Sociale psychologie en praktijkproblemen: van probleem naar oplossing 978-90-313-1765-3, 978-90-313-6418-3 [PDF]

Zitiervorschau

Sociale psychologie en praktijkproblemen

Sociale psychologie en praktijkproblemen van probleem naar oplossing

prof. dr. A.P. Buunk dr. P. Veen

tweede, herziene druk

Bohn Stafleu Van Loghum Houten/Diegem 1995

© 1995 A.P. Buunk, Groningen en P. Veen, Weybridge (Engeland) Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reproprecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN 978-90-313-1765-3 NUR 775 Ontwerp omslag: Ebe van der Meer bNO Eerste druk, eerste oplage 1985 Eerste druk, tweede oplage 1986 Eerste druk, derde oplage 1992 Tweede druk, eerste oplage 1995 Tweede druk, tweede oplage 1999 Tweede druk, derde oplage 2001 Tweede druk, vierde oplage 2008

Bohn Stafleu van Loghum Het spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud

Woord vooraf

9

Inleiding

11

1

13

2

Het toepassen van theorieën 1.1 Voorbeeld van de toepassing van sociaal-psychologische inzichten 1.1.1 Het probleem 1.2 De relevantie van de sociale psychologie 1.3 Toelichting en overwegingen 1.4 Verdere uitwerking van het interventieprogramma 1.5 Problematisering van de toepassing: eenvoudige schijn bedriegt 1.5.1 Van probleem tot probleemstelling 1.5.2 Van probleemstelling naar verklaringen 1.5.3 Van verklaringen naar procesmodel 1.5.4 Van model naar interventieprogramma 1.6 Het toepassen van theorieën Opdracht 1 Van probleem naar probleemstelling 2.1 Probleem versus probleemstelling 2.2 Criteria voor een goede probleemstelling 2.2.1 Twee dialogen 2.3 Kernvragen om van probleem tot probleemstelling te komen 2.3.1 Wat is het probleem? 2.3.2 Is er sprake van een toegepast probleem waarvoor een interventie gevonden moet worden? 2.3.3 Is er sprake van een concreet probleem? 2.3.4 Waarom is het een probleem? 2.3.5 Voor wie is het een probleem? 2.3.6 Wat zijn de mogelijke oorzaken en achtergronden van het probleem? 2.3.7 Is het een sociaal-psychologisch probleem?

13 13 14 19 20 21 21 22 24 25 25 31 33 33 36 36 39 39 40 40 41 42 43 44

6

Hoofdstuk 1

2.3.8 Lijkt het probleem beïnvloedbaar? 2.4 Methoden van verkennend onderzoek bij de uitwerking van de probleemstelling 2.4.1 Achtergrondinformatie 2.4.2 Wetenschappelijke literatuur 2.4.3 Verkennende interviews en observaties 2.5 De uiteindelijke formulering van de probleemstelling Opdracht 2 3

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen voor problemen 3.1 Het specificeren van de eindvariabelen 3.2 De divergente fase: genereren van zoveel mogelijk verklaringen 3.2.1 Verklaringen via associatie 3.2.2 Verklaringen via interviews en observatie 3.2.3 Verklaringen via theorieën 3.3 Theoretische benaderingen van integrerende verpleegkunde 3.3.1 De probleemstelling 3.3.2 De onderwerpgebonden benadering 3.3.3 De begripsmatige benadering 3.3.4 De deductieve benadering 3.4 De convergente fase: reduceren van het aantal verklaringen 3.4.1 Reductie door overlap en irrelevantie eruit te halen 3.4.2 Reductie door toetsing van de geldigheid van de theoretische verklaringen 3.4.3 Reductie door plausibiliteit vast te stellen Opdracht 3

46 46 47 48 49 53 54 57 57 59 60 61 67 68 68 68 71 74 76 76 77 80 83

4

Opstellen en toetsen van een procesmodel 87 4.1 Opstellen van een procesmodel 87 4.1.1 Een procesmodel voor het bevorderen van groepsgerichtheid 88 4.1.2 Een procesmodel voor eenzaamheid 91 4.1.3 Aanwijzingen voor het opstellen van een procesmodel 96 4.1.4 Empirische toetsing van het procesmodel 97 Opdracht 4 106

5

Ontwikkelen van een interventieprogramma 5.1 De keuze van ingangen voor het verzinnen van interventies 5.2 Verzinnen en uitwerken van interventies 5.3 De divergente fase: genereren van mogelijke interventies 5.4 De convergente fase: opstellen en uitwerken van een interventieprogramma 5.5 Implicaties van de interventies 5.6 Evaluatie van de interventie Opdracht 5

119 122 126 128

Het toepassen van theorieën: nawoord en terugblik

130

6

107 107 113 113

Hoofdstuktitel

7

Literatuur

132

Zakenregister

139

Over de auteurs

143

Woord vooraf

De geschiedenis van dit boek begint bij een cursus die de tweede auteur gaf in het kader van de opleiding in de psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Uit die cursus kwam de voorganger van dit boek voort, die in veel opleidingen sociale psychologie werd gebruikt. Het bewerken van deze voorganger door de eerste auteur kwam ook tot stand aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hoewel een aantal elementen uit de eerste druk duidelijk herkenbaar is en veel ideeën en voorbeelden uit die druk zijn behouden, is de nieuwe druk uiteindelijk toch een ander boek geworden. Daarvoor zijn verschillende redenen. Allereerst heeft de toegepaste sociale psychologie de afgelopen tien jaar in Nederland een hoge vlucht genomen, mede door de inspanningen van de Associatie van Sociaal Psychologische Onderzoekers (ASPO). Over allerlei toepassingsgebieden is nu meer kennis beschikbaar dan in het begin van de jaren tachtig toen de eerste druk van dit boek verscheen. Een deel van die kennis is als illustratie in dit boek verwerkt. Maar meer nog dan ontwikkelingen in het onderzoek, hebben ervaringen met het geven van onderwijs, gebaseerd op de eerste druk van het boek, geleid tot tal van veranderingen. Tal van passages die moeilijk toegankelijk bleken voor studenten zijn gewijzigd of weggelaten. Bovendien is meer dan in de vorige druk getracht goed hanteerbare, praktische richtlijnen aan te reiken. Ook is meer aandacht besteed aan het opbouwen van procesmodellen en vooral aan het empirisch onderbouwen van dergelijke modellen. Voorts is explicieter ingegaan op het type oplossingen dat met de beschreven methode kan worden ontwikkeld. Aan de rol van onderzoek wordt in verschillende hoofdstukken aandacht besteed en niet meer in een apart hoofdstuk. De hoofdstukindeling is dan ook gewijzigd en volgt nu direct de verschillende stappen in de procedure. Elk hoofdstuk wordt gevolgd door een opdracht die direct aansluit bij de in dat hoofdstuk behandelde ‘stap’, en die goed in het kader van de cursus kan worden gemaakt. Wij willen met name dr. N. van Yperen bedanken voor zijn commentaar, en wij hopen dat dit boek studenten leert hoe sociaal-psychologische kennis in de praktijk toe te passen. A.P. Buunk P. Veen

Inleiding De moeizame weg van probleem naar een wetenschappelijk verantwoord interventieprogramma

Er is in de afgelopen decennia een overweldigende hoeveelheid kennis geproduceerd in de sociale psychologie. Jaarlijks verschijnen honderden boeken en duizenden tijdschriftartikelen waarin de bevindingen worden gerapporteerd van fundamenteel onderzoek naar onderwerpen zoals cognitieve vertekeningen bij de sociale waarneming, attitudeverandering en voorlichting, stereotypen en discriminatie, rechtvaardigheid, agressie en altruïsme, interpersoonlijke attractie en intieme relaties, besluitvorming en samenwerking in groepen, en competitie tussen groepen. Daarnaast wordt er toegepast sociaal-psychologisch onderzoek gepubliceerd op uiteenlopende terreinen, zoals arbeid en organisatie, milieu, lichamelijke en psychische gezondheid, recht en criminaliteit, economisch gedrag, en etnische minderheden. Ondanks – of misschien juist wel door – deze kennisexplosie, zal de sociaal-psycholoog die gebruik wil maken van theorieën en empirische kennis uit het vak voor het oplossen van praktische problemen, vaak moeten constateren met twee linkerhanden uitgerust te zijn. Een eerste obstakel waarop men stuit is dat problemen aanvankelijk nooit in theoretische termen geformuleerd zijn. Het spreekt daardoor meestal niet vanzelf welke theorie men dient te gebruiken, en het is vaak moeilijk te achterhalen waar men onderzoeksgegevens kan vinden die een licht kunnen werpen op de oorzaken van, en mogelijke interventies voor het probleem. Maar zelfs als men wel de weg naar theorie en empirie weet, dan garandeert dit nog geen vruchtbaar gebruik van de wetenschappelijke kennis. Een tweede, zo mogelijk nog groter obstakel, is namelijk dat de weg van dergelijke kennis naar het formuleren en vormgeven van interventies een onbekende weg is die men niet heeft leren begaan. Weten hoe het probleem ontstaat en in stand blijft, betekent nog niet dat men ook weet hoe men het beste iets aan het probleem kan doen. Deze onbekendheid met de manier waarop men kennis omzet in interventies, leidt er vaak toe dat men terugvalt op het ‘gezonde’ verstand zonder de beschikbare theoretische inzichten en empirische kennis te benutten. Dat is uiteraard geen reclame voor het vak en het draagt er ook niet toe bij dat opdrachtgevers ervan overtuigd raken dat de sociale wetenschapper meer te bieden heeft dan andere met gezond verstand uitgeruste personen. Maar ernstiger is dat praktische problemen vaak op een ondoelmatige manier worden aangepakt die niet nodig zou zijn geweest als men de relevante kennis wel had weten toe te

12

Inleiding

passen. Dergelijke kennis is niettemin in overvloed aanwezig. Ook al hebben sociaal-psychologen voor veel problemen geen pasklare oplossingen, ze beschikken wel over een zeer omvangrijk arsenaal van theoretisch gefundeerde kennis over het menselijke sociale gedrag. Daarin liggen tal van bouwstenen voor het analyseren van de oorzaken en voor het vormgeven van interventies. Bovendien betekent het veelvuldig gebruik van de experimentele methode bij sociaal-psychologisch onderzoek dat op kleine schaal reeds allerlei interventies zijn uitgetest en beproefd. Het doel van dit boek is een stapsgewijze methode aan te reiken en te oefenen voor het praktisch leren hanteren van theorieën ten behoeve van het oplossen van problemen. Daarbij wordt het hele traject doorlopen van het formuleren van een probleemstelling via het opstellen van een theoretisch en empirisch verankerd model tot het vormgeven van een interventieprogramma. De methode wordt uitgelegd aan de hand van vele concrete voorbeelden van uiteenlopende aard, zoals het organiseren van een inzamelingsactie voor AIDS-slachtoffers, het bestrijden van verlegenheid en het bevorderen van integrerende verpleegkunde. Hoewel de voorbeelden en oefeningen in dit boek grotendeels uit de sociale psychologie stammen, is de methode als zodanig niet tot deze subdiscipline van de psychologie beperkt. Zij kan met evenveel vrucht op klinisch-psychologische, onderwijspsychologische of ontwikkelingspsychologische, en vooral op arbeidsen organisatie-psychologische problemen worden toegepast. Een aantal voorbeelden is overigens aan deze laatste subdiscipline ontleend, aangezien het in dit vak voor een belangrijk deel gaat om toepassing van de sociale psychologie. Overigens zullen ook inzichten uit andere sociaal-wetenschappelijke disciplines zich voor gebruik via deze aanpak lenen. Bij het bestuderen van dit boek verdient het aanbeveling de beschikking te hebben over een of meer boeken die een overzicht bieden van theorieën en kennis over de sociale psychologie. Voor een breed opgezette, actuele Nederlandstalige inleiding verwijzen we naar Meertens en Von Grumbkow (1992). Dit boek heeft weliswaar primair een inleidend karakter, maar biedt een goed overzicht van de sociale psychologie, en bevat tal van verwijzingen naar meer diepgaande literatuur.

1 1.1

Het toepassen van theorieën

Voorbeeld van de toepassing van sociaal-psychologische inzichten

1.1.1 Het probleem Het aantal AIDS-slachtoffers is ook in Nederland de laatste jaren sterk aan het stijgen. Tussen 1991 en 2000 worden meer dan 6000 nieuwe AIDS-diagnosen verwacht. De ziekte AIDS leidt meer dan andere ziekten vaak tot stigmatisering en isolatie van de slachtoffers. Voor een goede psychosociale begeleiding van mensen met AIDS zijn niet alleen vrijwilligers nodig; ook moet er extra geld komen om voldoende professionele hulp te garanderen. Een groep vrijwilligers van het – denkbeeldige – landelijke AIDS Interventie Team (AIT) vraagt zich daarom af hoe zij te werk moet gaan bij het opzetten van een landelijke campagne om geld bijeen te brengen voor de begeleiding van mensen met AIDS. Een gedeelte van de groep is van mening dat de campagne een niet al te dramatisch karakter moet hebben, aangezien voldoende bekend is dat het heel erg is om AIDS te hebben. Deze groepsleden gaan ervan uit dat dit feit op zichzelf mensen er wel toe zal bewegen een ruime bijdrage te geven. Zij zijn bang dat een teveel aan gruwelijke verhalen, foto’s enzovoort, de mensen alleen maar zal afschrikken en een averechts effect zal hebben op de bereidheid te helpen. Een ander gedeelte van de groep is de mening toegedaan dat mensen er nog onvoldoende van doordrongen zijn hoe ingrijpend, gruwelijk en stigmatiserend de ziekte AIDS uitwerkt. Deze groepsleden vinden dat dit via de pers nog eens breed moet worden uitgemeten, waarbij de nadruk moet worden gelegd op het feit dat de slachtoffers geen blaam treft en dat AIDS iedereen kan overkomen. Bovendien beweert iemand in de groep dat je bij een dergelijke campagne niet zomaar een gironummer ter beschikking moet stellen, maar een of ander artikel moet verkopen, zoals ansichtkaarten of een cd, omdat het dan minder op liefdadigheid lijkt. Al gauw gaat de discussie over de vraag of je ervan uit moet gaan dat mensen van nature altruïstisch of juist egoïstisch zijn. De discussie neemt een andere wending wanneer een ander groepslid wijst op de mogelijkheid van een huis-aan-huis-campagne met een intekenlijst, waarop de buren van elkaar kunnen zien hoeveel ze bijgedragen hebben. Om te beginnen kun je zelf dan wat namen met voorbeeldbedragen noemen. Hoewel deze wat

14

Hoofdstuk 1

cynische kijk op mensen het betrokken groepslid niet in dank wordt afgenomen, ontspint zich een levendige discussie of je dan een bedrag van ƒ 10,- of ƒ 25,moet neerzetten. Deze discussie eindigt in een debat over de vraag of mensen zich wel conformeren aan anderen, of dat ze juist geneigd zijn hun individualiteit te benadrukken en zich af te zetten tegen de mening van anderen. 1.2

De relevantie van de sociale psychologie

Bij een sociaal-psychologe die deel uitmaakt van de groep gaan allerlei bellen rinkelen. Ze moet meteen denken aan het onderzoek naar prosociaal gedrag, waarin wordt nagegaan wat mensen motiveert om zich hulpvaardig en altruïstisch op te stellen. Ook herinnert ze zich dat er nogal wat literatuur bestaat over de factoren die van invloed zijn op de sociale perceptie van slachtoffers. Zij biedt aan dat zij zal kijken of er vanuit haar vakgebied bruikbare aanwijzingen te geven zijn. Wat doet ze nu? Allereerst formuleert ze voor zichzelf een voorlopige probleemstelling in de vorm van een brede vraag waar ze een antwoord op wil hebben. De vragen die ze zichzelf stelt zijn: (1) Onder welke omstandigheden zijn mensen het meest geneigd een ander te helpen, in het bijzonder om iets voor een goed doel te geven? (2) Hoe moeten daarbij eventuele slachtoffers worden gepresenteerd? Ze duikt in de literatuur en ze komt het een en ander tegen over de bereidheid iets te geven voor een goed doel. Ook vindt ze vrij veel over de factoren die in het algemeen hulpvaardig gedrag bevorderen. Nu is er is veel geschreven over hulpvaardig gedrag. Veel daarvan is niet direct relevant voor het onderhavige probleem, omdat het gaat over acute noodsituaties, zoals een ongeluk op straat of een ramp. Maar al spoedig stuit de sociaal-psychologe via het hoofdstuk van Poppe (1992) in Meertens en Von Grumbkow (1992) op een model dat goed lijkt aan te sluiten bij de problematiek, namelijk het model van Schwartz (1977) dat vooral betrekking heeft op minder urgente hulpsituaties, zoals het geven voor een goed doel of het afstaan van bloed. Ze presenteert dit model op de volgende bijeenkomst en wijst op de implicaties ervan voor een eventuele campagne. Het model van Schwartz dit model zijn verschillende stappen die ertoe leiden dat mensen zich al dan niet ‘Ininzetten voor een goed doel. 1. Ze moeten beseffen dat anderen in een toestand verkeren dat ze iets nodig hebben. We zullen dus goed duidelijk moeten maken dat mensen met AIDS in psychosociale nood verkeren en een goede begeleiding nodig hebben. Met andere woorden, we zullen op de een of andere manier de nood van AIDS-patiënten moeten overbrengen en duidelijk moeten maken dat psychosociale begeleiding die nood enigszins kan lenigen. 2. Mensen moeten waarnemen dat ze door concrete gedragingen iets kunnen doen ter leniging van de nood. Bij de campagne moet dus direct een gedragsmogelijkheid – het storten van geld op een gironummer – worden aangeboden. 3. Mensen moeten zichzelf in staat achten iets te doen. Juist daarom lijkt inderdaad het vragen van geld adequaat: iedereen is in staat iets te geven, terwijl een beroep op het zelf helpen van AIDS-patiënten waarschijnlijk veel minder effectief

15

Het toepassen van theorieën

zou zijn, omdat veel mensen zich daartoe niet in staat zullen achten, bijvoorbeeld omdat ze geen AIDS-patiënten kennen. 4. Mensen moeten het besef hebben van verantwoordelijkheid dat ze erbij betrokken zijn: er zal dus op de een of andere wijze het besef moeten worden gecreëerd dat de zorg voor AIDS een ieders verantwoordelijkheid is. 5. Het activeren van nieuwe of bestaande normen: we zullen bij de campagne de norm moeten activeren dat het een morele plicht is iets te doen voor mensen in psychosociale nood, zoals AIDS-patiënten. 6. Mensen zullen bij het al dan niet geven van een bijdrage de kosten en baten afwegen: we zullen dus de kosten van de bijdrage zo laag mogelijk en de baten zo hoog mogelijk moeten houden. Er zal dus geen al te hoge bijdrage gevraagd mogen worden en we moeten mensen de mogelijkheid bieden die heel gemakkelijk te leveren, zonder dat ze bijvoorbeeld naar een postkantoor moeten gaan, moeten opbellen of iets dergelijks. Wat betreft de punten 4 en 5: verantwoordelijkheidsbesef en daarmee de tendens om te helpen wordt meer geactiveerd wanneer slachtoffers geen schuld hebben (Berkowitz, 1969). Ook is men, niet verrassend, eerder geneigd om mensen te helpen die men aardig en sympathiek vindt (Carnevale, Pruitt & Carrington, 1982). De voor de hand liggende conclusie voor het opzetten van een campagne zou daarom zijn dat de AIDS-patiënten zo sympathiek mogelijk afgeschilderd moeten worden. Het blijkt voorts ook dat een “wij-gevoel”, het gevoel dat anderen tot onze groep behoren, de tendens hulp te geven sterkt stimuleert (Dovidio e.a., 1991), dus aan homo’s kan men uiteraard beter voorbeelden van homo-patiënten presenteren.

’

De invloed van stemming De sociaal-psychologe is nog een belangrijk en robuust fenomeen tegengekomen in de literatuur over hulpgevend gedrag, namelijk de invloed van stemming (Salovey, Mayer & Rosenhan, 1991). Ze vervolgt haar betoog. jullie nu denken dat de hele campagne een zware lading moet hebben, ‘Wanneer dan zou dat een voorbarige conclusie zijn. Het blijkt namelijk dat juist een positieve stemming mensen motiveert tot prosociaal gedrag – waaronder bijvoorbeeld het geven voor een goed doel – en dat een negatieve stemming juist dergelijk gedrag vermindert. Positieve ervaringen, zoals het genieten van een mooie dag, het krijgen van een cadeautje, het hebben van succes of het vinden van geld maakt mensen meer bereid anderen te helpen. Daarvoor kunnen verschillende redenen zijn, bijvoorbeeld dat mensen in een goede stemming zich meer bewust worden van hun eigen bevoorrechte situatie, zich meer als een verantwoordelijke burger willen gedragen of anderen positiever gaan zien. Dat zou betekenen dat we in de campagne ook eventueel iets zouden kunnen aanbieden waardoor mensen in een positieve stemming raken. In ieder geval zullen we te sterke negatieve gevoelens moeten vermijden. Schuldgevoelens kunnen wel, maar gevoelens van triestheid werken vaak averechts.

’

Na een discussie in de groep wordt besloten dat in ieder geval de presentatie van de situatie van AIDS-slachtoffers een deel van de campagne zal moeten uitmaken, zonder dat daarbij een al te zeer negatieve stemming wordt opgeroepen. De sociaal-psychologe zegt toe nader in de literatuur te duiken om te kijken hoe dat het beste kan.

16

Hoofdstuk 1

Het geloof in een rechtvaardige wereld De sociaal-psychologe komt al spoedig terecht bij de theorie over het geloof in een rechtvaardige wereld van Lerner (1980; Lerner, Miller & Holmes, 1976). Deze theorie gaat ervan uit dat mensen geloven dat zij in een rechtvaardige wereld leven, waar iedereen krijgt wat hij verdient. Iedere gebeurtenis die, of ieder gegeven dat dit geloof kan aantasten is bedreigend voor de persoon. Immers, als je er niet op kan rekenen dat je krijgt wat je verdient, waarom zou je je dan nog inspannen? Omgekeerd, als je ieder moment iets kan overkomen dat je niet verdient, dan is dat een bedreigende gedachte, omdat de ordening die de persoon in zijn wereldbeeld heeft aangebracht, daardoor verstoord wordt. Wanneer de persooon wordt geconfronteerd met een onrechtvaardige gebeurtenis of met slachtoffers daarvan, zal hij, volgens Lerner, trachten de daarin gelegen bedreiging op te heffen. Dit kan in de vorm van gedrag dat is gericht op het verminderen van de onrechtvaardigheid, bijvoorbeeld door het slachtoffer te helpen. De meest voor de hand liggende manier om de bedreiging van het geloof in een rechtvaardige wereld die uitgaat van onrechtvaardig getroffen slachtoffers op te heffen, lijkt inderdaad het bieden van hulp. De conclusie die hieruit zou kunnen worden getrokken, zou zijn dat het lot van de slachtoffers als zo onrechtvaardig mogelijk afgeschilderd moet worden om een maximale hulpverlening te stimuleren. Dat zou bijvoorbeeld betekenen dat ook, of dat vooral aan hemofilie-patiënten aandacht moet worden besteed en aan mensen die via hun vaste partner besmet zijn geraakt. Nu is het bieden van hulp niet de enige manier om de bedreiging van het geloof in een rechtvaardige wereld te verminderen. Dit zal volgens Lerner (1980) vaak vooral gebeuren door cognitieve herstructurering, bijvoorbeeld door het slachtoffer zelf zoveel mogelijk verantwoordelijk te stellen voor wat hem is overkomen (‘had hij maar altijd een condoom moeten gebruiken in zijn relatie met zijn vaste partner’, ‘had zij het bloed voor de transfusie maar moeten laten checken’), of door de getroffen persoon te devalueren, dat wil zeggen lager te waarderen. Dit kan gebeuren door hem een aantal minder plezierige eigenschappen toe te kennen (bijvoorbeeld: de persoon is egoïstisch, zwak, onverantwoordelijk, dom en lelijk). Het zal duidelijk zijn dat een dergelijk proces van cognitieve herstructurering de tendens tot hulpverlenen niet versterkt. Men zal derhalve moeten voorkomen dat dergelijke processen optreden. Toch is de kans daarop bij onrechtvaardig getroffen slachtoffers niet zo groot als Lerner (1980) aanvankelijk veronderstelde. Hoewel Lerner inderdaad wist aan te tonen dat de meeste devaluatie optrad bij de sterkste onrechtvaardigheid, dus bij de meest onschuldige slachtoffers, is in ander onderzoek gebleken dat de meeste devaluatie optreedt naarmate mensen meer verantwoordelijk worden geacht voor hun eigen daden, dus naarmate de gebeurtenis (hoewel wellicht ernstig) minder onrechtvaardig is (Montada, 1992; Weiner, 1986). Een zware roker die longkanker krijgt wordt als minder sympathiek gezien en nodigt minder uit tot meeleven, dan een niet-roker die hetzelfde overkomt. Een verdere verkenning van de literatuur levert een aantal factoren op waarvan redelijk is aangetoond dat ze verband houden met de neiging slachtoffers te devalueren en geen hulp te bieden. Vooral de attributietheorie van Weiner (1986) blijkt op dit onderwerp toegepast zinnige inzichten op te leveren (Den Boer, Kok, Van Knippenberg & Peters, 1991). De sociaal-psychologe komt uiteindelijk tot de conclusie dat mensen slachtoffers van ernstige gebeurtenissen, zoals kanker,

17

Het toepassen van theorieën

werkloosheid, verkeersongelukken en AIDS, eerder en sterker negatief afschilderen en minder geneigd zijn hen te helpen, naarmate: 1. ze sterker geloven in een rechtvaardige wereld; 2. ze het lot van de ander als rechtvaardiger zien; 3. het slachtoffer het lot meer aan eigen onachtzaamheid te wijten heeft (Weiner, 1986); 4. ze zich slechter kunnen voorstellen of de kans kleiner inschatten dat een dergelijke gebeurtenis henzelf of dierbare anderen treft (Montada, 1992); 5. ze zichzelf beter in staat achten hetzelfde lot te voorkomen; 6. het slachtoffer meer negatieve gevoelens toont en slechter met zijn situatie omgaat (Silver, Wortman & Crofton, 1990); 7. andere personen minder sympathie tonen ofwel er minder medeleven van anderen voor de slachtoffers lijkt te zijn; 8. het slachtoffer een lagere status heeft en minder sympathiek is (bijvoorbeeld door er vies en onaantrekkelijk uit te zien); 9. men minder kans heeft zelf rechtstreeks in aanraking met het slachtoffer te komen; 10. er minder sociale druk is om te helpen. Op basis van deze gegevens stelt de sociaal-psychologe een zogenaamd procesmodel op, dat is weergegeven in figuur 1.1. In dit model, dat een keuze bevat van de meest relevante en plausibele factoren, is aangegeven hoe de verschillende factoren uiteindelijk leiden tot de bereidheid AIDS-slachtoffers te helpen en welke verbanden er tussen de verschillende factoren bestaan. De sociaal-psychologe licht het model toe. Daarbij geeft ze wel aan dat de verschillende aspecten van het model direct gebaseerd zijn op onderzoek, maar valt haar publiek niet lastig met details van de onderzoeken en namen van de onderzoekers. dit model zullen mensen naarmate zij zichzelf meer in staat achten ‘Volgens besmetting te voorkomen, het lot van -patiënten meer wijten aan onachtzaamAIDS

AIDS

heid. Een probleem voor onze AIDS-campagne is dat de meeste mensen wel het gevoel zullen hebben dat ze AIDS kunnen voorkomen door veilig te vrijen. Bovendien heeft onderzoek laten zien dat gebeurtenissen die te voorkomen waren geweest woede oproepen en dat oncontroleerbare gebeurtenissen meeleven oproepen; ook dit gegeven vormt een probleem voor onze AIDS-campagne, omdat de overgrote meerderheid van de AIDS-slachtoffers (homoseksuelen met veel wisselende contacten, druggebruikers) gezien zal worden als zelf verantwoordelijk. Vooral voor mensen die sterk geloven in een rechtvaardige wereld heeft het feit dat men het lot van AIDS-patiënten wijt aan onachtzaamheid tot gevolg dat men dit lot als rechtvaardig ziet, hetgeen weer resulteert in een negatieve houding jegens deze patiënten. Deze negatieve houding wordt verder beïnvloed door de mate waarin mensen het gevoel hebben dat AIDS henzelf of dierbaren niet kan overkomen. Zo blijkt dat mensen die zich relatief onkwetsbaar achten, het meest geneigd zijn slachtoffers zelf de schuld te geven van hun lot. Een volgende factor die van invloed is op een negatieve houding jegens AIDS-patiënten is de mate waarin AIDS-patiënten geacht worden slecht om te gaan met hun situatie. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat de meest positieve reacties worden opgeroepen door een slachtoffer dat laat zien dat hij ondanks de moeilijke omstandigheden niet klaagt en wat van het leven probeert te maken; dit valt in de campagne uiteraard goed te controleren. Tot slot wordt de houding jegens AIDS-patiënten ook beïnvloed door de houding van be-

18

Hoofdstuk 1

langrijke anderen. De bereidheid iets te doen voor AIDS-slachtoffers – hetgeen waar het uiteindelijk om gaat – wordt via al deze processen uiteindelijk het meest rechtstreeks beïnvloed door de houding jegens AIDS-patiënten en de sociale druk om te helpen.

’

mate waarin men zichzelf in staat acht AIDS-besmetting te voorkomen

geloof in rechtvaardige wereld

–

mate waarin mensen het gevoel hebben dat AIDS henzelf of dierbare anderen kan overkomen

+ mate waarin men lot AIDS-patiënten wijt aan onachtzaamheid

mate waarin men meent dat AIDSpatiënten slecht omgaan met eigen situatie

+ + +

+

mate waarin men het lot + van AIDSpatiënten als rechtvaardig ziet

negatieve houding jegens AIDS-patiënten

–

+

negatieve houding van belangrijke anderen jegens AIDS-patiënten

bereidheid om AIDSslachtoffers te helpen

+

–

sociale druk om AIDSslachtoffers te helpen

Figuur 1.1 Procesmodel voor de bereidheid AIDS-slachtoffers te helpen

Op basis van dit model wordt na een aantal discussies besloten dat een aantal factoren moeilijk te beïnvloeden is, maar dat een campagne die wil voorkomen dat devaluatie van AIDS-slachtoffers optreedt en daarmee een verminderde hulpbereidheid, op basis van het eerder genoemde model van Schwartz (1977) en het hiervoor gestelde de volgende karakteristieken zou moeten vertonen. 1. Er wordt een aantal beschrijvingen aangeboden van sympathieke slachtoffers. De psychosociale nood van AIDS-slachtoffers wordt op een niet te zware manier aangezet. 2. De neiging mensen zelf voor hun ziekte verantwoordelijk te stellen wordt afgezwakt door voorbeelden te geven van slachtoffers die het is overkomen, naast voorbeelden van slachtoffers die eventueel hun ziekte hadden kunnen voorkomen. 3. In de beschrijvingen wordt niet geklaagd, maar ligt de nadruk op het op een goede, constructieve manier omgaan met de situatie (‘Ik wil nog wat van mijn leven maken’). 4. Er wordt aangegeven dat ook dierbaren dit zou kunnen overkomen, zoals partner, broer, zuster of kind.

Het toepassen van theorieën

19

5. De toon van de boodschap is overwegend positief, mede om het optreden van negatieve gevoelens te voorkomen, maar wel wordt een lichte mate van schuldgevoel geïnduceerd (‘Zoiets gun je toch niemand?’). 6. Men zorgt voor openbare sympathiebetuigingen van bekende anderen. 7. Er wordt sterk de nadruk gelegd op de mogelijkheid daadwerkelijk bij te dragen tot het verlichten van het lot van slachtoffers door het storten van een gift en op het feit dat de gift goed wordt gebruikt. 8. Er wordt duidelijk gemaakt dat het geven van een bescheiden bedrag geheel vrijwillig is en nauwelijks iets hoeft te kosten (‘Voor het bedrag van een pilsje kun je een ander helpen’). 1.3

Toelichting en overwegingen

Het wijzen op de onrechtvaardigheid van het lot van de slachtoffers zou volgens Lerner (1980) kunnen leiden tot een negatieve houding tegenover AIDS-patiënten. Hoewel de empirische evidentie voor Lerners veronderstelling niet erg sterk is, is het toch mogelijk dat er een soort boemerangeffect optreedt en dat juist het sterk benadrukken van de onrechtvaardigheid van hun lot zal leiden tot een devaluatie van de slachtoffers om de bedreiging voor het geloof in een rechtvaardige wereld en voor het gevoel van controle af te wenden. Weliswaar zijn er aanwijzingen dat devaluatie van slachtoffers de bereidheid tot het verlenen van hulp niet te sterk zal verminderen zolang er daadwerkelijk en effectief hulp geboden kan worden (zie bijvoorbeeld Kenrick, Reich & Cialdini, 1976), de vraag is echter of het geven van steun in de vorm van een financiële bijdrage als zodanig beleefd wordt. Er moet dan ook rekening mee gehouden worden dat de tendens tot devaluatie blijft bestaan, ook wanneer men benadrukt dat de persoon het niet kan helpen dat hij AIDS heeft, en dat deze tendens zich zal vertalen in aarzelingen of men wel moet helpen. Men kan trachten deze aarzelingen zoveel mogelijk weg te nemen door het verlenen van hulp zo makkelijk mogelijk te maken en, ondanks de genoemde problemen daarmee, toch de indruk te wekken dat de hulp redelijk afdoende is. Het verlenen van hulp kan vergemakkelijkt worden door ervoor te zorgen dat mensen hun geld snel en makkelijk kwijtraken, bijvoorbeeld aan ter plekke verschijnende collectanten. Het wekken van de indruk dat deze vorm van hulp afdoende is, stuit op meer problemen. Men wil niet te veel geld vragen om het financiële lot van de hulpverleners niet onrechtvaardig te verslechteren. Men moet er dus op hameren dat vele kleine bijdragen tot een groot, min of meer afdoende, bedrag leiden en dat dit bedrag geheel ten goede komt aan de slachtoffers. Moeilijker is het waarschijnlijk om mensen ervan te overtuigen dat de verleende hulp aan mensen met AIDS inderdaad effectief is en dat de kwaliteit van het leven van de patiënten hierdoor verbeterd wordt. Zelfs als men er het volste vertrouwen in heeft dat door de hiervoor genoemde maatregelen de tendens tot devaluatie van de slachtoffers geen overdreven schade kan aanrichten, dan nog is het verstandig deze tendens niet onnodig te versterken en bovendien geen al te negatieve stemming op te roepen. De consequentie hiervan is dat men met betrekking tot de presentatie van de ernst en gruwelijkheid van het lot van de slachtoffers, zal moeten kiezen voor een niet te zwaar aangezette campagne. Een al te gruwelijke voorstelling van hun lot dient te worden

20

Hoofdstuk 1

vermeden, terwijl de slachtoffers afgeschilderd moeten worden als mensen die constructief omgaan met hun situatie. Dit mag een heldere presentatie van de essentiële informatie overigens niet in de weg staan. Hoewel de uitwerking en invulling van een en ander nog veel vindingrijkheid zal vergen, heeft de algemene benadering van de voorlichtings- en publiciteitscampagne redelijk vorm gekregen. 1.4

Verdere uitwerking van het interventieprogramma

Bij de verdere uitwerking komen allerlei punten aan de orde die te maken hebben met de concretisering van de campagne. Een punt dat bij de eerste bijeenkomst bijvoorbeeld naar voren kwam en waarover een beslissing genomen moet worden, is of men met een collectebus of intekenlijst zal werken. De voordelen van een intekenlijst zijn dat er een zekere sociale druk wordt uitgeoefend en dat iedere naam op de lijst als een sympathiebetuiging opgevat kan worden. Het nadeel is dat de vrijwilligheid van de bijdrage minder wordt, hetgeen tot weerstand kan leiden (Brehm & Brehm, 1981). Dit effect wordt sterker als het bedrag groter wordt. Als er al met een intekenlijst gewerkt wordt, dient het voorbeeldbedrag in ieder geval niet te groot te zijn. Een andere reden om het bedrag niet te groot te maken is dat de vele weigeringen die dit op zal leveren erg demotiverend voor de collectanten zullen zijn. Een tweede punt waarover een beslissing moet vallen is of men een pure gift vraagt, dan wel een ruiltransactie aanbiedt. Door een gift erkent de gever als het ware dat het slachtoffer geen schuld heeft en niet gedevalueerd kan worden. Wanneer van een ruiltransactie sprake is, worden de verschillende psychologische interpretaties meer open gehouden. Weliswaar helpt de persoon het slachtoffer, maar hij kan naar behoefte de illusie behouden dat het slachtoffer toch ook een beetje schuld heeft. Een aanvullend voordeel van een ruiltransactie is dat de persoon ook meer een gevoel van vrijheid behoudt met betrekking tot de vraag of hij wel mee wil werken. Een aantal onderzoekingen door Lerner en anderen (1976, 1980) laat in ieder geval zien dat een aanzienlijk groter deel van de voor een goed doel benaderde mensen een bijdrage geeft en dat deze bijdrage gemiddeld aanzienlijk hoger is, wanneer zij met deze bijdrage tevens iets kopen dan wanneer hun gewoon om een gift gevraagd wordt. De bijdragen zijn het grootst wanneer ook nog gesuggereerd wordt dat het aangeboden artikel extra voordelig is, zodat men niet alleen de slachtoffers maar ook zichzelf helpt. De ruilbenadering blijkt echter alleen effectief wanneer het beroep om te helpen gedaan wordt ten behoeve van een categorie ernstige slachtoffers (bijvoorbeeld emotioneel gestoorde kinderen). Dit laatste punt lijkt enigszins strijdig met het inzicht dat een te dramatische afschildering van de slachtoffers averechtse effecten kan hebben. Wanneer we naar het onderzoek in kwestie kijken, blijkt de strijdigheid echter mee te vallen, aangezien de manier waarop het beroep gedaan wordt kort en zakelijk is. Voor de onderhavige campagne zou dit goed kunnen werken. Concreet leveren deze overwegingen de volgende benadering voor de inzamelactie op: een niet al te duur artikel wordt extra voordelig aangeboden, waarbij iedere transactie op een intekenlijst wordt opgetekend. Om op gang te komen, kan de lijst met een paar fictieve namen geopend worden. Deze truc is echter

Het toepassen van theorieën

21

met de ruilbenadering waarschijnlijk niet nodig. Ondanks deze nadere concretisering staat er uiteraard nog geen uitgewerkte campagne op de tekentafel. Nog vele beslissingen moeten worden genomen, bijvoorbeeld over de keuze van voorbeelden die in de campagne belicht zullen worden, welk artikel men te koop aan zal bieden, hoe men de informatie over de slachtoffers aanbiedt, wie men op pad zal sturen voor de inzameling, welke opbrengst men beoogt, of men de campagne eenmalig houdt of jaarlijk wil laten terugkeren enzovoort. Bij veel van deze uitwerkingen zullen nieuwe onzekerheden optreden, onder andere omdat men vermoedelijk onvoldoende weet hoe het publiek denkt over mensen met AIDS. Het kan zijn dat men om deze reden een bliksemonderzoekje inlast om hier meer over te weten te komen of de literatuur induikt om te kijken of er iets over bekend is. Vaak zal men opnieuw gebruik kunnen maken van sociaal-psychologische inzichten. In ieder geval is vanuit de sociale psychologie een basisfilosofie aangereikt die kan voorkomen dat men in een valkuil trapt zoals de overdramatisering van het lot van slachtoffers. Vanuit deze basisfilosofie kan de campagne met succes worden opgezet. 1.5

Problematisering van de toepassing: eenvoudige schijn bedriegt

Het hiervoor geschetste voorbeeld kan de indruk wekken dat het in het algemeen betrekkelijk eenvoudig is om te komen tot een theoretisch verantwoord uitgewerkt interventieprogramma voor een praktisch probleem. In werkelijkheid verloopt een dergelijk proces echter vaak veel moeizamer, ook met de gestructureerde methode die in dit boek wordt gepresenteerd om van een probleem uiteindelijk tot een interventieprogramma te komen. Soms worden doodlopende paden ingeslagen en is er sprake van een uitproberen van verschillende mogelijke verklaringen alvorens men een verantwoord eindresultaat heeft bereikt. Ook zal het probleem meestal minder helder gesteld zijn dan in het voorbeeld het geval was. Vaak is niet direct duidelijk wat precies het probleem is en er zullen meestal diverse kanten aan het probleem te onderkennen zijn, zodat men moet kiezen op welke aspecten men zich zal richten. Bovendien lijkt de sociaal-psychologe in het voorbeeld zonder al te veel problemen relevante theorieën en onderzoeken op het spoor te komen. In werkelijkheid gaat het hier echter om een van de allermoeilijkste stappen. Eveneens wordt de stap van theoretische verklaringen naar interventies nogal gemakkelijk gezet, terwijl het meestal nog veel creativiteit vereist om, zelfs op basis van een goed gefundeerd verklaringsmodel, te komen tot werkzame interventies. Hieronder lopen we het traject van probleem naar interventieprogramma zoals dat in dit boek wordt uitgewerkt globaal langs, mede aan de hand van het voorbeeld van het landelijke AIDS-team en schetsen we enige moeilijkheden die zich in dit traject kunnen voordoen. 1.5.1 Van probleem tot probleemstelling Het probleem van het landelijke AIDS Interventie Team was relatief helder gesteld. Men wist kennelijk al dat men een geldinzamelingscampagne wil houden en globaal welk doel die campagne diende te hebben. De vraag was slechts hoe

22

Hoofdstuk 1

dit moest gebeuren. Vaak zijn echter bij het begin de probleemstelling en het te beïnvloeden gedrag of de te veranderen attitude allerminst duidelijk. Zo was het bepaald niet uitzonderlijk geweest wanneer in de eerste gesprekken met het AIT een divers geheel van zorgen en problemen naar voren gebracht was, zoals: – de slechte financiële situatie; – het beeld dat het publiek heeft van AIDS-patiënten; – het feit dat de aandacht voor AIDS dreigt te verslappen, terwijl het aantal slachtoffers toeneemt; – het gegeven dat het publiek AIDS vooral ziet als een homoziekte en zich afkeert van de slachtoffers; – het gezeur om ieder jaar opnieuw subsidies los te peuteren en de bijbehorende onzekerheid; – de zorg om toenemende onverschilligheid bij jongeren ten aanzien van AIDS; – het gebrek aan waardering en erkenning; en – de wens om het werkterrein uit te breiden en meer aan voorlichting en preventie te gaan doen. Niet alleen komt het regelmatig voor dat in eerste gesprekken een dergelijke reeks van problemen naar voren wordt gebracht, ook is het vaak zo dat er geen eensgezindheid bestaat over de vraag wat het belangrijkste probleem is. Zo is het in dit geval mogelijk dat sommige leden van het team een karakterisering van AIDS als homoziekte juist zeer wenselijk vinden. Anderen willen wellicht niets weten van meer voorlichting, omdat ze bang zijn voor een hele stroom nieuwe ‘klanten’, waarvoor ze geen ruimte hebben. Ook kan er bijvoorbeeld gebrek aan overeenstemming bestaan over de ernst van de financiële situatie en over de wenselijkheid van grootscheepse publieksacties. In zo’n geval staat de sociaal-psycholoog niet alleen voor de taak om uit de diverse problemen een heldere probleemstelling te destilleren, maar ook om samen met het team na te gaan of er wel een gemeenschappelijke probleemstelling valt te formuleren. De wijze waarop men in samenspraak met een opdrachtgever tot een goede probleemstelling kan komen, wordt in hoofdstuk 2 verder uitgewerkt. Daarbij gaat het onder meer om de vraag wat precies het probleem is, of het een toegepast probleem is, waarom het een probleem is, voor wie het een probleem is, wat de mogelijke achtergronden zijn en of het probleem oplosbaar lijkt. Belangrijk is verder dat het dient te gaan om een concreet, sociaal-psychologisch probleem, waarbij sprake is van een gedrag, een affectieve reactie of een attitude bij een aanwijsbare groep die men wil veranderen. In het hiervoor behandelde voorbeeld ging het om het geven van geld (gedrag) en een positieve houding tegenover AIDSpatiënten (attitude). Men had ook kunnen kiezen voor affectieve reacties, bijvoorbeeld angst voor AIDS-patiënten of voor homoseksuelen. Uiteindelijk liggen de mogelijkheden van de sociale psychologie steeds bij de sociale beïnvloeding van gedragingen, affectieve reacties en attitudes. Is men niet in staat een probleemstelling te formuleren die daarop uitkomt, dan is er waarschijnlijk geen sociaal-psychologische benadering van het probleem mogelijk. 1.5.2 Van probleemstelling naar verklaringen Bij het ontwikkelen van een opzet voor de campagne voor AIDS-patiënten werd een belangrijke stap relatief gemakkelijk gezet, terwijl juist deze stap veelal de meeste moeite kost. De sociaal-psychologe kwam namelijk vrij snel op het idee

Het toepassen van theorieën

23

om sociaal-psychologische theorieën over prosociaal gedrag en over de sociale perceptie van slachtoffers te bekijken. Maar hoe kwam ze aan die verklaring, aan het model van Schwartz (1977), aan de inzichten over de invloed van stemming op hulpgeven, aan het idee van het ‘geloof in een rechtvaardige wereld’ en aan de attributietheorie? En hoe wist ze dat daar de bruikbare theoretische noties waren en dat er geen adequatere noties voorhanden waren? De keuze die de sociaal-psychologe deed lijkt achteraf tamelijk voor de hand liggend. Het ging er immers om anderen te bewegen tot het geven van geld voor een goed doel, dus om het verlenen van hulp. Via dat thema komt men vrijwel in alle leerboeken terecht bij onderwerpen als: hulp bij ongelukken, altruïsme, sociale verantwoordelijkheid enzovoort. Bij het zoeken in gespecialiseerde boeken over deze problematiek (Clark, 1991; Rushton & Sorrentino, 1981) komt dan al gauw het model van Schwartz (1977) bovendrijven. Ook komen al snel theoretische noties naar voren vanuit de billijkheidstheorie over de waarneming van slachtoffers (Walster, Berscheid & Walster, 1978) en de kans is ook groot dat men bij de ideeën van Lerner (1980) en Weiner (1986) terechtkomt. Toch was de keuze van de sociaal-psychologe veel minder vanzelfsprekend dan dat deze op het eerste gezicht lijkt. Zelfs wanneer ze zich beperkt had tot verklaringen voor en theorieën over altruïsme waren er andere mogelijkheden. Zo was het ook denkbaar geweest dat een ander idee de aandacht had getrokken, bijvoorbeeld de empathie-altruïsmetheorie van Batson (1987). Deze theorie benadrukt dat mensen tot ‘zuiver’ altruïsme in staat zijn, onder de voorwaarde dat men empathie voelt voor de ander, dat wil zeggen meeleeft met en zich inleeft in de ander. Empathie heeft onder de meest uiteenlopende omstandigheden invloed op hulpvaardig gedrag en dit gedrag blijkt niet op basis van andere factoren verklaard te kunnen worden. Het was bovendien ook goed mogelijk geweest dat de sociaal-psychologe helemaal niet op het idee was gekomen een verband te leggen met ‘hulp geven’ en ‘altruïsme’, maar het probleem primair geformuleerd had in termen van voorlichting, overreding en gedragsverandering: ‘hoe kunnen we mensen via voorlichting overreden om meer geld te geven voor AIDS-slachtoffers?’ Men zou dan terechtgekomen zijn bij schema’s zoals deze bijvoorbeeld door Kok (1992) zijn geformuleerd en die een raamwerk bieden voor het opzetten van voorlichtingscampagnes. In deze schema’s wordt een aantal zeer voor de hand liggende stappen aangegeven die in de praktijk toch nogal eens worden overgeslagen. Zo moeten mensen eerst op de hoogte worden gesteld van een probleem (kennis). Vervolgens zal men trachten begrip te wekken, waarna de opvattingen in positieve zin beïnvloed moeten worden. Daarna zal men proberen bij de beïnvloede persoon het voornemen om hulp te bieden te doen postvatten, waarna het scheppen van de concrete mogelijkheid om hulp te bieden nog rest. Er zijn in de sociale psychologie veel inzichten over hoe opvattingen en attitudes beïnvloed moeten worden (zie bijvoorbeeld Eagly & Chaiken, 1993; O‘Keefe, 1990). Daarbij komen punten aan de orde zoals wie een geloofwaardige bron van informatie is en de mate waarin al of niet angstaanjagende informatie wordt verschaft (zie ook box 1). In hoofdstuk 3 wordt een aantal procedures behandeld om te komen tot adequate theoretische verklaringen. Allereerst begint men met het formuleren van een eindvariabele, de variabele die uiteindelijk veranderd dient te worden. Vervolgens worden in de divergente fase met behulp van associatieve technieken en door het op

24

Hoofdstuk 1

verschillende wijzen gebruiken van theorieën zoveel mogelijk verklaringen voor het probleem gegenereerd. Hiervoor werd duidelijk dat een probleemstelling vaak aanknopingspunten biedt voor verschillende theoretische invalshoeken, die alle een bijdrage kunnen leveren aan de oplossing van het probleem. In hoeverre al dergelijke invalshoeken gehandhaafd dienen te worden, wordt beslist in de convergente fase, waarin het aantal verklaringen via verschillende procedures wordt gereduceerd. Daarbij speelt onder meer de geldigheid van een theorie voor de situatie waar de probleemstelling betrekking op heeft een belangrijke rol. Het vaststellen van die geldigheid vereist dat de sociaal-psycholoog bereid is zich grondig in de theorie te verdiepen. Pas dan kan hij de toepassingsmogelijkheden van de theorie op waarde schatten. 1.5.3 Van verklaringen naar procesmodel Uiteindelijk bracht de sociaal-psychologe het grote aantal relevante variabelen onder in een procesmodel, waarin de factoren en processen die verondersteld werden van invloed te zijn op de bereidheid om geld te geven voor AIDS-patiënten schematisch door middel van pijlen werden weergegeven. Hoewel dit model wellicht tamelijk logisch lijkt, zal duidelijk zijn dat dit bepaald niet het enige mogelijke model is dat men kan formuleren op basis van de verklaringen op pagina 18 en dat er verschillende andere relaties tussen variabelen mogelijk zijn. Waarom leidt bijvoorbeeld de mate waarin men zichzelf in staat acht AIDS-besmetting te voorkomen niet direct tot een negatieve houding jegens AIDS-patiënten? Waarom leidt de mate waarin AIDS-patiënten slecht omgaan met hun situatie niet tot het als rechtvaardig zien van hun lot? Waarom wordt de bereidheid hulp te geven niet direct beïnvloed door de mate waarin men gelooft in een rechtvaardige wereld? Waarom er goede redenen kunnen zijn om dergelijke verbanden niet aan te geven, wordt duidelijk gemaakt in hoofdstuk 4, waarin aan de hand van twee uitvoerige voorbeelden een aantal procedures wordt beschreven voor het opstellen van een procesmodel. Het opstellen van een procesmodel is een uitermate belangrijke stap in het traject van probleem naar interventie, omdat hiermee een gedetailleerd beeld wordt geschetst van de processen die bij het probleem een rol spelen en daarmee de basis wordt gelegd voor het formuleren van een effectief interventieprogramma. Het model in figuur 1 geeft een goed beeld van het type modellen waar het in dit boek uiteindelijk om draait. Het opstellen van een model is, ondanks de richtlijnen in hoofdstuk 4, vaak een moeizaam proces, waarbij soms vele mogelijke pijlen worden uitgeprobeerd alvorens tot een definitief model te komen. De sociaal-psychologe baseerde haar model voor een groot deel direct op bestaand empirisch onderzoek. Dat is vaak niet het geval. Regelmatig formuleert men een model waarvan nog lang niet duidelijk is in hoeverre de verschillende verbanden empirisch houdbaar zijn. Uiteindelijk is een model echter pas ‘af’ wanneer duidelijk is dat er uit onderzoek steun is voor de relaties binnen het model. Daarom wordt in hoofdstuk 4 tevens ingegaan op de manier waarop men de empirische onderbouwing van een model kan vaststellen. Wel moeten we erop wijzen dat we ons in dit boek richten op het analyseren en oplossen van praktijkproblemen, gebruik makend van kennis uit de sociale psychologie. Ook al zou over veel gehanteerde inzichten waarvan gebruik gemaakt wordt nader on-

Het toepassen van theorieën

25

derzoek kunnen plaatsvinden, de praktisch ingestelde sociaal-psycholoog moet niet in de fout vervallen al het theoretische onderzoek nog eens dunnetjes over te willen doen. Men dient zoveel mogelijk gebruik te maken van wat reeds bekend is. Het valt echter niet altijd mee direct relevant onderzoek te vinden en vaak zal men zelf een toegepast onderzoek moeten doen om de houdbaarheid van het model te toetsen. 1.5.4 Van model naar interventieprogramma De toets voor de waarde van het ontwikkelde verklaringsmodel is of het leidt tot interventies die het oorspronkelijke probleem verhelpen. Het zou denkbaar zijn dat de ontwikkelde inzichten en het verzamelde materiaal of geen interventies opleveren of interventies voor andere problemen dan het oorspronkelijk gestelde probleem. Hoewel dit laatste wellicht enigszins merkwaardig aandoet, zou het helemaal niet denkbeeldig zijn dat bij de keuze van een overredingsperspectief een prima campagne uit de bus kwam, gericht op het verbeteren van het beeld dat over mensen met AIDS bestaat. Niet zo zeker is echter dat een dergelijke campagne er ook toe zou leiden dat de gewenste middelen bijeengebracht zouden worden en dat derhalve het probleem van de geldinzameling zou worden opgelost. Het grootste probleem is uiteraard om van een verklaringsmodel tot een bruikbaar interventieprogramma te komen. Dit is slechts mogelijk wanneer in het model beïnvloedbare en veranderbare variabelen voorkomen. Dat zijn de ‘knoppen’ waaraan men draait om de eindvariabele in beweging te brengen. Het is zinloos te proberen onbeweeglijke knoppen in beweging te brengen. In het voorbeeld van de campagne voor AIDS-patiënten betekent dit bijvoorbeeld dat men zoveel mogelijk vermijdt zich te richten op factoren die moeilijk te veranderen zijn, zoals diepgewortelde vooroordelen jegens homoseksuelen. Maar ook wanneer men weet welke factoren men kan en moet veranderen en zelfs wanneer men weet hoe men dat wil en kan doen, dan nog gaat er veel tijd en energie zitten in het vormgeven van een concreet en werkzaam programma. Men probeert in eerste instantie via allerlei methoden bij de meest beïnvloedbare en belangrijkste factoren in het verklaringsmodel mogelijke interventies te bedenken. Wanneer de interventies in grote trekken bekend zijn, moeten ze vertaald worden in een uitgewerkt programma. Daarbij zal het meestal gaan om een gedragstraining, om een voorlichtingsprogramma of om concrete maatregelen en voorschriften. De precieze vormgeving van het programma verdient in de regel nog veel aandacht. Op de problemen met het verzinnen van interventies en de vertaling ervan in een programma wordt in hoofdstuk 5 nader ingegaan. Daarbij worden richtlijnen gegeven voor de keuze van factoren uit het model waar men zich het beste op kan richten, worden verschillende manieren om interventies te genereren beschreven, wordt de vormgeving van interventies besproken en wordt een reeks punten genoemd waar men rekening mee moet houden alvorens het interventieprogramma in praktijk te brengen. 1.6

Het toepassen van theorieën

Centraal staat in dit boek het toepassen van inzichten uit empirisch getoetste so-

26

Hoofdstuk 1

ciaal-psychologische theorieën bij het oplossen van praktische problemen, in het bijzonder bij het ontwikkelen van verklaringen, het opstellen en toetsen van het procesmodel en het vormgeven van interventies. Dit is niet altijd eenvoudig. Uiteraard is er naar tal van onderwerpen, zoals de attitude tegenover veilig vrijen, personeelsverloop in organisaties, vooroordelen jegens etnische minderheden, milieubewust gedrag en stoppen met roken, veel veldonderzoek gedaan. Vaak kan men bij de oplossing van praktische problemen van de resultaten van dergelijk onderzoek gebruik maken. Het probleem met de inzichten verkregen uit dergelijk onderzoek is echter dat niet altijd duidelijk is in hoeverre deze ook gelden buiten de context waarbinnen het onderzoek is verricht. De meest algemene inzichten in de sociale psychologie zijn gebaseerd op laboratoriumexperimenten. Dergelijke experimenten vormen per definitie een zekere simplificatie van de werkelijkheid, omdat men nooit het ingewikkelde samenspel tussen de vele variabelen die in het werkelijke leven een rol spelen zichtbaar kan maken. Het laboratoriumexperiment legt beperkingen op aan het aantal variabelen dat men tegelijk kan bestuderen. In feite is dit juist een van de redenen om onderzoek in het laboratorium te doen: op deze wijze kan men scherper zicht krijgen op de werking die een bepaalde factor heeft. Daar ligt ook de kracht: laboratoriumexperimenten geven een helder inzicht in de vraag of een bepaalde factor werkt en onder welke omstandigheden dat vooral het geval is. Tegelijk laten ze niet zien of deze factor voor de aanpak van een bepaald probleem ook de meest belangrijke is. Een goed voorbeeld van de kracht en beperking van laboratoriumexperimenten is het onderzoeksprogramma van Byrne (1971) waaruit blijkt dat de proportie attitudes die men met een ander gemeen heeft direct van invloed is op de mate waarin men die ander sympathiek vindt. Echter, wanneer men met het praktische probleem zit om als relatie-adviesbureau potentiële partners aan elkaar te koppelen, blijken andere factoren zoals uiterlijke aantrekkelijkheid, maatschappelijke status en persoonlijkheid vaak belangrijker. Dat ontkracht beslist niet de betekenis van de experimenten van Byrne (1971), maar laat wel zien dat laboratoriumexperimenten nooit kunnen voorspellen wat in de complexe realiteit de allerbelangrijkste factor zal zijn. Overigens zij erop gewezen dat indien het vermoeden bestaat dat de werking van een factor door de aanwezigheid van andere factoren bepaald wordt, dit vaak wordt getoetst in complexere experimenten. Zo lieten Byrne, Ervin en Lamberth (1970) zien dat attractie tot een potentiële partner in gelijke mate door uiterlijke aantrekkelijkheid en attittudegelijkheid werd beïnvloed. Maar men kan in experimenten niet eindeloos veel variabelen opnemen en zelfs al doet men dat, dan is nog niet vast te stellen hoe sterk de invloed van een bepaalde variabele is. Het is nu juist aan de toepasser om een schatting te maken of de via laboratoriumonderzoek ontdekte abstracte wetten over menselijk gedrag in een concrete situatie voldoende krachtig werkzaam zullen zijn om een merkbaar effect te hebben. Daarvoor dient men vaak veldonderzoek te doen, waarbij men door middel van vragenlijsten het belang van bepaalde factoren probeert vast te stellen. Dergelijk onderzoek is bij de oplossing van veel praktische problemen onmisbaar. Een tweede mogelijke beperking bij het toepassen van resultaten uit laboratoriumexperimenten is dat de relevante variabelen in het veld onvoldoende onderzocht zijn in het laboratorium. De ervaring leert echter dat er altijd meer bekend is dan men denkt en dat het veel vaker voorkomt dat het moeilijk is de relevante

Het toepassen van theorieën

27

literatuur te vinden, dan dat die literatuur niet bestaat. Het is uiteraard niet geheel ondenkbaar dat theorieën weinig te zeggen hebben over juist die variabelen waarmee men geconfronteerd wordt. Veel variabelen worden pas in experimenten onderzocht wanneer zich bepaalde maatschappelijke problemen voordoen waar de sociale psychologie nog geen antwoord op heeft. Dergelijke lacunes dienen dan als uitgangspunt voor het herformuleren en opnieuw toetsen van theorieën en wat dit betreft heeft de sociale psychologie zich buitengewoon gevoelig getoond voor problemen in de maatschappij. Bijvoorbeeld, toen in de jaren zestig bij de Parijse studentenrevolte bleek dat een kleine minderheid een hele maatschappij kon platleggen, werd door Moscovici (1976) begonnen met een experimenteel onderzoeksprogramma naar de invloed van minderheden. Voor die tijd had een sociaal-psycholoog geen empirische literatuur kunnen vinden over minderheidsinvloed. Een ander voorbeeld: toen het geval bekend werd van een jonge vrouw die werd vermoord terwijl tal van omstanders toekeken, begonnen Latané en Darley (1970) hun beroemde experimenten naar het omstandereffect, waarbij ze aantoonden dat mensen minder bereid zijn iemand die een ongeluk krijgt te helpen wanneer ze samen met anderen zijn dan wanneer ze alleen zijn. Een andere moeilijkheid bij de toepassing van de sociale psychologie is dat verschillende theorieën soms leiden tot tegenstrijdige verklaringen. De aanwezigheid van tegenstrijdige inzichten komt vaak voort uit het feit dat nog onvoldoende onderzocht is welk idee juist is en welk niet, dan wel hoe de tegenstrijdige resultaten verenigd kunnen worden. Bijvoorbeeld, in onderzoek van Griffit (1970) werd gevonden dat mensen bij wie door een benauwde kamer negatieve gevoelens werden geïnduceerd, een voordien onbekende ander relatief minder graag mochten. Uit ander onderzoek bleek echter dat juist negatieve gevoelens de sympathie voor onbekende anderen versterkte (bijvoorbeeld Dutton & Aron, 1974). Men had als toegepast sociaal-psycholoog waarschijnlijk weinig raad geweten met deze tegenstrijdige bevindingen, als Kenrick en Johnson (1979) niet hadden aangetoond dat deze bevindingen goed verenigbaar waren: negatieve gevoelens blijken te leiden tot een relatief negatievere beoordeling van een ander die men niet werkelijk ontmoet en tot een relatief positievere houding jegens iemand die men in de experimentele situatie wel persoonlijk meemaakt. Overigens kunnen tegenstrijdige inzichten ook de aanwezigheid van met elkaar strijdige gedragstendensen bij mensen weerspiegelen. Mensen willen én nieuwe, spannende dingen meemaken én zoveel mogelijk hun vertrouwde gedragspatroon in hun eigen vertrouwde omgeving handhaven. Mensen willen én inspraak in alles wat hen aangaat én het liefst de verantwoordelijkheid bij anderen laten. Mensen zijn én rationele, zorgvuldig overwegende wezens én door primitieve instincten en emoties geleide wezens. Het feit dat verschillende theorieën veelal deze verschillende tendensen verklaren, betekent niet dat de theorieën elkaar tegenspreken, maar dat mensen zichzelf tegenspreken. Tot slot zou een van de problemen met de toepassing van de sociale psychologie kunnen zijn dat de inzichten vaak triviaal zijn en niet verder reiken dan uitspraken zoals ‘als de lamp uitgaat wordt het donker’ (Blokker, 1974, p. 74). De inzichten uit de sociale psychologie en de sociale wetenschappen in het algemeen, zijn inderdaad vaak bijzonder voor de hand liggend, zoals moge blijken uit de volgende onderzoeksresultaten: – mannen plegen vooral in westerse culturen veel meer moorden dan vrouwen, hetgeen veroorzaakt wordt door de socialisatie in onze samenleving;

28

Hoofdstuk 1

–

vrijwel niemand zal ingaan op het verzoek om een ander te pesten bij het schrijven van een belangrijke sollicitatiebrief, zeker niet wanneer dit verzoek afkomstig is van iemand die geen enkele sanctie kan toepassen; – vrouwen willen alleen een man met een hogere status en een hoger inkomen dan zij zelf hebben wanneer ze zelf een lage status en een laag inkomen hebben; – mensen zullen meer van attitude veranderen wanneer ze een hoge beloning krijgen voor het verdedigen van een nieuw standpunt dan wanneer ze een lage beloning krijgen; – mensen zullen het meest tevreden zijn met een relatie wanneer ze zo hoog mogelijke uitkomsten uit die relatie krijgen; – zoals gesuggereerd door de uitdrukking ‘mooi maar dom’, worden fysiek attractieve mannen en vrouwen gezien als dommer, koeler en minder hoogstaand; – vrouwen worden in het algemeen eerder verliefd dan mannen; ook duurt hun liefde langer; zij houden nog van hun partner als deze de blik reeds naar elders heeft gewend. Degene die in gedachten instemmend heeft zitten knikken bij deze uitspraken, heeft zichzelf zojuist gedemonstreerd hoe misleidend de gedachte is dat de inzichten uit de sociale wetenschappen wel bekend en dus triviaal zijn. Elk van voorgaande uitspraken is onjuist in het licht van de uitkomsten van empirisch onderzoek. Dat zo gemakkelijk aangenomen wordt dat de inzichten uit de sociale wetenschappen bekend zijn, heeft een aantal redenen. Allereerst zijn mensen sociale wezens, die in de loop van hun leven veel kennis opbouwen over het sociale gebeuren. Men formuleert voor zichzelf en leert van anderen, allerlei ‘wetmatigheden’ over hoe mensen in elkaar zitten en reageren. We realiseren ons veelal niet hoe strijdig deze inzichten uit het gezonde verstand met elkaar zijn. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de vele elkaar tegensprekende volkswijsheden, zoals deze zijn neergeslagen in zegswijzen en spreekwoorden. ‘Ondank is ’s werelds loon’ staat tegenover ‘Wie goed doet, goed ontmoet’. ‘Verandering van spijs doet eten’ staat tegenover ‘Wat de boer niet kent dat eet hij niet’. Het is gegeven dergelijke tegenstrijdigheden voor wetenschappelijk onderzoek wel erg moeilijk iets aan te tonen wat niet ergens bekend klinkt. Daarbij komt dat de menselijke geest uitermate flexibel is; de meeste uiteenlopende feiten en wetmatigheden kunnen we wel ergens in onze denkschema’s inpassen. Bovendien bestaat er een hardnekkige neiging te vinden dat we iets ‘allang wisten’, of ‘altijd al gedacht hadden’. Flexibiliteit bij de toepassing van de procedures Tot slot van dit hoofdstuk dient benadrukt te worden dat een zekere flexibiliteit bij de in dit boek voorgestelde procedures wenselijk is. Hoewel met name degenen die voor het eerst te maken krijgen met het toepassen van sociaal-psychologische theorieën er veel baat bij kunnen hebben de voorgestelde procedures te volgen, is het niet de bedoeling dat deze rigide gebruikt dienen te worden. Men werkt niet altijd lijnrecht vanuit probleem via onderzoek en theorie naar een interventieprogramma. De concrete stappen die steeds gegeven worden volgen de in het algemeen meest effectieve routebeschrijving voor het traject van probleem naar interventie. Het vasthouden aan de gegeven volgorde van de verschillende fases is echter geen absolute voorwaarde voor het succesvol oplossen van een

Het toepassen van theorieën

29

probleem. Vooral het traject van het opstellen van verklaringen en het empirisch onderbouwen ervan kan in verschillende volgorden worden doorlopen. Soms zal men eerst onderzoek opsporen, alvorens de probleemstelling uit te werken en verklarende modellen op te stellen. Soms zullen er theoretisch gefundeerde verklaringen opdoemen zonder dat er een heldere probleemstelling is. Het is zelfs niet ondenkbaar dat men onmiddellijk op interventies komt en probeert na te gaan of er een valide sociaal-psychologisch procesmodel is te formuleren dat aan een dergelijke interventie ten grondslag zou kunnen liggen. Wanneer men strak aan de procedures vasthoudt terwijl duidelijk is dat een andere aanpak een beter resultaat zal opleveren, zal men moeten bedenken dat het resultaat telt en dat de procedures slechts hulpmiddelen zijn die nooit een effectieve aanpak van het probleem in de weg mogen staan! Box l

Regels voor een attitudeveranderingsprogramma

(bron: O’Keefe, 1990) Bij attitudeverandering is er sprake van een bron die een overredende boodschap brengt aan een ontvanger. 1. Er zal meer attitudeverandering optreden in de gewenste richting naarmate de bron geloofwaardiger is. 2. Een bron is geloofwaardiger naarmate hij als (1) competenter en (2) betrouwbaarder wordt gezien. 3. Een bron wordt als competenter gezien en zal meer attitudeverandering teweegbrengen naarmate deze meer ervaring, opleiding en deskundigheid heeft op het betreffende terrein. 4. Een aanvankelijk minder deskundige bron wordt als competenter gezien en zal meer attitudeverandering teweegbrengen naarmate hij meer relevante wetenschappelijke bewijzen aanhaalt. 5. Een bron wordt als competenter gezien en zal meer attitudeverandering teweegbrengen naarmate de spraak vloeiender is en er minder sprake is van pauzes (‘eh, eh’), overbodige herhalingen en vergissingen. 6. Een bron wordt als betrouwbaarder gezien en zal meer attitudeverandering teweegbrengen naarmate hij meer een standpunt verkondigt dat tegen zijn belangen ingaat. 7. Een bron wordt als betrouwbaarder gezien en zal meer attitudeverandering teweegbrengen naarmate hij sympathieker en uiterlijk aantrekkelijker wordt gevonden, mits de ontvanger niet te sterk betrokken is bij het onderwerp en de geloofwaardigheid niet op andere wijze wordt ondermijnd. 8. Wanneer de ontvanger zelf heeft kunnen kiezen voor blootstelling aan de boodschap, zal een bron meer attitudeverandering teweegbrengen naarmate hij onsympathieker wordt gevonden. 9. Een hoge geloofwaardigheid (competentie en betrouwbaarheid) van de bron heeft meer effect op attitudeverandering naarmate de ontvanger minder betrokken is bij het onderwerp; bij een hoge betrokkenheid van de ontvanger doet geloofwaardigheid er minder toe. 10. Wanneer de identiteit van de bron pas vermeld wordt nadat de boodschap is gebracht, is het effect van geloofwaardigheid van de bron op attitudeverandering gering.

30

Hoofdstuk 1

11. Een geloofwaardige bron leidt alleen tot meer attitudeverandering dan een ongeloofwaardige bron wanneer het gaat om een boodschap die ingaat tegen de attitudes van de ontvanger. Wanneer het een boodschap betreft waar de ontvanger matig positief tegenover staat, heeft juist een ongeloofwaardige bron meer effect op attitudeverandering. 12. Er zal meer attitudeverandering optreden wanneer de conclusies van de boodschap expliciet worden genoemd dan wanneer ze impliciet worden gelaten. 13. Boodschappen waarin beide kanten van de zaak worden gepresenteerd, dus waarin ook bezwaren tegen de boodschap worden weerlegd, brengen meer en bestendiger attitudeverandering teweeg dan boodschappen waarin alleen argumenten ter ondersteuning van de boodschap worden gepresenteerd, vooral wanneer het gaat om onderwerpen waar de ontvanger vertrouwd mee is. Daarbij dient het wel te gaan om relevante bezwaren. 14. Naarmate de boodschap extremer is, zal er meer attitudeverandering optreden, tenzij de boodschap te extreem wordt. 15. Naarmate de bron ongeloofwaardiger is, dienen boodschappen minder extreem te zijn om atttideverandering teweeg te brengen. 16. Naarmate de ontvanger meer betrokken is bij het onderwerp, dienen boodschappen minder extreem te zijn om atttideverandering teweeg te brengen. 17. Naarmate de boodschap meer angst oproept, zal er meer attitudeverandering optreden. 18. Relevante voorbeelden en gevalsbeschrijvingen in de boodschap leiden tot meer attitudeverandering dan de presentatie van statistische informatie. 19. Wanneer men eerst een klein verzoek doet, is de ontvanger later meer bereid een groot verzoek in te willigen dan wanneer geen eerder verzoek is gedaan. 20. Wanneer men eerst een groot verzoek doet, is de ontvanger later meer bereid een klein verzoek in te willigen dan wanneer geen eerder verzoek is gedaan. Dit effect treedt echter alleen op wanneer het kleine verzoek direct volgt op het grote verzoek, en wanneer de boodschap een verzoek om medewerking aan goede doelen betreft. 21. Wanneer de ontvanger vooraf gewaarschuwd is dat de boodschap gericht zal zijn op attitudeverandering, zal er minder attitudeverandering optreden, vooral wanneer de ontvanger sterk betrokken is bij het onderwerp. 22. Het medium van de boodschap (videotape, audiotape, schriftelijk materiaal, spreker) doet er weinig toe. Wel hebben kenmerken van de bron meer invloed op attitudeverandering bij videotape dan bij audiotape. 23. Het effect van de boodschap op attitudeverandering is duurzamer naarmate er meer argumenten in de boodschap zijn gegeven. 24. Het effect van de boodschap op attitudeverandering is duurzamer naarmate de bron geloofwaardiger is. 25. Het effect van de boodschap op attitudeverandering is duurzamer naarmate de ontvanger meer betrokken is bij het onderwerp. 26. Het effect van de boodschap op attitudeverandering is duurzamer naarmate het gehoor actiever heeft geparticipeerd in de verwerking van de boodschap.

Het toepassen van theorieën

31

Opdracht 1 Doel Deze opdracht richt zich op het toepassen van inzichten gebaseerd op onderzoek en theorievorming in de sociale psychologie op een concreet probleem. Meer in het bijzonder beoogt deze opdracht de volgende vaardigheden te oefenen. 1 Het vormgeven van een op sociaal-psychologische kennis en theorievorming gebaseerd interventieprogramma. 2. Het toepassen van een aantal globale regels, gebaseerd op een grote hoeveelheid onderzoek en theorievorming, op een concreet probleem. 3. Het globaal verkennen van theoretische literatuur vanuit een concrete vraag. 4. Het vertalen van inzichten uit wetenschappelijk onderzoek in normaal taalgebruik. Opdracht 1a Nadere invulling aids-patiënten-campagne Vul de in het hoofdstuk beschreven campagne concreet in op basis van de besluiten genoemd op pagina 13 en 14. Dus: ontwikkel de gedeeltelijke tekst voor een folder die deel uitmaakt van de campagne. – Maak een concrete beschrijving van een of meer AIDS-slachtoffers zoals die in de folder gepresenteerd zouden moeten worden. – Beschrijf hoe gevraagd zou worden om een bijdrage. Niet: ‘het zou zo gevraagd moeten worden’, maar vraag het! Opdracht 1b Case: Anti-AIDS-voorlichting op school Stel u de volgende situatie voor. U bent gevraagd door het Maurits College, een scholengemeenschap voor MAVO, HAVO en VWO, een voorlichtingsprogramma op te zetten binnen de school gericht op AIDS-preventie. Het gaat daarbij speciaal om de jongeren in de hogere klassen (vanaf 15 jaar) die onveilig vrijen door geen condoom te gebruiken bij nieuwe seksuele contacten. Het is de bedoeling hen te motiveren hun gedrag te veranderen. Uit onderzoek is namelijk gebleken dat het door de school gebruikte lespakket ‘AIDS, het komt je niet aanwaaien’ van de NOT (Nederlandse Onderwijs Televisie) geen effect heeft op attitudes, persoonlijke effectiviteit en gedrag ten aanzien van condoomgebruik (zie De Wit, Kok, Timmermans & Wijnsma, 1990). Vaststaat dat de ernstige gevolgen van riskant seksueel gedrag zullen worden benadrukt en dat door middel van het vertonen van een korte film van een jongere met AIDS een zekere angst moet worden opgeroepen. De ouders en de leraren staan achter de actie. Let bij de beantwoording van de volgende vragen op het volgende. – Baseert u zich op de regels ten behoeve van een attitudeveranderingsprogramma gegeven in box 1. – Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling dat u de regels overschrijft. Het gaat erom dat u de verschillende uitspraken concretiseert. Dus geen antwoorden zoals: ‘Een bron wordt als betrouwbaarder gezien naarmate hij meer een standpunt verkondigt dat tegen zijn belangen ingaat.’ Geef in dit geval aan welk standpunt welke bron zou dienen te verkondigen. – Beargumenteer de verschillende voorstellen expliciet. Geef aan waarom u iets voorstelt, waarom dit een juiste invulling is van de regels en van de principes gevonden in andere literatuur. 1. Beschrijf op basis van tabel 2 uit De Wit, Kok, Timmermans en Wijnsma (1990) de houding van jongeren tegenover condoomgebruik en veilig vrijen in normaal,

32

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Hoofdstuk 1

zakelijk, niet-wetenschappelijk taalgebruik. Beschrijf hoe zij tegenover condoomgebruik bij een nieuwe partner staan. Geef op basis van tabel 1 en tabel 4 weer hoe ‘onveilige vrijers’ verschillen van jongeren die wel geneigd zijn condooms te gebruiken in nieuwe seksuele contacten en veilig te vrijen. Geef ook dit concreet weer. Dus niet bijvoorbeeld ‘Hij/zij heeft een significant hogere attitude dan degenen die wel een condoom willen gebruiken bij nieuwe contacten’. Hoe betrokken zal het publiek zijn bij het onderwerp? Wat voor implicaties heeft dat voor de veranderingsstrategie? Wat te doen wanneer het publiek varieert in mate van betrokkenheid? Zie de punten 7, 9, 16, 21, 25. Wat voor soort iemand kan het beste de voorlichting geven? Beargumenteer uw keuze op grond van de regels voor een attitudeveranderingsprogramma, in het bijzonder de punten 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11. Omschrijf de inhoud van de boodschap zo concreet mogelijk. Houd daarbij rekening met de punten 4, 6, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 23. Geef kort weer hoe de voorlichter zijn betoog begint en wat hij verder betoogt. Maak hierbij gebruik van de hiervoor samengevatte gegevens uit het artikel van De Wit e.a. (1990). Ontwikkel verdere ideeën over de inhoud van de voorlichting op basis van het artikel van Richard, Van der Pligt en De Vries (1993). Betrek verder hierbij de gegevens over opvattingen over condoomgebruik. Hoe kan de voorlichting van tevoren het beste worden geïntroduceerd bij de leerlingen en hoe kan de voorlichter de leerlingen betrekken bij het onderwerp? Zie regel 21 en 26. Betrek daarbij ook de cognitieve dissonantietheorie (zie hiervoor Meertens en Von Grumbkow, 1992, pp. 126-128). Lees hoofdstuk 6,7 en 8 uit Meertens en Von Grumbkow (1992) globaal door, met in uw achterhoofd het onderhavige probleem en ga na of u aan mogelijk relevante punten nog geen aandacht hebt besteed. Voeg deze nog aan uw advies toe. Of beargumenteer waarom dit niet leidt tot verandering van uw advies.

2 2.1

Van probleem naar probleemstelling

Probleem versus probleemstelling

Wie maar een beetje om zich heen kijkt en regelmatig een krant openslaat komt ontelbare problemen tegen waar de sociale psychologie iets over te zeggen heeft. Sociaal-psychologische factoren spelen inderdaad een rol bij de meest uiteenlopende problemen. Want in een samenleving waar mensen in hoge mate van elkaar afhankelijk zijn, komen steeds sociale processen naar voren als belangrijke aspecten van vrijwel elk sociaal of maatschappelijk probleem, of het nu gaat om conflicten in het voormalige Joegoslavië, het grote aantal echtscheidingen, de milieuvervuiling, de stijgende kosten van de gezondheidszorg, inflatie of economische recessies. Nu zijn dit niet allemaal uitsluitend of zelfs overwegend sociaalpsychologische problemen. Maar ook een lijstje van tien problemen waarbij sociaal-psychologische factoren een centrale rol spelen laat zich moeiteloos in vijf minuten opstellen. Een dergelijk lijstje ziet er bijvoorbeeld als volgt uit. 1. Verpleegkundigen raken vaak opgebrand. 2. Te weinig vrouwen in hogere functies. 3. Hoe kunnen mensen van hun verlegenheid afkomen? 4. Het werkoverleg functioneert niet; de meeste mensen doen hun mond niet open. 5. Er zijn zoveel oudere eenzamen in onze maatschappij. 6. Waarom verlopen vergaderingen vaak zo rommelig en ineffectief? 7. Hoe kunnen we mensen bewegen hun organen bij hun overlijden voor transplantatie ter beschikking te stellen? 8. Slachtoffers van misdrijven. 9. Waarom vrijen mensen onveilig? 10. Communicatieproblemen in de relatie tussen arts en patiënt. Deze opsomming laat niet alleen een inhoudelijke verscheidenheid van problemen zien, maar bevat ook formuleringen van heel verschillende orde. Sommige formuleringen duiden op niet veel meer dan een observatie, waarvan het niet al te duidelijk is wat precies het probleem is (communicatieproblemen arts – patiënt, het werkoverleg functioneert niet). Bij andere formuleringen wordt allereerst gevraagd naar de oorzaken of achtergronden (waarom vrijen mensen onveilig). Veelal speelt bij het stellen van dit soort vragen al de vraag mee wat er aan het probleem te doen is. Andere formuleringen gaan juist daarop in; deze hebben

34

Hoofdstuk 2

veel meer de vorm van hoe een probleem aan te pakken (hoe kunnen we mensen bewegen hun organen bij hun overlijden voor transplantatie ter beschikking te stellen?). Door een dergelijke formulering wordt het duidelijker wat het problematische is aan een probleem, ofwel welk probleem men wil aanpakken. Een probleem als ‘er zijn zoveel eenzamen in de maatschappij’ wordt pas tot een probleemstelling wanneer er specifiekere vragen worden gesteld, zoals ‘welke processen leiden tot vereenzaming onder ouderen?’, ‘hoe kan eenzaamheid bij ouderen voorkomen worden?’ of ‘hoe kunnen oudere eenzame mensen het beste opgevangen worden?’ Onder een probleemstelling verstaan we in dit boek een heldere omschrijving van wat precies het probleem is, met daaraan expliciet gekoppeld de vraag wat de achtergronden van het probleem zijn, en in het bijzonder de vraag hoe er iets aan het probleem gedaan kan worden. Het probleem dient geformuleerd te kunnen worden in termen van concrete gedragingen, houdingen of affectieve reacties. Tevens dient te worden aangegeven voor wie het probleem bestaat, waarom het een probleem is, dat het een sociaal-psychologisch probleem is en in hoeverre het probleem beïnvloedbaar lijkt. Wanneer we naar artikelen kijken waarin de sociale psychologie wordt toegepast op sociale problemen, wordt veelal de indruk gewekt dat het traject van probleem naar probleemstelling weinig moeilijkheden kent. Het lijkt vaak of men vrij moeiteloos en met grote vanzelfsprekendheid van een vaag geformuleerd probleem naar een specifieke probleemstelling is gekomen. Laten we twee voorbeelden geven die aansluiten bij het hiervoor genoemde lijstje van problemen. In een artikel van Groenestijn, Buunk en Schaufeli (1992) wordt het probleem dat verpleegkundigen vaak opgebrand (‘burn-out’) raken, zonder veel discussie uitgewerkt naar een toegespitste probleemstelling. Deze richt zich op de vraag in hoeverre burn-out wordt veroorzaakt door een sociaal vergelijkingsproces, waarbij verpleegkundigen, omdat ze zich onder stress vergelijken met collega’s die ‘burn-out’-symptomen vertonen, zelf dergelijke symptomen gaan overnemen. Bij dit voorbeeld is nog niet direct de vraag gesteld van een mogelijke interventie. Dat gebeurt wel in een artikel van Van den Boogaard en Wiegman (1990). Begonnen wordt met de constatering dat slachtoffers van misdrijven ernstige problemen met hun gezondheid kunnen krijgen, hetgeen wordt uitgewerkt in een probleemstelling hoe de politie door middel van voorlichting slachtoffers zo goed mogelijk kan ondersteunen bij het verwerken van die ervaring. Dit wordt nog nader toegespitst op de vraag wat de verschillen zijn tussen een beperkte informatieverstrekking en een meer uitgebreide informatieverstrekking (onder meer over de mogelijkheden hoe om te gaan met de praktische, materiële en psychosociale gevolgen van de inbraak). Het moge duidelijk zijn dat het allerminst vanzelfsprekend is dat de oorspronkelijke problemen (‘verpleegkundigen raken vaak opgebrand’ en ‘slachtoffers van misdrijven’) in alle gevallen zullen of moeten leiden tot de zojuist geschetste probleemstellingen. Ten eerste zijn veel problemen aanvankelijk zo breed en globaal geformuleerd dat nog nauwelijks duidelijk is wat er precies verklaard en veranderd dient te worden. Wat is precies het probleem bij slachtoffers van misdrijven? Welke misdrijven? Wil men dit voorkomen? Of de slachtoffers helpen? Wat verstaat men onder ‘opgebrand’? Hoeveel verpleegkundigen zijn er opgebrand? Waar uit zich dit in? In langdurig ziekteverzuim, verloop of spanningen op de afdeling? Kortom, globale problemen dienen nader te worden toegespitst. Ten

Van probleem naar probleemstelling

35

tweede kan in een concreet geval een probleem bij nadere analyse heel anders liggen dan het aanvankelijk lijkt. Misschien gaat het niet om opgebrand zijn, maar om een slechte leiderschapsstijl of conflicten met artsen waardoor verpleegkundigen op een bepaalde afdeling gedemotiveerd raken. Misschien gaat het niet om slachtoffers van misdrijven in het algemeen, maar alleen om een bepaalde groep slachtoffers van geweldsmisdrijven. En ten derde, zelfs wanneer men voldoende zicht heeft op wat het werkelijke probleem is, dan nog zijn er vaak vele theorieën en benaderingen in de sociale psychologie waarmee men het probleem te lijf kan gaan. Waarom neemt men de sociale vergelijkingstheorie als uitgangspunt voor een verklaring van burn-out? Waarom niet bijvoorbeeld de roltheorie, die de nadruk legt op rolbelasting en rolconflicten als oorzaken van werkstress? Waarom wordt gekozen voor een voorlichtingsstrategie door de politie en niet voor bijvoorbeeld zelfhulpgroepen? Uit het voorgaande wordt duidelijk dat het traject van probleem naar probleemstelling niet vanzelfsprekend is en dat er in het algemeen tal van keuzen gemaakt dienen te worden. Ook al lijken sommige keuzen min of meer onontkoombaar, het gaat er steeds om zich niet te snel vast te leggen en bewust en doordacht een aantal vragen af te lopen. Daarvoor zijn enkele redenen. Allereerst heeft elk mens, dus ook elke sociaal-psycholoog bepaalde blinde vlekken, waardoor hij niet altijd direct de kern van het probleem waarneemt. In de tweede plaats weet de opdrachtgever niet altijd waar het probleem ligt, zelfs niet als de cliënt ‘de probleemstelling’ kant en klaar lijkt aan te reiken. Voorts kan het zijn dat de opdrachtgever er belang bij heeft het op een bepaalde manier te definiëren. Dit is uiteraard het goed recht van degene die het probleem inbrengt, maar het betekent nog niet dat daardoor het probleem op de meest zinvolle wijze gesteld wordt. Sterker nog, juist als buitenstaander kan de sociaal-psycholoog door een zekere afstand vaak een andere kijk op het probleem werpen waardoor de feitelijke aard van het probleem en de gewenste interventies veel eerder inzichtelijk worden dan wanneer de formulering van de cliënt was aangehouden. Een voorbeeld kan dit verduidelijken. Een leraar van de muziekschool stelt het probleem aan de orde dat zijn leerlingen op de jaarlijkse uitvoering voor familie en bekenden door zenuwen veel slechter spelen dan ze eigenlijk kunnen. Hij vraagt zich af of er iets verzonnen kan worden om de kinderen minder zenuwachtig te maken. Een dergelijke probleemstelling legt het probleem in feite bij de kinderen, voor wie het wellicht helemaal geen probleem is of die mogelijk desgevraagd zouden zeggen dat hun leraar altijd zo zenuwachtig is voor de uitvoering en dat ze daar zelf ook zenuwachtig van worden. Een probleemstelling als ‘de muziekleraar is altijd zo zenuwachtig voor de jaarlijkse uitvoering van zijn leerlingen dat deze daardoor minder goed spelen; wat kan daaraan gedaan worden?’ zou in dit geval een meer vruchtbare probleemstelling kunnen zijn dan de aanvankelijke vraagstelling door de muziekleraar. Een goede probleemstelling is om verschillende redenen belangrijk. Een heldere probleemstelling maakt duidelijk wat men precies moet verklaren, biedt invalshoeken voor het vinden van relevante literatuur en is daarmee de basis voor een goed procesmodel. Maar vooral het uitwerken en vormgeven van interventies is bijna onmogelijk zonder dat men grondig in kaart heeft gebracht wat precies het probleem is. Bij een probleemstelling die voorbijschiet aan de kern van het probleem, loopt men een grote kans interventies te ontwikkelen die op geen enkele wijze bijdragen aan een oplossing van het probleem waar de opdrachtgever mee

36

Hoofdstuk 2

zit. Hieronder zullen we aan de hand van een reeks voorbeelden aangeven aan welke eisen een kwalitatief goede probleemstelling dient te voldoen. 2.2

Criteria voor een goede probleemstelling

2.2.1 Twee dialogen Dialoog 1 Arts : Ik heb problemen met sommigen van mijn patiënten en ik hoor van collega’s ook vaak dat ze dezelfde problemen hebben. Sociaal-psycholoog (SP) : Oh? Hoe bedoel je? Arts : Nou, op een of andere manier gaat het vaak fout. Sommige patiënten leuteren je de oren van het hoofd en dan weet je nog niet wat je moet weten. Andere patiënten zeggen geen woord, wat voor vragen je ze ook stelt en dan weet je dus ook niets. Bij gebrek aan beter laat je dan maar weer eens het bloed onderzoeken. SP : Als ik het goed begrijp, is je probleem dat je minder bloedonderzoek wil doen. Arts : Niet helemaal, het gaat me er ook om hoe ik beter met de patiënt kan praten, zodat het me minder tijd kost. SP : We kunnen het probleem dus als volgt stellen: hoe kan ik door een betere gesprekstechniek meer te weten komen van de patiënt, zodat ik minder tijd kwijt ben en minder lichamelijk onderzoek hoef te laten verrichten. Arts : Precies, dat bedoel ik. SP : Goed, ik zal er eens induiken voor je. Het is niet ondenkbaar dat de arts en sociaal-psycholoog vervolgens zeer tevreden uit elkaar gaan. Dit kan niet zijn omdat ze een goede probleemstelling ontwikkeld hebben. Integendeel, het is een niet al te beste, slecht uitgewerkte probleemstelling, die later voor veel moeilijkheden kan zorgen. Waarom is deze probleemstelling niet adequaat? Omdat een groot aantal vragen niet is beantwoord en het probleem onvoldoende is toegespitst. Welke problemen heeft de arts nu precies met zijn patiënten? Ligt het probleem echt aan de klagende patiënten of misschien ook bij de arts? Doet het probleem zich misschien bij een speciaal soort patiënten voor? Gaat het echt om verlies van tijd? En hoe weet men nu al dat een betere gesprekstechniek ertoe zal leiden dat men minder tijd kwijt is aan patiënten? Hoe een goede probleemstelling eruit zou moeten zien verduidelijken we aan de hand van de volgende dialoog. Dialoog 2 Arts : Ik heb problemen met sommige van mijn patiënten en ik hoor van mijn collega’s dat ze vaak dezelfde problemen hebben. SP : Met wat voor soort patiënten heb je die problemen? Arts : Het gaat vooral om patiënten met vage klachten als hoofdpijn, rugpijn of nog erger ‘ik voel me de laatste tijd niet zo goed, dokter’. Kortom, de zogenaamde psychosomatische klachten. SP : En wat voor soort problemen heb je daarmee? Arts : Het kost je veel tijd of omdat ze je de oren van het hoofd praten of omdat

Van probleem naar probleemstelling

37

ze helemaal niets zeggen, wat je ze ook vraagt. Maar je komt niet goed achter de oorzaken van de vage klachten, zodat je uit arremoede maar weer eens wat bloedonderzoek laat doen. SP : Wat is je probleem, dat het je zoveel tijd kost, of dat je onnodig onderzoek laat doen of dat je niet achter de psychische oorzaken kan komen? Arts : Alle drie, maar vooral dat je geen aangrijpingspunt kan vinden. De tijd is niet zo erg, als het maar helpt. SP : Het probleem is dus vooral dat je bij patiënten met vage klachten niet achter psychische oorzaken van de psychosomatische klachten komt, ondanks de tijd die je erin stopt. En je zou graag willen weten hoe je daar verbetering in aan kan brengen. Arts : Ja, inderdaad. Zo erg is het trouwens nou ook weer niet. Er zijn ook gevallen waar het wel lukt. Dit is al een betere probleemstelling dan het resultaat in dialoog 1, omdat ten minste een aantal mogelijke vragen is beantwoord en op basis daarvan een eerste scheiding in hoofd- en bijzaken is aangebracht. Het kan echter nog beter. Dialoog 2 (vervolg) SP : Kun je aangeven bij welk soort patiënten het wel lukt? Arts : Het is gek, maar ik heb het idee dat het me het best lukt bij mannen die graag aan sport doen; en bij, je durft het nauwelijks te zeggen, jonge aantrekkelijke vrouwelijke patiënten, hoewel die dat soort klachten niet zo vaak hebben. Trouwens, de mannen die aan sport doen ook niet. Het zijn vooral die tobbende vrouwen van middelbare leeftijd en sukkelachtige mannen waar ik niet goed tegen kan. SP : Denk je dat het voor hun ook een probleem is dat ze jou niet duidelijk kunnen maken wat hun problemen zijn. Zeggen ze wel eens: ‘dokter u begrijpt me niet’ of nog erger ’u wilt me niet begrijpen’? Arts : Zo heb ik er nooit naar gekeken en ze durven het zeker niet te zeggen, ook omdat ik natuurlijk niet overdreven vriendelijk tegen ze ben. SP : Komt het bij jou meer voor dan bij collega’s, heb je daar een idee over? Arts : Het komt bij iedereen vrij veel voor en iedereen geeft er verschillende oorzaken en redenen voor. Zo is een collega er vast van overtuigd dat het in de persoonlijkheid van de patiënt zit of hij er al of niet wat uitkrijgt. Hij zou bijvoorbeeld graag een soort korte test willen hebben, zodat hij van tevoren kan vaststellen of het loont om tijd in de patiënt te steken. Zelf geloof ik daar niet zo in. SP : Het kan uiteraard zijn dat persoonlijkheidsfactoren bij patiënten een rol spelen, maar als sociaal-psycholoog richt ik me primair op de interactie tussen arts en patiënt. Maar begrijp ik dat je het vooral over jouw specifieke problemen wilt hebben? Arts : Ja, dat lijkt me beter. SP : Heb je al eens geprobeerd er wat aan te doen; door je bijvoorbeeld anders op te stellen tegenover die zogenaamde sukkels? Arts : Nu eh, niet erg. Ik heb er geen tijd voor en ik weet ook niet goed wat ik nog meer moet doen dan ik al doe. SP : Zou je willen beschikken over bepaalde gesprekstechnieken die je helpen achter de oorzaken van de psychosomatische klachten te komen?

38

Hoofdstuk 2

Arts : Als dat zou kunnen, daar zou ik er erg mee gebaat zijn! Maar ik zou dan ook iets aan die oorzaken willen kunnen doen! Anders schiet ik er nog niets mee op. SP : Maar wil je er ook tijd voor maken, heb je er wat voor over in termen van tijd en geld? Arts : Geld, hoezo? SP : Nou stel dat je mij echt wil inschakelen door eens een aantal spreekuren bij te wonen en daarna misschien voor een training, dan gaat dat wel wat kosten. Het zijn natuurlijk bedrijfskosten, maar toch. Arts : Tja, het is moeilijk daar een exact antwoord op te geven. Wat kost je per uur en hoeveel uur zou je nodig hebben? SP : Ga je eigen uurtarief maar na. Het is iets soortgelijks. Over het aantal uren is niet veel te zeggen als ik je niet eens in actie gezien heb. Laat ik eens een spreekuur bijwonen. Dan praten we daarna verder. Dat kost je dan ƒ 250,–. Arts : Ja, ik ben er natuurlijk niet voor verzekerd, maar goed, als ik het echt serieus neem, moest ik het toch maar eens doen, niet? SP : Zeker. Laat ik het probleem nog eens samenvatten. Je wilt weten wat je belemmert om achter de oorzaken van psychosomatische klachten bij patiënten te komen en je wilt leren hoe je dat effectiever kunt doen. Als je daartoe beter in staat bent, zou je wellicht minder tijd verliezen, je tevredener voelen en misschien minder lichamelijk onderzoek hoeven laten doen. Je denkt dat je het probleem vooral hebt met betrekking tot een bepaalde categorie patiënten, tegen wie je ook niet zo vriendelijk bent. Het kan dus ook een probleem voor hen zijn. We stellen vast dat je tot nu toe geen kans hebt gezien er zelf veel aan te doen, maar je hebt er wel wat voor over om het probleem effectiever tegemoet te kunnen treden. Hoewel deze probleemstelling nog veel nadere uitwerking behoeft, is dit een goede aanzet tot een voorlopige sociaal-psychologische probleemstelling. Waarom? Omdat deze voldoende is geconcretiseerd en er verscheidene vragen voorlopig beantwoord zijn die bij iedere probleemstelling aan de orde dienen te komen. De mate waarin deze vragen gesteld zijn en in eerste aanleg beantwoord zijn, bepaalt de kwaliteit van de probleemstelling. Meer concreet gaat het om de volgende vragen. – In de samenvatting door de sociaal-psycholoog zien we dat een aanzet gegeven wordt tot een heldere formulering van wat het probleem is, namelijk dat de arts niet effectief achter de oorzaken van psychosomatische ziekten van sommige van zijn patiënten komt. – Het gaat om een toegepast probleem waarvoor niet alleen oorzaken moeten worden gezocht, maar vooral interventies moeten worden gevonden. – Het probleem is concreet. Er kan waarschijnlijk bij een nadere verkenning een redelijk duidelijk te omschrijven gedrag of attitude worden aangegeven die veranderd dient te worden, bijvoorbeeld de manier waarop de arts zijn patiënten vragen stelt, of de houding tegenover bepaalde patiënten. – Tevens worden verschillende redenen gegeven waarom het een probleem is, zoals het feit dat de patiënt niet goed geholpen wordt en de arts zijn tijd zit te verdoen en gefrustreerd raakt. Met andere woorden: het is duidelijk waarin het probleem zich manifesteert.

Van probleem naar probleemstelling

39

–

Ook wordt duidelijk voor wie het een probleem is. Het is een probleem voor de arts en in mindere mate voor de patiënt, althans gezien door de ogen van de arts. – Daarnaast worden enkele mogelijke oorzaken en achtergronden genoemd, bijvoorbeeld de houding van de arts en het soort patiënt. – Het is vooral een sociaal-psychologisch probleem. Duidelijk is dat er aan het probleem (namelijk hetgeen veranderd moet worden, de mogelijke oorzaken en de mogelijke interventies) belangrijke sociaal-psychologische factoren te onderscheiden zijn, in dit geval de houding van de arts tegenover de patiënten en zijn communicatieve gedrag. – Impliciet wordt antwoord gegeven op de vragen of het probleem beïnvloedbaar is. Een indicatie hiervoor is dat de arts zich bewust is van het probleem en er iets voor over heeft om het aan te pakken. De aan de orde gestelde vragen zijn geenszins de enige vragen die gesteld kunnen worden en naar aanleiding van iedere vraag kunnen verschillende deelvragen en vervolgvragen gesteld worden. Ook zijn alle vragen lang niet uitputtend behandeld. Dit is op zichzelf niet erg en in feite onvermijdelijk. Het criterium voor een goede probleemstelling is niet zozeer dat alle vragen tot in detail behandeld zijn, als wel dat een aantal relevante vragen langsgelopen is en, voor zover mogelijk bij een beperkte tijdsinvestering, in eerste aanzet beantwoord is. Op de meest relevante vragen wordt in het navolgende verder ingegaan. De antwoorden op de vragen kunnen overlappen. Sommige antwoorden die bij een bepaalde vraag naar voren komen zullen tevens als antwoord op andere vragen dienen. Voorts dient ervoor gewaakt te worden dat men de probleemstellingen te veel inperkt en zich al vastlegt op bepaalde verklaringen. Men moet de mogelijkheid openhouden dat de probleemstelling vanuit de fase van het genereren van verklaringen en de fase van het opstellen van een verklarend procesmodel, nog bijgesteld kan worden. 2.3

Kernvragen om van probleem tot probleemstelling te komen

2.3.1 Wat is het probleem? Bij de vraag wat het probleem is, komt vooral aan de orde wat men precies moet verklaren en veranderen. Het verdient aanbeveling dat het probleem gesteld wordt in de vorm van heldere vragen waarop antwoorden moeten komen in de vorm van oorzaken, achtergronden of interventies. Niet alleen is bij veel probleemstellingen onvoldoende duidelijk wat nu precies het probleem is, ook schieten probleemstellingen regelmatig langs de kern van het probleem heen. Daarvoor zijn verschillende redenen. Ten eerste leidt een gesprek met de cliënt of opdrachtgever, zoals in het voorbeeld van de arts met de sociaal-psycholoog, vaak tot een gekleurde versie van het probleem en van de mogelijke oorzaken. Men dient dan ook kritisch te staan tegenover hetgeen de opdrachtgever aanreikt en er bij voorbaat van uit te gaan dat het probleem heel anders kan liggen dan op het eerste gezicht lijkt. De sociaal-psycholoog, die vanuit zijn rol met een zeker wantrouwen en scepticisme gewapend is, kan door kritisch doorvragen vaak wel door gekleurde versies heenprikken. Dit zal echter zeker niet altijd lukken en het is daarom in veel gevallen wenselijk om de visie van diverse partijen op het probleem te leren kennen. Een tweede reden waarom probleemstellingen niet de

40

Hoofdstuk 2

kern van het probleem raken is dat mensen vaak de neiging hebben het probleem algemeen te formuleren. Een ambtenaar bij een gemeente signaleert bijvoorbeeld dat mensen veel rotzooi op straat achterlaten. Verder valt hem op dat nog steeds veel mensen zich met de auto door de nauwe straatjes in het centrum wringen. De ambtenaar concludeert dat de mensen in zijn gemeente niet milieubewust genoeg zijn en besluit de hulp van een sociaal-psycholoog in te roepen, met de vraag ‘waarom zijn mensen niet milieubewuster?’ Het moge duidelijk zijn dat achter deze algemene vraag in feite enkele, zij het zeer verschillende, problemen liggen en dat een nadere toespitsing van hetgeen precies verklaard dient te worden, dringend gewenst is. 2.3.2 Is er sprake van een toegepast probleem waarvoor een interventie gevonden moet worden? Probleemstellingen die in een beleidscontext worden gesteld hebben soms alleen betrekking op het achterhalen van oorzaken en kunnen gaan over de achtergronden van bijvoorbeeld vandalisme, ziekteverzuim, echtscheidingen, conflicten binnen een organisatie of discriminatie. Hoewel dit soort vragen vaak deel uitmaakt van probleemstellingen waar we het hier over hebben, richten we ons in dit boek alleen op toegepaste problemen waarbij het uiteindelijk óók gaat om het ontwikkelen van interventies. Dit betekent in het algemeen dat in de probleemstelling naast de vraag naar het waarom, ook de vraag voorkomt naar het hoe, dus gevraagd wordt naar de wijze waarop het probleem aangepakt kan of moet worden. Omdat de vraag naar interventies in de praktijk niet altijd duidelijk wordt gesteld, is het van belang er expliciet op te letten dat een probleemstelling niet alleen gericht is op het achterhalen van oorzaken maar ook op het ontwikkelen en vormgeven van interventies. Met andere woorden: gaat het erom iets aan het probleem te doen? Is er uiteindelijk een resultaat dat men wil zien? Een voorbeeld van een toegepaste vraagstelling is: ‘welke factoren bevorderen het ontstaan van conflicten binnen deze organisatie tussen afdeling X en afdeling Y en hoe kunnen dergelijke conflicten worden voorkomen?’ Het feit dat het gaat om een toegepaste vraagstelling betekent uiteraard niet dat men deze alleen met het gezond verstand te lijf kan of moet gaan. Integendeel, het is juist de bedoeling om met behulp van sociaal-psychologische kennis een aantal wetenschappelijk gefundeerde antwoorden op de probleemstelling te formuleren die dienen als basis voor een interventie. Het toegepaste probleem ‘hoe zet ik een inzamelingsactie voor een goed doel op?’ kan slechts met behulp van de wetenschap vormgegeven worden als een aantal wetenschappelijke vragen beantwoord is over factoren die het hulpverlenen aan slachtoffers bevorderen of verhinderen. 2.3.3 Is er sprake van een concreet probleem? Het is belangrijk dat het probleem concreet is. Het gaat ons hier niet om abstracte wetenschappelijke vragen, maar om problemen waarbij concrete gedragingen, attitudes of affectieve reacties te noemen zijn bij een aanwijsbare groep mensen. Een veel te algemene vraagstelling zou zijn: ‘hoe kunnen artsen en patiënten elkaar beter leren te begrijpen.’Maar de vraagstelling ‘wat maakt het moeilijk om de oorzaken van psychologische klachten op te sporen en hoe kan arts X dit effectiever doen?’ is een concrete probleemstelling. Wel kan deze probleemstelling

Van probleem naar probleemstelling

41

nog verder worden toegespitst op wat precies wordt verstaan onder psychosomatische klachten en onder het gedrag van de arts, bijvoorbeeld: ‘wat dient arts X voor vragen te stellen om de oorzaken te achterhalen van klachten waarbij evident geen fysieke oorzaak aanwezig is?’ Om tot een hanteerbare probleemstelling te komen, zal uiteindelijk altijd een observeerbaar gedrag of een concreet vast te stellen attitude of affectieve reactie moeten worden gespecificeerd en zal moeten worden aangegeven om welke groep of groepen het gaat. Een voorbeeld is dat een RIAGG komt met de vraag ‘hoe eenzaamheid onder ouderen kan worden verminderd’. Wie worden er onder ouderen verstaan? Om welke ouderen gaat het? Alleenstaanden? In alle wijken of vooral in een bepaalde wijk? Zijn er concrete gedragingen waarin de eenzaamheid zich uit, zoals zichzelf slecht verzorgen? Gaat het wel om eenzaamheid of kan men zich beter richten op problematische gedragingen die daaruit voort lijken te vloeien? Of is niet het gedrag van de ouderen zelf het probleem, maar het gedrag van de omgeving? Welk gedrag dan? Of gaat het meer om attitudes in de omgeving? Wiens attitude dan precies? Door dergelijke vragen te stellen, kan men vaak de probleemstelling snel aanscherpen. Doet men dit niet, dan loopt men het risico met een te abstract geformuleerd probleem te blijven zitten. Overigens zal men in het begin het probleem nog niet altijd direct kunnen specificeren, maar wel is van belang dat men kan aangeven of concrete gedragingen, attitudes of affectieve reacties zijn op te sporen. Een manier om de probleemstelling uit te werken is door zich even als onderzoeker op te stellen. Stel u voor dat u op dit moment en vervolgens na de interventie van de sociaal-psycholoog, een vragenlijst zou afnemen bij de hiervoor genoemde arts en zijn gedrag zou observeren. U zou daarmee willen nagaan in hoeverre het probleem inderdaad is opgelost. Hoe zouden dan uw vragenlijst en observatieschema eruitzien? Welke variabelen zou u willen meten waarvan u vindt en verwacht dat daarin verandering zou moeten komen? U komt dan voor de vragenlijst bijvoorbeeld uit bij het gevoel in staat te zijn om in gesprekken met patiënten achter de oorzaken van psychosomatische problemen te komen (dat toegenomen zou moeten zijn). Of voor het observatieschema op een ontwijkende houding tegenover ‘klagende’ patiënten (die verminderd zou moeten zijn). Dat zijn concrete variabelen, waarvan men zich kan voorstellen dat die door een interventie kunnen veranderen. Het gaat er dan om die ook in de probleemstelling te noemen. Benadrukt dient te worden dat men vaak nog niet zeker kan weten of het bij het verklarend model uiteindelijk om deze variabelen zal gaan. Een indruk daarvan dient men bij het opstellen van de probleemstelling echter wel te hebben. In het onderhavige geval lijkt het redelijk evident dat er uit de nadere analyse iets over het gedrag en de attitude van de arts tegenover zijn patiënten naar voren zou komen waarvoor men een denkbeeldige vragenlijst zou kunnen ontwerpen. 2.3.4 Waarom is het een probleem? Het is van belang na te gaan waarom iets eigenlijk een probleem is. Waarin uit zich het probleem? Welke gevolgen heeft het probleem? Waardoor wordt het probleem een probleem? In de formulering van het probleem wordt vaak niet duidelijk wat het probleem nu eigenlijk problematisch maakt. Zo klaagde de leiding van een jongerencentrum over een lage motivatie onder vrijwilligers. Een

42

Hoofdstuk 2

geraadpleegd sociaal-psycholoog merkte op dat ‘motivatie’ een nogal abstract begrip is en stelde de vraag wat voor negatieve gevolgen het probleem had waaruit dit gebrek aan motivatie bleek. De beroepskrachten kwamen vervolgens met tal van voorbeelden over te laat komen, het niet nakomen van afspraken en het slecht of niet doen van allerlei klusjes. In dialoog 2 zagen we dat het vaak enig trekken kost voordat aan de oppervlakte komt wat de negatieve gevolgen zijn die het probleem tot een probleem maken. De reden hiervoor is dat degene die het probleem ervaart, vaak slechts een vaag gevoel van onbehagen ondervindt, zonder dat hij precies de vinger kan leggen op datgene wat hem dwarszit. Het eerste het beste argument wordt dan vaak naar voren gebracht, in het geval van de arts ‘ik zit mijn tijd te verdoen’. Pas bij doorvragen blijkt dat de arts zwaarder tilt aan het feit dat hij niet verder komt met de patiënt ondanks het feit dat hij er veel tijd in stopt. Het blootleggen van de redenen waarom iets een probleem is, helpt niet alleen om de probleemstelling scherper te krijgen, maar helpt tevens aan te geven wat er ten gevolge van het interventieprogramma dient te zijn veranderd. Bij het zojuist genoemde jongerencentrum zou het probleem waarschijnlijk al een heel eind zijn opgelost wanneer vrijwilligers niet te laat meer kwamen en zich hielden aan afspraken. Wanneer de probleemstelling in het geval van de arts wordt geformuleerd vanuit het negatieve gevolg van verdane tijd voor de arts, zal men de adequaatheid van eventuele interventies toetsen aan de mate van tijdwinst die geboekt wordt. Dit laatste voorbeeld illustreert tevens hoe belangrijk het kan zijn goed door te vragen naar het eigenlijke waarom van het probleem. Zo zou bij nadere discussie kunnen blijken dat de arts eigenlijk een ‘verkeerd’ gevolg van het probleem bij de kop had en dat er met name sprake is van een probleem omdat de patiënt niet erg geholpen wordt. Dit probleem zou bij terugdringen van de bestede tijd vermoedelijk alleen maar erger worden. Een probleemstelling uitsluitend geformuleerd vanuit het belang van de patiënt kan tot het omgekeerde leiden, namelijk dat de arts bij het toepassen van een interventie tot de conclusie komt dat de patiënt nu weliswaar beter geholpen wordt, maar dat hijzelf drie keer zoveel tijd kwijt is, hetgeen ook de bedoeling niet was. Om dit soort moeilijkheden te voorkomen is een verkenning naar het waarom aan te bevelen, ook omdat het waarom van een probleem mede bepaalt welke partijen ermee te maken hebben. 2.3.5 Voor wie is het een probleem? Men dient in het algemeen na te gaan of het probleem zich alleen voordoet bij degene die om advies vraagt of dat ook andere betrokkenen problemen ervaren. Bij het arts-patiëntprobleem werd onder ogen gezien dat ook de patiënten problemen met de opstelling van de arts zouden kunnen hebben. Dit werd nog vanuit het perspectief van de arts geformuleerd. Nog een stap verder is het om de vraag te stellen of de patiënten er inderdaad een probleem mee hebben en of dat hetzelfde soort probleem is dat de arts ermee heeft. Dit hoeft in het geheel niet het geval te zijn. Vaak wordt het probleem door verschillende partijen op verschillende wijze gedefinieerd. Ook tussen verschillende categorieën mensen binnen een partij kunnen verschillen optreden. Zo zou het probleem van de zwijgzame patiënt kunnen zijn: ‘ik durf niet tegen de dokter te praten over dingen die me dwarszitten, omdat ik denk dat hij dat belachelijk vindt.’ Het probleem van de

Van probleem naar probleemstelling

43

spraakzame patiënt zou kunnen luiden: ‘wat ik ook doe, wat ik ook vertel, het lijkt wel of de dokter nooit naar me luistert.’ Het is echter ook heel goed mogelijk dat de spraakzame patiënten stomverbaasd zouden reageren op de vraag of ze een probleem hebben om hun klachten aan hun dokter duidelijk te maken en nog verbaasder zouden staan bij de mededeling dat de arts het idee heeft dat hij de patiënt onvoldoende begrijpt. Door het geduldig luisteren van de arts hadden ze juist het idee gekregen dat deze hen prima begreep. Op soortgelijke wijze kunnen bij het eerder genoemde jongerencentrum de vrijwilligers een heel ander perspectief hebben op het probleem dan de beroepskrachten. De vrijwilligers kunnen het gevoel hebben dat het de beroepskrachten weinig interesseert wat zij doen en kunnen een gebrek aan belangstelling en waardering ervaren. Het is echter ook mogelijk dat de meeste vrijwilligers het gevoel hebben dat ze gemotiveerd en betrokken zijn en menen dat de beroepskrachten te veel waarde hechten aan enkele incidenten die voor rekening komen van een kleine groep. Welke ook de visie van de vrijwilligers is, men zal hier bij het formuleren van de probleemstelling rekening mee moeten houden. Aangezien men bij de aanpak van een probleem vaak met meerdere partijen te maken heeft, is het van essentieel belang om vast te stellen of de partijen het probleem op dezelfde of op verschillende wijze zien. Als een probleem verschillend gezien wordt, kan dit een probleem op zichzelf vormen. Soms zal de sociaal-psycholoog in zo’n geval samen met de opdrachtgever moeten werken aan een probleemstelling waar alle betrokkenen zich in herkennen. Maar in ieder geval kan de visie van een andere partij dan degene die om advies vroeg, leiden tot een aangescherpte en meer adequate probleemstelling, vooral omdat men meer leert over de oorzaken en achtergronden van het probleem. 2.3.6 Wat zijn de mogelijke oorzaken en achtergronden van het probleem? De bedoeling van de vraag naar mogelijke oorzaken en achtergronden bij de opstelling van de probleemstelling is om een voorlopig idee te krijgen van een aantal processen dat bij het probleem een rol speelt en na te gaan of er een voor de hand liggende sociaal-psychologische verklaringsgrond is voor het probleem die potentieel vruchtbaar is bij het ontwikkelen van een interventieprogramma. Hoewel het er bij de formulering van de probleemstelling nog niet om gaat de definitieve en meest belangrijke factoren op te sporen, is het wel van belang zich een eerste indruk te vormen van de mogelijke sociaal-psychologische processen die aan het probleem ten grondslag liggen. Een manier om voorlopige eenvoudige verklaringen op te stellen voor een probleem is de dubbele vraag te stellen: ‘waardoor wordt het probleem veroorzaakt?’ en ‘via welk proces brengen deze oorzaken het probleem tot stand?’ Voor de dokter en de patiënt met psychosomatische klachten betekent dit dat, nadat als oorzaak onvoldoende sympathie en een te koude afwijzende houding ten opzichte van de patiënt is geconstateerd, vervolgens de vraag gesteld wordt hoe dit leidt tot onbevredigende diagnosen. Het antwoord zou bestaan uit de beschrijving van een serie gebeurtenissen in de vorm van een proces. Bijvoorbeeld: een koude, onsympathieke houding leidt tot onzekerheid bij de patiënt, waardoor deze zijn communicaties niet weet te doseren en of te veel of te weinig zegt; de koele reactie van de arts hierop ziende, vraagt de patiënt zich vervolgens af of hij wel het goede zegt waardoor hij of nog meer gaat zeggen of helemaal dichtklapt.

44

Hoofdstuk 2

Een dergelijke korte analyse leidt tot allerlei deelprobleemstellingen in de vorm van een vraag naar de relatie tussen twee variabelen: leidt een onsympathieke, koele houding van de arts vooral tot onzekerheid bij patiënten die toch al weinig zelfvertrouwen hebben, of worden juist mensen die gewend zijn aardig bejegend te worden hierdoor onzeker? Doordat dergelijke vragen in procestermen gesteld zijn waarbij de ene gebeurtenis op de andere volgt, liggen hier reeds veel aanwijzingen voor het procesmodel en voor mogelijke interventies. Niettemin zal in deze fase nog niet altijd duidelijk kunnen zijn welke factoren meer en minder belangrijk zijn en welke onderlinge relaties er tussen de factoren bestaan. Dat is ook niet noodzakelijk. De uiteindelijke onderlinge relaties tussen de verschillende factoren en processen worden pas aan de hand van theorieën en onderzoek opgesteld. Maar wel kunnen de in deze fase gegenereerde oorzaken een rol spelen bij de keuze van theorieën en bij het opstellen van een verklarend procesmodel. 2.3.7 Is het een sociaal-psychologisch probleem? De vraag of er sprake is van een sociaal-psychologisch probleem zal vaak bij de voorgaande vragen al ten dele beantwoord zijn. Het gaat hierbij in het bijzonder om twee vragen. Allereerst dient men zich af te vragen: ‘zijn er andere dan sociaal-psychologische oorzaken en zijn deze wellicht belangrijker dan de sociaalpsychologische factoren?’ Wanneer bijvoorbeeld een hoge werkloosheid in een bepaalde gemeente vooral lijkt voort te vloeien uit structurele, economische factoren, heeft het niet veel zin zich daar als sociaal-psycholoog mee bezig te houden. Een aardige anekdote vermelden Kok, Lenderink, Meertens en Schaalma (1994) in dit verband. De eerste auteur was omstreeks 1980 betrokken bij een onderzoek naar verkeersongevallen in Roden. De aanleiding tot dit onderzoek was het feit dat er in Roden meer verkeersongevallen plaatsvonden dan in vergelijkbare gemeenten. De bedoeling was op basis van het onderzoek een voorlichtingscampagne op te zetten, uitgaande van sociaal-psychologische attitudemodellen. Het project verliep voorspoedig tot halverwege het project een van de politiefunctionarissen de terloopse mededeling deed dat inmiddels gebleken was dat de meeste ongelukken plaatsvonden bij de uitrit van de parkeerplaats van een supermarkt. Bij deze uitrit bleek de verkeerssituatie door een hoge begroeiing onoverzichtelijk. Op dat moment werd, aldus de auteurs, pijnlijk duidelijk dat de mogelijke bijdrage van de sociale psychologie het zou moeten afleggen tegen een eenvoudige ingreep als het snoeien van een paar struiken. Een tweede vraag die men zich dient te stellen is: ‘wat kan ik vanuit mijn vakgebied bijdragen aan het probleem en laat het probleem zich wel formuleren in termen van mijn vakgebied of ligt het in hoofdzaak op een ander terrein?’ Voor de sociaal-psycholoog zijn de belangrijkste grensgebieden de persoonlijkheidspsychologie en de sociologie. Problemen die individueel psychologisch of sociologisch zijn, lenen zich niet goed voor een benadering vanuit een sociaal-psychologisch perspectief. Het is voor de sociaal-psycholoog dan ook zaak om probleemstellingen in sociaal-psychologische termen te formuleren en te leren onderkennen welk soort vraagstellingen zich beter leent voor benaderingen vanuit een ander vakgebied. Het voorgaande kan verduidelijkt worden aan de hand van de observatie dat het aantal psychosomatische klachten waarmee de huisarts te maken krijgt in een be-

Van probleem naar probleemstelling

45

paalde wijk nogal hoog lijkt te zijn. Een individueel psychologische benadering van dit probleem zou tot de volgende vraagstelling kunnen leiden: ‘is er een bepaald type persoonlijkheid te onderkennen dat gevoeliger is voor psychosomatische aandoeningen en wat kan daaraan gedaan worden?’ Het idee achter een dergelijke probleemstelling zou kunnen zijn dat men het type persoon dat vatbaar is voor psychosomatische aandoeningen, kan identificeren en zo goed mogelijk vrijwaren voor situaties die dergelijke aandoeningen in de hand werken. Een sociologische vraagstelling zou kunnen luiden: ‘komen psychosomatische aandoeningen meer voor in bepaalde sociaal-economische klassen of in bepaalde leeftijdsen beroepsgroepen, wat zijn de maatschappelijke oorzaken daarvoor en kan er iets aan gedaan worden?’ De achtergrond van deze vraagstelling zou een vermoeden kunnen zijn dat bepaalde vormen van maatschappelijk bepaalde machteloosheid of een hoog tempo van maatschappelijke veranderingen tot meer psychosomatische aandoeningen leiden. Beide voorgaande probleemstellingen zijn voor de sociaal-psycholoog niet goed hanteerbaar vanuit zijn vak dat zich bezighoudt met het sociale gedrag van mensen – zoals agressie, altruïsme en communicatie –, en met de invloed van sociale factoren op gedrag, houdingen en gevoelens (zie Buunk & Meertens, 1992; Veen & Wilke, 1984). ‘Sociaal’ wordt daarbij opgevat als ‘andere mensen’ die op verschillende manieren onze gedragingen, attitudes en gevoelens kleuren en beïnvloeden, hetzij direct – bijvoorbeeld omdat wij hun gedrag op een bepaalde wijze interpreteren, op hen reageren en ons door hen laten beïnvloeden – hetzij indirect – bijvoorbeeld omdat wij, ook al zijn we alleen, aan hen denken en ons gedrag en emotionele reacties door hen laten bepalen. Voor zover de persoonlijkheid ook sociaal gevormd is (onder meer in het gezin) en de maatschappelijke krachtenvelden door mensen vormgegeven worden, zou men nog kunnen betogen dat individueel psychologische en sociologische probleemstellingen ook sociaal-psychologisch van aard zijn. Daarmee rekt men de definitie van de sociale psychologie echter te ver op en gaat men verder dan wat in handboeken en tijdschriften in het algemeen onder sociaal-psychologisch wordt verstaan. Wel zijn er vele raakvlakken tussen de persoonlijkheidspsychologie en sociale psychologie en tussen sociale psychologie en sociologie. Ook in de sociale psychologie wordt bijvoorbeeld aandacht besteed aan individuele verschillen en in de sociologie komen bijvoorbeeld groepsprocessen aan de orde. Het criterium voor een sociaal-psychologische vraagstelling is derhalve dat deze zodanig geformuleerd kan worden dat deze zich laat vertalen in interpersoonlijke gedragingen, dan wel in termen van sociale invloed. Vanuit een sociaal-psychologische invalshoek zou men bij het arts-patiëntprobleem bijvoorbeeld denken aan de mogelijkheid dat mensen elkaar vanuit gevoelens van onmacht en hulpeloosheid psychosomatische klachten aanpraten (sociale beïnvloeding van klachten, zie bijvoorbeeld Pennebaker, 1982), of dat de arts door al te verwachten dat patiënten zullen zeuren, minder goed naar hen luistert, waardoor de patiënten ook inderdaad meer gaan klagen (zichzelf waarmakende voorspelling, zie bijvoorbeeld Koomen & Vrugt, 1989; Snyder, 1984). Er zou ook sprake zijn van een sociaalpsychologisch probleem wanneer de arts vooral bij allochtonen psychosociale aandoeningen constateerde en de stereotiepe opvatting was toegedaan dat veel allochtonen excuses zoeken om niet te hoeven werken. Dan zou de sociaal-psychologische invalshoek eruit bestaan te zoeken naar determinanten van stereotypen en naar strategieën om de stereotypen te beïnvloeden en af te breken.

46

Hoofdstuk 2

2.3.8 Lijkt het probleem beïnvloedbaar? Hoewel de probleemanalyse aan de hand van de vorige vragen meestal al de nodige indicaties geeft over de mogelijke beïnvloedbaarheid van het probleem, is toch een aparte, zorgvuldige analyse hiervan van belang. In deze fase dient men zich primair op de eventuele haalbaarheid van een interventie te richten. Daarbij moet men zich allereerst afvragen in hoeverre de betrokkenen gemotiveerd zijn iets aan het probleem te doen en waarom het probleem tot dusver nog niet is opgelost. In ieder geval dient men zo goed mogelijk na te gaan waarom tot dusver uitgeprobeerde, voor de hand liggende oplossingen hebben gewerkt. Het is bijvoorbeeld uit de psychologische literatuur en ook uit de organisatieliteratuur bekend dat problemen soms zorgvuldig gekoesterd worden, omdat ze ook een positieve functie hebben voor degene die zegt omhoog te zitten met een bepaalde kwestie. Zo is het, nog eenmaal terugvallend op het arts-patiëntvoorbeeld, niet ondenkbaar dat de arts het eigenlijk niet zo erg vindt dat hij geen toegang tot de oorzaken van de psychosomatische klachten heeft. Dit kan voor hem als positieve functie hebben dat hij zich dan ook niet hoeft te begeven op het terrein van de psychosociale begeleiding of hoeft door te verwijzen naar de psychotherapeut. Uit de reacties van de arts kan ook blijken dat hij het probleem vooral aan de orde stelt vanwege een gevoel dat je het voor je fatsoen wel een probleem moet vinden. Ook kan naar voren komen dat de andere betrokken partijen helemaal geen probleem zien en er dus ook weinig voor over zullen hebben om het op te lossen. In dergelijke gevallen is het de vraag of het zinvol is om het probleem aan te pakken. In ieder geval is het nuttig dat een dergelijke lage bereidheid om het probleem te lijf te gaan onderdeel van de probleemstelling wordt. De haalbaarheid van een interventie hangt ook af van de feitelijke mogelijkheid om überhaupt de relevante gedragingen of attitudes te veranderen. Een globale verkenning van het probleem kan al snel aan het licht brengen dat de doelstellingen van de opdrachtgever moeilijk realiseerbaar zijn. Een voorbeeld hiervan is het geval van een sociaal-psychologe die door de Vereniging Milieudefensie gevraagd wordt om iets te doen aan het bevorderen van een positievere houding tegenover het met de fiets naar het werk gaan bij de werknemers van een bepaald bedrijf, om daarmee te bereiken dat meer werknemers ook werkelijk met de fiets naar hun werk komen. De sociaal-psychologe formuleert haar voorlopige probleemstelling als volgt ‘hoe kan een positievere houding van de werknemers tegenover het gebruik van de fiets voor woon-werkverkeer worden bereikt?’ Het blijkt echter al spoedig dat de meeste personeelsleden meer dan vijftien kilometer van hun werk wonen. De sociaal-psychologe weet al dat uit vele onderzoeken blijkt dat werknemers nauwelijks te bewegen zijn om bij een dergelijke afstand de fiets naar hun werk te nemen (Katteler & Roosen, 1989). De sociaal-psychologe komt dan ook tot de conclusie dat het probleem in zijn oorspronkelijke formulering niet beïnvloedbaar is en vraagt zich zelfs af of er in dit geval wel tot een zinvolle probleemstelling te komen valt. 2.4

Methoden van verkennend onderzoek bij de uitwerking van de probleemstelling

Om op de voorgaande kernvragen antwoord te krijgen en zodoende tot een ver-

Van probleem naar probleemstelling

47

antwoorde en heldere probleemstelling te komen, is het vaak wenselijk, zo niet noodzakelijk, om een verkennend onderzoek te doen en informatie uit diverse bronnen te verzamelen. Hierbij gaat het er primair om te achterhalen wat nu precies het probleem is, wat de mogelijke oorzaken zijn en wat de haalbaarheid van een interventie is. Nog niet aan de orde is het empirisch toetsen van de ontwikkelde verklaringen en nog helemaal niet het uittesten van de voorgestelde interventies. Wel is het zo dat verkennend onderzoek in de fase van de probleemformulering vaak ook tal van ideeën oplevert voor mogelijke oorzaken van het probleem en mogelijkerwijs voor de interventies om het probleem aan te pakken. Het is dan ook van belang dergelijke ideeën alvast te noteren, zodat men ze in de volgende fases van het proces kan gebruiken. De op de pagina's 36-38 weergegeven dialoog 2 is in feite al een klein verkennend onderzoekje. Een belangrijk argument voor het doen van een verkennend onderzoek is dat voorkomen wordt dat men al te voor de hand liggende fouten maakt en langs de kern van het probleem heenschiet. In een beschouwing over de preventie van criminaliteit op lokaal niveau benadrukt Etman (1992) bijvoorbeeld hoezeer men de plank mis kan slaan wanneer men te snel tot interventies overgaat. Men neemt dan vaak verkeerde maatregelen of richt zich op de verkeerde groepen. ‘Men gaat bijvoorbeeld in een bepaalde wijk het vandalisme te lijf met lessenpakketten op scholen, terwijl verplaatsing van een bushalte veel meer effect gesorteerd zou hebben. Of nog erger: de daders blijken helemaal niet op die scholen te zitten’ (p. 72). Door eerst nader onderzoek te doen naar wie precies de belangrijkste daders zijn van vandalisme, kunnen dergelijke verspillingen van tijd en geld worden voorkomen. Men dient zich uiteraard te realiseren dat het doen van een verkennend onderzoek soms niet goed mogelijk is, omdat het probleem nog een vertrouwelijk karakter heeft of de opdrachtgever nog niet zeker weet of hij met de sociaal-psycholoog in zee wil en dus ook niet bereid is om deze met zijn patiënten of met andere leden van zijn organisatie te laten praten. Niettemin is enige vorm van verkennend onderzoek in de meeste gevallen wel uitvoerbaar en is het in het algemeen niet aan te bevelen een probleemstelling te formuleren zonder het houden van een dergelijk onderzoek. De volgende benaderingen kunnen daarbij behulpzaam zijn. 2.4.1 Achtergrondinformatie Bij veel praktische problemen is reeds een veelheid aan probleemgebonden materiaal aanwezig. Dat kan van uiteenlopende aard zijn: allerlei statistieken, archieven, beleidsnotities van gemeenten en ministeries, rapporten van het Centraal Bureau voor de Statistiek, het Cultureel Planbureau en de Sociale Verzekeringsraad en publikaties van onderzoeksinstellingen. Een van de eerste dingen die een toegepast sociaal-psycholoog dan ook zal doen is het opsporen van dergelijke rapporten en verslagen. Een eenvoudig telefoontje naar de betreffende instellingen is vaak al genoeg. Zo kan een sociaal-psycholoog die benaderd wordt door een verzekeringsmaatschappij om iets te doen aan het grote verloop onder de medewerkers van de buitendienst, bij de werkgeversvereniging statistische gegevens opvragen om inzicht te krijgen in de hoogte van het verloop bij deze groep. Iemand die gevraagd is iets te doen aan de werkloosheid onder allochtonen in een bepaalde gemeente, kan via de gemeente of de Sociale Ver-

48

Hoofdstuk 2

zekeringsraad gegevens opsporen over de vraag of onder allochtonen de werkloosheid wel hoger is dan onder autochtonen en zo ja, om welke groepen het dan speciaal gaat. Het kan van belang zijn achtergrondinformatie te verzamelen die niet van de opdrachtgever afkomstig is. Niet alleen omdat informatie verschaft door de opdrachtgever vaak ‘gekleurd’ is, maar ook omdat de opdrachtgever vaak niet over de vereiste gegevens beschikt. Een sociaal-psycholoog kan bijvoorbeeld verzocht worden bij te dragen aan het verminderen van de kleine criminaliteit in een middelgrote gemeente. Hij wil eerst weten welke typen criminaliteit het meeste voorkomen, om vervolgens daar zijn probleemstelling op te richten. Hij begint daarom met het raadplegen van rapporten van de gemeentelijke politie over het voorkomen van verschillende soorten kleine criminaliteit. Maar daarmee zou hij over zeer misleidende informatie beschikken. Deze rapporten zijn namelijk gebaseerd op de aangiften gedaan door slachtoffers. Het blijkt echter dat de aangiftepercentages voor verschillende typen kleine criminaliteit sterk verschillen. Zo wordt van de bromfietsdiefstallen ongeveer 90% gerapporteerd, maar van beschadigingen van de auto en van bedreigingen hooguit 30% (zie Etman, 1992). Voor een beter inzicht in de aard en omvang van de problematiek en daarmee voor een verantwoorde probleemstelling, zou men dan ook moeten beschikken over het door slachtoffers zelf gerapporteerde voorkomen van allerlei delicten, zoals die bijvoorbeeld naar voren komen in de zogenaamde slachtoffer enquêtes. 2.4.2 Wetenschappelijke literatuur Hoewel men in de fase van probleemformulering meestal nog niet diep in de wetenschappelijke literatuur kan duiken, kan het toch zeer nuttig zijn een korte verkenning van deze literatuur te verrichten, vooral om achter de mogelijke achtergronden van het probleem te komen en om enig inzicht te krijgen in welke factoren bij het probleem een rol kunnen spelen. Bij een verkenning van de literatuur gaat het er allereerst om een beeld te krijgen van wat er kan spelen en nog niet om een grondige wetenschappelijke analyse van het probleem. Het gaat er vooral om duidelijk te krijgen welke vragen men moet stellen en niet om vragen al te beantwoorden. Men probeert het probleem te verkennen en een eerste beeld te krijgen van wat er aan de hand kan zijn. Terugkerend naar het probleem van de huisarts, zou een globale verkenning van de literatuur mogelijkerwijs een grote hoeveelheid gevarieerde gegevens opleveren, bijvoorbeeld: – Naar schatting 15 à 20% van de klachten in een huisartsenpraktijk is niet organisch verklaarbaar (Meeuwesen, 1989). – Artsen zijn meer geneigd om een psychosomatische diagnose te stellen bij patiënten uit de middenklasse dan bij patiënten uit een lagere sociaal-economische klasse, maar patiënten zijn zelf geneigd een dergelijke diagnose af te wijzen (Fielding & Evered, 1980). – Non-verbale signalen die warmte uitstralen, zoals dichtbij zitten, oogcontact onderhouden, voorover leunen en knikken als reactie op opmerkingen van de patiënt gaan gepaard met tevredenheid bij de patiënt (Hall, Roter & Katz, 1988).

Van probleem naar probleemstelling

49

–

Vergeleken bij vrouwelijke artsen gaan mannelijke artsen minder uit van het referentiekader van de patiënt en zijn ze sturender tijdens het consult (Meeuwesen, 1989). – De arts tracht de patiënt in categorieën onder te brengen waarin sommige symptomen niet goed passen. Deze symptomen worden vervolgens vaak weggewuifd of weggepraat door de arts en de patiënt krijgt subtiele of minder subtiele hints welke informatie wel of niet welkom is (Coulthard & Ashby, 1976). – Bij vrouwen komen psychosomatische klachten vaker voort uit huwelijksproblemen dan bij mannen (Buunk & VanYperen, 1994). Een verdere verkenning van de literatuur zou nog weer allerlei nieuwe, aanvullende en soms tegenstrijdige inzichten opleveren. Wanneer het stadium van het genereren van verklaringen en het opstellen van een procesmodel bereikt is, zou hier rekening mee gehouden moeten worden. In het stadium van de probleemstelling gaat het vooral om het opdoen van ideeën en speelt de uitputtendheid of tegenstrijdigheid van de verklaringen geen belangrijke rol. Wel zal opnieuw duidelijk zijn dat men in deze fase vaak al een aanzet doet tot het genereren van verklaringen voor het probleem. 2.4.3 Verkennende interviews en observaties Interviews Ook wanneer men over gedocumenteerde informatie en aanwijzingen uit de literatuur beschikt, verdient het vrijwel altijd aanbeveling om ook enkele gesprekken te voeren met bij het probleem betrokkenen. Daardoor krijgt men veel meer ‘gevoel’ voor de problematiek dan wanneer men zich slechts baseert op schriftelijk materiaal. Door middel van het houden van interviews ontstaat niet alleen meer zicht op wat er speelt en een beter beeld van hoe mensen de situatie ervaren, maar bovendien bieden gesprekken de mogelijkheid een probleemstelling te ontwikkelen die ook door de betrokkenen wordt herkend. In het algemeen is het zinvol met twee soorten betrokkenen gesprekken te voeren. Allereerst richt men zich op sleutelfiguren, mensen die professioneel met het probleem te maken hebben maar daar zelf niet direct persoonlijk last van hebben; afhankelijk van de aard van het probleem betreft het hier bijvoorbeeld artsen, beleidsmedewerkers, wijkagenten, jongerenwerkers, onderwijzers en personeelsfunctionarissen. In het voorbeeld van de arts eerder in dit hoofdstuk zou men bijvoorbeeld andere artsen kunnen interviewen, of psychologen die ervaring hebben in een huisartsenpraktijk. Het is zo mogelijk nog belangrijker mensen te interviewen die het probleem aan den lijve hebben ervaren; het gaat hier bijvoorbeeld om winkeliers die regelmatig bestolen zijn, patiënten met psychosomatische klachten, mensen die onveilig vrijen, forenzen die ondanks files met de auto gaan of jongeren die vandalistisch gedrag hebben vertoond. Het verzamelen van informatie via interviews in deze fase heeft een aantal kenmerken. Om te beginnen gaat men betrekkelijk open de gesprekken in en kan men vaak pas achteraf de gegevens ordenen. Men hoeft bij interviews in de verkennende fase de wetenschappelijke criteria van objectiviteit en betrouwbaarheid dan ook niet altijd strak te hanteren. Dat wil niet zeggen dat men naar willekeur informatie kan negeren of dat men vrijelijk de eigen vooropgezette ideeën kan

50

Hoofdstuk 2

uitleven. Integendeel. Het gaat juist wel om informatie die zo goed mogelijk overeenkomt met wat er werkelijk speelt bij de betrokkenen. In dit opzicht dient de informatie wel degelijk betrouwbaar te zijn. Alleen dan kan men immers een probleemstelling ontwikkelen die leidt tot werkzame interventies en kan men de betrokkenen overtuigen van de zinvolheid van de geformuleerde probleemstelling. Maar men hoeft er in deze fase nog niet naar te streven ‘harde’, repliceerbare gegevens te verzamelen, iets wat wel kenmerkend is voor serieus wetenschappelijk onderzoek. Een laatste kenmerk van interviews in deze fase is dat men niet allereerst geïnteresseerd is in eensgezindheid bij de betrokkenen, maar veeleer juist op zoek is naar verschillende interpretaties van het probleem. Men is er vaak in het bijzonder op gericht meningsverschillen en conflicten op te sporen, omdat dat vaak verhelderende informatie oplevert. Deze kenmerken komen het best tot hun recht in niet al te gestructureerde interviews (zie Emans, 1990, voor een handleiding voor het houden van interviews). Vaak heeft men genoeg aan een lijstje met punten en onderwerpen dat men tijdens het gesprek als leidraad hanteert en dat men aan het einde van het gesprek gebruikt om na te gaan of de belangrijkste punten aan bod zijn geweest. Een voorbeeld is de eerdergenoemde situatie waarin een sociaal-psychologe door de Vereniging Milieudefensie gevraagd is te helpen het gebruik van de auto voor woon-werkverkeer in een bedrijf te verminderen. Hoewel een eerste verkenning van de literatuur haar enigszins sceptisch heeft gemaakt, besluit zij toch met een aantal werknemers te gaan praten. Mede gebaseerd op de eerdere kernvragen om tot een probleemstelling te komen, noteert zij als globale punten: – of men het autogebruik ook echt als een probleem ervaart (heeft betrekking op voor wie het een probleem is); – wat voor nadelige gevolgen het autogebruik heeft voor de betrokkenen en voor de organisatie (geeft een indicatie van waarom het een probleem is); – wat het moeilijk maakt om niet met de auto te gaan (daarmee krijgt men enigszins een beeld van de mogelijke oorzaken en van de mate waarin het een sociaal-psychologisch probleem is); – in hoeverre men eventueel wel met de fiets of het openbaar vervoer zou willen gaan (dat biedt zicht op de beïnvloedbaarheid van het probleem); – wat de werkgever zou kunnen doen om het gebruik van fiets en openbaar vervoer te bevorderen (zowel oorzaken als beïnvloedbaarheid). Observatie Met name wanneer uit interviews uiteenlopende visies op het probleem naar voren komen, zal de psycholoog niet direct tot een eenduidige probleemstelling kunnen komen. Het is dan kennelijk moeilijk te achterhalen wat er precies aan de hand is. Dat kan ook het geval zijn wanneer de betrokkenen een bijzonder hoge mate van eenstemmigheid vertonen. Een verzameling mensen is het zelden volkomen met elkaar eens. Bij een dergelijke eenstemmigheid rijst dan ook het vermoeden dat men iets voor de onderzoeker tracht te verbergen of hem iets probeert wijs te maken. In dit soort gevallen ligt het voor de hand observationele methoden te hanteren die meer objectieve gegevens opleveren en die zich meer op waarneembaar gedrag richten dan interviews. Er zijn verschillende soorten observationele methoden die behulpzaam kunnen zijn bij het formuleren van een probleemstelling. Allereerst kan men globale ob-

Van probleem naar probleemstelling

51

servaties houden. In de fase waarin men nog bezig is met het formuleren van een probleemstelling, is het nog niet zinvol reeds zeer uitgewerkte observatieschema’s te gebruiken. Net zoals bij verkennende interviews formuleert men meestal enkele algemene punten waar men op wil letten. Het blijkt in de praktijk in het algemeen bijzonder verhelderend te zijn om een beperkt aantal observaties te plegen door bijvoorbeeld enkele gesprekken bij te wonen tussen arts en patiënt (aansluitend bij de eerdergenoemde dialoog met de arts), een paar vergaderingen bij te wonen (bijvoorbeeld van een directieteam waarin men conflicten heeft over het toekomstig beleid), in een fabriek goed rond te kijken (bijvoorbeeld wanneer men gevraagd wordt iets te doen aan het hoge verzuim) of een aantal voetbalwedstrijden te midden van supporters mee te maken (bijvoorbeeld bij het probleem van vandalisme kan het zinvol zijn om een beeld te krijgen van hetgeen zich afspeelt). In sommige gevallen wil men zich niet kenbaar maken als psycholoog en zal men zichzelf ‘vermommen’ als lid van de groep waar men zich op richt en van daaruit observeren wat zich afspeelt en zelf te ervaren wat het betekent in een bepaalde situatie te verkeren. We spreken dan van participerende observatie (zie Friedrichs & Lüdtke, 1975). Men gaat bijvoorbeeld werken als arbeider in een bedrijf om een beter zicht te krijgen op de wijze waarop werkomstandigheden verzuim in de hand werken, men kleedt zich als voetbalsupporter om de achtergronden van vandalisme beter te begrijpen of men gaat naar disco’s om meer inzicht te krijgen in de wijze waarop losse contacten ontstaan waarin niet veilig wordt gevreeën. Uiteraard stellen voorkomen, leeftijd en wijze van praten grenzen aan de mogelijkheden om op te gaan in de geobserveerde groep. Box 2

Voorbeelden van adequate probleemstellingen

Bejegening van ouderen Een bond ter behartiging van het belang van ouderen vraagt zich af hoe het komt dat ouderen in winkels vaak onverschillig te woord worden gestaan, en hoe een meer geïnteresseerde houding van het winkelpersoneel kan worden bevorderd (wat, toegepast). Het is vooral een probleem voor veel ouderen, want zij voelen zich niet serieus genomen, hetgeen kan leiden tot psychische klachten zoals zich gedeprimeerd voelen. Het kan eventueel ook een probleem zijn voor de eigenaars van winkels, omdat door de onverschillige opstelling van hun personeel klanten niet opnieuw in de zaak komen of minder kopen dan ze anders gedaan zouden hebben (voor wie, waarom). Het gaat hier om een concreet en toegepast probleem dat betrekking heeft op de gevoelens van ouderen als reactie op de houdingen en gedragingen van winkelpersoneel, houdingen en gedragingen die men zou willen veranderen. Het betreft zonder twijfel een sociaal-psychologisch probleem, omdat het gaat om gedragingen en reacties die zich afspelen in de interactie tussen individuen. De mogelijke oorzaken zijn niet geheel duidelijk. Mogelijkerwijs spelen stereotypen tegen ouderen een rol. Ook is het denkbaar dat een negatief zelfbeeld bij ouderen, dat zich uit in weinig toeschietelijk gedrag, een factor van belang is. Het probleem lijkt binnen concrete winkels beïnvloedbaar, mits duidelijk gesteund door de leiding.

52

Hoofdstuk 2

Afval op straat In de straten van grote steden treft men veel afval aan, zoals kranten en folders, frietzakjes, blikjes en peuken. De vraag is nu hoe bewerkstelligd kan worden dat mensen minder afval op straat weggooien (wat). Deze vraag maakt direct duidelijk dat het gaat om een toegepast probleem waarvoor een interventie gevonden dient te worden, en dat er sprake is van een concreet probleem waarbij direct aanwijsbaar gedrag - het op straat gooien van afval - veranderd dient te worden. Het is onder meer een probleem omdat veel bewoners zich ergeren aan afval (wie). Bovendien: wanneer er reeds afval op straat ligt, zijn steeds meer mensen geneigd ook hun afval op straat te gooien. Daarmee kan het probleem uitgroeien tot een omvang die de leefbaarheid van een stad aantast (waarom). Het is niet alleen een probleem voor de burgers, maar ook voor de gemeente die jaarlijks veel geld dient te besteden aan het opruimen van afval (wie, waarom). Het gaat hier duidelijk om een sociaal-psychologisch probleem: de verandering van dergelijk min of meer beredeneerd gedrag is voorwerp van veel onderzoek en theorievorming in de sociale psychologie. Mogelijke oorzaken van het probleem zijn: onverschilligheid, onvoldoende vuilnisbakken, anonimiteit van de grote stad en het gevoel dat het afval toch wel wordt opgeruimd. Of het probleem echt helemaal opgelost kan worden, is de vraag. Wel lijkt het aannemelijk dat er ten minste iets gedaan kan worden aan de vermindering van het weggooien van afval. Motivatie onder vrijwilligers Bij “De Boterkar”, een centrum voor jongerenwerk, is men afhankelijk van de medewerking van een groot aantal vrijwilligers. De motivatie van vrijwilligers is echter minder dan die zou moeten zijn naar het oordeel van de beroepskrachten. Dit uit zich vooral in het niet nakomen van afspraken, het nalaten van allerlei klusjes en het te laat komen (wat, waarom). Dit is een probleem voor de beroepskrachten, omdat het hierdoor moeilijk is allerlei activiteiten te plannen en te runnen. Het is ook een probleem voor andere vrijwilligers die wel gemotiveerd zijn, omdat op hun schouders extra veel werk terechtkomt (voor wie). Dat het een concreet en toegepast probleem betreft, blijkt uit het feit dat er sprake is van houdingen en gedragingen die men wenst te veranderen, ofschoon in dit stadium nog niet geheel duidelijk is of de interventie zich direct zou moeten richten op bepaalde gedragingen (zoals het niet nakomen van afspraken), dan wel op de motivatie die daaraan ten grondslag ligt. Er is sprake van een sociaal-psychologisch probleem. Immers, het gaat om gedragingen die direct andere mensen treffen. De leiding noemt als mogelijke oorzaken onder meer dat er weinig communicatie is tussen leiding en vrijwilligers en dat vrijwilligers weinig duidelijkheid ervaren over hun rol. Het probleem lijkt wel beïnvloedbaar, want in het verleden hebben vrijwilligers wel goed gefunctioneerd. Of het probleem met alle huidige vrijwilligers kan worden aangepakt, moet echter betwijfeld worden. Bij een aantal van hen lijkt er sprake te zijn van een aanzienlijke onverschilligheid die nu moeilijk nog doorbroken lijkt te kunnen worden.

Van probleem naar probleemstelling

2.5

53

De uiteindelijke formulering van de probleemstelling

Gebruikmakend van de verschillende hier genoemde methoden, dienen de antwoorden op de kernvragen allemaal afgelopen te zijn voor men de uiteindelijke probleemstelling formuleert. In box 2 staan verschillende voorbeelden van goede probleemstellingen. Zoals uit deze box blijkt, bestaat een adequate probleemstelling in de regel uit één alinea waarin men in een vloeiend en coherent betoog de verschillende aspecten laat terugkomen. De probleemstelling dient dus geen onsamenhangende opsomming van allerlei aspecten te zijn. Wanneer men nog weinig ervaring heeft met het opstellen van probleemstellingen, doet men er wel verstandig aan op de verschillende vragen in de probleemstelling expliciet een antwoord te geven. Het gaat daarbij uiteraard niet om antwoorden in de zin van ‘ja, het is een sociaal-psychologisch probleem’, maar om beargumenteerde antwoorden zoals ‘ja, het is een sociaal-psychologisch probleem omdat het gaat om interpersoonlijke interactie en de houding van individuen tegenover elkaar’. Uit de gekozen formulering zal direct afgelezen moeten kunnen worden wat het probleem is en dat het een sociaal-psychologische vraagstelling betreft. Voor de duidelijkheid wijzen we erop dat we primair om didactische redenen hier de nadruk leggen op dergelijke uitgebreide probleemstellingen. Door al de hiervoor geformuleerde vragen te beantwoorden, leert men een goede probleemstelling te maken. Dat betekent echter niet dat men later in de praktijk ook dergelijke probleemstellingen altijd voorlegt aan de opdrachtgever. Dan kunnen de uitgebreide probleemstellingen vooral beschouwd worden als werkversies voor eigen gebruik van de sociaal-psycholoog. Zij dienen ertoe essentiële punten in een vroeg stadium onder ogen te zien, zodat grote missers voorkomen worden en een goed gedefinieerde probleemstelling tot stand komt. Versies voor extern gebruik zullen bij voorkeur een iets gepolijstere vorm hebben en niet alle vragen expliciet beantwoorden. Wanneer men meer ervaring krijgt met het maken van probleemstellingen, zal de uiteindelijke formulering meestal beperkt blijven tot een duidelijke omschrijving wat het probleem is, waarom het een probleem is, voor wie het een probleem is en wat de mogelijke achtergronden en oorzaken ervan zijn. Box 3 Concrete stappen bij het uitwerken van een probleem tot een probleemstelling Bij het uitwerken van een probleemstelling dienen zo goed mogelijk de volgende acht vragen te worden beantwoord. Verzamel aanvullende gegevens door een globale verkenning van de wetenschappelijke literatuur, het opzoeken van achtergrondinformatie, het voeren van verkemnende interviews en het uitvoeren van observaties. 1. Wat is het probleem? Geef een heldere omschrijving waar het precies om gaat. Formuleer het probleem bij voorkeur in de vorm van een of meer vragen. Maak de omschrijving zo toegespitst mogelijk, gericht op de kern van het probleem. 2. Is er sprake van een toegepast probleem waarvoor een interventie gevonden moet worden? Geef aan waarom er sprake is van een probleem waarvan niet

54

Hoofdstuk 2

alleen de oorzaken moeten worden opgespoord, maar waarvoor ook interventies gevonden moeten worden. Formuleer naast een waarom- ook een hoe-vraag. 3. Is het een concreet probleem? Ga na of er bij het probleem sprake is van concrete gedragingen, attitudes en affectieve reacties bij een aanwijsbare groep mensen. 4. Waarom is het een probleem? Wat zijn de gevolgen van het probleem en waarin uit het zich? 5. Voor wie is het een probleem? Wie, welke partijen zijn betrokken bij het probleem, is het voor alle betrokkenen een probleem, is het voor iedereen hetzelfde probleem? Maak duidelijk of de aanwezigheid van verschillende visies op het probleem tot nieuwe problemen leidt, en in hoeverre de probleemstelling op basis van de verschillende visies dient te worden bijgesteld. 6. Wat zijn de mogelijke oorzaken en achtergronden van het probleem? Hoe zou het probleem kunnen zijn ontstaan, kunnen er voorlopige verklaringen worden gegeven? Gebruik de dubbelvraag: waardoor wordt het probleem veroorzaakt en via welk proces brengen deze oorzaken het probleem tot stand? 7. Is het een sociaal-psychologisch probleem? Geef aan waarom het een sociaal-psychologisch probleem is, dat andere dan sociaal-psychologische factoren niet belangrijker zijn, en dat het probleem niet ligt op het terrein van andere disciplines. Laat zien waarom het in dit geval gaat om sociaal gedrag, de waarneming van anderen, dan wel om de directe sociale invloeden op gedrag, opvattingen en gevoelens. 8. Lijkt het probleem beïnvloedbaar? Hoe haalbaar is een interventie? In hoeverre zijn de betrokkenen gemotiveerd iets aan het probleem te doen? Waarom is het probleem nog niet opgelost? Heeft het probleem misschien een positieve functie voor de betrokkenen? Is het mogelijk de relevante attitudes en gedragingen te veranderen? Als de vragen zijn beantwoord, stel dan een korte en bondige probleemstelling op waarin alle vragen en antwoorden voorkomen.

Opdracht 2 Doel Met deze opdracht wordt beoogd ervaring op te doen met het analyseren van praktische problemen en het via een aantal stappen uitwerken hiervan tot een sociaal-psychologische probleemstelling. Meer in het bijzonder gaat het om de volgende vaardigheden. 1. Het helder aangeven wat het probleem is en waarom het een probleem is, op basis van een globale schets van de problematiek, wetenschappelijke literatuur en denkbeeldige interviews. 2. Het begrijpen en beargumenteren waarom iets een concreet en sociaal-psychologisch probleem is. 3. Het analyseren van de betrokkenheid van verschillende partijen bij een probleem. 4. Het genereren van mogelijke oorzaken voor het probleem op basis van het stellen van de ‘dubbelvraag’, denkbeeldige interviews en wetenschappelijke literatuur.

Van probleem naar probleemstelling

5. 6.

55

Het herkennen van factoren die de aanpak van het probleem in de weg staan. Het maken van een heldere, coherente en vloeiende probleemstelling.

Opdracht 2 Case: Stress bij verpleegkundigen U wordt door de directeur van een algemeen ziekenhuis met ongeveer vierhonderd bedden voor patiënten met uiteenlopende ziekten, om advies gevraagd in verband met spanningen bij de verpleegkundigen. Nogal wat verpleegkundigen zitten overspannen thuis en er zijn regelmatig klachten van patiënten over de behandeling door de verpleegkundigen. De directeur meent dat de verpleegkundigen te weinig gemotiveerd zijn en dat er te gemakkelijk wordt verzuimd. Het personeel klaagt dat de werkdruk erg hoog is, maar volgens de directeur valt dit wel mee en is de werkdruk zeker niet hoger dan in andere instellingen. Hij begrijpt in ieder geval niet hoe het komt dat veel verpleegkundigen al zo snel na binnenkomst in de ziektewet belanden. Directe aanleiding voor het verzoek aan de sociaal-psycholoog is dat recentelijk een patiënt is overleden, volgens de directeur omdat enkele verpleegkundigen met elkaar zaten te kletsen en niet regelmatig de ronde over de kamers deden. Het personeel wijt dit laatste aan de te hoge werkdruk. Voorts komen irritaties tussen gewone verpleegkundigen en hoofdverpleegkundigen en tussen artsen en verpleegkundigen regelmatig voor. Vooral op sommige afdelingen heerst vaak een wat gespannen sfeer. Een vertegenwoordiger van de medezeggenschapsraad wijst erop dat sommige verpleegkundigen klagen dat er te weinig naar hen wordt geluisterd, hetgeen volgens hem de voornaamste oorzaak is van overspannenheid en ziekteverzuim. De directeur relativeert dit sterk en benadrukt dat hij veel overleg voert, al erkent hij wel dat het ziekteverzuim een ernstig probleem is, waar iets aan gedaan moet worden. Beantwoord de volgende vragen. 1. Wat is precies het probleem en waarom is het een probleem? Voer een denkbeeldig gesprek met enkele verpleegkundigen en met de directeur om het probleem helder te krijgen en om na te gaan waar het probleem zich in uit en wat de gevolgen van het probleem zijn. Geef dit gesprek verkort weer. Lees het artikel van Groenestijn, Buunk en Schaufeli (1992). Geef dan een heldere omschrijving van het probleem. Formuleer het probleem mede in de hoe-vorm. Noem nog geen oorzaken. 2. Is het een concreet en sociaal-psychologisch probleem? Uit de omschrijving is al duidelijk dat het om een toegepast probleem gaat. Noem enkele concrete gedragingen, attitudes of affectieve reacties die bij het probleem een rol spelen en laat zien waarom met name sociaal-psychologische factoren en waarom niet andere factoren voor de verklaring en aanpak van het probleem van belang lijken. 3. Voor wie is het een probleem? Wie, welke partijen zijn betrokken bij het probleem, is het voor alle betrokkenen een probleem, is het voor iedereen hetzelfde probleem? Maak duidelijk of de aanwezigheid van verschillende visies op het probleem tot nieuwe problemen en tot een andere probleemstelling kan leiden. 4. Wat zijn de mogelijke oorzaken en achtergronden van het probleem? – Hoe zou het probleem kunnen zijn ontstaan, kunnen er voorlopige verklaringen worden gegeven? Baseer u daarbij mede op de denkbeeldige interviews. – Gebruik de dubbelvraag: waardoor wordt het probleem veroorzaakt en via welk proces brengen deze oorzaken het probleem tot stand? – Genereer enkele sociaal-psychologische begrippen die met het probleem te maken kunnen hebben. – Ga na welke verklaringen kunnen worden gegeven op basis van Meertens en Von Grumbkow (1992, hoofdstuk 22).

56

5.

6.

Hoofdstuk 2

– Maak gebruik van het artikel van Groenestijn e.a. (1992) om mogelijke verklaringen te geven en de probleemstelling toe te spitsen. Lijkt het probleem beïnvloedbaar? Hoe haalbaar is een interventie? In hoeverre zijn de betrokkenen gemotiveerd iets aan het probleem te doen? Waarom is het probleem nog niet opgelost? Heeft het probleem misschien een positieve functie voor de betrokkenen? Is het mogelijk de relevante attitudes en gedragingen te veranderen? Als u de vragen hebt beantwoord, geef dan de probleemstelling weer die u geformuleerd hebt en waarin alle aspecten die hiervoor genoemd zijn terugkomen. Maak hiervan een heldere, coherente en vloeiende beschrijving zoals in box 2.

3

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen voor problemen

Bij het uitwerken van de probleemstelling wordt bij de vraag wat de mogelijke oorzaken van het probleem zijn reeds enige aandacht besteed aan verklaringen voor het probleem. In dit hoofdstuk zullen we ons bezighouden met de vraag hoe uitgewerkte, theoretisch verantwoorde verklaringen opgesteld kunnen worden en aan welke eisen dergelijke verklaringen moeten voldoen. Daarbij gaan wij ervan uit dat het in het begin verstandig is om zoveel mogelijk verklaringen te ontwikkelen. Te veel verklaringen zijn in deze fase beter dan te weinig verklaringen. Pas later moet worden nagegaan of de verklaringen inderdaad relevant en plausibel zijn. 3.1

Het specificeren van de eindvariabelen

In het vorige hoofdstuk werd reeds aangegeven dat de probleemstelling zo concreet mogelijk dient te zijn en betrekking dient te hebben op specifieke gedragingen, attitudes of affectieve reacties. Soms zal na het opstellen van de probleemstelling al duidelijk zijn op welke variabele men zich bij het uitwerken van verklaringen primair wil richten. Maar veelal zal deze variabele nog niet precies genoeg omschreven zijn. Alvorens tot het genereren van verklaringen over te gaan, is het daarom van belang te specificeren wat de zogenaamde sociaal-psychologische eindvariabele in het model is. Dat wil zeggen: welk gedraging, welke attitude of welke affectieve reactie wil men uiteindelijk verklaren en beïnvloeden? We onderscheiden dus drie typen eindvariabelen: 1. Gedragingen, bijvoorbeeld ziekteverzuim, discrimineren bij selectie, winkeldiefstallen plegen, samenwerken met andere afdelingen, veilig vrijen bij nieuwe seksuele contacten, vrijwillig ontslag nemen, als diabeet zichzelf op tijd injecteren, een donorcodicil tekenen. 2. Attitudes, bijvoorbeeld een positieve houding tegenover Turken, het afkeuren van promiscue seksuele contacten, de waardering van de klantvriendelijkheid van een bedrijf, de voorkeur voor een bepaalde soap op de tv, optimisme over de eigen gezondheidsrisico’s, afkeuring van autogebruik in de binnensteden, een afwijzing van de inzet van troepen in het voormalig Joegoslavië. 3. Affectieve reacties, bijvoorbeeld geluksgevoelens, jaloezie, voldoening over het

58

Hoofdstuk 3

behalen van een succes in het werk, zich zorgen maken over AIDS-besmetting, angst voor kanker, onzekerheid over het behoud van de eigen baan, overspannenheid, psychische klachten. Hoewel vaak alle drie typen variabelen in het model zullen worden opgenomen, is het steeds van belang zich goed af te vragen welke variabele men als de cruciale eindvariabele ziet die men uiteindelijk wil verklaren en beïnvloeden. De keuze hiervoor is niet altijd eenvoudig. Ook al heeft men een adequate probleemstelling geformuleerd, dan nog zal het probleem niet altijd direct in termen van gedragingen, attitudes of affectieve reacties omschreven zijn, maar in termen van een maatschappelijk probleem, zoals ‘fietsendiefstallen’, ‘milieuvervuiling’, ‘doorstroming van vrouwen naar hogere functies’ en ‘opzetten inzamelingsactie’. Dergelijke variabelen zijn in zekere zin de ‘echte’ eindvariabelen: het gaat er immers om juist deze variabelen te beïnvloeden. Maar men kan als sociaalpsycholoog deze variabelen slechts beïnvloeden door bepaalde concrete gedragingen, attitudes of affectieve reacties die dicht bij het probleem liggen te veranderen. Fietsendiefstallen kunnen bijvoorbeeld worden teruggebracht door mensen ervan te weerhouden van het stelen van fietsen of door het op slot zetten van fietsen te bevorderen. Milieuvervuiling kan wellicht worden bestreden door het gescheiden weggooien van afval te stimuleren. Ook al zal het vaak lijken dat het nodig is meerdere eindvariabelen op te nemen, bijvoorbeeld omdat twee of zelfs meer gedragingen direct voor het probleem verantwoordelijk zijn, is in de meeste gevallen slechts één eindvariabele voldoende en zelfs te prefereren. Daarvoor zijn twee redenen. Allereerst zal vaak één van de variabelen meer van de andere variabele afhankelijk zijn dan andersom. Men kan bijvoorbeeld tot de conclusie zijn gekomen dat gebrek aan doorstroming van vrouwen in een bepaalde organisatie veroorzaakt wordt door een gebrek aan initiatief van vrouwen zelf en door een negatieve houding van mannelijke leidinggevenden en dat daarom beide variabelen eindvariabelen dienen te zijn. Men kan hier echter met reden veronderstellen dat het gebrek aan initiatief door vrouwen meer beïnvloed wordt door de houding van leidinggevenden dan andersom, waardoor het gebrek aan initiatief van vrouwen meer in aanmerking komt als eindvariabele en de houding van mannelijke leidinggevenden één van de variabelen wordt die men zal willen veranderen. Een tweede reden waarom men in het algemeen zich het best tot één eindvariabele kan beperken, is dat men bij meerdere eindvariabelen in feite vaak twee min of meer onafhankelijke procesmodellen dient op te stellen. Zo zullen de processen die leiden tot een ‘betere surveillance door de politie’, nauwelijks overlap vertonen met de processen die ten grondslag liggen aan ‘het op slot zetten van fietsen’. Hoewel beide variabelen direct betrekking hebben op het verminderen van fietsendiefstallen, is het weinig zinvol ze in één model op te nemen. Het voorgaande maakt duidelijk dat men niet alles tegelijk kan aanpakken en dat men vaak een keuze dient te maken tussen meerdere mogelijke eindvariabelen. De gekozen eindvariabele dient in ieder geval aan drie eisen te voldoen. 1. Kern van probleem. Ten eerste moet de eindvariabele blijkens de probleemstelling direct betrekking hebben op de kern van het probleem. Wanneer we, zoals in het voorbeeld in het vorige hoofdstuk, willen nagaan hoe een arts beter achter de achtergronden van psychosomatische klachten bij zijn patiënten kan komen, dan nemen we niet als eindvariabele ‘stress’ bij de arts, ook al voelt de arts zich misschien onder stress staan vanwege zijn frus-

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

59

traties in het omgaan met patiënten. Wanneer we in een stad de fietsendiefstal willen terugbrengen, dan is bijvoorbeeld het ‘stelen van fietsen’ en niet bijvoorbeeld het ‘welbevinden van de bevolking’ de eindvariabele, ook al hopen we misschien dat laatste te verbeteren door de fietsendiefstal te bestrijden. 2. Specifiek en concreet. In aansluiting bij wat we in het vorige hoofdstuk stelden, dient de eindvariabele zo specifiek en concreet mogelijk te zijn. Dus liever ‘zich zorgen maken over de toekomst van de eigen baan’ dan ‘stress’, liever ‘een negatieve houding tegenover asielzoekers’ dan ‘racisme’, liever ‘dagelijks op de fiets naar het werk gaan’ dan ‘milieubewust gedrag’. 3. Continue variabele. De eindvariabele dient een continu karakter te hebben, dat wil zeggen deze variabele dient geformuleerd te kunnen worden in termen van ‘een beetje’ en ‘veel’ of in termen van ‘zelden’ en ‘vaak’. ‘Opvoeding’, ‘aard van de taak’ en ‘fysieke omgeving’ zijn bijvoorbeeld geen goede variabelen, omdat ze niet in termen van meer of minder zijn uit te drukken. ‘Mate van autoritaire opvoeding’, ‘gestructureerdheid van de taak’ en ‘psychologische toegankelijkheid van de omgeving’ zijn dat wel. Al zijn deze variabelen nog betrekkelijk weinig concreet en specifiek, het zijn wel continue variabelen. Wanneer men variabelen niet in termen van meer of minder kan formuleren, moet men ze proberen te vertalen naar variabelen waarbij dat wel het geval is. Een vuistregel hierbij is dat men de variabele X moet kunnen uitdrukken in termen van ‘mate van X’ en dat men moet kunnen zeggen ‘naarmate X sterker/groter/meer/hoger is’. De variabele dient dus bijvoorbeeld niet te zijn ‘houding tegenover patiënt’, want men kan dan niet zeggen ‘de mate van houding’. De variabele kan wel zijn ‘positieve houding tegenover patiënt’. Men hoeft dus beslist niet iedere variabele ook het voorvoegsel ‘mate van’ te geven. Dat is niet nodig wanneer uit de beschrijving van de variabele al duidelijk is dat het gaat om een continue variabele en evident is wat ‘veel’ en ‘weinig’ van deze variabele betekent. Enkele voorbeelden van dergelijke variabelen zijn ‘eenzaamheid’, ‘zelfwaardering’, ‘afkeer van fietsen’, ‘positieve identificatie met groep’ en ‘deskundigheid’. Een enkele keer is het niet mogelijk om een zuiver continue variabele te formuleren, terwijl er toch sprake kan zijn van een adequate eindvariabele. Dat geldt vooral voor variabelen met een dichotoom karakter. Hierbij gaat het om variabelen die bestaan uit twee categorieën, bijvoorbeeld ‘staan versus zitten’, ‘gebruik van fiets versus auto’ of ‘al dan niet houden van functioneringsgesprekken’. Dit type variabele is wel toegestaan, omdat duidelijk kan worden aangegeven wat ‘meer’ van die variabele betekent, namelijk staan in plaats van zitten, de fiets gebruiken in plaats van de auto of het houden van functioneringsgesprekken. 3.2

De divergente fase: genereren van zoveel mogelijk verklaringen

Wanneer men de eindvariabelen gespecificeerd heeft, kan men overgaan naar de volgende stap: de divergente fase, waarin het gaat om het genereren van zoveel mogelijk verklaringen en variabelen die bij het probleem een rol kunnen spelen. In deze stap bekommeren we ons nog niet om de plausibiliteit of wetenschappelijke houdbaarheid van de verklaring, maar proberen we een groot aantal concep-

60

Hoofdstuk 3

ten en processen op het spoor te komen die aan het probleem ten grondslag kunnen liggen. Pas later zullen we hieruit een selectie gaan maken. Daardoor wordt voorkomen dat we te vroeg gefixeerd raken op een bepaalde verklaring. Het ontwikkelen van meerdere verklaringen voor een probleem of verschijnsel kan plaatsvinden met verschillende methoden. Ten eerste kunnen we een reeks associatieve, creativiteitsbevorderende technieken gebruiken. Ten tweede kunnen we een meer empirische methode hanteren, door hardnekkig door te vragen in een interview om de achterliggende processen op te sporen. Ten derde kunnen we gebruik maken van een aantal theoretische ingangen. Op deze methoden wordt hieronder ingegaan. 3.2.1 Verklaringen via associatie Voor het ontwikkelen van allerlei verklaringen via associatie is het vooral nodig dat men zich niet voortijdig te kritisch opstelt. Dit houdt onder andere in dat men zonder al te veel remmingen zoveel mogelijk verklaringen verzint. In een later stadium kunnen verklaringen die niet blijken te voldoen aan de eisen die aan een goede verklaring gesteld worden, altijd nog geschrapt worden. Bovendien kan een verklaring die op zichzelf niet erg adequaat is, leiden tot andere betere verklaringen. Een voorbeeld is het probleem van een docent aan een hogere beroepsopleiding – een probleem dat veel docenten of sprekers zullen kennen – dat tijdens de colleges iedereen zoveel mogelijk de eerste rijen vermijdt. Voor de docent is dit een probleem, aangezien het contact met de groep minder wordt en er minder controle kan worden uitgeoefend over hetgeen zich afspeelt in de groep. De vraag is hoe dit verschijnsel verklaard kan worden en of er iets aan gedaan kan worden. De aanvankelijk weinig plausibele verklaring voor dit verschijnsel dat mensen zich zo min mogelijk willen inspannen, zou kunnen leiden tot de gedachte dat het niet zozeer om de inspanning bij het innemen van de plaats gaat, als wel om het onzichtbaar houden van de inspanning die men aan het college besteedt: dit om niet als uitslover gebrandmerkt te worden. De aanmoediging het gedachtenleven niet te snel te blokkeren biedt uiteraard nog geen methode om aan verklaringen te komen. Zoals dat bij de meeste creatieve processen het geval is, kan niet veel meer gedaan worden dan een aantal hulpmiddelen aan te bieden. We willen hier noemen: directe begripsassociatie, perspectiefwisseling en directe verklaringen. Directe begripsassociatie Een van middelen voor het genereren van verklaringen bestaat uit het verder associëren naar aanleiding van begrippen die men aan de probleemstelling ontleent. Men noemt hardop deze begrippen en noteert wat er naar aanleiding daarvan bovenkomt. Bijvoorbeeld, wanneer men wil verklaren waarom vriendelijke obers en serveersters meer fooien vangen dan onvriendelijk bedienend personeel, dringen zich begrippen op als beloning, dienstverlening, liefdadigheid, sympathie en wederkerigheid. Elk van deze begrippen leent zich voor het opstellen van een verklaring. Wanneer men zich afvraagt waarom zo weinig mensen op de voorste rij gaan zitten, dringen zich begrippen op als vermijding, angst bekeken te worden, zichzelf onzichtbaar maken en privacy.

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

61

Perspectiefwisseling Deze methode houdt in dat men het probleem vanuit het perspectief van verschillende betrokkenen bekijkt. In het voorbeeld van het vorige hoofdstuk over de arts-patiëntrelatie betekent dit dat men zich afvraagt hoe de patiënt zich voelt bij een arts die weinig geduld lijkt op te kunnen brengen voor zijn klachten. Men vraagt zich dan als het ware af: ‘hoe zou ik mij voelen als ik bij deze arts zou klagen over mijn psychosomatische klachten’. Diverse begrippen zoals afgewezen worden, geen aandacht krijgen, angst zich bloot te geven, frustratie wegens het niet krijgen van de gevraagde medicijnen, zich genegeerd voelen, ontzag voor de arts en eenzaamheid kunnen zich dan opdringen. Daardoor kan men belangrijke factoren op het spoor komen die maken dat de patiënten niet praten over de problemen achter hun klachten. Directe verklaringen Een meer rechtstreekse manier om aan meer verklaringen te komen is uit te gaan van het geobserveerde verschijnsel of probleem en zichzelf de taak te stellen vijf of meer verklaringen te verzinnen. Dit komt neer op een serie parallelvragen. Iedere keer als een antwoord gegeven is, luidt de opdracht: geef nog een reden waarom dit verschijnsel optreedt. Enigszins absurde verklaringen hoeven daarbij niet geschuwd te worden. Teruggaande naar het probleem van de docent dat mensen niet vooraan in de klas of in een zaal gaan zitten, kunnen we onszelf dwingen naast de minimale inspanningsverklaring nog een aantal andere verklaringen op te stellen (zie ook Schelling, 1978). – Iedereen wil zo dicht mogelijk bij de achtermuur zitten, want dat geeft een veilig gevoel in de rug; je weet nooit wat ze achter je rug bekokstoven. – Men wil in ieder geval iemand tussen zichzelf en de docent hebben, zodat men een beetje onzichtbaar is en naar hartelust kan gapen of iets anders kan doen. Iedere plaats is goed, zo lang men maar niet op de voorste rij zit. – Men wil graag in de buurt van anderen zitten, zodat je nog eens een praatje kan maken of iemand aanstoten. Men weet uit ervaring dat mensen achterin gaan zitten en gaat daar voor alle zekerheid zelf ook zitten. – Mensen houden ervan om anderen die binnenkomen rustig te bekijken. Om hun nek niet te hoeven omdraaien, gaan ze achterin zitten. – Mensen houden er niet van om semi-persoonlijk door de docent toegesproken te worden en hebben graag een aantal rijen tussen zichzelf en de docent. Een inspectie van deze verklaringen laat zien dat er in feite sprake is van een indirect associatieproces via begrippen als veiligheid, onzichtbaarheid, vrijheid van gedrag en nieuwsgierigheid. Dit associatieproces is vooral gekoppeld aan de vraag naar de oorzaken en in die zin dus beperkter dan de directe begripsassociatie. Daar staat als voordeel tegenover dat de methode van de directe verklaringen dwingender is en meestal in ieder geval enkele verklaringen oplevert. Soms kan de eis tot het geven van verklaringen overigens ook tot blokkeringsverschijnselen leiden. 3.2.2 Verklaringen via interviews en observatie In het algemeen zullen uit verkennende interviews en observatie genoemd in het vorige hoofdstuk, al diverse ideeën naar voren komen voor verklaringen voor het

62

Hoofdstuk 3

probleem, vooral wanneer men is ingegaan op de achtergronden van het probleem. In de fase van het genereren van verklaringen kan het zinvol zijn opnieuw over te gaan tot interviews en observatie, die in deze fase echter meestal een ander karakter hebben dan in de fase van het formuleren van de probleemstelling. Men zal dieper willen ingaan op de mogelijke achtergronden van het probleem en in het bijzonder op de factoren die de eindvariabele kunnen beïnvloeden. Bijvoorbeeld: een sociaal-psychologe is gevraagd te analyseren waarom vrouwen in een bepaald bedrijf weinig doorstromen naar hogere functies. Bij het formuleren van de probleemstelling op basis van enkele verkennende gesprekken met vrouwen in het bedrijf, heeft zij de indruk gekregen dat veel vrouwen hier niet toe gemotiveerd zijn en dat tegelijk de directie zich te zeer richt op vrouwen binnen het bedrijf in plaats van vrouwen aan te trekken van buiten. Nu het gaat om het genereren van zoveel mogelijk verklaringen, besluit ze een aantal aanvullende interviews te houden om nader op deze factoren in te gaan en een aantal selectiegesprekken te observeren om een beeld te krijgen van de manier waarop vrouwen van binnen en buiten het bedrijf in dergelijke gesprekken worden bejegend. ‘Waarom’-interviews Een speciaal type interview dat gericht is op het opsporen van processen die bij het probleem een rol kunnen spelen, is het ‘waarom’-interview. Dat kan een echt interview zijn, maar soms kan men ook een denkbeeldig interview houden om na te gaan hoe iemand zou reageren wanneer hem bepaalde vragen werden gesteld. Dergelijke interviews zijn vooral geschikt om de processen die achter het probleem liggen op te sporen en gaan daarmee een stap verder dan de verkennende interviews die in het vorige hoofdstuk werden beschreven. Door middel van verkennende interviews probeert men vooral een beeld te krijgen van de problematiek en te komen tot een uitgewerkte probleemstelling. Bij ‘waarom’-interviews gaat het daarentegen om factoren en processen op het spoor te komen die de eindvariabelen beïnvloeden en daarmee het probleem veroorzaken dan wel in stand houden (zie Emans, 1990 voor richtlijnen voor interviewen). Bij ‘waarom’-interviews is de aandacht dan ook primair gericht op het opsporen van processen. Een formele definitie van proces in systeemtheoretische termen is: een proces is een serie transformaties als gevolg waarvan verschillende elementen in een systeem van waarde veranderen (In ’t Veld, 1975). Een iets minder formele omschrijving luidt: een proces is een serie gebeurtenissen die uit elkaar volgen. Essentieel in de procesopvatting is dat er een dynamische relatie is tussen variabelen, dat bepaalde variabelen elkaar niet direct, maar via andere variabelen beïnvloeden en dat de nadruk ligt op hoe bepaalde gebeurtenissen precies veranderingen teweegbrengen in attitudes, affectieve reacties en gedrag. In feite betekent het opsporen van processen dat men zich de vraag stelt hoe en door welke oorzaak het verschijnsel ontstaat. Voor zover het om sociale verschijnselen gaat, zoals in ons geval, laat de vraag zich vooral stellen in termen van waarom mensen iets doen, waarom mensen iets vinden of waarom mensen bepaalde affectieve reacties vertonen. Een voorbeeld, ontleend aan Kidd en Amabile (1981) mag dit illustreren. A: Ik haat dit soort borrels (feestjes enz.). B: Waarom? A: Zo ben ik nou eenmaal.

63

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

B: A: B: A: B: A:

Waarom? Meestal reageer ik negatief op grote groepen mensen. Waarom? Ik denk dat het op schoolfeestjes begonnen is. Waarom? Het is moeilijk om mensen bij dat soort gelegenheden te zien als individu en niet als deel van de menigte. B: Waarom? A: Ik moet het gevoel hebben dat ik de werkelijke persoon ontdek en niet alleen een stereotype. B: Waarom? A: Ik ben niet zo goed in het krijgen van een accurate eerste indruk van mensen. B: Waarom? A: Ik denk dat het komt doordat ik een neiging heb datgene in mensen te zien wat ik wil zien. B: Waarom? A: Waarschijnlijk omdat ik een nogal beperkte ervaring met mensen heb en niet veel verschillende soorten mensen heb leren kennen. Nu zijn de vragen van B wat mechanisch en in de werkelijkheid verdient het de voorkeur dat B een iets gevarieerder vragenrepertoire zou hanteren. B zou bijvoorbeeld ook kunnen vragen: ‘hoezo’, ‘hoe komt dat’ of ‘heb je een idee waar dat aan ligt’. Maar het is duidelijk dat men zichzelf op deze wijze dwingt procesverklaringen in de vorm van een soort causale keten te expliciteren. Deze is niet op alle plaatsen even logisch of ‘correct’ maar via een soort achterwaartse gang vanaf de uitspraak ‘ik haat dit soort borrels’ ontstaat toch een min of meer procesmatige verklaring. Schematisch kan deze ongeveer weergegeven worden als in figuur 3.1, waarbij het te verklaren verschijnsel het eindpunt van de keten vormt.

aantal aanwezige mensen

sterkte van de wens de ‘echte’ persoon te leren kennen

+ +

hoeveelheid ervaring met mensen

vaardigheid + in vormen – van eerste indruk van mensen

mate van stereotypering van aanwezige anderen

mate van conflict en + gevoel van onbehagen

negatieve reactie op grote groepen mensen

hekel aan + borrels, feesten, partijen

Figuur 3.1 Procesverklaring voor het ontstaan van een hekel aan borrels enzovoort

Op basis van figuur 3.1 dringen zich weer nieuwe vragen over het waarom op. Waarom is het nodig veel verschillende soorten mensen meegemaakt te hebben om betere eerste indrukken te vormen? Waarom zou stereotypering meer optreden als er veel mensen bij elkaar zijn? De antwoorden op deze vragen zouden weer tot nieuwe verklaringen leiden. Ieder antwoord lokt nieuwe vragen en

64

Hoofdstuk 3

daarmee nieuwe verklaringen uit. Iedere verklaring kan nader verklaard worden. Het is als het cacaoblikje waarop een verpleegster staat afgebeeld met een dienblad met een kop dampende chocolademelk erop en op het blad ook weer een cacaoblikje, waarop een verpleegster staat afgebeeld met een dienblad, waarop weer... enzovoort. Bij het genereren van verklaringen moet men dergelijke ‘verklaringen voor verklaringen’ niet schuwen; bij het reduceren van verklaringen en het opstellen van het procesmodel vallen eventueel overbodige verklaringen vanzelf af. Observatie Naast interviews zijn ook de in het vorige hoofdstuk genoemde observatiemethoden geschikt om verklaringen op te sporen. Terwijl men bij het formuleren van de probleemstelling nog niet zo snel uitgewerkte observatieschema’s zal hanteren, kunnen dergelijke schema’s in de fase van het genereren van verklaringen wel vaak bijzonder nuttig zijn (zie Van de Sande, 1984). Een sociaal-psycholoog is bijvoorbeeld gevraagd iets te doen aan de verbetering van de besluitvorming in een team in een revalidatiecentrum dat zich bezighoudt met de beslissing over de behandeling van mensen die onlangs een hartoperatie hebben gehad. De klacht van enkele leden van het team is dat de discussies vaak eindeloos duren en er slechts moeizaam een besluit tot stand komt waar velen dan ook nog niet echt tevreden mee zijn. De sociaal-psycholoog komt tot de voorlopige vraag hoe de besluitvorming dusdanig kan verlopen dat bij elk besluit een meerderheid van het team tevreden is (eindvariabele). Uit enkele gesprekken heeft hij al wel een globaal beeld van enkele processen die mogelijkerwijs in het team spelen. Vooral de rol van de voorzitter en de nogal dominante opstelling van enkele leden lijken van belang te zijn. Om een beter beeld te krijgen van de relevante processen, besluit de sociaal-psycholoog het in box 4 afgebeelde observatieschema te gebruiken. Hij woont samen met een assistent enkele bijeenkomsten van het team bij en komt tot een oordeel zoals weergegeven in box 4. Duidelijk wordt dat de kwaliteit van de participatie inderdaad matig is, enkelen domineren en er wordt niet goed naar elkaar geluisterd. Belangrijker lijkt echter nog dat men te vlug overgaat tot oplossingen, zonder eerst een zorgvuldige diagnose te maken van het probleem. Ernstiger is wellicht het gebrek aan wederzijds vertrouwen, waardoor ook na een genomen besluit de discussies opnieuw lijken te beginnen en geuite gevoelens wel eens worden gekritiseerd. De groep is dan ook niet erg flexibel.

65

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

Box 4 Globaal observatieschema voor groepsprocessen gebaseerd op Schein (1988) Doelen van de groep slecht 1 verward, divers, onverschilligheid, tegenstrijdig, weinig interesse

2

3

4

5

6

7

8

9

10 goed duidelijk voor iedereen, allen betrokken bij doel, geïnvolveerd

3

4

5

6

7

8

9

10 goed allen doen mee, naar allen wordt geluisterd

3

4

5

6

7

8

9

10 goed vrijelijk geuit, geaccepteerd en erkend door elkaar

Kwaliteit van participatie slecht 1 2 enkelen domineren, enkelen passief, naar sommigen wordt niet geluisterd, vaak tegelijk praten, elkaar interrumperen Omgaan met gevoelens slecht 1 2 genegeerd, ontkend, bekritiseerd

Omgaan met problemen in de groep slecht 1 2 direct overgaan tot oplossingen symptomen behandelen in plaats van oorzaken

3

4

5

6

7

8

9

10 goed zorgvuldige diagnose voor actie wordt vastgesteld, oplossingen pakken basis oorzaken aan

3

4

5

6

7

8

9

10 goed wanneer er behoefte is aan leiding, wordt die door verschillende groepsleden vervuld, iedereen voelt zich vrij om datgene te doen wat hij ziet dat de groep nodig heeft

Kwaliteit van leiderschap slecht 1 2 aan behoeften van groep voor leiding wordt niet tegemoet gekomen, groep is te afhankelijk van een of enkele personen

66

Hoofdstuk 3

Kwaliteit van de beslissingen slecht 1 2 noodzakelijke beslissingen worden niet genomen, slechts deel van groep participeert in beslissing, terwijl anderen niet betrokken zijn

3

4

5

6

7

8

9

10 goed er wordt eensgezindheid gezocht, afwijkende meningen worden op prijs gesteld en gebruikt om beslissing te verbeteren, genomen beslissingen worden volledig ondersteund

3

4

5

6

7

8

9

10 goed onderling vertrouwen, uiten in groep wat ze niet gemakkelijk tegen anderen zouden zeggen, respecteren reacties feedback die ze krijgen, brengen negatieve reactie vrijelijk tot uiting zonder angst voor repercussies

3

4

5

6

7

8

9

10 goed groep is flexibel, zoekt nieuwe en betere wegen, leden veranderen en groeien, creatief, individualiteit aangemoedigd

Onderling vertrouwen slecht 1 2 groepsleden wantrouwen elkaar, zijn beleefd en voorzichtig, op hun hoede, luisteren oppervlakkig, maar verzetten zich inwendig tegen hetgeen gezegd wordt, angst om kritiek te geven en te krijgen

Creativiteit en groei slecht 1 2 groep en leden opereren in sleur en routine, mensen stereotiep en rigide in hun rollen, geen voortgang

Een methode die in feite een combinatie is van vragenlijst en observatie, is de zelfobservatie. Daarbij vraagt men enkele betrokkenen om gedurende een aantal dagen dagelijks enkele vragen te beantwoorden. Omdat mensen bij interviews en vragenlijsten – meestal onbedoeld – vertekende antwoorden geven over het voorkomen en de beleving van allerlei gebeurtenissen en situaties, biedt zelf-

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

67

observatie meestal een meer objectieve benadering van de aard en het voorkomen van een bepaald probleem. Een voorbeeld van een dergelijke methode komt uit een onderzoek van Buunk en Verhoeven (1991) onder politieagenten. Daarbij ging het erom een beter zicht te krijgen op de vraag hoe stress bij deze groep ontstond en hoe deze stress verminderd kon worden. De agenten werd gevraagd vijf dagen lang dagelijks alle stressvolle gebeurtenissen die zij meemaakten te noteren. Het bleek dat betrekkelijk eenvoudig vijf typen stressvolle ervaringen onderscheiden konden worden: (1) aangrijpende situaties (bijvoorbeeld: een ernstig verkeersongeluk); (2) samenwerkingsproblemen (bijvoorbeeld: onenigheid over uit te voeren taken); (3) problemen met het publiek (bijvoorbeeld: agressiviteit van arrestanten); (4) overbelasting (bijvoorbeeld: te veel rapporten moeten schrijven); (5) onderbelasting (bijvoorbeeld: een nachtdienst waarin niets gebeurt). Omdat alle stressvolle ervaringen beschreven dienden te worden, werd een rijke bron aangeboord voor informatie over de processen die bij het ontstaan van stress een rol kunnen spelen. Het feit dat er zulke uiteenlopende stressvolle ervaringen waren, maakte duidelijk dat waarschijnlijk één procesmodel onvoldoende was, maar dat voor elke type stress een apart model zou moeten worden opgesteld. Besloten werd om daarbij te kiezen voor die vorm van stress die het duidelijkst bleek samen te hangen met psychische klachten. Hoewel veel buitenstaanders zonder twijfel stress bij de politie associëren met verschijnselen zoals aangrijpende gebeurtenissen, agressiviteit van arrestanten en overbelasting, bleken, enigszins verrassend, samenwerkingsproblemen de ernstigste vorm van stress te zijn. Dit voorbeeld maakt duidelijk hoe belangrijk een onderzoek in deze fase kan zijn en hoe men zonder een nadere verkenning al gauw op het verkeerde been gezet kan worden. In het algemeen biedt een dergelijke methode een preciezer, maar in elk geval een ander soort inzicht in de achtergronden van het probleem dan interviews. 3.2.3 Verklaringen via theorieën De derde en voornaamste, benadering voor het opstellen van verklaringen is het gebruik van theorieën. Daarbij worden kernbegrippen uit verschillende theorieën gebruikt als ingangen voor het formuleren van mogelijke oorzaken voor het gesignaleerde probleem. Men zal hierbij vooral aansluiten bij op andere wijze verkregen inzichten: men probeert bijvoorbeeld vanuit de via associatie ontstane verklaringen aanknopingspunten te vinden voor theoretische benaderingen. Bij het gebruik van theorieën in deze fase gaat het in eerste instantie nog niet direct om het opstellen van empirisch goed gefundeerde verklaringen, maar veel meer om het heuristische gebruik van theorieën om ideeën te krijgen voor mogelijke oorzaken voor het probleem. Hierbij zijn drie benaderingen mogelijk. Ten eerste, de onderwerpgebonden benadering, waarbij het probleem is geformuleerd in termen van verschijnselen als belastingontduiking, verlegenheid, energiebesparing, vandalisme of eenzaamheid en men nagaat wat er specifiek over die onderwerpen aan kennis en theorievorming beschikbaar is. Ten tweede is er de begripsmatige benadering, waarbij men het probleem herformuleert in algemene theoretische begrippen, zoals macht, attributie, attitudes, billijkheid of dissonantie en daar geschikte literatuur bij zoekt. Bij de derde werkwijze, de deductieve benadering, haalt men een reeks algemene theorieën uit de sociale psychologie ‘uit de kast’ en gaat men na wat men vanuit die theorie kan zeggen over het probleem,

68

Hoofdstuk 3

zonder dat er vooraf sprake is van enige aansluiting tussen reeds bekende begrippen en de desbetreffende theorieën. De meeste sociaal-psychologen hebben wel een aantal min of meer ‘favoriete’ theorieën die ze bij allerlei praktische problemen als invalshoek gebruiken om vanuit verschillende perspectieven een licht over het probleem te laten schijnen. Deze drie benaderingen lichten we toe aan de hand van het voorbeeld van de invoering van een nieuwe wijze van verplegen in een ziekenhuis. 3.3

Theoretische benaderingen van integrerende verpleegkunde

3.3.1 De probleemstelling In een ziekenhuis constateert de verpleging dat zij op een andere manier wil gaan werken. Tot nu toe heeft de verpleegkundige zorg voor de patiënt nogal een medisch-technisch karakter en komt de psychosociale begeleiding van de patiënt niet erg aan bod. Een vergaande werkverdeling is daarmee gepaard gegaan, die ertoe leidt dat de patiënt per dag wel met tien tot vijftien verschillende verpleegkundigen te maken krijgt. Zowel voor patiënt als verpleegkundige is dit storend en niet-functioneel voor het genezingsproces. Men wil hierin verandering brengen door het systeem van integrerende verpleegkunde in te voeren. Dit systeem houdt onder meer het volgende in (zie onder meer Emans, 1990; Molleman, 1992): – er vindt patiënttoewijzing plaats, dat wil zeggen dat iedere patiënt zoveel mogelijk een verpleegkundige krijgt toegewezen die verantwoordelijk is voor de totale zorg rondom de patiënt; – naast de medisch-technische zorg geeft de verpleegkundige ook aandacht aan de psychosociale zorg van de patiënt; – er is sprake van een ‘systematisch verpleegkundig handelen’, dat wil zeggen rationeel, weloverwogen en planmatig handelen; in overleg met de patiënt wordt de zorg gepland, uitgevoerd, geëvalueerd; – de patiënt wordt geleerd en gestimuleerd naar vermogen een bijdrage te leveren aan de eigen verzorging. Het systeem van integrerende verpleegkunde brengt veranderingen met zich in de relaties tussen verpleegkundige en patiënt, tussen verpleegkundige en hoofdverpleegkundige en tussen verpleegkundige en arts (sociaal-psychologisch probleem). Met name in de laatste twee relaties is het de bedoeling dat de verpleegkundige meer speelruimte en zeggenschap krijgt. De verpleegkundige leiding (wie) vreest dat dit de nodige weerstand bij artsen en hoofdverpleegkundigen op zal roepen (wat), hetgeen het welslagen van integrerende verpleegkunde in gevaar kan brengen (mogelijke oorzaak). Zij vraagt zich af hoe de verpleegkundigen voor zichzelf voldoende ruimte kunnen bereiken in de interactie met artsen en hoofdverpleegkundigen (wat, toegepast en concreet probleem). Als te beïnvloeden eindvariabele wordt gekozen de mate waarin verpleegkundigen na de invoering van integrerende verpleegkunde in de relaties met de andere groepen voldoende ruimte ervaren om zelfstandig te functioneren. 3.3.2 De onderwerpgebonden benadering De meest rechtstreekse ingang voor het zoeken van theoretisch gefundeerde ver-

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

69

klaringen is een speurtocht naar een theorie of verzameling inzichten die specifiek op het probleem toegesneden is. Het gebruik van deze benadering betekent in feite dat men op zoek gaat naar auteurs die het vaak moeizame vertalen van een probleem in theoretische termen voor hun rekening hebben genomen of de empirische gegevens erover op een rijtje hebben gezet. Een probleem over eenzaamheid zal na enig zoeken bijvoorbeeld diverse monografieën (de JongGierveld, 1984) of hoofdstukken in meer gespecialiseerde boeken (Rook, 1988) opleveren. Strubbelingen in het werkoverleg doet grijpen naar een hoofdstuk over participatief management (Koopman & Wierdsma, 1992). Het probleem van verloop van vrouwen in organisaties is direct gebaat bij een onderzoek van Van Yperen en Seelen (1992) over precies dit onderwerp. Om dergelijke literatuur te vinden, kan men bijvoorbeeld de Psychological Abstracts raadplegen of in de bibliotheek op zoek gaan naar boeken over het onderwerp. Juist bij de onderwerpgebonden benadering kan ook het doorbladeren van Nederlandse tijdschriften en boeken vaak nuttig zijn, in het bijzonder Gedrag & Organisatie, Gedrag & Gezondheid en de reeks bundels Toegepaste Sociale Psychologie (zie box 5). Voor het verkrijgen van inzicht in de factoren die bepalend zijn voor de ruimte die verpleegkundigen ervaren in hun taak, is de meest specifieke ingang literatuur met onderzoek naar, en theoretische analyses van, ervaringen met integrerende verpleegkunde. Voor integrerende verpleegkunde is dergelijke literatuur inderdaad beschikbaar (zie bijvoorbeeld Emans & Den Boer, 1988; Emans & Radstaak, 1990; Molleman, 1992; De Volder & Windey, 1984). Uit evaluatieonderzoek blijkt bijvoorbeeld dat een aantal zaken redelijk goed loopt. Zo worden regelmatig patiëntbesprekingen door de verpleging gehouden, waarbij niet alleen lichamelijke maar ook psychische problemen aan de orde komen. De patiënttoewijzing geeft geen grote problemen, hoewel er geklaagd wordt dat daarbij weinig rekening gehouden wordt met de verpleging. De verpleegkundigen hebben wel het gevoel meer invloed te hebben gekregen. Er blijken ook diverse problemen te zijn die vooral te maken hebben met de inschakeling van andere disciplines en het verkrijgen van ruimte om zelfstandig te functioneren. Zo nemen artsen (en ook werkers uit andere disciplines) zelden aan de patiëntbespreking door de verpleging deel. Ook hebben verpleegkundigen moeite met het Box 5

De bundels in de reeks Toegepaste Sociale Psychologie

Buunk, A.P., Kreveld, D. van, & Vlist, R. van der (Red.) (1990). Sociale psychologie en stereotypen, organisaties, gezondheid. Den Haag: Vuga. Meertens, R.W., Buunk, A.P., & Vlist, R. van der (Red.) (1991). Sociale psychologie & voorlichting en maatschappelijke problemen. Den Haag: Vuga. Meertens, R.W., Buunk, A.P., Lange, P.A.M. van, & Verplanken, B. (Red.) (1992). Sociale psychologie en beïnvloeding van intermenselijke en gezondheidsproblemen. Den Haag: Vuga. Lange, P.A.M. van, Siero, F.W., Verplanken, B., & Schie, E.C.M. van (Red.) (1994). Sociale psychologie en haar toepassingen. Delft: Eburon. Verplanken, B., Lange, P.A.M. van, Meertens, R.W., & Siero, F. (Red.) (1993). Sociale psychologie en haar toepassingen. Delft: Eburon. Grumbkow, J. von, Kreveld, D. van, & Vlist, R. van der (Red.) (1987-1989). Toegepaste sociale psychologie (Deel 1, 2, 3). Lisse: Swets & Zeitlinger.

70

Hoofdstuk 3

doen van voorstellen aan artsen. De arts blijft de meest invloedrijke figuur. Wel maakt men in overgrote meerderheid aan de arts kenbaar wanneer men van mening is dat een bepaalde ingreep niet nodig is. Het doen van voorstellen aan de hoofdverpleegkundige levert geen problemen, terwijl deze vaak als communicatiekanaal naar de arts toe gebruikt wordt. Het zelf nemen van beslissingen en de bijbehorende verantwoordelijkheid is ook iets dat niet makkelijk verloopt. Deze inzichten vormen gedeeltelijk een bevestiging dat de probleemstelling relevant is. Bovendien geven zij enige aanwijzingen dat men bijvoorbeeld de bekende organisatorische kanalen – via de hoofdverpleegkundige – wil blijven bewandelen, ook als dat niet meer zo functioneel is. Een dergelijke onderwerpgebonden benadering heeft duidelijke voordelen. Allereerst hoeft men niet het wiel opnieuw uit te vinden en kan men vaak direct doordringen tot de kern van de problematiek. Doodlopende paden die men bij een andere benadering vrijwel altijd een tijdje bewandelt, worden vermeden. Anderen hebben al ontdekt welke paden nergens toe leiden. Met andere woorden, de verschillende inzichten zijn door anderen reeds getoetst op hun bruikbaarheid voor het probleem in kwestie. Het is altijd weer verbazingwekkend hoeveel tijd en energie er bij nieuwe problemen verloren kunnen gaan met het zoeken van de juiste invalshoek. Achteraf lijkt die weliswaar heel voor de hand liggend, maar vooraf denkt men daar vaak niet direct aan. Een tweede, hieraan verwant voordeel van de onderwerpgebonden benadering is dat meestal rechtstreeks van empirisch gefundeerde inzichten gebruik gemaakt kan worden. Dit voorkomt dat gekozen wordt voor speculatieve verklaringen die geen enkele basis in de werkelijkheid hebben. Het hiervoor beschreven evaluatie-onderzoek naar de integrerende verpleegkunde is daar een goed voorbeeld van. Een derde voordeel van de onderwerpgebonden benadering is dat vaak reeds interventies beschikbaar zijn, waardoor het denken geconcretiseerd wordt en men in een vroeg stadium een schatting kan maken of de opgestelde verklaringen de belofte in zich dragen tot een interventieprogramma te zullen leiden. Juist deze voordelen van een onderwerpgebonden benadering brengen tegelijk zekere nadelen met zich. Allereerst bestaat het risico dat men zich een andere vraagstelling zal laten opdringen, omdat men deze zo goed uitgewerkt in de betreffende literatuur aantreft. In het geval van de integrerende verpleegkunde is het mogelijk dat het ervaren van ruimte, hetgeen de centrale vraagstelling was, niet meer aan de orde komt en dat men op basis van toevallig gevonden inzichten tot probleemstellingen komt als: hoe moet de leiding voor integrerende verpleegkunde vorm krijgen? (Emans & Radstaak, 1990). Hoe kan de motivatie van verpleegkundigen vergroot worden? Hoe kan de familie van de patiënt ingeschakeld worden in het verzorgingsproces? Hoe relevant dergelijke vragen ook mogen zijn, door zich daarop te richten schiet men langs de kern van het oorspronkelijke probleem heen. Een tweede, hiermee samenhangend bezwaar van de onderwerpgebonden benadering is dat men snel gevangen dreigt te raken door de aangetroffen inzichten, omdat het denkwerk voor de vertaling van theoretische inzichten naar het probleem door anderen is gedaan. Als dat goed gedaan is, zullen de resultaten een overtuigende indruk maken en niet uitnodigen tot kritische toetsing van de vraag of zij bijvoorbeeld in de concrete probleemsituatie wel toepasbaar zijn. Wanneer men de onderwerpgebonden benadering hanteert, is een dergelijke toetsing in ieder geval nodig door een zorgvuldige vergelijking van de probleemsituatie met de situaties waaruit de inzichten gedestilleerd zijn.

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

71

Een derde probleem is dat men zelf niet gedwongen wordt met het probleem te worstelen, waardoor het gevoel voor de problematiek vaak minder scherp en oppervlakkiger wordt dan wanneer men actief heeft nagedacht over mogelijke theoretisch gefundeerde verklaringen voor het probleem. 3.3.3 De begripsmatige benadering Bij deze benadering zoekt men via reeds gegenereerde begrippen theorieën die met het probleem te maken lijken te hebben. Men probeert het probleem onder meer via associaties onder te brengen bij algemenere verschijnselen en begrippen om het van daaruit te begrijpen. Men verbreedt en abstraheert als het ware het oorspronkelijke probleem en probeert dan geschikte literatuur te vinden via de Psychological Abstracts, maar ook bijvoorbeeld door raadpleging van boeken in de bibliotheek en van overzichtsartikelen in met name Psychological Bulletin, Advances of Experimental Social Psychology, het European Review of Social Psychology en het Review of Personality and Social Psychology. Wanneer men bijvoorbeeld in een organisatie geconfronteerd wordt met enkele medewerkers die zich, anders dan de meesten, verzetten tegen een reorganisatie, kan men komen tot begrippen zoals conformiteit (het zich neerleggen bij een meerderheid in een groep), conflicten ten gevolge van tegengestelde belangen en de bereidheid zich coöperatief te gedragen. Dergelijke termen verwijzen naar theorieën die trachten algemene verschijnselen begrijpelijk te maken, respectievelijk theorieën over sociale beïnvloeding (Cialdini, 1984), over conflicten (Van de Vliert, 1988) en over coöperatief gedrag (Van Lange, 1989). Het verschil tussen een onderwerpgebonden en een begripsmatige benadering is gradueel. Men zal ook bij de onderwerpgebonden benadering vaak uitkomen bij meer algemene theorieën, omdat verschijnselen binnen de sociale psychologie meestal vanuit dergelijke theorieën zijn onderzocht. Men gaat bijvoorbeeld op zoek naar literatuur over hoe slachtoffers omgaan met hun problemen en ontdekt al spoedig dat een op dit terrein recentelijk veel gebruikte theorie de attributietheorie is: een algemene sociaal-psychologische theorie die op tal van verschijnselen is toegepast (zie bijvoorbeeld Weary, Stanley & Harvey, 1989). Aangetoond is bijvoorbeeld dat slachtoffers van uiteenlopende gebeurtenissen zoals ernstige ongelukken en seksueel misbruik, effectiever met hun problemen omgaan wanneer ze in zekere mate hetgeen hen is overkomen toeschrijven aan hun eigen gedrag in het verleden. Een ander voorbeeld: men wil weten waarom mensen dissatisfactie in hun huwelijk ervaren en men komt terecht bij onderzoek waarin de billijkheidstheorie is toegepast op huwelijksrelaties (Van Yperen & Buunk, 1990). Uit dergelijk onderzoek blijkt onder meer dat zowel het gevoel dat men in vergelijking met de partner meer in de relatie investeert tegen geringere opbrengsten, als het gevoel minder te investeren tegen meer opbrengsten, gepaard gaan met een lagere huwelijkssatisfactie dan de perceptie van gelijkheid in de balans tussen investeringen en opbrengsten. We illustreren de uitwerking via begripsmatig opgestelde verklaringen weer aan de hand van het integrerende verpleegkundeprobleem. Dit probleem werd geformuleerd in termen van de mate van ervaren ruimte door de verpleegkundigen in de relatie met anderen in de organisatie. Dit vraagt om bezinning op de betekenis die het begrip ‘ruimte’ in een organisatie heeft. Duidelijk is dat het niet gaat over fysieke ruimte, maar eerder over een andere taakafbakening, andere be-

72

Hoofdstuk 3

voegdheden en een grotere mate van zelfstandigheid. Zaken als bevoegdheden en zelfstandigheid hangen in organisaties nauw samen met de positie die men inneemt in de hiërarchie en met de hoeveelheid macht die men heeft. Positie en macht zijn nauw geassocieerd en men kan het ruimteprobleem dan ook vertalen in de vraag waarom men weinig macht heeft. Het begrip macht is een algemeen sociaal-psychologisch begrip dat goed kan dienen als ingang tot het probleem. Twee verklaringen voor het krijgen van meer en minder macht zijn: – Het hebben van deskundigheid leidt tot meer macht in een groep; onder macht wordt daarbij verstaan het vermogen het gedrag en de opvattingen van anderen te beïnvloeden. – Het bezitten van meer hooggewaardeerde statuskarakteristieken, zoals een academische opleiding of een beroep met veel prestige, leidt tot meer macht in een groep; onder status wordt daarbij verstaan een karakteristiek van mensen die verschillend gewaardeerd kan worden in termen van eerbied en respect. Beide verklaringen lijken plausibel en geven een goede ingang naar de sociaalpsychologische literatuur. Om te beginnen met de eerste: deskundigheid is een van oudsher veel genoemde basis van macht (French & Raven, 1959) en de literatuur hierover geeft ingangen voor het uitwerken van een meer procesmatige verklaring die luidt als volgt. Een groep heeft belang bij het leveren van een goede prestatie, dus bij het adequaat uitvoeren van de taak waarvoor ze staat (bijvoorbeeld het zo snel mogelijk doen genezen van patiënten). Een groepslid dat een specifieke deskundigheid voor het uitvoeren van de taak bezit die weinig andere leden bezitten (zoals kunnen omgaan met patiënten, patiënten kunnen motiveren tot het zich houden aan de voorschriften van de arts, op elkaar afstemmen van werkzaamheden van artsen) en die laat zien dat deze deskundigheid leidt tot een betere uitvoering van de taak waar de groep voor staat, vergroot zijn macht in de groep. Deze macht biedt kans op het verkrijgen van ruimte om zelfstandig en autonoom te functioneren. Ook over het verband tussen statuskenmerken en macht in groepen bestaat een uitgebreide literatuur (zie bijvoorbeeld Henderson, 1981; Wiegman & Wilke, 1987). Vooral aansluiting bij de zogenaamde statusverwachtingstheorie (‘expectation states theory’) ligt voor de hand. Volgens deze theorie leidt het bezitten van hooggewaardeerde statuskarakteristieken tot hogere verwachtingen bij anderen over de taakbijdragen van de persoon en dit leidt tot een hogere positie op de machts- en prestige-ordening. Dit betekent onder andere dat men meer handelingsruimte en invloed krijgt (zie Berger, Rosenholtz & Zelditch, 1980; De Gilder & Wilke, 1994). Essentieel in de theorie van Berger e.a. is dat van buitenaf ingebrachte statuskarakteristieken leiden tot verschillende verwachtingen over de taakbijdrage, waardoor weer verschillen in status binnen de groep ontstaan. In de theorie wordt een onderscheid gemaakt tussen diffuse en specifieke statuskarakteristieken. Een specifieke statuskarakteristiek kan omschreven worden als een karakteristiek waaraan duidelijke specifieke verwachtingen verbonden zijn met betrekking tot taakbijdragen van een persoon. Specifieke statuskarakteristieken hebben vooral te maken met gespecialiseerde bekwaamheden. Zo zal men van een chirurg verwachten dat hij met succes het mes bij de operatie hanteert en van de operatieverpleegkundige dat zij op tijd het goede mes aanreikt. Daarentegen zijn aan een diffuse statuskarakteristiek een aantal algemene verwachtingen verbonden met betrekking tot de taakbijdrage, zonder dat direct dui-

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

73

delijk is of die karakteristiek iets met het al of niet leveren van een nuttige taakbijdrage te maken heeft. Diffuse statuskarakteristieken zijn bijvoorbeeld sekse, huidkleur, senioriteit, beroep, hoogte van opleiding en wijze van optreden. Als arts een beroep met een hoge status is, zal men ook in een situatie waar de kwaliteit als arts niets te maken heeft met de uit te voeren taak, hoge verwachtingen koesteren ten aanzien van de bijdrage van de arts. Doordat sekse veelal als een diffuus statuskarakteristiek functioneert, waarbij ten aanzien van vrouwen lagere verwachtingen bestaan dan ten aanzien van mannen, zal men lagere verwachtingen ten aanzien van een vrouwelijke arts hebben dan ten aanzien van een mannelijke arts. De theorie stelt nu dat naarmate de door de statuskarakteristieken gewekte verwachtingen hoger zijn, het groepslid in kwestie meer gelegenheid krijgt een taakbijdrage te leveren. De aldus gecreëerde handelingsruimte zal onder invloed van de verwachtingen ook daadwerkelijk ingevuld worden; denk bijvoorbeeld aan alle ogen die verwachtingsvol op de belangrijkste aanwezige persoon in een vergadering gericht zijn tot deze een initiatief neemt. De geleverde taakbijdragen worden alleen al op grond van de verwachtingen hoger gewaardeerd, terwijl die hogere waardering ook een zwaarder gewicht in de schaal legt bij meningsverschillen en dus tot meer invloed leidt. Het gebruik van deze inzichten leidt tot de volgende beschrijving van het probleem. Doordat de verpleegkundige een lagere status heeft dan de arts zijn de verwachtingen ten aanzien van de taakbijdrage van de verpleegkundige aan het herstel van de patiënt lager dan ten aanzien van de taakbijdragen van de arts. Hierdoor krijgt de arts zowel van collega’s als van verpleegkundigen meer handelingsruimte, die gebruikt wordt om meer taakbijdragen te leveren, die hoger geëvalueerd worden en waarmee de arts meer invloed uitoefent. Uiteraard is het vertalen van het ruimteprobleem in termen van deskundigheid en status geenszins de enige mogelijkheid. Werkoverleg kan bijvoorbeeld beschouwd worden als een bepaalde vorm van participatieve besluitvorming en men kan het probleem ook in deze termen formuleren. Dit zou de vraag aan de orde gesteld hebben welke factoren leiden tot succesvolle participatie van de verpleegkundige in de besluitvorming rondom de zorg en, in mindere mate, de behandeling van de patiënt. Een speurtocht via de organisatiepsychologische literatuur (zie bijvoorbeeld Ganster & Fusilier, 1989; Koopman & Wierdsma, 1992) zou een grote hoeveelheid factoren aan het licht brengen als het stellen van hoog en precies gestelde doelen, het gebruik van probleemoplossende beïnvloedingsstrategieën, heldere rolverwachtingen, ruimte voor beslissingen in de taak, afwezigheid van ernstige persoonlijke conflicten, aanwezigheid van stabiele groepen, aanwezigheid van deskundigheid in het hanteren van overlegprocedures. Overigens blijken deze factoren afgeleid te zijn van een groot aantal verschillende deeltheorieën. De participatieve besluitvormingingang kan dan ook gedeeltelijk beschouwd worden als een onderwerpspecifieke ingang. Men had zich ook op nog weer andere aspecten van het probleem kunnen richten, bijvoorbeeld of de verpleegkundigen wegens een gering vertrouwen in de eigen bekwaamheid hebben weinig ruimte zullen ervaren of hoe de stijl van leidinggeven van de hoofdverpleegkundige de ervaren ruimte na invoering van integrerende verpleegkunde beïnvloedt. De vraag welke omstandigheden leiden tot het toeschrijven van prestaties aan eigen bekwaamheden en dus tot zelfvertrouwen wijst in de richting van attributietheorieën over motivatie en prestaties

74

Hoofdstuk 3

(zie Weary, Stanley & Harvey, 1989). Deze theorieën geven aan dat men regelmatig succes moet boeken en zich op positieve wijze van anderen moet onderscheiden, wil men de geleverde prestaties aan zichzelf toeschrijven en niet aan geluk of aan het feit dat de taak zo moeilijk was. De vraag naar het leidinggeven van de hoofdverpleegkundige zou vrij vanzelfsprekend in de richting van leiderschapstheorieën verwijzen (zie Fiedler & House, 1988; Veen, Alblas & Geersing, 1991). Op basis van Fiedlers theorie zou men de vraag aan de orde stellen of gezien de kenmerken van de situatie juist taakgericht dan wel op de persoonlijke relaties gericht leiding dient te worden gegeven. Uit deze voorbeelden blijkt de essentie van deze wijze van het zoeken van een theorie erin gelegen te zijn om vanuit de probleemstelling een begrip te genereren dat een verbinding slaat naar een ander begrip dat een theoretisch aanknopingspunt biedt. Het grote voordeel van de begripsmatige benadering is dat een veelheid van benaderingen gegenereerd kan worden die verschillende uitwerkingen en daarmee interventies mogelijk maakt. Dit voordeel is ook een nadeel, aangezien men voor een keuzeprobleem komt te staan en men het overzicht dreigt te verliezen. Daar komen we straks op terug, wanneer we het gaan hebben over het reduceren van verklaringen. 3.3.4 De deductieve benadering De laatste manier om via theorieën verklaringen te genereren, is de deductieve benadering: door algemene theorieën te gebruiken waarvan op het eerste gezicht niet evident is dat deze iets over het probleem kunnen zeggen. In het algemeen levert dit veel mogelijke verklaringen op en het verdient altijd aanbeveling een aantal algemene theorieën af te lopen om te zien welk licht zij op het verschijnsel kunnen werpen. Vooral wanneer men er niet in slaagt via een onderwerpgebonden benadering of via een begripsmatige benadering een specifiekere theoretische verklaring op het spoor te komen, is het meestal mogelijk om met behulp van een algemene theorie een verklaring op te stellen, met name ook omdat dergelijke theorieën vrij eenvoudig te vinden zijn in handboeken. Een bekende veel gebruikte theorie is het model van beredeneerd gedrag van Ajzen en Fishbein (1980). Dit model richt zich primair op gedragingen waarvoor het individu een keuze kan maken en op de attitude en sociale normen die daaraan ten grondslag liggen. Juist omdat men meestal al eerder de keuze gemaakt heeft voor een specifiek gedrag of attitude, kan dit model bij veel problemen bruikbare inzichten opleveren (zie ook De Vries, 1992). Zo zou met betrekking tot integrerende verpleegkunde de probleemstelling geherformuleerd kunnen worden en de nadruk kunnen komen te liggen op de geringe bereidheid van artsen deze benadering te steunen. De eerste vraag zou dan zijn welke factoren bij de artsen ten grondslag liggen aan deze geringe bereidheid. De theorie van Ajzen en Fishbein (1980) stelt dat een van de determinanten van gedrag (bijvoorbeeld het al dan niet steunen van de invoering van integrerende verpleegkunde) gevormd wordt door de intentie tot dat gedrag over te gaan. Deze intentie wordt op haar beurt weer bepaald door de attitude van de persoon ten aanzien van het gedrag in kwestie en door de sociale norm ten aanzien van hetzelfde gedrag. De sociale norm verwijst naar de mate waarin de sociale omgeving, in het bijzonder van die personen of instanties die de persoon belangrijk

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

75

vindt, het desbetreffende gedrag goedkeurt of afkeurt. Deze norm komt tot stand door de waargenomen normen bij de relevante anderen (normideeën) te vermenigvuldigen met de mate waarin de persoon geneigd is met die normideeën in te stemmen. Hoe meer de arts meent dat voor hem belangrijke anderen zijn steun voor integrerende verpleegkunde zouden goedkeuren en hoe meer de arts gemotiveerd is met de opvattingen van deze personen in te stemmen, des te sterker zal de sociale norm in de richting van steunverlening aan integrerende verpleegkunde zijn en des te sterker zal het voornemen bij de arts zijn om integrerende verpleegkunde actief te bevorderen. Men zal dus moeten trachten te achterhalen aan welke personen of groepen door de artsen waarde wordt gehecht wat betreft meningsverschillen over integrerende verpleegkunde. De attitude is gebaseerd op een afweging van alle relevante consequenties die door de persoon aan het gedrag verbonden worden gezien en door de evaluatie van die consequenties. Voor het concrete voorbeeld van integrerende verpleegkunde betekent dit dat hoe waarschijnlijker artsen een bepaalde consequentie van het invoeren van integrerende verpleegkunde achten (bijvoorbeeld een snellere genezing van patiënten, betere coördinatie van activiteiten van de diagnostische afdelingen) en hoe positiever zij een dergelijke consequentie waarderen, hoe positiever hun houding ten opzichte van het invoeren hiervan zal zijn en hoe sterker zij geneigd zullen zijn integrerende verpleegkunde te steunen. Omgekeerd zal de attitude negatiever zijn naarmate men bepaalde consequenties waarschijnlijk acht die negatief gewaardeerd worden (bijvoorbeeld toename van de hoeveelheid vergadertijd, afname van de eigen invloed). Men zal dus moeten nagaan welke consequenties door artsen worden gezien aan het meewerken aan de invoering van integrerende verpleegkunde en hoe deze consequenties door hen worden gewaardeerd. Via onderzoek moet vastgesteld worden wat de verschillende waargenomen consequenties zijn en hoe deze gewaardeerd worden. Op basis daarvan kan men dan bij het uitwerken van interventies (hoofdstuk 5) een schatting maken welke waargenomen consequenties men dient te corrigeren (bijvoorbeeld benadrukken dat er naast tijdverlies ook tijdwinst optreedt, organiseren van cursus efficiënt vergaderen om hoeveelheid vergadertijd niet te laten toenemen) en welke consequenties positiever gewaardeerd dienen te worden (bijvoorbeeld benadrukken dat een snel herstel van patiënten niet alleen kosten reduceert, maar ook vanuit humaan oogpunt hoge prioriteit dient te hebben). Wanneer men zou zijn uitgegaan van een sociale uitwisselingstheorie (zie McClintock, Kramer & Keil, 1984), zou men voor de opgave geplaatst zijn om de investeringen en opbrengsten voor de verschillende betrokkenen te specificeren. Een uitwisselingsredenering zou ervan uitgaan dat integrerende verpleegkunde van de kant van de arts en verpleegkundige bepaalde investeringen vereist – zoals tijd, energie, frustraties – die tot gevoelens van onvrede zouden leiden wanneer daar geen opbrengsten tegenover staan in de vorm van bijvoorbeeld tevreden patiënten, een prettige sfeer op de afdeling en een efficiënte organisatie. Uitgaande van sociale uitwisselingstheorieën maakt integrerende verpleegkunde alleen een goede kans van slagen als de verhouding tussen investeringen en opbrengsten voor beide partijen verbetert, maar in ieder geval niet in ongunstige zin verandert. Dit betekent dat men vanuit dit perspectief een analyse moet maken van de investeringen en opbrengsten voor beide partijen. Sociale uitwisselingstheorieën kunnen ook tot heel andere gezichtspunten leiden. Zo is vanuit

76

Hoofdstuk 3

dit soort theorieën bijvoorbeeld bekend dat een ‘lik op stuk’- benadering waarbij men zich in principe coöperatief opstelt maar de ander een keer afstraft wanneer die zich niet coöperatief gedraagt, uiteindelijk het meest oplevert (Van Lange, 1989). Een dergelijke bevinding kan worden toegepast op de wijze waarop de verpleegkundige zich dient op te stellen. Algemene theorieën zoals het model voor beredeneerd gedrag en de sociale uitwisselingstheorie leiden niet altijd tot specifieke verklaringen, maar bieden vooral een globaal kader waarbinnen probleemspecifieke kennis ingepast kan worden. Bij dergelijke theorieën is steeds een aanvulling nodig met inhoudelijke inzichten die men bijvoorbeeld door middel van interviews dient te verkrijgen. Niettemin bieden algemene theorieën een invalshoek die kan helpen bij het structureren van het probleem en die richting geeft aan het zoeken naar de benodigde kennis. Soms doet het er niet toe vanuit welk kader men het probleem te lijf gaat, als men maar een kader heeft. Juist dan stuit men vaak op begrippen die weer andere theoretische aansluitingsmogelijkheden bieden. De verzameling inzichten die hier de revue is gepasseerd laat zien dat over een probleem vanuit een groot aantal vrij willekeurig gekozen theorieën gedacht kan worden. Helemaal willekeurig is de keuze overigens niet, omdat er meestal wel een milde vorm van associatie met het probleem aanwezig is. Met opzet is de presentatie nogal ongelijkmatig van karakter wat betreft de uitwerking, de kwaliteit van de verklaringen en de mate waarin reeds interventies gesuggereerd worden. De bedoeling van deze fase is immers alleen om ideeën voor verklaringen te krijgen. 3.4

De convergente fase: reduceren van het aantal verklaringen

Nu de divergente fase is afgesloten, is het noodzakelijk tot een reductie te komen van de vele mogelijke verklaringen en processen. Deze convergente fase kent drie stappen: allereerst worden overlappingen en irrelevante verklaringen eruitgehaald, vervolgens wordt nagegaan of de theoretische verklaringen adequaat zijn en tot slot wordt een schatting gemaakt van de plausibiliteit van de verklaringen. Dit leidt tot een voorlopige keuze van een aantal verklaringen of een eventuele combinatie van verklaringen. Het aanhouden van meerdere verklaringen heeft tot doel een aantal opties open te houden, aangezien in dit stadium nog niet duidelijk kan zijn welke verklaringen uiteindelijk tot een vruchtbaar procesmodel en tot werkzame interventies zullen leiden. Heel belangrijk is verder dat men in deze fase het proceskarakter van de verklaringen vasthoudt. In de praktijk blijkt dat het gevaar van reductie is dat men voornamelijk een aantal begrippen overhoudt en dat de processen naar de achtergrond verschuiven. 3.4.1 Reductie door overlap en irrelevantie eruit te halen Wanneer na de divergente fase alle mogelijke verklaringen op een rijtje worden gezet, gaat men allereerst het aantal verklaringen reduceren door de overlap eruit te halen. Meestal zal blijken dat verschillende verklaringen in feite op hetzelfde neerkomen. Men heeft bijvoorbeeld zelf associatief bedacht dat de verpleegkundige te weinig te zeggen heeft en is via de begripsgebonden benadering op een verklaring in termen van het begrip macht gestuit. Beide verklaringen

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

77

kunnen dan tot één verklaring worden teruggebracht, namelijk gebrek aan macht of invloed. Of men heeft vanuit de theorie van het beredeneerd gedrag vastgesteld dat artsen het verlies van tijd als een van de negatieve consequenties zien van het invoeren van integrerende verpleegkunde. Tevens heeft men dit vanuit de sociale uitwisselingstheorie als een van de kosten geïdentificeerd. Beide verklaringen kunnen dan tot één factor worden teruggebracht. Vervolgens dient men in deze fase de irrelevante verklaringen te schrappen. Vaak blijkt dat sommige verklaringen irrelevant zijn omdat ze niet de eindvariabele verklaren. De eindvariabele is immers de mate waarin verpleegkundigen voldoende ruimte weten te creëren in de interactie met artsen en hoofdverpleegkundigen, terwijl associatieve verklaringen soms terecht kunnen komen bij verklaringen voor heel andere variabelen. Het is bijvoorbeeld niet ondenkbaar dat men associatief zal komen met verklaringen voor de satisfactie van patiënten (bijvoorbeeld inlevingsvermogen in patiënten). Hoewel deze satisfactie wel een doel is van de integrerende verpleegkunde, zijn de factoren die deze satisfactie beïnvloeden heel andere dan die welke van invloed zijn op het verwerven van ruimte door verpleegkundigen zelf. Dergelijke verklaringen kunnen dan worden geschrapt. Wel dient men zich te realiseren dat adequate verklaringen niet noodzakelijkerwijs direct de eindvariabele dienen te verklaren. De verklaring vanuit de theorie van Fishbein en Ajzen (1975) had bijvoorbeeld betrekking op de vraag waarom artsen een positieve houding zullen hebben tegenover de invoering van integrerende verpleegkunde. De houding van artsen is dan een factor die de ruimte van de verpleegkundige mogelijkerwijs beïnvloedt. Wanneer we nu een aantal verklaringen voor het ontstaan van een positieve houding bij de artsen hebben gegenereerd, zijn dit indirecte verklaringen voor de eindvariabele: zij beïnvloeden de eindvariabele wel, maar alleen via andere variabelen. Dergelijke verklaringen legt men niet terzijde, maar bewaart men, omdat die juist voor het opstellen van een procesmodel belangrijk kunnen zijn. 3.4.2 Reductie door toetsing van de geldigheid van de theoretische verklaringen Verklaringen die ontleend zijn aan theorieën mogen alleen worden toegepast wanneer de theorie geldig is in de situatie waar de probleemstelling betrekking op heeft. Bij het probleem van de integrerende verpleegkunde zullen we bijvoorbeeld beschikken over een aantal aanzetten tot theoretische verklaringen via begrippen als deskundigheidsmacht, status, participatieve besluitvorming, attributie van prestaties en leidinggeven. De geldigheid van dergelijke verklaringen blijkt in het algemeen uit het type situaties dat bij de ontwikkeling en toetsing van de theorie is gebruikt. Voor de statusverwachtingstheorie (De Gilder & Wilke, 1994) die eerder werd genoemd als mogelijke verklaring voor het verband tussen status en macht, is duidelijk aan te geven voor welk type situaties de theorie opgaat. De theorie heeft betrekking op kleine taakgroepen waarvan de leden gezamenlijk de problemen moeten oplossen die ontstaan bij het uitvoeren van de taak. Bovendien moeten ze aanvankelijk geen oordeel hebben over elkaars bekwaamheden op de taak. Dit betekent strikt genomen dat de theorie alleen toegepast kan worden op gezamenlijke en nieuwe taken. Voor het toepassen van deze theorie op het probleem van integrerende verpleegkunde is de vraag of de taak als nieuw omschreven kan worden en of deze een ge-

78

Hoofdstuk 3

meenschappelijk karakter heeft. Het nieuwe karakter van de taak lijkt door de introductie van de psychosociale zorg en de coördinerende component in de taak voldoende gewaarborgd. Het gezamenlijke aspect van de taak is vermoedelijk sterker aanwezig bij hoofdverpleegkundige en verpleegkundige dan bij arts en verpleegkundige, maar lijkt toch redelijk gewaarborgd. Aangezien er dus voldoende overeenstemming lijkt te bestaan tussen de integrerende-verpleegkundesituatie en de situatie waarvoor de theorie geldig is, kan de theorie worden gebruikt. Een probleem dat zich vaak voordoet bij het vaststellen van de geldigheid van een theorie, is dat een theorie veel te globaal geformuleerd wordt, waardoor het te vaak lijkt dat men de theorie op het probleem mag toepassen zonder dat dat het geval is. Het is van belang bij vragen over de geldigheid van een theorie steeds terug te gaan naar de karakteristieke wijze waarop een theorie is getoetst. Dit duiden we aan als een paradigma. Vaak zijn theorieën heel breed en algemeen geformuleerd, maar heeft de empirische toetsing alleen binnen een beperkt paradigma plaatsgehad. Om te weten of een theorie geldig is in de situatie waar men zich mee bezighoudt, zal men zich moeten richten op de overeenstemming tussen deze situatie en het kenmerkende paradigma. In dat paradigma ligt de verklarende waarde en voorspellende kracht van de theorie. Een eerste voorbeeld om dit te verduidelijken vormt de cognitieve dissonantietheorie. Hier is sprake van een breed geformuleerde theorie die echter slechts in enkele paradigma’s is getoetst. Een primitieve formulering van deze theorie luidt: dissonantie of strijdigheid tussen verschillende denkbeelden leidt tot een streven de dissonantie op te heffen; dit zal meestal gebeuren door de denkbeelden aan te passen. Toegepast op integrerende verpleegkunde zou dit tot de volgende denkwijze kunnen leiden. Verpleegkundigen die voor zichzelf ruimte moeten creëren, ervaren dissonantie tussen hun denkbeelden over de integrerende verpleegkunde en de opvattingen van de artsen hierover. Omdat ze deze dissonantie willen reduceren, zullen ze gaan proberen de opvattingen van de artsen te veranderen door op hen in te praten en hen de voordelen van integrerende verpleegkunde voor te spiegelen. Dit zal leiden tot het geven van ruimte aan de verpleegkundigen. Lukt dit niet, dan zullen ze dissonantie reduceren door de ontwikkeling van een negatieve houding tegenover integrerende verpleegkunde. Een dergelijke redenering is wellicht wel plausibel, maar heeft weinig te maken met een toepassing van de cognitieve dissonantie-reductietheorie. In veel voor de theorie kenmerkende experimenten (zie bijvoorbeeld Cooper & Fazio, 1984) wordt cognitieve dissonantie geïnduceerd door mensen zelf verantwoordelijk te laten zijn voor een keuze, waarbij men de gevolgen van die keuze heeft kunnen voorzien. De dissonantie wordt dan reduceerd door de keuze extra positief te gaan waarderen. Die keuze kan bijvoorbeeld de koop van een bepaald produkt zijn, maar ook het verdedigen van een bepaalde mening die ingaat tegen de eigen oorspronkelijke mening. Er zal meer attitudeverandering optreden bij een vrijwillige keuze met minimale externe rechtvaardiging (bijvoorbeeld geen beloning of dwang) dan bij hoge externe rechtvaardiging (bijvoorbeeld externe druk of een hoge beloning). Het zal duidelijk zijn dat de hiervoor gegeven interpretatie van de dissonantietheorie hier niet bij aansluit. Ten eerste is het onduidelijk in hoeverre de verpleegkundigen vrijwillig hebben gekozen voor integrerende verpleegkunde. Ten tweede is onduidelijk in hoeverre deze vorm van verpleging inging tegen de oorspronkelijke attitude. Ten derde zou de dissonantie primair

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

79

gereduceerd worden door de eigen attitude meer ten gunste van integrerende verpleegkunde te veranderen. Dus, een adequate toepassing van de dissonantietheorie zou slechts leiden tot de voorspelling dat uiteindelijk de meest gunstige houding tegenover integrerende verpleegkunde zou ontstaan bij diegenen die geheel vrijwillig gekozen hebben voor het meewerken hieraan en oorspronkelijk een negatieve houding hadden tegenover integerende verpleegkunde. In dat geval zullen negatieve ervaringen bij de invoering vanuit de dissonantie-reductietendens inderdaad ‘weggeredeneerd’ worden. Een tweede voorbeeld van de gevaren van het hanteren van brede formuleringen van theorieën vormt de sociale vergelijkingstheorie. Deze breed geformuleerde theorie stelt onder meer dat mensen zich met anderen vergelijken om hun eigen bekwaamheden te evalueren, dus om na te gaan hoe goed ze eigenlijk zijn en dat men daarbij een lichte tendens vertoont om zich met beteren te vergelijken (Buunk & De Vries, 1991). Hoewel er veel verschillende paradigma’s zijn bij onderzoek naar sociale vergelijking (Suls & Wills, 1991), had tot voor een aantal jaren geleden toetsing van de sociale vergelijkingstheorie wat betreft bekwaamheden vaak plaats in het zogenaamde rangorde-paradigma (Wheeler, 1966). In deze onderzoeksopzet maakt een aantal (bijvoorbeeld zeven) proefpersonen een test voor een bepaalde bekwaamheid. Iedere proefpersoon krijgt daarna een (meestal gefingeerde) testuitslag die bestaat uit de eigen score en de rangorde van de scores van alle aanwezigen. Meestal neemt de proefpersoon in deze rangorde de middenpositie in. De exacte scores van de andere personen worden niet aan de proefpersoon meegedeeld. De proefpersoon wordt dan in de gelegenheid gesteld de exacte score van één andere persoon te weten te komen: uit de rangorde kan één ander genoemd worden en de proefpleider vertelt dan de score van deze persoon. De afhankelijke variabele is het rangnummer van de persoon van wie de proefpersoon het rangnummer bij voorkeur zou willen weten. Zo kan de proefpersoon zich vergelijken met anderen. Weliswaar heeft de proefpersoon enige informatie over een aspect van zichzelf gekregen, maar de betekenis van deze informatie is geheel onduidelijk. Vergelijking van de eigen score met die van anderen kan deze onzekerheid reduceren. In het onderzoek van Wheeler (1966) is de meest frequente keuze het zien van de score van de naast-hogere, naar aangenomen wordt omdat met deze persoon de eigen score vergelijkbaar is en omdat de proefpersoon probeert aan te tonen ‘net zo goed als de goeden’ te zijn. Het zal duidelijk zijn dat wanneer men dit paradigma als uitgangspunt neemt, men de sociale vergelijkingstheorie alleen op een zeer beperkt aantal situaties mag toepassen, namelijk situaties waarin mensen hun globale positie op een dimensie te midden van anderen kennen en ze precies weten hoe ze zelf op die dimensie scoren. Een voorbeeld van een dergelijke situatie betreft bijvoorbeeld een bedrijf dat zich afvraagt hoe open men dient te zijn over de salarissen. Passen we Wheelers bevindingen nu toe op mensen die weten dat ze ongeveer een modaal salaris hebben en uiteraard weten hoeveel ze verdienen, dan valt te voorspellen dat ze het meest geïnteresseerd zullen zijn in het salaris van mensen die wat meer verdienen en niet in het salaris van mensen die minder of veel meer verdienen. Enerzijds is de reikwijdte van de toepassing van onderzoek vanuit het rangorde-paradigma dus beperkt, maar anderzijds maakt juist deze beperktheid wel specifieke voorspellingen mogelijk. Een laatste, wat ander type voorbeeld van de noodzaak theorieën alleen toe te passen wanneer de situatie overeenkomt met datgene wat de theorie specificeert,

80

Hoofdstuk 3

komt uit de theorie van beredeneerd gedrag van Ajzen en Fishbein (1980) die we hiervoor al behandelden. Volgens deze theorie wordt gedrag bepaald door de intentie dat gedrag uit te voeren. Hierop zijn van invloed de attitude, die weer bepaald wordt door overwegingen ten aanzien van het gedrag en de sociale norm, de houding van belangrijke anderen. Wanneer men zich nu bezighoudt met de problematiek van drugsverslaafden, zou men wellicht in de verleiding komen het gebruiken van drugs te benaderen vanuit deze theorie. Men zou dan een aantal verklaringen gaan ontwikkelen voor het verslaafde gedrag en op zoek gaan naar de overwegingen ten gunste van dit gedrag zoals die bij verslaafden leven (bijvoorbeeld ‘Spuiten leidt ertoe dat je je goed voelt’; ‘Door drugs is het leven minder saai’). Voorts zou men de door de verslaafden waargenomen houding van belangrijke anderen (zoals ouders, vrienden, partner) in kaart gaan brengen, alsmede de neiging van de persoon zich daar iets van aan te trekken. Hoe voor de hand liggend deze benadering ook moge lijken, men zou dan bezig zijn de theorie toe te passen op een type gedrag waar die niet primair voor bedoeld is. De theorie is ontwikkeld voor beredeneerd gedrag, dus voor gedragingen waarvoor het individu zonder veel emotionele problemen een keuze kan maken, zoals het al dan niet kopen van een bepaald produkt, anticonceptiegedrag, stemgedrag, beroepskeuzegedrag en, in het eerder uitgewerkte voorbeeld, het al dan niet steunen van de invoering van integrerende verpleegkunde. Hoewel drugsgebruik in de meeste gevallen ongetwijfeld begint als vrijwillige keuze, is het voorzetten ervan nauwelijks als zodanig op te vatten. De verslaafde heeft theoretisch uiteraard de keus te stoppen, maar bij een echte verslaving valt nauwelijks van een keus te spreken. Bepaalde fysiologische processen houden een verslaving in stand en daarbij moeten rationele overwegingen het onderspit delven. Waar de theorie van beredeneerd gedrag in dit geval wel op van toepassing zou zijn, is het besluit nemen om mee te doen aan een afkickprogramma (zie ook Fishbein, Ajzen & McArdle, 1980), maar binnen een dergelijk programma moet men met andere theoretische modellen werken. Omdat het voor de geldigheid van een theorie zo belangrijk is in welk paradigma zij is getoetst, is het in het algemeen van belang zich niet te baseren op de oorspronkelijke formulering van de theorie, maar zich te laten leiden door zo recent mogelijke overzichtsartikelen waarin een grote hoeveelheid onderzoek wordt samengevat. Juist een goed toepassen van theorieën vereist een zeer grondige kennis van alle empirische nuances in de theorie en zelfs dan is het nog niet altijd mogelijk specifieke voorspellingen te doen op basis van de theorie (Kok, Lenderink, Meertens & Schaalma, 1994). 3.4.3 Reductie door plausibiliteit vast te stellen Tot slot dient men van alle verklaringen de plausibiliteit vast te stellen. Zelfs wanneer een verklaring relevant is voor de eindvariabele en zelfs wanneer de geldigheid van een theorie evident lijkt, dient men zich nog af te vragen in hoeverre de verklaring werkelijk een plausibele factor is. Zo vermelden Kok e.a. (1994) het voorbeeld dat er nog steeds veel ongelukken gebeuren met kinderen die niet in het kinderzitje zitten. Een relevante theorie leek meteen die over onrealistisch optimisme: de meeste mensen denken dat zij minder risoco lopen dan anderen en de gevolgen van een ongeluk meer onder controle hebben dan de meeste anderen (Hoorens & Buunk, 1992; Van der Pligt, 1991). Uit een aantal verkennende in-

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

81

terviews bleken dergelijke percepties inderdaad bij veel ouders een rol te spelen. Echter, de meeste ouders bleken een kinderzitje te hebben aangeschaft en zich wel degelijk bewust te zijn van de risico’s. Nogal wat ouders waren echter met het gebruik ervan gestopt omdat het kind onhandelbaar werd. Met andere woorden, de verwachting dat het kind lastig zou worden in het kinderzitje en een overmogen daarmee om te gaan, bleek meer invloed te hebben op de eindvariabele dan het theoretisch relevante begrip onrealistisch optimisme (Kok e.a., 1994). In het algemeen kan men de plausibiliteit van verklaringen toetsen door het uitvoeren van gedachtenexperimenten. Bij dergelijke gedachtenexperimenten brengt men de verklaring op een wat hoger abstractieniveau en probeert men zich voor te stellen hoe de verklaring in een andere context zou uitwerken. Meer in het bijzonder tracht men na te gaan wat zich in andere situaties zou voordoen wanneer het veronderstelde proces Y al dan niet zou optreden. Daarbij kan het gaan om situaties die men kent, maar ook om denkbeeldige situaties. Men redeneert dan als het ware ‘wanneer deze verklaring opgaat, dan zal ook in situatie X ten gevolge van proces Y, het verschijnsel Z moeten optreden’. Doet verschijnsel Z zich niet voor, dan is er reden om te twijfelen aan de plausibiliteit van de verklaring die proces Y centraal stelt. Men kan ook redeneren vanuit de afwezigheid van Y: ‘wanneer deze verklaring opgaat, dan zal in situatie X ten gevolge van de afwezigheid van Y, het verschijnsel Z niet moeten optreden’. Doet Z zich toch voor, dan wordt proces Y minder plausibel. Deze abstracte redenering willen we toelichten met het voorbeeld van de vriendelijke obers en serveersters die meer fooien krijgen dan onvriendelijk bedienend personeel. Men kan als verklaring hiervoor bedenken dat dit verschijnsel zich voordoet omdat de desbetreffende obers en serveersters door hun vriendelijkheid mensen in een prettige stemming brengen en mensen in een prettige stemming eerder bereid zijn iets aardigs te doen. Om de plausibiliteit van deze ‘stemmingsverklaring’ te toetsen, kan men zich nu andere situaties proberen voor te stellen waarin er sprake is van vriendelijkheid van de kant van de één die leidt tot een prettige stemming bij de ander en vervolgens tot hulpvaardig of aardig gedrag van zijn kant. Inderdaad zijn er veel plausibele concrete voorbeelden ter ondersteuning van deze verklaring te verzinnen, bijvoorbeeld een vrolijke agent die een ontwapenend effect heeft en daardoor een dreigend relletje in de kiem smoort of het krijgen van assistentie bij het aanduwen van een auto na het doen van een buitengewoon vriendelijk verzoek om hulp vergezeld door een charmante lach. Omgekeerd kan men zich gemakkelijk situaties voor de geest halen waarbij de afwezigheid van een aardige opstelling van de een leidt tot narrigheid en een gebrek aan sociaal gedrag bij de ander, zoals een rancuneuze en weinig appetijtelijk ogende collectant die bepaald niet uitnodigt tot het geven voor een goed doel. In een meer toegespitst gedachtenexperiment kan men zich afvragen of klanten die op een andere wijze in een goede stemming zijn gebracht – bijvoorbeeld door een fraaie inrichting, mooie muziek of lekker weer – ook meer fooien geven dan wanneer ze in een minder goede stemming verkeren. Dat lijkt vrij aannemelijk, waardoor de stemmingsverklaring aan plausibiliteit wint. Een tweede verklaring voor het krijgen van meer fooien na een vriendelijke behandeling zou de volgende redenering zijn: als men vriendelijk behandeld wordt door bedienend personeel, denkt men dat dit gebeurt omdat men aardiger gevonden wordt dan andere klanten. Voor dit psychologische cadeautje is men be-

82

Hoofdstuk 3

reid te betalen in de vorm van een fooi. Wanneer deze verklaring opgaat, dan zouden mensen minder bereid moeten zijn tot het geven van fooien aan een ober wanneer ze merken dat hij tegenover iedereen even vriendelijk is. We voeren nu een gedachtenexperiment uit waarbij we twee situaties met elkaar vergelijken: de situatie waarin een ober alleen tegen ons aardig doet en de situatie waarin hij tegen de meeste mensen aardig doet. In het eerste geval zullen we die ander waarschijnlijk meer mogen dan in het tweede geval, maar tegelijk zullen we ons afvragen waarom hij nu juist tegen ons zo aardig is en zullen we wellicht gaan twijfelen aan zijn professionele houding. Er is dus reden om vraagtekens te plaatsen bij de plausibiliteit van deze ‘speciale-aandachtverklaring’. Dat de verklaring niet geheel onaannemelijk is, komt omdat we ons kunnen voorstellen dat sommige obers of serveersters iedere te bedienen persoon het gevoel kunnen geven nou juist hem bijzonder aardig te vinden. Een volgende verklaring is dat een vriendelijke behandeling of glimlach als een gift ervaren wordt wat ongevraagde verplichtingen schept. Deze verplichtingen zou men dan afkopen door een fooi. De plausibiliteit van deze ‘verplichtingsverklaring’ kan allereerst worden nagegaan door zich af te vragen of een vriendelijke bejegening in andere situaties ook als dermate verplichtend wordt ervaren dat men deze moet ‘afkopen’. Dat lijkt vaak niet het geval te zijn. Immers, in veel gevallen kan men bijvoorbeeld een glimlach met een glimlach beantwoorden en daardoor het eventueel ontstane gevoel van verplichting wegnemen. Maar met dit gedachtenexperiment zijn we er nog niet. Immers, een fooi is in een café of restaurant een psychologisch erkend betaalmiddel en het zou daarom zo kunnen zijn dat men in een dergelijke context vriendelijkheid vooral door middel van fooien beantwoordt. Om deze redenering te toetsen, kan men zich in een gedachtenexperiment afvragen of een klant die de vriendelijke houding van de ober beantwoordt met vriendelijk gedrag of zelfs als eerste vriendelijk is, geen fooi meer zal geven. Aangezien dit vrij onwaarschijnlijk lijkt, is de verklaring die de nadruk legt op het ontstaan van een gevoel van verplichting niet erg plausibel. Hoewel men door te zoeken naar gedachtenexperimenten gedwongen wordt zich indringend te bezinnen op de aannemelijkheid van verklaringen, leveren dergelijke exercities uiteraard geen echte, harde bewijzen. Bovendien zijn de meeste sociale verschijnselen zo complex dat zij door meerdere processen tegelijkertijd bepaald worden. Het is in het algemeen dan ook verstandig om meerdere verklaringen aan te houden.

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

83

Box 6 Concrete stappen bij het opstellen van verklaringen 1. Specificeer de eindvariabele in de vorm van een gedrag, attitude of affectieve reactie. Neem een eindvariabele die de kern van het probleem betreft, die specifiek en concreet is en die continu, of eventueel dichotoom, van aard is. Beperk u in het algemeen tot één eindvariabele. Kies alleen meer eindvariabelen wanneer deze in één model geïntegreerd kunnen worden. 2. Probeer via de onderstaande methoden zo veel mogelijk verklaringen te geven voor het ontstaan van het probleem. Wees in eerste instantie niet te kritisch! – Pas directe begripsassociatie en perspectiefwisseling toe. – Probeer ten minste vijf directe verklaringen voor het ontstaan van het probleem te geven. 3. Houdt denkbeeldige of echte ‘waarom’-interviews waarin via vragen zoals ‘waarom’, ‘hoezo’, ‘hoe komt dat’ of ‘heb je een idee waar dat aan ligt’ geprobeerd wordt de processen die aan het probleem ten grondslag liggen op te sporen. 4. Probeer theoretische verklaringen te bedenken. Hanteer daarbij de onderwerpgebonden, de begripsmatige en de deductieve benadering. 5. Reduceer het aantal verklaringen door: – de overlap en irrelevantie eruit te halen; – de geldigheid van de theoretische verklaringen na te gaan; – de plausibiliteit van de verklaringen vast te stellen, door het verzinnen van gedachtenexperimenten.

Opdracht 3 Doel Met deze opdracht wordt in brede zin beoogd het genereren en reduceren van verklaringen te oefenen. Meer in het bijzonder gaat het om de volgende vaardigheden. 1. Het op een adequate manier specificeren van de eindvariabele. 2. Het door begripsassociatie, perspectiefwisseling en ontwikkelen van directe verklaringen zo veel mogelijk verklaringen voor een sociaal probleem genereren. 3. Het ontwikkelen van zoveel mogelijk theoretische verklaringen door de onderwerpgebonden, de begripsmatige en de deductieve benadering. 4. Het ontwikkelen van procesverklaringen op basis van interviews. 5. Het reduceren van een groot aantal verklaringen door de overlap en irrelevantie eruit te halen, de geldigheid van de theoretische verklaringen te toetsen en de plausibiliteit van de verklaringen vast te stellen door gedachtenexperimenten. Opdracht 3a 1. Een verzekeringsmaatschappij wil haar werknemers stimuleren om niet met de auto naar het werk te gaan. Voer drie denkbeeldige ‘waarom-interviews’ met mensen die met de auto naar het werk gaan, over de vraag onder welke voorwaarden ze bereid zouden zijn met de fiets of het openbaar vervoer naar hun werk te gaan. Schrijf deze uit. Selecteer op basis hiervan een aantal verklaringen, gericht op de vraag vanuit de verzekeringsmaatschappij.

84 2. 3.

Hoofdstuk 3

Lees het artikel van Van Vugt, Meertens en Van Lange (1993) en haal hieruit aanvullende verklaringen. Reduceer eventueel het aantal verklaringen door overlappen eruit te halen.

Opdracht 3b Case: Preventie van relatieproblemen Therapeuten bij een RIAGG worden geconfronteerd met tal van huwelijks-problemen, zoals onverschilligheid en gebrek aan betrokkenheid, alsmede vijandigheid en intense conflicten. Hoewel deze problemen met echtpaartherapie goed te behandelen zijn, bestaat de indruk dat de problemen in veel huwelijken dusdanig overeenkomen dat men overweegt een soort schriftelijke cursus te ontwikkelen, die door echtparen zonder al te veel begeleiding zou kunnen worden gevolgd. Allereerst wil men echter van u als sociaal-psycholoog een duidelijker beeld hebben van de factoren die een rol spelen bij het ervaren van problemen in het huwelijk. Men legt u een aantal citaten uit gesprekken voor die kenmerkend zijn voor wat zich in veel huwelijken afspeelt. De hier vermelde fragmenten zijn grotendeels ontleend aan de boeken van Rubin (1976) en Weeda (1983, 1984). Ter toelichting: ieder citaat is van een ander persoon en de man en vrouw die na elkaar komen zijn niet met elkaar getrouwd.

‘We leven langs elkaar heen. Ik kom laat thuis. In bed ontmoeten we elkaar. ‘Man: Ik vind dat we elkaar veel te weinig spreken. Dat is poepgevaarlijk voor je huwelijk. Maar ja, we hebben het ook erg druk allebei.’ Vrouw: ‘Communicatie, daar schort het wel eens aan. Ik ben ook vaak moe en zie op tegen de sneeuwbal die een echt gesprek misschien gaat worden. Ben ook bang voor ruzie. Voor hem hoeft het niet. Hij slikt veel in, omdat hij dat ook zo ervaart. Maar ik vind het moeilijk. Ik kan me niet herinneren, dat ik vroeger, als kind thuis, ooit echt gecommuniceerd heb.’ Man: ‘Als zij de bokkepruik op heeft, dan wordt het geen gesprek. Dan gaat het erom wie het langst volhoudt. Dan zijn we gewoon met elkaar aan het vechten, we willen dan allebei gelijk hebben. Onze interesses liggen redelijk ver uit elkaar en dan dringt het wel eens niet door, wat de ander zegt.’ Vrouw:‘ Ik uit me gemakkelijker, hij is meer een binnenvetter. Soms zeg ik dat ik tegen een paal praat. Als hij niet wil, dan laat ik het vaak maar zo. Anders moet ik ’t er echt uittrekken. Voel me er soms wel vervelend door.’ Man: ‘Wat ze meemaakt, wil ze best eens vertellen ’s avonds. Maar dan ben ik meestal te moe. Dan denk ik: o, hou op. Het interesseert me niet zo. En als ik het woord heb, klapt ze dicht, zegt niets. Ik klets d’r denk ik onder de tafel.’ Vrouw: ‘Mijn man praat makkelijker over zichzelf dan ik. Door z’n werk kunnen we vaak niet praten. Ligt ook aan mij: altijd naar de ander vragen. Je cijfert jezelf weg. Dat is je karakter, om jezelf op de achtergrond te houden, eerst de ander. Dat is nog steeds zo.’ Man: ‘Ik zou zeggen, mijn vrouw is de praatster van ons. Zij heeft er ook meer behoefte aan. Dat is een heel groot probleem in onze relatie, dat zij een aantal behoeften heeft aan belangstelling, waardering en begrip die ik lang niet altijd kan opvullen. Ik heb ’t wel lange tijd geprobeerd en gedaan alsof. We hebben ’t er ook moeilijk mee dat ik zo relativerend over dingen denk en zij absoluut en meestal fel is. Bij haar praat ik niet van harte over mezelf, ik mis een gesprekspartner in haar, waardoor ik mezelf zou kunnen openstellen.’ Vrouw: ‘We zouden veel méér met elkaar kunnen praten. Hij sluit zich af met krant en tv. Maar ja, je weet ook niet zo waar je over moet praten. Hij zegt: je interesseert je te weinig voor mijn werk. Maar als hij iets vertelt, wat moet ik dan nog méér vragen? Met praten vind ik het vaak moeilijk om van je eigen standpunt

Opstellen van theoretisch gefundeerde verklaringen

85

af te stappen. Ik denk vaak: toe maar, laat ik mijn mond maar houden, voor de lieve vrede. Maar dat is soms wel moeilijk, want hij kan ook ongelijk hebben.’ Man: ‘Dat is mijn probleem met mijn vrouw. Ik zou meer diepgang willen, het is over en weer oppervlakkig. Ik wijt ’t eraan, als huisvrouw zijnde heb je alleen huisvrouw-praat. ’t Was eerst zo leuk in onze relatie, bij het begin konden we uren met elkaar praten. Misschien, als ze straks de maatschappij ingaat, komt het wel weer. ’t Is zonde van de tijd die je nu samen hebt. Sinds we een gezin hebben, is ze wat fantasieloos geworden. Ze verliest d’r creativiteit, dat is toch wel jammer.’ Vrouw: ‘Met elkaar goed praten is nog wel eens moeilijk. Hij is erg gesloten, uit zich heel moeilijk. Als hij losbarst voel ik me zo aangevallen. Ik uit me wel, ben erg emotioneel, begin gelijk te huilen. Heel vervelend. Ik durf het niet gauw te zeggen als iets me niet aanstaat, omdat ik dan alle bezwaren van hem over me heen krijg. Je leert je mond te houden of wachten tot de sfeer goed is.’ Man: ‘Een gesprek is moeilijk omdat mijn vrouw gesloten is. Ze is een steenbok, ontoegankelijk. Ik denk wel eens: mens doe toch wat spontaner, zeg eens wat je bezighoudt. Maar dat kan ze niet. Ik probeer vaak dingen via omwegen aan de weet te komen.’ Vrouw: ‘Hét grote punt in ons huwelijk is dat ik emotioneel ga reageren. Hij eist dat ik verstandig reageer. Dat zijn momenten dat we ’t allebei rot hebben. Daarna wil hij dan doen of er niets aan de hand is, zoekt dan toenadering en ik ben dan nog boos en vervelend. Zodat hij weer dáárop reageert. Ik moet veranderen, zodat we niet steeds zo’n emotionele toestand krijgen.’ Man: ‘Ik ben heel erg gesloten. Heb altijd alles zelf moeten oplossen. Ik ben geen spons aan wie ze alles kunnen vertellen en die er niets mee doet. Ik ben nuchter, geef praktische adviezen. Ik stop gauw een verhaal, kleineer het. Bijvoorbeeld als ze zegt: ik heb hoofdpijn; zeg ik: stel je niet zo aan. Dan is ’t weer afgesloten. Begrijpt ze niks van. Ik kan dat niet meevoelen, dat geeft vaak wrijving.’ Vrouw:‘Ik vind niet dat we genoeg praten, hij wel. Hij mist de twijfel en een zekere speelsheid in het gesprek. De laatste tijd is dat voor mij een bron van ontevredenheid. Ik zit er te veel achteraan, denk ik soms.’ Man:‘Ik heb veel waardering nodig. Als het praten moeilijk gaat, is dat mijn schuld, door m’n minderwaardigheidsgevoel. Ik kan geen excuses maken, kan ’t niet zeggen als ik gekrenkt ben. Het is belangrijk om iets goed te maken, anders kom je in een vicieuze cirkel.’ Vrouw:‘Ik weet niet wat ik eigenlijk wil. Ik praat steeds met hem over communicatie en dan zegt hij: “Nou goed, we praten nu toch? Wat wil je?” En dan weet ik niet meer wat ik moet zeggen, maar ik weet zeker dat ik dát niet bedoel. Soms maak ik me zorgen dat ik misschien te veel wil. Hij is een goeie echtgenoot, hij werkt hard, hij zorgt voor mij en de kinderen. Hij zou zó een andere vrouw kunnen vinden die maar wat blij met zo’n man zou zijn en die hem niet de hele tijd aan z’n kop zeurt omdat hij de dingen niet aanvoelt.’ Man:‘Ik zweer u dat ik niet weet wat ze wil. Ze zegt steeds dat we moeten praten en als we dat dan doen komt het er altijd op neer dat ik de verkeerde dingen zeg. Soms word ik er bang van. Ik heb altijd gedacht dat ik dingen voor mezelf moest houden, ze haar niet moest vertellen. Nu zegt ze dat dat niet goed is. Maar dat is moeilijk. Ik denk dat het erop neerkomt dat ik het goed vind zoals het nu is en dat ik bang ben om iets te zeggen of te doen dat alles ondersteboven haalt. Daar ben ik bang voor en dan zeg ik helemaal niets meer.’ Vrouw:‘Ik ben emotioneel gauw in tranen. Kon hij helemaal niet tegen. Hij zei: met jouw is niet te praten. Hij heeft alles gedaan om niet met mij te praten. Bijvoorbeeld de tv aan en ervoor zorgen dat we niet samen waren. Nog geen

86

Hoofdstuk 3

weekend konden we alleen zijn. De dokter zei: jullie moeten praten. M’n man zei: “praten? Je hebt toch wat je hartje begeert, een dak boven je hoofd en eten.” ’ Man:‘Ik wilde niet praten over het huwelijk en het verleden, zij wel. Diep in de nacht. Ik wil de wereld niet overdoen in woorden. Het heeft geen zin.’ Vrouw:‘De communicatie was slecht. Ik werd niet serieus genomen. Hij zei wat ik allemaal niet goed deed.’ Man:‘Ik kon haar m’n werkproblemen niet uitleggen. Een vrouw begrijpt dat niet. Ze heeft geen invoelend vermogen. Haar manier van praten over de dingen deed me pijn. Ze was zo radicaal. Rigoureuze oplossingen die nergens op sloegen.’ Vrouw:‘Hij is verbaal veel sterker. Hij verweet ’t me dat ik me niet kon uitdrukken. Hij kon ook niet luisteren naar mij, dan ging ie discussiëren. Ik voelde me niet geaccepteerd.’ Man:‘We joegen elkaar in het harnas. Ik gaf haar maar de vrije teugel. Doordat we niet met elkaar konden praten, ging het fout. Bij haar kwam het altijd in het verkeerde oor terecht. Als ik zei: h’m, het smaakt lekker vandaag, dan zei ze: oh, de andere keren dan niet?’ Vrouw:‘Praten ging niet, alleen met een borrel. Ik was bang voor zijn antwoorden, dat ie me voor lul zou zetten. Zo van:snap je dat nou niet, trut?’ Man:‘Ze zei, jij wilt altijd gelijk hebben. Ze vond dat ik welbespraakter was. Ze kon ’t nooit van me winnen.’ Vrouw:‘Ik had het goed met hem, hij niet met mij. Daarom durfde hij niet over onze relatie te praten, dan zou het duidelijk worden. Hij vermeed ’t, hij wilde geen confrontaties erover. Ik besefte dat later. 1.

’

Begin met het formuleren van een probleemstelling volgens de criteria uit hoofdstuk 2. U dient te analyseren waarom mensen in het algemeen problemen in hun huwelijk ervaren. Gebruik daarvoor de interviewfragmenten. 2. Specificeer de eindvariabele in de vorm van een gedrag, attitude of affectieve reactie. Neem een eindvariabele die de kern van het probleem betreft, die specifiek en concreet is en die continu van aard is. 3. Probeer zo veel mogelijk verklaringen voor het ontstaan van het probleem te geven. Wees in eerste instantie niet te kritisch! – Pas directe begripsassociatie en perspectiefwisseling toe. – Probeer ten minste vijf directe verklaringen voor het ontstaan van het probleem te geven. 4. Schrijf op basis van de interviewfragmenten een denkbeeldig ‘waarom’-interview uit, waarin via vragen zoals ‘waarom’, ‘hoezo’, ‘hoe komt dat’ of ‘heb je een idee waar dat aan ligt’ geprobeerd wordt de processen die aan het probleem ten grondslag liggen op te sporen. 5. Probeer zoveel mogelijk theoretische verklaringen te bedenken op basis van de: – billijkheidstheorie; – sociale vergelijkingstheorie; – attributietheorie; – leertheorie; – sociale identiteitstheorie. In het zakenregister van Meertens en Von Grumbkow (1992) vindt men verwijzingen naar deze theorieën. 6. Reduceer het aantal verklaringen door: – de overlap en irrelevantie eruit te halen; – de geldigheid van de theoretische verklaringen te toetsen; – de plausibiliteit van de verklaringen vast te stellen door het verzinnen van gedachtenexperimenten.

4

Opstellen en toetsen van een procesmodel

Nadat een aantal verklaringen is geselecteerd, wordt vervolgens begonnen met het opstellen van een procesmodel. Een dergelijk model fungeert als een soort ‘beleidsplan’ dat men aan de opdrachtgevers kan presenteren en op basis waarvan men interventies kan ontwikkelen. In dit hoofdstuk beschrijven we hoe vanuit een gereduceerd aantal verklaringen een procesmodel kan worden ontwikkeld en hoe men de empirische houdbaarheid ervan kan vaststellen. 4.1

Opstellen van een procesmodel

Uitgangspunt bij het opstellen van een procesmodel vormen de verklarende factoren die men uiteindelijk heeft geselecteerd. Zoals eerder werd aangegeven, is het van belang eventuele processen die men op het spoor is gekomen bij de selectie van verklaringen te behouden. Soms heeft men in feite al een eerste schets klaar voor een procesmodel, vooral op basis van het ‘waarom-interview’. Wat is nu een procesmodel? Een procesmodel bestaat uit een schematisering van de verklaringen via een blokkendiagram met pijlen. Elk blok bevat een variabele en elke pijl geeft weer hoe deze een andere variabele beïnvloedt. Het model bevat derhalve diverse variabelen die het proces beschrijven waardoor uiteindelijk de eindvariabele wordt beïnvloed. Door het opstellen van een dergelijk schema wordt men gedwongen gebeurtenissen in volgorde te zetten, zodat duidelijk wordt hoe de processen verlopen die aan het probleem ten grondslag liggen en waar ingegrepen kan worden om het probleem aan te pakken. Een voorbeeld van een procesmodel vindt men in figuur 1.1. Hoewel de opbouw van een procesmodel op verschillende manieren kan plaatsvinden, zijn er in dezen toch een aantal algemene richtlijnen te geven. Deze worden geïllustreerd aan de hand van twee problemen: het probleem van het bevorderen van groepsgerichtheid in een afdeling Research en Development in een groot bedrijf en het probleem van het ontstaan van eenzaamheid. In beide gevallen wordt alleen gewerkt met verklaringen op basis van de theorieën, maar de wijze van opstelling van een procesmodel is in principe hetzelfde wanneer ook op andere wijze verkregen verklaringen beschikbaar zijn.

88

Hoofdstuk 4

4.1.1 Een procesmodel voor het bevorderen van groepsgerichtheid De probleemstelling Een groot ‘elektronisch’ concern besteedt jaarlijks vele miljoenen guldens aan research en development (R&D) zonder dat dit volgens de Raad van Bestuur voldoende opbrengt. De directeur R&D is te verstaan gegeven dat er meer bruikbare – produceerbare en verkoopbare – ideeën op tafel moeten komen. Duidelijk is dat als dit niet gebeurt, er gesnoeid zal worden in het budget en er dus mensen ontslagen zullen moeten worden (waarom). De directeur R&D (wie) heeft het idee dat het eigenlijke probleem is dat wetenschappers moeilijk in groepen werken (wat, concreet, sociaal-psychologisch) en dat zij geneigd zijn hun eigen hobby’s te laten prevaleren boven een teaminspanning. Bovendien werken zij slecht samen met marketingmensen die moeten bekijken of een produkt verkoopbaar is (mogelijke oorzaken). Hij vraagt zich af hoe hij meer groepsgerichtheid kan stimuleren (toegepast probleem), te meer daar hij weet dat deze groepsgerichtheid bij sommige andere concerns meer aanwezig is en inderdaad bijdraagt tot een grotere produktiviteit van de betreffende R&D-afdeling (beïnvloedbaar). Kenmerkend voor de taak van de afdeling R&D is dat deze een hoge mate van onderlinge afhankelijkheid schept en dat het uiteindelijke succes van de groep mede bepaald wordt door de mate waarin de werkzaamheden van de groepsleden op elkaar zijn afgestemd. Een verklaring voor groepsgerichtheid is te vinden bij Zander (1977) die zich heeft beziggehouden met de vraag onder welke omstandigheden de leden van een groep meer gericht zijn op het groepsprodukt en de groepsprestatie dan op de eigen prestaties. De belangrijkste determinant van groepsgerichtheid is volgens Zander de aard van de taak. Als de taak in een gemeenschappelijk produkt resulteert waaraan de individuele bijdragen niet makkelijk herkenbaar zijn en als deze bijdragen onderling op elkaar afgestemd en geïntegreerd moeten worden, dan zal men eerder groepsgericht zijn. De groepsgerichtheid wordt nog door een aantal andere factoren bepaald. Zo zal de groepsgerichtheid groter zijn naarmate men meer verantwoordelijk is voor de groepsprestatie en een centralere plaats in de groep inneemt naarmate de groep zichzelf meer als groep beleeft, dat wil zeggen naarmate de cohesie groter is en naarmate er meer communicatie plaatsvindt in de groep. Opbouwen van het procesmodel Hoe ontwikkelt men nu vanuit dergelijke verklaringen een procesmodel? Dat gebeurt in een aantal stappen. Allereerst dienen we de eindvariabele adequaat te definiëren. Dat zal men in het algemeen uiteraard reeds gedaan hebben alvorens verklaringen te genereren, maar soms komt men bij het opstellen van het procesmodel tot de conclusie dat nog een nadere toespitsing gewenst is. In dit geval is de omschrijving in termen van ‘groepsgerichtheid’ bij nadere beschouwing niet concreet en specifiek genoeg. Een betere eindvariabele is de ‘bereidheid zich in te zetten voor een groepsprodukt’, dat wil zeggen de mate waarin medewerkers de voorkeur geven aan taken waarbij ze samenwerken met collega’s boven taken die ze alleen verrichten. We beginnen nu met rechts de eindvariabele in een blok neer te zetten. Vervolgens wordt uit de verklaringen een variabele geselecteerd die hier direct op van invloed is. Zo is Zanders (1977) primaire verklaring voor het ontstaan van

89

Opstellen en toetsen van een procesmodel

groepsgerichtheid de aard van de taak. Een eerste versie van een verklarend schema kan nu worden weergegeven als in figuur 4.1. Dit ontstaat door een eerste verklarende variabele door middel van een pijl te verbinden met de eindvariabele. aard van taak

bereidheid zich in te zetten voor het groepsprodukt

Figuur 4.1 Verklarend schema voor ontstaan groepsgerichtheid (1e stap)

Hoewel figuur 4.1 op het eerste gezicht misschien een plausibele indruk maakt, is het in deze figuur weergegeven model toch een mislukt voorbeeld van een schematisering. Daarvoor zijn twee redenen. 1. In de eerste plaats is de aard van de taak niet geformuleerd als een continue variabele. Men kan niet spreken van ‘meer aard van de taak’. Onduidelijk is derhalve of en hoe deze variabele kan variëren. Men kan wel taken indelen in verschillende soorten taken, zoals taken waarbij men moet samenwerken en taken waarbij men individueel moet werken, maar een dergelijke indeling is uiteraard geen continue variabele. Overigens zou hier eventueel wel een dichotome variabele geformuleerd kunnen worden, bijvoorbeeld ‘individuele versus groepstaak’. Voor de beïnvloedende variabelen geldt hetzelfde als voor de eindvariabele, namelijk dat deze specifiek en concreet dienen te zijn, betrekking dienen te hebben op gedragingen, attitudes of affectieve reacties en een continu – of eventueel een dichotoom – karakter dienen te hebben. Hetzelfde geldt ook voor de beïnvloedende variabelen. In de schematisering moet duidelijk tot uiting komen dat men het over continue variabelen heeft. 2. Een tweede reden waarom de schematisering niet erg geslaagd is, heeft niet zozeer met het schema te maken als wel met de verklaring zelf. De aard van de taak is een inhoudsloze omschrijving. Onduidelijk is hoe, langs welk proces de taak al dan niet leidt tot bereidheid zich voor het groepsprodukt in te zetten. Nu wordt in de verklaring de aard van de taak nader gespecificeerd in drie variabelen, namelijk mate van herkenbaarheid van de individuele bijdrage, mate waarin een gemeenschappelijk produkt wordt verwacht en mate van noodzaak onderlinge afstemming en integratie. Aangezien deze als continue variabelen opgevat mogen worden, laat de verklaring zich nu als volgt schematiseren (figuur 4.2). De plustekens in de figuur geven aan dat van een recht evenredig verband sprake is, dat wil zeggen dat als de ene variabele een hogere waarde aanneemt, de andere variabele dat ook doet. Het minteken geeft aan dat van een omgekeerd evenredig verband sprake is, dat wil zeggen dat als de ene variabele een hogere waarde aanneemt de andere een lagere waarde aanneemt. Men kan de tekens in de figuur vermijden door in de formulering van de variabelen de richting aan te geven, bijvoorbeeld een lage mate van herkenbaarheid leidt tot een grote bereidheid zich voor het groepsprodukt in te zetten. Zeker omdat men het model vaak als een soort ‘beleidsplan’ zal willen presenteren naar opdrachtgevers toe, verdient het in het algemeen aanbeveling om deze vorm te kiezen.

90

Hoofdstuk 4

mate van herkenbaarheid individuele bijdrage –

mate waarin gemeenschappelijk produkt wordt geleverd

+

bereidheid zich in te zetten voor het groepsprodukt

– mate van noodzaak onderlinge afstemming van integratie op taak

Figuur 4.2 Verklarend schema voor ontstaan groepsgerichtheid (2e stap)

Wanneer we nu de vraag stellen waarom de genoemde variabelen in positieve of negatieve zin bijdragen aan het ontstaan van de bereidheid zich voor het groepsprodukt in te zetten, wordt duidelijk dat de schematisering wellicht beter is geworden, maar dat de verklaring op zichzelf nog steeds niet fraai is, aangezien ieder gevoel van proces ontbreekt. Er is nauwelijks sprake van een serie gebeurtenissen die op elkaar volgen. Ook wanneer we de additionele verklaringen van Zander – mate van verantwoordelijkheid, centraliteit in de groep, cohesie en frequentie van communicatie – in het model opnemen, ontstaat er nog niet zonder meer een procesmodel. Dit gebeurt pas wanneer we ons gaan afvragen in hoeverre de in figuur 4.2 links aangegeven variabelen misschien niet direct, maar via andere variabelen de eindvariabele beïnvloeden. Met andere woorden, een manier om processen op het spoor te komen is na te gaan of zich tussen twee variabelen wellicht een derde variabele bevindt die verantwoordelijk is voor het verband tussen beide. In zo’n geval spreken we van indirect verband tussen twee variabelen. Tevens kan men meer inzicht krijgen in processen door zich af te vragen of een dergelijke derde variabele ook niet door nog een andere variabele wordt beïnvloed. Passen we het voorgaande toe op het model in figuur 4.2, dan ligt het allereerst voor de hand te veronderstellen dat de mate waarin er een gemeenschappelijk produkt geleverd wordt, leidt tot een sterkere groepsgerichtheid, omdat het leveren van een gemeenschappelijk produkt de cohesie verhoogt. Vervolgens lijkt het aannemelijk dat deze cohesie op haar beurt weer leidt tot een sterkere bereidheid zich in te zetten voor het tot stand komen van een goed groepsprodukt. Tegelijk lijkt het plausibel dat de cohesie wordt ondermijnd door een sterke herkenbaarheid van de individuele bijdrage. Naarmate de individuele bijdragen onherkenbaarder zijn, zal de groep zichzelf meer als groep beleven, dat wil zeggen zal de cohesie van de groep groter zijn. Evenzeer is inzichtelijk dat de gemeenschappelijkheid van het produkt en een grotere noodzaak tot afstemming en integratie de hoeveelheid communicatie binnen de groep positief zullen beïnvloeden. Voorts lijkt plausibel dat de centraliteit in de groep en de verantwoordelijkheid voor de groepstaal de bereidheid zich in te zetten voor het groepsprodukt direct beïnvloeden. Dit leidt tot een gecombineerde verklaring, bestaande uit diverse processen. Dit alles is geschematiseerd in figuur 4.3. Als nu vervolgens nog verklaard kan worden welke factoren leiden tot de noodzaak van integratie en afstemming (bijvoorbeeld verschillende deskundigheden, noodzaak passen van

91

Opstellen en toetsen van een procesmodel

onderdelen van eindprodukt op elkaar), begint inderdaad een echt procesmodel te ontstaan. mate waarin men centrale plaats in groep inneemt herkenbaarheid individuele bijdrage

+ – mate van cohesie +

mate waarin gemeenschappelijk produkt geleverd wordt

+ bereidheid zich in te zetten voor het groepsprodukt

+

+ hoeveelheid communicatie

+ mate van noodzaak onderlinge afstemming en integratie op taak

+ verantwoordelijkheid voor groepstaak

Figuur 4.3 Verklarend schema voor ontstaan groepsgerichtheid (3e stap)

Het voorgaande geeft een mogelijke weg aan waarlangs een procesmodel tot stand kan komen. Het is niet de enige weg. Het opstellen van een procesmodel verloopt steeds weer wat anders, zoals uit het volgende voorbeeld zal blijken. In ieder geval is men in het algemeen de nodige tijd aan het passen en meten alvorens het model een echt proceskarakter heeft en de juiste verbanden tussen de variabelen zijn aangegeven. 4.1.2 Een procesmodel voor eenzaamheid De probleemstelling Een instituut voor levens- en gezinsproblemen (wie) constateert dat men in toenemende mate te maken krijgt met klachten over isolatie en eenzaamheid (wat). Mensen met dergelijke klachten geven aan zich minder gelukkig tot diep ongelukkig te voelen, terwijl bekend is uit de literatuur dat zij relatief meer psychische, psychosomatische en lichamelijke aandoeningen hebben (waarom). Bekend is ook dat bij eenzaamheid vaak twee factoren een rol spelen, namelijk een negatief zelfbeeld en het hebben van onvoldoende sociale vaardigheden (mogelijke oorzaken; sociaal-psychologisch). De mensen die zich tot de instantie wenden

92

Hoofdstuk 4

zijn duidelijk gemotiveerd om er iets aan te doen, hebben in feite al een drempel overwonnen (beïnvloedbaar). De vraag is hoe bij deze mensen eenzaamheid kan worden voorkomen en worden verminderd (concreet, toegepast). Probleemspecifieke ingangen voor het eenzaamheidsprobleem worden geboden door Hansson, Jones en Carpenter (1984) en door Rook (1988), die een groot aantal onderzoeken op dit gebied hebben samengevat. Daaruit blijkt dat eenzaamheid vaak van voorbijgaande aard is, bijvoorbeeld omdat men recent naar een nieuwe stad is verhuisd. We beperken ons hier tot meer chronische vormen van eenzaamheid. De eindvariabele wordt gedefinieerd als de frequentie waarmee mensen eenzaamheidsgevoelens ervaren. Dit is te karakteriseren als een affectieve reactie. Uit de genoemde artikelen komen onder meer als oorzaken van eenzaamheid naar voren: – een hoge gevoeligheid voor veronderstelde of feitelijke afwijzing door anderen; – een sterk verlangen naar contact met anderen en tegelijk een sterke neiging anderen te vermijden; – gebrekkige sociale vaardigheden (zoals moeilijkheden bij het zich voorstellen aan anderen, anderen opbellen om contact te initiëren, deelnemen aan groepen, zich vermaken op feestjes en het voor zichzelf opkomen); hierbij dient een onderscheid te worden gemaakt tussen relatievormende vaardigheden (zoals contact leggen, assertiviteit) en relatieverdiepende vaardigheden (zoals zichzelf blootgeven, conflicten hanteren); – in zichzelf geabsorbeerd zijn en weinig openstaan voor anderen; – een negatief zelfbeeld; een lage dunk van het eigen uiterlijk, van de eigen seksualiteit en van de eigen gezondheid; – de verwachting door anderen afgewezen te worden; – een negatieve, cynische houding tegenover anderen; en – negatieve reacties van de kant van anderen op inadequaat gedrag. We beginnen weer met de eindvariabele, in dit geval de frequentie waarmee de persoon eenzaamheidsgevoelens ervaart. We plaatsen deze rechts en vragen ons af welke factor hier direct aan vooraf zou gaan. Dat moet een variabele zijn die betrekking heeft op het verbroken worden van contacten of op het niet tot stand komen van contacten. Het rijtje van mogelijke oorzaken aflopend, springen er al gauw twee uit: het zelf vermijden van anderen en negatieve reacties van de kant van anderen. We plaatsen deze in afzonderlijke blokken links van de mate van eenzaamheid, de eindvariabele (zie figuur 4.4). mate waarin men anderen vermijdt frequentie van eenzaamheidsgevoelens mate waarin anderen negatief reageren

Figuur 4.4 Procesmodel voor eenzaamheid (1e stap)

Vervolgens gaan we voor beide factoren apart na wat hier weer aan ten grondslag

93

Opstellen en toetsen van een procesmodel

zou kunnen liggen. Waarom zouden eenzamen zelf anderen vermijden? De verwachting door anderen afgewezen te worden lijkt een voor de hand liggende reden: men kan beter een afwijzing voor zijn door niet met anderen om te gaan. Het rijtje nog eens doorlopend, lijkt deze factor vooral belangrijk in combinatie met een verhoogde gevoeligheid voor de afwijzing door anderen. Immers, iemand die verwacht gauw afgewezen te worden, zal des te eerder anderen vermijden naarmate hij een dergelijke afwijzing als pijnlijker ervaart. Met andere woorden, het als pijnlijk ervaren van een afwijzing versterkt het effect van de verwachting te worden afgewezen op het vermijden van anderen. Een dergelijk versterkend effect geven we, zoals te zien is in figuur 4.5, weer met een pijl van de versterkende variabele naar de pijl die het effect van de variabele die versterkt wordt weergeeft. Wanneer we twee afzonderlijke pijlen hadden gehanteerd, hadden we weergegeven dat beide een onafhankelijk, zelfstandig effect hadden. mate waarin men verwacht door anderen te worden afgewezen

mate waarin men anderen vermijdt

frequentie van eenzaamheidsgevoelens

gevoeligheid voor afwijzing door anderen mate waarin anderen negatief reageren

Figuur 4.5 Procesmodel voor eenzaamheid (2e stap)

Maar hiermee zijn we er nog niet. Het zelf vermijden van anderen kan mogelijkerwijs ook voortvloeien uit gebrekkige sociale vaardigheden. Het lijkt waarschijnlijk dat men anderen niet alleen vermijdt om afwijzing te voorkomen, maar ook omdat men zich niet in staat voelt zich op adequate wijze te gedragen. We plaatsen dus ook gebrekkige sociale vaardigheden links van het vermijden van anderen (zie figuur 4.6). Dan richten we ons nu op de tweede factor die tot eenzaamheid zou kunnen leiden: negatieve reacties van de kant van anderen. Dat brengt ons tot de vraag wat mensen ertoe brengt eenzamen af te wijzen. Een aantal van de genoemde factoren lijkt relevant, vooral het feit dat de eenzame in zichzelf geabsorbeerd is, een negatieve houding heeft jegens anderen en een negatief zelfbeeld heeft. De laatste variable lijkt echter het minst geschikt, omdat het zelfbeeld immers niet direct waarneembaar is door anderen: men zal vaak niet weten of iemand anders negatief over zichzelf denkt. Een lage dunk van zichzelf zal misschien wel indirect leiden tot afwijzing door anderen, bijvoorbeeld omdat een dergelijk zelfbeeld leidt tot een negatieve en cynische houding jegens anderen. Maar met die indirecte invloed houden we ons nu nog niet bezig. We beperken ons daarom tot de invloed van een negatieve houding jegens anderen en het in zichzelf gabsorbeerd zijn op negatieve reacties van de kant van anderen (zie figuur 4.6). Nu we het model zover hebben ontwikkeld, dienen we ons allereerst af te vragen of we de andere factoren in het rijtje nog nodig hebben in het model. Dat geldt in

94

mate waarin men verwacht door anderen te worden afgewezen

Hoofdstuk 4

mate waarin men anderen vermijdt

frequentie van eenzaamheidsgevoelens

gevoeligheid voor afwijzing door anderen

gebrek aan sociale vaardigheden

mate waarin anderen negatief reageren

mate waarin men in zichzelf geabsorbeerd is

negatieve houding jegens anderen

Figuur 4.6 Procesmodel voor eenzaamheid (3e en 4e stap)

ieder geval voor een sterke behoefte aan contact met anderen. Deze variabele zal geen direct effect hebben op eenzaamheid. Iemand met een dergelijke sterke behoefte die veel vrienden heeft zal in het geheel niet eenzaam zijn. Integendeel, ook bij deze variabele kan men dus alleen versterkende, maar geen directe effecten verwachten. Dat betekent overigens niet dat deze factor minder belangrijk is. Integendeel, een sterke behoefte aan contact met anderen lijkt zelfs een soort noodzakelijke voorwaarde voor het ontstaan van eenzaamheid. Maar waar plaatsen we deze? Een niet onaanneemlijke veronderstelling is dat juist een dergelijke behoefte, in combinatie met negatieve reacties van de kant van anderen, eenzaamheid oproept. We integreren deze daarom vooraan in het tweede proces. We geven de versterkende invloed van deze variabele in figuur 4.7 weer door een pijl naar de lijn tussen negatieve reacties van anderen en eenzaamheid. De laatste factor uit het rijtje is een negatief zelfbeeld. Deze lijkt van invloed op meerdere factoren in het model. Allereerst zal een negatief zelfbeeld, zoals we hiervoor al aangegeven hebben, een negatieve houding jegens anderen met zich brengen. Maar ook lijkt het waarschijnlijk dat mensen met een negatief zelfbeeld van zichzelf gevoeliger zijn voor de afwijzing door anderen en tegelijk eerder verwachten door anderen te worden afgewezen. De rol van een negatief zelfbeeld is weergegeven in figuur 4.8. We hebben nu twee processen min of meer afzonderlijk geanalyseerd. We dienen ons nu af te vragen in hoeverre er nog meer verbanden tussen beide processen dienen te worden gelegd. Een model dat bestaat uit geheel van elkaar losstaande

95

Opstellen en toetsen van een procesmodel

mate waarin men verwacht door anderen te worden afgewezen

mate waarin men anderen vermijdt

frequentie van eenzaamheidsgevoelens

gevoeligheid voor afwijzing door anderen

gebrek aan sociale vaardigheden

mate waarin anderen negatief reageren

mate waarin men in zichzelf geabsorbeerd is

behoefte aan contact met anderen

negatieve houding jegens anderen

Figuur 4.7 Procesmodel voor eenzaamheid (5e stap)

processen is geen echt procesmodel, ook al is er één gemeenschappelijke eindvariabele. Wel dient men te voorkomen dat er een wirwar aan pijlen ontstaat. Alles heeft uiteraard met alles te maken, maar in een model moet men juist spaarzaam zijn met het specificeren van verbanden en dient men alleen zeer evidente verbanden op te nemen. Met name één verband lijkt niettemin te ontbreken aan het model. Het lijkt namelijk waarschijnlijk dat ook gebrekkige sociale vaardigheden leiden tot negatieve reacties van anderen. Iemand die zich in gezelschap onhandig gedraagt, niet weet wat te zeggen of de vaardigheden mist een eenmaal ontstane relatie voort te zetten, wordt meestal geen erg interessante persoon gevonden om mee om te gaan. Aldus komt het uiteindelijke procesmodel tot stand dat staat weergegeven in figuur 4.8. Het procesmodel voor eenzaamheid is mede daarom illustratief omdat er, net als in de meeste procesmodellen, drie soorten effecten in voorkomen. – Directe effecten: variaties in de ene variabele beïnvloeden direct variaties in de andere variabele. Bijvoorbeeld, geringe sociale vaardigheden leiden tot negatieve reacties van de kant van anderen. – Indirecte effecten: een variabele beïnvloedt een andere variabele via een derde variabele. Bijvoorbeeld, een negatief zelfbeeld heeft geen directe invloed op het afgewezen worden door anderen, maar wel via de negatieve houding jegens anderen die mensen met een laag zelfbeeld uitstralen. – Versterkende effecten: een variabele versterkt het effect dat een variabele heeft op een derde variabele. Bijvoorbeeld, het effect van negatieve reacties van de

96

Hoofdstuk 4

kant van anderen op eenzaamheid doet zich vooral voor bij mensen die een sterke behoefte hebben aan contact met anderen. Uiteraard kan men versterkende effecten ook formuleren als verzwakkende effecten. Zo kan men evenzeer poneren dat negatieve reacties van anderen minder gauw tot eenzaamheid leiden bij mensen die weinig behoefte hebben aan contact met anderen. mate waarin men verwacht door anderen te worden afgewezen

negatief zelfbeeld

mate waarin men anderen vermijdt frequentie van eenzaamheidsgevoelens

gevoeligheid voor afwijzing door anderen

gebrek aan sociale vaardigheden

mate waarin anderen negatief reageren

mate waarin men in zichzelf geabsorbeerd is

behoefte aan contact met anderen

negatieve houding jegens anderen

Figuur 4.8 Procesmodel voor eenzaamheid (6e en 7e stap)

4.1.3 Aanwijzingen voor het opstellen van een procesmodel Het is de bedoeling dat voorgaande voorbeelden houvast bieden voor het opstellen van procesmodellen, ongeacht het onderwerp en ongeacht de wijze waarop verklaringen zijn gegenereerd. Het zijn voorbeelden van een werkwijze die men zich als toegepast sociaal-psycholoog geleidelijk eigen dient te maken. Duidelijk zal zijn dat er vooral veel redeneren en logisch nadenken nodig is en dat het proces van het opstellen van een model niet geheel in regels is te vangen. Vandaar ook de voorbeelden. Een paar voorbeelden zeggen vaak meer dan een boek vol regels en voorschriften. Hoewel er derhalve geen dwingende voorschriften zijn op te stellen voor het maken van procesmodellen, zijn er wel enkele vuistregels te formuleren die behulpzaam kunnen zijn bij het vormgeven van dergelijke modellen. Deze regels zijn ten dele uit het voorgaande af te leiden. – Maak na het proces van reductie van verklaringen een lijstje van alle mogelijke verklaringen en factoren. – Alle variabelen dienen specifiek en concreet te zijn en betrekking te hebben op gedragingen, attitudes dan wel affectieve reacties.

Opstellen en toetsen van een procesmodel

– – –

–

–

–

–

–

97

Begin met het rechts zetten van de eindvariabelen en vervolgens de variabelen te kiezen die daar direct invloed op hebben. Vraag u vervolgens af waar de laatstgenoemde variabelen weer door beïnvloed worden. Bij elke gezette pijl tussen variabelen X en Y dient men na te gaan of de afstand tussen de X en Y niet te groot is. Een voorbeeld hiervan zou zich bij het eenzaamheidsmodel hebben voorgedaan wanneer men een pijl had gezet van ‘negatief zelfbeeld’ naar ‘afwijzing door anderen’. Is, zoals in dit geval, de afstand te groot maar is beïnvloeding van Y door X wel aannemelijk, dan dient u zich af te vragen of er niet sprake is van een indirect effect. Probeer na te gaan of er een derde variabele Z is via welke X invloed heeft op Y. Wanneer meerdere variabelen, bijvoorbeeld A en B beide, de eindvariabele beïnvloeden, ga dan eerst stapsgewijs voor A en B afzonderlijk na hoe zij ontstaan, dus welke variabelen op A en welke op B invloed hebben. Pas daarna dient men zich af te vragen of er tussen de ketens die tot A en tot B leiden niet bepaalde pijlen dienen te worden aangebracht. Soms zal dat overigens al vanzelf gebeuren bij de analyse van de oorzaken van A en van B. Het voorgaande wordt niet voor niets geponeerd: een goed procesmodel bevat altijd verbindingen tussen de verschillende processen binnen het model. Een model waarin de eindvariabele ontstaat uit geheel van elkaar losstaande processen, is in feite een optelsom van twee modellen. Ga steeds bij het opnemen van een variabele in het model na of het effect van die variabele niet versterkt of verzwakt wordt door een andere variabele, dus of er sprake is van versterkende (of verzwakkende) effecten. Onafhankelijke, afzonderlijke, zogenaamde directe effecten van variabelen geeft men weer met pijlen tussen de variabelen. Daarentegen worden versterkende effecten weergegeven door een pijl naar een pijl. De praktijk leert dat men, afgezien van de eindvariabelen, in het algemeen niet meer dan tien variabelen in het model dient op te nemen, dus niet meer dan tien blokken. Een model dient spaarzaam te zijn en men heeft zelden meer dan dit aantal variabelen nodig om de eindvariabele afdoende te verklaren. Eenvoudige verklaringen zijn vaak het beste! Uiteraard is het getal van tien slechts een richtlijn en kan men soms goede redenenen hebben om meer variabelen in het model op te nemen. Toch dient men er, wanneer men boven de tien variabelen zit, in principe van uit te gaan dat men te veel variabelen heeft. In eerste instantie moet er dan naar gestreefd worden een aantal variabelen te elimineren of samen te voegen. Vaak wordt bij de stapsgewijze opbouw van het model al vanzelf duidelijk welke variabelen men kan laten vallen. Om vergelijkbare redenen moet een procesmodel in het algemeen uit niet meer dan vier niveaus bestaan. Dat wil zeggen, men mag van de eindvariabele niet verder terug dan vier stappen.

4.1.4 Empirische toetsing van het procesmodel Bij de keuze voor bepaalde theorieën is men reeds nagegaan in hoeverre deze over voldoende empirische steun beschikken. Vooral bij de onderwerpgebonden benadering zal men vaak uit onderzoek verbanden tussen variabelen op het spoor komen die direct in het model kunnen worden opgenomen. Men heeft dan al een

98

Hoofdstuk 4

stevige empirische basis voor het model. Stel dat men zich bijvoorbeeld bezighoudt met het opzetten van een programma om te vermageren. Men komt een onderzoek van Kok e.a. (1990) tegen waaruit blijkt dat slechts één factor direct van invloed is op de mate waarin deelnemers aan een standaardvermageringsprogramma van het Groene Kruis erin slagen het door hen gewenste gewichtsverlies te realiseren, namelijk de verwachting van de deelnemers vooraf dat men succes zal hebben (zie figuur 4.9). 0,00

aantal vermageringspogingen

0,22

mate waarin men mislukken toeschrijft aan onveranderbare factoren

– 0,33 succesverwachting vooraf

– 0,37 realisatie gewenste gewichtsverlies

0,02 0,12

Figuur 4.9 Factoren van invloed op doelrealisatie bij een vermageringsprogramma (Kok e.a., 1990). Alleen de dikke pijlen betreffen directe, statistisch betekenisvolle invloeden

Deze succesverwachting blijkt op haar beurt alleen beïnvloed te worden door de mate waarin men het mislukken van eerdere pogingen toeschrijft aan stabiele, onveranderbare factoren. Naarmate men het idee heeft dat eerdere mislukkingen vooral te wijten zijn aan factoren die niet veranderen (bijvoorbeeld ‘ik kan het nu eenmaal niet’), zal men minder succes verwachten van toekomstige pogingen te vermageren. De toeschrijving aan onveranderbare factoren is weer des te sterker naarmate men al vaker geprobeerd heeft te vermageren. Interessant is dat noch het aantal eerdere pogingen, noch de mate waarin men stabiele attributies maakt direct invloed hebben op de realisatie van het gewenste gewichtsverlies. Dit onderzoek biedt de mogelijkheid om direct een goed empirisch gefundeerd model op te zetten en in zo’n geval kan men een afzonderlijke empirische toetsing achterwege laten. Terzijde zij opgemerkt dat dit model tevens het hiervoor benadrukte punt illustreert dat men er steeds op bedacht dient te zijn dat beïnvloedingprocessen vaak via andere variabelen lopen. Hoewel men bij het opstellen van het model dus vaak reeds gegevens verwerkt die gebaseerd zijn op empirisch onderzoek, dient men toch in het algemeen wanneer het model is opgesteld na te gaan in hoeverre het model empirisch voldoende onderbouwd is. Dat houdt het volgende in. Allereerst dient men voor elke pijl in het model vast te stellen hoeveel empirische steun er is voor het met die pijl aangegeven causale verband. Bovendien gaat het erom vast te stellen welke factoren de sterkste bijdrage leveren aan de verklaring van de eindvariabele en daarmee de meest vruchtbare richting voor interventies bieden. Daarnaast dient men zich af te vragen in hoeverre er nog andere, niet veronderstelde verbanden tussen de in het model opgenomen variabelen zijn te onderscheiden. Tot slot zal men soms eventueel nog andere variabelen aan het model moeten toevoegen wanneer uit onderzoek onverwacht dergelijke variabelen een belangrijke bijdrage blijken te leveren aan de verklaring van de eindvariabele. Hoe stelt men de empirische onderbouwing van het model vast? Dit kan op twee manieren: door eigen onderzoek en door het raadplegen van bestaand onderzoek.

Opstellen en toetsen van een procesmodel

99

Empirische onderbouwing op basis van eigen onderzoek Ideaal zou zijn dat men in iedere praktijksituatie een onderzoek kan doen om het opgestelde model te toetsen. Daar kunnen we hier niet al te uitgebreid op ingaan. Een uitvoerige beschrijving van onderzoeksmethoden valt buiten het bestek van dit boek. We verwijzen hier naar geschikte boeken over het construeren van schalen (DeVellis, 1991), steekproeftrekking (Baarda & De Goede, 1990), het opstellen van enquêtes (Bartelds, Jansen & Joostens, 1989; Converse & Presser, 1986) en het geavanceerd analyseren van gegevens (Van Knippenberg & Siero, 1994). Niettemin moet hier benadrukt worden dat het vaak noodzakelijk is zelf door middel van veldonderzoek het model te onderbouwen. Ook al heeft men uit de literatuur bijvoorbeeld veel evidentie dat sociale normen en attitudes beide een onafhankelijke bijdrage leveren aan de gedragsintentie, dan nog dient men, wanneer men deze theorie toepast op een nieuw domein, zoals veilig vrijen ter preventie van AIDS, na te gaan hoe sterk de respectieve invloed van de sociale norm en van de attitude in dit geval is (cf. De Wit e.a., 1990). Zelfs wanneer er op dit specifieke gebied al onderzoek is gedaan, is het vaak toch nog nodig nieuw onderzoek te doen, omdat het nooit zeker is welke rol de verschillende factoren hier spelen. De meeste theorieën specificeren slechts dat er een effect is van een bepaalde variabele X op Y, maar niet hoe sterk dat effect is in relatie tot dat van Z op Y (zie ook hoofdstuk 1). Veldonderzoek kan daarin wel inzicht verschaffen, al dient men zich te realiseren dat veel veldonderzoek strikt genomen slechts informatie oplevert over de samenhang tussen twee variabelen en niet over het causale effect van de ene variabele op de andere. Men dient daarom in het algemeen enige voorzichtigheid in acht te nemen bij de interpretatie van de resultaten van veldonderzoek. Empirische onderbouwing van een model is ook nodig omdat bij de meeste laboratoriumexperimenten waar sociaal-psychologische kennis op is gebaseerd, de proefpersonen uit studenten bestaan. Ook al zijn studenten ook mensen, men dient met de mogelijkheid rekening te houden dat de resultaten mogelijk vooral opgaan voor de populatie waartoe de studenten in meerderheid behoren. Dit geldt voor bepaalde onderwerpen veel meer dan voor andere. Bij onderzoek naar het ontstaan van gevoelens van romantische aantrekkingskracht, heeft men waarschijnlijk meer reden om aan te nemen dat de mogelijkheden tot generalisatie van de resultaten beperkt zijn dan bij onderzoek naar de beïnvloeding van attitudes tegenover abstracte schilderijen. Maar zelfs wanneer theorieën buiten het laboratorium zijn getoetst in veldonderzoek bij een andere populatie dan studenten, dan nog is vaak onduidelijk hoe generaliseerbaar de resultaten zijn. Dat men bijvoorbeeld een onderzoek naar de achtergronden van ziekteverzuim onder produktiemedewerkers in de chemische industrie niet mag generaliseren naar managers in de non-profitsector, ligt voor de hand. Maar mag men een dergelijk onderzoek wel generaliseren naar andere laagopgeleiden zoals buschauffeurs? Er is voldoende reden om uiterst terughoudend te zijn met dergelijke generalisaties. Geurts, Buunk en Schaufeli (1991a, b) vonden bijvoorbeeld dat bij produktiemedewerkers de geneigdheid om te verzuimen vooral bepaald werd door drie factoren. Ten eerste ging het hier om wrokgevoelens ten gevolge van het gevoel er in de werksituatie in vergelijking met anderen slecht af te komen. De tweede factor die invloed had op verzuimgeneigdheid was het feit dat men gezondheidsklachten ervaarde en deze toeschreef aan de werksituatie. In de derde plaats was de verzuimtendentie sterker bij mensen

100

Hoofdstuk 4

die in een groep werkten waarin er een tolerante norm ten aanzien van verzuim bestond. In een onderzoek onder buschauffeurs bleek echter dat alleen dit laatste direct de verzuimgeneigdheid bepaalde. Wrokgevoelens speelden hier geen rol. Wel was het zo dat het gevoel er in vergelijking met anderen slecht af te komen leidde tot conflicten met de leidinggevende en dat dergelijke conflicten op hun beurt weer de geneigdheid om te verzuimen versterkten. Er was dus sprake van een indirect effect van het gevoel er in vergelijking met anderen slecht af te komen op verzuimgeneigdheid (Geurts, Schaufeli & Buunk, 1993). Dit soort gegevens onderstreept de wenselijkheid om een model steeds met nieuw empirisch onderzoek te onderbouwen. De meest voor de hand liggende benadering voor onderzoek ter onderbouwing van het model is een vragenlijstonderzoek, waarbij door middel van schalen de verschillende variabelen in het model worden geoperationaliseerd. Wanneer het mogelijk is, kiest men voor iedere variabele een bestaande schaal. In de Documentatie van tests en testresearch in Nederland (Nederlands Instituut voor Psychologen, 1992) treft men veel Nederlandse schalen aan. Voor een overzicht van tal van sociaal-psychologische meetinstrumenten, zij verwezen naar Robinson, Shaver en Wrightsman (1991). Ter illustratie staat in box 7 een voorbeeld van een bestaande schaal om ‘mate van cohesie’ zoals dit was opgevat in het model voor het bevorderen van groepsgerichtheid bij een R&D-afdeling, dat hiervoor werd uitgewerkt (Hogg, 1992). In box 7 ziet men ook een bestaande schaal voor eenzaamheid, die aansluit bij het andere hiervoor uitgewerkte procesmodel. Vaak zijn dergelijke schalen echter niet voorhanden en dan construeert men zelf een ad hoc schaal. Omdat men meestal reeds verkennende interviews heeft gedaan, is het vaak niet al te moeilijk een dergelijke schaal te maken. Daarbij dient men nauw aan te sluiten bij de theoretische inhoud van de variabele. In box 7 staat daarom ook bijvoorbeeld een mogelijke schaal om de eindvariabele ‘bereidheid zich in te zetten voor het groepsprodukt’ te meten. Vaak kiest men voor schalen die bestaan uit slechts enkele items en soms kiest men zelfs voor slechts één item per variabele. Dat is met name aan te bevelen wanneer de variabele erg specifiek is gedefinieerd of wanneer men veel variabelen in het model heeft en de vragenlijst niet al te lang mag zijn. Uiteraard dient steeds de te onderzoeken populatie representatief te zijn voor de groep bij wie men gedragingen, attitudes of affectieve reacties wil veranderen. Ter illustratie bespreken we hier een onderzoek dat een model toetst dat was opgesteld ter verklaring van een toegepast, sociaal-psychologisch probleem. In figuur 4.10 staat een enigszins gewijzigde versie van een model gehanteerd in een onderzoek van Heesink (1993) onder mensen die hun baan niet konden behouden en door een ‘outplacement’-bureau werden ondersteund bij het vinden van een nieuwe baan. Dit model is gebaseerd op een aantal theorieën en onderzoekingen en beoogt te verklaren waarom mensen in een dergelijke situatie psychische klachten ervaren. Allereerst wordt verondersteld dat dergelijke klachten (zoals slaaptekort, concentratieproblemen en verminderd vertrouwen in zichzelf) voortkomen uit stressgevoelens, zoals zenuwachtigheid en woede. Aangenomen wordt vervolgens dat dergelijke gevoelens veroorzaakt worden door twee factoren. De eerste factor is de mate waarin men een verlies van werkvoordelen ver-

Opstellen en toetsen van een procesmodel

Box 7

101

Enkele voorbeelden van schalen

Eén schaal voor groepscohesie (Hogg, 1992) 1. Hoeveel van de groepsleden voldoen aan jouw ideaal van een goed groepslid? 2. In welke mate heb je het gevoel dat je door de groep betrokken wordt bij de groepsactiviteiten? 3. Hoe aantrekkelijk vind je de activiteiten waarin je participeert als lid van je groep? 4. Als de meeste groepsleden zouden besluiten de groep op te heffen, zou je dan proberen hen daarvan te weerhouden? 5. Als je gevraagd zou worden aan een ander project deel te nemen, zou je dat dan willen doen samen met de mensen in je groep? 6. Hoe leuk vind je je groep? 7. Hoe vaak vind je dat jullie groep bijeen moet komen? 8. In hoeverre heb je het gevoel dat het werken met deze groep je in staat stelt je doelen te realiseren waarvoor je lid werd van deze groep? 9. Hoe goed werkt jullie groep samen vergeleken met andere soortgelijke groepen? De eenzaamheidsschaal van Van Tilburg (1988) 1. Er is altijd wel iemand in mijn omgeving bij wie ik met mijn dagelijkse problemen terecht kan. 2. Ik mis echt een goede vriend(in). 3. Ik ervaar een leegte om mij heen. 4. Er zijn genoeg mensen op wie ik in geval van narigheid kan terugvallen. 5. Ik mis gezelligheid om me heen. 6. Ik vind mijn kring van kennissen beperkt. 7. Ik heb veel mensen op wie ik volledig kan vertrouwen. 8. Er zijn voldoende mensen met wie ik me nauw verbonden voel. 9. Ik mis mensen om me heen. 10. Vaak voel ik me in de steek gelaten. 11. Wanneer ik daar behoefte aan heb kan ik altijd bij mijn vrienden terecht. Een mogelijke schaal voor de bereidheid zich in te zetten voor het groepsprodukt 1. Ik werk het liefst samen met collega’s aan gezamenlijke taken. 2. Ik vind het belangrijker samen met collega’s een produkt af te leveren dan alleen. 3. Voor mij is het van essentieel belang dat we als team samen aan een produkt werken. 4. Ik zit hier niet voor mijn eigen hobby’s, maar voor het belang van de groep als geheel. 5. Alleen door nauw met elkaar samen te werken kunnen we een goed produkt leveren.

102

Hoofdstuk 4

wacht, zoals de beschikbaarheid van geld, afwisseling, waardering en erkenning door anderen en nuttig en zinvol bezig zijn. De tweede factor die stressgevoelens veroorzaakt is onzekerheid over de toekomst, vooral over de duur van de werkloosheid en de kwaliteit van een nieuwe baan. Verder wordt in het model aangenomen dat de verwachting dat men in staat is het verlies van werkvoordelen te verzachtende invloed zullen hebben op het gevoel dat men werkvoordelen zal verliezen en op de ervaren stressgevoelens. Op een vergelijkbare manier wordt aangenomen dat de verwachting dat men zelf een nieuwe baan kan vinden en dat anderen daarbij zullen helpen, de onzekerheid over de toekomst zullen verminderen. mate waarin men verwacht in staat te zijn verlies aan werkvoordelen te verwerken

mate waarin men hulp verwacht van anderen bij verlies van werkvoordelen

–

–

mate waarin men verlies van werkvoordelen verwacht

+

stressgevoelens mate waarin men verwacht een nieuwe baan te vinden

mate waarin men hulp verwacht van anderen bij vinden nieuwe baan

+

psychische klachten

–

–

mate van onzekerheid over de toekomst

+

Figuur 4.10 Theoretisch gefundeerd procesmodel voor optreden van psychische klachten bij verlies van baan. Gebaseerd op Heesink (1993)

Uit het onderzoek dat Heesink (1993) deed onder 102 mensen die hun baan niet konden behouden, van wie de meesten ‘outplacement’-begeleiding kregen, bleek dat het model gedeeltelijk werd ondersteund. Zoals figuur 4.11 laat zien, werden psychische klachten niet alleen zoals was verondersteld beïnvloed door stressgevoelens, maar ook nog door een lage verwachting dat men in staat is goed om te gaan met het eigen verlies. Stressgevoelens bleken in overeenstemming met het oorspronkelijke model bepaald te worden door de mate waarin men een verlies van werkvoordelen verwachtte en door onzekerheid over de toekomst. Daarnaast bleek ook een lage verwachting dat men in staat zou zijn het eigen verlies te verwerken stressgevoelens te versterken. Ook op onzekerheid over de toekomst had deze laatste variabele invloed, naast een lage verwachting dat men zelf een baan zou kunnen vinden en een lage verwachting van de steun van anderen bij het opvangen van het verlies van werkvoordelen. De verwachting dat anderen

103

Opstellen en toetsen van een procesmodel

van steun konden zijn bij het vinden van een nieuwe baan bleek geen enkele rol te spelen. Dit voorbeeld illustreert dat onderzoek het noodzakelijk kan maken een model dat was opgesteld op basis van veel onderzoek en theorievorming, aanzienlijk te wijzigen. – mate waarin men verwacht in staat te zijn verlies aan – werkvoordelen te – verwerken

mate waarin men hulp verwacht – van anderen bij verlies aan werkvoordelen

mate waarin men verlies van werkvoordelen verwacht

+

+

stressgevoelens

psychische klachten

mate waarin men verwacht een – nieuwe baan te vinden mate van onzekerheid over toekomst

+

mate waarin men hulp verwacht van anderen bij vinden nieuwe baan

Figuur 4.11 Empirisch getoetst procesmodel voor optreden van psychische klachten bij verlies van baan. Gebaseerd op Heesink (1993)

Empirische onderbouwing op basis van de literatuur Hoewel het sterk de aanbeveling verdient zelf onderzoek te doen naar de empirische houdbaarheid van het opgestelde model, is dit in veel praktijksituaties niet goed mogelijk. De praktizerend sociaal-psycholoog heeft niet altijd de mogelijkheden om zelf een onderzoek uit te voeren. Men zal daarom meestal, afgaande op wat er uit ander onderzoek bekend is, zo goed mogelijk de empirische steun voor het gekozen model vaststellen. In principe dient men zich bij elk gespecificeerd causaal verband tussen twee variabelen af te vragen in hoeverre er empirische steun is voor dat verband. Anders gesteld: men dient zich ervan te vergewissen in hoeverre men op basis van bestaand onderzoek zeker kan zijn van het verband tussen beide variabelen. Bijvoorbeeld: men zoekt naar de oorzaken van steeds weer escalerende conflicten tussen twee directeuren in een welzijnsinstelling. Wanneer er nu veel onderzoeken blijken te zijn die steeds weer opnieuw laten zien dat in conflicten forcerend en vermijdend gedrag van één van de conflictpartijen leidt tot escalatie van het conflict (Euwema & Van de Vliert, 1990; Van de Vliert, 1988), dan kan men er redelijk zeker van zijn dat dergelijke gedragingen escalatie veroorzaken. Ook al weet men dan uiteraard nog niet altijd voor de volle 100% of ook in deze concrete situatie van de directeuren in een welzijnsin-

104

Hoofdstuk 4

stelling een forcerende en vermijdende opstelling verantwoordelijk is voor de escalatie; men kan er redelijkerwijs op vertrouwen dat dit wel het geval zal zijn. Maar hoe vindt men de geschikte literatuur? Hoe weet men al die tientallen of honderden onderzoeken te vinden waar de verbanden tussen de variabelen in het model zijn onderzocht? Dat is niet altijd eenvoudig. Meestal zal men bij het verkennen van verschillende theoretische invalshoeken al het nodige onderzoek zijn tegengekomen. Ook bij het zoeken van onderzoek zal men in ieder geval weer de drie eerder genoemde benaderingen kunnen kiezen: de onderwerpgebonden, de begripsmatige en de algemeen theoretische, deductieve invalshoek. Bij het empirisch onderbouwen van het model verdient het sterk de voorkeur te zoeken naar onderwerpgebonden onderzoek, dat wil zeggen onderzoek dat zo dicht mogelijk ligt bij het geanalyseerde probleem. De reden hiervoor is dat naarmate de conceptuele afstand tussen het probleem en het onderzoek groter is, de stelligheid dat men iets kan zeggen over de empirische geldigheid van een bepaald verband geringer is. In hoofdstuk 3 is al ingegaan op de manier waarop men geschikte literatuur kan opsporen. Een vuistregel bij het zoeken van onderzoek dat aansluit bij het procesmodel is om eerst overzichtsartikelen op te sporen waarin een grote hoeveelheid onderzoeken wordt samengevat. Dergelijke artikelen vindt men zoals eerder gezegd vooral in het Psychological Bulletin, Advances of Experimental Social Psychology, het Review of Personality and Social Psychology en het European Review of Social Psychology. In hoofdstuk 3 benadrukten we ook al dat, vooral bij de onderwerpgebonden benadering, raadpleging van Nederlandse tijdschriften en bundels vaak nuttig kan zijn, in het bijzonder Gedrag & Organisatie, Gedrag & Gezondheid en de reeks Toegepaste Sociale Psychologie (zie p. 69). Men heeft bijvoorbeeld op basis van interviews en enkele artikelen een eenvoudig model opgesteld ter verklaring van burnout (opgebrand, overspannen zijn) bij personeelsfunctionarissen. In dit model wordt verondersteld dat gebrek aan participatie binnen de organisatie, alsmede onrealistische verwachtingen ten opzichte van de functie en werkdruk leiden tot burnout. Men heeft het geluk in Gedrag & Organisatie een overzichtsartikel van Schaufeli (1990) tegen te komen waarin bijna tweehonderd onderzoeken naar burnout worden besproken. Hieruit blijkt dat van de drie variabelen in het model alleen werkdruk in hoge mate bijdraagt aan het ontstaan van burnout en dat dat slechts in beperkte mate geldt voor gebrek aan participatie en onrealistische verwachtingen. Daarentegen blijkt gebrek aan sociale steun wel heel belangrijk bij het ontstaan van burnout. Dergelijke bevindingen betekenen niet noodzakelijkerwijs dat het model helemaal niet deugt. Het is immers best mogelijk dat voor personeelsfunctionarissen de in het model opgenomen factoren wel het belangrijkst zijn. Maar men wordt wel opnieuw gedwongen zich goed af te vragen in hoeverre men de meest relevante variabelen in het model heeft opgenomen. Wanneer men geen overzichtsartikelen aantreft, ook niet wanneer men een begripsmatige invalshoek of een benadering via algemene theorieën hanteert, dan kan men proberen in ieder geval een of enkele recente artikelen over het desbetreffende onderwerp op te sporen. Die dienen dan wel zo goed mogelijk betrekking te hebben op het model en de individuen of de groep waar men zich op richt. Zo had men bij het toetsen van het model van burnout bij personeelsfunctionarissen eveneens in Gedrag & Organisatie bijvoorbeeld op een artikel van Hopstaken en Buunk (1989) kunnen stuiten, waaruit blijkt dat emotionele uitputting (het voornaamste aspect van burnout) bij personeelsfunctionarissen geen

Opstellen en toetsen van een procesmodel

105

verband houdt met gebrek aan participatie, maar vooral lijkt samen te hangen met roloverbelasting en met een niet-actieve, afwachtende manier van omgaan met problemen. Uiteraard moet men voorzichtig zijn om op basis van een artikel een model helemaal om te gooien, maar enige empirische evidentie is beter dan geen. Op zijn minst maken dergelijke resultaten het nodig het model nog eens opnieuw te bekijken. Ook wanneer men geen onderwerpgebonden of begripsmatige literatuur kan vinden (en dat is niet zelden het geval), dan is het toch vaak wel mogelijk om op grond van algemeen theoretisch onderzoek iets te zeggen over de empirische geldigheid van het model. Men heeft bijvoorbeeld op basis van het model van Fishbein en Ajzen (1975) een model gemaakt waarin de intentie zich groepsgericht te gedragen afhangt van de attitude tegenover groepsgerichtheid (een positieve versus een negatieve waardering hiervan) en de hierover waargenomen normen in de directe omgeving. Onderzoek naar attitude, intenties en normen met betrekking tot de bereidheid zich voor een groep in te zetten blijkt echter niet te vinden te zijn. Er blijken echter honderden onderzoeken te zijn gedaan waaruit is gebleken dat de intentie tegenover uiteenlopende gedragingen, variërend van milieubewust gedrag tot voorechtelijke seks, in sterke mate bepaald wordt door zowel de attitudes als de sociale normen (Sheppard, Hartwich & Warshaw, 1988). Omdat nu de intentie zich groepsgericht te gedragen door het individu sterk valt te beïnvloeden (een voorwaarde voor het toepassen van deze theorie), mag men met een redelijke mate van zekerheid aannemen dat ook de intentie tot de bereidheid zich voor de groep in te zetten door attitude en sociale norm wordt beïnvloed. Box 8

Concrete stappen bij het opstellen en toetsen van een procesmodel

1. Stel een procesmodel op door van de eindvariabele naar achter te werken. Een procesmodel bestaat uit een schematisering van de verklaringen via een blokkendiagram met pijlen. 2. Ga na in hoeverre er sprake is van directe, indirecte en versterkende effecten. 3. Ga niet verder dan vier niveaus terug van de eindvariabele en beperk het model tot niet meer dan tien variabelen naast de eindvariabelen. 4. Gebruik alleen continue (eventueel dichotome), concrete, sociaal-psychologische variabelen. 5. Geef de richting van de veranderingen aan met behulp van tekens. 6. Zijn er meerdere variabelen direct van invloed op de eindvariabele, werk dan bij beide afzonderlijk terug. Voorkom echter dat het model bestaat uit meerdere geheel van elkaar losstaande processen. 7. Ga de empirische houdbaarheid van de verschillende verbanden tussen variabelen in het model na, met name door het opsporen van overzichtsartikelen die direct betrekking hebben op het onderwerp.

106

Hoofdstuk 4

Opdracht 4 Doel In het algemeen gaat het bij deze opdracht om het opstellen van een procesmodel en het vaststellen van de empirische houdbaarheid van een dergelijk model. Meer in het bijzonder gaat het om: 1. Het schematiseren van de verschillende verklaringen door het opstellen van een procesmatig verklaringsmodel dat een beperkt aantal variabelen bevat. 2. Het vaststellen van de empirische geldigheid van een ontwikkeld procesmodel, vooral door het zorgvuldig lezen van overzichtsartikelen. Opdracht 4a 1. Maak een lijstje van het gereduceerde aantal variabelen uit opdracht 3. 2. Stel een procesmodel op: – werk van de eindvariabele naar achter; – vraag u steeds af of bepaalde variabelen directe, indirecte of versterkende effecten hebben; – ga steeds na of het effect van een bepaalde variabele via een andere verloopt; – geef de richting van de veranderingen aan met behulp van tekens; – zijn er meerdere variabelen direct van invloed op de eindvariabele, werk dan bij beide afzonderlijk terug; – voorkom echter dat het model bestaat uit meerdere geheel van elkaar losstaande processen; – beperk u tot niet meer dan vier niveaus terug van de eindvariabele en niet meer dan tien variabelen naast de eindvariabele. 3. Lees het artikel van Holmes en Boon (1990) zeer nauwkeurig en gedetailleerd. Ga de empirische houdbaarheid van zoveel mogelijk verbanden tussen variabelen in het model na op basis van het artikel van Holmes en Boon. Ga eventueel na welke verklaringen daaraan nog moeten worden toegevoegd. Opdracht 4b Bijna alle delicten worden meer door jongens dan door meisjes gepleegd. Willemsen (1990) geeft een aantal verklaringen hiervoor (zie ook Schie & Willemsen, 1988). Ontwikkel op basis hiervan een procesmodel om te verklaren waarom bij meisjes zo weinig criminele handelingen voorkomen. Begin met zorgvuldig lezen van het artikel van Willemsen en het daaruit destilleren van alle mogelijke verklaringen voor dit verschijnsel. Zet deze op een rijtje. Bouw vervolgens het procesmodel volgens de aanwijzingen onder 4.1.3.

5

Ontwikkelen van een interventieprogramma

Hoewel bij het opstellen van verklarende modellen al vaak aanwijzingen voor interventies opdoemen, is het allerminst een geringe stap om van het verklarend model naar uitgewerkte interventies te komen. Weliswaar is een goed verklaringsmodel zo opgesteld dat al duidelijk is in welke richting de te zoeken interventies moeten worden gevonden, maar dat biedt meestal nog onvoldoende houvast. Bovendien lijken vaak meerdere interventies mogelijk. Men dient in ieder geval eerst na te gaan in hoeverre de verschillende verklarende factoren veranderingsmogelijkheden bieden en enkele factoren te kiezen om interventies op te baseren. Maar ook wanneer men weet bij welke factoren in het model men dient aan te sluiten, dan nog is het interventieprogramma zelden al kant en klaar. Het verzinnen, uitwerken en vormgeven van de concrete vormgeving van interventies zal meestal nog veel creativiteit en energie vragen. Maar zelfs als interventies uitgewerkt zijn, kan de fase van het verzinnen van interventies nog niet afgesloten worden. Interventies voor een probleem kunnen namelijk vaak nieuwe problemen scheppen. Bovendien zijn zij niet altijd realiseerbaar en haalbaar. Als gevolg hiervan moet ter afsluiting van de interventiefase een afweegproces van de implicaties en de voor- en nadelen van de ontworpen interventies plaatsvinden. Tevens is het nodig een evaluatieprocedure te ontwerpen, waarmee vastgesteld kan worden of de interventies effectief zijn. 5.1

De keuze van ingangen voor het verzinnen van interventies

Hoe kan men de factoren in een verklarend model als aangrijpingspunt hanteren voor het verzinnen van interventies? Wij zullen dit probleem hier illustreren aan de hand van een complex verklarend model over het probleem van verlegenheid, een probleem waar vrijwel iedereen onder bepaalde omstandigheden wel eens last van heeft. Wij stellen ons voor dat we geconfronteerd worden met mensen die vragen of er iets aan hun verlegenheid gedaan kan worden. We vragen ons af wat de oorzaken van verlegenheid zijn en in hoeverre verlegenheid is te verminderen (wat, toegepast probleem). Duidelijk is dat dit probleem allerlei vervelende gevolgen kan hebben. Mensen kunnen zich er vaak ongelukkig door voelen, zich geremd voelen in hun omgang met anderen en contacten die ze zouden willen leggen niet realiseren. Verlegenheid kan leiden tot faalgevoelens in de om-

108

Hoofdstuk 5

gang met anderen en tot eenzaamheid (waarom). Het is vooral een probleem voor verlegen mensen zelf (voor wie). Een onderscheid moet gemaakt worden tussen dispositionele verlegenheid, dus verlegenheid als persoonlijkheidskenmerk (‘hij is een verlegen iemand’) en situationele verlegenheid, dus verlegenheid als gevoel dat zich in een bepaalde situatie voordoet (‘ik voel me verlegen worden’). Het eerste is meer het onderwerp van de persoonlijkheids- en klinische psychologie. We richten ons daarom hier op het laatste en kiezen als eindvariabele de mate waarin iemand zich op een bepaald moment verlegen voelt. Het gaat hier duidelijk om een concreet, sociaal-psychologisch probleem, omdat het een specifieke affectieve reactie in de contacten met andere mensen betreft. Om meer over de oorzaken en de oplosbaarheid van het probleem te weten te komen, gaan we op zoek naar inhoudelijke informatie over dit onderwerp. Dat zou ons op het spoor zetten van verschillende boeken. Allereerst Van der Molens (1984) in boekvorm gepubliceerde cursus Aan verlegenheid valt iets te doen en het nog steeds relevante, praktische boek van Zimbardo, Ebbesen en Maslach (1977) over Shyness: what it is, what to do about it. Wij maken als onderwerpgebonden ingang gebruik van dit laatste boek. Zimbardo e.a. bieden aanknopingspunten voor de volgende omschrijving van het verlegenheidssyndroom. Verlegenheid kenmerkt zich door het verschijnsel dat de persoon in een bepaalde situatie weinig vertrouwen heeft in zijn bekwaamheid een voldoende gunstig of attractief beeld van zichzelf te presenteren, terwijl hij wel sterk gemotiveerd is om dat te doen. Verder gaat het bij verlegenheid om de interactie met andere mensen. Juist de reacties van deze anderen op de persoon alsmede de reacties daar weer op van de kant van de persoon zijn vaak problematisch. Dit is het karakteristieke gevoel van onbeholpenheid en zelfbewustzijn dat gepaard gaat met verlegenheid. Trefwoorden in het voorgaande zijn de begrippen zelfvertrouwen, zelfpresentatie, motivatie en zelfbewustzijn. Elk van deze begrippen biedt ingangen tot theorieën. Het begrip zelfvertrouwen verwijst naar theorieën over zelfwaardering (‘self-esteem’). Het begrip motivatie verwijst naar algemene motivatietheorieën, zoals waarde-verwachtingstheorieën. Dat zijn theorieën waarin wordt verondersteld dat de motivatie een bepaald doel te bereiken bepaald wordt door de waargenomen kans dat doel te bereiken en de aantrekkelijkheid van het doel. Bij zelfbewustzijn komt de theorie over objectief zelfbewustzijn in het vizier (zie Duval & Wicklund, 1972). Deze theorie gaat ervan uit dat bepaalde stimuli – bijvoorbeeld zichzelf zien in een spiegel – ervoor zorgen dat men zich van zichzelf als object bewust wordt. In de sociale omgang fungeren andere personen als spiegel voor de actor, die door hun reacties op de actor als het ware de indruk spiegelen die hij maakt. Aan zelfpresentatie wordt aandacht besteed in de ‘impression management theory’, waarin de nadruk ligt op de manier waarop mensen op anderen een bepaalde indruk proberen te maken. Wij zullen het verklarend model primair vanuit dit perspectief verder uitwerken, een perspectief dat overigens een vrij algemeen karakter heeft en een lange traditie in de sociale psychologie kent (Cooley, 1902; Goffman, 1959; Mead, 1934). De ‘impression management theory’ probeert te verklaren hoe zelfpresentatie tot stand komt en gebruikt wordt om de indrukken die anderen zich van de persoon vormen, actief te beïnvloeden (Tedeschi & Riess, 1981). Vanuit dit perspectief kan verlegenheid gedefinieerd worden als de toestand die bij de persoon ontstaat wanneer deze gemotiveerd is een gunstige indruk (aardig, bekwaam) van zichzelf te presenteren, maar betwijfelt in staat te zijn een zodanig beeld te projecteren dat dit bij anderen tot

109

Ontwikkelen van een interventieprogramma

de gewenste reacties leidt (Leary, 1982). Bijvoorbeeld: een meisje wil een aardige indruk maken op een jongen, maar vindt van zichzelf dat ze een rare stem heeft. Naarmate de motivatie tot een gunstige zelfpresentatie (het meisje vindt de jongen heel aardig) of de twijfel aan de eigen bekwaamheid zo over te komen groter wordt (het meisje twijfelt heel erg aan haar stem), zal men zich meer verlegen voelen. mate waarin expressieve of gedragsvaardigheden ontbreken

+

onwetendheid of onvermogen hoe gewenst beeld/ gedrag te realiseren

+

onwetendheid over welk beeld/gedrag gewaardeerd wordt

+

mate van twijfel aan vermogen gunstig zelfbeeld te presenteren

+ nieuwheid en ongestructureerdheid van situatie

+

+

mate van verlegenheid

afhankelijkheid van ander

+

waarde gehecht aan uitkomsten uit contact met ander

+

+ mate van centraliteit van te presenteren beeld voor identiteit

+

belangrijkheid van gepresenteerde zelfbeeld

+

+

mate van objectief zelfbewustzijn

+

mate waarin men zich geëvalueerd voelt

+

sterke motivatie voor presentatie van gunstig zelfbeeld

Figuur 5.1 Zelfpresentatietheorie als verklaring voor verlegenheid

De motivatie om een gunstig zelfbeeld te presenteren wordt volgens de theorie allereerst versterkt door het belang dat men hecht aan het gepresenteerde zelfbeeld (het meisje wil in het algemeen aardig overkomen) en de mate waarin men het gevoel heeft geëvalueerd te worden door anderen (haar vriendinnen staan te kijken). Beide factoren worden weer beïnvloed door andere factoren. Het gevoel

110

Hoofdstuk 5

geëvalueerd te worden door anderen zal onder meer gestimuleerd worden door objectief zelfbewustzijn, dat wil zeggen door de mate waarin men zich van zichzelf bewust is als object (men ziet zichzelf als het ware lopen, staan en houterig zijn). Het belang van het te presenteren zelfbeeld zal afhangen van de mate waarin dit beeld centraal is voor de identiteit van de persoon (het meisje vindt het heel belangrijk aardig te zijn), maar ook door de waarde die de persoon hecht aan de uit het contact te verkrijgen uitkomsten (het meisje wil erg graag de jongen beter leren kennen). Deze waarde hangt weer af van de mate waarin men afhankelijk is van degenen aan wie men dit zelfbeeld wil presenteren. Bijvoorbeeld het feit dat men erg op de ander ‘valt’, kan deze afhankelijkheid bevorderen. Twijfel over het vermogen het gewenste zelfbeeld te projecteren kan diverse oorzaken hebben, bijvoorbeeld niet weten hoe vorm te geven aan dit beeld en niet precies weten welk gedrag gewaardeerd wordt, dus welk beeld men van zichzelf moet projecteren (‘wat zal hij leuk vinden’). Dit laatste kan bijvoorbeeld weer samenhangen met de mate van onbekendheid of ongestructureerdheid van de situatie. Het niet kunnen vormgeven aan gedrag zal vooral voortkomen uit het ontbreken van de nodige expressieve vaardigheden (‘hoe zeg ik iets aardigs’). Deze redenering leidt uiteindelijk tot een procesmodel dat is weergegeven in figuur 5.1. (Dit model heeft overigens naast de eindvariabele twaalf andere variabelen, hetgeen wat meer is dan eerder werd aanbevolen. Ook een dergelijke aanbeveling dient met een zekere flexibiliteit gehanteerd te worden.) Om van een procesmodel te komen tot interventies, dient men zich te richten op een aantal factoren in het model. Daarbij dienen in het algemeen twee regels te worden gehanteerd: kies de meest beïnvloedbare factoren en kies de meest belangrijke factoren. Beide regels dienen in eerste instantie op alle factoren in het model te worden toegepast. Bij het zoeken naar ingangen voor interventies moeten het gehele model en iedere factor daarin systematisch bekeken worden op de mogelijkheid er interventies van af te leiden. Regel 1: Kies die factoren die het meest beïnvloedbaar zijn Hoewel in principe alle factoren in het model beïnvloedbaar dienen te zijn, zijn nog niet alle factoren even geschikt als aangrijpingspunt voor het zoeken naar interventies, aangezien sommige factoren meer beïnvloedbaar zullen zijn dan andere. Maar hoe stellen we vast hoe beïnvloedbaar een bepaalde factor is? Dat is ten dele een kwestie van nadenken en inschatten. Daarbij kunnen echter wel de volgende drie vragen behulpzaam zijn. In hoeverre gaat het om een centraal onderdeel van de persoonlijkheid? Moeilijk te beïnvloeden zijn centrale eigenschappen, waarden, opvattingen, emoties en angsten van personen. Men kan ervan uitgaan dat het weinig zin zal hebben persoonlijkheidseigenschappen zoals individualisme of extraversie te veranderen. Hetzelfde geldt voor factoren die ten grondslag liggen aan iemands levensinstelling, bijvoorbeeld religieuze, humanistische en politieke waarden. Maar ook wat minder fundamenteel lijkende overtuigingen zijn vaak moeilijk te beïnvloeden. Zo zal verlegenheid bij een persoon die bijzonder veel waarde hecht aan wat anderen over hem denken, moeilijk te veranderen zijn als een strategie gekozen zou worden die de betreffende persoon ervan probeert te overtuigen dat hij die indruk niet meer belangrijk moet vinden. Evenmin zal een verlegen persoon die als ide-

Ontwikkelen van een interventieprogramma

111

aalbeeld van zichzelf heeft dat hij een vlotte prater is, erg gediend zijn met een benadering waarbij de waarde van dit beeld gerelativeerd wordt. Ook het weg willen praten van diep verankerde sociale angsten is meestal een weinig vruchtbare lijn. De persoon heeft zichzelf waarschijnlijk ook al menigmaal tevergeefs toegesproken. Verandering van dieperliggende angsten is bovendien eerder iets voor de klinisch- dan voor de sociaal-psycholoog. In hoeverre gaat het om gebrek aan informatie, attitudes en overtuigingen of vaardigheden? Er zijn veel factoren die relatief gemakkelijk beïnvloed kunnen worden door de sociaal-psycholoog. Deze zijn in drie groepen in te delen. Ten eerste gaat het om gebrek aan informatie. In het geval van verlegenheid kan het zijn dat de verlegen persoon gewoon niet weet welke gedragingen en opmerkingen in een bepaalde situatie überhaupt mogelijk zijn. Hierover kan dan informatie in de vorm van gedragstips worden gegeven. Een tweede categorie betreft attitudes en overtuigingen, waaronder we ook misverstanden en verkeerde beeldvorming verstaan. Het verlegen individu denkt bijvoorbeeld dat anderen altijd briljante grappen en flitsende conversaties verwachten. Dit is dan aan te pakken door informatie te geven die expliciet ingaat op dergelijke misverstanden. De derde categorie betreft gedragingen, zoals gebrek aan vaardigheden, bijvoorbeeld niet weten hoe iets aardigs te moeten zeggen tegen een onbekende. Het feit dat dit beïnvloedbare factoren zijn wil niet zeggen dat dergelijke factoren in een handomdraai veranderd kunnen worden, maar wel dat er technieken bekend zijn die een zekere mate van succes garanderen. Vaardigheden kunnen bijvoorbeeld aangeleerd worden en onwetendheid en verkeerde beeldvorming kunnen door informatie opgeheven worden. Zijn er factoren die de persoon of instantie had kunnen aanpakken en zo ja, waarom heeft men dat dan niet gedaan? Een hulpmiddel om zicht te krijgen op de beïnvloedbaarheid van factoren in een situatie is het stellen van de vraag ‘zijn er factoren die de persoon of instantie aan had kunnen pakken?’, gecombineerd met de vraag ‘waarom heeft men dat niet gedaan?’. Ook bij de formulering van de probleemstelling werd dit punt reeds genoemd, maar toen ging het om de oplosbaarheid van het probleem in het algemeen (hoofdstuk 2), terwijl we ons nu speciaal richten op de veranderbaarheid van bepaalde factoren. Vaak lijken allerlei factoren in eerste instantie gemakkelijk te beïnvloeden. Maar het is meestal niet voor niets dat dergelijke factoren niet eerder zijn aangepakt. Een analyse van de redenen waarom dat niet is gebeurd, kan inzicht geven in de problemen die er bestaan bij het veranderen van de desbetreffende factor, bijvoorbeeld dat de persoon het gewoon niet wil of echt niet kan. De combinatie van antwoorden op deze vragen geeft vaak een goede indicatie van de mate waarin de factoren beïnvloedbaar zijn. Regel 2: Kies de factoren met het grootste effect Hoewel een probleem meestal wordt veroorzaakt door meerdere oorzaken, weegt niet elk van die oorzaken even zwaar. Wanneer men niet alle oorzaken tegelijk aan kan of wil pakken, is de consequentie hiervan dat men een keuze moet maken. Het ligt dan voor de hand dat men kiest voor die oorzaken die de grootste invloed hebben. Wanneer men het model empirisch goed heeft kunnen onderbouwen, weet men welke factoren het grootste effect hebben. Soms moet echter een schatting gemaakt worden op basis van de gehouden interviews en van erva-

112

Hoofdstuk 5

ring. Hoewel men er voorzichtig mee dient te zijn de eigen ervaringen als algemeen geldig te zien, kan een hulpmiddel zijn zichzelf te verplaatsen in de positie van de persoon of instantie en zich af te vragen ‘als ik hem, haar of hen was, wat zou er voor mij moeten veranderen wil het probleem verdwijnen?’. Door een dergelijk inlevingsproces, komen vaak al de belangrijkste factoren bovendrijven. Zo kan een schatting met betrekking tot de factoren in het verklarend model van verlegenheid bijvoorbeeld als volgt luiden. De belangrijkste factoren met het grootste effect op verlegenheid zijn: de mate van onwetendheid over welk gedrag gewaardeerd wordt, de mate waarin de expressieve of gedragsvaardigheden ontbreken en de mate waarin men zich geëvalueerd voelt. De andere factoren worden als minder belangrijk getaxeerd. Bovenstaande schatting heeft betrekking op een algemene versie van het verklarend model. Dat wil zeggen dat in het model een generalisatie over individuele personen en situaties heeft plaatsgevonden. Wanneer men met een concreet individu of een concrete situatie te maken heeft, moeten de schattingen over het belang en de beïnvloedbaarheid van factoren uiteraard gebaseerd zijn op de specifieke karakteristieken van de situatie. Als men bijvoorbeeld zoekt naar mogelijkheden om verlegenheid te verminderen in nieuwe situaties, zoals het begin van de dansles of het begin van een cursus sociale vaardigheden, dan ligt het voor de hand dat juist de factor nieuwheid en ongestructureerdheid van het grootste belang is. Een hulpmiddel: de afweegtabel Om ervoor te zorgen dat alle factoren in het verklarend model langsgelopen worden en bezien worden op hun mogelijkheden als ingang voor het verzinnen van interventies te dienen, kan een zogenaamde afweegtabel worden gemaakt. In deze tabel worden alle factoren onder elkaar gezet met eventueel een zeer korte aanduiding van mogelijke interventies. Achter elke factor wordt met plussen en minnen een schatting aangegeven van respectievelijk de beïnvloedbaarheid en het belang van de factor. In figuur 5.2 staat een voorbeeld van een dergelijke tabel voor het verklarend model van het verlegenheidsprobleem weergegeven. Bij gebrek aan empirisch materiaal is deze grotendeels op intuïtieve schattingen gebaseerd. Uit de tabel blijkt dat de schattingen van belang en beïnvloedbaarheid niet geheel samenvallen. Gelukkig is dat bij een aantal factoren wel het geval, zodat een aanpak via gedragstraining en het leren hanteren of terugdringen van het gevoel geëvalueerd te worden mogelijk lijkt. Daarnaast kan via het verstrekken van informatie de onwetendheid opgeheven worden. Uiteraard is de beïnvloedbaarheid van een factor een noodzakelijke voorwaarde om interventies via deze factor mogelijk te maken. Een factor kan nog zo belangrijk zijn, indien deze niet beïnvloedbaar is, kunnen er geen interventies op gebaseerd zijn. Men is dan genoodzaakt minder belangrijke factoren als aangrijpingspunt te nemen, in de hoop dat verbeteringen doorwerken op de belangrijkere, centralere factoren die een groter effect hebben.

113

Ontwikkelen van een interventieprogramma

factoren

beïnvloedbaarheid

belang (effect)

+

++

–– + +

++ + +

++ 0 ––

++ ++ +

+

+

+

+

+

+

+

+

+

++

1. mate van objectief zelfbewustzijn 2. mate waarin gepresenteerd zelfbeeld centraal is voor identiteit 3. afhankelijkheid van ander 4. nieuwheid en ongestructureerdheid van situatie 5. mate waarin expressieve of gedragsvaardigheden ontbreken 6. mate waarin men zich geëvalueerd voelt 7. belangrijkheid van gepresenteerde zelfbeeld 8. onwetendheid over welk beeld/gedrag gewaardeerd wordt 9. mate van onwetendheid of onvermogen hoe gewenste beeld/gedrag te realiseren 10. sterkte van motivatie voor presentatie gunstig zelfbeeld 11. twijfel aan vermogen gunstig zelfbeeld te presenteren 12. waarde gehecht aan uitkomsten uit contact met ander ++ + 0 – ––

goed beïnvloedbaar + + groot belang redelijk beïnvloedbaar (veel effect) matig beïnvloedbaar + matig groot slecht beïnvloedbaar belang zeer slecht beïnvloedbaar 0 matig belang

Figuur 5.2 Afweegtabel van belang en beïnvloedbaarheid van de factoren in het verlegenheidsmodel

5.2

Verzinnen en uitwerken van interventies

Soms kan men in de literatuur een uitgewerkt interventieprogramma aantreffen voor een probleem. Dat geldt vooral voor veel voorkomende problemen, zoals verlegenheid. Wanneer men te maken heeft met heel specifieke problemen van een bepaalde instantie of van een bepaald individu, zal men vaak zelf een bruikbaar interventieprogramma moeten ontwikkelen. Het is niet gemakkelijk om concrete aanwijzingen te geven hoe bij een creatief proces te werk gegaan moet worden. Zoals elk creatief proces onttrekt het verzinnen van interventies zich ten dele aan vaste procedures. Toch zijn er diverse hulpmiddelen die het bedenken van adequate interventies kunnen bevorderen. Net als bij het opstellen van modellen, volgen we ook hier eerst een divergente fase waarin aan de hand van de gekozen factoren verschillende ideeën voor interventies worden gegenereerd, die vervolgens in de convergente fase worden geïntegreerd en uitgewerkt tot een programma. 5.3

De divergente fase: genereren van mogelijke interventies

In deze fase probeert men bij elke gekozen – dus goed beïnvloedbare en belangrijke – factor zoveel mogelijk ideeën op te doen over hoe deze factor zou kunnen worden beïnvloed. Men kan zich bij dit creatieve proces ook direct richten op de eindvariabele, maar wanneer men een goed model heeft opgesteld, zal men bij een dergelijke procedure toch terechtkomen bij de factoren in het model. Komt men in zo’n geval op geheel nieuwe factoren, dan is het model kennelijk niet adequaat en dient het alsnog te worden bijgesteld. Het gaat in de divergente fase nadrukkelijk nog niet om uitgewerkte interventies in de vorm van bijvoorbeeld een

114

Hoofdstuk 5

voorlichtingsprogramma of een gedragstraining. Net als in de divergente fase bij het genereren van verklaringen (hoofdstuk 3), is het de bedoeling om zonder al te veel remmingen ideeën te genereren die in een later stadium op hun bruikbaarheid worden onderzocht. In principe hanteren we hierbij dezelfde soort methoden als bij het genereren van verklaringen. Directe begripsassociatie De voor het genereren van verklaringen gebruikte methode van begripsassociatie kan ook gebruikt worden voor het verzinnen van interventies. De methode bestaat eruit zo vrij mogelijk te associëren naar aanleiding van een of meer van de verklarende begrippen. Voor de verklarende factor voor verlegenheid ‘nieuwe situaties’ zijn associaties die opkomen bijvoorbeeld: eerste schooldag, zwemles, huwelijk, blijven zitten, nieuwe baan, vakantie in buitenland. Vervolgens kan de vraag gesteld worden hoe mensen erin slagen dergelijke situaties te hanteren. De antwoorden op die vraag suggereren ingangen voor interventies die wellicht ook bruikbaar zijn voor het verlegenheidsprobleem zoals: informatie geven dat veel mensen moeite hebben met nieuwe situaties (waardoor angst die dergelijke situaties oproepen gerelativeerd kan worden); informatie krijgen van mensen die al eerder met het bijltje gehakt hebben (bijvoorbeeld opzetten zelfhulpgroepen om te praten over wederzijdse ervaringen); langzame gewenning aan nieuwe situaties (de eerste keer slechts korte tijd in die situatie zijn, daarna steeds langer); en zelf leren structureren van nieuwe situaties (geven tips over hoe situaties naar eigen hand te zetten). Een ander voorbeeld. Men heeft bij de analyse van ziekteverzuim in een grote organisatie de positieve normen in teams tegenover incidenteel verzuim als een van de goed beïnvloedbare en belangrijke factoren geïdentificeerd. Voor deze verklarende factor komen al snel allerlei associaties op die invalshoeken bieden voor verandering, bijvoorbeeld waarden (via leidinggevenden nieuwe waarden in groep induceren), groepsdruk en angst om af te wijken (steun bieden aan mensen die afwijken van groepsdruk), informele leiders (werken met teams gericht op verandering machtsverhoudingen in groep), saamhorigheid (saamhorigheid benutten om normen ten aanzien van verzuim te veranderen), gesloten front (doorbreken front door nieuwe samenstelling teams) en uitstoting door groep (leren omgaan met druk van de kant van anderen). Uiteraard leidt niet elk van deze associaties direct tot uitgewerkte veranderingsstrategieën. Dat is in deze fase ook niet de bedoeling. Maar wel heeft men op deze wijze snel een aantal mogelijke ideeën gegenereerd die aanknopingspunten bieden voor dergelijke strategieën. Perspectiefwisseling Hiermee probeert men om de invalshoek van waaruit het probleem benaderd wordt te doorbreken, vooral door zich te verplaatsen in anderen met wie degene die het probleem heeft te maken heeft. Bijvoorbeeld, men vraagt zich af hoe iemand zou reageren op een ander die zich verlegen gedraagt. Dat kan de gedachte naar boven brengen dat men zich – wellicht tegen wil en dank – wat zou ergeren en de verlegen persoon wat neerbuigend zou behandelen. Maar ook kan men zich goed voorstellen dat verlegen mensen door hun wat terughoudende opstelling juist sympathie oproepen en vaak aardiger worden gevonden dan niet-verlegen mensen. Deze perspectiefwisseling brengt de vraag naar voren wanneer verlegenheid van een ander antipathie dan wel sympathie oproept. Een belangrijke

Ontwikkelen van een interventieprogramma

115

factor in dit verband zou kunnen zijn de mate waarin verlegenheid als bescheidenheid overkomt. Dat voert tot een idee dat men verlegen mensen zou kunnen leren dat ze hun verlegenheid niet hoeven op te geven, maar dit als bescheidenheid moeten zien en als zodanig ook moeten presenteren. Een wat andere manier van perspectiefwisseling is het zich verplaatsen in de positie van degenen wiens gedrag men wil veranderen. Stel dat een sociaal-psychologe aan een instelling voor geestelijke gezondheid iets wil doen aan het begeleiden van mensen die hun baan verliezen. Op basis van het model voor het optreden van psychische klachten na verlies van een baan (Heesink, 1993; figuur 4.11) besluit ze vooral de mate waarin men hulp van anderen verwacht bij de verwerking van verlies van werkvoordelen te willen versterken. De sociaal-psychologe kan zich dan trachten voor te stellen hoe zij zich zou voelen wanneer zij zelf haar baan zou verliezen en wat voor soort hulp van de kant van anderen zij daarbij het meest op prijs zou stellen. Dat kan haar bijvoorbeeld doen realiseren zelf in zo’n situatie helemaal geen behoefte te hebben aan allerlei praktische tips van de kant van anderen en helemaal niet aan verhalen over mensen die ook hun baan verloren hebben. Gewoon wat meeleven van de kant van anderen en het gevoel hebben op anderen te kunnen rekenen, zouden wel eens de belangrijkste vormen van hulp kunnen zijn. Hoewel men uiteraard niet al te snel dient te veronderstellen dat anderen dezelfde behoeften hebben als men zelf heeft, kan een dergelijke vorm van perspectiefwisseling wel ideeën genereren en bepaalde blinde vlekken corrigeren die men vanuit het eigen perspectief als sociaal-psycholoog altijd heeft. Verergeren factor Een goede manier om inzicht te krijgen in mogelijke interventies is het stellen van de vraag hoe een gekozen beïnvloedbare en belangrijke factor erger gemaakt kan worden of hoe we ervoor kunnen zorgen dat mensen die van die factor geen last hebben, er wel last van kunnen krijgen. Men zou zich bijvoorbeeld kunnen afvragen hoe de mate waarin men het gevoel heeft geëvalueerd te worden, zo sterk mogelijk gemaakt kan worden. Een mogelijk antwoord daarop is: door mensen in het middelpunt van de belangstelling te plaatsen. Een voor de hand liggende gedachte is vervolgens dat we er dan voor moeten zorgen dat verlegen mensen leren te voorkomen in het middelpunt van de belangstelling te staan. Een andere en wellicht effectievere methode is verlegen mensen te leren op het moment dat ze het idee hebben dat ze in het middelpunt staan, via bepaalde gedachten dit idee te relativeren, bijvoorbeeld door tegen zichzelf te zeggen dat de anderen gewoon aardige mensen zijn die in het geheel niet uit zijn op een kritische beoordeling. Hoewel het verergeren van de factor bij uiteenlopende problemen kan worden toegepast, is het niet zo dat het tegenovergestelde van het verergeren van het probleem altijd het verminderen van het probleem betekent. Zo kan men bij het zojuist genoemde model van Heesink (1993; figuur 4.11), ook een andere factor aanpakken, namelijk de mate waarin men verwacht een nieuwe baan te vinden. Men zou dan al snel op het idee komen dat dit verergerd kan worden door aan de betrokkenen te vertellen dat het toch geen zin heeft om te solliciteren en dat er heel veel werklozen zijn. Een dergelijke gedachtenoefening doet echter wellicht ook het besef rijzen dat de omgekeerde strategie, paradoxaal genoeg, ook wel eens het probleem zou kunnen verergeren. Wanneer men zeer optimistisch zou

116

Hoofdstuk 5

zeggen dat het geen probleem zal zijn een nieuwe baan te vinden en de betrokkene slaagt er niet in een baan te vinden, dan kan hij dat aan zichzelf wijten en meer stress ervaren dan voorheen. Hoewel dus het denkbeeldig verergeren van het probleem niet direct het tegendeel als interventie hoeft te suggereren, ontstaat door dergelijke gedachtenoefeningen vaak wel een scherper besef van de mogelijkheden en beperkingen van verschillende veranderingsstrategieën. Interviews Het houden van interviews kan ook voor het genereren van interventies bijzonder informatief zijn. Terwijl het in hoofdstuk 3 bij het genereren van verklaringen ging om waarom-interviews, liggen in deze fase hoe-interviews voor de hand. Dergelijke interviews zijn erop gericht om voor de verschillende factoren die men heeft geselecteerd voor verandering na te gaan hoe die eventueel veranderd zouden kunnen worden. Evenals bij het ontwikkelen van de probleemstelling (hoofdstuk 2), geldt ook hier dat zowel interviews met mensen die het probleem aan den lijve hebben ondervonden als met sleutelfiguren, dus met mensen die professioneel met het probleem te maken hebben, zinvol zijn. Wat betreft het verlegenheidsprobleem zou men bijvoorbeeld enkele mensen die nu veel minder last hebben van verlegenheid dan in het verleden, kunnen vragen op welke wijze zij verschillende factoren in het model hebben aangepakt. Een deel van een dergelijk interview zou er bijvoorbeeld als volgt uit kunnen zien. Sociaal-psycholoog: Veel mensen die last hebben van verlegenheid, voelen zich vaak afhankelijk van de ander en voelen zich beoordeeld door de ander. Was dat bij u ook het geval? Geïnterviewde: Eh, ja, daar had ik veel last van. Ik maakte me dan heel erg druk over wat die ander van me zou denken, was bang een flater te slaan... Sociaal-psycholoog: Hoe bent u erin geslaagd dergelijke gevoelens te verminderen? Geïnterviewde: Ik heb mezelf aangewend om minder na te denken in dergelijke situaties, gewoon niet te letten op wat die ander zou kunnen denken. Sociaal-psycholoog: En hoe hebt u dat precies gedaan? Was dat niet moeilijk? Geïnterviewde: Nou, gemakkelijk was dat niet, maar een van de dingen die ik deed was aan heel iets anders denken, bijvoorbeeld aan een leuke vakantie of dat ik een nieuwe bank ging kopen. Sociaal-psycholoog: Dus vooral het gaan denken aan leuke dingen hielp u daarbij? Geïnterviewde: Precies, dat was het. Sociaal-psycholoog: Een ander punt dat verlegen mensen wel noemen is... Kenmerkend voor interviews in deze fase is dat men achtereenvolgens verschillende factoren uit het model afgaat en bij elke factor nagaat hoe die veranderd kan worden. Hoewel men er uiteraard rekening mee dient te houden dat betrokkenen zelf niet altijd precies zullen kunnen benoemen waardoor ze veranderd zijn, kunnen toch dergelijke hoe-interviews veel ideeën suggereren voor interventies. Bovendien krijgt men vaak een preciezere inschatting van de beïnvloedbaarheid van de verschillende factoren in het model.

Ontwikkelen van een interventieprogramma

117

Theoretische inzichten en onderzoek Een belangrijke manier om ideeën voor interventies te genereren is uiteraard het toepassen van empirisch gevalideerde theoretische inzichten. Daarom zal men soms bij heel andere literatuur terechtkomen dan wanneer men verklaringen voor het probleem zoekt. Wel volgt men hier soortgelijke benaderingen als bij het vinden van verklaringen (hoofdstuk 3). We lichten verschillende manieren waarop men aan de hand van sociaal-psychologische literatuur ideeën kan krijgen voor interventies weer toe aan de hand van het verlegenheidsprobleem. (1) Directe interventiebenadering. Bij een aanpak met de directe interventiebenadering ontleent men ideeën aan literatuur waarin interventies zijn beschreven, in het bijzonder uiteraard interventies met betrekking tot het probleem zelf. Wat betreft het verlegenheidsprobleem ligt het voor de hand Zimbardo (1977) te raadplegen. Richten we ons op sociale vaardigheden, dan is de vraag hoe aan contacten te komen vaak een van de belangrijkste problemen waarvoor een verlegen persoon de vaardigheden moet ontwikkelen. Bij dit probleem vermeldt Zimbardo (1977) een reeks van gedragingen die een verlegen persoon zou kunnen aanleren. (1) Zoek plaatsen op waar je je prettig voelt en waar andere mensen komen; neem eventueel een vriend mee; begin minstens een gesprek met een onbekende. (2) Maak jezelf bekend aan iemand die in hetzelfde gebouw werkt; vraag de weg; leen een kwartje van een onbekende om op te bellen en maak een afspraak het terug te bezorgen; begin een gesprek met iemand met wie je ergens in de rij staat. (3) Ga na wie je beter zou willen kennen van de mensen die je kent; schrijf op wat je van de persoon weet; stel vast waar je het over zou kunnen hebben; maak contact via een vraag om informatie, advies, hulp enzovoort. (4) Zeg een week lang iedereen die je tegenkomt goedendag. Vaak zal de literatuur dergelijke concrete instructies niet bevatten en zal men vooral literatuur vinden waarin het probleem is onderzocht en verklaard, maar waarin niet wordt aangegeven hoe de relevante factoren door middel van interventies kunnen worden beïnvloed. Wel zijn er met betrekking tot tal van praktische problemen allerlei interventies beschreven die gebaseerd zijn op praktijkervaringen, waarvan overigens niet altijd wetenschappelijk vaststaat hoe effectief ze zijn. Zo is er bijvoorbeeld veel literatuur voorhanden over methoden voor de bestrijding van stress (bijvoorbeeld Joppen & Van Leeuwen, 1990). Men kan daaruit tal van technieken halen die later in het interventieprogramma geïntegreerd kunnen worden, bijvoorbeeld wanneer men iets wil doen aan burnout bij verpleegkundigen of wanneer men angst voor operaties wil verminderen. Wanneer er voor het probleem waar men zich mee bezighoudt geen interventies te vinden zijn, kan men ook ideeën voor interventies baseren op interventies voor heel andere problemen. Men ‘vertaalt’ dan als het ware dergelijke interventies naar het probleem waar men mee bezig is. Hoewel veel toegepast sociaalpsychologisch onderzoek beschrijvend en verklarend van aard is, zijn er ook binnen de Nederlandse sociale psychologie vrij veel artikelen verschenen over de effecten van interventies. Deze artikelen betreffen bijvoorbeeld onderzoek naar het effect van een film met positieve voorbeelden van scheikundigen op het beeld dat middelbare scholieren hebben van scheikundigen (Steenland, Meertens & Spears, 1993); naar het effect van het stellen van doelen en het krijgen van feedback op de klantvriendelijkheid van een Buro voor Rechtshulp (Siero, Hagedoorn, Leutscher, Nijdam & Wisse, 1992); naar het effect van groepsvoorlichting aan

118

Hoofdstuk 5

patiënten met reuma (Taal e.a., 1992); en naar het effect van voorlichting door de politie aan slachtoffers van inbraken (Winkel & Koppelaar, 1988). Men kan aan dergelijke artikelen ideeën ontlenen voor interventies bij heel andere problemen. In deze fase moet men immers niet schuwen om voor het krijgen van ideeën de meest uiteenlopende invalshoeken te hanteren. Bijvoorbeeld, in het onderzoek van Siero e.a. (1992) stelden de medewerkers van het Buro voor Rechtshulp moeilijke, maar haalbare doelen over de mate van klantvriendelijkheid die men wenste te bereiken. Dit zou met betrekking tot het verlegenheidsprobleem tot het idee kunnen leiden om verlegen mensen ook haalbare, moeilijke doelen te laten stellen, bijvoorbeeld over aantal en soort nieuwe contacten dat men gelegd dient te hebben in de volgende week. Of men ontdekt dat in het groepsvoorlichtingsprogramma aan reumapatiënten van Taal e.a. (1992) allerlei elementen zitten die men ook zou kunnen gebruiken bij een programma voor verlegen mensen, zoals het maken van contracten over uit te voeren activiteiten, ontspanningsoefeningen, communicatieve vaardigheden, omgaan met depressies en technieken voor probleemoplossen. (2) Begripsmatige benadering. Bij deze benadering verkent men de wetenschappelijke literatuur over begrippen in het procesmodel die men belangrijk en beïnvloedbaar acht, gericht op het vinden van onderzoek dat laat zien hoe die begrippen beïnvloed kunnen worden. Een van de begrippen in het procesmodel voor verlegenheid is het begrip zelfbewustzijn. Wanneer men interventies voor het verlegenheidsprobleem via deze factor zoekt, kan men gebruik maken van de eerdergenoemde objectieve zelfbewustzijntheorie (Duval & Wicklund, 1972). De gerichtheid op de eigen persoon als object brengt met zich dat men zichzelf evalueert tegen standaarden of eisen die men aan zichzelf stelt en zich door anderen sterk geëvalueerd voelt. In een toestand van zelfbewustzijn is men daarbij eerder geneigd zelf de schuld op zich te nemen voor een negatieve uitkomst, terwijl men intensievere (negatieve) emoties ondervindt. De persoon die constateert dat hij zichzelf niet zo weet te presenteren als hij zou wensen, zal in een toestand van verhoogd zelfbewustzijn dus een vicieuze cirkel inzetten, waarbij hij steeds meer de overtuiging zal krijgen te falen in de interpersoonlijke contacten. Een mogelijke interventie zou zijn de persoon te leren zelfbewustzijn te vermijden, bijvoorbeeld door het creëren van afleiding en het opzoeken van situaties waarin dingen gedaan moeten worden die minder kans geven dat de persoon zich op zichzelf concentreert. Bekend is bijvoorbeeld dat activiteiten die fysieke inspanning vragen, tot minder zelfbewustzijn leiden. (3) Deductieve benadering. Bij deze benadering gaat men verschillende theorieën en onderzoeksparadigma’s in de sociale psychologie langs om ideeën te krijgen voor interventies. Zo zou men bij het verkennen van de sociale vergelijkingstheorie (Suls & Wills, 1991) op het fenomeen van pluralistische onwetendheid (Miller & McFarland, 1991) kunnen stuiten. Uit onderzoek op dit terrein blijkt dat mensen in het algemeen denken dat zij allerlei eigenschappen die met verlegenheid te maken hebben meer bezitten dan de meeste anderen. Mensen nemen dan ook bij zichzelf een grotere discrepantie waar tussen gevoelens en gedrag dan bij anderen. Men denkt als het ware dat anderen die zich zelfverzekerd gedragen in gezelschap, zich ook zeker voelen. Uitgaande van deze theorie zou men de informatie kunnen verstrekken dat de meeste mensen wel eens het gevoel hebben zich geë-

Ontwikkelen van een interventieprogramma

119

valueerd te voelen en niet weten hoe ze een gewenst beeld moeten realiseren. Dit zou dergelijke ervaringen voor de verlegen persoon minder ernstig kunnen maken. De deductieve benadering is vooral van belang omdat er in de sociale psychologie tal van experimenten zijn gedaan die directe aanwijzingen bieden voor het veranderen van factoren zoals die in procesmodellen voorkomen. Veel experimenten zijn in feite het onder sterk gecontroleerde omstandigheden uittesten van manieren waarop men mensen kan beïnvloeden en veranderen (Cialdini, 1984). Met betrekking tot het verlegenheidsprobleem kunnen sociaal-psychologische experimenten ideeën leveren voor strategieën die men verlegen mensen zou kunnen leren om zich beter sociaal te handhaven. Om slechts één voorbeeld te noemen: de mate van onwetendheid over welk gedrag door anderen gewaardeerd wordt is een belangrijke factor in het model. Literatuur over interpersoonlijke attractie laat zien dat er wel enkele algemene gedragingen zijn die in vrijwel alle situaties wel en niet gewaardeerd worden. De ander aankijken (maar niet te lang), luisteren, in redelijke mate instemmen met wat de ander zegt, begrijpend knikken, een ontspannen lach, een verzorgd uiterlijk, gelijksoortige kleding dragen als de ander, een complimentje maken, openheid zonder met de eigen problemen te koop te lopen en niet klagen, dragen ertoe bij dat een ander ons mag (zie bijvoorbeeld Berscheid, 1985). Door verlegen mensen dergelijke dingen te leren zou men de onwetendheid over welk gedrag gewaardeerd wordt kunnen verminderen. 5.4

De convergente fase: opstellen en uitwerken van een interventieprogramma

Het uitwerken van interventies vergt in het algemeen veel tijd en energie. Na de divergente fase zal men weliswaar in de regel beschikken over een groot aantal mogelijke manieren om verschillende factoren in het model te beïnvloeden, maar de meeste ideeën zullen een globaal karakter hebben. Willen zij bruikbaar worden, dan dienen ze uitgewerkt te worden tot een coherent en specifiek programma waarin duidelijk is aangegeven wat men wil aanpakken en hoe men dat wil doen. Om tot een dergelijk programma te komen, dient men allereerst de overlappingen uit de in de vorige fase gegenereerde interventies te halen. Men houdt dan een reeks van mogelijke interventies over. Vervolgens dient men op basis van deze interventies na te gaan via welke globale veranderingsstrategie ze het best gerealiseerd kunnen worden. In het algemeen kan men drie typen strategieën onderscheiden. (1) Gedragstrainingen en begeleiding. Hieronder verstaan we in brede zin alle manieren waarop mensen direct worden begeleid in het aanleren van nieuwe gedragingen en vaardigheden en in het veranderen van hun eigen situatie. Het kan hier bijvoorbeeld gaan om de begeleiding van teams, onder meer bij het beter omgaan met conflicten, bij het stellen van doelen gericht op meer klantvriendelijkheid of bij het uitzetten van een koers voor de toekomst. Vaak krijgen mensen in een aantal bijeenkomsten onder leiding van de deskundige trainer een aantal sociale vaardigheden aangeleerd, zoals leidinggevende vaardigheden, verkoopvaardigheden, leren luisteren, voeren van ‘slecht-nieuws’gesprekken, opkomen voor de

120

Hoofdstuk 5

eigen belangen, onderhandelen, conflicthantering, omgaan met moeilijke collega’s en cliënten en omgaan met agressie. Uiteraard is deze lijst uit te breiden naar vrijwel alle vaardigheden die in het intermenselijk verkeer denkbaar zijn. Voor een goed overzicht van gedragstrainingen en begeleidingsvormen zie men Johnson & Johnson (1991). (2) Voorlichting. Dit betreft het mondeling of schriftelijk presenteren van een boodschap die gericht is op het overdragen van kennis, het veranderen van attitudes en voorkeuren, of het veranderen van gedrag. Voorlichting kan langs tal van verschillende kanalen plaatsvinden en op allerlei onderwerpen betrekking hebben. Het kan bijvoorbeeld gaan om voorlichting op video over roken, voeding en alcohol, om Postbus 51-spotjes en advertenties gericht op veilig vrijen, om folders zoals die bij de huisarts liggen waarin informatie wordt gegeven over ziekten, om reclame voor allerlei produkten, om voorlichting door de politie over inbraakpreventie en om voorlichting over stresshantering. Voor een beschrijving van hoe voorlichtingsprogramma’s op te zetten, verwijzen we onder meer naar Kok (1992) en naar box 1. (3) Maatregelen en voorschriften. Verandering van gedragingen, attitudes en affectieve reacties is vaak goed mogelijk door maatregelen en voorschriften. We noemden reeds het voorbeeld van Kok e.a. (1994) dat het snoeien van enige struikjes om het uitzicht te verbeteren en daarmee ongevallen te voorkomen, meer effect kan hebben dan welke sociaal-psychologische interventie dan ook. Ook wanneer men interventies met maatregelen en een hoog sociaal-psychologisch gehalte ontwerpt, kan het toch wenselijk zijn tevens aandacht te besteden aan niet-sociaal-psychologische voorschriften als ondersteunende elementen. Het is bijvoorbeeld inmiddels genoegzaam bekend dat wanneer de gemeente het gescheiden inzamelen van afval wil bevorderen, voorlichting des te meer effect heeft wanneer op veel plaatsen glasbakken en papierbakken aanwezig zijn. Andere voorbeelden van maatregelen en voorschriften zijn bijvoorbeeld een fitnessruimte inrichten in een bedrijf om de gezondheid van werknemers te bevorderen, het creëren van een bebouwing die intermenselijk contact bevordert om een cohesieve wijk te creëren, het huisvesten van ouderen in contactvriendelijke buurten, het installeren van douches op het werk voor medewerkers die van ver met de fiets komen, het alleen uitnodigen van vrouwelijke sollicitanten om meer vrouwen aan te nemen, het creëren van een mogelijkheid tot beroep bij een beoordeling om onvrede over het personeelsbeleid te verminderen en het opheffen van hiërarchische lagen in een bedrijf om de communicatie te bevorderen. Dit is uiteraard slechts een kleine greep uit de vele mogelijkheden en dient vooral om een indruk te geven van waar het bij dit type interventies om gaat. Hoewel men zich vaak tot één strategie zal beperken, is het ook mogelijk en soms noodzakelijk, een programma te ontwikkelen waarin van alle drie strategieën elementen zijn opgenomen. Vooral de implementatie van maatregelen en voorschriften zal vaak gepaard dienen te gaan met een voorlichtingsprogramma of gedragstraining. Een voorbeeld van een programma dat de drie strategieën combineert is beschreven door Gordon en Gordon (1982), die zich richten op vrouwen die altijd afhankelijk van hun man geweest waren voor het verwerven van een inkomen, maar die door scheiding, invaliditeit of overlijden van de man ineens geconfronteerd werden met de noodzaak of wenselijkheid zelf in hun inko-

Ontwikkelen van een interventieprogramma

121

men te voorzien. Zij verkeerden daartoe in een ongunstige positie, gezien hun leeftijd (vaak boven de veertig), gebrek aan werkervaring of het obsoleet geworden zijn van hun kennis en vaardigheden. Dit zijn allemaal factoren die moeilijk te beïnvloeden zijn. Bovendien hadden veel van deze vrouwen een gebrek aan zelfvertrouwen, een negatief zelfbeeld, onzekerheid over hun mogelijkheden en een gebrek aan sociale vaardigheden met betrekking tot hun zelfpresentatie bij sollicitatiegesprekken. Het door Gordon en Gordon opgestelde hulpprogramma richtte zich dan ook op het vergroten van het zelfvertrouwen en het opbouwen van een positiever zelfbeeld en het aanleren van sociale vaardigheden (begeleiding en gedragstraining). Daarnaast werd echter ook veel aandacht besteed aan prozaïsche, niet-psychologische problemen zoals: het schrijven van een curriculum vitae (gedragstraining); waar informatie over banen te verkrijgen; hoe zich te kleden en op te maken; de rechten als vrouwelijke werknemer; en hoe de eerste maand in de baan te overleven (voorlichting). Ook kreeg men beroepskeuze-adviezen (voorlichting), werd men geholpen carrièreplannen op te stellen en kon men een trainingsprogramma volgen, waarin het belang van kwalitatief goed werk geleerd werd en men de vaardigheden leerde die nodig zijn om werk succesvol tot een einde te brengen (gedragstraining). Ten slotte werd door de hulpverleners actief getracht openingen op de arbeidsmarkt voor deze categorie vrouwen te creëren door te gaan praten met potentiële werkgevers en begeleiding te geven bij de daaruit voortvloeiende sollicitatiegesprekken (maatregelen). De creatie van deze mogelijkheden plus het aanleren van de praktische vaardigheden vormden als het ware de vruchtbare grond waarin het verbeterde zelfvertrouwen effectief gemaakt kon worden. Het totale programma was zelfs zo effectief dat drie maanden na het trainingsprogramma 71% van de deelneemsters óf een baan hadden óf geaccepteerd waren voor een opleiding, een getal dat na zeven maanden zelfs opgelopen was tot 82%. Hoewel het derhalve soms zinvol kan zijn alle drie typen strategieën in een interventieprogramma te verwerken, dient ervoor gewaakt te worden te veel in een keer te willen oplossen. Een vrij ernstige fout die men kan maken bij het zoeken naar interventies voor problemen, is om een probleem met een alles oplossend groots opgezet programma de wereld uit te willen helpen. Men dreigt dan in dezelfde fout te vervallen als de twee oudste broers maakten in het sprookje van de takkenbos. Hierin zegt een vader dat hij zijn bezit zal nalaten aan degene van zijn drie zoons die een takkenbos doormidden weet te breken. Met veel geweld en gesteun vallen de oudste en middelste zoon, beiden flink uit de kluiten gewassen, op de takkenbos aan. Deze buigt weliswaar door onder hun geweld, maar breekt niet. Vervolgens treedt de tengere jongste zoon aan. Deze maakt het koord los dat de bos takken samenbindt, om vervolgens alle takken een voor een doormidden te breken. Sociale problemen hebben vaak de structuur van een takkenbos en vallen alleen op te lossen als zij in deelproblemen uiteengelegd worden. Deze deelproblemen vragen dan vaak elk om hun eigen interventieprogramma. Het verdient dan ook in het algemeen aanbeveling zich in eerste instantie te beperken tot het beïnvloeden van enkele onderling samenhangende factoren en na te gaan of de verschillende interventies tot een samenhangend programma zijn te smeden. Meestal zal men niet gelijktijdig meerdere programma’s kunnen ontwikkelen en dient men prioriteiten te stellen. Na de keuze voor de interventiestrategie zal men de interventies nader dienen te concretiseren en vorm te geven. In het voorbeeld van verlegenheid is een voor de

122

Hoofdstuk 5

hand liggend interventieprogramma de verlegen persoon een gedragstraining te geven waarin vooral aandacht wordt besteed aan vaardigheden voor het leggen van contacten. De verschillende ideeën die men in de divergente fase hiervoor heeft ontwikkeld, vormen uiteraard nog geen geïntegreerd hulpprogramma. Het zijn globale praktische tips die het grote gevaar lopen uitgerekend door de verlegen persoon niet opgevolgd te zullen worden, omdat deze het niet durft of niet kan. Er moet dus een technologie omheen ontworpen worden die de kans vergroot dat de verlegen persoon gebruik gaat en blijft maken van de aanwijzingen die gegeven zijn. Een dergelijke technologie zou de volgende elementen kunnen bevatten (zie ook Zimbardo, 1977): 1. de verlegen persoon sluit een contract met zichzelf waarin gespecificeerd wordt welke veranderingen hij wil bereiken, welke stappen hij op welk moment gedaan wil hebben, hoe hij veranderingen in kaart wil brengen (via vrienden, dagboek), hoe hij zichzelf zal belonen voor geslaagde acties en straffen voor het niet naleven van het contract; 2. negatieve denkbeelden over zichzelf zijn verboden en de persoon krijgt een oefenprogramma, waarbij hij positieve dingen over zichzelf moet leren opschrijven; 3. contacten en gesprekken dienen voorbereid en geoefend te worden. Dit kan thuis voor de spiegel zijn of onder begeleiding in rollenspellen; 4. de persoon wordt een aantal gespreksvaardigheden geleerd, zoals de ander aankijken, belangstellende vragen stellen, complimenten maken en instemmend knikken; 5. om te helpen spanning en angstige gevoelens te leren hanteren moeten ontspanningsoefeningen geleerd en gedaan worden; 6. de persoon dient ervan doordrongen te worden dat de anderen met wie hij in contact komt misschien ook wel en in nog ergere mate verlegen zijn; 7. de persoon worden manieren aangeleerd om niet te sterk met zichzelf bezig te zijn in sociale situaties, zoals aan iets leuks denken, afleiding zoeken en actief dingen doen. Het is van groot belang dat er sprake is van een combinatie van praktische interventies en van een programma dat duidelijk maakt hoe de interventies gebruikt moeten worden om werkzaam te zijn. Zeggen dat een conflict via overleg opgelost moet worden is geen oplossing zolang niet aangegeven is welke vorm dat overleg moet hebben. Bij het oplossingsmedicijn hoort een gebruiksaanwijzing hoe het toegediend moet worden en er moeten zo goed mogelijke maatregelen genomen worden die ervoor zorgen dat de voorgestelde maatregelen inderdaad effectief worden. 5.5

Implicaties van de interventies

De zegswijze ‘bezint eer ge begint’ geldt wel bijzonder sterk voor het in praktijk brengen van interventies. Vaak gaan er allerlei dingen mis die men van tevoren had kunnen bedenken. De veranderingsbereidheid van de betrokkenen blijkt overschat te zijn, de interventies blijken allerlei ongewenste neveneffecten te hebben of er blijkt helemaal niets in de eindvariabele te veranderen. Alvorens het interventieprogramma definitief wordt vormgegeven, dient men dan ook de implicaties van het programma na te gaan, dat wil zeggen men dient zich te bezin-

Ontwikkelen van een interventieprogramma

123

nen op drie vragen: ‘zal het programma werken?’, ‘is het programma haalbaar?’ en ‘worden er nieuwe problemen opgeroepen door de interventies?’. We werken deze punten hier nader uit. Zal het werken? Het belang van wetenschappelijke onderbouwing Bij de nadere uitwerking en vormgeving van interventies wordt men geconfronteerd met de vraag in hoeverre de interventie ook het beoogde effect zal hebben. Vooral wanneer het gaat om het precies vormgeven van interventies, zal onderzoek een essentiële functie vervullen. Dergelijk onderzoek heeft vaak het karakter van een soort marktonderzoek, waarbij men als het ware de verschillende mogelijke produkten eerst uitprobeert alvorens ze op de ‘markt’ te brengen. Idealiter heeft men de mogelijkheid een veldexperiment te doen waarin men de effecten van verschillende interventies uittest. Een voorbeeld hiervan vormt een onderzoek van Van den Bogaard en Wiegman (1990) waarin de effecten van drie vormen van informatieverstrekking aan slachtoffers van een woninginbraak werden vergeleken. Het ging hier om een minimumvariant waarin de slachtoffers met respect werden behandeld, de toezegging werd gedaan dat men bericht krijgt als de verdachte wordt aangehouden, gevraagd werd of men de schade eventueel op de dader wil verhalen en men een afschrift kreeg van het proces-verbaal met aard en omvang van de schade. In de tweede variant, de verwerkingsgroep, kregen de slachtoffers extra mondelinge en schriftelijke informatie met de bedoeling het slachtoffer mogelijkheden aan te reiken om beter om te kunnen gaan met de praktische, materiële en psychosociale gevolgen van de inbraak. In de derde benaderingswijze, de preventiegroep, werd hier nog inbraakpreventie aan toegevoegd: slachtoffers kregen onder meer een voorlichtingsbrochure over preventie en een extra bezoek van een ambtenaar Voorkoming Misdrijven, die dieper inging op de preventiemogelijkheden. Opmerkelijk genoeg bleek uit het onderzoek dat de minimumgroep op korte termijn de minst negatieve gevolgen van de inbraak ondervond! Men was relatief weinig angstig en overstuur en minder bang voor een nieuwe inbraak. De verwerkingsgroep bleek op korte termijn het slechtste af, waarschijnlijk omdat men door de verstrekte informatie geattendeerd was op de inderdaad beperkte juridische mogelijkheden voor schadeverhaal. De preventiegroep nam op korte termijn een tussenpositie in, maar bleek op lange termijn het meest tevreden over de verkregen informatie. Dit onderzoek illustreert hoe het effect van voorgestelde interventies heel anders kan uitpakken dan men verwacht en hoe zinvol veldexperimenteel onderzoek kan zijn alvorens men een interventie op grote schaal implementeert. Gezien het feit dat men vaak weinig zeker kan zijn over de effecten van bedachte interventies, valt het zelfs te verdedigen dat men veelal de interventie maar beter gelijk de vorm kan geven van een veldexperiment: men weet immers toch niet zeker of de beoogde interventie wel meer effect zal hebben dan geen interventie of een minimale interventie. Door een veldexperiment voorkomt men in ieder geval dat een aantal individuen (namelijk degenen in een controlegroep die geen interventie krijgen) wordt blootgesteld aan een interventie waarvan het effect nog dubieus is! In veel gevallen heeft men echter niet de mogelijkheid een dergelijk onderzoek te doen, maar moet men zich tevreden stellen met het uitproberen van verschillende typen interventies bij de doelgroep en het verzamelen van reacties hierop. Men kan bijvoorbeeld een angstoproepende folder willen vergelijken met een meer zakelijke folder om veilig vrijen te bevorderen. Men legt

124

Hoofdstuk 5

deze dan voor aan enkele mensen van de doelgroep en vraagt hen een inschatting te geven van de geloofwaardigheid en overtuigingskracht van beide folders. Soms is zelfs dit niet mogelijk en zal men nog meer op de bestaande wetenschappelijke literatuur en op logisch redeneren moeten vertrouwen. Algemene regels zijn hiervoor moeilijk te geven. Maar voor veel aspecten van het interventieprogramma kan men toch aanwijzingen vinden over de effecten die dat aspect zal hebben op de eindvariabele. Er zijn bijvoorbeeld vaak wel experimenten gedaan over de gevolgen die een bepaalde ingreep hebben. Dat geldt zeker voor attitudeverandering, waarover nu een schat van empirisch materiaal aanwezig is (Eagly & Chaiken, 1993; O’Keefe, 1990, zie ook box 1). Eerder beschreven we al een reeks voorbeelden van veldexperimenten naar de effecten van allerlei interventieprogramma’s. Een minimumregel is om in ieder geval na te gaan of de met het gezonde verstand verzonnen invullingen niet strijdig zijn met de inzichten uit het vak. Zo kan men zich in het voorgaande de vraag stellen of het verstandig is de verlegen persoon voor de spiegel te laten oefenen, aangezien dit het objectieve zelfbewustzijn vergroot. Daar kan tegenin gebracht worden dat een frequente confrontatie van de persoon met zichzelf als object dit gevoel langzaam zal doen slijten. Dit soort tegenstrijdige inzichten maakt het leven van de oplosser niet aangenamer, maar is karakteristiek voor het ingewikkelde krachtenspel dat het gedrag en de gevoelens van mensen bepaalt. Zoals in de geneeskunde een medicijn vaak een bijwerking heeft, zo heeft in de psychologie vrijwel iedere interventie haar voor- en nadelen. Het is daarbij de kunst de interventies zo vorm te geven dat de voordelen de nadelen overtreffen. Is het haalbaar? De noodzaak van een haalbaarheidsanalyse Interventies dienen altijd gepaard te gaan met een haalbaarheidsanalyse. Als het goed is, heeft men zich bij de formulering van de probleemstelling (hoofdstuk 2) al gebogen over de haalbaarheid en heeft het onderzoek dat is voorafgegaan aan de interventies al de nodige aanwijzingen over de haalbaarheid opgeleverd. Zo niet, dan dient aanvullend onderzoek verricht te worden. De haalbaarheid van de voorgestelde interventies is, zoals reeds opgemerkt, onder andere afhankelijk van de beïnvloedbaarheid van de oorzaken van de problemen. Aannemende dat als ingang voor het ontwikkelen van interventies inderdaad beïnvloedbare factoren genomen zijn, laten wij dit aspect verder buiten beschouwing. Naast beïnvloedbaarheid zijn er drie determinanten van de haalbaarheid van interventies. De eerste determinant wordt gevormd door de reacties van betrokkenen. Veelal lokken voorgestelde interventies negatieve reacties bij een aantal van de betrokkenen uit en stuiten zij op weerstand. Dit kan gedeeltelijk toegeschreven worden aan de natuurlijke weerzin die mensen hebben om het geordende patroon, waarin zij functioneren, te doorbreken ten behoeve van een verandering, waarvan zij de consequenties niet geheel kunnen overzien. Immers, zelfs als deze gevolgen als positief gezien worden, dient maar afgewacht te worden of ze inderdaad gerealiseerd zullen worden (zie Veen & Wilke, 1984). Wanneer de onvoorziene gevolgen van een interventie negatieve opbrengsten met zich brengen, is de weerstand uiteraard nog aanzienlijk groter. In het bijzonder voor het vaststellen van deze determinant kan aanvullend onderzoek wenselijk zijn. Dat kan zich beperken tot het houden van ongestructureerde interviews met sleutelfiguren en betrokkenen, zoals beschreven in hoofdstuk 3. Maar ook kan men zich een vragen-

Ontwikkelen van een interventieprogramma

125

lijstonderzoek voorstellen. Immers, reacties van betrokkenen betreffen in feite attitudes tegenover de voorgestelde interventies, die men met standaard attitude-onderzoek (zie Meertens & Von Grumbkow, 1992) kan benaderen. Een tweede, meer praktische belemmering voor de haalbaarheid van een voorgesteld interventieprogramma wordt gevormd door de kosten die eraan verbonden zijn in termen van geld, tijd of mankracht. Zo vergt het hiervoor geschetste programma voor de herintreding van vrouwen op de arbeidsmarkt vier volle weken. In organisaties speelt vaak nog het additionele probleem dat mensen tijd, maar vooral hun aandacht, vrij moeten maken om zich met de doorvoering van interventies bezig te houden. Een analyse in termen van wat de interventie kost en wat deze aan baten opbrengt, kan helpen dit obstakel te overwinnen. Als aangetoond kan worden dat een campagne voor zuiniger rijden bij chauffeurs van een transportbedrijf zichzelf minstens terugverdient, helpt dit een dergelijke interventie te verkopen. Een probleem bij veel interventies is echter dat de kosten, althans gedeeltelijk, wel hard gemaakt kunnen worden, maar dat de opbrengsten voor het grootste gedeelte een immaterieel karakter hebben en dientengevolge moeilijk in geld uit te drukken zijn. Een laatste belemmering ten slotte kan zijn dat de partij of organisatie niet het vermogen heeft de voorgestelde interventie te realiseren. Zo kan een organisatie niet de middelen hebben om noodzakelijke investeringen te doen of over onvoldoende expertise beschikken om een automatiseringsprogramma door te voeren. Een persoon kan onvoldoende intelligent zijn om een nuttige omscholingscursus te kunnen volgen of zulke sterke emotionele remmingen hebben om intieme contacten aan te gaan dat suggesties om nieuwe kennissen te maken tot niets leiden. In al deze gevallen is het heel goed mogelijk en zelfs waarschijnlijk dat men wel wil, maar niet kan. Worden er nieuwe problemen opgeroepen? Bij iedere oplossing dient te worden stilgestaan bij de vraag wat voor consequenties de interventie heeft, niet alleen voor de direct betrokkenen maar ook voor degenen die er op de een of andere manier mee te maken krijgen. Meer toegespitst luidt de vraag of er voor de betrokkenen nieuwe problemen ontstaan. Problemen hebben niet zelden een bepaalde functie voor de betrokkenen. Het kan bijvoorbeeld zijn dat mensen door het verminderen van hun verlegenheid niet langer voor zichzelf een excuus hebben om bepaalde dingen niet te kunnen, waardoor men directer met het eigen falen wordt geconfronteerd. Niet alle problemen kunnen voorzien worden en voor sommige interventies zal pas op termijn duidelijk worden hoe ze precies uitwerken en welke andere problemen ze opwerpen. In aansluiting op wat we eerder stelden bij het experiment van Van den Bogaard en Wiegman (1990) naar de effecten van voorlichting aan inbraakslachtoffers, kan als algemeen principe voor het doorvoeren van een interventie gesteld worden dat het verstandig is een soort proefgebied (bijvoorbeeld een afdeling) en een proeftermijn af te spreken. Via een expliciete evaluatieprocedure kan dan vastgesteld worden of de voorgestelde interventies werken en wat voor onvoorziene bijverschijnselen ze teweegbrengen. Deze zogenoemde proeftuin-aanpak heeft voor- en nadelen. Een eerste voordeel is uiteraard dat men zich een beter oordeel kan vormen over de ernst van al dan niet voorziene bijverschijnselen en manieren kan bedenken om die te voorkomen. Daarnaast is de voorgestelde interventie nog niet definitief, waardoor ze

126

Hoofdstuk 5

minder bedreigend is en men eerder bereid zal zijn de interventie het voordeel van de twijfel te gunnen. Een nadeel van de proeftuin-aanpak is echter dat men degenen die sterk negatief staan ten opzichte van de voorgestelde interventie, alle kans biedt de interventie te saboteren en als het ware te bewijzen dat deze niet kan werken. De mogelijkheid dat er nieuwe problemen worden opgeroepen, speelt vooral een rol in een organisatorische context. Het systeemkarakter van een organisatie leidt ertoe dat veranderingen in een deel van de organisatie altijd hun weerslag vinden in andere delen. Hierdoor leiden interventies van een probleem in een deel van de organisatie vrijwel altijd tot het ontstaan van nieuwe problemen in andere delen. Als deze nieuwe problemen al dan niet terecht als zeer ernstig ingeschat worden, kan dit tot zoveel weerstand leiden dat de interventie, zelfs als deze prima was voor het oorspronkelijke probleem, niet haalbaar is. Zo is integrerende verpleegkunde (zie hoofdstuk 3) wellicht een goede interventie voor een aantal problemen in de verpleging, maar als de consequentie voor de arts is dat deze niet meer weet tot welke verpleegkundige hij zich moet wenden, is er een goede kans dat integrerende verpleegkunde niet gerealiseerd wordt. 5.6

Evaluatie van de interventie

Een voorstel voor een interventiesstrategie dient bij voorkeur vergezeld te gaan van een evaluatieprocedure. Men moet expliciet aangeven wanneer van een succes sprake is. Uiteindelijk gaat het er natuurlijk om dat het maatschappelijke, toegepaste probleem waar de probleemstelling uit voortvloeide, dichter bij een interventie wordt gebracht, bijvoorbeeld: vermindering van het aantal fietsendiefstallen, minder vandalisme, meer doorstroming van vrouwen naar hogere functies, meer banen voor allochtonen, minder CO2-uitstoot. Omdat dit niet altijd goed is vast te stellen, zal men vaak de effecten van een interventiestrategie afmeten in termen van veranderingen in de eindvariabele. Bij voorkeur geeft men aan hoeveel er precies op welke termijn in de eindvariabele veranderd dient te worden. Dit heeft een aantal voordelen. In de eerste plaats wordt degene die de interventie voorstelt, gedwongen om duidelijk te maken op welke punten veranderingen ten goede te verwachten zijn en welke negatieve bijwerkingen verwacht worden. Dit voorkomt dat aan interventies te veel ongecontroleerde pretenties worden verbonden. In de tweede plaats kan een goede evaluatieprocedure voorkomen dat te lang doorgegaan wordt op een weg die onvruchtbaar is of te hoge kosten met zich brengt. Ten derde kan een goede evaluatieprocedure verhinderen dat een veelbelovende interventie op basis van oneigenlijke argumenten voortijdig gestopt wordt. En tot slot kan de evaluatieprocedure nog gebruikt worden voor tussentijdse bijsturing. Overigens zal de eindvariabele niet altijd kwantitatief meetbaar gemaakt kunnen worden. Daarom is het wenselijk dat zoveel mogelijk aangegeven wordt hoe besluiten op basis van de evaluatieprocedure tot stand zullen komen. In het voorbeeld van de gedragstraining zou men bijvoorbeeld kunnen afspreken met de cliënt die voor verlegenheid een gedragstraining gaat volgen, dat hij zal stoppen als na drie maanden niet een duidelijke verbetering optreedt, waarbij men duidelijk afspreekt wat een verbetering in operationele termen betekent; bijvoorbeeld

Ontwikkelen van een interventieprogramma

127

dat drie nieuwe kennissen gemaakt zijn of vier feesten bezocht zijn, waarbij men tot het eind gebleven is en twee afspraken gemaakt zijn om uit te gaan. Op de methodologie van evaluatieprocedures wordt hier niet verder ingegaan aangezien over dit onderwerp zeer veel literatuur voorhanden is (zie bijvoorbeeld Van Kreveld & Peeters, 1986; Rossi & Freeman, 1993). Wel kan met betrekking tot het gebruik van evaluatiemethoden opgemerkt worden dat deze methoden met gevoel voor de mogelijkheden van de praktijksituaties toegepast dienen te worden. Dit maakt het vaak noodzakelijk enig water in de methodologische wijn te doen. Om te beginnen is een controlegroep niet altijd mogelijk, maar zal men vaak moeten volstaan met een verdedigbare vergelijkingsgroep. Wanneer men het effect van een bepaald misdaadpreventieprogramma in een middelgrote gemeente wil evalueren, kan men als vergelijkingsgroep bijvoorbeeld een andere, vergelijkbare gemeente nemen. In de tweede plaats is een vergelijkingsgroep niet altijd relevant voor de opdrachtgever: die wil alleen dat het probleem wordt teruggedrongen en het zal hem vaak weinig uitmaken of dat nu door het ontwikkelde programma komt. Vaak zal men dan ook volstaan met een evaluatie in termen van een criterium. Wanneer men bijvoorbeeld de leiderschapsstijl in een produktiebedrijf verbetert met het oogmerk het ziekteverzuim te bestrijden, heeft men een absoluut criterium om het effect van de interventie aan af te meten, bijvoorbeeld een daling van het verzuim van 10% naar 6%. De opdrachtgever zal tevreden zijn wanneer een dergelijke daling plaatsvindt. Uiteraard kan men nooit met zekerheid zeggen of deze daling het gevolg is van de interventie; misschien was het anders ook wel gedaald. In praktijksituaties zal men het echter vaak bij dergelijke, wetenschappelijk niet geheel bevredigende conclusies moeten laten. Box 9

Concrete stappen voor het verzinnen van interventies

1. Maak een lijst van alle factoren in het verklarend model, en loop alle factoren systematisch langs om per factor een inschatting te maken van de beïnvloedbaarheid en van het belang van de factor voor het verklaren van de eindvariabele. 2. Maak een beredeneerde keuze welke factoren genomen zullen worden als ingang voor het verzinnen van interventies. Kies die factoren die het meest beïnvloedbaar zijn en het belangrijkst zijn. 3. Verzin bij elke gekozen factor ideeën over interventies door gebruik te maken van begripsassociatie, perspectiefwisseling, verergeren probleem, interviews en theoretische inzichten. Besteed wat dit laatste betreft aandacht aan directe interventies, de begripsmatige benadering en de deductieve benadering. 4. Reduceer het aantal mogelijke interventies door de overlap eruit te halen, en ga na welk type interventieprogramma het best aansluit bij de geselecteerde interventies: gedragstraining en begeleiding, voorlichting, of maatregelen en voorschriften. 5. Werk de interventies uit door specifiek aan te geven wat deze precies inhouden en hoe deze dienen te worden vormgegeven. 6. Ga, bij voorkeur op basis van een onderzoek, na in hoeverre het waarschijnlijk is dat het interventieprogramma zal werken.

128

Hoofdstuk 5

7. Maak een haalbaarheidsanalyse in termen van de reacties van betrokkenen, de kosten en het vermogen van betrokkenen te veranderen. 8. Ga na tot welke nieuwe problemen de gesuggereerde interventies kunnen leiden en voor wie dit het geval is. Overweeg of een proef met een beperkte omvang de aanvaardbaarheid van de interventie vergroot. 9. Werk een evaluatieprocedure uit waarin gespecificeerd is in welke mate de eindvariabele op welke termijn dient te veranderen.

Opdracht 5 Doel Met deze opdracht wordt in het algemeen beoogd het formuleren en vormgeven van haalbare en effectieve interventies voor een probleem te oefenen. Dat betekent meer specifiek de oefening van de volgende vaardigheden. 1. Het genereren van theoretisch gefundeerde verklaringen voor een probleem via een onderwerpgebonden invalshoek. 2. Het opstellen van een procesmodel waaruit bruikbare interventies zijn af te leiden. 3. Het vinden van literatuur relevant voor empirische onderbouwing van het model. 4. Het kiezen van de juiste factoren als ingang van interventies. 5. Het verzinnen van bruikbare interventies door middel van diverse technieken. 6. Het kiezen voor een adequate interventiestrategie en het inhoudelijk en procesmatig vormgeven van interventies. 7. Het aangeven van de implicaties en wijze van evalueren van de voorgestelde interventies. Opdracht 5 Case: Doorstroming van vrouwen in organisaties Het bedrijf Chemi Prod kent een paar duizend werknemers. Er zijn in totaal 48 groepen van elk ongeveer 20 produktiemedewerkers – meest aan de lopende band. Elk van deze groepen staat onder leiding van een baas en de bazen staan op hun beurt weer onder chefs die leiding geven aan de 10 produktie-afdelingen en aan een drietal andere afdelingen, zoals de expeditie-afdeling, de huishoudelijke afdeling en de beheersafdeling. Boven aan het bedrijf staat de vijfhoofdige directie, bijgestaan door een groep van zo’n 100 staffunctionarissen en administratieve krachten. Eén van de staffunctionarissen is een sinds kort benoemde vrouwelijke personeelsfunctionaris, die van de directie het verzoek krijgt een voorstel te doen de doorstroming van vrouwen naar hogere functies te bevorderen. Probleem is dat zo’n 400 van de ongeveer 1000 produktiemedewerkers bestaat uit — meestal jonge — vrouwen, maar dat niet één van de bazen een vrouw is. Onder de chefs is slechts één vrouw te vinden, namelijk de chef van de huishoudelijke afdeling. In de directie zit geen vrouw, van de staffunctionarissen is 10% vrouw, van de administratieve krachten zo’n 80%. 1. Bedenk zelf ten minste vijf mogelijke directe verklaringen voor het feit dat zich in de organisatie Chemi Prod zo weinig vrouwen in leidinggevende en staffuncties bevinden. Lees de artikelen van Born (1992) en Meyer (1992) nauwkeurig en haal hieruit zoveel mogelijk sociaal-psychologische factoren die het probleem kunnen verklaren.

Ontwikkelen van een interventieprogramma

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

129

Probeer op basis van de verklaringen een of meer eindvariabelen af te leiden volgens de criteria in hoofdstuk 3. Reduceer het aantal verklaringen zoals aangegeven in hoofdstuk 3. Stel op basis van de zojuist genoemde artikelen een procesmodel op met ten minste acht en maximaal tien factoren (uitgezonderd de eindvariabele) om te verklaren hoe het komt dat bij Chemi Prod zich zo weinig vrouwen in leidinggevende en staffuncties bevinden. Hanteer weer niet meer dan vier niveaus achter de eindvariabele. Ga hier uit van hoofdstuk 4. Het gaat er nu om empirische steun te vinden voor ten minste vier lijnen tussen variabelen in het model. Daarvoor heeft u artikelen nodig die laten zien dat deze variabelen samenhangen. Leidt daarom eerst uit het procesmodel een aantal sociaal-psychologische begrippen af. Herformuleer eventueel begrippen in het model in sociaal-psychologische termen. Zoek bij de begrippen ten minste twee wetenschappelijke artikelen waarin bepaalde theoretische veronderstellingen empirisch getoetst zijn. Deze artikelen moeten u in staat stellen ten minste vier lijnen in het model theoretisch te onderbouwen. Wanneer u geen artikelen kunt vinden, stel dan eventueel uw begrippen bij. Het is ook mogelijk om uw model bij te stellen op basis van artikelen die nieuwe relevante begrippen introduceren. Op CD-ROM kunt u de Psychological Abstracts raadplegen, waarbij u op steekwoorden kunt zoeken. Enkele mogelijk relevante tijdschriften en series zijn: British Journal of Social Psychology, European Journal of Social Psychology, Gedrag & Gezondheid, Gedrag & Organisatie, Journal of Applied Social Psychology, Journal of Personality, Journal of Personality and Social Psychology, Journal of Social Issues, Personality and Social Psychology Bulletin, Psychological Bulletin, Review of Personality and Social Psychology, Sex Roles, Social Psychology Quarterly, Advances in Experimental Social Psychology, European Review of Social Psychology. Geef aan in hoeverre de artikelen delen van het model onderbouwen. Maak per factor een inschatting van de beïnvloedbaarheid en het belang voor het verklaren van de eindvariabelen en kies die factoren die het meest beïnvloedbaar zijn en het belangrijkst zijn. Verzin bij elk van de gekozen factoren ideeën over interventies door gebruik te maken van begripsassociatie, perspectiefwisseling, verergeren probleem, interviews en theoretische inzichten. Ga wat dit laatste betreft na in hoeverre er directe interventies beschikbaar zijn en wat men via de onderwerpgebonden en deductieve benadering aan interventies kan genereren. Reduceer het aantal mogelijke interventies door de overlap eruit te halen. Ga van elk type interventiestrategie – gedragstraining en begeleiding, voorlichting en maatregelen en voorschriften – na in hoeverre deze aansluit bij de mogelijke interventies. Werk een interventieprogramma uit en beschrijf hoe dit kan worden ingevoerd. Ga na wat de implicaties van de interventies zijn. Gebruik daarbij de drie vragen: ‘Zal de interventie werken?’, ‘Is de interventie haalbaar’ en ‘Worden er nieuwe problemen opgeroepen door de interventie? Bedenk een proef met een beperkte omvang die de aanvaardbaarheid van de interventie zou kunnen vergroten. Werk een evaluatieprocedure uit waarin gespecificeerd is in welke mate de eindvariabele op welke termijn dient te veranderen.

6

Het toepassen van theorieën: nawoord en terugblik

Na het bestuderen van de voorgaande hoofdstukken en het maken van de bijbehorende opgaven hoeft in principe niets het succesvol aanpakken van problemen met behulp van op theorie en onderzoek gebaseerde inzichten in de weg te staan. Wel zal het in de praktijk enige tijd duren voor men de hier beschreven methode optimaal weet te gebruiken. Aanvankelijk zal men vaak het gevoel hebben dat men weliswaar de onderdelen van het proces begrijpt en dat men weet welke procedures gehanteerd dienen te worden, maar dat men daar nog niet flexibel mee kan omgaan en nog onvoldoende zicht heeft op het geheel om te switchen tussen de verschillende stappen in het proces. Na het meerdere malen toepassen van de methode zal deze onzekerheid echter steeds meer verdwijnen en zal men steeds meer kunnen ‘spelen’ met de procedures, switchen tussen fasen of soms zelfs bepaalde fasen overslaan. Ook zal men na verloop van tijd vaak een eigen routine ontwikkelen die ten dele afwijkt van de in dit boek beschreven methode, maar waar men zelf goed mee uit de voeten kan. De hier beschreven methode is vooral bedoeld om te bevorderen dat sociaal-psychologen die in de praktijk werkzaam zijn uiteindelijk een dergelijke eigen routine zelf ontwikkelen. In dit boek is weinig gezegd over hoe het resultaat van het traject van probleem naar interventie aan de opdrachtgever gerapporteerd moet worden. Dit zou tot het misverstand kunnen leiden dat de schema’s en aangereikte hulpmiddelen in dezelfde vorm als weergegeven in de tekst en de opgaven aan bijvoorbeeld opdrachtgevers gerapporteerd en gepresenteerd moeten worden. Dit is niet de bedoeling. De hulpmiddelen en procedures in dit boek zijn bedoeld als gereedschap voor de toegepaste sociale wetenschapper. Zoals de timmerman geen diagrammen presenteert waaruit afgelezen kan worden hoe de kast in elkaar steekt en ook niet uitgebreid uitlegt welke gereedschappen daarbij gebruikt zijn en waarom, zo zal ook de vakman die interventies voor sociale problemen ontwerpt het eindprodukt en niet de ontstaansgeschiedenis presenteren. De consequentie hiervan is veelal dat men de verklaring voor een model niet in vaktermen geeft maar in begrijpelijk Nederlands. Ook zal men al te ingewikkelde schema’s weglaten of vereenvoudigen. De uiteindelijke vorm van de presentatie wordt bepaald door de eis dat degenen voor wie een en ander bedoeld is de gedachtengang kunnen begrijpen en overtuigd worden van de bruikbaarheid van de interventies. Dit betekent bijvoorbeeld ook dat de opdrachtgever niet moet worden lastiggevallen met de afwegingen en twijfels van de vakman. Het is niet de bedoeling de

Het toepassen van theorieën; nawoord en terugblik

131

opdrachtgever uitgebreid mee te laten delen in de afweegprocessen bij het kiezen van theorieën of op uitvoerige theoretische verhandelingen te trakteren. Als men zichzelf niet kan overtuigen, moet men geen model of interventieprogramma presenteren. Uiteraard ligt dit anders wanneer sprake is van alternatieve interventies met hun eigen voordelen en nadelen die de opdrachtgever zelf moet wegen. Om een verantwoorde keuze mogelijk te maken is het in dat geval wel nodig de verschillende mogelijkheden te presenteren. Het voorgaande betekent niet dat nooit theoretische inzichten gepresenteerd mogen of moeten worden. Soms is dit noodzakelijk om de voorgestelde interventie inzichtelijk te maken. Een eis blijft echter dat de inzichten begrijpelijk gepresenteerd worden. Een term als ‘cognitieve dissonantie-reductie’ kan in dit kader bijvoorbeeld vervangen worden door iets als ‘het opheffen van tegenstrijdigheden tussen opvattingen en gedrag’. Soms presenteert men de resultaten aan vakgenoten, zodat men zich meer kan permitteren qua terminologie. Bovendien zal men in die gevallen ook meer genoodzaakt zijn het gebruikte gereedschap en de wijze van werken te verantwoorden. De centrale leidraad blijft echter: presenteer het eindprodukt naar de opdrachtgever in zo weinig mogelijk theoretische termen, zo eenvoudig en begrijpelijk mogelijk. Er is geen sociaal-psychologisch fenomeen dat niet in normaal spraakgebruik helder is uit te leggen.

Literatuur

Ajzen, I., & Fishbein, M. (Eds.) (1980). Understanding attitudes and predicting social behavior. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Baarda, D.B., & Goede, M.P.M. de (1990). Basisboek methoden en technieken. Leiden: Stenfert Kroese. Bartelds, J.F., Jansen, E.P.W.A., & Joostens, Th.H. (1989). Enquêteren: het opstellen en gebruiken van vragenlijsten. Groningen: Wolters-Noordhoff. Bartelds, J.F., Kluiter, H., & Smeden, K.G. van (1978). Enquête-adviesboek. Groningen: WoltersNoordhoff. Batson, C.D. (1987). Prosocial motivation: Is it ever truly altruistic? In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 20, pp. 65-122). San Diego: Academic Press. Berger, J., Rosenholtz, S.J., & Zelditch, M. (1980). Status organizing processes. In R.H. Turner & J.F. Short jr. (Red.), Annual Review of Sociology (Vol. 6, pp. 479-508). Palo Alto: Annual Review Inc. Berkowitz, L. (1969). Resistance to improper dependency relationships. Journal of Experimental Social Psychology, 5, 283-294. Berscheid, E. (1985). Interpersonal attraction. In G. Lindzey & E. Aronson (Eds.), Handbook of social psychology (Vol. II pp. 413-484). New York: Random House. Blokker, J. (1974). Ben ik eigenlijk wel links genoeg? Amsterdam: De Harmonie. Boer, D.J. den, Kok, G.J., Knippenberg, A. van, & Peters, L. (1991). Attributie aan schuld en de houding tegenover AIDS-patiënten: Een vergelijking tussen AIDS en andere ziekten. Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, 46, 239-248. Bogaard, J. van den, & Wiegman, O. (1990). Voorlichting en verwerking van inbraak: een praktijkgericht veldexperiment. In A.P. Buunk, D. van Kreveld & R. van der Vlist (Red.), Sociale psychologie en stereotypen, organisaties, gezondheid (pp. 113-126). Den Haag: Vuga. Born, M. (1992). Sekse en personeelspsychologie. In T. Top & J. Heesink (Red.), Psychologie en sekse (pp. 120-137). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Brehm, S.S., & Brehm, J.W. (1981). Psychological reactance: a theory of freedom and control. New York: Academic Press. Buunk, A.P., & Meertens, R.W. (1992). Wat is sociale psychologie? In R.W. Meertens & J. von Grumbkow (Red.), Sociale psychologie (pp. 25-44). Groningen: Wolters-Noordhoff. Buunk, A.P., & Verhoeven, K. (1991). Companionship and support in organizations: A microanalysis of the stress-reducing features of social interaction. Basic and Applied Social Psychology, 12, 243258. Buunk, A.P., & Vries, N.K. de (1991). Sociale vergelijking en sociale cognitie. In N.K. de Vries & J. van der Pligt (Red.), Cognitieve sociale psychologie. Meppel: Boom.

Literatuur

133

Buunk, A.P., & Yperen, N.W. van (1994). Onbillijkheid in intieme relaties en gezondheidsklachten. Gedrag & Gezondheid, 22, 99-104. Byrne, D. (1971). The attraction paradigm. New York: Academic Press. Byrne, D., Ervin, C.R., & Lamberth, J. (1970). Continuity between the experimental study of attraction and ‘real life’ computer dating. Journal of Personality and Social Psychology, 16, 157-165. Carnevale, P.J.D., Pruitt, D.G., & Carrington, P.I. (1982). Effects of future dependence, liking, and repeated requests for help on helping behavior. Social Psychology Quarterly, 1, 9-14. Cialdini, R.B. (1984). Influence: The new psychology of modern persuasion. New York: Quill. Clark, M.S. (Ed.) (1991). Review of personality and social psychology. Vol. 12: Prosocial behavior. Newbury Park, CA: Sage. Converse, J.M., & Presser, S. (1986). Survey questions. Handcrafting the standarized questionnaire. Newbury Park, CA: Sage. Cook, T.D., & Campbell, D.T. (1979). Quasi-experimention: Design and analysis issues for field settings. Chigago: Rand McNally. Cooley, C. (1932). Human nature and the social order. New York: Scribner. Cooper, J., & Fazio, R. (1984). A new look at dissonance theory. Advances in Experimental Social Psychology, 17, 229-267. Coulthard, M., & Ashby, M. (1976). A linguistic description of doctor-patient interviews. In M. Wadsworth & D. Robinson (Eds.), Studies in everyday medical life (pp. 68-88). London: Martin Robinson. DeVellis, R.F. (1991). Scale development. Theory and applications. Newbury Park, CA: Sage. Dovidio, J.F., Pilavin, J.A., Gaertner, S.L., Schroeder, D.A., & Clark, R.D. III (1991). The arousal: Cost-reward model and the process of intervention: A review of the evidence. In M.S. Clark (Ed.), Review of personality and social psychology. Vol. 12: Prosocial behavior (pp. 86-118). Newbury Park, CA: Sage. Dutton, D.G., & Aron, A.P. (1974). Some evidence for heightened sexual attraction under conditions of high anxiety. Journal of Personality and Social Psychology, 4, 510-517. Duval, S., & Wicklund R.A. (1972). A theory of objective self-awareness. New York: Academic Press. Eagly, A.H., & Chaiken, S. (1993). The psychology of attitudes. Fort Worth: Harcourt, Brace & Jovanovich. Emans, B.E. (1990). Interviewen: theorie, techniek, training. Groningen: Wolters-Noordhoff. Emans, B.J.M., & Boer D.J. den, (1988). Integrerende verpleegkunde en de relatie tussen verpleegkundigen en leidinggevenden. Acta Hospitalia, 28, 5-15. Emans, B.J.M., & Radstaak, G.J., (1990). De rol van leidinggevenden bij verschillende niveaus van taakverruiming; onderzoek op een aantal verpleegafdelingen van een ziekenhuis. Gedrag & Organisatie, 3, 376-392. Etman, O. (1992). Informatieverzameling over criminaliteit in de lokale situatie. In O. Etman, M. Eysink Smeets, J. Huizing, R.M. Walop & M. Wijn (Red.), Preventie van criminaliteit. Mogelijkheden in gemeenten. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Etman, O., Eysink Smeets, M., Huizing, J., Walop, R.M., & Wijn, M. (1992). Preventie van criminaliteit. Mogelijkheden in gemeenten. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Euwema, M.C., & Vliert van de, E. (1990). Gedrag en escalatie bij hiërarchische conflicten. In A.P. Buunk, D. van Kreveld & R. van der Vlist (Red.), Sociale psychologie en stereotypen, organisaties, gezondheid (pp. 28-42). Den Haag: Vuga. Fiedler, F., & House, R.J. (1988). Leadership theory and research: A report of progress. In C.L. Cooper & I.T. Robertson (Eds.), International review of industrial and organizational psychology (pp. 73-92). Chichester: Wiley. Fielding, G., & Evered, C. (1980). The influence of patient’s speech upon doctors: The diagnostic interview. In R.N. St. Clair & H. Giles (Eds.), The social and psychological contexts of language (pp. 51-72). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.

134

Literatuur

Fishbein, M., & Ajzen, L. (1975). Belief, attitude, intention and behavior: An introduction to theory and research. Reading, Mass.: Addison-Wesley. Fishbein, M., Ajzen, I., & McArdle, J. (1980). Changing the behavior of alcoholics: Effects of persuasive communication. In I. Ajzen & M. Fishbein (Eds.), Understanding attitudes and predicting social behavior (pp. 219-242). Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. French, J.R.P. jr., & Raven, B. (1959). The bases of social power. In D. Cartwright (Ed.), Studies in social power, (pp. 150-167). Ann Arbor: Institute for Social Research. Friedrichs, J., & Lüdtke H. (1975). Participant observation. Weinheim: Beltz Verlag. Ganster, D.C., & Fusilier, M.R. (1989). Control in the workplace. In C.L. Cooper & I.T. Robertson (Eds.), International review of industrial and organizational psychology (pp. 235-280). Chichester: Wiley. Geurts, S.A.E, Buunk, A.P., & Schaufeli, W.B. (1991a). Ziekteverzuim vanuit een sociaal vergelijkingsperspectief. Gedrag & Organisatie, 4, 385-398. Geurts, S.E., Buunk, A.P., & Schaufeli, W.B. (1991b). Sociale vergelijking, attributies en ziekteverzuim. In R.W. Meertens, A.P. Buunk, & R. van der Vlist (Red.), Sociale psychologie & voorlichting en maatschappelijke problemen (pp. 106-119). Den Haag: Vuga. Geurts, S.E., Schaufeli, W.B., & Buunk, A.P. (1993). Social comparison, inequity and absenteeism among bus drivers. European Work and Organizational Psychologist, 3, 191-203. Gilder, D. de, & Wilke, H. A.M. (1990). De relatie tussen beïnvloed worden en invloed uitoefenen. In J. Extra, A. van Knippenberg, M.A. Poppe, & J. van der Pligt (Red.), Fundamentele sociale psychologie (Deel 4, pp. 86-104). Tilburg: Tilburg University Press. Gilder, D. de, & Wilke, H.A.M. (1994). Expectation states theory and the motivational determinants of social influence. In W. Stroebe & M. Hewstone (Eds.), European review of social psychology (Vol. 5, pp. 243-270). Chichester: Wiley. Goffman, E. (1959). The presentation of self in everyday life. Garden City: Doubleday/Anchor. Gordon, C., & Gordon, P. (1982). Changing roles, goals, and self-perceptions: process and results in a program for women’s employment. In W. Ickes & E.S. Knowles (Eds.), Personality, roles, and social behavior (pp. 243-283). New York: Springer-Verlag. Griffit, W. (1970). Environmental effects on interpersonal affective behavior: Ambient temperature and attraction. Journal of Personality and Social Psychology, 15, 240-244. Groenestijn, E., Buunk, A.P., & Schaufeli, W.B. (1992). Het besmettingsgevaar bij burnout: De rol van sociale vergelijkingsprocessen. In R.W. Meertens, A.P. Buunk, P.A.M. van Lange & B. Verplanken (Red.), Sociale psychologie en beïnvloeding van intermenselijke en gezondheidsproblemen (pp. 88-103). Den Haag: Vuga. Hall, J.A., Roter, D.L., & Katz, N.R. (1988). Meta-analysis of correlates of provider behavior inmedical encounters. Medical Care, 26, 657-675. Hansson, R.O., Jones, W.H., & Carpenter, B.N. (1984). Relational competence and social support. Review of Personality and Social Psychology, 5, 265-284. Harrigan, J.A., & Rosenthal, R. (1983). Physician’s head and body position as determinants of perceived rapport. Journal of Applied Social Psychology, 13, 496-509. Heesink, J.A.M. (1993). De negatieve invloed van het verlies van een baan en de mogelijke effecten van outplacement. In B. Verplanken, P.A.M. van Lange, R.W. Meertens & F.W. Siero (Red.), Sociale psychologie en haar toepassingen (pp. 166-181). Delft: Eburon. Henderson, A.H. (1981). Social power. New York: Praeger. Herbert, T.B., & Dunkel-Schetter, C. (1992). Negative social reactions to victims: An overview of responses and their determinants. In L. Montada, S-H. Filipp & M.J. Lerner (Eds.), Life crises and experiences of loss in adulthood (pp. 497-518). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Herrema, T., Stevens, T.Th.M., Neetson, J.G., & Eweg, C. (Red.) (1972). Werkoverleg. Rapport van de studiegroep werkoverleg. Publikatienummer, 534. Den Haag: NIVE. Hilliard, R.D. (1980). Dicussing emotional etiology for illness with medical patients. In M. Jospe, J.

Literatuur

135

Nieberding & B.D. Cohen (Eds.), Psychological factors in health care: A practitioner’s manual (pp. 79-83). Lexington, Mass.: Heath. Hogg, M.A. (1992). The social psychology of group cohesiveness. New York: Harvester Wheatseaf. Holmes, J.G., & Boon, S.D. (1990). Developments in the field of close relationships. Personality and Social Psychology Bulletin, 16, 23-41. Hoorens, V., & Buunk, A.P. (1992). Zelfdienende vertekeningen in sociale vergelijking: illusoire superioriteit en onrealistisch optimisme. Psychologica Belgica, 32, 169-194. Hopstaken, L., & Buunk, A.P. (1989). ‘Burn-out’ bij medewerkers personeelszaken: de betekenis van hanteringsgedrag, rolproblematiek en gebrek aan controle. Gedrag & Organisatie, 2(1), 1732. Ireton, H.R., & Cassata, D.M. (1980). Interviewing and psychological screening in medical practice: The psychological systems review. In M. Jospe, J. Nieberding & B.D. Cohen (Eds.), Psychological factors in health care: A practitioner’s manual (pp. 67-77). Lexington, Mass.: Heath. Johnson, D.W., & Johnson, F.P. (1991). Joining together. Group theory and group skills. Englewood, NJ: Prentice Hall. Jong-Gierveld, J. de (1984). Eenzaamheid. Deventer: Van Loghum Slaterus. Joppen, R., & Leeuwen, G. van (1990). Stress. Herkennen, hanteren en verwerken. Utrecht: Kosmos. Katteler, H., & Roosen, J. (1989). Vervangbaarheid van het autogebruik: een onderzoek naar gebondenheid aan de auto. Nijmegen: Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen. Kenrick, D.T., & Johnson, G.A. (1979). Interpersonal attraction in aversive environments: A problem for the classical conditioning paradigm? Journal of Personality and Social Psychology, 4, 572579. Kenrick, D.T., Reich, J.W., & Cialdini, R.B. (1976). Justification and compensation: Rosier skies for the devalued victim. Journal of Personality and Social Psychology, 34, 654-657. Kidd, R.F., & Amabile, T.M. (1981). Casual explanations in social interaction: Some dialogues on dialogue. In J.H. Harvey, W. Iekes & R.F. Kidd, New directions in attributions research (Vol. 3, pp. 307-328). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Knippenberg, A.F.M. van, & Siero, F.W. (Red.) (1994). Multivariate technieken. Beknopte inleiding en toepassingen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Kok, G.J. (1985). Een model voor gedragsverandering via voorlichting. Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, 40, 71-76. Kok, G.J. (1992). Gezondheidsvoorlichting. Muiderberg: Coutinho. Kok, G.J., Lenderink, T., Meertens, R.M., & Schaalma, H. (1994). Sociale psychologie toegepast versus toegepaste sociale psychologie. In P.A.M. van Lange, F.W. Siero, B. Verplanken & E.C.M. van Schie (Red.), Sociale psychologie en haar toepassingen (pp. 1-15). Delft: Eburon. Kok, G.J., Vries, H. de, Boer, D.J. den, Dijkstra, M., Gerards, F.M., Hospers, H.J., & Mudde, A.N. (1990). De rol van eigen effectiviteit bij de beïnvloeding van gezondheidsklachten. In A.P. Buunk, D. van Kreveld & R. van der Vlist (Red.), Sociale psychologie en stereotypen, organisaties, gezondheid (pp. 140-157). Den Haag: Vuga. Koomen, W., & Vrugt, A. (1989). Kenmerken van zichzelf bevestigende voorspellingen in psychotherapie: stereotypen, nonverbaal gedrag en bevestigend vragen. In A.P. Buunk & A. Vrugt (Red.), Sociale psychologie en psychische problemen (pp. 203-213). Assen: Van Gorcum. Koopman, P.L., & Wierdsma, A.F.M. (1992). Participatief management. In P.J.D. Drenth, Hk. Thierry & Ch.J. de Wolff (Red.), Nieuw handboek arbeids- en organisatiepsychologie. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Kreveld, D. van, & Peeters, A. (1986). Evaluatieonderzoek: van waardebeoordeling naar wetenschappelijk onderzoek. In J. von Grumbkow, D. van Kreveld & P. Stringer (Red.), Toegepaste sociale psychologie (Deel 2, pp. 31-38). Lisse: Swets & Zeitlinger. Lange, P.A.M. van (1989). Resultaten van experimenteel sociaal dilemma onderzoek. In W.B.G.

136

Literatuur

Liebrand & P.A.M. van Lange (Red.), Als het mij maar niets kost! De psychologie van sociale dilemma’s. Amsterdam: Swets & Zeitlinger. Latané, B., & Darley, J.M. (1970). The unresponsive bystander: Why doesn’t he help? New York: Appleton Century Crofts. Leary, M. (1982). Social anxiety. Review of Personality and Social Psychology, 2, 97-120. Lerner, M.J. (1980). The belief in a just world. New York: Plenum. Lerner, M.J., Miller, D.T., & Homes, J.G. (1976). Deserving and the emergence of forms of justice. In L. Berkowitz & E. Walster (Eds.), Advances in experimental social psychology (Vol. 9, pp. 133-161, Equity theory). New York: Academic Press. Leventhal, G.S. (1976). The distribution of rewards and resources in groups and organizations. In L. Berkowitz & E. Walster (Eds.), Advances in experimental social psychology (Vol. 9, pp. 91-131, Equity theory). New York: Academic Press. McCall, G.J., & Simmons, J.L. (Eds.) (1969). Issues in participant observation. Reading, Mass.: Addison-Wesley. McClintock, C.G., Kramer, R.M., & Keil, L.J. (1984). Equity and social exchange in human relationships. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in Experimental Social Psychology (Vol. 17, pp. 183228). New York: Academic Press. Mead, G.H. (1934). Mind, self and society. Chicago: University of Chicago Press. Meertens, R.W., & Grumbkow, J. von (Red.) (1992). Sociale psychologie (2e druk). Groningen: Wolters-Noordhoff. Meeuwesen, L. (1989). Sekseverschillen in de cliënt-helper interactie. In A.P. Buunk & A. Vrugt (Red.), Sociale psychologie en psychische problemen (pp. 188-202). Assen: Van Gorcum. Meyer, J. (1992). Sekse en organisatiepsychologie: de wankele flirt van ‘marginal woman’ met ‘superman’. In T. Top & J. Heesink (Red.), Psychologie en sekse (pp. 138-157). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Miller, D.T., & McFarland, C. (1991). When social comparison goes awry: The case of pluralistic ignorance. In J. Suls & T.A. Wills (Eds.), Social comparison. Contemporary theory and research (pp. 287-316). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Molen, H.T. van der (1984). Aan verlegenheid valt iets te doen: een gestructureerd cursusprogramma voor verlegen mensen. Deventer: van Loghum Slaterus. Molleman, E. (1992). Decentralisatie en participatie in een ziekenhuis. Gedrag & Organisatie, 6, 79-93. Montada, L. (1992). Attribution of responsibility for losses and perceived injustice. In L. Montada, S.H. Filipp & M. Lerner (Eds.), Life crises and experiences of loss in adulthood (pp. 133-162). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Moscovici, S. (1976). Social influence and social change. London: Academic Press. Nederlands Instituut voor Psychologen (1992). Documentatie van tests en testresearch in Nederland. Assen: Van Gorcum. O’Keefe, D.J. (1990). Persuasion. Theory and research. Newbury Park, CA: Sage. Oudenhoven, J.P. (1991). Sociale vaardigheden voor leidinggevenden. Groningen: Wolters-Noordhoff. Pennebaker, J.W. (1982). The psychology of physical symptoms. New York: Springer-Verlag. Pligt, J. van der (1991). Risicoperceptie, onrealistisch optimisme en AIDS-preventief gedrag. Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, 46, 228-237. Poppe, M.A. (1992). Altruïsme en rechtvaardigheid. In R.W. Meertens & J. von Grumbkow (Red.), Sociale psychologie (pp. 247-262). Groningen: Wolters-Noordhoff. Richard, R., Pligt, J. van der, & Vries, N.K. de (1993). Geanticipeerde gevoelens en gedragsverandering. In W. van der Kloot, A.P. Buunk, N. Ellemers & J. van der Pligt (Red.), Fundamentele sociale psychologie (pp. 41-56). Tilburg: Tilburg University Press. Robinson, J.P., Shaver, P.R., & Wrightsman, L.S. (1991). Measures of personality and social psychological attitudes. San Diego: Academic Press.

Literatuur

137

Rook, K. (1988). Towards a more differentiated view of loneliness. In S.W. Duck (Ed.), Handbook of Personal Relationships (pp. 571-590). Chichester: Wiley. Rossi, P.H., & Freeman, H.E. (1993). Evaluation. A systematic approach. Newbury Park, CA: Sage. Rubin, L.B. (1976). Pijn en moeite. Hoe arbeidersgezinnen leven. Baarn: Ambo. Rushton, J.P., & Sorrentino, R.M. (Eds.) (1981). Altruism and helping behavior. Hillsdale NJ: Lawrence Erlbaum. Salovey, P., Mayer, J.D., & Rosenhan, D.L. (1991). Mood and helping: Mood as a motivator of helping and helping as a regulator of mood. In M.S. Clark (Ed.), Review of personality and social psychology. Vol. 12: Prosocial behavior (pp. 215-237). Newbury Park, CA: Sage. Sande, J.P. van de (1984). Gedragsobservatie. Een inleiding tot systematisch observeren. Groningen: Wolters-Noordhoff. Schaufeli, W.B. (1990). Burnout: Een overzicht van de resultaten van empirisch onderzoek. Gedrag & Organisatie, 3, 3-31. Schein, E.H. (1988). Process consultation. Vol. 1. Its role in organization development. Reading, MA: Addison Wesley. Schelling, T.C. (1978). Micromotives and macrobehavior. New York: Norton. Schie, E. van, & Willemsen, T. (1988). Sexe en sancties: verschillen in straftoemeting bij ongewenst gedrag, de invloed van sexe-stereotypen en de rol van de opvoeder. In J. von Grumbkow, D. van Kreveld & R. van der Vlist (Red.), Toegepaste sociale psychologie (Deel 3, pp. 123-134). Lisse: Swets & Zeitlinger. Schwartz, S. (1977). Normative influences on altruism. Advances in Experimental Social Psychology, 10, 221-279. Sheppard, B.L., Hartwick, J., & Warshaw, P.R. (1988). The theory of reasoned action: A meta-analysis of past research with recommendations for modifications and future research. Journal of Consumer Research, 15, 325-343. Siegman, A.W. (1980). Interpersonal attraction and verbal behavior in the initial interview. In R.N. St. Clair & H. Giles (Eds.), The social and psychological context of language (pp. 73-99). Hillsdale NJ: Lawrence Erlbaum. Siero, S., Hagedoorn, M., Leutscher, T.E.B., Nijdam, H., & Wisse, B.M. (1992). Doelen stellen en prestatieverbetering: Een experiment bij een Buro voor Rechtshulp. In R.W. Meertens, A.P. Buunk, P.A.M. van Lange & B. Verplanken (Red.), Sociale psychologie en beïnvloeding van intermenselijke en gezondheidsproblemen (pp. 14-22). Den Haag: Vuga. Silver, R.C., Wortman, C.B., & Crofton, C. (1990). The role of coping in support provision: The self-presentational dilemma of victims of life crises. In B.R. Sarason, I.G. Sarason & G.R. Pierce (Eds.), Social support: An interactional view (pp. 397-426). New York: Wiley. Snyder, M. (1984). When belief creates reality. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 18, pp. 248-306). Orlando: Academic Press. Steenland, E., Meertens, R.W., & Spears, R. (1993). De invloed van stereotype-inconsistente informatie op verandering van het stereotype beeld van scheikundigen. In B. Verplanken, P.A.M. van Lange, R.W. Meertens & F.W. Siero (Red.), Sociale psychologie en haar toepassingen. Delft: Eburon. Stokes, J.P. (1983). Toward an understanding of cohesion in personal change groups. International Journal of Group Psychotherapy, 33, 449-467. Suls, J., & Wills, T.A. (Eds.) (1991). Social comparison. Contemporary theory and research. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Taal, E., Seydel, E.R., Riemsma, R.P., Brus, H.L.M., Rasker, J.J., & Wiegman, O. (1992). Effecten van groepsvoorlichting aan patiënten met reumatoide artritis. In R.W. Meertens, A.P. Buunk, P.A.M. van Lange, B. Verplanken (Red.), Sociale psychologie en beïnvloeding van intermenselijke en gezondheidsproblemen (pp. 144-157). Den Haag: Vuga.

138

Literatuur

Tedeschi, J.T. (Ed.) (1981), Impression management theory and social psychological research. New York: Academic Press. Tedeschi, J.T., & Riess, M. (1981). Identities, the phenomenal self, and laboratory research. In J. Tedeschi (Ed.), Impression management theory and psychological research (pp. 3-22). New York: Academic Press. Tilburg, T. van (1988). Verkregen en gewenste ondersteuning in het licht van eenzaamheidservaringen. Utrecht: Elinkwijk. Veen, P., Alblas, G., & Geersing, J. (1991). Mensen in organisaties. Deventer: Van Loghum Slaterus. Veen, P., & Wilke, H.A.M. (1984). De kern van de sociale psychologie. Deventer: Van Loghum Slaterus. Veld, J. in’t (1975). Analyse van organisatieproblemen. Amsterdam: Agon/Elsevier. Vliert, E. van de (1988). Conflict en conflicthantering. In P.J.D. Drenth, Hk. Thierry & Ch. J. de Wolff (Red.), Nieuw handboek arbeids- en organisatiepsychologie. Deventer: Van Loghum Slaterus. Volder, A.M. de, & Windley, D. (1984). De opvatting van verpleegkundigen en studenten over de toepassing van integrerende verpleegkunde. In Studiedag: Evaluatie van integrerende verpleging. Leuven: KU Leuven, Centrum voor Ziekenhuiswetenschap. Vries, H. de (1992). Theorieën over voorlichting en gedragsverandering. In R.W. Meertens & J. von Grumbkow (Red.), Sociale psychologie (pp. 135-146). Groningen: Wolters-Noordhoff. Vries, N.K. de (1992). De theorie van beredeneerd gedrag. In R.W. Meertens & J. von Grumbkow (Red.), Sociale psychologie (pp. 135-146). Groningen: Wolters-Noordhoff. Vugt, M. van, Meertens, R.M., & Lange, P.A.M. van (1993). De keuze voor de auto of het openbaar vervoer? Een interdependentietheoretische benadering. In B. Verplanken, P.A.M. van Lange, R.W. Meertens & F.W. Siero (Red.), Sociale psychologie en haar toepassingen. Delft: Eburon. Walster, E., Berscheid, E., & Walster, G.W. (1978). New directions in equity research. In L. Berkowitz & E. Walster (Eds.), Advances in experimental social psychology. (Vol. 9, pp. 1-42). New York: Academic Press. Weary, G., Stanley, M.A., & Harvey, J.H. (1989). Attribution. New York: Springer. Weeda, I. (1983). Voor en na de echtscheiding. Utrecht: Het Spectrum. Weeda, I. (1984). Huwelijksleven, ideaal en praktijk. Utrecht: Het Spectrum. Weiner, B. (1986). An attributional theory of motivation and emotion. New York: Springer. Wheeler, L. (1966). Motivation as a determinant of upward comparison. Journal of Experimental Social Psychology (Suppl. 1), 27-31. Wiegman, O., & Wilke, H.A.M. (Red.) (1987). Macht en beïnvloeding. Deventer: Van Loghum Slaterus. Willemsen, T.M. (1990). Misdadige jongens en ontspoorde meisjes: een sociaal psychologische benadering van sekseverschillen in jeugddelinquentie. In A.P. Buunk, D. van Kreveld & R. van der Vlist (Red.), Sociale psychologie en stereotypen, organisaties, gezondheid (pp. 86-98). Den Haag: Vuga. Winkel, F.W., & Koppelaar, L. (1988). Politiële hulp aan slachtoffers van delicten: onderzoek en training rond het hercontact-model. In J. von Grumbkow, D. van Kreveld & R. van der Vlist (Red.), Toegepaste sociale psychologie (Deel 3, pp. 135-148). Lisse: Swets & Zeitlinger. Wit, J.B.F. de, Kok, G.J., Timmermans, C.A.M., & Wijnsma, P. (1990). Determinanten van veilig vrijen en condoomgebruik bij jongeren. Gedrag & Gezondheid, 18, 121-133. Yperen, N.W. van, & Buunk, A.P. (1990). A longitudinal study of equity in intimate relationships. European Journal of Social Psychology, 20, 287-309. Yperen, N.W. van, & Seelen, D. (1992). Sekseverschillen in verloopintentie. In R.W. Meertens, A.P. Buunk, P.A.M. van Lange & B. Verplanken (Red.), Sociale psychologie en beïnvloeding van intermenselijke en gezondheidsproblemen (pp. 75-87). Den Haag: Vuga. Zander, A. (1977). Groups at work. San Francisco: Jossey Bass. Zimbardo, P.G., Ebbesen, E.B., & Maslach, C. (1977). Influencing attitudes and changing behavior, 2nd ed. Reading, Mass.: Addison-Wesley.

Zakenregister

achtergrondinformatie 47, 48 affectieve reactie 22, 34, 40, 41, 57, 58, 62, 89, 92, 100, 108, 120 afweegtabel 112 AIDS 13, 25 AIDS-slachtoffer 13, 15, 17, 18 –, angst voor 22 allochtonen 45 altruïsme 23 altruïstisch 13, 14 analyseren van gegevens 99 angst voor AIDS-patiënten 22 anti-AIDS-voorlichting 31 associatie, verklaringen via 60 attitude 22, 23, 26, 38, 57, 74, 99, 105, 111 attitudeverandering 78, 124 attitudeveranderingsprogramma 29 attractie 26 attributie 77, 98 attributietheorie 16, 71, 73 begripsassociatie, directe 60, 114 begripsmatige benadering 67, 74, 104, 118 beïnvloeden –, niet direct 90 –, via 90 benadering –, begripsmatige 74, 104, 118 –, deductieve 67, 74, 118 –, onderwerpgebonden 67, 68, 70, 104 –, theoretische 104 bereidheid zich in te zetten voor groepsprodukt 90, 100

betrouwbaarheid 49 billijkheidstheorie 23, 71 burnout 34, 104 campagne 13, 17, 19, 21, 23, 25 –, opzetten van 15 causaal effect 99 cognitieve dissonantietheorie 78 cognitieve herstructurering 16 cohesie 90 communicatie 90 conflict 71, 103 –, escalatie van 103 conformeren 14 consequentie 75 construeren van schalen 99 continue variabele 59, 89 convergente fase 24, 76, 113, 119 coöperatief gedrag 71 criminaliteit 48 deductieve benadering 67, 74, 118 deskundigheid 72 deskundigheidsmacht 77 devaluatie 16 –, van slachtoffer 19 dichotome variabele 59 direct effect 94, 95, 97 directe begripsassociatie 114 directe interventiebenadering 117 dispositionele verlegenheid 108 dissatisfactie in huwelijk 71 divergente fase 23, 59, 113 doorstroming van vrouwen in organisaties 128

140 eenzaamheid 69, 87, 92, 93, 94, 100 –, procesmodel voor 91 eenzaamheidsschaal 101 effect –, causaal 99 –, direct 94, 95, 97 –, indirect 95 –, van film 117 –, versterkend 93-95, 97 –, verzwakkend 96 egoïstisch 13 eindvariabele 23, 25, 57, 58, 77, 80, 88, 90, 113, 126 –, continue 59 –, dichotome 59 –, specifiek en concreet 59 empathie 23 empirisch gefundeerde inzichten 70 empirische geldigheid 104 empirische houdbaarheid 103 empirische kennis 11 empirische onderbouwing op basis van literatuur 99, 111 empirische onderbouwing op basis van eigen onderzoek 99 escalatie van conflict 103 evaluatie 75 –, van interventie 126 evaluatie-onderzoek 69 evaluatieprocedure 127 experiment 27 factoren –, beïnvloedbare 110, 112, 116 –, belang van 112 –, met grootste effect 111 fase –, convergente 24, 76, 113, 119 –, divergente 23, 59, 113 feedback op klantvriendelijkheid 117

Zakenregister

geldigheid van theorie 78 geloof in een rechtvaardige wereld 16, 19 groepscohesie 101 groepsgerichtheid 87, 88 groepsvoorlichting aan reumapatiënten 117 haalbaarheid 46 haalbaarheidsanalyse –, kosten 125 –, reacties van betrokkenen 124 –, vermogen tot realisatie interventie 125 helpen 17 heuristisch gebruik van theorieën 67 hoe-interview 116 huisartsenpraktijk 48 hulp geven 23 hulpvaardig gedrag 14 huwelijkssatisfactie 71 implicaties van interventie 122 indirect effect 95 indirect verband 90 indirecte verklaring 77 individualiteit 14 individueel psychologisch 44, 45 informatie 111 integrerende verpleegkunde 68, 77 intentie 105 –, tot groepsgericht gedrag 105 interventie 21, 24, 26, 28, 34, 47, 50, 107, 110, 113, 117, 119 –, evaluatie van 126 –, implicaties van 122 interventiebenadering, directe 117 interventieprogramma 12, 20, 24, 25, 70, 119 interview 49, 50, 61, 62, 87, 100, 116 invloed van minderheden 27 jongerencentrum 41, 43

gedachtenexperimenten 81, 82 gedrag 22, 38, 57 –, coöperatief 71 –, hulpvaardig 14 –, prosociaal 14, 23 –, sociaal 12 gedragsintentie 99 gedragstraining 126 gedragstrainingen en begeleiding 119

kennis –, empirische 11 –, theoretisch gefundeerde 12 kennisexplosie 11 klantvriendelijkheid 118 laboratoriumexperiment 26, 99 leiderschapstheorie 74

Zakenregister

leiding geven 77 literatuur –, Advances of Experimental Social Psychology 71 –, European Review of Social Psychology 71 –, Gedrag & Gezondheid 69 –, Gedrag & Organisatie 69, 104 –, Psychological Abstracts 69, 71 –, Psychological Bulletin 71 –, Review of Personality and Social Psychology 71 –, Toegepaste Sociale Psychologie 69 maatregelen en voorschriften 120 macht 72, 76 marktonderzoek 123 meetinstrument, sociaal-psychologisch 100 methoden –, experimentele 12 –, voor bestrijding stress 117 milieubewust 40 minderheden, invloed van 27 misdaadpreventieprogramma 127 motivatie 42, 73, 108 Nederlands Instituut voor Psychologen 100 nieuwe problemen 126 non-verbale signalen 48 norm 105 objectief zelfbewustzijn 108 objectiviteit 49 observatie 33, 49, 50, 61, 64 –, participerende 51 –, zelf- 66 observatieschema 41, 65 omgaan met problemen 105 omstandereffect 27 onderwerpgebonden benadering 67, 68, 70, 104 onrealistisch optimisme 80 opstellen van enquêtes 99 opvatting 23 outplacement 100, 102 overtuiging 111 paradigma 78 participatief management 69

141 participatieve besluitvorming 73, 77 participerende observatie 51 personeelsfunctionaris 104 persoonlijkheid 110 perspectiefwisseling 61, 114 plausibiliteit 59, 81 –, van verklaringen 76 pluralistische ontwetendheid 118 prestatie 73 preventie van relatieproblemen 84 probleem, kern van 58 probleemstelling 12, 14, 21, 29, 33, 35, 36, 38, 39, 45, 46, 50, 53, 62, 68 –, achtergronden 39 –, oorzaken 39 –, voorbeelden 51 procesmodel 17, 18, 24, 26, 29, 44, 87, 88, 105, 110 –, voor bereidheid AIDS-slachtoffers te helpen 18 –, voor bereidheid zich in te zetten voor groepsprodukt 91 –, voor eenzaamheid 91, 95, 96 –, voor psychische klachten bij verlies van een baan 103 –, voor verlegenheid 109 prosociaal gedrag 14, 23 psychische klacht 100, 102, 115 psychosomatische klacht 43, 45, 48 rangorde-paradigma 79 reductie –, door toetsing geldigheid theorie 77 –, door vaststellen plausibiliteit 80 –, door verwijdering irrelevantie 76 –, door verwijdering overlap 76 relatieproblemen, preventie van 84 ruiltransactie 20 samenhang 99 schaal voor bereidheid zich in te zetten voor groepsprodukt 101 schalen 101 Schwartz, model van 14, 18 situationele verlegenheid 108 slachtoffer 16, 21, 123 –, devaluatie van 19 –, van misdrijf 34 sleutelfiguur 49 sociaal gedrag 12, 45, 81

142 sociaal-psychologisch meetinstrument 100 sociaal-psychologische theorie 23, 26, 28, 71 sociaal vergelijkingsproces 34 sociale beïnvloeding 22, 45, 71 sociale norm 74, 99, 105 sociale perceptie 14, 23 sociale psychologie 11, 14, 27, 45, 71, 117, 118 sociale uitwisselingstheorie 75, 77 sociale vaardigheden 92, 93, 95, 112, 117, 119 sociale verantwoordelijkheid 23 sociale vergelijkingstheorie 35, 79, 118 sociologisch 44, 45 status 77 statuskarakteristiek 72 –, diffuse 73 –, specifieke 72 statuskenmerk 72 statusverwachtingstheorie 72, 77 steekproeftrekking 99 stemming 15 stress 34 –, bij verpleegkundigen, case 55 stressgevoelens 100, 102 succesverwachting 98 sympathiek 26 theoretisch gefundeerde kennis 12 theoretisch gefundeerde verklaringen 21, 29 theoretische benadering 104 theorie 11 – ,, geldigheid van 78 –, van beredeneerd gedrag 74, 77, 80 toegepast probleem 38 vaardigheden 111 –, sociale 92 –, verdiepende 92 –, vormende 92

Zakenregister

vandalisme 47 veldexperiment 123 veldonderzoek 26, 99 verdiepende vaardigheden 92 Vereniging Milieudefensie 46, 50 verergeren factor 115 verkennend onderzoek 46 verklaringen 22 –, directe 61 –, indirecte 77 –, plausibiliteit van 76 –, theoretisch gefundeerde 21, 29 –, via theorieën 67 verlegenheid 107, 111, 118, 119 –, dispositionele 108 –, situationele 108 verloop van vrouwen in organisaties 69 vermageringsprogramma 98 versterkend effect 93, 94, 95, 97 verzwakkend effect 96 voorlichting 120, 125 voorlichtingscampagne 20 vormende vaardigheden 92 vragenlijst 41 vuistregels 96 waarom-interview 62, 87, 116 werkoverleg 69, 73 wetenschappelijke houdbaarheid 59 wetenschappelijke literatuur 48 wetenschappelijke onderbouwing 123 woon-werkverkeer 46 zelfbeeld, negatief 92 zelfbewustzijn 108 –, objectief 108 zelfobservatie 66 zelfpresentatie 108 zelfpresentatietheorie voor verlegenheid 109 zelfvertrouwen 108 ziekteverzuim 99

Over de auteurs

Prof. dr. A.P. Buunk was van 1975 tot 1990 verbonden aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, en is sinds 1990 hoogleraar sociale psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, waar hij eerder ook in de sociale psychologie afstudeerde. Hij combineert fundamenteel en toegepast onderzoek op tal van gebieden. De laatste jaren deed en begeleidde hij vooral onderzoek vanuit de sociale vergelijkingstheorie naar huwelijkssatisfactie, loopbaanproblemen, AIDS-preventie, kanker, arbeidsongeschiktheid, motivatie in het onderwijs, etnische minderheden, gezondheidsrisico's en burnout op het werk. Hij heeft op deze terreinen tal van wetenschappelijke publikaties op zijn naam staan. Ook publiceerde hij veel over jaloezie in intieme relaties, uitwisseling en communicatie in relaties, en stress en sociale steun. Hij is auteur of redacteur van elf boeken, waaronder Sociale psychologie en psychische problemen (samen met dr. A. Vrugt (1989)) en Variant lifestyles and relationships (samen met B. van Driel (1989)). Hij was lid van de redactie van de bundels Toegepaste sociale psychologie en Fundamentele sociale psychologie. Ook is hij lid van de hoofdredactie van Gedrag en Gezondheid, en van de redactieraad van het Journal of Social and Personal Relationships en het European Journal of Social Psychology. Tevens is hij voorzitter van de onder de NWO ressorterende Stichting voor de Gedragswetenschappen (SGW). Dr. P. Veen studeerde (experimentele) social psychologie in Utrecht bij professor Mauk Mulder. Hij deed zijn doctoraalexamen in 1966. In 1970 promoveerde hij op een proefschrift getiteld: Meebeslissen: een veldexperiment in een hockeyclub. Van 1969-1975 was hij werkzaam als organisatie-adviseur bij het Raadgevend Bureau Berenschot, met name op de terreinen van werkoverleg, samenwerkingsen beslissingsstructuren. In 1975 werd hij tot lector benoemd in de sociale psychologie aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. In 1977 volgde de benoeming tot gewoon hoogleraar aan de Rijksuniversiteit in Groningen. Thans is de auteur werkzaam in het bedrijfsleven. Van zijn hand verschenen tevens: Mensen in organisaties; De kern van de sociale psychologie (samen met H.A.M. Wilke). Daarnaast redigeerde hij onder meer Zicht op macht (samen met H.A.M. Wilke) en Ruimte voor vrouwen.