya staro-austryacka bya niewyczerpan

si,

kruczkach tego rodzaju. Przytrzymano najpierw akt cay w gubernium do maja 1847 r., a zyskawszy ju wiele na zwoce, owiadczono pozorn zgod na wdroenie postpowania kryminalnego przeciw mordercom kamienickim, ale z tym dodatkiem, e naleaoby jeszcze

w

przedtem

wzi

pod rozwag pewne okolicznoci.

czenie wystarczy na

dowód,

e

zbrodnie zaszy

w

Samo

przyto-

ich

najwyszego

chwili

wzburzenia

midzy chopstwem, gdy

nowskiego

dochodziy alarmujce wieci, wywoane zabiciem burmi-

strza

w

Pilznie (Markla) przez

mogy

kamienickie

z

ssiednich gmin cyrkuu

powstaców,

si chopom

wyda

e w

dokoa przygotowa do

obaj Szelowie, którzy

w

byli

chwili

ofiary

podejrzanemi, zwaszcza wo-

bec odbywajcych si

Kamienicy

takiej

tar-

powstania,

e

wreszcie

podegaczami, objci

s

oso-

Po przytoczeniu tych a miesznie bahych a bezwykrtnych wstydnie wtpliwoci zdjo prezydyum gubernialne nawet t ndzn mask wyjawio swoje waciwe cele w nastpujcym

bnem ledztwem.

i

kocowym te

ustpie pisma swojego do

okolicznoci

mierzone

byo

w

razie

ssiedztwa

szy i

byo w

mogy da

ekscesy,

koniecznoci.

wystpienie,

represyjne

nych zamachów nie

które

sdu

apelacyjnego:

>

Wszystkie

sprawdzenia naprowadzaj na wniosek,

e

za-

do czego, chocia rewolucyj-

Kamienicy górnej, wypadki z najbliszego

powód. Przy tem represyjnem wystpieniu

niezawodnie

przekroczyy

za-

miar sprawiedliwoci

powysze okolicznoci s najwyszej wagi gwatów, a gubernium widzi si zatem spo-

Wszystkie

przy ocenianiu imputacyi

wyrazi yczenie, aby przy zarzdzeniu sdowo-karnego szczególnie na dochodzenia uwaga sdu zwrócona zostaa wyranie

wodowaneni

i

— Szeli

prowadzonem,

aby

dalej

wszelk sumiennoci

wypyny

ugrzza

w pomoc

przysza

derców

powodów

z jakich

zamiarów

i

kategoryi

tej

w

którym

kilka

Sprawa kamienicka

w

kruczków

matni

miesicy póniej (1848)

ogólna amnestya, rozszerzona na pospolitych mor-

rabusiów, jak tego

i

dochodzeniem przeciw

cesarza aprobowanej.

innemi

biurokratycznych,

sztuczek

z

zobowizany do zbadania

gubernium na swojem wbrew decy-

ostatecznie

wszystkiemi

ze

zosta

cisoci,

i

najwyszego sdu, przez

zyi

sd

gwaty «.

te

Postawio wic

i

zwizek

okolicznoci, oraz ich ewentualny

te

z

—

395

—

zdaniem Maurycego

br.

Sali

—

spra-

wiedliwo wymagaa!

Stanwszy u kresu szkiców o wypadkach r. 1846 w Galicyi, zamykamy je kilku ogólnemi uwagami, do których pobudza nas nie sam tylko interes autorski. Szkice te nie maj pretensyi do caoci, skadajcej si na peny obraz wypadków z r. 1846. Powstay one z przygodnie zebranego

moe

zaznaczy

to autor

—

jak

bez przechwaki, do której zreszt tytu

sta-

ródowego, maj wic

materyau

nowiaby

sama jego zasuga,

nie

fragmentów,

jako

które,

oparte

charakter

lecz

fragmentów,

wicej szczliwy przypadek

na materyale

autentycznym,

pod niejednym wzgldem przysug przyszemu kowi

r.

Czekamy dotd

1846.

ale

polskiemu

jeszcze na tego historyka,

—

oddadz history-

bo dotych-

czasowe polskie publikacye na ten temat, nawet razem wzite, nie wy-

peniaj

tej

Praca

luki

w

naszej literaturze historycznej.

Maurycego

z

tytuu

swojego

z

r,

1846,

ale

w

toku naszej

br.

Sali

stanowi niezawodnie

powane dzieo

kompletn history wypadków galicyjskich history napisan in iisum tendencyi politycznej, któr pracy niejednokrotnie nacechowa nam wypado. Jeeli

i

jest

si nam powiodo zachwia z gruntu powag tego dziea, jako wiele przemilczajcego, a jeszcze wicej do celów tej tendencyi naginajcego, to bdzie to w kadym razie korzy wielka dla przyszego opracowania tego tematu historycznego. Dzieo br. Sali bowiem, oparte nieszczerze czy wtpliwie na aktach urzdowych, a napisane przytem losami oblenie z pozorami sympatycznego zainteresowania si

—

—

— spoeczestwa polskiego

w

pracach o

polskich

1846

byo dotd

dla jego niedoli,

traktowane ze zbytkiem dobrej wiary,

ródo, na którem polega mona, a w kadym razie kompletne ju wyzyskanie materyau archiwalnego. Tymczasem

niemal jako

jako

materya ci

wspóczuciem

i

r.

—

396

ten,

suy

jakkolwiek

mu

do

wedug zapewnie samego

ciowo, bo w widokach rya zatem dotd jeszcze

obfit kopalni

jest

i

Sali

w

cao-

czTen sam mate-

góry wytknitej tendencyi.

z

niemieckiego, ale nieuprzedzonego sobie

br.

przeze wyzyskany

zosta

dyspozycyi,

tylko

chociaby

dla histor\'ka,

niekrpowanego tendency

z góry

wytknit. Kiedy

Sala

br.

móg

sta si

w

pracowa nad swojem dzieem,

w

zaledwie po wypadkach

niem

lat

kilkanacie

materya archiwalny do-

opisanych,

on badaczowi, dajcemu z caej prze-

tylko takiemu jak

szoci swojej — by bowiem radc gubemialnym we Lwowie w 1846, a póniej ministeryalnym szefem sekcyi w Wiedniu — wszelk rr.

kojmi

,

upione, cych

e

nie

ale

wówczas

wiadków

odsoni bezwzgldnie

i

jeszcze

ofiar katastrofy, a

mogo

coby

tego,

pogrzebane

nie

skargi

rozbudzi

krzywdy

i

yj-

tem samem utrudni rzdowi wie-

deskiemu proces polityczny, jaki si wtedy zacz dokonywa w reswoim mia sprowadzi zupene przeobraenie ustroju pastwowego, stworzy jednem sowem cakiem now Austry z systei

zultacie

mem stryi

politycznym, opartym na przeciwiestwie tego,

uchodzio za zasad niewzruszon,

dnego rozwoju politycznego

t.

W

skad pastwa wchodzcym. tylko figura urzdowa, jak br.

tej

Sala,

nowej

a przynajmniej powinien

mie otwart drog do

teryau archiwalnego o

1846.

A byoby licyjskiego

to zadanie bardzo

punktu

widzenia

i

starej

Au-

narodowociom

Austryi

kady

lecz

w

na zapewnieniu swobo-

j.

kulturalnego wszystkim

i

w

r.

co

ju

historyk

nie

sama

mógby,

zbadania caego ma-

nie z samego tylko gaRok 1846 stanowi przecie

wdziczne,

interesu.

gbi wstrzsna systemem Metternichowzapisanym w dziejach nie samej Austryi tylko,

pierwsz erupcy, która do skim, na zawsze czarno lecz

cenia

w

ogóle Europy. Po takiem wstrznieniu do zupenego wywrótego

systemu

w dwa

lata

póniej

wystarczy

ju wysiek

zre-

woltowanej ulicy wiedeskiej.

W zapisany jako

historyi

jako

spoeczestwa polskiego

jeden

historyczny

z najtragiczniejszych

dowód

jego

ywotnoci

r.

1846

ciosów, i

na zawsze bdzie ale

odpornoci

zarazem take

wobec zap-

397

dów

germanizacyjnych.

moe

si wprawdzie mierzy

wrotnej

dziaalnoci

i

Staro-austryacki z

celowej

eksterminacyjnego, ale za to nie

szym ski'upuem konstytucyjnym

system

germanizacyjny

systemem pruskim pod systematycznoci

by w i

tej

wskutek

wzgldem

w deniu

prze-

do planu

dobie

krpowany

tego

móg

nie

nie

najmniej-

wzdrygn

si nawet przed takim straszliwym rodkiem, jak otwarte podburzanie upajanie ciemnych mas ludu wiejskiego nietylko w politycznym, lecz take w socyalnym kierunku. To te w dzisiejszych wanie czasach z wielu wzgldów zasuguje na odwieenie takie wiadectwo i

i

—

magistrae

vifae.

XIV.

Sprawa kryminalna Aleksandra o zdrad stanu

Burzliwy

rok 1848

pularnoci, na któr kiej

hr.

Fredry

^).

hr. Fredr u szczytu popikna przeszo onierska w wiel-

zasta Aleksandra

zoyy

si:

rozgona, pomimo dugiej przerwy w twórczoci, powszechnie w kraju uznana powaga obywatelska

armii napoleoskiej,

sawa

autorska

i

I •)

O

tym bardzo przykrym

w

swoim

czasie, a

dzi

ze stanowiska hi-

ycia Aleksandra hr. Fredry, niema adnej wzmianki w jego opowiadaniu pamitnikarskiem (»Trzy po trzy*). Zygmunt którego czyy cise stosunki z domem Fredrów, wspomina Kaczkowski po roku 184S Freo tym epizodzie tyle tylko (»Mój pamitnik*, str. 63), dro, chocia zawsze zalicza si do konserwatystów, uleg przeladowaniu ze wzi do jego jednak »na to, aeby si strony rzdu austryackiego, biografii Fredry, opartej na materyale osoby, przecie nie miano odwagi «. autentycznym, czerpanym z archiwum familijnego (Stanisawa Schniir-Pepowskiego »Z papierów po Fredrze*, str. 95), znajduje si o tym epizodzie taka

storycznego ciekawym epizodzie

z

,

e

a

e

W

tylko krótka

zbyt

w

em

moe

»Gorszono si w sferach biurokratycznych pewnem, ozwaniem si Fredry na posiedzeniu Rady narodowej

wzlata ptaszkiem, a powraca woem, wic te autor nasz odpokutowa swe wyskoki dobrego humoru*. tajnem do niedawna, dopiero od roku 1904 dla poszukiwa otwar-

Rudkach.

móg

wzmianka:

krancowem

Sówko

dotkliwie

W

archiwum

ksandra

hr.

lwowskiego

sdu

kryminalnego,

sprawa

Fredry stanowi osobny, kilkaset arkuszy

(Przypisek autora).

kryminalna

Ale-

obejmujcy fascyku.

I

ALEKSANDER HR. FREDRO,

— z

w

wystpie

tytuu publicznych

—

399

sprawach krajowych. Wystpieniom

takim stosunki konsts^tucyjne przed rokiem ciasne granice,

mimo

ale,

to

w

i

rozwin wybitn dziaalno,

Fredro

stanowego

w

deputat

i

obywateli,

w

którzy

Rudolfowi

najpierw

w

Galicyi

umia

zakresie,

czonek sejmu

jako

wydziale stanowym, a potem jako jeden z tych

1846

roku

na wezwanie wysanemu penomocnemu komisarzowi ceStadionowi, memoryay o smutnem pooe-

wrczyli

wtedy z Wiednia, nadzwyczajnemu sarskiemu,

1848 zakrelay

cienionym

takim

hr.

o rodkach

i

wydobycia kraju

z rozstroju po ówczesnej odznacza si wielk na owe czasy miaoci w wypowiedzeniu caej prawdy o zgubnoci dotychczasowego systemu rzdowego, mianowicie o zabójczej dla Galicyi

niu Galicyi wielkiej

i

katastrofie.

Memorya

dziaalnoci biurokracyi,

w

cyi

podniesieniu

dot)Thczasowego,

miejsce

urzdze

kich

w

oraz

Fredry

konstytucyjnych,

potrzeby

skostniaego któreby

nadania Gali-

stanowego,

ustroju

spoeczestwa obejmujcego ycia politycznego. memorya Fredry pozosta tylko materyaem informacyjnym,

Ten

wsz>'stkie klasy

w

kwan min

Stadiona z

hr.

nym,

ale

rozpowszechniony

tych smutnych czasach

przyjt>'m

w

kraju

ta-

daway rkojmi normalnego,

oczywicie

i

w

licznych

przez

nieuwzgldnio-

odpisach,

podniet moraln a poniekd

i

stanowi

otuch. Do-

si bowiem std, e przynajmniej jeden surowy, a powany gos prawdy dotar do sfer, na które tyle odpowiedzialnoci spado za ostatnie krwawe wypadki, które te teraz powoane byy jeeli nie do naprawienia zego, które w ogóle ju naprawi si nie dawao, to przynajmniej do stworzenia warunków lepszej przyszoci. wiedziano

Kiedy z

w

Wiednia do

prd konstytucyjno-rewolucyjny dotar gwatownoci siy ywioowej, a ówczesny

marcu

1848

Lwowa

z

gubernator Galicyi,

r.

pozostawiony co do swo-

Franciszek hr. Stadion,

jego zachowania si bez instrukcyi z ministerstwa, sta bezradny

wadny wobec potgujcego si dzin, ruchu

odmodzenie skostniaego

sta do grona obecnych

w

szlachty, które

mowy skiej

i

kadym

chwyci

dniem, niemal jak deski

si,

wiedeskie Stany próby uspokojenia

przez i

politycznego

z

bez-

go-

ratunku, podjtej

przez rozszerzenie

ustroju stanowego, Fredro

we Lwowie,

i

kad

powoany

zo-

najwybitniejszych reprezentantów

paacu gubernatorskim zebrao si na narad z namiao wybra swoich przedstawicieli do wiedei

gubernatora

komisyi

niona

opinii

z

dla projektowanej reformy.

nietylko

w

Wiedniu,

lecz

i

Ale

we Lwowie,

myl

ta

bya ju

gdzie zaraz

w

spó-

pierw-

— szym

dniu

—

400

uoony

wszcztego ruchu zosta

cy wrczony

w

przedstawi zgromadzonej

wiedeski,

wic

Fredro

pierwszy

swoim

wystpi

wiedesko-stanowego konceptu sprawy

we Lwowie i

moe ju

To miae,

^).

szlachcie

e

w

przykada rki do

aplauzem, który znalaz serdeczny

najszerszych

projekt szlachta,

a dla póniejszego prze-

zasadniczo rozstrzygajce wystpienie Fredry

z wielkim

poza stolic

deputa-

gubernator, hr. Sta-

salonie

owiadczeniem,

z

przystpiwszy do adresu lwowskiego, nie biegu

tumn

przez

gubernatorowi adres, domagajcy si dla Galicyi szeroko

zakrelonego ustroju konstytucyjnego. Kiedy dion,

i

powitano

odgos take

koach obywatelstwa. kontakt ze zwyciskim na bruku

Wszedszy raz w lwowskim ruchem, Fredro porwany zosta dalej w tym kierunku do w Radzie narodowej, która wtedy udziau w gwardyi narodowej odgrywaa rol samorodnej reprezentacyi krajowej. Ale miae wysttak

cisy i

pienie na zebraniu u gubernatora, hr. Stadiona,

byo

tylko aktem oby-

watelskiego akcesu do programu konstytucyjnego, nie oznaczao jednak bynajmniej gotowoci do czenia si z wszystkiemi skrajnemi ha-

sami tej doby, niezgodnemi zreszt z caym charakterem ani ze sposobem mylenia Fredry. To te nie móg on wytrwa w cisej cznoci z lwowsk Rad narodow, gdy rozwój stosunków coraz wiMimo to nie doczniej par wszystko ku ostremu starciu z rzdem. usun si demonstracyjnie od caej organizacyi ówczesnej, lecz tylko nie dawa si dalej poiywa prdowi, a pod jesie opuci Lwów,

-

w Biekowej Wiszni pod Rudkami, które stacaego kompleksu dóbr Fredrowskich. Miasteczko Rudki dzi jeszcze, po poczeniu kolejowem z odlegym o 40 kilometrów Lwowem, po przeksztaceniu na siedzib staroznacznem stosunkowo innych urzdów, a tem samem po stwa zabudowaniu si, uchodzi w wiecie urzdniczym, wic w jcdynem

aby

wytchn

nowiy

na wsi,

niejako stolic

—

—

i

kole swojej inteligencyi, za miejsce wygnania, nawet bliskoci stolicy niedostatecznie

kraju

osodzonego.

W

r.

1848 Rudki

z

dwoma

czy

murowanymi domami wród chaup wie przypominajcych, z bota rynkiem, w porodku którego sta drewniany dom gocinny z pompatyczn nazw ratusza, tak niezawodnie wyglday. e tylko lepa wiara w trafno urzdowej nomenklatury moga im

trzema ze

synnym

')

^lisze szczegóy o tem wystpieniu Fredry

log Stanów gaiicyjskicht. (Rozdzia IV).

podaem w

szkicu:

»Fpi-

—

—

401

nazw miasta. Dopiero Fredro wsawi Rudki, oczywicie humorystycznem tego sowa znaczeniu, wierszem, w którym artobliwie opisuje swój wyjazd z Parya w r. 1813 po pogromie wielzjedna

w

armii napoleoskiej:

kiej

Wyjechalimy razem z odmiennych pobudek, Napoleon na Elb, ja prosto do Rudek.

w

i

Rudkach

narodow, do czego

w

historyi

przykadem Lwowa

za

byo.

Po-

wasn Rad

wysza z pobliskich Hoszan od znadoby obywatela, Henryka Janki miej-

inicyat^^wa

Galicyi z

scowego parocha

utworzyy

i

wywoa

1848

r.

ruch, jakiego tam przedtem nigdy nie

szy bowiem Rudki nego

kadym wzgldem

pod

nadzwyczajny

Ale

take

gr.

tej

ks.

kat.,

i

Pocztkowo

Jana Hrj^niewieckiego.

na-

zwano stowarzyszenie czytelni rzeczywicie tak je urzdzono, ale póniej zachciao si uczestnikomi uroczystej nazwy Rady narodowej, do czego para tak wana w maem miasteczku figura, jak mandataryusz miejscowy Kajetan Krokoszyski. Skoro za raz powstaa Rada narodowa, to niepodobna byo duej zwleka z uformowaniem wai

narodowej, któr zaraz

gwardyi

snej

w

lucyjno-konstytucyjnego patent cesarski

pierwszej chwili ruchu rewo-

usankcyonowa

Wobec

ci z ludnoci powyej

1.000.

narodowej

Krokoszyski jawnie

mandataryusz

dla miejscowo-

tego zlegalizowania gwardyi i

w

caej

peni

swo-

urzdowego móg przystpi do czynnoci organizaTo te odniós si w tej sprawie do urzdu cyrkularnego

jego charakteru cyjnych.

w

Samborze

i

sprowadzi stamtd

komisarza

Bartmaskiego

dla

tej

sprawy. Ale z

z

narodow

gwardy

utworzeniem

czytelni

z

i

jej

rzecz

nie

posza

przeksztaceniem

na

tak

gadko,

jak

rad narodow.

wzywa Chocia komisarz cyrkularny obwieci legalno instytucyi Aleksander), Fredry syn chocia do wstpowania w jej szeregi, (Jan wówczas modzieniec gorco kpany, a w kilka miesicy póniej ochotnik rewolucyjnej armii wgierskiej w otwartej wojnie z armi auzachca do zacigastr}'ack, obchodzi domy mieszczan rudeckich i

i

nia

si

w

gwardyi

szeregi

stpowaa oporem. mylali si tucyi,

czy PliMt B*.

i

narodowej,

Mieszczanie,

naradzali poktnie,

lkali OZIliSKIESO

si

jej

chopi ale

mimo i

to wszystko, rzecz po-

ydzi suchali namowy,

na-

czy niedowierzali legalnoci insty-

podobiestwa do wojska,

w

którem

suba

20

402 uchodzia za nieszczcie, do, e zgosze nie byo. Mandataryusz Krokoszyski, nie dajc za wygran, dla wywarcia nacisku na trwoli-

wyci obywateli gwardyjski

sprawi sobie efektowny uniform

rudeckich, pierwszy

wyjeda w

ostentacyjnie

i

ju si uformowaa

gdzie gwardya

nim do ssiedniego Komarna,

odbywaa musztr pod

i

facho-

Sprawio to senzacy, tem wicej, e wkrótce powym tem z dziedzica budynku »dominikalnego« syszano marszowy odgos bbna, a wtajemniczeni gosili, e pan mandataryusz kaza poliinstruktorem.

cyantom zuyty

cokolwiek bben,

podarty

i

obwieszcze dominikalnych, poata

wywiczy si w

i

uywany dotd

t}'lko

wieo pomalowa,

na

do

a nadto

Gdy

wybijaniu marsza oniersko-gwardyjskiego.

to

wszystko nie wystarczyo jeszcze do naleytego podniesienia animuszu

w

mieszkacach

Rudek,

wpad

do miasteczka na piknym karym

raz

w okazaym uniformie konrozpocz energiczn propagand wobec gapicych si dokoa niego mieszkaców. Zacz swoj przemow w tonie energicznym, onierskim, ale z miejsca tak wysoko wzitym co do niekoniu dzierawca jednej z wsi ssiednich

nego gwardzisty

i

epitetów, e suchacze uczuli si na honorze dosi zabierano do pochwycenia zbyt prdkiego w sowach byoby si niezawodnie skoczyo na wielgwardzisty w swoje rce

parlamentarnych

Ju

tknici.

i

kim dla despekcie, gdyby, na szczcie, jego

by

ocali

miaym

jednym

sytuacyi

a

ku rogatce

wanym susem! Pomysowy mandataryusz Krokoszyski postanowi ostatniego atuta.

stanowisko

szo. i

Rad narodow,

w

w

Biekowej Wiszni Aleksandra Fredr swoim prezaprosia go do objcia tej najwyRudkach godnoci obywatelskiej. Fredro, chyba dla przerwania przez

nudów

osobn deputacy

wiejskich,

na które

tum, jak taka

bliska

dach wielkiej

polityki,

Rudek

i

wygosi w

za okazane sobie

noci

opinii rudeckiej

projekt, któr\'

i

braa bawicego szej

wykona

doby

urzdowe

rokowa take formacyi gwardyi narodowej lepsz przyIdc za inspiracy pana mandataryusza. Rada narodowa wy-

a przez to

zesem

w

wysoko

i

nie

skiero-

tedy

z rezerwy, jakiej jego

wymagao, umia zrcznie podda

móg podnie

od razu

si

Nie wychylajc

ko

kary

dzielny

zrcznie

i

i

w

danej

obserwacya

chwili nie

przyj ofiarowan Radzie

zaufanie,

narodowej a nadto

poytecznoci gwardyi

byo

lepszego antido-

maomiasteczkowych sobie

mow.

figur

godno,

w

Podzikowa w

dorzuci uwagi nietylko o

narodowej,

lecz

lansa-

zjecha do niej

legal-

take o korzyciach,

—

si zmianie systemu

po gotujcej

jakich

mona. Ze wzgldu korzyci

nia

—

403

politycznych,

a natomiast

nych,

napomkn

w

mowie osobliwie znienawidzonej

tej

rzdowego oczekiwa byo

na audytoryum, nie ukwalifikowane do zrozumie-

Fredro o znieniu

bardzo

cen

soli

i

akome

ulg materyal-

tytoniu.

Dostao si któr Fredro si rozprawi.

biurokracyi

,

z

w memoryale dla Rudolfa hr. Stadiona ostro Szczliwie dla reyserów Rady narodowej, ale nie najlepiej dla Fredry zdarzyo si, w tym czasie wanie przyjecha do rodziniedawno

e

koo Rudek

ców,

na wakacye akademik wiedeski Maciulski, na którego inteligencya spogldaa, mieszkajcych,

i

gwardzista

wy-

jak na

sz istot. Maciulski wszed take do rudeckiej Rady narodowej wygosi w niej obok Fredry tak pomienn mow, jakiej w Rudkach nigdy nie syszano. Mówca zapomnia, e nie stoi na gorcym bruku wiedeskim, lecz na bocie rudeckiem. Na szczcie uy frazesów tak górnolotnych, e, zamiast rozpali gowy rudeckich polityków arem i

jemu

w

zabi

rewolucyjnym,

nie

e

klina tak,

wszyscy suchacze po swo-

frazesy komentowali, a nikt ich dobrze nie zrozumia.

te

Po tem wszystkiem, oczywicie, musiao si podnie znaczenie Rady narodowej. Zaczli si do niej garn nietylko mie

rudeckiej

szczanie

rudeccy,

take

lecz

ludzie

przybywajcych do miasta chopów

bya

politycznej ta

rada

w

najwiksza

glda

propinacyjnej

do

szynku

na

na

dole

pod

garn

ków

suchania rozmów politycznych,

si do

dolegliwociach

—

Rady narodowej

a nawet

w

po rozsdzenie spraw, twionych,

albo

e

pretekstem,

dopeni pragn powinnoci

ludzie i

pierwszem pitrze, gdzie

Ludzie ze skrupuami mogli tedy czciej za-

sala rudecka.

miejsca, na którem

zbyt

wyczajc nawet wiksz od

nie

Ulokowaa si bowiem bya

sia atrakcyjna.

propinacyjna

kamienicy

z okolicy,

z okolicy, dla których

—

nietylko dla czytania dziennilecz

instancyi

w rónych wyszego trybunau

take po rad

jakby do jakiego

zwykej

dugo

ley po drodze do obywatelskiej. Zaczli

albo

niepomylnie zaa-

przewlekanych. Przykad zachcajcy

najpierw jeden z przed mieszczan

rudeckich,

który,

majc do

da

miejsco-

wego proboszcza bardzo wtpliw pretensy o grunt, wniós pisemn skarg do Rady narodowej. Sekretarz wypisa na niej natychmiast wedug wszelkiej formy urzdowej dekretacy do rozprawy z sakramenbraterstwO'< oraz z wezwaniem talnym inicyaem: »wolno, równo i

>>obywatela'
iany

kilka dni

pó-

bo byem wybrany, jako literat, do wydziau redakcyjnego, a przekonaem si, e tam dzieje si nie podug mego sposobu mylenia «. niej na zgromadzeniu.

Na

ostatnie,

po

si,

protokou

inkwizytowi

odczytaniu

postawione

ma co do dodania lub sprostowania, podyktowa Fredro nastpujc odpowied: » Przeczytane mi zeznania bez odmiany potwierdzam najusilniej upraszam o przyspieszenie ile monopytanie, czy inkwizyt

i

ci

gdy

sprawy,

tej

mojego zdrowia

stan

doktorów udowodni mog, wód mi wskazanych opónienie

ctwami bez

si

w

z chirurgami

e,

taki,

wiade-

jak to

opuszczenie jednego

przez

operacyi,

i

em

jest

lata

co do której

uoy-

jeeli nie na

mier,

Paryu, wystawibym si,

na kalectwo niezawodne«.

to

Sdziowie niezaleni od wyszej presyi, z zagwarantowan prawnie, jak to dzi jest w Austryi, wolnoci a nawet z przykazanym sobie wprost obowizkiem suchania tylko gosu sumiennego przekonania poczucia prawnego, znaleliby si byli po tem przesuchaniu Fredry w kolizyi midzy dosadnie wypowiedzianem yczeniem wyszej wadzy a dawn uchwa uwalniajc, której motywa znalazy i

wanie w wyniku nie,

rodzaju

w

przesuchania

Fredry tylko poparcie

sdziów ówczesnych

Ale dla

ogóle,

a

w

nie istniay

skrupuy

i

i

potwierdzekolizye tego

sprawach polit}xzno-kamych przedewszystkiem.

najwyszy organ policyi, poparte stanowio rozkaz do tego poleceniem ministerstwa apodyktyczny uchylao wszelkie wahania. Tote nazajutrz po przesuchaniu Fredry zapada na sesyi uchwaa, e nastpi ma » wszechSkinienie takiej

potnej wadzy,

jak

sprawiedliwoci

,

i

stronne zbadanie^

sprawy

i

to nie

dla demonstracyjnego okazania szej

wadzy

misy,

policyjnej

której

—

przez

kierownikiem

w

sposób zwyczajny,

ywego

nie

lecz

— jakby

przejcia si intency najwy-

osobn, do Rudek wydelegowan ustanowiono

inicyatora poprzedniej uwalniajcej

uchway,

ju

lecz

ko-

radcy Filousa, jako

radc Jana Summera,

—

sdu

do tradycyi

zblionego

wicej

jako

—

416

kryminalnego

w

sprawach

politycznych z czasów spiskowych.

Na biednego Fredr spada cika

troska,

nawet obawa, bo któ

zarczy, e po upywie piciu lat od owej fatalnej mowy nie instygacyi komisyi ledczej znale watka powiedzie si indagacyi dugiego nkania ledczego, przynajmniej oskarenia, a cikiego do zwaszcza wobec faktu, e syn jego (Jan Aleksander) z powodu udziau w rewolucyjnej kampanii wgierskiej, musia ratowa si ucieczk za

móg

i

—

ciga

niech sfer reakcyjnych. na ojca nieufno przyczyy si cierpienia fizyczne. Fredro by wtedy dotknity tak chorob (kiszkow), e wyjazd, mocno zakwestyonowany ostatni uchwa sdow, by dla istotnie poniekd kwesty ycia. To te zwróci si do namiestnika hr. Gouchowskiego z przedgranic

tern

i

A do

i

tego

swojego

stawieniem

stanu

z

i

prob

o wystawienie paszportu, nie-

zbdnego wówczas do kadego wyjazdu, nawet w obrbie pastwa. Hr. Gouchowski wedle formy urzdowej odniós si do prezydenta

sdu

kryminalnego

Pohlberga z zapytaniem, czy nie sprzeciwia si

br.

ta sprawa na sesy, Posza za granic. poniewa w sprawie Fredry zachodz poszlaki zbrodni zdrady stanu, przeto aden paszport nie moe mu by wydany. Na szczcie hr. Gouchowski zdecydowa si w tej sprawie nie ogldajc si na uchwa naruszy przykazanie biurokratyzmu sdow, postpi tak stanowczo, jakby tego pewnie nie by uczyni

wystawieniu a

paszportu

i

e

uchwaa opiewaa,

i,

namiestnik-urzdnik

zwykej

za ewentualne uatwienie

dzonemu.

wego

i,

wi mu

ctwo

odpowiedzialnoci

przed

czowiekowi, o zdrad stanu pos-

wysa

do

Fredry protomedyka rzdo-

opierajc si na jego relacyi o stanie zdrowia Fredry,

wysta-

trzymiesiczny paszport na zmodyfikowany przez samego pe-

tenta projekt

sd

Gouchowski

Hr.

drcy

miary,

ucieczki

podróy

zapobiego

paszportu przez

(do Wiednia

porednio

kryminalny,

tylko

przynajmniej

wadz

krajow

i

Teplitz).

remonstrowa,

wydaniu

w

Zawiadomiony o

dajc,

Fredrze

Wiedniu lub

w w

tern

by namiestni-

drodze dalszego Pradze.

Radca kryminalny Summcr, zjechawszy we wrzeniu

r.

1853 do

aparatem biurowym, rzuRudek z caym pomocniczym personalem ci oczywicie postrach ju samem pojawieniem sic w takiej asystencyi. i

—

—

417

dowodem

Zaraz na wstpie spotka si z

sprytu

i

przebiegoci man-

mówic mimochodem, tryumfowa wobec swoich wrogów oskarycieh", bo jak sd wojskowy nie uzna go winnym jakiegokolwiek popierania rewolucyi wgierskiej, tak samo sd obwodowy w Samborze w przysanych sobie aktach nie znalaz adnych znamion zbrodni naduycia dataryusza Krokosz>'skiego, który,

ju

wtedy na caej

linii

wadzy urzdowej. Zemci si

w w

sposób,

nowe

zarzuty.

skiego, jako szefa miejscowej ufania,

którz\'by,

wedug

wadzy

policyjnej,

mów

za-

podpisem swoim potwierdza autenprotokoów, pan mandataryusz odpowiewezwanie urzdowe take w formie urzdowej, »miej-

spisanych

i

nimi

z

e

dzia na

to

scowo

Rudki zamieszkuj po najwikszej

wzgldami

wskazania

ówczesnej procedury, asystowa

przepisów

wiadków

suchaniu

mieh' przy

tyczno

Krokoszyski na ca>xh Rudkach

musia take na korzy Fredry w dalszem ledztwie podniós przeciw niemu jaKiedy bowiem Summer zada od Krokoszy-

gdyby kto

razie,

kie

teraz

wyj

porednio

który

—

i

midzy

czci

ludzie,

pod rónymi

cile rzecz biorc, niema adnego indywiduum, któreby zasugiwao bezwarunkowo na zaufanie urzdowe'woci

majcego

okazaa si bajecznie

Rudkach zawizaa si Rada Micha Chymiak, do któ-

jesieni,

dotary

musiao

i

zamcona zostaa odpowie-

Fredry,

upoledzona. Zapytany bowiem, kiedy narodowa,

Fredr, take

których inteligencya wiadka,

tumaczy sowa

sobie

obciy

takie subtelne

by w

lecie,

pory roku,

t.

bo j.

rónice kalendanie

mia

na so-

zim, kiedy

nosi

kouch lato, kiedy kouch na koku zawieszony. Summer wiadkom obciajcym odczytywa zeznania przed audytorem zoone, albo raczej przez audytora w pierwszem dochodzei

niu spisane. Z obawy, eby zaprzeczenie nie cigno jakiej kary, wiadkowie tacy, zastrzegajc si zlekka brakiem pamici, dodawali, e musiao tak by, jak pan audytor spisa. Tak postpi Chymiak. i

Drugi

jednak

gówny wiadek obciajcy,

Jan Pawlikowski, nie

da

si sprowadzi na t drog, pomimo dwukrotnego przesuchania krzyowej salwy pyta Summera. Aby nie by dalej wzywanym do protokou, Pawlikowski, czowiek stary chory, pooy si do óka i

i

—

wraz ze wiadectwem lekarskiem

i

e

czenie,

poprzednie

zeznania

zeznawa

audytorem

po

—

419

wysa

do komisyi pisemne owiad-

gdy

swoje uznaje za niecise,

polsku,

protokó audytorski

a

przed

pisany

jest

w

niezrozumiaym dla jzyku niemieckim. Zamiast zarzdzi blisze dochodzenie co do tego wanego szczegóu, czy mona polega na

niemieckiem tumaczeniu

pierwotnych zezna przed audytorem, Summer zatrz}'ma owiadczenie Pawlikowskiego w aktach tylko na dowód, e dalsze przesuchanie z powodu choroby musiao by zaniechane.

Sumiennego sdziego pismo Pawlikowskiego byoby naprowadzio na dobr drog nakonio do przeprowadzenia ledztwa ab ovo bez ogldania si na akta wojskowej komisyi ledczej. aktach i

W

w

bowiem byy bijce

e

oczy dowody,

zna donie móg dobrze przetumaczy zebrze jz)'ka zna polskich na jzyk niemiecki. Dowodami takimi byy wszystkie w nawiasie zawarte dopiski, które stanowi miay niby wierne powtórzenie wyrae, przez wiadka uytych. Wyrae takich nie móg aden wiadek w Rudkach ani w ogóle w Galicyi z tej prostej przyczyny, e nie miay one ani polskiego, ani polsko-ruskiego brzmienia, lecz stanowiy or}'ginaln kompozycy lingwistyczn pana audytora

tych

audytor nie

wic te

polskiego,

uy

z

brzmie, zasyszanych gdzie

w

Czechach

i

szanych z tem. co podczas krótkiego pobytu

Po powrocie do Lwowa niwszy

tak

samo

cikim adunkiem

dalszemi przesuchaniami

jeszcze

tutaj

je

zacytowa Fredr na 8

z

listopada

1853

jak pierwszy, przytaczamy z

i

aktów, uzupe-

wiadków, Summer

spisa z nim protokó,

opuszczeniem pyta

natury, oraz takich, które nie

dzi formalnej

w Morawach, a pomiew Galicyi poapa.

maj

i

który

odpowie-

merytorycznego zna-

czenia dla sprawy.

Radca Summer Wzywa si

pana

Fredro:

em

byo da

dziewaem

si,

abym

kiedy zmuszony

w

jednak

W

hrabiego,

Nie wiem,

pytany przy pierwszem

mi wolno

by

(po przedstawieniu przedmiotu inkwizycyi):

r.

mojej

1848

Wiszni

i

niejakie

szczerze

czy o wszystkie

i

rzetelnie

mojem przesuchaniu,

w

t>'m

wytumaczy.

zarzucone mi fakta bydlatego prosz, aby

wzgldzie wyjanienie.

Nie spo-

caego ycia, móg podobnych zarzutów. Zebraem

przy lojalnem postpowaniu

tumaczy si

pamici

wyjechaem

Rudek,

eby si

,

ze

a to tak z

z

tak dugim czasie tylko mogem. Lwowa do mojego majtku, Biekowej

co

po

powodu choroby,

natenczas szerzcej 27'

si

— we Lwowie,

jak

—

420

miejscowych

dla zaatwienia na wsi niektórych

i

in-

napadów ssiednich gromad mandataryuszem Adamowiczem,

teresów, a mianowicie dla powstrz>'mania

mój

na

las

i

wpad w

który

ukoczenia sprawy z deces pienidzy podatkowych

W

mi si odgraa. w Rudkach

em,

zaproszenie

Biekowej

dawniej

wej,

i

ju

za to odkrycie zreszt

i

Wiszni odebraem od Rady narodo-

zawizanej, a której czonkiem nie by-

uwiadomienie,

e

na miesicznego prezesa

tej

rady

Lubo wiedziaem, e Rada narodowa w takiem miasteczku, jak Rudki, powstaa tylko z chci naladowania innych wikszych miast, jednake, obawiajc si, aby pod moim bokiem w moich osobistych miejscowych interesach w miejscu pod moj jurysdykcy jeszcze zostajcem ta rada jakiego gupstwa nie zrobia, wybrany zostaem.

i

w

aby si

go

spory, jak to raz tam

w

mandataryusza,

wdawaa, chcc bnych

ludzi, jak

miao mie

spory zupenie

do

miejsce

niej

wzgldem

nalece

nie

moj przytomnoci odsun

nareszcie

Adamowicz, przyjem zaproszenie

i

od

niej

podo-

byem w

radzie

ow mow,

dwa razy. Za pierwszym razem miaem si powodem oskarenia mojej osoby. Nie bya mowa naprzód napisana, lub w myli przygotowana, lecz rudeckiej

staa

zwyczajne

mówienie,

w

podobnych okolicznociach.

przypominam, owiecony

zapytaniami,

krótkie prze-

sobie teraz

Ile

zadanemi

w czci za pamici

która

waciwie

to

mi

przy

przytomnych

podzikowaem zgromadzeniu za objawione mi wyborem na prezesa, mówiem, e podug

podówczas moich

zaufanie,

czci

mojem przesuchaniu,

pierwszem

tam

w

jakie-

nadal nie

znajomych,

najwyszych rozkazów gwardye narodowe maj by wszdzie formowane, aby w Rudkach do niej si zapisywano, e gwardya narodowa jest przeznaczona do utrzymania miejscowego porzdku. Dobrze sobie

gdy jeden z przytomnych odezwa si, e kto si do gwardyi zapisze, bdzie przeto wolny od rekrutacyi, powiedziaem: »Nie; nie naley baamuci. Rekrutacya, jak bya, pozostanie zawsze rekrutów na rozkaz cesarski trzeba bdzie dawa«. Potem, ile teraz

przypominam,

e

i

wspomniaem o zmianie formy rzdu na dziedzice o zniesieniu ciaru paszczyzny, na czem

sobie przypominam,

tucyjn,

a to przez

ci

i

usunicie

owych procesów pregrawacyjnych

prestacyjne), których

to

(o

konsty-

zyskaj,

uciliwo-

procesów niektórzy nieprzychylni urzdnicy

za rodek wyszczególnienia siebie, choby to miao cig midzy nami niezgod utrzymywa. Wtedy to, mówic o podobnych urzdnikach, nazwaem ich stosowanymi kapeluszami. Uyem moe

uywali

—

bo wszyscy wtenczas

tego wyrazu,

—

421

mieli

przed oczyma

mnóstwo

wystawiajcych najczciej rzeczonych urzdników

r)'katur,

w

ka-

stosowa-

w dawniejszych take czasach, jeszcze w mojem syszaem, e ich tak po wsiach nazywano. Nie mogem nigdy przypuci, aby te sowa, jeli istotnie wyrzeczone byy, bezczelne oszczerstwo pochwycio dao im sens, którego nawet cienia ani w myli, ani w sercu mojem nigdy nie byo. Z najwikszem nych kapeluszach. dziecistwie,

I

nieraz

i

odparem mowie

oburzeniem

zatem

w

jakobym

jeszcze

i

w

rzeczonej

raz

Rudkach

odpieram

mia co

habicy

zarzut,

przeciw osobie

Najjaniejszego Pana powiedzie; przeciwnie, starajc si zawsze na

utrzymywa

galnem

dnie przypominam,

te

zwykym moim

okrzykiem:

le-

doka-

jak sobie teraz

Niech yje cesarz! co

przez zgromadzonych powtórzone zostao.

i

bdzie wolno

mi

Niech

e

zakoczyem,

stanowisku,

to szczere

moje wczeniejsze postpowanie

cztku

w caym

i

cigu

zarzutu nielegalnoci.

1848,

r.

tutaj

zeznanie zakoczy uwag, we Lwowie, od samego po-

zawsze wolne

byo od

wszelkiego

wszedem do Rady narodowej lwow-

Zaledwie

jako czonek komitetu redakcyjnego, a ju po dziesiciu dniach wystpiem, spostrzegszy, e ten komitet redakcyjny schodzi z drogi, której wszystkie redakcye dzienników trz}'ma si powinny. pewnie

skiej,

I

odsuwaem

dlatego

nie

e

si,

ile

monoci, od

po mojem wystpieniu

udziau,

tak,

razu nie

byem

dlatego,

mówi, staraem si

na zgromadzeniu

wszelkiego

czynnego

z komitetu redakcyjnego

lwowskiej Rady narodowej,

zawsze

abym potem mia jecha do Rudek

i

i

—

ani nie

wszdzie uspokaja umysy,

tam podburzajce, a bez sensu

rzeczy rozprawia.

musz jeszcze doda, e od czasu owej mowy mojej upywa pi lat. Czy jest zatem podobiestwem, którzy wienczas suchali mowy w przedmiotach zupenie

Nakoniec

w

Rudkach do dzi

aby

ludzie,

dla nich

eli oni

bya

nowych,

wyraa

ruskiej

moje? Jak

w

sposobie

si zwykli,

wyraenia

moe

troch wyszym,

ani-

poowa powtarza sowa

ludzie nareszcie, z których pewnie

narodowoci, mogli dokadnie pamita póniej wie dosza, Adamowicz, zawsze mi nieprzyi

mi

jazny, zawsze

po

sz}'nkach

co nie byli na radzie, jaka ukryta, a rozumie si,

e

goszczcy, tumaczy tym,

myl w kadym moim

wszystko na

Radca Summer: Z

moj szkod

inkwizycyi

okazuje

co byli

wyrazie i

si,

i

miaa

tym,

by

potpienie.

e

pan

hrabia

422

w

swojej przemowie

sowy: .>ebymy

Fredro:

wi

wspomnia o zaprowadzeniu innego rzdu

temi

sobie zaprowadzili nasze rzdy«.

wspomniaem,

Jeeli o rzdzie

mogem

to

mó-

tylko

o zmianie formy rzdu, zreszt ten wyraz »inny rzd« lub »nasz

rzd«, który mi zarzucono,

wa

mona,

nie

mówi

do

a

jest tak

bybym si musia

ksztacenia, to

w

gdybym by chcia

Radca Summer:

sensie

rzdowi nieprzyjaznym

po najwikszej czci adnego wy-

nie posiadajcych

ludzi,

e z tego niczego wniosko-

niepewny,

dokadniej wyrazi.

wzywajc do formowania gwarsowy: »ebymy mogli tego dyaba w stosowanym kapeluszu z kraju wygna«. Fredro: O wygnaniu dyaba w stosowanym kapeluszu mowy nie byo, a co si tyczy wyrazów »w stosowanym kapeluszu «, ju wyej wyjaniem, i tylko urzdników nieprzychylnych przez to rookreli

dyi narodowej,

Pan

hrabia,

temi

cel

zumie mogem. luszu,

Radca Summer: Pan hrabia, mówic w dalszej przemowie mia powiedzie:

drogo

Z

tyto drogo,

i

tego

wnosi

gdyby

a

e

trzeba,

sowa

osoby Najjaniejszego Pana

rzdu,

Fredro: wiedziaem

e

ani

ja,

i

ju

zapewniaem,

zapewniam,

Pana

e

te

z

mówi

teraz

i

musia.

z

oburzeniem

i

soli,

to

tego sobie

powtarzam,

zgromadzonych niczego zoliwego o osobie dla

bybym

nawet nie zniós

mnie najwikszem szczciem, gdyby

mi pozwolono moje zapewnienie przysig stwierdzi. tytoniu

sól

byoby tasze «.

najwikszem oburzeniem po-

nie powiedzia, czego

byoby

to

o zaprowadzeniu innego

pan hrabia

formy rzdu

tak

trzyma

»Cesarz

nasze,

o stosowanym kapeluszu tyczyy si

poprzednio

ani ktokolwiek ze

Najjaniejszego i

Jak

e

i

a nie tylko o zmianie

byo

to

o stosowanym kape-

nie

przypominam, a

e

Co si

mnie

tyczy

tak, jak

ka-

demu wacicielowi dóbr, najwicej na uspokojeniu umysów zaleao, przeto by moe, e nadmieniem: Jeeli bdziecie spokojni posuwtedy moe nastpi znieszni, to si wydatki rzdowe zmniejsz nie cen artykuów rzeczonych. Zreszt, gdybym by wtedy chcia wocian podburza, to bybym ich przeciw samemu sobie podburza. i

i

Radca Summer: Z inkwizycyi okazao si, e pan hrabia, koczc swoj przemow, zawoa: Niech yje król konstytucyjny! Fredro: Mnie si ale

by moe, em

jest

oraz królem Galicy

zdaje,

doda: i

i

em

cesarz

powiedzia: cesarz konstytucyjny, i

Lodomeryi.

król

konstytucyjny,

gdy

cesarz

—

—

423

I

Radca Summer: wodni,

e mow

swoj

mógby

pan hrabia udo-

rudeckiej

Rady narodowej

Jakim sposobem

na zgromadzeniu

wygosi w wyuszczonym przez siebie sensie? Fredro: Naprzód odwouj si do wiadków, zgromadzeniu nie

mog,

mieli

obecnych,

których

spodziewam

ale

istotny sens mojej

si,

sobie

e

byo

wielu

natenczas na

dokadnie przypomnie

teraz

takich, którzy zrozu-

mowy. Zreszt odwouj si do

opinii publi-

caego Lwowa, gdzie prawie cae ycie swoje mieszkam, czy wedug mojego usposobienia zawsze lojalnego postpowania bybym w stanie mie zarzucon mi mow wobec takiego zgromadzenia, jakie w Rudkach by moe. Radca Summer: Jakim sposobem mógby pan hrabia udowodni, e w r. 1848, po upywie dziesiciu dni, wystpi z komitetu redakcyjnego dziennika Rady narodowej we Lwowie? Fredro: O tem wiedz wszyscy czonkowie tutejszej Rady narodowej, gdy na pimie wystpienie moje oznajmiem (wymienia wiadków, którz}' udzia brali w pierwszem utworzeniu komitetu recznej

i

—

dakcyjnego

dowa

pi^yp- aut).

Radca Summer: w Rudkach? Fredro:

twierdzi

lów lub

dzio

Nie wiem,

mog, i adnych dnoci, to tego i

tylko o

Jaki

czy

cel

ta

jakie

i

statuta

miaa

rada

jakie

statutów nie miaa.

tam nie

naladowanie wikszych

byo, bo,

miaa Rada statuta,

Co si

a nawet

tyczy

jej

ce-

powiedziaem, cho-

jak

miast.

Radca Summer: Z inkwizycyi okazao si, mówic o zaprowadzeniu gwardyi narodowej, take pieninych wspomnia. Fredro: Skadano si tam na prenumerat

dao powód do mylnego na gwardy narodow.

naro-

mniemania,

i

to

e i

gazet,

pan hrabia, o skadkach

co zapewne

przeznaczone

by miao

Czciow

niezgodnoci pierwszego, cakowicie przeczcego przyznajcym niektóre szczegóy, Fredro niezawodnie pogorszy swoj sytuacy procesow, zwaszcza w danej chwili, gdy, pomimo zaprowadzenia nowego, cokolwiek zagodzonego prawa protokou

karnego,

z

drugim,

obowizywao

zdajce obwinionego na

jeszcze

ask

dawne

postpowanie

sdziego ledczego

i

inkwizycyjne,

referenta

w

jednej

Z caego materyau, zebranego w dwukrotnem przesuchaniu wiadków, dzi prokurator pastwa nie zdoaby skonstruowa aktu osobie.

— o zbrodni

oskarenia

zdrady

w

wego,

yy w

lecz

stanu,

o jakie mniejsze przestpstwo z

por. 1848,

—

424

pomimo chwilowo

w

najgorszym razie chyba

powodu wyszydzenia biurokracyi. Ale powiewu prdu wolnocio-

tak silnego

caej Austryi z pierwszym brzaskiem represyi absolutnej od-

biurokratach, jakimi byli

i

sdziowie ówczesnego pokroju,

W

dycye poprzedniego okresu procesów politycznych.

byo ju wprawdzie gównych

kryminalnym nie

dzie

dycyi, nie

byo

Wittmanna, Tinza, Janowicza

i

t.

p.,

tra-

lwowskim s-

filarów tych tra-

ale

radcowie wtedy

dziaalno, wic niejako wyszli z ich szkoy. Radca Summer by, jak to wida z caego postpowania jego w sprapojtnym uczniem tej szkoy. Umia wie Fredry, bardzo zdolnym tedy, a wobec interwencyi najwyszej wadzy policyjnej czu si nawyrokujcy

patrzyli

na

ich

i

obowizanym wskrzesi w sprawie Fredry tradycye tej szkoy. To te w referacie swoim, z wszelkiem wyteniem wrodzonego sprytu

wet

i

przyswojonej

tak,

e

przebiegej

metody,

planie,

co

a wszystko,

wiadków, przybierao

zeznania

materya ledczy

zestawi

wszystko, co przeciw Fredrze przemawiao,

na pierwszym

dr

sobie

sterczy

w

referacie

osabi mogo obciajce wykrtu.

charakter prostego

Fre-

Do

ta-

Summer ju naprzód przygotowa sobie podstaw, bo kiedy wszystkie zeznania, obciajce Fredr, byy przed wojskow komisy ledcz zaprzysione, w uzupeniajcem dochodzeniu wiadków, zeznajcych na korzy Fredry, nie dopuszczono do kiej

konstrukcyi referatu

przysigi jako podejrzanych.

Wywód kocowy woki stawia:

rodowej

Fredro

w

w

radcy

Summera, wyuszczony

argumentów

jurydycznych

wniosków,

i

poowie padziernika

Rudkach,

r.

i

ca

po-

przed-

1848, jako prezes Rady na-

wygosi tam mow, w

do utworzenia gwardyi narodowej

z grubej

tak rzecz

wzywa

której

do skadek

w

tym

suchaczy

celu.

Jakkol-

wobec ówczesnego prawnego uznania gwardyi, postpowanie takie samo w sobie nie zawiera znamion czynu karygodnego, to jednak, ze wzgldu na ówczesne stosunki, nie mona w tem widzie lojalnego sposobu mylenia. Wiadomo bowiem, e stronnictwo rewolucyjne w Galicyi zaprowadzenie gwardyi narodowej wyzyskao dla swoich celów, aby pod paszczykiem legalnoci uzbroi masy do wiek,

—

do obalenia prawpastwa polskiego, a tem samem rzdu, co szczególnie w padzierniku 1848 r. jasnem nego porzdku wskrzeszenia

i

byo

nietylko

klas ludnoci.

dla

ludzi

wyksztaconych,

lecz

take

i

dla najniszych

Zreszt o legalnej intencyi przy tworzeniu gwardyi na-

425 rodowej rze a

w

padzierniku 1848

monarchia

w

jej

stolicy

niema

r.,

mowy ju

bya w swoich

austryacka

stronnictwo

rewolucyjne

6

ew

dlatego,

tej

po-

podstawach

wzruszona,

paz'dziernika

jawnie wy-

musiao wtedy Wiede zdobywa w otwartej krwawej walce z gwardy narodow. Jako cel utworzy si majcej gwardyi narodowej, wskaza Fredro w swojej mowie wypdzanie dyaba w stosowanym kapeluszu z kraju zaprowadzenie wasnego rzdu «. Poniewa z tem powiedzeniem czyo si w mowiesio

Wojsko

swój sztandar.

cesarskie

=>

i

wie Fredry

e

twierdzenie,

wysoka cena

soli

przez cesarza

tytoniu

i

byaby nisz, »gdyby te artykuy do nas naleay przeto ^nie powinno to ulega adnej wtpliwoci, e, mówic o dyable w stosowanym kapeluszu, Fredro musia mie na myli uwicon osob Jego cesarsko-królewskiej Apostolskiej Moci, jak to, wedug ustanowiona

przeprowadzonego badania

Z tego wypywa,

e

istoty czynu, niektórzy

Fredro

przez

suchaczami wj^powiedziane wezwanie,

wne do wywoania

lub

suchacze mniemali.

powysze, przed wielu obecnymi cz\'

zachcenie

powikszenia buntu

zmierza zape-

wewntrz pastwa, co

wedug § 58 lit. c ustawy karnej, stanowi zbrodni zdrady stanu«. Wprawdzie na korzy Fredry wiadcz}' fakt, e zaprzecz}' twierdzeniu innego mówcy, jakoby naleenie do gwardyi narodowej uwalniao od suby wojskowej e zakoczy sw mow okrzykiem: niech i

»powysze okolicznoci nie s tego rodzaju, eby capierwszej wykluczy mogy rewolucyjn mowy. uwadze bowiem Fredro sprostowa tylko ogólne mniemanie o celu Okrzyk za: niech yje cesarz, przeznaczeniu gwardyi narodowej. potwierdzili jedynie podejrzani wiadkowie, a okrzyk: niech yje król yje

cesarz, ale

dno

kiem

W

i

konstytucyjny,

tym,

móg

stanowi

wedug dowiadcze

z

r.

tylko

reservatio

1848,

mentalis.

Okrzykiem

posugiwali si ludzie ze stron-

nictwa rewolucyjnego, dziaajcy na rzecz wskrzeszenia Polski '.

Dnia 3 grudnia 1853 kryminalnego.

kó

sesyjny

sowami

—

r.

wesza sprawa Fredry na sesy sdu jak mówi proto-

^Znamienit wikszoci gosów«

zapada uchwaa,

ówczesnej procedury,

—

e

Fredro uznany zostaje,

wedug

na

czas

i

dalszego postpowania.

prawa karnego

z

r.

mówic

zakwalifikowanym do postpowania

kryminalnego o zbrodni zdrady stanu zieniu

—

1803, grozie

e

ma by osadzony w wita równaa si, kary mierci, a wedug nowo

Kwalifikacya

zaprowadzonego kodeksu, grozie cikiego wizienia od 10 do 20 lat. Na sesyi dwa gosy ozway si za lejsz kwalifikacya, t. j. za zbro-

—

—

426

gos

dnia zakócenia spokojnoci publicznej, a jeden tylko

(radcy Sty-

e

nie zachodzi adna zbrodnia. Radca Styczyskiego) za uznaniem, czyski podyktowa do protokou votum separatum uzasadni je szczei

góowo

na

samym

Wywód

akcie.

ten wskazuje najpierw,

e

radca

Styczyski nie polega, jak prawdopodobnie wszyscy jego koledzy, na

samym akta

Summera,

referacie

protokoy

i

wiadków, a po^«'tóre wiadczy chlutak pod wzglcaem gremium

z zeznaniami

wyszoci

bnie o

przewertowa poprzednio wszystkie

lecz

—

tego radcy nad

inteligencyi jurydycznej. Radca dem sumiennoci sdziowskiej, jak Styczyski wykaza w tym wywodzie, e z urywkowych fragmentów mowy Fredry, które podali niejasno chwiejnie wiadkowie obciai

i

y W

sami ludzie o bardzo ograniczonych pojciach, takiej

eby

caoci,

fragmentach

na

oprze

tern

za,

poszczególnych

ryów kryminalnych.

Ani

z

niepodobna zo-

w

ogóle.

osobna wzitych, niema

kryte-

mona

uznanie zbrodni

naleenia do Rady narodowej,

ani

zachty

do tworzenia gwardyi narodowej nie mona nazwa czynem karygodnym, gdy w danej chwili prawnie bya uznana wolno stowarzynasze, a gwardya narodowa stanov/ia instytucy ulegalizowan wet przez organ rzdowy organizowan. Wzmianka w mowie Fredry i

polityczn,

gdy

wtedy

baty konstytucyjne, cej

radykalne

w danej chwili w caem pastwie

bya

o nowej formie rzdu

wród

take legaln enuncyacy toczyy si oywione de-

wypyway

których

rozmaite, mniej lub

wi-

pomysy, midzy nimi take pomys nadania monarchii

odrbn dla kadej prowincyi orw mowie swojej odezwa si w sposób lekcewacy o biurokracyi wtedy uy obrazowo sów o dyable w stosowanym kapeluszu. Mona to lekcewaenie uzna za naganne, jak w ogóle cae wystpienie czowieka z tak wybitn pozycy obywatelsk z tak rozgon saw autorsk, jak Fredro, w obskurnej maustryackiej federacyjnego ustroju z

gan izacy konstytucyjn.

Fredro i

i

deckiej

Radzie narodowej, ale sdzia

lewa, bo do czenie

w

kwalifikacyi kryminalnej

powyszych sów Fredry

ciasnych

gowach

niektórych

z

cze

cesarza.

podsuwania

c

Fredro

zakoczy

zamiaru

niema podstawy.

Wreszcie

-

i

wiadkowie

w

przemówienie

Zreszt, gdyby nawet nic Fredrze

nad tem chyba tylko ubo-

osob cesarza mogo powsta tylko wiadków jest dla sdziego wprost

niedopuszczalne, skoro wiarygodni potwierdzili,

moe

byo

uchybienia

sposób niewtpliwy swoje okrzykiem na

takich

cesarzowi

kogo caa jego przeszo, jako obywatela zawsze

to

do

uprawnia

ni-

wiadectw, nic

umiarkowanego

—

—

427

powanego, a zarazem jako rozgonego pisarza, którego pisma ninie weszy w kolizy z ostrymi przepisami cenzury rzdowej. Ale w tern stadzie kruków kryminalno-sdowych, wtórujcyci Summerowi, radca Styczyski by jedynym biaym wyjtkiem. Gos i

gdy

jego przebrzmia bez echa, bo zaraz pod jego Sellyey,

cze

kadzie

cesarza

minalny

charakter

przemawia jako

móg

w

zapisa swoje zdanie,

okoliczno, wzmacniajc krybowiem wiedzia to dobrze, e

jako na

nacisk,

sprawy.

Fredro

do swoich

dziedzic

wywodem inny wotant, wanie na okrzyk Fredry na

którem

poddanych, którym otwarcie nie

wyjawi swoich zamysów

zbrodniczych. Okrzyk ten tedy uwanaley za paszczyk, pokrywajcy zy zamiar, za upikszenie zbro-

a

dniczej

przemówienia,

treci

Kiedy jeszcze radca jego referatu

tylko

zajty

z

móg

wróg rzdu

wygosi.

by

przygotowywaniem swosesy, Fredro zwróci si do namiestnika

wniosku na

i

Gouchowskiego)

(hr.

jakie

Summer

prob o Woch

wydanie paszportu na kilkumiesi-

poratowania zdrowia. Znowu Gouchowski zapyta prezydenta sdu kryminalnego, w jakiem stadyum znajduje si sprawa Fredry czy mona mu wyda paszport.

czny wyjazd do Francyi

i

dla

tedy hr.

i

Uchwaliwszy

3

grudnia

aresztowanie

Fredry,

sd

zaraz

nazajutrz

zawiadomi hr. Gouchowskiego o swojej uchwale oczywicie stanowczo sprzeciwi si wydaniu paszportu. Widocznie Fredro zosta natychmiast ostrzeony, a zapewne co do dalszych kroków poinformowany przez hr. Gouchowskiego, gdy zanim jeszcze sd zdoa wykona uchwa o aresztowaniu, Fredro 5 grudnia 1853 sam zgosi si do radcy Summera zada, aby z nim spisano protokó. i

i

i

W

protokole Fredro, wyraziwszy zdumienie swoje,

zapa uchwaa

w

Rudkach,

wniós

apelacyjnego,

a

o aresztowaniu Fredro

tem,

surowo

tak

kwalifikujca

formalnie

zarazem

rekurs

jego

przeciw

przedstawienie

e w

ogóle

moga

bahe przemówienie tej

uchwale

przeciw wykonaniu

do

sdu

uchway

decyzy apelacyjn. Przedstawienie to popar obecnym stanie zdrowia, wymagajcego cigej

przed

e w

domowej, wizienie byoby dla wprost zabójczem. Solennie przytem przyrzek, e do zakoczenia swojego procesu nie wydali

opieki

a

kaucy na to stanowi: kamiewe Lwowie posiadana majtek ziemski. Po spisaniu tego protokou zaraz zwoana zostaa sesya sdu kryminalnego teraz zacz si szereg niespodzianek. Radca Summer wystpi z wnioskiem, aby a do zaatwienia rekursu Fredry zanie-

si

ze

Lwowa

bez pozwolenia sdu, a

nica,

i

i

—

Dwaj wotanci

chano aresztowania.

prawnie niedopuszczalne,

mianowicie t,

e

prawomocn

moe by

i

e

przedstawiali,

wobec

zakwalifi-

pozostawienie obwinionego na wolnej stopie

kowania o zdrad stanu jest

—

428

ale

Summer

na to znalaz odpowied,

i

kwalifikacya kryminalna Fredry nie staa

sd

przez

apelacyjny zniesiona.

e

argument zosta tak sformuowany,

wyglda

jakby

si

jeszcze

Ten

ostatni

zapowied

pe-

uchway. Wiksz niespodziank, ni to zachowanie si Summera, byo postpowanie prezydenta, barona PohlPrzewodniczy on na poprzedniej sesyi, do rozprawy si nie berga.

wnego

zniesienia poprzedniej

wmiesza, ograniczajc si tylko do biurokratyczno-stylistycznej koreka teraz nietylko owiadczy si za tury referatu Summerowskiego,

uwzgldnieniem proby Fredry, w obszernym wywodzie,

akcie

kazuje,

e

gorszym

Fredro nie

moe by

tylko o

razie

zbrodni

lecz nadto

motywa swoje rozwin na

w

z

którym

jurydyczn precyzy wy-

obwiniony o zdrad stanu,

lecz

w

naj-

zakócenia spokojnoci publicznej za

dalsze wyraenia, z któsowa o dyable w stosowanym kapeluszu rych wysnu mona zamiar wzbudzenia niechci suchaczy do rzdu Co najciekawsze, to kocowy ustp wywodu, zapojego organów. ogródek, e sd apelacyjny uchyli poprzedni, przez bez wiadajcy ju Fredr zarekurowan uchwa. Czy teraz dopiero prezydent Pohlberg i

i

przestudyowa wszystkie akta sprawy Styczyskiego, czy z rydyczne

sdu

i

poszed

apelacyjnego lub

za votum separatum

skdind spyno na

ju-

prorocze natchnienie co do rekursu Fredry?

i

Wszystkie

akta,

poszy

rozmiarów,

z

tymczasem

które

si do bajecznych

Fredry do lwowskiego sdu apelacyjzapada tam decyzya, która dopenia miary

rekursem

nego. Dnia 8 marca 1854

Orzek bowiem sd motywów prawnych, e

niespodzianek.

osobnych

rozrosy

apelacyjny nietylko

i

to bez przytoczenia

rekurs

Fredry

zostaje

uwzgldniony co do kwalifikacyi kryminalnej o zbrodni zdrady stanu, lecz nadto dalsze dochodzenie karne o zbrodni zakócenia spokojnoci publicznej ma by zaniechane »z powodu zaszego przeda-

Do

wnienia*.

móg doj

wniosku,

e

inaczej, jak tylko

zaszo

w

przedawnienie,

ten sposób,

e

sd

przyj

za

apelacyjny nie

podstaw

niszy co do

ewentualnej kary wizienia stopie przewinienia;

czeniu czasu

by wspaniaomylnie

Dla tego, nalnej

Fredry

decyzya

ta

w

najobli-

liberalnym.

stanowia post

niibila

PIwcbus,

ale

dla

dzi przeczyta uwanie wszystkie akta jego sprawy krymio zdrad stanu, zwaszcza dla prawnika, powstaj dopiero po

kto

429 decyzyi

apelacyjnej

nubila,

aden Phoebus

których nie rozjani

bowiem

Narzuca si

grafowy.

dlaczego Fredro

pytanie,

by

para-

niemal

nkany przesuchiwaniami, drczony nawet wród choroby trudnociami paszportowemi gnbiony zawieszon nad nim groz dwa

lata

i

dugiego wizienia, skoro radca

wego

syncy

wcale nie

Filous,

traktowania przestpstw politycznych, odrazu postawi

na tem stanowisku, na jakiem ona stana dopiero niemal

w

póniej

decyzyi

kowo, a co

oson

sdu

w

prawie karnem,

zakócenia

spokojnoci

na

to

Jeeli

wied przekonywajc,

pytanie

publicznej

procedurze

w

karnej, lecz

cyi politycznej,

do czego przygotowalimy czytelnika

wiadania kilku

mimochodem rzuconemi uwagami.

Z samej

—

natury rzeczy judykatura

w

pod

chcemy otrzyma odpo-

przedewszystkiem nie szuka

to trzeba

w

ani

by spraw w dwa lata

apelacyjnego co do zdrady stanu bezwarun-

do zbrodni

przedawnienia.

pobali-

z

jej

ani

ówczesnej sytua-

ju w

toku opo-

zakresie przestpstwa poli-

tycznego charakteru podlega nie tylko panujcym systemom

rzdowym,

przemagajcym w danej chwili prdom politycznym, tak i dzi, a wic po upywie przeszo poowy wieku od opowiedzianych tutaj wypadków, w tak dumnych ze swojego sdownictwa Prusach pod panowaniem hakaty // n'y a pas de juges d Berlin nawet wobec matek uczcych pacierza po dzieci odmawiajcych pacierz po polsku polsku! Có dopiero mówi o Austryi po r. 1848, opanowanej cae lata przez dyktatur wojskow, która mciw represy postanowia wylecz

i

—

i

pleni

nego

z

korzeniem

podobnych!

wne

na

raz

i

wszystkie

zawsze

Wiede

i

Lwów,

pole popisowe dla

pozostae

odstraszy

tej

a

posiewu rewolucyj-

chwasty

wszystkich

od

akcyi represyjnej.

Byo to prawdziwem, dugo zapoznawanem niedo ocenionem dobrodziejstwem dla Galicyi ,

w

powtórzenia prób

porednio caa Galicya stanowiy gó-

Wiedniu system represyjny

nie

mia

a

,

e

przynajmniej

inaugurowany

u steru rzdu krajowego

w

Ga-

powolnego narzdzia, jakiem przed r. 1846 by prezydent br. Krieg. Na czele tego rzdu sta bowiem Agenor hr. Gouchowski, który wytrwa w tych niewymownie cikich czasach w subie rzlicyi

tak

dowej

—

rzenia

si swoim

ale

nie jako

Wallenrod biurokratyczny

obowizkom,

lecz

z

zamiarem sprzeniewie-

jako gorliwy urzdnik pastwa,

przytem take jako obywatel kraju, zasaniajcy go wszdzie, gdzie

bez potrzeby,

lub

pastwa, godzi

nawet wbrew

we

zalepiony

rozumnie

pojmowanemu

system represyjny.

interesowi

Niezmiernie

tru-

— dnem byo

wia

niechanie

w

to zadanie

na kart

pierwszej chwili.

ofiarowaniem

i

takich

—

430

aktów bezprawia,

brutalnych

1849 cichaczem dokonane aresztowanie Józefa mierzone wywiezienie Franciszka Smolki

Na szczcie

w

Fredry sprawa jego

kryminalnym

sdzie

dopiero

w

byo wszystko stawymusza dopiero zajakimi byy w roku

Trzeba

dymisyi niejako

hr.

Zauskiego oraz

za-

*).

stana na porzdku dziennym

chwili,

gdy sia odporna namie-

stnika hr. Gouchowskiego wzrosa znakomicie, dziki zaufaniu zdopobytemu u modziutkiego wówczas cesarza Franciszka Józefa parciu, uzyskanemu w powanych koach obywatelsKva krajowego, I

które

w

czasie pierwszego

wyrazio

wdziczno

nistratora na czele

na pierwszym

pobytu monarchy

za postawienie

rzdu krajowego.

planie

bya

dno

w

Galicyi adresami swoimi

tak dzielnego obywatela

W

i

programie

hr.

i

admi-

Gouchowskiego

do wytworzenia stosunku wzaje-

mnego, lojalnego zaufania midzy monarch a szlacht. Byo to widoczne dla caego wiata urzdniczego. To te t misy pacyfikacyjn

miao niezawodnie gremium lwowskiego sdu kr}'minalnego na uwadze przy powziciu pierwszej uchway w sprawie Frenamiestnika

formalnem ubiciu tej sprawy. Chodzio przecie o osobisto, powaga w caem ówczesnem obywatelstwie ciko waya na gremium to potem odstpio od pierwotnej uchway pomimo szali. materyau do oskarenia, to byo nastpstwem tego nowego braku dry, przy której

e

terory stycznego nacisku,

wara, bo

jaki

wywrze musiaa,

na ówczesnych sdziów-biurokratów wykategoryczna, porednio nakazowi konde-

mnaty równajca si interwencya wszechwadnej centralnej wadzy powolnego dla niej ministerstwa sprawiedliwoci. Po propolicyjnej i

wobec niezamknitych jeszcze konsekwencyi tego procesu mogo si takim sdziom chwilowo wydawa, e wróciy czasy z przed r. 1846, kiedy to za dyrektyw w procesach polityczno-krydo nacigania wszystkich szczegóów na minalnych uchodzia najwysz skal kryminalnej kwalifikacyi, a wic przedewszystkiem do poupatrywania wszdzie zbrodniczych inlencyi wobec pastwa. tem znowu zachwiao si w zdaniu swem gremium sdowe, a jego cesie

Goslara

i

dno

e

w ogóle ') Blisze autentyczne szczegóy co do tych dwóch spraw caej walki Agenora hr. Gouchowskiego z ówczesnym systemem represyjnym podaem w monografii: »Agenor hr. Gouchowski« (w rozdziale III). (Przypii

sek autora).

—

—

431

przewodniczcy wprost wykona odwrót do stanowisko,

wyszy

e

jako

nietylko

swoim miar tego

sd

nastpnie

instancya,

a

na stanowisko

karnego co do kwalifikacyi

podobna z

tej

lecz

inteligencyi jurydycznej

odwrotu

nie dojrze,

istoty

jeeli nie

w

strony, z której

tej

i

wpyw ju wienia.

Ale

tak

w

gdy w

znaczny, danej

równe uwolnieniu

od

dokona rozpocz-

politycznej,

czywu

wpywu

i

przedawnienia,

w

tem

nie-

kategor}'cznego, to inspiracyi

dobie wychodziy wszystkie skuteczne usi-

wymierzanych.

szed do wizienia,

drogi na pierwotne

benignissimae intcrprctationis prawa

owania okoo paraliowania ciosów, syjny na kraj

poowy

wobec sdu kryminalnego take w ówczesnym skadzie

apelacyjny,

e

chwili

Fredro r.

przez zalepiony system repre-

w kadym

razie

nie

byby

po-

1854 Gouchowski posiada u cesarza

byby si utrzyma uaskawienie

oskarenia,

nie

z

wnioskiem uaska-

Fredry,

chocia na pozór

byoby zrównowayo

szkody,

wraenia formalnej kondemnaty. To te opowiedziana tutaj, w nieznanym dotd, caym przebiegu, sprawa kryminalna Aleksandra hr. Fredry stanowi szczegó ciekawy nietylko dla jego biografa, lecz take dla historyka tej doby, jako jeden z ilustracyjnych rysów ówczesnego pooenia. wynikej

dla

interesu politycznego z

Spis osób.

Adamowicz Albrecht

Aleksander

Boguszowa

420, 421.

arcyksi I

216.

20, 21.

(Nikodemowa)

Józefa

Boguszowie

234, 253, 298, 355.

Bolberitz

104.

J.

298.

I

Apponyi (Antoni)

hr. 350, 351, 353.

Bach Aleksander 182—185, 187—189. Badeni Kazimierz 35, 53. Badeni Wadysaw 36.

Bkowski

Jan

hr.

10.

Banholzel Karol 208, 327.

Bartmaski (Walenty) 401. Batowski Aleksander 36. Batowski Jan 10. Bayer (radca sekcyjny) 184, 185. Bechtold (Filip) br. 270, 277—280. Beidtel Ignacy dr. 117, 121.

Bedowski

!

Borkowski Borkowski Bratkowski Breinl von

Alojzy 35.

Wodzimierz Józef

36.

8.

Wallerstern Józef 151, 191,

214, 224—229, 232-237, 239—242, 247—251, 253-256, 261 —266, 269, 279, 288, 290—301,304, 336, 349, 355—357, 359, 376, 377, 379—382. Breinlowa (Józefowa) 235, 236. 205, 213,

Brigido

(Józef) hr. 5, 7, 13, 122, 136.

Broniewski

(szynkarz

w

Sierakowie)

344.

139.

Benedek (Ludwik) 211, 213-220, 223—227, 232, 235, 236, 247, 256, 265, 340, 355, 380, 389.

Bernd (Karol)

I

191, 220, 223, 250, 251,

294, 336, 357.

Berson 376. Bibikow (Dymitr) 353. Bocki Erazm 335, 347. Bobiski Franciszek 132. Bochdan Stanisaw 173.

Bochyski (Karol) 280. Bognsz Henryk 252. Bogusz Nikodem 294, 298.

Bubna

117.

(Józef hr.)

Cetner Aleksander hr. 173.

Cetner Ignacy

hr. 8.

Chopicki (Józef) 285. Chmielewski Robert 132,

133.

Chymiak Micha Mikoków Ciglewicz Kasper 132. Collin

(Ludwik)

210,

226,

413, 418.

232,

294,

389.

Csollich (Albert) 210, 226, 234.

Czaderski (Franciszek) 115. Czartoryski

Adam

podolskich)

3.

ks.

(genera ziem

433

Adam

Czartoryski

Czaykowski Jan

(Jerzy) ks. 35S, 370.

— (szwoleer) 221, 223.

Fiirst

Gedl (Franciszek) 343-345.

69, 74, 76.

Czetsch-Lindenwald (Karol) 330.

Goess

Dbczanski (Antoni) 115. Dmbski Dominik 53.

Gouchowski Agenor

Dbowski Edward 351, Dobrzaski Jan 414. Drdacki, ob. Ostrów. Dunajewski Albin ks. Dwernicki (Józef) 129.

Dydyska

z br.

354.

101.

hr. 72, 96. hr.

164, 166,

dr.)

Fejeryary (Józef) 272, 280.

Feldhofer (Antoni)

5, 6.

Fencher Mendel 376. 50,

37,

201,

194,

58,

74,

230,

82, 93,

231,

288,

Karol

d'Este

36,

51,

54,

65, 130, 140, 141, 165, 191, 201, 211,

258,

226,230-233,235,244—246,

269,

292,

281,

356-358, 379,

304,

310,

337,

429.

(Edward Henryk) 200.

Franciszek 27,

I

15,

18, 19, 22, 24, 25,

16,

117, 124, 157, 160,

30, 31, 104,

Franciszek Józef Franciszek Karol

216, 231, 349, 430.

I

arcyksi

Aleksander

Fredro Jan Aleksander SM* BR.

lOilliSflESr

195.

hr. 36, 39, 53, 65,

71—73, 81, 96, 210, 398—405, 408—431. 69,

P

(Franciszek) 275, 285, 344.

Hammerstein (Wilhelm) br. 404. Hauer (Franciszek) br. 25, 201.

Hohn

Gózef) 294.

Hryniewiecki Jan

ks. 401.

Inzaghi (Karolj hr. 168, 191, 200,201,

hr. 401

Jabonowski Karol

ks. 53, 54, 58, 59,

96, 173.

Jabonowski Ludwik hr. 53, 72. Jabonowski Stanisaw ks. 10. Janko Henryk 401. Janowicz (Leonidas) 424. Jaruntowski Jan 173. Jaworski (dzierawca) 344, 345.

Jordanowa Józef

II

z

2,

Kochanowskich Zofia 8—10, 26, 27, 31,

3,

157, 170, 192, 198.

161, 193, 194, 270, 344.

Fredro

429—431. Górscy Seweryn Wiktor 391, 392. Goslar Julian 410, 430. Greschke (Karol) 221.

Janiszewski (Józef) 223.

381, 382.

Ficquelmont (Karol Ludwik) hr. 197. Filous (Wincenty) 407—412, 414, 415, Flottwell

187, 188,

416, 427,

205, 268, 339, 371, 391.

291, 373.

Ferdynand 212, 220,

184,

409,

Hoffmann (stranik skarbowy) 276. Hoffmann Gózef) 221, 222. Hosch Ferdynand 205, 207, 265, 266, 268-270, 287-295, 297-300. Hossakowski 297.

Enzendorfer (Karol) 338.

I

183,

340,

Herzberg 295.

283.

184.

191,

173,

335,

Helcel

hr. 73, 76.

Eminger (Józef Wilhelm

124,

172,

251,

Haynau (.Juliusz br.) 215. Zygmunt Antoni 411.

53.

Ferdynand

166,

Guizot (Franciszek) 353.

hr. 39.

Dzieduszycki Stanisaw Aleksander

Dzwonkowski Leon

39, 42,

154—156,

202,

Grohmann

Dzieduszycki T}'tus

36,

i

Przychockich Elbieta

Dzieduszycki Maurycy

hr.

64, 72, 73, 80, 96, 97, 103,

(Eliza) 343, 345.

Dzieduszycki Henryk

20-26.

(Piotr) hr.

329, 333,

Kalchberg Gózef) 184, 185. Kamienobrodzki (Makary) 100.

Kapuciski Kaunitz

Józef 105, 360, 391.

(Wacaw

Kempen Gan) ,

405, 416.

Antoni)

ks. 319.

br. 410, 411.

Kicki (Ferdynand Onufry) ks. 6.

28

381. 133,

434

—

Klappholz Mojesz 376. Klosson (Aleksander) 335.

Lobkowitz August Longin

Kochanowski (Adam)

Lobkowitz August Longin

Kolowrat Franciszek

277. hr. 68, 195, 196,

198, 199, 205, 268, 287, 288, 291.

Kolowrat (Leopold)

Konopkowa

obwodowy)

komisarz

gubernator

Galicyi)

Lubomirski Jerzy

Ludwik

Kraiski Antoni 58. Kraiski Maurycy 36,

51,

298—300.

155-157,

Luxemberg

41, 42, 47,

170—174, 181—189.

Maecki Antoni Malinowski

8.

Krasicki Karol hr. 173. hr.

36, 42, 43, 47,

48, 50, 53, 55, 58, 173, 183, 184, 186.

Krauss Filip br. 366. Krausz (wachmistrz) 222.

,

Franciszek

168—172,

248, 264, 281

,

br.

35,

184,

191, 201,

304,

337—340, 402,

404

Kuciejewski (Konstanty) 221.

')

Leopold

II

Lewicki z

Lewicki (Micha)

Lewicki Samuel

W

Mysowski Antoni

173.

Niezabitowski Franciszek 36, 37.

Nowakowski

(Józef) ks. 284.

Ossoliski Józef Maxyniilian hr. Ostrów (Drdacki) Maur)'cy 263

ks. 38.

10.

265.

Palmerston (Henry John) 348, 349.

8.

tekcie

hr. 296, 297.

Miiller (landsdragon) 278.

Napoleon I 20, 21, 24, 125. Neusser (Karol) 341, 342.

Józef 49.

Litwinowicz (Spirydion)

*)

ks. 240.

Moszczeski (Franciszek) 184, 185.

ks.

bdnie

184,

71,

83, 85.

Morgenstern (Stanisaw)

Leopold hr. 201. (Prokop) hr. 25. 10, 12-15, 18, 32.

Bonowa

340, 347, 382.

75—78,

Larisch Karol br. 173. ')

68, 104,

194—199, 218, 228, 268, 292, 348—355, 358, 386. Micewski Edward 341. Michalski 391—393. Mierosawski (Ludwik) 351.

Mirkowicz (genera) 353. Moltke (Karol) br. 270, 278. Montecuccoli Wojciech hr. 66—69,

36.

Kulczyski Ignacy 132. Kulicki (ukasz) 115. Kurylewicz (Bazyli) 115. Kuziemski Micha ks. 97, Langer 297, 298.

La^.anzky

ks. 97.

Malinowski Stanisaw 132. Marki (Kasper) 394. Marya Teresa 2, 30, 100. Metternich (Klemens ks.) 67,

Minutoli (Juliusz) br. 200, 353.

Krynicki 223, 225, 226.

Laianzky

411.

Micha

Milbacher (Kazimierz) 335, 336, 338,

346, 359, 391, 409, 429.

Krokoszyski Kajetan 401, —408, 411, 413, 417, 418. Krzeczunowicz Kornel

68,

291—295,

191,

36,51, 56-59, 65, 102,117, 130, 131,

1

arcyksi

297.

Krasicki Antoni hr.

165,

161,

Maciulski 403.

Krasicki Aleksander hr. 96.

140,

(jako

ks. 74.

(Józef Antoni)

195, 196, 205, 265,268, 288,

53, 54, 64, 69, 72, 73, 75, 76,

202, 21

ks.

129,

Lubieniecki (Aleksander) 285, 286.

Kotarski Karol 296.

Krieg-Hochfelden

82,

Lubieniecka (Aleksandrowa) 285, 286.

hr. 277.

br. 202.

Krasicki Kazimierz

(jako

181, 198.

Kotarska Karolowa 202, 340.

166,

ks.

161.

185.

Lazansky.

Paniutin (genera) 389.

,

435 Paskiewicz (Jan)

egota

Pauli

—

Schwarzenberg Feliks

ks. 353.

Sedlnitzky

101, 106, 114.

Pawlikowscy (mieszczanie

w

Rudkach)

191, 199,

168,

200, 268, 341, 353, 361.

Sellyey (Wiktor) 100, 410, 427.

413.

Pawlikowski Gwalbert 96. Pawlikowski Jan (mieszczanin

w

Rud-

kach) 418, 419.

Sembratowicz (Bazyli) 115. Serwatowski (Waleryan) ks. 243, 295, 296, 299.

Pillersdorff (Franciszek br.) 75, 76.

Settmayer 110.

Piotrowski (Stanisaw) dr. 297. Podlewski Waleryan 36. Pohlberg (Karol) br. 416, 428.

Siemieski Lucyan

Pol Wincenty 410, 411.

Skrzyski Ludwik 36. Skrzyski Wadysaw

Skarbek Stanisaw

hr.

Pressen (Józef) 115, 409.

Stadion

Dydyska.

ob.

br.,

Przychocka Walerya

br. 345.

343—345.

br.

Przychocki Teodor br. 345.

Radetzky (Józef

Franciszek

71—73, 92—97,

166,

Romer Eustachy hr. 299. Rylski Eustachy 105— 108,

Stadnicki 110, 111, 114.

213,

229—235,

237, 239 - 240, 247, 248, 251, 258, 259,

263—265, 290, 292, 293, 304, 331, 342, 345—347, 357, 358, 373,

334, 378,

53.

39, 53, 58,

73, 76, 96, 173, 341.

147—151,

153, 172,

359—361

141-148, 169—173, 210, 291,

hr. 65, 69, 139,

167,

hr. 277.

Edward

hr. 53.

Leon

hr.

53.

Stankiewicz 223.

Starzeski Leopold

53.

hr.

Stelmach Józef 240, 241. Stifft

(Andrzej Józef) br.

Streitt (Jan)

16.

115.

Stroynowski (Ignacy) 184, 185.

Stuwer (Jan Jerzy) 7. Styczyski (Piotr) 426—428. Suchecki Henryk 101, 106, 114. Summer Jan 415—419, 421—428.

wis

Schaefer Kajetan 327, 328, 330. Schiffer Maciej 296, 297.

Szajnocha Karol 100-118, 409.

Schmerling (Antoni) 80.

Szajnocha

Scholten (Emil) br. 270, 278, 279.

Szaszkiewicz Grzegorz

Schumann

Szela Jakób 99, 163, 227

(Juliusz) 339.

68, 69,

86, 89, 90,

Strzelbicki (Ignacy) 391.

384, 386, 391, 395, 396.

Salomon Izrael 376. Sanguszko Wadysaw ks. Sapieha Leon ks. 35-37,

65,

Stadnicki Kazimierz hr. 80, 81, 96. Stadnicki

173.

57,

85,

Stadnicki Aleksander hr. 53.

Sacher-Masoch Leopold 100, 102, 103, 229—231, 233, 264, 265, 304, 409. br.

83,

328, 329,333,359,368,378, 399, 403.

Stadnicka

Maurycy

71, 361, 430.

1,

371—373, 399, 400. 154,

hr.) 215, 348.

hr.

82,

141, 144,

Stadion Rudolf

Rewakowicz Narcyz ks. 406—408. Romaszkan Piotr br. 173.

Rzewuski Leon

75,

hr.

296.

91.

173, 181, 210, 291, 329, 330,

Przychocki Aleksander br. 343—345. Przychocki Franciszek

173.

Smarze wski Seweryn 90, Smolka Franciszek dr. 68,

10.

Prokopczyc (pose) 184, 185. Przychoccy br. 343, 344. Przychocka Eliza

hr. 49.

Smagowski Nowina Wincenty

hr. 53.

Potocki Mikoaj

101.

Singer Floryan 69, 74.

Polkowski 296. Potocki Alfred

Sala

ks. 348, 349.

hr.

(Józef)

274, 275.

Wacaw

112. ks.

184, 185.

229, 232

28*

234,

436 237,

251—254, 265, 290, 294, 295, 354—356, 3S0, 381,

298, 299, 349,

—

Wierzchlejski

(Franciszek

Szela Stanisaw 391, 392, 394.

Wiesioowscy hr. 232, 233. Wiesioowski Franciszek hr.

Szlagórski Franciszek 295.

Windischgratz (Alfred)

Taaffe (Ludwik) hr. 371.

Winiowski

383, 391, 394, 395.

Wacaw

Tegetthoff

Terenkoczy (Józef)

Franciszek 341.

Teofil 100, 105, 132, 360,

Wojtarowicz (Józef)

Tobiaszek Fryderyk 163, 208.

Wolaski Wolfarth

(Franciszek) 36.

Trzecieski

Franciszek

105—116,

100,

210, 329,

377,

Wotawa

ks. 235.

Franciszek 58. (Filip) 248.

(Franciszek) 338.

Woytowicz (Franciszek)

378.

Tustanowski Micha dr. 183, Ubysz Józef 340. Ugarte (Alojzy) hr. 25. Vajda (Maurycy) 343—345.

184, 186.

Wurzinger

115.

(Józef) 221.

Wybranowski Roman

153.

Zabilski Piotr 10.

Zaliwski (Józef) 99.

Wacaw

Yitzthum (Adolf) 342—346, 372.

Zaleski

Wasilewski Tadeusz 35, 39, 41, 47—49,

Wenger (Dezydery) 5, 6. Widmann (Karol) 25—27.

Zauski Józef hr. 430. Zamoyski Andrzej hr. 8. eleski Wit hr. 173. Zgórski (Tomasz) 295.

Wieczorek (Maciej)

Zieliska (Aniela) 277.

59, 72, 162.

Wielhorski

Micha

ks. 344.

36, 40, 239, 336, 339.

Zielonacki Józef 411.

8.

Wielopolski Aleksander

132,

133, 331, 409, 424.

Tinz (Józef) 115, 424.

Tomanek

56, 57.

ks. 404.

391.

Wittmann Maurycy

36.

Tliurn (Ludwik) hr. 270, 279.

Ksawery)

ks. 94.

hr. 228, 349.

Ziemiakowski Floryan

br. 68, 71, 361.

BINDING SECT.

MAY Z 5

mi

DB

-Cbzinski,

4-98

Szkice z historyi Galicyi w XIX wieku

L685

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVB

SLIPS

UNIYERSITY

Bronisaw

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY