Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 7 [7] [PDF]

Zitiervorschau

MODERN TÜRKİYE'DE

SİYASI

DÜŞÜNCE ■D

Liberalizm

MODERN TÜRKİYE'DE SİYASÎ DÜŞÜNCE • CİLT 7 L ib e ra liz m

1.

BASKI 2005, İstanbul

MODERN TÜRKİYE'DE

SİYASÎ

DÜŞÜNCE CîLT 7

Liberalizm

EDİTÖRLER Tanıl Bora, Murat Gültekitıgil

C İIT EDİTÖRLERİ

birinci

cilt

Cumhuriyet'e Devreden Düşünce Mirası:

Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi ikinci

m ehm et ö . alkan

cilt

Kem alizm

ahm et In sel

ÜÇÜNCÜ

C tLT

Modernleşme ve Batıcılık DÖRDÜNCÜ

M illiy e tç ilik BEŞİNCİ

u y g u r ko c a ba şo Clu

CİLT TANIL BORA

CILT

Muhafazakârlık AHMET çİGdem ALTINCI

CİLT

İslamcılık

y a s in a k t a y

YEDİNCİ

CİLT

Liberalizm murat yilmaz sekizinci

cilt

5oI Düşünce

murat

DOKUZUNCU

GÛltek INGIL

Cİ LT

Dönem ler ve K a ra k te ristik le r Öm e r

l a ç in e r

M ODERN T Ü R K İY E ’D E

SİYASÎ

DÜŞÜNCE 7.

C I L~ D İ

■

Y A Z

A R L

A B

I

EMRAH AKKURT • HALUK ALKAN • F. HAŞAN AROL • AHMET ARSLAN • ZÜHTÜ ARSLAN • CUMHUR ASLAN • GÜVEN BAKİREZER • HAMİT EMRAH 8ERIŞ • TAN İL BORA • HAM İT BOZARSLAN « AYŞE BUĞRA • SlMTEN COŞAR ♦ CEM ÇETİN • ALİYAR DEMİRCİ • SİBEL DEMİRCİ • AHMET DEMİREL • TANEL DEMİREL • ATİLLA DOĞAN • CEM EMRENCE • MUSTAFA ERDOĞAN • NECMI ERDOĞAN • BAĞIŞ ERTEN • ALPER GÖRMÜŞ • ERTUĞRUL GÜNAY • DİDEM GÜRSES • AHMET İN5EL • DENİZ KARAMAN • CEMİL KOÇAK • MURAT KORALTÜRK • BURAK ÖZÇETİN * SOLİ ÖZEL • BEKİR BERAT ÖZİPEK • ALEV ÖZKAZANÇ • HÜSEYİN SADOĞLU • ALİ SARI KAYA • NİLGÜN TOKER • H. BAHADIR TÜRK • HAKKI UYAR • FAHRİYE ÜSTÜNER • EMRAH YARALI • ATİLLA YAYLA • FERUDUN YILMAZ » MURAT YILMAZ • MELİH YÜRÜŞEN

İçindekiler

Sunuş..... ................................................................................ 13 MUSTAFA

ERDOĞAN

Liberalizm ve Türkiye’deki Serüveni................................. 23 AHMET

İNSEL

Türkiye’de Liberalizm Kavramının Soyçizgisi...................41 • Mehmet Cavit Bey F. HAŞAN AROL

ATİLLA

................................................................. 48

DOĞAN

Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuasında Liberal Anlayış..........................................................

75

• Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası DENİZ KARAMAN

NİLGÜN

................................................................. 84

TOKER

Türkiye’de Liberalizm ve B irey ......................................... 103 • Ali Fethi Okyar HAMİT BOZARSLAN

...................................................

• Halide Edip Adı var'm Liberalizmle İmtihanı H.

BAHADIR TÜRK.....................................................................................................................

108 119

İ

S

GÜVEN

L

A

M

C

I

L

I

K

BAKIREZER

Türkiye'de Sosyal Liberalizm (1908-1945).................. 139 • Hüseyin Sırn Bellioğlu

MURAT YILMAZ...............................................................

AHMET

144

DEMİREL

Milli Mücadele Döneminde Birinci M edis’teki Liberal Fikirler ve Tartışmalar.......................................... 164 • Hüseyin Avnı Ulaş

170

AHMET DEMİREL.....................................................................................................

• Afi Şükrü Bey ve Tan Gazetesi AHMET DEMİREL

MURAT

............................................................ .185

YILMAZ

Tefe Parti, CHP, Kemalizm ve Liberalizm ........................ 189 • CHP İlkelerinin 1937'de Anayasaya Girişi ve Liberalizmin Yasaklanışı MURAT YILM AZ

..................................................................197

• Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Görüşmeleri MURAT YILM AZ

CEM

................................................................. 205

EMRENCE

Serbest Cumhuriyet Fırkası (1930)................................. 213 • SCF'nin Yayın Organı; Serbes Cumhuriyet Gazetesi HAKKI UYAR............

..............................................................21 7

• Ağaoğlu Ahmet'in "Liberal Muhalif” Gazetesi: Akın (1933) HAKKI UYAR..................................................................................................................................

ZÜHTÜ

224

ARS LAN

Türkiye’de Liberal Düşüncenin Önündeki Engeller • Ahmet Ağaoğlu SİMTEN COŞAR..............................................................................................................

• Hüseyin Cahit Yalçın ve Fikir Hareketleri Dergisi (1933-1940) CEMİL KO Ç AK..............................................................................................................

• Sabri F. Üigener ve Liberalizm FERUDUN YILMAZ.....................................................................................................

232 236 .246 260

t___________ ç___________ I___________ N___________ D___________ E___________ K___________ f___________ L___________ E___________ R

ZÛHTÜ

ARSLAN

Turkiye’de Anayasacıhfc Hareketleri ve Liberalizm ...... 272 • A li Fuat Başgil ALİYAR DEMİRCİ

..................................................................282

• Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti

HÜSEYİN SADOĞLU.....................................................................................................................307

MURAT

KORALTÛRK

- CEM

ÇETİN

Türkiye'de Liberal İktisadî Düşünce.............................. .............................316 • Feridun Ergin EMRAH AKKURT............................................................................................ ..............................

320

* Ahmet Hamdi Başar

DİDEM CÜRSES....................................................................... : ..................... ................332

* Halil Menteşe MURAT YILM AZ.......................................................................... .................

HALUK

................342

ALKAN

Türk İşadamları ve Liberal Düşünce ............................................................ 356 • Mehmet Ata Mermerci MELİH YÜRÜŞEN...........................................................................................

• Namık Zeki Aral MURAT YILM AZ.............................................................................................

• Türk İkdam ları ve Liberalizm AYŞE BUĞRA...................................................................................................

H A M IT EMRAH

................360 ................370 ................385

B E Rl Ş

Türk Sağı ve Liberalizm .....................................................389 • Aydın Yalçın SİMTEN COŞAR

.................................................................. 398

• Yeni Forum SİMTEN COŞAR

...................................................................416

F ER U D U N Y I L M A Z

Türkiye'de Çağdaş İslamcı (İktisadî) Düşünce ve (İktisadî) Liberalizm ......................................................420 * İsfâm ve Liberal Demokrasi

....................................................... • Liberalizm ve fs/im MUSTAFA ERDOĞAN ........................... AHMET ARSLAN

432 444

S

5 0 Lİ

A

L

ÖZEL

■ ALİ

M

C

1

1

L

K

SARI KAYA

Türkiye’de Liberalizmin Prangaları.................................452 * Ahmet Emin Yalman ALhAR DEMİRCİ

TANEL

...........................................................

473

DEMİREL

Demokrat P arti....................................................................480 • Adnan Menderes

482

TAN İL B O R A ......................................................................................

• Samet Ağaoğlu CUMHUR ARSLAN........................................................................................................................

• Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu ERTUĞRULCÜNAY......................................................................................................................

510 520

• Kemalist-Liberal Sentez Çabası: Forum Dergisi HAMİT EMRAH BERİŞ

............................................................530

• Hürriyet Partisi BURAK ÖZÇETİN - SİBEL DEMİRCİ........................................................................................

TANEL

541

DEMİREL

Adalet Partisi....................................................................... 548 • Süleyman Demirel TAN İL B O R A

ATİLLA

.................................................................... 550

YAYLA

öz al, Özal Reformları ve Liberalizm • Turgut özal TAN İL BORA ALPER

................................................................................................

........ 584 ......... 589

GÖRMÜŞ

1990’lann Başındaki Liberal K ıvılcım : YDH......... ..........602 • Kâzım Berzeg BEKİR BERAT ÖZİPEK................................................................................................

• Liberal Düşünce Topluluğu BEKİR BERAT ÖZİPEK................................................................................................

• Liberal (Demokrat?) Parti BAĞIŞ ERTEN................................................................................................................

......... 606 620 ......... 629

i ALEV

ç

i

n

d

e

k

i

f

l

E

R

ÖZ K A Z A N Ç

Türkiye'nin Neo-Liberal Dönüşümü ve Liberal Düşünce.................. .................. • 1990'farda "Siyaset Sonrası" Söylemler ve Demokrasi NECMİ ERDOĞAN - FAHRİYE ÜSTÜNER..............................

634 ........ 658

Kaynakçaca D air.......................................

667

Kaynakça......................................................

......... 677

Yakarlar Hakkımla......................................

......... 700

Dizin.............................................................

......... 702

Seçme Metinler...........................................

......... 717

Sunuş

005 senesinde Erm eni tehciri

ham etmek için de sıklıkla kullanıl­

etrafında gelişen tartışmalarla il­

maktadır. Burada, artık, hedefin dar

gili olarak, Belçika Parlamemo-

anlamda ideolojik bir liberalizm tar­

su’na Ermeni soykırımını reddedenle­

tışması olmaktan ziyade, en geniş an­

rin cezalandırılması istikametinde ve­

lamıyla liberal özgürlükler olduğu or­

rilen kanun teklifin in Liberal PaT-

taya çıkıyor. Bu bağlamda, liberalleş­

ti’den gelmesinden hareketle, bir ga­

me, millî olan her şeyin yok edilmesi

zeteci şu iddiada bulunmuştu: “Anla­

olarak, dış güçlerin Osmanlı’dan bu

yabildiğim kadarıyla liberalizmin ve

yana Türkiye’ye dayattığı bir bağımlı­

demokratlığın aşırı ucu gelip faşizan

lık süreci; liberal özgürlükler de, dış

tutuma varıyor” (Kürşat Başar, “Karşı

g ü çlerin T ü rk iy e’ye m üdah alesin i

Kamp”, Akşam, 10 Haziran 2005), Sa­

meşrulaştıran ve içerideki “hainlerin"

dece iktisadi liberalizme değil, siyasî

varoluş zeminini teşkil eden bir an­

liberalizme de yönelen taarruz, bura­

lamda kullanılıyor. Liberallik kavra­

da zikre d ileb ilecek b en z eri gazete

mı, Türkiye’de, Avrupa Birliği veya

alıntılarının çok ötesinde bir yaygın­

ABD ile doğrudan ilişkili bir taciz ifa­

lıktadır. Liberalizme yönelik bu sal­

desi olarak kullanılırken; bu kavram,

dırganlık, bugüne has değildir. Aykut

Avrupa ve ABD’de de bir "sapıklığın”,

Kansu’nun ifadesiyle Tükiye’de “Ne

“aşınlığın", “hastalığın” ifadesi olarak,

zaman bir liberalleşme olsa, ‘Bu libe­

yani, yine taciz maksadıyla kullanıla­

rallik bize bol geldi’ denm ektedir"

bilmektedir, ABD Başkanı Busb, seçim

(Aykut Kansu, 27 Haziran 2005, Radi­

konuşmalannda rakibi Kerry’yi itham

kal). “Liboş”, “liberal çiftlik” ifadeleri,

ederken, “Bütün bu suçların bir adı

bu türün ’8 0 sonrasında yaygınlaşan

var: L ib e ra llik " d iy e b ilm e k te d ir

örnekleridir, İlginçtir ki bu literatür,

(“There’s a wotd for that and we want

öteden beri soldaki tartışmalarda, öz­

it back: Liberal”, The Economist, 6-12-

gürlükçü ve Kemalist olmayan solu it­

2004, s. 14). Türkiye’de ise, Bush’un

İ

S

L

A

M

C

I

L

I

K

rakiplerine küfretmek için kullandığı

se de (Coşar, 1997); orijinal kaynak­

liberal sıfatının, kendisine yönelik bir

lara atıfta bulunma, geçmişin yükün­

itham niteliği kazandığı görülüyor. Li­

den çekinme, aktarmacılıkla yetinme

beralizmin, Türkiye’deki bu tedaileri

ve daha da önemlisi liberallerin nicel

nevzuhur olm ayıp, tarih ten gelen

ve nitel yetersizlikleri de rol oynamış olmalıdır. Gelen eksizi iğin, liberallerin

köklere sahiptir. * * *

dışındaki sebeplerinden biri ise, Tür­ kiye’de liberal düşüncenin müstakil

Bugün tartışılan birçok siyasî ve İk­

bir düşünce olarak değil, Batılılaşma

tisadî mesele, Osmanlı modernleşme

veya modernleşmenin bir alt türevi

hareketlerinin başladığı 19. yüzyılda

olarak kabul edilmesidir. Bunun öte­

ele alınm ıştır. Liberalizm in, Türki­

sinde, liberal düşüncenin -v e uygula­

ye’deki tarihi de bu döneme kadar gi­

masının- Türkiye’de mümkün olma­

der. Türkiye, özellikle 1 9 8 0 ’lerden

dığı ön kabulü ve liberal düşüncenin

sonra başlayan ve dünyadaki genel

İktisadî boyutla sınırlı bir şekilde al­

gidişatla artarak devam eden bir “li­

gılanması da, geleneksizliğe hizmet

beralleşme” dalgasının içindedir. Dü­

etmektedir {Coşar, 1997). MTSD seri­

ne kadar sosyalist rejimin uygulandı­

sinin ilk cildinin Sunuş yazısında, Li­

ğı Doğu Avrupa ülkelerinin önemli

beralizm cildinin diğer ciltlere nispet­

m esafeler k a tettiğ i liberalleşm ey i,

le “daha ince olması[ntn] makûl ve

Türkiye’nin hâlâ tartışıyor olması bizi

muhtemel” görülmesi, bu tespitlerle

sorunun kaynağına, yani tarihe yö­

örtüşür.

neltiyor. M odem Türkiye’de Siyasi Dü­

Liberalizm cildinin bu beklentinin

şünce (MTSD) serisinin Liberalizm te­

bir ölçüde ötesine geçmesi ise, Tür­

malı 7. cildinde, bu tarih, fikir ve bil­

kiye’deki liberal düşünce, hareket ve

hassa siyasî fikir ile bunlann siyasete

figürleri kuşatma kaygısından kay­

ve siyasî figürlere yansıması bakımın­

naklanmaktadır. Cildin başlangıcın­

dan ele alm ıyor. Türkiye’de liberal

da, T ü rk iy e’de liberal düşüncenin

düşüncenin önem li bir özelliği, bir

yetkin isim lerinden MustaTa Erdo­

gelenek teşkil etmemesi ve adeta her

ğan’ın yazısı, liberalizm hakkında net

on yılda bir her neslin kendinden iba­

bir çerçeveyi takiben, Türkiye’de li­

ret bir milatla yola çıkmasıdır. Gerçi

beral düşüncenin kısa tarihini veri­

bu durum, Türk düşüncesinde yaygın

yor. Erdoğan’ın çalışm asını, Türki­

bir eğilimi yansıtsa da (Kayalı, 1994:

ye’de sol düşüncenin yetkin bir ismi

6 3 ), liberal düşünce, bu hususta bil­

olan Ahmet İnsel’in Türkiye’deki li­

hassa dikkat çekmektedir. Bu eksikli­

beral düşüncenin ve tecrübenin ana­

ğin sebebi olarak “biriciklik arzusu”

litik bir değerlendirmesi takip ediyor,

ve Türk düşüncesindeki yaygın “bi­

lnsel’in, Türkçe’deki serbestlik, hür­

linçli amnezi” olduğu ileri sürülmüş­

riyet ve özgürlük ayrımından hare­

u

s

U

N

S

ketle geliştirdiği tasnif özellikle dik­

him siyasetçisi Cavit Bey’in şahsında

kat çekicidir.

tebarüz ettirmek mümkündür. Bunun sebeplerini ortaya koymak ise libera­

LİBERALİZM: TÜRKİYE'DE İKTİDAR Mi, MUHALEFET Mİ? Türkiye, Osmantı-Türk modernleşme hareketlerinin liberalizmden etkilen­ mesi sonucunda, liberalleşme tecrü­ besiyle karşı karşıya kalmıştır. Genel olarak modernleşme ile liberalleşme­

lizmin kendi iç çeşitliliğine ve Türki­ ye’nin tarihine ilişkin tartışmalara gir­ mek demektir. II. Meşrutiyet dönemi bir yandan anayasal liberalizmin diğer yandan da milliyetçiliğin, millî iktisat düşüncesi­ nin ve buna bağlı olarak da korumacı­

yi özdeş saymak doğru olm asa da,

lığın ve devlet müdahalesinin dünya­

Osmanlı tecrübesi bu istikamette sey­

da yükselişe geçtiği bir dönemdir. Ke­

retmiştir. Bu haliyle modernleşme ha­

za, İttihat ve Terakki de, esas karakte­

reketinin hedefi, liberal demokratik

rini milliyetçiliğin ve millî iktisat dü­

devletin kurumsal çerçevesi ve ilkele­

şüncesinin çizdiği bir partidir. İttihat

ri olarak takdim edilmiştir, Soli Özel

ve Terakki, 1902 Kongresi’nde Prens

ile Ali Sankaya’nın Batılılaşma ile li­

Sabahaddin’in liberalizmini tasfiye et­

beralizmin ilişkisini tartıştıkları çalış­

miştir. Hatta bu kongreyi “Osmanlı li­

maları, meselenin bu yönünü tasvir

beralizmi” ile “Türk milliyetçiliğinin”

ediyor. Keza, ZühtÛ Arslan’ın Türki­

karşı karşıya gelmesi olarak tanımla­

ye’deki anayasaların liberalizmle iliş­

yanlar da vardır (Lewis, 1908: 204).

kisini ele aldığı çalışma da, bu istika­

Mamafih, İttihat ve Terakki, birey ye­

mette değerlendirmeler içermektedir.

rine vatandaşı temel atan daha daya­

Bu meyanda, kısaca, liberal ilke ve

nışmacı, milliyetçi ve İttihatçı bir libe­

kurumlar, Mustafa Erdoğan’ın tasni­

ralizmi savunmuştur. Bu tür liberaliz­

fiyle şöyle sıralanabilir: (1) Birey, bi­

min temsilcisi ise Ahmet Ağaoğlu’dur

reysel özgürlük ve insan haklan, (2)

(Kadıoğlu, 1999: 74). Hatta bunun

Anayasacılık ve hukukun üstünlüğü,

ötesinde, Aykut Kansu, 11. Meşrutiye­

(3) Sınırlı devlet, (4) Tarafsız devlet,

t i liberal bir devrim ve ittihat Terak-

(5) Piyasa ekonomisi. Bu ilke ve ku-

ki'yi de ilk dönemlerinde liberal bir

rumlarm, Türkiye’de tam anlamıyla

parti olarak nitelendirmektedir (Kan-

hayata g eçirild iğ in i, aradan geçen

su, 2001a; 2001b).

bunca zamana rağmen iddia etmek

Cavit Bey ise liberal düşünceye ta­

mümkün görünmüyor. Bu bağlamda

mamıyla vâkıftır ve bu meyanda ken­

Türkiye’de liberal düşünce, hem İkti­

disini “su katılmamış bir liberal" ola­

darda hem de muhalefette olmak gibi

rak kabul eder. Ancak dönemi, İktisa­

bir dilemmayla karşı karşıya kalmış­

dî rasyoya uygun davranacak beşeri

tır. Liberalizmin bu dilemmasını bil­

kaynaklardan, yani, özgür bireyler­

hassa II. M eşr âyet döneminin mü­

den, vatandaş ve müteşebbisten mah-

İ

S

L

A

M

C

I

L

I

K

runıdur. Üstelik, Türkiye, bu devre­

dergisi ü zerine in celem eleri C avit

de, yaşadığı iç ve dış siyası istikrarsız­

Bey’in fikirlerini daha geniş bir açı­

lık sebebiyle milliyetçilikler ve savaş­

dan ele alıyor; bu dönemde liberaliz­

larla meşbu bir “on yıl" içindedir. Ta­

min iktisat dışına da yayılan perspek­

rihçi Hobsbavvm, Birinci Dünya Sava­

tifi, dönemin diğer yazarlarım da ku­

şından İkinci Dünya Savaşı’nın sonu­

şatacak şekilde serim leniyor. Cavit

na kadarki bu dönemi “felaketler ça­

Bey’in başına gelen, Tek Parti döne­

ğı” olarak adlandırır. Bu yıllarda, bü­

minde farklı şekillerde diğer liberalle­

tün dünyada İktisadî ve siyasî libera­

rin de başına gelecek tir: Bu ciltte

lizm gerilemekte, liberal demokrasile­

portreleri yazılan Ali Şükrü Bey'in,

rin sayısı giderek azalmaktadır. Otar-

H üseyin Avni’n İn , H alide Edip’in,

şik ekonom ilerin, otoriter, totaliter

Hüseyin Cahit Yalçın’tn, Feth i Ok-

ideoloji ve rejimlerin türlü renkleriyle

yar’m , Ahmet Ağaoğlü’nun, Ahm et

hâkim olduğu felak etler çağından

Hamdi Başar’ın, Hüseyin Sırrı Bellioğ-

Türkiye ziyadesiyle payını almıştır.

lu’nun ve Namık Zeki Aral’ın başına

Bu payın sonuçlarından birisi, İttihat

gelenlerde olduğu gibi...

ve Terakki’ye hâkim olan devletçi ve

Cavit Bey’in suskunluğuna döner­

müdahaleci bir ekonom i çizgisidir.

sek, bu suskunluk, Türkiye’de liberal

Hatta ekonomi dışında otoriter bir si­

düşüncenin tarihini temsil edici ma­

yaset çizgisidir. Bu çizginin sesi yük­ seldikçe, liberallerin sesi kısılmıştır. Cavit Bey’in yaşadığı aşağıdaki hadi­ se, bu bakımdan temsil edicidir:

hiyettedir. Liberaller, toplumun temel meseleleri karşısında, devletin baskı­ sıyla susmak zorunda bırakılm ıştır. Baskının niteliği ve konuşmanın ma­

Divan-ı Muhasebat vizesi meselesinden dolayı Cavit’le geçi nem ez\erdi. Bir gün, cemiyetin divanında, para meselesi konu­ şuluyordu Enver Paşa meselenin derhal çaresini buldu. Maliye Nazımım yüzüne bakarak: - Kağıt para çıkar, dedi. Cavit karşılıksız bir hagıt paranın mahzurlarını, zararlarım anlatmak iste­ di. O, lakırdıyı kesti; - Canım, dedi. Ben Trablusta mukav­ vanın üzerine mühür bastım, para diye p ekâlâ geçti. Cavit cevap vermedi. (Yalçın, 2001; 25).

liyeti dönemden döneme değişmiştir.

Haşan Arol’un Cavit Bey portresiy­

dar suskun kalmamaları nasıl açıkla­

le, Atilla Doğan’m ve bilhassa Deniz

nabilir? Başka bir şekilde sorarsak, li­

Karaman’ın Cavit Bey’in de kurucula­

berallerin bu suskunluğu nasıl izah

rı arasında yer aldığı Ulum-u İfetisad

edilebilir? Liberallerin suskunluğu

C av it B ey ’in id a m ın d a n , H alide Edip’in yurtdışına hicretine, Ahmet Ağaoğlu’nun üniversiteden tasfiyesi­ ne, S im Bellioğlu’nun yıllarca hapse­ d ilm esin e, Ali Fu at BaşgiTin darp edilmesine, Mustafa Erdoğan’ın taz­ m inata m ahkûm edilm esine kadar birçok örnek verilebilir. Bu verilen örneklerin, çok daha ağırlarına diğer siyasî akımlardan insanların da ma­ ruz kalmasına rağmen, liberaller ka­

s

u

sadece devlet baskısından değil, özel­

H

u

î

ve Aydın Yalçın, Ahmet Hamdi Başar,

likle İttihat ve Terakki iktidarından

Feridun Ergin gibi isimlerin bu isti­

sonra liberallerin iktidara karşı çıka­

kametteki gayretleri kayda değerdir.

mayacak kadar onu içselleştirm ele-

Yine bu bağlamda, Zûhtü Arslan’ın

rinden ve muhalif olma pozisyonunu

Türkiye’de liberal düşüncenin geliş­

kabul edememelerinden kaynaklan­

m esin in ön ü nd eki en g elleri konu

maktadır. Burada, bu iktidar kavramı­

alan çalışması, liberal düşüncenin ik­

na m eşruluk veren bir üst id eoloji

tidar ile muhalefet arasında salınma­

olarak milliyetçilik ortaya çıkmakta­

sının ardında yatanları ve muhtemel

dır. Murat Belge’nin yerinde benzet­

bir liberalleşmenin karşılaşabileceği

mesiyle, II. Meşrutiyetle başlayan dö­

problemleri ele alıyor.

nemde ana yemek milliyetçiliktir; li­ beralizm, ancak ana yemeğin yanında bir garnitür mesabesindedir. Bu yüz­ den de, dönemin ruhunu yansıtmaz. Böyle olduğu için de, m illiyetçiliğe

MİLLt EURJUVAZt "YETÎŞTlRtURKEN” LİBERALİZMİN ALTYAPISI _________ TAHRİP EDİLİYOR_________

uygun bir liberalizm geliştirilm eye

Osmanlı modernleşme harekeli, Batı

çalışılır (Coşar, 20 0 3 ; Akyol, 2003).

medeniyeti karşısında geri kalınması­

Ahmet Ağaoglu örneğinde olduğu gi­

nın temel sebeplerinden birini, Batı

bi, m illiy etçiliğin İttih atçı versiyo­

medeniyetini yaratan asıl aktörlerin

nundan Kemalist versiyonuna kadar

başında yer alan burjuva sınıfından

ısrarla iktidara uygun bir sentez aran­

mahrum olmak şeklinde tespit etmiş­

ması, Türkiye’de liberal düşüncenin

tir. Osmanlı-Türk modernleşme hare­

müstakil bir hüviyet kazanmasını ge­

ketlerinin nihayetinde gelip dayandı­

ciktirmiştir. Atatürk’ün aşağıdaki sö­

ğı yer de, bir burjuva sınıfının yaratıl­

züne ve bu istikametteki tatbikatına

ması olacaktır. Burada gayrimüslim

rağmen liberal bir Kemalizm çabasın­

Osmanlı tebaasından olan burjuva sı­

dan vazgeçilm em iştir: “Liberalizm

nıfının tehlikeli olarak görülmesi ve

müstem lekelerde tatbik edilm iş bir

Müslüman-Türk bir burjuvazinin ya­

sistem dir! Halbuki biz müstemleke

ratılmaya çalışılması, bugüne de tesir

değiliz, ve olmayacağız. Liberalizmi

eden temel bir kırılm a anını teşkil

düşünm ek inkılâbı inkâr etm ektir"

edecektir. Siyaseten hâkim zümreyle

(Başar, 1981: 30 ). 1 9 3 7 ’de Kemalist

iktisaden hâkim sınıfın birbirinden

ilkelerin anayasaya girmesiyle libera­

farklı emik ve dinî gruplardan teşek­

lizm in bir tür vatan hainliği olarak

külü, önce milli iktisat sonra da millî

görülerek yasaklanmasına rağmen, bu

devletin inşası sürecinde, siyaseten

ısrardan vazgeçilmeyişi dikkat çekici­

hâkim zümrenin iktisaden hâkim sı­

dir. Bu ciltte ele alman Forum, Yeni

nıfı tasfiye ederek, yerine millî bir sı­

Forum gibi yayıncılık girişim lerinin

nıf oluşturma projesine yönelme ka-

İ

S

L

A

M

C

I

L

I

K

ran.na varm asıyla sonuçlanacaktır.

ması, azınlıklardan ve CHP taraftarı

Mesele, bu şekilde İktisadî olmaktan

olmayanlardan m üteşekkil burjuva­

ziyade siyası/devletlû bir m ahiyete

zin in tasfiyesiyle bu sü reç devam

bürünmüş ve yenileşme hareketlerim

eder, özellikle 11. Meşrutiyetken son­

hâlâ çözülmeyen bir dilemmanın içi­

ra Batı Anadolu’daki Rumların sey­

ne sokmuştur: Öncelik İktisadî mi si­

reltilm esiyle başlayarak, 1 9 1 5 ’teki

yasî mi olmalıdır? Kalkınma ve me­

Erm eni tehciri ve Lozan mübadele­

denî dünyayla beraber olmak mı yok­

siyle Rumların da bu sürece katılma­

sa asker! açıdan güçlü ve “bağımsız”

sıyla büyüyen sermayenin gayriniza-

olmak mı tercih edilmelidir?

mi yollarla el değiştirdiği bir kırılma

Burjuvazinin teşekkülü, bu mantık­

yaşanır. Yılmaz Karak oyunlumun ro­

la tabii mecrasından çıkarılarak dev­

manlarında anlattığı, önce İttihatçı­

let kontrolü altma alınınca, hikâyesi­

ların, som a CHP’lilerin nenıalandığı

ni Ahm et Cevdet Paşa’nm anlattığı

bu süreç, Trakya’da 1934’te yaşanan

üzere devlet adamları arasından dev-

Yahudi aleyhtarı saldırılar, azınlık

şirilen bir “sermaye sınıfı" ortaya çı­

vakıflarının tasfiyesi, bazı meslekle­

kar. Bu sınıf, Namık Kemal’in işaret

rin azınlıklara yasaklanması, 1943’te

ettiği üzere, bir yandan devletin lala-

azınlıklara yön elik V arlık Vergisi,

gına alışırken diğer yandan da tabiatı

1956’daki azınlıklara kitlevi saldırıla­

icabı bu laladan bağımsız iş yapma

rın yaşandığı 6-7 Eylül olaylan, 1964

durumu karşısında bocalıyor. Bu bo­

K ıbrıs olaylarını takiben İstanbul,

calayışın hikâyesi, günümüze kadar

İmroz (Gökçeada), Tenedos’ta (Boz­

uzanan tarihi de anlatıyor (Buğra,

caada) Rumların taciz edilişiyle de­

1995).

vam etmiştir.

Bürokrasi içinden gelen müteşeb­

Sermayenin el değiştirme sürecinin

bisler ise zaman içinde siyasî partile­

bir ayağı azınlık sermayesinin tasfiye­

rin ortaya çıkışıyla partizanca kayrıl­

siyse, diğer ayağı da CHP’li olmayan­

mış veya tasfiye edilmiştir. İttihatçıla­

ların tasfiyesi olmuştur. Bu bakım­

rın iktidarı btı anlamda İttihatçı bîr

dan, İttih a tç ı m u h aliflerin tasfiye

burjuvazinin peydahlanması ve koru­

edildiği 1926 İzmir Suikastı davasın­

nup kollanması anlamına gelir. Tabi­

da, İttihatçıların kurduğu şirkederin

atıyla bu durum aynı zamanda, bir­

de tasfiye edilmesi dikkat çekicidir.

çok haksız kayırma ve yolsuzluğun

Bu tasfiye, aynı zamanda içe kapan­

yolunu açmak demektir. Gayrimüs­

mayla beraber yaşandığından, dünya

lim burjuvazinin yanı sıra İttihatçı ol­

sermaye ve kredi sisteminden fayda­

mayan M üslüm an burjuvazi de bu

lanm a im kânı da yok olacaktır. Bu

gelişmelerden zarar görmüştür.

şartlar altında Türkiye’de, dünyayla

Cum huriyet dönem inde bu sefer

eklem lenmiş bir liberalizmin maddî

CHP taraftarı burjuvazinin yaratıl­

ve siyasî temelleri neredeyse ortadan

s

u

U

N

5

kalkacaktır. Bu durumda liberaller

si" veya “iki gövdeli burjuvazi" diye

arasında bir farklılaşma ortaya çıkar;

adlandırılan burjuvazinin bölünmesi

Bu ciltte portreleri çizilen Sırn Belli-

süreci, “yeşil sermaye” tartışmaların­

oğlu gibi liberaller dünyayla eklemle­

da olduğu gibi günümüze kadar İnti­

nen bif liberalizme yakın dururken,

kal etmiştir (Göcek, 1999). Millî dev­

H alil Menteşe gibi liberaller dünya

letin ve millî burjuvazinin yaratılması

şartlarını da dikkate alarak millî ikti­

süreci, Türkiye’de liberal kuramların

sat çerçevesine çekilerek, uygun şart­

tesisini mümkün kılacak müteşebbi­

ları bekleyen bir liberal çizgiyi savu­

si, burjuvaziyi, işbölümünü, çeşitlili­

nacaktır. Bu isimlerden bilhassa Belli-

ği ve hukuki çerçeveyi ortadan kaldı­

oglu’nun unutulmuşluğu, liberal dü­

racak bir paradoks yaratmıştır. Eli­

şüncenin hâlâ mirasım yeterince keş­

nizdeki ciltte yer alan, Ayşe Buğra’mn

fetmediğinin ve aynı zamanda bu mi­

Türk işadamları ve liberalizm konu­

rasla hesaplaşmadığının bir göstergesi

sunda genel bir çerçeve çizen yazısıy­

olarak ayrıca kayda değerdir.

la beraber, Haluk Alkan’m makalesi

Tek Parti döneminde teşekkül eden

ile Ferudun Yılmadın esas itibariyle

geleneksel cum huriyet burjuvazisi

İslamcı düşünceyi ele alan çalışm a­

diyebileceğimiz kesim, 19701 ere ka­

sında değindiği TÜSİAD ve MÜS1AD

dar CHP'yi desteklemeye devam et­

bahisleri bu temayla ilgilidir. Liberal

miş, ancak 1970’lerdeki sol dalgayla

bir işadamı olan M ehm et Ala M er­

tercihini değiştirm iştir. Bu arayışın

merci üzerine Melih Yürü şenin kale­

bir sonucu olarak, bu kesim, TÜSİAD

me aldığı yazı da, konunun kazandığı

adı altında kendilerini temsil edecek

boyutları vurguluyor. Ahmet Hamdi

bir dernek kuracaktır. TÜSİAD za­

Başar, Namık Zeki Aral ve LDP yazı­

manla, sola kayan geleneksel hamisi

ları da dolaylı olarak bu konuyla iliş-

CHP’ye karşı mücadele ederek, CHP

kilendirilebilir.

hüküm etinin yıkılm ası için verdiği ilanlarla dikkat çekecektir. TÜSİAD bundan sonra Türkiye’nin İktisadî, siyasî ve sosyal meselelerinde fikrine

HÜR FİKİRLERİ YAYMA CEMİYETİ VE LİBERALİZMİN SINIRLARI ____________TARTIŞMASI

Önem verilen bir baskı grubuna ve si­

Liberal düşüncenin unutulan mirası

vil toplum kuruluşuna dönüşerek,

içinde Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti

üyelerinin m enfaatleri ötesinde bir

ve bu cemiyet etrafında yaşanan tar­

T ü rk iy e p ersp e k tifin e yönelm eye

tışmalar da dikkat çekicidir. 1947’de

başlayacaktır. Bu dönüşüm , TÜ St-

daha sonra Dünya Liberaller Birliği

AD’ın zaman içerisinde liberalleşme­

adım alacak, Londra’daki uluslararası

sini de göstermektedir. Ancak m illî

toplantıya Türkiye adına katılan Ah­

burjuvazinin yaratılm ası sürecinde

m et Em in Yalman, birliğe, Türkiye

yaşanan “parçalı Osmanlı burjuvazi­

adına katılacak bir gönüllü cemiyet

S____________ L____________ A____________ M

C

I

L

I

K

kurmaya çalışır Bu amaçla dönemin

dır. Başgil için ise liberal düşünce, öz­

liberal ay din la ny la temasa geçen Yal­

gürlükten ayn düşünülemez ve Batılı

man, Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti’ni

yaşam tarzını dayatan bir inkılapçılık

Ali Fuat Başgil ve bir grup aydınla be­

içermemektedir. Bu tartışma, Türki­

raber kurmuştur (Yalman, 1970: 109-

ye'de liberal düşüncenin laiklik tartış­

112). Bu beraberliğin sona eriş şekli,

malarıyla ilişkisi bakımından da dik­

liberal düşüncenin farklı algılanışları­

kat çekicidir. Cemiyetin uluslararası

nı da ortaya koymaktadır. Farklılık,

liberal hareketle ilişkisi, siyasetçiler

dinin toplumsal hayattaki yerinin ne

dışındaki aydınlarca kurularak pratik

olacağına ilişkin cevaplardan kaynak­

siyaset dışında faaliyetlerde bulunma­

lanır. Bu farklılığın, cemiyetin faali­

sı ve yaşanan tartışmalar, cemiyeti, li­

yetlerinin önüne geçmemesi için dik­

beral düşünce bakımından ehemmi­

kat sarfeden taraflar, Türkiye’nin de­

yetli kılmaktadır. Bu ciltte, Hüseyin

mokrasiye geçiş tarihi olan 14 Mayıs

Sadogl u’nun cemiyet üzerine çalışma­

1950’den hemen önce, 12 Şubat 1950

sı, bu konuda ilk olması bakımından

tarihinde cemiyetin ikinci kongresin­

da değerli bir katkıyı teşkil ederken;

deki tartışm alarla ayrışma sürecine

Aliyar Demirci’nin Ali Fuat Başgil ve

girmiştir. Yalman in da dahil olduğu

Ahmet Emin Yalman portreleri konu­

bir grup, cemiyetin faaliyetlerini ye­

nun çerçevesini çizmektedir. Libera­

tersiz görerek eleştirmeye başlarlar.

lizmin bu iki algılanış tarzı, cemiyet­

Bunu takiben 14 Mayıs seçimleri ari­

teki tartışmalarla onaya çıkmadığı gi­

fesinde, Yalman’ın ısrarıyla din ve la­

bi, cemiyetten sonra da ortadan kalk­

iklik üzerine, dinî inkılap istenen bir

mayacaktır, Başlangıcı II. Meşrutiyet

açıkoturum düzenlem işlerdir (Yal­

Öncesi döneme kadar giden (Kansu,

man, 1970: 214). Cemiyetin başkan­

2 0 0 1 ) bu ayrımın, bugün de devam

lığını da yapan Başgil, bu tanışmala­

ettiğini görmek mümkündür. Mesela,

rın aldığı nahoş üslup dolayısıyla,

Yahya Sezai Tezel, liberalizmi olmazsa

toplantının maksatlı düzenlenmiş ol­

olmaz şeklinde gördüğü İktisadî, siya­

duğu düşüncesiyle cemiyetten istifa

sî ve kültürel eksenlerde tanımlaya­

etmiştir (Başgil, 1960:182). Bu ayrılı-

rak, Türkiye’de liberallerin kültürel

gın arkasında, liberalizm in algılanış

eksende liberal değil, muhafazakâr

farklılıkları yatmaktadır. Yalman için

o ld u k la rın ı id d ia ed iyor (T e z e l,

liberalizm, Batılılaşmak, Batılı olmak

2000). Tezel’in bu çerçevede eleştirdi­

ve Batılı yaşam tarzını savunmak an­

ği isimler Mustafa Erdoğan ve Atilla

lamına gelmektedir. Bu haliyle, Ke-

Yayla ise, Tezel’in de İçinde yer aldığı

malizmle ve hatta askerî müdahale­

kapsayıcı liberalizmin kültürel ekse­

lerle kolayca uyum sağlayabilen Yal-

nini dışarıda bırakan siyasî liberaliz­

man’m liberalizmi anlayışı, özgürlük­

mi savunmaktadırlar (Erdoğan, 1998;

lerle uyum sağlamakta zorlanmakta­

Yayla, 2002).

s

u

“LİBERAL YANILGI”, “LİBERAL GÖRÜNTÜ” 1 VE ÇEŞİTLENEN LİBERALİZM

1980 sonrası, liberal düşünce ve hare­ ket bakımından verimli bir dönemin başlangıcı olmuş; giderek artan libe­ ral etiketli oluşum lar görülmüştür. Nilüfer Göle, bu liberal görüntünün ardında yatan liberal yanılgıyı erken dönemde tespit etmiştir:

N

U

$

tespitiyle, C um huriyetin ilanından itibaren Türkiye’nin Atatürk’ün milli devrimi, İnönü’nün demokratik dev­ rimi, Özal’ın ekonom ik devrimi ol­ mak üzere üç devrim yaptığını kay­ dettikten sonra, bugün itibariyle ise liberal devrime ihtiyacı olduğunu id­ dia ediyor (Akyol 1996). Sol kökenli bir liberal olan Asaf Savaş Akat da, Türkiye'de liberal demokrasinin ku­ rulması için bir liberal devrimin ge­

Bugiin liberallik ile batıcılık fcanjtınlm aktadir: Jetin giymek, çağdaş gözük­ mek, hatta batta genç ve güzel olmak ne­ redeyse liberal olmakla bir tutulmaktadır Yeni liberal görüntü batıcılığın genç yü­ züdür Bu liberallik yasakçı ve otoriter si­ yaset anlayışı ile elele gitmektedir (Gole, 1993: 17).

rekliliğini vurguluyor (Akat 1994).

Göle’ye göre, bunun dışında çeşitle­

dır. Bu kopuşta 1980 sonrası Kema-

Daha da ön em lisi, 1 9 8 0 ’lerde G ö ­ le'nin eleştirdiği liberal görüntüden farklı olarak gelişen liberal düşünce ve siyaset pratiğidir. Bu dönemde li­ beral düşünce, Kemalizmden kopa­ rak müstakil bir hüviyet kazanmakta­

nerek gelişen liberalizmin, görüntü­

lizmin modernleşme amacından vaz­

den öte ideolojik bir karakter kazana­

geçerek sadece m illiyetçiliğe yönel­

bilmesi Türkiye’nin dinî, etnik, etik

m esinin ve Turgut Özal’m transfor­

ve sosyal don temel meselesine geti­

masyon hareketinin mühim bir rolü

receği demokratik çözümle mümkün­

vardır. Özellikle, 1990’h yılların ba­

dü. Göle'nin bu tespitine, sağdan ve

şında ortaya çıkan Liberal Düşünce

soldan gelen yeni liberal aydınlar da

Topluluğu’nun ve Topluluğun kuru­

katılıyorlardı. Bu dönemin değerlen­

cuları Mustafa Erdoğan, Atilla Yayla

dirm esini, Alper Görm üş’ün '80 ve

ve Kazım Berzeg gibi isimlerin katkı­

’9 0 ’lardaki liberal dalga ve YDH’yı,

sıyla liberal düşünce, 1970’lerde sol

Necmi Erdoğan ile Fahriye Üstünefin

düşüncede yaşanan K em alizm den

1990’larda “siyaset sonrası” söylemler

kopuş sürecinin bir benzerini yaşa­

ve demokrasi konusunu ele aldıkları

mıştır. Topluluk, liberal düşüncenin

çalışmalarda bulmak mümkün.

klasiklerini Türkçe’ye kazandıran ter­ cümelerin yanısıra, ifade hürriyeti ve

'TÜRKİYE'NİN LİBERAL DEVRİME İHTİYACI VARI”

din hürriyeti konulannda yürüttüğü projelerle, liberal düşüncenin devlet

Liberal bir m uhafazakâr olan Taha

karşısında suskunluğunu sona erdir­

Akyol, Türkiye üzerine çalışmalar ya­

m iştir. Bilhassa 28 Şubat sü recin e

yım layan D ankw art A R ustow ’un

açıkça muhalefet edilmesi, bu kopu-

S

22

L

A

M

C

[

L

I

K

şu resmetmektedir. Ancak Kürt me­

ni, unutulmuş kimi liberal figürler eş­

selesindeki suskunluğun çok geç so­

liğinde bulacaksınız. Cilt, başlangıç­

na erdiği ayrıca kaydedilmelidir. Be­

taki tahminlerin ötesinde bir kalınlığa

kir Berat Ûzipek'in Liberal Düşünce

ulaştı. Bu kalınlıkta, unutulm uş ve

Topluluğu ve. Kâzım Berzeg üzerine

gelenekleri kurulmamış bir mirasın

çalışmalarında bu kopuş anlatılırken,

mümkün olduğunca kuşatıcı bir şe­

Alev Ûzkazanç’ın Türkiye’nin neo-li-

kilde ortaya konulması arzusu rol oy­

beral dönüşümünü ele aldığı çalışma­

nadı. Bu arzunun bir sonucu da, Seç­

sında, bu kopuş döneminin sınırlılık­

me Metinler’in diğer ciltlere nispetle

ları ve hâlâ tüketilmeyen imkânları

daha geniş tutulması oldu. Böylece

vurgulanıyor, Türkiye’de liberal dü­

"icat edilebilecek geîenekler”in ipuç­

şüncenin Türk sağı ile ilişkisini, siya­

ları, mümkün olan tarihî bir dökümle

sî parti ve siyasetçi düzeyindeki etki­

karşınıza çakacaktır. Bu meyanda İk­

le riy le ele a la n ; b u n u n y a m sıra

tisadî ve siyasî liberalizmin liberal fi­

CHP’nin liberal düşünceyle ilişkisini

gürlerdeki tezahürlerini, liberalizmin

tartışan birçok yazıda, dikkat çekici

farklılaşan ekolleri ve dönemsellikleri

bilgi ve perspektifler sunulmaktadır.

ele alınacaktır.

Tartışılan bir başka temel konu ola­

Bitirirken, bu vesileyle, liberalizm

rak, liberal düşüncenin İslâm ’la iliş­

cildinin hazırlanmasında fotoğraf ar­

kisi de dikkat çekicidir.

şivinden faydalanılmasına izin veren ve kaynakça konusunda yardım eden

*

* *

Liberal Düşünce Toplulugu’na, Hür

M odern Türkiye’de Siyasi Düşüıı-

F ik irleri Yayma C em iyetin e dikkat

ce’nin liberalizme ayrılan bu cildinde,

çeken Kür şat Birinci’ye, eleştirilerini

Türkiye’de liberalizmin kesikliklerle

ve desteğini esirgemeyen eşim Özlem

her seferinde yeniden başlayan ve bu

Çağlar Yılmaz’a teşekkür etmek isti­

yüzden de geleneklerini oluşturama-

yorum.

yan tarihini, bu kesikliklerin sebebi­

MURAT YILMAZ

Liberalizm ve Türkiye’deki Serüveni MUSTAFA

GENEL OLARAK LİBERALİZM HAKKINDA odem bir ideoloji olarak libera­ lizm esas itibariyle siyasî bîr doktrindir. “Siyasî" sıfatı, bir öğreti veya ideolojinin kapsayıcı bir felse­ fi sistem oluşturmadığına, fakat sadece si­ yasal alanın düzenlenmesine ve devlettoplum ilişkisine hâkim olacak birtakım normatif önermelerden meydana geldiği­ ne işaret eder. Oysa kapsayıcı bir felsefi sistem felsefenin temel disiplinlerinin (ontoloji, epistemoloji, etik ve estetik) hepsine ilişkin birbiriyle tutarlı önerme­ lerden oluşur. Kapsayıcılıgın bu bağlam­ da başka bir anlamı da doktrinin dayan­ dığı ilkelerin toplumsal hayatın bütün alanları için geçerli bir değerler sistemi olarak düşünülmesidir. Bununla beraber, siyasî doktrin veya ideolojiler kapsayıcı birer felsefî sistem oluşturmasalar bile, çoğu zaman onların epıstemolojik ve etik temelleri vardır. Bundan dolayı siyaset felsefesinin konusuna girerler. Bu durum elbette liberalizm için de geçerlidir. Hatta liberalizmi bütüncü bir felsefe veya kap­ sayın bir ahlaki ideal olarak yorumlayan liberaller de varıdır. Liberalizmin "modem" bir doktrin ol­ masıyla kastedilen ise, onun tarihsel ola­ rak Yeni Çağ’ın düşünce atmosferinde ve yeni toplum sal-siyasî form asyonların

M

ERDOĞAN

oluşmaya başlamasıyla birlikte ortaya çık­ mış olduğudur. Bu yeni düşünce ortamı­ nın en belirgin özelliği Tanrı-merkezli toplum ve evren tasavvurunun terk edil­ meye başlanması ve ‘‘doğru"nun (hakika­ tin) akıl yoluyla bulunabileceğine olan inancın yükselişidir. Bu bağlamda politik örgütlenme bakımından “yeni" sıfatı, oluşmakta olan toplumsal-siyasal formasyonlann en tipiği olan merkeziyetçi dev­ let yapılanmasını ve buna bağlı yurttaşlık anlayışını ifade etmektedir. Bu yeni dö­ nemde İnsanlar, dinî mensubiyete dayalı eski sosyal formasyonlardan farklı olarak, artık esas olarak siyasî ai diyeti eri/kimlikleri ile ayırt edilmeye başlamışlardır. Ma­ mafih, liberalizm bu modernlik şartların­ da ortaya çıkmış olsa da, onun her ba­ kımdan modernlikle özdeş olduğunu dü­ şünmek de doğru değildir. Özellikle "liberteryan liberalizm" devlet-toplum İliş­ kisine hâkim modern anlayışların bir kıs­ mı karşısında eleştirel bir tutuma sahiptir. Bu arada, bir anlamda “akıl çagı"nın ürünü olmakla beraber, liberalizm mutlak akıla değildir; onunki daha ziyade “ölçü­ lü" bir akılcılıktır. 20. yüzyılın önde ge­ len iki liberal filozofu Kari R. Popper ( 1 9 0 5 -1 9 8 8 ) ve F rie d ric h A. Hayek (1899-1992) bu yaklaşımı “eleştirel akıl­ cılık” olarak adlandırmışlardır. Bununla kastettikleri, esas olarak, liberalizmin

L

İ

B

E

R

“toplumsal mühendislik" projelerine kuş­ kuyla yaklaştığı hususudur. Daha açık bir anlanmla, liberaller toplumun soyut akıl­ cı ilkeler ışığında bir bütün olarak yeni­ den kurulmasını öneren ideolojilere karşı çıkarlar; çünkü onlara göre, insan aklı mikro (bireysel) düzeyde iyi bir davranış kılavuzu olmasına rağmen, makro (top­ lum) düzeyde insanoğluna kılavuzluk edecek kuşatıcı bir akıl yoktur. Buna bagb olarak, liberaller ayrıca toptancı ideolo­ jik projelerin siyasî alana uygulanmaya çalışılmasının kaçınılmaz olarak totalita­ rizme yol açacağına inanırlar.

A

L

İ

Z

M

mülkiyet hakkının kapsamı olmak üzerebirçok güncel sorunu Locke’un düşünce­ lerinin ışığı altında tartışmaktadırlar. Loc­ ke'un temel fikirlerinden hemen hemen bütün liberaller etkilenmiş olmakla bera­ ber, Locke’çu liberalizmin son dönemdeki tipik ve en önemli temsilcisi Amerikalı si­ yaset felsefecisi Robert Nozick’tir (19382002). Nozick başlıca iki bakımdan Loc­ ke’çu liberalizmi temsil etmektedir. İlk olarak, o da ünlü eseri Anarşi, Devlet ve Ütopya’da ( “nitramittim al") devletin orta­ ya çıkışını sözleşme metaforundan yarar­ lanarak açıklamıştır, İkinci olarak, No­ zick Locke gibi devletin birey haklarıyla Liberalizmin Fikri Kökleri sınırlı olduğu sonucuna ulaşmıştır. Bir entelektüel ve siyasî gelenek olarak li­ (2) “tskoç Aydınlanması” olarak bili­ beralizm tarihsel olarak başlıca üç kay­ nen düşünce akımı, 18. yüzyılda esas ola­ naktan beslenmiştir: John Locke, İskoç rak David Hume, Adam Smith ve Adam Aydınlanması ve Immanue! Kant. Ferguson’m (I723-181Ö ) görüşleri etra­ (1) Liberalizm esas itibariyle bir Anglo- fında şekillenmiştir. Bu geleneğin temel Amerikan düşünce geleneğidir. Liberaliz­ kabulleri “kendiliğinden düzen" ve “do­ min ilk büyük düşünürü 17, yüzyıl sonla­ ğal özgürlük sistemi” kavramlarında ifa­ rında eser vermiş olan İngiliz Filozofu desini bulmaktadır. David Hume (17111776) toplumda barışçı düzeni ve adaleti John Locke’dur (1632-1704). Locke'un li­ beral siyasî düşüncedeki önemi, toplum­ sağlayan şeyin soyut akılla tasarlanan ve­ sal ve siyasî varoluşu, başlangıçta doğa ya Tanrı vergisi kurallar olmayıp, aksine halinde yaşayan ve “doğal haklar"a sahip yararlılığı tecrübeyle görülmüş, uzlaşma­ olan insanların kendi aralarında anlaşa­ ya dayalı pratikler olduğu düşüncesini rak devleti kurdukları varsayımıyla te­ ortaya atmış ve bu görüş zamanla “kendi­ liğinden doğan düzen” ve toplumsal ku­ mellendirmesinden ileri gelmektedir. Ona göre, insanlar doğa halinden “uygar” si­ rumlanıl evrim yoluyla gelişmesi gibi dü­ yası topluma geçerken doğal haklarım şüncelere de temel oluşturmuştur. Adam Smith (1 723-1790) ise medeni toplum mahfuz tutmuşlar ve devleti bu haklan korumakla görevlendirip yetkilendirmiş­ hayatında bir “doğal özgürlük siste ­ lerdir. Locke bu haklan “hayat, hürriyet, m in in işlediğine inanıyordu. Bu sistemin mülkiyet" üçlemesiyle özetlemiştir. Loc­ özünü, harici kısıtlamalardan hoşnutsuz­ ke’un düşüncesinde doğal haklar öylesine luk duyan ve kendi iyiliğine çalışırken temel ve vazgeçilmez değerlerdir ki, söz­ genel olarak toplumu da yararlandıran bi­ leşmeyle kumlan siyasî yönetimin bunlareylerin eylemlerinden ortaya çıkan ken­ d iliğ in d en düzen olu ştu rm ak tad ır. n sistematik olarak ihlal etmesi bireylere o yönetime karşı “direnme hakkı” verir. Smith'e göre, adeta “görünmez bir e i in­ Locke’un fikirleri liberal entelektüel-si­ sanların eylemlerinin sonuçlarını toplu­ mun yaranna olacak şekilde düzenlemek­ yasî geleneği büyük ölçüde yönlendirmiş­ tir; bugün de hâlâ liberal düşünürler tedir. Aslında bir ahlak filozofu olan -başta doğal hakların güvencesi ve bu Smith’in düşünce sisteminde bu uyumu çerçevede devlet faaliyetinin sınırları ile sağlayan dinamikler, bir yandan bireyin

L İ B E R A L

Z

M

V E

T Ü R K İ Y E ' D E K İ

‘‘kendini düşünme"sinin “sempati” kanu­ nu çerçevesinde gerçekleşmesi, öbür yan­ dan da özgürlük isteğinin topluma uyma eğilimi ile bir arada var olmasıdır. 20. yüzyılda İskoç Aydınlanması gele­ neğini kendi liberal anlayışının temeli ya­ pan en büyük düşünür Friedrich A. Hayek’lir. Esasen klasik liberal çizgideki bü­ tün düşünürler bu gelenekten şu veya bu ölçüde etkilenmişlerdir. (3) Liberal paradigmanın oluşmasında İmmanuel Kantin (1724-1804) kimi fikir­ lerinin hatırı sayılır bir yeri vardır. Fayda­ cılığın etkisi altında olanların dışında, li­ beraller genellikle Kantian az veya çok et­ kilenmişlerdir. Bu etki Kantin özellikle kişisel özerklik (autonom y) ve kişilerin ahlaki değeri bakımdan eşitliği kavramları ile onun evrenselc.i adalet anlayışı çerçeve­ sinde kendirli göstermekledir. Kant aynı zamanda liberalizmin akılcı temellerinin de kaynaklarından biridir. Günümüzde Kantçı liberalizm başlıca Amerikalı siyaset felsefecileri John Raıvls (1921-2002) ve. kısmen de Ronald Dworkin (19.38-?) tara­ lından temsil edilmektedir. Rawls’laki Kant etkisi kendisini özellikle onun ma­ kul kişilerce kabul edilebilecek hakkani­ yet olarak adalet ilkelerine ilişkin kurgu­ sunda göstermekle, Dvvorkin’de ise bu et­ ki onun liberalizmi "eşit ilgi ve saygı”yla temellendirmesinde belirginleşmektedir. Kapsayıcı Liberalizme Karşı Siyasi liberalizm Herhangi bir sıfatla kayıtlanmadan kulla­ nılması halinde “liberalizm” kelimesi ge­ nel bir fikri-siyasi eğilime işaret etmekle beraber, aslında liberal pozisyonlar libera­ lizmin temeli olarak kapsayıcı bir ahlaki ideali kabul veya reddetmelerine göre farklılık gösterirler. Bu açıdan iki tür libe­ ralizmden söz edilebilir: Kapsayıcı libera­ lizm ve siyasî liberalizm. “Kapsayıcı" libe­ ralizm iddialarını siyasî ilke ve kumrular­ la sınırlamak yerine, onu kapsayıcı bir dünya görüşü olarak görür ve buna bağlı

S E R Ü V E N İ

Amsturyalı (Nobel ödüllü) ekonom ist ve siyasetfelsefecisi Hayek, ikinci Dünya Savaşı sonrasında liberal düşüncenin 'tazelenm esinde' ve klasik liberalizme yemden bir ilgi uyanmasında (mendi rol oynamıştır. Piyasanın kendiliğinden düzeni içinde, bireylerin "örtük bilgisini' de verimli kılan yapısuuı dikkat çekmekteydi. olarak “iyi hayat”a ilişkin maddi ve kuşa­ tıcı bir değerler sistemine atıf yapar. Bu kategoriye giren liberaller “liberal değer ler”den söz ettiklerinde birey ve toplum hayatına hâkim olması gereken kapsamlı bir değerler sistemini veya özerklik gibi temel bir değerin türevlerini kastederler. Brian Barry, Joseph Raz ve Will Kymlicka değişken derecelerde olmak üzere bu li­ beralizm anlayışına bağlı olan belli başlı düşünürlerdir. Buna karşılık “siyasî” liberalizmin böy­ le kapsayıcı bir ahlaki ideal yerine politik ilkeleri vardır, başka bir deyişle o libera­ lizmi asgarî bir ahlaki içerikle tanımlama­ ya çalışır. Rowley’nin anlatımıyla: Liberal bir siyasî düzen toplumun bütünüyle siyasîleştirildiği veya liberal değerlerin bi­ reyin hayatının her yönüne zorla uygu­ landığı bir düzen değildir. Tam aksine.

L

2 6 __

İ

B

E

R

böyle bir düzen, politikayı en asgarî dü­ zeye indirir ve bireyleri kendi örgütlerini ve gruplarım kurmakta ve kendi amaçla­ rım izlemekte serbest bırakır. Liberal bir düzen bireyleri, eğer isterlerse bu düzen­ den ayrılma konusunda bile serbest bıra­ kır. Klasik liberalizm bireyleri Özgür ol­ maya zorlamaz. Liberalizmin bu türünün yorumu bakımından aralarında halın sa­ yılır farkla olmasına rağmen, EA. Hayek, I. Berlin, J , Rawls, W, Galston ve C. Ku­ ka thas gibi liberalleri kabaca bu gruba yerleştirebiliriz. Bununla beraber, her iki grup kendi içinde başka nedenlerle önemli farklılık gösterir. Bu farkı belirleyen etkenlerden biri, liberal değerlerin siyasi toplumun genel çerçevesi İçinde yer alan "iliiberat" topluluklara da uygulanması konusunda alınan tutumdur. Kimi liberaller liberal değerleri bütün toplum için bağlayıcı ka­ bul ederken, başkaları bu yaklaşımı libe­ ralizm le bağdaşmaz görürler. Mesela, “kapsayıcı liberalizm”den yana olanlar­ dan B. Barry liberal değerlerin genel top­ lum İçindeki topluluklara dayatılması ge­ rektiğini düşünürken; W Kymlicka ve J. Raz -temelde liberal siyasî toplumun ka­ bul edilebilir hayat tarzlarını belirlemeye yetkili olduklarını düşünmekle beraber— liberalizmi pragmatik nedenlerle alt top­ luluklara dayatmaya isteksizdirler. Öte yandan, J. Rawls ve W. Galston gibi siyasi liberaller kapsayıcı liberal değerlerin top­ luma hâkim olacak siyasî kurumlan veya adaletin ilkelerini biçimlendirmesi gerek­ tiği görüşündedirler. Söz gelişi Ravvls’un siyasî liberalizmi iyi hayata ilişkin maddi veya kapsayıcı bir ahlaki anlayışı onayla­ mamakla beraber, toplum içindeki grup­ ların değerleriyle çatışması halinde liberal değerlerin baskın olmasından yanadır. Buna karşılık, Chandran Kukathas’ın “minimal" siyasî liberalizmi “hoşgörü"yû temel aldığı için, siyasî toplumun kısmi topluluklar üzerinde çok az ahlaki otori­ teye sahip olmasından yanadır.

A

L

İ

Z

M

Kukathas ve klasik liberal veya liberteryan düşünürler dışındaki liberaller, ge­ nellikle, toplumun tümünde hangi pra­ tiklerin veya hayat tarzlarının müsaade edilebilir olduğunu belirleyecek bir nihai otoritenin var olması gerektiğini ve bu otoritenin ulusal siyasi toplumun kurum­ lan olduğunu düşünürler. Diğer toplu­ lukların siyasî otoritenin onların iç işleyi­ şini denetleme hakkım inkâr edecek şe­ kilde kendi işlerini kendi başlanna yürüt­ me hakkına sahip olmadıkları düşünülür. Başka bir ifadeyle, “liberal adalet ilkeleri" liberal siyasî toplumun yetki alanı içinde bulunan bütün toplulukların içinde de uygulanmalıdır. Liberal devlet liberal normları gerektiğinde zorla uygulama otoritesine sahiptir. Onun içindir ki, mesela Rawls genelde liberalizmi kapsayıcı bir proje olarak gör­ mese de, değerleri liberalizmle uyuşma­ yan dinî azınlıkların çocuklarının liberal değerleri aşılayacak bir kamusal eğitime tâbi tutulmasını gerekli görür. Bunun gibi, çeşitliliği önemsediği için liberal değerleri benimsemeyen topluluklara devlet müda­ halesi konusunda isteksiz olan Galston bi­ le, “sağlam” vatandaşlar yetiştirecek ve bu çerçevede illiberal grupların çocuklarına en azından hoşgörüyü öğretecek güçlü bir kamu eğitimi sisteminin kurulmasının ge­ rekli olduğu kanaatindedir. Modem Liberalizme Karşı Klasik Liberalizm Liberalizm içindeki önemli bir ayrım da klasik liberallerle “modern liberaller" ve­ ya “refah liberalleri" arasındaki ayrımdır. Bu, esas olarak “siyasî liberalizm" içinde­ ki bir ayrımdır. Burada belirleyici olan, devletin görev alanının genişliği ve piyasa karşısındaki tutumlardır. Bu çerçevede “klasik liberalizm”! ayırt eden, bir yandan İktisadî özgürlükler ve piyasa ekonomisi üstündeki vurgusu, öbür yandan devletin görev alanının genişlemesine karşı olma­ sıdır. Bu kategoriye hem İskoç Aydınlan­

L İ B E R A L İ Z M

V E

T Ü R K İ Y E ' D E K İ

ması geleneğine bağlı olup özgürlükçü bir düzende “kendiligindenlik”e özel önem veren Hayek çizgisindeki liberaller, hem de liberalizmi “akılcı" ve a priorist temelde hakldaştıran Mises’ci liberaller girmektedir. Kant ve Mili gibi özerklik te­ melli liberalizm savunucularından da et­ kilenmiş olmakla beraber, klasik liberalle­ rin çoğu liberalizmin tanımlayıcı değeri olarak bireysel özgürlüğü görür. Libera­ lizmin bu türünün günümüzdeki önde gelen temsilcileri arasında Robert Nozick, Norman Barry, Loren Lomasky ve Chandran Kukathas sayılabilir. Klasik liberallerin hepsi liberalizmi si­ yasî bir doktrin olarak görürken, “mo­ dem liberaller” arasında siyasî liberalizm yanlıları da kapsayıcı liberalizm anlayışı­ na bağlı olanlar da vardır, Onları asıl ayırt eden nokta, devlete klasik liberallere göre daha getıiş (kısmen yeniden-dağıtımcı) bir rol biçmeleridir. Başka bir anlatımla, modem liberaller “refah devleti"nden ya­ na olan, sosyal liberallerdir. Bu, esas İtiba­ riyle, “liberalizm"den Amerika’da anlaşı­ lan şeydir. Klasik liberaller bu “revizyo­ nist” eğilimden kendilerini ayırmak için basen “liberteryan" yaftasını benimseme ihtiyacı duyarlar. Refah liberalizminin en önemli temsilciler) J. Rawls, B. Barry ve R. Dworkin’dir. Devletin sosyal işlevini özerklik temelinde hakldaştıran J . Raz gi­ bi düşünürler de bu kanatta yer alır. Ma­ mafih, gerek klasik liberaller gerekse re­ fah liberalleri bireysel özgürlük, çeşitlilik ve çoğulculuk, anayasacılık ve hukukun üstünlüğü ve —İkinciler için daha az vur­ gulu olmak üzere- piyasa ekonomisi gibi liberal ilke ve kurumlan savunmada bir­ leşirler. Ancak, bu ikinci grup iktisadi öz­ gürlükleri ve piyasa ekonomisini çoğu za­ man öne çıkarm az ve devletin sosyal ve/veya sivil görevlerini vurgularlar. Çoğulculuk ve Liberalizm Burada çoğulculuktan kastedilen “ahlaki çoğ u lcu lu k" veya "değer ço ğ u lcu lu ­

S E R Ü V E N İ

ğ ud ur. Bu anlamda çoğulculuk, temel insani değerlerinin çoğulluğunun objektif bir durum olduğunu ve dolayısıyla hıreyler veya gruplar tarafından izlenen ahlaki amaçların çeşitliliğinin kabul edilmesi ge­ rektiğini ifade eder, liberal siyaset litera­ türünde “değer çoğul çulu gu”na en fazla vurgu yapan düşünür, 20. yüzyılın önde gelen siyasî fikir tarihçilerinden biri olan Isaiah Berlin’dir (1909-1997), Berlin fi­ kirler tarihiyle ilgili eserlerinde, ısrarla, doğrunun -ve dolayısıyla insanı iyininni tel iği hakkında kadim Grek felsefesin­ den bu yana Batı felsefe geleneğinde hâ­ kim olan yaklaşımın “monist" karakterli olduğuna dikkat çekmiş ve gerçekte tek bir nihai “insani iyi"nin olmadığını, sade­ ce “iyi haya t“a ilişkin farklı anlayışların var olduğunu vurgulamıştır. Bu, değer ço­ ğulculuğunun “insanlık durumu’hıun ta­ nımlayıcı bir özelliği olduğu anlamına gelmektedir. Öyleyse, temel insani değer­ ler çok sayıdadır, yani “insanların izleye­ bilecekleri farklı amaçlar vardır". Ayrıca bu değerler veya amaçlar genellikle birbiriyle bağdaşmazlar. Isaiah Berlin ve başka bazı liberal dü­ şünürler çoğulculukla liberalizm arasın­ da zorunlu bir ilişki bulunduğu kanaatindedirler. Çünkü, eğer insanların ha­ yat amaçları ve doğru anlayışları birbi­ rinden farklı ise, o zaman bu farklı varo­ luş tarzlarının hepsinin banş içinde bir arada yaşamasına imkân verecek, değer­ ler bakımından mümkün olduğunca ta­ rafsız bir siyasal-kurumsal çerçevenin te­ sis edilmesine ihtiyaç var demektir. Bu ise liberal siyaset anlayışının öngördüğü düzendir. Berlin’in “negatif özgürlük” üstündeki vurgusunu da bu çerçevede düşünmek gerekiyor. Çoğulculuk, belli bir “iyi” anlayışına zorunlu olarak bağlı olan pozitif özgürlüğü esas alan bir dü­ zerde bağdaşamaz. Oysa negatif özgürlü­ ğe dayanan bir siyası düzen herkesin kendi “iyi" anlayışına göre yaşamasına izin verir.

27

L

İ

B

E

R

Liberal Siyasal Gündemin Ana Temaları Aralarında öneriler düzeyinde veya ilke ve kurumlanıl anlamı üstünde kimi fark­ lar bulunmakla beraber, liberal düşünür­ lerin üzerinde kabaca mutabık oldukları liberal bir siyasi programın esasları şöyle Özetlenebilir: 1. Birey, Bireysel Özgürlü fe ve İnsan Haklan Liberalizm hem ahlaki hem de metodolo­ jik anlamda bireyci bir doktrindir. Birey­ sellik ve/veya bireysel özgürlük liberaliz­ min en temel değeridir. Liberallere göre, bir soyutlama olarak toplumun onu oluş­ turan bireylerinkinden ayrı bir varlığı, ira­ desi ve amaçlan yoktur. Mamafih, kimi li­ berallerde bireysellik özgürlükten çok özerkliğe yaklaşan bir değerdir. Liberal özgürlük anlayışının başlıca Uç özelliği bulunduğu söylenebilir. Birincisi, özgür­ lüğün bireysel bir durum olarak temellendirilmesidir, yani özgürlüğün öznesi her­ hangi bir toplu varlık biçim i (toplum, ulus, sınıf, grup, cemaat vs.) değil, sadece birey olarak insandır. Gerçi liberaller za­ man zaman "özgür toplum"dan da söz ederler, ancak bununla kastettikleri, esas olarak, ya özgür kurumlara dayanan ya da özgür bireylerden oluşan bir toplumdur. İkinci olarak, liberallerin çoğu bireysel özgürlüğü politik bir değer olarak kavrar­ lar Politik anlamda özgürlük kısaca siya­ sî baskıdan korunma durumunu ifade eder. Mill’in çok önemsediği toplumsal ve kültürel baskıdan özgürlüğü bütün libe­ raller liberalizmin tanımlayıcı bir değeri saymazlar. Öte yandan, liberal özgürlük kavramı zorunlu olarak “iç özgürlûk"le ilgili değildir, İç özgürlük daha ziyade özerklikle, kişinin eylem lerinin onun kendi belirlediği amaçlara yönelik olma­ sıyla ve kişinin kendi eylemlerinin sahici öznesi olmasıyla ilgilidir. Kant’ın öğretile­ rinden etkilenen kimi liberaller liberaliz­ mi özerklikle temeliendirmekle beraber, bu liberalizmdeki hâkim eğilim değildir.

A

L

İ

Z

M

Liberalizm içindeki aynmlart titiz bir bi­ çimde yansıtmak açısından şunu ekleme­ liyiz ki, çoğu liberal bireysel özerkliği önemsemekle beraber, onu liberalizmin tanımlayıcı veya ayırt edici bir unsuru olarak görmezler. Liberal özgürlüğün üçüncü özelliği onun esas olarak negatif bir değer olarak görülmesidir. Çağdaş liberalizm içinde, ûzgüılûgün negatif anlamım onun “pozi­ tif” anlamından ayrıştırarak bu ayrımı felsefî-ahlaki olarak temellendirmeye çalı­ şan ilk düşünür Isatah Berlin olmuştur. “Negatif özgürlük”le kastedilen, bireyin ancak herhangi bir keyfi kısıtlama veya baskı altında olmaması halinde özgür ol­ duğunun kabul edilmesidir. Harici ve keyfi bir kısıtlamaya maruz olmayan bire­ yin hangi amaçlara yöneleceği veya amaç­ lı bir etkinlikte bulunup bulunmayacağı tamamen onun takdirine ve tercihine kal­ mıştır. Berlin pozitif özgürlük anlayışının totaliter bir potansiyel taşıdığına dikkat çekmiştir. Bununla beraber, kanunların kişilere belirli bir yönde davranma veya davranmama yükümlülüğü getirmeleri­ nin özgürlük bakımından bir sakınca ya­ ratıp yaratmadığı konusunda liberal te­ oride görüş birliği yoktur. Locke’çu gele­ neğe bağlı liberaller, her kanunun değilse de genel olarak bir kanunlar sisteminin (hukukun) özgürlük için bir engel değil, aksine ön şart olduğunu kabul eder ve “hukuk (kanunlar) çerçevesinde özgür­ lük" formülünü onaylapcı bir dille kulla­ nırlar. Ayrıca, liberaller genel olarak belir­ li bir davranış modelini zorunlu kılan ka­ nunlar ile kişilerin seçme olanaklarını ar­ tıran kanunlar arasında özgürlük açısın­ dan bir ayrım yapar ve birincilere karşı kuşkucu tutumlarını korurken, İkincileri onaylarlar. Liberal doktrinde insan hakları genel­ likle özgürlük ilkesinin mantıki sonuçları veya türevleri olarak görülür. Ayrıca, in­ san. haklan kolektif iddia ve talepler ola­ rak değil de bireysel haklar olarak kavra-

L İ B E R A L İ Z M

V E

T Ü R K İ Y E ' D E K İ

nır. Liberaller insan haklarının değerini kabul etmekle, beraber, onlann en üsıün ahlaki iddialar olarak varlığını haklı gös­ teren nedenler veya temeller konusunda farklı yollar izlerler. Bazı liberaller Locke’çu geleneği izleyerek insan haklarını doğal hukukla temellendirir, yani insan haklarını “doğal haklar” olarak görürler. Buna karşılık, kimi liberal düşünürlere göre insan haklan “insan onuru”ndan kaynaklanır, insan haklarını özerklik ve­ ya eşitlik ilkeleriyle temellendiren liberal­ ler de vardır. Mamafih, liberal teoride bu lıaklılaştırma yollan çoğu zaman iç içe geçmiş durumdadır. Ayrıca, “sosyal liberaller" istisna edilir­ se, liberallerin büyük çoğunluğu, özgür­ lük anlayışlarına uygun olarak, insan haklarının da, kaynağı olduğu özgürlük gibi, negatif karakterde oldukları düşün­ cesindedirler. Bundan dolayı, insan hak­ larını esas olarak sivil ve siyasal haklara hasrederler ve “sosyal” olarak nitelenen haklar konusunda şüpheci bir tutum ta­ kınırlar. Bunlara göre, sosyal haklar an­ cak sivil haklarda bir kayba yol açmadık­ ları veya onlara ek yük getirmedikleri sü­ rece genel ve evrensel haklar olarak görü­ lebilirler. 2. A nayasacıhk ve Hukukun Üstünlüğü Bütün liberaller siyasî iktidarın anayasay­ la ve hukukla kayıtlanmasına çok önem verirler. Bununla, kamu otoritesi kulla­ nanların bireysel özgürlükleri mahfuz tu­ tacak şekilde belirli sınırlar içinde hare­ ket etmelerinin sağlanabileceğini ümit ederler. Liberal anayasacılıgın temel ama­ cı bireysel özgürlüğü ve liberal haklan güvenceye almak üzere devleti sınırla­ maktır. Devleti sınırlamak konusunda anayasacılıgın geliştirmiş olduğu başlıca teknikler federalizm (veya adern-i merke­ ziyet ilkesi), kuvvetler ayrılığı, insan hak­ larını güvence altına alan “katı” ve yazılı bir anayasa, kanunların anayasaya uygun­ luğunun mahkemelerce denetlenmesi ve

S E R Ü V E N İ

Erken dönem liberal teorinin kurucu babası John hocke, Aydınlanma düşüncesinin de öncüleri arasında sayılır. Dini jmıtiğin kişiselleştirilm esi hoşgörü anlayışı, özgüıiük re mülkiyeti temellenilirim doğal hukuk kavrayışı ve Uranlığa karşı ■‘d irenm e hakkı" nosyonu, kurucu önemdedir ve olağanüstü etkili olmuştur. kişiler için değiştirilemez hukuk güven­ celeri sağlamak (hukuk devleti) olarak özetlenebilir. Hukuk devleti veya hukukun üstünlü­ ğü ilkesinin özü devleti önceden belli edilmiş genel kurallarla sınırlamaktır. Bundan maksat, kişileri iktidarın keyfi iş­ lem ve tutumlarından korumak ve onları siyasî otorite karşısında daimi olarak hu­ kuki güvenlik içinde tutmaktır. Liberal doktrin “kurallı yönetim"e özel bir önem verir; Locke’tan bu yana birçok liberal düşünür “kişilerin değil, kanunların yö­ netimi” idealine sıkça autlar yapmıştır. Mamafih, buradaki anlamıyla “kanun” bu adı taşıyan herhangi bir parlamento işle­ mi değil, yurttaşlar arasında olumlu veya olumsuz yönde ayrım yapmayan, genel ve soyut kural demektir. Bundan dolayı, liberal teoride “kanun devleti” ile “hukuk

L

30

İ

B

E

R

devletî" arasında ayrım yapılır ve kanun­ lara dayanan her yönetimin “hukukun üstünlüğü”ne bağlı olduğunun söylene­ meyeceğine dikkat çekilir. Bu anlayış açı­ sından, “hukuk" egemen iradenin kendi takdirine göre yürürlüğe koyduğu “ka­ nun” adlı işlemlerden oluşan bir sistem demek değildir; kanunların “evrensel hu­ kuk ilkelerTne uygun olması gerekir. Bu konudaki duyarlık klan liberallerin çoğu­ nu pozitivist hukuk anlayışına karşı çık­ maya götürmüştür Hukuk devlerinin te­ mel ilkelerinden biri de “hukuk önünde eşitlik”tir; bu ilke belirli kişi veya grupla­ rın keyfi olarak hak mahrumiyetine ma­ ruz bırakılmasını (ayrımcılık) olduğu ka­ dar, belirli kişi veya gruplara keyfi ayrıca­ lık veya avantaj sağlanmasını da yasaklar, 3. Sınırlı Devlet “Sınırlı devlet" terimiyle liberallerin kas­ tettikleri, görev alanı sınırlanmış veya da­ raltılmış devlettir. Terim bu anlamda faali­ yet çerçevesi tüm toplumsal alanı kuşatan sosyalist devlete olduğu kadar, “refah dev­ le tin e veya "sosyal devlet"e de karşı bir devlet yapılanmasını ifade eder. Klasik li­ beral anlayışta devletin görev alanı “hu­ kuk ve düzen"in temini ve bu çerçevede adaletin sağlanmasıyla sınırlıdır. “Hukuk ve düzen” sivil banş rejimi olarak da ifade edilebilir. Bunun somut karşılığı ulusal sa­ vunma, iç güvenlik ve kamu düzeni ile adaletin, sağlanmasıdır. “Sınırlı devlet" dü­ şüncesi devletin İktisadî-ticari faaliyetlere girişmemesini ve bir avantaj dağıtma me­ kanizmasına dönüşmemesini gerektirir. Bununla beraber, bu şema günümüzde "liberal" olarak tanımlanan devletlerin durumuyla tam olarak örtüşmemektedir. Başka bir ifadeyle, bugün ana hatları iti­ bariyle “liberal” olarak nitelenebilecek olan Batı demokrasilerinin -Amerika Bir­ leşik Devletleri dahil—hiçbirinde devletin görev ve etkinlik alanı bu kadar daraltıl­ mış değildir. Esasen, çağdaş liberallerin çoğu da özetlenen klasik şemayı hareket

A

L

İ

Z

M

noktası olarak almakla beraber, devletin İktisadî ve sosyal hayatı büsbütün kontrol altına almamak kaydıyla, bazı "koordi­ nasyon faaliyetleri”ni (büyük altyapı yatı­ rımları, sosyal güvenlik hizmetlerinin ko­ ordinasyonu vb.) yerine getirmesini, te­ kelci olmamak kaydıyla eğitim-öğretim kuruluları kurmasını ve kendi kusurları olmaksızın geçimlik düzeyde gelir elde edemeyen yurttaşlara yardım etmesini uygun görürler. 4. Tarafsız Deyiet Liberal siyasî teori içinde, devletin kurumlarma ve işleyişine/faal iye ileri ne iyi hayata ilişkin bir görüşün rehberlik etme­ si gerektiğini düşünenler ile onun iyi ha­ yal anlayışları karşısında tarafsız (neutral) kalması gerektiğini düşünenler ara­ sında önemli bir ayrım vardır. Bu, toplum içindeki farklı dünya görüşü ve hayat tarzlarının barışçı bir şekilde bir arada var olabilmeleri bakımından zorunlu görülür. Başka bir ifadeyle, dünya görüşü, ideoloji ve hayat tarzı çoğulculuğunun muhafaza­ sı için devletin kendisinin bunlardan her­ hangi birini desteklememesi gerekir. An­ cak belirtmek gerekir ki, devlete bir “iyi hayat" anlayışının hâkim olmasını isteyen liberaller de devletin bireylere belli bir iyi anlayışını dayatmasından yana değildir­ ler, zaten bu tür bir iddiası olan bir ide­ olojinin "liberalizm” olarak adlandırılma­ sı mümkün olmazdı. Liberal tarafsızlık devletin, başkalarına zarar vermeyen bütün hayat planlarına izin vermesini olduğu kadar, bizatihi hoş­ görüyü garanti edecek kuralların kendile­ rinin de farklı hayat planları arasında ta­ raf tutmamasını gerektirir. Liberal devle­ tin esas rolü, içinde daha fazla farklı ve çelişen iyi hayat görüşlerinin banş içinde bir arada yaşayabileceği bir kurallar çer­ çevesi sağlamaktır. Ravds’cu bir dille söy­ lersek, makul insanlar iyi hayatın ne ol­ duğunda değil ama kendi iyi anlayışlarını başkaları tarafından engellenmeden ger-

L İ B E R A L İ Z M

V E

T Ü R K İ Y E ' D E K İ

çeki eştirmelerini mümkün kılacak olan, esas itibariyle usuli nitelikteki bir çerçeve üzerinde anlaşabilirler Devletin tarafsızlığıyla ilgili problem, İri beral bir düzenin bile, tamamen tarafsız olamayacağıdır; Çünkü, kanunlar tarafın­ dan yöneltilen bir düzen olarak liberal bir düzen bazı hayat tarzlarını daha da zorlaş­ tırır veya hatta imkânsız hale getirir. Ayrı­ ca, liberal tarafsızlığın liberal değerlerin diğerlerine (örneğin, hoşgörünün ortodoksiye, özgürlüğün dayanışmaya, çeşitli­ liğin toplumsal birliğe, tartışmanın muta­ bakata, tecrübenin geleneğe) tercih edil­ mesiyle aynı kapıya çıktığı da söylenebilir. Mamafih, tarafsız devlet idealine bağlı olan liberaller liberalizmin ana görevinin, kendi ahlaki inançlarından veya iyi hayata ilişkin ideallerinden bağımsız olarak, her­ kesin benimseyebileceği bir siyasî düzenin kurulması olduğunda ısrarlıdırlar, Bu da ancak Liberalizmi olabildiğince az ahlaki muhtevayla tanımlamakla mümkün olur. Onun için, makul bir liberalizmin muay­ yen bir "kapsayıcı” ahlaki doktrine hasım olmayan bir siyasî düzeni öngören “siya­ sî" bir liberalizm olduğu düşünülür. 5. Piyasa Ekonomisi Liberalizmin piyasa ekonomisiyle ilişkisi iki açıdan ortaya çıkar. Bir kere, liberal doktrin, diğer sivil özgürlükler gibi, mül­ kiyet ve miras hakkı ile, mübadele ve söz­ leşme özgürlüklerini bireylerin doğal hakları arasında sayar ve bunları özgür bîr toplum için vazgeçilmez görür. Bu öz­ gürlükler ise piyasa ekonomisinin temeli­ dir; başka bir anlatımla, mülkiyet hakkı­ na, özgür mübadeleye ve sözleşme ser­ bestisine dayanan bir toplumda kendili­ ğinden ortaya çıkacak olan İktisadî for­ masyon türü piyasa ekonomisidir. Özgür piyasa ekonomisinin varlığı, anlaşılması kolay olan nedenlerle, diğer sivil ve siyasî özgürlüklerin de garantisidir. İkinci olarak, piyasa ekonomisi libera­ lizmin “sınırlı devlet” ilkesinin de bir ge­

S E R Ü V E N İ

reğidir. Devletin İktisadî ilişkileri yönetti­ ği ve üretim faktörlerini elinde bulundur­ duğu bir toplumda diğer kişi özgürlükleri de güvencesiz kalmış demektir, İktisadi hayatın devlet tarafından kontrol edilme­ sinin pratik anlamı devletin kişilere emir verme ve cebir uygulama kapasitesinin genişlemesi demektir ki böyle bir durum­ da kişiler kendi varlıkları üzerinde ser­ bestçe tasarruf edemez ve iktisadı kay­ naklarını kendi yararlan ve amaçlan doğ­ rultusunda kullanamazlar. öte yandan, genellikle daha az farkına varılan bir gerçek de, piyasa ekonomisi­ nin sivil toplumun varlık temelini oluş­ turduğudur. Çünkü, liberal bakış açısın­ dan, devletten bağımsız bir varlık alanı olarak ortaya çıkabilmesi için, toplumun İktisadî bakımdan da devlete bağımlı ol­ maması, kendi ayakları üstünde durabile­ cek bir yapıda olması gerekir. Oysa, dev­ letin toplumun adeta “velinimeti" haline gelmesine imkân veren, iktisadi hayatı kontrol eden devlet aşağı yukarı bütün toplumsal-kültürel alanı da hâkimiyeti al­ tına alabilir. Özellikle "iktisadi liberaller” olarak anılan düşünürler piyasa ekonomisini bu tarz deontolojik bİT muhakemeden ziya­ de, faydacı temelde haklılaştırırlar. Bu­ nunla beraber, ister deontolojik isterse faydacı yaklaşımı benimsemiş olsun, bü­ tün Liberaller piyasa ekonomisinin devlet güdümlü bir ekonomiden daha etkin ol­ duğu için de tercihe şayan olduğunda hemfikirdirler. TÜRKİYE'DE LİBERAL FİKİRLERİN TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ Osmanh Dönemi Liberal fikirler Türkiye’de 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren etkili olmaya başlamıştır. Çok genel anlamda, Osmanlı modernleşmesinin İzlediği Batılı politik modelin esas itibariyle liberal siyasî kurumlara dayanması nedeniyle, kimi ya-

L

32

İ

B

E

R

zarlar Osmanlı Devleti'nin 19. yüzyıl baş­ larından itibaren belirginleşen modern­ leşme çabasının aynı zamanda liberalleş­ me anlamına da geldiğini ileri sürmüşler­ din Devleti (padişahı) yazılı bir anayasay­ la sınırlama girişimi demek olan “meşru­ tiyet" yönetimine geçme (1876) çabası göz önüne alındığında, Osmanlı Devleti'nin son dönemindeki siyasî modernleş­ me hareketleri bakımından bu bir ölçüde anlamlı bir tez olabilirse de, modernleş­ meyi liberalleşmeyle özdeş saymak yanlış olur. Fikri açıdan bakıldığında, Türkiye tarihinde ilk anayasanın (Kaııun-i Esasi) 1876 yılında yürürlüğe konmasının arka­ sındaki fikri kaynak ve destek, başlıca temsilcileri Namık Kemal, Ziya Paşa ve Ali Suavi olan Yeni Osmanlı i ar'd an gel­ miştir, Namık Kemal (1840-88) sadece anayasalı bir yönetimin siyasi hürriyetin garantisi olacağını düşünmesi bakımın­ dan değil, fakat aynı zamanda serbest ti­ careti savunması bakımından da liberal doktrinin etkisi altında kalmıştır. Ondan yaklaşık bir kuşak önceki bir başka dü­ şünce ve edebiyat adamı İbrahim Şinasi (1824-71) de teşebbüs hürriyetinden ya­ na fikirler ileri sürmüş ve devletin toplu­ mun çıkarlarına hizmet etmesi gerektiği­ ni savunmuştur. Aşağı yukarı aynı sıralarda Mekteb-i Mülkiye'd e iktisat dersleri veren Sakızlı Ohannes Paşa'nın ise İktisadî liberalizm düşüncesinin Türkiye’deki tem ellerini atan düşünür olduğu söylenebilir. “Mil­ letlerin Zenginleşmesi Biliminin Kaynak­ ları" (Mebadi-i llm-i Servet-i Mile!) adlı ki­ tabın da yazan olan Ohannes Paşa’ya göre Osmanlı Devleti'nin İktisadî kalkınması için mülkiyet hakkına ve girişim özgürlü­ ğüne dayalı, açık ve rekabetçi bir İktisadî yapı şarttı. Paşa bu temel yaklaşımına pa­ ralel olarak, ekonomide korum acılık, devletçilik ve tekelin yanlış olduğunu ile­ ri sürmüştür. Onu izleyen M ehmet Cavıt Bey de (1875-1926) sıkı bir iktisadi liberaldi.

A

L

İ

Z

M

Cavit Bey İktisadî görüşlerini dört ciltlik /lm-i İktisat (İktisat Bilimi) adlı kitabında derli toplu bir biçimde ortaya koymuş, aynca 1908-1910 yıllarında Llıtm-i İktisadiyye ve fctimaiyye Mecmuası'nı (İktisadi ve Sosyal Bilimler Dergisi) çıkaranlar ara­ sında yer almıştır. Cavit Bey yazılarında Osmanlı Devleti'nin kalkınmasının ancak dünya ekonomisiyle bütünleşmesi ve bu amaçla yabancı sermayeyi teşvik etmesi yoluyla mümkün olabileceğini savun­ muştur. O da serbest ticareti savunarak, İktisadî korumacılığa karşı çıkmış ve özel teşebbüsün önemini vurgulamıştır. Meşrutiyet döneminde liberal tezleri sa­ vunan başka bir fikir adamı Prens Sabahaddın (1878-1948) idi, “Türkiye Nasıl Kurtanltibillr?" adlı bir kitabı da bulunan Prensin başlıca fikirlerinden biri özel te­ şebbüs taraftarlığıdır; ancak onu bu ba­ kımdan diğer liberal eğilimli yazarlardan ayıran nokta, İktisadî görüşlerini bireyci bir toplumsal teoriyle temellendirin ey e çalışmış olmasıdır. Ona göre, bireyci top­ lumlar komüniteryan toplumlara göre da­ ha üretken, girişimci ve bağımsız karak­ terlidirler. Bu nedenle, bütün diğer Doğu toplumlar! gibi cemaatçi bir toplumsal ya­ pısı bulunan Osmanlı Devleti’nin de içine düşmüş olduğu bunalımdan çıkabilmesi, önemli ölçüde, toplumsal yapıda bireysel­ liğin gelişmesine bağlıdır. Sabahattin’e gö­ re, ayrıca, verimsiz bürokratik mekaniz­ malar ortaya çıkaran merkeziyetçiliğin terk edilmesi ve idarenin adem-i merkezi­ yet ilkesi doğrultusunda yeniden düzen­ lenmesi şarttır. Prens Sabahaddin başlan­ gıçta mensubu olduğu İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden liberal fikirleri dolayısıyla 1902 yılında ayrılarak önce Osmanlı Hürrîyetperveran Cemiyetî’ni (Osmanlı Libe­ ralleri Demeği/Partisi) daha sonra da Te­ şebbüsü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti’ni (özel Girişim ve Yerinden Yöne­ tim Dernegi/Parıisi-1906) kurmuştur. Prens Sabahaddin ve taraftarları II. Meşrutiyet’in ilanından hemen sonra da (Ey-

L İ B E R A L İ Z M

V

E

T Ü R K İ Y E ' D E K İ

S E R Ü V E N İ

lül 1908) Osmanh AVırar 1'ırkası‘nı (Osmaıılı Liberalleri Partisi) kurdular. Cumhuriyet Donemi Türkiye Cumhuriyeti’nin Tek Parti ege­ menliği altında geçen dönemi (1924-46), bazı kısmi istisnaları bulunmakla beraber, liberal fikirler ve hareketler için genel olarak elverişli bir zemin oluşturmamış­ tır. Aksine, bu dönemin en etkili fikir ha­ rekeli, devletçi-oıoriteryan bir Kemalizm yorumu geliştirmiş olan Kadro (1932-35) hareketidir. Meşrutiyet döneminde ittihat ve Terakki nin nispeten liberal kanadın­ dan olan Fethi Beyle birlikte hareket et­ miş ve halta onun Osmanh Hürriyetperveran Avam Fırkası’na yakın durmuş olan Atatürk’ün kendisi Cumhuriyetin kuru­ luşuyla birlikte esas itibariyle liberal-demokralik Batılı modeli hareket noktası olarak almış olmakla beraber, onun yöne­ time hâkim olduğu dönemdeki liili uygu­ lama çeşitli nedenlerle bu modelden uzaklaşmıştır. Bu dönemin önde gelen şahsiyetlerinden olan İsmet İnönü ile Re­ cep Peker’in siyasî görüşleri liberalizme açıkça tersti. Özellikle Recep Peker faşist devlet modeline sempati duyuyordu. Bu­ na karşılık, 1930’a kadar oları ilk dönem­ de Atatürk'ün en azından İktisadî libera­ lizme daha yakın durduğu söylenebilir. Cumhuriyet döneminin gerek saikleri gerekse temel görüşleri bakımından “libe­ ral” olarak nitelenebilecek ilk siyasî mu­ halefet harekeli, 1924 Kasım’ında kuru­ lup 1925 Haziran ında hükümet tarafın­ dan kapatılan T erakkiperver Cumhuriyet FırJîOsı’dır (TCF). Partiyi kuranlar, zaman içinde Mustafa Kemal'in kişisel diktatör­ lük kurmaya yöneldiği endişesine kapı­ lan, Milli Mücadele sırasındaki eski dava arkadaşları idi. Partinin kurucuları ara­ sında Kâzım (Karabekir), Ali Fuat (Cebesoy) ve Refet (Bele) paşalar ile Rauf (Orbay) ve Adnan (Adıvar) beyler de vardı, lirik Jan Zürdıer'e göre, TCF’nin progra­ mı “Kemalist rejimin köktenci ve otoriter

Fethi Okyar'tn Mustafa Kemal 'eyazdığı mektupla, liberal bir siyaset anlayışının tem el esaslarım bulabiliriz: 'Cumhuriyet idaresinin memleketimizde ehedtleşniesi için... hitrriyet-i münakaşayı tesis çimek... hükümetten, millet işleri hakkında ciddi hesap istemeyi temin etmek... herkesin gözü önünde cereyan edecek serbest münakaşa.. * eğilimlerine direnişin damgasını taşıyan siyasal liberalizmin klasik bir ifadesi” ni­ teliğindeydi. Nitekim, parti programında “hürriyetperver" (liberal) ve “halkın lvâkimiyeıi”ne dayalı (demokratik) bir cum­ huriyetten yana olduğunu, “umumi hür­ riyetlerde (temel lıaklar) taraflar olduğu­ nu ve bunların ancak anayasayla sınırla­ nabileceklerini, fikirlere ve dinî inançlara saygılı olduğunu, devletin görevlerinin asgarî genişlikte tutulması gerektiğini ve idari adem-i merkeziyetçiliğe bağlı oldu­ ğunu belirtmekleydi. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasından beş yıl sonra, 1930 yılın­ da kurulan ve aynı yıl kapatılan Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) ise programı bakımından liberal olmakla beraber, ger-çek bir muhalefet hareketi niteliğinde de­ ğildi. Parti gerçek bir muhalefet partisi ol-

L

34

I

B

E

R

maya yüz tuttuğunda ise kendi kendisini kapatmak zorunda kalmıştır, SCF Ata­ türk’ün isteği üzerine yakın arkadaşı Fet­ hi (Okyar) Bey tarafından kurulmuş, hat­ ta hangi milletvekillerinin partiye geçece­ ğine de Atatürk’ün kendisi karar vermiş­ tir. Bunlar arasında liberal-milliyetçi fikir­ leriyle tanınan ve partinin ideologu sayı­ lan Azeri kökenli Ahmet Ağaoglu da var­ dı. Kuruluş amacı, otoriter rejimin kendi­ sine olmaktan çok hükümete muhalefet etmekti. Bununla beraber, partinin kısa sürede halk tan gördüğü rağbet Ata­ türk’ün kendisi dahil olmak üzere rejimin önde gelenlerini (Cumhuriyet Halk Fır­ kası önderliğini) endişelendirince, Fethi Bey partiyi kapattığını açıklamak duru­ munda kalmıştır. Tek Parti döneminde kabaca “liberal” olarak nitelenebilecek zikre değer tek dü­ şünür Ahmet Ağaoğlu’dur (1869-1939). Ağaoglu’nun düşünceleri liberalizm, mil­ liyetçilik ve demokrasinin bir karmasıydı. Bireysellik ve birey özgürlüğü üstündeki vurgu, eserlerinde sıkça tekrarlanan bir temadır. Ağaoglu’nun Kadro’cularla yaptı­ ğı polemikte de birey ve bireysellik vur­ gusu ön plandadır. Ağaoğfıı Serbest İnsan­ lar Ülkesinde adlı eserinde kendi liberal ütopyasını resmetmiştir. Bununla beraber, ılımlı devletçiliği, “kuvvetli hükümet" ta­ raftarlığı ve korporatizme yaklaşan kimi görüşleriyle Agaoğlu’nun sistemli ve tu­ tarlı bir liberal düşünür olduğu söylene­ mez. Ahmet Ağaoglu 1933 tasfiyesinde tstanbul Darülfünunundan uzaklaştınlanlar arasındaydı. Çok partili hayata geçiş Türkiye Cum­ huriyetinde çeşitli bakımlardan bir dö­ nüm noktası olmuştur. İkinci Dünya Savaşı’nm hemen ertesinde Ocak 1946’da Celal Bayar’ın önderliğinde kurulan ve 1950’de iktidara gelmesinden sonra Ad­ nan Menderes’in fiili önderliğini ele geçir­ diği Demokrat Parti ana hatları bakımın­ dan liberal bir program öneriyor, özellikle din özgürlüğü ile İktisadî özgürlüğü öne

A

L

I

Z

M

çıkarıyordu. Parti iktidarının ilk döne­ minde gerçekten de kimi liberal reformlar yaptıysa da, bu özgürlükçü tutumdan za­ manla uzaklaşarak, ’50'îerin ikinci yan­ sından itibaren “millî irade egemenliği” anlayışına dayalı tekçi ve baskıcı bir yö­ netim kurmaya yöneldi. Mamafih, DP ik­ tidarının daha sonraları ortaya çıkacak li­ beral eğilimler için uygun bir atmosferin dogmasına katkıda bulunduğunu da söy­ lemek gerekir Esasen bu eğilim daha DP iktidan dö­ neminde kendisini göstermeye başlamış­ tı. Nitekim, Demokrat Parti’nin başlan­ gıçtaki liberalleşme vaadinden uzaklaş­ maya başlamasından rahatsız olan bir grup üyesi 1955 yılında ayrılarak E Lütfî Karaosmanoğlu’nun önderliğinde Hürri­ yet Partisi'ni kurdular. Hürriyet Partisi çoğulcu bberal-demokratik rejim hedefi­ ne daha bağlı görünüyor idiyse de, za­ manla bu parti de oportünizme kaydı ve nihayet Aralık 1958’de Cumhuriyet Halk Partisi’ne katıldı. Bu partinin düşünce ta­ rihimiz bakımından önemli bir özelliği li­ beral eğilimli bir grup aydının kurduğu Forum dergisine olan yakınlığıydı. Bu dergi Fethi Çelikbaş, Aydın Yalçın, Turan Güneş, Şerif Mardin gibi DP yönetimin­ den soğuyan akademisyenler tarafından kurulmuştu ve DP’ye liberal-entelektüel muhalefeti temsil ediyordu. İlginç olan noktalardan biri, çok partili siyasete geçildikten sonraki dönemde “merkez”de veya “orta sağ"da sayılan partiler genellikle programlarında kimi li­ beral temalara yer verm ekle beraber, Cumhuriyet Türkiyelinde 1990’lara ka­ dar kendisini doğrudan doğruya “liberal" olarak tanımlayan bir partinin ortaya çık­ mamış olmasıdır. Demokrat Parti’nin ka­ patılmasından sonra onun siyası mirasını üstlenen Adalet Partisi bürokratik “merkez"e karşı “çevre" güçlerini temsil eden özelliği dolayısıyla sistem içindeki genel rolü bakımından zaman zaman liberal bir parti olarak algılanmış ise de, kendinden

L I

I

E t

A

L

I Z

M

V E

T Ü R K İ Y E ' D E K İ

önceki Demokrat Parti gibi, o daha ziya­ de kalkınmacı-popülist bir parti olarak tanımlanabilir. Demokrat Parti gibi, AP de çoğulculuk karşıtı bir siyaseti kendisi­ nin temsilcisi olduğunu varsaydığı “millî irade” kutsamasının yardımcılığıyla yü­ rütmüştür. Aynı ideolojik tanım 1980 sonrasında kurulan Doğru Yol Partisi için de esas itibariyle geçerlidir. Özellikle Sü­ leyman Demirel’in liderliği bu partileri (herhangi bir) doktrin er çizgiden uzak tutan belki de en temel etken olmuştur. Buna karşdık 1983 yılında Anavatan Partisi’ni (ANAP) kuran Turgut Özal (1927-1993), ana yönelimi pragmatist ol­ makla beraber, liberal temalardan Demi­ rci'den daha fazla etkilenmiş görünmek­ tedir. Nitekim, onun liderliği döneminde ANAP'ın İktisadî liberalizm ve “araçsal devlet” tezleri üstündeki vurgusu daha belirgindir. Bununla beraber, ANAP’ı da tam bir liberal parti saymaya imkân yok­ tur. Çünkü, ANAP’ın ilk döneminde, bir koalisyon özelliği gösteren kurucu kadro­ larının ve toplumsal tabanının muhafaza­ kâr-nülliyetç i etkisi partinin sosyal ve kültürel politikalarında büyük ölçüde et­ kili olmuş ve parti iktisadı özgürlükler ve din özgürlüğü konusunda gösterdiği du­ yarlılığı genel olarak sivil ve siyasî özgür­ lükler söz konusu olduğunda aynı ölçüde göstermemiştir. ANAP’ın Ûzal sonrası dö­ neminde ise, İktisadî liberalizm söylemi korunmuş olmakla beraber, "mülkiyeli" Mesut Yılmaz’ın önderliğinde parti gitgi­ de daha fazla devletçi “merkez’’e yaklaş­ mıştır. Buna karşılık, Özal’m kendisi cumhurbaşkanlığı döneminde (1989-93) daha liberal bir söylem geliştirmiştir. Çok partili dönemde “liberal" sıfatını ilk (ve halen tek) kullanan parti iş adamı Besim Tibuk’un 1994 yılında kurduğu Li­ beral Parti’dir; parti daha sonra adını Li­ beral Demokrat Parti (LDP) olarak değiş­ tirmiştir. Zaman zaman milliyetçi-muha­ fazakâr çıkışlar yapmasına ve yalnızca İk­ tisadî alanda liberal tezleri savunuyormuş

S E R Ü V E N İ

izlenimi vermesine rağmen, LDP sadece ismi bakımından değil, programı ve kıs­ men söylemi bakımından da bugünün Türkiye’sinde liberalizme en yakın parti­ dir. Bununla beraber, parti aradan geçen on yılda zikre değer bir toplumsal taban edinememiştir. LDP’nin başarısızlığı çeşitli şekillerde yorumlanabilir, tik olarak, bu tecrübenin liberal bîr siyasî programın Türkiye toplumundan karşılık bulma şansının hiç ol­ madığını gösterdiği ileri sürülebilir. Ne var ki, çok partili dönemde, kendilerini liberal olarak nitelemeseler de, liberaliz­ min kimi önerilerini seslendiren partilere Türkiye toplunumun güçlü bir destek verdiği de gerçektir. Şu halde, LDP’nin başarısızlığının başka nedenleri olmalıdır. Akla gelen ilk ihtimal, liberalizmin başlı başına bir siyasî program olarak sunul­ masının Türkiye toplumundan karşılık görmeyeceği, buna karşılık muhafazakâr değerlerle harmanlanması halinde liberal tezlerin daha fazla tutunma şansına sahip olacaklarıdır, ikinci olarak, LDP’nin orta­ ya çıktığı siyası konjonktürün onun ayn bir parti olarak başarılı olması için elve­ rişli olmadığı düşünülebilir. Nihayet, LDP’nin devleti yönetmeye talip bir siyasî kadroya sahip olduğu izlenimi verememiş ve esas olarak kurucusunun ismine daya­ narak tutunma arayışı içinde görünmüş olmasının da kendisi için bir dezavantaj teşkil etmiş olduğu söylenebilir. Bu arada, adı partinin kimliğiyle özdeşleşmiş olan Besim Tibuk’un tezlerini sunuş tarzındaki kendine özgülük, siyaseti “devlet”le ilgili bir mesele - “ciddi" bir iş- olarak gören Türkiye toplumuna ters gelmiş olabilir. Düşünce Dünyasında Liberal “Aydınlanma" Batı dünyasında 1970’lerin ortalarından itibaren liberal fikirlerin ve politikaların yeniden gündeme gelmesinin Türkiye’nin düşünce ve siyaset dünyasına etkisi 1980’li yıllarda gerçekleşmiş ve bu Türkt-

35

L__

36

I_________ e

E

R

ye'de ’90’lı yıllarda kendisini gösteren “li­ beral aydı ulanma”m n da temelini oluş­ turmuştur. Batı’da liberalizm yönündeki dönüşümü sembolize eden olay 1974’te FA. Hayek’in, ardından 1976’da Milton Friedman’m Nobel Ekonomi Ödülü’nû kazanmaları olmuştur. Hayek’e bu ödü­ lün verildiği 1974 yılı aynı zamanda Robert Nozick'in Anarşi, Devlet ve Ütopya kitabının da yayımlandığı tarihtir. Daha sonraları, Jam es Buchanan’ın (1 9 8 6 ), Gary B eck er’ın (1 9 9 2 ) ve Vernon Smith'in (2002) aynı ödülü kazanmaları İktisadî alanda liberal tezlere olan ilginin canlı kalmasını sağlamıştır. Bütün bunlar daha genel olarak liberal sosyal ve siyasal teoriye olan ilginin de artmasına yol aç­ mış ve ’70’lerin sonlarından itibaren hem -başta Hayek olmak üzere- liberal düşü­ nürler hem de liberal sosyal ve siyasal te­ orinin spesifik meseleleri akademik araş­ tırmalara konu olmaya başlamıştır. Bu arada, John Rawls’un A Theory o f Justice (1 9 7 1 ) ve Ronald D w orkin‘in Taking Rights Seriously (1977) ve Loren E, Lomasky'nin Persons, Riglıts and the Maral Commumty (1987) adlı kitapları, libera­ lizme ilgiyi, daha değişik bir çizgi üzerin­ den de olsa kuvvetlendirmiştir Liberalizmin Türkiye’nin fikri ve aka­ demik hayatındaki yansımaları esas ola­ rak 1990’ların başlarında görülmeye baş­ lamıştır. Gerçi, ’90’lar öncesinde liberal eğilim leri belirgin düşünce ve bilim adamları tümüyle yok değildi, Özellikle İktisadî konulara liberal yaklaşımlarıyla dikkat çeken akademisyenler hiç eksik olmamıştı; ama liberalizmi sistematik bir teori olarak savunanlara bu tarihe kadar pek rastlanmıyordu, Türkiye’de liberal si­ yasal teoriyle ilgili ilk ciddi yazılar da Ruhdan Yumer tarafından ’80’li yıllarda yayımlanmıştı Onu Mustafa Erdoğan’ın ilk defa 1990’da Yeni Fonun dergisinde yayımladığı Liberal Düşünce Geleneği ve Atilla Yayla’nm 1992 yılında çıkan Libera­ lizm adlı kitabı izlemiştir.

A

L

I

Z

M

Bu şartlarda, liberalizmin bir entelektü­ el grubun genel siyasî doktrinini oluştur­ duğu ilk örnek 1992 yılında kurulan Li­ beral Düşünce Topluluğu’dur (LDT). Top­ luluğun entelektüel önderliğini akade­ misyenler Mustafa Erdoğan ve Atilla Yay­ la ile avukat Kâzım Berzeg yapmıştır. Böylece, Türkiye’de ilk defa liberal top­ lu msal-siy asal paradigma bir entelektüel hareketin referans çerçevesini oluştur­ muştur. LDT’nin kurucularından Kâzım Berzeg klasik liberal tezleri 1960’lardan itibaren tutarlı olarak savun agel iniş bir düşünce adamı idi. Atilla Yayla ve Musta­ fa Erdoğan ise en telek tü el ilg ile rin i 1980’lerin ikinci yansından itibaren libe­ ral temalar üzerinde yoğunlaştırmaya başlamış genç akademisyenler durumun­ daydılar. Grubun tanımlayıcı bir özelliği de, zamanla kimi muhafazakâr-liberal ve sosyal liberal unsurları da içine almakla beraber, esas itibariyle “klasik liberal" ge­ leneği izlemesi olmuştur. Hatta, ilginç bir şekilde, LDT’nin temsil ettiği 'Tiberalizm”in şemsiyesi bu şekilde genişlemeye devam ederken, kurucularında zamanla “birteryen’’ yönelim daha belirgin hal al­ mıştır. Topluluk çevresinde, kurucuların­ dan başka, liberalizmin fikri ve siyasî te­ malarının açıklanmasına Melih Yürüşen, İhsan Dağı, Zühtü Arslan gibi başka dü­ şünce ve bilim adamları da yazılarıyla önemli katkılar yapülar. Bu arada, LDT 1996 yılı başından itibaren Liberal Düşün­ ce adlı üç aylık bir düşünce ve araştırma dergisini düzenli olarak çıkarmaktadır. Topluluğun birkaç yıldır düzenlediği Li­ beral İktisatçılar Kongresi ile Siyaset Bi­ limciler ve Hukukçular Kongresi iktisat, siyaset, hukuk ve felsefe gibi çeşitli disip­ linlere mensup olup da liberal temalara yakınlık duyan çok sayıda genç sosyal bi­ limciyi bir araya getiren tartışma forumla­ rı niteliğini kazanmışlardır. Topluluk 2002 yılında Piyasa adlı üç aylık yeni bir fikir ve araştırma dergisi yayımlamaya başlamıştır.

L İ B E R A L İ Z M

V C

T Ü R K İ Y E ' D E K İ

Türkiye’deki “liberal aydtnlamna”run özellikle ikıisadî boyutuna katkı yapanlar arasında, çalışmalarım “Kamu Tercihi Te­ orisi” ve “Anayasal İktisat” üzerinde yo­ ğunlaştıran Coşkun Can Aktan’ı da zik­ retmek gerekiyor. Doksanlı yıllardaki “liberal aydınlan­ ma” ideolojik spektrumun diğer kesimle­ rini de az veya çok etkilemiştir. Nitekim, bir kısmının akademik formasyonu da olan Şahin Alpay, Mehmet Altan, Mehmet Barlas, Gülay Göktürk ve Cüneyt Ülsever gibi soldan, Taha Akyol gibi sağdan gelen yazarlar aşağı yukarı son on yıldır liberal temaları yazılarında öne çıkarmakla te­ mayüz etmişlerdir.

S E R Ü V E N İ

P A R T İS İ 1B83

TÜRKİYE’DE LİBERALİZMİN KADERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERE DAİR Liberal fikirlerin modern Türkiye’deki macerasına bu kısa bakış da gösteriyor ki, ülkemizde liberalizmin yeşermesi için ki­ mi uygun şartlar bulunmakla beraber, bu ortam onun köklü bir düşünce ve siyaset geleneği olarak ortaya çıkmasına yelecek derecede elverişli değildir. Türkiye'nin sa­ dece entelektüel ortamı ve zihniyet yapısı değil, geleneksel devlet-toplum ilişkisinin ve. iktisadi organizasyon biçiminin niteliği de liberalizm için verimli bir taban oluş­ turmamış görünmektedir. Bu noktaları biraz daha açalım. Önce Türkiye’de liberalizmin dayanak­ larına göz atabiliriz. Modern Türk siyase­ tinin "merkez-çevre” ekseninde işleyegelmiş olan bir yanı vardır ki bu devlel-toplum ayrımım varsayan liberalizmin zemin kazanması için bir ölçüde elverişli bir or­ tam sağlamıştır. Nitekim, Türkiye’de, is­ ter ekonomi isler statü isterse kültür ba­ kımından olsun, iktidar merkezinin uza­ ğında kalmış olan dezavantajlı toplumsal kesimler siyasete katılma taleplerini en iyi liberalizmin diliyle meşrulaştırma im­ kânına sahip olmuşlardır. Ayrıca, “merkez’’in toplumun ana kütlesinden kültü-

Öztrf döneminde ANAP, öncülü DP ve AP'ye göre daha “k atıksız' liberal bir dil kullanıyordu ne neo-liberalizmln global hâkim iyetini tesis ettiği bir dönemde siyaset etti. Bununla beraber, sadece siyasal düzlemde değil, ekonom ik düzlemde de m uhajazakâr-statükocu’' bir tulumdan uzak değildi rel olarak yabancılaşmış olmasının da benzer bir etki yaptığı söylenebilir. Öre yandan, ilginç bir şekilde, “mer­ kez” üzerinde hak iddia edemedikleri ve­ ya böyle bir iddiayı gerçeğe dönüşıüremedikleri zamanlarda da çevre güçlerinin pozisyonları esas olarak liberal olmuştur. Bu da, esas itibariyle, bir yandan devlet­ ten gelebilecek “tasallut”a karşı bir denge unsuru olarak İktisadî bakımdan kendi ayaklan üstünde durabilecek şekilde or­ ganize olma ihtiyacıyla, bir yandan da ay­ nı tehdide karşı sivil özgürlüklerin dilini sahiplenme insiyakıyla mümkün olmuş­ tur. Başka bir ifadeyle, “devlet” ekono­ mik, kültürel ve hukuki olarak “toplum”dan ayrıştığı ve baskıcılaşuğı ölçüde, toplum liberalizmin diline yaklaşmıştır. Öte yandan, Türkiye’de güçlü ve otori­ ter devlet geleneği toplumu sadece devle-

37

L

38

İ

B

E

R

te bağımlı kılmamış, fakat aynı zamanda, daha az ölçüde de olsa, toplumun devlete kuşkuyla yaklaşmasına da zemin hazırla­ mıştır. Türkiye toplumu özellikle mo­ dernleşme döneminde otoriter devlet uy­ gulamasından hep rahatsızlık duymuştur. Büyük ölçüde bundan dolayıdır ki, geniş toplum kesimleri devletin -düşmanı ol­ duğunu değilse d e- karşısında olduğunu sezdiği ve devleti kendisi adına kontrol edebileceğini umduğu politik oluşumlara belli belirsiz bir sempati bes ley eg elmiş tir. Mamafih, devletten duyulan korku her zaman onun “karşısındaki" güçleri des­ tekleme stratejisine yol açmış da değildir; hatta bu kesimler çoğu zaman devletle uzlaşmanın yollarını aramış veya ona tes­ lim olarak “merkez"in nimetlerinden nemalaıımayı tercih etmiştir. Türkiye’de geniş halk kesimlerini devlet­ ten hoşnut olmamaya götüren ana neden­ lerden biri devletin toplumu yukarıdan aşağıya modernleştirmek istemesidir. Ka­ naatimce, liberal bir politik söyleme yöne­ liş bakımından en avantajlı nokta bu ol­ muştur. Çünkü, her ne kadar liberalizm geleneksel toplumsal-siyasal form(asyon)lar karşısında “modern" olana daha sempatik ise de, daha da önemli olarak li­ beralizm aynı zamanda bireysellik, gönül­ lülük ve kendiliğindenliği vazgeçilmez de­ ğerler sayar. Onun için, liberaller merkezi­ leştirici ve homojenize edici ulus-devlet uygulamalarına olduğu kadar, kapsayıcıdevrimci projelere karşı evrimci ve kısmi değişimden yana tutum alırlar. Nitekim, Türkiye'de de devlet eliyle modernleşme­ den rahatsızlık duyan kideler nispi olarak “liberal" politik seçenekleri destekleme eğiliminde olmuşlardır. Özellikle Türk mo­ dernleşmesinin ağırlıklı karakterinin onun bir kültürel dönüşüm projesi olması bu eğilimi daha da artıran bir etken olmuştur. Fakat madalyonun bir de öbür yüzü var, hatta bu yüzün Türkiye’de liberaliz­ min şansım daha fazla ve olumsuz yönde etkilemiş olduğu bile söylenebilir. Madal­

A

L

İ

Z

M

yonun bu yüzünde, Türkiye’deki genel dünya görüşünün ve kültürel iklimin li­ beral fikriyatın kok salmasına engel teşkil eden özellikleri var. Bunları kısaca “top­ lum culuk", “devletçilik", "tevekkülcü zihniyet” ve “günü kurtarma" eğilimi ola­ rak sayabilirim. Toplumculuktan kastetti­ ğim bir tür cemaatçiliktir; bu, bireyi top­ lumun kurucu öznesi olarak görmeyen, bireysel İnisiyatif ve sorumluluk almak­ tan çok “anonim” içinde kaybolma kolay­ lığım seçen kültürel bir tutumdur. “Sürü­ den. ayrılam kurt kapar” yargısı bu eğili­ min tipik bir anlatımıdır, İkinci olarak, Türkiye toplumu, garip bir şekilde, bir yandan devlet otoritesinin kötüye kullanımlarından şikâyet etme eğilimindeyken, öte yandan da devlet ve oto­ rite onun en aziz tuttuğu değerler arasın­ da gelir. Şüphesiz tarihsel bir arka planı da bulunan bu “devletçi” eğilimi, ilk anda akla gelebileceği gibi, sadece bir “baskı­ dan kaçınma” taktiği olarak görmek tat­ minkâr bir açıklama olmasa gerektir. Da­ ha doğru bir açıklama, bunun Türkiye toplumunda genel olarak hâkim olan, az önce işaret ettiğim, bireysellik karşıtlığı veya toplumculuk eğilimleriyle birlikte düşünülmesi gereken bir noktadır. Nite­ kim, devlete yakın olmanın veya devlete “yanaşma”mn sadece kaba bir çıkar mese­ lesi olarak değil, fakat aynı zamanda onur ve şerefin kaynağı olarak da görülmesi bu­ nun bir göstergesi olarak okunabilir. Şüphesiz bu durum, Türkiye’de gele­ neksel olarak hâkim olan İktisadî ilke ve organizasyon biçimiyle de doğrudan doğ­ ruya ilgilidir. Osmanh’nın İktisadî örgüt­ lenme biçiminin karakteristik özelliği mül­ kiyet güvensizliği ve sermaye birikiminin oluşmamış olmasıdır ki bu, toplumu dev­ lete bağımlı kılan en önemli faktör olmuş­ tur. Esasen, Osmanlı iktisadiyatı klasik dö­ neminde üretken bir yapıdan çok, dışa dö­ nük bir yağma rejimine dayanıyordu. Mo­ dernleşmeyle birlikle de İktisadî hayatın bürokratik devlet tarafından kontrolü gün­

L İ B E R A L İ Z M

V E

T Ü R K İ Y E ' D E K İ

deme gelmiş, hukuki bir mülkiyet rejimi­ ne geçiş be çok geç başlamıştır. Cumhuri­ yet Türkiye’si bu noktada esaslı bir farklı­ lık getirmemiş; aksine genel olarak iktisa­ da ve mülkiyet hakkına aynı bakışı sür­ dürmüştür. Bundan dolayı, Cumhııriyet’in ilk döneminde OsmanlI’dan tevarüs edilen “el-koymacılık" geleneği varlığım koru­ muş ve bu çerçevede bağımsız İktisadî olu­ şumlar bürokratik devlet tarafından ya bu­ danmış ya da devlet denetimi dışında ser­ maye birikimine izin verilmemiştir. Bu et­ kenler Türkiye’de liberalizm için sağlam bir zemin oluşturabilecek özerk bir sivil toplumun oluşması m önlemiştir. Şüphesiz, Türkiye’de bağımsız bir ser­ maye birikiminin oluşmamış ve zenginli­ ğini devlete borçlu olmayan bir toplumsal tabakanın ortaya çıkmamış olmasının tek nedeni yağmacı ve/veya müs adereci bir politik geleneğin varlığını sürdürmesi de­ ğildir. Bunda toplumun kültürel dokusu­ nun da önemli bir payı vardır. Yukarıda işaret edilen “devletçi” karakterine ek olarak, bu kültür esas olarak “tevekkülcü”dür ve uzun vadeyi düşünen bir zihni­ yet yapısından uzaktır. Başka faktörlerle birlikte, “var olanla yetinme’’ ve “kıt ka­ naat geçinme” anlayışı insanları üretken olmaktan ve uzun vadeyi hesaplayan bir girişimci ruhtan önemli ölçüde alıkoy­ muştur, Öte yandan, girişimcilik kültürü makul ölçüde bir risk alma eğiliminin varlığını da gerekli kılar. Oysa Türkiye’de yakın dönemlere kadar makul veya he­ saplı bir risk almadan ziyade, hesapsız (irrasyonel) bir maceracılık girişimcilik sanılmış ve bunun etkileri bugün de de­ vam etmektedir. TÜRKİYE’NİN GELECEĞİNDE LİBERALİZMİN ŞANSJ VAR MIDIR? Türkiye’de liberalizmin bugüne kadar pek fazla şansa sahip olmadığı açık ol­ makla beraber, durumun gelecekte de ay­ nen devam edeceğini öngörmek o kadar

S E R Ü V E N İ

akla yatkın olmayabilir. Çünkü, Türki­ ye’de son zamanlarda hızlanan hukukun ve siyasî kurumlann modernizasyonu bir yandan mülkiyet hakkını ve girişim öz­ gürlüğünü önemli ölçüde anayasal gü­ vencelerle donatmakta, öbür yandan da bu modernleşme İktisadî rasyonalite için daha elverişli bir zemin oluşturmaktadır. Bu bağlamda, Türkiye’de İktisadî faaliye­ tin hukuki çerçevesi Batılı kapitalist ülke­ lerle esas olarak aym standartlara bağlan­ mış veya bağlanma yolundadır. Bu dönü­ şümün temellerinin atılması Cnmhuriyet’ten bile daha geriye gitmekle beraber, bu tür hukuki ve kurumsal düzenlemelerin “sosyal dünya”yı ve daha özel olarak toplumun zihniyet yapısını dönüştürmesi şüphesiz zaman alacak bir süreçtir. Türkiye’de bu dönüşüm son yirmi yılda daha belirgin olarak yaşanmakla olan bir süreçtir. Nitekim, bu dönemde, devlet karşısında geleneksel olarak “boynu bü­ kük” olan sermayenin yerini, sadece ikti­ sadi hayata değil, fakat hukuk devleti ve sivil özgürlükler alanına ilişkin olarak da daha liberal tezler seslendirme cesaretini kendinde bulacak derecede güç kazanan yeni bir bağımsız iş dünyası almaya başla­ mıştır. ilginç olan başka bir gelişme de, bu konuda “büyük sermaye” ile son za­ manlarda bir anlamda ona rakip olarak ortaya çıkan küçük ve orta ölçekli serma­ yenin, "devletin frenlenmesi” gündemine sahip olmak bakımından ortak olmaları­ dır. Bu gelişmeyi şöyle de ifade edebiliriz; Bir yandan geleneksel olarak devletin "iş­ birlikçisi" olan ve palazlanmasını önemli ölçüde devlete borçlu olan sermaye grup­ ları gitgide devletten bagımsızlaşırken, öbür yandan “Anadolu kapfanlan"nın or­ taya çıkışı da neredeyse “devlete rağmen” gerçekleşmektedir. Farklı kültürel vurgu­ larla da olsa (birincisi daha laik, İkincisi ise muhafazakar), her ikisinin de libera­ lizmin Türkiye’de bir sosyal taban kazan­ masına hatırı sayılır bir katkı yapacağı söylenebilir.

39

L

40

İ

B

E

R

Liberalizmin geleceğiyle ilgili bir pro­ jeksiyon denemesinin, bir liberal tarafın­ dan yapılması halinde, sadece sosyo-ekonomik etkenleri vurgulayan bir tahlille ye­ tinmesi elbette beklenemez. Yukarıda kül­ türel faktörlerden ve zihniyet değişkenin­ den söz etmiştim. Buna benzer şekilde, li­ beraller öteden beri “bizatihi fikirlerin gü­ cü”nü de vurgulama eğiliminde olmuşlar­ dır. Gerçekten de fikirler önemlidir, özel­ likle de tecrübelerin dersinden aldığı des­ tekle ve “işe yarar” olduklannm görülme­ si durumunda. Bu açıdan bakıldığında, İn­ sanlığın son yirmi yılda yaşadığı tecrübeler liberal fikirlere olan güveni hatırı sayı­ lır derecede artırmıştır. Bu Türkiye için de bir ölçüde doğrudur. Bu elverişli ortam li-

A

L

İ

Z

M

heral tezlerin kimi aydın gruplan ve poli­ tikacılar tarafından bir süredir daha bir güvenle s eşlendiril meşini mümkün k ıl­ mıştır. Gerçi son yıllarda bu hava bir ölçü­ de değişm e eğilim ine girm iştir, ama 1990’h yılların elverişli ortamında -esas olarak Liberal Düşünce Topluluğu tarafın­ dan- ekilen entelektüel tohumlar bir kere semere vermeye başlamıştır. Ve bu süre­ cin, çevre şartları olumsuz yönde değişse bile, etkisini sürdürmeye devam edeceği tahmin edilebilir. Bununla beraber, bunun esas itibariyle bir fikir hareketi olarak ka­ lacağım ve liberal paradigmanın bütün­ lüklü bir sistem olarak politikayı etkileme şansının aynı derecede güçlü olmayacağı­ nı da söylemek durumundayım. □

Türkiye’de Liberalizm Kavramının Soyçizgisi AHMET

ürkiye’de liberalizm düşüncesinin ortaya çıkışını ve gelişimini uzun dönemde izlemeyi sağlayan gös­ tergelerden biri, dile ilişkindir. 19. yüzyıl­ dan bu yana, liberalizmin çıkış noktası olan “!iberti" kavramının Türkçe karşılı­ ğında yaşanan gelişim, liberal düşünün kendi içinde geçirdiği evrimi ve bunun toplumsal tahayyüldeki yankılarım ya­ kından takip etmeyi sağlar. 19. yüzyıl Osmanlıca'sında, biri Farsça kökenli serbesti, diğeri Arapça kökenli hürriyet kelimeleri, çok ince nüanslar içermelerine rağmen, büyük ölçüde eş anlamlı olarak kullanılı­ yordu. Ser-best, yani başı boş olma, istedi­ ği gibi hareket etme, engelsiz olma halini tanımlayan serbestîden türeyen serbestiyyet kelimesi, bir yandan devletin ticaret yapmasını ve ekonomik alana karışma­ masını öngören öğretiyi, diğer yandan ki­ şilerin davranışlarında herhangi bir en­ gelle karşılaşmaması durumunu belirti­ yordu. Serbesti, bu çerçevede, som ut planda özgürlükleri tanımlamak için da­ ha çok kullanıldı. Bu dönemde Osmanlıca’da serbest-i ticaret, serbest-i muhabe­ rat, serbest-i vicdan, serbest-i seyahat, serbest-i tedrisat gibi somut özgürlükleri tanımlayan kelimeler türedi. Arapça’da azat olma, karışanı görüşeni olmama halini ifade eden Jtürr’ kelimesin­

T

t N SE L

den türeyen hürriyet ise, tek tek özgür­ lükleri ifade etmekten çok, genel ve soyut bir özgürlük ilkesini belirüyordu. Hürriyet-i bedeniyye yani kişisel özgürlük veya hürriyet-i maneviyye yani inanma özgür­ lüğü, genel ve soyut ilkelerdi. Bunların somut özgürlük haklan olarak ifadesine sıra geldiğinde, her zaman olmamakla be­ raber, daha sık biçimde serbesti kelimesi tamlama biçiminde kullanıldı. İki kelime arasındaki geçişkenlik yüksek olduğu için, özellikle 20. yüzyıl başından itiba­ ren, somut özgürlükleri işaret eden ve hürriyet kelimesini içeren söz kalıplan serbesti kavramıyla eş anlamlı olarak kul­ la ınlmaya başlandı. 20. yüzyılın ikinci yansmda Ûztürkçe akım ının yarattığı özgürlük kelim esi, hürriyet kelimesinin geçmişte ifade ettiği ilkesel ve soyut içeriği, bir ideali belirt­ meye başladı. Buna karşılık hürriyet keli­ mesi, esas olarak mülkiyet, ticaret ve vic­ dan olmak üzere, muhafazakâr-liberal dünyanın temel haklar anlayışını temsil etmeye başladı. Serbest kelimesine ise, bir yanda serbest ticaret, serbest pazar gibi tamlamalar eşliğinde “serbest piyasa eko­ nomisi” tamlamasındaki liberal ekonomi öğretisini ifade eden, diğer yandan İktisa­ dî faaliyet dünyası dışında, serbest bırak­ ma, serbest davranma, serbest vuruş gibi kişinin engelsiz biçimde hareket edebil-

L

42

İ

B

E

R

me olanağım tanımlayan daha dar ve so­ mut bir anlamı tanımlamak düştü. Özel­ likle 1930’lardaki egemen düşün atmosfe­ ri içinde serbesti kelimesi, gözden bütü­ nüyle düşen liberalin den ki olarak, he­ men hemen hiç kullanılmaz oldu. Liberal yaklaşım ortaya çıkan boşluğu göreli muğlak bir hürriyet kavramıyla kısmen doldurmaya çalı şu. 1960'a kadar hürriyet, sol ve sağ düşü­ nün ortak kullandığı bir kelimeydi. 1960 darbesinden sonra yeniden canlanan Öztürkçecilik akımının etkisiyle sol düşün özgürlük kelim esini benimserken, sağ düşün müdahaleci devlete karşı kişinin doğal veya kadim haklannı savunan bir vurguyla hürriyet kelimesini kullanmaya devam etti. Bu vurgu sayesinde, 19. yüz­ yılın ikinci yarısından beri ceberut devlet anlayışına karşı kendini dolaylı yollardan ifade eden kadım popüler tepkiyle titre­ şim birliği kurmaya devam etti. Özgürlük ise, sol düşün dünyasına özgün bir keli­ me olarak yerleşti ve çok daha soyut, esas olarak siyasal liberalizm alanını kapsayan bir serbestlik idealini ifade etmeye başla­ dı. Bu idealin taşıyıcısı olan özgürlük ke­ limesi toplumsal-tarihî tahayyülde kadim bir mücadeleye tekabül etmediği için, ye­ ni kuşakların tahayyül dünyalarıyla sınır­ lı kalarak gelişti. Betimleyici referansları­ nı kendi tarihinden çok, başka toplumlarm tarihinde bulmak zorunda kaldı. Bu çerçevede, sol söylemde “temel hak ve hürriyetler” tabiri günümüzde ne kadar aykırı kaçıyorsa, sağ düşün dünyasında da “Özgür piyasa düzeni” tabiri bir o ka­ dar aykın durmaya devam ediyor. Bu ay­ kırılık izlenimini, Ûztürkçecilik akımının bazı çevrelerde benimsenip, bazı çevreler­ de benimsenme meşinin yarattığı yapay bir farklılıkla izah etmek yeterli değil. Başvurulan kelim elerin yarattığı fark, farklı siyasal tahayyül dünyalarının varlı­ ğım ele veriyor. Liberalizmin Latince kökü olan “fi­ ber" in Türkçe karşılığında üç ayn kelime­

A

L

İ

Z

M

nin; serbest, hür ve özgür kelimelerinin kendi aralarında zaman içinde uzmanla­ şarak ayrışmaları, Türkiye’de liberalizm düşününün doğuşundan beri içinde ba­ rınd ırd ığ ı derin yarılm ayı ele veren önemli göstergelerden biridir. Bu yarılma­ nın en önemli tezahürü, siyasal düşün planında siyasal liberalizmle İktisadî libe­ ralizm ilkelerinin muhalefet söylemi ola­ rak işgal ettikleri konumun zaman içinde yer değiştirmeleridir. Osmanlı Imparatorluğu’nda 19. yüzyı­ lın ikinci yarısından itibaren liberalizmin ortak paydasını, ceberut devlet anlayışına karşı kişi hak ve hürriyetlerini ön plana çıkaran siyasî liberalizm yaklaşımı oluş­ turuyordu, Bunun karşısında yer alan dü­ şünce akımı ise, kadim geleneklere doku­ nulmasından rahatsız olanları, hem siya­ sal hem kültürel muhafazakârlığı temsil ediyordu. Siyasal liberalizm güçlü ve etki­ li bir muhalefet söyfemiydi. iktisadi libe­ ralizm konusunda ise, eksiksiz bir “bıra­ kın yapsınlar, bırakın geçsinler" progra­ mının savunucularının karşısında, daha çocuk yaşta olduğu kabul edilen yeni İk­ tisadî faaliyetlerin korunması gereğine işaret eden ılımlı bir himayecilik gereğini savunanlar yer alıyordu. Aradaki bu ince farklara rağmen, Osmanlı reformcu düşü­ nü içinde, genel bir iktisadi liberalizm an­ layışının ortak bir kabulü yansıttığı söyle­ nebilir. Buna karşılık, 19. yüzyılın ilk yılların­ da, İttihat ve Terakki iktidarım hazırlayan koşullarda, özellikle uluslaşma akımları­ nın çatışmasından beslenen yeni otoritarizmin etkisiyle, siyasî liberalizm ilkesi reformcu düşün dünyası içinde "gayrı milli” damgası yiyerek çok uzun bir dö­ nem siyasal meşruiyetini kaybetti. Bunun sonucunda siyasal farklılaşma, önce h i­ mayecilik-^“laissez-faire"cilik, daha sonra devletçilik/serbestiyetçi 1ik kutupları ara­ sında sıkışarak kendini İfade etmek zo­ runda kaldı. Bu nedenle, Cumhuriyet dö­ nemi Türkiye siyasal düşününde, güçlü

T Ü R K

I Y E ' D E

L I B E R A L I Z M

K A V R A M I

N I N

S O Y Ç I Z G I S I

bir İktisadî liberalizm geleneği bulunma­ sına karşın, buna denk düşen bir siyasal liberalizm geleneği oluşamadı. Siyasal or­ tamın gereklerine uygun biçimde “milli” olarak tanımlanan tavırlarla siyasal libera­ lizm ilkeleri zil kutuplan oluşturdular. tt.K DONEM ÜBERAUZMİ Geleneksel Osmanlı düşününde liberal düşüne yer yoktu. Bazı devlet adamlarının veya düşünürlerin dile getirdikleri sulta­ nın ve genel olarak devlet adamının hoş­ görülü olması gereği, bir temel hak olarak değil, devlet aklmni bir gereği olarak dile getirilirdi. Geleneksel siyasal düşün devlet merkezliydi. Devlet ve toplumu, merke­ zinde sultanın bulunduğu bir palrimonyal bütünlük içinde algılardı. Bu yaklaşımda sistemli bir İktisadî liberalizm öğretisine yer yoktur. Buna karşılık, 18. yüzyılın sonlarında, III. Selim döneminde, devleti kadim çizgisine yeniden oturtma çabaları­ nın yoğunlaştığı dönemde, padişaha su­ nulan reform önerileri içinde iktisadî-mali konuları ele alanlar birkaç noktada yeni bir İktisadî bakış açısının kapışım aradılar. Tatarcık Abdullah Aga’mn sunduğu layi­ hada, hazine, dış ticaret, vergi politikala­ rında, daha da önemlisi sikke tağşişi ko­ nusunda yeni bir yaklaşımın işaretleri güçlü biçimde yer alıyordu. Layihanın ar­ ka planında, İktisadî sorunların padişahla­ rın iradelerinin üzerinde yer alan bir ka­ nuniliğe sahip oldukları fikri ilk kez yer alıyordu. Abdullah Ağa, bu inancın bir uzantısı olarak, İktisadî durumun dûzeltilmemesi durumunda askerî alanda yapı­ lacak reformların kağıt üzerinde kalacağı düşüncesini dolaylı biçimde dile, getirdi (Sayar, 2000: 176-179). Sened-i İttifak ve Gülhaııe Hatlı Humayunu’nu izleyen dönemde, liberalizm, esas olarak, dinî yönetim ve değişimle il­ gili bir konuydu. Dinî özgürlükler gere­ ğinden hareket edilerek siyasî liberalizme varılıyordu. Osmanlı birliği fikri ifade

Sakızlı Ohannes Poşu. Mimi Ziya Olken,

da tercih yapma konusunda çatışan Os­ manlI reformcu çevrelerinin, bu kez siya­ sal liberalizm konusunda çok daha büyük bir kapışma içine girmesine önayak oldu­ lar, Birbirini karşılıklı besleyerek yükse­ len millî iktisat ve Türkçülük akımları, bundan böyle siyasal liberalizmi, impara­ torluğu parçalayıcı ve bilahare devleti bö­ lücü girişimlerin serpilip geliştiği döl ya­ tağı olarak görmeye başladı. Ahrar Fırkası’mn sonunun 31 Mart Vakası ile ilintilenmesi, daha ileri tarihlerde siyasal libe­ ralizme karşı olan düşün hareketlerinin

siyasal liberalizm=irtica denklemine baş­ vurmalarını kolaylaştırmıştır. Ahrar Fırkası’mn yerini alan Mutedil Hürriyetperveran Fırkası, programında kendini mutedil liberaller olarak tanıtı­ yordu. Bu partinin kuruluş çalışmalarını özellikle Arap, Rum ve Arnavut milletve­ killeri yürüttü ve Osmanlı milleti kavra­ mını öne sürüp, bu milleti vücuda getiren etnik unsurlar arasında eşitliği savundu­ lar, Partinin kurucuları, meşrutiyet rejimi ve Mebusan M eclisinin iyi işlemesinin Osmanlı ülkesinin “tamamiyeti”ni koru-

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L İ Z M

1969: 144-169). Brentano, Schmoller'in “sosyal monarşist" ve Wagner'in “devlet sosyalizmi" vizyonlarına karşı çıkarken, Schmoller'in demiryollarının millileştirilmesi konusunda Brentano ile Wagner arasında çıkan anlaşmazlık­ ta birincisinin safında yer alması Wagner'in dernekten ayrılarak Hıristiyan Sosyal Hareketi'ne katılmasına sebep olmuştu. 1890'tardan sonra Alman­ ya'da bütün iktisat kürsülerinin tama­ mına yakım İçtimai siyasetçi akademis­ yenler ve öğrencileri tarafından doldu­ ruldu. Albert Schaffle'nin, Bîsmarck'ırı uzun dönemdeki korporatist iktisat meclisi projelerinin esin kaynağı oldu­ ğu gibi akademik platformda kazanılan etkinlik bürokrasiye ve ekonomi politi­ kasına da sıçramıştı. Bütün bu tepkici yer yer radikal mu­ hafazakâr görüşlerin liberal kapitalist düzenin son bulduğuna ilişkin yorum­ ları popüler kültür düzeyinde yaygınla­ şacak kadar sıklıkla ifade edilmesine karşın 1908 İnkılâbı da dahil olmak üzere 1905'te Rusya'da, 1906'da İran'daki devrimler, İtalya ve ispanya'da kurulan anayasal rejim, Almanya ve Avusturya-Macaristan İmparatorfuğu'ndaki reform talepleri hep liberal prensipler üzerine bina edilmişti. Stern-

yacagt inancındadır. Bu nedenle, o dö­ nemde İttihat ve Terakki’ye muhalefet sa­ fında yer alan tüm partilerin programla­ rında az veya çok yer verdikleri adem-i merkeziyetçilik ilkesini Osmanlı ülkesini parçalayıcı bulduğu için Mutedil Hürriyetperveran Fırkası kurucuları karşıdır (Tunaya, cilt 1: 241-246). Daha sonra, Balkan savaşlan yenilgisinin de etkisiyle, adem-i merkeziyetçilik güçlü bir bölün­ me, parçalanma çağrışımı yapacakur. Siyasî düşün planında, İttihat ve Terakki’nin giderek temsil etmeye başladığı

K A V R A M I N I N

5 0 V Ç İ Z G 1 S I

hell'İn 1890'larda fikirsel düzeyde bit­ tiğini ilan ettiği kapitalist ekonomi ve onun entelektüel ifadesi olan liberaliz­ me dayalı Avrupa medeniyetinin çökü­ şü, ancak yukarda bahsi geçen mo­ dernlik ve liberalizm karşıtı bir zihin dünyasının geniş kitlelerce kabullenil­ mesine olanak tanıyacak büyük trav­ maların geçirilmesiyle mümkün ola­ caktı (Sternhell, 1994). Bu travma Hobsbavvm'a göre Birinci Dünya Savaşı'ydı (Hobsbavvm, 1998: 6). İttihat ve Terakki Cemiyeti, birey ile devlet ara­ sındaki her türlü yapının tasfiye edilmiş olduğu ve anayasal vatandaşlık esasına dayalı bir ittihatçılık ile kapitalist eko­ nominin kurumsallaşması ile ivme ka­ zanması arzulanan ve olumlanan bir terakkiperverlik güttüğünden dolayı, eskiyi başka bir şekilde ihya etmek an­ lamında gelişen tepkici ve muhafaza­ kâr görüşler tarafından devamlı olarak saldırıya uğradı, M. Cavit Bey'in söyle­ diği gibi "Bir milletin geçmiş hayatında bir hiç olan üç sene içinde, hükümet bir gününü rahat" geçirmemişti (Börek­ çi, 1999: 263). Avrupa'da münevverler liberalizm hastalığına tutulmuş kitlelerin mutlak itaat edeceği karizmatik liderlerin ara­ yışı içindeyken İttihat ve Terakki Cemi-

milliyetçi-otoriter eğilimin karşısına çı­ kan en güçlü akımı, Hürriyet ve İtilaf Fır­ kası temsil ediyordu. Parti, patrimonyalotoriter siyaset geleneği içinde yetişmiş o dönemdeki tüm siyasal oluşumlarda ol­ duğu gibi, ne iç işleyişi ne de siyasal pra­ tikleri itibariyle demokratik geleneklere sahipti. Ama ilkesel olarak liberaldi Fırka programını yazanların, Maksad-ı Teşek­ kül başlıklı birinci maddesinde, Hürriyet ve hilaf adının yanma, liberal vurguyu belirtmek için Fransızca “En tente Libera­ le" (Liberal Anlaşma) ibaresini koyma ih-

59

L

60

I

_________ B

E

R

yeti kendi idari yapılanması da dahil olmak üzere hiçbir kurumda bu tür bir güç tekelleşmesine izin vermedi. Hâki­ miyeti Milliye'nin en önemli teminatı her yıl Kasım başında davetsiz olarak toplanacak olan Meclis-i Mebusan'dı ve ancak vekiller heyeti ile arasında bir anlaşmazlık çıkması durumunda vekil­ ler heyetinin kararını iki defa reddedip yerine gelen vekiller heyetinin de eski­ sinin fikrinde ısrar etmesi durumunda Meclis-i Ayan'ın onayı ve seçimlerin üç ay içinde yapılması şartıyla feshedilebiliyordu (Tanör, 1998: 195). Ülkede asayişi temin etmesi maksadıyla güve­ noyu verilen Büyük Kabine'nin göreve gelmesinin hemen akabinde verdiği anayasa değişikliği teklifi ile elde ede­ mediği fesih hakkını Halaskar Zabitan zorlamasıyla Meclis-i Ayan'dan emsali görülmemiş bir Kanun-i Esasi tefsiri ile çıkartmaya teşebbüs etmesi M. Cavit Bey'e göre "Birinci Meclis-i Mebusan'ın içtimaından dört ay sonra tehdit edilen hakk-ı hâkimiyyet-i milletin İkinci Meclİs-i Mebusan'ın içtimaından dört ay sonra bir ikinci kere tehdit" edilmesinden başka bir şey değildi. Cazi Ahmet Muhtar Paşa Kabine'sinin hareketini anayasaya vurulmuş bir dar­ be olarak nitelendiren uzun konuşma­

A

L

I

Z

M

sında 1908 inkılabından sonraki dört yit içinde olup bitenin kısa bir özetini veren M. Cavit Bey, anayasal parla­ menter düzeni ortadan kaldırmaya te­ şebbüs eden meclis içindeki ve dışın­ daki güçlerin bu amaçlarının önündeki en büyük engel olarak gördükleri İttihat ve Terakki Cemiyeti'nden kurtulmak için şimdi de meşru seçimlerle geldiği iktidardan askerî bir darbe ile uzaklaş­ tırmaya çalıştığının altını çiziyordu ( M e c l is - i M e b u s a rı Z a b ıt C e r id e s i,

1991: 648-654) Meclis-i Mebusan hü­ kümetin Meclis-i Ayan'dan aldığı tefsir kararını tanımıyor ve M. Cavit Bey'in teklifiyle hükümete güvensizlik oyu ve­ rerek yeni bir hükümet kuruluncaya kadar meclisin tatil edilmesini kararlaş­ tırıyordu. Meclis-i Mebusan'da siyasal geliş­ melerden çok İktisadî ve mali konular­ la ilgili olarak görüşlerini bildiren M. Cavit Bey gerek Maliye Nazırı gerekse Muvazene-İ Maliye Encümeni Mazbata Muharriri olarak 1908 sonrasındaki bütçe kanun tasarılarının sunuş, kapa­ nış konuşmaları ve savunmalarını yap­ mıştı. Konuşmalarında liberal kapitalist bir rejimin işleyişini ortaya koyan kla­ sik iktisat kuramlarının modern bir dev­ let olarak modern dünyada yerini al>

tiyacı duymaları dikkat çekicidir, liberal sıfatı o dönemde, esas olarak Osnıanlı İmparatorluğu'nun toplumsal yapısı ile il­ gili bir tasavvuru yansıtıyordu. Bu partinin programının ana temasını, “anasır-ı muhtelife-i Osmaniye arasında -h er unsurun hayat-ı içtimaiye ve faali­ y e ti tabiiyesi mahfuz kalmak üzere- ha­ kiki bir vahdet-i siyasîye tesisidir" (Tunaya, cilt 1: 317) ifadesi oluşturuyordu. Os­ manlıcılığı savunan Hürriyet ve İtilaf çev­ resi, ittihat ve Terakki Türkçülüğe kay­ dıkça, imparatorluğu korumak için siya­

sal liberalizme sarılmak ihtiyacı duydu. Bu nedenle, Hürriyet ve İtilafta, Ahrar Fırkası program ve beyannamelerindeki türden sistemli ve tutarlı bir Liberal siya­ set felsefesi yaklaşımı görülmez veya arka planda kalır. Partinin hükümette kısa sü­ ren icraatında hemen hemen gözükme­ yen, ama partinin programında yer alan liberal öneriler, yükselen emik milliyetçi otoıiturizme karşı gelişen tepkisel bir li­ beralizmin işaretlerini sunuyorlardı. Ör­ neğin parti programının Maarif-i Umumi­ ye maddesi, Cumhuriyet Türkiye’sinde

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L İ Z M

maya çalışan yeni ve genç Türkiye için bilinçli bir tercih olmasının yanı sıra pratik bir zorunluluk olduğunun altını çizen M. Cavit Bey’e göre anayasal parlamenter rejimin sağlam temeller üzerinde yükseldiği bir ülkede iyimser olmamak için hiçbir sebep yoktu. Mali­ ye Nazırı olarak 1326 (1910) yılı bütçe kanunun açılış konuşmasında ifade et­ tiği gibi 1325 (1909) yılında tahmin edilenden daha fazla gelir elde edilme­ sinin sebebi ticaretin artması değil ida­ renin düzelmesiydi: "...herkes, keyf ve tahakküm devri geçerek kanun devri geldiğini anlayacak olursa ve zengin, fakir ve mütegallibe, mütehayyizan hakkında aynı kanunların aynı suretle tatbik edildiği görülecek olursa o za­ man gerek bekayanın gerek tahsisatı haiiyenin tahsilinde zerre kadar teahhur vaki olmaz," (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 1986: 300). Klasik iktisatçıların kuramları her ne kadar sonsuz bir İktisadî özgürlük orta­ mı bahşetmese de, Fransız ve Sanayi Devrİmleri sonrasında dönemin yükse­ lişe geçen ve seıveti ticari ve sınai te­ şebbüslere dayalı sınıfları tarafından bu doğrultuda manipüle edilmiş klasik li­ beralizm kapitalizmin ana İdeolojisi haline gelmişti. 19. yüzyılın başından

tabu haline gelecek bir konuda, kültürel çoğulculuk konusunda farklı bir tercih sergiliyordu: “Köy mekteplerinde ve alelûmum iptidai mekteplerde tedrisat lisanı mahalli ile icra olunacaktır.” Benzer bi­ çimde, parti programının 17. maddesin­ de, “Mİllet-i Osmaniyeyi teşkil eden ana­ sır ve edyan-ı muhtelife eshabından her birinin vahdet-i Osmaniyeyi haleldar et­ memek şartiyle dîni, edebi, ilmi ve İktisa­ dî mesa-i müştereke ve münferide sarf et­ m eleri’' hakkının olduğu belirtiliyordu (Tunaya, cilt 1: 320). Hürriyet ve İtilaf,

K A V R A M I N I N

5 0 Y Ç İ Z G İ 5 İ

itibaren kısıtlama ve istisnaları göz ardı edilerek evrensel birer kaide olarak empoze edilmeye çalışılan bu kuram­ lar yeni varlıklı sınıfların siyasal alan­ daki etkinliğini perçinlemek için meş­ ruiyet menbaları olarak ve gayet selektif kullanıldı. 19. yüzyılın ortasından itibaren Almanya'da List ve Alman Ta­ rihçi okulu mensupları tarafından sor­ gulanmaya başlanan liberal iktisat öğ­ retisi yalnızca ekonominin İşleyişine yönelik kurallar dizgesi olarak değil si­ yasal ve sosyal düzenle ilgili varsayım­ ları île de tepkiye uğradı. Koşullar ge­ rektirdiğinde birer liberal iktisat politi­ kası aracı olabilecek himaye siyaseti ve sosyal reform projeleri, İktisadî ve kül­ türel otarşiye özlem duyan bir plat­ formda İfade edilirken sınırsız bir dev­ let sosyalizmi uygulanması konusunda­ ki görüşlere de kapılarım açtı, Alman­ ya'da İçtim ai Siya set (Sozialpolitik) ile Fransa'da Le Pla/in takipçileri olan iç­ tim ai iktisat (Economie Sociale) ekolü mensupları 20. yüzyılın başında işgal ettikleri nerdeyse Avrupa'daki belli başlı bütün üniversitelerin iktisat ve sosyal bilim kürsülerinden liberal kapi­ talist düzeni ve sanayi toplumunu ka­ sıtlı bir çöküş paradigması çerçevesi içinde algılayarak modern değerleri ve

dönemin diğer partileri gibi meşrutiyet­ çiydi. Adem-i merkeziyet ilkesini, Ahrar Fırkası gibi sistemli biçimde öne çıkarmasa da, eğitim, dinî özgürlükler, farklı dillerin tanınması gibi hassas konularda, imparatorluğu sürdürmek için gerekli olan kozmopolit bir vatandaşlık fikrini savunuyordu. Siyasal liberalizm konusunda iki rakip partinin birbirlerine giderek taban tabana zıt tavırlar benimsemelerine rağmen, Hür­ riyet ve itilafla İttihat ve Terakki program­ lan arasında Birinci Dünya Savaşı arefesin-

61

L

62

İ

B

E

R

terakki düşüncesini reddetmeye başlar­ ken liberal iktisat kuramlarını da var­ saydıkları çözülme, yıkım ve çöküş te­ melli analizlerde yerden yere vurdular Alman Tarihçi Okulu mensuplarının aksine iktisat ilminin de birtakım doğal ve genel kanunlara haiz olduğunu be­ lirten M. Cavit Bey'e göre bu kanunlar her zaman ve mekânda tesirini göster­ mektedir. (Mehmet Cavit: 2001, 5-7) Genç Türkiye'nin modern dünyada ye­ rini alabilmesi için bu kanunlara uyma­ sı gerektiğini belirten M. Cavit Bey bu­ nun için toplumda İktisadî ve rasyonel düşünceye uygun davranış kalıplarının yerleşmesinin önemine işaret etmek­ teydi. Muvazene-i Maliye Encümeni Mazbata Muharriri olarak Hükümet'in kamu personelinin azaltılması konu­ sunda meclise gönderdiği yasa tasarısı­ nın sunuşunu yaparken bu konuya de­ ğinen M. Cavit Bey encümenin yasa ta­ sarısını görüşürken Hazine'nin menfa­ atinden çok yasanın ülkenin teşebbüs gücüne yapacağı katkıyı göz önüne al­ dığını dile getiriyordu: "Evet diyorum ki bu tensikat meselesi Hükümeti Os­ maniye için bîr meselei hayatiyedir. Bugün bütün memaliki mütemeddinenin en 2 iyade sarfı zihin ve dikkat ettik­ leri mesele bir meselei iktisadiyedir.

de İktisadî liberalizm konusunda anlamlı bir fark daha onaya çıkmamıştı, iki parti­ nin iktisat programlarının arasındaki ya­ kınlığı betimlemek için, “tartışmanın De­ utsche BankTan mı Osmanlı Bankasından mı borç alınması” etrafında döndüğü tarih­ çiler tarafından ıronik biçimde ifade edilir. İttihat ve Terakki hükümetine giderek hâkim olan yaklaşım, tesanütçülük/solıdarizm felfesiyle Alman “sozialpolitik” yaklaşımının bir karmasıydı. Bunu ülke­ deki yeni iş olanaklarının millileştirilme­ si, yani Türk-Müslüman unsurların eline

A

L

İ

Z

M

Hatta devletlerin arasında cari olan mübareze, mübarezei siyasîye değil mübarezei iktisadiyedir ve bu mübare­ zei iktisadiye sayesinde hangi memle­ ket muzaffer olacaksa o memleket için istikbal vardır. Ve hangi memleket bu sahaya girmezse, veyahut girer de miskinane hareket ederse, o memleket için hiçbir istikbal yoktur. Biz ise maateessüf hepiniz bilirsiniz ki bugüne kadar bu sahadan daima uzak bulunduk. Bu sahaya hiçbir türlü giremedik. Bunun sebebi İse ahalisinde daima memuriye­ te inhimak mevcut bulunduÛundandır. O halde bizim bu noksanımızı izale için tevessül edilecek en birinci yol o inhimaki mümkün olduğunca kökün­ den kırmaktır. Bunu yapacak şeyde tensikattır." Bu bağlamda istibdat döne­ minin maarifini eleştiren M. Cavit Bey'e göre bu eğitim sistemi "Çocukla­ rı hayata çıktıkları vakit bihakkın hadi­ mi vatan olacak derecede dimağlarına çalışmadı. Yalnız mekteplerimize de­ vam eden talebelerin fikrine ekseriya, faydasız, lüzumsuz ve yanlış bir sada­ kat ılka..." etmişti. (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Tarihsiz: 21). Liberal demokratik rejim karşıtların­ ca Avrupa'dan bire bir ithal edilerek sık sık gündeme getirilen ancak dahili si­

geçmesinin sağlanması girişimi tamamlı­ yordu. İttihat ve Terakki, savaş sırasında, bir yandan millî girişimci yaratma dene­ melerine devam ederken, diğer yandan da İktisadî yaşamı denetleyip, düzenlemeyi arzuluyordu. Türkçülük akımının meşru­ iyet zeminini verdiği bu yaklaşım, yeni dönemin koşullarına uygun bir güçlü devlet yapılanması için iktisadi aktörlerin “milli” unsurlardan oluşmasının gereğini öne sürüyordu. Buna rağmen, 1918’e ka­ dar, ittihat ve Terakki hükümeti erinin po­ litikalarında, bir yanda Kara Kemal Beyin

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L İ Z M

nai mamulatın henüz arzulanan sevi­ yelerde olmaması ve zirai mamulatın da ulaşım olanaklarının yetersizliği se­ bebiyle piyasaya arz olanaklarının sı­ nırlı kaldığı bir ortamda sırf siyasal dü­ zene tepki olarak söylem bulan "hima­ ye usulü" M. Cavit Bey'e göre de ülke­ nin satmak zorunda olduğu ürünler göz önüne alındığında uygulanabilir nitelikte değildir; "İptida size söyleye­ yim kİ, Hükümet siyaseti iktisadiyyesi şimdiye kadar takip ettiği cereyanı de­ ğiştirmeyecektir. Hükümetin siyaseti ik­ tisadiyyesi, nasıl ki bugüne kadar serbestii İktisadî, serbestii ticari usulü ise, bugünden sonra da, gerek bize karşı ve gerek bu hususta pek alakadar olan ve bizimle münasebatı iktisadiyyeleri bu­ lunan devletlere karşı ilan etmek iste­ rim ki, siyaseti sabıkasından farklı ol­ mayacaktır... Hiç bileşmeyecek iki muhtelif cereyan vardır ki bunlardan biri bazı devletlerin sahip oldukları usulü himaye cereyanıdır. Diğeri de serbestli mübadele cereyanıdır. İçiniz­ de birçok arkadaşlarınız Hükümet'in mesleki iktisadisini bilmek istiyorlar ve matbuat da bugün Hükümet'in mesleki iktisadisini anlamak istiyor....Hükümet ticaret muahedeleri akdetmek ve bunu takip eylemekle beraber yine bu mu­

K A V R A M I N I N

S P Y Ç I Z G I S I

ahedelerde size arz ediyorum ki siyase­ ti sabıkasından katiyyen inhiraf etme­ yecektir ve hiçbir zaman bu memleketi istidaatı dahilinde bulunmayan, yani gerek toprağına fıtratın verdiği müsa­ ade dahilinde olmayan ve gerek ahali­ sinin kudreti müktesebesi dahilinde bu­ lunmayan bir siyaseti iktisadiyyeye sevk etmeyeceğiz.... Evvela tarifenin tefavütü mutlaka usulü himayeye malik olmayı iktiza etmez. Saniyyen bir memlekette yapılacak olan tarifenin esasları bir taraftan memlekete vukubulacak ithalat itibariyle diğer taraftan da ihracat itibariyle yapılır. Harice vukubulacak ihracat bugün maatteessüf ekseir Düveli Muazzamanın kabul etmiş olduğu usullü himaye saikasıyla her yerde birtakım ağır rüsuma tabii tutul­ maktadır." (Meclis-i Mebusan Zabıt Ce­ ridesi, 1986: 313-315). Savaş sırasında da Maliye Nazırlığı görevini yürüten M. Cavit Bey piyasaya kağıt para sürülmesi, İtibarı-Millî Ban­ kasının kurulması ve ilk iç borçlanma senetlerinin çıkarılmasına önayak oldu. Mütareke döneminde Düyunu Umumi­ ye Meclisi'nde görev yaptığı sırada İtti­ hatçıların takibe uğraması üzerine İsviç­ re'ye geçti.1921 yılındaki Londra Kon­ feransına TBMM Hükümet'i temsilcile-

63

► temsil ettiği devlet eliyle milli İktisadî ak­ tör yaratma girişimi, diğer yanda müda­ haleci özellikleri ağır basan bir solidarizm (tesa n ü tçü lü k ) ve en nihayet, Cavit Bey’in başını çektiği liberal uygulamalar, bazen birbirleriyle çelişki içinde, bazen birbirlerini tamamlayarak ama hep yan yana var oldular. Türkçülük ve milli iktisat akımının Ön­ de gelen sözcülerinden olan Tekin Alp, devletin müdahalesi gereğini belirtmek için, daha ileride devletçilik politikaları­ nın çok sık baş vuracakları bir argümanı.

daha 1917’de dile getiriyordu: “Devlet ik­ tisadiyatı edebiyaı-ı iktisadiyemizde ihti­ mal ki yeni bir tabir teşkil eder. Bizde iktisad-ı ferdî buhranlı zamanlarda kendi kendine yürüyebilecek kadar kuvvetli ve münkeşif değildin" Ziya Gökalp ve yan­ daş lannm fikri planda öncülüğünü yap­ tıkları “millî iktisat" akımı, ekonominin millileştirilmesini bir devletleştirme giri­ şimi olarak değil, ekonomi aktörlerinin millî unsurlardan oluşmasının koşulları­ nın sağlanması politikası olarak tanım­ lanmasına açıktı. Dönem, millî sanayici,

L

64

İ

B

E

R

finden biri olarak katıldı.1922 yılında yurda dönerek yeniden Düyunu Umu­ miye Meclisi'nde görev aldı. Lozan Konferansı'na giden Türk heyetine mali müşavir sıfatıyla katıldıysa da konferan­ sa verilen aradan sonraki görüşmelere dış borçların Osmanlı ülkesinden ayrı­ lan ülkeler arasında paylaştırılması ko­ nusunda delegasyonla yaşadığı fikir ay­ rılıkları sebebiyle dahil edilmedi. Yahya Kemal Beyatiı'ya göre M. Cavit Be/in içtihadı hatalı çıkmış, Lozan Konferan­ sında dış borçların sermayeden taksim edilmesi esası kabul edilmişti (Beyatlı, 1968: 148-151). 1924 yılında İstan­ bul'un ekonomik durumu hakkında ra­ por hazırlamak üzere İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası tarafından oluşturulan komisyona başkanlık etti. (Tekeli & İl­ kin, 2004: 46—47) 1924 yılı sonunda Te­ rakkiperver Cumhuriyet Fırkası'ntn ku­ ruluş çalışmalarına katıldı. 1926 yılında İzmir Suikasti davalarında İstiklâl Mah­ kemesi tarafından suçlu bulunarak ida­ ma mahkûm edildi. Yahya Kemal Beyatlı'nın, başta Lo­ zan Konferansı sırasında kuponlar me­ selesinin nasıl halledileceği konusun­ daki düşünceleri olmak üzere M. Cavit Bey'in mütareke sonrasındaki içtihatla­ rının doğruluğundan şüphe duyması,

A

L

İ

Z

M

mütareke sonrasındaki siyasal gelişme­ lerden çok bu iki kişinin 1908 sonra­ sında kurulan liberal düzenin süreklili­ ğine olan değişik yaklaşımlarından kaynaklanıyordu. 1911 yılının yaz ay­ larını, liberal kapitalist bir rejimin ken­ di işleyişine bırakıldığı takdirde refah getireceği ve bu sebeple sabır gösteril­ mesi yolunda telkinlerde bulunmak üzere Samsun'dan başlayarak Van'a kadar süren bir yurt gezisinde geçiren M. Cavit Bey'le, seçim bölgesi Urfa'ya bir kere bile gitmeyen Yahya Kemal Beyatlı anayasal parlamenter rejimin esaslarına duyulan samimiyet çerçeve­ sinde kıyaslandığında bu yaklaşım fark­ ları da ortaya konmuş olmaktadır (Uy­ sal, 1959: 63). Yahya Kemal'in 1912 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin seçimle geldiği iktidardan darbe yoluy­ la uzaklaştırıldığı sıralarda Bergsoncu bir şair olarak Türkiye'ye dönmesi göz Önünde tutulduğunda bu farklar daha da belirginleşmektedir. (Celnarova, 1998:84). Aynı Yahya Kemal'in siyasal düşünce eksenindeki çıkış noktasını ise Prens Sabahaddin'in adı liberalizme çıkmış Fransız karşı devrimci düşünce­ sinin Türkiye şartlarına uyarlanmış bir imitasyonu oluşturacaktır. 1907 yılında radikal muhafazakâr A ctio n Fran caise ►

millî tüccar, millî aydın var etme döne­ miydi. Devletin müdahalesinin esas ve hatta yegane meşruiyeti, bu millî unsurla­ rın ortaya çıkmasını sağlamak olmalıydı. İttihat ve Terakki çevresinin yarı resmî si­ yasal dergisi konumunda olan Yeni M ecmua’da, “İktisadi vatanperverlik” teması­ nı 1918’de işleyen Ziya Gökalp’e göre, ha­ len okullarda okutulmakta olan “Mançester IktisadiyatT’nm temsil ettiği İktisadî vicdan tamamiyle kozmopolittir. Mançester İktisadiyatını benimsemeye devam edenler, millî iktisat ilkesini reddettikleri

için İktisadî anlamda yurtsever değiller­ dir. Bunun bir adım ötesi, “serbesti” taraf­ tarlarının genel anlamda yurtsever olma­ dığının ilan edilmesi olacaktır. Kozmopo­ litlik de, Osmanlı reformcu aydınlarının benimsedikleri bîr haslet olmaktan çıktığı gibi, artık bir hakaret olarak algılanmaya başlanır, Savaş ortamının da katkısıyla, si­ yasal liberalizm siyasal düşün alanında iyice geri çekilir. Birinci Dünya Savaşı’nın büyük bir ye­ nilgiyle sonuçlanması ve bunun esas so­ rumlusunun İttihat ve Terakki olması,

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L İ Z M

hareketi tarafından yayınlanan bir ki­ tapta adı 19. yüzyılın karşı devrimci li­ derleri arasında en önde geçen Frederic Le Play'in kurduğu "ilmi içtima" ekolünün bağnaz bir takipçisi olan Prens Sabahaddin'in "Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet" hareketi, Fran­ sız Devrimi'nin acı bir meyvesi olan li­ beralizmin alt üst ettiği düzeni yeniden ihya etmek amacıyla Le Play'in kullan­ maya çalıştığı sosyal ilim metoduyla ve aynı amacı güderek İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin karşısına dikilecekti (Kansu, 2001; Elwitt, 1986). Kolera salgını­ na rağmen, atılan havai fişekler ve al­ kışlar arasında Samsun'a çıkan M. Cavit Bey tiyatro binasında yaptığı konuş­ mada Millet'in, "...hâkimiyetin her fert­ te temsil edildiği İlmîn ve aklın gerek­ leriyle idare edilen düzenli siyasî bir heyet..." olduğu yolunda görüş bildirir­ ken, Frederic Le Play'in takipçilerinden Paul Descamps, bu konuşmadan yak­ laşık dört ay kadar sonra La S c ie n c e So cia le dergisinin Ekim (1911) sayısın­ da Türkiye'de anayasal parlamenter re­ jimle bir yere varılamayacağını ve an­ cak Prens Sabahaddin'in şahsi müda­ halesiyle yapılamayan işlerin yapılaca­ ğını ve böylece takdis olunan bir üsta­ dın (Le Play) son arzusunun bir talebesi

mütareke döneminde bu partinin temsil ettiği fikriyatın da şiddeüi biçimde eleşti­ rilmesine yol açtı, ittihat ve Terakki karşı­ tı cephede yer alanların eleştirdikleri ko­ nuların içinde en ön sırada partinin milli­ yetler politikası geliyordu. Ref'i Cevat, Ahmet Emin, Celal Nuri, AH Kemal gibi düşünürler, ittihatçılar tarafından Ermenilere ve Rumlara karşı izlenen imha po­ litikasının Osmanlılık ilkesini ağır bir darbeye uğrattığım ve imparatorluğun or­ tak haremi yok ettiğini dile getiriyorlardı. Eleştirilerde egemen tema, Ref’i Cevat’m

K A V R A M I N I N

S O Y Ç İ Z G I S İ

tarafından yerine getirileceğini yazabi­ liyordu (Börekçi, 1999: 261; Demirkan, 1962: 82-83). İttihat ve Terakki Cemiyeti Üyesi, Mebusu ve Maliye Nazırı M, Cavit Bey, Türkiye'de liberal düşüncenin tarihsel gelişimi içinde akla gelen ilk isimlerden biri olsa da bu daha çok klasik iktisadın akademik ve siyasal platformda yetkin bir temsilcisi olması hesabına vurgulan­ maya devam ediyor. M. Cavit 66/1(1 İk­ tisadî ve siyasal görüşlerinin değerlen­ dirilmesinin, liberal kapitalist rejimlerin 20. yüzyılın başında, müterakki ülke­ lerle, terakki niyetinde olanlar için hala temel düstur olma vasfını koruduğunu göz önüne alarak yapılması düşünce tarihimizin en önemli eksikliklerinden biri olma durumunu koruyor. Sonuçta *Vatanın en b ü yü k ihtiyacının muhafa­ za değil te ra k k f olduğunu ifade eder­ ken ya da on yıl sonrasının Samsun ve Trabzon'unun nüfusları yüz, yüz elli bi­ ni geçmiş, demiryolları ile Sivas'a Erzu­ rum'a bağlanmış, limanları gemilerin uğrama yeri ve Anadolu'nun sanayi ürünlerinin çıkış noktası olmuş bir hal­ de tasvir ederken M. Cavit Be/in siyasî ve İktisadî düşüncesindeki hâkim unsur liberalizmin terakkiperverlik vasfı ol­ maktadır. □

ifade ettiği gibi, “İttihatçıların yaptıkları­ nın milliyetperverlik değil, sadece separatizm” olmasıdır. Bu dönemde siyasî liberalizm-müdahalecilik tartışması bir kez daha Türkçülük ve Osmanlıcılık tanışması haline dönüş­ tü. Osmaniı im paratorluğunda kalan topraklar içinde Türklerin ve Müslüman­ ların birlikteliğini öne çıkaran Türk birli­ ği fikrinin karşısında, aynı topraklar için­ de Hıristiyan ve Müslüman, farklı etnik grupların ve mezheplerin birlikteliğini Yeni Osmanlılık çatısı altında savunanlar

65

L

İ

B

E

R

yer aldı. Siyası özgürlükler ve eşitliklerin temelinin ‘‘milli" mi olacağı, yoksa bu­ nun "Osmanlı vatandaşlığı" temelinde mi gerçekleşeceği tartışması, aynı zamanda devletin dini ve etnik kimlikler alanına müdahale etme yetkisinin sınırlarının be­ lirlenm esine yönelikti. Buna karşılık, ılımlı bir İktisadî liberalizm konusunda göreli fikir birliği veya zımni anlaşma hâ­ lâ yürürlükteydi. CUMHURİYETLE SÖNEN _________ SİYASAL LİBERALİZM_________ 66

Muştala Kemal çevresine karşı İlk örgütlü muhalefeti temsil eden, resmî adı İkinci Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu olan 11. Grubun programında, Kurtuluş Savaşı ortamının ve TBMM hü­ kümeti döneminin özel koşullarının da etkisiyle, siyasal liberalizmde vurgu, mil­ liyetçilik eleştirisini terk ederek, fiilen oluşabilecek, kişisel yönetim/diktatörlük eğilimlerine karşı yoğunlaşıp, hukukun dokunulmazlığı ve saygınlığını öne çıkar­ maya başladı. Kasım 1922’de en gelişmiş halini alan II, Grup programında siyasal liberalizmin klasik ilkeleri tekrarlanıyor­ du'. “Idare-i hükümet milletin hâkimiyeti­ ni bilâvâsıta izhâr eyleyebilmesi ve mu­ kadderatını bilfiil elinde bulundurabilmesi esasına müstebidir... Her ferdin hürriyet-i şahsiye ve medeniyyesi her türlü taaruzdan masundur...Edyân, mezahib-i ma'rufe fikri ve amelî serbesttir... Her ferd huzur-ı kanunda ve memleketin hukuk ve vezaifinde müsavidir... Her ferdin ehli­ yet ve kabiliyetine göre her hizmeti hü­ kümet için müsavi kıynmettedir...” (De­ mimi, 1994: 398-399). II. Grup’a yakın yayın organı olarak 19 Ocak 1923 yayına başlayan Tan gazetesin­ de, “Yolumuz" başlıklı çıkış yazısında, “Her Türkiyeli; hürdür, hürriyeti taarruz­ dan masundur, her türlü hakkına sahip­ tir, vatanın muhterem bir uzvudur" denil­ dikten sonra, “ferdin hukukunu mukad­

A

L

İ

Z

M

des ve hayatının mabihüddevamı bilen bir hükümetim]’’ hayati önemine işaret ediliyordu (a.g.e, s. 404). İktisadi libera­ lizm konusunda ise, II. Grup ılımlı bir hi­ mayecilik yanlısıydı: Müesses at-ı iktisadiyemizi himaye, devlet muameletına vesaıet etmek üzere bir devlet bankası ku­ rulacaktır. Müstakil bir demiryolu siyase­ ti ittihaz olunacaktır." Millî iktisat anlayı­ şıyla arasındaki esas Fark, II. Grup’un memleketi “bir ziraat memleketi olarak kabul” etmesi ve programında sadece ta­ rımın gelişmesinden bahsetmesidir. 11. Meclis’te CHF’den aynlanların kur­ duğu muhalefet partisi, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası da kendini "libera­ lizm" ilkesine sadık bir parti olarak ta­ nımlar. TCF programında birinci madde­ de, “Türkiye Devleti halkın hâkimiyetine müstenid bir cumhuriyettir" diye belirtil­ dikten sonra, ikinci maddede, “Hûrriyetperverlik (Liberalizm) halkın hâkimiyeti (Demokrasi) fırkanın meslek-i esasisi” olarak belirtilmektedir, TCFnin, Ahrar ve Hürriyet ve itilaf Partisi programlarını an­ dıran bir diğer program maddesi ise iç si­ yasetin ele alındığı bölümün ilk maddesi olan, 14. maddedir: “Millî vahdetin halel­ den masuniyetini temin için devletin mu­ rakabesi baki kalmak şartile idari ad em-i merkeziyet esası terviç edilecektir.” P artinin kuruluş beyannam esinde, “umumi hürriyetler "e gönderme yapılma­ sının yanında, geleneksel Osmanlı liberal söylemine kıyasla dikkati çeken yenilik­ ler, “fırkanın tefrika demek olmadığının ispat edileceği ”nin ifade edilmesi ve buna bağlı olarak, “müsa adekarlık” kavramının kullanılmasıdır. Terakkiperverler, “müsaadekirhk" gibi siyasal etik alanına özgü bir kavrama sarılırlarken, aynı zamanda bunu “fırka, efkâr ve itikadat-ı diniyeye hürmetkardır” ifadesiyle pekiştirmek ihti­ yacı duymaktadırlar. Günümüz dilinde karşılığı hoşgörü olan müsaadekârlık gibi bir kavramın parti programında yer alma­ sı, siyasal liberalizmin olgunlaşmasının

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L İ Z M

yanında, müdahaleci devlet geleneğinin yeniden güçlenmesi karşısında bir savun­ ma pozisyonuna çekil indiğini göstermek­ tedir. Yeni Cumhuriyet yönetiminde gide­ rek baş gösteren otoriter eğilimlere karşı, “Fırkamız tahakkümlerin şiddetle aleyh­ tarı olduğu için kendi umuru dahilinde de cevaz ve imkân vermeyerek ne ferdin, ne de birkaç kişinin tahakküm suretiyle meramlarım icra ve infaz etmelerini ka­ bul eylemiyecek" denilmektedir (Tutıçay, 1981:371), TCF, iktisat alanında “serbest meslek” öğretisini benimse de, Cavit Bey’in temsil ettiği, uluslararası işbölümünde Türki­ ye’nin payına tarım düştüğüne inanan ve bunu kabullenen bir teslimiyetçilik için­ de de değildi. Parti programının 33. mad­ desinde, “mesatl-i iktisadiyedeki serbest mesleği mi2 , asıılardanberi tesiraı-ı harici­ ye ile sönmüş olan veya müstaîd-i inkişaf bulunan sanayiimizin himayesine mâni olmayacaktır. Fakat bu himaye alemlâya değil, makul ve mutedil tarzda ve bir program dahilinde vuku bulacaktır” ifa­ desiyle, ılımlı iktisadi liberalizmle ılımlı himayeciliğin kesiştiği yerde bulunmaya özen gösteriliyordu. Himayenin makul, ılımlı ve programlı kalması gerektiğini vurgulamak ihtiyacının duyulması, esas olarak ittihat ve Terakki’nin yandaş hima­ yecilik politikalarına tepkiyi dile getiri­ yordu. Bütün bunlara rağmen, 1925 yılı başında Zekeriya Sertel, Resimli Yıl için yaptığı geçmiş yıl değerlendirmesinde, yeni parti yöneticilerinin esas itibariyle Halk Fırkası yöneticileri gibi düşündüğü­ nü belirttikten sonra, hemen ardından iki yaklaşım arasındaki farkı şöyle tanımlar: “Halk Fırkası mensuplan daha mutaassıp daha inhisarcı bir zihniyetle hareket edi­ yor, yeni fırka âzası daha liberal düşünü­ yordu" (Tunçay, fl.g y : s. 125). TCF etrafında kümelenen ılımlı liberal yaklaşım, program ve beyannamelerle toplumsal tasarımını tanımlamaya çalışır­ ken, CHF’nin ilk döneminde belirgin bir

K A V R A M I N I M

S O Y Ç I Z G I S I

programının olmayışı dikkat çekicidir. 1 9 3 l’e kadar, 1923'de kabul edilen Halk Fırkası Nizamnamesi ve Umumi Esasları ve 1927’de CHF kongresinde kabul edi­ len yeni nizamname ve ona bağlı olarak onaylanan Mustafa Kemal’in program be­ yannamesi, CHF’nin programı işlevini gördü. CHF nizamnamesi, 1923’de, temel özgürlükleri değil, ulusal egemenliği ta­ nımlıyordu. CHF'nin “gayesi, millî hâki­ miyetin halk tarafından ve halk için icra­ sına rehberlik etmek ve Türkiye’yi asri bir devlet haline yükseltmek ve Türkiye’de bütün kuvvetlerin fevkinde kanunun ve­ layetini hâkim kılmaya çalışmaktır," Metinde kullanılan, “Türkiye'yi asri bir dev­ let olarak yükseltm ek’’ ifadesi, Türki­ ye’den kast edilenin toplum değil devlet olduğunu ele verir, CHF’nin 1923 nizam­ namesinde açıkça belirtilen yegâne hürriyet, “kanunları vaz'etm ekteki mutlak hürriyet ve istikEâl"dir, yani ulusal ege­ menliğin kullanımına ilişkindir. Bireysel özgürlükler atanını çok dolaylı yoldan kapsar, 1927 program beyannamesinde ise, “memleketin her tarafında sarsılmaz bir emniyet ve asayişin hükümran olması en evvel nasb-t nazar ettiğimiz noktadır" ifadesiyle yetinilir. TCF programında ise özgürlük hakları­ nın tek tek sayılmasına ve etraflı biçimde anılmalarına itina edilir, İki yaklaşım ara­ sındaki, siyasal liberalizm açısından an­ lamlı bir fark, parti üyeliği koşullarının belirtilmesinde ortaya çıkar. TCF üyelik için “Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlı­ ğı ”nı yeterli görürken, CHF’nin 1927 ni­ zamnamesinde, millî harekete karşı tavır almamış “her Türk vatand aşın], Türk kültürünü" kabul etmiş olması şartıyla fırkaya üye olabileceği belirtilin Bir yanda Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı, diğer yanda ise Türk vatandaş ve Türk kültürü tabirlerinin kullanılması dikkat çekicidir, Takrir-i Sükun Kanunu’nun ardından 1925’de TCF’nin kapanlması ve belli başlı yöneticilerine karşı, Şeyh Sait isyanı yar-

67

L

68

İ

B

E

R

gılamasında II. istiklâl Mahkemesi tara­ fından yöneltilen suçlamalar, çatışma ek­ senini bütünüyle siyasal liberalizm alanı­ na yerleştirdi, TCF’ye yöneltilen esas suç­ lama, bu partinin programında “efkâr ve itikadaü diniyeye hürmetkâr olma" tabi­ rinin gericiliği kışkırttığıdır. Bu suçlama, aynı zamanda Osmanlı siyasal liberalizm geleneğini bütünüyle gayrimeşru ilan et­ meyi amaçlar. Bunu izleyen yılda ortaya çıkan İzmir suikastının ardından, bir yan­ da İttihat ve Terakki kadroları diğer yan­ dan TCF’nin ordu île yakın ilişkideki yö­ neticileri radikal biçimde tasfiye edilmeleri, siyasal liberalizmin siyaset sahnesin­ den büyük ölçüde silinmesi sonucunu doğurdu. Bu tarihten itibaren, egemen söylemde siyasî liberalizm muhafazakâr­ lık, hatta gericilikle eşanlamlı olarak kul­ lanılmaya başladı. Mustafa Kemal, Nııtufe’ta, çoğu eski si­ lah arkadaşı olan TCF yöneticilerini kast ederek, "Fırkalarını muhafazakâr unvanı altında teşkil etseydiler belki bir manası olurdu. Fakat bizden daha Cumhuriyetçi ve Terakkiperver olduklarını iddiaya kal­ kıştılar” suçlamasında bulunur. Siyasal olarak liberal olmak, bu tarihten itibaren ve günümüze kadar, otoriter reformculuk . düşünü için ancak gericilik anlamına ge­ lecektir. Otoriter reformcu yaklaşım açı­ sından siyasi liberalizmi gericilik ve daha sonra bölücülük kategorisiyle özdeşleştir­ mek, kendi tahayyül dünyasının zaman zaman katı bir muhafazakârlığa varan otoriter özelliklerinin sorgulanmasının engellenmesi açısından etkili olmuştur. Bu gelişme karşısında siyasî liberalizmi benimseyen yaklaşımlar, çok daha dolaylı bir ifade tarzı benimseyeceklerdir. Şerif Mardin, bu dolaylı ifade tarzının ferdi milliyetçilik olduğuna işaret eder. Ger­ çekten de, hem en hemen tüm siyasal akım ve düşüncelerin milliyetçilik potası içinde eridiği bir ortamda, siyasal libera­ lizm devlet merkezli bir milliyetçilik yeri­ ne birey merkezli bir milliyetçiliği öne çı­

A

L

İ

Z

M

karacaktır. Bu bireysel milliyetçilik za­ man zaman dinî popülizmle yakın işbirli­ ğine girecektir. Bu liberalizmin ferdi milhyetçilik yaklaşımı içinde kendine koru­ naklı bir yer elde etmesi, onun çok daha ileri tarihlerde, örneğin 1980 başlarında Ûzal liberalizmi biçiminde tezahür etme­ sine yol açacaktır. ________DÖNÜM NOKTASI: 1930________ 1930’a kadar, İktisadî liberalizm görüşü­ nün ağır bastığı, usul-ı himaye savunucu­ larının zayıf kaldığı siyasal çatışma alanı­ nın esas aynlma noktası, siyasî liberalizm ve siyasi otoritarizm taraftarları arasında­ dır. Korumacılık, Lozan antlaşmasının 1929 yılma kadar getirdiği kısıtların da ilave olmasının etkisiyle, yabancılara kar­ şı koruma amacıyla ve dar bir çevre tara­ fından İfade edilir. Bu dönemde libera­ lizm kavramının en yaygın karşılığı “hürriyetperverlik" veya "serbesti” dir. İktisa­ di liberalizm alanında ise, “teşebbüs-i şahsi serbestist” daha ender olarak kulla­ nılan bir tabirdir, İsmet İnönü, 1929 İktisadî bunalımının etkisinin Türkiye’de hissedilmeye başlan­ dığı bir ortamda, 12 Aralık 1929 günü TBMM’de yaptığı konuşmada, “Bin belâ­ ya karşı koyan, bin musibeti ezip yenmek ile meydana çıkan millî mevcudiyet, mahaza millî maişeti tanzim edememek yü­ zünden tehlikeye düşürülm eyecektir” der. Bunu Millî İktisat ve Tasarruf Cemiyeti’nin kurulması izler. Bir millî burjuva yaratma girişimi yeniden gündeme gelir. Şakır Kesebir’in hazırladığı, amacı, devle­ tin sanayiye belli bir program vermesiyle sınırlı olan 1929 İktisadi Programı, CHF cephesinde el yordamıyla bir İktisadî mü­ dahalecilik anlayışının gelişmekte oldu­ ğunun işaretleridir (Tekeli, İlkin, 1982; 105). İktisadi liberalizmin uygulama ala­ nının zaaflarının İktisadî krizle kendini göstermeye başlaması, hükümeti ister is­ temez daha müdahaleci bir tutum almaya

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L İ Z M

götürür. Bu dönemde Inönü, “eğer İstih­ salimiz kifayet etmiyorsa ve çalışan va­ tandaş ekmekle kahve arasında muhay­ yer kalacaksa onun kahveyi tercih edip dermansız düşmemesi için gücümüz yet­ tiği kadar kulağına bağıracağız" (TekefiÜkin, 1982: 94) derken, serbest-i ticaret ilkesiyle arasına önemli bir mesafe koy­ duğunu gösteriyordu. Aym dönemde, 1930 Nisanında Birinci Sanayii Kongresi toplandı. Resmen 12 Ağustos 193Û’da kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası, siyasal otoritarizmin giderek güçlendiği ve uluslarara­ sı konjonktürün elvermesiyle İktisadî devletçilik yaklaşımına uygun bir zeminin hazırlandığı bir ortamda, siyasî liberalizm geleneğinin, büyük ölçüde kendine rağ­ men, siyaset sahnesine Ikind Dünya Sa­ vaşı sonuna kadar son çıkışı olacaktır. Fransızca metinlerde kendini “Parti Li­ beral” olarak tanımlayan Serbest Fırka [kurulacak partinin adımn serbest ve li­ beral olmasını önerenlerden bir de Recep Peker’dir), nizamnamesinde, liberal gele­ neğin hep yaptığı gibi özgürlükleri tek tek saymayı ihmal etmez. Bunlar, “vicdan hürriyeti, mesai serbestisi, fikir, kelâm ve içtimâ hürriyetleri, icra kuvveti, muraka­ be ve kontrol salâhiyeti ve halk kütleleri­ nin belediye ve vilayet idarelerinde kendi işlerini kendileri görme esası”dır. Parti, “harsı, iktisadi, malî her türlü teşebbüsle­ re yardımcı olmak, ve küçük, büyük İkti­ sadî teşebbüs ve teşekküllerin inkişafına mani olan engelleri kaldırmak" amacın­ dadır [Tunçay, 1981: 398-399). Partinin adı için, liberalin karşılığı ola­ rak serbest kelimesi kullanılmasına rağ­ men, parti programında özgürlük kavra­ mı için kutlanılan karşılık hürriyettir. Bu­ nun yegane istisnası, “mesai serbestisi” kavramıdır kİ, artık serbest kelimesinin o dönemde esas olarak İktisadî faaliyet ala­ nındaki özgürlükler için kullanıldığını gösterir. Partinin adının Mustafa Kemal ve çevresi tarafından “serbest" olarak tes-

K A V

R A M I N I N

S O Y Ç I Z G I S I

bit edilmesi, partinin muhalefetinin İkti­ sadî liberalizm alanıyla sınırlı kalması beklentisini ele verir. Serbest Fırka, Mustafa Kemal tarafın­ dan, iktidar partisi içinde kendine yakın bazı isimleri bu işe tayin etmesiyle kur­ duruldu. Ahmet Agaoglu’na göre, partiye serbest ismini koyanlar (Mustafa Kemal veya Recep Peker), böylece kendilerini devletçi olarak tanımlamış oldular (Ağaoglu, 1930: +1). Ama bu programlı bir d ev letçilik değildir. G erçek ten de, SCF’nin kuruluşunu izleyen günlerde, İs­ met İnönü, Sivas’ta, CHF’nin “mutedil devletçi" olduğunu ilk kez ifade eder. Bunu yaparken, SCF’nin CHF'nin ılımlı dev­ letçilik anlayışına yönelttiği eleştirileri bertaraf etmeyi amaçlamaktadır. Bunun sonucunda, CHF’nin eski ideolojik çizgi­ sini benimseyen Serbest Fırka sözcüleri, ideolojinin kendisini değil, ancak kötü uygulamasını eleştirebileceklerdir. Fethi Okyar, 7 Eylül 193Ö’da yaptığı ünlü İzmir konuşmasında, liberalizmi ta­ rif eder: “Liberalizm mesleği devlete ait olan vazifeleri devlete, millete ait olan va­ zifeleri de şahsi teşebbüslere terk eden ve bu teşebbüslerin inkişafına engel olarak müdahaleleri asla tecviz etmiyen bir mes­ lektir. Halkın her şeyini hükümetten bek­ lemesi arzu olunmayan bir haldir. Bu ha­ lin menbaı da ötedenberi hükümetin her saye müdahale etmiş ve ferdi erin serbest inkişafına meydan vermemiş olmasından mütevellittir," Okyar burada İsmet İnö­ nü’nün bir hafta önce yaptığı Sivas nut­ kunda, “ bizi [mutedil devletçiliğe! sevk eden bu memleketin ihtiyacı ve bu mille­ tin fıtri temayülüdür. Memleketin ihtiyaç­ lan için herkes ve her yer hâzineden çare arar (...) Mutedil devletçi olarak halkın temayül âtına ve metalibine yetişemiyoruz diye kusurluyuz. Devletçilikten büsbütün vazgeçip her nimeti sermayedarların fa­ aliyetinden beklemeğe sevk etmek bu memleketin anlayacağı bir şey midir?” sorusunu yanı damaktadır. Okyar’a göre,

69

L

70

İ

B

E

R

“halkın muhakkak bir temayülü varsa, gi­ riştiği işlerde müdahaleden azade ve ser­ best hareket edebilmesidir” (Ilkin-Tekeli, 1929, s. 167). Halkın müdahaleden azade ve serbest olmasını dilediğini belirten Fethi Okyar, “Fırkam Halk Fırkasının sol cenabında, li­ beral ve lâyik Cumhuriyetçi bir fırka ola­ rak çalışacaktır. Sol cenaha teveccühün miyarı halkın seviye ve temayülleriyle, umumi efkarın karşılayış ve yükselişi ola­ caktır" (Tekeli ve İlkin, 1982: 158-159) diye vurgularken, liberal yaklaşım açısın­ dan CHF’nin sag parti olduğunu da ilk defa dile getirmiş olur. SCF sözcüleri, kendilerinin CHF’den daha sol oldukları­ nı söylerken, devletin yetkilerini ister yer­ li isler yabancı, hiçbir grubun çıkar sağla­ ması için kullanmaması gereğini dile ge­ tirmeye çalışırlar. SCF’nin benimsediği “sol” etiket, bir iktisadi ve sosyal program olarak değil, devletle toplum arasındaki ilişkide etik bir ilke olarak kendini ifade eder. Aynı zamanda, Yusuf Akçura ve Ah­ met Ağa oğlu gibi düşünürler, CHF yan­ daşları tarafından kendilerine yöneltilen irtica suçlamalarına karşı, kendilerinin de­ mokrat olduklarını ifade ederek cevap ve­ rirler. Bu çerçevede Ağaoğlu, “Halka ser­ best düşünmek ve serbest fikrini beyan imkânını bahşetmekte olan fırkaya de­ mokrat denir” diyerek, demokrat ve otori­ ter ayrışmasının sınırlarını çizer. Buna CHF cephesinden ve Şükrü Kaya'nm ağ­ zından gelen yanıt, yönetici kadrolar nezdinde siyasal liberalizmin kendini ifade et­ me alanının bütünüyle yok olmaya yakın olduğunun işaretlerini verir: “Hürriyet na­ mına devlet otoritesini feda edemeyiz”. 1930 Eylülünde olağanüstü toplantıya çağrılan TBMM’de hükümetin bir bölü­ münün istifa etmesinin ardından, yenilen ismet İnönü kabinesinde. Ziraat ve Tica­ ret Vekâletleriyle birleştirilerek güçlendi­ rilen bir İktisat Vekilliği yer almaktadır. Bunun başına ise, ilk kez Iş Bankası çev­ resinden olmayan biri, Mustafa Şeref Bey

A

L

İ

Z

M

atanır, 2 Ekim’de sunulan hükümet prog­ ramında devletçilik sözcüğü hiç geçmez. Onun yerine, Birinci Dünya Savaşı sıra­ sında kullanılan “millî iktisat” tabiri kul­ lanılır. Serbest Fırka’nın iki aydan az bir zamanda beklenmedik bir etki yaratması karşısında, kendi İfadesiyle “cumhurbaş­ kanı olarak devleti, partinin ebedî başka­ nı olarak da CHF’yi koruma" refleksi ön plana çıkan Mustafa Kemal, liberalizme karşı millilik vurgusu daha yüksek olan bir kavramı öne çıkarmayı tercih eder. Böylece sadece İktisadî serbestiyet değil aynı zamanda siyasal serbesti ve devlet yönetiminde göreli şeffaflık çağrışımları güçlü olan liberal söylemin meşruiyetinin milli- gayrı millî kutuplaşması içinde za­ yıflatılması amaçlanır. Tekeli ve llkin’e göre, liberalizmin kar­ şısına devletçiliğin değil, millî iktisat po­ litikasının çıkarılması bir siyasal taktiktir (Tekel i-İlkin, a.g.y.: 177). Bu çerçevede, T BM M'ye bir ara seçim vesilesiyle yeni girmiş olan Serbest Fırka başkanı Fethi Okyar’a millî iktisattan yana olup olmadı­ ğı sorulur. Okyar’ın yanıtı, Serbest Fırka’nın CHFden, demiryolu ve borçlanma dışında farklı bir iktisat politikası olmadı­ ğını ele veren muğlaklıktadır: “Millî ikti­ satta mesleğimiz malumdur. Bizim kana­ atimizce Hükümetin her sahada faaliyeti nihayet millî iktisat için ya bir faide temi­ ni, ya bir engelin bertaraf edilmesi gibi bir İktisadî gayeye teveccüh ettirilmek lâ­ zımdır” (fl.g.e.: 178). Serbest Fırka'nın katıldığı tek seçim olan, Ekim 1930 belediye seçimlerinde, İstanbul ve İzmir gibi gayrimüslim seç­ menlerin göreli çok olduğu yerlerde mu­ halefet partisinin başarı kazanması, CHF çevresine “milli" vurgulu politikaları dev­ reye sokarak yönetim etrafındaki kenet­ lenmeyi pekiştirme yoluna iter. CHF çev­ resinin radikalleşmesinde, devlet rantın­ dan pay alma olanaklarını kaybetme tehli­ kesinin yönetici kadrolar tarafından hisse­ dilmesi kadar, klasik bir aydın despotizmi

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L İ Z M

mantığı çerçevesinde, “halkın iyiliği için” yapılan reformlara halkın direnmesi karşı­ sında duyulan tepki de rol oynamıştır. İsmet İnönü’nün ünlü Sivas nutku ile gayrı resmî biçimde başlayan yeni devlet­ çilik politikasını, daha sonra bu politika­ nın uygulanmasını yürütecek olan Mus­ tafa Şeref Bey, 2 Ekim 1930’da savundu: “D evlet m üdahale etm eyecek olursa m em leketim izin gerek dahildeki ferdi menfaatlerin İktisadî faaliyetinde, gerek harici ferdi faaliyetlerin memleket dahi­ lindeki faaliyetlerinde memleketin vahde­ tini ve hatta mevcudiyetini tehlikeye koy­ masına göz yummuş demektir, iktisatta muayyen hakim noktalar vardır. O hâkim noktalara iktisadiyattan çıkmış olanlar, her halde o memleketin efradını menfaat­ lerine alet olarak kullanabilirler. İnsanın insan tarafında explüvate edilmesi, bu­ dun.. Eğer o hâkim noktaları liberalizmin anarşik vaziyetine terk edecek olursak, efendiler on seneden beri istihsal edilmiş olan neticelerin hepsi bir senede bertaraf edilmiş olacaktın" İktisat vekilinin ko­ nuşması, korporaıist bir devletçilik anla­ yışının daha tam olgunlaşmamış bir ifa­ desidir. Aynı zamanda, 1929 krizinin, et­ kilerinin artan biçimde hissedildiği bir dönemde, halkçılık söyleminin sık kul­ landığı temaların bir sentezidir. Ahmet Ağaoğlu bu dönemde devletçili­ ğe karşı eleştirilerin, Halk Partisfmn dev­ letçilik anlayışının neden olduğu, Şeker İnhisarı suiistimali gibi yolsuzluklarla doğrudan ilgili olduğu görüşündedir. Gerçekten de, İktisadî liberalizm alanına kendini hapsetmiş veya hapsetmek zo­ runda kalmış olan liberaller, eleştirilerini esas olarak devlet kaynaklarının bazı çev­ relere peşkeş çekilmesi konusu üzerine oturturlar. Buna CHF'den gelen tepki çok şiddetli olur. Serbest Fırka'mn başına getirilen Fethi Bey’in, belediye seçimlerini izleyen gün­ lerde, mecliste partisine yönelen eleştiri dozunun hızla artması karşısında, 17 Ka­

K A V R A M I N I N

5O

Y Ç I Z G I S I

sım 1930’da İçişleri Bakanlığına yolladığı dilekçeyle partiyi kapattığını bildirirken, kullandığı ifadeler siyasî liberalizmin te­ mel ilkelerinden biri olan siyasî fikir ayrı­ lıklarının meşruiyetinin olmadığının ve kısa zamanda olmayacağının anlaşıldığı teyit eder: "... fırkamız fin 1 Stiyen Gazi Hazretleriyle siyasî sahada karşı karşıya gelmek vaziyetinde kalabileceği anlaşıl­ mıştır. Bu vaziyette kalacak siyasî bir te­ şekkülün mevcudiyetini fırka müessisi şi­ fa tiyle muhafaza ve idameyi muhal bulu­ yorum," Mustafa Kemal’in emriyle kuru­ lan parti, başkanımn kararıyla birdenbire fesih edilir. Siyasî planda artık bütünüyle tasfiye olan liberalizm, iktisat politikaları konu­ sunda ise daha çok ılımlı bir muhalefet söylemi olarak bazı gazetelerde ve meclis­ teki az sayıdaki milletvekilinin konuşma­ larında işlenen bir şikayet teması konu­ mu kazanır. 1930 sonbaharında Fethi Bey’in çok büyük bir kalabalık tarafından ve “Yaşa­ sın serbest ülke” sloganlarıyla karşılandı­ ğı İzmir’i 1931'de ziyaret eden Mustafa Kemal, burada yaptığı konuşmada devlet­ çiliğin genel çerçevesini çizen “Fırkamı­ zın takip ettiği program, bir istikametten tamamiyle demokratik halkçı bir prog­ ram olmakla beraber İktisadî noktai na­ zardan devletçidir. ...Halkımız tab'an dev­ letçidir ki her türlü ihtiyacı devletten ta­ lep etmek için kendisinde hak görüyor. Bu itibarla milletimizin tebayii ile fırka­ mızın programı arasında tamamiyle bir mutabakat vardır" Bu konuşmada dikkati çeken, Mustafa Kemal'in hâlâ devletçiliği “demokratik halkçı” bir programın karşıtı olarak ele al­ maya devam etmesidir. Devletçilik, halk­ çılığa dayandırılmaz. Devletçiliği meşru kılmak için kullanılan dayanak, İsmet İnönü'nün Kadro dergisinde yayımlanan yazısında olduğu gibi, Türk halkına özgü bir durum, milletin fıtri temayülüdür. İs­ met Inönü!nün bu konuşmasına Fethi

71

L

72

İ

B

E

R

Okyar’m verdiği yanıt, İktisadî alana sıkış­ mış liberalizmin “serbest" kelimesinin ya­ rattığı olumlu çağrışımları kutlanarak, ala­ nını genişletme teşebbüslerinin o dönem­ deki son örneklerindendir: “Halkın mu­ hakkak bir temayülü varsa giriştiği işlerde müdahaleden azade ve serbest hareket edebilmesidir.” Ahmet Agaoğlu gibi, Okyar da halkın her şeyini hükümetten bek­ lemesi halinin kaynağının hükümetin öte­ den beri her faaliyete müdahale etmesi ve biteylerin "serbest inkişafına” meydan vermemiş olması görüşündedir. Bunun karşısında, “liberalizm mesleği[ni] devlete ait olan vazifeleri devlete, millet efradına ait olan vazifeleri de şahsi teşebbüslere terk etmek” olarak tanımlarlar. Bütün bu hararetli tartışmalara rağmen, uygulamadaki devletçiliğin karşıtı liberal güçler de özünde devletçidirler. Serbest Fırka esas olarak CHF’nin eski ideolojik çizgisini benimsemeye devam etmektedir. Bu ideolojinin kendisini değil, bunun kö­ tü uygulamalarım eleştirir (Tekeli ve tikin, a.g.y: 165), Serbest Fırka çevresi daha ılımlı, daha az savunmacı bir devletçilik anlayışım savunur. Buna karşılık libera­ lizm kelimesi, CHF sözcülerinin ağzmda anarşi ile eş anlamlı olarak kullanıldığı gi­ bi, millete bütünüyle yabancı, gayrı millî bir kavram olarak resmî söylemde tescil edilir. CHP oto ri tarizin inin bu dönemde önde gelen simalarından biri olacak olan Recep Peker gibi ideologların liberal poli­ tikaları ülkeyi yabana orduların işgal et­ mesiyle eş değer tutan değerlendirmeleri doğal addedilebilir. Ama liberal düşünün yediği gayrimeşru damgası bununla sınırlı değildir. Örneğin, iktisadi liberalizme ya­ kın bir çevre olarak bilinen İş Bankası çevresinin önde gelen temsilcisi iktisat ve­ kili Celal Bayar, 9 Haziran 1936’da meclis­ te yaptığı konuşmada, “... tizler istihale geçiriyoruz. Liberalizmi -dilim dahi dön­ müyor bu kelime o kadar yabana geliyor— yıkaraktan memleketimizde güdümlü bir ekonominin esaslarını kurmak istiyoruz"

A

L

İ

Z

M

der (Şahingiray, 1999: 2 6 0 ). Halbuki 1936’da ortada, en azından Türkiye’de, yı­ kılacak bir kurulu liberalizm düzeni yok­ tur. Uluslararası planda da esen rüzgâr li­ beralizm yönünde değildir. Burada asli iç düşman, konumuna yerleştirilen libera­ lizm sadece İktisadî liberalizm değil, esas olarak siyasal liberalizmdir. Ama artık kimse bu yaklaşıma açıkça sahip çıkmadı­ ğı için, İktisadî liberalizm görünür hedef işlevi görmektedir, Celal Bayar'ın ifade ettiği güdümlü eko­ nomiyi güdümlü demokrasi tamamlar. 1935’de CHF yönetimi, partinin denetim­ li bir biçimde parlamentoda eleştirilmesi için “laik, cumhuriyetçi ve milliyetçi ve samimi olmasL kaydıyla” adaylar arasın­ dan serbest seçim yapılmasını önerir ve küçük bir “serbest mebus” kontenjanı ayırır. Açılan küçük muhalefet penceresi­ ni tanımlamak için, SCF deneyiminden beş yıl sonra bir kez daha verilen sıfat, serbesttir. Burada serbest, parti üyesi ol­ mamak bağlamında, özgür olmayı değil, başıboş olmayı çağrıştırır. Uluslararası siyasal konjonktürün de etkisiyle, 1930’larm ortasında devletçi söylem zirve noktasına varır. Bu dönem­ de, CHF önde gelenleri devletçiliği, daha önce yaptıkları gibi, İktisadî kriz dolayı­ sıyla ortaya çıkan bir çözüm değil, İnkıla­ bın başından bugüne kadar partinin yap­ tığı uygulamaların doğal sonucu olduğu­ nu beyan ederler. Rejimin izin verdiği eleştiri sınırlan, iktisadi devletçiliğin uy­ gulanmasıyla çizilir. Bîr yanda radikal bir İktisadî devletçilik taraftarları, diğer yan­ da ise ılımlı bir devletçilik taraftarlan si­ yasal alanda yer alırlar. Böylece CHP’nin bürokrat kesiminin, bu ikisi arasında orta yolu temsil eden devlet işletmeciliğine sürekli işlev veren bir yorumu savunması kolaylaşır. * * * Serbest Fırka’nın kapanması sonrasında Türkiye’de siyasal alanda iki “meşru” ku­

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L İ Z M

tup kaldı: Bir yanda devletçiliği bir bütün olarak savunanlar, diğer yanda ise bunu kalkınma yolunda gerekli olan bir gü­ dümlü ekonomi politikası olarak sunan­ lar. O güne kadar kendini “milli ekono­ mi” gibi içeriği belirsiz bir kavramla ta­ nımlamaya çalışan kesim, bundan böyle devletçiliği savunmaya başladı. Devletçili­ ğin karşısında yer alan liberalizm ise, mil­ lî olarak addedilmeme tehdidi altında kendini ılımlı bir İktisadî liberalizmle sı­ nırladı. Siyasal liberalizm siyasal düşün dünyasından tasfiye edilmesi süreci ta­ mamlanmış oldu. Kamu alanında kendini ifade edebilen siyasal düşün dünyası, Türk milleti kavramı çerçevesinde, dil, kültür, ırk ve ülkü birliği vurgulanan bir millî unsurun doğal birliği noktasından hareketle, korporatist bir milliyetçilikle daha bireyci bir milliyetçilik kutuplan arasında yer alan bir siyasal alan içine sıkışn. Farklı etnik ve dînî unsurların birle­ şimine gönderme yaparak, kozmopolit bir yurttaşlık kimliğini öne çıkaran libe­ ral yaklaşım, gayn milli, dolayısıyla bütü­ nüyle gayn meşru ilan edildi. O kadar ki, egemen otoriter yönetimin baskılarına bir o kadar maruz kalan sol muhalefet de, li­ beralizmin “kökü dışarıda, bölücü ve ge­ rici" bir yaklaşım olduğu konusunda ege­ men söylemle onyıllar boyunca fikir biriiği içinde oldu. Bunun bir nedeni, cumhu­ riyetin kurulmasından itibaren milliyetçi­ liğin resmî siyasal alanda yer almayı amaçlayan tüm siyasal akımların, görüş­ lerini devletin şiddetli tepkisini çekme­ den ifade etmek isteyen hürriyetçi düşü­ nürlerin içinde yer almak zorunda olduk­ ları yegane meşruiyet zemini olmasıydı. Bundan sonra siyasî liberalizm, düşün ve siyaset dünyasında savunmacı, bireyci milliyetçilik noktası içinde eridi. Bu eri­ me, çok partili döneme geçildiğinde, siya­ sal liberalizm ilke ve geleneklerinin hem siyasal düşün hem de siyasal pratikler se­ viyesinde güdük kalmasına yol açtı. İkinci Dünya Savaşı’nın yarattığı yeni

K A V R A M I N I N

50

Y Ç I

2

G I

5I

uluslararası dengeler içinde, ismet İnö­ nü’nün hızla Batı dünyasına yaklaşma giri­ şiminin bir sonucu olarak gündeme gelen çok partililik, başta Demokrat Parti olmak üzere, 11. Meşrutiyetken beri sürekli yeni­ lerek varlığım devam ettirmeye çalışan li­ beral düşünün yeniden sahne almasını sağladı. Bu sahne alışta, liberal düşünün temel referanstan hızla gündeme gelmeye başladılar. Bunlann arasında en önemlisi, Adnan Menderes'in 1946’da Vakit gazetesi­ ne (23.5.1946) verdiği demeçte ifade ettiği gibi, “Demokrat Parti’nin en bariz vasfı, tek partili idareye son vermek isteyen ha­ reket ve cereyanı temsil eden bir siyasal teşekkül olm asıdır” ( Esirci, 1967: 2 0 ). Menderes, 5 Mart 1950 Adana'da, “Kera­ met hürriyettedir, keramet serbest reyde­ dir, keramet millî hâkimiyettedir." Derken oluşturduğu teslis, yarım yüzyıla yakın bir süreden beri işlenen liberal söylemin tesli­ sidir (alıntı için bkz. Tanıl Bora'ntn bu ciltteki “Menderes" yazısı). Demokrat Par­ ti etrafında ilk elde geniş bir destek oluş­ masının en önemli nedeni, gerçekten budur. 1947 Kurultayı’nda kabul edilen ve “Hürriyet Misakı” olarak tanınan, Ana Da­ valar Komisyon Raporu’nda belirtilen ilke­ ler, esas olarak Tek Parti pratiklerinin de­ vam etmesinden duyulan rahatsızlık, “va­ tandaş reyinin emniyet ve masuniyetinin” sağlanması şartı ve devlet reisliği ile fiilî parti reisliğinin bir kişide birleşmesi prati­ ğinin terk edilmesi gereği dile getirilir. Ay­ rıca “vatandaş hak ve hürriyetlerini halel­ dar eder mahiyette olan ve Anayasa(nm) ruhuna ve metnine uymıyan kanun hü­ kümlerinin kaldırılması" vaat edilir, Menderes, 1947 Karagümrûk'de Celal Bayar’dan sonra yaptığı konuşmada, DP programı ile CHP programını karşılaştı­ rırken Demokrat Parti sözcüleri, libera­ lizm ve demokrasiyi yeniden birleştirme (“Türk demokrasisi dâvası"), liberalizmi toplumsal ve iktisadı yaşamlarda var etme girişimini ılımlı bir biçimde dile getirir­ lerken, bunun aynı zamanda radikal bir

73

L______

74

I

B_________ E

R

İktisadî liberalizm anlamına gelmediğini de ısrarla ifade ederler. 1946'da Mende­ res'e göre, "Demokrat Partinin temayülü, İktisadî görüşleri bakımından vasıflandı­ rılmak için, İktisadî devletçiliğe taraf­ tandır, göreli başarısız kalmasında, bu ta­ rihî referans güdüklüğü önemli bir rol oynadı. 1946-50 arasında güçlü biçimde işlenen hürriyet teması, parti programın­ da grev hakkına, toplu sözleşme hakkına yer verilmesine rağmen, bunların iktidar pratiğine yansıması sınırlı kaldı. “Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir" ilkesinin doğrudan, mutlak uygulanması şiarı, Menderes’in ve DP'nin liberal-de­ mokratik patetizminin ana kaynağı ol­ muştur, 13 Haziran 1948’de Aydın'daki konuşmasında Menderes, bir ‘Atatürk kelâmı’nı mefhum-u muhalife dönüştüre­ rek, "ne köylü ne şehirli henüz memleke­ tin efendisi olamamıştır" der (Menderes, 1967: 146). "Millî egemenlik” vurgusu, CHP’nin temsil ettiği vesayelçi demokrasi anlayışını sorgulamaya dönüktür. Okur­ yazar oranı vb. ölçütlerle toplumun de­ mokratik rüşdü hakkında kuşku beyan edilm esi karşısındaki radikal tepkisi, Menderes belâgatinin köşe taşlarındandır. Kâğıt üzerinde fikir hürriyetinin savu­ nucusu olan DP çevresi, bu hürriyetler

A

L

I

Z

M

alanım iktidarını yeniden üretmek amacı çerçevesinde hızla kısmaktan geri kalma­ dı. Bu dönemdeki esas anlamlı gelişme, milliyetçilik ve laiklik arasında geçmiş dönemde kurulmuş olan yakın bağm gev­ şemesidir. Milliyetçiliğe dinselliği dışla­ mayan bir yorum getirme çabası olarak da tanımlanabilecek bu girişim, laikliğe de dinî özgürlüğü engellemeyecek bir yo­ rum getirmeye çalıştı. Böylece, bir yan­ dan Cumhuriyetin ilk yıllarında kendini ifade eden muhafazakâr liberalizm, bir yandan liberal devletçilik politikalarıyla sürdürülen kalkınmacı! iğin yeni sentezi bu dönemde şekillenmeye başladı. 20. yüzyılın ikinci yarısında Türkiye si­ yasal düşününde güçlü bir siyasal libera­ lizm geleneğinin olmaması, liberalizmin siyasal alanda sürekli milliyetçilik ve po­ pülizme kaymasında önemli bir belirleyi­ cidir, Buna bağlı olarak, siyasal meşru­ iyetlerini halkçılık ideolojisini popülizme tahvil ederek güçlendirmeye çalışan libe­ ral siyasal pratiklerin varabildikleri son merhale, liberal milliyetçilik olabilmiştir. Türkiye siyasal düşün tarihinde, erken cumhuriyet döneminde siyasal liberal dü­ şünün gaynmillî ilan edilmesinin yarattığı boşluk ancak son on yılda, o da son dere­ ce sınırlı biçimde doldurulabilmiştir. O

Liberalizmin îlk İzleri

U lum -u iktisadiye ve İçtim aiye M ecm uası’nda Liberal Anlayış ATI LLA D O Ğ A N

smanlı’da ilk sosyal bilim dergisi olan Ulum-ti İktisadiye ve İçtima­ iye mecmuası 15 Kanun-u Evvel 1324 tarihinde ilk sayısını çıkarmıştır. Kurucuları Ahmet Şuayb, Dr. Rıza Tevfık ve aynı zamanda derginin müdür ve İm­ tiyaz sahibi olan Mehmet Cavit Bey’dir. Her aym 15. günü yayımlanan ve toplam yirmi yedinci sayıya kadar düzenli olarak çık an İmiş olan dönemin en uzun erimli süreli yayımlarından olan bu derginin önemi, Osmanlı Devleti’nde liberal dü­ şüncenin kapsamlı analizine yer veren ilk dergi olması ve Osmanlı aydınının li­ beralizmi nasıl algıladığına ilişkin önemli ipuçları vermesidir. Dergideki liberal dü­ şünceyle ilgili çalışmalara bakıldığında Rıza Tevfik’in ayrı bir yerinin olduğu gö­ rülmektedir. Onun 1 Mayıs 1325 ile Haziran-Eylül 1326 tarihleri arasında ya­ yımlanan ve John Stuart Mili' ve Herbert Spencer’m2 fikirleri üzerine yazmış oldu­ ğu toplam sekiz makalesi, hem Osmanlı aydınının liberal düşünceyi nasıl algıladı­ ğını ve Osmanlı toplumunu bu düşünce­ ye göre nasıl değerlendirdiğini ortaya koymakta, hem de çağdaşı diğer yazarla­ rın düşüncelerini yönlendirici etkilerde bulunması yönüyle Önem taşımaktadır. Rıza Tevfik, katı bir Spencer hayranıdır. Bu nedenle onun düşüncelerine büyük

O

önem vermiştir. Kendi toplumunu da Spencer’m bakış açısıyla değerlendirmiş­ tir. Tevfik'in çalışmalarında Osmanlı ay­ dınının gözüyle liberal düşüncenin te­ orik açıdan nasrl ele alındığı izlenebil­ mektedir. Tevhidin düşüncelerine geçmeden önce, Osmanlı aydınının gerçek anlamda yüzü­ nü Batı’ya çevirdiği 19. yüzyıl ve özellikle bu yüzyılın ikinci yansında Batı düşünce­ sinde yaşanan birbiriyle ilintili iki önemli kırılmanın alımın çizilmesi gerektiğini düşünmekteyiz. Bu kırılmalardan ilki, Robert Thomas Malthus’un 1798’de ileri sür­ düğü “nüfus kuramı”yla;3 İkincisi ise Charles Darwin’in 1859'da ortaya attığı “evrim kuramı" ile yaşanmıştır. Darvvin’in doğal ayıklanman evrim düşüncesini sos­ yal alana taşıyan en Önemli isim ise Spen­ cer olmuştur,4 Osmanlı aydınının Batılı düşünceleri algılamasında bu iki kırılma noktası belirleyici olmuştur. Osmanlı’da liberal düşüncenin izleri 1800’Lü yılların başlarına kadar gölürûlebilir.5 Ancak özellikle U. Meşrutiyet ile birlikte ortaya çıkan görece özgürlük or­ tamı içerisinde ifade edilmeye başlayan li­ beral düşüncenin geçmişten, daha doğru­ su 1870’lerden önceki ifade edilenlerden en önemli farkı geleneksel düşünceden ciddi anlamda bir kopuşun yaşanmış ol­ masıdır. Yani Osmanlı aydım artık liberal

L

76

İ

B

E

R

düşünceyi kendi geleneksel düşünce kod­ ları içerisinden değil, 19. yüzyılın ikinci yansına damgasını vuran ve doğal olarak Osmanlı aydınının da ciddi anlamda etki­ lendiği Darwinci evrim düşüncesinin Spencercı yorumu içerisinden “kendince" okumaya başlamıştır, Darwinci evrim dü­ şüncesi evrenin oluşumundan ilk canlı­ nın meydana gelişine ve ilk insanın orta­ ya çıkmasından o dönemde modern Bau’nın en gelişmiş toplumları olarak kabul edilen İngiliz ve Fransız toplumunun meydana gelişine kadar olan sürecim açıklama iddiası nedeniyle yalnızca Batı düşüncesinde değil, Osmanlı düşüncesin­ de de sekülerleşmenin temel dinamiğini oluşturmuştur.6 Dolayısıyla OsmanlI’nın son döneminde liberal düşüncenin nasıl algılandığıyla ilgili olarak sağlıklı bir de­ ğerlendirme yapabilmek için bu duru­ mun göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Yani Osmanlı aydınının liberalizm ile ilgi­ li düşünceleri, ilkel toplumdan modern topluma doğru evrimci bir bakış açısı içe­ risinden ele ahmp değerlendirilmiştir. l/lum-u İktisadiye ve İçtimaiye mecmu­ ası bu anlamda Osmanlı’da liberal düşün­ cenin kapsamlı bir şekilde ifade edildiği ve savunulduğu ilk dergi olma özelliğini taşımaktadır. Düşük yoğunlukta olmakla birlikte o dönemin birçok dergisinde ben­ zer düşüncelere sıklıkla rastlanmaktadır. Ancak hem çalışmanın alanını sınırlamak hem de daha kapsayıcı bilgilerin yer al­ masından dolayı, inceleme konusu olarak Ulum-ıt İktisadiye ve İçtimaiye mecmu­ asıyla yetinmeyi uygun bulduk. Dergide yayımlanan makaleler içinde de daha çok Rıza Tevfik’in yaptığı çalışmalara ağırlık verdik. Aslında bu dergi ve liberalizmden söz edilince ilk akla gelen isim Mehmet Cavit Bey olmakla beraber; onun ortaya koyduğu düşüncelerin birçok çalışmada ele alınıp incelenmiş olması7 ve en Önem­ lisi Mehmet Cavit Bey’in liberal düşünce­ nin kapsayıcı bir yorumunu ortaya koy­ maktan çok, bu düşüncenin pratik so­

A

L

İ

Z

M

nuçları ile ilgilenmiş olması nedeniyle gerçek anlamda düşünsel dinamikleri temsil etmediğinden bu çalışmanın dışın­ da tutul muştur. l ib e r a l d ü ş ü n c e y i

DEĞERLENDİRME__________ Böyle bir çalışmada öncelikli olarak so­ rulması gereken soru, Osmanlı aydınının liberal düşünceyi doğru algılayıp algılaya­ madığıdır. Rıza Tevfik’in görüşleri çerçe­ vesinde konuya bakıldığında liberal dü­ şüncenin kavramsal düzeyde çok iyi anla­ şıldığı söylenebilir. Nitekim, Rıza Tevfik birbirinin devamı olarak ele aldığı, maka­ lelerinin başlıklarını bile değiştirmediği8 ve bir buçuk yıla yaydığı çalışmalarının ilkinde “bireyle bireyin mensup olduğu toplum arasındaki karşılıklı ilişkileri, eski zamanlardan beri meşhur bilim adamları­ nın en önemli toplumsal sorun olarak ele aldıklarını” belirttikten sonra, liberal po­ litikanın dinamiğini “Günümüzde mede­ ni Avrupa toplumlannın iç siyasetinin en önemli sorunu bir taraftan hükümetin yetki alanım ve otoritesini sıkı sıkıya be­ lirlemek ve sınırlandırmak diğer taraftan da bireyin şahsi teşebbüs alanının yani ki­ şisel hürriyet alanının hakkıyla belirle­ mek konusudur" şeklinde ifade etmekte­ dir. Rıza Tevfik’e göre bireysel teşebbüs ve kişisel hürriyet açısından bireyin dahil ol­ duğu devletin idaresinin monarşi, oligarşi cumhuriyet, aristokrasi veya demokrasi olması bizi aldatmamalıdır. Devletin şekli ne olursa olsun bir ülkede kanunlar bire­ yin özel yaşamına müdahale ediyorsa o ülkede gerçek anlamda hürriyetten söz edilemez.9 Rıza Tevfik liberal düşüncenin varacağı en son noktayı, Spencer'ın ifadeleriyle şu şekilde açıklamaktadır; Mazide hûrriyet-perverligln başlıca vazi­ fesi padişahların kudret (güç}10 ve irade­ line (istek) bir had (sınır) fayın etmek

ULUM

U İ K T İ S A D İ Y E VE

İ Ç T İ M A İ YE

MEC M UASINDA

L İ BERAL

A N LAYIŞ

idi. istikbalde hakiki liberalizmin asıl va­ zifesi parlamentoların kudret ve hükmü­ ne (kararm a) bir had tayin etmek ola­ caktır:11 Bu sözler 20. yüzyılda Hayek, Friedman gibi neo-liberal düşünürlerin parla­ menter demokrasiye yönelttiği eleştiriler­ le ört üş inektedir. Tevfik, devlet ile bireyin arasındaki iliş­ kileri incelerken devlet müdahalesiyle bi­ rey özerkliği arasındaki sının şu şekilde belirlemektedir: Kendisini bir F.h-i Müşfik (Şefkatli Baba) haysiyetinde telakki eden bir hükümet ef­ radın (bireylerin) işine karıştığı zaman onların menfaâtını ve hayrını kendilerin­ den daha ziyade daha iyi düşünmek iddi­ asıy la hürriyet-i şahsiye-ye m üdahale eder. Spe.ncer ve Mili gibi hükema, değil yalnız palriyarkal bir hükümetin, fa ka t hiçbir hükümetin böyle bir salahiyet ve kabiliyeti olmadığını iddia ediyorlar ve hükümet doğrudan doğruya efradın men­ faat ve hayrını düşünüp takip edeceğine, o zahmeti bizzat alakadar olan efrada bı­ raksın, kendisi yalnız efradın bu müsaba­ kada yekdiğerine (birbirine) mani olma­ malarını temin edecek esbaba (sebeplerŞ) tevessül etsin (baş vursun), bundan bü­ yük hayır olamaz; gölge etmesin başka ihsan istemeyiz: demek istiyorlar.'2 Burada dikkat edilmesi gereken nokta devletin kişinin çıkarım koruma gibi bir yetkisi ve belki de en önemlisi kabiliyeti­ nin olmadığının ifade edilmesidir. Devlet­ le ilgili olarak böyle bir zihniyet değişimi­ nin izleri Hobbes’un Leviatban anlayışına kadar götürülebilir. Yani devlet, toplu­ mun çıkarını düşünen bir “baba” değil, bencil bireylerden meydana gelen bir top­ lumda kaosu önlemek ve düzeni sağla­ mak için en güçlü bencil olan “I.eviathan”dır (lijderha). Ancak Rıza Tevfik’e göre, devletin kuruluş amacıyla ilgili bu yanlış Aristo’yla başlamış Spencer’a kadar

İm

V

+

'■*> I

l*

JÜ Jt

-*f»J . v-*--//--vj*»* 0 , , - * • * vr— '

LİBERALİZM VE KÜLTÜREL ENGELLER Türkiye’de liberalizmin gelişimini kısıtla­ yan kültürel engellerden belki de en önemlisi birey-toplum-devlei ilişkilerini son tahlilde belirleyen devlet anlayışıdır. Liberal siyasal teorinin devlet tasavvuru negatiftir. Devlet doğası gereği “kötü"dür, ancak “gerekli"dir. “Gerekli kötü" olan devletin sosyal ve ekonomik hayata mü­ dahalesini en az seviyede tutmak gerekir.

Birey ve toplumun dışında, onları tehdit etme potansiyeline sahip olan bu aygıtın anayasa ve diğer yollarla sürekli kontrol alanda tutulması ve iktidarının sınırlan­ dırılması gerekmektedir, Liberalizmin “negatif" devlet anlayışının aksine, Türki­ ye'de devlet oldukça “pozitif’ ve "aşkın" bir imgesel güce sahiptir. Hâkim siyasal kültürde devlet, onu yöneten kişi ve ku­ rululardan müstakil, hatta toplumun da Ötesinde (üzerinde) bir varlıktır. Anaya-

L

240

İ

B

E

R

gi" sağlar. Ve nitekim, bireyin yaratıcılı­ ğı arttıkça, diğer bir ifadeyle, tarih iler­ ledikçe, devletin nizamı ve ahengi sağ­ lamak için nüfuz ettiği alanlar da ge­ nişler (ay.: 1933: 33-41). Zira, "...her merhaleden sonra gelen nizam tarzı daha mütekamil daha özlü ve daha çapraşıktır" (ay.: 1933:40). Ağaoğlu'nun CHP'ye mutlakçı siyase­ te meylettiği yönünde eleştirmesi böyle bir tarih anlatısına dayanmaktaydı. Bu, özellikle CHP'nin yürüttüğü İktisadî po­ litikalara karşı duruşunda görünürlük kazanmaktaydı. Ağaoğlu, devletçi poli­ tikaları koşutsuz serbest piyasa yanlılığı­ nı öneren saf liberal tutumu benimse­ miş olmakla değil, yukarıda özetlenen tarih anlayışından yola çıkarak redde­ der. Diğer bir ifadeyle, Ağaoğlu'na göre CHP'nin devletçi İktisadî politikaları uy­ gulamaya koyduğu dönemdeki sosyo­ ekonomik yapı henüz bu politikaları ge­ rektirecek çatışma noktalarını içerisinde barındırmamaktadır, Ağaoğlu'na göre, "...tabiatile devletçi olan ... devlet ... müdahalesİ"ni belirleyen unsur devletin "... milletin kabul ettiği nizamı yürüt­ mek ve bu nizamda zuhura gelen tezat­ ları bertaraf etmek" yükümlülüğüdür. Öyleyse, CHP'nin söz konusu uygula­ maları bireyin tarihsel olarak "yaratıcı" ve "ilerletici" işlevini engelleme potan­ siyeline sahipti (ay.: 1933:61-2).

sa’da devleti nitelemek için kullanılan “kutsal” veya “yüce” sıfatları da devletin aşkmlıgım sembolize etmektedir. Rousseaucu aşkın ve organik devlet an­ layışı, özellikle sağ etıtelijansiyada derin bir iz bırakmıştır. Örneğin Nurettin Top­ çuda devlet basit anlamda kurumlar bü­ tünü olan ve bireyin haklan ve özgürlük­ lerini korumak için var olan araçsal bir aygıt olmanın ötesinde “ulu" bir varlıktır. Devlet ve Demokrasi adlı eserinde Topçu,

A

L

İ

Z

M

Ağaoğlu'nun düşünsel matrisinde bi­ reye atfedilen "yaratıcı" ve "ilerletici” sıfatlarıyla, devlete yüklenen "nizamı koruyucu" ve "kısıtlayıcı" yükümlülük­ ler liberal duruşu açısından merkezî bir konuma sahip olan özgürlük kavramı­ na yaklaşımı hakkında da ipuçları ver­ mektedir. Eğer birey tarihsel açıdan böyle bir işleve sahipse bireyin Özgür­ lüğünün esas olacağını söylemek mümkündür. Ağaoğlu'nun "...cemi­ yetli] ... fertlerin yekunundan ibaret olan" bir varlık olarak görmesi bu sap­ tamayı pekiştirir niteliktedir. Ancak, bu­ rada yukarıda Haerkât-ı Milliye özelin­ de İmlenen, "millî bilincin hürleştirici" rolüne geri dönmek gerekiyor. Bu nok­ tada, "millet" teması, bu kez, 'olması gereken birey'in tanımlamasını açısın­ dan anlamlı olacaktır. Buna göre, birey milletten bağımsız bir kategori olarak düşünülemez. Zira, "dış ben" - "iç ben" ikiliğinin Ağaoğlu'nun tercihi doğrultusunda iç benin lehine çözüm­ lenmesi açısından bireyin millet karşı­ sında duyduğu aidiyet hissi azami öne­ mi haizdir (ay.: 1930: 105). İşte bireyin özgürlüğünün ilk gereği de bununla ilişkilidir. Açmak gerekirse, özgürlük bireyin ait olduğu millete karşı duydu­ ğu sorumluluk hissi ve eylemlerini bu hisse koşut bir şekilde gerçekleştirme­ siyle mümkün kılınabilir. Bireyin öz-

“(k)endi iktidarını deneyen ferdin değil, ferdi ihtiraslara siper ve gölge olan züm­ relerin değil, fertleri ve zümreleri kendinde eriten ıılıı devletin" gerekliliğinden bahse­ der.6 Bireylerin ve zümrelerin iradelerini kendinde eriten bir devletin otoriter bir nitelik taşıyacağı da açıktır. Nitekim Nu­ rettin Topçu “(h)er devirde en iyi devlet, en yüksek otoriteye sahip devlettir” diye­ rek bu duruma işaret etmektedir,7 Topçu, yukarıda bahsedilen kitabına yazdığı ön-

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E N İ N

gürlüğünün ikinci gereği ise birey-devlet ilişkisinde iki düzeyde gündeme ge­ lir. ilk düzeyde, devlet, birey ve toplum arasındaki karşılıklı sorumluluğun bi­ lincini oluşturmak ve böylelikle haliha­ zırda var olan aidiyet hissinin somut­ laşması için gerekli zemini hazırlamak­ la yükümlüdür. Diğer bir ifadeyle, "iç ben"î "dış ben" karşısında hâkim kıla­ cak uygulamaların gerçekleştirilmesin­ den sorumludur. Bu İse, öncelikle mil­ leti temsil eden "münevver zümre"nin hâkim olduğu bir sistemin (ay,: 1930: 114-5), ardından ise bu sistem içerisin­ de "İçtimaî muavenet müessesseleri"nin kurulmasıyla mümkündür (ay.: 1930: 114-5). Nitekim, Ağaoğlu, böyle bir özgürlük anlayışıyla, hürriyetin anarşiye dönüşme riskine dikkat çeken­ lere karşı çıkar. Zira, onun yaklaşımın­ da özgürlük, ancak milletin "nizarrTına sokulduğunda, kendi ifadesiyle "ni­ zamlı hürriyet" için gereken koşullar sağlandığında mümkündür, özgürlü­ ğün, milletin nizamına uydurulmasının anlamı, milletin üyelerinin "manevî di­ siplini sahip kılınması ve "hürriyete alışdıtma muamefesı''nin durmadan devam etmesidir. Bu nedenledir ki, hür kılınmış ve hür bireylerden oluşan bir cemiyette toplumsal düzenin, uyumun ve birliğin kendiliğinden oluşacağını önerir (ay.: 1933b).

sözde Türkiye’nin kurtuluşu konusunda­ ki düşüncelerini şu ifadelerle açıklıyor: “Türkiye’nin kurtuluşu, liberal ekonomi esasına dayanarak milletimizin tarihi ve geleneksel devlet anlayışını gömmeyi ga­ ye edinen bir demokrasi rejimi ile değil, devrin umumi idare çerçevesine uygunlu­ ğu zorunlu görünen şekli ne olursa ol­ sun, onun içinde otorite ve mesuliyet ru­ hunu yaşatabilecek devletin eliyle ancak başlayacaktır.”8

Ö N Ü N D E K İ

E N G E L L E R

Ağaûğlu'nun, yukarıda özetini sun­ maya çalıştığım ve belirli bir tarih anla­ tısı içerisine yerleştirdiği devlet, millet ve birey kurgularının bileşenlerini oluş­ turdukları ideal sistem 5erbesf insanlar Ülkesinde adlı eserinde örneklenir. Bu eserde, ana temayı oluşturan siyasal sistemin kurucu unsurları bireylerken, bu sistemi sağlıklı kılan bireylerin bir­ birlerine ve dolayısıyla topluma karşı benimsedikleri sorumluluk duygusu­ dur, Yine bu sağlıklı sistemin sürdürül­ mesini sağlayan, devletin denetimi ve gözetimi altında işleyen sosyal kurum­ lanır. Gerek devlet gerekse sosyal ku­ rumlar bireylerin sorumluluk ekseninde ortak katılımlarıyla oluşurlar. Ancak, bireylerin sisteme katılabilmeleri için şuurlu olmaları, diğer bir ifadeyle, iç ben"in simgelediği değerlerle hareket etmeleri, seçimlerini bu değerler teme­ linde yapmaları gerekir. Bunun için ise, öncelikle devletin, ardından bireylerin cemiyetin "münevver zümresi" tarafın­ dan yönetilmesi ve yönlendirilmesi ge­ rekir. Özellikle Serbest İnsanlar Ülkesinde'de "münevver zümre"ye, "bilînçlenme"ye yapılan vurgu François Georgeon'un dikkat çektiği aydınlanmam zihniyeti anıştırır (Georgeon, 1996: 2835). Nitekim, eserin başlangıcında, esaretin maddi zincirlerinden kendi is­ teğiyle kurtulan kahraman, bunun öz-

Diğer yandan devlet, Türkiye'de paternalist bir niteliğe sahiptir. “Baba” ve “ana”, devleti nitelemek için çok sık kul­ lanılan figürlerdir, “Devlet baba” metafo-' ru, hem onu bir iş kapısı olarak gören halkın devlete yaklaşımını hem de devle­ tin kendini algılayışını yansıtmaktadır, “Kurtar bizi baha!” sloganlarıyla karşıla­ nan siyaset ve devlet adamlarının bu ses­ leniş karşısında “baba” rolünü İçselleşti­ rerek trans haline geçmeleri bu durumu

241

L

242

İ

B

E

R

gürlüğe kavuşmak için yeterli olmaya­ cağı bilinciyle ülkeye gelir. Kahrama­ nın tam anlamıyla özgürleşmek için maddi zincirlerini atmış olması ve ül­ keye giriş yapması yeterli değildir. Gel­ diği ülke özgürlükler ülkesidir ve Özgür olabilmek için ülkenin vatandaşı olma­ nın gerektirdiği manevi sorumlulukları da İçselleştirmek gerekmektedir. Ağaoğlu, bütün anlatı boyunca kahrama­ nın vatandaşlık bilincine erişmesi ve böylelikle özgürleşmesi yönünde geçir­ diği aşamaları detaylı bir şekilde anla­ tır. Her bir aşamanın ortak noktası 'Ser­ best insanlar Ülkesi'ne münevver bir zümrenin liderlik etmesi ve her bir va­ tandaşın "münevver" mertebesine eriş­ mek üzere süreğen bir sosyo-politik eğitimden geçiyor olmasıdır. Söz konu­ su sosyo-politik eğitim bir yandan "münevverler"in bireye sundukları, ancak dayatmadıkları, disiplinle yürütülürken, diğer yandan bireyin kendi iç eğitimini sunulan disiplinin esaslarına göre ken­ disinin belirlemesine bağlı olarak ger­ çekleşmektedir, ki Ağaoğlu'na göre bi­

A

L

İ

Z

M

reyin özgür kılınması açısından esas olan budur. Bu ise, bireyin, sürekli ola­ rak, Ben Neyim 'de tasvir edilen "dış ben" - "iç ben" çatışmasını gecelerden gündüzlere taşımasıyla, özcü kimliği­ nin zaman İçerisinde ortadan kalkması ve özgeci kimliğinin belirleyici olma­ sıyla mümkün olacaktır. Ağaoğlu'nun birey ve bireyin özgür­ lüğünü vurgulamasının yanına, ideal birey, ideal toplum, ideal devlet tanım­ ları eklendiğinde, Azerbaycan'dan Tür­ kiye Cumhuriyeti'nin yönetim kadrola­ rına ve ardından muhalefete kadar uza­ nan siyasal çizgisinde birbiriyle çelişen duruşlardan ziyade, siyasal konjonktü­ re göre birbirine eklemlenerek gelişen liberal milliyetçi bir kavramsal/politik konumlanışı saptamak mümkündür. Ağaoğlu'nun birey-toplum, toplumdevlet arasında kurduğu ilişkilendirme ve özellikle sorumluluk ekseninde kur­ duğu özgürlük anlayışı göz önüne alın­ dığında, bu konumlamşın arkaplanı, hiç kuşkusuz, cumhuriyetçi öncüllerle şekillenmiştir, □

DİPNOTLAR 1

A k ın gazetesiyle ilgili bir inceleme için

bkz. Hakkı Uyar, "1930'larda Türkiye Basınında "Liberal" Muhalefet: Ağaoglu Ah-

açık bir şekilde göstermektedir. Devletin, birey ve toplumu koruması ve kollaması anlamında patemalist bir yaklaşımı be­ nimsemesi, beraberinde otoriter uygula­ maları getirebilmektedir. Türkiye’de siya­ sal alan üzerindeki siyaset dışı güçlerin vesayeti de paternalist argümanlarla haklılaştırılmaya çalışılmaktadır. Tehdit ve tehlikeler karşısında mevcut siyasal reji­ mi koruma ve kollama görevine sahip ol­ duğunu ileri süren bürokratik kurumlar,

met'in A k ın Gazetesi," T o p lu m sa l Ta rih , 41, Mayıs 1997, 43-50.

bazen doğrudan bazen de dolaylı olarak siyasete müdahale edebilmektedirler. Patemakzm, bireylerin henüz tam ma­ nasıyla olgunlaşmadığı ve dolayısıyla kendi kendilerine karar verebilecek, ken­ dilerini belirleyebilecek otonom varlıklar olmadığı ön kabulüne yaslanmaktadır. Oysa liberalizmin fikir babalarından biri olan Kant’a göre bireysel otonomi ya da özgürlük “sivil devlet"in dayandığı a priori ilkelerin başında gelmektedir. Pater-

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E N İ N

nalist yönetim, bu ilkenin realize edilme­ sini engeller. Kantin kelimeleriyle ifade edersek, “babanın çocuklarına gösterdiği merhamet gibi, halka yönelik merhamet esasına dayanan bir yönetimde (imperium pateninle)...yönetilenler kendileri için gerçekten neyin faydalı neyin zararlı ol­ duğunu ayırt edemeyen olgunlaşmamış çocuklar gibi tamamen pasifliğe itilecek­ tir." Böylesi bir paternalizm, “tasavvur edilebilecek en büyük despotizmdir."9 Türkiye’de organik devlet anlayışını ve paıemalizmi besleyen önemli bir kaynak da kolektivist kültürdür. Tarihsel ve kültü­ rel nedenlerden dolayı, liberalizmin akıl sahibi, özgür ve özerk birey tipi bu toprak­ larda yeterince gelişmemiştir. Prens Sabahaddin’den bu yana liberaller, liberalleş­ menin önündeki en önemli engel olarak bireyi hiçleştiren ya da metalaştıran bu ce­ maatçı (komüniteryan) yapıyı görmüşler­ dir. Prens Sabahaddin, 1913 yılında yazdı­ ğı Türkiye Nasıl Kurtanlabilİr adlı kitabın­ da, bu temel tespiti şu şekilde dile getiri­ yordu: “Kamusal hayatı özel hayat üzerin­ de hâkim kılan cemaatçi yapıda yönetim şekli; mudakiyet, meşrutiyet veya cumhu­ riyet şekillerinden hangisi olursa olsun so­ nuç daima aynı: siyasî zorbalık ve sosyal bayağılaşma!" Prens’e göre, toplumun do­ ğal dengesinin gerçekleştirilmesi ve kurtu­ luşu “özel hayatımızın olması gereken sağ­ lam statüde olması(yla), yani cemaatçi ya­ pıdan bireyci yapıya geçmemizle sağlana­ bilir."10 Kısacası Türkiye’nin liberalleşme sürecinde kolektivizm ile bireycilik arasın­ da bir sıkışmışlığı yaşadığı söylenebilir, Bi­ reycilik, Türkiye'nin yüzünü Batıca dön­ mesinin (Baucılığın) kaçınılmaz bir sonu­ cu olarak ortaya çıkarken, kolektivizm ise OsmanlI’dan kalan kuvvetli bir kültürel miras olarak etkisini sürdürmektedir.1* Kimilerine göre cemaatçi yapının etkisi­ ni devam ettirmesinde en ciddi etken din­ dir. Türkiye’de siyasal kültürün şekillen­ mesinde dinin önemli bir payı olduğu artık biliniyor. Gerçekten de, birey, devlet ve

Ö N Ü M D E K İ

E N G E L L E R

toplum kavramlarının anlaşılmasında ve bunlar arasındaki yatay ve dikey ilişkilerin belirlenmesinde dinin önemli bir yeri var­ dır. tsiâm’m genellikle kolektivist toplum ve siyaset anlayışım savunduğu, bireyden çok toplumu Öne çıkardığı, isyandan çok itaati ve yasalara uymayı önceledigi şeklin­ deki yaygın kanaat, onun bireyi öne çıka­ ran liberalizmle bağdaşmadığı görüşüne de kaynaklık etmektedir. Bireylerin ya da top'luluklaruı siyaset anlayışında ve özel ola­ rak da siyasal otorite karşısında tavır alışla­ rında bu kolektivist din anlayışının etkili olduğu söylenebilir. Diğer yandan bu yo­ rum yaygm olsa da İslâm’ın tek ve tüketici yorumu değildir. Onu, daha bireyci, özgür­ lükçü hatta minimum devleti savunan bir din olarak görenler de vardır. İslâm’ı otori­ ter ve liberal uçlar arasında farklı okumala­ rı, İmkânları barındıran bir din olarak de­ ğerlendirmek mümkündür. Böyle olunca, bireyi önemseyen, onu Özerkliğiyle toplu­ mun ayrılmaz bir parçası olarak gören, ço­ ğulculuğu esas olan, “öteki"ni benimseyen bir İslâm anlayışı liberal düşüncenin önün­ de bir engel olmaktan ziyade, onu besleye­ cek hatta zenginleştirecek bir dinamik ola­ bilir.12 Ancak tslâm-liberalizm etkileşimi­ nin ya da ilişkisinin Türkiye’de gelişmesi, büyük ölçüde din-devlet ilişkilerinin daha özgürlükçü yönde normalleşmesine bağlı­ dır. Laiklik, bu topraklarda hiçbir zaman din ve devlet işlerinin birbirinden ayrı tu­ tulması şeklinde uygulanmamıştır. Devlet bir yandan dinden beslenen her türlü siyasl/hukuksal talebi farklı yollarla bastırmak­ ta, diğer yandan da onu meşruluğunu ye­ niden üretecek bir ideolojik unsur olarak görmektedir. Bu tür bir laiklik anlayışı da, din ve vicdan özgürlüğüne yönelik kısıtla­ yıcı uygulamaları beraberinde getirmekte ve din yorumlannm özgür bir ortamda ya­ pılmasını engellemektedir. Türkiye’de liberalizmin geniş halk ke­ simleri tarafından benimsenmemesinin ar­ kasında yatan dinamiklerden biri de onun “kökü dışarıda” bir ideoloji olarak algılan-

243

l

•244

i

b

e

r

ması olabilir. Tıpkı sosyalizm gibi, libera­ lizm de bu topraklara ait olmayan, “yaban­ cı” bir düşünce olarak görülmekte ve ne­ gatif bir tavırla karşılaşmaktadır. İşin ilginç yanı, liberalizmin bu “yabancılık" boyutu­ nu, “liberal" olarak bilinen siyasi liderlerde bile görmek mümkün. Mesela, Celal Bayar 1935 yılında yapuğı bir konuşmada aynen şöyle diyordu: “Liberalizmi, dilim dahi dönmüyor, bu kelim e o kadar y aban a geli­ yor, yıkaraktan,., güdümlü bir ekonomi­ nin esaslarını kurmak istiyoruz, (abç)”13 Liberalizme karşı duyulan yabancılık, biraz da onun tanınma masından kaynaklanmaktadır. Bu noktada 1iberalle rin T Ürkiye’de çok da başarılı olamadıklarını be­ lirtmek gerekiyor. Liberalizmin klasik ve modern kaynaklarının Önemli bir kısmı hâlâ Türkçe’ye çevrilememiş tir. Sözgeli­ mi Hayek’in The Constitution o f Liberty adlı kitabının, John Rawls'un A Theory o f Justice ve P olitical Lıberalism adlı eserle­ rinin hâlâ Türkçe’ye kazandırılmamış ol­ ması büyük eksikliktir. Ancak 1994 yı­ lında bir entelektüel hareket olarak orta­ ya çıkan Liberal Düşünce Toplu luğu’nım (LDT) on yıllık süre içinde liberalizmi tanıtan, ulusal ve global sorunlara liberal perspektiften öneriler sunan çalışmaları, liberal düşüncenin gelişimine hatırı sayı­ lır katkıda bulunmuştur. LDT'nin kuru­ cularının Hayekçı liberalizme olan bağlı­ lıklarına karşın, topluluğun faaliyet alan­ larını liberalizm in bütün yorumlarını kapsayacak şekilde geniş tutması ve ken­ di içinde çeşitliliği sağlaması da oldukla önemlidir.14 50NI/Ç YERİNE: “BİZ AYRI DENİZLERİN _________ BAUKLAm(M)YlZ.„"_________ Yukarıda açıklamaya çalıştığımız yapısal ve kültürel engeller aslında Türkiye'de li­ beralleşmenin önündeki temel engel olan “derin yapı"nın türevleri olarak da anlaşı­ labilir. Bunlar, İdris Küçükömer’in siyasal mirasımızı ve toplum tasavvurumuzu ifa­

a

l

i

z

m

de ettiğini söylediği “yazılı olmayan, bir anayasanın maddeleri olarak da okuna­ bilin Küçükötner’e göre büyük ölçüde do­ ğu loplumları için de geçerli olan bu ana­ yasanın üç temel Özelliği dikkat çekmek­ tedir. Birincisi, bu toplumlarda halk ya da toplumlar, binlerce yıldır toplum üstü bir politik birim (hükümdar vs.) tarafından yukarıdan düzenlenmişlerdir. İkincisi, bu halklar siyasal alan dışında kalmış yani hiçbir zartan siyasal Özne olamamışlardır. Üçüncüsü, bu iki durum din ve ideoloji ile halk tarafından doğal kabul edilmiş ve içselleştirilmiştir. Bu üç unsur zamanla “ortak hafıza" ve "ortak bir davranış strüktürü" yaratmıştır. Yazılı olmayan anayasanın özünde var olan bu strüktürün değişmez İki niteliği vardır: “Yukarıya itaat kabiliyetinin yerleşmesi ve aşağıya tahakküm eğilimi.”15 Liberalizm, Batı’da sosyal ve siyasal mü­ cadelenin belli bir aşamasında ortaya çık­ mış ve gelişmiştir. Batı’nm yükselen sınıfı olarak beliren burjuvazinin siyasal ve eko­ nomik alanlardaki önceliklerini ifade eden bir ideoloji ya da görüş olarak doğmuş ve bugün Batı’nın hukuksal, siyasal ve eko­ nomik kurumlarımn arkasındaki hâkim felsefe haline gelmiştir. Elbette Türkiye’de liberalizmi tartışırken bu yer(s)elliği ve tarihselligi göz ardı etmemek gerekir. Ancak “biz ve onlar başka başka denizlerin balıklan"yız,s demek, bir araya gelemeyeceği­ miz anlamına gelmez. Globalleşme, fikir­ lerin seyyaliyetini artırmakta ve birey-toplum-devlet İlişkilerinde yepyeni açılımlar ve imkânlar sunmaktadır, Kaü ulus devlet anlayışının ve bunun arkasındaki mutlak egemenlik düşüncesinin kırılmaya uğradı­ ğı postmodern politik durumda liberaliz­ min bu topraklarda neşvü nema bulma şansı da artmaktadır. Başka bir ifadeyle, li­ beralizm denizine doğru yolculuk, bütün olumsuzluklara ve engellere rağmen, hala mümkündür. Tabii, ayrı olmaktan ve kavuşamamaktan melankolik bir haz alan arabesk balıklar değilsek... □

T Ü R K İ Y E ' D E

LİBERAL

D Ü Ş Ü N C E N İ N

Ö N Ü N D E K İ

E N G E L

l

ER

DİPNOTLAR 1

Bkz. Mustafa Erdoğan, “ Türkiye'de Libera­ lizm", Türkiye özgürleşebilir mi?, (Ankara: liberte Yayınları, 2002), içinde s. 11.

2

Slovaj Zizck, "The Spectre of Idoology", Zizck (e d ), M ap p in g Id eo lo g y, (London: Verso, 1994), içinde s. 9. Elbette bu liberalizm tanımı açıklayıcı olduğu kadar da kafa karıştırıcıdır. Liberalizmin bu üç unsuru, üzerinde herkesin mutabık kaldığı unsurlar değildir. Sözgelimi li­ beral "doktrin", Locke'dan Hayek'e bir dizi düşünürün çoğu kez birbiriyle çelişen fikirle­ rinden oluşmaktadır. Bu anlamda tek bir libe­ ralizmden ziyade "liberalizm lerden bahset­ mek daha uygun olur. Ve bu liberalizmler aras ndaki farklılıklar hiç de küçümsenecek tü r­ den değildir. Hume ve Hayek gibi liberallerin kurucu rasyonaliteye duydukları kuşkudan do layı geliştirdikleri "klasik liberal" öğreti, "sos­ yal adalet" fikrine kesinlikle sıcak bakmazken. Kant ve Ravvls gibi düşünürlerin ortaya attıkla­ rı ve rasyonel temellere dayanan "sosyal libe­ ralizm" bölüştürücü adaleti savunabilmekte­ dir. Bu durumda "liberal öğreti"nin temel ve tanımlayıcı ilkeleri liberal düşünürlere göre farklılık arzetmektedir. Belki bu noktada Wittgenstein'in "dil oyunları" için önerdiği "ailevi benzerlikler" (family resemblances) kavramı, ;ibera. gelenek İçindeki çeşitliliği ve çatışmayı açıklayıcı bir işlev görebilir. Bu konuda bkz. Zühtü Arslan, "Anayasal Devlet ve Siyasal Ta­ rafsızlık", E.Euat Keyman (der.). Liberalizm, Devlet, Hegemonya, (İstanbul: Everest Yayın­ ları, 2002), s. 153-155.

3

Murat Belge, Kemalizmde yaşanan bu dönüşü­ mü ya da dönüştürüiüşü şöyle ifade ediyor: "Başlıca özelliği Batıklaşmadık olan Kemalizm, bugün Batı düşmanlarının en güçlü İdeolojik si­ lahı olarak kullanılıyor. Gene başlıca özellikle­ rinden biri, topluma zorlu bir değişim seferber­ liği hedefi göstermek olan Kemalizm, bugün Türkiye'de var olan en muhafazakâr ideoloji haline getirildi." (Murat Belge, "Kemalist ide­ olojinin özellikleri". Radikal, 7 Ekim 2003.) Bir başka yazısında Belge, "'Yeni KemalistlerTmiz, Batı'nın 'demokratikleşme' anlamına geldiğini ve bunu başka türlü yapmanın mümkün olma dığını net bir şekilde kavrayınca, BatTdan vaz­ geçtiler" demektedir. (Murat Belge, "'Sivil-Askeri' Sarkaçı", Radikal, 5 Ekim 2003). Aslında bu durumun Kemalist ilkelere içkin olan kaçınıl­ maz ikilimlerin bir yansıması olduğu da söyle­ nebilir. Sözgelimi Kemalist ideolojide belirleyici bir yeri olan milliyetçilik ilkesi, Kökcr’in belirtti­ ği gibi, "hem modernliği ("diğer muasır millet­ lerle hemahenk olma"yı) hedeflemekte, hem de Türk toplumuna özgü niteliklerin korunması ("Türk içtimai hayatının hususi seciyelerini mu­ hafaza etmek") gerektiğini kabul etmektedir." Bkz. Levent Köker, "Liberal Muhafazakârlık ve Türkiye", Ahmet Çiğdem (ed.). Modern Türki­ ye'de Siyasi Düşüme, cilt 5: Muhafazakârlık, (İs­ tanbul: İletişim Yayınları, 2003), s. 279.

4

Aydın Yalçın ve Yeni Forum hareketinin "içeri­ den” yapılan bir tahlili için bkz. Atilla Yayla, Fikir Hareketleri ve Liberal Düşünce Toplulu­ ğu, (Ankara: Liberte Yayınları, 2003), s. 75-86.

5

Çağlar Keyder, "Mısır Deneyimi Işığında Türk Burjuvazisinin Kökeni", M em alik-i Osmani­ ye'den Avrupa Birliğine, (İstanbul: İletişim Y a­ yınları, 2003), içinde s. 141.

6

Nurettin Topçu, İradenin Davası - Devlet ve Demokrasi, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998), s. 170.

' 7

A.g.e., s. 168. Ayrıca bkz. s. 150: "Nerede ka­ nunu kullanırken polis kral kadar kuvvetli ise. orada büyük ve yıkılmaz devlet vardır."

8

A g .e ., s. 114.

9

Immanual Kant, "On the Common Saying: Th is May be True in Theory. but it does not Appiy in Practice", Kant's Political Writings, (trans. H.B.Nİsbet), (Cambridge: Cambridge Univorsity Press, 1988), s. 74.

10 Prens Sabahaddin, Türkiye Nasıl Kurtarılabilir? (1913), Hazırlayan: I. Eser, (Ankara: Liberte Ya­ yınları, 2002), s. 16 ve 42. Prens Sabahaddin'in liberalizm i konusunda bkz. Ayşe Kadıoğlu, "Laiklik ve Türkiye’de Liberalizmin Kökenleri", Defter, sayı 33, (Bahar 1988), s. 41-63. 11 Şerif Mardin, "OsmanlI Bakış Açısından Hürri­ yet", Türk Modernleşmesi, Makaleler 4, (İstan­ bul: İletişim Yayınları, 1991), içinde s. 122. 12 Liberalizm-lslâm ilişkisi hakkında bkz. Leonard Binder, Islamic LiberaUsm: A Critique o f Deve(opment Ideofog/es, (Chicago: The University of Chicago Press, 1988), Kâzım Berzeg, Liberalizm ve Türkiye, (Ankara: LDT Yayınları, 1996), III. 8ö lüm, ve Mustafa Erdoğan, İslâm ve Liberalizm: Bir Deneme, (Ankara: Liberte Yayınları, 1999). 13 Celal Bayar'ın Söylev ve Demeçleri, 1920-1953, s. 253-254. Aktaran: Korkut Boratav, Türki­ ye'de D evletçilik, (A nkara: Savaş Yayınları, 1982), s. 139. 14 LDT’nin kurucularından Atilla Yayla, toplulu­ ğun serüvenini anlattığı kitabında bu konuda şunları söylüyor: "LDT hem diğer fikir akımla­ rına açıktır, hem de liberal gelenek içinde tek bir çizgiye saplanarak bir ortodoksi yaratmak­ tan uzaktır. ...LDT bugünkü haliyle bütün libe­ ral ekollerin temsilcilerini bünyesinde barındırmakradır. LDT’de klasik liberaller, liberal anar­ şistler, liberteryanlar. rasyonalist liberaller, ev­ rimci rasyonalist liberaller, liberal muhafaza­ kârlar, muhafazakâr liberaller, sözleşmeciler, evrimciler, seküler doğal hukukçu’ar, vb. ra­ hatlıkla kendisine yer bulabilmektedir." Yayla, Fikir Hareketleri ve Liberal Düşünce Toplulu­ ğu, s. 114. 15 Idris Küçükömer, Halk Demokrasi İstiyor mu?, (İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 1994), s. 270. 16 A g .e., s. 268.

245

B

Z

M

Hüseyin Cahit Yalçın ve F ik ir H a re k e tle ri Dergisi (1933-1940) CEMİ L K O Ç A K

246

Hüseyin Cahit Yalçın tarafından 19.331940 yıllan arasında yayımlanmış olan Fikir H areketleri dergisi,’ ne Yalçın'ın si­ yasî yaşamını, ne basın tarihimizi, ne de düşünce tarihimizi araştıranlar için ilginç bulunmuş olmalı ki, şimdiye kadar üze­ rinde hiç durulmamış bir koleksiyon... Oysa Fikir H areketleri, gerek Yalçın'ın uzun süren siyasî yaşamında, gerekse Tek Parti döneminin tek sesli yayın yaşamın­ da marjinal olarak tanımlanabilecek bir dergi yayıncılığı olarak görülebilir. Fikir H arek etleri nin Yalçın'ın siyasî ya­ şamındaki yerini tam olarak saptayabil­ mek için öncelikle Yalçın'ın bu tarihten önceki siyasî geçmişine bir göz atmak ge­ rekir. Yalçın'ın siyasî yaşamının ayrıntıla­ rına ancak konumuzla ilgili olduğu süre­ ce değineceğim:

tanın hayır v e selâm etin e nefsini v a k ­ fetm esi ve m illî inkılâba zem in hazırla­ ması, hürm et ile anılm aya lâyık bir hizm et teşkil eder. M e m le k e tte k i ıslâ h a t v e te c e d d iid hareketi, AbdCilhamit devrinden bircJer b ire, d o ğ ru d a n d o ğ ru y a C um hu riyet hayâtına atlayam azdı. M eşrûtiyet arada kısa bir intikâl devresi vücûda getirdi. M ü câ d ele v e türlü türlü a z a b ve izdirab için d e pişerek, çırpınarak, m em le­ kette m illî hâkim iyet idealinin k ö k le ş­ m esin e, yayılm asına hizm et etti. M eş­ rûtiyet, bir zin cir h âlin de d ev am ed en tece d d ü d hareketinin halkalarından b i­ ridir. Cum huriyet bu halka ile m aziy e bağlanıyor. (...) İttihat ve Terakki, en ç o k Avrupa nüfûzuna karşı bir m iliyet h ey k eli hâlim le

H Ü SE Y İN C A H İT YA LÇ IN 'IN İT T İH A T VE TERAKKİ C E M İY E T İ

m ağrurâne dikildi. Avrupa'nın em p er­ yalizm em e lle r in e karşı b ir m ü d â fa a i n efs şev ki tabiisinden doğm u ş olan İtti­

________ D EĞ ERLEN D İR M ESİ ________

hat v e Terakki, b u Avrupa'nın tahakkü­

Hüseyin Cahit Yalçın, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin önde gelen siyasî simaları arasında yer alıyordu. Aradan yirmi yıl geçtikten sonra Yalçın, ittihat ve Terakki Cemiyeti ve tarihî işlevi hakkında şunları yazacaktır: "İttihat ve Terakki'nin arkasından rah­ m et oku yabilir m iyiz? Ben bu na h iç te­ reddü t etm ed en ev e t derim . İttihat v e Terakki, bu m em lekette bir ham iyet, bir vatanperverlik, bir id eal m ek teb i oldu. M illi M ü câdele'n in şefi, en sâdık, en fed a k â r m âiyetini İttihatçılar arasında buldu. (...) ittihat ve Terakki'nin tem iz ve y ü ksek ideali, şa h sî m enfaatleri istihkâr e d e r e k dâim a feragat için d e va­

m ü ile m ü câ d ele ruhunu sonuna kadar m uhafaza etti. Avrupa'ya boyu n eğ m e m e y i, k a p it ü la s y o n la r ı k a ld ır a r a k , m em leketin siyâsî, m âlî ve a d lî istiklâli­ ni temin etm eyi g a y e bildi, istikraz ile y a şa m a k m e c b û r iy e tin d e bu lu n du ğu hâlde, istikraz için m illî ş e r e fe m ugâyir sûrette ileri sürülen şartları en m uhtaç ve en sıkı zam an ın d a m ağrû rân e r e d etti ve Avrupa nüfûzunu m e m le k e tte artıracak h içb ir h a rek ete boyu n e ğ m e ­ di. Vatanın en bü yü k kudretini, kurtul­ m a ve y ü k selm e çâresini, m illiyet hissi­ ni kuvvetlen dirm ekte gördü. Y apabile­ c e ğ i fedâkârlıkların [hiçjbirin i esirg e­ m edi. Vazifesini ifâ etm iş bir h â ld e târi­ h e karıştı."2

j

T Ü R K İ Y E ' D E

Lİ BERAL

D Ü Ş Ü N C E N İ N

Yalçın'ın da vurguladığı gibi, (aslında kendisi de İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin üyesi olan) "M illî M iicâdole'nin şefi", gerçekten de, "en sâdık, en fedâkâr mâiyetini ittihatçılar arasında buldu." Ancak "şefin maiyeti arasında Yalçın bulunmu­ yordu! H Ü SE Y İN C A H İT YALÇIN 'IN C U M H U R İY E T D Ö N EM İN D EK İ

_________ SİYA Sİ YA Ş A N T ISI

___

Yalçın, Malta dönüşünde İstanbul'da ye­ niden gazeteciliğe başladı. Kısa zamanda da Ankara Hükümeti'ne muhalefeti ile ta­ nındı. Takrir-i Sükûn Kanunu'ndan sonra Yalçtn'ın Tanın gazetesi de 17 Nisan 1925 tarihinde kapatıldı. Cunıhuriyet'in ilanına ve hilafet'in kaldırılmasına karşı tavır almış olan Yalçın, Ankara istiklâl Mahkemesi'nde yargılandı ve Çorum'da süresiz sürgün cezasına çarptırıldı. Yalçın henüz Çorum'dayken, bu kez dc İzmir suikastı davasıyla ilgili görülerek, Ankara istiklâl Mahkemesi'nde yargılandı ve be­ raat etti. Yasa değişikliği ve (biraz da) si­ yasî uzlaşmanın sonucunda, Çorum sür­ günlüğü sona erdi ve Yalçın yeniden İs­ tanbul'a dönebildi. Ancak yazı hayatına devam edebilmesi siyasî bakımdan artık mümkün değildi. Yalçın bu aşamada ba­ sın hayatından tam am en ç e k ilm e k zorun­ da kalacaktır: Önce roman tercüme etti. İsmâil Müştak ile birlikte gümrük komis­ yonculuğu yaptı. Geçimini sağlamak için "üniversitede serbest bir demokrasi kür­ süsü" istedi. Ancak talebi, dönemin Ma­ arif Vekili tarafından, "profesörlere veri­ len maaşa lâyık olmadığı" gerekçesiyle reddedildi, idâdî mektebi müdürlüğü ta­ lebi de yine aynı akıbete uğradı. Ancak Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya aracılığı ile Yalçın'ın durumundan haberdar kılınan Başvekil ismet Paşa, onu Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası Yönetim Kurulu Başkanlığı'na getirdi. Bu bilgiler Rauf Mutluay tarafından yayıma hazırlanan Yalçın'ın siyasal anılarında3 yer alıyor. Ancak bu son bilginin ayrıntıları tahkike muhtaç:

ÖNÜMDEKİ

ENGELLER

Bu banka 1925 yılında kurulmuş ve 1932 yılında Türkiye Sanayi Kredi Bankası'na dönüşmüştü Elimizdeki bir belge, bu ata­ manın siyasî sorunlara yol açtığını göste­ riyor. I lüseyin Cahit Yalçın, anlaşılan ger­ çekten de hükümet tarafından 1932 yılın­ da yeni kurulmakta olan Türkiye Sanayi Kredi Bankası idare Meclisi'ne üye olarak atanmak istenmişti. Takat bu atamanın gerçekleşip gerçekleşmediğini tam olarak saptayanındım. Yalçın, anılarında görev­ lendirilmiş olduğunu yazdığına göre, öyle olmuş olm alıdır. Diğer yandan, elim iz d e­ ki belge, bu konuda Hüseyin Cahit Yalçın'ın Başbakan İsmet Paşa'ya yazdığı ki­ şisel bir mektuptur. 22 Şubat 1933 tarihli mektubunda Yalçın, atamaya ilişkin ola­ rak şöyle diyordu:

247

"Başvekil İsmet Paşa H azretlerine, 2 2 Şubat 1933 M uhterem Paşa Hazretleri, Yeni teşekkü l e d e n iTürkiye) Sanâyi Kredi Bankası İdare M eclisi âzâlıkları için H eyeti V ekilece kararlaştırılan iki nam zetlikten b e n d e n iz e Sid olanın Re­ isicum hur H azretleri tarafından tasdik buyurulm am akta olduğunu duydum. Bu m u am elen in zâtı devletlerin i n e k a d a r ü z eceğ in i tarnâm ile m üdrikim . Bana karşı gösterm ekte olduğunuz c i­ v a n m erd in e ve in san ca h areketlerin , sizin için b ir cansıkıntısı ıncrbaı o lm a ­ sın a m ey d a n b ıra k ırsa m k e n d im i a f ed e m e m . İşin zâtı d evletlerin de en k o ­ lay ve üzüntüsüz şekli n e ise, on u ter­ cih te h iç tereddüt buyurm am anızı bil­ hassa istirham etm eyi, bu g ibi h â d ise­ lerle sarsılm asına im kân olm ayan hür­ m et ve şükran histerim in icâbâtın dan telâkki ed erek , tazim lerim i arz eylerim efen d im hazretleri. Hüseyin Cahit Iim za: Cahit],A

Mektubun altı kısmında yer alan paraf­ tan (I) metnin bizzat Başbakan İsmet Paşa tarafından okunduğu anlaşılm aktadır. Başbakan, mektubun altına, kendi el ya­ zısı ile, "R[eisi]C|umhur] H[a]z(retleri] ile

I

i

248

görüşeceğim. Kendisine cevap verece­ ğim." notunu düşmüştür. Ancak bu mek­ tubun etkisini ve sonucunu bilemiyoruz. Görüldüğü gibi, Yalçın başbakan tarafın­ dan himaye edilmek istenmekte, fakat cumhurbaşkanı aksi görüşü savunmakta­ dır. Anlaşılan, başbakan bu görüş ayrılı­ ğında bir şekilde ağır basmış olmalıdır. Fakat Yalçm'ın bu görevi kısa sürdü. Birinci Türk Dil Kurultayı'nda dilde re­ form görüşünü ılımlı bir biçimde eleşti­ rince, "Atatürk'ün emri ile" işinden atıldı. Haftalık Yedigün dergisine politika hari­ cinde yazılar yazdı. A kşam gazetesinde de (Akşamcı) müstear imzası ile günlük fıkralar... Ancak bu da uzun sürmeyecek­ tir. İstanbul Belediyesi'nin uygulamaları­ na ilişkin bir eleştiri yazısı, İstanbul Valisi ve Belediye Başkanı Muhiddin Üstündağ ile mahkemelik olmasını gerektirince, Yalçın Akşam'daki yazılarına son vermek zorunda kalacaktır. Yalçm 'ın başını derde sokacak olan "Biriken Bara" adlı yazısı üzerine, Üstündağ, değişik gazetelere birer mektup gön­ dererek, yazının sahibi olduğunu iddia ettiği Hüseyin Cahit Yalçm'ın siyasî kişili­ ğine ve kimliğine dikkat çekince. Yalçın Üstündağ hakkında hakaret davası açmış­ tı. Üstündağ da, Yalçın aleyhine açtığı bir hakâret davası ile mukabelede bulun­ muştu. Yalçın, yıllar sonra, (ama Üstün­ dağ hâlâ Vali, Belediye Başkanı ve CHP İstanbul II Başkanı iken!) dava nedeniyle mahkemede yaptığı savunmanın tamamı­ nı Fikir Hareketieri'nde yayımlayacaktır. Yalçın, davadan beklentilerini mahkeme huzurunda şöyle ifade ediyordu: "İzmit'te görü/mefcte oian bu dâvaya n e gen iş bir efkârı um ûm îye kütlesinin n e kadar derin den v e yakından a lâ ka ­ dar olduğunu elb ette siz d e hissediyor­ sunuz. Bu n ed en ileri geliyor? Dâvânın m â h iy etin d en d eğ il... Çünkü a le la d e bir hakâret dâvası karşısındasınız. Bu­ rada suçlunun B eled iy e Reisi v e Vâli M uhiddin Ü stündağ o lm a sıd ır ki, işe husûsî bir eh em m iy et izafe etmiştir.

M e m le k e tte m u tla k iy et d ev rin d en kalm a m eş'um bir hâtırâ vardır ki, kâ­ nunun yalnız â c iz v e bîçâ relere hükiim geçirebildiğini, büyüklerin dâim â k en ­ dilerini kurtarm ak yolunu bulduklarını z ih in ler e fısıldar. M ü d d ei U m ûm înin sarih şâh id ifâdelerin e b ile z ıd m ânâlar vererek, b e n i m es'u l tutm ak sû ret i ile Valinin cez â sın ı dü şü rm ek yolu n d aki akıllara durgunluk getiren talebi, bu es­ k i ve fen â ananeyi m aatteessü f baltala­ y a cak mâhiyette değildir. (...) M a h k e m e y e m ü racaat ettiğim i d u ­ yunca gü lü m sem iş olanlara h a k v ere­ c e k m isiniz? Son istilxJad gün lerine g e ­ lin cey e k a d a r b â z ı p a şa la r v e beyler, kim sesiz halka karşı birer d ereb ey i k e ­ silmişlerdi. H alk hayâtından, nam usun­ dan emin değildi. Çünkü o şerirler ar­ kaların ı M â b ey n e d a y a m ış o ld u kla rı için, n e kânuna eh em m iy et verirlerdi, n e İdeI cez a d a n korkarlardı, Eğer bana a le la d e bir fert b ö y le bir tecâv ü zd e bu ­ lunsaydı, h iç eh e m m iy et verm ezdim , la k a t h a ka retin ku v v etin e, m ev k iin e güvenen, ken disin e kânunun h içbir şey y a p a m a y a ca ğ ın ı z a n n e d e n v e a n c a k hu cesâretle bir vatandaşın haysiyetini kırm aya, o cağ ın ı sö n d ü rm ey e kalkan b ir b e le d iy e reisi ve Validen sâdır o l­ m ası, b e n i a d alet kapısına yapışıp, h ak isterim d iy e b a ğ ırm ay a s e v k etmiştir. Çünkü, bugün bizler bir p âd işâh kölesi değ iliz. İnkılâbın doğu rdu ğu b ir h a lk cu m h u riy etin in hü r v a tan d aşlarıy ız. Onun içindir ki, Cumhuriyetin kânun­ larına dayanarak ad âlet istem ey e k en ­ d im d e h a k ve kuvvet buluyorum . Bir Vâli İle a le lâ d e bir ferdin huzurunuzda m üsavi olacağ ın a im ân elliğim içindir ki, k en d im d e b u cesareti buluyorum . Siz inkılâp Türkiyesinde bütün o eski tegallü b v e ta h ak kü m ler için y er k al­ m adığını bu dâva ile efkârı um ûm îyeye bir k ere d a h a g ö s te r e c e k bir m ev k id e bulunuyorsunuz. V aziy etin iz z o r d u r d e m e y e d ilim varmaz. Çünkü, hâkim için kânun hâri­ cin d eki m ülâhazalar dolayısı ile zorluk

T J R K U E ' D E

M B e R A L

D Ü Ş Ü N C E N İ N

yoktur. 8 u hâkim lik hayâtına girerken, bu rada leziz dünyâ nim etlerine kavuş­ m ay a cağ ın ız ı bitiyordunuz. Sizin h â ­ k im lik m esleğ in d e aradığınız n im etler v e ikballer, y a ln ız a d a le t e ve vatana h iz m e tte n ve b u h iz m e tin m ü k â fâ tı o la ra k vicdanınızın du yacağı z e v k ve iftihardan ibaretti. A rkanızda faziletkârâ n e g e ç m iş , n am uslu , m ü stakim re m üstakil bir hâkim hayâtı var. Önünüz­ d e d e aynı şerefli yol siz e açıktır. Şu d a kika d a k u d sî m üdâfaa hakkının so n sözü olarak arz eyliyorum : M esele p e k m eydandadır. Bir tarafta Valiyi kur­ tarmak, d iğ er tarafta h e m k en d i şerefi­ nizi, h em Türk adtiyesinin haysiyetini m u hafaza etm ek yolu var. İkisinin orta­ sı bir y o l yoktur. Ve işin üstündeki hü­ nerleri silkip atarsanız, işin anlaşılm a­ m ış bir noktası da yoktur ı"5

Yalçın, yukarıda son kısmını sunduğum savunmasından sonra, Üstündağ ailesin­ den gelen rica üzerine, davadan ve taz­ minat talebinden "kayıtsız şartsız" vaz­ geçtiğini belirlen bir dilekçeyi mahkeme­ ye sunacaktır. Yalçın, Üstündağ'ın aleyhi­ ne açtığı hakaret davasından beraat etme­ sini ise şöyle yorumlamaktadır: “B eled iy e reisinin m âiûm m ektu bu n a hiçbir g a z e te île m u k â b ele im kânı b u ­ lam am ış oldu ğ u m için dir kİ, o sözleri m a h k em e huzûrunda red etm ek, k en ­ d im i m ü d â fa a e y le m e k ve h a kk ım ın m a h k e m e c e aranılmasını istemek m ecbûriyetinde kalm ıştım . Fakat m a h k em e esn âsın da Öyle bir sa fh a g eld i ki, Üstündağ'ın b ir d e m a h k e m e tarafından m ah k û m e d ilm e s in i b e k le m e k , b a n a y ere düşm üş bir adamı çiğnemek gibi bir zebu kü şlü k göründü. Bu, ben im ka­ rakterim e uymaz. M ah k em en in Enis Tahsin h akk ın d a beraat karârı verm esi, bilvasıta M ubiddin Ü stündağ’ın m ahkûm iyetidir. Ben v azgeçm iş olm asaydım , o bugün kânunen bir mahkûmdu. O nu o kadar hak­ sız ve insafsız b ir sû rette tahkir ettiği b ir ad am ın feragatin e ile te b e d b o rçlu

O H u fl D E K I

ENGELı. f l

bir vazıyette yaşatmak, elbette d a h a m üessir bir ders teşkil eder.'*

Davanın üzerinden yıllar geçtikten sonra, devir değişecek, İstanbul Valisi ve Belediye Başkanı, CHP İstanbul İl Başka­ nı Muhiddin Üstündağ, 1 Aralık 1938 ta­ rihinde (yani Atatürk'ün ölümünden sa­ dece birkaç gün sonra) hakkında pek çok yolsuzluk davası açılarak görevinden alı, nacak; buna karşılık, Hüseyin Cahit Yal­ çın 31 Aralık 1939 târihinde CHP Çankırı milletvekili olarak TBMM'ye katılacaktır!7 Yalçın'ın, Atatürk'ün güvenilir adamı, dönemin kudretli Valisi Üstündağ'ı mah­ kemeye verecek kadar medeni/siyasî ce­ saret sahibi olmasının yanı sıra, ondaki mücadele azmini ve ruhunu (Uygur Kocabaşoğlıı'nun katkısı olan) aşağıdaki sa­ tırlar pek güzel yansıtmaktadır: "Felsefe: m ü câd ele... Hayatta en ç o k m ü b ârezey i severim . En m esu t günlerim , en şiddetle h ü c u ­ m a uğradığım, en şiddetle hücûm etti­ ğim zam an lardır. O z a m a n d a m a rla ­ rım da hayat veren bir ateş tutuşur, h a ­ y â tın so/ukfuğu silin ir ve gözümün ön ü n d e bîr g â y e canlanır, m ü b ârek ve m u a z z ez b ir gâye... Vidanın hayrı için, fenalığı e z m e k ve iyiliği g a le b e ettir­ m e k için bir m ü câd ele... Bütün etrâfım a b u ateşten bir p arça v er m e k isterim. F en âlığ a karşı müsa­ mahakâr, lâkayd veyâ m ü saad ekâr du­ ranları sarsmak, hepsini hu m ü b â re z e m eydanına ç e k m e k isterim. Yalnız fena o lm a m a k k âfi g elir fik rin d e d eğ ilim . Fenalığı e z m e k için uğraşm ak lüzümuna im ân ediyorum . B azen 'sana ne?" derfer. Bu hodgâm ân e felsefeden nefret ederim . Çünkü, onun m em leketi m ahvettiğine kaniim. G ö rd ü ğ ü m ş a h s î fe n â lık için d eğ il, m e m le k e te g elen u m û m î fen a lık için kalbim d e tü ken m ez b ir g ayz vardır. N e vakit fenâlığa karşı h erk es bir fikri taavvün rVe mütte/fkarj çatışırsa, ancak o za ­ m an kurtulacağımızı zan ediyorum . İşte bunun için hücum larım da h er vakit fe-

249

M

B

nâ b ir galeyan ve bîam an oldu m ve en büyük h a rı vic.dâniye buldum ." (Hüse­ yin Cahit (Yalçın), N evsâli Milli, s. 15). N İÇ İN

250

:

FİKİR HAREKETLERİ?

Hüseyin Cahit Yalçın'ın Fikir H areketleri tam anlamıyla bir "one-man show" ola­ rak tanımlanmalıdır. Yalçın'ın tek başına, büyük çaba, emek ve enerji gerektiren bir yayın organını niçin yayımladığı ve uzun süre yayımlamakta ısrar ettiği sorusuna yanıt vermek ilk bakışta güç görünebilir. Yalçın, Fikir H areketleri' nden önce kendi imzası ile basın dünyasında çalışabilen bir kişi değildi, ö yle sanıyorum ki, Yal­ çın, Fikir H areketleri tipinde bir yayımın kendisini yönetimin gözünde yeniden meşrulaştıracağını düşünmüş olmalıdır. Belki de Fikir H areketlerin i çıkarmadan önce bazı kanallardan (yönetimdeki bazı ittihatçı tanıdıkları kanalı ile) yoklama yapmış ve olumlu bir yanıt ya da tepki alınca, bu girişimini gerçekleştirmeye ka­ rar vermiştir. Ancak bu konuda kesin bir şey söylemek şimdilik mümkün görün­ müyor. Tam bu sırada Kadro® ve K o o p e­ ra tifi gibi hayli iddialı siyasî dergilerin yayın hayatına devam edebiliyor olmaları da, belki Yalçın'ı cesaretlendirmiş olabi­ lir. Fikir H arek etleri nin ilk sayısının Cum­ huriyetin onuncu yıldönümüne denk dü­ şüyor olması da, sanırım, Yalçın'ın bu dergiyi bir yoklama olarak tasarladığını gösteriyor. Cumhuriyetin onuncu yıldö­ nümü münasebetiyle 26 Ekim'de kabul edilen genel af ve bunun yarattığı hava da, siyasî iklimi ve dolayısıyla da Yalçın'ı olumlu yünde etkilemiş olmalıdır. Yalçın, herhalde eski bir İttihatçı politikacı olarak bunu değerlendirebilecek tecrübedeydi. Yalçın, gerçekten de Fikir H areketleri sayesinde siyasî alanda meşruluk kazana­ caktır. Hatta (yukarıda gördüğümüz gibi) Atatürk'ün ölümünden ve İnönü'nün cumhurbaşkanı olmasından sonra ("İnö­ nü'nün barış politikasrnın sonucunda) CHP Çankırı milletvekili olarak Meclise

de girecektir. Gerçi Yalçın'ın siyasî sahne­ ye yeniden dönmesi uzun sürecek (dergi­ nin yayımlanmasından yaklaşık beş bu­ çuk yıl sonra), ama gerçekleşecektir. An­ cak Yalçın, m illetvekili seçilmesinden sonra derginin yayımına hemen son ver­ memiştir. Yaklaşık iki yıl daha yayımı sür­ dürecektir. Yalçın eğer dergiyi sadece si­ yasî meşruluk kazanmak için çıkardıysa, 1939 yılı başından itibaren dergiye artık ihtiyacı kalmamıştı. Dolayısıyla da yayı­ mına artık son verebilirdi. Demek ki, Yalçın'ın başka bir amacı daha vardı. 1930'lu yıllar Türk fikir hayatında tek partili otoriter siyasî rejimlerin ideolojik planda güç kazandığı yıllardı. Yalçın, Fi­ kir H areketleri1nde güçlenmekte olan fa­ şist ideolojiye karşı siyasî liberalizmin sa­ vunmasını yapıyordu. Zamanın Türk ay­ dınlarına demokratik sistemin ölmediğini ve yaşamaya devam ettiğini kanıtlamaya çalışıyordu. Fikir H areketleri, bu dönem­ de Türk fikir hayatında belki de resmî ideolojinin dışında siyasî liberalizmi sa­ vunan yegane yayın organıydı.

FİKİR HAREKETLERİ Fikir H areketlerinin ("İlmî, İçtimaî, edebî h aftalık risa le ") ilk sayısı 29 Ekim 1933'de yayımlandı. Yani Cumhuriyetin onuncu yıldönümünde... Derginin Umû­ mî Neşriyat Müdürü ve Muharriri Hüse­ yin Cahit Yalçın'dı. (Ancak nedenini bile­ mediğim bir nedenle, derginin 340. sayı­ sından (Yıl 7, cilt 14, 27 Nisan 1940) son sayısına kadar Umûmî Neşriyat Müdürü I iüseyin SuarJ Yalçın olmuştur). O sırada­ ki Matbuat Kanunu'na göre, dergi çıkar­ mak için izin almak gerekmiyordu (izin sistemine 1938 yılında yapılan değişiklik le geçilecektir!).

FİKİR HAREKETLERİ'N İN Ç IK IŞ A M A C I Geleneksel olarak yeni yayımlanan bir derginin daha ilk sayısında çıkış amacını belirtmesi beklenirken, Fikir H areketleri

T Ü ^ K l Y t ' D E

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E N İ N

bunu biraz gecikmeli olarak yapacaktır. Aradan yaklaşık olarak üç yıl geçtikten sonradır ki, Yalçın Fikir Hareketleri'n\n yayın amacını, debiye yönelik bir eleşti­ riyi vesile ederek, 1936 yılının Haziran ayında açıklama gereğini duymuştu;

"Fikir Hareketleri ev v elâ ba şm a ka lele­ rin d e , s o s y a l m e s e le l e r i t e d r ic î b ir adım la ve muntazam b ir sıra h â lin d e lâtip vb izah ediyor. Bu m ese le lerd e en salâhiyettir kalem lerin yazıların! Türkç e y e çeviriyor. M eselen in iyice anlaşıim ası için k en d i k an aa teh n e z ıd m uhar­ rirlerin yazılarına da y er ayırıyor. G eorg e s Soreî'den tercüm eler bu n a şahittir. M aksat Türk g en çliğ in e ve m ün evver­ lerin e m üm kü n oldu ğu k ad a r o b je k tif m alûm at tem in etm ek ve onları kendi kendiliklerinden düşünm eye, hazır esvab alır gibii h azır fikir kab û i etm ey e­ rek, tetebb ü , tetkik ve vesika üzerine m ü sten id kanaat e d in m e y e alıştırm ak ve sev k etmektir. Aym zamanda fikir Hareketleri, b u ­ günün sosyal ve felsefî h içb ir fikir h a re­ k etin i ih m â l e tm e y e r e k , m e m le k e tte ö ğ r e n m e k a şk ıru d u y m u ş g e n ç liğ i, bunları tâkip e d e c e k m ev k id e bu lu n ­ du rm ak istiyor. Yalnız Avrupa'nın d e ­ ğ il, bü tün d ü n y â m ü te fe k k ir le r in in , âtimlerinin, e d ib ve sanatkârlarının z a ­ m an zaman toplanıp, tetkik ettikleri b ü y ü k m e s e le le r i, Fikir Hareketler/ uzun uzun naklediyor. Kültürün istik­ bâli, sa n a t ve realite, san at v e d ev let bahisleri, Avrupa rûbunun m âhiyet m e­ seleleri, şu son sen elerin en g ö z e çar­ p an fikir hareketlerini teşkil e d e r ki, ri­ sa lem iz bunları tam âm en ihtivâ ediyor. Aynı zamanda fik ir H a rek ed en , her m ak â lesin d e bugünkü dünyâyı öğren­ m ek, cihan vaziyeti, düşünüşü, görüşü h a k k ın d a fikir v e r m e k e m e lin i tâ k ip ediyor. (...) Cihanın en ileri g elen m üte­ fekkirlerin in , p ro fesö rlerin in , e d ib v e sanatkârlarının y a zılan İle d o ld u rd u ­ ğ u m şu risâ led e b en îm rolüm , yaln ız insicâm ı ve vahdeti tem inden ibârettir.

6

N II \

L1 E K I

E N li E 1 i

E R

"Oğlumun Kütübhânesi" teşebbü sü ile yapm ak istediğim hizm eti, şim di bu şe­ k ild e tem âd i ettiriyorum. A czim d ah a ileriye geçmekten b e n î m en ediyor. Ba­ z e n risa ley e k en d iliğ im d en y a z m a y a m e c b u r o ld u ğ u m y a z ıla r için â d e tâ okuyucularım ı bir ş e y ö ğ ren m ek ve is­

tifâde etmek hakkından mahrum ediyoım uşum g ibi bir e z â d a duyarım. İşte

Fikir Hareketleri risâlesi budur..."™ FİKİR HAREKETLERİ VV/N İÇERİĞİ Fikir H areketleri, bütünüyle Yalçın'ın kişi­ sel çabasının ve emeğinin ürünüydü. Dergi büyük ölçüde çevirilerden ve daha az oranda da telif yazılardan oluşuyordu. Çeviriler her zaman Yalçın imzalı telif ya­ zılardan fazlaydı ve derginin asıl ağırlıklı kısmını oluşturuyordu. Çevirilerin sahibi de bizzat Yalçın'dı. Yalçın, dergide bir yandan anılarını ("Edebî Hâtıralar"11 ve "Meşrûtiyet Hâtıraları") tefrika ediyor; bir yandan da yeni yayınlar hakkındaki gö­ rüşlerini açıklıyordu. Derginin asıl ağırlık noktasını ise, Ital­ yan Faşizmi, Alman Nazizm i/Nasyonal Sosyalizmi ve Marksizm/Bolşevizm konu­ larında yapılmış çeviriler oluşturmaktay­ dı. Diktatörlükler konusundaki yazıları da buna ilave etmek gerekir. Yalçın, Türkiye'deki güncel siyasî her­ hangi bir konudan kesinlikle uzak dur­ mak suretiyle, derginin yayıma devam et­ mesini sağlamaya çalışıyordu. Cumhuri­ yetin on beşinci yıldönümünde ise, delgi­ nin başına herhangi bir kaza gelmemiş olmasını şöyle açıklıyordu:

251

"Bizim bu radaki tefekkü r ve ifâde hür­ riyetim izi hiçbir engei fahdıd etmedi. B unu k e n d i h e s â b ım ız a o ld u ğ u n d a n z iy â d e, C um hu riyetim izin v e yüksek in k ıl â b ı m ı z ın h e s â b ı n a b ü y ü k b ir m em nûnlyet ve iftihar ile tekrâr etm ek lâzım dır. Çünkü, vatanın tam m ân âsı ile inkişâfı ve Türk m illetinin fıtrî k âb iliyetinin kendisini hakkı ile g österebil­ m esi, onun tefek k ü r ve ifâ d e hürriye-

►

L

I

B

t

R

tin den ç o k g en iş b ir su rette m ü stefid olm asın a bağlıdır. Bu hürriyetin m e v ­ cu t olduğuna da işte b e ş sen elik neşri­ yatım ız canlı b ir şahittir."'2

252

Bu bir hayli cömert açıklamaya rağ­ men, Tek Parti döneminin siyasî tarihini arattırmak isteyenler, Fikir Hareketferi ko­ leksiyonunda işlerine yarayabilecek pek az şey bulabileceklerdir. Yalçın'ın dergide işlediği ya da işleme­ ye çalıştığı asıl tez şuydu: Birinci Diinya Savaşı'ndan sonra ekonomik, sosyal, si­ yasal ve ideolojik kriz, pek çok ülkede parlamenter demokratik sistemi etkilemiş, bunun sonucunda da demokratik gelene­ ği olmayan ya da yeterince güçlü olma­ yan ülkelerde siyasî liberalizm yıkılmıştı. Yerlerine ise daha çok kişisel diktatörlük­ ler (bir ölçüde de askerî diktatörlükler) kurulmuştu. Hatta Ingiltere, Fransa ve ABD gibi demokratik sistemin işlerliğe kavuştuğu ülkelerde bile, liberal sistem ve ideoloji ağır darbeler almıştı. Diğer birçok Ülkede olduğu gibi, bu ülkelerde dahi, artık parlamenter demokratik siste­ min tarih önünde iflas ettiği önü sürül­ mekteydi. 1930'lu yıllar Avrupa'da faşiz­ min, askerî diktatörlüklerin yaygınlaştığı ve prestij kazandığı yıllardı. Diğer yan­ dan, Avrupa'nın doğusunda, yani Sovyetler Biriiği'nde uygulama şansı bulan Marksizm de, Bclşevizm biçiminde bir başka diktatörlük şeklini doğurmuştu. Aralarında farklılıklar olmakla birlikte, her iki sistem de temelde diktatörlüktü ve liberal demokratik sistemi reddediyorlar­ dı. Dolayısıyla parlamenter demokrasi her iki sistemin de saldırısı v e tehdidi al­ tındaydı. Liberalizm bu tartışmada bir hayli gerilemişti ve hatta ayakta kalıp ka­ lamayacağı sorusu dahi gündeme gelmiş­ ti. Liberalizmi savunanların sayısı da bir hayli azalmıştı. Yalçın, demokratik sisteme aykırı bu akımların Türkiye'yi de etkilemeye başla­ dığı görüşündeydi. Gerçi komünizmin et­ kisi bir hayli sınırlıydı ve yayılma eğilimi de göstermiyordu. Fakat Italyan faşizmin­

A

L

;

Z

den ve Alman Nazizm/Nasyonal Sosyaliz­ minden (ve diğer otoriter askerî diktatör­ lüklerden) etkilenmiş, hatta kısmen onla­ rın benzeri olan siyasal ve ideolojik görüş­ ler ortaya atmakta olan aydınlar ve yayın­ lar, Yalçın'a göre, Türkiye için gerçek bir tehdit oluşturuyordu. Bu grup, siyasal çev­ relerde de ağırlık kazanmaya başlamıştı. Yalçın, her türlü diktatörlüğe karşı si­ yasî liberalizmin savunmasını yaparken, Türkiye'de de demokrasiyi savunmaktan geri durmuyordu. Bu konudaki istisnai yazılarının birinde Yalçın, Türkiye'de de­ mokratik sistemi şöyle savunmaya çalışı­ yordu: "S izde d em o k r a s i düşm anlığı,,. Buna aklım ermediğini itiraf ederim. Demok­ raside h içb ir kusur yoktur, b u itiraz kabûl etm ez b ir rejim dir d e m e k isfemiyorum. B öyle bir iddia kimsenin aklından g eç m e z . Fakat b iz d e d em okrasiy e karşı s ö z söyleyen leri başka vesilelerle gene d e m o k r a s i leh in d e g ö rd ü ğ ü m için d ir ki, b u m an tıksızlık karşısın da şaşırıp kalıyorum . D em okrasi m illî hakim iyetten başka bir şey değildir; dem okrasi h a lk hükü­ metidir, halkın icrâyı hüküm et etmesi­ dir. (...) Bugün tatbik ettiğim iz Teşkilatı E sâsiye Kânunu, Türk vatan daşlarına b u hakkı verdiği İçin bizim en kıym etli bir dem okrasi vesikamızdır. (...) ... D em okrasi rejiminde kusurlar b u ­ lunduğunu s ö y le m e k v e bu nları izah etm ek başkadır, dem okrasinin aleyhin ­ d e bulunm ak, yâni dem okrasi esasları­ nı bırakarak, başk a m eslek ve a kid elere doğru gitm e em elin i ortaya atm ak, bü ­ tün bütün başkadır.1* 3

Yalçın, Vakit gazetesinde Âsim Us'un demokrasi aleyhindeki bir yazısını vesile ederek, demokrasi ve diktatörlük arasında somut bir İlişki kuruyor ve bu temelden hareketle, Türk devriminin ve hâkimiyeti milliyenin içinde bulunulan "gerçek ve somut görüntüsü" ile geleceğe yönelik hedeflerini bağdaştırmaya çalışıyordu.

M

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E N İ N

Yalçın, bir anlamda "vesâyetçi demokra­ si" görüşünü oluşturmaktaydı. Ona göre, amaçlar aracı meşru kılardı: M eh m et Asım Bey'tn b u m akalesin in u m û m î h e y etinden sezd iğ im m ân âya göm , M eh m et Âsim Bey, dünyânın d e ­ m okrasiye doğru yürüdüğüne p e k kâni değildir; b ö y le bir h areket görülm üş o l­ sa b ile, son sen elerd e, son dakikalarda gevşemiştir. (...) Demokrasi w? diktatörlük: Birdenbire bu nlar birbirine ramamen zıd iki m ef­ hu m g ib i görünür. Fakat diktatörlük d e ­ m okrasi ile telif k ab u l etm ez b ir rejim değildir. Bu, d em o krasi için bü yü k bir fa ik i y e t ve k u v v et teşkil ed er. Yalnız bu rada diktatörlük ile k a s d ed ilen g a ­ yeyi, tâkip ed ilen h ed efi iyi tâyin etm ek lâzımdır. Bir m illetin hayâtında ya d a h ilî hâdi­ seler, ya h âricî v a k fa lar ö z e l b ir vaziyet ihdâs ed eb ilir ki, dem okrasin in tabiî re­ jim i d â ir esin d e , o fe v k a lâ d e h â lle r e karşı k o y m a k , m e m le k e tin d â h ili v e h â rici se/âmetini temin etmek İmkân h â ricin e çıkar. (...) Eski dem okrasiler, b ö y le fe v k â iâ d e vaziyetler karşısında, bir m ü daafâ silâhı o larak diktatörlüğe m ü racaat etmişierdir. M adem ki, h â ki­ m iyet milletindir, mi//ef b u hâkim iyeti­ ni istediği g ib i kullanm akta hürdür. Bâ­ zı fev k a lâ d e ahvâl ve şerait karşısında, m it fet h â k im iy e tin in İst im âl tarzım , şeklini, bir m ü ddet husûsî bir rejim a k ı­ na alabilir. N asıl ki d em okrasiler bunu yapm ışlardır ve se lâ m ete çıkm ışlardır. (...) Bu dem okrasi rejim inden uzaklaş­ m a k değil, demokrasi rejim inin silâhta­ rından birini kullanmaktır. (...) ... Bir m em leket, hâkim iyeti m illiye esaslarını tesbit için, bü yük bir inkılâp m eydan a getirdi. Şim diye k ad a r dünyâ­ nın h er tarafında b ö y le hareketlere faal, m ünevver, ferâgati n efis sa h ib i ek a lli­ y etler teşeb b ü s etm işlerdir. Bu e k a lli­ y etler azminde muvaffak olup da, millf h â k im iy e t te s is e d e r e t m e z , d e r h â l prensipleri harfi harfin e tatbik etm e y e

Ö N Ü N D E K İ

K N G E l. L E R

b a şla y a c a k olursa, d a h a h en ü z onları tam âm ile ben im sem em iş bü yük ekseri­ yet için d e eritip gitm e teh likesin e m â ­ ruz katır. Bu tehlikeyi g ö rm ek ve buna karşı tedbir alm ak, bir hata, prensipler­ d e n bir ayrılış değil, bir vazifedir. İşte b u tedbirler d e b ir nevi diktatörlük te­ lâkki olunabilir. Bir d em o k ra si b u tür diktatörlükten h iç korkm az, çek in m ez ; g â y ey i, h e d e fi d ü şü n erek, onu zarûrî ve faydalı bulur. (...) F akat b ö y le bü yü k, y ü k s e k b ir d e ­ m okrasi id ea li uğrunda, zarûrî olduğu için , bir intikâl çâresi, bir terbiye vâsı­ tası o la ra k kullanılan yâhut fev k â iâ d e d a h ilî ve hârici vak'alar karşısında bir n ecat ve selâ m et silâhı o la ra k teşebbüs edilen diktatörlük rejimi ile âdi b ir ada­ m ın yâhut bir takımın şa h sî d ü şü n ce ve m enfaatleri uğrunda tesis edilen dikta­ törlük idâresî birbirleri ile kıyas k ab u l ed e r mı? Bunların ikisine d e diktatörlük den ilebildiği için, ikisini de sırf isimle­ rinden d olay ı aynı ş e y sa y m ak doğru olur mu? I...) D iktatörlük k elim esin d en n e ürkm ek i c â b ed er, n e b u n u b e h e m e h a l m illî hâkim iyet ateybinde b ir rejim zan n et­ m e k doğru o lu r. H e r d i k t a t ö r lü k vak'asmı ayn ayn tetkik edip, d e m o k ­ rasiye karşı vaziyetini hakiki şerâite g ö ­ re tesbit etm ek lâzımdır .H

Yalçın, Türkiye'de İtalyan Faşizminin, Alman Nazizm/Nasyonal Sosyalizminin ve MarksizrrVBolşevizmin hemen tıiç bi­ linmediğini, tanınmadığım saptadıktan sonra, amacının dergi sayesinde bu ide­ olojilerin geniş yığmlarca tanınmasını sağlamak olduğunu belirtiyordu. Sunun sonucunda herkes bilgiye dayalı bir ter­ cihte bulunma imkânına kavuşabilecekti. Yalçın, bunu yaparken, herhangi bir propagandif yöntem kullanmadığını, bu ko­ nularda güvendiği AvrupalI politikacıların ve siyasal düşünürlerin eserlerinden ter­ cüme ile konuları Türk okuyucularına ta­ nıtmak amacında olduğunu özellikle vur­ guluyordu.

253

B

254

R

l:ikir H areketleri baştan aşağı gözden geçirildikten sonra açıkça görülmektedir ki, Yalçın'ın asıl amacı, ideolojilerin tanı­ tılması vesilesi ile, İtalyan faşizminin ve Alman Nazizm/Nasyonal Sosyalizminin, kısaca diktatörlük yönetimlerinin zayıflık­ larını ortaya koymak ve liberal parlamen­ ter sistemin tüm zayıflık ve eksikliklerine karşın, herhangi bir diktatörlükten ya da kişisel yönetimden daha üstün olduğunu/olacağını göstermekti. Türkiye'de resmî ideolojinin savunma­ sını yapmak zorunda kalan Yalçın, Türki­ ye'de yaşanan durumun Türk inkılâbının özgünlüğünden doğan geçici bir yönetim şekli olduğunu vurgulamaya özen göste­ rirken, "millî hâkimiyet" sloganını sık sık ön plana çıkarıyordu. Bu suretle Yalçın, belli ki, Kemalist yönetimin ilk bakışta benzer gibi görünen Avrupa'daki dikta törlüklerden farklı olduğunu belirtme çabasındaydı. Yalçın Kemalist yönetimin zamanı geldiğinde "millî hâkimiyet" ilke­ si gereğince, yeni oluşumlara yönelebile­ ceğini ima etmeye çalışıyordu. Yalçın bu ilkenin unutulmaması gerektiği kanısın­ daydı. Görüldüğü gibi, bu anlatımda "vesayetçi siyasî teori"nin izlerini bulabiliriz. Yalçın, Fikir Hareketleri' nde Avrupa'da bile artık son nefesini vermekte olduğu sa­ vunulan siyasî liberalizmin Türkiye'deki savunucusu rolünü üstlenmişti. Bu, daha ziyade teorik-ideolojik bir savunma konu­ muydu. Fakat burada dikkat çekici olan nokta, Yalçın'ın İttihatçı geçmişi ile siyasî liberalizmi savunması arasındaki derin uçurumdur. Burada Yalçın'ın iktidardaki si.yasî görüşleri ile muhalefetteki düşünceleri arasındaki derin uçurumu saptayabiliriz. Bu dönemde Türk aydınlarının faşizm, Nazizm/Nasyonal Sosyalizm ve Marksizm/Bolşevizm konularında büyük ölçü­ de Fikir H areketleri' nden bilgi aldıklarını düşünmek, sanırım mübalağa olmaz. Do­ layısıyla, Fikir H areketleri' nde yer alan açıklamalar, o dönemde ortalama Türk aydınının bu konulardaki bilgi ve fikir dü­ zeyinin anlaşılmasına katkıda bulunabilir.

A

Z

FİKİR HAREKETLERİ: CUMHURİYET VE HİLAFET

Yalçın Fikir H areketleri' niıı ilk sayısında, Cumhuriyet'in onuncu yıldönümü müna­ sebetiyle kaleme aldığı yazıda, Cumhuri­ yet'i övüyor; diğer yandan, hilafet ile ilgili bir başka yazısında da, hilafetin kaldırıl­ masını destekliyordu.15 Bu yazılar, Yalçın'ın özeleştirisi olarak kabul edilebilir. Yalçın, Fikir H areketleri' nin özellikle ilk sayılarında din adamları aleyhinde çok sa­ yıda yazı yayımlamıştır. Bunu da bir siyasî meşruiyet konusu olarak ele almak müm kündür. Ancak, Yalçın'ın Cumhuriyet’e öv­ güler yağdırması, onun siyasî geçmişinin unutulması anlamına gelmiyordu. Aksine, 1935 yılında M ahm ut Esat Bozkurt onu zamanında cumhuriyetçi olmamakla suç­ ladığında, Yalçın, o zamanlar (yani II. Meşrutiyet döneminde) hiç kimsenin cum­ huriyetçi olmadığını belirtme gereğini duymuştu. Yalçın'ın Bozkurt'tan ricası ise gayet kısaydı: "Bay Mahmut Esat [Bozkurt) beni aciz ve münzevi köşemde lütfen ra­ hat bırakırsa, pek minnettar olurum."' ^ FİKİR HAREKETLERİ VE DEVLETÇİLİK*I 1933 yılı elbette devletçilik tartışmaları­ nın en hararetli olduğu bir dönemdi. Baş­ ta K a d ro dergisi olmak üzere, Ahmet I (amdi Başar'ın K ooperatifçilik dergisi de İktisadî devletçilik meselesinde farklı po­ zisyonlar oluşturmuşlardı. Buna karşılık Yalçın, Fikir H areketlerin d e hükümet po litikasına yakın bir pozisyon almayı tercih edecektir: "İktisâdi devletçilik, bugün lü rk iktisa­ diyâtını kurtarm ak ve sağlam tem ellere oturtm ak için tatbik e d ile c e k en salim meslektir. Çünkü ken dim izi b aşka türlü m ü dâfaa e d e m e y iz (...) d iz d e iktisâdı devletçilik, bir nazariyenin m ahsûlü o l­ m a d ığ ı için , s o s y a lis tliğ e d o ğ r u b ir a d ım o ls u n d i y e y a p ılm a m a k ta d ır . M em le k e tin İk tisâ d i h a y âtın ı ku rtar­ m ak, bir sanayi hareketi vücûda getir-

M

T U R < I

L I [i E R A L

[) (i ^ Ü K C h N i N

ö N U \ DEKİ

N G E L 1

m ek ve bütün bunlardan daha mühim olmak üzere, şâm il tâbir ile, memleketi sefalet ve İflâsa sevk etmemek için, bir tedbir olarak tatbik edilecektir. (...) Eğer bir memlekette devlet başta ola­ rak bir sanayicilik tesis etmezsek, bir ta­ raftan kendi topraklarımızda a ç ve sefil katacağız, b ir taraftan bütün bu kurtar­ dığım ız istiklâle rağmen dünyânın sanâyici yedi devletinin hepsinin veya birka­ çının müstemlekesi hâline düşeceğiz. Başvekil !ismet) Paşa Hazretlerinin işaret ettikleri gibi, b izd e İktisâdi d ev­ letçilik sâde b ir müdâfaa tertlbâtmdan ibâret kalamaz. Bugün memlekette ser­ mâye de devlettedir, vu ku f ve ehliyet d e devlettedir. D evleti kendilerini him âye etmeye m ecbûr edecek kuvvetli

ve n ü fu zlu b ir serm a yed a r sın ıfın ın esareti altında bulunmamak bizim için en büyük bîr nimet teşkil ediyor. D ev­ let sanâyi him âyesi için m em leketin um ûm î ve yüksek menfaatleri nâmına bir tedbir atacak ise, bu b ir nevi vergi dem ek olacaktır. Fakat bu vergi, mah­ dut b ir serm ayedar sınıfının kasasına değil, hepimizin hâzinem ize, mâliyeye girecektir. Bu noktadan da İktisâdi dev­ letçilik bizde yüksek adalet prensipleri­ ne uygundur M evcu t ve müesses hiç­ b ir hak yıkılmamaktadır."17

Yalçın'ın Fikir Hareketleri'n'ın daha ilk sayılarında, bu hassas meselede, ismet Paşa'nın devletçilik görüşünü destekle­ mesi, Yalçın'ın bu konudaki kişisel görüş­ lerini olduğu kadar, sanırım hükümet ile benzer görüşlere sahip görünme kaygısını da ve bu şekilde siyasî meşruiyet sorunu­ nu çözme yolunda önemli bir adım atma endişesini de ortaya koyuyordu.

“M ûtedil, hatta şiddetli d evletçilik ile demokrasi birbirine uym az iki kanaat olmak icâb eder. D em okrasi mutlaka ‘İktisadî h ürriyetçilik' dem ek değildir. S iy â sî m ânâdaki hürriyet ile iktisâ d î

hürriyet mesleğini birbirine karıştırma­ m ak iktizâ eder, iktisâdî hürriyetçiliği birtakım husûsî şerâit doğurmuştur. O şerait tahakkuk etmediği yerde iktisâdî h ü rriyetçiliğin mânâsı yoktur. Bugün dünyâ vaziyeti devletçiliği m ecburî bir hâle getiriyor. Birçok kusurları olduğu hâlde... Fakat d evletçiliği kabûl eden m em leketler, şim d i ahvâl ve şerâit iri

255

icablarına uymakla demokrasiden ay­ rılmış sayılamazlar. İnkılâbımız on seneden beri yürüyü­ şü esnasında demokrasinden ayrılmış değildir. Bir dem okrasi inkılâbı olarak başladı, b ir demokrasi inkılâbı olarak yürüdü, genişledi, kuvvetlendi ve kuv­ vetlenecektir.'*9

Yalçın, Ahmet Hamdı Başar'ın inkılâp­ çılık konusundaki eleştirilerini ise şöyle yanıtlıyordu: "Demokrasinin m illî hâkimiyet prensi­ binden başka bîr şey olmadığı düşünü­ lünce, iktisâdî hürriyetin bir demokrasi­ den ka fiyen ayrılmaz b ir esas addedi­ lem eyeceği derhâl anlaşılır. ... İktisadî devletçiliği Türk heyeti içtimâiyesinin iktisâdî şartlan icâbından telâkki eden ve bu yola giren Türk inkı­ lâbı, kendi prensiplerine hıyânet etmiş, m illî hâkimiyeti yâni demokrasiyi ve si­ yâsî hürriyetleri inkâr etmiş değildir."10

KADRO

DERGİSİ İLE POLEMİK

sürekli ve yoğun po­ lemiği Kadro dergisi ile olmuştur.21 Yal­ çın, derginin daha ilk sayısında, o sırada kendinden önemle söz ettiren Kadro der­ gisi hakkındaki görüşlerini kaleme almak­ tan çekinmemiştir. Yalçın'a göre, Şevket Süreyya Aydemir ve Kadro dergisi, Türk İnkılâbının önde gelen şahsiyetleri değilFikir H areketlerinin

K O O P E R A T İF

DERGİSİ İLE POLEMİK

Ahmet Hamdi Başar'ın Kooperatif dergi­ sinde1®devletçilik politikasının İlanı ile siyasî liberalizmin/demokrasinin geride kaldığını belirtmesi karşısında, Yalçın der­ gisinde şöyle yazacaktır:

►

R

dir. Dolayısıyla Türk inkılâbı onlardan so­ rulmaz, sorulamaz. Ama burada Yalçın'ın yine de ihtiyat payını elden bırakmadığını görüyoruz. Yalçın şöyle yazıyordu: "Şevket Süreyya B e / i n vasiyetini bilm i­ yorum. ra k at sö z söyleyişinde, hüküm ­ lerinde ö y le bir kal'iyet var ki, m ütala­ aları kabû l edilem ezse, inkılâba hürmet­ sizlik edilmiş, aleyhdarlık gösterilm iş gi­ bi bir his hâsıl oluyor. Ş evket Süreyya

256

Bey'de b ö y le bir salâhiyet varsa, herşeyden ev v el bunun bilin m esi p e k faydalı olur. Çünkü artık başka türlü bir mütalaa yürütm eye h a cet kalm az."77

Yalçın'ın ifadesinden anlaşıldığı kadarı ile, 1933 yılı sonbaharında K adro dergisi­ nin henüz resmî görüşü temsil edip etme­ diği konusunda belirsizlik devam ediyor­ du: ya da Yalçın'ın (doğal olarak) siyasî dedikodulardan haberi yoktu! Yalçın'ın, dikkat edilirse hemen görüle­ ceği gibi, başına bir kaza gelmemesi için kullandığı ya da kullanmak zorunda kal­ dığı bu yumuşak ve itinalı üslup, Yalçın'ın siyasî tecrübesini gösteren önemli bir işaret olmanın ötesinde, dönemin yazı hayatının belirgin özelliğidir. Yalçın'ın Kadro dergisinin teorik görüş­ lerini eleştirdiği yazısında dikkat çekici olan bir başka nokta da; K adro dergisinin bir yandan Türk inkılâbının özgünlüğünü vurgulaması, diğer yandan da bunun bü­ tün mazlum milletler için örnek alınacak evrensel bir inkılâp olduğunu belirtmesi­ dir. Yalçın'a göre bu konuda K adro dergi­ si çelişki içindedir.23 K a d ro dergisi, 27. sayısında (Mart 1934), Sikir H areketleri1ni "devrin Avrupa hayranlığı" ile suçlayınca, bu kez Yalçın, K adro dergisine karşı daha sert bir muka­ belede bulundu. Üslubu hayli saldırgan­ dı. Bu yazıda Batılılaşmayı savunuyordu. Ancak Yalçın Avrupa'yı ikiye ayırıyordu, faşist, nasyonalist görüşlerin egemen ol­ duğu Avrupa, Yalçın'ın Batı kavramının, Avrupa tanımının dışında kalıyordu. Yal­ çın, Avrupa ve Batı diye yazdığında, libe­

A

l

ral demokrasiye sahip ülkeleri ve onların temellerini oluşturan Avrupa uygarlığını, kültürünü kastediyordu. Yalçın, bu kez Kadro dergisinin resmî görüşü temsil et­ mediğini fark etmiş olmalı ki, dergiyi artık Marksist olmakla suçlayabiliyordu.24 Kadro dergisi ile Fikir H areketleri dergi si arasındaki polemik, birkaç sayı daha devam edecektir. K adro dergisinin Fikir H areketleri'ne yönelik eleştirilerini, ileri sayılarda Yalçın'ın daha rahat yanıtladığı nı görüyoruz. Sonunda polemik büyük ölçüde kişisel sataşmalara dökülecek ve K adro dergisinin yayın hayatına son ver­ mesi ile de bu polemik kendiliğinden so­ na erecektir. HÜSEYİN CAH İT YALÇIN _______ VE MARKSİZM ______ Yalçın'ın Fikir H arek etlerin d e Marksizm konusunda ortaya koyduğu akademik görüşler yanında belki de daha ilginci, kendisinin Marksistliği idi. Hüseyin Cahit Yalçın'ın gençliğinde bir aralık Marksist olduğunu ve Abdülham it döneminde sansür koşullarında komünizm propa­ gandası yaptığını kendi "itiraflar"ından öğreniyoruz: "Ben d e g en ç k e n bir aralık bu hislere sü rü k len m iştim . 'H ayâtı m u h a y y el' m üşterek bir hayat hikâyesidir, bir s o s­ yalistlik tecrübesidir. Bu s â d e c e bir h a ­ yald en ibaret d eğ ild i. U zak ü lk e le r e g id ilerek tatkibiki düşünülen bir id ea l idi. M a d d î im kânın bu lu n m ayışı, bu teşebbü sü yalnız bir tasavvur h â lin d e bırakmıştı. S e rv e tifü n u n 'u n i M a y ıs 1 3 1 5 11899] tarihli nüshasında çıkan 'Mual­ lim' h ik â y es in d e bir g en c i tasvir e d i ­ yordu m ki, 'sâyi zatinin fe v k in d e bir m ü saadei tev ellü d e m azhâriyet n etice­ si olarak vücûda geldiğin i gördüğü m u­ vaffakiyetler, refahlar on a derin bir is tikrah ile b e r a b e r m ü heyyayı feveran şiddetli b ir adavet veriyordu.' ‘M uhtâcı him aye birtakım hukukunun gayri tabii

M

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E N İ N

su rette u ğradığı s e k te le r i' g ö r d ü k ç e , 'bunları, ah, h e p iz â le etm ek isterdi.' 'Bir liyâkâtı zâtiyenin a d em i m cvcûdiyeti ile itilâf ed en ' bir tefevvu k 'onun kalbin i sıkıyor, tuğyan arzusu, n e o ld u ­ ğunu m uayyen sûrette bilm ediği bir ş e ­ yi tahrip hırsları veriyordu.' Bu hisler ve hülyalar için d e yaşayan g e n ç m uallim artık g ö zü a ç ık rüyâlar g ö r e c e k h â le gelm işti. H ikâye, m ualli­ m in işte g ö z leri ö n ü n d e can lan an şu rüya ile bitiyor: 'N ihayet ufkun şu karan lık g ibi d u ­ ran n o k ta sın d a n kırm ızı b ir d u m a n k a lk a r a k g ittik ç e bü yü yor, y a y ıla rak bunların üzerini setrediyordu. O vakit b u â le m i z iy n et v e sefa h a t, b u rengi hunin altın d a m estu r k alarak , b o ğ u k a v âz eler işitiliyor, derin b ir z e lz e le et­ rafı sarsarak, h er şey ’ı birbirine çarpar­ k e n , c e h e n n e m i b ir g a le y a n p e y d a oluyor, son ra h er şey siyah hir p e r d e i tahrip altında n âbu t ve perişan inler­ ken , yavaş yavaş b u h a râ ben in altın­ dan yeni hir âlem zuhur etm ey e başlı­ y o rd u . Ve ş im d i ş e m s i m ü te b e s s im şark tarafının m ü z eh h ep , han d an b u ­ lutlan altından y ü kselerek bütün c ih â ­ na ümitler neşrediyordu.' O tuzdört sen ed en b eri hikâyenin li­ sânı eskimiştir, t akat bunda sansürü al­ datm ak m ecburiyetinin d e büyük tesiri vardır. A bdülham it zam an ında bu fikir­ leri d aha a ç ık bir lisan ile ifâde etm ey e im kân yoktu ve bereket versin ki, san­ sür bu g ib i şeyleri a n lay a b ilecek bir s e ­ v iy ed e değildi. Lisânın eskiliğ in e rağ m en, zavallı m uallim in kapıldığı hülyâ, Cari lKari] M arx'm aşıladığı fikirlerin mahsûlüdür. in a n ılm a y a c a k b ir ş e y : B en C ari lKariI Manr'ın târihte m ad d ecilik nazariyelerini d e sansürün g özü n d en k a ç ı­ rarak Servetifünun'da yazdım . Abdülham it'in o ş id d e tli istib d â d ın d a n ve sansüründen n e tatlı bir intikam! Fakat doğrudan doğruya Cari IKarII M a r jın ism ini ağıza alm adım . Onun şâkirtle-

Ö N Ü N D E K İ

E N G E L L E R

rinden A chille Loria'nın Prohlemes Sociaux Contemporaines'inden naklen fi­ kirlerini neşrettim ,"25

FİKİR HAREKETLERİ 'NİN SONU Fikir I lareketleri’rim son sayısı (364. sayı)

12 Teşrinievvel 1940 tarihini taşıyor. Yal­ çın, bu son sayıda, "O kuyucularım a" başlıklı yazısında, derginin sonunu şu sa­ tırlarla açıklıyordu: "Fikir Hareketlcri'ni n eşre başladığım zam an , risalenin g âyesi, m illî hâkim i­ yet felsefesi v e rejimi a ley h in d e sağdan ve soldan yapılan hücum ların m âhiye­ tini tahlil ve teşrih etm ek ve icâ b ed en m alû m atı verm ekti. Bu v a z ife bugün um ûm î ve bü yük hatlarında ifâ edilm iş bulunuyor. Bütün m ese le leri m eto d ik

257

bir sûrette, tedricî bir yürüyüşle tetkik ettik. M aksat Türk g en ç lerin e ve m ü ­ n evverlerine b e h e m e h â l filân veyâ fa ­ lan noktai nazarı kabû l ettirm ek değil­ di. Onlara kâfi d e r e c e d e m a lz e m e te­ inin e d e rek , ken d iliklerin d en bir fikir ve kan aat ed in m elerin e h izm ette b u ­ lunmaktı. Bu bakım dan Fikir Hareket­ leri g ö z Önünde tuttuğu h ed e fin e erişm iş oldu ğu için ken disin i bahtiyar ve müsterih adedebilir. "26

BİR DEĞERLENDİR M E _____ Hüseyin Cahit Yalçın'ın Fikir H areketleri koleksiyonu, Tek Parti döneminde marji­ nal bir siyasî liberalizm savunması ve bir muhalefet odağı olarak okunabilir. Ama ben bunun eksik ve bu nedenle de doğru olmayan bir okuma olacağı kanısında­ yım. Yalçın'ın bu sıradaki siyasî pozisyo­ nu iktidarda olmamaktır. Ama bu muha­ lefette olmak anlamına gelmez. Yalçın'ın İttihatçı siyasal kültürü ve geçmişi, tecrü­ besi ile, 1938'den sonraki M illî Şef döne­ mindeki siyasî konumu arasında sıkışmış olan bu "iktidardan uzakta olma" pozis­ yonu, onu liberal/demokrat muhalefet içine koymayı haklı göstermez. Nitekim

;

B

E

R

I ik ir H a reke tleri dergisinde yukarıda da belirttiğim demokrasi/diktatörlük ilişkisi üzerine yazdıkları, diktatörlüklerin amaç ve araç ilişkisindeki siyasî meşruiyet ara­ yışları, nihayet "vesayetçi demokrasi teorisi"nin ana felsefesini yansıtışı, bunu gösterir. Yalçın'in bir siyasî mütefekkir ol­ mayıp da siyasetçi olduğunu bu satırlar gayet açık ve güzel bir şekilde göster­ mektedir. Nitekim Yalçın, 1938'den sonra Millî Şef döneminde gazetecilik yapacak (önce

Z

Yeni Sabah gazetesinde yazı yazacak ve daha sonra da Tanin gazetesini yeniden çıkaracak ve başyazarlığını yapacak), CITP milletvekili olarak 5, 6, 7, 8. ve 9. dönemlerde kesintisiz, bir şekilde TBMM'de yer alacaktır. Siyasal anılarında yer alan ve niçin Demokrat Parti hareketine katılmayıp da CHP içinde yer almayı ter­ cih ettiğini açıklayan satırları da sanırım bu saptamayı tamamlamaktadır. □ 1

Fikir Hareketleri dergisinin tam bir koleksi­ yonu Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler

258 DİPN fakültesi kütüphanesinde periyodikler kıs­ mında bulunmaktadır. 2

Hüseyin Cahit Yalçın, "Meşrûtiyet Hâtıra­ ları 1908-1918", (Tefrika no 152), Fikir I lareketleri, Yıl 5, cilt 9, sayı 224, (5 Şubat 1938), s. 245-246.

3

Hüseyin Cahit Yalçın, Siyâsal Anılar, (Bas­ kıya Hazırlayan: Rauf Mutluay), İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1976 (ikinci baskı: 2000). Kitabın kritik bir değerlendirmesi için bkz. Cem il Koçak, "Hüseyin Cahil Yalçın'in Anıları", Târih ve Toplum, sayı 37, (Ocak 1987), s. 64.

4

5

6

7

8

Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet A rşivleri G enel M üdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Dâire Başkanlığı Başbakanlık Cum­ huriyet Arşivi, Başbakanlık Muamelât Ge­ nel Müdürlüğü Katalogu, [Katalog Numa­ rası: 0 30 10/45 290 37[. Hüseyin Cahit Yalçın, "Matbuat Hayâtı: Bir Matbuat Dâvâsı", Fikir Hareketleri, Yıl 4, cilt 8, sayı 194, (10 Temmuz 1937), s. 177-192. Hüseyin Cahit Yalçın, "Matbuat Hayâtı: Bir Matbuat Dâvâsı", Fikir Hareketleri, Yıl 4, cilt 8, sayı 194, (10 Temmuz 1937), s. 177-192. Muhiddin Üstündağ ve Hüseyin Cahit Yal­ çın için bkz. Cemil Koçak, Türkiye'de M il­ li Ş ef D önem i (1938-1945), (cilt 1), (3. Baskı), iletişim Yayınlan, İstanbul, 2003, s. 175-176 ve 182-189. Kadro, (Tıpkı Basım: 1932-1934), (3 Cilt), (Yayına Hazırlayan: Cem Alpar), AÎTİA Ya­

TL A R yını, Ankara, 1978. 9

Kooperatif, (Seçme Yazılar: 1932-1934), (Yayına Hazırlayan: Bülent Varlık), Gazi Üniversitesi Basın-Yayın Yüksek Okulu, Ankara, 1982.

10 Hüseyin Cahit Yalçın, "Matbuat Hayâtı: Bir İzah", Fikir I lareketleri, Yıl 3, cilt 6, sa­ yı 139, (20 Haziran 1936), s. 140-141. 11 Hüseyin Cahit Yalçın'in edebî anıları ilk kez 1936 yılında yayınmlandı. Yeni basım için bkz. Hüseyin Cahit Yalçın, Edebiyat Anıları, (Basıma Hazıriayan: Rauf Mutlu­ ay), İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1975. 12 Hüseyin Cahit Yalçın, "Matbuat Hayâtı: Cumhuriyetin Onbeşinci Y ılı", Fikir Hare­ ketleri, Yıl 6, cilt 11, sayı 262, (29 leşrinievvel/Ekim 1938), s. 25-26. 13 Hüseyin Cahit Yalçın, "Bizde Demokrasi Düşmanlığı", Fikir Hareketleri, Yıl 1, sayı 9, (21 Kânunuevvel/Aralık 1933), s. 1-2. 14 Hüseyin Cahit Yalçın, "Demokrasiler ve Diktatörlükler", Fikir Hareketleri, Yıl 1, sa­ yı 10, (28 Kânunuevvel/Aralık 1933), s. 1-

2. 15 Hüseyin Cahit Yalçın, "Hocalar Saltanatı” , Fikir Hareketleri, cilt 1, sayı 1, (29 Teşrinievvel/Ekim 1923), s. 13-15. 16 Hüseyin Cahit Yalçın, "Matbuat Hayâtı: Parti Kurultayı Münâsebetiyle", Fikir Hare­ ketleri, Y ıl 2, c ilt 4, sayı 81, (9 Mayıs 1935, S. 43-44. 17 Hüseyin Cahit Yalçın, "Bizde iktisâdı Dev­ letçi lik-Avrupa'da İktisâdı Devletçilik", Ti-

M

T Ü R K İ Y E ' D E

Lİ HERAL

DÜŞ ÜNCE Nİ N

k ir H a re k e tle ri, Yıl 1, sayı 5, (23 TeşrinisântfKasım 1 933), s. 3-5.

18 Kooperatif dergisinde yayımlanan pole­ mikler İçin bkz. Ahmet Hamdı Başar, “in­ kılâp ve Kadro: Şevket Süreyya Bey'in Ese­ ri Münâsebetle", K o o p e ra tif, cilt 1, no 6, (Teşrinisâni/Kasım 1932); "İsmail Hüsrev Bey'e Cevâbımız", K o o p e ra tif, cilt t , no 4, (Eylül 1932); "Hüseyin Cahit Bey'e Cevâ­ bım ız", Kooperatif, cilt 2, no 24, [Mayıs 1934), Ayrıca bkz. K o o p e ra tif, (Seçme Ya­ zılar: 1932-1934), s. 37-39 ve 41-53. 19 Hüseyin Cahit Yalçın, "Matbuat Hayâtı", F ik ir H a re k e tle n , Yıl 1, sayı 1, (29 Teşrinisâni/Ekrm 1933), s, 19. 20 Hüseyin Cahit Yalçın, 'İnkılâba ve Hürri­ yete Dâîr", F ik ir H a re k e tle ri, Yıl 1, sayı 11, (4 KânunusânifOcak 1934), s. 3-4. 21 Bu konuda bkz. Korkmaz Alemdar, "Ba­ sında Kadro Dergisi ve Kadro Hareketi İle İlgili Bâzı Görüşler", K a d ro , (Tıpkı Basım: 1932-1934), [1. cilt), (Yayına Hazırlayan: Cem Alpar), s. 32-34, 22 Hüseyin Cahit Yalçın, 'Matbuat Hayâtı", F ik ir H a re k e tle ri, Yıl 1, sayı 1, (29 Teşrini-

sânVEkim 1933), s. 16-19. 23 Hüseyin Cahit Yalçın, "Matbuat Hayâtı", F ik ir H a re k e tle ri, Yıl 1, sayı t , (29 Teşrini-

Ö N Ü ND E K İ

ENGELLEH

sânifEkîm 1933), s, 18-19. 24 Hüseyin Cahit Yalçın, "Matbuat Hayâtı: Avrupa'ya Hayranlık", F ik ir H a re k e tle ri, cilt 2, sayı 27, (26 Nisan 1934), s. 11-12; "Matbuat Hayâtı: Avrupa'nın Mirasçıları", F ik ir H a re k e tle ri, Sene t , cilt 2 , sayı 35, (21 Haziran 1934), s. 138-140; "Tenvire Muhtaç İki Nokta", F ik ir H a re k e tle ri, Se­ ne; 1, cilt 2, S3yı 37, (5 Temmuz 1934), s. ■

171-172; "Matbuat Hayâtı: Bir Münâkaşanın İbret Alınacak Net ic ilef i 1", F ik ir H a ­ r e k e t l e r i, Sene: 1, cilt 2 , sayı 44 , (23 Ağustos 1934), s. 282-284; "Matbuat Ha­ yâlı: Bir Münâkaşanın ibret Alınacak Men­ cileri 2", F ik ir H a re k e tle ri, Sene 1, cilt 2, sayı 45, (30 Ağustos 1934), s. 298-300; 'M atbuat Hayâtı: Şahsiyata Dökülen Bir Münâkaşa", F ik ir H a re k e tle ri, Sene 1, cilt 2, sayı 52, (18 Teşrinievvel/Ekim 1934), s. 431 -441.

25 Hüseyin Cahit Yalçm, "Bizde Komünist­ lik", F ik ir H a re k e tle ri, Ytl 1, sayı 2 , (2 Teş­ ri nisânakasım 1933), s. î -2. 26 Hüseyin Cahit Yatçın, "Okuyucu! an m a", F ik ir H a re k e tle ri, Yıl 7, cilt 14, sayı 364, (12 Teşrinisârıi/Ekinn 1940), s- 1.

B

R

A

Z

M

Sabri F. Ülgener ve Liberalizm F E R U D U N Y I L MA ?

___________

260

G İR İŞ _____________

Türkiye'nin neden modernleşmediği so­ rusunun özgül bir versiyonu olarak Türki­ ye'nin neden kapitalistleşemediği sorusu, Türkiye'deki düşünce geleneklerinin menşelerinden birisini oluşturmaktadır. Sosyal bilimlerin ayrı departmanları bağ­ lamında Türkiye'de düşünce gelenekle­ rinden söz etmek neredeyse imkânsızsa da, muhtemel bir düşünce geleneğinden söz edilecek olursa bunun ancak periferide kalmış bir Türkiye ve bu periferide ka­ lışın sebepleri sorusu etrafında şekillendi­ ğinden söz edilebilir. Bu yüzden belki de Türkiye'de düşünce geleneği kavramına en yakın cevabın siyasî düşünce etrafında öbekleştiği iddia edilebilir. Dolayısıyla Türkiye’ nin neden kapitalistleşemediği sorusu bu siyasî düşünce geleneğine atıf yaptığından dolayı bir düşünce geleneği olarak ele alınabilir. Nitekim ilgili soruya farklı cevaplar geliştiren meslekten ikti­ satçı üç farklı ismin, İdris Küçükömer, Sencer Divitçioğlu ve Sabri F. Ülgener, yaklaşımları Türk İktisadî düşüncesi1 için­ de değil de Türk siyasî düşüncesi içerisin­ de yerlerini bulmaktadır. Türkiye'nin neden kapitalistleşemediği sorusunun peşine düşenlerin geneli ol­ dukça güçlü bir kapitalizm karşıtlığı moti­ vasyonu ile hareket ederken, Ülgener bu cereyana pek kapılmamıştır. Onun anali­ zi kendi döneminin hâkim Marksist yak­ laşımlarına karşı önemli bir itiraz olarak belirginleşmiştir. Bu yönüyle Ülgener, sık­ lıkla vasfedildiği gibi bir Türk VVebcr'i ol­ masının yanında belki de Türk liberal VVeber'i olarak da algılanabilir. Fakat bu liberallik bir politik kimlik savunusu biçi­

minde değil de Cumhuriyet tecrübesi içe­ risinde solun geleneksel karşıtlığı olarak liberallik bağlamında anlamlıdır. Ülgener'i düşünsel bir politik angaj­ man olarak liberalizm ile ilintilendirmek yerinde değilse de, Marksizme yönelttiği eleştiriler ve zihniyet analizinin bir sonu­ cu olarak Kemalizmdcn farklılaşan yakla­ şımları, onu Türk siyasal düşünce yelpa­ zesinin liberal kanadına daha yakın bir yere oturtmaktadır. Gerçekten de Yılmaz'ın (2003: 491) yerinde tespitiyle söy­ lemek gerekirse: "...Ülgener'in konumu Kemalizmden de farklılaşmaktadır. Çün­ kü zorlama ve tepeden devrimlerle bu zihniyetin değişmeyeceğini ve ancak 'pi­ yasa' marifetiyle rasyonel/kapitalist insa­ nın yaratılabileceğini düşünmektedir. (...) 'Piyasa' ilişkilerinin yaygınlaşmasıyla or­ taya çıkacak rasyonel insan tipinin ve ye ni sınıfların, Kemalizmin dolduramadığı moral zemin eksikliğinin İslâm'ın ilk ve öz halinde mevcut olan 'kapitalistleşmeye açık' İslâm'ın koyularak aşılacağını düşünme ktedir." Ülgener hem sol hem de Kemalist müdahale biçimleriyle toplumu şekillendirme yaklaşımlarına karşı, toplumun kendi tarihsel evriminin ve zihniyet dönüşümleri­ nin belirleyiciliğini öne çıkararak, 'mute­ dil' bir liberal tarzla bunların karşısında yer almıştır. Ülgener'de toplumun evrimi zaman alan ve büyük ölçüde kendiliğin­ den bir düzen gerçekleştiren bir tarza sa­ hiptir. Bu evrim rasyonel ilişkilerin hâkim olduğu liberal-kapitalist düzene doğru iler­ leyen bir evrimdir. Ülgener'in 'çözülme' analizleri Türkiye'de bu sürecin neden akamete uğradığının sebeplerine eğilme­ nin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.

j

; j j

T ÜRK İ Y E ' D E

LİBERAL

DÜŞÜNCE Nİ N

Bu çalışmada öncelikle Ülgener'in zih­ niyet analizi kavramı tartışılacak ve bu analizin içerdiği liberal imalar ortaya kon­ maya çalışılacaktır. Daha sonra Ülge­ ner'in liberalliğini daha da açık bir biçim­ de ortaya koyan onun Türk solu ile hesap­ laşması incelenecektir. Bir sonraki bolüm­ de çözülme analizinin kaynaklarını da ve­ ren İslâm'ın iktisat siyasetinin tarihsel sey­ rine ilişkin analiz tartışılacaktır. Bu bolüm­ de Ülgener İslâm'ın ilk ve otantik versiyo­ nunun liberalliğini açıkça ortaya koyup, sonraki asırlarda ortaya çıkan çözülmeyi bu liberallikten uzaklaşıp, müdahalecili­ ğin hâkim hale gelmesine bağlamaktadır. Son olarak da bir iktisatçı olarak Ülge­ ner'in neoklasik iktisadı, özellikle Marksizme karşı savunusu ortaya konacaktır. Bu savunu aynı zamanda liberal yaklaşı­ mın da savunusu olarak ele alınabilir. Z İH N İY E T A N A L İZ İ VE İÇ E R D İĞ İ LİBERA L İM A LA R

Bugün iktisatçı dendiğinde akla gelen, sı­ nırları daraltılmış bir insan eylemi teorisi­ ni teknik-matematik dilde ifade eden uz­ mandan farklı olarak Ülgener, kendine odak olarak zihniyet analizini ve zihniye­ tin İktisadî hayattaki rolünü açığa çıkar­ mayı seçmiştir. Ülgener büyük ölçüde Al­ man düşünce dünyasının etkisiyle zihni­ yet araştırmalarına eğilmiştir. Peşine düş­ tüğü temel sorun olan Türkiye'nin neden kapitalistleşemediği sorusunun cevabını da bu araştırmalar çerçevesinde vermeye çalışmıştır. Bu sorunun cevabının peşine düşmeden önce zihniyet araştırmalarının iktisat tarihinde bir araştırma aracı olarak devreye girmesinin tarihçesi üzerinde durmuştur.3 Zihniyet araştırmaları neokla­ sik teorinin pek de itibar etmediği bir alan olmasına karşın, Alman düşünce dünyasının belirli bir dönemdeki hâkim biçimini yansıtmaktadır. Zihniyet araştır­ malarını öne çıkarmanın bir sonucu ne­ oklasik teorinin eksikliklerini ortaya koy­ mak anlamına gelmektedir. Ülgener'e gö­

ÖNÜ NDE K İ

ENGELLER

re (1984: 3-4), davranışın yalnızca iktisa­ d ilik boyutunu dikkate alan ve h o m o c c o n o m ic u s soyutlaması üzerine inşa edilen iktisat doğrudan doğruya bir mik tar ve nicelik bilimi haline gelmiştir. Oysa İktisadî hayat bir emtia yığınından ibaret değildir. İlgili soyutlama insanı ve onun müdahalelerini tecrit ederek esasında kendi konusunu da soyutlamaktadır. Da­ ha sonra Marksistlere karşı savunacağı marjinal fayda okulu da Ülgener'in bu eleştirilerinden payını almıştır. Ona göre "derin psikolojik tahlillere en ziyade kıy­ met veren nihai fayda mektebinde dahi insan, işba hadisesi kanunlarına uygun olarak muayyen ve muntazam reaksiyon­ larda bulunan basit ve mekanik bir varlık­ tan, bir 'absractum' (soyutlama) dan ileri gidememişti" (Ülgener, 1984: 4). Özellikle iktisat tarihinde zihniyet ana­ lizinin önemine inanan Ülgener, bu ana­ lizin Alman düşüncesinin de etkisiyle na­ sıl geliştiği üzerinde durur. Alman romantisizminin ve Alman tarihçi okulunun et­ kileriyle iktisat tarihi araştırmaları millî ve mahallî özellikleri incelemenin gereğini öne çıkarmışlardır. Fakat Alman tarihçi okulunda, Schmoller'e gelinceye kadar ağırlıklı olarak öne çıkarılanlar hukukisosyolojik unsurlardır, bir kıstas ya da amil olarak zihniyetten henüz, bahsedilmemektedir (Ülgener, 1984: 4-5). Ülgener, zihniyet araştırmalarının dik­ kate alınmaya başlamasının kökenlerinde felsefe ve kültür tarihindeki gelişmelerin payının olduğunu düşünmektedir. Hayat felsefesi (Lebensvvelt) ve fenomenoloji gi­ bi dönemin çağdaş felsefî yönelimlerinin bunda büyük payı olmuştur. Bu kavram­ ların Alman düşünce dünyasında doğdu­ ğu hesaba katılırsa zihniyet araştırmaları­ nın neden Almanya'da başlamış olduğu da açıklık kazanmış olmaktadır (Ülgener, 1984:5). Zihniyet araştırmaları ile birlikte 'bizzat yaşayan insan' ön plana çıkmaya başla­ mıştır. Ülgener bu konudaki öncü isim olarak özellikle Sombart'ı zikretmektedir.

261

i

>

B

262

E

"İktisat tarihi tetkiklerinde yeni bir çığır açmaya muvaffak olan bu noktai nazara göre, kapitalizm yalnız bir kapital yığını, yahut sadece hususi mülkiyetin, serbest rekabetin cari olduğu bir hukuk nizamı demek değildir; bunlar da tarihin ihmal edilmemesi lazımgeleıı unsurları olmakla beraber, kapitalizm için asıl ehemmiyeti haiz olan cihet, (...) düşünen ve irade sa­ hibi olan insanın zihniyetidir" (Ülgener, 1984: 6-7). Zihniyet analizinde Ülgeııer'in Sombart'dan sonra zikrettiği ve iki­ si arasındaki farkları ortaya koyduğu isim de VVeber'dir. Ülgener'e göre ekonomi faaliyeti yal­ nızca maddi ve gözle görülebilir bir hare­ ketten ibaret değildir, insanlar hareketleri­ nin meşruiyetini de hesaba katarlar ve bu meşruiyet arayışı onların manevi varlıkla­ rına müracaatı peşisıra getirir. İnsanların İktisadî faaliyetlerini etkileyen tasavvurla­ rın, ideallerin ve ahlak düsturlarının tümü esasında ekonomi zihniyetini oluştur­ maktadırlar. Toplumların ekonomi zihni­ yetinin en önemli özelliklerinden birisi onun zaman içerisinde yavaş değişiyor oluşudur (Ülgener, 1984: 9-10).3 Zihniyet araştırmalarının iktisat tarihindeki başlıca konusu da ekonomi zihniyetinin toplum­ da zaman içerisinde nasıl geliştiğinin sey­ rini ortaya koyabilmektir. Zihniyet araştırmaları kavramı çerçeve­ sinde Türk foplumunun ekonomi zihniye­ tinin izini süren Ülgener bu yöntemi kapitalistleşememe sorusunun cevabını ara­ mada kullanmıştır. Türkiye'nin neden kapitalistleşemediğinin arkasındaki zihniye­ ti ortaya çıkarmak için de dönemin sanat ve edebiyat ürünlerinden yararlanma yo­ lunu tutmuştur. Bu yolla Alman düşünce sinden devşirdiği zihniyet araştırmaları kavramı ile sanat ve edebiyat tarihini bir çatı altında toplama denemesine de giriş­ miş olmaktadır. Kapitalizme evrilen Batı tecrübesini bir rasyonelleşme olarak okuyan VVeber'e pa­ ralel bir şekilde Ülgener Şarkın kapitalistleşememe sorununu rasyonelleşememe

A

Z

olarak tespit etmiştir. VVeber'e göre rasyo­ nelleşme, politik şansa ya da irrasyonel spekülasyonlara dayanmadan kazançların hesaplı ve objektif işletmeler yoluyla elde edilen kârlara bağlanmış olması anlamına gelmektedir. İşte bu rasyonelleşmedir ki Şark dünyası ile Garp medeniyetini birbi rirıden ayırmaktadır. Batı'da kazanç şekil­ leri uzun bir tarihsel evrilme sonucunda piyasa ilişkilerine, rasyonel vasıta ve im­ kânlara doğru yol alm ıştır (Ülgener, 1991a: 169). Şark'ta ise bu rasyonelleşme oriaya çıkmadığı gibi, tam bir çözülme, ortaçağlaşma yaşanmıştır. Batı'da rasyonelleşmenin evrimi ile be­ raber yürüyen kapitalistleşme dönemi OsmanlI'da ortaçağ değerlerine dönüşün, Ülgener'in ortaçağlaşma dediği değerle­ rin karakterini taşımaktaydı. Parlak bir ti­ caret devrinin sonuna gelinmişti ve teşeb­ büs formlarında esnaflaşma ortaya çık­ mıştı. Meslek ve sanat taassubunun getir­ diği yeniliğe kapalılık bütün bir esnaf zih­ niyetine hâkimdir. Feodal hayatın aktardı­ ğı ağalık ve efendilik bilinci bol ve göste­ rişçi tüketimi teşvik ederken, buna muka­ bil üretimin İktisadî kaygılarından ve me­ şakkatinden uzak durup, onu küçük gö­ ren bir zihniyeti hâkim kılmıştır. Bütün bunlar Batı Avrupa'da 15. ve 16. yüzyıl­ larda neredeyse tarihe karışmışken, Os­ manlI dünyasında yeni zamanlara devre­ dilmiştir (Ülgener, 1991a: 15). Ülgener buna çözülme devri zihniyeti adını ver­ mektedir. Fakat bu çözülme, klasik tarih­ çilerin duraklama ve gerileme kavramla­ rından farklıdır. Çünkü söz konusu olan çözülme zihniyeti Osmanlı Devleti'nin parlak yükseliş zamanında, 15. ve 16. yüzyıllarda ortaya çıkmaya başlamıştır (Ülgener, 1991a: 22). Türk-islâm medeniyetinde başlarda li beral-ferdiyetçi temayüller taşıyan unsur­ lar hâkimdir. Bu safha İslâm'ın yayılma asırlarına ve Şark ticaretinin geliştiği yüz­ yıllara damgasını vurmuştur. Fakat çok uzun sürmeyen bu safhadan sonra koyu ortaçağ dönemi gelmiş, skolastik düşünce

M

T Ü R K İ Y E ' D E

Lİ BERAL

DÜ Ş Ü N C E N İ N

tarzı ile katılaşmış sosyal formlar hâkim hale gelmiştir. Batı'da olduğu gibi liberalr'ertçi yaklaşımların tekrar gün yüzüne çı­ kıp ticaret kapitalizminin hâkim hale gel­ mesi de mümkün olmamış, toprağın ve esnaflığın hâkim olduğu bir zihniyetin ge­ tirdiği ortaçağlaşma yaşanmıştır.4 İktisadi Ç özü lm en in A hlak ve Zihniyet D ü n y a s ı ad lı çalışm asın d a Ü lgener

(t 991 a), Osmanlı-Türk toplumsal tarihini bir çözülme zihniyeti çerçevesinde orta ya koymuştur. Bu çalışmanın iki yönden liberal imalar taşıdığı öne sürülebilir, ilk olarak analizin kendisi tarihi VVeberyen rasyonelleşme çizgisi çerçevesinde yo­ rumlamaktadır. Yalnızca Batı'da ortaya çıkan bu tecrübe kapitalizmin gelişimi­ nin kökenini oluşturmaktadır. Kapitaliz­ min tanımlayıcı unsuru kazanç hırsıyla hareket eden müteşebbis değil, bunu ras­ yonel bir formda örgütleyip kâra dönüş­ türen ilişkiler ağıdır. Bu rasyonel zihniye­ tin ilk nüveleri Osmanlı-Tiirk toplumunun dini olan Islâm'ın Ülgener'e göre ilk ve otantik versiyonunda mevcutsa da 15 ve 16. yüzyıldan başlayarak dinin top­ lumsal ilişkiler ağındaki şekillenişi h ö y le olmamış, çözülmenin müsebbibi olan bir ortaçağlaşma şeklinde ortaya çıkmış­ tır. Osmaıılı-Türk İktisadî zihniyetinin de temelini oluşturan otantik İslâm, muhtelif sebeplerle ortaçağlaşmaya uğramamış olsaydı, Batılı rasyonelleşen tarihsel sey­ rin bir benzerini üretmeye muktedir ola­ bilirdi. Olgener'in analizindeki ilk liberal ima, liberal ferdiyetçi bir kapitalizmin doğal tarihsel akışın son mecrasını göste­ riyor oluşudur. Zihniyet araştırmalarının içerdiği ikinci liberal ima genel olarak zihniyetin ve özel olarak da ekonomi zihniyetinin olu­ şumunun ve dönüşümünün uzun zaman dilimleri içerisinde gerçekleşebildiğinin ortaya konmasında yatmaktadır. Buna gö­ re toplumsal bir dönüşüm için radikal modernizasyon hareketlerinin başarı şan­ sı çok yüksek değildir. Ana Kemalist um­ delere bağlılığında pek bir problem yoksa

ÖNÜ ND E K İ

ENGELLER

da, Ülgener'in bu analiziyle modernizas­ yonun ve rasyonalizasyonun tek başına müdahale yoluyla gerçekleşemeyeceğini ortaya koyduğu söylenebilir. Gidişatı be­ lirleyecek olan, temeldeki zihniyetin de­ ğişimi ve bunun süresidir. Düşüncesi kes­ kin belirlenimler ortaya koymaktan ziya­ de hemen her zaman mutedil bir yol tu­ tan Ülgener'e göre (1983: 59), "...ürünü ve değer ölçüleriyle kapalı hücresinden dışarıya (piyasa ekonomisine) çıkmanın tadına ve alışkanlığına varmış bir insa­ nın,...gelecek için cesaret verici bir işaret olduğunu söylemeye hacet yoktur. Önü­ müzdeki yılların yol kavşağındaki bu ka­ rışımı {.dün ve bugünün karışımı: r.Y.) ne­ reye kadar götürecekleri dün olduğu ka­ dar bugün de merakla beklemeye değer bir noktadır. Zira, İktisadî varlığımızın ka­ deri, 'satıh-üst' şekil ve kalıplarla beraber uzun vadeli olarak altta ve derindeki ge­ lişmenin yönüne bağlı kalacaktır." Ülgener'in toplumsal tarihin zaman içerisindeki değişimini zihniyet analizi ile izlerken ortaya koyduğu toplumsal yapı tasavvurunun, Hayek'in kendiliğin­ den bir düzene (spomaneous orcler) d o ğ ­ ru evrilen iktisadi ve toplumsal yapısını andırdığını söylemek abartılı bir analoji olmayacaktır. TÜ R K S O LU İLE H ESAPLAŞM A: ZİH N İYET, A Y D IN LA R VE İZM LER

Ülgener'in (1981) Zihniyet, Aydınlar ve İz in le r kitabı Türk Solu ile olan ve 1970Tİ yılların ikinci yarısında ortaya çı­ kan fikir ayrılığının (Sayar, 1998:175) bir sonucu olarak kaleme aldığı ilgili dö­ nemdeki yazıların toplamından oluşmak­ tadır. Akademik hayatını genel olarak Marksizmin hâkim olduğu bir dönemde geçirmiş olan Ülgener'in Türkiye'deki Marksist vasattan duyduğu şikâyeti bu denli açık bir biçimde dile getirişi, ana­ lizlerinde hep mutedil bir tarz tutturan bu ismin entelektüel cesaret hanesine kaydedilecek bir vasıf olmasının yanı sı-

L

264

B

E

ra, kendi VVeberyenliğinin bir uzantısı olarak da liberal-kapitalİst tarafta yer alı­ cının ilanı anlamında da alınabilir. Olgener, ilgili kitapta yer alan "Aydın­ lar Sosyolojisi ve Çağımızın Aydını" yazı­ sında aydınların sosyolojisini yapma yö­ nünde bir adım atmaktadır. Esasında bir aydın eleştirisi olarak da okunabilecek olan bu çalışm a, büyük ölçüde Üigener'in sol entelektüalizmi eleştirisinin alt yapısını oluşturmaktadır. Olgener çağın toplumunu, aydın ve yı­ ğın olmak üzere, iki kutuplu trajik bir şekillenişin içinde tasvir etmektedir. Bunun bir ucu soğuk ve tek yanlı bir akıl ve mantık insanınca temsil edilirken, diğer ucunu ise yavan bir genişlik arz eden yı­ ğın insanı oluşturmaktadır. Burada önem­ li olan ilk kutbun İkincisini çoğu zaman şekil ve biçim verilebilecek bir yığın ola­ rak görmesindedir (Olgener, 1983: 72). Ülgener'in aydın eleştirisinin temelinde, aydınların yığını yönlendirme ve şekillen­ dirme konusundaki tutkuları yer almakta­ dır. Bu eleştirisiyle Olgener yığının kendi­ liğinden düzenini öne çıkaran müdahale karşıtı liberal bir tutumu da dillendirmiş olmaktadır. Aydınların sosyolojisinin getirdiği ay­ dın eleştirisi Türkiye pratiğini yorumlar­ ken de Ülgener'in başvurduğu bir yol ol­ maktadır. Türkiye pratiğinde aydın kavra­ mı Olgener'de Tanzimat ve sonrasının aydını, bürokrat aydın (Cumhuriyet döne­ mi dahil) ve günümüzdeki sol aydınlar olarak ifadelendirilmektedir. Bu zümrenin ilk ikisinin kafalarında soğuk bir Batılılaş­ ma modeli vardır ve bu yüzden yığına yabancılaşmışlardır. Tanzimat ve sonrası­ nın aydınları Saray, Babıâli ve az sayıdaki okur yazar dışında bir muhatap bulama­ mışlar, yığın ile hiç temas kuramamışlar­ dır. Genelde başardıkları iş de yeni bir saltanat idaresi ve yeni bir ceberrut yöne­ time ön ayak olmaktan öteye gidememiş­ tir. Bürokrat aydın ise yığına yabancılaş­ mada Türkiye tecrübesinin Batı tecrübe­ sinden farklılaşan yönünü göstermektedir.

Z

Batı'da aydın denince akla yazarlar ve düşünürler gelirken, Türkiye'de aydın olarak akla müfettiş, vali, kaymakam gibi yığına zaten üstten bakan bir bürokrat zümre gelmektedir. Yani Türkiye'de aydın sınıfı bürokrasinin iktidarını da yedeğine alarak daha tepeden inmeci ve ınüdalıa leci bir güdüye sahip olmuştur. Türki­ ye'deki demokratikleşmenin seyri ile bir­ likte bu aydın zümresinin yeni temsilcisi olarak sol entelektüeller sahneye çıkmış­ lardır. Bürokrat aydın karışımının kendisi kadar bir iktidara sahip olmadıklarından yığın ile olan temaslarındaki gerginlik bi­ raz daha azalmışsa da, bu sol entelektüel zümrenin temel sorunu da yığını etkile­ me ve yönlendirme konusunda hangi fraksiyonun pay sahibi olacağı konusun­ daki kavgaya tutuşmuş olmalarıdır (Ülgener, 1981: 72-74). Aslında aydının temel­ deki sorunu devam etmektedir. O da Ül gener'e göre kitleye şekil ve biçim verme konusundaki kendinde gördüğü yetki ve müdahale arzusudur. Olgener aydını ve onun işlevini dönüş­ türen iki önemli unsuru vurgulamaktadır. Bunlardan ilki aydının yaşadığı dünya karşısında öfke ve kin birikimine itilmesi­ ne yol açan sebepler, İkincisi de modern yayın ve haberleşme imkânlarının artışıdır. İlk durum psikolojiktir5 ve eğitimin yaygınlaşması sonucu artan avdın kadro­ larının biriktirdiği hıncı ifade etmektedir. İkinci durum ise teknolojinin gelişimi so­ nucu ortaya çıkmıştır. Sonuçta haberleş­ me ve yayın imkânları kalabalık aydın kadrolarının öfke ve hıncını boşaltma araçları olarak işlev görmeye başlamıştır. Bu öfkenin boşaldığı yer de çoğu zaman kapitalizm kavramı olmaktadır (Olgener, 1983: 75-77). Aydınların kapitalizm karşıtlığının ge­ rekçeleri muhtelifse de, temeldeki bu ay­ dın psikolojisi ile birleşen liberal ortamın kendisi de aydına hareket serbestiyeti ta­ nımaktadır. Bunu tarihsel süreç içerisinde Olgener şöyle açıklamaktadır (Olgener, 1983: 80): "Kapitalizm Batı Avrupada de-

M

!

i

ERAL

DÜŞÜNCE Nİ N

mokrasi ve liberalizm ile beraber yeşerip boy vermiştir. Kapitalist düzenin yerleştiği çağlar burjuvazi ile birlikte demokrasinin ve insan haklarının kök saldığı çağlardır. Önceki sistemleri (feodaliteyi ve monarşi­ yi) kuşatan ve koruyan kurallar birer iki­ şer ortadan kaldırılınca düzenin eskisi gi­ bi yenisi de tam bir boşluk içinde her tür­ lü dokunulmazlığı yitirmiş oluyordu. Bur­ juvazi yerleşik, geleneksel kuvvetlere kar­ şı canı bahasına koparıp aldığı hakları serbestçe kullanmaya savaşırken, siste­ min mantığı gereği, kendine karşı olanla­ rın da seslerini yükseltmelerine güz yum­ mak durumunda idi. Burjuva düzenini can evinden vurmak isteyenlerin (başta Marx), Prusya ceberrutluğundan koparak, burjuva haklarının en yüksek demokratik düzeye tırmandığı bir ülkeyi -İngiltere'yiseçmeleri elbette rastlantı değildi. Kısaca­ sı: Sertlik ve katılık yerini tahammüllü, hatta okşayıcı bir yumuşaklığa bırakıyor­ du." Ülgener'in mevcut tasvirinin liberal tonu çok açıktır. Üstelik kapitalizmin bu yumuşak tabiatının kendisi solun yeşer­ mesine imkân tanımaktadır. Ülgener da­ ha sonra Marksi/min aydınlar nezdinde artan cazibesinin analizini de yapmakta­ dır. Marksizmin artan cazibesinin gerek­ çelerinden birisi onun bilimsellik iddiası ve İkincisi de mücadele ve suçlamada başvurduğu argo zenginliğidir. Aslında bu yönüyle Marksizm aydının hınç duygusu­ nun boşalması için uygun bir mecra ve dil sunmuş olmaktadır. Nitekim Ülgener, Sencer Divitçioğlu'nun D eğ er v e Höliişüm kitabına yönelik eleştirilerini bütü­ nüyle bu dil ve onun altındaki hınç duy­ gusundan hareketle ortaya koymaktadır. O TA N TİK İSLÂ M 'IN _ İK TİSA T SİYA SETİN İN L İB ERA L L İĞ İ

Öncelikle belirtmek gerekir ki Ülgener'in İslâm iktisat siyaseti kavramı ile kastettiği şeyin, Pakistan ve Mısırlı müelliflerden tercümeler ile Türkiye'ye ulaşan profes­ yonel 'İslâm iktisadı' jargonu ile hemen

ÖNÜNDEKİ

ENGELLER

hemen hiçbir ilgisi ve irtibatı yoktur. Ü l­ gener'in İslâm iktisat siyaseti olarak kavramlaştırdığı yapı, İslâm tarihinde hukuk ve ahlak kaynaklarında iktisat siyasetinin nasıl bir seyir izlediğidir. Bu seyri ortaya koyabilmek için de fıkıh ve ahlak dokt­ rinlerinde narh siyaseti tartışmalarını in­ celemektedir. Ülgener'e göre doktrin dünyasında başlangıçtan beri iki zıt fikrin biraradalığından söz edilebilir. Bunlardan ilki ser­ besti temayülü ve İkincisi do müdahaleci lik temayülüdür. Tarih içerisinde bu cere­ yanlardan bazen birisi bazen de diğeri baskın unsur haline gelmiştir (Ülgener, 1984: 121). Ülgener İslâm kültüründe serbesti ve müdahale unsurları arasındaki mücadele­ nin tarihini incelemeye geçmeden önce bu mücadelenin Hıristiyan kültürü içeri­ sindeki seyrini gözden geçirmektedir. Batı'da Hıristiyanlıkça da benimsenmiş olan tabii hukuk kavrayışının seyrine bakıldı­ ğında serbesti ve müdahale unsurlarının yan yana yer aldıkları görülmektedir. Fa­ kat ilgili unsurlar süreç içerisinde bazen ağırlık kazanırken bazen de ağırlıklarını diğer tarafa kaptırmışlardır. Bu sürecin ka­ baca bir tasviri şöyle verilebilir (Ülgener, 1984: 122): "İlk klasik-teolojik hukuk te­ lakkileri nispeten liberal denebilecek bir görüş tarzına sahiptir, fakat bu esaslar Justinien hukukundan itibaren sertleşmeğe başlıyarak hemen bütün ortaçağ boyunca müdahale esasına ve bunun neticesi olan 'adil fiyat' (justum pretium) telakkisine yaklaşmışlar, nihayet yeni zamanların ilerlemesiyle tekrar liberal bir doktrin et­ rafında toplanmışlardır." Ülgener daha sonra serbesti ve müda­ halecilik unsurları arasındaki mücadele­ nin Islâm kültür ve tarihinde nasıl şekil­ lendiğini incelemeye başlar. İslâm kültü­ ründe de tıpkı Hıristiyan kültüründe oldu­ ğu gibi her iki unsurun da aynı anda mev­ cut olduğu görülmektedir. Ülge.ner'e göre (1984: 123-24): "...ilk asırlardan itibaren dini, teolojik esaslara dayanan liberal bir

265

266

telakki yanında, tatbikatın pratik icapla­ rından hareket eden müdahaleci bir te/ belirmeğe ve kuvvetlenmeğe başlamıştır." Liberal te/in kaynaklarına göz atıldığında, öncelikle ilk asırların basit çerçeveli şehir ekonomisinin bunda büyük payı olduğu görülmektedir. Öte yandan Islâm'ın ilk asırlarında devlet aygıtının ciddi bir mü­ dahalecilik politikası uygulayacak kadar gelişmemiş olmasının da liberal düşünce­ nin ağır basmasında payı olmuştur. Ülgener'e göre bu maddi şartların yanında dinî-teolojik sebepler de liberal görüşün öne çıkmasında önemli rol oynamıştır. Bunların başında liberal düşüncelere hep temel teşkil etmiş olan meşhur hadis var­ dır. Ülgener'in de zikrettiği (1984: 12526) bu hadis şöyledir: "Narh koymayınız, zira narh koyan, kullarına darlık ve bolluk veren, onları rızıklandıran Cenabı Haktır. Benim Allaha bütün niyazım, sizlerden bir ferdin benden kan ve mal hususunda bir isteği olmıyarak, kendisine mülaki ol­ madan ibarettir." Ülgener bu hadisin İs­ lâm'daki laissez-faire siyasetinin ilk dinîteolojik merhalesi olduğunu düşünmekte­ dir (Ülgener, 1984: 12b). Ülgener bu yak­ laşımın daha sonraki yıllarda ilahiyat ve fıkıh dünyasınca teolojik-felsetî bir atmos­ fer içerisinde değerlendirilip, bir nizam ve ahenk fikrine ulaşıldığını öne sürmektedir. Bu ni/am ve ahenk dış müdahalelerle ko­ lay kolay değiştirilemeyen bir düzeni ifa de etmektedir. Mevcut toplumsal yapıya iktisat politikası aletleriyle müdahale et­ mek, onu Allah tarafından takdir edilmiş olan kendi istikametinden ayırmaya zor­ lamak anlamına geleceğinden bu müda­ halelerden sakınmak gerekmektedir (Ül­ gener, 1984:126). Müdahale aleyhtarlığı­ na ilahiyat ve tasavvuf kitaplarında da rastlamak mümkündür. Hatta Ülgener bu kitaplardaki ifadeler ile birlikte bir piyasa mekanizması fikrine temel taşının konul­ muş olduğunu. Batı liberalizminin teolo­ jik köklerine benzeyen benzerliklerin ko­ layca görülebileceğini düşünmektedir (Ülgener, 1984: 127).

Ülgener'e göre İslâm'ın ilk asırlarında­ ki bu liberal yaklaşımlar daha sonra yeri­ ni yavaş yavaş müdahaleciliğe bırakmaya başlamışlardır. Bunda maddi-iktisadî şart­ ların değişiminin ve bunların da zihniyeti dönüştürmesinin rolü olmuştur. Basit şe­ hir ekonomileri yerine giderek büyük hü­ kümdarlıkların hüküm sürdüğü devlet ya­ pılarına geçilmiş, bu geçişte büyük fiyat artışları ile karşılaşılmıştır. Bu da müdaha­ le zaruretini gündeme getirmiştir. Fakat tatbikattaki müdahale zorunluluğu t'ıkhi tartışmalarda müdahaleye hemen meşru­ iyet üretmemiştir. Önce fiyatların normal olduğu dönemlerde serbestiyet fikri ko­ runmuş, anormal zamanlarda müdahale­ ye cevaz verilmiş, daha sonraları da ser­ besti fikri giderek aşınmıştır (Ülgener, 1984: 135-36). Sonuçta: "...bidayette ila hi veya tabii nizamın icabı olduğu farzedilen serbesti esası -zihinlere uzak bir ideal olarak büsbütün terk edilmemiş gö­ rünmekle beraber- o nizamı yeniden ger­ çekleştirecek olan pozitif bir müdahale sisteminin ağırlığı altında iyiden iyiye si­ linmiş ve kaybolmuş vaziyettedir" (Ülge­ ner, 1984:141). Ülgener Batı Hıristiyan kültürü ile İs­ lâm kültürünün aynı menşeden çıkarak farklı mecralara aktığı tespitinden hare­ ketle, esasında liberal geleneğin ilk otan­ tik versiyonunda kalamayıp, müdahaleci­ liğe yenilmesini çözülmenin bir sebebi olarak görmektedir. Ona göre müdahale­ ciliğin fıkıh ve ahlak dünyasında tarihsel süreç içerisinde tartışma götürmez bir il­ ke haline gelmesi İslâm kültüründe orta­ çağ zihniyet unsurlarının yerleşmesi anla­ mına gelmekteydi (Ülgener, 1984: 146). Batılı tecrübeyi VVebcryen rasyonelleşme­ nin ulaştığı liberal kapitalist düzen ekse­ ninde algılayan Ülgener için bu durum kapitalistleşememenin altındaki zihniyet problemini de göstermektedir. Bu açıdan bakıldığında Ülgener'in liberal -kapitalist düzeni bir doğal-nihai uğrak olarak tercih ettiğini fark etmek zor değildir. Ona göre İslâm tecrübesini Batı kapitalizminden

T ÜRK İ Y E ' DE

ı

LİBERAL

DÜŞÜNCENİ N

ayıran fark., "...liberal fikirlerin ilk ana hücreden (prototipten) filizlenmeğe baş­ layarak gelişme ve serpilmeye elbverişli bir kültür alanı bulamadan mücerret fıkıh doktrinleri çerçevesine gömülüp kalmala­ rı şeklinde hülasa edilebilir" (Ülgener, 1984:146). İslâm, Ülgener'de, ilk otantik haliyle gayet liberal bir İktisadî zihniyeti barındı­ rırken, tarihsel süreç, Batı'dan farklı ola­ rak İslâm kültürünün bu liberal temayülü terk edip bir ortaçağlaşmanın içinde katı­ laşmasına yol açmıştır. Burada önemli olan nokta Ülgener'in Batı tecrübesi ile İslâm tecrübesini iki farklı eşölçülemez (incommensurability) paradigma olarak ele almayıp, aynı menşein ürünleri olarak onları görüyor oluşudur. Hal böyle olun­ ca VVeberyen kapitalizm analizinin ölçüt­ leri ile bu tecrübe değerlendirildiğinde, otantik versiyonunda rasyonelleşmenin ilk nüvelerini taşımasına karşın, tarihsel süreç içerisinde bu özelliğini kaybettiğini ifade eden bir analiz olarak ortaya çık­ maktadır. Ülgener'in genel liberal eğilim­ leri burada da kendini göstermekte ve li­ beral yaklaşımlardan uzaklaşma, kapitalistleşme tecrübesinin akamete uğrayıp bir ortaçaglaşmaya dönüşmesinin sebebi olarak ortaya çıkmaktadır. İKTİSA TÇ I O LA R A K Ü LG EN ER

_______

VE LİBERA LİZM

Sabri F. Ülgener İkinci Dünya Savaşı son­ rasında Batı İktisadî düşüncesinin hâkim kodunu oluşturan Keynesyen düşüncenin Türkiye'deki döneminin en iyi yansımala­ rından birini Milli Gelir, İstihdam ve ikti­ sadi Büyüm e (1991b) kitabında vermiştir. Keynesyen düşüncenin müdahaleye ce­ vaz verir yönü bilindiğine göre, Ülge­ ner'in hem liberalliğinin ve hem de Kcynesyenliğinin biraradalığı tezat teşkil edi­ yor gibi görünebilir. Fakat Ülgener'in liberalliği, başta da belirtildiği gibi politik bir angajman değil, fakat daha mutedil bir tavır olarak ortaya çıkmaktadır. Bu yö­

ÖNÜNDEKİ

ENGELLER

nüyle bakıldığında da ülgener'in ders ki tabındaki Keynesyenliği onun liberal te­ mayülü ile tezat teşkil etmemektedir. Çünkü o, iktisat bilimini mutedil bir bi­ limcilik çizgisine sadık kalarak nötr bir bilim olarak algılamaktadır. Bu açıdan Ülgener'de neoklasikler ile Keynes ara­ sında bir paradigma farkından söz etmek mümkün değildir. Üstelik onun Keynes­ yenliği büyük ölçüde neoklasik sentez içerisinde içselleştirilmiş olan bir Keynesyenliktir ki bu yorum hayli liberal bir Keynesyeıılik anlamına gelmektedir. Bir iktisatçı olarak Ülgener'in liberalli­ ğinin en açık göstergelerinden birisi onun neoklasik iktisadı özellikle Marksistlere karşı açık savunusudur.6 Ülgener, Marx'ın en fazla alerjisini çeken iktisatçıların kla­ sikler değil onlardan sonra gelenler oldu­ ğu tespitinde bulunmaktadır (Ülgener, 1983: 108). Marksizm! İktisadî düşünce tarihi içerisindeki bağlamına yerleştirerek analiz eden Ülgener'e göre, kendi dışın­ daki bu iktisatçıları bilim dışı olmakla ve burjuva sınıfının çıkarlarının sözcüsü ol­ makla itham eden Marksizmin kökeninde aslında yine bir klasik iktisatçı bulunmak­ tadır. Bu isim klasik geleneğin büyük ismi ve neoklasik gelenekte canlanacak olan matematiksel soyut analizin de öncüsü sayılan Ricardo'dur ve Ricardo ile birlikte aslında bilimsel sosyalizme giden yol açılm ış olmaktadır. Çünkü Ricardo ile birlikle değeri emeğin tek başına tayin et­ tiği fikri en ileri mantıki sonucuna ulaş­ mış bulunmaktadır ki bu Marx'ın teorisi­ nin de temelini oluşturacaktır. Fakat eme ğe değerin tek belirleyicisi olma vasfını vererek sermayeyi bağımsız bir faktör ol­ maktan çıkaran bu yaklaşımı Seııior bo­ zacaktır. Senior sermayeye tekrar bağım­ sız bir faktör olma vasfı kazandıracaktır. Senior'a göre sermayeyi oluşturan emek değil, insanın eli altındaki kaynağı harca­ maktan kendini alıkoyma güdüsüdür. Bu sayede Ricardo-Marx geleneğinde bir seri emek-çalışma saatine indirgenen ve 'bi­ limsel' tanımına kavuşan sermaye Seııior

267

i

B

268

!

R

ile birlikte tekrar psikolojik davranışla açıklanmaya başlanmıştır. Senior'a destek daha sonra Marshall'dan gelecektir (Ülgener, 1983:109). Aslında İktisadî düşün­ ce tarihinin bu seyri, nesnel cmek-değer teorisine doğru Marksist yönelişin karşısı­ na çıkan psikolojik temelli neoklasik ana­ liz şeklinde görülebilir. Bu yönüyle neok­ lasik analiz, Marksistler açısından her şey yolunda gidecekken, 'tekere çomak sok­ muştur' {Ülgener, 1983: 110). Ülgener'in İktisadî düşünce tarihini yorumlayışı marjinalist analize ya da diğer adıyla neokla­ sik okula açık desteğini göstermektedir. Ona göre (Ülgener, 1983: 110), "...açık yürekle ve cesaretle söylemek lazımdır ki, marjinalizm getirdiği tahlil aletleri ve tekniği ile bugün hangi kanatta olursa ol­ sun iktisatçının ortak dili halini almıştır." Ülgener'in neoklasik teoriye bu açık bağ­ lılığı onun Marksizmi yorumlayışını da belirlemiştir. Neoklasik teorinin açık üs­ tünlüğü, Ülgeııer'e göre, Marksistleriıı bu teoriye derin bir öfke beslemelerine se­ bep olmuştur.7 Ülgener daha sonra Marksist teori ile neoklasik iktisat arasındaki temel farklara ve aslında Marksizmin düşmanlığını ka zanan temel unsurlara değinmektedir (Ülgener, 1983: 111-113). Bunlar İktisadî düşünce tarihinde çokça tekrarlanan hâ­ kim yorumların paralelindedir. Neoklasik iktisat, emek-değer teorisi yerine fayda değer teorisini koymuştur ki bu Marksist teorinin temelini sarsan bir gelişmedir. Fayda değere paralel olarak gelir bölüşü­ mü kavramı da neoklasik iktisatta üretim, faktörlerinin etkinliklerinin karşılığı olarak ve hiçbir artık kalmamacasına bölüştürülmektedir. Bu yönüyle Marksist sınıf çatış­ masına dayalı bölüşüm tezi de yara al­ maktadır. Üçüncü fark neoklasik yaklaşı­ mın a so sy a l ve a historik yapısıdır. Al­ man tarihçi okulundan etkilenmiş Ülge­ ner için de bu özellik aslında bir zaaf ola­ rak ortaya çıkmaktadır. Dördüncüsü, iki okul arasındaki farkın esasında bir dünya görüşü farklılığına dayanıyor oluşudur.

A

Z

M

Ülgener'in VValras-Menger8 geleneği de­ diği bu gelenek dünyaya bir denge ve ahenk gözlüğüyle bakmaktadır. Ülgener, Marksistler ile Marjinalistler arasındaki ihtilafın İktisadî düşünce tarihi içindeki izlerini sürüp Marksistlerin öfke­ lerinin psikolojik sebeplerine değindiği bu açıklamaların sonunda çok tutarlı bir VVeberven sonuca ulaşmaktadır. Bu yo­ rum onun kendi döneminin Marx-Weber karşıtlığı ekseninde kurulan vulger tartış malardan zihnini uzak tutarak özgün bir VVeber kavrayışına ulaştığını da göster­ mektedir. Ona göre (Ülgener, 1983: 114), "Marjinalizm aslında ...rasyonel bir hare­ ket ve davranış modeline dayanır, ora­ dan kaynaklanır. Çizilen model,..., Max VVeber m o d elin in tıp atıp a y n ıd ır (Marx'ınkine de pek ters olmamak üze­ re): Gelenekçiliğin çoktan gerilerde kal­ dığı, iliklerine kadar soğuk bir hesapçılık ve rasyonalizm dünyasına batmış çıkmış {Marx daha kısasını söyler: 'yabancılaş­ mış' bir sivilizasyon (medeniyet)!). Marx da, Max VVeber de bu dünyayı açıklama­ nın peşindeler! M arjinalizm in de, çok geniş sınırları içinde, diğerleri ile aynı somut tabanı paylaştığını söylemekte sa­ kınca yoktur." Ülgener bu yorumuyla Max VVeber'in Batı tarihini rasyonelleş­ meye doğru gidişin tarihi olarak okuma­ sını desteklemektedir. Bu mecranın kendi zamanımızdaki nihai durağı ise liberalkapitalist düzendir. Ülgener'in Marjinalizmi mevcut liberal-kapitalist düzenin nötr bir tasviri denemesi olarak görmesi de yine VVeberyen kavrayışla tutarlıdır. Çünkü VVeber'in kendisi de marjinalisl analizi piyasa ilişkilerinin soyut ve rasyo­ nelleştiği bir toplumun açıklama modeli olarak düşünmektedir. _____________ SO N U Ç

______

Sabri F. ülgener Türkiye'nin gel işememi şkapitalistleşememiş olma sorununa verdi­ ği VVeberyen cevapla öne çıkmaktadır. Bu VVeberyen cevap klasik bir VVeber aktarı-

j

,

t

ü

r

k

I

y

e

' D S

l

I

r

e

f

î

a

l

o

ü

s

i

)

mı olarak kalmadığı gibi, Özgün bir form ve söylem de üretmiştir. Üstelik Ülgener'in akademik yaşamı sol düşüncenin Hem dünyada ve hem de Türkiye'de ege­ men olduğu bir periyoda denk düşmesine rağmen, onun söylemi mutedil bir liberal formu hep korumuştur. İktisat tarihine yönelik araştırmalarda zihniyet analizinin önemine dikkat çek­ miş olan Ülgener, bu analizlerinin sonu­ cunda zihniyet dönüşümlerinin çok uzun zaman süreçleri içerisinde gerçekleşebil­ diğini ortaya koymuştur. Söz konusu olan dönüşümlerin bu denil uzun zamanlar İçerisinde vuku bulduğunun ortaya kon­ muş olması hem akademik hem de poli­ tik imalar barındırmaktadır. Akademik açıdan solun hâkim olduğu dünyada, zihniyet analizleri, aydınların hızlı donüştürücülük iddialarına Önemli bir ce­ vap teşkil etmektedir. Politik açıdan ise Türkiye'deki Kemalist projenin zihniyet dönüşümünü kısa sürede gerçekleştirebil­ me açısından pek başarı kazanamayacağı iması vardır. Çalışmalarında Türk solu ile de açık hesaplaşmalara giren Ülgener'in, solun söylemse! pratiğine yüklendiği görülmek­ tedir. Bu söylemin birikmiş bir öfke ve hıncın üzerine inşa edildiğini savunarak, psikolojik tem ellerini eleştirm ektedir Türk solu ile hesaplaşmasında öne çıkan bir başka unsur solun düşünsel olarak Ba­ tılılaşma macerasındaki zaafiyetini ortaya çıkarmaya çalışmasıdır, Türkiye'nin dü­ şünsel olarak Batı ile temasının sığlığını da zımni olarak barındıran bu eleştirileri­ ni Ülgener'in Türkiye'nin en Batılılaşmış

n

c

e

\

i

n

ö

n

;',

n

d

e

,< I

e

n

g

e

l

l

e

r

zümresine yöneltmiş olması cesurca ol­ duğu kadar bir İroniyi de ortaya koymak­ tadır. O ironi de Batılılaşma macerasının çoğu zaman en Batılılaşmış olanlar ara­ sında ortaya çıkan düşünsel sığlığıdır. Ülgener’in analizlerinde öne çıkan bir diğer unsur otantik İslâm ve bu otantik versiyonun liberal bir tona sahip olduğu savunusudur. Bunu hem VVeber'in İslâm algılayışının eksikliklerini ortaya koyar­ ken yapar hem de İslâm'ın iktisat siyaseti­ ni tartışırken öne sürer. Türkiye'deki hâ­ kim bürokratik söylemden farklı olarak o bir şehir dini olarak otantik İslâm'ın taşı­ dığı liberal nüve ile gelişmeye açık oldu­ ğunu düşünmektedir. Yine Türkiye'deki hâkim İslâmcı söylemden de farklı olarak onda gelişmemişlik kavramının müsebbi­ bi cumhuriyet tecrübesi ya da modernleş­ me tecrübesi değildir. Üstelik İslâm, Hı­ ristiyanlık ile aynı liberal nüveye sahiptir. Yalnızca tarihsel süreç İçerisinde Hıristi­ yanlık liberal-kapitalist düzene evrilmeyi başarmışken, kendi otantik versiyonunda bunun unsurlarım barındıran İslâm bunu başaramamıştır. Bu başarısızlığın müseb­ bibi de müdahalecilik zihniyetinin yay­ gınlaşıp katılaştığı çözülme devridir. Bu analiz de açık bir biçimde hâkim Islâmcı söylemden farklılaşmaktadır. Ülgener'in hem sol hem de İslamcı söylemden ayrılan özgün analizinin asıl öne çıkan kısmı onun kendi kulvarında Batı düşüncesi ile kurduğu temasın vasa­ tındadır. Bu vasat Türk (düşünsel) Batılı­ laşma tecrübesi için, yönelimi politik ola­ rak tartışmaya açıksa da, Önemli bîr açı­ lım imkânı sunmaktadır. □

269

D İ P N 1O T L A R 1

Türkiye'de bir düşünce geleneği olarak en cılız dalın iktisat olduğunu da atlamamak gerekmektedir. Bunda yalnızca Türkiyeli meslekten iktisatçıların bir zaafını görme­ mek gerekir, çiinkü bir disiplin olarak ikti­ sadın Batı düşüncesi içindeki konumu,

özellikle ikinci Dünya Savaşt'nın ardın­ dan, bütünüyle bir 'teknik' analize dönüş­ müştür. Bu da İlgili disiplinin düşünsel sı­ nırlarını daraltarak, Türkiye'ye çok daha doğrudan ve kalıp halinde ithal edilen bir 'veriye' indirgemiştir. ►

e

2

Ülgener zihniyet araştırmalarının İktisadî düşünce içerisindeki tarihini 1940-41 yı­ lında yayımlanan "İktisadi Hayatta Zihni­ yetin Rolü ve Tezahürleri" yazısında yap­ mıştır. ilgili yazı daha sonra D a rlık B u h ­ ran ları ve Islâ m İktisa t S iy a se ti (1984) kita­ bında yeniden yayım lanm ıştır. Bu yazı 1951 yılında yayımlayacağı İk tisa d i İn h i­ tat T a rih im izin A h la k v e Z ih n iy e t M e s e le ­ le ri (aynı kitap 1981'de bazı değişiklikler­

le ik tisa d i Ç ö z ü lm e n in A h la k v e Z ih n iy e t D ü n y a s ı (1991a) adıyla yayımlanmıştır) adlı başyapıtının metodolojik altyapısı olarak da okunabilir, ilgili yazının bir di­ ğer özelliği, Ülgener'in yalnızca İktisadî boyutuyla değil ama genel olarak Alman düşüncesi ile yakın temasını gösteriyor oluşudur.

270 3

4

A

R

testanlığı vazeden hâkim Weber yortımlanna karşı çıkmaktadır. Üstelik VVeber'in asıl ayırıcı ve özgün yönünün, onun Batı tarihini bir rasyonelleşme tarihi olarak okumasında yattığının da farkındadır, 'farihin kader çizgisi' (Ülgener, 1981: 45! olarak ortaya çıkan bu rasyonelleşme, ni­ hai değilse de en olgun halini liberal kapi­ talist düzende bulmuştur. 5

Ülgener bu öfke ve kin birikim ini ifade için Nietzsche ve Max Scheler'in analizle rinde merkezî yer tutan re sse n tim e n t kav­ ramını kullanmaktadır.

6

Bir iktisatçının iktisatçı kimliği üzerinden liberalliği tartışması biraz problemli bir tartışmadır. Çünkü iktisat biliminin ortodoksisini oluşturan ııeoklasik teori, kapita­ list bireyi temsilen kullandığı h o m o e co n o m icu s analiziyle liberal bir iktisattır. I te­ le Marksist literatür ile mukayesede bu li­ berallik hiç kuşku götürmez. Ama öte yan­ dan bir heterodoks iktisat okulu olarak

Ülgener'in kavramı daha açık bir şekilde tanımladığı metinler de vardır. Buna göre iktisat zihniyeti, "iktisat süje veya süjelerinin (ister üretici, ister tüketici veya yönetici olsun) benimsedikleri hareket ve davranış normlarının söz ve deyim halinde ve ço­ ğunlukla telkin yollu açıklanışı. Bir bakıma genelde hepsi de belli bir bakış açısında bütünleşmiş haliyle sürdürülen değer hü­ kümleri, tercih ve eğilimler toplamı! Daha kısası: Dünyaya ve dünya ilişkilerine içten doğru bir tavır alış !" (Ülgener, 1983:19). Ülgener'in zihniyet araştırmalarında ele aldığı başlıca unsurlardan birisi de dindir. Dinin toplumsal dokuyu şekillendirme bi­ çimini izlediğinde de genel analizine pa­ ralel bir sonuca ulaşır. Başlangıçta Weber'in de işaret ettiği gibi gezginci bir zenaatkar ve esnaf dini olan Hıristiyanlık, zaman içerisinde küçük burjuvaziden şe­ hirli orta smıfa-burjuvaziye doğru evrilmiştir. Islâm'daki gelişme ise tam ters yön­ de cereyan etmiştir. İslâm şehidi bir orta sınıf dini olarak başlayıp, tasavvuf ve tari­ katlarla beraber esnaf ve zanaatkara doğru giden bir seyir izlemiştir (Ülgener, 1981: 61). Ülgener alıntının yapıldığı kitabında temelde VVeberyen analize katılmakla ve onu kullanmakla birlikte, bir yandan Weber'in İslâm algısını, onun bu konudaki bilgisizliği dolayısıyla eleştirmekte, diğer yandan da, kapitalistleşememiş olmamızın altında yatan unsurun otantik İslâm ve ta­ savvuf değil ama onun alt tabakaya, toplu­ ma yansıma biçimi olduğunu iddia etmek­ tedir. Bu kitap Ülgener'in YVeberyenliğinin titizliğini de göstermesi bakımından ilginç­ tir. Çünkü Ülgener, VVeber'i M a r x 'ın ma­ teryalizminin karşı kutbuna yerleştirip, ka­ pitalizmin yegâne müsebbibi olarak Pro­

z

M

j

[

A v u s tu ry a ik tis a d ı s ü b je k t iv iz m e y a p tığ ı

derin vurguyla neoklasisi/mden ayrıldığını öne sürmekte ve politik olarak da libera­ lizmin bayraktarlığını yapmaktadır. Yani bu yaklaşıma göre asıl liberal olan Avus­ turya iktisat geleneğidir. Neoklasik teori mekanik analiziyle, Keynesyenliğe ve daha da ötede planlama analizine kapı ara­ layabilmektedir. Bu tartışmada Avusturya iktisadının liberalizm kavramına atfettiği salt politik anlam hesaba katılırsa Avustur­ yalIlara hak verilebilir. Ama hem tarihsel pratik ve hem de neoklasik teorinin ustala­ rının eğilimleri hesaba katıldığında rıeoklasizmin liberalliği kuşku götürmez. Üste­ lik Ülgener'in iktisat bilimine pek de paradigmatik bir anlam atfetmeyip, onu nötrevrensel bir bilim olarak algılayışı hesaba katılırsa, onun neoklasik iktisat savunusu (üstelik Marksistlere karşı) liberallikle daha kolay birleştirilebilir. 7

8

Ülgener'in daha önce de Nietzsche ve Max Scheler’in re s s e n t im e n t kavramına müracaatı hatırlanırsa, Marksizmi ısrarla bir öfke psikozu çerçevesinde yorumlama­ sı ilginç kaçmaktadır. Sanki Nietzsche'nin Hıristiyan ahlakının soykütüğiine ilişkin re sse n tim e n t analizinin elbette çok daha mutedil bir versiyonunu Marksist söyleme uyguluyor gibidir. Ülgener'in liberalliğinin Avusturya iktisat­ çılarının politik temelli klasik liberalliğin­ den farklılığını g ö ste re n ö n e m li ka vra m la r­ da n birisi onun kullandığı "YValras-Mcngcr geleneği' kavramıdır. Avusturya iktisatçıla-

i

■

T ÜRKİ Y E' DE

Lİ BERAL.

DÜŞÜNCE Nİ N

rina göre Menger'in siibjektivizmi marjinalizmin üçlüsünün diğer ikisi olan Walras ve Jevons'tan farklılaşmaktadır. Jevons ve özellikle de YValras neoklasik teorinin mekanik bir matematikselleşmeye evrilmesinin ve dolayısıyla anti-liberal eğilim­ ler için potansiyel haline gelmesinin rnüsebbibleri olarak görülürler. Oysa Ülgener

ÖNÜ ND E K İ

ENGELLER

tipik mutedil ve eklektik tavrıyla, bir poli­ tik angajman olarak değil fakat daha genel bir liberal kavrayışa sahip olduğundan ve iktisadı kendi gelişme çizgisi içinde nötr bir bilim olarak algıladığından, VValras ve Menger arasında Avusturya iktisatçılarının iddia ettiği denli derin ve paradigmatik bir ayınm görmemektedir.

Türkiye’de Anayasacılık Hareketleri ve Liberalizm ZÜHTÜ

nayasacılık ile liberalizm arasın­ da hem tarihsel hem de kavram­ sal düzlemde, çok yakın bir ilişki vardır. Anayasacılık, liberalizmin siyasal tasavvurunun gerçekleşmesine yönelik araçsal imkânlar sunmaktadır. I.iberal si­ yaset teorisinin odağında yer alan “sınırlı devlet" ya da “iktidarın sınıı landırılması” kavramları, anayasacılığm da özünü teş­ kil etmektedir. Anayasacılık, Leorik te­ mellerini liberalizmin inşa ettiği, iktidann yozlaştırıcı doğasına ilişkin kötümser var­ sayımlara dayanmaktadır. Lord Acton’un “iktidar yozlaştırır, mutlak iktidar mutla­ ka yozlaştırır” şeklindeki aföriznıası anayasacılıgm çıkış noktasıdır.

A

Bireyin hak ve özgürlüklerini korumak için siyasal iktidarı sınırlamaya hizmet edecek her türlü düşünce, ilke, kavram ve araç anayasacılık kapsamında değer­ lendirilebilir.1 Şu halde liberalizmin temel amacı olan siyasal iktidarın etkili bir şe­ kilde sınırlandırılması, anayasacılık hare­ ketlerinin de ortak hedefini oluşturmak­ tadır. Ancak, bu ortak amacın her zaman gerçekleştiğini söylemek zordur. Anayasacılık hareketleri sonucunda bazen siya­ sal iktidarın etkili bir şekilde sınırlandı­ rılmasından ziyade, iktidara hâkim kesim ya da zümrelerin tahakkümünün anayasallaştırıldığı görülebilmektedir. Bu ne­

ARŞLAN

denle, biçimsel anlamda, bir ülkedeki ik­ tidar ilişkilerinin anayasal çerçevede dü­ zenlenmesi zorunlu olarak bireysel hak ve özgürlüklerin korunmasını sağlama­ maktadır. Bu açıdan, anayasacılık nötr bir araçsallık olarak kabul edilebilir. Anayasacılığı liberalizmin amaçlarına yaklaştı­ ran faktör, onun normatif ilkelerin ger­ çekleşmesine katkıda bulunmasıdır. Hu­ kukun üstünlüğü, güçler ayrılığı, temel hakların korunması ve siyasal tarafsızlık gibi ilkelerin korunması ve kurumsallaş­ tırılması anayasayla tanımlanan devlete “liberal" sıfatını kazandınr. Liberalizmin savunduğu devlet, anayasalı devlet değil anayasal devlettir. Türkiye’deki anayasacılık hareketleri­ nin zaman zaman anayasal devletin temel niteliklerini gerçekleştirmede başarılı ol­ duğunu söylemek mümkün olsa da, ge­ nel olarak ortaya çıkan devletin “anaya­ sal” olmaktan ziyade “anayasalı” olduğu­ nu söylemek daha doğru olur. Bunun bel­ li başlı nedenlerinden biri, anayasacılık hareketlerine öncülük yapan seçkinlerin bireyin hak ve özgürlüklerini korumak­ tan ziyade, devleti ve onun yaslandığı de­ ğerleri ve zihniyeti koruma kaygısını taşı­ malarıdır. Bireyin devlet karşısında ko­ runması ve özerkliğinin tanınması, ne Tanzimat'ın mimarı olan Mustafa Reşit Paşa’da, ne de 1982 Anayasası’nm mimarı

TÜRKİYE'DE

ANAYASACILIK

Kenan Evren Paşa’da temel kaygıdır. Biz­ de anayasacılık başlangıcından beri siya­ sal moderni eş (tir)menin etkili bir aracı olarak görülmüştür. Devlet seçkinleri ya da reformcular Osmatılı’dan itibaren ana­ yasaya toplumu dönüştürmenin yolların­ dan biri olarak bakmışlardır. Diğer yandan Türk anayasacılığının da­ yandığı “sivil din" anlayışı ile liberal anayasacılığın temel değerleri arasındaki uyumsuzluk, anayasalı devletten anayasal devlete geçişi güçleştirici/geciktirici bir İşlev görmektedir. Liberal anayasacılık, kimilerince, dayandığı değerler ve ilkeler ile bir “sivil din” olarak görülmektedir.2 İnsan hakları, özgürlükler, azınlığın ço­ ğunluk karşısında korunması, hukukun üstünlüğünün bağımsız ve tarafsız yargı yoluyla sağlanması, siyasal tarafsızlık, ka­ muoyu, çoğulculuk, bir arada yaşayabil­ me, hoşgörü gibi ilke ve değerlerin temel iman ve amel esaslannı oluşturduğu bir “sivil din”dir bu .3 Liberal anayasacılık, bu haliyle, herkesin kendi “iyi" anlayışını ge­ liştirmesini ve kimliğini oluşturan unsur­ larla toplumsal/siyasal alana katılmasını ve tanınmasını mümkün kılacak bir makro siyasal/hukuksal çerçeve sunmaktadır. Elbette bu çerçevenin prosedürel anlam­ da başarısı, her şeyden önce onu temel­ lendiren değerleri benimseyip içselleştirmeyi gerektirmektedir. Bu da liberal anayasacılığm sadece bir biçim meselesi ol­ madığı, esasa yönelik olarak da haklar ve özgürlükler gibi değerlere “iman” etmeyi gerektiren bir “sivil din" olduğunu gös­ termektedir. Cari Schmitt gibi liberalizm karşıtlarının iddia ettiği gibi liberal anayasacılık "soyut ve boş bir prosedürelizm”den ibaret değildir. Aksine, “liberal anayasacılık esaslı (özlü) etik ve siyasal inançlar İçermektedir.” 4 Osmanlı-Türk anayasacılık hareketleri­ ni, bu evrensel “sivil din" ışığında değer­ lendirmek kesinlikle anakronik bir fante­ zi olarak değerlendirilmem eli dir. Türki­ ye'de siyasal modernleşmenin mantıksal

HAREKETLERİ

VE

LİBERALİZM

sonucu liberal anayasacılıgın bütün un­ surlarıyla kabul edilmesini gerektirmek­ tedir. Liberal anayasacılık ile Türk mo­ dernleşmesinin besle(n)digi ulusal “sivil din” arasındaki gerilim ve çanşmalar, bü­ yük ölçüde Türkiye’deki anayasal sorun­ ların kaynağını oluşturmaktadır. “Çağdaş uygarlık düzeyi” bu ulusal “sivil d iriln kıblesidir; siyasal ve sosyal politikaların, değişim ve dönüşümlerin yönü ve siyasal meşruluk kaynağıdır. “Çağdaş uygarlık” idealine dayanan ulusal “sivil din"in bazı unsurları liberal anayasacılıgın temel il­ keleriyle bağdaşmamaktadır. Bu duru­ mun temel nedenlerinden biri, Türk modemleşmesinin siyasal ayağına daha ziya­ de Rousseau’cu birey-toplum-devlet anla­ yışının hâkim olmasıdır. Bireyi toplum ve devlet içinde eriterek onu nesneleşüren, devleti de kutsallaştırıp bireyler üzerinde mutlak tasarrufa sahip bir güç olarak gö­ ren bu anlayış, özü İtibariyle otoriter ve anti-liberaldir. Bu yazı, Türkiye’de anayasacılık hare­ ketlerini tarihsel gelişimi içerisinde ele alarak, bu hareketlerin liberalizmle bağ­ lantısını ve/veya liberalizmin bu hareket­ ler içindeki yerini tartışmayı amaçlamak­ tadır. Anayasacılık hareketlerini, Osman­ lI’yla başlatmanın nedeni bu konudaki sürekliliği vurgulamaktır, Osmanh’dan Cumhuriyet’e uzanan bu sürekliliğin hem anayasal düzlemde (parlamento, siyasal partiler, temel hak ve özgürlükler vs.) hem de siyaset geleneği (İttihat ve Terakki-Cumhuriyet Halk Partisi çizgisi karşı­ sında Hürriyet ve İtilaf-Demokrat Parti çizgisi) düzleminde ortaya çıktığı bilin­ mektedir. Ancak yine de, Cumhuriyet’in bazı anayasal konularda eski rejimden ra­ dikal bir kopuşu ifade ettiği de söylenebi­ lir. İşte bu süreklilikleri ve kopuşları/değişiklikleri izleyebilmek amacıyla, 1876 Kanun-i Esasisi’nden 1982 Anayasası’na kadar olan dönemde dönüm noktası sayı­ labilecek olayları ve anayasal gelişmeleri analiz etmeye çalışacağız.

273

L_______

I

B

E_____

R

OSMANU-TÛRK ANAYASACILIK HAREKETLERİ VE LİBERAL ANAYA5AC1L1K

274 ~~

1876 Kanun-i Esasisi: İlk Adımlar... 1876 Anayasası, Osmanlı gemisinin su al­ maya başladığı bir dönemde ortaya atılan bir kurtuluş reçetesidir. İmparatorluğu, düve)-i muazzama karşısında yeniden söz sahibi kılmak için bulunan çarelerden bi­ ri de tıpkı onlar gibi meşruti bir siyasal rejim tesis etme fikriydi. Bu fikir, önce Yeni Osman Ular, ardından da Jön türk] er tarafından hararetle savunulmuştur. Ancak meşruti bir yönetimin özerk birey ve özgürlük gibi liberal değerlere yaslanan bir sosyo-küllürel altyapıyı gerektirdiğini ve bunu oluşturmaya yönelik gayrette bu­ lunulması gerektiğini genel olarak ne Ye­ ni Osmanlılar ne dejöntürkler kavrayabılmişierdi. Daha doğrusu, reformcular yüzlerini Batiya çevirirken zihin dünyala­ rını şekillendirmiş olan “cemaatçi" bir kültüre tekabül edecek düşünceleri bulup savunmuşlardır. Belki de bu, kısa vadede başkaca alternatifi olmayan pragmatist bir yoldu. Zira temel hedef dağılmakta olan İmparatorluğu kurtarmaktı. “Hürriyet”, “anayasa” veya “meşrutiyet" gibi kavram­ lar ancak bu temel hedefe hizmet ettikleri oranda bir değer taşımaktaydılar. 5 Jöntürkler arasında sunulan reçetelerin hiçbir şeyi değiştirmeyeceğini, yasalarla toplumsal dönüşümün gerçekleşmeyece­ ğini, asıl meselenin bireyci bir kültürü yerleştirmek olduğunu savunan Prens Sa­ bah addin gibi liberaller de vardı. Ne var ki, merkeziyetçiliğe, memur tahakkümü­ ne, cemaatçi toplumsal yapıya meydan okuyan ve çözüm olarak adem-i merkezi­ yetçiliği ve bireyciliği öneren bir liberalin çoğunluğunu memurların oluşturduğu bir hareket (ittihat ve Terakki) içinde yalnız kalması mukadderdi. 6 Prens Sabahaddin, diğer Jöntürklerin aksine, Kanun-i Esasi’nin ve meşrutiyetin kabul edilmesiyle ülkenin kurtulacağına inanmıyordu. Ona

A

t

I

Z

V

göre, birey eksenli radikal bir toplumsal değişime ihtiyaç vardı. Prens Sabahaddin. “Türkiye Nasıl Kurtanlabilir” başlıklı ki­ tapçıkta şu tespitte bulunuyordu: “Kamusal hayatı özel hayat üzerinde ha­ kim kılan cemaatçi yapıda yönetim şehit, mutlakıyet, meşrutiyet veya cumhuriyet şehiIIerindetı hangisi olursa olsun sonuç daima aynı: siyasî zorbalıh ve sosyal ba­ yağılaşma' Bundan dolayıdır hi yalnız yönetim şeklimizi veya kanunlarımızı de­ ğiştirmekle gerçek özgürlüğe sahip ola­ mayacağımızı Meşrutiyetten senelerce önce açıklam aya başlamıştık.... (Y)aşananlar çalışmamızın doğruluğunu baştan başa tasdik etti ve mutlakıyetle olduğu gi­ bi meşrutiyetle de zulüm, baskı ve anarşi­ den bir türlü kurtulamadık. Çünkü ka­ musa! hayatımızı yaratan özel hayatın yani sosyal yapımızın takip ettiği istika­ met; dün ne ise bugün de o ! " 7 Prens Sabahaddin’e göre çözüm, özel alanı geliştirmek ve “cemaatçi” toplum yapısı yerine birey eksenli toplumsal ya­ pıyı inşa etmekten geçmektedir. Prens şöyle diyordu: "Kamusal hayattaki gerçek ilerlem e ne meşrutiyetten, ne paıiamentarizmden ve ne de cumhuriyetten doğuyor. Kamusal hayattaki g erçek ilerleme özel hayata kudret ve düzen bahşeden özel girişimden doğuyori Halbuki özel hayatın asıl öne­ mini anlamayarak ulusların ancak siya­ setle yönlendirildiğini sanan bizim gibi bir sürü cemaatçi toplum, sosyal sorunla­ rına daima siyasî yollarla ve kanun gü­ cüyle çare olmaya uğraşarak buhrandan buhrana düşüyorlar"® Diğer yandan, Türk anayasaediğinin so­ runlu alanlarından biri olan "askeri vesa­ yet” konusunda da Prens Sabahaddiriin liberal tespitleri vardır. Ona göre, ordu­ nun siyaset üzerindeki etkisi, kamusal ha­ yatın özel hayat üzerindeki denetimini süreklileştiren cemaatçi bir yapıda “memur

T ÜRKİ Y E' DE

ANA Y A S AC I L I K

HAREKETLERİ

VE

LİBERALİ Z M

275 1940'lann ortalarında, Tek-Partl yönetimindeki TBMM'nitı tek sesli 'inzibattı'yapısı değişmeye başladı. Refik Şevket İnce. Hikmet Bayur, “tenkitçi". “münakaşacı” tutumlarıyla dikkat çektiler. Peşinden, CHPiçi kontrollü bir muhalefet tertip etmek maksadıyla “Müstakil (İnip’’ oluşturuldu. Demokrat Parti nin kuruluşuyla, TBMM, açık bir siyasal mücadele platformuna dönüşecekti.

sımfı’ nın tahakkümünün doğal bir sonu­ cudur. Turk siyasetinde egemen olan mili­ tarizm toplumun yanlış yapılanmasından kaynaklanmakladır. Prens Sabahaddin’e göre “Ordunun ülke içinde siyaseti dü­ zenleyecek bir statü işgal etmesi, mesela bir zamanlar denildiği gibi, meşrutiyetin gözcüsü olması, yani yönetimin orduya dayanması toplumumuzun zayıf bir sosyal örneğe bağlı olduğunu ispatlar!’’9 Bütün bu yapısal sorunlara rağmen, 1876 Anayasası meşruti monarşiyi kur­ maya yönelik son derece önem li bir adımdı.10 Özellikle de 1909 değişiklikle­ rinden sonra anayasa parlamenter sistemi öngören, temel hak ve özgürlükleri gü­ venceye alan, siyasal çoğulculuğa zemin hazırlayan bir belge haline gelmiştir. Di­ ğer yandan. Kaııun-i Esasi Osmanlı-Türk anayasacılık tarihinde iktidar ve muhale­ fetiyle ilk kez çok partili bir siyasal yaşa­ mın kurulmasına ve kısa da olsa sürdü­ rülmesine şahit olmuştur. Bu deneyim,

Türk siyasal hayatında ana damarların oluşm ası bakım ından da son derece önemlidir.11 Ancak, anayasal hükümlerle siyasal gerçeklik arasındaki uçurum 1876 Ana­ yasasını da vurmuş, “hürriyet” arayışlan İttihat ve Terakki’nin despotizmiyle so­ nuçlanmıştır. Osmanlı anayasacılık hare­ ketlerinin en azından sonuçları itibariyle başansız olmasının nedenleri arasında bir çok şey sayılabilir. Anayasacılık hareket­ lerinin OsmanlI’nın klasik yönetim anla­ yışına hâkim olan “kontrol ve denge” me­ kanizmasının yıkılmasına neden olmasın­ dan, Osmanlı’da yöneten ile yönetilen arasındaki iletişimi sağlayacak “sivil top­ lum” örgütlenmesinin cılızlığına, bu ha­ reketlerin elitisı özelliğe sahip olmasın­ dan, Osmanlı reformcularının hem mes­ leki hem de zihniyet açısından militarist olmasına kadar bir dizi dinamik bu başa­ rısızlıkta rol oynamıştır.12 Bu nedenlerin bir çoğunun Cumhuriyet

L

276

İ

B

E

R

dönemi anayasacılık hareketlerinin liberal bir nitelik kazanmasını da engellediği ileri sürülebilir. OsmanlI’dan devralınan yapı­ sal ve kültürel miras gerçekten de liberal anayasacılıgm kökleşmesini zorlaştırıcı bir rol oynamaktadır. Sözgelimi, devleti kutsayan, onu birey karşısında önceleyen, eemaalçi bir yapıyı esas alan siyasal kültü­ rün izlerini hem 1876 Anayasasında hem de 1982 Anayasası’nda bulmak mümkündür. 1876 Anayasasının 5. maddesinde padişalıın sorumsuzluğu yanında kutsallı­ ğı da vurgulanmaktaydı: V.at-ı Hazreti Pa­ dişahı’nm şahsı hümayunu mukaddes ve gayri mesuldür." Aynı hükmün bütünüyle Cumhuriyet dönemi anayasalarına da yansıdığını söylemek yanlış olmaz. Bir larkla. Padişah yerine arlık cumhurbaşka­ nı vardır. Cumhurbaşkanı, mevcut anaya­ saya göre hem tek başına yaptığı işlemler­ den hem de ortaklaşa kararlardan dolayı siyasal ve hukuksal anlamda sorumlu de­ ğildir. Hatla cumhurbaşkanının tek başına aldığı kararlar aleyhine yargı yolu da ka­ palıdır. Diğer yandan, Osmanlı'da padişa­ hın "şahsı hümayunu”, “Tann’nın yeryüzundeki gölgesi" olarak devletle özdeş ni­ telikteydi. Dolayısıyla onuıı “mukaddes” olması, Devletin mukaddes (kutsal) olma­ sıydı. Devletin "kutsal” olarak nitelendi­ rilmesine 1982 Anayasası’nm başlangıç kısmında da yer verildiği, 1995 değişikli­ ğinden sonra da vurguyu hafifletmek için “kutsal”ın “yüce” sıfatıyla yer değiştirdiği dikkate alınırsa bu konudaki süreklilik de kolayca görülebilir. Türk anayasacılıgınm Osmanlı’dan al­ dığı bir diğer önemli miras elilizm ve onla eklemlenen militarizmdir. Hemen bü­ tün anayasaların askerî müdahaleler so­ nucu hazırlanmış olması, anayasacılığın siyasal iktidarı sınırlandırmaktan ziyade siyasal iktidarla bürokratik (asker) iktidar arasında çoğu kez İkincisi lehine kurulan dengenin konsolidasyonu amacına hiz­ met etmesini kolaylaştırmıştır. Bu da be­ raberinde, vesayetçi bir siyaset anlayışını

A

L

İ

Z

M

ve uygulamasını getirmektedir. Bu tür bir vesayeıçiligin, özerk birey kavramına da­ yanan liberal siyaset anlayışıyla bağdaş­ madığı da açıktır. 1921 ve 1924 Anayasaları: Kuruluş, Egemenlik ve Liberalizm 1921 Anayasası, savaş şartlarında hazır­ lanmış, geçici bir belge niteliğindeydi. Bu dönemde Kanun-i Esasi hâlâ geçerli oldu­ ğu için, 1921 Anayasası temel hak ve öz­ gürlüklerle ilgili hiçbir maddeye yer ver­ memişti. Ancak bu anayasa, “millet ege­ menliği” ve “Meclis’in üstünlüğü” gibi il­ kelerle bir yandan olağanüstü dönemde bile oldukça demokratik bir parlamento tecrübesini mümkün kılmış, diğer yan­ dan da 1924 Anayasasının temellerini ha­ zırlamıştır.13 1924 Anayasası ise olağanüstü bir döne­ min ardından hazırlanmış olmasına rağ­ men genelde liberal ve demokratik ilkele­ rin hâkim olduğu bir anayasadır. 1921 Anayasasının benimsediği egemenlik an­ layışı 1924 Anayasası tarafından da be­ nimsenmiştir. Anayasanın 2. maddesine göre “Egemenlik kayıtsız şartsız Milletin­ dir. Türk Milletini ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi temsil eder ve Millet adına egemenlik hakkını yalnız o kullanır.” Burada “millet” kelimesinin geçirdiği anlam değişikliği, egemenlik anlayışında anayasal düzlemde gözlemlenebilecek paradigmatik dönüşümü de yansıtmakladır. “Millet" Osmanlı'da dinî çağrışımı olan bir terimdi ve “millet sistemi” içinde dinî topluluklar için kullanılmaktaydı. Ege­ menliğin nihai kaynağı da dindi. Padişah, Tanrı adına, onun “yeryüz ündeki gölgesi” olarak yönetme hakkına sahipti. Oysa “millet” daha sonraları, dinsel anlamın­ dan uzaklaşmış, dil, ırk, kültür, ortak ge­ lecek gibi unsurların birleştirdiği toplu­ lukları, halkı ifade eder hale gelmiştir. Ye­ ni durumda, egemenliğin kaynağı millet­ tir ve egemenliği kullanacak organ “millet adına" onu kullanacaktır. İler iki durum­

T Ü RK İ Y E ' DE

ANAYASAC1LI K

da da egemenliği meşrulaştıran kaynak­ lar, liberal sözleşme teorilerinde olduğu gibi ortaya çıkmamıştır. Tersine, Weberd anlamda “şiddet tekeli”ne sahip olan dev­ let egemenliğin kaynaklarını da yaratmış­ tır. Jacques Derrida’nın Amerikan Bağım­ sızlık Bildirgesi bağlamında belirttiği gibi, “güç darbesi (coup de force) , yetkiyi, hak­ kı ya da hukuku doğurdu, hukuku gûn ışığına taşıdı.” 14 Diğer yandan son tahlilde “millet” ana­ yasayı ya da devleti değil, anayasa onu ya­ rattı. Zira anayasadan önce millet ya da en azından milletin adı yoktu. Kendilerini var kılacak, adını koyacak bir belgeye ih­ tiyaçları vardı. Bu belgeyi yapanlar ve ona imza atanlar millet adına bunu yaptılar. Peki millet kimin adına bu yetkiyi anaya­ sayı yapanlara verdi? Sözgelim i, ABD Anayasası’nı hazırlayanlar, milletin adına attıkları imzayı nasıl meşrulaştırdılar? Derrida’ya göre “(Bildirgeye atılan) imza, imza atanı yaratmaktadır." Başka deyişle imza, imza atanın meşruiyet kaynağı olan halkı ve onun otoritesini doğurmaktadır. Ancak bu meşruluk ve temsil zincirinde her şeyin onun adına yapıldığı bir son halka (last instance) vardır. Temsil zinci­ rinin son halkasında ise “a sık ta m ad" (proper name) vardır, İşte anayasaya imza atanlar gerçekte bu "asıl ad” adına bu işi yapmaktadırlar. Derrida, Amerikan Ana­ yasasında bu asıl adın “Doğa yasaları" ve onları yaratan "Tanrı” olduğunu söyle­ mektedir. ’ 5 1876 Kanun-i Esasisinde de bu asıl/tam/son ad “Tanri’dır. 1924 Ana­ yasası ise bu son adı kaldırıp kaldırma­ makta başlangıçta tereddütlüdür. Nite­ kim, devletin dininin tslâm olduğu, Mec­ lisin görevlerinden birisinin de “ahkâmı şeriyyenin İnfazı” olduğu ve vekillerin gö­ reve başlarken “vallahi” şeklinde yemin etmelerini öngören hükümler ancak 1928 yılında anayasadan çıkarılmıştır. Bu geçici ve pragmatik sayılabilecek durum bir kenara bırakılırsa, 1921 ve 1924 anayasalarında egemenliğin kaynağı

HAREKETLERİ

VE

Lİ BERALİ ZM

konusunda radikal bir dönüşüm yaşan­ mıştır. Burada larttşma konusu olan şey, yeni dönemde egemenlik konusundaki “astl/tam ad”ın ya da nihai kaynağın ne olduğu sorusudur. Hem Cumhuriyet dö­ nemi anayasalarına hem de reformlara kaynaklık eden asıl adın “muasır medeni­ yet seviyesi” olduğunu söylemek müm­ kündür. 16 Bu kavram esnekliği ve yoruma açık yapısıyla hem baskıcı toplum ve si­ yaset mühendisliği politikalarım hem de özgürleşme ve demokratikleşme doğrul­ tusundaki açılımları haklılaştırmada kul­ lanılabilmektedir. Örneğin kuruluş döne­ minde katı güçler birliğine dayanan bir egemenlik anlayışı, zamanla esnek güçler ayrılığına doğru evri leb diniştir. Daha da önemlisi, globalleşme ile birlikte mutlak ulusal egemenlik anlayışından, ulus-üstü aktörlerin de müdahil olduğu parçalı ve paylaşılan egemenlik anlayışına geçiş de bu esnek "asıl ad" sayesinde mümkün olabilmektedir. Diğer yandan “muasır medeniyet” kav­ ramı, anayasacılık yoluyla liberalizmin adaptasyonuna da müsait bir zemin yarat­ maktadır. 1924 Anayasası özellikle doğal haklara yer vererek liberalizmin insan haklan anlayışım benimsemişti. Ancak anayasanın demokratik ruhu liberalizme ağır basmaktaydı. Meclis çoğunluğunu eline geçiren bir siyasal partiye neredeyse sınırsız bir güç veren “çoğunlukçu” ya da "prosedürel” bir demokrasi anlayışıydı bu 1924 Anayasasının getirdiği sistemin ba­ şat Özelliği, Celal Nuri Bey’in “Meclisin hukukuna hudut tasavvur etmek kabil olamaz ” 1 7 cümlesiyle özetlenen mutlak meclis üstünlüğü anlayışına dayanması­ dır. Buna göre parlamentonun nasıl kanun çıkaracağına dair prosedürel kurallar dı­ şında onun gücünü sınırlayabilecek hiçbir kurum söz konusu değildi. Aslında prose­ dürel demokrasiyi kategorik olarak illiberal olarak tanımlamak yanıltıcı olabilir. İngiltere’nin demokrasi anlayışı prosedüreldir. İngiliz parlamentosu “kadını erkek,

277

L

278

İ

B

E

R

erkeği de kadın yapma" dışında her şeye kadir bir organ olarak bilinir. Parlamento­ nun çıkardığı kanunları denetleyip, iptal edebilecek siyasal ya da yargısal herhangi bir güç yoktur. Bu durum, İngiltere’nin uluslararası sözleşmelerden kaynaklanan yükümlülükleri ve Avrupa Birliği üyeli­ ğinden dolayı nispeten kırılmış olsa da hâlâ İngiliz anayasal sisteminin "parla­ mentonun üstünlüğü” esasına dayandığı söylenebilir. Ayrıca, bu ülkede anayasal geleneklerin çok köklü ve güçlü olması, sivil toplumun siyasal alan üzerinde etkili olabilmesi ve yargı bağımsızlığının ku­ rumsallaşmış olması gibi unsurlar "prose­ düre! demokrasi” anlayışının ortaya çıka­ rabileceği otoriter uygulamaları büyük öl­ çüde engelleyebilmekledir. 1924 Anayasasının prosedıırel ya da çoğunlukçu demokrasi anlayışının daya­ nakları güçler birliği ve solidarizm dü­ şünceleriydi. Kuruluş döneminin siyasal atmosferinde güçler ayrılığı tehlikeli bir fikir olarak kabul edilmişti. Türkiye Bü­ yük Millet Meclisi’ııin yetkilerinin bir kıs­ mını başka organlara aktarmayı ya da sözgelimi cumhurbaşkanına meclis üze­ rinde denetim yetkisi vermeyi öngören teklifler büyük bir dirençle karşılaşmış­ tı.18 Güçler birliği doktrininin, dönemin şartları içerisinde “anlaşılabilir" kabul edilse de ya da dönemin “demokrasi” an­ layışının bir unsuru olarak görülse de, li­ beral anayasacılıkla bağdaşmadığı kesin­ dir. Zira liberal anayasaların temel hedefi siyasal iktidarı sınırlayarak bireylerin hak ve özgürlüklerini güvenceye almaktır. Bu sınırlamanın en etkili yollarından birisi hiç kuşkusuz güçler ayrılığı doktrinidir. Güçler ayrılığı ilkesi anayasacılıkla öyle­ sine özdeş bir hale gelmiştir ki, Fransız insan ve Yurttaş Haklan Bildirgesi’nin 16. maddesinde, güçler ayrılığının olmadığı bir yerde anayasadan söz edilemeyeceği belirtilmiştir.19 1924 Anayasası güçler ayrılığı konu­ sunda Fransız Devrimi'ni izlememişti, an­

A

L

İ

Z

cak temel hak ve özgürlükler konusunda­ ki tercihi Fransız Haklar Bildirgesinin formüle (pozitivize) ettiği doğal haklar­ dan yanaydı. Bu anayasanın haklar ve öz­ gürlükler kısmına bakanlar, onun “libe­ ral” bir anayasa olduğunu belirtmekte te­ reddüt etmezler. Nitekim, Vasfi Raşid Sevig, 1938 yılında yayımlanan Esas Teşkilat Hukuku kitabında anayasanın ''liberal" ni­ teliğini şöyle anlaüyor: “Liberalizm “teşkilatı esasiyem izin 65 inci maddesinde” gayet güzel bir şekilde anlatılmıştır Çünkü liberalizm fertlere a priori yani cemiyet hayalından mukad­ dem bulunan haklan tanımaktan ibaret­ tir... Fertlere tanınan bu mukaddem hak­ lar onlar için bir hüriyet sahası teşkil ey­ ler. Bu saha mağsumdur; yani bit sahaya tecavüz ve taarruz edilemez. Bu saha an­ cak diğerlerine de aynı hüriyeti temin için lazım olan miktardan fa z la tahdit edilemez... Bu hüriyet sahası devleti tah­ dit eyler ve htrylece devlet liberal bir dev­ let olur. Liberal devletin rolü evvela her ferdin hüriyet sahasını diğer fertlere karşı korumaktan, saniyen herkesin bünyelin­ den istifade edebilmesi için yapılması la­ zım olan tahditleri yapmaktan ve nihayet arzeylediğim iz lıüriyetlerin m üdafaası gayesini aşacak ve dışında kalacak şekil­ de ferdi hürriyetlere teaddilerden içtinap eylemesinden ibarettir.”20 Bu sözler, liberal anayasacılıgın özünü 1924 Anayasası üzerinden oldukça güzel özetlemektedir. Ancak, bir de madalyo­ nun öbür yüzü vardır. Anayasa, korudu­ ğu hakların bireyler tarafından kullanıla­ bilmesini büyük ölçüde siyasal iktidara sahip olanların "iyi niyel’’ine ve bireylerin hak bilincine havale etmiş gibidir. Ger­ çeklen de 1924 Anayasasının liberalizmle ilişkisini değerlendirirken, onun tama­ men uygulayıcılarının iyi niyetine daya­ nan bir anayasa olarak dizayn edildiğim unutmamak gerekir. Ancak, anayasanın kendisi de bu konuda büsbütün masum

T

ü r k i y e

'

de

a n a y a s a c i l i k

değildir. Onun siyasal iktidarı etkili bir şekilde denetleyebilecek mekanizmalara yer vermemesi ve "kadiri mutlak" bir meclis anlayışı, uygulamada önce partidevlet özdeşliğine, çok partili dönemde de muhalefeti hiçe sayan otoriter politi­ kalara zemin hazırlamıştır. Her iki sonuç da liberal anayasan lığın hedefleriyle bağ­ daşmamaktadır. Diğer yandan, 1924 Anayasası’mn en önemli özelliklerinden biri, onun hem Tek Parti döneminde hem de çok partili hayata geçildikten sonra uygulanmış ol­ masıdır. Bu durum, anayasanın siyasal ço­ ğulculuğa açık olduğunun bir göstergesi­ dir, Ne var ki, Tek Parti döneminin “partidevlet” anlayışı, anayasada korunan hak ve özgürlüklerin hayata geçmesini büyük ölçüde engellemiştir. Tersinden ifadeyle, anayasanın liberal ve demokratik hüküm­ leri bira 2 da kuruluş döneminin gereği olarak ortaya çıkan otoriter politikalar yü­ zünden tam manasıyla uygulanamamıştır. Dahası kimileri anayasanın liberal niteliği­ ni reformların önünde bir engel olarak görmüşlerdir. Mesela Şevket Süreyya Ay­ demir, “1924 Anayasası’nın getirdiği De­ mokratı k-Liberal devlet yapısı”mn dev­ rinden kösteklediğini, bu dönemde “ham­ le ve inkılâp namına” yapılanların, “aslın­ da bu anayasayı zorlayıcı karar ve kanun­ lar" sayesinde yapıldığım savunmuştur,21 Gerçekten de 1924 Anayasası çok parti­ li bir siyasal yaşamı yasaklayan hiçbir hü­ küm içermiyordu. Nitekim, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924) ve Serbest Cumhuriyet Fırkası (1930) girişimleri, başansız ve güdümlü de olsa, çok partili siyasal yaşama geçiş denemelerini ifade et­ mektedir. Özellikle Serbest Fırka deneyi­ mi, liberal bir siyasal hareketin başarılı olabileceğinin işaretini vermiştir. Serbest Fırka’nın kurucusu Fethi Okyar, “eğilmez bükülmez bir liberal” 22 olarak görülüyor­ du, Ancak bu güdümlü “liberal” muhale­ fetin ömrü uzun olmadı. Fırkanın kısa sü­ re içinde yoğun bir teveccühe mazhar ol­

h a r e k e t l e r

!

ve

l i b e r a l i z m

ması, siyasal rejime tehdit olabileceği en­ dîşelerini kamçıladı. Fırka kendini feshe zorlandı ve çok partili siyasal yaşama ge­ çiş on altı yıl daha ertelendi.23 1937 yılında gerçekleştirilen anayasa değişiklikleri parti-devlet özdeşliğini zir­ veye taşıdı ve bu özdeşliğin anayasallaşmasım sağladı. Bu değişiklik sonucu CHP’nin altı oku devletin temel nitelikle­ ri haline geldi, Teşkilat-ı Esasiye Encümetıi’nin anayasa d eğ işik liğ i ile ilg ili TBMM’ye sunduğu mazbatada söz konu­ su değişikliğin gerekçesi şu şekilde ifade edilmişti: “esas teşkilat kanununda, yeni Türk Devleti(ni)n şekli ile beraber doğuş tarzının ve kuruluşunda hâkim olan ve fi­ iliyat sahasında şimdiye kadar inkişaf eden umdelerin yer tutması icab ermekte olup bunun için millî vahdeti sarsacak beynelmilelci ceryanların mem leket dahi­ linde yer bulamaması ve yurtdaşlar arasın­ da sınıf jarkianm n fealdınlması...ve mem­ leketin büyük menfaatlerinin istilzam et­ tiği teşebbüsleri Devlet eline alınabilmesi gibi biri diğerini itmam eden ve hayati bakımdan yekdiğerinden ayrılamayacak olan ana vasıfların esas hüküm olarak teş­ kilatı esasiye kanununa derci pek lüzum­ lu görülmüştür, " 24 Tartışmalar sırasında bir milletvekili “Bu kanunda Cumhuriye­ timiz, Partimizin 6 büyük temel taşı üze­ rine oturtulmuştur”, sözüyle anayasa de­ ğişikliğinin amacını öze demiş tir. 2 s Altı okun anayasaya girişi sırasında TBMM’de yapılan tartışmalar, Tek Parti döneminde liberalizme duyulan tepkile­ rin hangi boyutlara ulaştığım açık bir şe­ kilde ortaya koymaktadır, İzmir mebusu Halil Menteşe, yapılan anayasa değişiklik­ leri sonunda “ekonomide liberal taraftarı ferdiyetçi bir vatandaş ortaya çıkar da propagandaya başlarsa" diye başlayan bir soruyu daha tamamlamadan, Antalya me­ busu Rasih Kaplan’dan şu cevabı alıyor­ du: “Öbür dünyaya gitsin, deriz. " 26 Men­ teşe, “şekli Devleti tebdil (değiştirme) cürmüne tesaddî etmiş diye acaba onu

279

L

İ

B

E

R

(liberalizmi savunan kişiyi) polis yakala­ yıp da mahkemeye verecek midir?" şek­ linde sorusunu tamamladığında ise çok daha sert cevaplar alacağını belki de tah­ min etmiyordu. Önce Anayasa Komisyo­ nu Başkanı Şemsettin Günaltay cevap verdi, Günaltay, sözlerine “bu madde Türkün hayanndan, Türküıı tarihinden, Türkün asırlar içerisinde geçirmiş olduğu inkılâblardan mülhem olan kutsi esaslar­ dır" diyerek başladı. Sonra da Menteşe’nin sorusuna cevap olarak şu tarihî açıklamayı yapu: 280

-----------

“5 w halde Türk itti hu esasları, teşkilatı esasiye kanununda yer kulunca, bunlara muhali/ olarak fikirler serdedilmeyeeek midir, diyorlar? Bir liberal çıkıp libera­ lizm esaslarım, bir komünist çıkıb komü­ nizmi mıldafaa edemeyecek midir diye sordular?

Hayır etmeyecektir, edemeyecektir. Teş­ kilatı esasiye kanununa muhal/herhangi bir hareket nasıl bir cürüm ise, bu esasla­ ra muhalefet te aynı şekilde cürüm sayı­ lacaktır (Bravo sesleri, alkışlar), ”27 Recep Peker ise yapağı konuşmada li­ beralizm yasağının sınırlarını biraz daha genişletiyordu: “Devletçiliğin nokızt (zıttı) olan liberal­ lik... lehinde hiçbir faaliyet yapılamaya­ caktır. Bu esasların Kamutayca koku hin­

den sonra memleketin sosyal, kültürel ve siyasal hiçbir sahasında ne tek adamın ne de cemiyet halinde herhangi telkin ve­ ya teşebbüs halinde kiç kimse katiyen fa ­ aliyet ifa edemeyeceklerdir. (Bravo sesle­ ri, alkışlar). ”:s Peker, liberalizm yasağını haklılaştır­ mak için de bu ideolojinin ne kadar "za­ rarlı" olduğuna meclisi inandırmaya çalı­ şıyordu. Peker’in şu ifadeleri liberalizm konusunda o döneme hâkim olan yakla­ şımı çok iyi anlatmaktadır: "Bu gün liberalizm her yerde ya çökmüş,

A

L

İ

Z

M

tarihe İntikal etmiş veyahud da sarsıntı nöbetleri içinde can çekişmektedir Haya­ ta yeni doğmuş olan Türkiye Devletinin hayatı için liberalizm çok fena ve çok za­ rarlı bir unsurdur. Bu gün liberalizm de­ mek hukuk bakımından bir anarşi, eko­ nomi bakımından da bir kısım yurddaşlan diğer yurddaşlara istismar ettirmeye

açık kapı demektir Bu sade yeni ve ni­ zamlı bir Devlet kurub işletmek yolunda olan bizler için değil, asırlık devletler için bile bir afettir.’ 29 Liberalizmin bireye ve çoğulculuğa yap­ tığı vurgu, “sınıfsız, imtiyazsız, kaynaş­ mış” bir toplum anlayışı karşısında doğal olarak tutunamamıştı. Nitekim Recep Pe­ ker İnkılâp Derslerinde, siyasal liberalizmi eleştirirken bu modelin yeni kurulan dev­ let için neden uygun olmadığım şöyle açıklamıştı: “Liberal tip, hepsi bir tarafa çeken politikacıların kaynaşması ise, ulu­ sal devlet, bir yurtta yaşayanların, ulusun kuvvet ve kıymetlerini bîr araya toplaya­ rak müşterek faydalar üstünde birleşmesi­ dir. ” 30 Yeni devlet, “hepsi bir tarafa çeken” değil, “hepsi bit (aynı) tarafa çekilen" po­ litikacıların ve vatandaşların kaynaşması esasma dayanmalıydı, Peker bu düşünce­ lerinde yalnız değildir. Genç Cumhuri­ yetim ideoloğlarından Mahmut Esat Bozkurt da “hepsi bir tarafa çeken politikaçı­ la sın ve partilerin varlığının “demokrasi" açısından zararlı olduğunu düşünür. B qzkurı'a göre “demokrasilerde aslolan muh­ telif partilerin mevcudiyeti değildir,” 6 0 2 kurt, düşüncesini desteklemek için Rousseau’yu yardıma çagmr: “Modern demok­ rasilerin babası sayılan Jan Jak Ruso bile partilerin taaddüdünü demokrasi için ha­ yırlı bulmaz. Muhtelif partileri halkın sa­ mimi kanaadarmın ve millet iradesinin te­ zahüründe tamamiyie bir engel telakki eder. " 31 Sınıfsız, imtiyazsız ve kaynaşmış top­ lum ve siyaset anlayışı, 1924 Anayasası’na da yansıtılmak istenmişse de bn konuda

T ÜRKİ Y E' DE

A NA Y A S A C I L I K

tam başan sağlanamamış tır. Nitekim ana­ yasayı hazırlamakla görevli Anayasa Ko­ misyonu üyelerinden Ahmet Ağaoglu kendisine sınıfsız toplumdan ne anladığı sorulduğunda şu cevabı vermiştir: "Onu ben de anlamadım. Türk milleti bir bütündür. Ama içinde sım/lur vardır. 5ıttı/sız bir toplum ancak sosyalist rejimde oluz Oysa biz, sosyalist bir anayasa yap­ mıyoruz. Sosyalist bir cemiyet kurmuyo­ ruz. Bizim hazırladığımız tasan özel mülkiyetin korunması, serbest rekabet, ticaret serbestliği esaslarına dayanıyor.

Bu liberal bir anayasadır Şimdiye kadar yazdığımız maddeler bu temele dayandı. Şimdi bize devletçilikten bahsediyorlar. Sınıfsız toplumdan söz açıyorlar Devlet­ çiliğin anayasaya girmesini istiyorlar ”3J Tek Parti kadrolarına hâkim olan “antiliberal" tavrın biraz da dönemin şartların­ dan kaynaklandığı doğrudur, Ancak “antiliberal" tavrın zihin temellerini oluşturan tesanütçıı korporaıLzm, 1982 Anayasası'nı ele alırken de görüleceği gibi, süreklilik arz etmektedir. Bu korporatist zihniyet Türkiye’nin liberal ve demokratik açılım­ ları önünde ciddi ve köklü bir engel olma­ ya devam etmektedir. Bir genelleme yapa­ rak denebilir kî: "Türkiye'deki 'demokrasi deneyimi’, darbeleri ve kesintileriyle, uy­ guladığı modeller ve oluşturduğu kuram­ larla, korporatizmin liberal modele müda­ halelerinin, iki aykırı sistem arasmda ol­ dukça akıldışı eklemlenmelerin son dere­ ce ilginç bir örneğidir. " 33 1961 Anayasası: Zorunlu ve Sorunlu Liberalizm 1961 Anayasası, 1950-1960 döneminde iktidar olan Demokrat Parti iktidarına, onun benimsediği devlet ve demokrasi anlayışına bir tepki olarak şekillenmiştir. Anayasa yapıcıların temel amacı, Demok­ rat Parti türü bir siyasal partinin yeniden iktidar olmasını önlemek, bu ünlenemese bile böyle bir iktidarın meclis üstünlüğü­

HAREKETLERİ

VE

Lİ BERALİ ZM

ne dayanarak mutlak bir güç kullanması­ nı engellemekti. Anayasanın bu tepkiselliği onu baştan aşağı millî iradeye güven­ sizliğin izleriyle dolu bir belge haline ge­ tirmiştir. Seçimle gelen iktidarı sınırla­ mak amacıyla yapısal anlamda bir dizi de­ ğişiklik gerçekleştirilmiştir. Parlamento, yürütmenin istediği kanunu istediği hızla çıkarmasını engellemek için iki kanatlı hale getirilmiş; bir kısım üyelerini atan­ mışların oluşturduğu “Cumhuriyet Sena­ tosu" yoluyla millî irade denetlenmeye çalışılmıştır. TRT ve üniversiteler gibi ba­ zı kurumlar, siyasal iktîdann etki alanın­ dan uzaklaştırılarak “özerk kuruluşlar" haline getirilmiştir. Sivil ve siyasal hakla­ rın yanında, sosyal ve ekonomik haklan da güvenceye alacak hükümlere yer veril­ miştir. Daha da önemlisi, bazı nedenlerle temel hak ve özgürlükleri sınırlayabilen yasa koyucunun bu hakların “özüne do­ kunamayacağı" belirtilmiştir. Anayasal sı­ nırlan aşan siyasal iktidarın işlemlerinin Anayasa Mahkemesi tarafından denetle­ neceği ve anayasaya aykırı görüldüğünde iptal edilebileceği öngörülmüştür. Aynca, anayasada belirtilen ilkelere aykırı prog­ ramlara sahip olan veya bu ilkelere aykırı faaliyette bulunan partilerin Anayasa M ahkem esi tarafından kapatılm aları mümkün hale getirilmiştir, 1961 Anayasası bu haliyle Türk anayasacılıgında “çoğunlukçu dem okrasiden “anayasal demokrasi” ya da “çoğulcu de­ mokrasi" anlayışına geçişi simgelemek­ teydi. ik in ci anlayış, siyasal iktidarın özerk kuramlarla sınırlandığı, azınlıkta kalanların ve farkb olanların korunduğu, anayasaya aykın kabul edilen kanunların anayasa yargısı tarafından geçersiz kılın­ dığı bir model olarak kabul edilmekte­ dir.34 Buradan hareketle, 1961 Anayasa­ sının en “liberal" anayasa olduğu yargısı­ na ulaşılmaktadır. 1961 Anayasası “liberal" bir anayasa olarak bilinmektedir. Anayasanın demok­ ratik düzeni yıkan bir askeri müdahale so-

281

L

İ

B

E

R

A li Fuat Başgil ALİYAR DEMİRCİ

282

Ali Fuat Başgil koltuğuna askerlerin dışında hiç kimse oturamamıştır. Daha önemlisi, anayasa askeri yönetim sona erdikten sonra da si­ yaset üzerinde siyaset dışı unsurların etki­ sini devam ettirmeye yönelik bazı tedbir­ ler almıştır. Sözgelimi, 1924 Anayasası’nm Savunma Bakanlığı içinde bir daire olarak düzenlediği Genelkurmay Başkan­ lığı doğrudan başbakana bağlanarak kuv­ vetlendirilmiştir. Aynı şekilde bugün çok tartışılan Millî Güvenlik Kurulu (MGK)

da ilk kez 1961 Anayasası tarafından ku­ rulmuş ve anayasal sistemin en etkili ku­ rulularından birisi haline getirilmiştir. 1961 AnayasasTnı hazırlayanlar, MGK kanalıyla bir yandan askerî bürokrasinin siyasal sistem içindeki gücünü artırmayı diğer yandan da Demokrat Parti tecrübe­ sinden “ders almayan” siyasal iktidarları dizginlemeyi hedeflemişlerdir. Nitekim MGK’ya yüklenen bu misyonu, 27 Mayıs darbesini gerçekleştiren Millî Birlik Ko-

T Ü RK İ Y E ' DE

AKAY ASACI L1 K

let tarafından zihniyetine" yaslanmak­ ta d ır (B a ş g il, 1 9 6 0 : 6 ? ). B a ş g il'in 1935'te ve 1956'da yaptığı devletçilik tanım ı arasında büyük fark yoksa da d e vle tçilik hakkındaki değer yargısı değişecektir. Başgil'deki büyük dönüşüm ne za­ man gerçekleşmiştir? 1930'larda dev­ letçi zihniyete sahip olan Başgil'in aynı dönemde (1939) okullarda ders kitabı olarak tek kitap {devlet kitapları) oku­ tulmasına karşı çıkışı bir milat olarak kabul edilebilir mi? Buna evet cevabı verm ek mümkün gözükm em ektedir. Başgil çok yazan bir yazar olmakla bir­ likte fikir serüvenini anlattığı ve kendi­ siyle hesaplaştığı bir eseri yoktur. Çeşitli yüksek eğitim kurumlarında idarecilik yapan Başgil (İstanbul Üniversitesi Hu­ kuk Fakültesi D ekanı, Siyasal Bilgiler O ku lu M üdürlüğü) 19 39'd a yapılan

HAREKETLERİ

VE

LİBERALİZM

sürüp giden bîr uygulam a hakkında Başgil'in itirazlarının o güne kadar sa­ vunduğu görüşleriyle uyumlu olmadığı görülür (Birinci...1991: 155-156). Şûra­ da kendisinden önce konuşan eğitimci Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu: "Devlet kita­ bını şiddetle müdafaa edeceğim. Çün­ kü bizim terbiye müessesemiz devlet müessesesidir. Bunun için başı boş bir hürriyete, pedagojik liberalizme taraftar değilim . R ejim in bütün karakteriyle ahenktar olmalıyız" (s. 150). sözleriyle Başgil'den Önce söz alm ış ve uygula­ manın gevşetilmesini İsteyen üyelere karşı çıkmıştır. Baltacıoğlu'nun parale­ linde düşünmeyen Başgil'in liberalizm karşıtlığı meselesinde zaman içinde İh­ tiyatlı ve şüpheci bir dil kullandığı söy­ lenebilir. Ahmet Hamdi Başar'ın D eğ i­ ş e n D ünya (1941) İsimli eserini tahlil

ma bu ülkeler örnek alınarak gerçekleş­ tirilm ese de bilim serbest rekabetten, serbest mesai ve serbest çalışm adan

ettiği bir yazısında kitabı okumaya ve üzerinde düşünm eye değer bulmuş, ancak yazarın kapitalizm ve liberalizm düşmanlığıyla liberal rejimler hakkında abartılı hükümler vermeye sevk ettiğini açıklam ış, "Ahmet Hamdi Başar gibi olgun bir mütefekkir, yalnız bir tarafın avukatı değil, iki tarafın hâkimi olsun. Halbuki nereye baksa düşmanın gölge­

doğar. Bunu sınırlayacak mevzuattan da kaçınm ak gerekir (B irîn c i...1 9 9 1 : I S 2-1 53). Siyasî devletçiliğin eğitimde uzantısı olan ve 1933'te kararlaştırılmış

sini gören müvesvis [vesveseli] bir dik­ tatör gibi, müellif de devrimizin her fe­ nalığında liberal rejimin parmak izleri­ ni seziyor, ve çok kere liberalizmi, mii-

Maarif Şûrası'nda okullarda zorunlu tek tip devlet kitabı okutulmasına karşı çık­ mıştır.4 O na göre bu yöntemle eğitim yapan kendisinin bildiği iki ülke vardır (İtalya ve Rusya). Türkiye'deki uygula­

m itesi’nin etkili üyelerinden Haydar Tunç kana t daha sonra şöyle açıklayacaktı: "(Millî Birlik) Komite(si), oy çoğunluğu ile iktidara gelecek olan siyasî partilerin yeni Anayasam ızla ku ru lacak İk in ci Cumhuriyeti de dejenere edip yeni bir ih­ tilale sebep olmalarını önlemek için, yeni Anayasa ile Millî Güvenlik Kurulu’nu bir tedbir olarak gelirmiş ve vazifelerini de açık ve seçik olarak belirterek Cumhur­ başkanının ve Kurulun asker üyelerini de

millî güvenliğimizi ilgilendiren her türlü problemlerde temel görüşlerini bu Kurul­ da bildirmekle hem görevli hem de so­ rumlu kılmıştır, ” 3 5 MGK’nın görev alanının "millî güven­ liği ilgilendiren problem lerle sınırlı ol­ duğunu belirterek onun son derece “tek­ nik” bir kurum olduğu iddia edilebilir. Ancak, “millî güvenlik" kavramı başlan­ gıçtan bu yana öylesine geniş tanımlan­ maktadır ki, MGK’nın kapsama alanına

287

L

İ

B

E

R

dafilerinin değil, m uarızlarının ağzile konuşturuyor" demekten de kendini alamamıştır (Başgil, 1941:1033). LİBERA L D EM O K R A SİD E

_________ İN SA N H A K LA R I Başgil'in eserlerinde/konuşmalarında li­

288

A

L

İ

Z

M

alanda yapılm ış önemli bir inceleme­ dir.5 Başgil'e göre, insanın "köklerini kendi manevi benliğinden alan 'ana h akla rı': em niyet, hürriyet, müsavat, mülkiyettir (Başgil, 1948: 33)". Birey iki boyutlu bir varlıktır. İnsanlıkla ilişkili boyutuyla "hususî hayat sahasına", va­

beral düşüncenin billurlaşması Tek Par­ ti rejiminin inönü'lü döneminin sonları­

tandaşlıkla ilişkili boyutuyla "amme ha­ yatı sahasT'na bağlıdır. Totaliter hükü­ metler "m illî birlik ve İçtimaî disiplin"

na rastlar. 1940'ların ikinci yarısında kaleme aldığı yazılarında geçmişteki kolektivist görüşlerinden uzaklaşmaya

kavramlarının arkasına sığınarak her iki alana da el koyarlar (Başgil, 1948: 3536). Oysa bu kavramlar "totaliter rejim­

başladığı görülür. Bu dönemde İkinci Dünya Savaşı sonuçlanm ış, Alm anya

lerde insanları demirden bir kıskaçla sı­ kıp benliğinin enerjisini, şeref ve haysi­ yetini harcadıktan sonra kalan kemik

ve İtalya'nın başı çektiği grup mağlup olmuş, Sovyetler Birliği boğazlar da da­ hil olmak üzere Türkiye'den toprak ta­ lep etmiş, İnönü çok partili siyasî haya­ ta geçiş kararını almıştır. 1946'da başla­ yan siyasî mücadelede muhalefet; Mat­ buat Kanunu, Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu, Cemiyetler Kanunu, İskân Ka­ nunu ve Seçim Kanunu gibi çok sayıda kanunun anayasada yer alan birey hak ve hürriyetlerini çiğnediğini ileri sür­ müştür (Karpat, 1967:211). Başgil, insan hakları alanındaki yeni görüşlerini, 1948 senesinde BM insan I lakları Beyannamesi daha ilan edilme­ den önce C ihan Sulhu ve insan H akları (1948) isimli kitapçıkta ele almıştır. User kırklı yıllarda insan hakları gibi bakir bir

girmeyen hemen hiçbir konu kalmamak­ ladır. 1962 yılında MGK’nın kuruluş ka­ nunu parlamentoda görüşülürken döne­ min Başbakan Yardımcısı Turhan Eeyzioğlu’nun söyledikleri “millî güvenlik politikasrnın sınırlarının nasıl anlaşıldığım çok net bir şekilde göstermektedir. Feyzioglu’na göre “millî güvenlik politikası dendiği zaman, yalnız bizde değil, bütün memleketlerde, askeri politikadan, dış politikadan ibaret meseleler gelmeyecek,

külçesini çöplüğe atma(nın)" bir başka şekilde ifade edilmesidir: "Liberal hükümetler ise ferde insan hakları anlamı dairesinde bir hayat ve teşebbüs sahası b ıra kır ve serbestçe nefes alma imkânı verir, ve tabiatile, münasebetleri müsaadekâr kanunlara bağlar. Çünkü bu çeşit hükümetlerin iktidar sahipleri bilir ve kabul eder ki, cemiyet içinde insan karıncal ıktaki bir karın ca d e ğ ild ir; b iza tîh i bir değer merkezi ve bir hak ve şeref hâmilidir. Vatandaş olm ak sıfatıyla fert devlete ait ise, insan olm ak sıfatıyla kendine ait ve nefsinin sahibidir. Kanun yalnız umum î hayatı nizam lar, vatandaş ta­ nır ve vatandaşlara hitap eder. Hususî

sağlık, ticaret politikası ile ilgili mesele­ ler, sanayi, ziraat, ulaştırma, bayındırlık politikası ile ilgili meseleler bu kurulda görüşülecektir.'’36 Hemen bütün sosyo­ ekonomik ve siyasal meseleleri kapsayan bir görev alanına sahip olan MGK, 12 Mart ve 12 Eylül askerî müdahalelerin­ den güçlenerek çıkmış, siyasal sistem içindeki ağırlığını artırmış ve adeta bir “üst kabine” ya da “paralel hükümet” ha­ line gelmiştir.37

T Ü RK İ Y E ' DE

A NA Y A S A C I L I K

hayatın kanunu ise, ferdin ahlaki ira­ desinin kuvvetinde, bilgi ile inkişaf eden a k lın ın ılığ ın d a d ır " (B a ş g il, 19 48:37-38), Başgii'in en önem li meselesi M ec­ lîsin elindeki sınırsız güçtür ve bu güç insan hakları açısından da bir tehlike­ dir. insan hakları sistemi, bireylerden çok devlete karşı kurgulanm ıştır, bu haklar sadece özel kişilere değil resmî

HAREKETLERİ

VE

Lİ BERALİ ZM

ve hürriyet im kânı" sağlamak lazım gelir (Başgil, 1961: 282-283). İki dün­ ya savaşı arası ortaya çıkan diktatör­ lükler bunu değerlendirerek insanlara vaatlerde bulunmuş, daha sonra da va­ atlerini unutarak insan haklarını kısıt­ lamışlardır. Bu aynı zamanda bu dö­ nemde kurulan insan haklarına aykırı rejim lerin, bir başka deyişle "totaliter İstibdadın" doğuş nedenlerinin başın­

otoritelere karşı da öne sürülür. Ama bu haklara karşı en büyük tehdit, mut­ lak hâkim iyet sahibi olduğu zannıyla hareket eden meclislerden gelir (Başgil, 1948: 39-40). İnsan hakları kurallarına uymayan otoritelere karşı vatandaşın

da gelmektedir. Başgil bu noktada mü­ dahaleci devleti kabul eder. Savundu­ ğu liberalizm sosyal bir renk kazanır

"zulme karşı mukavemet ve isyan hak­ kı" ile "meşru müdafaa hakkı" vardır, bunlar "insan haklarının son kafi ve fiilî teminatıdır" (Başgil, 1948: 47).

alanında koruyucu bir belge olarak, bir

Başgil insan hakları anlayışını, daha sonra (1961) sosyal ve ekonomik hak­ ları içine alacak şekilde genişletmiştir.

nına göre ileri seviyede denilebilecek bir teklifte de bulunur ve insan hakları alanında bireylere de tıpkı devletler gibi

İki dünya savaşına kadar olan dönem­ de insan hakları sadece hayat, hürriyet ve emniyet haklarından oluşan bir bü­

Milletlerarası Yüksek Adalet Divanı'na başvurma hakkı verilmesini bu suretle tüm insanlık ailesin e aynı zam anda

tün olarak algılanmıştır, devlet ekono­ miye müdahale etmemiştir. Sonraki se­ nelerde "İktisadî hayat şartlarının de­ ğişmesi karşısında, "fertçi telakki" ihti­ yaçlara cevap verememiş, yetersiz kal­ mıştır. Başgil'e göre işçi ve çiftçi sınıfı­

kendi ülkesinin vatandaşlarına uluslara­ rası güvence sağlamayı amaçlar. Ayrıca

tiklerini, bununla birlikte yükümlülükle­

na, İktisadî bakımdan, "fiilî bir hayat

rini yerine getirmeyen ülkeler hakkında

289

(Başgil, 1961: 282-283). Başgil, 1948'de imzalanan BM İnsan Hakları Beyannam esi'ni insan hakları üst norm olarak kabul eder, bu beyan­ name ile tesis edilen milletlerarası mah­ kemenin yetkilerini genişletecek zama­

beyannameye imza koyan devletlerin kendi iç mevzuatlarını beyannameyle uyumlu hale getireceklerini taahhüt et­

> Türk entelijansiyasmın 1961 Anayasa­ sın a şaşı bakışının sonuçlarından biri onun olumsuz yanlarım görmezlikten gel­ mek ya da önemsememek şeklinde tecelli etmiştir. Gerçekten de anayasanın siyasal iktidarı sınırlayan ve bireysel hakları ko­ ruyan hükümlerinin sarhoşluğu akında bu sınırlamanın hangi yollarla sağlanmaya çalışıldığı unutulmaktadır. Unutmayanlar açısından da anayasanın seçilmemişlerin seçilmişleri denetlemesine imkân veren,

askerî vesayete kapı aralayan kurumsal yapılanmalara yer vermesi bile adeta "o kadarcık kusur kadı kızında da olur” yak­ laşımıyla görmezlikten gelinmektedir, 1961 Anayasasının, kimi anayasacılara göre, “seçimle gelmemiş heyetlerin devle­ tin siyasal karar organlarında yer alması, askeri bürokrasinin yönetim paydaşlığı (Millî Güvenlik Kurulu), vb gibi kusurla­ rım tali saymak” gerekir.38 Bu yapısal ku­ surları, özellikle de kendisinden sonra ge-

L

İ

B

E

R

bir müeyyide konmamasını büyük bir eksiklik olarak vurgular: "Bugün haksızlıktan sızlanan vatan­ daş, en çok kendi m illî devletinin ka­ nunlarından şikâyetçidir. Bugün baskı ve zulüm , kanun şeklini almakta ve m aalesef kanu n laşm aktad ır (B aşg il, 1961: 292)." 1948'den 1961'e kadar ülkede yürürlükte olan 7000 kanun arasında BM İnsan Hakları Beyannam esi'ne a y k ırı o la n la rı, hüküm etler gözden geçirmemişlerdir. M illî mahke­

290

meler yürürlükteki kanunları uygula­ mak dışında önlerine gelen davalarda başka bir şey yapm am aktadırlar. Bir Anayasa M ahkem esi kurulsa bile bu meseleyi çözemez, çünkü bu mahke­ me de kendi "m illî temayüllerine" göre hüküm verir. Başgil kabul edilmiş bu beyannamenin uluslararası bir antlaş­ ma olarak Türk hukuku açısından ka­ nunlarla eşdeğerde olduğunu kaydet­ miş ve hâkimlerin beyannameyi uygu­ lama yönünde içtihatta bulunabilecek­ leri belirtmiştir (Başgil, 1961: 292-293).

A

L

İ

Z

dayanarak davrandıkları, bu inancın, okulda, ailede, birey-devlet ilişkilerin­ de bütün toplumsal hayatta benimsen­ diği "müşterek bir hükümet ve idare re­ jimidir." Bu rejim birey, bireysel hak, hürriyet, teşebbüs ve gayret esasına da­ yanır. (...) Liberal demokraside toplum ancak "zaruret" halinde bireyin "varın hatta canını feda etmesini" ister. Bu­ nunla birlikte "bu rejim, yaşayan ferdi ve nesli ileride yaşayacak olan ferde ve nesle kurban eden ve, bu inadı uğruna, insanları demirden bir çember içinde yaşatan Şark tipi demokrasilerle taban tabana zıddır. Aradaki benzerlik sırf bir demokrasi kelimesinden ibarettir" (Baş­ gil, 1961: 140-141). Başgil'iıı liberal demokratik toplum tasavvuru değer yüklü bir zemine otu­ rur. Onun için "Demokrasi her şeyden evvel ruh ve zihniyettir. (...) Bu ruh ve zihniyet, hürriyet terbiyesinden doğar. Bu terbiye ise, ferdin bedenî ve fikrî hayat ve münasebetlerinde, kendi aklı ve iradesi kuvvetiyle, kendini bizzat sevk ve idare etmesi ehliyet ve sanatın­

Başgil'e göre liberal demokrasi, insanın hayvan ve eşya gibi başkasının amaçla­

dan ibarettir. Bu da liberal demokrasi­ lerin dayandığı en kuvvetli temeldir. (...) demokrasi kendilerini kendi iz'a.n ve muhakemeleriyle idare etmesini öğ­

rın a bir vasıta ve alet değil m utlak amaç olduğu inanana dayanan, insan­ ların toplum içinde birbirine bu esasa

renmiş ve bu terbiye ile yetişmiş insan­ lardan mürekkep camiaların hükümet rejimidir" (Başgil, 1961: 74). ideal re-

İD E A L R E JİM : LİB E R A L D EM O K R A S İ

> leıı anayasalara miras olarak devredildiği düşünüldüğünde, "tali” olarak değerlen­ dirmek munıküıı değildir. Tersine, bu ku­ surlar aslidir ve kalıcıdır. Bütün bü “illiberal” ve ‘‘antidemokratik" unsurlanna rağmen, 1961 Anayasası siya­ sal otoritenin manevra alanını ziyadesiyle daraltmıştır. Bunun sonucu olarak ortaya çıkan otorite boşluğundan doğrudan ana­ yasa sorumlu tutulmuştur. Dönemin baş­ bakanlarından birinin "bu anayasayla ülke

yönelilemez” sözü, anayasanın iktidarın elini kolunu bağladığı yönündeki hâkirr. anlayışı yansıtmaktadır. 12 Mart 1971 mü­ dahalesi, Nihat lirim’in ifadesiyle “Türkiye için lüks” olan 1961 Anayasası üzerinde bir dizi operasyonu da beraberinde getir­ miştir. Anayasanın yarattığı “iktidar boşlu­ ğumu doldurmak için, temel hak ve öz­ gürlüklere yönelik sınırlamalar artırılmış hükümete kanun hükmünde karamamı çıkarma yetkisi verilmiş, TRT ve üniversı-

T Ü R K İ Y E ' D E

A N A Y A S A C 1 L I K

(imde birey ahlaki açıdan rafine, işlen­ miş şahsiyet sahibi insandır. Bu insan önceleri ailede yetişirken artık daha çok okulda eğitilecek, aile okula yar­ dımcı olacaktır (Başgil, 1961: 75). Hür­ riyet rejimi "muayyen bir zihniyet, bir ruh haleti, bir hayat ve cemiyet görüşü, bir hususî terbiye isteyen ve ancak bu­ nunla temel tutup yaşayabilen bir re­ jimdir" (Başgil, 1961: 113). Hürriyet şuuru yaradılıştan değildir. Sonradan kazanılır ve toplumsaldır. "Hürriyetin girmemesi lazım gelen üç ocak vardır derler: Aile, mektep, kışla. Fakat bence bu ocaklara girmemesi gereken şey'' hürriyet değil hafiflik ve lâubaliliktir (Başgil, 1961: 115). Bu liberal demok­ rasi idealinin birey boyutu yanında bir de kurumsal boyutu vardır. Başgil 1940'ların İkinci yarısında 1924 Anayasası'na göre "organize bir demokrasi" kurulamadığından şikayet etmiştir {Başgil, 1960: 13). Bu yıllardan itibaren ömrünün sonuna kadar süre­ cek çizgisi anayasal düzenin, liberal demokrasinin kurum ve ilkeleri dikkate alınarak yeniden düzenlenmesini sağ­ lamak yönünde olmuştur. Liberal Dev­ let, ülke sınırları içinde otorite ile hürri­ yet arasında ılımlı bir dengenin sağlan­ dığı bir devlettir (Başgil, 1961:101}. Li­ beral rejimde "vatandaşa ayrılan hususî hayat sahası yalnız derunî bir tefekkür

H A R E K E T L E R İ

VE

L İ B E R A L İ Z M

âlemi değildir. Bu saha aynı zamanda siyasî, İktisadî, İçtimaî hareket ve faali­ yet sahasıdır." Bunu da kanunlar tayin edecektir. Bu kanunlar "müşterek ihti­ yaçlara cevap ve.mek üzere umumun rıza ve muvaffakatıyla tekevvün eden bir millî misaldir." Ancak kanunların kendisi de tek başına bir teminat sağla­ maz. Bu noktada vatandaş hürriyetinin teminatı, demokrasidir (Başgil, 1961: 107). Başgil için demokrasi, hak ve hürriyetin en müsait zemini ve esaslı şartı olmakla birlikte; tam ve kesin te­ minatı değildir. "Bu teminat yürekler­ dedir" (Başgil, 1961: 113). Bu demok­ rasi, parlamentodaki çoğunluğun ta­ hakkümü ihtimali karşısında gerekli tedbirlerle korunan bîr liberal demok­ rasidir. Bu tedbirler nelerdir? Bu demokraside hakla kanun kav­ ramları ayrılmalıdır. Üst prensipler ola­ rak insart hakları anayasanın başına ya­ zılmalıdır. Çift meclis usulü kabul edil­ melidir, Ancak bunlar da çoğunluğun tahakkümü ihtimali karşısında kesin bir güvence değildir. Meşrutiyet dönemin­ de parlamentonun ikinci kanadı olan Ayan Meclisi, Mebusan Mectisi'nde çoğunluğu oluşturan ittihat ve Terakki'nin baskılarına karşı seyirci kalmıştır (Başgil, 1961: 111-112). Başgil burada referandum yöntemini parlamentoyu bir başka sınırlayıcı güç olarak düşü-

291

►

içler gibi özerk kurumtarm özerklikleri kı­ sıtlanmıştır. Ayrıca, bir yandan Devlet Gü­ venlik Mahkemeleri ve Askeri Yüksek İda­ re Mahkemesinin kurulmasıyla, diğer yan­ dan Millî Güvenlik Kurut uüıun gücünün artırılmasıyla yargı ve siyaset üzerindeki militarist etki konsolide edilmiştir. 1971-1973 anayasa değişiklikleri de yükselen polarizasyonu ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan şiddet ve terörü önle­ mede başarılı olamamıştır. Esasen soru­

nun kaynağı olarak sadece anayasa görül­ düğü ve her türlü başarısızlığın faturası anayasaya kesildiği İçin bu “başarısızlık" kaçınılmazdı. Oysa Türkiye'yi 12 Eylül 1980 askeri müdahalesinin eşiğine geti­ ren dinamikler, anayasadan ziyade döne­ min siyaset anlayışındaki boşluklardan, ıızlaşt kültürünün zayıflığından ve biraz da demokratik yaşama müdahale etmek İsteyen siyaset dışı od aklan n gayretlerin­ den kaynaklanmaktaydı.

L

292

İ

B

E

R

nür. Bununla birlikte referandumla da, doğrudan halkın çoğunluğu, hak ve hürriyetler için bir tehdit teşkil edebilir. Haklar ve hürriyetler, sağlam bir hürri­ yet terbiyesi almış bireylerle teminat al­ tına alınabilir (Başgil, 1961:113). Mutlakıyetlerde, diktatörlüklerde is­ tibdat ve esaret eksik olmaz, demokra­ silerde de "millî iradenin" istibdatı or­ taya çıkabilir, kuvvetin tek elde toplan­ dığı demokrasilerde ekseriyet, "ano­ nim, gayrımesül ve yüreksiz" olduğu için mutlakıyet ve diktatörlüklere göre daha tehlikelidir (Başgil, 1961: 122). Çare kuvvetlerin tek elde toplanmasına engel olmak, bunları bölüp birbirlerine karşı birer "muhtar salahiyet" şekline koymaktır (Başgil, 1961: 122-123). Başgil, meclis hükümeti sistemi yerine klasik parlamenter rejimi savunur. Her ülke kendi şartlarına göre bu rejimde bazı değişiklikler yapabilir, ama siste­ min kuvvetler ayrılığına dayanan ka­ rakteri değişmez, Türkiye'de de bu ihti­ yaca dayanan yeni bir anayasa yapıl­ malıdır (Başgil, 1960: 30-31). Anayasa­ da yer alan millî hâkimiyet ilkesi Tek Parti rejiminde kötüye kullanılmıştır, bunun önüne geçmek, yasama orga­ nındaki çoğunluğu ılımlı ve dengeli kıl­ mak için devlet iktidarı parçaianmalıdır (Başgil, 1960: 21). Başgil hem elli ön­ cesinde hem de ellilerin ortalarında

A

L

İ

Z

V

bunu bir ihtiyaç olarak görmüş ve sü­ rekli vurgulamıştır. Kendisi bir taraftan iktidarın sınırlan­ dırılmasını isterken bir ara cumhurbaş­ kanının yetkilerinin artırılmasını da tek­ lif etmiştir. Bu teklif yukarıda özetledi­ ğimiz düşünceleriyle uyumlu gözük­ memektedir. Bununla birlikte bu talebi­ ni cumhurbaşkanlarının hukuken sahip olmadıkları yetkileri kullanmalarının önüne geçme, eylem ve işlemlerini hu­ kukun içine alma amacıyla açıklar. BaşgiTe göre Türkiye, "yirmi küsur se­ neden beri Cumhurreisimiz şahsında fi­ ilî bir hükümdarlık hayatı" yaşamakta, "fiilen diktatörlükle yönetilmektedir" (Başgil, 1960; 33-39), kendisi bu duru­ mu bir sosyolojik bir çerçeveye de oturtmaya çabalar: "Esasen bir sosyolog zihniyetiyle muhakeme edersek, yirmi küsur sene­ den beri Cumhurreisimiz şahsında fiilî bir hükümdarlık hayatı yaşamamızın psikolojik manası ve saikİ de budur. Açık olalım. Biz üstümüzde baş gör­ mek isteyen bir milletiz" (Başgil, 1960: 38). BaşgiTe göre d e facto bu duruma son verilmeli, hukukî sınırları yeniden tayin edilmiş ve güçlendirilmiş bir dev­ let başkanıyla bu yönetim sona erdirilmelidİr. Bunun için cumhurbaşkanı anayasadaki sembolik konumundan çı­ karılmalıdır. Bu düzenleme Başgil'în

1982 Anayasası: Milli “Hürriyetçi Demokrasi”

lunu bağlayan", 12 Man tadilatlarına rağ­

1982 Anayasası’nın mimarları bu görüşü paylaşmıyorlardı. Onlara göre Türkiye'yi 12 Eylül 1980’e getiren şartların oluşma­ sında iki temel faktör etkili olmuştur. Bir tarafta, memleketin menfaatlerini parti menfaatleri üzerinde tutmayan, kısır çe­ kişmelerle zaman kaybeden ve rejimi “yö­ netemeyen demokrasi” haline getiren si­ yasîler, diğer yanda da devletin “elini ko­

anayasa vardı. 12 Eylül askeri müdahale­

men istenen noktaya getirilemeyen bir sini gerçekleştiren Millî Güvenlik Konseyi’nin başkanın a göre “anayasa mesele­ si”™ halletmek yönetime el koymanın ge­ rekçelerinden biriydi. Devlet Başkanı ve Orgeneral Evren, yeni anayasayı tanıtma konuş malan ndan birinde aynen şöyle di­ yordu:

T Ü R K İ Y E ' D E

A N A Y A S A C I L I K

H A R E K E T L E R İ

VE

L İ B E R A L

İZM

hukuka bağlı yönetim anlayışının bir İyi görülür (/en/ Sabah , 13.7.1960). sonucudur, Türk milletinin siyasî partilerle ilişkisi­ Başgil'in demokrasi anlayışı seçkinci nin particilik şeklinde tezahür sünesini özellikler taşır: 1956'da yaptığı bir ko­ "tesviye edici müsavat fikrinden hare­ nuşmada temsilî demokrasi uygulama­ ket edilerek demokrasi hudutlarının sının önemli problemlerini değerlendi­ vaktinden önce genişletilmesine" bağ­ rirken, demokrasinin "partiler hüküme­ lamış, bir bakıma mutlak eşitlik yerine ti" şekline bürünmesini, "İktidar partisi orantılı bir eşitliğin savunuculuğunu şeflerinin" egemen konumu yanında, yapmıştır. "Seçmenlerde manevî ehliseçmenin sağlıklı tercih yapabilecek ' yet şartı aranmaması, seçim ehliyeti ya­ seviyede olup olmadığını, seçenlerin şının çocukluğa kadar düşürülmesi, ka­ ve seçilenlerin ehliyetini de sorgula­ dınlara vakitsiz seçim hakkı tanınması­ mıştı (Başgil, 1960: 48). nı" aynı kapsamda düşünmüştür. Başİkinci Meclisten söz ettiği yerde bu gil'e göre tek dereceli seçim yöntemi­ meclisi korporatif bir meclis olarak dü­ nin kabul edildiği tarihte (1946) okuma şünmüştür. "Halk Meclisinin sayı kuv­ yazma oranı %30'u bile bulmamakta­ vetine karşı, İkinci Mecliste keyfiyet dır, "(„,) mektep görmüş olmak şöyle kuvveti, yani bilgi, ihtisas ve manevî is­ dursun okur yazar bile olmayan sandık tiklal üstünlüğü" temsil edilmelidir. başında seçmen defterine parmak ba­ Başgil'e göre ikinci Meclis ihtiyacının san insanların, rey kullanmaları ve dev­ birinci nedeni ülkedeki ağırbaşlı insan­ let hayatına istikamet vermeleri, küçük lardan oluşan büyük çoğunluğun sesle­ çocukların sahici tabanca ile oynama­ rini halk meclislerinde duyuramaması, ları kadar Millet selameti için tehlikeli­ ikinci nedeni ise niceliğin nitelik karşı­ d e (Başgil, 1960:118-119). sındaki egemenliğinin dengelenme lü­ zumudur. Bunu düzenleyecek mecliste DİKTATÖRLÜKLER VE vilayetlerden seçilecek temsilciler yanı TOTALİTER REJİMLER__________ sıra üniversiteler, barolar, bilimsel ku­ Başgil, liberal demokrasinin karşısında ruluşlar, meslek birliklerinden de tem­ yer alan otoriter veya totaliter rejimleri silcilerin yer almasını teklif eder (Baş­ sert bir şekilde eleştirmiştir. Bu eleştiri­ gil, 1960: 35, 76). 27 Mayıs darbesin­ ler, özellikle Tek Parti rejimi ve komü­ den sonra kaleme aldığı bir gazete ya­ nizm üzerinde yoğunlaşır. Liberal dezısında ihtiyattı ve seçkinci bakışı daha

"12 Eylül Harekatını gerçekleştiren Türk Silahlı Kuvvetleri, memleketi 12 Eylül ön­ cesi ortamına sürükleyen sebepler arasın­ da görmekte bulunduğu Anayasa meselesi­ ni, kökünden ele almak mecburiyetinin id­ raki içinde işbaşına gelmiştin Zira bilinme­ lidir ki, Silahlı Kuvvetlerimizin asli görevi olan "Türkiye Cumhuriyetini Kollamak ve Korumak" ancak felaketlerden sonra, yani sadece iş işten geçtikten sonra ifa olunacak bir zabıta görevi telakki edilemez. ”39

Aslında bu sözde Türk anayasacılığının yapısal bir sorununun izlerini bulmak mümkün. Osm anlı anayasam lığının oton­ la rizmle sonuçlanmasının nedenlerinden biri olan “militarizm”, o döneme ait kon­ jonktüre! bir unsur olmaktan ziyade, sü­ reklilik kazanmış yapısal bir sorun olarak karşımızdadır. Ordunun kurumsal an­ lamda misyonunu “zabıta"lıkla sınırlı görmemesi ve anayasa meselesini de gö­ revleri arasında algılaması liberal anaya-

293

L

294

İ

B

E

R

mokrasinin dayandığı iki sütundan biri eşitliktir, bu eşitlik de komünist bir eşit­ lik olamaz. Özel mülkiyet korunmalı­ dır, "İnsanlar arasında hususî mülkiyeti yıkmak suretiyle, İktisadî bir müsavat is­ temek en acı müsavatsızlığa düşmek, cemiyette gayreti, ehliyeti ve teşebbüs kudret ve kabiliyetini boğmak, acizliği ve tenbelliği mükâfatlandırmaktır. Neti­ ce itibariyle de insanlan devlet heyula­ sının gündelikçisi ve kölesi yap­ maktır)..." {Başgil, 1961: 47), Başgil'e göre bu ülkede sırasıyla mutlakıyet, otoriter meşrutiyet, liberal meşrutiyet denenmiştir. Çok partili siyasî hayata geçişle birlikte demokratik cumhuriyet tecrübesi yaşanmaktadır. Başgil'e göre bu tecrübede de başarısız olunursa ye­ niden denenecek bir başka rejim kal­ mamıştır. insanlara hürriyet terbiyesi ve­ rilmezse "totaliter komünizm" tecrübesi güçlü bir ihtimaldir (Başgil, 1961:115). Başgîl'in liberal demokrat bireyi, bir eğitim sisteminin ürünü olacaktır. Hür­ riyet şuuru sonradan kazanılabildiği için eğitim sisteminin yapısına dikkat etmek gerekir, "Modern diktatörlükle­ rin maarif sistemlerindeki inhisarcılık ve mekteplerindeki tek kitap usülü, ıs­ marlama ilmi, yapmaca tarihi ve uy­ durma dili; idarelerindeki pürüzlü ve dolambaçlı bürokrasi labirenti ve umu­ mî hayatta tatbik ettikleri boğucu inhi­

A

L

İ

Z

M

sarcılık ve nefes aldırmaz merkeziyet­ çilik usulü hep bu tesviyeci müsavatın ve bu (niveleur) tunç tavanın direkleri­ dir" (Başgil, 1961:48). Başgil, somut olarak İnönü dönemi eğitim siyasetini hedef alır. 1949'da yaptığı bir konuşmada ağır eleştirilerde bulunur. Okullar siyasete karşı tarafsız kalmalı (Başgil, 1961: 74), siyasî ikti­ darların ve hükümetlerin güdümünde kurumlar olmamalıdır. Okul ve hocalar gerçeğin ve bilimin sesini dile getirme­ si gerekir. Derslerde "tek devlet kitabı" okutma yöntemi Rus komünizmi ve İtalyan faşizmi aracılığıyla dünyaya ya­ yılmıştır ve terk edilmelidir. "Hayat ve cemiyete tek kitap, tek görüş ve ünifor­ malı hakikat zaviyesinden bakan esir mektebin demokraside yeri yoktur" (Başgil, 1961: 77-78, 80). Yirmi sene­ den beri [1930'ların başı] "maarif ve mektep siyaseti otokratik esaslar üze­ rinden yürütülmüştür." Bu durum "de­ mokrasinin insan ve vatandaş terbiyesi­ ne" uygun değildir. Mektep "karakter ve şahsiyet terbiyesi veren" bir mekân değil "oligarşik iktidarın propaganda vasıtasıdır. (...) garp taklitçisi, kopyacı, tercümeci, zümre taassubuna ve geri bir otoritarizme saplanmış" bir kurum­ dur. Tarih kitapları "mânâsız bir kollektıf megolamani yaratmak sevdasıyla" hazırlanmaktadır ve içeriği "binbir ge-

> sacı lığın gerektirdiği “sivil iradenin üs­ tünlüğü" ilkesini de etkisiz kılmaktadır. Gerçekten de Evren’e göre “Türk Silahlı Kuvvetlerinin asli görevi, Türkiye Cum­ huriyetini kollamak ve korumak olunca da, Türk milletinin bağrından çıkan ve onun ayrılmaz bir parçası olan Türk Si­ lahlı Kuvvetlerinin 30 yılda üç defe mü­ dahale mecburiyetini müteakip, memle­ ketin geleceği meselesini de düşünmesi ve bu meseleyi bütün vatanseverliği ve

ciddiyet, dikkat ve özeniyle ele alması bir z a r u r e ttir ,B u sözlerin sonucu şu şekil­ de özetlenebilir: Anayasa hazırlamak memleketin geleceğiyle ilgili olup, sivil siyasal otoriteye bırakılamayacak kadar “ciddi" bir iştir. Ülkeyi terör ve kargaşa ortamına sürük­ lemekten sorumlu tutulan 1961 Anayasa­ sına tepki olarak hazırlanan yeni anayasa doğal olarak hak ve özgürlükler karşısın­ da otoriteyi öne çıkaracaktı. Yaygın kana-

T Ü R K İ Y E ' D E

A N A Y A S A C I L I K

ce masallarını" andırmaktadır (Başgil, 1961: 86-88). Altmışlarda darbeciler tarafından da dışlandığı ve yurtdışında yaşadığı dö­ nemde kaleme aldığı bir eserinde İnö­ nü'nün, devletçiliği İktisadî sahada ol­ duğu kadar siyasî sahada da uyguladı­ ğını, ülkeyi bir kışla haline getirdiğini ve rejimin Mussollini faşizmine benze­ diğini Öne sürmüş ve Mussolini'nin fa­ şizm hakkında yaptığı tarifi İnönü yö­ netimine teşmil etmiştir: "Her şey Dev­ let içinde, hiçbir şey Devlet dışında ve hiçbir şey Devlete karşı." Bü rejim "ko­ münizmin tebdili kıyafet etmiş şekli olan sert bir demir perde rejîmi"dir (Başgil, 1966:35). BÜROKRASİ İSTİBDADI Başgil bir liberal olarak, birey karşısında güç, iktidar sahibi her otoritenin, ide­ olojinin, yönetim şeklînin, akımın karşı­ sında yer almıştır. Devletçiliğin Türki­ ye'de büründüğü yapının kapsayıcı ve kuşatıcı bir nitelik taşıdığından yola çı­ karak az gelişmiş bir ülkenin bürokrasi mekanizmasına ve bunun işleyiş biçi­ mine karşı çıkar. "Türkiye gibi İktisadî ve İçtimaî hayatı uzun süreler ihmale uğramış bir memlekette bu politikanın [devletçilik) cevap verdiği birtakım ha­ yatî ihtiyaçların var olduğu İnkâr edile­

H A R E K E T L E R İ

VE

L İ B E R A L İ Z M

mez, Fakat devletçilik prensipleştirilerek millî hayatın her safhasına hâkim bir umde olarak konulunca bundan üç kötülük doğmaktadır ki bunlar otoritarizm, totalitarizm ve bürokratizmdtr. İti­ raf etmelidir ki Türkiyemiz seneler bo­ yunca bu üç kötülüğün baskısı altında kalmıştır (Başgil, 1960:70)." Kendisi bürokrasi hakkındaki eleştiri­ lerini, 1960 senesinde 27 Mayıs darbe­ si yapılmadan önce yayımlandığı anlaşdan ders kitabında da sürdürür. Bu eleştiriler siyasetçi sınıfını da kapsar ve Başgil'in demokrasi anlayışının seçkinci özelliklerini yansıtır, DP iktidarının sürdüğü bir zaman aralığında bu eleşti­ rilerden DP yönetimi de nasibini alır:6 "(...} devletin politikaya açılan kapı­ sı, bilhassa geri memleketlerde herke­ sin tepişerek içeri girmeye uğraştığı ka­ pıdır. Çünkü politika adamlarının bir­ çok avanta ve imtiyazları vardır. Çün­ kü devlet memur ve müstahdemleri bir memleketin çalışan insanları arasında en az çalışanı, en az iş çıkaranı ve en az ter dökenidir. (...) Memur sultası ve bürokrasi istibdadı, bilhassa kültür ve terbiyesi gelişmemiş memleketlerde, istibdatların en feci ve iğrenci olarak hüküm sürmektedir. Siyasî istibdat halk içinden belli zümrelere musallat olur. (...) Fakat bürokrasi istibdadı her sınıf halkın, hatta her ferdin omuzları-

295

*

ate göre “1982 Anayasasının özü, liberal anayasalardan ve 1961 Anayasasından farklı olarak, özgürlük ve demokrasi de­ ğil, devlet ve otoritedir.’’ 41 Anayasanın ön­ celikli kaygısı toplumu ve devleti, birey­ lerden gelebilecek tehlikeler karşısında korumaktır. Zira “toplumun yararlan her zaman, her meselede kişisel yararlardan Önce gelir" ve "Devlet dediğimiz kuru­ luş... toplum yararının en yüksek derece­ de biçimlendirdiği kuruluş tur. ”4Î

1982 Anayasası’nm tepkise) niteliği, bir yandan siyasal ve toplumsal yapınm depolitizasyonu diğer yandan da daha güçlü bir yürütme organının yaratılmasıyla sonuç­ lanmıştır, 1982 Anayasası’nı hazırlayan irade, siyaseti oldukça dar manada algıla­ mış, neredeyse siyasî partiler dışında bü­ tün kurum ve kuruluşlara siyaseti yasak bir iş haline getirmiştir. Evren, anayasayı tanıtırken yaptığı konuşmalardan birinde bu depolitizasyonu şöyle ifade ediyordu:

l

296

i

b

e

r

na çöken ve rejim ne olursa olsun hükmünü icra eden bir istibdattır. Tür­ kiye'de yapılacak inkılâpların en bü­ yüğü ve en hayırlısı bürokrasi istibda­ dım yıkmak ve devlet idaresini rasyonalize etmektir. (...) "Gariptir ki mem­ leketimizde yetişen hürriyet kahra­ manları hep siyasî İstibdada hücum et­ miş; hemen hiçbiri istibdatların en ze­ hirlisi olan bürokrasi istibdadının ha­ yat İçin tehlikesini sezmiştir" (Başgil, 1960b: 452-454). "Türkiyemizîn ilerlememesinin sebebi din değil, çökertici bir Devlet baskısı ve menfur bürokrasi istibdadıdır. Bugün yirminci asrın orta­ sında bile, bu baskı Türkün, daha mektepten ve kışladan itibaren, omuz­ larına çökmeye başlamakta ve bu is­ tibdat bugün bile Türk ferdine ömrü boyunca nefes aldırmamaktadır" (Baş­ gil, 1960b: 457 dipnot: 1}. O P'YE ELEŞTİRİLER ________

Başgil, aradığı liberal demokratik idare­ yi Türkiye'de hiçbir zaman görememiş­ tir. DP yönetiminin ellilerin ortalarına doğru, haklar ve hürriyetler alanında kı­ sıtlayıcı düzenlemeler yapmaya ve kü­ çük bir grubun kontrolünde, istişareye kapalı bir yol izlemeye başlaması parti­ yi destekleyen aydınların desteklerini çekmesine yol açmıştır. Bu dönemde

"Siyaset yapm ak, siyasî partilerin ehliyeti dahilinde ve onlara aittir Siyasî parti ma­ hiyet ve hüviyetinde olmaksızın ve siyasî partilerin tâbi bulunduğu düzenlemeler içinde ve bir siyasî statüsünde olmaksızın hiçbir kurum siyaset yapam az."*3 Bu depolitizasyon programının bir he­ defi de bireyleri mümkün olduğu kadar farklı siyasî ideolojiler etrafında toplan­ maktan alıkoymak ve toplumu “İmtiyaz­

a

l

i

z

m

yapılan düzenlemelerin siyasî libera­ lizmle hiç bağlantısı yoktur (Ahmad, 1994: 71), Başgil 27 Mayıs darbesini müteakiben kaleme aldığı bir yazısında DP'nin iktidar günlerinde CHP'nin izin­ den gittiğini yazar. 1955 Mayıs'ında İz­ mir'de verdiği bir konferansta Mende­ res Hükümetini eleştirmiş ve konferan­ sını şu cümlelerle tamamlamıştır, "...Hükümetin işlediği hatalar o derece olmuştur ki, demokrasimizin geleceği için hiçbir ümit bırakmamaktadır. Ben yarınımızdan emin değilim" (Başgil, 1966: 113). Başgil'e göre DP iktidar günlerinde CHP'nin izinden gitmiştir. "1950 Mayıs seçimlerinden sonra ken­ disini âdeta sürülmüş bir tarlanın başın­ da tepilmiş ve çiğnenmiş yol arayan bir yolcu durumunda buldu. Ve kendisin­ den evvelki İktidarın yürüdüğü tepilmiş yoldan gitmeyi (cehd-ı ekal) kanuna da­ ha uygun buldu'' (Başgil, 1960; 113). Başgil'in 27 Mayıs'tan birkaç sene ön­ ce kaleme aldığı yazısında ise Türk siya­ sî hayatında genelde parti genel başkanlarınm konumunu ve özelde iktidar par­ tisi gene! başkanlarının büyük gücünü demokrasi İçin tehdit, anayasada siyasî iktidarı sınırlayacak teminatların olma­ masını önemli bir eksiklik olarak gör­ müştür: "Memlekette isim başkalığıyla şef idaresinden kurtulamamıştır," Ülke "seneler boyunca ağır bir baskı rejimi

sız, sınıfsız” bir kitle haline getirmekti. Bu anlamda Tek Parti döneminin dayanış­ macı korporatizminin yeni anayasanın da temelini oluşturduğunu söylemek yanlış olmaz. Nitekim, Danışma Meclisi Anaya­ sa Komisyonu’nun hazırladığı anayasa taslağının başlangıç kısmı “Tum fertleri­ ni... kaderde, kıvançta ve tasada ortak bö­ lünmez bir bütün, millî şuur ve ülküler etrafında imtiyazsız ve smı/sız kaynaşmış bir kitle etrafında toplayan"4* bir anlayışı

T Ü R K İ Y E ' D E

A N A Y A S A C I L I K

H A R E K E T L E R )

VE

L İ B E R A L İ Z M

(...) yaşamıştır ve hâlâ yaşa(maktadır)." rının olmamasından kaynaklanmakta­ Bunun sebebi anayasanın eksik sistemi­ dır (Başgil, 1960:62-63). dir, anayasayı değiştirmeyen DP iktidarı­ Şüphesiz bütün bunlar kapsamlı bir dır. Parti demek "şefler silsilesi demek­ anayasa değişikliği gerektirmektedir. tir" ya da "Meclis Hükümeti bir şef hü­ Başgil bu değişikliklerin DP çoğunluğu­ kümetidir." Bu sistemle "Memlekette nun egemen olduğu mevcut meclis ta­ halk hâkimiyetinin yerini şef hâkimiyeti rafından gerçekleştirilmesine, yapılacak almaktadır" (Başgil, 1960: 54-55). değişikliğin bu partiye mâl edileceği Başgil'e göre demokrasinin yozlaş­ gerekçesiyle karşı çıkmıştır (Başgil, mış, bozulmuş hali "demagojidir.7 ; 1960: 67). Bu duyarlılık 1954 seçimle­ 1924 Anayasasının çok partili siyasî riyle oyların %57'sini alan DP'nin kar­ hayat içinde uygulanması demokrasiyi şısında CHP'nin oyların %36'sını alma­ demagojiye saplayabilir. Başgil, bu ihti­ sına rağmen seçim sistemi yüzünden mali dışlamak için 1946-1950 arasında sadece 31 sandalye çıkarmasından yaptığı eleştirileri bu dönemde de tek­ kaynaklanır (Ahmad, 1976: 122). Kuv­ rarlamıştır (1956). Yasama organının sı­ vetle muhtemel bu tablodan dolayı nırsız bir güce sahip oluşunu, bu orga­ Başgil anayasa değişikliğinin bir "Kuru­ nı frenleyecek kurumların bulunmama­ cular Meclisi" tarafından yapılmasını sını (Başgil, 1960: 53-56), ikinci meclî­ teklif etmiştir. 1924 Anayasası yanında sin ve Anayasa Mahkemesinin bir ihti­ yürürlükteki "ekseriyet sistemine" daya­ yaç olduğunu (Başgil, 1960: 72, 77) yi­ nan seçim kanununun da siyasî sistemi ne vurgulamıştır. Bununla birlikte ana­ çoğunlukçu demokrasiye dönüştürdü­ yasanın sadece kurumsal eksiklikleri ğünün farkında olmakla birlikte nispi yoktur. Bu anayasayla hak ve hürriyet­ temsil sistemine geçişe de karşı çıkmış­ ler hukuken korunamaz. Hatta Anaya­ tır. Ona göre ekseriyet sistemi adalet sa Mahkemesi kurulsa bile bu anaya­ duygusunu rencide eder, ama bu sis­ sayla fonksiyonunu tam yerine getire­ temde "kuvvetli bir demokratik mantık" mez, kusur Anayasa Mahkemesi'nin da vardır (Başgil, 1961:190-199). yokluğundan değil pek çok hak ve hür­ riyetle ilgili tanımın yapıl mamasından, _____________ S O N U Ç ____________ sosyal politika ilkeleri olarak kabul etti­ Başgil'i Türkiye'deki zayıf "liberal ge­ ği anayasanın ikinci maddesinde sırala­ leneğe" bağlamamızın en önemli senan ilkelerin (altı ok) hukuksal tanımla­

dile getiriyordu. Her ne kadar bu ifadele­ rin "imtiyazsız ve sınıfsız” bölümü anaya­ sanın nihai şeklinde yer almamışsa da solidarist anlayış baştan sona anayasa met­ nine sinmiştir. Otoriter Özüne rağmen 1982 Anayasası’mn tercihi biçimsel de olsa "liberal de­ mokrasidir. David Hume’un işaret ettiği gibi, her devlette "otorite" ile “özgürlük" arasında açık ya da gizli ama sürekli bir mücadele söz konudur. Hume'a göre “her

devlette özgürlüğün büyük fedakarlıklar­ da bulunması gerekir; ancak özgürlüğü sınırlayan otorite bile hiçbir anayasada hiçbir zaman mutlak ve denetimsiz bir hale gelemez, gelmemelidir, ” 45 Bu tespit­ ler, özgürlük otorite dengesinde açıkça İkincisinden yana tavır alan 1982 Anaya­ sası için de geçerlidir. Anayasanın siyasal felsefesini gösteren "Başlangıç" kısmı, “bu Anayasada gösterilen hürriyetçi de­ mokrasi" ifadesine yer vererek bir anlam-

297

L

298

İ

B

E

R

bebi yazdıklarıyla fiil ve hareketleriyle devlet otoritesinin, bu otoriteyi kulla­ nan siyasî iktidarın, parlamentonun ve bürokrasinin sınırlandırılmasını iste­ mesi ve her türlü diktatörlüğe, otoriter ve totaliter rejimlere, faşizme ve ko­ münizme karşı duruşudur. Başgil'in li­ beral dönemi fikri hayatının ikinci kıs­ mıdır. İlk kısmında “otoriter-camiacı bir demokrasi" anlayışının savunucu­ luğunu yapmış, özellikle ikinci Dünya Savaşı sonrasında tedricen liberal de­ mokrasiyi benimseyen makaleler kale­ me almıştır. Uzun yazı hayatında ken­ di otokritiğini yapmaktan kaçınmıştır. Başgil'in entelektüel hayatı üzerinden bir Tek Parti dönemi aydınının dünya­ nın ve ülkenin yaşadığı değişim süreci­ ne uyum sağlamasını okumak müm­ kündür. Başgil bir siyasî liberaldir, bu alanda güçlü ve etkili bir söylemi .vardır. An­ cak liberalizmin İktisadî yönü üzerinde o kadar durmaz, özel mülkiyeti savun­ makla birlikte kendi tabiriyle "bir İçti­ maî siyaset prensibi" olan devletçiliğin aleyhinde de değildir, ikinci Dünya Sa­ vaşı sonrası Avrupa'da gelişen sosyal devlet fikrinin etkisi görüşlerinde hisse­ dilir (Başgil, 1960: 97). Siyasî liberaliz­ mi içinde, adem-i merkeziyetçi fikirlere yer vermemiştir. Oysa takdir ettiği, din­ lenmek, Türkiye'den uzaklaşmak iste­

A

L

İ

Z

M

diğinde tercih ettiği bîr ülke olan İsviç­ re'n in adem-i merkezî İdare şeklinin bizzat şahidi olmuş, görmüş ve yazmış­ tır (Başgil, 1961: 149-152). Türk idari sisteminin merkeziyetçi yapısını eleşti­ rirken, devletçiliğin bu yapının yoğun­ luğu ve derecesi üzerindeki artırıcı et­ kilerini sorgulamış, değerlendirmiş; bu­ nunla birlikte devlet iktidarının mer­ kezden taşraya doğru dağıtılması gibi bir talebi olmamıştır. Başgil 27 Mayıs darbesine ilk günlerinde karşı çıkmaya­ rak; hatta meşru göstermeye çalışarak hareketi onaylamış, yukarıda sözünü ettiğimiz vatandaşlara tanınan isyan hakkının vatandaşlar dışında bir güç ta­ rafından kullanılmasını kendi liberal demokrat çizgisi içine sığdırabilmiştîr (Önder, 2003: 292). Bu tutumu onun muhafazakâr, kargaşalığa karşı otorite taraftarı eğiliminin göstergesidir. Çok kısa bir süre sonra ise MBK'nın ve onu destekleyen çevrelerin yakın takibine maruz kalmış, farklı müeyyidelerle yüz yüze katmıştır. Başgil'in liberal demokrat çizgisinde milliyetçi bir renk her zaman için var olmuştur. Birinci Dünya Savaşı'na bil­ fiil katılmış, dört yıl Kafkasya cephe­ sinde savaşmış bir Türk aydınıdır (Baş­ gil, 1990: 30-36). Yaşanmış bu tecrü­ be, fikir adamı kimliğinin tamamlayıcı bir parçası olmuştur.® 1963'te kendisi►

da liberal demokrasinin evrensel kabul edilen ilkelerinin "milli" gözlükle görül­ mesi gerektiğini hatırlatmaktadır. Aynca başlangıç, bu mili! “hürriyetçi dem okra si "de bireylerin sahip olabilecekleri dü­ şünce ve inançların da sınırını çizmekte­ dir. Başlangıca göre, “Türk millî menfaat­ lerinin, Türk varlığının Devleti ve ülke­ siyle bölünmezliği esasının, Türklüğün tarihi ve manevi değerlerinin, Atatürk milliyetçiliği, ilke ve inkılâpları ve mede­

niyetçiliğinin karşısında", hiçbir faaliyet ( 2 0 0 1 ’e kadar “düşünce ve mülahaza") “korunma göremeyecek" tir. Başlangıcın bu hükmü, diğer düşünce ve ideolojiler karşısında resmî olarak korunan ve öz­ gürlüklerin alanını belirleyen bir “Anaya­ sa ideolojisi”nm varlığım ilan etmektedir. 1961 Anayasasında olduğu gibi, “Ana­ yasa ideolojisi "ne aykırı davranan siyasî partilere yaşama hakkı tanımayan “mili­ tan demokrasi" anlayışı da mevcut ana-

T Ü R K İ Y E ' D E

A N A Y A S A C t L I K

ni “memleketçi, milliyetçi, maneviyat­ çı ve terakkici muhafazakâr" olarak ta­ nımlamıştır (Başgil, 1990: 119). Ka­ nımca Başgil'in muhafazakârlığı ve milliyetçiliği liberal demokratlığının denetiminde olmuştur. Başgil'in ölü­ münden sonra Türkiye'deki sağ gele­ nek üzerinde etkisi kaybolmuştur. En çok baskı yapan İki eseri G e n ç le r le

H A R E K E T L E R İ

VE

L İ B E R A L İ Z M

Başbaşa (29 baskı) ve Dirt ve Laiklik (7 baskı) isimli eserleridir (Aşçı, 2000). Liberal demokrat yönünün açığa çıktı­ ğı makalelerinin yer aldığı derleme ki­ taplar unutulmuş ve ihmal edilmiş, Türk sağı insan hakları ve hürriyetleri fikrini işleyen güçlü fikir adamları uzun zaman çıkaramamıştır (Akyol, 1997:119-120). ' □

Dİ PNO TLAR 1

Başgil'in hayat hikâyesi ve muhafazakâr yönü için bkz. (Önder, 2003), milliyetçiliği için (Akyol, 2002; 740-742)

2

Başgil'in Türkçe konusundaki hassasiyetini meslek hayatının önceki yıllarında da dile getirmiş (Birinci...1991: 441).

3

Başgil, on sekiz sene sonra bu bağdaştırma çabasını hatırlarken başarılı olup olmadı­ ğından emin değildir (Başgil, 1960: 64).

4

Taha Akyol’a göre Başgil "liberal devîet" kavramını demokrasiye geçiş döneminden sonra savunmakla birlikte (1946) 1939'daki Maarif Şura'sında "otoriterlik karşıtı-liberal yaklaşımıyla" dikkat çeker (Akyol, 2002: 740). Bu görüşlerin ne olduğunu Akyol özel olarak açıklamamıştır. Şura zabıtları incelendiğinde kuvvetle muhtemel tek dev­ let kitabı meselesini dikkate alarak bu yar­ gıya varmıştır denebilir (Birinci...: 1991).

5

Söz konusu kitapçıktaki görüşleri önce Tasvir gazetesinde kaleme almış (1945 Haziran), bu yazılara paralel bir konuşma­ yı 1947'de kışı sonlarında Eminönü Hal­

yasada muhafaza edilm iştir. Anayasa Mahkemesi’nin “ideoloji-eksenli” yakla­ şımının katkısıyla, 1982 Anayasası döne­ minde çok daha fazla parti kapatılmış­ tır. 46 Kapatılan partilerin Avrupa İnsan Haklan Mahkemesi’ne (AİH'M) başvur­ maları ve mahkemenin de biri hariç bü­ tün başvuruları Türkiye aleyhine sonuç­ landırmış olması anayasal açıdan yeni so­ runları da beraberinde getirmiştir. Kapa­ tılmaları Avrupa İnsan Haklan Sözleşme­

kevi'nde yapmış VhferYda aynı sene mayıs ayında da, bu konuyu işlemiştir [Başgil, 1961: 238, 252). 6

Aynı dönemle ilgili Kâzım Serzeg'in tespit­ leri Başgîl'e paraleldir. Berzeg'e göre DP iktidara geldikten sonra bürokratların de­ netimine girmiştir. "Bürokratların egemen olduğu siyasî parti, ister İstemez, bürokra­ tik hiyerarşi ve emir kumanda ile yönetim zihniyetine içine girer. (...) Türkiye'de parti içi demokrasinin olmamasının lider sulta­ sının nedeni, partilerin bürokrasi tasalludu altında bulunmasıdır" (Berzeg, 1996:21).

7

"Aldatılmış ve İfsad edilmiş bir ekseriyeti basamak yaparak yükselmiş ve sırf hayvan? hırslarını tatmin için hükümet makinesini ele geçirmiş ayak takımı şarlatanlar idaresi­ ne (demagoji) denir" (Başgil, 1961: 26).

8

Ortaylı'nın şu tespiti bu tutumu belki daha iyi açıklar: "Türk kimliği, şuuru, tarih kita­ bı okutarak, tarihi piyes seyrederek, şiirle, müzikle oluşmuş bir şey değildir Doğru­ dan doğruya kan, ateş ve kavga ile oluş­ muştur" (Ortaylı, 1995:173).

sin e aykırı bulunan partilerin Anayasa Mahkemesi tarafından yeniden yargılan­ maları bu sorunlard an birid ir. Daha önemlisi, AlHM’nin partileri “koruyucu” yöndeki genel tavn siyasî partiler lehine yapılan anayasal değişikliklerde etkili ol­ muştur. Mahkemenin Türkiye aleyhine farklı hak ve özgürlüklerin ihlali iddi­ asıyla yapılan başvurular üzerine verdiği kararlar da anayasal ve yasal değişiklikle­ ri beraberinde getirmiştir. Gözaltı sürele-

299

L

300

İ

B

E

R

rinin kısaltılmasından, Devlet Güvenlik Mahkemeleri’nin önce yeniden düzen­ lenmesi ardından da tamamen kaldırıl­ masına, ölüm cezasının kaldın!masından ifade özgürlüğüyle ilgili iyileştirmelere kadar temel hak ve özgürlükler konu­ sunda yapılan bir dizi anayasa değişikli­ ğinde A1HM kararlarının ciddi katkıları bulunmaktadır. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, AtHM’nin bazı kararlan da öz­ gürlükleri kısıtlayıcı hüküm ve uygula­ malara izin verir niteliktedir. 47 Strasbourg Mahkemesinin bilhassa laiklik ilke­ sine aykırılık iddiasıyla haklan ve özgürlükleri sınırlandırılanlara pek de sempa­ tik olmayan yaklaşımı, Türkiye’nin ken­ dine has, “ülke gerçekleri’’ retoriğinden beslenen ve anayasa ideolojisine yasla­ nan “milli hürriyetçi” demokrasi anlayı­ şını pekiştiriri bir işlev görmektedir. Bu da hiç kuşkusuz, Türk tipi “liberal demokrasi"nin, Batı ülkelerinde uygulanan ve en azından normatif ilkeleri konusun­ da “evrensel’’ geçerliliği ileri sürülen bir “liberal anayasacıhk’Ta eklemlenmesini, engelleyici değilse eğer, geciktirici bir et­ ki doğurmaktadır. Kurumsal anlamda da 1982 Anayasası, 1961 Anayasası’nm başlattığı geleneği ta­ kip etmiştir. Siyasal iktidarı sınırlayacak “özerk" kurumlar uygulamasına kısmen son verilmiştir, ancak sivil ve asker bü­ rokrasinin ulusal iradeyi denetlemesini mümkün kılan kurumsal unsurlar varlık­ larım devam ettirmiştir. Seçilmemişler, et­ kileri ve siyasal ağırlığı artırılmış bir or­ gan olan Millî Güvenlik Kurulu (MGK) üzerinden sivil siyaseti denetimi uç nok­ talara taşımışlardır. Nitekim "postmodern darbe” olarak bilinen ve dönemin hükü­ metinin görevi bırakmasıyla sonuçlanan 28 Şubat müdahalesinin baş aktörü MGK olmuştur. Böylece siyasal sistem içerisin­ deki “bürokratik iktidar" ve “siyasal ikti­ dar” arasındaki ayrışma ve birincisinin İkincisini denetimi anayasal düzlemde görünür kılınm ıştır. Başka bir deyişle,

A

L

İ

Z

M

1982 Anayasası MGK gibi kurumlar yo­ luyla, siyasal olanı sımrlamtş ve siyaseti kuşatan bir “devlet hukuku” oluşturmuş­ tur. Bu haliyle anayasa "devletin ve olağa­ nüstü yollardan dayatılan bir “devlet ana hukuku"nun “siyasal"a kesin bir şekilde elkoyma isteğini yansıtmaktadır. " 48 Anayasa, 1961 Anayasasına oranla sı­ nırlamalara daha fazla yer vermesine kar­ şın, siyasal iktidar karşısında bireysel hak ve özgürlükleri güvenceye alırken önceki anayasayla aynı sistematiği izlemiştir. Da­ ha da önemlisi, yapılan anayasa değişik­ likleriyle 1982 Anayasası temel hak ve özgürlüklerin korunması bakımından 1961 Anayasası’na yaklaşmıştır. AVRUPA BİRLİĞİ, ANAYASAL DEĞİŞİKLİKLER VE LİBERALİZM 1982 Anayasasında yapdan bir dizi deği­ şiklik, "Özgürlük” ile “otorite” mücadele­ sinde birincisini daha fazla korumaya yö­ neliktir. Bu aslında 1961 Anayasası’mn yaşadığı değişim çizgisinin tersine çevril­ mesi veya kırılmasıdır. Önceki anayasada yapılan değişiklikler anayasayı “Liberal” çizgiden uzaklaştırmış, “otorite”nin alanı­ nı genişletmişti. Oysa mevcut anayasada yapılan değişikliklerin yönü “özgürlük" doğrultusundadır. Anayasa şu ana dek dokuz kez değiştirilmiştir. Ancak bu de­ ğişikliklerden liberalleşme bakımından belki de en önemlileri, 1995, 2001 ve 2004 anayasa değişiklikleridir. 1995 anayasa değişiklikleri, hak ve öz­ gürlükler bakımından gedrdigi özgürlük­ çü açılım lann yanında esasen simgesel olarak Önemlidir, Bu değişiklikler, belki de ilk kez "sivil irade''nin anayasada kök­ lü sayılabilecek değişiklikler yapabilece­ ğini gösteren önemli bir adımdır. 1995 değişiklikleriyle anayasanın “Başlangıç" kısmından 12 Eylül askeri müdahalesini haklılaştırmaya yönelik ifadelerin çıkarıl­ ması ve “Kutsal Devlet”in “Yüce Devlet” ile ikame edilmesi reel güç ilişkilerinde

T Ü R K I Y E •D f

A N A YAS A C I L I K

çok fazla değişiklik yaratmamış olsa da sembolik olarak önemlidir. 2 0 0 1 anayasa değişiklikleri de anayasa­ nın liberalleşmesi yönünde alılmış önem­ li bir adımdır. 1082 Anayasası’nı yapan­ lar, önceki anayasayı biçimsel olarak ta­ kip elseler de ruhundan mümkün olduğu kadar kaçmaya çalışmışlardır. Ancak bu "ruh” ne siyasileri ne de anayasa üzerine yazıp çizenleri rahat bırakmıştır. Hemen her fırsatta önceki anayasanın ne kadar “özgürlükçü” olduğundan, “insan hakla­ rına dayanan” bir siyasa) rejim kurduğun­ dan, siyasal iktidara “hakların özü”ne dokundurtmadıgından, oysa yeni anayasa­ nın “otoriter” olduğundan, devleti “insan haklarına (sadece) saygılı” olarak tanım­ ladığından, hakların “özüne dokunma­ ma” ilkesine yer vermediğinden dem vu­ rulmuştur. Sonuçta, siyasal bilinçaltında bastırılmaya çalışılan 61 ruhu fırsat bul­ duğu her ortamda kendisini hissettirmiş­ tir. Nitekim, bu ruh çağırma seansların­ dan birinde, 1961 Anayasası’nın ruhu 12 Eylül Anayasasının bedenine girmeyi ba­ şarmıştır. Bu anlamda 2001 anayasa deği­ şiklikleri bir “anayasal reenkarnasyon” olayıdır. Böylece, Türk aydınının ve siya­ setçisinin yaklaşık yirmi yıldır bilinçaltın­ da taşıdığı, zaman zaman açığa vurduğu anayasal kompleks de büyük ölçüde aşıl­ mış oldu. Ne de olsa, artık “öze dokun­ ma” yasağını (maddenin mantıksal yapı­ sına pek uymasa da) 13. maddeye, “insan haklarına dayanan devlet” ifadesini de 14. maddeye şınnga etmiştik. Anayasal bir kompleksten azade olma­ nın toplumsal ve siyasal psikoloji bakı­ mından getirdiği rahatlama elbette önem­ lidir. Fakat daha önemlisi yapılan deği­ şikliklerin içeriğidir. 2 0 0 1 değişiklikleri ile bir yandan Millî Güvenlik Kurulu’nun sistem üzerindeki etkisi azaltılmaya çalı­ şılmış, diğer yandan da temel hak ve öz­ gürlüklere yönelik sınırlandırmalar hafifletilmiştir. Bu bağlamda anayasanın 13. maddesi bütün haklar için geçerli olan

HAREKETLERİ

VE

Lİ BERALİ ZM

Serap Yazıcı, Türkiye'de Askeri Müdahalelerin Anayasal Etkileri başlıklı çalışm asında (I997\ ordunun, demokrasiye geçişte teminat altına aldıfn kjgı "çıkış garantilerini ” inceler. Ordunun temin ettiğ i'anorm al" Anayasal yetkiler ve güvenceler, her darbenin ardından biraz daha artmıştır. genel sınırlama temellerine yer veren bir madde olmaktan çıkarılmıştır.49 2004 anayasa değişiklikleri, 2001 çizgi­ sini devam ettirmiştir. Kadın-erkek eşitli­ ğinin hayata geçmesi için devlete yüküm­ lülük düştüğünün vurgulanması, anaya­ sadan ölüm cezasıyla ilgili hükümlerin çı­ karılması, basımevi ve eklentileri ile basın araçlarının müsadere edilmeyeceğine dair düzenleme yapılması, temel haklar ala­ nında uluslararası sözleşmelerin kanunla­ ra üstünlüğünün kabul edilmesi, Devlet Güvenlik Mahkemelerinin kaldırılması, Yüksek Öğretim Kurumu’na Genelkur­ mayın üye gönderme uygulamasının so­ na erdirilmesi ve asker! harcamaların sivil denetime açılması şeklindeki anayasal de­ ğişiklikler liberalleşme ve demokratikleş­ me bakımından önemli adımlardır. 2001 ve 2004 anayasa değişikliklerinde,

l

302

i

b

e

r

bu değişikliklerin neleri kapsadığı mesele­ si kadar anayasal değişikliklerin arkasında­ ki dinamik(ler) de önemlidir.50 Bu değişik­ liklerin temel hedefi Avrupa Birligi’ne tam üyelik sürecinde Türk Hukuku ile AB Hu­ kuku arasındaki uyumsuzlukları ortadan kaldırmaktır. Bu nedenle yapılan değişik­ likler kamuoyunda “uyum paketi" olarak anılmaktadır. Elbette, Türk anayasacılığın­ da dış faktörlerin belirleyici bir rol oyna­ ması yeni değildir. Tanzimat’tan bu yana hemen her anayasal girişimde doğrudan ya da dolaylı olarak, az ya da çok, dış dina­ mikler etkili olmuştur. Esasen Avrupa'nın Türk anayasacılığm da belirleyici bir rol oynaması anayasala­ rın meşruiyet kaynağı bakımından da tu­ tarlı bir durum arz etmektedir, 1924 Anayasası’nı ele alırken, anayasanın getirdiği “egemenlik" anlayışının dayandığı “asıl ad"ın “çağdaş uygarlık" kavramı olduğu­ nu belirtmiştik. Derrida’nın ABD Anaya­ sasıyla ilgili tespitlerinden yok çıkan Gayatri Spivak, Türk anayasalarında imzayı atanların ve “egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğu"nu deklare edenlerin bunu “ulus adına” değil “Avrupa adına” yaptığını ileri sürmektedir. Zira Spıvak’a göre buradaki "milli" onun asıl anlamın­ dan sökülüp alman bir retoriği ifade et­ mektedir. 51 Bu asıl anlamın kaynağı, yani “asıl ad" da Avrupa’dır. Avrupa Birliği, sadece Türk siyasetinin çatışma alanlarını yeniden görünür kılan bir turnusol kâğıdı değil, aynı zamanda Türk anayasacılıgının “liberal" yönelimini pekiştirecek bir dinamik olarak görülmek­ tedir. Bazı Avrupa Birliği karşıtlarının, kuşkucu duruşlarım haklı 1aştırmak için başvurdukları “çağdaş uygarlık Avrupa’ya indirgenemez” argümanının arkasında bu “liberal" yönelimlere ve bunun doğuraca­ ğı siyasal sonuçlara duyulan tepkilerin bulunduğu söylenebilir. Zira, hem Os­ manlI modernleşmesinin taşıyıcıları olan JönUirklerin hem de “Türk aydınlatımasT’mn siyasal aktörleri olarak görülen

a

l

i

z

m

Cumhuriyet’in kurucularının kafalarında­ ki “çağdaş uygarlık” aynı mekânsal ve kültürel adrese işaret etmektedir: Avrupa. SONUÇ VERİNE: “YÜKSEK EGEMENLİK” VE LİBERAL ANAYASACIUK “Egemenlik” konusuna şaşı bakış, liberal anayasacılığm önündeki önemli engeller­ den birisidir. Daha önce belirtildiği gibi, “çağdaş uygarlık düzeyi" anayasal siste­ mimizde egemenliğin metafizik kaynağı­ nı oluşturmaktadır. Başka bir deyişle, si­ yasal meşruiyetin ana-göstereni bu ideal­ dir. Çoğunluğun aldığı kararlan geçersiz kılmanın ya da onları gayri meşrulaştır­ manın en etkili yolu, bu kararların ya da politikaların "çağdaş uygarlık" anlayışına aykırı olduğunu ilan etmektir . 52 Diğer yandan “çağdaş uygarlık” kavramı, siya­ sal mücadelede “ulusal egemenlik" kav­ ramını aşan, hatta onu sınırlayıcı bir şe­ kilde “yüksek egemenlik" denebilecek bir niteliğe kavuşmaktadır. Türk siyase­ tinde zaman zaman depreşen ve “merkez-çevre”, "devlet-millet" ya da “bürokrasi-siyaset" karşıtlıklarında dile getirilen antagonizmanın temel referans noktala­ rından biri bu “yüksek egemenlik” anla­ yışıdır. “Yüksek egemenlik”, onu kulla­ nan devlet seçkinlerine siyasal seçkinle­ rin aldıkları kararları ve izledikleri politi­ kaları denetleme "görevi”ni vermektedir Meşruiyeti kendinden menkul bu siyasal vesayet, bazen liberal anayasacılığm te­ mel unsurlarından biri olan “karşı-çoğunlukçuluk" ilkesiyle, bazen de “siya­ sallaşma" korkusuyla temellendin İm eye çalışılmaktadır. 53 Liberalizm, siyasal iktidarı sınırlayarak özgürlükleri korumayı hedefleyen bir doktrindir. Bu anlamda liberal siyaset te­ orisi, demokrasiyi çoğunluğun iradesine dayanan bir siyasal iktidarın sınırsız yö­ netimi olarak algılamaz. Ancak, liberaliz­ min siyasal tercihi yine de demokrasidir.

T Ü R K İ Y E ’ DE

A N A Y A S A C I I I K

Herkesi ilgilendiren ve etkileyen kararla­ rın çoğunluk ya da onun temsilcileri ta­ rafından alınmasına rıza gösterir libera­ lizm. Bütün demokratik anayasal model­ lerde de kural belirleme ve karar alma prosedüründe bu ilke esastır. Liberalizm, çoğunluğun müdahale etmemesi gereken bir alan olarak sadece bireysel hak ve öz­ gürlükleri görmektedir. Liberal anayasacılık, “halk iradesi”ni mutlak olarak ka­ bul etmez, onu anayasal yollarla sınırlan­ dırır. Ancak liberal anayasacılık, “halk iradesi”ni, onun yerine azınlık iradesini koyarak sınırlandırmaya da karşıdır. 20. yüzyılın en etkili liberallerinden Ilayek’in belirttiği gibi, demokratik rejimle­ rin en önemli problemi '“halk iradesi’nin onun üstünde başka bir 'irade' tesis et­ meksizin nasıl sınırlandırılacağı meselesi”dir.M Hayek’in altını çizdiği bu sorunu Türk demokrasisi de çözümleyebilmiş değildir. Bizdeki sorun “halk iradesi”nin sınırlan­ dırılmasından değil, onun yerine (üzeri­ ne) başka "irade’Terin geçmesinden kay­ naklanmaktadır. Hatta bu anlamda Türk anayasal sisteminde asıl sorunun “yük­ sek egemenlik”len gücünü alan devlet seçkin lerin in iradesini onun üzerine “halk iradesrni koyarak sınırlandırabilmek olduğu söylenebilir. Liberal anayasacılıgın tesisi bakımından atılması gere­ ken ilk adım budur. Demilitarizasyon ve debürokralizasyon politikaları başarılı olamadığı takdirde, “halk iradesi”nin sı­ nırlandırılması gibi söylemler hedef sap1ırmaktan başka bir amaca hizmet etme­ yecektir. Bir iradenin sınırlandırılabilme­ si için mantıksal olarak öncelikle böyle bir iradenin var olması gerekir. Elbette “halk iradesi”nin oluşması, sadece ku­ rumsal yollarla gerçekleşemez. Bu, te­ melde siyasal kültürün beslendiği para­ digmalarda radikal bir dönüşümü gerek­ tirmektedir. Paradigmatik dönüşümün yönü de bellidir: çoğunluğun iradesinin söz sahibi olduğu ancak azınlıkta kalan­

H A R E K E T L E R İ

VE

L İ BER A L İ ZM

ların hak ve özgürlüklerinin de korundu­ ğu, “halk iradesinin hukukun üstünlü­ ğü ilkesi gereğince sınırlandığı, devletin toplumda var olan her türlü düşünce, inanç ve inançsızlıklar karşısında eşit mesafede durduğu, bireyin otonomisi ve tercihleri önündeki engellerin kaldırıldı­ ğı, farklı kimliklerin kendilerini ifade et­ melerinin engellenmediği, sivil, özgür­ lükçü, hoşgörülü, ve çoğulcu bir siyasal yapıyı mümkün kılacak bir siyasal kültü­ rün oluşturulması. Bu yönde ilerlemenin gereklerinden biri “sivil dinler çatışması” diyebileceğimiz uyumsuzluğu ortadan kaldırmaktır. Ulusal “sivil din”i, evrensel değerlere yaslanan ve normatif ilkeleri üzerinde büyük ölçüde konsensüs bulu­ nan liberal anayasacılık “sivil din”inin gerekleri ışığında yeniden gözden geçir­ mek gerekecektir. Böyle bir yeniden düşünme ve siyasî kültür inşa etme sürecine girilmeden, dı­ şarıdan baskılarla yapılan değişiklikler uzun ömürlü olmayabilir. Elbette, pragmatik amaçlarla da olsa, demokratikleş­ me yolunda alılan her adım önemlidir ve temel unsurlarını belirttiğim iz siyasal kültürün oluşumuna da katkıda buluna­ caktır. Ne var ki, değişikliklerin kökleş­ mesi ve demokratikleşmenin pekişmesi, son tahlilde ona sahip çıkacak ve her şart altında onu savunacak bir siyasal bilinci gerektirir. Bu bağlamda anayasada yapı­ lan değişikliklerle yetinmemek ve aıılidemokralik, hakları ve. özgürlükleri kısıt­ layıcı hükümleri temizlemeye devam et­ mek gerekecektir. Belki de sıkça vurgu­ landığı gibi “yamalı bohça”ya dönen do­ layısıyla iç uyumunu ve tutarlılığını kay­ beden mevcut anayasa yerine, demokra­ tik meşruiyete dayanan daha özgürlükçü ve sivil bir anayasaya ihtiyaç var. Ancak unutulmamak ki, böyle bir anayasa bile liberal anayasacılığın sadece biçimsel baş­ langıcı olabilir. Yeni bir anayasaya ihtiyaç duyulması bakımından Türk anayasacılığınm geldiği

303

L

İ

B

E

R

son nokta yeniden başa dönmek olmuş­ tur, Bu döngüsel anayasa arayışımızı daha iyi ifade etmek için galiba son sözü Eliot'a bırakmak gerekecek.

A

L

İ

Z

M

Arayıştan vazgeçm eyeceğiz Ve bütün arayışlarım ızın sonunda Başladığım ız y eıe varacağız Ve ilk kez Eamyormuşçasına. 55

3

DİPNOTLAR 1

304

Anayasallık kavramı hakkında bkz. Z. Arşlan, "Anayasacılık", felsefe Ansiklopedisi, A. Cevizeî (ed,), cilt 1, (İstanbul: Etik Yayınları, 2003), s. 385-393,

1980), 4. Baskı, (İstanbul: Afa Yayınları, 1996), S. 92-169. 11 Meşrutiyet dönemi siyasal yaşamı ve muhale­ fet hareketleri hakkında bkz. A. Birinci, Hürri­ yet ve ftilaf Fırkası, (İstanbul: Dergah Yayını arı, 1936),

2

t . Sledentop, Democracy in Europe, (Londra: Peoguln Books, 2000), s. 45.

3

Hemen belirtmek gerekir ki, liberal anayasacılığın bir "sivil d in ' olarak tanımlanması, Rousseau'nun önerdiği ve ona inanmayanların ge­ rektiğinde öldürülmesini savunduğu otoriter “sivil din" anlayışından farklıdır. Bu konuda bkz. Z, Arşlan, "Anayasal Devlet ve Siyasal Ta­ rafsızlık", E. F. Keyman (der.). Liberalizm, Dev­ let, Hgemanya, (İstanbul: Everest Yayınları, 2002), S, 170-172.

12 OsmanlI'da anayasacılık hareketlerinin analizi için bkz. 2, Anlan, "Türk An ayasacı lığının Kö­ kenleri: Osmanlı Tecrübesi Üzerine Düşünce­ ler", K, Çiçek (ed.), Osmantı, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), cilt 7, s. 386-394.

4

H. Bielefeldt "Cari Schmitt's Critique of Libe­ ral ism: Systematic Retonstruction and Countercritkvsm", D. Dyzenhaus (ed,), La w as Politics: Cart Schmitt's C ritigue o f Liberalism, (Durham: Duke Unlversity Press, 1998), s. 29.

5

Bkz. Ş. Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, (İstanbul: İletişim Yayınları, 1992), S. 301, 'Jûntürkterin en derin özlemlerinin “hürriyet' olmuş olduğu doğru değildir. Jönttırkierin en derin isteği OsmanlI Imparatorluğu'nun parçalanmasını durdurmaktı. Hürriyet ancak dolayısıyla kendilerini itgilendİriyordu. Çünkü, hürriyetin ve adaletin egemen olduğu bir rejimde İmparatorluktan kopmak isteyen­ lerin sayısı azalacaktı.'

14 J. Derrida, "Oeclaration of Independence", (trans. T. Keenan & T. Pepper), New Political Science, No. 15 (Sumrner 1986), s. 1ü. Derrida'nm ve ondan esinlenen Spivak'ın argüman­ larına dikkatimi çeken değerli dostum Y. Doç. Dr, Hikmet Kırıklı'ya müteşekkirim,

6

A.g.e., s, 293.

7

Prens Sabahaddın, Türkiye Nasıl Kurtanlabilir?, (yayına hazırlayan: I. Keser), (Ankara: Liberte Yayınları, 2002), s. 16.

8

A.g.e., s. 39.

9

A .g .e., s. 41. Ancak bu sözlerin sahibi de za­ man zaman askeri müdahaleleri destekleye­ rek, söyledikleriyle çelişkiye düşmekten kurtu­ lamamıştır. Bkz. A. T. Alkan, II, M eşrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, (Ankara: Cedit Neş­ riyat, 1992), s. 195-196,

10 1876 Kanunu Esasisi hakkında bkz. R. Devereux, The First Cttoman Constitutional Period: A

Study o f the M ithat Constitution and Parliament, (Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1963), T. Z. Tunaya, Türkiye'de Siyasal Geliş­ meler (1876-1938): Kanurvı Esasi ve Meşrutiyet Dönemi (1876-1918), 2. Baskı, (İstanbul: İstan­ bul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003], B.Tanör, Osm anlı-Türk Anayasal G elişm eleri (1789-

13 1921 Anayasası hakkında bkz. E. Özbudun, 1921 Anayasası, (Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 1992), Tanör, Osmanlı-Türk Anayasa! Gelişmeleri, s. 172-222.

15 A g .e ,, s. 12. 16 Bu konuda bkz. H. Kırık, Social Change and Brodcasf/ng Public Sphere in Turkey, (Londra; VVestminster Unlversity, 1999), basılmamış doktora tezi, s, 16-19. Egemenlik meselesinin anayasal düzlemde tartışıldığı iki Önemli kay­ nak şunlardır: M. Turhan, Anayasal Devlet, 2. baskı, (Ankara: Naturcl Yayıncılık, 2003), s. 3358 ve Y. 5. Hakyemez, Mutlak Monarşilerden

Gönümüze Egemenlik Kavramı: Doğuşu, Geli­ şimi, Kavramsal Çerçevesi ve Dönüşümü, (An­ kara: Seçkin Yayıncılık, 2004). 17 Celal Nuri Bey, Encümen teklifinde (27. mad­ de) sayılan meclisin yetkilerinin 'asla tahdidi" olmadığını vurgulamıştır. TBMM Zabıt Ceride­ leri, Devre II, dit 7. s. 214. 13 Güçler birliği, 1921 Anayasası döneminde de hâkim düşünce olmasına karşın. Birinci Mec­ lisle muhalefetin (İkinci Grup) zaman zaman şiddetli eleştirisine maruz kalmaktaydı. İkinci Medis'te ise pratikte kuvvetler ayrılığı anlamı­ na gelecek Önerilerde bulunanlar bile kuvvet­ ler birliğine bağlılıklarını açıklıyordu. Nitekim, Kanunu Esasi Encümeni Mazbata Muharriri (raportör) Celal Nuri Bey, cumhurbaşkanının görev süresinin yedi yıl olması, seçimleri yeni­ leme ve veto haklarına sahip olmasını öngö­ ren Anayasa Komisyonu teklifini savunurken kuvvetler birliğini anayasanın temel ilkelerin­ den biri olarak takdim etm iştir. Celal Nuri

T Ü R K İ Y E ' D E

A N A Y A S A C I L I K

Bey"e göre, anayasanın hazırlanmasında "Tev­ hidi kuva nazariyesine son derece itina edil­ miştir. Çünkü bu heyeti doyuran, bu cumhuri­ yeti vücuda getiren tevhidi kuva esasıdır" ( TBMM Zabıt Ceridesi, II. Devre, dit 7, s. 225). Uzun tartışmalar sonunda Meclis, 'm illi hâki­ miyet" konusunda son derece hassas davran­ mış, Cum hurbaşkanının seçimleri yenileme, veto ve başkumandanlık gibi yetkilerini "kuv­ vetler birliği'ne aykırı görerek reddetmiştir. Hatta İkinci Meclisin mebusları, "millî hâkimi­ yet"! devretmeme konusundaki katı tutumla­ rını metafizik boyutlara da taşımışlardır. Saruhan Mebusu Reşad Bey'in şu sözleri ilginçtir: "Kanaati katiyem şudur ki farzı muhal olarak Allah Reisicumhur olsa, kati arzediyorum, kes­ tiriyorum. (Haşa sesleri) Haşa... Melaikei Kiram Heyeti vekile olsa fesih selahiyetini verecek yoktur. (Alkışlar).” TBMM Zabıt Ceridesi, Dev­ re II, cilt 7-1, s. 997. 19 Güçler ayrılığı hakkında bkz. M. Erdoğan, Anayasal Demokrasi, 3. baskı, (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999), s. 135-139 ve Turhan, Anaya­ sal Devlet, s. 83 88 . 20 V. R. Seviğ, Türkiye Cumhuriyeti Esas Teşkilat Hukuku, (Ankara: Ulus Basımevi, 1938), s. 289. 21 Ş. S. Aydemir, İkinci Adam, cilt I (1884-1938), 5. Baskı, (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1980), s. 311. 22 F.Rıfkı Atay. Çankaya, (İstanbul: Bateş, 1984), s. 462. Atay'a göre "Liberalizm, 1924'de Fethi Okyar'ın Başvekilliği ile iktidara gelmişti.... Devrimin o tehlikeli kuruluş günlerinde Okyar'ın siyasî liberalizmi Şeyh Sait İsyanına ka­ dar sürdü." A .g.e., s. 461. 23 Türkiye'de anayasacılığın tarihini siyasal geliş­ melerle birlikte ele alan analitik çalışmalar İçin bkz. M. Erdoğan, Türkiye'de Anayasalar ve Si­ yaset, 4. baskı, (Ankara: Liberte Yayınları, 2003); T. Parla, Türkiye'de Anayasalar, 3. baskı, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2002); Y.Sabuncu, "Türkiye'de Anayasalar ve Demokratikleşme", Radikal, Cumhuriyetin 80. Yılı Eki, 29.10.2003, s. 10-14. 24 Teşkilatı Esasiye Encümeni Mazbatası, Karar No. 2, Esas No. 2/44, 3.2.1937, TBMM Zabıt Ce­ ridesi, dit 16, 1937. 25 (Hakkı Kılıçoğlu), I: 33, 5.2.1937, C: 1, TBMM Zabıt Ceridesi, cilt 16, 1937, s. 62. 26 A.g.e., s. 62. 27 A.g.e., s. 65. 28 A.g.e., s. 66 . 29 A.g.e., s. 67. 30 R. Peker, İnkılâp Dersleri, 4. Baskı, (Istanbuklletiş m Yayınları, 1984), s. 61. 31 Aktaran: Z. Toprak, "Halkçılık İdeolojisinin Oluşumu", Atatürk Döneminin Ekonomik ve

Toplumsal Tarihiyle İlgili Sorunlar Sempozyu­ mu, (İstanbul, 1977), s. 29. 32 Aktaran S.Sertel, Roman Gibi, 2. Baskı, (İstan­ bul: Belge Yayınları, 1987), s. 173.

HA R EK E T L E R İ

VE

L İ B E R AL İ Z M

33 M. Belge, "Korporatlzm", Radikal. 18 Nisan 2004. 34 Prosedürel demokrasi-anayasal demokrasi ay­ rımı konusunda bkz. J.Ravds, A Theory o f Justice, (Oxford: Oxford University Press, 1973), s. 221-234, J.Ravjls, Justtce as Fairness: A Restatement, (Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press, 2001), s. 145-148, M. Erdoğan, Anayasa Hukukuna Giriş, (Ankara:Liberte Yayınları, 2004), s. 95-131. 35 "Millî Güvenlik Kurulu", Akşam, 22. 9.1966. Aktaran: H. özdemir, Rejim ve Asker, (İstan­ bul: Afa Yayıncılık, 1989), s. 107-108. 36 M ille t M eclisi T uta n ak D ergisi, Dönem 1 (1962), cilt 8, s. 190-191. Aktaran: özdemir, Rejim ve Asker, s. 109 110. 37 Bkz. F. h. Erdem, "Türkiye’nin AB'ye Tam Üye­ lik Sürecinde Sivil-Asker İlişkilerinin Genel Gö­ rünüm ü", Lib e ra l D üşünce, Sayı 32: (Güz 2003), s. 288-289. 38 B.Tanör, İki Anayasa 1961-1982, 3. (Tıpkı) Bas­ kı, (İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 1994), s. 130. 39 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Başkanı Orgeneral

Kenan Evren'in Yeni Anayasayı Devlet Adına Resmen Tanıtma Programı Gereğince Yaptık­ tan Konuşmalar, (24 Ekim-5 Kasım 1982), (An­ kara: TBMM Basımevi, 1982), s. 5. 40 Ag .e., s. 6 . 41 Bkz. Tanör, İki Anayasa, s. 154. Ayru yönde bkz. M.Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, 6 . Baskı, (İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1986), s. 190: "özgürlüğü ikinci plana iten ve otoriteye, yani devlet gücüne, ön sırayı veren 1982 Ana­ yasası, bireyle toplum arasında kesinlikle top­ lumu. insanla devlet arasında da kesinlikle devleti tercih eden bir anayasadır." 42 Kenan Evren'in Konuşmaları, s. 30. 43 A.g.e., s. 41. Evren, siyasî partilere yönelik va­ kıf, sendika gibi başka örgütlerin faaliyet ala­ nına karışma yasağını da şöyle savunuyordu: "Nitekim, siyasî partiler de sendikacılık, der­ nekçilik yapamayacaklar; meslek teşekkülü ve­ ya vakıflara ayrılan işlere girişemiyeceklerdir. Herkes kendi çerçevesi içinde işleyecektir. Böylece her teşekkül kendisinin ne olduğunu bil­ miş olacaktır.” A g .e ., s. 41. 44 Bkz. Danışma M eclisi Türkiye Cum huriyeti

Anayasa Tasarısı ve Anayasa Komisyonu Rapo­ ru (1/463), 30 Temmuz 1982. s. 113. 45 D. Hume, "Of the Origin of Government", Es says, içinde s. 28. 46 Bu konuda bkz. Z. Arslan, "Anayasa Mahkemesi'nin Siyasal Partiler Politikası: 'Ve çağı'nda "fa/ ya da’cı Yaklaşımın Anakronizmi Üzerine Bir Deneme", Liberal Düşünce, sayı 22 (2001): 5-14 ve Z. Arslan, "Conflicting Paradigms: Poi tical Rights in the Turkish Constitutional Court", Critigue: Critica/ Middle Eastern Studıes, 11/1:9-25. 47 örneğin bkz. Case o f Kalaç v. Turkey, (B. N:

305

l

i

b

e

r

00020704/92), 01,07.1997; Çare o f Refah Parti­ si (the VVelfare Party} and Others v. Tuckey, (B. N; 00041340/98; 00041342/98; 00041343/98; 00041344/98), 13.02.2003; Çare o f Leyla Şahin v, Turkey,

TÜRKİ YE' DE

3

AMA YAS ACI L I K

HAREKETLERİ

H iir F ik irle ri Yayma C e m iy e ri'n i/ı B e y a n ­

5

Ayrıca bkz. Ali Fuat Başgii, "Demokrasi ve Mektepleri m iz” , Hür Fikirler Mecmuası, Cilt 1, Sayı 10, Ağustos 1949, s, 391 -400, Bu konuda geniş bilgi için bkz. Hüseyin

LİBERALİZM

Sadoğlu, Türkiye'de Ulusçuluk ve D it P o ­ litikaları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayın­ lan, İstanbul, 2003.

n a m e v e E sa s N iz a m n a m e si, s. 5.

4

VE

6

İs t a n b u l M u a llim le r B ir l i ğ i B i r i n c i D i! K o n g re s i (2 3 E k im 1 948-31 Elcim 19481,

İsmail Akgün Matbaası, 2. Basım, İstanbul, 1949, s. fl-9.

315

Türkiye’de Liberal İktisadi Düşünce MURAT

GİRİŞ

KORALTÖRK

________

konomik krizler ve bu krizlerden çıkış yolu gibi sorunsalların Os­ manlI düşünce hayatında yer bul­ ması, Osmanlı Devleti’nin ezeli rakibi Ba­ tı karşısında yaşadığı askeri hezimetlerin neden olduğu çaresizliğin, daha da önem­ lisi duyulan eski parlak günlere dönme özleminin bir sonucuydu. Ekonomik me­ selelere de değinen ilk tahiyalara, yani re­ form projelerine bakıldığında görülecek­ tir ki; önerilen çözüm geçmişe dönmekti. Karşılaşılan sorunlann nedeni “kanun-i kadim”e riayetsizlikti ve ülkeyi içinde bu­ lunulan zor durumlardan kurtaracak olan şey de yine “kanun-i kadim’’e geri dön­ mekti. Bu bağlamda Koçi Bey 1631'de ka­ leme aldığı layihasında, tımar sisteminin ihyasını bir çözüm olarak önerdi. Kâtip Çelebi ise 1652 yılında hazırladığı rapor runda, gösterişli yaşam arzusu yüzünden devlet gelirlerinin giderleri karşılayamaz hale geldiğini rakamlar vererek ortaya koymakta, adeta denk bütçe uygulanma­ sını salık vermekteydi. Koçi Bey, Kâtip Çelebi ve diğerlerinde göze çarpan husus artık işlevini yitirmiş olan umar sistemi, sikke tağşişi, vergilerin artırılması türün­ den alınan önlemlerin ve kurumların ye­ niden organize edilmesiydi. Zaten bunun ardında da ekonomik sorunu siyasi yapı­

E

- CEM

ÇETİ N

daki bozulmanın bir yansıması olarak görme anlayışı bulunuyordu. Osmanlı Devleti egemen olduğu coğraf­ yanın tarihsel mirasını da kullanarak bir ekonomik mekanizma oluşturdu. Bu sis­ temin içinde yönetimin en fazla önem verdiği husus, mümkün olduğu ölçüde kurulan sistemin değişmeden sürdürüle­ bilirliğini sağlamaktı. Bu bağlamda bir yandan piyasada etkin bir denetimin sağ­ lanması için çalışılıp, muhtekirlere göz açtınlmazken; öte yandan fiyat istikran top­ lum için amaçlanmış yine sosyal refah açı­ sından üretim, dağıtım, tüketim gibi eko­ nomik süreçler makro anlamda planlan­ mıştı. Sermaye birikimi Ban orijinli bir de­ ğerdi, Osmanlı’da ise paranın belirli eller­ de birikmesi hoş karşılanmamış, bunun engellenmesi için tedbirler alınmasına gi­ dilmişti. Klasik dönemde belki Osmanlı tüccarı dışa açık görünümdeydi, fakat sis­ tem onların zenginliklerinin topluma ka­ zandırılması için gerekli tedbirleri alıyor, böylelikle de bir butjuva sınıfının oluşma­ sını engelliyordu. Bu yüzden dış ticaretle zengin olanların, tefeci ve diğerlerinin İs­ tanbul’a celep yazılarak cezai an dini ması yönüne gidiliyordu, Bunun yanı sıra Osmanlı Devleti’nde sımflı toplumdan ve bu arada işçi sınıfından da bahsedilememesi ekonomik yapının bir sanayi devrimine evrilmesinİ engelleyen etkenlerdendi.

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

Kısaca ifade etmek gerekirse Osmanlı üretim tarzının içsel dinamikleri kapitaliz­ me geçişin önderliği işlevini yerine getire­ cek bir burjuva sınıfının oluşumunu en­ geller nitelikteydi. İktisadi faaliyetlerde serbestlik, devletin ekonomi içindeki et­ kinliğini en aza indirmek gibi hedefler için mücadele edecek bir sosyal sınıfın oluşmadığı, aksine ekonomi-politik ve ideolojik düzeydeki toplumsal ilişkilerin devlet tarafından belirlendiği bir yapıda li­ beral düşüncenin etkinlik kazanması dü­ şünülemezdi, Devletten bağımsız, sivil bir alan olmayınca da İktisadî konularda ka­ lem oynatanlar sosyal konumları itibariyle mevcut düzenin devamını isteyen kişiler olacaktı. Bunlardan ise olguların asıl bo­ yutunu irdeleyip özgün çözümler üretme­ lerini beklemek ise mümkün değildi, Tanzimat’a kadar kullanılan İktisat po­ litikası aletleri az ama etkiliydi. Bu aletler toprak rejimi, vergilendirme, müsadere, narh sistemi ve sikke tağşişiydi. Tımar re­ jim i toplumun İktisadî duygularını kö­ reltmişti. Pazar için üretime dayanmayan ve parasal olmayan bir model olan tımar rejiminin ortaya koyduğu bu kısır döngü ancak mülkleşme hareketi başladıktan sonra kırılacaktı. 1580'den beri değişen dozlarda uygutanagelen ve aslen örfi sul­ tani bîr politika olup, sosyal dengesizlik­ ler ve ahlaki gerekçelerle şer’i bükümlerle çatışan sikke tağşişi operasyonlarına hu­ kuk çevreleri ve saray erkânı taraftar iken, olaya İktisadî kaygılarla yaklaşan çok az kişi vardı. Müsadere ise askerî sı­ nıfın yükselişi karşısında iktidarın elinde etkili bir sigorta mekanizması olduğun­ dan kolay vazgeçilemez ve sermaye biri­ kimini önleyen bir yöntemdi. Osmanlt normatif iktisat mantığının en az hırpa­ lanmış yönü fiyat rijitllği, yani narh siste­ miydi. Osmanlı sultanları için II. Meh­ met'ten itibaren narh meselesi bir kamu meselesi olarak algı lana geldi. K lasik ekonom ik yapıda verim lilik kavramının yeri yoktu Verimlilik kavra­

İ K T İ S A P )

O O Ş O N C E

mı İlk kez Osmanlı İktisadî düşüncesine Batı’yı görmüş aydın ve bürokratlar ara­ cılığı ile girdi. Bunların arasında Reisülküttab Ebubekir Ratİp Efendi ve Tanzi­ mat’ın ideologlarından olarak nitelendirilebilen Sadık Rıfat Paşa öne çıkanlardı. Sadık Rıfat Paşa, Viyana sefiri olarak bu­ lunduğu Mettemich’in Avusturya’sında, Bau’daki ekonomik gelişmeyi yakından görmüş ve gönderdiği layihalarla -k i; da­ ha sonra bunları MantaJıaimt-ı A sar adlı kitabında sistematikleştirecekti- Tanzi­ mat'ın projelendirilmesinde etkin rol oy­ namıştı. Sadık Rıfat Paşa, eserlerinde sa­ nayileşen Batı karşısında zirai bir ekono­ miye sahip Osmanlı Devletinin var ola­ bilmesinin verimlilik esasına dayanan bir ekonomiye geçilerek, ticari kapitalizmin yani Kameralizmin asgari şanlarının ger­ çekleştirebilmesine bağlı olduğuna işaret etti. Ekonomik gelişme ise Batı örneğin­ de olduğu gibi, bireylerin girişim gücüne bağlıydı. Daha som a Sadık Rıfat Paşa, güçlü bir ekonomi için yapılması gere­ ken bîr dizi işi sıraladı. Buna göre sikke tağşişleri önlenerek sağlam bir para biri­ mi tesis edilmeliydi; devlet yerli tüccarı teşvik etmeliydi; yerli malı kullanımı özendirilmeliydi; alım satım serbest hale getirilip halka mülkiyet hakkı verilmeliy­ di. Sermaye birikimini engelleyen müsa­ dere gibi usuller kaldırılmalı ve hukuk kuralları ekonomik gelişime uygun bir zemin hazırlamalıydı. OSMANLI DÖNEMİNDE LİBERAL İKTİSADÎ DÜŞÜNCE Tanzimat Dönemi Geleneksel Osmanlı İktisadî düşüncesi, yani kaynağı Islâm olmayan İktisadî dü­ şünce Osmanlı Devleti’ne 19. yüzyılda girdi. Tanzimat’la birlikte Osmanlı eko­ nomik düşününün ilk olarak tanıştığı akım liberalizmdir, İktisadi serbestiyet yaklaşık kırk yıl kesik ve kopuk savun­ malarla, ama ciddi bir eleştiriye uğrama-

L

318

_____l _

B

E

R

dan varlığını sürmüştür. Himayecilik an­ cak II. Abdûlhamit’le beraber alternatif bir iktisat politikası olarak düşünce dün­ yasına girebilmiştir. Tanzimat’ın yakınçağ Türkiye düşünce dünyası ve bu arada ekonomik düşünce­ si içinde ayrı bir yeri olduğuna kuşku yoktur. Tanzimat ekonomisi. Klasik Os­ manlI İktisadî yapısından çağdaş İktisadî yapıya geçişin öyküsüdür; hatta yüzyıl­ lardır süregelen, durağan, provizyonist, fiskalist bir yapıtım çözülmesi ve dina­ mik, dışa açık, parasallaşan, pazar gös­ tergelerine duyarlı bir yapının doguşunun göstergesidir. Toplumda yaşanan çoğu sorun ve geliş­ me 20. yüzyıl Türkiye'sinde dahi Tanzi­ mat ile ilişkilendirilmesinin nedeni budur. Tanzimat, tarihle iktisadın kesiştiği sorunsallardan birisidir. Tanzimat, kimi­ lerine göre modern ulus devletin temelle­ rinin atıldığı bir devre olarak algılanır­ ken; bazıları onu olumsuzlukların yük­ lendiği bir günah keçisi haline getirir. Tanzimat ekonomisi böylece simgeselle­ şip retorik bir anlama bürünür. Tanzi­ mat'ı eleştirenler genelde tezlerini, her ikisi de bağımlılık paradigmasının bir uzantısı olan, iki eksen üzerine yerleşti­ rirler. Bunlardan ilki ekonomiktir. Os­ manlI Devleti'nin Tanzimat ile birlikte li­ beral politikalar yüzünden p eri feri 1eştiği iddia edilir. Fiskal nitelikli ikinci görüş ise Tanzimat ile borçlanılıp, alınan para­ ların da etkin kullanılamadığı, bu yüzden Rüsum-u Sitte İdaresi, Muharrem Karar­ namesi, Düyun-u Umumiye idaresi gibi operasyonal araçlarla Batfnın mali bo­ yunduruğu akına girildiğidir. Politik ikti­ sat her iki tezi de emperyalizm kuramı ile ele alır. Namık Kemal'den, Ahmet Mithat Efendi den Yusuf Akçura’ya; Parvus’ıan Kadroculara, yakın dönemde Doğan Avctoğlu’na kadar, yani düşünce yelpazesinin sağından soluna hemen herkes bu görüş­ leri benimsemiştir. Osmanlı Devleti’nde liberal iktisadi

A

L

I

Z

V

düşüncenin savunulduğu zemin olarak basın-yayın hayatı öne çıkar. Bir yanda gazete ve dergilerde yayımlanan makale­ ler, diğer yanda yayımlanan telif ve tercü­ me iktisat kitapları üzerinden Türkiye’de liberal İktisadî düşüncenin izini sürmek mümkündür. İngiliz gazetelerinin ekono­ mi sayfalarından aktarmalara Ticaret ve Es’ar başlığı altında yer veren Osmani. Devleti’nin resmî yayın organı Takvim-: Vakayı gazetesi, İngiliz elçisi David Urq huari'ın da yazarları arasında olduğu Moniteur Üttoman ve Churchill’in çıkarıtıg C eride-i Havadis bu bağlamda öne çıkan süreli yayınlardır. Mesela 1830-1840 yıl­ larında Osmanlı Devleti’nde tartışılan ik­ tisadı meselelerin izlenebileceği Ceride-: Havadis’te Churchill, Osmanlı imparator­ luğumun bir hammadde bilhassa hubu­ bat ihracatçısı olması gerektiğini öne sü­ rebilmekleydi. Osmanlı Devleti’nde Batı kökenli dü­ şüncelerin giriş yollan ve araçlarından bi­ risi tercüme hareketleri ve bunun kurum­ sal mekanizması olan Tercüme Odası’dtr. Yine aynı oda mensuplarından bazı kişile­ rin M ecmua-i Tununda yayımlanmış ikti­ sat konulu yazılarını anmak gerekir. Bu bağlamda Türkçe’ye tercüme edilerek ya­ yımlanan ilk iktisat kitabı Jean Baptiste Say’ın C atfchism e d’Economie PoliUque ad­ lı kitabıdır. Tercümesini Sahak Abru’nun yaptığı kitap 1852’de llın-i Tedbir-i Menzil adı ile yayımlanmıştır. Tanzimat sonrası iktisat yazınından bahsederken 1860 yı­ lında Charles Wells taralından doğrudan doğruya Türkçe kaleme alındığından ilk Türkçe ekonomi kitabı olduğu ileri sürü­ len llm -i Tedbir-i Mülk'i de anmak gerekir Yabancılar ve Osmanlı gayrimüslimleri yanı sıra Batı İktisadî düşüncesinin Os­ manlI Devleti’ne taşıyıcıları arasında Osmanlı bürokratları da bulunuyordu. Bu bağlamda yıllarca üst yönetim kademele­ rinde görev yapmış olan sadrazamlardan Ali ve Fuat Paşalar’ın adları anılabilir. Kı­ za bu iki bürokrat da kendilerinden önce-

T Ü R K I Y E

DE

L I B E R A L

kiler gibi padişaha gidişalla ilgili önerile­ rini içeren vasiyetnameler sunmuşlardı. Fakat onları öncekilerden ayıran temel bir fark vardı. Onların sundukları vasiyet­ nameler daha öncekilerin sundukları gibi geçmişe özlemi dillendiren belgeler olma­ yıp, açıktan açığa liberalizmi savunan metinlerdi. 1865'te kaleme alınmış olan ve 1910‘da La Revue de Paris’te yayımla­ nan vasiyetnamesinde, Padişah Abdülaziz'e "Mülkiyete hürriyet veriniz” yakarı­ şı, Ali Paşa’mn liberalizmin en temel öğe­ si olan mülkiyet özgürlüğüne olan inan­ cının bir sonucuydu. Gene padişaha özel ve genel çıkarlar adına devletin maaşlı memurlarınca yönetilen fabrikalardan özel sektörü baltaladıkları gerekçesiyle vazgeçilmesini ve bu fabrikaların sermaye şirketi haline getirilip halka arz edilmesi­ ni öğütlemekteydi. Öneriler arasında ağır savaş gemilerinden oluşan bir donanma­ ya sahip olmak yerine donanmanın hem savaş hem de ticaret gemisi olarak kulla­ nılabilecek buharlı gemilerden oluşan bir filoyla ikame edilmesini ve bu filonun da bir şirket tarafından idaresi de vardı. Ali Paşa’nın vasiyetnamesinde yer alan fikir­ leri, Fuat Paşa’mn 1869’da İstanbul'da çı­ kan The Levanı H erald gazetesinde yayım­ lanan vasiyetnamesinde de görmek müm­ kündür. Kısaca iki aydın bürokratın üze­ rinde durduğu zemin liberalizmdi ve ka­ mu yöneliminin düzenlenmesinden, eği­ lime kadar bütün çabalar bu noktada yo­ ğunlaşmaktaydı. İktisadi düşünce bağlamında Tanzimat kuşağının bir başka düşünürü olan Cev­ det Paşa’nın da yaklaşımları önemlidir. Osmanlı Devleti’nin geri kalmışlığım kanun-i kadime muhalefet ve asrın icapları­ na uymamaya bağlayan Cevdet Paşa, za­ man zaman Batı medeniyetine ilişkin şüpheci bir tutum takınsa ve hatta serbest ticaretin Osmanlı ülkesinin başına nasıl bir bela getirdiğine işaret etse de, ticaretin kalkınmanın tek yolu olduğuna inanmış bir aydındı. Şirket-i Hayriye’nin kuruluşu

İ K T İ S A D İ

D Ü Ş Ü N

C E

319

Korkut Boratav, İzm ir İktisat Kongresi ’nde, hâkim ekonom ik güçlerle (büyük çiftçiler ve ticaret burjuvazisi) siyasî kadroların kaynaşmaya çatıştıklarım b elirir Ona göre; ticaret burjuvazisinin belirleyici olduğu bu kongrede belirlenen ilkeler, eklektik de olsa 1931'e dek iktisat juM ikalanna yön vermiştir. konusunda Fuat Paşa ile birlikte fikir ba­ bası olması, Cevdet Paşa’nın bu durumu­ nun somut bir örneğidir. Aslında bu du­ rum Tanzimat aydınının fikri yapısını or­ taya koyması açısından da önemlidir İki kesimin temsilcileri olan Baucı Fuat Paşa ve lslâmcı Cevdet Paşa ülkenin kalkın­ ması için özel olarak Şirket-i Hayriye’de, genel olarak ise kapitalistleşme arzusun­ da, ortak bir çıkış noktasında uyuşmak­ taydılar. Hedef aynıydı. Yalnızca hedefe götüren veya götüreceği umulan yollar farklıydı. Kimi kapitalisıleşmenin serbest ticaretle, kimi himayecilikle gerçekleştiri­ lebileceğine inanmaklaydı. Cevdet Pa­ şa’da gözlemlenen eğilim biraz daha farklı bir boyutta Namık Kemal’de de görülür. Vatan Yahut S ilislre, Vatan K asidesi adlı eserleriyle topluma millî bir hedef göste­ ren Namık Kemal, ekonomi konusuna

L____________ t____________ S_____________E____________ R____________ A____________ L____________ |____________ Z____________ V

Feridun Ergin EMRAH A K K U R T

320

Her ne kadar resmî söylem tarafından her vesileyle inkâr edilmekte olsa da, OsmanlI'dan Cumhuriyet yönetimine İntikal eden bir "devlet'' geleneğinin varlığı, hakşinaslığı elden bırakmayan bir gözlemin neticesinde kolayca fark edilebilir. Devletin gücünü yurttaşlar­ dan değil de, "yüce ülküsü"nden alma­ sı; kamu yararının ve refahının tek ve değişmez belirleyicisi olma konumunu muhafaza etmesi ve "devlet güçlüyse toplum güçlüdür" anlayışı OsmanlI'dan tevarüs edilen "devlet" geleneğinin en belirgin özellikleridir, Türkiye Cumhuriyeti'nin resmî ideoiojifmsijsine ve bu ideoloji(msi) eksenindeki pratiklere göz attığımız vakit de, söz konusu geleneğe sadık kalındığını; hatta bu geleneğin geliştirilerek ve genişletilerek muhafaza edildiğini görmek hiç de zor değil... Cumhuriyet yönetiminin sözünü etti­ ğimiz hikmet-1 hükümetçi devlet kur­

geldiğinde oldukça farklı bir söylemde bulunmaktaydı. Namık Kemal’e göre hü­ kümetin temel görevi adaleti sağlamak olup devletin ekonomik hayatta etkin bir rol alması sakıncalıydı; keza "hükümet halkın ne babası, ne hocası, ne vasisi, ne de lalası"ydı. Yine Namık Kemal, döne­ min klasik sorusu olan “Osmanlt Imparatorluğu’nun çöküş süreci nasıl tersine çevrilebilir?” sorusuna bu gerilemeyi dur­ durmanın ve Batı Avrupa ülkelerine eşde­

gusu, otoriter ve bazı zamanlar totaliter nitelikler arz eden bir siyasî-bürokratik yapılanmanın tesis edilmesine ve bu yapının varlık amaçlarından uzaklaşıp, resmî olarak meşru addedilenlerin dı­ şında kalan her türlü entitenin kamusal ve bireysel yaşamdaki varoluşunu ev­ rensel bir meşruiyet referansına ihtiyaç duymaksızın engelleme çabalarına hiz­ met etmiştir. Cumhuriyet yönetiminin bu "yıkıcı" niteliğinin neticelerini sarih bir şekilde gözlemleyebileceğimiz alanlardan biri, kuşkusuz, o dönemde­ ki fikir hayatıdır. +* *

Cumhuriyet yönetimi OsmanlI'dan nispeten canlı bir fikir hayatı devral­ mış, ancak bu mirası gereği gibi muha­ faza edememiştir. Cumhuriyetin başla­ rında, dünyadaki gelişmelerden haber­ dar ve literatürü takip etme gayreti içerisindeki Osmanlı entelektüellerinin yerini, büyük ölçüde, siyasî iktidarın doğru yolda olduğunu göstermek dışın­ da bir kaygısı ve inkılaplar haricinde bir referansı olmayan resmî ideolojinin fikri hizmetkârları almıştır. Bunun ya­ nında, sözünü ettiğimiz dönemde, en­ telektüel güdülerini muhafaza edebil­ meyi başarmış dar bir zümrenin varlığı­ nı da takdir etmek gerekir, ki bunlar, aynı zamanda, Türkiye'deki düşünce

ğer bir uygarlık düzeyine ulaşmanın tek çaresinin eğitimin çağdaşlaştırılarak yay­ gınlaş tırıl ması yİ a ve serbest ticaret kural­ larının cari olduğu bir ekonomi anlayışıy­ la mümkün olabileceği cevabını verdi. Klasik iktisat konusunda devlet ile ay­ dınlar arasında ilk dönemlerde tam bir paralellik vardı. Bunu kurumsal dönü­ şümde de gözlemlemek mümkündür, Tanzimat dönemine girerken Ticaret Ne­ zareti kuruldu. Bunun yanında 1850’de

T

Ü

R

K

İ Y

E

’ D E

L İ B E R A L

İ K T İ S A D İ

D Ü Ş Ü N C E

hayatının temellerini atan ve neredeyse tamamı disiplinlerine ilişkin temel for­ m asyonlarını Cum huriyet öncesi dö­ nemde tamamlayan şahsiyetlerdir. C um huriyet düşünce ta rih in in bir sonraki aydın kuşağına baktığımız za­ man, bunların, OsmanlI'nın kültür-yoğun/ideoloji-zayıf karakterinin tersine, Cum huriyet yönetim inin idcoloji-yoğun/kültür-zayıf modeli içinde yetişen, yani bir anlamda ideolojinin yarattığı şahsiyetler olduğunu (Akkurf, 2003: 171) görürüz,. Bu dönemde yetişen ay­

321

dın kuşağın büyük bir bölümünün dü­ şünce serüveni -o yönde b ilin ç li ve amaçlı bir tercih yapmasalar dahi, ha­ zır bulundukları muhitlere dahil olma­ ları ve gördükleri eğitimle zihinlerinin ondoktrine edilmesi nedeniyle- Kcmalizm in/resm î ideolojinin bariyerlerine takılmıştır. Bu bağlamda, örneğin, Türk siyasal hayatı ve/veya Cumhuriyet yö­ netim inin iktisat po litikaları ile ilgili tahlilleri, sözünü ettiğimiz aydın kuşa­

Feriduıı Ergin, Türkiye de liberallerin ‘özgürlükler" konusunda mütereddit ve rejim ideolojisi karşısında eleştirelliklen uzak geleneksel çizgisinin tipik örnekleritidendir.

ğın zihniyet analizini yapabilme yolun­ da oldukça önemli ipuçları ihtiva et­

temin katlanılm ası zorunlu neticeleri

mektedir: Bazı sorunlar, sistemin kuru­ luşuna ilişkin aksaklıklar ve bunların n etice leri g ö zle m le n e b ilm iş, ancak

balarına dönüştürmüştür.

"mahalli şartların" gereklerine yaptıkla­ rı ısrarlı vurgular, bir süre sonra, bu ay­ dınların entelektüel çalışmalarını, ade­ ta, toplumu alternatifi olmayan bir yön-

Transız Ticaret Kanunu adapte edildi. 1863’te Ticaret-i Bahriye Kanunu kabul edildi. Bu gelişmeler devletin ticarete ba­ kışında kaydettiği aşamayı göstermesi açısından önemlidir. Oysa daha önceki dönemlerde toprak, asker, idare üçgeni içinde nizam-ı alemini sürdüren Osmanlı Devleti’nin merkantil Batı ile ilişkilerinde en fazla önem verdiği husus toprak bü­ tünlüğü idi. Bu anlayışın ticari kaygılar iaşıması beklenemezdi. Nitekim 1781’de

ile yüz yüze olunduğuna ikna etme ça­ Cumhuriyet döneminde nitelikli bir entelektüel kuşak ancak çok-partili reji­ me geçilmesinin ardından yetişebilmiş/ ortaya çıkabilmiştir. Bu dönem aynı za­ manda "devlet''in Türk entelijonsiyasının ayağını basabileceği tek yer olmak-

Ispanyollarla yapılması söz konusu olan ticaret antlaşması hususunda Ispanyol se­ firinin karşılıklı ticaretin ülkelere sağlaya­ cağı yararlardan söz açması karşısında Reisülküttap Süleyman Tevzi Efendi’nin verdiği karşılık bu düşünce yapısını yan­ sıtıyordu: “... Devlet-i Aliyye fevaid-i tica­ retin vücud-u ademini müsavi addeder ve asıl mülkçe faide arar.” Tanzimat’la beraber yönetim, provizyonist iktisat düşüncesini terk edip yed-i

L

İ

B

E

R

tan çıkmaya başladığı dönemdir (Akkurt, 2003:171). k •k k

322

Feridun Ergin (191 7-) daha ziyade "iktisatçı" kimliği ile tanınan bir yazar, akademisyen ve siyasetçidir. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden me­ zun olmasının ertesinde Paris Siyasal Bilgiler Okulu'nu bitiren Erginin aka­ demisyenlik hayatı 1943 yılında İstan­ bul Üniversitesi İktisat Faküİtesi'nde başlamıştır. 1948 yılında aynı fakülte­ den doçentlik unvanı alan Feridun Er­ gin, 1950 yılında üniversitedeki serüve­ nine ara vermiş ve Demokrat Parti Urfa milletvekili olarak parlamentoya girmiş­ tir. DP ile fazla uzun soluklu ol(a)mayan mesaisini noktalamasının ardından, aktif siyasî yaşamını kurucuları arasında yer aldığı Hürriyet Partisi'nde sürdüren Ergin aynı yıl bu partiden de ayrılarak üniversitedeki görevine dönmüş ve 1985 yılında emekli olmuştur. Feridun Erginin nispeten dalgalı bir fikrî serüveninin olduğunu söyleyebili­ riz. Türkiye'de aldığı "inkılâpçı terbiye­ yi" müteakip, İkinci Dünya Savaşı ari­ fesinde, carî kolektivıst eğilimlerin had safhaya vardığı Fransa'da üniversite eğitimini tamamlaması, kuşkusuz, Er­ ginin o tarihten sonraki yaşamı ve fikir hayatı üzerinde silinmesi güç izler bı­

vahit ve dahili gümrükler gibi ticarete mani olan engelleri kaldırarak pazar gös­ tergelerine ö n celik tanırken, Sakızlı Ohannes, Mi kail Portakal Paşa gibi eko­ nomik konularda kalem oynatan aydınlar da serbest dış ticaret politikasının benim­ senerek gümrüklerin kaldırılmasını öne­ riyorlardı. Adam Sm ith’in Ulusların Zerıginligi’nden esinlenerek, 1881’de yayımlanan M ebodi-i Ilm-i Servet-ı Milel adını verdiği

A

L

İ

Z

M

rakmıştır. Nitekim, bu, Eıgin'in eserle­ rinde kolayca gözlenebilir. Ancak, Er­ gin, şaşırtıcı bir şekilde, muhtevası, for­ masyonu ve dünyaya bakışı ile çelişen tarzda eserler de vermiştir. k

k

k

Feridun Ergin, esas itibarîyle, parabanka ve finans konularında uzmanlaş­ mış ve eserler vermiştir. Uzun yıllar muhtelif üniversitelerin iktisat fakültele­ rinde ders kitabı olarak okutulan, para arz ve talebi, gelir seviyesi, fiyat hare­ ketleri, enflasyon, dış ödemeler dengesi gibi finansal meselelerin ayrıntılı bir şe­ kilde tahlil edildiği Para Siyaseti'nin (1972) yanı sıra, Kredi Sistem i (1975), Para P olitikası (1975), U lu slararası Ö d em eleri 1978) gibi çalışmaları, Ergin'e uzmanlık alanında itibar sağlayan eserler arasında zikredilebilir, Ayrıca, Erginin bu eserlerinin, neşredildikleri tarihler ve o dönemin imkân ve stan­ dartları nazara alındığında, ilgili yerli ve yabancı kaynaklara başvurma, sistema­ tik olma, kullanılan dilin anlaşılabilirliği gibi akademik kriterler bakımından do­ yurucu oldukları da söylenmelidir. An­ cak, Feridun Erginin geniş okuyucu kit­ leleri ile buluşup, fikir hayatında bir İz bırakmasına vesile olan eserlerinin, onun, sözünü ettiğimiz, para-banka ve finans konularında kaleme aldığı ve bü-

kitabında Sakızlı Ohannes, 1850’li yıllar­ dan beri gerek aydm-büro krallar gerek Yeni Osmanlılar tarafından bölük pörçük dik getirilmiş konulan, çağının ekonomi bilimi uyarınca sistematize etmiş ve Batı­ lılaşmanın tek yolu olarak serbest ticaret politikasını önermişti. İtm-i Servet-i Mile!, klasik iktisatçıların temel sistematiğine uyumlu bir şekilde servetin üretimi, ser­ vetin tedavülü, servetin bölüşümü, serve­ tin tüketimi ve bitirirken başlıklarını taşı-

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ R t R A L

yük Ölçüde, sayısal analizlerle destek­ lenmiş ansiklopedik malumat yığınları­ nın üzerine bina edilen bu çalışmalar olmadığı bir gerçektir. Ergin'in teknik iktisattan uzaklaşıp, politik-iktisada yak­ laştığı ve bu alanda eserler verdiği ölçü­ de entelektüel muhitlerdeki ağırlığının arttığını ve adeta "sıradan" bir akade­ misyenlikten fikir adamlığı merhalesine eriştiğini belirtebiliriz. Aslında, Ergin'in böyle bir yazıya konu olmasına vesile olan eserleri de, polhik-ekonomi ala­ nında kaleme alınanlardır. * * *

Kuşkusuz, bir fikrin içeriği yalnızca o fikrin doğuş koşullarına indirgenemez (Cangızbay, 1999: 212). Zira, böyle bir tutum, söz konusu fikir adamının fikir­ leri üzerindeki belirleyiciliğini, "bilinçIİl iğini" yok sayma manasına gelecek­ tir. Bu bağlamda, Feridun Ergin'in, 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı ve ar­ dından patlak veren İkinci Dünya Sa­ vaşanın sebep olduğu İktisadî, siyasî ve kültürel huhranın toplumun hemen he­ men her kesimini, ama özellikle de akademyayı içine sürüklediği umutsuz­ luğun ve belirsizliğin kolektivizmin ve plancılığın siyasî, İktisadî ve entelektü­ el alanda büyük bir hızla yayılarak hâ­ kim eğilim durumuna gelmesini kolay­ laştırdığı; birey ve piyasa ekonomisi yan beş ana bölüm ve 39 alt bölümden oluşuyordu. Bireysel çıkarlarla toplumun genel çıkarları arasındaki uyumun serbest ticaret ve rekabet sayesinde adeta kendili­ ğinden örtülü bir gizli el kabullenmesinin ışığında sağlanacağı konusuna sürekli vurgu yapan Sakızlı Ohannes, hükümet yetkilerinin en üst düzeyde sınıtlandmi­ ni asını öğütlemekteydi. Ona göre, kabotaj hakkından yerel yönetimlere kadar aslın­ da pek çok iş de kişilere ve kişilerden

K T I S A D 1

D Ü Ş Ü N C E

düşmanlığının derin ve yaygın bîr hal aldığı, piyasalardan bahsetmenin adeta kilisede küfretmeye benzediği bir ente­ lektüel ortamda formasyonunu tamam­ ladığını ve eserler verdiğini dikkate al­ mak gerekir. Ancak bu durum, en azın­ dan teorik olarak, Ergin'in, fikirlerini, onların hakiki manasını ve neticelerini bilmeden, adeta gayriiradi bir fikri mensubiyetin neticesinde müdafaa etti­ ğini kabul ettiğimizi ve onu entelektüel sorumluluğun gereklerinden masun kı­ labileceğimizi göstermez. Ergin'in siyasî ve İktisadî görüşlerini muayyen bir ideolojinin çatısı altına yerleştirmek; mesela, onun bir liberal ya da sosyalist olduğunu söylemek, fi­ kirlerinin mahiyeti hakkında yeterince aydınlatıcı bir sonuca ulaşmamızı en­ gelleyeceği gibi, bizi yanlış bir istika­ mete de sevk edebilir. Bunun yerine, Ergin'in fikirlerinin ideolojik analizini esnek bir kavramsal çerçevenin yardı­ mıyla yapmaya gayret etmek daha ger­ çekçi ve ikna edici bir sonuca ulaşabil­ memizi kolaylaştıracaktır. Feridun Ergin'in Keynesyen bir ikti­ satçı olduğunu söyleyebiliriz. Ergin, müdahale edilmeyen/kendi haline bı­ rakılan bir (kapitalist) İktisadî sistemin üretim araçları üzerinde tekelleşen bur­ juvazinin keyfi yonetimine/despotizmine dönüşeceğini iddia etmektedir {Eroluşan derneklere terk edilmeli; sadece bazı alt yapı işleriyle faydası topluma ya­ yılmış işler hükümetçe karşılanmalıydı. Bu bağlamda Sakızlı Ohannes para bası­ mı, posta, halkın eğitimi gibi alanların pek çok ülkede hükümetin görevlerinden sayıldığını belirttikten, sonra yine de bu konularda da olsa fazla ileri gidilmemesi gerektiğini salık vermekteydi. Nitekim eğitimin gerekliliğine inanmış uygar ül­ kelerde hükümet kadar bireyler de bu

323

L

324

İ

B

E

R

gin, 1964: 174). Ergin'e göre, kapitaliz­ min bazı vasıta ve silahları arasında gangster metotlarını andıracak örnekler görmek, kapitalizmin, menfaatlerini korumak için, müsamahasız, gayrihukuki ve gayriahlaki mücadelelere gir­ mekten çekinmediğine şahit olmak mümkündür (Ergin, 1964: 185). Ancak Ergin, bu tespitlerini müteakip, kapita­ lizmi neticeci [consequenta!isfi bir ze­ minde analiz ederek, onun 20. yüzyı­ lın ikinci yarısına kadar insanlığa en fazla refah sağlamış İktisadî sistem ol­ ma İmtiyazım muhafaza ettiğini de gö­ rebilmiştir. Bu nedenle, Ergin'e göre, yapılması gereken, kapitalizmin kendi­ sini ortadan kaldırmadan, onun doğa­ sında olan dalgalanmaları tasfiye et­ mek yolunda çaba sarf etmektir; yani, Keynes'in tabiriyle, devletin sağı solu belli olmayan kapitalist direksiyonu kontrol altına alması ve arabayı refahı sağlaması için tekrar yoluna koyması­ dır (Skousen, 2005: 361). Daha büyük çaplı bir İktisadî müdahale ve tüm İkti­ sadî kaynakları ve işlemleri bir plana bağlama gayretlerinin nihai hududu "kolektivizm"dir, kİ böyle bir durum, Ergin'e göre, arzuya şayan bir İktisadî ve siyasî rejimi tarif etmekten uzaktır. Feridun Ergİn'in planlı ekonominin mahiyetine ve neticelerine ilişkin tes­ pitlerini; veya başka bir anlatımla, anti-

hizmeti karşılamak için önemli çabalar sergilem ekteydiler. G erçek te Sakızlı Ohannes bu ikan yaparken himayecilik anlayışına karşı duruşunu sergilemek is­ temekteydi. Himayecilik usulünün kal­ kınmadaki rolünün abartıldığını öne sü­ ren Sakızlı Ohannes, bu savını İngiltere ipek yasaları örneği ile kanıdamak çabası­ na girmişıi. Sakızh Ohannes, kitabının sosyalizmi irdelediği bölümünde sosyalistleri ne top­

A

L

İ

Z

M

kapital isti iğini sıradan bir Keynesyen olmanın ötesine götürmeyişini iki libe­ ral iktisatçının, VVİlhelm Röpke1 ve Ludvvig von Mises'in, onun üzerindeki entelektüel tesiri ile ilişkilendirebiliriz. Ergİn'in İstanbul Üniversitesi İktisat Fa­ kültesinde asistan olarak görev yaptığı dönemde, aynı fakültede profesör un­ vanıyla "İktisadî düşünce tarihi" dersle­ ri veren Röpke'nİn kapitalizm, İktisadî ve toplumsa! hayatı bir plan vasıtasıyla kontrol etme teşebbüslerinin yıkıcı ne­ ticeleri hakkrndaki tahlil ve tespitleri­ nin Ergİn'in kapitalizme ve serbest pi­ yasa ekonomisine bakışı üzerinde kay­ da değer bir etkisinin olduğu söylene­ bilir. Örneğin, Feridun Ergİn'in eserle­ rinde sık sık vurguladığı, milletlerin medeniyet seviyeleri ile İktisadî güven­ likleri arasında sıkı bir bağ bulunduğu (Ergin, 1964: 170); cemiyet nizamını sarsan ahenksizlikleri düzeltmek için, İktisa d î ve siyasî ■ temerküz eğilimleri­ nin engellenmesinin zaruri olduğu (Er­ gin, 1964: 302) yönündeki tespitlerinin Röpke'nİn tahlil ve teşhisleriyle paralel olması, fikrî bir etkılerıişin ipuçları ola­ rak telakki edilebilir. Ancak, Ergin'i, serbest piyasa ekonomisinin erdemleri, sosyalizmin fenalığı, sosyalist bir İktisa­ dî modelin açmazları, İktisadî hayatın "doğal" ahengine yapılan müdahalele­ rin menfi neticeleri vb. konular hakkın-

lumun işleyişinden ne de mülkiyet hakkı­ nın korunmasından haberdar olan garip düşünceli kimseler olarak tanımlamak­ taydı. Jİm-i Servet-i Milel’de Ricardo’nun rant teorisine paralel açıklamalardan, Maldıus’un nüfus teorisine yönelik de­ ğerlendirmelere kadar pek çok teknik ko­ nuyu somut örnekleriyle ve bağlı bulun­ duğu klasik ekolünün bakış açısıyla irde­ leyen Sakızlı Ohannes’e göre en önemli değer mülkiyet ile kâr güdüsüydü ve uy-

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

daki görüşlerinin yönünü tayin etmede derinden etkileyen esas şahsiyet Lud~ wig vûn Mises'dir: a) Her türlü İktisadî faaliyetin devlet kontrolünde olmasının gerekli ve fay­ dalı olacağı kanaatinin hem sağ hem de sol çevrelerde hâkim olduğu bir dö­ nemde İktisadî faaliyetleri devlet güdü­ mündeki bir planla koordine ve kontrol etme teşebbüslerinin son tahlilde sivil, siyasî ve İktisadî özgürlükleri ortadan kaldıracağına değinmesi; b) kâr gayesi­ nin yerine hizmet fikrinin ikame edil­ mesinin, otoriter ve totaliter İktisadî re­ jimlerin temayülleri arasında olduğunu belirtmesi {Ergin, 1964: s, 109); c) bü­ rokrasinin hacmini genişletmenin ve İk­ tisadî sürece yapılan müdahalelerin, son tahlilde, özel mülkiyet ve teşebbüs serbestisini bir devrim neticesinde orta­ dan kaldırmak arzusunda olan sosya­ listlerin gayeleri ile paralellik arz ettiği­ ni tespit edebilmesi; d) sosyalist bir ekonomide özel mülkiyet kurumunun ilga edilmesini müteakip, İktisadî alan­ da faaliyette bulunan aktörlerin eylem­ lerinin yönünü tayin etmede hayati bir önemi haiz olan fiyat mekanizmasının tahrip edilmesi nedeniyle İktisadî he­ saplamanın yapılamayacak olması bu açmazın da sosyalist bir İktisadî siste­ min inşasını imkânsız hale getireceğini vurgulaması ve son olarak e) kamuya

garlıklar ancak mülkiyeti kabul eden bir hukuksal düzlemde gelişebilirdi.I. II. Meşrutiyet Liberalizmi ve Mehmet Cavit Bey 1908 Jöntürk hareketi liberal dönüşümle­ ri amaçlayan bir devrimdi. Kanun-i Esasi yürürlüğe kondu. Meşrutiyet benimsendi ve meclis yeniden açıldı. Öte yandan İkti­ sadî düzenin liberalleşmesi için önemli adımlar atrldı. Girişimciler özendirildi.

İ K T İ S A D İ

D Ü Ş Ü N C E

hizmet etmekten ziyade, üstünlüklerini ve imtiyazlarını korumaya çalışan, ka­ mu kaynaklarını pervasızca heba eden bürokratların kalkınmanın ve "işlerin yolunda gitmesinin" önünde büyük bir engel olduğu; yani, "iyi yöneticilerin iyi işler yapabileceği" kanaatinin hâkim olduğu bîr dönemde, bürokrasinin ken­ dine mahsus ve değişmeyen kaideleri­ nin bulunduğu, bürokratik mekanizma­ nın sürekli gelişme temayülünde olup, bürokratik teşkilatın büyüklüğü ile öz­ gürlükler arasında bir gerginlik olduğu­ nu gösteren Mises'in meşhur eseri Bureau cracy1İ 1947 gibi erken bir tarihte Türkçe'ye tercüme etmesi sözünü etti­ ğimiz etkilenmenin yansımaları olarak telakki edilebilir. Ancak, Mİses ile olan bu "yoğun" fikri temasının ve bu tema­ sın onun eserlerindeki yansımalarının Ergin'i özgürlükçü/liberal bir fikir ada­ mı olarak anmak için yeterli olmadığı; zira onun, antİ-sosyalizm, bürokratizmtn fenalığı, İktisadî hayata yapılan "aşırı"(!) müdahalelerin menfi neticeleri gibi konularda aldığı "liberal" tavırları­ nın referansının sistematik ve tutarlı bir "özgürlük" bilgisinin zemininde bina edilmediği de vurgulanmalıdır.2 Ancak, bunların yanında, Feridun Ergin'İn dürüst bir fikir adamı olduğunu da belirtmek gerekir. Eserlerinde, müm­ kün olduğu ölçüde, bir mevzu hakkın-

Yabancı sermayeye geniş imkânlar sağlan­ dı, Osmanlı toplumunda liberal düşünce yarım yüzyıldır gündemdeydi. Tanzi­ mat’la birlikte siyasal ve İktisadî alanlarda liberalizm birçok yandaş buldu. Aydın­ lanma çağı Fransız düşüncesi Osmanlı li­ berallerini önemli ölçüde etkilemişti. Li­ beral Jöntürk hareketi bir bakıma Os­ manlI devlet geleneğine bir eleştiri niteli­ ğindeydi. Geleneğe tavır alan Jöntürkler, devrim ertesi iki alternatif karşısındaydı.

325

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

da hiçbiriyle çelişen ve hatta çatışan

aydınlarının neredeyse tamamının fikir

görüşlere yer vermesi ve o dönemde pek çok yerli meslektaşının ismini dahi duymadığı liberal filozofların görüşleri­

hayatları üzerinde silinmesi güç izler bırakmıştır.3 Ergin'in Mustafa Kemal'in şahsiyetine ve eserlerine karşı kendisini manevi bir borç altında hissetmesi onu

ni eserlerinde özetlem esi takdire şa­ yandır. Örneğin, ilk baskısı iktisat N az ariy esi ismi ile piyasaya sunulan, ge­

nişletilmiş sonraki baskılarında ise İkti­ sat adını alan eserinin "klasik iktisatçı­ lar" adlı bölüm ünde Adam Sm ith'in "serbest ticaret" üzerine olan görüşleri ile ).B . Say'in “ m ahreçler n azariycsi"nin ve Erederic Bastiat'nın görüşleri­ 326

A

nin genel bir özetine yer ayırması da, kanaatim ce, takdir edilm esi gereken dürüst bir entelektüel tutumdur. * * *

zaman zaman entelektüel olmanın ge­ rekleriyle çelişen bir noktaya taşıyabilmiştir. Örneğin, Cumhuriyet"in ilk yılla­ rında izlenen İktisadî, siyasî ve beşeri politikaları an aliz etme teşebbüsleri, aşağı yukarı her defasında mahallî şart­ ların beraberinde getirdiğine inanılan zorunlulukları tespit ederek, kimi za ­ man zımni kimi zaman da sarih bir şe­ kilde, alternatifi olmayan bir yöntemi icra edenlerin "dokunulmazlar" merha­ lesine yükseltilmesi ile neticelenmiştir.'1 Sözünü ettiğimiz bu minnet duygusu­

Feridun Ergin'i liberal bir fikir adamı

nun Ergin'in fik ir hayatı ü zerind eki

olarak anmamıza mani olan nedenler­

menfi neticeleri yalnızca, onun, Cum ­ huriyet dönem indeki pratiklere karşı

den biri, önceki paragraflarda ifade et­ meye çalıştığım ız gibi, onun Keynesyen paradigmanın bazı varsayımlarına adeta "iman" derecesine varan bir bağ­ lılık göstermesi ve sistematik ve tutarlı bir özgürlük bilgisinden mahrum olmasıyken; bir diğer neden, liberalizmin İk­ tisadî ve siyasî varsayımlarına şüphe ile yaklaşmasına yol açtığı ölçüde, Ergin'in "C um h uriyet" ve "M ustafa K cm al"e karşı olan abartılı sempatisi ve derin minnettarlığıdır, ki bu his yalnızca Er­ gin'in değil, Cum huriyet'in ilk kuşak

Le Play’den esinlenen Prens Sabahaddin le$ebbüs-ü şahsi ve adem-i merkeziyet görüşünü benimsemiş; Mehmet Cavit Bey ve yandaşlan ise klasik iktisattan esinle­ nerek devletin ekonomideki yerine eleşti­ riler getirmişlerdi. Öte yandan Osmanlı devlet aygıtı da gelişmelerden uzak kala­ mayacaktı. II. Meşruliyet’le beraber itti­ hatçı çevreler, mali devlet yerine iktisadi devlet görüşünü benimsemişlerdi. Buna göre önemli olan fazla vergi toplamak ya­

beslediği "gayriiradi" sempati ile sınırlı kalmamıştır; zamanla, Ergin'in, Cumhu­ riyet döneminde izlenen politikaların (özellikle de iktisat politikalarının) ideal bir evrensel modelin yapı taşlarını oluş­ turabileceği zannına kapılmasına ve do­ layısıyla sınırlı liberal açılım larının da giderek yok olmasına neden olmuştur. Neticede, bir dönem etkilendiği ve faydalandığı kaynaklara ve bunların te­ siri ve tazyikiyle verdiği tercüme ve te­ lif eserlerine baktığım ız vakit bugün

ni fiskal amaçlar gütmek olmayıp, mü­ him olan tüm ulusun çıkarlarını göz önü­ ne alarak girişimi özendirmekti ki; bu ay­ nı zamanda uzun vadede vergi gelirlerini de artıracaktı. ittihat ve Terakkiye destek veren tacir­ ler de serbestiyetten yanaydı. Dersaadet Ticaret ve Ziraat ve Sanayi Odası gümrük­ lerin hayatı pahalılaştırchğını, koruyucu politikaların ülke ekonomisine zarar ver­ diğini iddia ediyordu. Ticaret erbabının

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

İ K T İ S A D İ

D Ü Ş Ü N C E

farklı bir ideolojik kimlik ile anılabile­ cek olmasına rağmen, Ergin'in, tercihi­ ni, geniş manada, illiberal bir ideolojik pozisyondan yana kullandığını; özgür­

ye imanını kuvvetlendirme çabasında

lüklerin "m akû l" ve ta lıd itli olduğu "ideal" bir rejimin özlemi içinde oldu­ ğunu söyleyebiliriz. Bugün, Feridun Fr-

pitalizm " gibi terim lerin m analarına ilişkin bilgilerin adeta kulaktan dolma lakırdılardan öteye geçmediği, entelek­ tüellerin resmî tezleri ezberleyip kendi­ lerini düşünme külfetinden "masun kıl­ dığı" bir dönemde Mises'in B ü rokrasi adlı eserini tercüme etmesi ve eserle­ rinde, başta M ises ve Röpke olm ak üzere, bazı liberal entelektüellerin fikir­

gin'i, Kemalizmin nihai gayelerine tipik bir Kemalislten daha az bağlı olmayıp, yalnızca bu gayelere erişme maksadıy­ la kullanılan vasıtalar hakkında bazı te­ reddütleri bulunan Kem alist bir fikir adamı olarak anmak mümkün. Ancak, tüm bunlara rağmen, Feridun Ergin, herkesin planlı ve kolektif bir ekonomi-

DİPN 1

20. yüzyılın İktisadî buhranlarını yetkin bir şekilde tahlil ve tespit eden eserleriyle ta­ nınan Alman asıllı iktisat profesörü. Frieburg iktisat Okulu'nun önde gelen tem­ silcilerin d en b iri. Marburg Üniversitesi'nde henüz genç bir akademisyenken ik­ tidara gelen Nazi iktidarının baskısı sebebiyle ülkeden ayrılm ak zorunda kalmış, bir süre İstanbul Üniversitesi'nde görev yaptıktan sonra, İsviçre'ye yerleşmiştir.

2

l u d v v i g v o n M i s e s 'i n r in in

Burcaucracy

a d lı e s e ­

T ü r k ç e 'y e t e r c ü m e e d il m e s i m ü n a s e ­

b e t i y l e T ü r k E k o n o m i K u r u m u t a r a f ın d a n 1 8 N is a n 1 9 4 7 t a r ih i n d e d ü z e n le n e n k o n ­ f e r a n s t a y a p t ığ ı k o n u ş m a T e r i d u n t r g i n ' i n e n t e le k t ü e l d o n a n ı m ı v e f i k r î p r o f i li h a k k ın d a s a r ih

ip u ç la r ı m u h t e v a e t m e k t e d ir.

S ö z ü n ü e t t iğ im iz k o n u ş m a s ı n d a E r g in , M i-

Meclis Mebusandaki sözcüsü Mehmet Cavil Bey’e göre “usul-i himaye, amelenin en büyük düşmanındı. Koruyucu güm­ rükler arkasında ülkede birkaç fabrika kurularak gözler boyanmakla, iki üç ser­ mayedar zengin edilmekteydi. Ancak, binlerce vatandaş da yoksullaştırılmaktaydı. Mehmet Cavil Bey e göre sermayedar­ lar korumacı gümrük duvarları arkasında çarpık, cılız, rekabet gücü olmayan bir ik­ tisat politikası izleyeceklerdi. Oysa bilim­

birbirlcriyle yarıştığı, entelektüel ve si­ yasî iklimin liberal fikriyatın yeşermesi­ ne müsait olmadığı, "liberalizm ", "ka­

lerini tanıtması sebebiyle takdirle anıl­ mayı hak etmektedir. □

TLAR ses'iıı B u re a u cra cy ad lı eserimle ifade ettiği görüşlerine sık sık atıfta bulunarak, hatta pek çok defa onun görüşlerini alıntılayarak "bürokrasi" olgusunu tahlil etmeye çalış­ maktadır. Ergin'e göre, hukukun hâkimiyeti nosyonunu yitiren bir ülkede, er ya da geç, bürokrasinin diktatörlüğünü ilân etmesi ka­ çınılmazdır ve son tahlilde parlamentolar da bürokrasi tahakkümünden masun değil­ lerdir. Bunun anlamı, parlamentoların da tesis edilen bürokrasi diktatörlüğünün menfi neticelerinden paylarını alacağı ve son tahlilde, bürokrasinin çıkarları doğrul­ tusunda manipüle edilen yasama faaliyet­ lerinin tüm toplumu bir buhrana sürükle­ mesinin kaçınılmaz olacağıdır. Trgin, söz konusu konuşmasında Mises'den esinlene rek aşağıdaki ifadeleri kullanmıştır:

sel yöntemlerle tarımda verim artırılarak ülke servet ve refaha kavuşabilirdi. Os­ manlI Devleti tarıma, özellikle, dış ticarete konu olan tarımsal ihraç ürünlerinin üre­ timine ağırlık vermeliydi. Mehmet Cavil Bey, Meclis kürsüsünden maliye nazırı olarak sanayi taraftarı olmadığım ilan edi­ yordu. Gelişme olanağı olmayan sektörle­ re yapılacak yatırımlar, himayecilik uygu­ laması yüzünden fiyatları yükseltecekti. Mehmet Cavil Bey’e göre en güçlü ulus

327

L

İ

B

E

R

"(S)ürokrasi nüfuz ve salahiyetini yay­ mak ve bütün İktisadî ve içtimai hayatı kontrolü altına alma istikametinde bîr insi­ yak gösterir..." Ayrıca, "(Bürokrasin in inki­ şafı ve yayılması en mühim tahribatını is­ tihsal sahasında göstermekte, bireylerin İktisadî kudretlerini körleştirmektedir"; ya­ ni, WilheliYi Röpke'nin tabiriyle, resmî da­ irelerde çalışan memur sayısının, cemiye­ tin fizyonomisi üzerinde tesir yaratan bir âmil niteliğinde olduğu söylenebilir. "(B)lİ nokrasının kuvvetlenmesi ve ya yıl­ ması içtimai sahada bazı ihtilatlara yof aç­ maktadır. Zira, bürokrat yalnız hükümet memuru değil, aynı zamanda bir seçmen­ dir; fakat bürokratların devlet hizmetkârı sı­ fatıyla aldıkları tahsisata karşı besledikleri alâka, seçmen olarak memleket hesabına gösterdikleri bağiılığın üstündedir. Bürokrat, memlekete kazandırdığından fazlasını dev­ let hâzinesinden alma temayülündedir...” Ergin'in, bürokrasinin mahiyetine ve iş­ leyişine ilişkin bu tespitlerinin, bırakınız bu konuşmanın yapıldığı yılların akademik-enteiektüel standartlarını, bugün dahi takdire şayan olduğu tereddütsüz söylene­ bilir. Ancak, şaşırtıcı olan, liberal entelek­ tüel geleneğin en önemli temsilcilerinden ve 20. yüzyılın en kıymetli filozoflarından biri olan Ludvvig von Mises ve liberal ikti­ sat geleneğinin bir kolu olarak telakki edi­ len Frieburg Okulu'nun en önemli temsil­ cilerinden Wilhelm Röpke'ninkiler başta olmak üzere liberalizmin asli/otantik kay­ naklarına başvuran bir entelektüelin, bü­ rokratik mekanizmanın büyümesinin men­ fi neticeleri oiarak zikrettikleri şeyler ara­ sında 'birey özgürlüklerinin zedelenmesi ve hatta giderek yok olması"ndan nere­ deyse hiç söz etmemesidir.

328

1

Tartışmak bazı siyasî mevzularda resmî gö­ rüşe hayli yakın duran bir diğer liberal eği­ limli fikir adamı da Aydın Yalçın'dır. iktisa­

mutlaka her şeyi üreten ulus olmayıp, iş bölümü doğrultusunda herhangi bir malt ötekilerden daha ucuza piyasaya sûren ulustu. Uluslararası işbölümünde Osmanlı Devlerinin payına tanm sektörü düş­ mekteydi, Bu nedenle Osmanlı Devleti tüm sermayesini ziraata kanalize etmeliy­ di. Ucuz İşçilik ve toprak fiyatları dikkate alındığında Osmanlt Devleti kısa sürede bir tahıl ambarına dönüşebilirdi. Mehmet Cavit Bey, bu arada, tarımsal üretimin

A

L

İ

Z

M

di mevzularda Ergın'den çok daha liberal bir pozisyonda olmasına rağmen, Mustafa Kemal ve Cumhuriyet'in diğer imge ve de­ ğerlerine karşı derin bir şükranla bağlılık göstermesinin Aydın Yaîçın'm entelektüel kaygılarını bazen körelttiğini söyleyebiliriz. Örneğin, Mete Tunçay'ın T ü rk iye C em h u rîyelî'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması adlı eserinin yayımlanmasını müteakip, Aydın Yalçın 1 Mayıs 1982 tarihinde, Yeni F o n ım 'd a yayımladığı "Marksistlerİn Ata­ türk Düşmanlığı" isimli makalede parti di­ siplini iie hareket eden bir Marksist olarak takdim ettiği Tunça/ı, dünya âlemin "Bü­ yük bir deha, olağanüstü bir devlet adamı" olarak gördüğü büyük bir Türk kahramanım, Atatürk'ü mal mülk düşkünü, entrikacı, fikri gücü sınırlı, alelade bit despot gibi göstermeye çalışmakla suçlamaktadır. 4

Ergin, A ta tü rk Z a m a n ın d a Türk E k o n o m isi adlı eserinin başlangıcında von Mises'in Bürokrasi'sinden alıntıladığı ve adeta onun İçin söylendiğini iddia ettiği şu sözlerle Mustafa Kemal'in bir dâhi olduğunu edebî bir uslupla ispatlama gayretindedir: "Dehâ, doktrin kalıplarına sığmayan bir niteliktir. Dâhi sistemlere meydan okuyan, gelenek­ lerin etkisinden sıyrılabilen ve çığır açan kişidir...Dâhi sosyal akımlara kapılmaz. Ye­ ni akımlara kaynak olur ve yön çizer" Eıgin’in, zihnindeki Mustafa Kemal'i tas­ vir etmek için başvurduğu bir başka kaynak da Halide Edip Adıvar'drr, Ergin, K e m a l A ta tü rk isimli eserinin başlangıcında Adıvaridan alıntıladığı şü cümlelere yer verir: "...D eniz fenerlerini andırırdı. Işık saçtı­ ğı zaman göz kamaştıracak kadar parlardı, [şık söndüğü anda, birşey görmek elde de­ ğildi. Düşündüklerini gerçekleştirmek için her türlü sistemi kullanırdı. Bilim alanında çok yüksek olanlar bile, O ’ nun kudretine yakışam azlardı, İnsan tabiatının e r zeki bir temsilcisiydi,"

dünya pazarlarına entegrasyonunu sağla­ yacak altyapı yatırımlarının demiryolu, yol, liman gibi bir an evvel yapılması ge­ rektiğini vurgulamaktaydı. Mehmet Cavit Beyün başyazarı olduğu Ulum-u î İnisadiye ve İçtim aiye Mecmuası, liberal düşüncenin yayın organıydı. Der­ ginin yazarları serbest ticaretin değişmez bir yasa olduğuna inanmaktaydı. Mehmet Cavit Bey teoriyle hap sol muş biri olma­ yıp; liberal düşüncenin hem bilim adamı

T Ü R K İ Y E ' D E

L I 3 E 3 A L

olarak, hem de iktidarda karar sahibi bir kişi, maliye bakanı olarak en önde gelen savunucusu olm uştu. M ehmet Cavit Bey'in J/m-i iktisat adlı kitabı halen Tür­ kiye’de liberal iktisadi düşüncenin izleri­ ni sürerken karşılaşılan en önemli yapıt­ lardan biridir. Melımel Cavit Bey in kitabına bir libe­ ral olarak kabullendiği veya kabul etmek zorunda olduğu iki ilke egemendir. Biri pozitivizmdir. Buna göre iktisatta zaman ve imkân açısından değişmeyen evrensel yasaların olduğu kabul edilir. Diğeri ise “zayıflar gider kalan güçlûler bizimdir" biçiminde sembolize edilebilen Darvvinci yaklaşımdır. Bir liberal olarak Mehmet Cavit Bey’in iktisadi görüşlerinin temel çıkış noktası olan mülkiyet olgusu, kita­ bında önemli bir yer tutmaktadır. Meh­ met Cavit Bey’e göre eğer özel mülkiyet olmasaydı tasarruf edilemeyecek, serma­ ye oluşmayacak ve. kalkınma meydana gelmeyince de bütün bu faaliyetler, bunu başarması imkânsız olan hüküm etten beklenecekti. Mehmet Cavit Bey mülki­ yelin sınırlanmasına olduğu gibi veraset üzerine konulacak yüksek vergilere de karşıdır ve bu bağlamda kendi fikirlerine tamamen aykırı olarak mülkiyeti hedef alan sosyalistlere karşı ideolojik bir üslup takınmaktan geri durmamıştır. Mehmet Cavit Bey, kitabında sosyalist düşünceyi ve devlet müdahalesini kına­ yan yargılara da yer vermiştir. Ona göre Marala beraber sosyalistler düşünsel ya­ pılarının nedenli ütopik olduğunu fark etmişler ve bilimsel yaklaşıma yönelmiş­ lerse de bilimsel adını alan sosyalistlerin eserlerinde de bilimsel bir içeriğe rastlanmamaktadır. Tanzimat’taki öncülerde olduğu gibi Mehmet Cavit Bey için de yegâne amaç kapiıalistleşmekur. Bu ise sağlıklı olarak ancak mülkiyete saygılı ve serbest ticareti kabullenmiş bir sistemde mümkün olabi­ lecektir. Oysa Osmanlı ülkesinde bir yan­ dan esnaf yönetmelikleri diğer yandan

I K T

I S A D J

D Ü Ş t)

N C

E

329 John Maynard Keynesin düşünceleri, /kinci jjünya Savaşt sonrasında bırakınız yapsınlar...' iktisadiyatı yerine toplumsal dengeleri gözeten 'sosyal refah devleti tasarımına temel oluşturmuştu. N eoJiberal akımın yükselişinde, aşırı devlet müdahalesini kurumlaştırdığım düşündüğü Keynesyen ekonom i politikalarla Jmlemik, önemli ver tutmuştur.

gedik usulü iş özgürlüğünü ve. sanayileş­ meyi engellemekledir. Millî İktisada Yöneliş II. Meşrutiyet liberalizmi bir süre sonra m u halefetle k a rşıla ştı. Bıı bağlamda önemli bir tartışma da gündeme geldi. Serbcstiyet mi himayecilik mi? Sanayi mi tarım mı? Korumacılık yanlısı Mizancı Murat Bey liberal bir dış ticaret politikası­ nın ancak gelişmiş ekonomiler için söz konusu olabileceğine işareı etti ve geri kalmış ülkelerin ancak himayecilikle bir yerlere gelebileceklerini öne sürdü. Ah­ met Mithat Efendi ise Ekonomi Politik ve lüalîü’! U kad adlı kitaplarında Adam Smith’in serbest iktisat fikrini eleştirdi. Ona göre Adam Smith’in teorisi sadece tngil tere nin gerçekleriyle bağdaşabilirdi. Tüm hammaddesini dışardan temin eden

L

330

İ

B

E

R

ve geniş bir deniz ticaret filosuna sahip olan bu ülke için serbest ticaretten başka bir yol yoktu, Mehmet ŞeTÎf Efendi ise Osmanlılar için sanayileşmenin önemine işaret ettiği makalelerinde sanayileşmenin mümkün ve aynı zamanda zorunluluk olduğuna, tarihsel verilerin ışığı altında, işaret et­ mekteydi, Osmanh iktisadının geriliğinin nedeni Osman)ı insanının yüzyıllardır sü­ regelen anıi-merkantil zihniyetinden kay­ naklanmaktaydı, Osmanh iktisadi düşüncesine serbest dış ticaret fikrine sistematik ilk eleştiriler bir Kazan göçmeni olan Musa Akyiğitzade’den geldi, List’ten oldukça etkilenen Musa Akyiğitzade ulusal çıkarlar gerek­ tirdiği takdirde korumacı bir politika izle­ nebileceğini vurguladı. Ancak Musa Akyigiızade mutlak bir korumacılıktan yana da değildi. “Bebek endüstri" ilkesini be­ nimseyen yazar; dışa karşı korunan iş kollarında zamanla rekabetin artacağım, fiyatların düşüp iç üretimin dışarıyla re­ kabet edebilir hale geleceğini belirtti, Mu­ sa Akyiğitzade’ye göre serbest ticaret an­ cak eşit durumdaki ülkeler arasında ger­ çekleşebil irdi. Birinci Dünya Savaşı yıllan II. Meşruti­ yet liberalizmini yıpratacak gelişmelere sahne oldu, Pazar mekanizmasının etkin­ liğini yitirmesi, liberalizmde aradığım bu­ lamayan hüküm eti ve aydın çevresini başka arayışlara itti. Bu yeni düşünce Al­ man kökenli “millî iktisat”tı. Düşünsel anlamda liberalizm in baş savunucusu Mehmet Cavit Bey’in karşısına dikilenler Osmanh Ziraat ve Ticaret gazetesi yazarla­ rı oldu. İlımlı bir gümrük politikasını sa­ vunan gazete, Osmanh ülkesinin Avru­ pa'ya hammadde satıp sonra da beş on misli fiyatla mamul madde olarak satın almasının gerçekçi olmadığını savunmak­ taydı, Korumacılık beraberinde sınaî kal­ kınmayı da getirecekti. M ehmet Cavit Bey, M eclis-i Mebusan’da ise Zohrap Efendi’nin eleştirilerine

A

L

İ

Z

M

maruz kaldı. Zohrap Efendi, serbest dış ticaret politikalarının ülke çıkarlarıyla bağdaşmayacağını, İktisadî bağımsızlığın ancak mutedil bir himayecilikle gerçekle­ şeceğini vurgulamaktaydı. Uzun zaman­ dır uygulanmakta olan liberal politikala­ rın sonuçları ortadaydı, İstanbul ticareti­ nin % 60-70’i yabancıların elindeydi. Ar­ tık savaşlarla fetih döneminin kapandığı­ nı söyleyen Zohrap Efendi'ye göre Batılı devletlerinin yeni taktiği iktisadi olarak göz diktikleri ülkeyi işgal etmekti. Os­ manlI Devleti, liberalizmden vazgeçmez ve himayecilik benimsenmezse bir daha belini doğrultamayacaktı. CUMHURİYET DÖNEMİNDE LİBERAL İKTİSADİ DÜŞÜNCE 1923 İzmir İktisat Kongresi Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında İk­ tisadî düşüncenin yönünü belirleyen önemli bir gelişme 1923 İzmir iktisat Kongresi’dir, Ankara hükümetinin bütün çabası ve dolaylı baskılarına karşın İstan­ bul merkezli ticaret sermayesinin biçim­ lendirdiği kongre, genel olarak millî ikti­ sat anlayışının derin izlerini taşır. Özel sektör öncelikli bir İktisadî yapının öngö­ rüldüğü kongrede, devletin sermaye biri­ kiminin oluşumu sürecinde ihtiyaç duyu­ lan müdahalelerde bulunması ve himaye­ yi sağlaması talep edilmiştir. Bu yönü ile kongrede egemen olan İktisadî bakış açısı ve düşünce eğilimi daha sonra 1930larda egemen olan İktisadî devletçiliğe ilk ba­ kışta benzemekle birlikte daha liberal bir ekonomik düzen özlemini yansıtır. İzmir iktisat Kongresi’nde alınmış ka­ rarlar harfi harfine hayata geçmemiş ise de 1920’ler boyunca izlenen iktisat politi­ kalarının kongre kararları ile paralellik gösterdiği söylenebilir. Bunların başlı çala­ rı 1924’te özel girişimleri finanse etmek için Türkiye İş Bankası’ntn kurulması, 1927'de sanayi alamnda özel girişim yatı­ rımlarını teşvik için 1913 tarihli Teşvik-i

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

Sanayi Kanunu’nun yeniden düzenlene­ rek yürürlüğe girmesidir. İzmir İktisat Kongresi’nde devletin eko­ nomiye müdahalesine ihtiyatla yaklaşıl­ mıştır. 1920’ler boyunca özellikle dış tica­ ret rejiminde bu ihtiyat sürdü. Bunda Lo­ zan Antlaşması hükümlerince hükümetin 1929’a kadar gümrük duvarlarını yükselt­ me imkânından yoksun olması da etkili olmuştur. Netice olarak 19201er boyunca Türkiye’de devletin ekonomiye sınırlı müdahalesinin söz konusu olduğu, buna bağlı olarak da 1930’lu yıllarla karşılaştı­ rıldığında ekonominin görece liberal bir eğilim çizdiği söylenebilir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında ekonomik ve toplumsa] alandaki en önemli hedefle­ rinin başında bir yerli girişimci sınıf ya­ ratmak gelir. Bu hedef ilk kez Cumhuri­ yet ile ortaya çıkmış değildir. Kemalistlerle aynı kaynaktan gelen ve Kemalistlerden evvel iktidarda bulunan İttihatçıların 1908'den sonra izledikleri millî iktisat politikası da aynı amacı gütmüştür. Hatta Kemalistlerin savaş ve işgalin ardından Cumhuriyet ile başlayan süreçte İttihatçı­ ların bıraktığı noktadan millî iktisat poli­ tikasını sürdürdüklerini de söylemek mümkündür. Millî iktisat politikasının temeli, serma­ ye birikim inin yetersiz olduğu ülkede devlet eli ile sermaye birikimini artırmak ve boy 1ece İktisadî gelişmeyi sağlamaya yönelik girişim ve oluşumları gerçekleş­ tirmekti. Bu politika, 1920’lerde devletin doğrudan değil dolaylı etki ve müdahalesi ile gerçekleşti. Müslüman-Türk unsurun ekonomide egemen konuma gelmesi te­ mel hedefti. Yabancı sermayenin emper­ yalizm karşıtı bir bağımsızlık savaşının ardından elini eteğini çekmediği ülkede, yabancı sermaye ile olan ilişkilerde yerli gayrimüslimlerin yerine Müslüman-Türk asker-bürokratlann veya tüccarların geç­ meye başladığı görüldü. Başka bir deyişle hükümet, olanaklar ölçüsünde sermayeyi Türkleştirmeye çalıştı.

İ K T İ S A D I

D [I $ O H C E

1930’larda Devletçilik Tartışmaları 1929 krizinin etkileri Türkiye’de de his­ sedildi. 1920’ler boyunca sürdürülen ikti­ sat politikaları ekonomik alanda Türki­ ye'nin ihtiyaç duyduğu iktisadı kalkış için yeterli olmadı. İç ve dış konjonktür Tür­ kiye’de devletin önce himaye ve müdaha­ le yolu ile ardından doğrudan işletmeci veya üretici olarak ekonomide etkin rol oynamasını gündeme getirdi, 1 9 3 0 ’larda devletçilik ve liberalizm üzerine tanımlama ve tartışmalar basın yolu ile Kadrocular, Ahmet Ağaoğlu ve Ahmet Hamdi Başar arasında yaşandı. 1930’larda devletçiliğin en belirgin karakteristiklerinden birisi planlı sanayileş­ meydi. Kapitalist sistemin kriz içinde bu­ lunduğu bir sırada, otoriter ve totaliter rejimler komuta ekonomileri ile iktisadi gelişme süreçlerinde önemli adımlar attı­ lar. Hem koşullar hem de çevresindeki örnekler Türkiye’nin kapitalist sisteme sırtını dönmeden, diğer sistem in yani sosyalizmin bir aracı ile yani planlama ile sanayileşme girişiminde bulunmasında etkili oldu. Bu gelişme, Türkiye’de dev­ letçiliğin tanımlanma sı uda önemli bir husustur. 1925’te Terakkiperver Fırka ile boy gös­ teren ancak bastırılan muhalefet hareketi, 1930’lann başında bu kez Serbest Fırka ile bir kez daha boy göstermeyi denese de yine bastırıldı. Böylece 1930’lar Türki­ ye’nin Tek Parti tarafından otoriter bir bi­ çimde yönetildiği bir dönem olarak yakın tarihe geçli. Örgütlü muhalefetin ortadan kalktığı bu dönemde, münferit muhalefet girişimleri veya muhalefet girişimi olarak bile nitelendirilebilecek hacimde olmayan tartışmalar yaşandı. Basın aracılığıyla gerçekleşen ve devlet­ çilikti beral İzm ekseninde gelişen bu mü­ nakaşalar uzun sürmedi. Ancak 1930’larda Türk aydını ve siyaset adamlarının devletçilik-liberalizm kavramlarına yük­ ledikleri anlamı yansıtması açısından önem taşımaktaydı. Politik yönü yanında

331

L

İ

B

E

R

Ahmet Hamdi Başar Dİ DEM CÜRSES

A

L

İ

Z

M

gayrimüslimlerin elinden Türk ve Müs­ lüman tüccara geçmesi, ticaretin m illi­ leşmesi ve güçlü bir ulusal ticaret kesi­ mi yaratılması yönündeki görüş ve giri­ şimleri ön plana çıkar. 1917-1918 yıl­ larında yayımladığı 7/caref-f U rnumiyye mecmuasında yer alan yazılarında Başar, iktisat ve ticareti başarıyla yürü­ tecek bir Türk-Müslüman kesimin oluş­ masının gerekliliğini savunmuş, eylem­ leri ile görüşlerini gerçekleştirmeye ça­

1897’de İstanbul’da doğan A .H . Başar

332

(1897-1971), Mütareke döneminden 1970'lere uzanan yakın dönem tarihi­ miz açısından önem taşıyan pek çok si­ yasî ve İktisadî girişimde yer almış bîr eylem adamı, müteşebbis bir tüccar ve görüşlerini yayımladığı kitap ve dergi­ lerde dile getirmiş bir düşün adamıdır. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakül­ tesi Coğrafya Bölümü'nü 1919'da biti­ ren Başar, coğrafya öğretmenliği, İstan­ bul Liman Şirketi müdürlüğü, müteah­ hitlik, İstanbul milletvekilliği, 1960 ihti­ lali sonrasında M illî B irlik Komitesi Sosyal İşler Komisyonu araştırma İnce­ leme komitesi üyeliği gibi görevlerde bulunmuştur. Başar'ın 1920'lerden 197Û'İere uza­ nan düşünce çizgisinin ilk döneminde, ticari kurum ve faaliyetlerin yabancı ve

entelektüel yönü de bulunan bu tartışma­ ların taraflarından biri, K a d ro dergisi etra.fmda toplandıkları için Kadrocular olarak tanımlanan ve Burhan Asaf Belge, Şevket Süreyya Aydemir, Yakup Kadri Karaosmanoglu, Vedat Nedim Tür, İsmail Hüsrev Tökin ve Mehmet Şevki Yazman ın oluş­ turduğu hareketti. Kadrocular, Türk devrimine 1930’larda “sol” bakışı yansıttılar. Kadroculardan Şevket Süreyya Aydemir İn k ilâ b ve K a d ro adlı kitabında devletçilik ile ilgili olarak “Türkiye ve Türkiye’ye benzer memleketler için devlet müdaha­

lışmıştır. İlerİki yıllarda M îllî Türk Tica­ ret Biri iği'nin (MTTB) kuruluşu, İstan­ bul Ticaret O dası'nın m illileştirilm esi yönündeki çaba ve girişimlerinin başa­ rıya ulaşması ile düşüncelerini hayata geçirmeyi başarmıştır. Ankara hükümetinin kuruluşu ve ba­ ğımsızlık savaşının kazanılması ile ülke­ yi terk edeceğini veya etkisinin azalaca­ ğını umduğu yabancı tüccar ve gayri­ m üslim lerin yerini almayı ve İktisadî alanda söz sahibi olmayı planlayan İs­ tanbul tüccarı, 1922 sonunda M illî Türk Ticaret Birlİği'ni kurar, kuruluş sırasında­ ki aktif çalışmaları ve birliğin yayın or­ ganı Türkiye iktisat Mecmu ası'nda ki ya­ zıları ile Başar, ithalat, ihracat ve toptan­ cı ticaretini Türk tüccarının devralması­ nı istemekte, bu konuda Ankara hükü­ metinin desteğini beklemektedir.

lesinin mevzuu yüksek tekniğin doğur­ duğu bir takım tezatları bir takım menfa­ atler için kontrol ve disiplin altına almak için değil esasen mevcut olmayan bu yüksek tekniği bizzat devlet teşkilatçılığı altında ve bir takım menfaat tezatlarına yol açmadan meydana getirmektir" tanı­ mım yapmıştı. Devletçiliği bir amaç olarak gören Kad­ ro c ulan n yanı sıra, devletçiliğe muhalif olmayan ancak devletçiliği amaç olarak değil araç olarak gören kişi ise Ahmet Hamdı Başar’dı. Başar iki kavram ileri

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

I K T I S A D İ

D Ü S Û N C

E

M T T B 'n in genel sekreteri o larak 1923 İzm ir iktisat Kongresinde İstan­ bul tüccarının görüşlerini yansıtan ra­ porun h azırlık çalışm alarında da yer alan Başar, bir grup İstanbul tüccarı ile birlikte Kongrede M I IB 'y i temsil et­ m iştir. İstanbul tü ccarı, İzm ir iktisat Kongresinde him ayeci gümrük siste­ minin kabulü, ticaret ve sanayi bankası kurulması, yabancı sermayenin devlet denetimi altında ülkeye girmesi, kalxıtaj hakkının kabulü, ticaret-sanayi oda­ larının çağdaş yapıya kavuştum İması, dış ticarete ilişkin İktisadî örgütler ku­ rulm ası gibi, özünde İktisadî alanda güçlü bir konum elde edebilmeleri için gereken altyapının kurulması olarak ni­ telenebilecek talepleri savunmuş ve bu taleplerini kabul ettirmeyi başarmıştır. M TTB'nin genel sekreteri ve yayın or­ ganı Türkiye iktisat M ecm uası'ntn yaza­ rı olarak Başar, İstanbul Ticaret Odası'nın yönetiminde Türk-Müslüman tüc­ carı etkin kılma, odayı millileştirme giri­ şimlerinde yer alır, Ankara hükümetinin

Ahnıct Hamdı Başar, demokrasinin gelişimi içiıı özerk bir kamusal alanın ve burjuvazinin oluşumunu şarl görmüş: fakat çözümü yine otoriter i asayelçi tasarılarda aramıştır.

C u m h u riy e tin kuruluş y ılla rın d a

izlediği iktisat politikası ile uyumlu bu çabalar başarıya ulaşır. 6 Eylül 1923'te

güçlü bir konum elde etmek isteyen

yapılan seçimlerle Türk tüccar ve işa­ damlarından oluşan bir yönetim kurulu göreve gelir. Başar. İTO yayın organının müdür ve başyazarlığını üstlenir.

tekel hakları elde etmesine karşı ç ık ­

sürmüştür: Biri klasik liberalizmin devlet lurü olan “idari devletçilik” diğeri ise “ik­ tisadi devletçilik”. Ahmet Hamdi’ye göre İktisadî devletçilik: “Aynı cinsten olan kuvvetleri müşterek gaye yolunda birleş­ tiren yegane vasıtadır. Memlekette bir İk­ tisadî uzviyetin en mütekamil şeklini mü­ talaa eden program İktisadî devletçiliğin esasını teşkil eder. Ancak bu demek de­ ğildir ki, İktisadî devletçilik, yalnızca bir programdan ibarettir; program ancak bü­ yük esasın bir vasıtasıdır; asıl İktisadî devletçilik bu programı vücuda getirecek

İstanbul tüccarı, yabancı sermayenin m akta, y a b a n c ı şirket ve se rm aye gruplarının mal, hizmet, üretim, dağı­ tım ve satışında ayrıcalıklı konum el-

ve buna tatbik edecek esaslar ve prensip­ lerin heyeti mecmuasıdır.” Kadrocular ve Ahmet Hamdi’ye nispet­ le devletçi olarak nitelendirilemeyen hat­ ta liberal olduğu söylenen Ahmet Ağaoğlu, devletçiliği, “ferdin yetmediği yerde devletin varlık göstermesi” olarak tanım­ lamış vc özellikle Kadrocular ile devletçi­ liğin lanınn üzerine tartışmıştı. Agaoğlu’na göre Batfda ekonomik ve toplumsal gelişmenin başlıca dinamiklerinden birisi devletin birey üzerindeki baskısının kalkmasıydı. Devletin birey üzerindeki baskı-

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

de ederek kendisini devre dışı bırak­ masından endişe etmektedir. İTO ya­ yın organında yer alan yazılarında Ba­ şar bu endişeleri ve Ankara hükümeti­

c ilt lik ik t i s a d i DeWetçı7/fc serîsi ve 1932-1934 yılla rı arasında çıkardığı K o o p e ra tif d erg isin d e dile getirmiştir.

ne İstanbul tüccarını koruyucu ve kol­ layıcı bir tutum benimsemesi çağrısını

ye'sinin düşün ortamını ve temel İkti­ sadî tartışmaları yansıtm ası bakım ın­ dan da önemlidir, Başar'ın, ekonomik buhranın liberalizm in kaçınılm az bir sonucu, ancak bu buhranın Türkiye

dile getirmiştir. Ö zellikle tütün tekeli­ nin y a b a n c ı se rm aye d en a lın a ra k b an d ro l siste m in e g e ç ilm e s in i ve Chester Projesi'nde Ankara hükümeti­ ni yabancı serm aye karşısında Türk tü ccarın ı desteklem eye yönlendiren

334

A

yazıları ile Başar, bağım sızlık savaşı sonrasında şekillenen yeni İktisadî ya­ pıda u lu sal/yerli b u rju va zi yaratm a çabalarının savunucusu olmuştur. 1920'li yılların ortalarında Başar T İs­ tanbul Lim anTnın m illileştirilm esi ça­ lışmaları içinde görmekteyiz. İstanbul tüccarının bir araya gelerek kurduğu şirketin Ankara'nın desteğiyle liman iş­ letme hakkını elde etmesi ve 1925'te Lim anlar Kanunu'nun kabulüyle A h ­ met Hamdi, İstanbul Liman Şirketi mü­ dürlüğüne getirilir ve kendi deyişiyle 1934 yılına dek sürecek 'liman prensli­ ği' dönemi başlar. 19 29 D ü n y a E k o n o m ik B u h ra n ı Özellikle tarım kesimini etkilemiş, Ba­ şar İktisadî sorunlara İlişkin görüşlerini 1931'den başlayarak yayım lad ığ ı 6

sının kalkması ile ekonomi kendi kuralla­ rı ile işlemiş ve Batı gelişme kaydetmişti. Bu nedenle Doğulu toplumlarm da geliş­ mesi devletin birey önündeki engelleri kaldırmasına bağlıydı. 1930’lann ortalarına gelindiğinde dev­ letçilik-liberalizm tartışmaları sona erdi. 1934'te Kadro hareketi tasfiye edildi. Bundan önce Serbest Fırka’mn kapatılma­ sı ile Ağaoğlu ve benzer düşünceleri taşı­ yanların muhalefet etme etkinlikleri ve alanları daha da daraldı, Ahmet Hamdi ise 1930'da üc av süren yakınlaşma dışın­

K o o p e r a t i f dergisi, 19 30'lar Tü rki­

gibi ülkeler açısından bir şans oldu­ ğunu savunan görüşleri K a d ro ve ya­ zarı Şevket Süreyya Aydemir tarafında da paylaşılm ıştır. Gerek K a d ro gerek K o o p e r a tif Türk devrim inin özgünlü­ ğünü vurgulamakta, 1930'ların buna­ lım lı ortamında devlete ekonomik ya­ şam ın d ü ze n le n m e sin d e b ü yü k rol düştüğünü ileri sürerek 'devletçiliği' savunmaktadır. Batı uluslarının gelişimini birey, bi­ reysel çalışmaya önem verilmesi ve Öz­ gürlük ortam ının sağlanmış olmasına bağlayan görüşleri ile 'liberal' bir tavır sergileyen Ağaoğlu Ahmet'i Başar, yö­ netim biçimi ve gelişmişlik düzeyi ara­ sındaki nedeıVsonuç ilişkisini ters yön­ lü kurmakla eleştirmekte " ... halbuki bir memleketin geri veya ileri olması, bir idare şeklinin değil, o idare şekli o memleketin geri veya ileri olm asının zaruri bir neticesidir" demektedir.

da Atatürk’ün sofrasında yer edinemezdi ve dolayısıyla düşüncelerini gerçekleştir­ me şansı bulamadı. İkinci Dünya Savaşı ve Devletçiliğin Tasfiyesi Türkiye İkinci Dünya Savaşı’nın dışında kalmayı başardı. Ancak yüksek savunma giderlerini, 1930’Iarda başlayan planlı sa­ nayileşme girişimlerini yavaşlatarak kar­ şılamak zorunda kaldı, İkinci Dünya Sa­ vaşı ertesinde ise Türkiye yönünü açıkça ABD ve Batılı müttefiklerine doğru çevir-

T Ü R K İ Y E ’ DE

L İ B E R A L

İ K T İ S A D İ

D Ü Ş Ü N C E

Batı uluslarının liberal iktisat sistemi

devletin oluşumu için Başar, "...İktisadî

ile doğu uluslarını sömürerek kalkın­ dıklarını, fakat sürekli bir tarafın zararlı çıkması sonucu, üretirnAüketim denge­

m eslek m üm essillerinden ve ihtisas adam larından m üteşekkil bir ikin ci

sinin bozulduğunu, serbest dağıtım mekanizmasının bu nedenle iflas ettiği­ ni ileri süren Başar'a göre, Ağaoğlu Ah­ met Bey, işleyiş biçim i ile Türkiye gibi ülkelerin geri kalmasına yol açan ve ar­ tık iflas etmiş bir sistemi (liberalizm i) savunmaktadır. 1930'lar devletçilik-liberalizm tartış­ malarında 'devletçi' görüşler savunan Başar, 1931-1946 arasında yayımladığı 6 çiftlik İktisadî D ev letçilik serisinde di­ le getirdiği, ülke sorunlarının tespit ve çözümüne yönelik analizleri ile Türk toplumuna özgü 'demokrasi ve özgür­ lüğü sağlayacak' bir devletçilik anlayı­ şına varmaktadır.

meclisin, seçim yoluyla seçilmesi, İkti­ sadî mevzulara ait plan, kanun ve büt­ çenin evvela bu mecliste görüşülmesi, işletme İşlerinin de mümkün olduğu nispette devletin yardımıyla hususi te­ şebbüslere terkini..." zorunlu görmek­ tedir. İktisadi yapıyı kuran ve halka devreden bir devletçilik anlayışını sa­ vunarak, üretim ve tüketimin düzen­ lenmesi, İktisadî yapının iş bölümlerine göre örgütlenmesi için uzmanlar yöne­ timinde bir planlama birimi önermek­ tedir. Devlet kamu niteliği taşımayan işleri terk ederek, İktisadî alanı bireyle­ re ve kurdukları hür, serbest örgütlere bırakmalıdır. Batı m edeniyeti gelişim ini serbest mübadele sistemine borçludur: "...n e ­

Başar'a göre, ülke sorunlarının teme­ linde, bürokrasinin güçlenmesi olarak belirginleşen idari devletin (kapıkulu devletçîliği/vasî devletçilik) genişlemesi yatmaktadır. Devlet yapısı, idari ve İkti­ sadî devlet olarak ayrılm alı ve idari devletin İktisadî devlete müdahalesini

ticede yeni yeni kıtaların keşfi ve tek­ niğin İnkişafı ile dünya m ikyasında serbest mübadelenin tekem m ülü ile son Garp medeniyeti dediğimiz mad­ de ve eşya medeniyetini doğurdu." Ba­

önleyici m ekanizm alar oluşturulmalı­ dır. iktisadi devlet yeni bir devlet örgüt­ lenmesi demektir ve amacı idari devlet

sonunda bireyin güçlenmesi ve hürri­ yet ve dem okrasi için devlete karşı m ücadele verm esi ile özgürlükçü ve

m ekanizm asını geriletmektir, iktisadi

demokratik Batı tipi toplum modeli or-

di. Bu yeni yönelişte, kuzeyden beliren Sovyet tehdidi de etkili oldu. Türkiye’nin Batı’ya açılma süreci, beraberinde çok partili siyasal yaşama geçişi de getirdi. Ül­ keyi yöneten Tek Parti içindeki muhalefet iyice su yüzüne çıktı. Bu muhalefet Dört­ lü Takrir ile kamuoyuna açıkça duyurul­ du. CHP içindeki m uhalefet, 5 Ocak 1946’da kurulan DP bünyesinde siyasaf mücadeleyi devam ettirme yönünde geli­ şirken, Tek Parti yönetimi rejimin de­ mokratikleşmesi yönünde adımlar attı. 21 Temmuz 1946’da ilk kez çok partinin ka­

tı toplumlarında bütün bu gelişmeler

tıldığı, tek dereceli milletvekili genel se­ çimleri yapıldı. Siyasette başlayan değişim ve liberalleş­ me ekonomide de gündeme geldi. Serma­ ye birikiminin yetersizliği, savaş sonrası dönemde savaş nedeniyle aksayan kalkın­ ma sürecini tekrardan başlatmak için ye­ terli görünmemekteydi. Bu durum, Tür­ kiye’nin dış ekonomik desteğe ihtiyacını artırdı. Bu ihtiyaç doğrultusunda Türki­ ye’de siyasal sistemde devrim niteliğinde gerçekleşen değişimler yatır sıra, ekono­ mide de Batı ile ilişkileri geliştirmek ve

335

L

İ

B

E

R

taya çıkmıştır. Oysa bu aşamaları yaşa­ mamış bizim gibi toplumlarda devlet tüm alanları kaplamış, Batt'daki biçimi ile özgürlük ve demokrasi talep ede­ cek ve bu mücadeleyi yapacak bir top­ lumsal kesim gelişem em iştir. Bu du­ rumda bizim gibi Doğu toplumlavı için demokrasi ve Özgürlüğü sağlamak da devlete düşmektedir. İktisadi alanda idari devletin (bürok­ rasi ve hükümetin) sınırlandırılarak İkti­ sadî devletin güçlendirilmesini, Batı'da demokrasinin devlete karşı mücadele

336

A

L

İ

Z

M

zim gibi toplamların ise tembelleştiğini ileri sürmüştür. Batı toplumlarında geli­ şen yaratıcı ve özgür düşüncenin Türk toplumunda yerleşmesi için 'inkılâpçı' bir dönem zorunludur. İnkılâpçılık yeni doğan düşüncelerin korunup güçlendi­ rilm esi, kitleye yaygınlaştırılm ası me­ totlarından ibarettir. Sosyal düşünceler hür düşünce ile olgunlaştırılm alı, hür düşünceyi engelleyen akımlar ise inkı­ lâp yolu ile tasfiye edilmelidir. Başar, inkılâp döneminin zor bir dönem oldu­

sonucu ortaya çıktığını ve 'özgürlüğün devletle çatıştığını' savunan görüşleri ile liberal bir yaklaşım benimseyen Ba­

ğunu, kolayca diktatörlüğe dönüşebile­ ceğini kabul etmekte, ancak bizim gibi 'tarihî olgunluk dönemini yaşamamış uluslar için başka yol olmadığını' ileri

şar, bizde özgürlük mücadelesi verecek toplum sal sın ıflar henüz oluşm adığı

sürmektedir. 1940'lar Türkiye'sinde Ba­ şar, uzun vadede hürriyet rejimini sa­

için "...hürriyet ve demokrasinin ancak Devlet eliyle ve yardımıyle doğup bü­ yüyebilecek bir şey olduğunu bilmek ve kabul etmek, davalarımızın yandan

vunm akta ancak "Türkiye'de serbest bırakıldığı takdirde hür fikir ve rejim oluşamayacağından" hürriyet rejiminin kurulması İçin inkılâpçı bir dönemi zo­ runlu görm ektedir:"... Türkiye'de inkı­

çoğunu halletmek demektir" sonucuna varmaktadır. Batı toplumları ile Türk toplumunu gelişim evreleri açısından karşılaştıran Başar, kilise, kral baskısı, Hint-Şark yol­ larının kapanması île yaşanan imkân­ sızlıklardan kurtulma arzusunun keşif­ leri, göçleri ve yaratıcı düşünceyi do­ ğurduğunu, bu evreleri yaşamayan bi­

uluslararası ekonomik sistemin üyesi ol­ mak için adımlar alıldı. ikinci Dünya Savaşında Avrupa büyük bir yıkıma uğradı. Savaş sona erdiğinde bu yıkım ın yanı sıra Avrupa'yı tehdit eden bir diğer unsur Sovyetler Birligi’ydi. ikinci Dünya Savaşı’nm müttefikleri ABD ve Sovyetler Birliği, savaş ertesi artık ye­ niden kurulan dünyanın iki kutbunu oluşturdu. ABD bu koşullarda Batı dün­ yasının alternatifsiz önderi haline geldi ve yıkılan Avrupa'yı yeniden inşa etmek için kollan sıvadı. Bu bağlamda yeni bir ulus­

lapçının görevi olgunlaşmaya yardım etmek, milleti kendi kendine yönetimi başarır hale getirmek ve demokrasiyi yaratmaktır." 1946'da Demokrat Parti'nin kurulu­ şunda program hazırlık çalışm alarına katılan Başar, 'hürriyetin ancak inkılâp­ çı bir rejim le sağlanabileceğini savu-

lararası para sisteminin kurulması günde­ me geldi. Projenin temelleri daha savaş bilmeden 1-23 Temmuz 1944’te ABD'nin Bretton-Woods kentinde gerçekleşen ve bu nedenle bu kentin adı ile anılan kon­ feransta ve konferansın sonunda imzala­ nan anlaşma ile atıldı, Bretton-Woods*u imzalayan ülkelerin başlıca sorunu mü­ badele sistemindeki likiditenin elde bulu­ nan altının fiziki hacmiyle sınırlı kalması­ nı önleyecek bir sistem bulmaktı. Bu so­ run Amerikan dolarının altına çevrilebi­ lirliği kuralını getiren altın kambiyo stan-

T Ü R K İ Y E ' D E

l i

b e r a l

nan bu görüşleri nedeniyle DP kurucu­ ları tarafından 'demokrasi ve hürriyet düşmanı' olarak nitelenerek parti kuru­ luş çalışmalarından uzaklaştırılır, iktisadi yaşamın güçlenmesi, ticaret ve teşebbüs kesimi arasında meslek bi­

i

k

t

i

s

a

d

i

d

ü

ş

ü

n

c

rakip olm ayacağı bir yapı kurm asını beklemektedir. Başar ile DP arasındaki görüş ayrımı Orman Bakanlığı görüşmeleri, Denizci­ lik Bankası yasa tasarısı ve bütçe görüş­

linci ve dayanışmanın güçlenmesi, çı­ karların korunması am acıyla İstanbul tü ccarı tarafından kurulan İstanbul

meleri sırasında ortaya çıkar, Başar'ın hazırladığı Milletçe Kalkınma Kanunu Teklifi (MKKT) ile keskinleşir. M KKT ile Başar, gerçek anlamda demokratik, ö z­

Tüccar Derneği'nin kuruluş çalışmaları için d e aktif biçim de yer alan Başar,

gürlükçü bir Ülke olm ak için iktisadî/idari devlet ayrımını ve 'demokratik

derneğin 1947'de kurulması sonrasın­ da genel sekreterliğini üstlenir. 1948 İk­ tisat Kongresi'nin hazırlık çalışmalarına Tüccar Derneği'nin üyesi olarak katılır, ayrıca dernek yayın organı Türkiye ikti­ sabın başyazarlığını yürütür.

Örgü denilen, dernek, sendika, meslek odaları gibi sosyal, kültürel amaçlarla

Tüccar Derneği'ndeki çalışmaları, İs­ tanbul ticaret kesiminin çıkarlarını sa­

kurulmuş toplulukların' oluşmasını zo­ runlu görmektedir. Devletin koruyucu ve kurucu müdahalesi ile nihai hedefi, bir anlamda, sivil toplumu kurmak olan bir kalkınma planı, kalkınma örgütlen­ mesi önermektedir. Tasarının DP millet­

vunan yazıları ile D P iktidarının tekrar

vekilleri tarafından anayasaya aykırı

'gözüne giren' Başar, 1950'de DP ada­ yı olarak İstanbul m illetvekili seçilir.

bulunarak reddedilmesi üzerine. Başar, DP milletvekilliğinden ayrılır.

Mecliste yaptığı konuşmalar ve hazırla­ dığı yasa teklifleri İle, CH P iktidarında devletin tüm toplumsal, siyasal alanı

2 7 Mayıs İhtilali sonrasında kısa bîr süre M illî B irlik Komitesi sosyal işler komisyonu üyeliği yapan ve hürriyet

kaplaması İle vatandaşın her şeyi dev­ letten bekleyen bir kapıkuluna döndü­ ğünü belirtmekte, bu nedenle CHP'nin devletçilik anlayışını eleştirmekte, DP iktidarından ise, devletin İktisadî alana müdahalesinin azalacağı, özel sektöre

kumlana kadar inkılâp dönemi yaşan­ ması gerektiğini savunan Başar, ihtilali gerçekleştiren grup içinde görüş ayrı­ lıklarının belirginleşip 14'lerin tasfiyesi ile bu görevinden de ayrılm ak duru­ munda kalmıştır. 27 M ayıs'ı hedefine

dardmm yaratılması ile çözüldü. Başka bir deyişle Amerikan dolan, altına eş dü­ zeyde bir uluslararası rezerv para olarak kabul edildi. Aynı anlaşma ile kambiyo kurlarının istikrarını sağlamak maksadıy­ la milletlerarası bir para fonunun ve üye memleketlerin imar ve kalkınma işlerini kolaylaştırmak maksadıyla da milletlera­ rası bir imar ve kalkınma bankasının ku­ rulması kararı alındı, Böylece Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) ve kurulduğu sıra­ daki adı ile Uluslararası İmar ve Kalkın­ ma Bankası veya bugünkü adı ile Dünya

e

B ankası’nıtı da tem elleri atıld ı. IM F 1945’te, Dünya Bankası 1946’da çalışmalanna başladı. Bretton-Woods ile şekillenen yeni ulus­ lararası ekonomik sistem içinde Türkiye de yerini almak istedi. Bu doğrultuda adımlar atıldı. Dış yardım ve uluslararası ekonomik kurumlar ile İlişki kurma ge­ reksinimi Türkiye’nin önemli ekonomik kararlar almasını beraberinde getirdi. Bu­ na göre 7 Eylül 1946’da alınan karar ile Türk parası devalüe edildi. 11 M art 1947’den itibaren Türkiye hem IMF’nin

337

L

338

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

varamamış bir ihtilal olarak niteleyen Ahmet Hamdi, başarısızlığın nedenini, 'İnkılâp devresinin ihmal edilerek ken­

Başar, meslek kuruluşları ve diğer sivil oluşumların güçlenmesi ile demokratik örgünün kurulacağını belirtmiş, devle­

diliğinden yaşaması mümkün olmayan bir hürriyet dönemi kurulmuş olması­ na' bağlamaktadır.

tin kuruculuk ve ko llayıcılık görevini yerine getirdikten sonra iktisadi alanı

1962-1971 arası yayım ladığı B arış D ünyası, Başar'ın otoriter diinya görü­ şünün açığa çıktığı dönem olmuştur. Toplumların kalkınma ve gelişmesi için otoriter rejimleri kaçınılmaz bulmakta, kalkınma ideali için özgürlüklerden fe­ ragat edilmesini savunarak, açıkça 'de­ mokratik bir düzende kalkınmanın ola­ mayacağım' ileri sürmektedir. 1920'lerden 1 9 7 0 'lere toplum sal, ekonomik ve siyasal tarihimiz açısından önemli oluşumların içinde yer alan Ba­ şar, görüşlerini siyasal iktidarlara be­ nimsetme çabalarında başarılı olama­ mış, öncülük ettiği pek çok girişimden dışlanmış, yalnızlığa itilmiştir. Bunda, düşüncelerinden ödün vermeyen yakla­ şımının yanı sıra, 'özgün' görüşlerinin bütünlüğü içinde kavranamamış olma­ sının payı olduğu söylenebilir. Ö zellikle İktîsadî/İdari devlet ayrımı İle yaşam ın tüm alanlarını kaplayan devlet anlayışına karşı çıkan, özgürlü­ ğün devletle çatıştığına dikkat çekerek 'devlet olunca özgürlük olm az' diyen

hem de Uluslararası İmar ve Kalkınma BankasTnın üyesi oldu. İkinci Dünya Sa­ vaşı sırasında Türkiye'nin 1930’lar bo­ yunca İzlediği devletçi İktisadî politikalar ve özellikle planlı sanayileşme girişimleri sermaye yetersizliği nedeniyle aksadı. Sa­ vaşın sonuna doğru savaş Öncesi sanayi­ leşme stratejisinin devam ettirilmesi anla­ mına gelen Beş Yıllık ivedili Sanayi Planı hazırlanmış olsa da, önceki sanayi planla­ rına göre daha kapsamlı ve daha çok yatı­ rım gücü gerektiren bu planın uygulama­ ya geçmesi için gereken dış kaynak bulu­

bireylere ve kurdukları hür, serbest ör­ gütlere bırakmasını önermiştir. Başar'ın İktisadî alanda devletin sınırlandırılma­ sını savunan 'liberal' öneri ve yakla­ şımları, siyasal görüşlerine yansımamış, önerdiği yeni toplumsal yapı içinde bi­ rey ve bireyin alanı değinilmeyen bir konu olarak kalmıştır. Başar, devleti ye­ niden yapılandırarak idari devleti sınır­ landırmak ve İktisadî devleti güçlendirmekten söz ederken bu dönüşüm süre­ cinde, bireye alan açmaya yönelik giri­ şim ve değişim lerin yapılm asına hiç değinmemiş, düşün sistemi içinde öz­ gürlük ve bireysel haklar gibi kavram­ lar yer bulmamıştır. Bu nedenle, Başar'ın liberalizm inin de genelde Türk liberalizminin siyasal boyutunda görü­ len muhafazakâr karakteri barındırdığı yorum u yap ılab ilir. Bu m uhafazakâr karakterin bir uzantısı o larak, devlet toplumdaki temel otorite merkezi ola­ rak yüceltilm iş, aydınlarım ızı yıllardır meşgul eden 'kalkınma ideali' uğruna bireyin hak ve özgürlükleri ihmal edil­ miştir. □

namadı. Türkiye Marshall Yardımından yararlanabilmek amacıyla Vaner Planı olarak da bilinen 1947 Türkiye Kalkınma PlanTnda tam biçimini bulan yeni kalkın­ ma stratejisi, yani tarım ağırlıklı bir kal­ kınma stratejisine yöneldiyse de bu plan da hayata geçmedi. Bu gelişmelere karşın İkinci Dünya Sa­ vaşı sonrası oluşan yeni ekonomik düzen içinde yer arayışına giren, ABD’nin ve onun nüfuzu altındaki uluslararası ku­ rululardan ekonomik yardım görmeye başlayan Türkiye, bu çevrelerin telkin ve

T Ü R K İ Y E ' D E

L I B E R ft L

tavsiye ettiği yeni kalkınma projeleri ile tanıştı. Bunların en bilinenleri Hİlts He­ yeti Raporu, Thornburg Raporu ve Barker Misyonu Raporu’dur. Hilts Heyeti Raporu ile Türkiye'ye karayolu öncelikli bir ulaş­ tırma politikası önerildi. 1930’larda İkti­ sadî devletçilik modeli kapsamında yapı­ lanların keskin bir d ille eleştirild iği Thornburg Raporu’ndaki önerilerin satır aralarından Türkiye’nin sanayileşmekten vazgeçmesi ve ithalata yönelmesi, dolayı­ sıyla Amerikan bağımlısı bir ekonomik yapıya sahip olması okunmaktaydı. Dün­ ya Bankası heyetinin hazırladığı Barker Misyonu Raporu'nun özü de Türkiye'nin uluslararası işbölümü kapsamında bir ta­ rım ülkesi olarak gelişmesinin tavsiyesin­ den ibaretti. Bütün bunlar Türkiye’de 1930'lardaki iktisadi devletçiliği, daha doğrusu planlı sanayileşme sürecini devam ettirmeye ye­ terli ne iç, ne de dış desteğin olduğunu gösterir. Devletçilik yalnızca uygulama alanında gerçekleştirilme olanağım yitir­ memiş, resmî ağızlardan da devletçiliğin tasfiyeye uğradığına yönelik beyanlar da duyulmuştur. Bu gelişmelerin tamamı İkinci Dünya Savaşı ertesi yeniden kuru­ lan dünyada Türkiye açısından da yeni bir dönemin habercisi olmuştur. Artık Türki­ ye sınırları dışındaki dünyanın etkisi ve rolünü eskisinden daha çok hesaba kata­ rak adımlarını atmaya başlamıştır. Artık devletçilik yeniden tartışma konusudur. 1948 Türkiye İktisat Kongresi İkinci Dünya Savaşı ertesi değişen yurt ve dünya koşullarında devletçiliğin tanımı ve niteliği yeni biçimler aldı. Nitekim sa­ vaş ertesi dönemde devletçiliğin tartışıldı­ ğı en önemli zem inlerden birisi 1948 Türkiye tkıisat Kongresi’ydi. İkinci Kong­ re, çoğunluğunu ticaret kesiminin oluş­ turduğu İstanbul’daki iş çevrelerinin giri­ şimiyle 22 Kasım 1 9 4 8 ’de İstanbul’da toplandı. Kongrede devletin, bireyin ikti­ sadı özgürlüklerini koruması gerektiği,

İ K T İ S A P !

D O }

Û II C E

Özel girişimin temel alınması, devletin ekonomide rehber rolü oynaması ve sos­ yal adaleti sağlaması ileri sürüldü. Ayrıca devletin yalnızca temel kamu hizmetlerini yerine getirme dışında eko­ nomide işletmeci olarak bir rol üstlenme­ mesi istendi. Devlet ekonomik politikala­ rın oluşumunda araştırma, düzenleme ve denetleme alanlarında varlığını gösterme­ liydi. Yme kongrede devletin tarımsal ve sınaî üretim işlerinden elini, eteğini çek­ mesi gerektiği iddia edildi. Devlet serbest piyasa ortamında hem rakip hem de de­ netleyici durumunda bulunmamalıydı. O günün koşullarında tekel niteliğine sahip veya özel girişimin elini atamayacağı bazı alanlarda yani demiryolları, limanlar, PTT hizmetleri, radyo, enerji İşletmeleri, ormanlar, tekel olmamak koşuluyla dü­ zenli posta ve yolcu gemi işletmeciliği, devlet kredi kurumlan ve her türlü eği­ tim kurumlan ve özel girişimin yatırım yapma gücüne sahip olmadığı her alanda devlet varlık gösterebilirdi. 1948 Türkiye iktisat Kongresi’nde devletin teşvik, de­ netleme ve müdahale ile ilgili mevzuatı­ nın devlel-özel kesim ayrımı yapılmaksı­ zın ve özel kesime güven telkin edecek bit biçimde ve serbest girişime fırsat tanı­ yacak bir nitelik kazanması görüşü savu­ nuldu. 1948 Türkiye İktisat Kongresi, cereyan ettiği dönemin nazik koşulları istikame­ tinde değerlendirildiği zaman, Türkiye’de 1930’larda egemen olan İktisadî devletçi­ liğin ikinci Dünya Savaşı sonrası, savaş öncesinde olduğu biçim ve niteliğiyle varlığın sürdüremeyeceğini göstermesi açısından önemli bir İktisadî olay olarak tarihe geçmiştir. Keynesyen Düşüncenin İlk İzleri Türkiye’de 1946’dan sonra çok partili si­ yasal yaşama geçiş, 1950’de CHP’nin ikti­ darı DP’ye bırakması ile başlayan geniş halk kitlelerinin siyaset ile daha yakından ilgilenmesi süreciyle yeni bir aşama baş-

339

L

340

İ

B

E

R

1ar. Ki bu süreç Türkiye’nin demokrasi ta­ rihi ile paraleldir, tşle bu dönemde ekonomi ve ekono­ mik konular çok daha fazla tanışıldı, ikti­ dar olmak için geniş kitleleri arkalarına alma zorunluluğunda olan siyasal parti­ ler, bu geniş kitleleri ilgilendiren ve onla­ rın partilerine ilgisini uyandıracak çeşitli iktisat politikası önerilerini gündeme ge­ lirdiler. Türkiye'nin İkinci Dünya Savaşı ertesi Batı’ya açılma sürerinde, o tarihe kadar ülkeyi yönetmiş olan CHP ve CHP İle Özdeşleşmiş devletçi iktisat politikaları karşıt grup ve partilerce ağır bir biçimde eleştirildi. Hatta bu politikalarm ülkeyi geriye götürdüğü iddia edildi, CHP kar­ şıtları topluma refah vaadinde bulundu­ lar. Onlara göre refaha ulaşmanın yolu da İktisadî devletçilik değil özel girişimin desteklenmesine dayanan liberal politika­ lardan geçmekteydi, 1945 sonrasında Türkiye’yi iktisadi ola­ rak destekleyen ve ekonomi alanında tel­ kinlerde bulunan dış çevrelerin başında IMF ve Dünya Bankası gelir. Bu çevreler Türkiye’nin sanayileşmesini değil, bir ta­ rım ülkesi olarak gelişmesini, Türkiye’nin kuracağı ve geliştireceği sanayinin de ta­ rım ürünleri işlemeye yönelik olmasını telkin ettiler DP iktidan CHP ile devlet­ çilik konusunda görüş ayrılığı yaşamakla birlikte sanayileşmenin Türkiye’nin kal­ kınması için önemi konusunda CHP ile hemfikirlerdi. Zaten DP'nin on yıl süren iktidan boyunca yaptıkları da devletçilik aleyhine bütün söylemlerine karşın hem kamu hem de özel kesim eliyle sanayileş­ mek İçin ne kadar çaba sarf ettiğini de göstermektedir. Burada DP’nin CHP ile ayrıldığı nokta amaç değil yöntemde ol­ du. CHP önceki uygulamaları da göz önüne alındığında bir plan doğrultusun­ da ve kamunun öncülüğü ve önderliğin­ de sanayileşmeyi öngörürken, DP bir pla­ na bağlı kalmaksızın sanayileşmeyi be­ nimsedi. İkinci Dünya Savaşı ertesi değişen dün­

A

L

İ

Z

M

yada Türkiye’nin yöneldiği yeni istika­ met, beraberinde yalnızca İktisadî düşün­ ce alanında devletçiliğin tartışılmaya açıl­ masını getirmedi. Bunun yanı sıra yine Batı merkezli İktisadî düşünce akımları gerek eğitim gerek diğer kanallarla Türki­ ye’ye girmeye başladı. Bu bağlamda uzun bir zaman Türkiye’de İktisadî düşünceyi ve yazım etkileyen akım olarak Keynesyen İktisadî düşünce öne çıktı. Adını In­ giliz İktisatçı John Maynard Keynes’ten alan Keynesyen iktisat, lam istihdam so­ runu ve tasarruf ile yatırım arasındaki ilişki üzerine öneriler getirmekteydi. Bu­ na göre lam istihdamın sağlanması için gerektiğinde devletin ekonomiye müda­ halesi soz konusu olabilirdi. Devlet üreti­ min gerilemesi, işsizliğin ortadan kalk­ ması ve talep azlığını sona erdirmek için yatırımlar ger çeki eşti rm eliydi. Sabrı Ülgener ve Osman Okyar gibi akademisyen iktisatçılar Keynesyen düşüncenin Türki­ ye'de tanınması ve taraftar bulmasında çalışmaları ile rol oynadılar. Aynı dönem­ de Forum dergisi etrafında Keynesyen bir büyüme modelini savunan akademisyen ve aydınlardan oluşan bir grup ve öte yanda ise planlı kalkınmayı savunan ve bunun için devletçilik deneyimlerinden yararlanılmasını talep eden sol ve sosyal demokrat eğilimli aydınlar bulunmaktay­ dı ki; bu kesimin göTüş ve yazıları Cemil Sait Barlas’ın PflÇflr Postası adlı dergisinde yayımlanırdı. DP Liberalizminin Sonuçları ve Planlamanın Yeniden Yükselişi 1950-1953 dönemde çok hızlı bir büyü­ me gösteren Türkiye ekonomisi 1954 yı­ lında tarımda kötü hasat yılı olması ve daraltıcı politikalarm sonucu olarak %3 küçüldü. Ancak büyüme hızı sonraki yıl­ larda da dalgalı ve yüksek bir seyir izle­ meye devam etti. 1955 yılında alınan ted­ birlerin de etkisi ile fiyat artışlarında bir yavaşlama yaşanmış olsa da 1955-1959 yıllarında fiyat artışları %15’in altına dü-

T

O »

K I f

i

' D t

L İ B E K A l

şürülem edi. Fiyat artışlarına rağmen Türk Lirası’nın yabancı paralar karşısında değerinin aynı kalması bir yandan ihraca­ tı zorlaştırırken diğer yandan da ithalatı cazip hale getirdi. Bu da dış ticaret açığı­ nın büyümesine neden oldu. Bu gelişmeler döviz kurlarında da ayar­ lama yapmayı zorunlu kıldı, 1958 İstikrar Tedbirleri olarak bilinen tedbirler alındı. Buna göre Türk Lirası devalüe edildi. Kur ayarlamasına gidildi. 1 Amerikan Dola­ rının değeri 2.80 Türk LLrası’ndan 9 Türk Lirası’na yükseldi. Para arzını denetim al­ tına almak için Merkez Bankası’nm kay­ nak kullanımlarına sınırlama getirildi, KIT ürünlerine büyük zamlar yapddı. Bütçe açıklannın kapatılması için gelir vergisi oranlarında artışa gidildi. Bu önlemlere bağlı olarak IMF Türkiye’ye 250 milyon dolar kredi sağladı. Ayrıca 600 milyon do­ lar tutarında dış borç da ertelendi. 1958 tedbirleri, ekonomide alarm zille­ rinin çalması anlamına geliyordu. İktida­ rının son birkaç yılım yaşadığından ha­ bersiz olan DP hükümeti, ekonomide ye­ ni arayışlara yöneldi. Bu arayışlar içinde planlam a gündem e g eld i. Planlam a 1950’lerin sonunda yalnızca Türkiye’nin gündemini meşgul etmedi. Sosyalist eko­ nomi çağrışımı yapan planlama, kapitalist ülkelerde ürküntü yaratan bir kavram ol­ makla birlikte 1950’lerin ikinci yarısında ilgi görmeye, sempati kazanmaya başladı. Bu gelişme bir tesadüf veya sıradan bir olay değildi. Bu eğilimin ortaya çıkmasın­ da o yıllarda sosyalist ekonomilerinin planlama ile gösterdikleri yüksek perfor­ mans ve belli biçimlerde devlet müdaha­ lesine açık iktisat politikalarının önerilebildigi Keynesyen iktisat politikalarının Batı’da geniş çevreler tarafından genel ka­ bul görmesi etkili oldu, Türkiye de, 1940'1 arın sonlarından beri bir kenara bıraktığı planlama kavramı ile 1950’lerin sonuna doğru yeniden ilgilen­ meye başladı. Ülke için ekonomik planla­ mayı üstlenecek bir kuruma ilişkin öneri­

İ K T İ S A P '

D Ü Ş Ü N C E

ler 1960’tan önceki OECD raporlarında da yer aldı. Bu arada bazı planlamacılar Türkiye’ye geldiler. Bunlardan biri döne­ min tanınmış HollandalI planlama uzma­ nı ProF. Jan Tinbergeridi. DP hükümeti­ nin daveti üzerine Türkiye'ye gelen Prof. Tinbergen, daha sonra ikinci kez Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planfnın hazırlanma­ sı çerçevesinde Türkiye'ye geldi. Başlangıçta planlamayı benimsemeyen hatta karşı olan DP hükümeti, iktidarının son döneminde planlama ile ilgilenmeye başlattı. Bununla birlikte, planlama ve bunun beyni olan DPT’nin kuruluşu, 27 Mayıs 1960’ta DP hükümetini devirerek yönetime gelen Millî Birlik Komitesi’nce gerçekleştirildi. 30 Eylül 196C'ta DPT'nin kuruluşuna ilişkin. 91 sayılı kanun kabul edildi. DPT’nin görev ve amaçları arasın­ da yer alan ilkeler şunlardı: Ülkenin do­ ğal, toplumsal ve ekonomik bütün kay­ naklarını ve olanaklarım saptamak; izle­ necek toplumsal ve ekonomik politikala­ rı ve hedefleri belirleyerek hükümete bu yönde yardımcı olmak; bakanlıklar ara­ sında ekonomik konularda koordinasyon sağlamak ve ilgili önerilerde bulunmak; hükümetçe belirlenen hedeflere yönelik planlar hazırlamak; planların uygulan­ ması aşamasında İlgili kurum ve kuruluş­ lara gereken önerilerde bulunmak; pla­ nın uygulanışım izlemek ve gerektiğinde değişiklikler yapmak ve özel sektörün et­ kinliklerini plan hedef ve amaçları yö­ nünde teşvik ve düzenleyecek önerilerde bulunmak. Liberalizme Soldan Tepkiler: TİP ve Yön Hareketi Türkiye 1960’larda DPT'nin hazırladığı beşer yıllık kalkınma planlarım uygula­ maya başladı. Bu planlar bir yönü ile Tür­ kiye’de uzun zaman tartışılan karma eko­ nomi kavramını da gündeme getirdi. 1960'ların Türkiye’sinde ekonomi tartış­ malarının merkezinde yine devlet ve dev­ letçilik yer aldı. Ancak bu tartışmalar

341

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

Halil Menteşe

A h a li b u işle ri g ö re c e k a dam larım ,

MURAT YILMAZ

g ö sterild iğ i v e ç h ile in tih ab e d e ce k .

v e k il le r in i k a n u n - u m a h s u s u n d a V e k ille rin iz in

mezuniyet verm ed iğ i

p a ra la r s a rf e d ilm e y e c e k . H ırs ız la ­ rın , m ü rte k ip le rin , a lç a k la rın soya so ya , ç e k e ç e k e d ib in i kuruttukları k eseleri doldu rm a k için ıslahat y a p ı­ la ca k . B o ş k e s e le r d o la c a k , ç ıp la k v ü c u tla r ö rtü le cek tir. Z ira d e v le tin asıl _____________________ GİRİŞ____________________

342

hâzinesi, m illetin kesesidir. H iç ­

b ir m e m u r a m m e n in iş in i g ö rm e k

Türkiye'de liberallerin ve liberalizm in iktidar ile muhalefet arasında salınma­

için rü şvet vesa ir su retle para alam a­

sının mühim örneklerinden biri H alil Menteşe'd ir. Menteşe, kendi neslinden birçokları gibi tahsil hayatında bilinçli

m ey e m e cb u r olacaktır. A lan olursa

ya ca k; kanun d airesin d e işin iz i g ö r­ se rb e sti m a tb u a t ilan e d ild iğ in d e n g a z e te le rle ya zıla ca ktır. Ç ü n k ü ga­

bundan b ö y le adab-ı urnıı-

bir liberal olarak yetişmiş ve II. Meşru­ tiyetin ilan edilmesi için İttihat ve Te­ rakki Cemiyeti'ne katılmıştır.1 23 Tem­

z e te le r

muz 19D8'de II. Meşrutiyet'in ilan edil­ m esini ku tlam ak üzere 31 Ağustos

se b e p v e suretten başka b îr su retle

1908'de Milas'ta yapılan törende Menteşe'nin yaptığı konuşma, bu bilinci ve başlangıçtaki iyimserliği gösterir:

m iyeye dokunm ayan h er şe y i yazab ile c e k le rd ir.

Kanunun tayin ettiği

giremeye­ cektir. {akt. Arar, 1986:10). h içb ir m em u r e v le rim iz e

Menteşe'nin konuşması, II. Meşruti­ yetin amacını ortaya koyar: Vergi top­

Kanun-u Esasi nedir? B iz e n e bahşe­

lanması ve toplanan paranın sarf edil­

diyor, d iye ce ksin iz. Kanun-u Esa si m illete hukukunu veriyor. Vazifesini

mesi, halkın seçeceği vekiller eliyle ve onların denetiminde olmalıdır. Bu de­

tayin e d iy o r. Vergi ve a şa r vesa ire

netimin yanı sıra, memurların suistimal

namı altında H ü kü m ete verd iğ i p a ­

ve rüşvet gibi hata ve suçları, serbest

raların to p la n m a sı ve s a r f su re tin i

matbuat marifetiyle eleştirilecek ve bu şekilde vatandaşları memur tahakkü-

tahkik etm ek sefahıyetm ı veriyor.

1960 Öncesinin Türkiyelindekinden fark­ lı ve yeni bazı aktörlerin de katılımı ile gerçekleşti. Bu yeni aktörlerin başında özellikle iki oluşum dikkat çeker. Bunlar­ dan biri Türkiye İşçi Partisi, diğeri ise Yön hareketidir. Türkiye İşçi Partisi dış ticaret, bankacı­ lık gibi sektörlerin devletleştirilmesini, toprak reformunun gerçekleştirilmesini savundu. Bazı çevrelerce 1930’larda Ön çı­ kan Kadro hareketinin devamı olarak ni­

telendirilen Yön hareketi de ekonominin devletleştirilmesi ve toprak reformu gibi görüşleri savundu, Türkiye işçi Partisi (TİP) TBMM’ye de temsilci göndermiş bir siyasal hareket iken Yön hareketi daha entelektüel bir hareket görünümünde kaldı. Yön hareketi Türkiye iş Parüsi’nin meclis dışında kalmasından sonra, sol çevrelerde daha çok ilgi görür hale geldi. Ancak CHP içinde ortanın solu hareketi­ nin etkinlik kazanması ve 1973 seçimle-

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

İ K T İ S A D İ

D Ü Ş Ü N C E

münden koruyacak kanun hâkimiyeti tesis edilecektir. Ne var ki, II. Meşruti­ yet bu liberal demokrasi hedefini ger­ çekleştirememiştir. Menteşe'nin de ne­ redeyse ittihat ve Terakki Fırkası'nı yö­ neten üçlü truimviraya katılan dördün­ cü isim (Arar, 1986: 38) olarak sayıldığı tek başına iktidar döneminde, Osmanlı Devleti.bu hedeften giderek uzaklaşa­ caktır. H alil Menteşe, M illî Mücadele kazanıldıktan ve Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, M illî M ücadele'yi verenlerin Halk Fırkası ve Terakkiper­ ver Cumhuriyet Fırkası şeklinde bölün­ mesi üzerine, bu bölünmenin çatışma­ ya varmam ası için Atatürk ve İnönü nezdinde teşebbüstte bulunur. Yine dc CHP, TCF'yi tasfiye ederek otoriter bir Tek Parti idaresine yönelir. 1930'da Atatürk'ün güdümlü bir şekilde kurdur­ duğu Serbest Cum huriyet Fırkası'nın halktan yoğun ilgi görmesi üzerine, kendi kendini feshederek yeniden Tek Parti dönemine dönülecektir. Serbest Fırka'dan sonra 1931 genel seçimlerin­ de "laik cumhuriyetçi, milliyetçi ve sa­

343

Halil Menteşe, ittihat ve Terakki bünyesindeki liberal dam an 1908sorırasmda da ısrarla sürdüren ve Cumhuriyet döneminde de savunmaya (•alışan istisnaifigürlerden biridir.

larının an laşılm asın a hizm et etmesi beklenmektedir. 1931'den sonra dün­

mimi olmak şartıyla" CH P programın­ dan farklı bir programla siyaset yapabi­ lecek müstakil mebuslar seçilecektir.

yada liberalizm in gerileyişine paralel

Aralarında Halil Menteşe'nin de yer al­ dığı müstakil mebusların TBMM 'de ya­

ğe büründüğünden, siyasetteki tartışma

pacağı tenkit ve tahlillerin, memleketi muhalefete alıştırması ve CH P politika-

bu vadide TBM M 'de en çok söz alan

rinde, ortanın solu söylemiyle öne çıkan CHP’nin iktidar ortağı haline gelmesi. Yön hareketini bir anlamda işlevsiz kıldı. CHP’nin ortanın solu söylemi, içi pek doldurulamamış ancak Türkiye’de mer­ kez solun özellikle 1960’ların sonunda geçirmek zorunda kaldığı evrimin bir ak­ sesuarı olarak gelişti. Bu söylem Halk Sektörü ve Köykent gibi kavram ve ger­ çekleştirilememiş projeleri kamuoyunun gündemine taşıdı.

o larak, C H P 'n in "m utedil" kayd ıyla başladığı devletçilik "müfrit" bir niteli­ devletçilik üzerine olacaktır. Menteşe, m eb uslardan b iri o larak öne ç ık a r.

Keynes’len Friedman Çizgisine Geçiş Türkiye'de 1960’larda izlenen iktisat poli­ tikalarının işlerliği, 1970’lerin başında patlak veren kriz ile sorgulandı. Türki­ ye’ye devalüasyon yapınası OF.CD Türki­ ye’ye Yardım Konsorsiyumu ve uluslara­ rası mali kuruluşlar tarafından önerildi. Ancak Hükümet devalüasyon yerine gümrük resmini artırmak, ihracata vergi iadesi ve prim vermek uygulamasını ter-

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

M enteşe'nin, dönemin şartları içinde

m inde çe şitli hüküm etlerde Şura-yı

Tek Parti'nin mecburi güzergâhı olan "m illî iktisat" sınırlarındaki liberal anla­

Devlet Reisliği, Dahiliye, Adliye ve Ha­ riciye Nazırlıkları yapar. Osmanlı Dev­

yışı, İkinci Dünya Savaşı'nın sona er­ m esiyle birlikte, uluslararası kapita­

le tin in Birinci Dünya Savaşı'nda A l­

lizmle bütünleşmeye yönelen bir Ang-

rol oynayan Menteşe, Mondros Müta­

lo-Sakson dem okrasisini tesis etmeyi savunan bir çizgiye dönüşecektir.

HALİL MENTEŞE'NİN KİMLİĞİ

manya'nın müttefiki olmasında Önemli rekesi dönem inde M alta'ya sürülür. Malta'da bulunduğu süre içerisinde İn­ giltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Osmanlı Devleti'nin savaş politikasının ve Türkiye'yi savunan mektuplar yazar.

1874'te Muğla'nın Milas ilçesinde do­ ğan H alil Menteşe, Kadızadeler olarak

344

bilinen aileden Salih Efendî'nin oğlu­ d u r İlk ve orta öğrenimini İzmir'de ta­ m am layarak İstanbul H a lk a lı Ziraat Yüksekokulu'na girmiş ancak devam etmemiştir. Ertesi yıl 1892'de İstanbul Hukuk Fakültesi'ne girmiştir. Okuldaki ikinci yılında II, Abdülhamit’in hafiyeleri tarafından takip edildiği düşünce■siyle Paris'e kaçar. Paris Üniversitesi H ukuk Fakü ltesi'ne devam ederken Jöntürk liderlerinden Ahmet Rıza'nın çevresinde bulunur, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Paris şubesinin kuruluşu­ na katılır. 1898'de Milas'a geri döner, İttihatçılarla ilişkisi devam eder ve II.

TBMM hükümetinin ve Mustafa kemal Paşa'mn ısrarlı çabaları sonucu M al­ ta'da serbest bırakılan 32 sürgün ara­ sında Menteşe de vardır. Bir süre İtalya ve Almanya'da kaldıktan sonra, mem­ leketi olan M ilas'a döner.

HALİL MENTEŞEMİN İSMET PAŞA (VE MUSTAFA KEMAL) İLE "TÜRK DEVRİMİNE" İLİŞKİN _____________ MEKTUPLAŞMASI Halil Menteşe Milas'a dönerken siyase­ ti bırakma kararındadır, hatta bu yüz­ den kendisini kurtaranlara teşekkür et­ mek için Ankara'ya bile gitmez (Men­ teşe, 1986: 80 vd.). Nahit Menteşe'nin

Meşruti yet'in ilanıyla Muğla'dan me­ bus seçilir. İttihat ve Terakki Cemiyeti

Celal Bay ad a atfen verdiği bilgilere gö­

Meclis grup başkanı olur. t912'de Ah­

Kemal Paşa, C elal Bayar aracılığ ıyla Halil Menteşe'ye mebusluk teklif eder.

met Rıza'nın yerine Meclis-i Mebusan reisliğine seçilir, II. M eşrutiyet döne-

re, 1923 genel seçim lerinde Mustafa

Bayar, Menteşe'yİ Milas'taki çiftliğinde

____________________ ____________________________

cih eui. LO Ağustos 1970’e gelindiğinde ise Türkiye kaçınılmaz olarak devalüas­ yona başvurdu. Böylece Cumhuriyet tari­ hinin üçüncü devalüasyonu gerçekleşti­ rildi. Buna göre 9 Türk Lirası olan bir Amerikan dolarının değeri 14.85 Türk Li­ rasına yükseldi. Devalüasyonun başlıca nedeni, ihracatın plan ve programlarda gösterilen hedeflerin altmda gerçekleşmesiydi. D evalüasyona karşın ihracatta umulan artış sağlanamadı, 1973 yılından

iübaren devalüasyonun ihracat üzerinde­ ki olumlu etkisi, iç fiyatlardaki hızlı artış nedeniyle ortadan kalkmaya başladı. De­ valüasyondan sonra hızlanan ihracat ve işçi dövizi girişi nedeniyle döviz rezervle­ ri arttı, lleriki yıllarda özellikle petrol fi­ yatlarındaki yükselme sonucu artan döviz gereksinimleri ve ihracatın gerilemesi ne­ deniyle döviz rezervleri kısa sürede eridi ve ithalatı karşılamak için aşırı biçimde borçlanmaya gidildi.

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

ziyaret ederek mebusluk teklifini ken­

İ K T İ S A P

D Ü Ş Ü N C E

v e rilm e s iy le ku rulan} K o nva n siyon

disine İletir. Menteşe bunun üzerine,

Hükümeti (...) d a h ilî ve h a ric î d ü ş­

M ilas'ta modern tekn iklerle ç iftç ilik

m anlan tem izlem ek için içtihadların

yapmak ve bu teknikleri etrafına da öğ­

b irleştiği zam anda m uvaffak olm uş,

retmek istediğini, bu yüzden siyasete

fakat n orm al şerait a vdet e d ip d e hü­

dönmeyeceğini söyler. Ancak 1925 ara

küm et işlerin e başlanınca içtihadlar

seçim lerinde TCF İzm ir mebus adayı

ayrılm ış, ih tilâ fla r b ü yü m ü ş, k ız g ın

olur ve seçilemez. T C F d ö n e m in d e Şeyh S a it İs y a ­

b îr

n ın dan sonra Halil Menteşe'nin Baş­ bakan ismet İnönü'ye gönderdiği mek­

m et kurulam am ış, sa m im î ih tilâlciler

tup ve İn ö n ü 'n ü n c e v a b î m ektubu (Menteşe, 1986: 245 vd.), Halil Mente-

sında N apoleon istibdadı doğm uştu.

şe'yi müstakil mebusluğa götüren süre­ ce ilişkin önemli bilgiler verdiği gibi

c e y i doğurdu. Padişah m em leketi is­

Türk devrim ine ilişkin önem li değer­

M i l l î M ü c a d e le 'y i

lendirm eler de içerm ektedir. Menteşe'n in m ektubunun b îr su re tin i de Cumhurbaşkanı G azi Mustafa Kemal'e göndermiş olması, yazışm aların öne­ m ini artırm aktad ır. M enteşe, İrtic a î

ihtiras meclisin sinesinden mem-

lekete dağılm ış, m ütecanis b ir hü kü ­ birb irlerin i yem işler, b u facialar ara­ M ü m a sil seb epler b izd e d e aynı n eti­ tilâ ed en ecn eb ilerle işbirliği yapm ış,

söndürmeye ko­ yu/muştu. Büyük MİJfet Meclisi padişahiığı İlga etmiş, mrViefîrt m u kadde­ ratına vâ z f-ü l-yed olduğunu ilân et­ mişti. P a dişa h V a h id ed d in d e d ü ş­ m a n g e m is iy le kaçmıştı. Normaf

Şeyh Sait isyanının derhal bastırılması dolayısıyla İnönü'yü tebrik ederek baş­

şartlar a vdet ed in ce M e c lis'te inkılâp

ladığı mektubunda, kurtarılan vatanın yaşadığı ihtilal devrinde, daha Önce bu

m ış, ihtilâflar büyüm üş, Konvansiyon

aşamaları yaşamış milletlerin tarihine bakılarak hataların yarattığı feci sonuç­

k e tin b ü n y e s in d e y a ra la r a çm a y a

lardan korunmaya çalışmak gerektiğine işaret ederek, Fransız devrimînt ele alır:

ha m leleri başlam ış, İçtih a d la r a y rıl­ d evrinin faciaları safha safha m em le­ başlam ıştı.''

Menteşe benzer bir tehlikenin Türk

le t m e c lis i d e v le tin m ukadderatına

devrimi için de İhtimal dahilinde oldu­ ğunu söyleyip, ancak dayanışma ile ayakta durulabildiğini hatırlatarak tari­

v â z ıü ly e d d ir [e tk o y a n j" ka ra rtn ıfn ]

hin bu dönüm noktasında, İsmet fnö-

"Fransız B ü y ü k İhtilâ li['n de] ( ...) 'mil­

1970'lerin ortasında yaşanan petrol kri­ zi, azgelişmiş ülkeler üzerinde iki olum­ suz etki yaptı. Biri ham petrole ödenen bedelin yükselmesi, diğeri sanayileşmiş ülkelerin kendi açıklarını kapatma çabası içinde ihraç mallarının fiyatlarını yük­ seltmeleriydi. Bu nedenlerden dolayı az­ gelişmiş ülkeler, hem petrol giderlerini karşılamak için hem de sanayileşmiş ül­ kelerden ihraç etmek zorunda oldukları malların fiyat artışlarını da karşılamaya

yönelik olarak borçlanmaya hız verdiler. Borçlanmanın kolay gerçekleştirilmesi ve sürdürülebilmesi amacıyla bu tür ülkeler­ de dış ticaret ve kambiyo rejimlerinde ye­ ni ayarlamalara gidildi veya Türkiye’de Dövize Çevrilebilir Mevduat Hesaplan (DÇM) örneğinde olduğu gibi daha önce kullanılmış olan yöntemler güncelleştiril­ di, Yüksek faiz ve kur garantisi, DÇM dö­ vizlerinin girişini hızlandırdı. Ancak bu dövizler, ithalatın finansmanında kulla-

345

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

nü'yii ve G a z i'yi "bütün inkılâpçıları

yetlerinin C H F ileri gelenlerince tasvip

bir)eştir"meye çağırır. H alil Menteşe 1926'da Mustafa Ke­ mal Paşa'ya suikast davası İzm ir'de is­

edildiği söylenebilir.3 Menteşe, gayri­ müslimlerden müstakil mebus seçilme­

tiklâl M ahkem esi’nde görülürken de, aynı iç e rik te b ir te lg ra fı, b ir sureti

si dışındaki müstakil mebusluk uygula­ masının sona erdirilm esiyle, 1939'da

C um hurbaşkanı M ustafa Kem al Pa-

CH P'ye geçmiş ve 1946'ya kadar CHP mebusluğu yapmıştır.

şa'ya olm ak üzere, Başbakan İsmet İnönü'ye göndermiştir. Telgrafta, daha

M İL L İ İK T İSA T İÇ İN D E LİB E R A LİZ M :

önce yazdığı mektuptaki tehlike ihti­ m allerinin gerçekleştiğine işaret ede­ rek, fraksiyon kavgasının demokrasiye

346

A

ve Türkiye'ye vereceği zararı önlemek üzere G azi'nin C H F reisliği yerine, da­ ha önemli görevi olan devlet reisi rolü­ nü ifa etmesini ister [Menteşe, 1986: 249-50). M enteşe, Atatürk'ün anarşi hareketlerini şiddetle bastırdıktan son­ ra şiddette ısrar etm eyerek uzlaşm a yoluna gittiğini kaydederek, Türk devriminin gereksiz şiddetten kaçındığını teslim etmiştir.2 H ali) M enteşe 1931 seçim lerind e müstakil adaylar için boş bırakılan İz­ mir'deki iki mebusluktan birine seçil­ miştir. Mustafa Kemal Paşa, daha önce m ebusluk te klifin i reddeden Menteşe'yi, kendisine sormadan müstakil me­ bus olarak seçtirm iştir (Nah id Menteşe, 1950: 20). H alil Menteşe, Hüsnü Ki-

HALİL MENTEŞE MÜFRİT DEVLETÇİLİĞE KARŞI H alil Menteşe'nin mutedil devletçilik­ ten müfrit devletçiliğe hatta liberaliz­ min yasaklandığı C H P ilkelerinin ana­ yasaya girdiği "parti devleti"ne giden süreçte, m îllî iktisadın sağ-liberal bir

|

versiyonunu TBMM 'de savunur. H alil Menteşe'ye göre Türk devrimi, m illî ve laik esaslara dayanarak İktisa­ dî gelişme yolunu açm ış, bu şekilde Türklüğün körelen medenî vasıfları ye­ niden ortaya ç ık m ıştır, T ü rk iy e 'n in yurtta ve dünyada barış politikası bu medeniyet tutkusuna dayanmaktadır. Ancak dünyadaki gelişmeler bu yönde değildir. Sanayileşmiş Batı ülkeleri di­ ğer ülkeleri artık İstedikleri gibi istis­ mar edememektedirler. Sanayi ürünle­

ta p ç ı'y la beraber, 1 9 35'te yenid en

rini satamazken, hammadde sıkıntısı da çekmektedirler. Çünkü istismar edi­

müstakil olarak seçilen, ikî kişiden biri­ dir. Bu sebeple, onun Meclis'teki faali­

len milletler artık bağımsızlıklarını ele almış ve m illî iktisat politikası izleye_________________________________________________►

nıldı. Petrol fiyatlarındaki büyük artışlara rağmen ithalat bu dövizlerle sürdürüldü. Bu durum 1970’lerin sonuna doğru Tür­ kiye ekonomisini büyük bir krizin eşiği­ ne getirdi. Yalnızca Türkiye’nin değil kapitalist ekonomilerin yaşadıkları bunalım Keynesyen iktisat politikalarından vazgeçilmesini gündeme getirdi. Keynesyen iktisat düşün­ cesi ve buna dayanan iktisat politikaları yerini Friedmancı düşünceye bıraktı.

Adı ile anılan akımın öncüsü Milton Friedman Chicago Okulu mensupların­ dandır. Friedman etkin bir para politika­ sının uygulanmasını öngörür. Adam Smitih’in yani Klasik Okul’un öğretisini izle­ yen Friedman liberaldir Devletin ekono­ miye kesinlikle müdahale etmemesini sa­ vunur. Ona göre piyasanın kendiliğinden işleyen dinamikleri üretim, istihdam ve bölüşüm gibi temel ekonomik sorunları ortadan kaldırır. Ekonomik istikrarsızlı-

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

İ K T İ S A D İ

D Ü Ş Ü N C E

rek, kendi sanayilerini kurmak ve ken­

Bu temel yatırımlar demiryolları, yollar

di hammaddelerini işlemek yolunu tut­

ve madenler için geçeri id ir. Devletçilik bu yatırım ları geçekleştirmekle sınırlı olm alı, zorunluluk dışında müteşeb­ bislerin önünü kesmeme]idir. M illî ikti­

muşlardır. Öte yandan Sovyet Rusya sosyalist devrimle, Çin bağımsızlık sa­ vaşı ve içsavaşlarta, Hindistan bağım­ sızlık mücadelesi dolayısıyla içlerine kapanmışlardır. Bütün bunlar dünya ti­

sat politikasının diğer ayağı sanayileş­ medir. Bunun için gümrük koruması

caretini azalttığı için önce sanayileş­ miş ülkelerde, sonra da bütün dünyaya

şarttır. Ancak sanayiinin gelişmesi ve devamlılığı için istikrarlı ve dengeli ge­

yayılan bir iktisadı buhran ortaya çık­ mıştır. M alî alandan başlayarak İktisadî

lişen bir iç pazar gereklidir. Bu İç pa­ zar ise sanayi ürünlerini alacak tüketi­

yapıda buhran yaratan gelişmeler, bir­ çok uluslararası konferans ve teşebbü­ se rağmen uluslararası ölçekte çözüme bağ lanam am ıştır. Bundan sonra da

ciler demektir. Tüketicilerin büyük ço­ ğunluğu, nüfusun da çoğunu oluşturan köylüler, bir başka deyişle çiftçilerdir.

uluslararası bir çözüm mümkün gö­ rünmediği gibi, buhranın artacağına ilişkin belirtiler de vardır. Bu durumda, her ütke sorunlarını kendi içinde çöz­ meye çalışm akta, içine kapanmakta,

Ancak çiftçiler İktisadî buhran dolayı­ sıyla çok zor durumdadırlar. Çiftçilerin zor durumda olmalarının temel sebe­ bi, tarım ürünlerinin fiyatlarının düş­ mesidir. Buna karşılık çiftçilerin ihtiyaç duyduğu sanayi malları ve temel ihti­

bu da buhranı artırmaktadır. Sanayileş­ miş Batılı ülkeler, bu buhrandan çık ­ mak için ya m illî iktisat politikasıyla

yaç mallar pahalıdır. Tarım hadleri sa­ nayi lehine kayıp içindedir. Bu şekilde açılan "fiyat m akası" çiftçile ri hayat

kendi sanayilerini kuran ülkelere, ya da birbirlerine saldıracaklardır. Bu çer­

pahalılığı olarak sıkıştırmaktadır. Öte yandan dar olan iç kaynaklar dolayı­

çevede Türkiye güçlü bir ordu ile ken­ dini korumaya alarak, m illî iktisat poli­ tikası izlemelidir. M illî iktisat politika­

sıyla çiftçiler üzerindeki vergi baskısı artm aktadır. M enteşe, bu bakım dan O sm anlı b o rçlarının değişen dünya

sın ın e sa sı, dış k a yn a k k u lla n m a k mümkün olmadığından iç kaynak kul­

şartları d o layısıyla ertelenm esini ve kaynak yaratılmasını istemektedir. Bu

lanım ına dayanır. Sınırlı olan iç kay­ nak, standart bir m îllî iç pazar oluştur­

durum karşısında H alil Menteşe çiftçi veya tarım kesiminin sözcülüğünü üst­

mak İçin temei yatırımlara ayrılmalıdır.

lenmekte, çiftçilere vergi muafiyeti ve

gm temel kaynağı, ki başta enflasyon ge­ lir, Bu sorunun nedeni piyasaya dışarıdan yapılan müdahalelerdir. G enellikle bu müdahaleler de hükümetlerin serbestçe belirledikleri para arzından kaynaklan­ maktadır. Bu sorunun çözümü de yine et­ kin para politikası izlemekle çözülebilir. Friedman’a göre devletin yegâne görevi dolaşımdaki para miktarını sınırlamak için mücadele etmektir. Devletin sosyal yardımda bulunmasına da karşı çıkan

Friedman gerçekten yardıma ihtiyacı olan veya belirli bir gelire sahip olmayanlara devletin belirli bir parasal yardımda bu­ lunmasını önerir. Friedm an’ırı görüşleri B aıı’da ciddi oranda taraftar buldu. 1980’!erde ABD’de Reagan bu doğrultuda 'Reagonmics’ İngil­ tere’de İse Thatcher, Thatcherizm olarak anılan politikaları izledi. Friedman’ın sa­ vu ndu kları, enflasyonla m ücadeleyi amaçlayan hükümetlere de telkin edildi.

34:

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

borçlanma konularında kolaylıklar is­ tem ektedir. Ö b ü r taraftan da sanayi

teşe'nin daha sonra ortaya koyduğu görüşleri burada çizilen çerçeveyle ters

mallarının maliyet fiyatlarını azaltmak İçin, bu fiyatları büyük oranda artıran ulaşım tarifeleri gibi maliyet unsurları­

düşmemekte, aksine bu çerçevenin mantıkî sonuçlarını oluşturmaktadır.

nın düşürülmesi gerekmektedir. Devle­ te diişen bîr başka rol de, sanayileşme

Çay, Şeker ve Kahve İthalatı Tekeli: Recep Bey'in Halil Bey'e Müdahalesi

ile ortaya çıkan işçi sınıfını kontrol al­ tına alacak sosyal kanunları çıkarmak,

Çay, şeker ve kahve ithalatının bir el­ den idaresi hakkındakî kanun 27.1932 tarihinde görüşülerek kabul edilmiştir.

böylece işçi sınıfının özerk bir şekilde

348

A

hak talep etmesini engellemektir. Eğer bu yol açılırsa, sınıf mücadeleleri baş­ lat ve "d isip lin li demokrasi" bozulur.

Kanun, esas olarak dış ticaret açığını kapatmayı amaçlamakta, çay, şeker ve

Sanayileşmeyle ortaya çıkacak işçi sı­ nıfına karşı, en güçlü dayanak noktası

ye'den ma) alma mecburiyeti getirile­ bilmesi için ithalat yetkisi devlet teke­

köylüler ve çiftçilerdir. Devlet çiftçile­ rin kendi teşkilatlarını kurmaları için zemin hazırlamalı, ama o teşkilatı biz­

linde toplanmaktadır. Görüşmelerde söz alan Halil Bey, seri halde gelen tekel kanunlarının iş alanla­

zat yönetmeye kalkmamalıdır. Halil Menteşe zaman zaman devle­

rını daraltacağını ve iş çevrelerinde bir tür "kolektivizme mi gidiyoruz" endişesi

tin İktisadî zorunluluklar dışında, dev­ letçiliğe yönelmesini eleştirmekteyse de, Tek Parti döneminin şartlan içinde

uyandıracağına işaret eder. İktisadi buh­ ran karşısında tedbir almanın şart oldu­ ğunu ama alınan tedbirlerin artık İktisa­

aksini söyleme imkânına da sahip ol­ mamakla beraber, C H P nin genel poli­

dî buhranın gerektirdiğinden ötesine geçtiği ve ticarete müdahale ettiği iddi­ asındadır. İthalat yasaklanmn millî sana­

tikasını döneme uygun bulmaktadır.

kahvenin ithal edildiği ülkelere Türki­

Menteşe'nin yukarıda çerçevesini çiz­ diğimiz bakış açısı, dünya İktisadî buh­ ranının geçmesi, dünya ticaretinin art­ ması ve içeride de istikrarlı bir iç pa­ zarda b irik im in i tamamlamış burjuva

yii korumaya yönelik olması gerektiğini, halbuki uygulamada buna dikkat edil­

sınıfının ortaya çıkışını hazırlayacak bir çerçeve sunmaktadır. Dolayısıyla Men­

H alil Bey'e cevap veren İktisat Veki­ li Mustafa Şeref Bey, İktisadî durumu

Dolayısıyla 1980’terde Türkiye Friedman çizgisinde politikalarla tanıştı. 24 Ocak Kararlan olarak anılan istikrar tedbirleri hu doğrultuda değerlendirilebilir. 24 Ocak Liberalizmi ve Sonuçlan Türkiye’nin dış ödemeleri 1977’den sonra büyük ölçüde durdu. Ancak, zaruri ilaç hammaddesi, gübre ve petrol için döviz ayrılabilir hale gelindi. Ödeme güçlüğü karşısında IMF ile masaya oturuldu.

mediğini söyleyen Halil Bey, İktisadî İş­ leri politik komisyonlara yaptırtmanın yanlış olduğunu düşünmektedir.

1978’de ilk anlaşma yapıldı, Doların fiyatı 19 Tilden 25 TLye çıktı. Bunun yanında bazı deflasyonist önlemler alınması ve bunlar karşılığında borçların vadelerinin uzatılarak yeni borçların gelmesi öngö­ rüldü. Böylece borçların vadeleri uzanldı. Ancak yeni kaynak girişi sağlanamadı. Bundan dolayı hükümet IMF’nin önerile­ rini yerine getiremedi ve fiyatların %52 oranında arttığı Türkiye’de mal sıkıntısı başgösterdi. IM F ile tekrar görüşmeler

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

İ K T İ S A D İ

D Ü Ş Ü N C E

düzeltm ek için ülke şartlarına göre alınan tedbirleri, H alil Bey'in "kafala­ rında m ıhlanm ış olan liberalizm " ile

malar yüzünden sermayenin iş haya­ tından kaçtığını vurgular. H a lil B ey'den sonra C I I F Kâtib-i

telif edemediğinden eleştirdiğini iddia etmiştir.

Umumisi Recep Bey'in söz alması dik­ kat çekicidir. Recep Bey'in, CHF adına

H alil Bey ise cevabında kendisinin eskiden İreri liberal değil, m illî iktisatçı, korum acılık taraftarı olduğunu ve bu

otoriter ve vesayetçi bir tutum ve üs­ lupla Halil Bey'in konuşmasına müda­ hale etme ihtiyacı duyması, onun esas

hususta CH F prensiplerine sadık oldu­ ğunu anlatır:

olarak farklı sınıflardan bahsetmesi ve devletçiliği farklı sınıfların, özellikle iş­

Cfcncliler fikrim i a ç ık s ö y le m e k layım g elirse H alk fırkasının p ro g ra m ın d a k i csasatı d e p o y e ettiğini y a n i o n u teca­

vüz ettiğini g ö rü y o ru m ... İktisadî s a ­ h a d a b e n d e (elatist)im . F akat g ö r ü ­ lü yor k i siy ler p ren sib in iz in h u d u d u ­ nu tec a v ü z e d e r e k İktisadî z a n ıret o l ­ m a k sız ın m ü d a h a le y e gidiyorsu n u z. B en d e n iz b u n d a te h lik e görü yoru m .

H alil Bey bundan sonra devlet mü­ dahaleciliğinin sınırlarını çizer. Burada

çilerin kontrolü noktasında kabul etme­ sinden ötürüdür. Recep Peker ise sınıf­ ların mevcudiyetini kabul etmez. Dev­ letçiliğin sınıf farklılıklarını törpülemek için değil, sınıfı ortaya çıkarm am ak için olduğu fikrindedir. 1935 Bütçe Görüşmeleri 1935 Bütçe görüşmelerinde Maliye Bakanı'ndan sonra söz alan Halil Mente­ şe, ülkenin dünya siyaseti ve buhranı

dikkat çekici olan I tatil Bey'in devlet­ çiliği, sanayileşmeyle beraber şehirler­

karşısındaki durum unu, ülkenin ihti­ yaçlarını mahallî cepheler dışında, ge­ nel bir cepheden değerlendirmek ge­

de toplanan, işçileşen kitlenin kontrolü ve siyasî sisteme dahil edilmesiyle be­

rektiğini ifade ederek başladığı konuş­ masında Türklerin medenî niteliklerini

raber düşünm esidir. Bunun ötesinde üretim e ve servet dağılım ına ilişkin

vurgulamıştır. Tarihin ve günün sorun­ larını bir medeniyet perspektifinden ele

devlet m üdahaleciliğini, kolektivizme gidecek bir yol olarak eleştirir. Bu çer­ çevede. prensip düzeyinde değil, uygu­

alan Menteşe, Türklerin çok eskiden olduğu gibi Selçuklu ve O sm anlI'nın ilk zamanlarında da kapitülasyonlar ol­

lama düzeyinde farklı düşündüğünü açıklayan Halil Bey, bu yanlış uygula­

madığı ve din adamları karşısında ba­ ğımsızlıklarını koruyabildikleri için bü-

yapıldı ve 12 Haziran 1979’da ikinci kez anlaşma sağlandı. Buna göre doların fiyatı 47 TCye yükseldi. Ancak yine taahhüt edilen önlemler alınamadı. 1979’da fiyat artışları %80’e vardı ve millî gelir negatif büyüme göstererek -% 4 gerçekleşti. 1979 seçimlerinden sonra kurulan hükümet ise IMF ile anlaşarak 24 Ocak Kararları’nı uygulamaya koydu. 1980 sonrası Türkiye ekonom isine damgasını vuran 24 Ocak Kararları ile it­

halatın serbestleştirilmesi; Türk I.irasTnın aşırı değerlendirilmesine son ve.ren ger­ çekçi kur uygulamasına geçilmesi; ihraca­ tın, yabancı sermayenin özendirilmesi; ihracata sigorta ve finansman ile kurum­ sal destek sağlanması; kademeli olarak sübvansiyonların azaltılması ve fiyat de­ netimlerinin kaldırılması öngörüldü. 24 Ocak kararlan kısaca hemen bütün Cum­ huriyet tarihi boyunca uygulanan korumacı-müdahaleci iktisat politikalarının

349

L

İ

B

E

R

yük medenî eserler meydana getirebil­ diklerini, bu bağımsızlıklarını kaybet­ tiklerinde de medeniyet yarışında geri­ de kaldıklarını iddia eder. Atatürk'ü ve Türk devri mini değerlendirirken, kapi­ tülasyonların ilgası ve laik cumhuriye­ tin ilanıyla Türkleri yeniden müstakil

L

İ

Z

reti daraldığı İçin herkesin iç pazarı ca n la nd ırm a ya çalıştığını söyleyen Menteşe, hükümetin de iç pazarı can­ landırmaya yönelik tedbirlerinin, ula­ şım tarifelerinin ucuzlatılması gibi, ye­ rinde olduğu kanısındadır, iç ticaret hadlerinde tarım aleyhine gelişmeleri

kılarak medeniyet yarışına soktuğunu belirtir. M enteşe'ye göre, medeniyet yarışında geri kalan ülkenin binlerce

vurgulayarak, iç pazarı genişletm ek

İhtiyacı vardır ancak Türkler, "...ordu

ister. Çiftçilerin teşkilatlanması yönün­ deki çalışmaların da, dikkatle yürütül­

kök halinde bir kalabalıktan ibaret de­ ğil, kudreti medeniyeyi haiz bir mev350

A

cud olduğunu isbat..." edeceklerdir. Bunun için "... zamana, vakte, nakte ihtiyaç...." olduğuna ve önce güvenli­ ğin tesis edilmesi gerektiğine dikkat çe­ ken Menteşe, güçlü bir ordu ve ordu­ nun hareketliliği için de şimendifer ve yol yapım ının b itirilm e si gerektiğini söyler. Sonra dünya gelişmelerinden bahis açarak Avrupa'da herkesin kendi kabuğuna çekildiğine ve dünya ticare­ tinin giderek azaldığına, Avrupa nüfusu hızla artarken artık nüfus ihraç edeme­ diğine ve Avrupa tarafından istismar edilen ülkelerin sanayileştiğine işaret ederek, Avrupa’ nın ya birbiriyle ya da Türkiye gibi kendi sanayiini kuran ül­ kelerle bir savaşa girmesinin kaçınıl­ maz olduğunu, bu yüzden bir an önce orduyu, şimendifer ve yolları hazırla­ mak gerektiğini iddia eder. Dünya tica­

terk edilmesi ve daha liberal bir yapının kurulması yönünde atılmış adımlardı. 24 Ocak Kararlarım izleyen aylarda ye­ ni ekonomik kararlar alındı. 1 Temmuz 1980'de faiz hadleri serbest bırakıldı, 1 Mayıs 1981'de döviz kurunun ber gün Merkez Bankası'nca açıklandığı günlük kur sistemine geçildi. 12 Eylül 1980'den kısa bir süre sonra ekonomi masaya yatı­ rıldı. 2 Kasım 1981’de İzmir’de İkinci T ü rkiye İk tisa t K ongresi topland ı.

için tarım lehine, borç ve vergi konula­ rında yeni düzenlemeler yapılmasını

mesi, çiftçilerin ferdiyetçi ruhlarına dik­ kat edilmesi ve Batı Avrupa'daki tecrü­ belerden yararlanm ak üzere buraya eğitim için gençler gönderilmesini, şu dikkat çekici ifadeyle teklif eder: Onun için bütün kuvvetim izi ikinci ve ü ç ü n cü d e re c e d e o la n v e uzun zam andan so n ra ira d v e re c e k olan b ir takım h izm etlere hasretm eyerek , dağıtm ayarak, o rd u , şim endifer ve y o l üzerin de teksif e d elim . Çiftçinin yü k lerin i d a h ilî ik tisadiyatın ı geniş­

letmek yoluna hasredelim. Bütçemi­ z i b u esas d a h ilin d e y e n id e n tetkik edelim .

Bu talepler, aslında, sanayileşme po­ litikasına bir ölçüde m uhalefet eden çiftçilerin talepleridir. Menteşe'nin, bu­ nun üzerine sanayileşmenin önem ini unutmamak gerektiğini hatırlatan İkti-

1982’de Türkiye banker kriziyle sarsıldı. Kasım 1983’te genel seçimler yapıldı ve Turgut Özal’ın önderliğindeki ANAP seçi­ mi kazanarak iktidara geldi. Böylece 1989’a kadar sürecek Özal ve 1991’e ka­ dar sürecek ANAP dönemi başladı. ANAP iktidara geldikten kısa bir süre sonra yeni ekonom ik kararlar alın d ı. 29 Aralık 1983'te açıklanan bu kararlara göre ithalat rejiminde yapılan değişiklikler ile ithal malları, ithali yasak mallar, ithali serbest

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

İ K T İ S A P )

D Ü Ş Ü N C E

sat Bakanı Celal Bayar'a cevaben sana­ yileşmenin önemini ve bir varoluş me­ selesi olduğunu kabul ettiğini, ancak

çoğalmasına yeniden dikkat çekerken,

sanayileşme için başka kaynaklar bu­ lunması gerektiğini söylemiştir.

"Bu gün dahi memleket amelesi komo-

1935 İktisat Bakanlığı Bütçesi

tep talebesi ve hocaları da." Çiftçilerin

1935 İktisat Bakanlığı bütçesinin genel görüşmelerinde İktisat Bakanı Celal Ba-

teşkilatlanmasını sadece iç çelişkilerin­

yar ile Maliye Bakanı Fuat Ağralı ara­ sında ortaya çıkan farklılık, Halil Men­ teşe tarafından da konu e d ilm iş tir.

naklanabilecek tahriklere karşı da kul­ lanışlı gören Menteşe şöyle der:

"m ü hi m b ir devlet meselesi" olarak takdim ettiği tehlikeyi şöyle açıklar: nislikie (kom ünistlikle] m alûl olmağa başlamıştır. Hatta diyebilirim ki, mek­

den dolayı değil, onları işçilerden kay­

"B u ; am ele kısm ına a id olan tedbir­

Menteşe, Bayar'ın başarısının uzman­ lardan yararlanmasına dayandığını, ha­ zırlanan raporları, iş sahasına giderek

leri alm akla bilhassa b eyn elm ilel c e ­

sanatkâr, çiftçi, tüccar ve ülke şartlarını inceledikten sonra uygulamaya koydu­

o n u n iç in ç iftç in in fe rd iy e tç i ruhu

ğunu söyler; oysa M a liy e Bakanlığı

üzerin de tedrici surette işleye iş leye

şartları dikkate almayan vergiler koy­ maktadır.

bunu kafasında toplamağa çalışılm a­

Menteşe, bu tartışmalarda köylünün teşkilatlandırılması konusunu da işler. Meselenin çiftçi ürünlerinin aracısız bir

tır. (...) B iz m adem ki, m illiyetçiy iz,

şekilde satılmasından ibaret olmadığı­ nı, "... bir an evvel sulhü İçtimaî istih­

m uasırız, o h a ld e b eyn e lm ile l c e re ­

kâmını köylerde ve köy yuvalarında kurmak meselesi..." olduğunu vurgular. Menteşe, sadece köy içindeki anlaş­

İçtim aî m ü essesesi yaratm alıyız

reyanlara karşı m em leketin en k u v ­ vetli istihkâm ını çiftçid e b ulacağız ve

lıdır. N itekim A vrupa b ö y le yapm ış­

madem ki m ilkiyetçi [m ü lkiyetçi} ve bunda fayda görüyoru z ve bunlarda yanlara karşı m e m lekette b ir su lh ü

B a lk a n A n la ş m a M is a k ı v e

mazlık ve sınıf çelişkisinden değil, top­ lum daki bütün sınıf ç e liş k ile rin d e n

D ü n y a B a r ış ın a V u rg u

korkmakta ve merkezin, bu çelişkileri, erkenden kontrolü altına almasını talep etmektedir. Sanayileşmeye ve işçilerin

Yugoslavya, Romanya ve Macaristan

mallar ve ithali izne bağlı mallar olmak üzere üç türe ayrıldı. Döviz işlemleri bü­ yük ölçüde serb estle ştirild i. 6 O cak 1984’te döviz alım-satımı serbest bırakıldı. Diğer yandan mali sistemde Katma Değer Vergisi uygulaması ve ihdas edilen çeşidi fonlar gibi yeni kurum ve uygulamalar da gündeme geldi. Bunların yanında haber­ leşme, ulaşım, Türkiye’nin elektrifikasyo­ nu ve sulama alanlarında önemli yatırım­ lar gerçekleştirildi. Otoyollar, barajlar, te­

Balkan Anlaşma Misakı ve Yunanistan, ile Dostluk ve Saldırmazlık anlaşmaları dolayısıyla 6.3.1934 tarihinde yapılan

lefon ve diğer iletişim araç ve yöntemi eri­ nin modernizasyonu ve yaygınlaştırılması tamşıldı. Bir yandan KOBİ’ler diğer yan­ dan turizm gibi alanlarda yatırımlar yapıl­ dı. Türkiye bu dönemde yabana sermaye için cazip bir ülke görünümü kazanmayabaşladı. Özal ile sembolize olan ekonomideki bütün bu gelişmelerin olumsuz faturası iki kesime çıktı. Biri izlenen politikalar sonucu gelir dağılımının bozulması ile sı-

351

L

İ

B

E

R

A

L

İ

!

görüşmelerde, CHP Genel Sekreteri

Bunları söyleyen kişinin ünlü bir eski

Recep Peker "Y urtta sulh, c ih a n da

İttihatçı olması, söylenenlerin değerini

sulh" prensibinin devletin dayandığı

artırır. Bu vurgu, İkinci Dünya Sava-

ana temellerden biri olduğunu belirt­

şı'nda Alman (faşizminin) etkisiyle ye­

miştir. H alil Menteşe, bu görüşmede

niden ortaya çıkacak olan Türkçü-Tu-

söz alarak Türkiye'nin barış siyasetinin

rancı dalga düşünüldüğünde de ayrı

platonik b ir barış sevgisi olmadığını,

bir anlam kazanır.

b ir tutkuya dayandığını; T ürkiye'nin

352

barış siyasetinin arkasında da bir tutku

M EN TEŞE'N İN

olduğunu ifade eder. Tutku, Türk devrimînin amacı olan medeniyet davasıdır.

U LU SLA RA R A SI K A PİTA LİZM LE BÜTÜNtEŞME VE DEMOKRASİ PROJESİ

Halil Bey bu hümanist içerikli tutkuyu hararetli bir üslupla şöyle anlatır:

1946 genel seçimlerinde CHP tarafın­ dan aday gösterilmeyen Halit Menteşe,

B u yurdun m ü hm el kalan iktisadı c i­

Bayar'ın DP listesinden adaylık teklifini

hazlarını İlm î cihazlarla m u va zi ola­

kabul etmeyerek Muğla'dan bağımsız aday olmuşsa da seçilememiştir. Bun­

rak koruyacağız ve b u şerait altında artacak h u z u r ve g en iş çalışm a vesa­ iti İle , esasen m ille tin cevherinde

dan sonra Milas'taki çiftliğine çekilmiş ve oradan CHP'nin program ve tüzü­

m e vcu t olan ica t ve k e ş if k u d re t İn i

ğünün değiştirilm esi için çalışmıştır:

can la n d ıra ca k oradan fethe g id e c e ­

"Evvelemirde Parti, Tüzüğü'nü demok­

ğ iz. Fakat m em leketler fethine değil.

ratik inzibat esasına göre ıslah etmeli­ dir. Zira kışla inzibatı orduda bir zaru­

Tabiatın g iz li kapılarını zorlayacağız , orada b u la c a ğ ım ız esra rı a la ca ğ ız, b eşeriyetin h u z u r ve rahatını g en iş­ letm ek için dünyaya vereceğ iz (Bra­ v o seslen ). Hulâsa Büyük Şefin d e d i­ ğ i g ib i elim izd e m üsbet ilim meşalesi o ld u ğ u h a ld e m u a sır m e d e n iy e tin üstüne ç ık a c a ğ ız , işte su lh siya seti­ m izin am b isyon u b u d u r ve bundan

dolayıdır fcı sulhperveriz ve sulhper­ ver ka lacağız (Alkışlar),

kmtı içine düşen ve yine Özal’m ifadesi île “orta direğe” yani nüfusun büyük bir bölümünü oluşturan dar gelirli halka ve diğeri ise uyguladığı politikalardan dolayı doğrudan Ûzal’a. Şöyle ki; siyasal yasak­ ların kalkması, muhalefetin güç kazan­ ması, özal’a ve izlediği politikalara yöne­ lik güveni sarstı. Özal 1989*da iktidar partisinin başı ve dolayısıyla başbakan iken cumhurbaşkanı seçilerek aktif siya­ setten çekildi. 1991 seçimlerine kadar

rettir; fakat siyasette bir âfet olur." Men­ teşe, bu tür talepleri yüzünden Demok­ rat Partili olmakla itham edilse de, o, CHP'nin "liberalleşmesi'' ve Cumhur­ başkanı İsmet İnönü'nün tarafsız bîr şe­ kilde, Anglo-Sakson ülkelerinde oldu­ ğu gibi iki partili demokratik bir siste­ min kurulması için ağırlığını koymasını istemektedir (Menteşe, 1986: 88). Sov­ yet Rusya'nın T ürkiye'yi işgal etmesi

ANAP iktidarı giderek azalan toplumsal destekle sürdü. 1991 seçimlerinde ANAP iktidarı yitirdi. İktidar artık 12 Eylül ön­ cesinin iki ezeli rakibi Adalet Partisi’nin DYP ve CHP’nin devamı SHP’nin koalis­ yon hükümetine geçti. Yeni iktidar da bo­ zulan dengeleri yerine oturtmakta başarılı olamadı. 1993’te ÖzaTın vefatı ile taşlar yeniden yer değiştirdi. Bu kez Çankaya'ya bir başka lider iktidardayken ve başba­ kanlık koltuğunu bırakarak çıku. Sûley-

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

İ K T İ S A D İ

D Ü Ş Ü N C E

tehlikesinin varolduğunu ileri sürerek,

Menteşe'nin tercihleri b ir yana bıra­

İktisadî yapının, değişen dünya şartla­ rında dış kaynaklardan yararlanarak

kılırsa, dünya şartlarını ve kapitalist dünyanın e ğ ilim le rin i doğru okuyan

yeniden kurulabileceğini düşünmekte­

siyasî analizler yaptığını kaydetmek gerekir.

dir. 8u şartlar çerçevesinde, içe kapalı m illî iktisatçı büyüme projesi yerine, dış kaynak kullanan ve dışarıya daha açık bir liberal çizgiyi savunmaya baş­ lamaktadır. İnönü'nün 12 Temmuz beyanname­ siyle Menteşe'nin istediği şekilde b ir devlet başkanı olacağını ilan etmesi üzerine, Hali! Menteşe, TpCF devrinde yaptığı uyarıları tekrarlayarak, İn ö ­ nü'nün memleketi bir felâketten kurtardığını söyler. "Kurtarıcı Yol" başlığıyla kaleme aldığı yazısında {Cumhuriyet,, 4 Eylül 1947), değişen dünya şartlarında yapılması gerekenleri şöyle ifade eder: *H u lâsa ku rtarıcı y o l, hü rriyeti m u ­ v a z e n e li v e m u ra k a b e lİ te m silî b ir d e v le tin tem ln a tile te ç h iz etm ektir. Bunun h u su lü içe rid e siy a sî bayatta em n iyeti tesis ed e ce k , dışarıda d e v ­ letin itibarını yü kselterek b eş on se­

ne zarfında m em leketin bütün İktisa­ d î cihazlarını kurmak ve bütün z e n ­ g in lik kaynaklarını a z a m î randım an v e re c e k surede ca n la n d ırm a k için

___________ S O N U Ç ______________ Menteşe, II. Meşrutiyet dönemi libera­ lizm inin başarısızlığını, bu başarısızlı­ ğın sorumlularından biri olarak, yaşa­ mıştır. Bu tecrübeden hareketle M îllî M ücadeleyi veren kadronun, Fransız Devrimi'nde olduğu gibi birbirine düş­ mesini önlemeye çalışmış, ancak başa­ rılı olam am ıştır. Menteşe 1930'daki Serbest Fırka te crü b e sin d e n sonra C H P 'nin önce m utedil, sonra m üfrit devletçiliğine karşı, devletçi olmayan tezleri müdafaa ederek CHF hükümeti­ ni tenkit etmek üzere Atatürk'ün İste­ ğiyle 1931 yılında TBM M 'ye seçilen müstakil mebuslar arasında yer almıştır. Müfrit devletçiliğe karşı, dünyadaki İk­ tisadî ve siyasî eğilimleri değerlendire­ rek m illî sermayedarları gözeten, m illî bir iç pazar ve bunun altyapısının inşa edilmesini esas alan bir m illî iktisat po­ litikasını savunmuştur. Bu çerçevede Türkiye'nin totaliter ideolojilerden uzak

b ü tü n o la r a k h a lle tm e k İm k â n ın ı

durmasını isteyen Menteşe, bilhassa sa­ nayileşmeyle ortaya çıkan işçi sınıfının

Bağlıyacaktır."

yaratabileceği kom ünizm tehlikesine

b ü y ü k kalkınm a işin i A m erikalılarla

man Demire! Türkiye'nin 9, Cumhurbaş­ kanı seçildi. 1995’e kadar sürecek DYPSHP koalisyonunu başına bu kez büyük ümitlerle geniş kitlelerin desteğini alan veya en azından sempatisini kazanmış olan bir iktisat profesörü olan Tansu Çil­ ler geldi. Ancak Türkiye 1994'te ciddi bir krizle karşı karşıya kaldı. Sonra Mesut Yılmaz, Necmettin Erbakan ve Bülent Ecevit başkanlığında kurulan hükümetler izledi. Bu arada ekonomi önce Kasım

2000’de ve ardından Şubat 2001’de yine krize girdi, İzleyen dönemde .Türkiye tek­ rar IMF ve Dünya Bankası ile ekonomik dengeleri yeniden kurma sürerine girdi. 3 Kasım 2002 seçimleri ile Türkiye ciddi bir siyasal erozyon yaşadı. Türkiye’de I98Ü’li ve 1990’lı yıllara damgasını vur­ muş siyasal hareket ve liderler tasfiye ol­ du, Bunların yerini alan AKP’nin ise tasfi­ ye olanlar ile en temel benzerliği liberal ekonomik çizgisidir.

353

L

354

İ

B

E

R

işaret ederek, bu tehlikeye karşı köylü ve çiftçilerin teşkilatlandırılmasını teklif etmiştir. 1937'deki anayasa değişikli­ ğiyle artık CHP ilkeleri dışındaki (heri siyasetin yasaklanmasıyla müstakil me­ busluğun bir anlamı kalmamış ve Men­ teşe de sonuçta CHP'ye geçmiştir. Menteşe, Birinci Dünya Savaşı'nın ya­ rattığı tahribatın verdiği dersle, savaştan kesinlikle uzak durarak, tutkulu bir ba­ rış politikasıyla mîlletin cevherindeki keşif ve icat ruhunu uyandırmak, mem­ leketleri değil tabiatı fethetmek ve ilmin meşalesini yakarak çağdaş medeniyetin üzerine çıkmak politikasının hararetle taraftarı olmuştur, ikinci Dünya Savaşı'nın bitmesiyle yurt ve dünya şartları­

A

L

İ

Z

1-'

nın imkân vermesi üzerine, Anglo-Sakson tarzına uygun iki partili bir demok­ rasiye geçilmesini ve bunu sağlam İkti­ sadî temellere bağlamak için de ABD ile yakın işbirliğini "kurtarıcı yol" ola­ rak görmüştür. Menteşe, CHP'nin bu projeye uygun bir şekilde kendini yeni­ leyerek demokratikleşmesini ve bu su­ rede projeyi yürütmesini isterken; CHP, kendisine ve projesine mesafeli durma­ yı tercih etmiştir. CHP'nin biraz da şart­ ların zorlamasıyla bu istikametteki kıs­ mi değişikleri gerçekleştirmesine rağ­ men, Menteşe'nin projesi, esas itibariy­ le 14 Mayıs 1950'de Demokrat Parti'nin iktidara gelmesiyle uygulanabile­ cektir. □

DİPNOTLAR t

8u dönemde Menteşe'nin bir istisna olma­ dığı, böyle bir neslin yetiştiği konusunda bkz, (Kansu, 2001).

2

Halil Menteşe Atatürk'ü Robespierre ile karşılaştırır: "Robespierre ve diğer büyük ihtilâlcilerin yaptığı gibi şiddette ısrar et­ miş olsaydı neticeler hem kendisi, hem memleket için felâketli o lurd u ." H a lil Menteşe'nin Anı (art, s. 250-

3

Atatürk'ün Halil Menteşe'den memnuni­ yetini ve yeniden seçilmesi isteğinin. Sim Bellioğlu'nun aleyhinde bulunan Recep Peker tarafından "Halil B e / e bir söziim

Türkiye’nin yukarıda çizilen geçen 25 yıla ait ekonomik tablosunda ciddi so­ runların ortaya çıktığı ve izlenen liberal politikaların ve bu politikaların teorik ze­ minini oluşturan liberal İktisadî düşünce­ nin sorunları çözmektense yeni sorunlar yarattığı aşikârdır. Bu politikaların bölü­ şüm sorunu üzerine hiç eğilmediği orta­ dadır. Türkiye bugün itibariyle geçen 25 yıl içinde izlenen liberal ekonomik politi­ kaların bir sonucu olarak ciddi ekonomik

yok" ifadesiyle karşılanması da bu yönde­ ki eğilim i yansıtmaktadır (Soyak, 1973: 43-46). Hikmet Bay ur, Halil Menteşe hü­ kümeti eleştirdiği için 1935 seçimlerinde kendisinin yeniden seçilmemesini isteyen hükümet üyelerinin olduğunu, Atatürk'ün ise onun eleştirilerini beğendiği için yeni­ den seçtirdiğini kaydeder [akt. Arar, 1986: 90), Feridun Osman Menteşoğlu ise İsmet İnönü'nün Menteşe'nin müstakilken yaptı­ ğı konuşmalarla "... Süyiik Millet M ecli­ sinde parlamenter teamüllerin inkişafına hizmetinden dolayı..." kendisini takdir ve tebrik ettiğini yazar [Lt/us, 4 Nisan 1948).

ve sosyal sorunlar içindedir. Yoksulluk içinde kıvranan geniş halk kitleleri vardır. Bu tablonun oluşumunda liberal düşün­ cenin ve politikaların gelir dağılımına da­ ir hiçbir kaygı içermemesi gelmektedir. Geniş yoksul kitleler, taleplerine karşılık olarak tembellik ve kolaycılıkla suçlan­ maktadırlar, Gerçeği yani yoksulluğu ifa­ de etmenin nerede ise suç gibi algılandığı bir ortamda örneğin özelleştirme veya devleti küçültme gibi liberalizmin önemli

T Ü R K İ Y E ' D E

L İ B E R A L

unsurları savunmanın ötesinde nerede ise kutsanmak ladır. Bu da Türkiye'de iktisadi liberalizmin düşünce boyutunda fetiş ha­ line gelmiş bir akım olduğunu göster­ mektedir. İktisadi liberalizmi algılayışta yaşanan bu deformasyonun çeşitli neden­ leri vardır. Bu nedenler içinde zihniyet ile ilgili olan ve aşılması en güç olan engel li­ beralizmin Türkiye’de algılanış biçimidir. Türkiye’de başlangıçtan beri liberalizm bir sihirli değnek gibi görülmüştür. Örne­ ğin rekabetin bir sihirli el gibi sorunları çözeceğine inanılmaktadır. Rekabetin er­ demleri üzerinde duranlar, rekabet için gerekli olan fırsat eşitliğinden hiç söz et­ m em ektedirler. Liberalizm daha çok pragmatik yanı ile Türkiye'de algılanmak­ tadır. Kamunun denetim hakkı ve görevi­ ne karşı kayıt dışı her türlü davranış biçi­ mi liberallik olarak nitelendirilmektedir Örneğin yasalara aykırı biçimde yaşanan

İ K T İ S A D İ

D Ü Ş Ü N C E

bazı özelleştirme girişimlerinin yine yasa­ larla engellenmesi karşısında yasal dü­ zenlemeler ile durumun meşruiyeti sağla­ nacağı yerde yasaları uygulayanlar otori­ terlikle hatta oligarşik bürokrasi olmakla suçlanırken yasa dışı davrananlar libera­ lizm özlemi duyan mağdur girişimciler olarak nitelendirilmektedirler. Liberaliz­ min algılanışındaki bu de formasyon libe­ ralizmin erdemleri üzerine hamaset yük­ lü nutuklar ve yazılarla değil bizzat libe­ rallerin entelektüel çabaları ile düzelebi­ lir. Geçen süre içinde bu yönde bazı giri­ şimler ortaya çıkmıştır. Bu girişimler için­ de örneğin Liberal Düşünce Toplulugu’nun çalışmalarını anmak gerekir. Bu entelektüel hareket yam sıra liberal ikti­ sadı düşüncenin gelişiminde girişimci demeklerinin yani SlAD’lann da yayın ve diğer faaliyetleri ile rol oynadıklarına ta­ nık olunmaktadır. □

355

Türk İşadamları ve Liberal Düşünce HALUK

iberal düşüncenin dinamikleri üze­ rinde ayrıntılı bir analiz yapmak ve bu analiz temelinde Türkiye’de işa­ damlarının liberalizmi algılama biçimleri­ ni tartışmak bu çalışmanın sınırlarını zor­ layacağından, teorik açıdan bazı temel ha­ reket noktalan belirlemekle yetineceğim. Liberal düşünce her şeyden önce yöneti­ min kaynağını toplumsal yaşamın koşul­ larında aramakla öne çıkar. Liberaller top­ lumsal yaşamı genel olarak bireysel özerk­ liğin müdahale edilemez alanını vurgula­ mak için kullanırlar.’ Bu şekilde birey da­ ha başlangıçta siyasal toplumun belirleyici öznesi olarak liberalizmde merkezî bir ko­ num edinir. Birey inisiyatifi siyasal alanın şekillenmesinde en önemli kaynaktır ve liberaller mutlak iktidarlar karşısında ko­ numunu ne deştirdikçe, bireysel özgürlük liberalizmin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Bireysel özgürlük müdahale edi­ lemez bir dizi hak ve özgürlüğün kabulü ile eşitlenir; yaşam, mülkiyet, ulaşım, ha­ berleşme, dernekleşme vs. özgürlükler, bi­ reysel özgürlüğün temel ölçütleri olarak kuru msallaşünlırl ar. Liberalizmin ikinci önemli vurgusu, çe­ şitli mekanizmalar ile siyasal müdahale alanımn siniriandırılmasıdır. En başta bi­ reyin müdahale edilemeyen özgürlükleri siyasal iktidarın sınırlandırılmasında te­

L

ALKAN

mel ölçütler olarak şekillendirilir. Siyasal iktidarın uyması gereken doğal yasalar, anayasal devlet anlayışını doğurur. Ana­ yasa yanında, çift meclis, seçim, yarışma­ cı parti sistemi ve doğrudan siyasal katı­ lım yöntemleri bireysel özgürlüğe hizmet ettikleri ölçüde iktidarı sınırlayan araçlar olarak liberaller tarafından benimsenirler. Liberal düşünce devlet otoritesinin mü­ dahale silah lan ite donatılmasına hep kuşkuyla bakar. Bireysel özgürlük ve devlet müdahale­ sinin sınırlanması anlayışı, bireylerin ak­ tif oldukları bir toplumsal alanda düzenin ve dengenin kendiliğinden oluşacağı inancı ile desteklenir. Bu “görünmez el” anlayışı tüm liberallerde siyasal ve ekono­ mik anlamıyla bulunmaktadır. Bireylerin önündeki engeller kaldırıldığında siyasal, sosyal ve ekonomik denge kendi doğal iş­ leyişi içinde oluşacaktır. Sınırlanmış İktidar, bireysellik w negatif özgürlük anlayışı ve düzenin kendiliğinden oluşacağı inançı liberalizmin belli başlı il­ keleri olarak sıralanabilir. Ekonomik an­ lamda liberalizm hemen hemen aynı ilke­ lerden beslenir. Ancak liberalizmin eko­ nomik anlamı, belirtilen ilkelerin içeriği­ ne ve işaret ettiklerine yeni anlamlar yük­ ler. Başka bir ifade ile bu ilkeleri önce ser­ best piyasada anlamlandırır, daha sonra da buradan diğer alanlarda da geçerli ota-

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

V E

cak yeni bir siyasal liberalizm öğretisi ge­ liştirir. Adam Smith'den, Hayek’e uzanan çizgide liberalizmin bireysel özgürlüğü yerini piyasa ekonomisi kapsamında bir girişim serbestiyetine bırakır. Arak öne çıkartılan özgürlükler mülkiyetle birlikte, girişim ve sözleşme özgürlükleridir. Libe­ ral düşüncede sınırlanmış iktidara yapı­ lan vurgu ekonomik liberalizmde devle­ tin ekonomiye müdahalesine karşı duyu­ lan karşıtlık ile kendini gösterir. Aslında piyasanın işleyişine yönelik olumlu mü­ dahalelere pek soğuk bakılmaz, ancak bu tutum da sermaye sahiplerini destekleyen politikaların üretilmesi ile sınırlıdır. Dev­ letin fonksiyonları ile piyasa ekonomisi arasında böyle bir bağ kurulduktan son­ ra, buradan serbest piyasaya uygun hare­ ket eden bir iktidar anlayışına kolaylıkla geçilebilir ve piyasa korunduğu sürece devletin diğer alanlardaki baskıcı müda­ haleleri (siyasal özgürlükler, insan haklan gibi) önemini yitirir. Siyasal liberalizmin anayasal düzeyde sınırlanmış iktidar an­ layışı ekonomik liberalizmde oldukça muğlaklaşır ve kapitalizm bir devlet ide­ olojisi biçimine dönüşür.2 Ekonomik li­ beralizmde, toplumsal düzenin kendili­ ğinden oluşacağı yer ise piyasadır. Giri­ şim serbestiyeti ve devletin ekonomiye müdahale etmemesinin doğal bir sonucu olarak piyasa tüm toplumsal süreçlerin odağı konumuna gelir. Siyasal liberalizm­ den, ekonomik liberalizme geçişte, birey­ sel özgürlükler, girişim özgürlüğüne; bi­ reyin mutlak iktidara karşı korunması an­ layışı, devletin ekonomiye müdahalesinin önlenmesine; toplumsal süreçlerin belir­ leyici olacağı düzen anlayışı, piyasa güç­ lerinin dengeyi kendiliğinden sağlayacağı inancına yerini bırakır. Söz konusu Türkiye ve Türk işadamları olduğunda yukarıdakilere ek olarak bir noktanın daha altını çizmek gerekmekte­ dir. Genel olarak işadamı için bir olguya bakışta temel belirleyiciler teorik tartış­ malardan çok güncel pratiklerden kay­

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü M C E

naklanır. Bu nedenle Türkiye’de işadam­ larının liberal düşünceye yön veren yak­ laşımları yorumlama ve değerlendirmele­ rinde, ülkenin kendi koşullarından kay­ naklanan pratiklerin büyük önemi bulun­ maktadır. Başka bir anlatımla Türk işada­ mının liberalizm algılamasını belirlerken sosyolojik, siyasal, hatta kültürel unsurla­ rın göz önünde bulundurulması bir zo­ runluluktur. Aşağıda liberal düşüncenin üç yönü, si­ yasal iktidarın sınırlanması anlayışı, bi­ reysellik ve negatif özgürlük anlayışı, son olarak da dengenin kendiliğinden oluşa­ cağı inancı açısından Türk işadamlarının eğilimleri sırasıyla ele alınacaktır. Belirle­ meler yapılırken ağırlıklı olarak, Türk iş dünyasının önde gelen isimlerinin tarih­ sel dönem içinde yukarıdaki konularla il­ gili düşünceleri bir bütünlük içerisinde d e alınmaya çalışılacaknr. DEVLET, SINIRLANMIŞ İKTİDAR, DEMOKRASİ VE TÜRK İŞADAMLARI Türkiye’de işadamlarının liberalizm algı­ lamalarım şekillendiren faktörlerin başın­ da, devletin ekonomide ve işadamı kimli­ ğinin oluşumundaki belirleyici rolü gelmektedir. Türkiye’de Batılı anlamda sos­ yoekonomik alanda güçlenmiş bir burju­ va sınıfının siyasal alanı kendi çıkarları doğrultusunda şekillendirme çabasının doğurduğu bir düşünce ve algılama ekse­ ninden hareket edilemez. Aksine, işadamı kimliğinin şekillenmesinde devletin belir­ leyici ve dağıtıcı rolü, halta zenginlik ya­ ratım konumu işadamlarının algılama ve yaklaşımlarında da merkez! bir yer edin­ miştir, Bunun bir yansıması, devletçilik politikasına yer yer minnettarlığa varan bir söylemin Türk işadamları arasında ol­ dukça baskın olmasıdır. Genellikle Batı ülkelerinde liberal iktisat düşüncesini biten gruplan Türkiye’de de liberal yöntemlerin uygulanmasını sct-

357

L

İ

B

E

R

vurmuşlardı. Ne var ki, sermaye birikimi olağanüstü yetersiz, endüstriyel altyapısı kurulmamış bir ülkede, “bırakınız yap­ sınlar, bırakınız geçsinler” diyen bir açık kapı politikasının yeterli olamayacağını seziyordu, aydınlanıl çoğu (...) Cumhuri­ yetin Devletçilik dönemi zaman zaman eleştirilir ve genellikle devletçi uygula­ m aların sakın caları üzerinde durulur. Oysa (...) Devletçilik siyasetinin Cumhu­ riyetin kuruluş dönemlerinde büyük ya­ ra rla r sağladığı görülür (F.c.zaahaşı, 1994: 30-43). 358

Yukarıdaki satırların sahibi Nejat Eczacıbaşı devletçilik döneminin iki açıdan ülkeye büyük yararlar sağladığını belirtir: Yaşamsal nitelikteki birçok ürünün üreti­ mi sağlanarak, İkinci Dünya Savaşı koşul­ larında halkın ihtiyaçlarının karşılanabil­ mesi ve uzman yetiştirmede “insan fideli­ ği” görevi yapmaları (Eczacıbaşı, 1994: 44). Benzer görüşler Vehbi Koç tarafın­ dan da ileri sürülmektedir: KİT’Ier olmasaydı, 1939-1945 arasındaki İkinci Dünya Savaşı yılları bizim için inanılmayacak kadar zor geçerdi. O dev­ rede sıkıntılar dayanılabilir olmuşsa (...) Devlet sektörünün eriştiği güç sayesinde­ dir. (...) Şunu açıkça belirtmek istiyorum: K IT’ler ülkenin sanayileşm esinde kilit roller oynamışlardır. Özel sektör başlan­ gıçta onlardan aldığı bilgi ve elemanlarla bugünkü hüviyetini kazanm ıştır (Koç, 1987:101). İktisadi devlet teşekkülleri büyük y a­ rarlar sağlamıştır. Devlet hu gün elinde bulunan işletmeleri iyi çalıştırm ak için süratli bir reorganizasyona gitm eli ve özel sektörün yapabileceği ve yapm akta olduğu işlere girm eyerek, hem mahdut olan im kânlarını dağılm am alı, hem de sahip olduğu işletmelerdeki idaresini zayıflatmamahdv: Ayrıca, memleketin kal­ kınması için gerekli olan temel yatırım­ ları da Devletin yapması gereklidir. Böy­ le bir işbölümü hem özel sektör ile. devlet

A

L

İ

Z

sektörünün işbirliği dem ek olan kam :.: ekon om i an lam ın a uygun dü şecek \; hem de memleket ekonomisinin yaran- alacaktır3 Türk işadamlarının söyleminde tartışı­ lan genellikle, devlet iktidarının sının ve­ ya ekonomideki önceliği değil, bu önceli­ ğin niteliği veya alanıdır, işadamları ile devlet arasındaki ilişkilerde de izlenen ta­ rihsel seyir hu alanın sınırı üzerindek. tartışmalarla şekillenmiştir. Planlamanın hâkim olduğu 1960’lı sallarda işadamları­ nın amacı planlı ekonomide özel sektö­ rün geliştirilmesi amacıyla gerekli araçla­ rın seferber edilmesini sağlamak ve kamu sektörüne karşı kendilerine daha fazla avantajlar sağlanmasını hükümetlere ka­ bul ettirmektir. öze! sektör Türk ekonomisinin temelidir. Karma ekonomi devletleşmeye bir geçiş değil özel sektöre geçiş gayesini taşımak­ tadır. Herhangi bir projeyi yeterli serma­ ye ve imkânla özel sektör tarafından ger­ çeklemek mümkün olduğu her yerde o sa­ hadaki teşebbüsü özel sektöre bırakm ak esastır (...) Bu itibarla özel sektöre büyük önem vermek, onun problemlerinin halli­ ne çalışm ak millî bir dava mahiyeti arzetmekledir. Özel sektör davalarının halli için devlet sektörü ile özel sektör arasın­ daki ilişkilerin tanzimine ihtiyaç vardır.4 Türkiye’de ekonomik kalkınmada y a ­ şanılan sorunların nedenleri, ülkede talep yetersizliğinin varlığı, eğitimli girişimci sayısının yetersizliği, KIT’lerin para ve finansman konularında öncelikli konum­ lan nedeniyle özel sektörün kredi gerek­ sinimlerinin karşılanmasının ikinci plan­ da kalmasıdır (...) Türkiye ekonomisinin kalkınm a kızını istenilen seviyede tuta­ bilmek için yalınm lan teşvik edici şekil­ de bir siyasî istikrar ve emniyet havası­ nın yaratılması şarttır (...) Bunu sağla­ mada etkin bir teşvik sistemi gereklidir (...) Türkiye’de özel sektör gerek yatınm faaliyeti gerek İktisadî faaliyetleri orga-

T Ü R

K

I Ş A D A

M L A R I

VE

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü

N C E

Büyük sanayiciler Vehbi Koç ve Şakir Eczacthaşt, Başbakan Bülent Ecevtt'le (1978). 1971 d e kurulan Türkiye Sanayici ve İşadamları Derneği (TÜSİA1)), büyük tnaü ve sınaî sermayenin devlete ve hükümete özerk aklıyla' etki etmesinde yeni bir merhaleyi ifade eder. TüSlAD. 1970’lerin ortalarında, “sosyaldemokrur bir seçeneğe hayırhah bakmıştı. «ize etmek bakımından büyük bir geliş­ me göstermiş bulunmaktadır.. Her ne ka­ dar özel sektör gelişmesinin, Türkiye’de hızlı bir kalkınmanın gerektirdiği düzeye varmamış olduğu ileri sürülebilirse de bu gelişmenin, devletin iktisat ve. maliye po­ litikası ile gerektiği gibi desteklenmesi halinde kısa zamanda temposunu hızlan­ dırarak büyük bir İktisadî kuvvet, haline geleceğine muhakkak nazarı ile bakılabi­ lir (Türkiye’de. Özel Sektör ve Kalkınma, 1966: 89-108). Ben sınai kalkınmada planlamaya ina­ nanlardanım (...) İdeal prodüktivite reka­ betten doğar, en iyisi ayakta kalır, kötüsü yıkılır diyemeyiz. Çünkü kaynaklarımız dardır... Bunun için planla özel sektörün ilişkisi geliştirilm elidir (...) Yukarıdaki tedbirler başan lam ayacak ağırlıkta d e­ ğildir. Meğerki devlet teşkilatı Lopyekûn sanayinin hizmetinde seferber olsun.5 1970’lerde bu söylem, artan döviz ge­ reksinimi nedeniyle açık bir şekilde ken­

dilerine öncelik verilmesi taleplerine dö­ nüşmüştür. Şirketlerin en büyük ortağı devlettir (...) Yatırımları teşvik edici kararlar alınma­ dığı takdirde, çok kısa bir süre sonra cid­ di işsizlik sorunları ile karşı karşıya ka­ lınacaktır (...) (Kıraç, 1996: 209). Karma ekonom i düzeni içinde hiçbir kanım veya başkaca bir devlet ve hükü­ met tasarrufunun, iki kesimden herhangi birine veya ona dahil bir teşebbüse ayrı­ calık ve tercih tanımaması, iki kanadı da eşit şartlar altında bir arada yaşatmaya çalışması lazımdır (...) (Ancak) KIT’le­ rin, karar verme durumunda olan m a­ kam larla ve planlam a kadem eleriyle, özel teşebbüse nazaran, daha sıkı ve ra­ hat temas olanaklarına sahip bulunduk­ ları bir gerçektir. Bu hal alman kararlarda kamu kesimi görüşlerinin daha etkili olmasına yol aç­ maktadır (Dıblan, 1972: 6-7). Hür teşebbüs, devletin ekonomik sos-

L

360

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

Mehmet Ata Mermerci

yapılabilmesi, bu gerçeğin belli başlı çizgileriyle ve kendi bütünlüğü içinde ortaya konmasına bağlıdır.

MELİH YÜRÜŞEN

İLK DEKLARE LİBERAL İŞADAMI

Türkiye'de liberalizmin en Önemli fi­ gürlerinden birisi, hiç şüphesiz, Meh­ met Ata Mermerd'dir (7 Mayıs 1929-7 Eylül 1992). Klasik anlamda ne bir dü­ şünce, ne de bir siyaset adamı olduğu için, bu değerlendirme belki ilk bakışta abartılı bulunabilir, Oysa, Mehmet Mermercî'nin gerek neredeyse yirmi yı­ lı aşkın bir zaman kesitine yayılan ve kendisini pür bir liberal olarak niteleyebilmemizi sağlayan sistematik etkin­ liğine, yani onun, siyaset ve kamuoyu oluşturucularına liberal İktisadî ve siya­ sî açılımların gerekliliğini göstermeye ve onları bu doğrultudaki politikalara ikna etmeye yönelik mektuplarına, ge­ rekse bir İşadamı olarak savunduğu İl­ kelerle tam bir uyum içinde olan iş an­ layışına ve stratejisine serinkanlılıkla bakıldığında bu değerlendirmenin hiç­ bir abartı İçermeyen bir gerçeği ifade ettiği teslim edilecektir. Ancak bunun

yal faaliyetlere seyirci kalmasını, hele 18

ve 19. yüzyılların bırakınız yapsınlar; bırakınız geçsinler düsturunu benimsememektedir, Bilakis yerinde ve dozunda

1.'

Mehmet Mermerci'nin öncelikle dik­ kat çekilmesi gereken niteliği, Türk iş dünyasında kendisine gelinceye kadar görülmemiş bir işadamı profili çizmiş olmasıdır. Mermerci, iş hayatının baş­ langıcından itibaren, bürokratik kapalı ekonominin koruma duvarlarıyla çev­ relenmiş rekabetsiz ortamının bir aktö­ rü olmayı reddetmiş; dışarıya açılmayı inanılmaz ölçüde zorlaştıran sınırlayıcı mevzuata ve engelleyici mekanizma­ lara rağmen kendi aile şirketleri olan Akfil'in kamu bankalarından hiçbir teşvik kredisi almaksızın, dışa açık bir şirket stratejisiyle tekstil sektöründe öncü bir kuruluş olarak gelişmesini sağlamıştır. Başka bir ifadeyle, Mer­ merci, iş hayatında, sonraları 242 mektupta 3500 kişiyle belli bir siste­ matik ve gelişim çizgisi içinde payla­ şacağı düşüncelerini ve görüşlerini şe­ killendiren değerlere ve prensiplere uygun olarak politika ilişkileriyle değil, piyasa ilişkileriyle varolmayı, ayakta kalmayı ve gelişmeyi amaçlamış, bu amacına ulaşmayı başarmıştır. Bu nok­ ta özel bir önem taşımaktadır; çünkü

Türkiye’nin “liberal" ekonomi ile tanış­ tığı 1980’lerde de, devletin ekonomideki yeri üzerindeki tartışmalar aynı bağımlı ilişkiyi yansıtmaktadır.

yapılacak devlet müdahalesi ve ekono­

(Bugün) KIT’lerin jıy atlan İle oynamak

mik kamu düzeninin zorunlu olduğuna

yerine, bu kuruluşları iyi işletmeciliğe

(inanmakta), ancak bizde bu müdahale­

kavuştamıak çok daha isabetli bir çö­ züm yoludur özel teşebbüs kesi­ minden KİT'ier talipmişler gibi sesler son zamanda daha fazla duyuluyor (...)

nin genellikle hatalı ve milli ekonomiye zarar verecek şekilde yapıldığım gör­

mektedir5

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

V E

onun, deyim yerindeyse, teorisiyle pratiğinin tam bir tutarlılık ve pyum içinde olması, kapalı ekonomiyle de­ mokrasiyi birlikte yürütmek ve/veya bağdaştırmak gibi nafile ve tuhaf bir gayreti sürdürmeyi çalışan kesimlerin, odakların ve güçlerin temsilcileri karşı­ sında ona belirgin bir bağımsızlık ve Özgüven kazandırmakla kalmamış, so­ runlara yönelik tespitlerinin ve çözüm­ lerinin seçilmiş politika oluşturucuları tarafından gitgide daha fazla dikkate alınmasına katkıda bulunmuştur. Bu husus, Turgut özal'la ilişkisi bağlamın­ da özellikle geçerlidir. Mermerci'nin hükümetlere ve devle­ te hiçbir diyet borcu olmamasının ver­ diği özgüven ve bağımsızlık duygusuy­ la doğrudan bağlantılı olan ve Türki­ ye'nin yerleşik kodlarına tamamen ay­ kırı düşen tespitlerini, analizlerini ve çözümlerini etkileyici kılan bîr başka faktör, onların, kendisinin mensup ol­ duğu kuşakta iş dünyası içinde bile is­ tisnai sayılabilecek bir donanımı ve dı­ şarıda yaşama ve iş görme birikimini yansıtmasıdır. Orta öğrenimini yaptığı Robert Kolej'de elektrik mühendisliği öğrenimine başlayan ve bu öğrenimini Amerika Birleşik Devletlerinde Stanford Üniversitesinde tamamlayan Mer­ merci, aynı üniversitede işletme dalın­ daki yüksek lisans eğitiminin ardından,

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

361

Mehmet Ata Mermerci, düşüncelerini yazı, kitap veya söylev aracılığıyla değil, siyaset ve medya çevrelerim yolladığı -makale ağırhğtndaki- mektuplarla yaymaya çalışmıştı

Akfil'in yönetimini üstlenmeden önce, başta Berlin olmak üzere Avrupa'nın önemli metropollerinde bulunmuştur. Bütün bunlar, Mehmet Mermerci'nin ikinci Dünya Savaşı sonrasında dünya­ yı yeniden şekillendirmekte olan dina­ miklerin etkilerini ve yönelimlerini doğrudan ve tam merkezinde gözlem­ lemesini ve değerlendirmesini sağladığı

Ben de biliyorum. Özel sektör imalat

lerin e k a rışm a m a la rı sağlanm alıdır

alanında KIT’lerin boşluğunu rahatça

(Koç, 19S7:102).7

doldurur, Ama bir çözüme varılmış ol­

(1980’lerin başında) Lokomotifin ka­

maz, KIT'leri satışa çıkarırsanız, özel

mu altyapı yatırımları olduğu yeni bir

sektör ikilerini almaya kalkar, kötüsü

tür kalkınma hamlesi yaşıyorduk. Kamu­

yine devletin sırtına kalır (...) (Bunun

nun yatırımları ölçüsünde kalkmıyorduk

yerine) Durumu ıslah edilemeyecek

(...) Kamu yatırımları ile bir yandan pi­

KIT’ler tasfiye edilmeli, bunların dışın­

yasalardaki iş hacmini, para aranı, istih­

dakiler modern işletme bünyesine ka­

damı artırırken, ortaya çıkm ası kesin

vuşturulmalıdır İktidarların KÎT idare­

olan talep artışını sterilize edecek arzı

L

İ

B

E

R

gibi, onun gerek bu dinamiklerin doğa­

L

İ

Z

M

sın ı, gerekse onların Türkiye için ne ifade ettiğini anlamaya ve Türkiye'nin

çarpıcı cüm lelerle tasvir ve/veya ana­ liz edilmiş, belli başlı karakteristik ör­ nekleriyle ortaya konmuş ve proble­

temel problemlerini İktisadî ve siyasî boyutlarını birbirinden kesinlikle ayır­

min çözümünün nerede olduğu veya nasıl mümkün olabileceği bütün so­

madığı özgürlük eksenli bir perspektif­ ten kavramaya başlamasının zem inini

mutluğu ve n etliğiyle gösterilm iştir.

teşkil etm iş olm alıdır. Sonuç, Kâzım Berzeg'in İfadesiyle, "Mehmet Mermer­ c in in kurulm akta olan yeni dünyayı Türkiye'de ilk idrak edenler ve bunun Türkiye'ye özgü şartlarını araştıranlar

362

A

arasında İlk sırada yer aldığını göste­ ren"1 mektuplarıdır.

Burada çok önemli olan nokta, gerek sorunların mahiyeti ve somut örneklen sergilenirken, gerekse onların nasıl ve hangi araçlarla çözülebileceği belirti­ lirken, birey özgürlüklerini ve temel haklarını esas alan bir yaklaşımın hiç­ bir tutarsızlığın göIgeIeyemeyeceği bir

Ö Z G Ü R L Ü K M EK TU P LA R I

biçimde kendisini hissettirmesidir. Bu şu anlam a gelir: M erm erci'nin mek­ tupları hangi probleme ve/veya konu­

Mehmet Mermerci, 1960'ların ortala­

ya ilişkin olurlarsa olsunlar, pür bir li­ beral bakışın eseri olmak açısından or­

rından itibaren siyaset, medya ve iş dünyası içindeki politika ve kamuoyu o lu ştu ru cu ların a , T ü rk iy e 'n in temel problemlerinin kaynaklan ve bunların çözümleri hakkındaki fikirlerini ve gö­ rüşlerini aktardığı mektuplar gönder­ meye başladı. Ölümüne kadar, 3500'ü

ganik bir bütünlüğe sahiptirler. Dolayı­ sıyla, liberalizm in çeşitli gerekçelerle aralarındaki ilişkinin son derece gev­ şekmiş gibi gösterildiği, hele bazı ör­ neklerde birbirinden tamamen koparıldığı iki kategoriye-İktisadî ve siyasî li­

aşkın kişiye tam bir fikr-i takip örneği

beralizm - ayrılmasının hiç de anlamlı ve doğru olmadığını tam bir vuzuhla

sergileyerek gönderdiği 242 mektup, gerek teknikleri gerekse üslupları bakı­ mından son derece basit, açık ve sade­

ortaya koyarlar. Bu, onun, Türk(iyeî li­ beralleri açısından çok Özel ve önemli bir figür olm asının ve Kâzına Berzeg

dir. Her mektupta belli bir tema çerçe­

tarafından "düşüncelerini yıllar boyu ufak bir sapmaya kapılmadan, tam bir

vesinde temel bir problem, ona ancak gerçeklen nüfuz etmiş olan bir yazarın yapabileceği tarzda kısa, etkileyici ve

ûrctecek sanayi yatırımlarını yapmadık. Sonuç: aniden Jır layım enflasyon.® Özlemini çektiğim iz diğer bir husus, ekonomi içinde özel kesimin payt büyü­ mek, bu suretle kamunun payı küçülmeli­ dir tç borçlanmada devletin tedricen piya­

doktrin disiplini içinde oluşturup İfade edebilen, ciddi bir fikir ve siyaset fel-

mez (...) Özel kesimin tercih edildiği söz­ lerin yam sıra, politikalara da yansımalı­ dır (...) ö z el kesimi güçlü kılmak ve poli­ tikaları bu yönde tespit etmek kaçınılmaz­ dır. Bu sağlandığı taktirde özel kesim top­ lumun refahına hızlı katkı sağlayabilir9

sadan çekilmesi üzel kesim lehine fan ra­

1980’li ve 90’Iı yıllarda işadamları ara­

hatlığı ve maliyet düşüklüğü sağlayacak­

sında temel vurgular, büyük işadamları için neo-korporatist modellerin uygula­ maya geçirilmesi, küçük işadamları içinse

tır (...) Bu şartlar düzelmediği taktirde özel sektörden yeterince yatırım beklene­

T

Û

R

K

S A P A M L A R !

V E

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü M C E

şefe si adam ı"2 olarak nitelenm esinin

lamda tesis edilmesinin önündeki en­

zeminini teşkil eder. Mehmet Mermerci, 1960'ların orta­

gellerin ülke insanına ödettiği ağır be­ delleri, o engellerin varlığından değilse bile sürmesinde doğrudan yahut dolay­

larında banlayıp, 1970rli yılların ortala­ rında sistematik bir istikrar kazandırdığı bir uğraşın ürünü olan mektuplarında,

lı olarak şu yahut bu ölçüde sorumlu tutulabilecek olanlara göstererek, onla­

öncelikle, piyasa ekonomisinin Türki­ ye'de uygulanmakta olan tuhaf adıyla

rı bu engelleri ortadan kaldırmak için harekete geçmeye çağırmıştır.

karma ekonom iye üstünlüğünü farklı yönleriyle göstermeye çalışır, Ekonomi­ de inisiyatifin devletten bireyler aracılı­ ğıyla millete geçtiği bir sistemin alter­ natiflerinden ne kadar üstün olduğunu somut örneklerle muhataplarına aktar­

Bu engeller, insan, bilgi, mal ve ser­ maye akım ın ın önünü keserek dışa açılmayı imkânsız kılan Türk Parasının

mayı amaçlar. Yerleşik devletçi zihni­ yetin Türkiye'de yaşayan insanları nasıl

K ıym etin i Korum a Kanunu o la b ilir. A daletsiz vergilem e sistem i o lab ilir. Ücretlerin ve fiyatların piyasa mekaniz­ maları içinde oluşm asını engelleyen kanunlar olabilir. Planlama adı altında

verim sizi i k-pahalılık-enflasyon şeklîn­ de sürekli kendini üreten kısır bir dön­ güye mahkûm ettiğine dikkat çeker.

müstehlikin ihtiyaçlarını bir merkezden belirlemeye çalışan bürokratik kadrolar

M erm erci'nin İktisadî problemlerle ilgili mektuplarının en önemli karakte­

mevzuatın mayınlarına basmamak için

ristiklerinden birisi, onun bu mektup­ larda, Türkiye'deki İktisadî politikaların dayandığı temellerin aslında ne kadar gayri İktisadî olduğunu uygulam alar­ dan ve onların ortaya çıkardığı vahim sonuçlardan yola çıkarak ortaya koyar­ ken, aynı zamanda, düzgün İşleyen bir piyasa mekanizmasının şartlarını piya­ sa ekonomisinin ruhunun kavranması­ nı sağlayacak bir sadelikle açık kılma­ ya gayret etmiş o lm asıdır. O , T ü rk i­ ye'de piyasa ekonomisinin gerçek an­

363

o lab ilir. İşadam lığını e n g e lleyici bir o mayınların yerlerini iyi bilen bürok­ rasiyle işbirliği yaparak ayrıcalıklar el­ de etmek sayan yahut sanan bîr anlayı­ şın piyasa ekonomisinin doğru bir bi­ çimde kavranmasını önleyen çarpıtma­ ları olabilir. Mehmet Mermerci, varlığı­ nı hiçbir biçimde devlete, daha doğru­ su kapalı ekonominin aslî unsuru olan bürokrasiye borçlu olmayan bir İşada­ mı olduğu için, dünya görüşünü bütün doğal sonuçları ve nihai açılım larıyla sonuna kadar takip ederek, gerçekten özgür bireylerden oluşan, yani her bir ►

açıkça refah devleti politikalarının yürür­ lüğe sokulması üzerinde yoğunlaşmıştır. Sanayi mamulleri i thalatının serbest bı­ rakılması ve dolay isiyle yeni yeni filiz ­ lenmekte olan körpe sanayimizin goncasmdayken bağırtmaması için çok dikkatli hareket edilmesi görüşündeyiz■■ Büyük insan gücüne sahip ülkemizde, yol yapı­ mı ve buna benzer büyük inşaatlarda do­ zer ve grayder gibi araçların yapacağı iş­

lerin haricinde zaman kaybı o h a dahi iş­ siz insanlarım ızı çalıştırmak suretiyle yüzbînlerce işsiz insanımıza iş temin edi­ leceği (tekli/ ettiğimiz) görüşler arasın­ dadır (Kayaçeîeb i, 1984-' 42, 43). Türkiye’de ekonomik kalkınma için ge­ rekli üç temel etkenden biri Türkiye içinde "iyi yönlendirilmiş” bir serbest piyasa ekonomisinin geliştirilmesi alarak gösteri­ yor.. Bunun sağlanabilmesi için hükümet

İ

364

.

İ

B

E

R

A

L

I

Z

V

bireyin kendi iyisine uygun olarak ken­ di mutluluğunu arama özgürlüğü hak­ kının tesis ve garanti edildiği bir toplu­

bi görünen bu eleştiri, piyasa ekono­

mun varolm asının İktisadî zem ininin bu engellerin kaldırılmasından geçtiği­

masını vurgulayanların, böyle yapma­ larının ardında, bunu bazen açıkça

ni olabilecek bütün açıklığıyla vurgula­

deklare etmiş olmasalar dahi, aslında,

mıştır. O nun açısından, kapalı yahut karma ekonomilerin başarısızlıkları çok açıktır, dolayısıyla ekonomide devlet

liberalizmin siyasî boyutunun üstünde yükseleceği zem ini sağlam bir biçimde tesis etme fikrinin yahut endîşesinin

sektörü mü, yoksa özel sektör mü tar­ tışmaları anlamsızdır. Önerdiği tam bir paradigma değişikliğidir. Örneğin, ara­ larında Turgut Ö za l'ın da bulunduğu politika oluşturucularına 13-07.1982

bulunduğu hakikati karşısında geçerli­ liğini ve gücünü büyük ölçüde kaybe­ decektir. Bunu doğrulayan en önemli k an ıtla rd a n b iri, M ehm et M erm er­ c in in mektuplarıdır ve Türk(iye) libe­

tarihinde gönderdiği bir mektubunu bu değişikliğin gerekliliğini vurucu bir şe­

ralleri için bu mektupların büyük bir kıymet taşımasının belki de başlıca se­

kilde oltaya koyan şu soruyla noktalar; "Devlet sektörü mü, özel sektör mü tar­

bebi budur.

tışmaları yerine verimliliği esas aiıp, te­

ler gıpta edilen ülkeler değil mi?"3

da işlediği açık ekonomi taraftarı gö­ rüşler, Türkiye'nin karma ekonomi adı altında kapalı ekonomiyi artık sürdür­ mesinin mümkün olmadığı gerçeğinin

Liberalizm in iki boyutunu birbirin­ den ayırmak isteyenlerin başvurdukları

bütün ç ıp la k lığ ıy la o rta y a ç ık tığ ı 1980'li yılların başlarında, Türkiye'yi

yollardan birisi, piyasa ekonomisinin önemine ve önceliğine dikkat çekenle­

12 Eylül darbesinin travmasından ç ı­ karmaya çalışan Turgut Ö zal'ı bir hayli

ri, siyasî liberalizm , yani insan hakları­ nın tam anlam ıyla garanti altına alın­ ması ve geliştirilm esi konusunda ge­

etkilemiştir. Bu etki, hiç şüphesiz, Tur­ gut Ö za l'ın özel sektörde yöneticilik yaptığı yıllardan beri, M ehmet Mer-

nellikle kayıtsız kaldıkları ve bazı du­ rumlarda İnsan haklarını Önemseme­

m erci'den piyasa ekonom isine geçil­ mesi gerekliliğini işleyen mektuplar al­ mış olmasından kaynaklanıyordu. Baş­

mel yasalarında 'vatandaşın durumunu iyileştirme özgürlüğünü' tanıyan ülke­

dikleri şeklinde eleştirmeleridir. İlk ba­ kışta bazı örneklerle doğrulanabilir gi­

ve baskı gruplan arasında yeniden yapı­ lanmaya gidilerek diyalogu geliştirecek bir açık çalışma sisteminin oluşturulması gerekmektedir (Eczacıbaşı, 1994: 52-55). İşadamlarının siyasal iktidar, iktidarın sınırı gibi konularla İlgili algılamalarında altının çizilmesi gereken diğer bir nokta, çok partili demokrasiye karşı yer yer kö­ tümserliğe varan bir ürkekliğin genel bir eğilim olmasıdır. Bu onların devlet ile çok

m isini düzgün bir şekilde İşlemesini engelleyen unsurların ortadan kaldırıl­

Mehmet Mermerci'nin mektupların­

ka bir deyişle Turgut Ö za l, Mermer-

partili rejim arasında bir ayrım yapmaları ve İkincisine daha soğuk durmaları şek­ linde kendini göstermektedir. Devletçiliğin ülke ekonomisine zarar ver­ me dönemi, çok partili yaşam geçildikten sonra, özellikle hükümetlerin ellerindeki ekonom ik olanakları siyasal am açlarla kullanmaya yöneldikleri zaman başlar (...) (Eczacıbaşı, 1994: 44). Türkiye’de devlet, parti 1ilik nedeniyle

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

V E

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

cl'nin, Türkiye'nin önünü tıkayan dev­ letçi ekonomik politikaların yarattığı tahribata, onların hangi m ekanizm a­ larla devam ettirildiğine ve nasıl berta­ raf edilmesi gerektiğine ilişkin fikirleri­ ne çok uzun yıllard ır aşinaydı. Nite­

temel haklarını ve eşit özgürlük hakla­

kim , Ö z a l, 1983 y ılın d a yaptığı bir A m erika ziy a re tin d e , M ehm et Mermerci'nîn bir mektubunu okuyup, ken­

m ektuplarda "kapalı ekonom iyi de­

disinin de aynı görüşleri paylaştığını ifad e e tm iş tir.4 S o n u ç ta , Turgut ö z a l'ın , Türkiye ekonomisinin bir tür kapalı bir ekonomi olmaktan çıkm a­ sında çok önemli bir rol oynayan ve en büyük adımını Türk Parasının Kıy­ m etini Korum a K an u n u 'n d a k i bazı maddelerin kaldırılması teşkil eden re­ formlarının fikri arka planını şekillen­ mesinde M erm erci'nin mektuplarının bir hayli etkili olduğu şüphe götürme­ yecek kadar açıktır. Söz konusu re­ form lar, M ehmet M erm erci'nin teklif ettiği yahut olmasını istediği ölçüde ra­ dikal olmamış, örneğin Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu'nun yürür­ lükten tamamen kaldırılmasıyla sonuç­ lanmamış olsa dahi bu böyledir, Mehmet Mermerci, işte liberalizmin İktisadî boyutunun, yani piyasa ekono­ misinin, tesisine ve onun zeminini sağ­ lamlaştırmaya yönelik Ö zal reformları­ nın ardından, mektuplarında, giderek artan bîr şekilde, liberalizm in bireyin

tara/sıziığım kaybetmiştir. Oysa demok­ ratik rejimlerde devlet tarafsız olmalıdır

(...) Böyle bir sistem içinde ekonomi bo­ ğulur (...) iûm ekonomik kararlar tek yanlı olarak alınır Yapılacak ilk iş hükü­ metlerin tarafsız olmasını sağlamaktır Her iki siyasal partiye döşen aralarında anlaşarak bunu sağlamalarıdır,,0 Tek yönlü kararlar alabilen ve bunu ra­ hatça yürürlüğe sokabilen bir siyasal ikti­

rın ı vurgulayan siyasî boyutunu ve Türkiye'nin bu konudaki yetersizlikle­ rinden kaynaklanan problemleri çevre­ sinde ve çerçevesinde işlemeye başla­ m ıştır. Reform lar öncesinde yazdığı mokrasiyi bağdaştırmak kurtla kuzuyu aynı ağıla kapatıp yavru almaya çalış­ maya benzer"5 diyerek, demokrasinin varlığını sürekli tehdit ettiğine ve bü­ rokratik bir hâkimiyetin ürünü olduğu­ na dikkat çektiği devletçi ekonom ik sistemin, geri dönüşü olmayan bir bi­ çimde çöktüğünü, artık yapılması ge­ reken şeyin liberalizmin İktisadî ve si­ yasî boyutlarını eşzamanlı olarak güç­ lendirm ek olduğunu düşünmektedir. Bu fikirlerini etkileyici bir biçimde iş­ lediği m ektuplarından b iris i, Turgut Ö z a l'ın cum hurbaşkanlığ ı görevine başlam asından sadece iki gün önce 07.11.1989 tarihinde kaleme aldığı ve alıcıiarı/o kurları arasında her zam an olduğu gibi Turgut Ö zal'ın da buluna­ bileceği bir mektuptur ve bu mektup, 1990'ların ilk yansında entelektüeller tarafından ifade edilm eye başlayacak görüşleri içeren son iki paragrafıyla Mehmet Mermerci'nin pürliberalizmini çarpıcı bir biçimde ortaya koymak­ tadır:

dar özlemi ve talebi, çok partili dönem boyunca ber zaman dile getirilmiştir, işa­ damları demokrasinin doğal sonuçlarına her zaman istenmeyen, arızi olgular ola­ rak bakmışlardır. Demokrasiye evet, fakat zayıf hükümet­ lere hayır ) (Koç, 1987: 59).

Partizanlığın bu kıymetli devlet ada­ mımızı (Adnan Menderes) kepimizin bil­ diği akibete sürüklemiş olmasına bugün

365

L

İ

B

E

R

Yarım a s ır d ır se rb e stlik , a d a let, fırsa t

L

İ

Z

M

de özgürlüğünün mutlak anlamda ga­

e ş itliğ i v e d e m o k ra s i y e rin e , m u tla k ı­

ranti altına alınmasından, İdari yapının

y e t, m e şru tiy e t ve cu m h u riy e t o k u tu ­

A'dan Z'ye, hem de kendilerini yerleşik

lu y o r , D e v le t k iş in in y a ş a m ın ı d ü ­

sistemin koruyucusu ve kollayıcısı sa­

z e n le t, re fa h ın ı sa ğ la r d e n iy o r . K u ­

yan odakları yahut aktörlerin ürperte­

ş a k la r d a h a ç o c u k k e n ş a r tla n ıy o r ,

cek önerilerle yenilenmesine; anayasa­

te m b e lle şiy o r. Y etişen y e n i n e s il b u n ­

ların bireyi devlete karşı koruduğu İçin ondan ve kadrolardan kimsenin hesap

ları b ilm e lid ir artık. D in e d ü d ü k a la n tica ret ve iletişim kanallarını tıkama­ ma Mır. E n fla sy o n ; ö z e l te le v iz y o n la ­

sormadığından "biz bu cennet vatanın

r ın , b o r s a la r m

yasa yapılmasının artık zorunluluk ha­

ve M e rk e z Banka­

sı'n ın b a ğ ım s ız lığ ı ile te rs ora n tılıd ır.

366

A

D e m o k ra si, m a su m isim li re jim ve y a sa la rla d e ğ il, te m e l hak ve fıü rriy e tle r le o lu r. B u g ü n , aya kta k a la b il­ m iş im p a ra to rlu k v e k ra llık la rın h e ­ m e n h e p s i d e m o k ra s iy k e n , ö n d e g e ­ le n cu m huriyeti eri fi yandan fa zla sı to ta literdir. T ü m k a p a lı v e k a rm a s is te m le r d e d e v le t m e s e le le ri ç ö z e c e k o la n d e ğ il, p r o b le m in k e n d isid ir. K a p a lıla rd a re ­ fo rm b a şla rk e n k a rm a la rd a b îr u y a ­ n ış y o k henüz,8

halkı" ibaresiyle başlayan yeni bir ana­ line geldiğine kadar bir dizi sarsıcı gö­ rüş ve eleştirilerle, 1980'lerin hemen başlarında girildiğini belirttiği 21. yüz­ yılda varolabilmek için, siyaset, iş dün­ yası ve medya aktörlerine devletin han­ gi değerler ekseninde ve nasıl yeniden yapılandırılması gerektiğini anlatmaya çalışmıştır. Örneğin 1992 yılının başın­ da yeni yılı kutlama vesilesiyle kaleme aldığı mektubunda şunları yazmıştır: 2 1 . y ü z y ıla 1 9 8 0 'te rd e g ire n d ü n y a ­ y a y e tiş m e k iç in b a m b a şk a b ir a n a ­ y a sa y a g e r e k var. B ir d ü şü n e lim . İn ­

Mermerci'nin 1989 sonlarından, ya­

sa n in s a n d ır. F in o k ö p e ğ i d e ğ ild ir .

kalandığı hastalığın ağırlaştığı 1992 or­ talarına kadar yazdığı mektupların or­

D o ğ u şta n te m e l h a k la n vardır. B u n ­

tak niteliği, liberalizmin siyasî boyutuy­ la ilişkili temaların ve Türkiye'nin siyasî

ö z g ü rc e aram adır. B u n a d e v le t d a h il

yapısının onun ekonomisini de yozlaş­

ler, b e le d iy e re isle ri, m a h a lli s a v c ı v e

tıran karakterine dair eleştirilerin iyiden

h â k im le r y e r e l h a lk ta ra fın d a n s e ç il­

iyiye artmış olmasıdır. Düşünce ve ifa­

m e lid ir. B u n u n İç in d e v ila y e t siste -

la r y a şa m a , s e ç m e v e m u tlu lu ğ u n u k im se m üdahale edemem elidir. V ali­

bile yanarım. Allah rahmet etsin (Koç,

12 Eylül harekatından önce her şeyi de­

1 9 8 7: 1 7 7 ).

mokratik bir sistem altında yapmak zo­

Bu amaçla, 19601ı yıllardan başlayarak, ya Tek Parti hükümeti ya da sağ ve sol merkez partilerin biri eşerek güçlü bir hü­ kümet kurmaları, demokratik anlamda gerçekleşmesi oldukça zor, hatta mantık­ sal açıdan zor anlaşılabilir bir durum olsa da, sürekli olarak talep edilmiştir.11 Dolayısıyla:

rundaydık. Bu da karar almak, yasa ya

da yönetmelik çıkarmak için aylar geç­ mesini gerektiriyordu... Askeri yönetim altında, alınan kararların parlamentodan geçirilmesi gibi bir zorunluluk olmadı­

ğından çok kızlı hareket edilebiliyor. Üs­ telik bir hata yapılsa bile askeri yönetim

bunu kısa zamanda düzeltebiliyor. En

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R

V E

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

m in in y e r in i e y a le t siste m i a lm a lıd ır.

projesine ulaşacak şekilde geliştirmiş­

N a ş ı! b a z ı v a t a n d a ş la r ım ız ıs r a r la

ti.8 Liberal devlet, onun için, "vatan­ daşlarının asta kaçmak istemeyecekle­ ri, kaçmayı akıllarından bile geçirmek

T ü rk o lm a d ığ ın ı h a y k ırıy o rsa , b ir ç o k T ü r k d e b u n u n h e r k e s iç in h a y ır lı o la c a ğ ın ı d ü şü n ü y o r, B ir lik ve b erab e r lik iç in d in , d it, ırk , a n a n e , ta rih v e b a y ra k k a fi g e lm iy o r. S e rb e s tlik , a d a le t v e fırsa t e ş itliğ i h e r tü rlü y a ­ p ış tırıc ıd a n d a h a g ü ç lü o lu y o r.7

Sonuç olarak M erm erci, 1970'lerin ortalarında yazmaya başladığı ve ölü­ münden sadece bir ay öncesine, yani 1992 Hazİran'ına kadar siyaset, İŞ dün­ yası ve medya dünyasındaki aktörlere

gereğini bile duym ayacakları devleti" ifade ediyordu.9 Dolayısıyla mektupla­ rının başlangıçtan beri alıcıları arasın­ da bulunan ve cumhurbaşkanı olduğu devletin, vatandaşlarına ciddi problem­ ler yaşattığını bilen bir siyaset adamı­ nın, Turgut Ö za l'ın , uğruna cum hur­ başkanlığından istifa edip aktif siyasete dönmeyi göze aldığı "İkinci Değişim Programında" da M ermercı'nin proje­

göndermeye devam ettiği mektupların­

sinden belirgin izler olması şaşırtıcı de­ ğ ild ir; tıpkı 1 9 8 0 'le rin başlarınd aki

daki önerilerini Kâzım Berzeg'in İfade­

Türk Parasının Kıymetini Koruma Ka-

siyle, adalet, asayiş ve savunma ile sı­

nunu'nda bazı maddelerin kaldırılm a­ sında olduğu gibi. □

nırlı devlete, klasik liberalizmin devlet

DİPNOTLAR 1

Kâzım Berzeg, "Tanışamacfigrm Oost", Hasret ve Miras: M e k tu p la rla P ra n g a sız B ir T ü rk iy e M ü c a d e le s i içinde (der: Melih Yiirüşen), LDT Yayınları, Ankara, 1999, s. 56.

Pozitif Bir Kahraman, Gerçek Bir Liberal", H a sret ve Miras: M ektu p la rla P ra n g a sız B ir T ü rk iy e M ü c a d e le s i (der; Melih Yürüşen),

LDT Yayınlan, Ankara, 1999, s. 63,

2

Berzeg, 1999; 52.

5

Mehmet Mermerci, a .g .e ., s. 130.

3

Mehmet Mermerci, “Karma mı yoksa ve­ rimli olan mit", Hasret ve Miras; M e k tu p ­

6

Mehmet Mermerci, a.g.g,, s. 169.

4

la rla P r a n g a s ız B i r T ü r k iy e M ü c a d e le s i

7

Mehmet Mermerci, a .g .e ., s. 2B0.

içinde (der: Melih Yürü sen), LD T Yayınla­ rı, Ankara, 1999, s. 77.

8

Kâzım Berzeg, a.g.e., s. 56-57.

Melih Yürüşen, “Yapıcı Bir Norvkonfomnist,

9

Süha Merrmerci, a .g .e ., s. 31.

önemlisi ise tüm bunlar yapıltrhen politik yaklaşımlının bir etkisi olmuyor u DSP-MHP-ANAP koalisyon hükümeti­ nin kurulmasından hemen sonra döne­ min TÛSİAD Başkam Erkut Yücaoglu’nun Türkiye’nin önünün açılması, yönetimde devamlılık ve etkinliğin sağlanması için aralarında cumhurbaşkanına hükümet krizleri uzadığında parlamentoyu feshet­ me yetkisinin tanınması gibi bir dizi yü­

rütmeyi güçlendirici öneriyi kamuoyunun gündemine getirmesi bu duruma diğer bir örnek olarak verilebilir.13 BİREYSELLİK VE ÖZGÜRLÜK Türk işadamlarının özgürlük kavramına bakışlarını belirleyebilmek güçtür. Bunun temel nedeni konu ile ilgili teorik çerçe­ veyi yorumlayan ve bizzat işadamlarına ait görüşlerin sınırlı olmasıdır. Bu konu-

367

L

İ

B

E

R

daki sınırlı yazma bakıldığında işadamla­ rının özgürlükler konusunda kendilerine özgü bir hiyerarşiye sahip oldukları gö­ rülmektedir. Bu hiyerarşide öncelik kişi­ nin fizyolojik gereksinimlerine yanıt ve­ ren özgürlüklerdedir. Diğer özgürlükler, bu özgürlüklerin yanında ikincil derecede öneme sahiptirler.

368

özgürlük konusu tek taraflı ete alına­ maz■Çünkü özgürlük (...) insan zihninin kendi irade ve düşüncesi isti kümelinde aldığı kararlara uygun olarak hareket edebilme imkanıdır (...) Özellikle (alış­ ma, teşebbüs ve kazanma İle ilgili özgür­ lükler hayati bir Önem taşımaktadır. Çünkü (insan) bu özgürlükler sayesinde en büyük korkusu olan beslenme olanak­ larına saltip olur Başka hemcinslerinin kaderine bağlı bir ortamda ise açlık ve ölüm korkusu ile büsbütün huzursuz olur. Tesadüfen iyi imkânlara kavuşsa dahi, direksiyon kendi elinde olmadığı için kuşkuludur, ümitsizdir Bu fikirlerden açıkça görülüyor ki, jîkir özgürlüğü, öz­ gürlüklerin küçük bir parçasıdır (...) Fi­ kir özgürlüğü bir başkasının jîkir özgür­ lüğünü ortadan kaldırmak üzere kullanı­ lamayacağı gibi, çalışma ve teşebbüs öz­ gürlüğünü yok etmek için de kullanıla­ maz (...) Bu sebeple ihtiyaçtan ve tabi te­ kamülden doğan özgürlük kavramı genel bir mahiyettedir ve ancak çok dikkatle tahdit edilebilir**

Bu hiyerarşik algılama, ekonomik çı­ karlardan çok siyasal kaygılardan beslen­ mektedir. Türk işadamları girişim, mül­ kiyet ve sözleşme özgürlüklerini rejim içinde kendi varlıklarını garantiye alan özgürlükler olarak gördüklerinden öncelemekıedirler. Hür olarak iş yapmak hürriyetlerin ba­ şında gelir. Demokrasile; ie de hürriyetler esas olduğuna, hürriyetlerin temeli de serbest iş yapma hürriyeti olduğuna göre camiamız demokrasini teminatıdır (...)

A

L

İ

Z

Yeter ki birlik ve tesanüt içinde görevimi­ zi yapmaya devam edelim,15 Ferdi teşebbüs serbestiyetine müdahale­ nin asgari düzeyde tutulması, her milletin düsturu olmalıdır Teşebbüs serbestiydi nin en b a r i z vas/ı da mülkiyet hakkıdır'6 Siyasal iktidarın güçlü bir konumda ol­ ması isteği, onlartn özgürlük algılamaları­ nın. doğrudan bir rejim sorunu olarak görmeleriyle de yakından ilgilidir. Ülkenin rahat içinde yaşama imkânlar mevcuttur Ancak bunlar istismar edili­ yor Bu durumun millet lehine çevrilme­ sinde serbest teşebbüsün emniyet, huzur ve istikrar içinde gelişmesine bağlıdır. Bunu sağlama mecburiyeti de politikaalaradüşmektedir17 Son yıllarda Türkiye’de hürriyetçi, par­ lamenter, demokratik rejimi ve hür teşeb­ büsü tehdit eden ve ipotek altına almak isteyen bazt aşm cereyanlar ortaya çık­ mıştır., Bunlar çalışanların, yönetime, kâra ve sermayeye katılmasını istemekte­ dirler (...) Hur teşebbüs kuruluşları ola­ rak anayasal haklara tecavüz noktasına varan bu zîkniyetın ve saldırıların karşı­ sındayız. Haklanmızm devletin teminatı altında olduğuna inanıyoruz. Her tecavüz karşısında devleti bulmalıdır Millî güçler içte ve dışta düşmanlara jirsat vermeye­ cek kadar uyanık, zinde ve azimli olmak mecbu riyet fndedirler18 Teşebbüs hürriyeti, düşünce hürriyetine feda edilemez. Türkiye'de siyasî rejim, hürriyetçi-âemokratik parlamenter sis­

temdir ve bunun doğal sonucu olarak hur teşebbüs oluşmuştur (...) (Ancak) her ge­ çen gün hür teşebbüsün çalışma alanı ba­ zı siyasî ve ekonomik kanun ve kararlar­ la daraltılmaktadır.. Vatan tehlikededir. Hürriyetçi demokratik parlamenter rejim tehlikededir Bejim içinde yeri olan hür teşebbüs tehlikededir'9 Hür teşebbüsün varlığı hürriyetin gü­ vencesidir Hür teşebbüs geliştiği oranda bu güvence de gelişecek ve güçlenecektir

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

V E

Bit ilkeleri benimseyen hükümetler; Türk hür teşebbüsünü her zaman yanlarında bulacaklardır,20

Kuvvetli, hatta otoriter derecede bir yü­ rütmeden yana olmalarına karşılık, ısrarla bunu demokratik bir çerçeve içerisinde gerçekleştirme çabalarının altında bu iki­ lem yatmaktadır. Bu algılama eğilimi, on­ ların sosyal adalet, sosyal haklar, sosyal demokrasi gibi konulardaki görüşleri ele alındığında da kendini göstermektedir. Bu konuda öncelikle şu noktanın altı çi­ zilmelidir. Türk işadamı daha çok sosyal adaletçi bir söyleme sahiptir ve sosyal adaletin liberal anlamda “kendiliğinden" oluşmayacağı konusunda büyük çoğun­ lukla aynı düşünceyi paylaşmaktadırlar. Ancak onlann bu kavramları yorumlama biçimi, yine kendilerine özgüdür ve yu­ karıda açıklamaya çalıştığımız iktidar ve özgürlük anlayışları ite örtüşmektedir. Sosyal adalet, sadece işçiyle işveren, zenginle fakir arasında bir mal ve ka­ zanç paylaşımı değildir: Mesele millî ge­ lirin tüm sosyal sınıflar arasında dengeli ve adil bir şekilde dağıtılması ve bu ya­ pılırken memleketin geleceğinin de hesa­ ba katılmasıdır (...) Sosyal adalet mev­ cudu ve mili! geliri en kısa zamanda tü­ keterek yarınım ızı açlığa ve yokluğa terk etmek değildir (...) Eğer toplu sözleşeme ya da İşçiye aşın haklar tanıyan kanunlarla işverenin yatırım imkânları­ nı veya döner sermayesini tüketirsek, ne işsizlere yeni İş İmkânları, ne hazîneye vergi, ne de halka ihtiyacı olan mamul­ leri verebiliriz Sosyal adalete samimiyetle inanıyoruzÇatışır gibi görünen karşılıklı menfaatler, esasında, millî menfaatler karşısında bir­ leşmektedir. Batı aleminin sosyal gelişme­ si, işverenlerin direnişi nedeniyle bir asır geri kalmış tm22 Sosyal adalet, bu anlamıyla, özel sektö­ rün varlığını ve etkinliğini herhangi bir

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

sosyal baskı ile karşı karşıya kalmadan yürütebileceği bir ortamın devlet eliyle oluşturulmasıyla çakışmaktadır Sanayici de en azından benci ihtiyaçları için sosyal demokrasiyi ister Sosyal ada­ letin bulunmadığı bir ortamda özel sek­ tör de olamaz. Sanayici sosyal adaletsiz­ liğin uzun vadede kendisini felakete sü­ rükleyeceğini bilmektedir22 Sanayi seçiminde hata yaptık, yatırım yönetiminde hata yaptık, varlıktı grupla­ rın tüketimine yarayan teknolojiler al­ dık. Sosyal adaleti sağlayamadık... Özel sektör olmak ille de karşılığını vermeden çok kazanmak değildir Böyle gidilirse faşizm ya da komünizm kapıda bekle­ mektedir24

Nasıl özgürlüklerin korunmasında güç­ lü bir iktidar modeli öngörüyorlarsa, top­ lumda dengenin sağlanmasında devletin "Baba” rolüne ağırlık vermektedirler. Devlet, sosyal devlet ilkesinin gereği yük­ lendiği önemli sorumlulukları bir tarafa iterek, mevcut mali İmkânlarının önemli bir kısmım, hür teşebbüs kesiminde çok daha az rasyonel çalışan KlT faaliyetleri­ ne harcamıştır (...) Diğer taraftan, devle­ tin görevi olan sosyal hizmetlerin daha

yeterli düzeyde yerine getirilebilmesi, şüphesiz devletin mali imkânlarına bağlı­ dır Bu imkânların geliştirilmesi ekonomi­ mizin daha hızlı geliştirilmesi ile müm­ kündür 5u halde, öncelikle ekonomik ge­ lişmenin teşviki ve bu gelişmeyi en az masrafla gerçekleştirecek hür teşebbüs ke­ simine İmkân sağlanması gerekirdi (,..). Çok garip ve yanlış bir tutum da Devletin, sosyal görevlerini yerine getirmek için, mutlaka ekonomik alanda faaliyetlerini yaygınlaştırmasının gerekli olduğuna ina­ nılmış olmasıdır. Halbuki, Devletin sosyal politikası, gelir dağılımında daha dengeli bir sistem kurmak ve muhtaç sosyal grup­ lara gelir transferleri yapmaktan ibarettir

(...) Devletçilik deyimi, Devletin ekona-

369

L

i

B

E

R

Namık Zeki Aral M U R A T Y IL M A Z

Pı

L

I

Z

M

si'ni bitirmiştir. Maliye Teftiş Kumlu'nda yaptığı görevden sonra, özei firmalarda çalışmış, öğretim üyeliğinde bulunmuş, bankacılıkta üst düzeyde görevlere ka­ dar yükselmiştir. M illî Şef döneminde bütçe açığını ve varlık vergisini eleştir­ mesi üzerine Mülkiye'deki hocalık gö­ revinden, Demokrat Parti dönemindeki eleştirileri yüzünden de Merkez Banka­ sın d a ki görevinden ayrılmak zorunda kalmıştır.1 Ö zellikle 1960 sonrası kar­

___________________ Ç IKIŞ___________________

370

Namık Zeki Aral (1888-1972), dönem­ ler içinde liberalizmin karşısına çıkan muhtelif uygulama ve İdeolojileri - z a ­ man zaman polemik içinde- eleştirmiş, saf bir liberalizm i olmasa bile daima daha liberal olanı tercih etmiş bir ya­ zardır. 1946'dan 1972'ye kadar yazdığı gazete yazıları, bu dönemlerdeki libe­ ral bakış açısını temsil edecek karakter­ dedir. Bilhassa T ü rk iye O d alar Birti-

ma ekonomi ve "sosyalizm mi libera­ lizm mi?” tartışmalarına TO BB'un ya­ yın organı olan T ürkiye İktisat gazete­ sinde 1972'deki ölümüne kadar yazıla­ rıyla müdahil olarak, dönemin etkin bîr anti-komünİst kalemi olmuştur.* 2000'ierde, Bülent Ecevit'in eşi Rahşan Hanı­ mın babası olması ve yükselen anti-sem îtizm în zem in hazırladığı "Sabeteyist" ithamıyla İsmi anılmıştır (Çetingüle ç , 2 0 0 1 ; D a ğ ıstan lı, 2 0 0 2 : Ç etin,

ğî'nin (TOBB) Türkiye iktisat gazetesin­

2005). Aral'ın kimilerince takdirle anı­ lan dindarlığı,3 bazı çevrelerde onunla

deki yazıları, bu bakımdan dikkat çeki­ ci ve etkili olmuştur.

ilgili radikal İslamcı4 yakıştırmasına yol açmıştır (Çetin, 2003; 66).

NAMIK Z E K İ A R A L'I N K İM L İĞ İ

________ H U K U K Vf A H L A K ________

Namık Zeki Aral, 1888'de İstanbul'da m akinist H alil Efendi'nin oğlu olarak

Aral'ın görüşlerinin temelini, hukuk ve hukukun üstünlüğü düşüncesi teşkil

doğmuştur. Ö nce annesi, 14 yaşınday­

eder (Yeniçeri, 2003;12). Bir toplumda

ken babası verem hastalığından vefat etmiştir. Mülkiye'yi ve Hukuk Fakülte-

hukuk ve hukukun üstünlüğü düşün­

mıh facdiyetlerde ağırlık kazanması anla­ mını taşıyan bir ilkedir Halbuki, sosyal demokrasi deyimi, hemen hemen hiçbir ekonomik anlam taşımayan, sadece Dev­ letin sosyal refah sağlamasını öngören bir siyasal tercihi it25 Günümüzde ekon om im iz planlı bir kalkınma düzeyine girmiş, karma ekono­ mi ilkelerini kabul etmiş, dış pazarlara açılmak zorunda kalan, Ortak Pazar’a

cesi yerleşm emişse, o toplumda kal-

geçme sürecinde olatı, sosyal adalet ilke­ lerini ekonomik gelişme ile bağdaştırmak gerekliliğinde bulunan bir ekonomik bün­ ye manzarası göstermektedir, ö z el sektör olarak, bu çerçeve dahilinde bir hareket düzeni tayin ve temin edildiğinde, ekono­ mik kalkınm aya büyük katkılar yapm a imkânları genişleyecektir.26 Bu şekilde:

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

VE

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C

E

kırıma gerçekleşm ez. Toplumda kal­ kınmanın gerçekleşmesi için , İktisadî istikrara, İktisadî istikrarın yerleşmesi için siyasî istikrara, siyasî istikrarın yer­ leşmesi için de hukuki istikrarı sağla­ yacak hukukun üstünlüğü düşüncesine ihtiyaç vardır. Kalkınm ış ülkeler tesa­ düf sonucunda değil, hukuk iklim sa­ yesinde kalkınmışlardır. Mesela, İsviç­ re böyle bir örnektir: İsviçre'yi o m âli­ yesiyle, o iktisadiyatıyla, o servetiyle, o refahıyla İsviçre yapan am iller ara­ sında başta geleni hüküm etinin, hu­ kukçularının, matbuatının evvela yara­ tıp sonra da muhafazası için üstüne tit­ redikleri hukuki iklim dir.5 Yaratılması gereken bu iklim şöyle tanımlanabilir: M ü esses n izam ç e r ç e v e s i iç in d e şahıs m asuniyetin i, ferd i m ü lkiyeti, hususi teş e b b ü s ü , İk tisa d î hürriyeti, içtim a i a d aleti, m e m le k e t kalkın m asın ı k oru ­

Namık Zeki Aral. 1946’dan 1972ye uzanan dönemde reel politik bağlamda liberal bir eleştirel bakış açısını temsil etmiştir. Polemiklerinin önemli bir tahrik giicü vardı!

m a k m e v z u n d a d e v le tin e l d e k i k a ­ nu nları ta tb ik e m ü ş a h h a s ifa d e s iy le m ü e s s e s n izam ı d e v le t kuvvetlerin in m u h a fa z a y a h a k ik a te n k a a d ir o ld u ­ ğ u n a a m m e efkârın ın m u tlaka kan aat g e tir m e s i şarttır. B u n o k ta y a ik tid a r k a d a r v e hatta iktidardan d a h a z iy a d e m u h a le fe tle r b a lm u m u y apıştırm alıdır. (Aral, "Yine Devletimiz" Türkiye iktisat gazetesi, 29 Eylül 1963).

da istikrarın temin edilememesidir. Bu toplumsal zaafiyetin kökeninde, mutla­ kıyet ve istibdat yönetimlerinin yarattığı tahribat ve alışkanlıklar vardır. Toplum, dini ve ahlaki kaideye saygı gösterdiği ölçüde hukuka saygı gösterme ananesi­ ne sahip değildir. 1950'den önce var olan Tek Parti yönetimi, hukuka saygı

Türkiye'nin temel meselesi, hukuka

göstermediği için i t M ayıs 1950'de

riayet edilmemesi ve buna bağlı olarak

tasfiye edilmişken, yerini alan Demok-

Sosyal Demokrasi içinde girişimler devle­ tin ekonomi düzenine saygılı olacak, ver­ gisini tam vererek çalışanların haklarını tanıyacak, sosyal sorumluluk bilincine varacaktır. Bu sorumluluk içinde atılgan girişimciler de layık oldukları gelir hak­ kım alacaklardır.27 Yinnibirinci yüzyıla girerken “sosyal ad alet” kavramını benimseyen toplum­ lar, sanayiciye, toplum da değer y a da

gelir yaratm ak görevini veriyorlar. G e­ lir, dürüstlük kuralları içinde, y aratıla­ cak...Sanayici, devlet yetkilerine sığın­ madan, rekabet kurallarına saygı göste­ recek. Yarattığı g elird en , vergilerin i ödeyip elde edilen katm a değerden g e­ reksinimlerini karşıladıktan sonra, y e­ niden yatırım a yön elecek (Eczacıbaşı, 1994: 116).

l

i

b

e

r

rat Parti de onun gibi davranmayı tercih etm iştir. A ra l, bu yü zd en 27 M ayıs 1960 askeri darbesini de meşru görür. Ancak1961 Anayasası'nda yer eden di­ renme hakkına, bununla beraber cunta hareketlerine ve sosyalist bir rejim deği­ şikliği tartışmalarına, hukuk iklimine ve İstikrara zarar verdikleri için şiddetle karşı çıkar. Demokrat Parti'nin libera­ lizmle ilişkisini şöyle değerlendirir:

372

195D‘de işleri ele almış olan iktidar kendini selefinden ayırm ak için, li­ beral mizacını ileri sürüyor bununla sabık iktidarın 'dar tahditçi mütekabb ız ' politikasına yüklendikçe yükle­ niyordu. Halbuki şim di harp zamanı­ na mahsus bir kanunun hükümlerini dirilterek piyasada b ir takım eşyayı resmi yan resmi yollardan tevzilere tabi tutuyor, kâr hadlerini takyid edi­ yor, takyidler hududu haricîne çıkan­ ları mahkemeye veriyor. İhtikar veya karaborsa da 'alel usulJ şamar oğlanı vazıyetine sokulmuştur^ DOKTRİN TARTIŞMALARI: İKTİSADİ MESELE, TOPLUMSAL MESELE Aral, Türkiye'yi özellikle 1960'tarı son­ ra meşgul etmeye başlayan doktrin tar­ tışmalarının temeli olan İktisadî mese­ leyi fert başına düşen m illî gelirin me­ denî ihtiyaçları karşılamak bakımından yetersiz kalışı, doktrin tartışmalarından

Konu, işçilerin siyasal kimlikleri veya rejim tartışmaları çerçevesinde ele alındı­ ğında ise sosyal adaleti öne çıkaran yo­ rumlar terk edilmektedir. Örneğin 1960’lı yılların sonlamı da sendikaların bir siyasal parti çatısı altında toplanma girişimlerine karşı, dönemin TISK Başkanı Şahap Ko­ ca topçu şunları söylüyordu; İşçilerin siyasî bîr örgütte toplanarak

a

l

i

z

m

doğan toplumsal meseleyi de fert ve ai­ lelerin halini ve geleceğini emniyette görmemek olarak ifade eder. Buna gö­ re, iki temel mesele birbirine bağlı ol­ makla beraber, birincisinin hal yoluna girmesi, İkincisinin de çözümünü ko­ laylaştıracaktır. Bu iki m esele T ü rk i­ ye'ye has değildir; Üçüncü Dünya ola­ rak adlandırılan gelişmemiş ülkelerin meseleleri de bunlardır. Bu meseleleri, nüfus artış hızının fazlalığı ve gerekli yatırımların gerçekleşmesi için millî ge­ lirden yatırıma kaynak aktarılamaması ağırlaştırmaktadır. KARMA EKONOMİ VE SOSYAL ADALET Çözüm ü giderek zorlaşan İktisadî ve toplumsal meseleleri, kalkınmayı hız­ landırarak çözm e yönündeki teklifler, iki ana akım da to p lan m aktad ır. Bu akım lardan b irin cisi ö zel teşebbüsü esas alanlar, İkincisi de sosyalistlerdir. Her iki akım da görünüşte anayasanın ve Devlet Planlam a Teşkilatı'nın düs­ turlarını esas alarak "karma ekonomi" ve "sosyal adalet" prensiplerinden ha­ reket etmekte; ancak farklı istikametle­ re yönelmektedir. Birinci akım karma ekonomiyi özel teşebbüs ve bireycilik ekseninde ele alarak sosyal adaletin gerçekleşmesinin bireyse! sorumluluk ve bireysel menfaat saiklerinden hare­ ketle sözleşme serbestliğinin sağlaya-

memleket sorunları üzerinde birinci de­ recede söz sahibi olmaları, ancak sana­ yisi çok gelişmiş memleketlerde yararlı

olur28 1963 yılından beri ülkemizde uygulan­ makta otan Toplu Sözleşme Düzeninin (...) ülkenin ekonomik yararlarına uygun düşmeyecek bir yönde gelişmesi, ekono­ mimizi ûcret-jiyat yarışı ile beslenen bir enflasyon tehlikesi ile karşı karşıya bı-

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

VE

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

cağını düşünür; h ürriyetçid ir, ikin ci

Doktrin tartışmalarının sona ermesi,

akım ise karma ekonomiyi mülkiyetin kolektivizasyonu ve sosyal adaleti de

hürriyet nizamının devam etmesi ve is­ tibdat tehlikesinin ortadan kalkm ası

devletin veya toplumsal herhangi bir toplumsal sultanın takdiriyle gelirlerin dağıtılması suretiyle sosyalizmin sağla­ yacağını savunur; cebri çalışmaya da­

için iş devlete bırakılm am alı, özel te­ şebbüs kalkınmayı gerçekleştirecek ya­ tırımlara yönelmelidir. Halk yani seç­ men, devletin ve parlamentonun rasyo­

yanan bir düzen anlayışıdır.

nelleştirilmesi düşüncesine bizzat ken­

Evvela İktisadî kalkınma, sonra sos­ yal adalet mi, yoksa evvela sosyal ada­

disi sahip çıkmalıdır. Kalkınma için ge­

let, sonra İktisadî kalkınma mı? Aral'a göre, sosyalistler önce sosyal adalet de­ seler de, Türkiye'deki sosyal adalet on­ ların iddia ettiği ölçüde bozuk değildir, servet de gelir de yaygınlık gösterir. Üs­

devletin mecburi el koymaları ile veya

telik her halükârda üretim, dağıtımdan veya bölüşümden önce gelir. Birtakım büyük gelir farklarını, özel mülkiyeti ortadan kaldırarak düzeltm eye çalış­ mak, herkesi fakirleştirerek eşitlik sağ­ lamakla sonuçlanacak bir teşebbüstür. Fakirlik veya fert başına düşen m illî ge­ lirin halihazırdaki düşüklüğü özel mül­ kiyet rejiminin varlığından değil, bila­

rekli yatırımın dayanacağı tasarruf ya özel sektör ve vatandaşın ihtiyarıyla or­ taya çıkar. Devletin mecburi el koyma­ ları, hele olağanüstü yöntem lerle ve sıkça kullanılırsa, bir süre sonra değil yatırım yapmak, devlet, kendisi için ge­ rekli kaynakları bile toplamaya muvaf­ fak olam az. Devletin m üdahaleciliği, ihtiyari tasarruf zihniyetini öldürür. Aral, kalkınma meselesinin halli için uluslararası kuruluşlarla işbirliğine gi­ rişm eden ö n ce , b ir ü lke n in e vv e la kendi iç meselelerini halletmesi gerek­

kis bu rejimin şimdiye kadar kifayetle işleyememiş olmasındandır. Aral şöyle der: "Kalkınma için mülkiyet nizamının

tiği fikrindedir. Bu bakım dan T ü rk i­

yok edilmesi değil, bilakis bugünküne nazaran daha da kökleştirilmesini başlı

kapanması ve yabancı sermayeyi dış­

başına bir tedbir olarak kabul etmek la­ zımdır. Ta ki. mal m ülk sahibi olmak

Ancak bundan sonra dünyadan kopuk

için çalışma hevesi, çalışma şevki halk­ ta ve bilhassa varlıksız tabakalarda da­ ha da artsın! (Aral, 1965: 5).

değildir. Türkiye'nin Ortak Pazar üye­

r a b ıiî ve dolayısıyla ekonomik kalkın­ mamız (...) tehlikeye girmiştir.29 TCSIAD kurucularından Selçuk Yaşar 1 9 7 0 ’li y ılların o rtaların d a, R oberl Moss’un görüşlerini aynı şekilde vurgulu­ yordu: Kanunlarla sendikaların aşırı güçlerini yumuşatınız. Televizyonlarda solcu prog­ ramları kaldtrtnız. Okullarda ve daire­

ye'nin Tek Parti döneminde içe kapan­ ması yanlış olmuştur. Türkiye'nin içe laması, kalkınma hızını yavaşlatmıştır. ve rekabetten uzak yaşamak mümkün liği konusu bu bakım dan fevkalade önemlidir.

lerde sol propagandayı önleyiniz (...) Toplum kalkınması aleyhine hile o h a as­ keri ve millî harcamaları, devlet hizmeti­ ni artırınız.30 IJBERALtZM ELEŞTİRİSİ VE PİYASAYA KARŞI ÜRKEKLİK Türk işadamlarının doğrudan liberalizmi değerlendirdikleri metinlerin sayısı sınır-

373

L

İ

B

E

R

TÜRKİYE'NİN ORTAK PAZAR'A ÇİRİŞİ

A

L

İ

Z

M

sine dikkat çeker. Paranın altın esasına göre belirlenmesi usulünden vazgeçil­

Aral'ın Avrupa Ortak Pazarı hakkında daha 1959 yılında ortaya koyduğu gö­ rüşlerin, bugünden bakınca etkileyici bir isabet taşıdığı görülür. O , Ortak Pa­ zar'ın yarının büyük ve siyasî bir hüvi­ yete sahip olacak Büyük Avrupa'sına dönüşeceğini öngörürken, gelecekte zaten ortadan kalkacak himayeden bu marifetle vazgeçilerek Türk vatandaşla­ rını geleceğe hazırlayacağını ifade et­

mesi sonucunda, dünyada ve bu arada Türkiye'de paranın kıym etini koruma tedbirlerinin bedeli olarak İktisadî rejim değişikliğine yol açm aktadır. D evlet, üretimden tüketime, değişimden bölü­ şüme her şeye paranın değerini muha­ faza örnek maksadıyla müdahale eder. Bu h aliyle kom ünist o lm ayan , hatta ona karşı olan ülkeler bile adeta komü­ nist rejimlere dönüşür (Aral, 1941; 23).

miştir. Türkiye'nin Ortak Pazar'a girişi­ ni, devlet elifinin güvenlik endişesiyle

sık bu m evzuyu ele alan A ral'a göre

Bu bakımdan, gazete yazılarında da sık

Batı ittifakının içinde yer alm a düşün­

Türkiye'de paranın ve dolayısıyla reji­

cesinin yerinde bir devamı olarak de­

min istikrarını sağlamak için altın esası­

ğerlendirir. O rtak Pazar'a girmesinin önünde ekonomik bakımdan ciddi zor­

na dönülmelidir (Aral, 1041; 34).

luklar varsa da, Türkiye dünya şartla­ rında rekabet etmek ve "İktisadî güç"

__________ LİBERAL YOL__________

olabilmek için bu zorlukları zaten aş­

Liberal nizam esas itibariyle ferdi hürri­

mak zorundadır. Asıl engel, hükümet­ lerin bu konuda kararlılık göstermeme­

yet, şahsi mesuliyet, Özel mülkiyet, ser­

sidir. Ancak "kendi kendimize kat'i şe­ kilde bir çeki düzen verme[zsek|" tek

best rekabet, piyasa iktisadı diye muay­ yen birtakım İlkelerden hareket ederek, toplum içinde ona göre bir maişet dü­

başına Ortak Pazara katılmak da kurtu­ luş getirmeyecektir (Aral, "Yine Müşte­

zeni kurmak veyahut toplumda düzeni,

rek Pazar" (Ulus, 24.2.1960).

mak ister. Ancak Aral'ın istediği tam bir

esas itibariyle o ilkeler üzerine oturt­ liberalizm değildir:

PARA REJİMİ, İKTİSADİ REJİM _________ VE SİYASİ REJİM_________

Bu kadar sert ve bu kadar insafsız bîr muhit veya vasat içinde, insana libe­

Aral, İktisadî ve siyasî rejimin birbirle-

ral nizamın kapılarını dört açmak su­

riyle ve uluslararası konjonktürle ilişki­

retiyle sistem i m antıki n eticelerin e

lıdır. Bu konudaki yazılarda ise genel ola­ rak, klasik liberalizmin eleştirisi, hatta sosyal devletin liberal devleti yola getirici müdahalelerine övgü öne çıkmaktadır, Ondohuzuncu yüzyılın hoyrat kapitaliz­ mi, kuşkusuz, yirminci yüzyılda büyük ölçüde yontulmuş bulunuyor Komüniz­

min karşı tepkisi, kapitalist sisteme uya­ nlar ve düzeltmeler getirdi. Acaba bu dü­

zeltmeler ve hizaya gelmeler gelecekte başka sorunlar yaratmayacak mıydı? (yeterli mi anlamında-Yazar), Kaynağım birey çıkarlarının itici gücünden alan özel girişim, kişisel yararlarla toplum yararlan arasındaki dengeyi sağlıklı bi­ çimde koruyabilecek miydi? Pazarlar ge­ nişlerken coşkulu bir dönem yaşayan özel girişimin, ekonomik daralma ve bu­ nalım ortamlarında devlet kapısına ko-

T Ü R K

I Ş A D A M I A R

VE

kadar g ö tü rm e im kâ n la rı k a y ıtsız şartsız bırakıldı mı, aks'üiamellerin, yani cem iyet İçinde varhklılarla var­ lıksızlar için boğaz boğaza gelm e­ nin, mukadder olduğunu, olacağını hatırlatmak elbette zait düşer.7 SOSYALİST YOL VE İSVEÇ SOSYALİZMİ 1960'lardaki hızlı İktisadî kalkınma tar­ tışmalarında gündeme gelen model ül­ kelerden biri de İsveç olacaktır. Aral, "İsve ç so syalizm i" olarak anılan bu modelini incelerken, evvela farklı sos­ yalizm çeşitlerine dikkat çeker: 1) Dev­ let so syalizm i: Türkiye'de devletçilik denilen özel m ülkiyeti reddetmeyen m üd ah aleci sistem , 2) K o le k tiv izm : Üretim araçlarını ferdin elinden alarak devlete veren ve Aral'ın ifadesiyle Tür­ kiye'de Türkiye işçi Partisi'nin (TİP) uy­ gulamak istediği sistem. 3) Komünizm: Ü retim a ra ç la rın ın ö ze l m ü lkiyetin elinden devlete geçmesiyle yetinmeye­ rek, ferdin tüketiminin tanzimi izni de

L İ B E R A L

P O j Û H C E

denilebilir. İsveç özel mülkiyeti reddet­ mek bir yana, yatırım politikasını özel teşebbüs e liyie yürütmektedir. Orada m üdahaleci iktisat, sosyalist tepeden inmeci planlamadan farklı olarak, uz­ m anların özel teşebbüsün de önünü görebileceği uzun vadeli planlar hazır­ layarak hükümete sunmasıyla ve hükü­ metin bu planlar üzerindeki tercihleri­ ne göre yürür, yürümeye de devam et­ mektedir. Sonuç olarak İsveç, piyasa ekonomisi ve "hürriyet nizamı" içinde müdahaleci iktisat yürütmektedir:

de bugün hâkim olan İktisadî- içti­ mai rejim, insan olmak ve insan(ca) yaşam ak İçin cem iyette ne hususi mülkiyet nizamını kaldırmaya, ne de insanlar Marksist memleketlerde o l­ duğu gibi boyunduruk altına almaya lüzum görmüştür (Aral, 1 % 3 ; 11). REfİM TARTIŞMALARI, İSLÂM VE LAİKLİK

devlete veya bir camiaya vermek iste­

Aral, İktisadî meselelerin ve rejimlerin

yen Sovyet Rusya, Doğu Avrupa ve Yu­ goslavya'da uygulanan rejim.

dan da etkilenerek bir saha oluşmuştur.

tartışılmasında İslâm'a da atıfta bulun­ muştur. İslâm'ın liberalizme, yani, hür­ riyet, mülkiyet ve özel teşebbüs düşün­ cesine daha yakın olduğunu, sosyaliz­ min istibdatçı, devletçi ve maddeci gö­ rüşüne uzak olduğunu savunur (Aral,

İşte İsveç bu bakım dan m üdahaleci özellikler içeren bir sosyalist bir ülkedir

1965; 81). Aral'ın medeniyet anlayışı dinî bir çerçevededir:

Liberalizm ile müdahalecilik arasın­ da 19. yü zyıld an itibaren ikisine de mal edilemeyecek ve her İki cereyan­

375

Garp alemindeki emsali gibi İsveç'te

► şııp koruyucu ve destekleyici yasal ön­ lemler getirilmesini dilediği çek kez gö­ rülmemiş miydi?... İnsanın yarar duygu­ larına dayanan, daha fa z la kazanç elde etme hırsını kamçılayan bir sistemin, el­ bet çeşitli eksiklikleri olacak ve düzeltil­ mesi gereken y ön leri b ü lu n a ca k (tu ). Devletin otoritesini kullanarak, insan eğilimlerin hırpalamadan, kapitalizmin aşırılıklarım önleme (si) olası(dır). Ama,

ekonominin, devlet bürokrasisinin ters çalışan çarkları içine terk edilince sürük­ leneceği darboğazları önlemek olanaksız(dır) (Eezacıbaşı, 1994: 333,341). Çağdaş ekonom ik düzen, ondokuzuncu yüzyılın hoyrat kapitalizmine dur diyen sosyalizmin de katkılarıyla sağlık bulmuştur (...) Modern liberal sistemde kapitalizmi ekonomik olarak başarıya götüren, insanın doğal eğiIimferid/r..Ne

L

İ

B

E

R

M edeniyet dem ek tabiat kanunlarına olduğu kadar in san ın n efsin d e de iradesine -ve bilhassa hara hayatıyla alakadar ihtiraslarına- hâkim olmak demektir; o kadar k İ medeniyet de­ mek, insanın kendi haricinde tabiat ve ken d i iradesine hâkim olm akla kalmayıp o tabiat kanunlarını insan­ lığa insanlık için mukadder gayenin, gayelerin tahakkukuna vasıta itibar

376

A

L

İ

Z

M

diği bilgisi de vardır: "Allah dilediğine hesapsız nimetler verir (Bakara: 2 Î2 ). Allah mülkünü dilediğine bahşeder Ba­ kara: 247). (...) Allah sizi arzın halifeleri yaptı ve bazınızı, bazınızın derecelerle üstüne çıkardı (Enam: 165). (...) Mülkün maliki, sahibi Allah'dır. Allah dilediğine mülk verir, dilediğinden mülkü alır, di­ lediğini sevgili eder, dilediğini ze lil eder, hayır onun elindedir. (Al-İ Imran:

ederek bugünden sonra görünmeyen bir kemal alemine, mutlak bir kemal alemine doğru yelken açmak demek­ tir, M edeniyetçi ve halkçı nizam bu­ nu ica b eder, Yoksa insanın insan

28)." Ancak bu seleksiyonun yolu tabi­ atta da geçeriidir: "Nefislerini temiz tu­ tanlar için kurtuluş ve fena yola giden­

olarak doğmadan bir gün evvelki ha­ ra hayatına dönm eyi veya o hayata

bakımdan Kuran", Yenigün, 31 Tem­ muz 1958- 3 Ağustos 1958).

takılıp kalmayı değil? Aral, bu anlayışla İktisadî bahislerin Kuran'da nasıl ele alındığını İncelemiştir. KUftAN'DAKİ İKTİSAT ANLAYIŞI VE FERDİYETÇİLİK________ Buna göre kâinattaki yaratıcı kudret Allah'dır. Kâinattaki her şey bu kudretin tasarrufu altındadır ve ona tâbidir. Yara­ tıcı kudretin değişmekten masun ka­ nunları vardır ki onlara ilahi veya tabii

ler için muvaffakiyetsizlik, hezimet mu­ hakkaktır (Şems: 8-10)" (Aral, "iktisadi

İnsanlar arasında e şitsizliğ i tespit eden Kuran, bunun neticesinde sosya­ lizm ilkeleri değil, b ire y cilik ilkeleri üzerinde durur. Üretimde, bölüşümde, değişimde ve tüketimde hep ferdiyetçi­ lik ilkeleri esas alınır. Üretim için Ku­ ran İnsana tabiatı göstererek, mümkün olduğunca onu kullanmasına izin ver­ miştir. İnsana ait olan, kendi çalışm a­ sıyla elde ettiğidir. Çalışma elde edilen sahibine aittir ve ferdi mülkiyet İslâmi-

kanunlar denilir. Bu bakımdan bütün eşya ve hadisede Allah'tan korkanlar

yetîn esasıdır. Çalışm anın m ahsulleri sahibi tarafından istenildiği gibi satıla­ bilir. Buna bağlı olarak vasiyet ve mi­

için ayetler (kanunlar) vardır. Bu ka­

ras hakkı da meşru olarak kabul edilir.

nunlar içinde insanlar arasında eşitlik olmadığı ve bu eşitsizliğin fıtrattan gel­

Servetin dolaşımını da satış, ticaret ve mübadeleyi helal kılm anın ötesinde

var ki, bu yapıcı eğilimlerin belirli du­ rumlarda topluma ve ekonom iyi y ık ıc ı yönlere götürdüğü de b ilin ir (...) Bu sis­ temin daha pek çok düzeltilecek yan la­ rı, d ik ka tle denetlenerek yön len dirile­ cek boçhıkları v ar (E czacıbaşı, 1994ı 96-97). 21. yü zy ıla yaklaştığ ım ız şıı yıllarda,

hür teşebbüs müessese}erinin kâr elde et­ menin ötesinde yüklenm ek zorunda ol-

duklan görevler gün geçtikçe önem ka­ zanmaktadır. Adam Smith’den bu yana (...) “kOnn azamileştirilmesi'' /iE ri, ye ri­

ni daha geniş kapsamlı bir anlayışa terk

etmektedir Bu yeni anlayışın kökleri sos­ yal görev ve sosyal/ayda kavramlarında

yatmaktadır.31 B u e ğ ilim in b ir so n u cu o la ra k , işa ­ d am ları, piyasada ken d iliğ in d e n oluşa-

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

V E

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

teşvik eder. Ticaret ve mübadelenin ru­ hu olan itibar, yani kredi hakkında da

İSLÂM VE FAİZ YASAĞI

pek çok ayet vardır. Kuran ahde ve ak-

Ferdiyetçi iktisatla Kuran'ın bağdaşma­

de riayet etmeyi öngörür, etmeyenleri

dığı tek bahis faizdir: "Ferdiyeci iktisatla

sorumlu tutar. İktisadın da kredi hak­

faiz, feda edilmesi gayri mümkün um­ delerdendir. Faiz sermayenin hissesidir

kında ki son sözü bundan ibarettir. Ku­ ran tüketim konusunda da insanları yeryüzündeki helal ve İyi şeyleri tasar­

ve hakkıdır. Halbuki Kuran iki suresin­ de rib a'yı yani faizi kat'i bir şekilde

bu da tasarruf ve sermayenin temelle­

men etmiş; haramdır, demiştir." Kuran faizi haram etmekle beraber, sermaye­

rini atmak demektir.

nin kullanılmasını yasaklamamıştır. Ser­

ruf etmeye çağırır, israfı meneder ki,

Kuran ferdi esas almakla beraber, fer­

maye serbestçe çalıştırılabilir, ikraz ve

di, cemiyet İçinde değerlendirir. Cem i­

müdayene esasına cevaz verilmektedir.

yetin esasını da aile olarak kabul eder,

A ral, faize modem İktisatta da ancak zaruret yüzünden başvurulduğuna ve

insanın fıtratında m ündem iç sert ve tahripkâr yönü, aileyle yumuşatır. Ke­ za, zekât ve sadaka gibi toplumsal da­ yanışmayla da ferdin bu tabiatı yumu­

en aza indirilmesi gereğinin kabul edil­ diğine işaretle, İslâm'ın faiz yasağının özünde doğru olduğunu da kaydeder.

şatılm ak İstenir. Ancak bu toplumsal yardımlaşma, mecburî bir yardımlaşma

________ İSLÂM VE LAİKLİK________

değildir, ihtiyaridir. Bu bakımdan sos­

A ral'a göre, D iyanet İşleri Başkanlı-

yalizm in m ecburi ve ze crî tavrından ayrılır. Zekât, daha sonra verilen fetva­

ğı'nın tevil yoluna sapmadan İslâm'ın hükümleri hakkında -Örneğin faiz ko­

larla şer'i vergi haline gelm iş ve bu

nusunda- fetva vermesi laikliğe aykırı değildir. Laikliğe aykırı olan, Diyanet

ya n lış olm uştur. İnsan lar arasındaki eşitsizlik yüzünden toplumun zengin ve fakir diye iki sınıfa ayrılmasına bağlı

işleri Başkanlığı'nın bir devlet kurumu olm asıdır. D iyanet İşleri Başkan lığı,

gelişen mücadelenin yıkıcı bir nitelik

devletten ayrılarak İslâm cem aatine

kazanmaması için zekâtla bu ayrım yu-

devredilm elidir. Ayrıca d in î tebliğ ve

muşatılmalıdır. Bu şekilde zekât keli­

din eğitimi de serbest b ırakılm alıdır.

m esi, A rap ça m anasınd aki te m iz lik gerçekleşm iş ve servet te m izlen m iş

Asıl laiklik, devletin bütün din ve mez­ hepler arasında tarafsız kalmasıdır. Tür­

olacaktır.

kiye'de yanlış uygulanan laisizasyon

cak bir denge anlayışına oldukça soğuk­ turlar. Bu anlamda, devletin piyasadan çekilmesi söylemi, aslında devletin bir rakip üretici olarak piyasada yer alma­ ması talebini dile getirmektedir. Yoksa, devlet yönlendiriciliği, önceliği, devlet tarafından verilen güvenceler ve piyasa­ daki “istikrarın” hüküm et tarafından müdahalelerle güvenceye alınması her zaman istenilen şeylerdir. Türkiye’de 24

Ocak 1980 ekonomik kararlan ile giri­ len dışa açık ekonomi ve bu ekonominin gerektirdiği politikaların 1983’ten sonra Turgut Özal tarafından radikal bir biçim­ de uygulamaya konulm ası işadamları için tam bir şok olmuştur. Bu dönemde yapılan yorum ve ileri sürülen görüşler­ de, işadamlarını yukarıda belirtilen dü­ şünceleri çok açık bir biçimde kendini göstermektedir.

377

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

süreci yüzünden siyasî partiler, dini ve

kış açısını ortaya koymuştur, Aral'ın li­

Diyanet İşleri Başkaniığı'ru siyasetin

beralizm anlayışı, tam anlamıyla klasik liberalizm çizgisinde olmasa da, istikrar­

kontrolünde ve dolayısıyla istismarında bırakm ışlardır. Bu an layışın sonucu, her türlü ahlakın yozlaşmasının yanın­ da, toplumun hukuk anlayışına uygun bîr hukuk düzeni de kurulam am ıştır (Aral, "Laik lik M eselesi", Yenİgün, 15 O cak 1960). Batı medeniyeti de şimdi unutulsa bile aslında bir Hıristiyan me­

378

A

deniyetidir. Ancak zamanla Yahudiliğin O n Emri'ne dayanan bu ruhçu hümanizmanın yerini alan materyalist felse­ fe, artık emirlerden geriye kalan aile ve mülkiyete karşı saldırıya geçmiştir.9 Aral'ın laiklikle en fazla bağdaşabile­ cek din olduğunu söylediği Islâm, bu şekilde serbestleşirse özündeki hüma­ nizmle, toplumun içine düştüğü dokt­ rin ve ahlak tartışmalarında mülkiyeti koruyan ve cinselliği ahlaki sınırlarda tutan, insan fıtratına aykırı sosyalizme karşı liberal bir bakış açısının hâkim ol­ masını temin edebilecektir. Sosyal ada­ let meselesinde, işe devleti karıştırma­ dan İhtiyari ahlak kurallarıyla toplum­ sal sınıf çatışmalarını önleyebilecek bir çözüm üretebilecektir.

_____________ SO N U Ç _____________

lıdır. 1946 sonrası CHP'nin yayın organı Ulus'ta ve H alkçı’d a, daha sonra liberal eleştirilerle Demokrat Parti'den ayrılanların kurduğu Hürriyet Partililerin gaze­ tesi Yenigürfde ve en son da 1960'tan sonra TOBB'un yayın organı olarak çı­ kan Türkiye İktisat gazetesinde, her dö­ nemin değişen tartışma konuları etrafın­ da hukuk devletinin ve kalkınm anın özel teşebbüsün sayesinde gerçekleşe­ ceğini, İnsanlar için İktisadî ve siyasî en iyi rejimin Batılı gelişmiş ülkelerde tat­ bik edilen liberalizm ve hürriyet nizamı olduğunu savunmuştur Türkiye'nin ön­ ce kendinden kaynaklanan meseleleri hallederek, uluslararası kuruluşlarla iş­ birliği halinde, himaye duvarlarının kal­ kacağı uluslararası rekabete açık bir ül­ ke haline gelmesi gerektiğini iddia et­ miştir, Bu İstikamette Türkiye'nin Ortak Pazar'a üyeliğini savunan Aral, Türki­ ye'nin kalkınmasının önündeki en temel engelin, sosyalist akımların tartışmala­ rıyla yarattığı istikrarsızlık ortamı oldu­ ğunu düşündüğünden şiddetli bir antikomünisttir. Komünizm tehlikesiyle be­ raber, devletin müdahaleci geleneği ve hukuka riayet kaidesinin yerleşmemesi­

Namık Zeki A ral, yoğun tartışmaların yaşandığı 1946 sonrası politik ortamda

ni de, Türkiye'nin özel teşebbüs marife­ tiyle kalkınmasını sağlayacak güven or­

yazdığı gazete yazılarıyla liberal bir ba­

tamına zarar veren unsurlar olarak gö-

Dikkat ediyor musunuz, bir müddetten beri Türkiye’de pek çok kimse liberal ekonomi savunucusu oldu. (...) Bırakın istfyen istediği malı bütün dünya satıcı­

V

Her şeyden evvel biz serbest ekonomiyi yanlış anlıyoruz. Serbest ekonom iyi kontrolsüz ekonomi ile karıştırıyoruz. Nasıl polis teşkilatsız, kontrolsüz hür

larından, serbestçe, düşük gümrük vergi­

bir demokrasi olmazsa, kontrolsüz bir

leri ile, ithal etsin ve istediği fiyata sat­ sın, yoksa Türk ekonomisi batar. Hepsi de sanki 1750 yıllarının Adam 5mith’i (...) Bugün tam manasıyla kontrolsüz

serbest ekonomi de olamaz (Cürsoy, 1994: 18, 121). Türkiye'nin ekonomisini bütünüyle it­ halatla rekabete açması, kendi teknoloji­ sini üretmeye yeni yeni başlayan ve sana-

bir serbest ekonomi kaosu yaşıyoruz.

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

VE

rür. İslâm'ın bireyci, liberal yönelimiyle hürriyet rejimine gidecek yolu açtığına ilişkin tespitlerinin yanı sıra, dini sosyal hayatta görünmez hale getirmeyi amaç­ layan Kemalist laikliği sorgular. Başya­ zarlık dönemindeki etkinliğine rağmen A ra l'ın daha sonra şaşırtıcı biçim de

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

unutulmuş olması, Türk burjuvazisinin hafıza problem inin yanı sıra, ancak ISğO'dan sonra müstakil bir ideoloji hü­ viyeti kazanan liberalizmin Türkiye tari­ hine yeni yeni eğilmesiyle de (Yeniçeri, 2003; Aral, 2002; 2004; Yılm az, 2004) ilişkili olsa gerektir. O

DİPNOTLAR 1

Türk siyasî hayatında olduğu gibi İktisadî hayatında da doğruluğu kendinden men­ kul birtakım efsaneler vardır: Bunlardan bi­ risi de tek partili donemde bütçelerin açık vermediği, denk bülçe prensibinden ancak çok partili hayata geçilince vazgeçildiği id­ diasıdır Demokratik hayatı kötüleyerek Tek Parti idaresini yüceltmek amacıyla yü­ rüyen bu efsanenin yanlışlığı, daha Tek Parti döneminde gösterilmiştir. Namık Zeki Aral'ın bu konuyu açıklığa kavuşturan ya­ zısı, sadece bu efsanenin yanlışlığını değil, efsaneyle uğraşıp, gerçeği arayanların başı­ na neler gelebildiğini gösteren bir örnek olm asıyla da ilgiyi hakkediyor. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Okulu öğretim görevlilerinden Nam ık Zeki Aral, aynı okulun dergisinde 1943 yılı bütçesi üzeri­ ne yazdığı yazısında, dönemin hükümetle­ rinin çok hassas ve iddialı olduğu bütçe denkliği konusunda ciddî eleştirilerde bu­ lunmuştur. Aral yazısında, mülhak bütçe ve sınaî bütçe uygulamalarıyla bütçe birli­ ği ilkesinin uygulanamadığını; bu ilkenin, bütçe dışında düzenlenen fevkalade tahsi­ sat ve fevkalade bütçeler yoluyla iyice sar­ sıldığını belirterek, Türkiye bütçelerinin 1933'ten sonra açık verdiğini rakamlara dayanarak göstermektedir. Aral, bunun se­

bebinin ferdi müteşebbislerin kendilerin­ den beklenen performansı gösterememesi üzerine devletin, 1930'dan sonra devletçi­ lik şeklinde müteşebbisliğe soyunması ve giderek artan m illî savunma harcamaları olduğunu belirtiyor. A ra l, Başbakanın 1943'te toplanan CHP Altıncı Kurultayı'nda yaptığı konuşmaya atıfla bütçe açığının kabul ve teyit edildiğini kaydederek, buna rağmen aksinin iddia edilmesini eleştir­ mektedir. Bu bağlamda eleştirilerine de­ vam eden ve Türkiye'nin Cemiyeti Akvam verilerine göre dünyanın en pahalı ülkele­ rinden biri olduğunu ifade eden Aral, dö­ nemin tartışılmaz konuları olan varlrk ver­ gisini ve devlet borçlarını da eleştirmekte­ dir, Aral, hem varlık vergisinin hukuksuz­ luğuna, şahsi takdire bırakılan ve itiraz edilemeyen yönüne işaret ederken hem de bu vergi yüzünden ülke ekonomisinin gü­ ven kaybı dolayısıyla gördüğü ve göreceği zarara işaret etmektedir (Arat, 1943). ikinci Dünya Savaşı'rtın otoriter siyasî ikliminde bu eleştiriler boş karşılanmayarak, Namık Zeki Aral, M illî Eğitim Bakanı Haşan Ali Yücel tarafından okuldan uzaklaştırılacak­ tır (A. Çankaya, 847). Konuyu, Fehmi Ya­ vuz hatıralarında şöyle anlatıyor: Yazı hak­ kında Siyasal Bilgiler Okufu Müdürü Zeki

yi ieşmesini tamamlama aşamasında olan ekonominin hamlesini baltalayacağı gibi,

sokamayız.33

İtrimin sanayilerimizin de gerilemesine

başladı. Politika, yatırımı engelliyor; bu

yol açabilecektir.32 Sanayisi olmayan ülkeler, senelerce millî ekonomisini müdafaa etmek zorun­ dadırlar. liberasyonlaşm ayla, liberasyonlaşmama arasında olay; millî ekono­ miyi müdafaa edecek miyiz, etmeyecek miyiz, budur. her şeyi liberasyonun içine

Sıkı p ara p olitika sı zararlı olm aya da namuslu müesses elerin zar arm a işli­ yor Çok kızlı bir fren yapılmıştır Direk­ siyonda oturana bir şey olmaz, am a ar­ kadakiler™ hepsi düşer3'1 Türkiye’de keyfi yönetimin adı piyasa ekonomisidir35

379

L

İ

B

E

R

A

L

M e s u t A l s a n il e M a l i y e B a k a n ı F u a t A ğ r a l ı

İ

Z

*

N a m ık Z e k i'n in y ü z ü s a p s a r ı k e s ild i, ç e n e ­

a r a s ın d a ç o k s e rt k o n u ş m a la r o lm u ş ; A l ­

s i a ç ıld ı, k a p a n d ı v e y e re y ığ ılıv e r d i. A ta ç

s a n , " İ m z a l ı y a z ı l a r o ld u ğ u g ib i y a y ı n l a n ı r .

d a s ı v ış t ı k a p ı d a n .

B i z s a n s ü r c ü lü k y a p m a y ı z " d e m iş t ir . B u

B i r d a h a g a z e t e y e h i ç g e l m e d i N a m ık

ta r tış m a d a n s o n ra , M e r k e z B a n k a s ı D a n ış ­

Z e k i . . . N u r a l l a h A t a ç d a , k a r ı s ın ı y it i r d i k t e n

m a n ı o la n

s o n r a , k e n d i s i n i 'M ü s l ü m a n d ü ş m a n ı y ı m '

N a m ı k Z e k i A r a l is t if a e d e r e k

d e r s l e r e g e lm e m iş t i r . Y a v u z . S B O M ü d ü r ü

d i y e t a k d i m e t m e k t e n v a z g e ç t i . " ( Ç e t in A l

A l s a n ' ı n is t if a s ı n ı d a b u o l a y a b a ğ lıy o r . Y a ­

la n , " B e l l e ğ i m i n G o n d o l l a n G e ç m i ş t e D o

z ı n ı n ç ık t ığ ı d e t g i is e F e h m i Y a v u z t a r a f ın ­

t a ş ı r k e n .. . " ,

Milliyet,

t H a z ir a n 2 0 0 2 )

d a n d a ğ ıt ıla n k it a p ç ıla r d a n g e r i t o p la n m ış ­ 4

t ı r (F . Y a v u z , 7 3 ) .

2

t i'y i e le ş t ir m e s i y ü z ü n d e n g e le c e k t ir . Z a ­

m ın b a b a s ın ı r a d ik a l İ s la m c ı o la r a k n it e le ­

m a n ın M a l i y e B a k a n ı ' m n , M e r k e z B a n k a s ı

m e k te n k a ç ın m ıy o r d u : " N a m ık Z e k i A ra t,

b a ş k a ru n a ş ik â y e t i ü z e r in e y a z ıla r ın a m ü ­

f a i z s i z b a n k a c ı l ı k y a d a İ s lâ m i b a n k a f i k r i ­

d a h a le e d i l m e s i y ü z ü n d e n , M e r k e z B a n k a ­

n i s a v u n a n r a d ik a l i s l â m c ı b i r e k o n o m is t t i

s ı n d a k i m ü ş a v ir lik g ö r e v in d e n e m e k liliğ in i

A r a f , f a i z e o k a r l a r k a r ş ıy d ı k i , d o n e m in f a ­

is t e y e re k , k e n d in i s e rb e s t ç e y a z m a y a v e r ­

iz

m iş t ir . A r a l , d a h a s o n r a k i d ö n e m le r d e d e

b a n k a la r ın ın

b ü t ç e d e n k l iğ i p r e n s ib i ç e r ç e v e s i n d e m e s e ­

g e r i ç e v i r e c e k t i . A r a l , p iy a n g o y u

le ü z e r i n d e k i f i k r i t a k i b i n i s ü r d ü r m ü ş t ü r .

o la r a k n it e le n d ir iy o r d u . 'T a s a r r u f M e v d u ­

N i t e k i m T O B B ' u n y a y ı n o r g a n ı o la n

ye iktisat g a z e t e s in d e

k u m a r ı n h a d d i z .a t m d a t a s a r r u f f i k r i n i ö l ­

b a n k a la r a r a s ın d a k i r e k a b e t i ş id d e t le n d ir ­ m ek ve

y a li s t ç e ş it li a k ı m l a r i l e ilg i l i u y a r ı c ı b u l d u ­

A r a l'ın

Ulus g a z e t e s in e

h a d is e y i, h a d i­

5

k a r la r ın ı

N .Z . A r a l, " H u k u k F ik r i" ,

Halkçı,

18 M a ­

y ıs 1 9 5 4 .

a n la tıy o r.

ilk g e l i ş i n d e :

b a n k a la r ın

d ı r . " ( D a ğ ıs t a n lı 2 0 0 2 2 1 )

m a y ı f a y d a l ı s a y d ı k . " ( A r a l , 1 9 6 5 : 1)

A lt a n

b in n e t ic e

a z a l t m a k g ib i m a h z u r l a r d a d o ğ u r m a k t a ­

ğ u m u z 2 5 m a k a l e y i b i r k it a p i ç i n d e t o p la ­

Ç e t in

dahi

'k u m a r '

d ü r ü r m a h iy e t in d e n s a rf- ı n a z a r , b u u s u l

k a le le r a r a s ın d a n m e m le k e t im iz d e k i s o s ­

ş a h it o la n

b u y ö n d e k i te k lif le r im

s a v u n u y o r d u : " H ü l a s a , p iy a n g o d e d i ğ i n i z

y a z ıla n y a z ıd a ş ö y le d e n ile c e k t ir : " B u m a ­

A r a l ' ı n d in d a r l ı ğ ı n a i l i ş k i n

ç e k iliş k a r ş ılığ ı h e d iy e v e re n

y a n g o n u n b a n k a l a r ı z a r a r a u ğ r a t t ığ ın ı d a

y a y ım la n a n m a k a le ­

l a n a n A r a l ’ ın k i t a b ı n a y a y ı n c ı t a r a f ı n d a n

se ye

y e rin e

a t ım ız ' b a ş lığ ı a lt ın d a y a z d ığ ı y a z ıd a p i­

Türki­

l e r d e n s e ç i l e n v e T O B B t a r a f ın d a n y a y ı m ­

3

y a z d ığ ı

R a h ş a n iç e is im li k it a b ın d a R a h ş a n h a n ı­

P a r ti d ö n e m in d e , b u s e fe r D e m o k r a t P a r-

380

G a z e t e c i F a t ih D a ğ ı s t a n l ı , E r e v ’i t le r i n a l e y ­ h in d e k i k a m p a n y a la r s ır a s ın d a

A r a l ' ı n b a ş ın a b e n z e r i b ir ş e y D e m o k r a t

6

" N u r u lla h A t a ç , s o l e liy le ik i g ü n lü k s a ­

A r a l,

"G ü n ü n

S ık ın t ıla r ı" ,

H a lk ç ı,

2 .3 . 1 0 . 1 9 5 4 .

k a lın ı s in ir li s in ir li k a ş ıy a r a k , sa ğ e lin i u z a ttı A r a l'a

v e k e n d in e ö z g ü

k im liğ in i

7

- B e n h e m M ü s lü m a n d e ğ il im , h e m d e

A r a ) , “ İ s l â m i k t is a d ı v e G a r b ı n G e l i r S i y a ­ s e t i" , T İ G ; 1 4 . 5 . 1 9 6 4 .

a ç ık la d ı: 8

M ü s lü m a n d ü ş m a n ı y ı m . . . N a m ı k Z e k i , ş ö y ­

" İk t is a d i- İç t im a i N iz a m v e S iy a s i P a r t ile r i­ m i/ " ,

le b ir a f a lla d ı v e f e v k a la d e k ib a r b ir s e s le : - Z a t ı a l i n i z K u r a n - ı K e r im i A z i m - i Ş a n 'ı k ır a a t b u y u r d u n u z m u b e y e f e n d i, d e d i . A t a ç ' ı n c e v a b ı in s a f v e s e v i y e d ı ş ı y d ı . . .

Devletin ekonomideki konumuna iliş­ kin güncel vurgularda da liberalizmin Ön­ gördüğünden çok daha geniş bir alanın kabullenildiği görülmekledir. yönetim sorununu, artık, minimal devlet yaklaşımı ile çözmenin mümkün olmadı­ ğı ortaya çıkmıştır Devlet, yasa ve düzen işlevi yanında temel eğitim, temel sağlık, temel sosyal güvenlik, savunma ve asa­

9

Türkiye

ik t is a t g a z e t e s i , 1 . 6 . 1 9 7 2 .

N a m ık Z e k i A r a l, " P a r a B u h ra n ı v e O m a ııiz m " ,

Türkiye iktisat

g a z e t e s i,

2 Eylül

1971.

yiş, yargı, alt yapı, bölgesel kalkınm a alanlarında hizmet sunmaya devam ea-: cek, birçok yetti ve karm aşık alunlaıa.düzenleyiei görevler üstlenecek, kaçın ­ maz bir biçimde kaynak ihtiyacında ola­ caktır Dolayısıyla sorun, devletin büyü lüğü değil, ekonomik ve (oplumsa! soru lara etkili çözüm üretip ü retem ed i: kaynakları etkin kullanıp kullanan..,. ğıdır.36

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

V E

______________ SONUÇ______________ Liberalizmin üç temel dinamiği açısından Türkiye’de işadamlarının düşünceleri in­ celendiğinde, ekonomik liberalizme ya­ kın, siyasal liberalizme daha mesafeli bir konumda bulundukları söylenebilir. An­ cak konuya daha analitik bir yaklaşım, bu genellemenin konuyu değerlendirmede oldukça yüzeysel kalacağını göstermekte­ dir. İşadamlarının siniri andın İmiş iktidar, minimal devlet, bireyi öne çıkarma açıla­ rından liberal düşünceden önemli ölçüde ayrıldıkları, devletin işadamlarının çıkar­ larından yana piyasaya müdahalesine ise ekonomik liberalizmde olduğu gibi sıcak baktıkları belirtilebilir. Bu noktadaki ben­ zerlik liberal düşünceden farklı olarak, Türkiye’nin kendi koşullarından kaynak­ lanmaktadır. Öncelikle, Türkiye’de hangi sektörde ve ne ölçekte etkinliğe sahip olursa ol­ sun, işadamı kimliğinin şekillenmesinde devletin hem tarihsel, hem de güncel be­ lirleyici bir konumu bulunmaktadır. Tür­ kiye’de, özellikle sanayileşme açısından, devletçilik ve ithal ikameci ekonomi poli­ tikalarının önemli bir yeri vardır ve işa­ damları bu politikalardan beslenerek bu­ günkü konumlanna kavuşmuşlardır. Yu­ karıdaki analizden anlaşılacağı gibi, tarih­ sel süreç içinde, dışa açık büyümeye geçi­ len 1980’li yıllar dahil, politikalar değişse de bu bağımlılık önemini korumuştur. Dolayısıyla Türk işadamının liberalizm karşısındaki yerinin belirlenmesinde bu dikkate alınması gereken bir özelliktin İşadamlarının özgürlüklere, sosyal hak­ lara bakışlarında devlete önemli bir rol verdikleri ve bu yerin minimal devlet an­ layışı ile çeliştiği söylenebilin Türkiye’de negatif özgürlükler, siyasal iktidarın sınır­ lanmasına ilişkin bir kavram olarak algı­ lanmamaktadır, Bundan daha çok, giri­ şimci grupların siyasal rejim içindeki yer­ leri ile ilişkilendirilmekledir. özgürlükler hiyerarşisinin tepesinde yer alan girişim,

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

mülkiyet ve sözleşme özgürlükleri, siya­ sal rejimin temel niteliğini belirleyen öz­ gürlüklerdir. Dolayısıyla bu özgürlükleri tanıyan siyasal iktidar, işadamlarının sis­ tem içindeki konumunun bir güvencesi­ dir. Söz konusu sosyal haklar olduğunda devlete benzeT şekilde stratejik bir rol ve­ rildiği görülmektedir. Türk işadamı, sos­ yal dengenin özgürlüklerin tanındığı bir ortamda ve sosyo ekonomik süreçlerle kendiliğinden sağlanacağı düşüncesine yabancıdır ve genellikle bu yaklaşıma karşı eleştirel bir söyleme sahiptir. Aksi­ ne, sosyal kesimler arasında dengenin sağlanmasında devlet müdahalesine sıcak bakmaktadırlar. Ancak bu müdahaleler, işadamlarının soruna taraf olmayacakları şekilde düzenlenmelidir. Başka bir anla­ tımla, devlet işadamının sosyal baskılar­ dan özerk, serbestçe hareket edebileceği transfer mekanizmalarım işletebilen bir otorite olarak algılanmaktadır. Buna kar­ şılık sosyal haklar alanında, işadamları ne zaman sorunun bir tarafı konumuna gel­ seler, konuya daha katı bir tutum sergile­ mektedirler. Türk işadamının liberalizm karşısında­ ki konumunun belirlenmesinde, üzerinde durulması gereken diğer bir konu, işa­ damlarının çok partili hayat ve demokra­ sinin sonuçlanna karşı kuşkucu bir tu­ tum içinde olmalarıdır. Bu durum, onla­ rın devlet algılamasını güçlü siyasal ikti­ dar olgusu ile özdeşleştirmelerinden kay­ naklanmaktadır. Tek Parti hükümetleri, bunun gerçekleşmediği durumlarda —ki Türkiye’de bu çok ender gerçekleşmekte­ dir- merkezdeki partilerin koalisyon hü­ kümetleri kurmaları talebi 1960’h yıllar­ dan bu güne sürekli olarak dile getiril­ miştir. Çok partili rejimin doğal bir sonu­ cu olan, farklı toplumsal kesimlerin ta­ leplerini yansıtan partilerin mücadeleleri her zaman olumsuz, yoldan saptırıcı bİT unsur olarak değerlendirilmiştir. Türk işadamının algılamasında otoriter derece­ de güçlü, hızlı karar alıp uygulayabilen

3$1

L

382

İ

B

E

R

bir hükümet yapısı her zaman islenilir ol­ muştur. Dolayısıyla, işadamlarının "başa­ rılı siyasetçi” değerlendirmelerinde güçlü hükümetlerin liderleri öne çıkmıştır. Yukandaki arka plan ışığında, Türk işa­ damları piyasaya karşı ürkek ve hükü­ metlerin onay ve güvenceleri ile piyasada hareket etme eğiliminde olmuşlardır. Bu ekonomik liberalizmin, işadamlarının çı­ karlarından yana hükümet müdahaleleri­ ne sıcak bakmalarından daha farklı bir durumdur. İstenilen spesifik anlamda iş­ birliğidir. Bunun sonucu olarak, önceleri istenilen ve övülen devletin ekonomideki baskın konumu, sonraları yerini yönlendirici-dayanışmacı bir neo-korporatist ilişki modelinin kurumsallaştırılması ta­ lebine bırakacaktır.37 Refah devleti politi­ kalarına bağımlı küçük işadamı grupları­ na karşılık, büyükler, zamanla, yönlendi­ rici bir diyalogu sürekli olarak talep et­ mişler, devletin ekonomideki gücünün ortağı olmayı istemişlerdir. Bu taleplerin, hükümetler taralından yeterince karşılan­ dığım belirtmek ise oldukça güçtür. Türkiye’de işadamlarının I990'lı yılla­ rın ortalarından itibaren daha genel dü­ zeyde liberal-özgürlükçü bir değişim tale­ bini öne çıkarmalarının temelinde siyasal iktidarlann güçlerini işadamları ile ılımlı bir diyalog ortamında paylaşma konusun­ da son derece cimri bir tutum sergilemiş olmaları yatmaktadır. Türk işadamları,

A

L

İ

Z

M

Avrupa Birliği sürecinde iki noktanın kendileri için taşıdığı önemi keşfettiler. Bunlardan ilki, Avrupa Birliği mali yar­ dımlarının Türk sanayisinin yapısal dö­ nüşüm için gereksinim duyduğu fonların karşılanmasındaki önemi ve bu yardımla­ rın sağlanmasının ekonomik reformla: dışında siyaset ve insan baldan alanınc. da yapılacak reformlara bağımlı olması İkincisi ise, Avrupa Birliği gibi bir ortak referans ve üst otorite çevresinde yapıla­ cak reformların, hükümetlerin ekonomi üzerindeki belirleyici konumlarını sınır­ landırarak, onları Almanya, Fransa ve Kuzey Avrupa ülkelerine benzer şekilde işadamı gruplan ile kurumsal işbirliğine yönlendirme konusunda taşıdığı zorlama potansiyelidir.38 İşadamı gruplan karar alma süreçlerinden dışlandıkları ölçüde çıkarlarını kamusallaştırma noktasında daha liberal bir söyleme yönelmektedir­ ler.39 Gelinen bu noktanın işadamları ile liberal düşünce arasında bir köprü oluş­ turduğu ve gelecekte işadamları arasında liberal eğilimlerin güçlenmesi ile sonuçla­ nacağı önerilebilir. Ancak işadamlarının liberalizm algılamasının güncel planda fazla bir değişime uğramadığı, söylem de­ ğişikliğinin kendine özgü koşulların bir sonucu olduğu unutulmamalıdır. Başka bir anlatımla, güncel olarak, işadamları eğilimleri ile liberalizm arasındaki mesafe varlığını korumaktadır. 1

DİPNOTLAR 1

Bu sürecin izlerini 17. ve 18. yüzyıl siyasal dü­ şüncesinin evriminde görmek mümkündür. Hobbes, lo cke, Montesqieu, Rosseau, Constant ve Tocqueviile ilk bakışta sıralanan bu isimler, doğrudan ve dolaylı bir biçimde siyasal liberalizmin belirleyici özelliklerini, birçoğu li­ beral kelimesini hiç kullanmadıkları halde şe­ killendirmişlerdir.

2

Liberal düşüncedeki bu sapma 20. yüzyılda or­ taya çıkan "Politik İktisat" bilimi çerçevesinde gelişme gösteren ve ekonomiye politik kap­ sam ve çerçeve kazandıran bazı düşünce okul­

ları tarafından daha da derinleştirildi. Avustur­ ya Okulu, Şikago Okulu gibi düşünce okullar1 çevresinde gelişen bu yaklaşımlar liberalizme ekonom i m erkezli içerikler yüklenm esine önemli katkılar sağladılar. Ekonomik bir dokt­ rini, bir siyasal ideolojiye dönüştürme çabas olarak da niteleyebileceğimiz liberal ekonorr, özellikle 1980’li yıllarda neo-liberai ekonomi düşüncesinin yıldızının yeniden parlamas ile güç kazandı ve bu ortamda yukarıdaki okul a rın görüşleri yeniden rağbet bulmaya başlad . Neo-liberal görüş öncelikle Batı Avrupa'da oe

T

O R K

İ Ş A D A M L A R I

VE

mokrasilerin yozlaşarak, demokratik aygıtları, bir çoğunluk diktasına veya parti disiplini al­ tında lider diktatörlüğüne dönüştürdüğünü ileri sürer. Devlet harcamaları bürokrasinin şiş­ mesine neden olmakta, "Refah Devleti" uygu­ lamaları ve hâzineden çeşitli toplumsal grup­ lara sürekli olarak fon aktarılması sonucunda günümüzün toplumu topyekûn bir "transfer toplum u'na dönüşmektedir. Devlet zorlayıcı vergiler ve düzenleyici transferler yolu ile gelir dağılımını etkilem ekte ve bütün bunlar için demokrasinin çoğunluk iktidarına dayalı yasa­ ma gücü kullanılmaktadır. Daha kapsamlı bir analiz için Bkz. Haluk Alkan, 'Liberalizm Bağ­ lamında Türkiye'de İşadamı örgütlerinin Eği­ lim Profilleri", Y e n i T ü rk iy e , 5/25, Ocak-Şubat 1999, s. 660-676. 3

Vehbi Koç, C u m h u riyet, 11 Ekim 1965.

4

Öze/ S e k tö rü İlg ile n d ir e n Başlıca K o n u la r H a k ­ k ın d a R a p o r, TOBB, Ankara, 1967, s. 6.

5

Ertuğrul Soysal (Dönemin İstanbul Sanayi Oda­ sı -ISO- Meclis Başkanı), C u m h u riy e t, 8 Nisan 1968.

6

Özdemir Yarar (TÜSİAD'ı temsilen), "Sanayici Gözüyle Ekonomik Kamu Düzeni", E k o n o m ik K am u D önen i, Barolar Birliği, Ankara 1975, s. 3.

7

Koç, s. 102.

8

TÛSİAD Yönetim Kurulu Başkanı Cem Boyner'in 30 Mart 1989 Tarihinde "Enflasyon İçin­ de Sanayinin Durum u" Konulu Seminerde Yaptığı Konuşma, Görüş, 17/4, Nisan 1989, ek.

9

TÛSİAD 18. Olağan Genel Kurul Toplantısında Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Ömer Dinçkök'ün Konuşması. G ö rü ş, 16/2. Şubat 1989. ek

10 Selçuk Yaşar, "Nasıl Bir Devlet Yönetimi İstiyo­ ruz", M illiy e t, 25 Mayıs 1978. 11 Bu durumun birçok örneği bulunm aktadır, özellikle büyük sanayiciler 1961-1965 ve 19711973 dönemlerinde siyasal hayata damgasını vuran bir ortamın devamından yana tavır aldı­ lar. Bu amaçla demokratik dönemlerde mer­ kez partilerin koalisyonlar oluşturmalarını des­ teklediler. V. Koç 1974’te Ecevit'ten MSP ile Koalisyona son vererek AP île ortak bir hükü­ met kurm alarını açık bir biçimde talep etti; 1978’de ise yine V. Koç yine Ecevit'ten benzer bir talepte bulunacaktır; Koç, 1987: 62-63. TÜSIAD yönetimi ve Odalar Birliği de '70’li yılla­ rın başlarında CHP-AP hükümetinin kurulması yönünde yoğun çaba harcadılar; M illiy e t, 14 Aralık 1973; Devir, Sayı 73. 25-31 Mart 1974. Benzer şekilde I. MC hükümeti döneminde bu kez Demirel üzerinde koalisyona son verme ve CHP ile bir koalisyon kurma yönünde baskı ya­ pıldı; Yalçın Küçük, “ iş Çevrelerinde İki Eği­ lim", C u m h u riy e t, 10 Temmuz 1975. 1980'den sonra solda yaşanan güç kaybına paralel ola­ rak büyük işadamları bu kez ANAP ile DYP arasında bir ortak hükümet oluşturulması yö­ nünde çaba harcadıiar. TÛSİAD, RP'deki yükse­ lişe bir tepki olarak benzer bir koalisyon hükü­ metini gazetelere ilan vererek açık bir biçimde talep edecektir; Y e n i Y ü zy ıl, 27 Aralık 1995.

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

12 Rahmi Koç, Milliyet, 26 Ocak 1982. 13 Erkut Yücaoğlu, "İşadamı ve Devlet", Görüş, Sayı 38, 1999, s. 6. 14 Yarar, s. 4-5. 15 Mehmet Yazar (Dönemin TOBB Başkanı), Ge­ nişletilmiş Mutad, Müşterek Başkanlar Toplan­ tısında Yapılan Konuşmalar, TOBB, Ankara, 1984,s. 109. 16 Sırrı Enver Batur (Dönemin TOBB Başkanı), Cumhuriyet, 10 Ekim 1967. 17 Behçet Osmanoğlu (Dönemin İstanbul Ticaret Odası Başkanı), Cumhuriyet, 01 Ocak 1962. 18 Halit Narin (Dönemin Hür Teşebbüs Konseyi Başkanı), Cumhuriyet, 21 Ocak 1977. 19 Cahit Aydoğan (Dönemin Ankara Ticaret Oda­ sı Başkanı), Milliyet, 23 Aralık 1978. 20 Ömer Beşe (TOBB Genel Kurul Başkanı), TOBB 3 0 . Genel Kurulu Mesaj ve Konuşmaları, TOBB, Ankara, 1975, s. 34. 21 Yarar, s. 7. 22 Şahap Kocatopçu (Dönemin Türkiye İşveren Sendikaları -TISK- Başkanı), Cumhuriyet, 11 Nisan 1962. 23 Ali Mansur (Dönemin ISO Yönetim Kurulu Üyesi), M illiyet 21 Ocak 1973. 24 Ertuğrul Soysal (ISO), M illiyet 24 Ocak 1974. 25 Şinasi Ertan (TÛSİAD Kurucu Üyesi, Dönemin Ege Bölgesi Sanayi Odası Başkanı), "Sosyal De­ mokrasi Nedir? Devletçilik Nedir?", G ö rü ş, 3/7, Temmuz 1975, 14-15. 26 Hüseyin Sungur (Dönemin TOBB Yönetim Ku­ rulu Üyesi), Oda ve Borsa Başkanları Toplantı Tutanağı, İstanbul Ticaret Odası, 6-7 Eylül 1971, TOBB, Ankara, 1971. s. 38. 27 Ertuğrul Soysal, Devir, 15-22 Nisan 1974, Sayı 76,s. 26-31. 28 Cumhuriyet 23 Ekim 1967. 29 Feyyaz Berker (Dönemin TÛSİAD Başkanı), Sa­ yın Başbakan ve Bakanlar-özel Sektör Toplan­ tısı, TOBB, Ankara. 1972, s. 21. 30 Selçuk Yaşar, "Düşünce Akım ları", Türk Eko­ nom isi Üzerine Görüşler, TÛSİAD, İstanbul, 1976, s. 21. 31 "Hür Teşebbüsün Sosyal Görevleri", Devir, 2-8 Temmuz 1973, sayı 35, s. 13. 32 Ali Coşkun (Dönemin TOBB Başkanı), Dünya, 19 Şubat 1990. 33 Erdoğan Demirören, Nokta, 3-9 Ekim 1983, s. 8. 34 Halit Narin, Milliyet, 3 Aralık 1981 35 Cem Boyner (Dönemin TÛSİAD Başkanı), Cum­ huriyet, 14 Ağustos 1989. 36 TÛSİAD-TESEV Kamu Yönetim inin Yeniden Yapılandırılm ası: Toplum sal Bilinçlenm eye D o ğ ru , O rtak D uyuru, 14 A ra lık 2000, (http://www.tusiad.org.tr/turkish/m ain/frame_haber.html)

383

L

37

İ

B

E

R

Burada korporatizm kavramına liberalizm kav­ ramının karşısında yer verilmesinin nedeni korporatizmde rekabet ve bireysellikten çok. piya­ sayı kontrol eden ve işbirliği içinde çalışan em­ redici bir devlet otoritesinin Öncelik taşımasıdır.

3B Türkiye Ekonom ik ve Sosyal Konseyl'nln bu açıdan değerlendirilmesi için bkz. Haluk A(kan, "Karar Alma Süreçlerine Katılım Sistemle­

384

A

L

İ

Z

M

ri Açısından Türkiye Ekonomik ve Sosyal Kon­ seyi". Am m e İdaresi D ergisi, 33/2, Haziran 2000, s. 57-77, 39 28 Şubat surecinde MÜSIAD'da yaşanan ben­ zer bir dbmjşüm için Bkz. Aydın Uğur-Haluk Alken, "Işadamı-Devlet İlişkileri Perspektifin­ den MÜSİAD". Toplum ve Bilim, 85, Yaz 2000, S. 133-155.

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

V E

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

Türk İşadamları ve Liberalizm AYŞE BUĞRA

Ş

; i

!

1 iberalizm, bireyin hak ve özgürlüklerini toplumların olmazsa olmaz bir özelliğini merkez alan bir dünya görüşüdür. Bu ilk oluşturduğunu söyleyebiliriz. bakışta insana çok net ve açık gelebile­ Liberalizmin geliştiği tarihsel koşullar cek tanımın içeriğinin yüzyıllardır süren içinde, kapitalist mülkiyetin dokunul­ tartışmalara konu olduğunu biliyoruz. mazlığı, sözünü ettiğim temel ölçütün Bu tartışmaların, her şeyden önce, insa­ ifadesini bulduğu somut alanı oluşturu­ nın toplumda yaşayan bir varlık olma­ yor. Siyasî gücün alanını sınırlamaya yö­ sından, dolayısıyla bireysel hak ve öz­ nelik olarak geliştirilen bir hukuk düzeni, gürlükleri toplum yaşamıyla bağdaştır­ özel mülkiyete dayalı bir piyasa düzeni­ mak gereğinden kaynaklandıkları söyle­ nin işleyişinin garantisi olarak ortaya ç ı­ nebilir. Bunu söylemek, bireyin hak ve kıyor. Ama söz konusu hukuk düzeni, özgürlükleriyle başkalarının hak ve öz­ onun korunmasını sağlayabilecek bir si­ gürlüklerinin çeliştikleri noktalar olabileyasî düzenin varlığını da gerektiriyor. ceğini belirtmek anlamına gelir. Bu çe­ I tukuk devletinin demokratik bir devlet lişkilerin aşılmaya çalışıldığı alan devlet olması gerekli değil, ama demokratik ol­ kuramıdır ve liberalizmle ilgili tartışma­ mayan bir devletin güç kullanımındaki lar, her şeyden önce, devletin niteliğiyle sınırlara uymaya devam edeceğinin de ilgili tartışmalardır. garantisi yok. Liberal düşünce içinde yol­ ların ilk çatallanışının bu noktada ortaya Konunun çok tartışmalı niteliğine rağ­ çıktığı söylenebilir. men, devletle ilgili tartışmanın liberal bir dünya görüşünün sınırları içinde yürütü­ 19. yüzyıldaki genel oy hakkıyla ilgili lüp yürütülmediğini gösteren bir ölçütün tartışmaların tam da bu çatallanışı yansıt­ varlığından söz edilebilir. Bu, keyfi mü­ tıklarını görüyoruz. Demokrasi, özellikle dahaleyi dışlayan bir ölçüttür. Kuralların aristokratların güçlü olduğu bir ortamda, ne olduğundan bağımsız olarak, politik siyasî gücü burjuvazi lehine dengeleyebi­ gücün ancak ne oldukları herkesçe biiilecek önemli bir araç olabilir. Ama en nen bazı kurallar çerçevesinde uygulana­ azından 19. yüzyıl boyunca genel oy bileceği fikri, liberal devlet görüşünün ol hakkının piyasa düzeniyle ne ölçüde rnazsa olmaz bir parçasını oluşturur. Baş­ bağdaşabilir olduğu hiç açık görülmüyor. ka bir deyişle, liberal toplum, devletle bi­ Aksine, genel oy hakkının özel mülkiyet reyler arasındaki ilişkilerin, belirsizliğe hakkını tehdit eden bir "çoğunluk dikta­ yer bırakmayacak biçimde tanımlanmış törlüğüne" dönüşmesi tehlikesinin fevka­ kurallara bağlı olduğu bir toplumdur. Ya­ lade ciddiye alındığını biliyoruz. Yani, ni bireysel hakların en önde geleni, bire­ bugün bireysel hak ve özgürlüklerin ayrıl­ yin oyunun kurallarını ve oyunun gerçek­ maz bir parçası olarak görmek eğiliminde ten bu kurallara göre oynanacağını bil­ olduğumuz siyasî hakların liberalizme mesidir. Eğer bir şeyin kural niteliği taşı­ sonradan eklenmiş bir parça olduğu gö­ yabilmesi için, aynı durumdaki herkese rülüyor. Sonradan eklenmiş, ama artık aynı şekilde uygulanması gerektiğini dü­ tartışılması mümkün olmayan bir parça... şünürsek, yasalar önünde eşitliğin liberal Sosyal haklar konusunda durum biraz

385

T Ü R K

386

İ Ş A D A M L A R I

VE

daha değişik. Daha 18. yüzyılda, Thomas Paine gibi önemli liberal düşünürler, sos­ yal yardımın bireysel özgürlüklerin ol­ mazsa olmaz şartı olduğunu öne sürüyor­ lardı. Paine, kilise önünde yardım bekle­ yen ya da aristokratların kapısında besle­ nen insanların özgür bireyler olamaya­ caklarını açıkça dile getirmişti. 19. yüz­ yılda J.S. Mili gibi liberaller, sosyal yar­ dımları toplumsal barışın gerekli koşulu olarak savundular. Ama sosyal yardım gi­ bi, daha sonra gündeme gelen emek pi­ yasasının çalışanlar lehine düzenlenmesi, sosyal güvenlik ve örgütlenme hakları da, liberal düşünce içinde her zaman geri­ limli bir nitelik taşıdılar. Bu tür, emeğin metalaşmasını kısmen kısıtlayan sosyal hakların piyasa düzeniyle ne ölçüde bağ­ daşabilecekleri hep tartışıldı. Gene de, günümüzün gelişmiş liberal ekonomile­ rinde, işadamlarının, en azından piyasa düzeninin rahat işlemesine mani olabile­ cek toplumsal huzursuzlukların önlenme­ si mülahazasıyla, bazı temel sosyal hak ve özgürlükleri, mesela sendikal örgüt­ lenme hakkını, tartışmasız kabul ettikleri görülüyor. Batı kapitalizminin gelişme süreci için­ de, işadamlarının, özel mülkiyeti ve ser­ best piyasa düzenini bir miktar zorlayan siyasî ve sosyal hakları kabul etme yolu­ nu seçmiş olmalarını, liberal düşüncenin olmazsa olmaz koşulunu oluşturduğunu söylediğim hukuk devleti ilkesine geri dö­ nerek açıklamak mümkün. İşadamları, devletin, özel mülkiyet hakkının kayıt şartsız kullanımını veya serbest piyasanın tamamen kendi kurallarına göre işlenme­ sini sağlamak üzere, siyasî ve sosyal hak taleplerinin önünü almasını isteyebilirler. Yani baskı, toplumsal düzeni korumanın en uygun aracı olarak görülebilir. Ama çoğunluk bu şekilde güçsüzleştirildikten sonra, devlet gücüyle başbaşa kalan işa­ damlarının siyasî gücün keyfi kullanımını engelleyip engelleyemeyeceklerini kestirebilmek biraz zor. Avrupa toplumlannda burjuvaziyi liberal kılan, liberalizmin de

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

siyasî ve sosyal hakları içerecek şekilde hayata geçmesini sağlayan şey, bu zorlu­ ğun biiinci olabilir. Türkiye'ye baktığımızda ise, işadamla­ rının liberal değerlerle ilişkisi biraz daha farklı görülüyor. Türkiye'de özel sektörün gelişmesini tanımlayan unsur, uzun süre, mülkiyet hakkının sarsılmaz niteliğinin kabulünden çok, devletin toplumsal yarar doğrultusunda bazı işadamlarına tanıdığı ayrıcalıklar olarak kalıyor. Devlet desteği­ nin iş başarısını tayin etmekteki belirleyi­ ci rolü, önem verilen şeyin devletin keyfi müdahalesini kısıtlamak değil, o keyfi müdahaleden yararlanabilmek olarak be­ lirlenmesine yol açıyor. Türk burjuvazisi­ nin oluşumu keyfi müdahalenin manipülasyonu ekseninde yer aldığı için de, ya­ kın zamana kadar işadamlarının hukuk devletini savunmak rolünü üstlenmeleri söz konusu olmuyor. Bunun bir anlamı da, Türk işadamları­ nın gerçek anlamda bir hâkim sınıf oluş­ turmalarının gecikmişliği. Toplumsal meş­ ruiyetini, sermaye kaynaklarını ve yatırım olanaklarını devlete borçlu olan, bu an­ lamda dizginlenmemiş bir siyasî güç kul­ lanımıyla başbaşa yaşayan bu işadamları topluluğunun ekonomik olarak güçsüz olduğunu söylemek mümkün olmasa da, bu ekonomik gücün bir sınıf hâkimiyeti­ ne tahvil edilmiş olduğunu söylemek de mümkün değil. Aksine, işadamlarının Cumhuriyet'i-n ilkelli küsur yılını kendine güveni olmayan, ortalıkta görünmekten ve özelikle de hükümet politikalarını yük­ sek sesle eleştirmekten kaçınan bir sosyal grup olarak yaşadıkları görülüyor. Ama 1980'lerde, hem özel sermaye birikimi­ nin ve bu birikimin kurumsallaşmasının belirli bir düzeye ulaşması, hem de Türki­ ye'nin dünya ekonomisine eklemleniş bi­ çiminin değişmesiyle, sınıf hareketi adı verilebilecek bir hareketin başladığını gö­ rebiliyoruz. Ö zellikle TÜ SİA D 'ın, ama onun yanı sıra başka sınıf örgütlerinin de, yönetici kadroları Öncülüğünde başlayan bu hareketin, ciddiyetle liberal hukuk

T

Ü

R

K

İ

Ş

A

D

A

M

L

A

R

I

V

devleti ilkelerini savunduğu görünüyor. Birikmiş sermayenin hukuki güvenceye alınarak korunması taleplerinin dolaylı bir ifadesi olarak görülebilecek bu geliş­ menin pek şaşırtıcı bir yanı yok. Gelişme 20. yüzyılın sonunda yer aldığı için, hu­ kuk devletiyle ilgili taleplerin demokrasi talepleriyle birlikte dile getirilmiş olması da çok şaşırtıcı değil. Ama bu gözlemi yaptıktan hemen son­ ra, Türk burjuvazisinin uzun bir kendine güvensizlik dönemi geçirdikten sonra si­ yasî süreçleri giderek yükselen bir sesle eleştirmeye başlamaları ve etkilemeye ça­ lışmalarının nasıl bir sosyoekonomik or­ tamda yer aldığına bakmakta yarar var. Bu ortam, siyasete ve siyasetçilere, toplu­ mu tehdit eder boyutlara ulaşmış olan ekonomik çöküntü ve ahlaki yozlaşma­ nın temel sorumluları olarak gayet kötü gözle bakılan bir ortamdı. Bir yandan halkım ızın "en güvenilm ez kurumun meclis, en güvenilir kurumun ordu" oldu­ ğunu düşündüğünü ortaya koyan araştır malar yapılıyor, bir yandan ekonomik ka­ rar süreçlerini "popülizm" tehlikesinden kurtarmanın yolları aranıyordu. Siyasetin, toplumun farklı kesimlerinin sorunları ve talepleri arasında, hukuk düzeni ve top­ lum yaşamıyla bağdaşan bir uzlaşma sağ­ lamaya yönelik tartışma ve karar süreçle­ rinin alanı olmaktan çıkması, piyasanın dikte ettirdiği evrensel ekonomik doğrula rın uygulandığı teknik bir işe dönüşmesi bekleniyordu. Siyasetçilerin seçmenin se­ sine kulak verdiklerini söylemelerine pek imkân kalmamıştı, ama ekonomiyle ilgili hangi kararların nasıl alınması gerektiği konusunda işadamlarının görüşlerine sık sık başvuruluyordu. Bu durumun siyasî irade kullanımıyla değiştirilmesi de pek mümkün değildi çünkü artık dünya ekonomisinin bir par­ çası olan Türk ekonomisinin kırılganlığı içinde uluslararası sermaye piyasasının güvenini sarsabilecek en ufak bir tökezle­ me bile büyük bir krize yol açabiliyordu. Bu durumda, işadamlarının siyasî gücün

L İ B E R A L

D U 5 U N C E

keyfi kullanımını önlemek için demokra­ tik süreçlere yaslanmaya pek de ihtiyaç­ ları yoktu. Siyasî otoriteyle başbaşa değil­ lerdi, özel mülkiyetin sınırlarının ihlali tehlikesi uluslararası aktörler tarafından engellenmişti. Siyasî iradenin bu şekilde sınırlandığı bu ortamda, kurumlan ve kurallarıyla hu­ kuk devletinin ve demokrasinin güçlendi­ ğini biliyoruz. Bu güçlenmenin gerisinde­ ki en önemli etkenin Türkiye'nin Avrupa Birliği üyeliği konusunda kararlı bir tutum içine girmesi olduğunu da biliyoruz. Bü­ yük işadamlarının büyük bir kısmı bu üyeliği desteklediler. Dolayısıyla bu üye­ liğin siyasî gerekleri konusunda da dav­ ranmaları gerektiği gibi davrandılar. Ama Avrupa Birliği'ne özgü adalet, hukuk, de­ mokrasi normlarını ne ölçüde içselleştir­ miş oldukları konusunda ciddi soru işa­ retlerine yol açabilecek tavırlar sergile­ dikleri de oldu. Mesela, TÜSİAD yöneti­ minin, ABD'nin Irak saldırısına ortak ol­ mama yolunda Türkiye'de oluşan tam anlamıyla millî iradeyi hiçe saymayı "be­ ceremeyen" hükümet yetkililerine yönelt tiği, zaman zaman terbiye sınırlarını aşan eleştiriler ve hatta tehditlerin, büyük işa­ damlarının demokrasiyle ilişkilerinin pek net olmadığını gösterdikleri söylenebilir. Türk işadamlarının liberal demokrasiy­ le olan ilişkilerinin niteliğini tartışırken, sosyal haklar alanına da bakmak gereki­ yor. Türkiye'de gelir böliişümünün bo­ zukluğu ve hiç bir Avrupa ülkesiyle karşı­ laştırılamayacak kadar yüksek yoksulluk oranı, demokratik bir rejimin kaldırama­ yacağı boyutlara doğru hızla ilerlemekte. Bu ortamda, kayıl dışı İstihdam, sendika­ sızlaşma, iş koşullarının giderek ağırlaş­ ması, yoksulluk sınırının altında seyreden asgarî ücretler konusunda bazı ihracatçı dernekleri, Çin ve Mısır gibi ülkelerdeki ücret düzeylerine ve rekabet gücümüzü artırma gereklerine değinen mesajlar ver­ mekten çekinmiyorlar. Aynı şekilde, özel sektörden devşirme bazı köşe yazarları, grev hakkının m illî çıkarlar doğrultusun

T Ü R K

İ Ş A D A M L A R I

VE

da kısıtlanmasının pek yerinde olacağı yönünde yazılar yazabiliyorlar. TÜSİAD gibi büyük işadamlarını temsil eden sınıf örgütlerinden henüz bu mealde pek ses gelmiyor. Bu kuruluşların üyeleri henüz bu sorunlarla yüzleşme noktasına gelme­ miş gibiler. Nitekim, dışa kapalı ekonomi döne­ minde, rekabetten uzak bir iç piyasaya yönelik üretim yapan şirketlerle bu şirket­ lerin işçileri arasında çok büyük bir geri­ lim yoktu. Tekel kârlarının bir kısmı formel sektörde çalışan ve iş gücünün küçük bir kısmını oluşturan işçilerle paylaşılabiliyordu ve sendikalaşmaya karşı ciddi bir tavır görülmüyordu. Hâlâ 19. yüzyıl ko­ şullarını yansıtan sanayi ilişkilerinin bü­ yük şirketlerdeki durumu yansıtmadıkları­ nı söylemek mümkün. Ama taşeronlaşmanın 1990'lardan itibaren kazandığı önem, bu alanda şirketler arasında net bir ayırım yapılmasını giderek zorlaştırıyor. Dolayı sıyla, 19. yüzyıl koşullarında çalıştırılan işçilerin üzerinden edinilen kârların bir

L İ B E R A L

D Ü Ş Ü N C E

kısmı, Türkiye'nin demokratik bir hukuk devleti olarak Avrupa Birliği üyeleri ara­ sında yer almasını savunanlara da gidiyor. Türkiye'deki çalışma koşullarının Av­ rupa Birliği normlarına uymadığı, yoksul­ lukla mücadele konusunda hayır hasenat yaklaşımları dışında ciddi önlemler alın­ ması gereği gibi konular ergeç gündeme gelecek. Lğer Avrupa Birliği'ne üyelik sü­ reci kesintiye uğramazsa, büyük bir ola­ sılıkla bu konularda da uyum çabaları çerçevesinde birtakım önlemler alınacak. Ama bu süreçte, demokratik bir hukuk devletinin bireysel hak ve özgürlükleri merkez alan bir liberal değerleri içselleştirmiş, bu değerlerin korunabilmesi için siyasî ve sosyal hakların gerekli olduğu­ nu zaman içinde kabul etmiş burjuvala­ rın rolü, herhalde ikinci planda kalacak. Başka bir deyişle, Türk işadamlarının li­ beralizmle ilişkisi demokrasinin gereği olan sınıf uzlaşmaları çerçevesinde bi çimlenmekten çok, ülkenin dünyadaki yerine göre oluşacak. fi

l

; |

Türk Sağı ve Liberalizm Bir Fay Haritası Çıkarma Denemesi HAMİT

EMRAH

iyasî fikirleri sağ ve sol gibi iki kut­ ba sahip bir çizgi olarak tasavvur et­ tiğimizde liberalizmin çizginin ne­ resinde yer alacağı yanıtlanması bayii güç bir soru olarak karşımıza çıkar. Gelenek­ sel olarak sağda konumlanan muhafaza­ kârlık gibi bir ideolojiyle fikrî akrabalığı, bizi liberalizmi bir an için sağa gönder­ meye itse de bu kutbun bir diğer mütekâ­ mil ideolojisi milliyetçilik, bu yeni komşu için aynı konukseverliği göstermeyecek­ tir. Liberalizmin bireyi ve özgürlüğü ku­ ramsal çözümlemelerin merkezine oturt­ ması meşruiyetini millet eksenli bir ko­ lektivizme yaptığı vurgudan alan milliyet­ çi ideoloji ile, en azından teorik açıdan, başlangıçtan itibaren mesafeli kalmasına neden olur. Öte yandan muhafazakârlık ile liberalizm arasında varolduğundan bahsettiğimiz fikrî akrabalık, muhafaza­ kâr ideolojinin karşısında konumlanmak suretiyle kendini türettiği devrim zaman­ ları oldukça “uzak" kalmaktan öteye git­ mez. Bu durum hem Fransız Devrimi hem de Cumhuriyet Devrimi döneminde­ ki söylem ve pratiklerle kendini açıkça gösterir. Örneğin Cumhuriyetin ilk yılla­ rında dönemin “liberalleri" için bile mu­ hafazakâr sözcüğünün “gerici ya da irti­ cacı" ile rahatlıkla ikame edilebilme po­ tansiyeli taşıdığı görülür. Bu anlamda re­

S

BERİŞ

jim in otoriter eğilimlerinden liberal ay­ dınlar da sapmazlar. Bizim burada çözmeye çalışacağımız denklem Türk sağının iki ideolojisi, milli­ yetçilik ve muhafazakârlık ile liberalizm arasındaki ilişkidir, Türkiye gibi kaderin ilginç bir cilvesi olarak tıpkı coğrafyası gibi siyasî topografyası da fay kırıklarıyla dolu olan bir ülkede siyasal ideolojileri gösterdikleri özelliklere göre belirli sınıf-, landırmalara tâbi tutarak aralarındaki iliş­ kileri buna göre çözümlemenin hayli güç olduğu gerçektir. Sağ nitelemesi içinde andığımız hareketlerin ideolojik öncülleri arasındaki geçiş ve kopuklukları belirle­ mek zaman zaman hiç de kolay olma­ maktadır, Bunun öncelikli nedeni ideolo­ jik söylemin genellikle oldukça naif kal­ masının sistematik bir toplumsal ya da si­ yasal kuram oluşumunu engellemesidir. Ancak bundan daha önemli neden olarak Türkiye’deki otoriter zihniyet gösterilebi­ lir. Özellikle resmî ideolojinin bazen ya­ şamın tüm al anlan na nüfûz etmeye çalı­ şan baskın ve etkin rolü, farklı ideolojile­ rin kendilerini tutarlı ve bütünlüklü şe­ kilde ortaya koymalarını engeller. Bunun karşısında sosyalizmin ya da liberalizmin içlerinde Kemalist öğeler barındıran karikatürize edilmiş halleri, —rejim için daha az tehlikeli görüldüğünden olsa gerektirsiyasal düzlemde kendilerini daha rahat

L

390

İ

B

E

R

ifade etme im kânı bulur. Bu nedenle Cumhuriyetin ilk yıllarından başlayarak uzun seneler boyunca pek çok liberal ay­ dının genel olarak özgürlükçü fikirlere sahip olmalarına rağmen rejimin hassas olduğu noktalara gelindiğinde resmi ide­ olojinin genel eğiliminden sapmadıkları görülür. Örneğin uzun yıllar boyunca Li­ beral düşüncenin adeta Türkiye'deki bay­ raktarlığını yapan Aydın Yalçın, “demok­ rasinin korunması” adına 12 Eylül darbe­ sini desteklediği gibi darbe sonrası kuru­ lan askeri yönetimin pek çok uygulaması­ na da arka çıkmıştır (Coşar, 2002: 726), Aynı şekilde Yalçın, ardılı liberal düşünürlerce, 12 Eylül sonrasında rejimin en çok başını ağrıtan konular olan “Kürt So­ runu" ve laiklik gibi meselelere ilişkin resmi politikalardan aynksı bir yaklaşım sergilememesi ve komünizme “özgürlük ve adalet adına" değil, “Türkiye Cumhu­ riyeti hesabına" karşı çıkmasıyla da eleşti­ rilmiştir (Yayla, 2002: 43), Daha önceki süreçte Yalçm’ın da içinden geldiği Forum dergisi çevresi tüm özgürlükçü söylemle­ rine rağmen demokrasinin olağan akışını keserek sonraki askerî müdahalelerin de yolunu açan 1960 darbesini desteklemiş­ tir.1 Böylece ’90'lı yıllara gelinceye değin Türkiye’de liberalizm devlet açısından so­ runlu bir bölge olmamış; hatta anti-komünizm gibi ortak paydalarda buluşu tduğunda liberal aydınlar, komünizm ve sos­ yalizme karşı rejim için de faydalı olacak kuramsal argümanlar üretmişlerdir.2 Liberalizmin ülkemizdeki tarihini bu ' açıdan değerlendirdiğimizde uzun süre entelektüel açıdan hiç de zengin ve derin­ likli bir görüntü sergilemediğini rahatlıkla söyleyebiliriz (Kadıoğlu, 1999: 73). Hatta daha da ileri giderek, ardılları bir yana li­ beral düşüncenin Cumhuriyet tarihindeki ilk mümtaz temsilcisi, Cumhuriyet'in ün­ lü ideologu Ahmet Agaoğlu’nun bile diğer başka şeyler yanında liberal olduğunu, yani liberal ilkelerin onun İçin siyasal açı­ dan savunulabilir olmakla beraber vazge­

A

L

İ

Z

M

çilemez olmadığını iddia edebiliriz, örne­ ğin Ağaoglu, klasik liberalizmin “bencil bireyciliği”ne karşı çıkmış, bireyi “yurt­ taş" kimliğiyle tanımlayarak, bireye yurt­ taşlığın içkin olduğu vazifeleri yüklemiş­ tir (Kadıoğlu, 2002: 291). Gerçekte Ağaoğlu için de asıl önemli olan Türk mo­ dernleşmesinin tüm aydınlarının ortak kaygısıdır: Devletin kurtarılması, kalkın­ ması ya da bekası. Devrimci gelenek için­ den gelen Türk liberaller için “ancien regimö"e son vererek “modern zamanlar"] başlatan, böylece siyasal ve toplumsal iliş­ kileri yeni bir zemine oturtan Fransız Devrim i’nin söylem i ve uygulamaları önemli bir referans çerçevesidir. Bu ne­ denledir ki, Ağaoğlu, sözgelimi tekke ve zaviyelerin kapatılmasını “hürriyet, müsa­ vat, uhuvvet” fikrini getiren Fransız Dev­ rimi’nin de işlevini yitiren kurumlan orta­ dan kaldırdığı argümanıyla destekler (Ağaoglu, 1925: 1). Bu durum aydınlar açısından, olumlanan ve vazgeçilmez bir süreç olarak görülen çağdaşlaşmayı devlet eliyle yürütülecek bir proje olarak tasav­ vur etmek, dahası bu sürece aktif olarak müdahale edebilmek amacıyla rejime ek­ lemlenerek "devlet seçkini" olmak, devlet dışında bîr toplumsallığı algıla yamam ak sonucunu doğurur (lnset, 2001: 56). Bu yazıda liberalizm ile sağ arasındaki ilişki çözümlenmeye çalışılırken, aşağıda açıklanacak gerekçelerle Türk sağının İki baskın ideolojisi milliyetçilik ve muhafa­ zakârlık iki ayn düşünümse! boyut olarak incelenecek, siyasal açıdan farklı bir çıkış noktası olan İslamcılık ise dışanda bırakı­ lacaktır. Bunun temel sebebi, İslamcılığın siyasî tecrübeden dışlanması, sol için ol­ duğu kadar “devletin bekâsı"nı her şeyin ötesinde tutan, bu nedenle de adeta yarı resmî bir hüviyet taşıyan sağ için de “öte­ ki" halini almasıdır (Bora, 1998: 21). Ya­ zının tarihsel başlangıç noktası ise Türk muhafazakârlığını üreten, milliyetçiliği ise rejimin temeline yerleştiren Cumhuri­ yet dönemi olacaktır,

T

Ü

R

K

S

A

Ğ

I

V E

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

TÜRK SAĞI: “TEZ’SIZ BİR İDEOLOJİ”3 Bir siyasal ve fikrî kategori olarak “Türk Sağlından bahsederken öncelikle türdeş bir kitle veya sistematik bir düşünce kur­ gusuyla karşı karşıya olmadığımızı anla­ makla işe başlamalıyız. Aslında sağı çö­ zümlemeye çalışırken şu tur bir önerme esas alınırsa işimizin oldukça kolaylaşa­ cağı açıktır: Sağ düşünce en genel şekilde içinde milliyetçi ve muhafazakâr unsurla­ rı barındırır. Ancak bu önerme lüm doğ­ ruluğuna rağmen bizi, karşı karşıya bu­ lunduğumuz sorunun cevabına götürecek teorik ipuçları sunmaktan uzaktır. Sağın iki baskın ideolojisi milliyetçilik ve mu­ hafazakârlık barındırdıkları benzerlikler, eklemlenmeler, ortak paydalar kadar ko­ puşlar, kırılmalar ve çatlaklar da içerir. Türkiye'nin siyasî topografyasının meb­ zul miktarda barındırdığını savunduğu­ muz fay hatları “Türk sagı”nda farklı ve kopuk bölgeler oluşmasına neden olur. Milliyetçilik ve muhafazakârlık kategorik olarak aynı yapı içinde değerlendirilmele­ rine rağmen gerçekte iki farklı analiz dü­ zeyi oluşturur. Ve özellikle milliyetçi ha­ reketin 1970’lerdeki aktivist tavrı hatır­ landığında pratikteki yüzlerinin de farklı­ laştığı görülür. İki ideoloji arasında zaman zaman ge­ çişler ve eklemlenmeler olduğundan söz etmiştik. Örneğin muhafazakâr düşünce adamlarının yapıtlarında da milliyetçi te­ malar bulmak mümkündür. Ancak milli­ yetçi bir aydının bu konuda koyduğu son derece yerinde ihtiraz kaydının da ifade, ettiği gibi muhafazakârların çalışmaların­ da, “milliyetçiliğin esas mahiyeti ve isti­ kameti ile ilgili köklü ve kalıcı nitelikte teorik izahlar yoktur. Kiminde Türkolojinin, kiminde misüsizmin, kiminde katık­ sız bir memleketperverliğin ve kiminde de derunî bir tarih şuurunun genel çerçe­ vesine kondurulmuş iğreti ve donuk bir resim gibi duran eksik milliyetçilik kavra­ yışlarına rastlarız” (Çalık, 1991: 84). Ger-

DP, özellikle gerilem e döneminde, önemli işadamlarını parti üyesi yapm ak için büyük gayret sarfetmiş, hatla bunun için baskı uygulamıştır. Bu dönemde Adnan Menderes, görüştüğü işadamlarına, onların şikâyetlerinin ‘bir iki saat içinde, halledilecek meseleler" olduğu teminatını veriyordu. çeklen de muhafazakâr fikir adamlarının yapıtlarında milliyetçi temalar en çok Os­ manlI İmparatorluğundan (ve bazen de Selçuklu’dan) bahsederken nostaljik gön­ dermelerde bulunmak amacıyla kullanı­ lır. Aynı şekilde muhafazakârların günün koşullarından, yaşanan ilişkilerden şikâ­ yetçi olduklarında ideal, en azından şim­ dikinden çok daha iyi bir düzene işaret eden “şanlı mazimizce başvurduklarını görürüz. Bunun yanında rejimin her vesi­ leyle dile getirilen milliyetçi yönelimi bu yönde bir tavır sergilenmesini kışkırtmış, adeta buna zorlamıştır. Bu anlamda Or­ han Pamuk’un nefis tespitiyle Ahmet Hamdi Tanpınar, Yahya Kemal Beyatlı ve diğer nice muhafazakâr yazar “eğitici ve siyasi olmaktan estetik bir içgüdüyle uzak durmak isteğiyle milliyetçiliğin ta­ lepleri arasında sıkışmışlardı İri” (Pamuk,

L

392

İ

B

E

R

2003: 112). Dolayısıyla muhafazakarlar için milliyetçilik bizatihi kendi doğası ya da taşıdığı nitelikler açısından olumlu bir yön içermez. Bu bakış açısından muhafa­ zakârlar tarafından milliyetçiliğin bir ara dönem ideolojisi olarak görülebileceğini söyleyebiliriz. İmparatorluktan ulus-devlete yönelik evrim süreci, milliyetçi işti­ yakları güçlendiren ve haklı kılan bir dö­ nem olarak düşünülebilir. Öte yandan Beyatlı-Tanpınar çizgisi, re­ jimin Marksist ve liberal anlayıştan farklı olarak tarihte süreklilik olduğunu kabul etmeyen ve tarihin bir noktada durdurulup sıfırdan tekrar başlatılabileceği varsa­ yımına dayanan (Parla, 1991: 121) tarih felsefesine karşı tarihsel sürekliliğin ve pozitif gelenekselciliğin savunusunu üst­ lenmiştir. Ancak, son tahlilde, Batıcı bir yaklaşım sergileyen bu “üslûp" siyasal açıdan çekingen bir duruş içerisindedir (Çiğdem, 2001: 60); bu nedenledir ki Beyatlı ya da Tanpmar’ın muhafazakâr hissi­ yatına ilişkin izleğe bazı yapıtlarının hü­ zün kokan satırlarında rastlarız. Buna karşılık edebiyatçı kimlikleri ön planda olan bu isimlerin yazdıklarından toplum­ sal ya da siyasal bir kuram çıkarmak çok da mümkün olmaz. Oysa aşağıda örnek olarak aldığımız Peyami Safa, Ali Fuat Başgii ve Nurettin Topçu gibi isimler bu konuda daha iddialıdır. MUHAFAZAKARLIK VE LİBERALİZM Muhafazakârlığın geniş çaplı toplumsal değişimlerin yarattığı tedirginlikle ortaya çıkart bir aydvn refleksi olduğu pekâlâ söylenebilir. Söz konusu olan bir anlamda modernleşme sürecinin yarattığı hızlı dö­ nüşüm dinamiklerine geleneksel toplum düzeni adına muhalif bir duruş ya da kar­ şı söylem yaratma girişimidir. Tüm top­ lumsal ve siyasal ilişkileri yeni bir rotaya sokan “devrim" ise modernleşme süreci­ nin en keskin virajını teşkil eder. Tarihsel ve siyasal olarak muhafazakâr düşünce­

A

L

İ

Z

M

nin Fransız Devrimi’ne karşı geleneksel toplum yapısını savunan Edmund Burke’ün düşüncelerinden neşet ettiğini ka­ bul edecek olursak (Suvanto, 1997: 23) muhafazakârlığın, değişimin kendisine değil, “devrim"e karşı olduğunu da fark edebiliriz. Muhafazakâr düşünce, top­ lumsal yapı ve kurumlar ile gelenekleri tahrip etmeyen tedrici bir değişime karşı olmadığı gibi aksine bunu destekler (Köker, 1992: 88; Erdoğan, 1991: 50). Kaldı ki muhafazakârlık organizmam bir top­ lum anlayışına sahiptir ve bu anlamda her organizmanın değişime uğrayacağı açıktır. Ancak muhafazakârlar açısından toplumsal değişim tıpkı insanın organik gelişiminde olduğu gibi aşama aşama ya­ şanmak; yani bir evrim süreci izlemelidir (Özipek, 2 0 04:91). Devrim ise “öngörüleni ey en olumsuz sonuçlar” doğurması ve toplumsal yapı­ nın sürekliliğini sağlayan “ara kurumlar"a zarar verebilmesi nedeniyle olum­ suzlanır (özipek, 2003: 69). Kısacası mu­ hafazakârlık devrim karşıtlığı üzerinde yükselmiştir. O halde muhafazakârlığın somut varoluş koşullarını ortaya koyabil­ mek için tekevvününü borçlu olduğu, toplumsal yapıyı derinden sarsan bir kı­ rılma noktası bulmak durumundayız. Türkiye düzleminde bu tür bir kırılma noktası bulmak bir açıdan oldukça kolay­ dır. Toplumsal ve siyasal bir dönüşüm va­ at eden, dahası bunu pratiğe dökerek bü­ yük ölçüde gerçekleştiren Kemalizm, bü­ tünlüklü bir ideoloji olarak tebarüz etme­ se de özellikle Tek Parti dönemindeki uy­ gulamaları ile muhafazakârlığın doğuşu için gerekli zemini hazırlamıştır. Yani Türkiye’de m uhafazakârlığın kendini kurmak ve varlığını gerekçelendirmek için ihtiyaç duyduğu köklü toplumsal ve siyasal dönüşümlerin yaratacağı marazı halin önüne geçilmesine yönelik savun­ macı yaklaşım -k i bu savunma var olan düzenin korunması adınadır— Kemalist devrim pratiğine yöneliktir.

T

Ü

R

K

5

A

G

I

V

Muhafazakârlığın kuramdan daha çok pratikte yaşananlara yöneltilmiş bir tepki olduğunu düşünürsek yukarıda kullandı­ ğımız refleks nitelemesi yerli yerine otu­ rur. Kuşkusuz bu refleks, kuramsal daya­ naktan ya da siyasî mülahazalardan tama­ men kopuk değildir. Ancak muhafazakâr tutumun doğuşunu sağlayan devrim de­ neyimi. ayrı siyasal coğrafyalarda değişik şekillerde ortaya çıkarak farklı etkiler ya­ ratacağından muhafazakârlık tutarlı ve sistematik bir siyasal ideoloji halini ala­ mayacak ve her toplumsal yapı açısından özgün ve biricik kalacaktır (Köker, 2003: 275). Muhafazakârlık, mevcut toplumsal düzen ve gelenek adına ortaya konulan bir “direniş” hareketi olduğundan toplumların farklı yapı ve nitelikleri bu sa­ vunma tutumunun kapsamını belirler. Muhafazakârlığın ortaya çıkması için temelde bir devrime ihtiyaç duyduğunu belirtmiştik. Her ne kadar Cumhuriyet'i önceleyen süreçte hızlı değişim yerine, toplumsal dokuyu zedelememek için da­ ha mutedil bir anlayış benimsenmesi ge­ rektiğini savunan Ahmet Cevdet Paşa, Said Halim Paşa gibi önemli isimler olsa da­ hi muhafazakârlığın, tanımı gereği, somut varoluş koşullarını borçlu olduğu köklü yapısal dönüşüm sağlayan aygıtın Kema­ list inkılâptan daha yetkin bir örneği gös­ terilemez (Çiğdem, 2003: 16).3 Dolayısıy­ la Türk muhafazakârlığının varoluşunu ve karakterini Cumhuriyet’in hazırladığı zemine borçlu olması hasebiyle bir Cum­ huriyet ideolojisi olduğu varsayımından yola çıkmak hiç de yanlış olmayacaktır (Çiğdem, 2001: 58). Bu nedenle toplum­ sal ve siyasal değişim dinamiklerine karşı kaygıları daha çok dinî mülahazalardan kaynaklanan Ahmet Cevdet Paşa ve Said Halim Paşa çizgisini muhafazakâr değil, “mutaassıp" olarak anmak daha doğru olacaktır. O halde Türkiye örneğinde muhafaza­ kârlığın doğuşunu mümkün kılan süreci anlamakla yola çıkılmalıdır. Önce bilinen

6

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

olguları özetleyelim: Modernleştirici bir siyasal proje olarak Kemalizm tüm gücü­ nü ve enerjisini hızlı bir toplumsal bir de­ ğişim dinamiği yaratma arayışları doğrul­ tusunda harcadı. Öyle ki Cumhuriyetin ilk on yılında hilafetin kaldın İmasın dan, Latin alfabesine geçişe, anayasadan dinle ilgili hükümlerin çıkarılmasından ezanın Türkçe okutulmasına, kadınlara milletve­ kili seçme ve seçilme hakkının verilme­ sinden lâkap ve unvanların kaldırılarak soyadı uygulamasının başlatılmasına dek pek çok siyasal ve toplumsal reform ya­ şandı. Mete Tunçay’ın ifadesiyle reformla­ rın halka benimsetil meşinde “ikna (inandtrma) yerine tecebbür (zorlama)” yönte­ minin kullanılması (2002: 92), Tek Parti döneminin otoriter uygulamaları,^ bu ya­ pısal değişikliklerin sorgulanmasını ya da en azından uygulamaya geçirilmeden ev­ vel tartışılmasını engelledi. BÖylece top­ lum ile Kemalist seçkinlerin kontrolünde olan rejim arasındaki mesafe, bazı du­ rumlarda gerilimli ilişkiler yaratacak ka­ dar açıldı. Cumhuriyetin ilk yıllarında büyük bir coşkuyla ve otoriter uygulamaları savun­ mak için Fransız Devrimi’ne gönderme­ lerle gerçekleştirilen bu yenilik hareketle­ rinin beraberinde olup bitenin toplum üzerindeki etkilerinin ne olacağı, başka bir anlatımla “toplumun nereye gittiği" sorusunu getirmesi hiç de sürpriz değil­ dir. Türkiye muhafazakârlığının tarihsel ve kuramsal arka planını da bu sorunun arkasında aramak da yanlış olmayacaktır. Türk muhafazakârlığının kuramsal te­ mellerini atanlar, Cumhuriyet devrimi kendisini kurumsallaştırırken dışarıda kalıp, olanı biteni anlamaya çalışan ya da devrim sürecine muhalif kalan bir grup oluşturmaz, aksine çoğunlukla öncü kad­ ronun içinde yer alırlar. Dolayısıyla Türk muhafazakârlığının yola çıkış kaygıları “sistem içi”nden gelen bir özeleştiri ola­ rak değerlendirilebilir. Türk muhafaza­ kârlığının erken döneminin etkin isimle-

393

l

394

i

b

e

r

rtnden olan Peyami Safa’nın durumu bu­ na iyi bir örnek teşkil eder. Rejimin ilk yıllarında adeta yarı resmî bir hüviyet ta­ şıyan Cum huriyet gazetesinin yazarları arasında yer alan Safa (Ayvazoglu, 2000b: 19} ilerleyen süreçte Kemalist reformların muhasebesinin yapılması gerektiğini açık yüreklilikle ifade ederek daha muhalif bir çizgiye kaymışnr. Ancak bu muhalif tavrı, hiçbir zaman inkılâpçılığından taviz ver­ diği anlamına gelmez. Zira Safa, inkılâbın “yaşayan gelenekleri ve tarihi değerleri kabul etmeye mani olm ad ığının altını çizm e ih tiy acı hissed er (Safa, 1 990; 89’dan aktaran Ogün, 1997: 110). Buna göre toplumlar içlerinde hem eskiye hem de yeniye ait unsurları barındırırlar. Top­ lum için kaçınılmaz bir süreç olan “deği­ şim "in toplumsal dengeleri bozmayacak belirli bir “ahenk” içinde yürütülebilmesi için eskiye ve yeniye ait olgular birbirleri ile kaynaştınlmalı ve bu şekilde bir sen­ tez yaratılmalıdır (Yılmaz, 2003: 227228). Safa’nın bu tezini açıklamak için kullandığı örnek geleneksel değerler ile kurumlara büyük önem veren, hatta ken­ di devrimi sırasında dahi, bunların en azından bir kısmını muhafaza etmeyi ba­ şarmış olan Ingiltere'dir. Peyami Safa’nın muhafazakâr duruşu açısından ilk somut örneğe harf devrimine gösterdiği tepki vesilesiyle rastlarız. Toplumun o zamana dek ürettiği yazılı eserlerin aracı olan alfabenin, bir geçiş süreci bile öngörülmeden bir anda değiş­ tirilmesi, “devrim" sözcüğünün içini layikıyla dolduran bir gelişmeye işaret eder. Safa ise toplumsal hafızanın bir anda felce uğramasına neden olabilecek bu gelişme nedeniyle tepkili olmasa bile oldukça hu­ zursuzdur (Ayvazoglu, 2000a: 108). Nite­ kim Türk inkılâbına Bakışlarda harf dev­ rimi Örneği üzerinden giderek devrimin yapıldığı 1928 yılından önce bu hususta yoğun tartışmalar yapılmasına rağmen, gençlerin bundan haberleri olmadığını söyler ve “Türk genci, her değişikliği an­

a

l

i

z

m

lamak için muhtaç olduğu mukayese un­ surlarından mahrum kalır ve inkılâbın getirdiği bütün farkları bütün çizgileriyle kavrayamaz" (1999: 53) ifadesiyle tüm reformlann tarihsel bir arka planları ol­ duğunu, bunların daha önce tarnşıldıgmı ve taraftarları kadar muarızlarının da bu­ lunduğunu hatırlatır; böylece devrimlerin olumlu yönleri olduğu kadar olumsuz unsurlar da barındırabileceklerini ima eder. Safa’nın özellikle 1930’lann başlarında o sırada Serbest Cumhuriyet Fırkası de­ neyiminin de olumsuz etkisiyle siyasal “merkez"den dışlanmış olan Ahmet Agaoglu’na yakın durması, liberalizme ilgi duyması ile izah edilebilir (Ayvazoğlu, 2000a: 110). Ancak bu ilginin daha çok Safa’mn fikirlerini özgürce seslendirebileceği bir platform bulma arayışından kay­ naklandığını söylemek daha gerçekçi bir yaklaşım olacaktır. En azından böyle var­ saymak zorundayız; zira elimizde Safa’nın Özellikle İktisadî liberalizm hak­ kında ne düşündüğünü anlayacak yeterli done yok. Hatta Safa, erken yazılarında dönemin ruhuna uygun şekilde, kapita­ list ve Marksist ekonomik modellerin karşısına bir alternatif olarak koyduğu “millî ekonomi" modelini över (Ayvazoğ­ lu, 2003: 225) Safa'nın muhafazakâr duruşunu tam anlamıyla yansıttığını söyleyebileceğimiz Ffltiiı-Hflrbiye ve Matmazel Noraliyd’rnn Koltuğu gibi yapıtlarının temel izleği, Doğu-Batı dikotomisidir. Sınırsız Batılılaşma arayışının sosyo-kültürel bir yabancılaş­ ma yarattığını söyleyen, bu şekilde kendi toplumunun değerlerine yabancılaşmış, ancak Batılı değerleri de tam olarak içselleştirmesi mümkün olmadığından arada kalmış bir insan modeli sunan Safa’nın değerlendirmeleri aslında Dogu’ya yöne­ lik tam bir “güzelleme" içermez. Safa, dö­ nemindeki tüm aydınlar gibi, Batılılaşma­ yı kaçınılmaz bir olgu olarak görür. An­ cak Safa, Dogu’nun da tek bir yapıdan

T

Ü

R

K

S

A

Ğ

I

V

oluşmadığı, özellikle İslâmî unsurlara yaslanan kısmının insanlık için yararlı olabilecek değerler taşıdığı kanısındadır (Öğün, 1997: 133). Öte yandan konumuz için en önemli husus olan özgürlük ve demokrasi karşı­ sındaki tulumuna bakıldığında Kemalizmin kurguladığı ve. hayata geçirdiği dev­ let ve toplum tasavvurunun Safa için de gayet makûl olduğu görülür. Kemalizmin “iki büyük millî zaruret”ten (düşman iş­ galinden kurtuluş ve kalkınma) doğdu­ ğunu söyleyen Safa (1999: 191), modern­ leştirm eci işlevi nedeniyle Keroalizmi olumlar. Tek Parti döneminin, özgürlük ve demokrasi anlayışında bir sorun gör­ meyen Safa, Toynbee'nin geri kalmış me­ deniyetlerin tavrı konusunda gittiği ikil" ayrıma karşı çıkar. Toynbee’nin değişime kapılarını kapayan “zelotyen” tavır ve taklitçi ve radikal bir değişim öngören “heredyonizm” (ki Toynbee’ye göre Ke­ malizm heredyon bir tavır sergilemiştir) şeklindeki tasnifine karşılık Safa, Kemalizmin bu iki tutumu, “aşırılıklarından törpüleyerek ılımlılaştırıp m illiyetçi hir m edeniyetçilikle sentezle[diğinil” savunur (Öğün, 1997: 130; vurgular Ogün’e ait). Bu nedenle örneğin. Kemalizmin dine ve laikliğe yaklaşımı da doğrudur. Kemaliz­ min dinin özünü değil, dine sonradan ka­ rışmış hurafeleri ve küçük kültürel gele­ nekleri ortadan kaldırmayı amaçladığını söyleyen Safa, bunun zorunlu bir operas­ yon olduğunu savunur. Bu bağlamda kül­ türel muhafazakârlığı daha belirgin ola­ rak görünen Peyami Safa, bir ara Ağaoglu gibi liberallerle hareket etmiş olsa da Kemaliznıden ayrılmaz, en fazla daha mute­ dil bir Kemalist yorum peşindedir. Kısacası “Bir Tereddüdün RomanTnın yazarının bizatihi kendisi de "bir tereddü­ dün adamı”dır. Bu açıdan Beşir Ayvazoğlu’nun Safa’ya ilişkin bir makalesinin baş­ lığını “Doğu-Batı Açmazında Peyami Sa­ fa” koyması oldukça anlamlı. Ama “tered­ düt" sözcüğünü sadece Doğu-Batı kavram

E

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

395

Adnan Menderes, 1950’lerin sonlarındaki iktisadi bunalımı, «skiden *bir sürü fedakârlık yapm ak suretiyle ancak meşum bir muvazene tcssüs ettirebilen" Türkiye'nin dünya ve medeniyete gözünü açmış, binbir ihtiyacının tatmini için çtrjnnnuT m erhalesine geçmesinin sonucu olarak açıklamıştı. çilliyle bağlantılı olarak kullanmıyorum. Sisteme yönelik eleştirileri, özgürlük ve demokrasi yanlısı siyasal fikirlerinden de­ ğil. kültürel açıdan muhafazakâr tulu­ mundan kaynaklanan, devrimin kendisi­ ne değil, devrim yobazlığına (kendi deyi­ şiyle devrimbazlığa) karşı çıkan bir ay­ dındır, Peyami Safa örneğinde söz konu­ su olan. Yine muhafazakâr gelenek içinde yer alan, ancak düşünceleri, vurgulan ve. kay­ gıları açısından Safa çizgisinden ayrılan yeni bir isme geliyoruz: Ali Fuat Başgil. Kuşkusuz bu ismin Türk sağı açısından önemli bir ağırlığı ve saygınlığı vardır. Kendisini 1961 yılında yapılan cumhur­ başkanlığı seçimlerinde sağ partilerin or­ tak adayı olmaya dek götürecek olan (an­ cak bu adaylık daha sonra darbeci güçler tarafından önlenecektir) bu saygınlık.

L

396

İ

B

E

R

yalnızca Başgil’in entelektüel hasletleri ve bilimsel yeteneklerinden kaynaklanmaz. Başgil, liberallik, muhafazakârlık ve milli­ yetçilik arasında göreli bir denge yakala­ mıştır ve bir anlamda bunların hepsini meczeden bir yaklaşıma sahiptir. Rejimin ilk yıllarında genel eğilime uya­ rak “otoriter” ve inkılâpçı bir görüntü çi­ zen (Önder, 2003: 291) Başgil, özellikle çok partili yaşamın başlamasıyla beraber demokrasi ve özgürlük yanlısı bir tutum almış ve öncelikle "çok partili, ileri de­ mokrasi hayatımıza" uymayan, “eksik ve kusurlu" olan, “sistem kifayetsizliği ve bünye sakatlığı" bulunan anayasanın de­ ğiştirilmesi üzerinde durmuştur (Başgil, 1960: 12, 14, 20). Başgil, bu yıllarda mev­ cut anayasamn demokratik rejimin yerleş­ mesi açısından yetersiz kaldığını, bu ne­ denle bireyin bak ve özgürlüklerini koru­ yamayacağını savunarak liberal bir tutum sergilemiştir, Başgil’in muhtelif yazılarında genel çerçevesini çizdiği bu yeni anayasa­ mn hayli özgürlükçü bir içeriğe sahip ol­ duğu görülmektedir. Ancak en ilginç nokta Başgil’in anayasada iktidar gücünün sınır­ landırılması için ikinci bir meclisin ve bir anayasa mahkemesinin ihdasım önermesi­ dir. Dönemin hukukçularının neredeyse üzerinde müttefik olduğu bu husus, 1961 Anayasası ile yaşama geçirilecektir. Başgil'e göre insan hak ve özgürlükleri­ ni korumanının ön koşulu demokratik yönetimi kurumsallaştırmaktır. Demokra­ si dışındaki yönetim şekilleri bireye bazı hak ve özgürlükler sağlayabilirler; ancak bunlar hukuksal güvence alımda olmadı­ ğı için muktedirlerin bireye ihsanı olmak­ tan öteye gidemez. Aynı şekilde hukuk devleti gerçek anlamda ancak demokratik yönetimler içerisinde yaşanabilir; “de­ mokrasi hak ve hürriyetin kalesidir" (Başgil, 1960: 44-45). Taha Akyol’a göre (2002: 740) “liberal devlet" kavramını Türkiye’de ilk kullanan ve savunan isim olan Başgil, vatandaşların özgürlüklerinin gerçek anlamda güvence altına alınmasını

A

L

İ

Z

M

ve düşünce ile kanaat özgürlüklerinin sağlan masını ancak bu tür devlet içinde m üm kün görür (B aşg il, 1 9 6 2 ; 103105’den aktaran Akyol, 2002: 740). Başgil, 1960 darbesinden sonra yeni anayasanın hazırlanma sürecinde bireyin hak ve özgürlüklerinin belirlenmesi açı­ sından devletçilik, laiklik, milliyetçilik gi­ bi göreli ve muğlak kalan Kemalist ilkele­ rin açıkça tanımlanması gerektiği üzerin­ de dunır. Zira bunların tanımsız kalması siyasal otoriteye geniş bir hareket alanı vermekte, bu şekilde bireye ait hak ve öz­ gürlük alanının daraltılmasına neden ol­ maktadır. Bu ilkelerin “ferdî hürriyetlerle banştırılması da güç mefhumlar" olduğu­ nu söyleyen Başgil, bu durumu devletçi­ lik ilkesi etrafında açıklar. Ona göre “dev­ letçilik, siyasî planda, devlet otoritarizmi" demektir (Başgil, 1960: 97) ve devlet oto­ ritesini en üst sınırlarına çıkarmak, top­ lumsal hayatı devlet merkezli bir tarzda düzenlemektir. Ancak Başgil, ülkenin kal­ kınması açısından devletçiliğe karşı olma­ dığım belirtmeyi de ihmal etmez. Burada asıl mesele devletçiliğin tanımlanarak sı­ nırlarının belirgin şekilde çizilmesi; böylece bireyin hak ve özgürlüklerinin gü­ vence aluna alınmasıdır. Başgil’m bireyin özgürlük alanının ge­ nişlemesi ve güvence altına alınmasına büyük önem veren liberalliği ile onu “muhafazakâr” olarak değerlendirmemize imkân tanıyan fikirleri özellikle dine ve laikliğe yönelik yaklaşım ında birleşir (Önder, 2003: 299). Başgil, Kemalizmin laiklik anlayışım eleştirir ve din ve inanç özgürlüğüne dayalı yeni bir laiklik tanımı getirmeye çalışır, ilk baskısı 1954 yılında yayımlanan Din ve L aiklik isimli yapıtın­ da Başgil, Öncelikle dine karşı çıkan ma­ teryalist ve pozitivist düşüncenin tarihsel ve kuramsal açıdan haksızlığını ortaya koymaya çalışır; ardından dinin insan ve toplum hayatı üzerinde önemli bir rol oy­ naması gerektiğini savunur (Başgil, 1996: 22-94). Başgil’e göre insan, hiçbir baskı

T

Ü

R

K

S

A

Ğ

V

ya da zora ugramaksızın serbestçe bİT di­ ne İnanabilmek ve o dinin gereklerini ye­ rine getirebilmelidir. Bu Özgürlük, yalnız­ ca dinî değil, siyasî, İktisadî veya felsefî düşünüş ve inanışları da kapsar (1996; 109), Laiklik, bu özgürlükleri devlet ve toplum karşısında güvence altına alan, hiçbir görüş ve inanışın devlet nezdinde diğerlerine göre ayrıcalıklı olmamasını ya da ayrımcılığa tabi tutulmamasmı, kısaca­ sı devletin bunlar karşısında tarafsız bir konum almasını sağlayan bir ilkedir, Başgil'in dine yönelik bu olumlayım yaklaşımı Din ve Laiklik’in önsözünde kendisinin de samimiyetle ifade ettiği gibi dindarlığından kaynaklanmaz; dini top­ lumsal bir pekiştirin olarak gören tipik muhafazakâr anlayıştan doğar. Buna kar­ şılık dinî özgürlüklerin yaşanmasına ver­ diği önem birey hak ve özgürlüklerini do­ ğal hak olarak gören liberal özgürlükçü tavrından kaynaklanır. Bu nedenle Başgil, muhafazakârlık ile liberalliğin kesişmesi bağlamında çok iyi bir örnek oluşturur, İnceleyeceğimiz bir başka isim olan Nu­ rettin Topçu ise Türk muhafazakârlığının genellikle modernleşmenin kendisine de­ ğil, en fazla çapma ve hızına karşı çıkan tavnna ayrıksı bir örnektir. “Milliyetçi, muhafazakâr değildir demek, millet haya­ tında ne ırk, ne vatan, ne ekonomi bera­ berliği, ne dil, ne de din mukaddesliği ta­ nımamak denmektir. Bütün bunlar gidin­ ce ortada milliyet kalmaz” (19T2: 179) di­ yen Topçu, kendi duruşunu açıkça ortaya koyar ve muhafazakâr sözcüğünün "me­ denî hayata uymayan, dar görüşlü, geri" kavramlarına karşılık gelmek üzere kulla­ nılmasına karşı çıkar. Ancak ona göre mu­ hafazakârlık ve inkılâpçılık birbirlerine zıt kavramlar değildir. Kendisini de nitelediği gibi bir insan aynı zamanda hem muhafa­ zakâr hem de inkılâpçı olabilir. Yukarıda belirttiğimiz gibi Topçu’nun muhafazakârlığı, Türk muhafazakârlığı­ nın ilk yıllamadaki genel eğiliminden ol­ dukça farklıdır. Her şeyden önce Topçu

E

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

anti-modernisttir; bunun gereği olarak da anti-kapitalist bir çizgi izler. Topçuya gö­ re “Serbest ticarette dolandırıcılığın pek çok şekilleri meydana çıkmaktadır ve bu gidişle hadsiz hesapsız olarak çoğalacak­ tır" (1998; 173). Sermaye sahiplerinin maddî hırslarla aşkı yaşama alışkanlıkla­ rını kaybettiklerini ve “bir İskeletten iba­ ret kalan ruhlarındaki sefalete acımamız” gerektiğini söyleyen yazara göre yaşamlarim “alın teriyle kazanan”, "aşağı tabaka” için durum daha da vahimdir. “Bunlarda sefalet hem maddî, hem de ruhî ve ahlaki olmak üzere iki yüzlüdür” (1998; 173). Topçu’ya göre tüm bu olumsuzlukları ya­ ratan etmenler “büyük sanayi” ve “ser­ best ticaret" tir. Topçu, kapitalizmi “para­ lan kızgın demir halinde eritilip de bo­ ğazlarına dökülecek zalimlerin şimdilik rahat ve saadetle yaslandıkları yastık" şeklinde niteler (1970: 74); bundan dola­ yı Topçu, kapitalist ekonominin neden olduğu tütn bu mahzurların önüne geçe­ bilmek için devletin ekonomiyi kontrol etmesi düşüncesindedir. Topçu, bu kap­ samda bir “maddî kalkınma planı" hazır­ lanmasını, devletin büyük şehirlerdeki sanayi faaliyetlerini tüm ülkeye yayması­ nı, toprak reformu yapılarak geniş tarım­ sal arazilerin halka dağıtılmasını savunur. Nurettin Topçu, ortaya attığı “millî ikti­ sat" düşüncesiyle, Üçüncü Dünya ülkele­ rinin ekonomik büyümesi için sihirli bir formül olarak önerilen "kalkınma ideolojisi"n e karşı çıkar (Öğün, 1995: 210). Topçu’nun da savunduğu “millî iktisat”, aşağıda değineceğimiz gibi, Ziya Gökalp çizgisinin önemli tezlerinden birisidir. Yazar, “modem cemiyet”e kadınların gereksiz alanlarda bile iş yaşamına katıl­ masından (ki Topçu açısından kadınların buradaki rollerinin hemşirelik ve öğret­ menlik gibi mesleklerle sınırlandı olması yeterlidir) herkesin otomobil sahibi olma arzusuna dek pek çok eleştiri yöneltir. Topçu’ya göre “millet hayatımızdaki gev­ şeyişin ve bugünkü perişanlığımızın se-

397

l

i

b

e

r

Aydın Yalçın SİMTEN COŞAR

398

Aydın Yalçın'ın (1920-1994} 4 Nisan 1954'te yayım hayatına başlayan Fo­ rum dergisi/çevresi1 ve Hürriyet Partisi (HP) (19 Kasım 1955) üyeliği vasıtasıy­ la Demokrat Parti'ye karşı muhalefetin­ den, 1960 darbesinden sonra DP hakkındaki olumlayıcı konuşması nedeniy­ le tutuklanmasına ve Ö n cü gazetesine, 1961'de Yeni Türkiye Partisi (YTP) (1961-1964) kurucu üyeliğinden, Ada­ let Partisi (AP) saflarına/ ardından Yeni Forum çevresinîn/dergisinin kuruculu­ ğundan 1994'teki ölümüne kadar izini sürebileceğimiz siyasal söyleminin çer­ çevesini, liberal duruş açısından ince­ lediğimizde üç temel vurgu noktası Ön plana çıkar: serbest piyasa ekonomisi,

a

l

i

z

m

özelde İngiliz, genel olarak AngloAmerİkan demokrasinin modellenmesi ve aydın. iktisat profesörü olan Yalçın'ın liberal duruşu Özellikle ekonomi yazılarında belirginlik kazanır. Tutarlı bir serbest pi­ yasa mekanizması taraftandır (Yalçın, 1955). Bu, 1950'lerde DP’nin yürüttüğü plansız İktisadî politikaların "keyfî" ol­ duğu ve Türkiye'nin İçerisinde bulun­ duğu koşulların üretim, yatırım ve tasar­ ruf arasında, piyasa mekanizmasını bozmayacak bir denge sağlayabilecek düzenleyici bir devleti gerektirdiği sap­ tamasına bağlı olarak "demokratik planlamacı (ay,: 1957: 8-9; 1956: 112) Önerirken de, 1960'larda konunun uzmanlarının öngördükleri politikalar vasıtasıyla serbest girişimin olası başarı­ sızlıklarının önünü alacak bîr kurum olarak gördüğü Devlet Planlama Teşki­ latını (DPT) "Hür Cemiyet Planlaması" önceliği temelinde desteklerken de böyledir (ay.: 1960j). Yalçın'ın planla­ ma ve Kamu İktisadi Teşekküllerine yaklaşımı özel girişimin verimli bir şe­ kilde hareket edebilecekleri zemini sağ­ lamak amacıyla ekonomik rasyonalite>

bebi", "[m ]illi hayatımızın Batı medeni­ yetinde yaşanan değerlere uygunsuz olan uzuvlarını hemen feda edivermek gafleti­ ni gösteren Tanzimatçılar ve sonradan onların bu hareket tarzını tekrarlayan in­ kılapçılar "dır (1972: 179). Burada gerçek

yenin bil olmasıdır" (1998: 120). Bunun yanında asıl işlevleri halkı aydınlatmak ve bilinçlendirmek olan basın, siyasal parti­ ler ve aydınların kendi çıkarları doğrultu­ sunda yönlendirdiklerini ve yanılttıkları­ nı savunan Topçu açısından Doğu (İlkele­

anlamda muhafazakâr bir duruş görürüz. Topçu, toplumsal dokunun ve “milletimi­ zin kendi öz menbalarmdan kaynakla­ nan" esaslann korunmasına önem verir. Topçu, demokrasinin toplumsal yapıya uygun olup olmadığının analiz edilmeden peşinen durulanmasına da karşı çıkmış­ tır, Yazara göre “demokrasinin ilk ve esas­ lı mahzuru (...) bu rejimde, bilenle bilme­

rinde mevcut koşullar altında demokratik yönetimlerin kurumsallaşması mümkün değildir. Bu ülkelerin “kendi ruh ve bün­ yelerine uygun” yönelim şekli “otoriteye dayanan m illet sosyalizm ed ir (1 9 9 8 : 122), Devlet otoritesinin güçlülüğü Topçu’nun oldukça önem verdiği bir husus­ tur. “Nerede kanunu kullanırken polis kral kadar kuvvetli ise, orada büyük ve

T

Ü

R

K

S

A

fi

I

V

nin temelinde işleyen bir düzenin ku­ rulması önceliğine dayanır (ay.: 1956). Dolayısıyla, DPT vasıtasıyla ve gelişme adına devletin ekonomideki nüfuz ala­ nının genişlemesine şiddetle karşı çıkar (ay.: 1961 f; 1962a). Bu temelde CHP'yi "totaliter" bir zihniyete sahip olmakla eleştirir ve partinin benimsediği devlet­ çi ekonominin karşısına farklı bir dev­ letçilikle çıkar: "... bizim anladığımız devletçilik (...) özel teşebbüse en geniş imkânı tanıyan ve İktisadî gelişmede onu temel direk yapan devletçiliktir (...)" Özetle, devlet özel girişimin geliş­ mesine destek olmalı ve ekonomik fa­ aliyetlerin temelinde bireyin aklının üs­ tünde herhangi bir amilin yaşamasına izin verilmemelidir (ay: 1960n). Yalçın'ın DP döneminde planlama­ ya ve 1960'larda DPT'ye verdiği çekinceli onayı doğru anlayabilmek için ideal olarak aldığı siyasal sisteme bak­ mak gerekir. Yalçın, bu sistemi, özel­ likle İngiltere modeline referansla oku­ nabilecek olan "... liberal toplum ve demokratik devlet" (ay.: 1955a), diğer bir ifadeyle "açık rejim" (ay.: 1960a; 1960c) formülüyle özetler. Bu formü-

E

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

399

Aydtn Yalçın, otoriter ve milliyetçi bir çizgide durduğu 1970'lerve 1980’ierde, Yeııi Forum dergisinde yeni bir liberal düşünce çevresinin oluşumuna .mesenlik etmiştir.

lün ilk bileşeni bireysel bilince sahip vatandaşlar ve serbest piyasanın işle­ mesini sağlayan, ancak bu işleyişe as­ garî ölçüde müdahale eden devlettir. Bireysel bilince sahip vatandaşların

> yıkılmaz devlet vardır. O devletin sahibi olan millet de büyük millettir" (1998: 150) ifadesi bu otoriter yönelime iyi bir örnek oluşturur. Devletin güçlü olması, güçlü bir toplum yaratımı için ön koşul­ dur. Topluma yönelik bu vurgu, Topçu’da bireyin özgül bir kategori olarak belirme­ sini engeller. Tûın bu fikirlerinin ışığında Topçu, Türk muhafazakârlığının liberal düşünceyle telifi en imkânsız siması ola­ rak nitelenebilir. Topçu gibi bir istisnayı dışarıda bıraka­ rak ifade edecek olursak, seçtiğimiz ör­ neklerden hareketle muhafazakâr düşün­ cenin Türkiye’deki ilk temsilcilerinin si­

yasal hak ve özgürlükler ile piyasa ekono­ misi bağlamında liberalizmle çatışacak tezler üretmediklerini söyleyebiliriz. Ör­ neğin yukarıda da değindiğimiz gibi Safa ve Başgil gibi isimler hem serbest ticaret rejimine hem de demokratik kuramlara sıcak bakarlar. Hatla otoriter eğilimlere karşı özgürlük ve demokrasi yanlısı bir çizgi izleyerek “muktedirler” karşısında muhalif bir konum almaktan kaçınmaz­ lar. Bu dönemde asıl sorun liberallerin muhafazakârlığa bakışındadır. Yukarıda da değinildiği gibi sözcük, rejime eklemli pek çok aydın gibi liberaller için de olumlu bir anlam taşımaz. Aksine devrim

L

400

İ

B

E

R

yetişebilmesi için T950'Ierin Türki­ ye'sinde hâkim olan kırsal toplumun kapalı yapısının ortadan kaldırılması gerekir. İkinci bileşen, yönetim tarzıyla alakalıdır, Yalçın'a göre "açık rejim", spekülasyonun terk edildiği ve günün sorunlarının bilimsel tartışmalarla hal­ ledildiği bir ortamda var ktlınabilir {ay.: 1955b: 16-7; 1955). Yalçın'ın açık rejimindeki temel ilke, demokrasinin, toplumsal iyiye dair her türlü fikrin tartışıldığı bir platformu sağ­ layacak bîr araç olarak kurulmasıdır (ay.: 1%0d; 1961 a; 1961). Söz konusu tartışmadan kasıt "... iktidar partisi İle yedek ve alternatif bir iktidar partisi olacak muhalefet partisi arasında ahenkli, düzenli ve seviyeli münase­ bettir (ay,: 1960a). Öyleyse, demokra­ si "... cemiyet bakımından en İsabetli yolu bulabilmek İçin, organize tartışma metodundan başka bir şey değildir" (ay,: 1961g). Bu noktada üç unsur kar­ şımıza çıkar: İdeal siyasal partinin nasıl olması gerektiği, toplum için neyin en iyi olduğuna karar vermeye yetkili olu­ şumlar ve tartışmanın temelinde yatan vazgeçilmez ilkeler.

yapan bir kuşağa mensup olan pek çok aydın modernleşme sürecinden taviz an­ lamına geleceğini düşündükleri hiçbir fikre ya da olaya sıcak bakmazlar. Türk muhafazakârlığı ile liberalizm arasındaki bu bazen gerilimli bazen ise nispeten ılımlı ilişkiler 20. yüzyılın sonla­ rında yaşanan gelişmelerle yeni bir boyut kazanacak ve farklı bir içeriğe bürüne­ cektir. İlişkilerin kazandığı bu yeni boyu­ ta İlişkin çözümlemeleri yazının son kıs­ mına bırakarak fay kırıklarını daha belir­ gin bir şekilde görebileceğimiz yeni bir hatta geçiyoruz; Türk milliyetçiliği ile li­ beralizm arasındaki ilişkiye.

A

L

İ

Z

M

Yalçın'a göre, ideal siyasal partiler, sadece tabanlarının eğilimini yansıt­ makla kalmayıp, kitleleri yönlendirebi­ lecek, harekete geçirecek entelektüel formasyona, "aydın, devrimci ve me­ deni devlet adamı" olan liderlere sahip oluşumlardır (ay.: 1961 c; 1961 e; 1962; 1960h). Yalçın, bu noktada, DP dene­ yimini bir ibret olarak gösterir: "Sağlam ve kuvvetli liderlik demokrasinin zaruri şartlarından biridir. İşte bu yüzdendir ki, Türkiye'de Bayar-Menderes tipi ipti­ dai ve cahil insanların önayak olduğu bir hareket kısa zamanda iflasla sonuç­ lanır" (1960i). Bu nedenle, 1960 dar­ besini, "27 Mayıs Devrimi" niteleme­ siyle ve "...çok partili düzene karşı de­ ğil, fakat bazı partilerin demokratik ve­ tireyi dejenere eden tutum ve kadrola­ rına karşı olduğu" için destekler (ay.: 1960f; 1960e). Yalçın'a göre ideal lider Menderes-Bayar İkilisinin Örneklediği "profesyonel politikacıları" bertaraf eden, bir "fikri geleneği temsil eden" (ay.: 1960g), bilimsel formasyona sahip aydındır. 1955'te HP'nin, 1961'de YTP'nin kuruluşuna bu düşünceyle ka­ tılır. Yalçın, YTP'ye yüklenen DP mira-

MİLLİYETÇİLİK VE LİBERALİZM Milliyetçiliğin “icat edilen” bir ideoloji ol­ duğu fikrine iyiden iyiye aşinayız. Her icat gibi milliyetçiliğin de gündelik yaşamda bazı ihtiyaçlara cevap verme arayışından doğduğunu, bu anlamda milliyetçilik ide­ olojisinin içinde doğduğu her coğrafyanın yapısal özelliklerine göre farklı çıkış nok­ talan, söylemi ve pratiği bulunabileceğini, ancak son kertede işlevsel bir tarafının ol­ duğunu söyleyen bu fikri dile getiren ilk isimlerden biri olan Kedourie, icadın ya­ pıldığı adresi, 19. yüzyılın başlannın Av­ rupa’sı olarak gösterir (1994: 1). Türk

T

Ü

R

K

S

A

Ğ

V

sına karşı çıkarken, parti ile HP deneyi­ mi arasında bir benzeşme kurmaya ça­ lışır. YTP'nİn "...yeni bir 'halk' ve 'ay­ dın' münasebetine imkân veren bir te­ şekkül..." olarak ideal tartışma ortamını yaratacağı inancındadır (ay.: 1960m). YTP'nin, aydınları, DP döneminde içe­ risine düştükleri atalet, halktan kopuk­ luk, yetersizlik ve cesaretsizlikten kur­ taracağını düşünür. Yalçın'ın YTP içeri­ sinde yer aldığı dönemde AP'ye yö­ nelttiği eleştiriler de aynı düşünce tar­ zından beslenir. Buna göre, AP ente­ lektüel formasyonun zaruretini göz ardı etmekte, popülist bir zihniyetle hareket etmekte ve her şeyden önemlisi "... Türkiye için en uygun düşünce gelene­ ği olan liberalizmi" reddetmektedir. AP'nin açık bir şekilde DP mirasını sa­ hiplenmiş olması YalçınTn bu eleştirisi­ ni besler (ay.: 1960; 1961d).3 Nitekim, 14 Şubat 1962'de Ö n c ü gazetesinde yazdığı ve YTP'nin AP ile birleşmesinin özsel imkânsızlığını anlattığı yazısında ileri sürdüğü nedenlerden biri budur (ay.: 1962). Ona göre, AP CHP karşı­ sında makul muhalefet konumunu dolduramamakta, 27 Mayıs ruhuna sada­

E

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

kat göstermemektedir. Öyleyse, AP, "ahenkli, düzenli ve seviyeli münase­ bette taraf olabilecek bîr siyasal parti değildir. "Açık rejim"in işleyebilmesi için tar­ tışmaya dahil olabilmek için yukarıda sıralanan niteliklere sahip olmanın yanı sıra, "esasta anlaşılması" gerekir. Söz konusu esas, "devrim zihniyeti ve ilim metodu"dur (ay.: 1960o).4 Buradaki anahtar kavram Atatürkçülüktür ve Yalçın'a göre 1960 darbesinde ve MBK'da simgelenir. Nitekim, Yalçın, 1960 darbesinin ve MBK'nın, Atatürk­ çülüğün içinden okunan "...Batı mede­ niyetine bağlılık ... hürriyet ve demok­ rasiye inançtan başka bir ideale..." sa­ hip olmadığını ve "millî ruhu" temsil ettiğini ileri sürer (ay.: 1960e; 1960b). Yalçın'ın "organize tartışma"mn esası olarak belirlediği Atatürkçülük, aynı zamanda, "liberal toplum ve demokra­ tik devletin bileşenlerinden olan iktisaden rasyonel, bireysel bilince sahip, diğer bir ifadeyle toplumda gelenek ya da diğer aktörler tarafından yönlendiril­ meyen, kendi kararını verebilen vatan­ daşın yetiştirilmesi, bir "zihniyet inkılâ-

milliyetçiliğinin Osmanlı topraklarında Fransız Devrimi’nin etkisiyle gelişen mil­ liyetçilik hareketlerine karşı yaratılmaya çalışan "Osmanlı milleti" projesinin ifla­

milliyetçiliği işaret ettiğini hatırlayınca rejim açısından yurttaşların milliyetçi ol­ malarının veri kabul edildiği sonucuna

Kematizmin Altı Ok’undan birisinin

sından sonra, bir tepki olarak ortaya çıktı­ ğı ve belki de İmparatorluğun unsurları arasında en son gelişen milliyetçilik hare­ keti olduğu fikri genelde kabul görür

ulaşabiliriz. Örneğin Millî Eğitim Temel Kanunu’ndan Yüksek Öğretim Kanunu’na dek eğitim sistemine ilişkin tüzel düzenlemelerin tamamı bu yönde hatır­

(Türköne, 2003: 189), Bu bağlamda Türk milliyetçiliği, Keyder'in ifadesiyle, 19. yüzyılın “geç kalmış” milliyetçilikleri ara­ sında yer alır (Keyder, 2003: 73). Cumhu­

latmalarla doludur. Zaten millî devlet ol­ ma idealiyle yola koyulan Cumhuriyetin İmparatorluktan devraldığı unsurları aynı potada eriterek millet kıvamına getirmek

riyet ise bir millî devlet olma çabası için­ dedir ve bu amaçla hiç bitmeyecek bir in­ şa sürecine girişir.

ve böylece homojen bir kitle yaratmak arayışı, halka millet oldukları fikrinin aşı­ lanması yönünde ideolojik çaba harcan-

401

L

402

İ

B

E

R

bı"mn (ay.: 1961 h) gerçekleştirilmesi açısından da önemlidir. Yalçın'a göre, henüz demokrasinin tam anlamıyla yerleşebilmesi için gereken unsurları içermeyen, dolayısıyla ideal birey-vatandaşın azınlıkta olduğu Türk toplumunda "...hür düşünce ile ifadesini bu­ lan gerçek Batılı kafanın" -"Gerçek Atatürkçülüğün"- (ay.: 1961b) yaratıl­ ması ancak bilimsel düşünmeyi öğretebilen bir eğitim sistemiyle mümkündür. Yalçın'ın serbest piyasa ekonomisi, toplumsal iyiye dair entelektüel formas­ yona sahip aktörler arasında yürütülen tartışma ve birey sacayağında şekille­ nen liberal duruşu, belirli bir siyasal/ekonomik istikrarı öngerektirir. Özellikle 1970'lerin ikinci yarısını karakterize eden siyasal istikrarsızlık ve şiddet ortamı, Yalçın'ın bu sacayağının unsurlarından ziyade, istikrar ve düzeni ön plâna almasına neden olur. Bu açı­ dan, 15 Eylül 1979'da yayımlanmaya başlayan Yeni Horum dergisine yazdığı yazıları ve makaleler seçkisi olarak ya­ yımlanan Vatan H ıyanetinin A natom isi (1986)5 başlıklı kitabında ele aldığı so­ runlar ve önerdiği çözümler örnekleyi-

masını gerektirir. Ancak resmî ideolojinin kimi zaman anayasa ya da yasalarda, kimi zaman ders kitaplarında, kimi zaman ise yaşamın pratiklerinde tasvir ettiği milli­ yetçilik, tıpkı resmî ideolojinin kendisi gibi eklektik ve pragmatik özellikler taşır; zamana ve konjonktüre göre değişkenlik gösterir. Örneğin anayasal düzeyde “Türk milliyetçiliği”nden “Atatürk milliyetçiligi”ne dönüşen terminolojik bir dönüşüm geçirebilir ya da ders kitaplarında Türk tarihinin Şaman dönemlerine yönelik vurgudan vazgeçerek İslâm dini ile Türk­ lüğün ayrılmaz bir bütün oluşturdukları­ nı savunabilir.5 Aynı şekilde mitsel öğele­

A

L

İ

Z

M

cidir.6 Yalçın, artık, 1960'larda Türki­ ye'de demokrasinin yerleştiğinin sertifi­ kası olarak gördüğü 1961 Anayasa­ sının Türkiye'nin koşullarına uygun ol­ madığını düşünmektedir, içerisinden geçilen dönemin konjonktürü, yazıla­ rında artık demokrasiden değil, iç ve dış tehditlerden; hoşgörüden değil, dev­ lete karşı geldiğini düşündüğü oluşum­ ların ortadan kaldırılmasından ve dola­ yısıyla bir dönem için tartışma platfor­ muna -yenilgiye mahkûm olduğu için— rahatlıkla davet edilen komünizm ve Marksizmden devletin ve milletin karşı karşıya kaldığı en merkezî tehlike ola­ rak bahsetmektedir. Buna bağlı olarak, 1980 darbesine ve 1982 AnayasasTna olumlu yaklaşır (ay.: 1986: 334; 1984). Yalçın'ın Yeni Forum çevresiyle bir­ likte 1980'ler boyunca çizdiği siyasal portre yazının başında değindiğim te­ mel vurgu noktalarından vazgeçilme­ den, ancak, bu vurgu noktalarının Ata­ türkçülüğün, koşutsuz Batıcılıktan, "'Türk-İslâm-Batı uygarlığı' sentezini yaratma ve benimseme" (ay.: 1990) amacı temelinde yeniden tanımlandığı bir çerçeveye eklemlendiği bir görü-

rin en ilginç örneği Bozkurt figürü bir an­ da unutulup (ve unutturulup) Türk-lslâ m sentezi düşüncesinin ima ettiklerine uygun olarak tslâmî hilal motifi ön plana çıkarılabilir. Dahası resmi milliyetçilik, pragmatik bir tavırla farklı ideolojilerin çeşitli unsurlarından yararlanma, bunları kendi içinde massetme yeteneği de gös­ termiştir (Yıldız, 2001: 110). Kısacası Türkiye’de resmi ideoloji, içinde bulunu­ lan konjonktürün ve uluslararası koşulla­ rın etkisiyle nasıl değişiyor ve kendini dönüştürüyorsa, onun bileşenlerinden bi­ ri olan milliyetçilik için de aynı dururr. geçerlidir.

T

Ü

R

K

S

A

Ğ

V

nüm arz eder. Bu sentezin arka planın­ da Yalçın'ın liberal duruşundaki bir kayma yatmaktadır. Yalçın, artık, Ame­ rika örneğine referansla, 1980'Ierde "li­ beralizm ve bireyci demokrasinin miyadını doldurduğunu, bireyi birincil amil olarak koyutlayan bir kuramın pra­ tikteki izdüşümünün "yalnız kalabalık" olduğunu, dolayısıyla "... aile başta ol­ mak üzere, adım adım mahalle ve komşuluk ilişkileri, hemşehrilik bağları,

E

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

kilise arkadaşlığı, dernek üyeliği ve ar­ kadaşlığı gibi Özerk gmplar'T hesaba katan "...yeni bir la isse z faire prensi­ bine ihtiyaç duyulduğunu ileri sürmek­ tedir (ay.: 1985: 13-20). "Türk-İslâmBatı uygarlığı" sentezinin yaratılması ve benimsetilmesinin formülü ise Yalçın'ın ifadesiyle "merkezin sağında, liberalmuhafazakâr karışımı, milliyetçi, sola ve komünizme karşı" (ay.: 1990; 1985a: 3-4) bir siyasal oluşumdur. □

403 DİPNOTLAR 1

2

Aydın Yalçın forum dergisinde İmzalı ya­ zılarının yan sıra imzasız yazılar da ya­ yımlar. Bu yazıda, sadece İmzalı yazılarını kullandım. Yalçın, 1965-1969 yılları arasında AP'den İstanbul, 1969-1973 yılları arasında Anka­ ra milletvekili iği yapmıştır.

Y a lç ın ı 1 9 6 Û İ; 1 9 6 0 k .

4

5

Burada "devrim*le kastedilen 1960 darbe­ sidir.

Yalçın'ın diğer eserleri arasında. S ın ıfla r M e se le s i (1984); O sm a n lı iktisadında B ü y ü ­ me

ve

G e r ile m e S ü r e c i

(1979);

İk t is a d i

D o k trin le r ve Sistemler Tarihi (1976); İktisa­

3

Burada Yalçın'ın DP'nin kuruluşuna olum­ lu yaklaştığım, ancak parti lîderferini suç­ ladığını belirtmek gerekiyor. Suna bağlı olarak DP'nin kuruluşunu ve muhalefet y ılla rın ı tem ellen d ird iğ in i düşündüğü "1946 ruhunun id e alizm in i yüceltir ve yi­ ne DP deneyiminin olumsuz sonucunu li­ derlerin yetersizliğine dayandırır. B k z.,

Milliyetçiliğin zamana ve durama göre farklı tanımlarının yapılabilmesi Kemalizmi temel referans çerçevesi almakla be­ raber birbirlerinden oldukça farklı so­ nuçlara varan milliyetçiliklerin doğması­ na imkân tanır (Koçak, 2002: 38), Ancak yine bu durumun zorunlu sonucu her ne şekilde olursa olsun rejime eklemlenmiş aydınların milliyetçi olmalarının gerek­ mesidir. Örneğin 1920’lerin en parlak ideologlarından olan ve liberalizmin Tür­ kiye tarihinde en önemli yerlerden birini işgal eden Ahmet Ağaoğlu’ndan, çok par­ tili yaşama geçiş sonrasında liberal çö­ zümlemeleri ile ön plana çıkan isimler,

d i Politika Ü ze rin e Düşünceler (1969); U fa k K o m şu m u z Sovyefler [1968) sayılabilir.

6

Yaran H ıy a n e tin in A n a to m is i, Yalçın'ın, 1979-1984 yılları arasında Y e n i F o ru m 'a yazdığı makalelerinin bir seçkisidir. Genel olarak, makalelerdeki ortak tema Marksist teori ve sol eylemcilik karşıtlığtdır.

Aydın Yalçın ve Turhan Feyzioglu’na ka­ dar pek çok liberal aydın Kemalist ve bu­ nun doğal sonucu olarak milliyetçidir. Bu aydınlat açısından m illiyetçiliği içkin olan Kemalizm ile liberalizm arasında ge­ rilimli bir ilişki olduğunu ya da bu iki ideolojinin en azından bazı ilkelerinin çeliştiğini düşünmemiz için hiçbir neden yoktur. Hatta zikredilen isimlerle müces­ sem kılmaya çalıştığımız aydın kategori­ si, modernleşme kuramlarının öngörüle­ rinin çarpıcı bir örneğini sunarak mo­ dernleştirici bir ideoloji olan Kemalizmin son kertedeki hedefinin demokrasinin kurumsallaşması olduğunu söyler ve bu

L_________ )

404

B____

E

R

şekilde siyasal liberalizmle Kemalizmi birbirlerine eklemlemeye dahi çalışır. Ör­ neğin Turhan Feyzioğlu’na göre Kemalist milliyetçilik “rasyonel, modern, medenî, ilerici, demokratik, birleştirici, onurlan­ dırıcı, insancıl ve barışçıldır,” Bu nitelik­ leri nedeniyle de ırkçılık, faşizm, komü­ nizm ve teokrasi ile ilişkisi yoktur (akta­ ran Yıldız, 2001: 123). Özellikle ’90’lara kadar gelen süreçte li­ beral aydınların Kemalist ilkelerden kop­ mamaları çoğunlukla resmî milliyetçiliğin savunularını aynen benimsemelerine yol açar, “H erkesin K em alist [old u ğ u !" (İrem, 1997: 60) bu dönemde liberal çiz­ gide yer alan aydınlarca Kemalizmden ve “Cumhuriyetin değerlerinden taviz ver­ meden liberal kalma yönünde bir yakla­ şım sergilendiği görülür. Böylece Kema­ lizm ile liberalizm arasında en azından söylem bazında bir nyumlaştırma yaka­ lanmaya çalışılır. Bu eklemlenme ilişki­ sinde bir taraf lehine taviz verilmesi ge­ rektiğinde ise liberal ilkelerin yadsınması daha kolay olmaktadır. Yukarıda değindi­ ğimiz gibi darbe zamanındaki tutumlar bunu en iyi şekilde örnekler. Ancak milli­ yetçi düşüncenin bir başka ve “asıl” da­ marı ile liberalizm arasındaki ilişki bu uyumu yakalamanın aslında hiç de o ka­ dar kolay olmadığını göstermektedir. Bu nedenle milliyetçi düşünce ile liberalizm arasındaki ilişkinin sorgulanması daha çok milliyetçiliğin resmt ideoloji dışında kalmış ve hatta onun tarafından dışlan­ mış veçheleri aracılığı ile yapılmalıdır. M illiyetçiliğin ideolojik açıdan daha bütünlüklü ve tutarlı bir tavır sergileyen Tûrkçü-Turancı daman ile devlet arasın­ daki ilişki, paradoksal şekilde, değişken ve parçalıdır. Sözgelimi Tek Parti döne­ minde resmî ideolojinin milliyetçilik an­ layışında Türkçü temalar hâkimdir. Reji­ min ilk yıllarından 1944’e kadar uzanan uzun yıllar boyunca Nihal Atsız, Remzi Oğuz Arık, Reha Oğuz Türkkan ve daha s on ra lan Alparslan Türkeş gibi isimlerin

A

L

1

Z

M

kuramsal açıdan taşıdıkları Türkçü dü­ şünce tamamen sistem dışında bırakıl­ maz. Bu konudaki kırılm a noktasının İkinci Dünya Savaşı’mn sonunda faşist ve nasyonal sosyalist rejimlerin yenilgiye uğ­ raması olduğu sır değildir. Gerçekten de Türkçü-Turancı ideolojinin tnönü liderli­ ğindeki CHP ile arasının açılması bn dö­ neme tesadüf eder (Bora, 1999: 115). An­ cak bundan daha Önemlisi yaşanan soru­ nun sah siyasal iktidarla sınırlı olmaması ve Türkçü-Turancı milliyetçilik anlayışı­ nın artık rejim dışında kalacağının anla­ şılmasıdır. Nitekim CHP’den iktidarı dev­ ralan DP de selefinden farklı bir temayül göstermez. CHP iktidarı tarafından dış­ landıktan sonra DP hükümetini kendileri için bir şans olarak gören milliyetçiler ye­ ni İktidar döneminde umduklarım bula­ mamışlardır (Ağaoğullan, 1998: 208). Milliyetçi teorisyenler, hareketin ide­ olojik açıdan en münbit dönemini yaşadı­ ğı 7 0 li yıllar boyunca kapitalizme ve sos­ yalizme alternatif oluşturacak bir toplum­ sal ve siyasal kuram oluşturma peşinde­ dirler. Bu dönemde milliyetçi çizginin leorisyenleri üzerinde Ziya Gökaip’in fikir­ lerinin belirgin bir etkisi vardır, Gökalp, kapitalizme açıkça karşı çıkarak kapita­ lizmin doğduğu ve ekonomik ilişkileri belirlediği koşulların Batı ülkelerinden oldukça farklı bir İktisadî yapısı olan Tür­ kiye'ye uygun düşmeyeceğini savunmuş­ tur (Heyd, 1980: 108). Serbest girişimcili­ ğe oldukça eleştirel yaklaşan Ziya Gökalp (Aktar, 1993: 4 3 ), kapitalist ekonomik sisteme alternatif olarak korporatif yapı­ lanmaya dayalı ve devletin ekonomi üze­ rinde belirleyici rolünü savunan “millî ekonomi sistem i’’ni kurgular (Toprak, 1995: 145). Ancak Gökalp’în korporatizmi sadece ekonomik unsurlarla sınırlı kalmaz. Toplumu birbirleri ile bağımlılık ilişkisi içinde bulunan bileşenlerin oluş­ turduğu organik bir bürün olarak gören bu anlayış, liberal düşünceden farklı şe­ kilde bireyi asıl, birincil kategori olarak

T

Ü

R

K

S

A

Ğ

V

görmez; aksine, bireyler karşısında toplu­ mu öncelikli ve ayrıcalıklı temel birim olarak ele alır (Parla, 1999; 93). Dolayı­ sıyla toplumsal çıkarlar, bireyin hak ve çı­ karlarım önceler. Liberalizmin birey, sos­ yalizmin sınıf çıkarlarını ön plana çıkaran yaklaşımı korporatizmde yerini mesleki korporasyonlar aracılığıyla seslendirilen toplu çıkarlara bırakır (Parla, 1999; 94). Bu yapılanma içerisinde toplumsal çıka­ rın taşıyıcısı durumunda bulunan devlet, asli ve merkezî unsur durumuna geçer; birey tamamen devre dışı bırakılmazsa da korporasyon karşısında geri plana itilir ve ikincil bir rol üstlenir. Gökalp’in modeli­ nin önemi aşağıda fikirlerinden örnekler vereceğimiz milliyetçi teori syeni erin ken­ di fikirlerini bu korporatist-solidarist yapı üzerinde geliştirmiş olmalarından kay­ naklanır. Türkçû-Turancı ideoloji üzerinde en fazla etkisi bulunan isimlerden ve belki de bu İdeolojinin tarihindeki en tutarlı teorisyeni olan Hüseyin Nihal Atsız’ın da temel hareket noktası Gökalp’ıir. Ancak ayrıt zamanda bir eylem adamı kimliğine bürünen Atsız’ın özellikle '7C'li yıllar bo­ yunca milliyetçi düşün dünyasında Gökalp’ten daha fazla ön plana çıkan bir fi­ gür olduğu açıktır. Atsız, otoriter bir yönetim arayışındadır ve zaten bu kavramın kendisini de sık sık kullanmaktan kaçınmaz (Bora, 1999: 119). Bu tür bir yönetim ise ancak güçlü devlet çatısı alımda tesis edilebilecektir. Örneğin, “disiplinli millet" fikrinden söz eden Atsız, “bireylerin devlete, devletin de bireylere zarar vermeyeceği" karşılıklı hak ve görevler sisteminin yerleşmesi ge­ rektiğini savunur. Ancak bu sistemde güç dengesi açısından otorite ile birey arasın­ da asimetrik bir ilişki vardır. Tahmin edi­ lebileceği gibi simetrinin lehinde bozul­ duğu taraf, devletin şahsında mücessem hale gelen otoritedir. Atsız'a göre “Kanunlar hürriyeti kıs­ mak, yani insanları hayvanlıktan kurtar­

E

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

m ak için yapılır (...) Bir toplumu diri tut­ mak için gerekirse fikir hürriyetine de gem vurulur” (1997: 79-80; vurgu eklen­ miştir). Bu satırlardan Atsız için özgürlü­ ğün son derece pejoratif bir anlam taşıdı­ ğı da anlaşılmaktadır. Özgürlük bu şekil­ de tanımlanınca Atsız’ın kurguladığı yapı içerisinde sınırlarının oldukça daraltıla­ rak çizilmesinin mümkün ve hatta zorun­ lu olduğu açıkça görülmekledir. Atsız, Türkçülük dışında tüm ideoloji­ lere ve inanışlara açıkça karşı çıkar. Ona göre “(...) bugün, Türkiye’de fikir akımla­ rı arasında yerli ve millî olan tek fikir Türkçülüktür. Faydalı veya zararlı olsun, ötekilerin hepsi dışarıdan gelmiştir: Ko­ münizm, bize, Rusya’dan aktarılmış ve bir vatan ihaneti halini almıştır. Milletle­ rarası Yahudi aleti olan Masonluk, Bal­ kanlar yolu ile Türkiye’ye girmiştir. Bu­ gün itibarda olan demokrasinin vatanı İn­ giltere, sonra Fransa’dır, Epey taraftarı bulunan İktisadî liberalizm ve devletçilik de yabancı köklüdür. Bir zamanlar gaze­ telerde ve Meclis içinde taraftarları görü­ len Faşizm, İtalya ve Almanya’da doğ­ muştur, Hatta bugün Türklerce benimse­ nip millî bir hale gelmiş bulunan müslümanlık bile aslında Türk köklü değildir. Türk köklü tek fikir, tek ülkü yalnız Türkçülüktür. Bu bakımdan da millî şu­ urumuzun gelişmesi nisbetinde büyüye­ cek, güçlenecek ve atılışlar yapacaktır," (2003: 36). Atsız’m yaklaşımı açısından saplan ide­ olojilerin tamamı içinde doğdukları coğ­ rafyaların kendilerine özgü siyasî, kültü­ rel ve ekonomik koşulları doğrultusunda şekillenmiştir. Bu nedenle özgün bir mo­ del olarak ilgili coğrafyanın ihtiyaçlarına karşılık verebilir; ancak, Türkiye'nin top­ lumsal yapısına uygun tek ideoloji Türk­ çülüktür. Görüldüğü gibi Nihal Atsız, siyasal li­ beralizm (demokrasi) ile İktisadî libera­ lizm arasında bir ayrıma gitmekte ancak sonuçta her ikisini de “dışarıdan gelen"

405

L

406

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

Atsız, nispî bit özgürlüğün bulunduğu diğer fikir ve ideolojilerle aynı kategori içerisinde değerlendirmektedir. Atsız, tav­ otoriter bir yönetim modeli kurgulamış tır ve bu model liberalizmin genel tezleriyle rını bir başka yazısında ise siyasal libera­ lizm anlamında kullandığı demokrasi ile hiçbir şekilde bağdaşmaz. Zaten Atsız, Türkçüğü liberalizme de alternatif bir komünizm ve faşizmi karşılaştırarak gös­ terir, Ona göre dönemde pek çok Batı ül­ ideoloji olarak göstermektedir. Alsız'm önemi milliyetçi düşünce içerisinde ken­ kesinde demokratik yönetimler bulunma­ disini izleyen pek çok teorisyeni de etki­ sına rağmen “Dünyada hiçbir siyasi, içti­ ma! veya İktisadî rejim veya mezhep ebe­ lemiş olmasında yatar. Bu açıdan aşağıda dî olmadığı için demokrasi de muvakkat­ fikirlerine değineceğimiz Karaca, Kafetir ve değişmeye mahkûmdur” (1997: soğlu, Tuğcuğil gibi teorisyeni er Atsıza 52) . Bunun yanında “Demokrasinin mü­ göre daha geri planda kalmışlardır. Zikrettiğimiz bu isimlere geçmeden ön­ samahakarlığı, evvelce kuvvetini teşkil et­ ce burada bir parantez açarak milliyetçi­ tiği halde bugün içindeki düşmanlarının lik ile muhafazakârlığı meczeden bir fikri beslenm esine yaratm aktad ır]” (1997: anlayışa sahip olan Erol Güngör’e kısaca 53) . Dolayısıyla Atsız, demokratik rejim­ değinelim. Mümtaz Turhan ekolünden lerin bu koşullar altında tedricen ortadan kalkabileceği düşüncesindedir. Demokra­ gelen Güngör, milliyetçi gelenek içerisin­ de daha çok entelektüel düzeyde bir etki si ortadan kalktıktan sonra “onun yerini yaratmış, “halka inme”de Atsız kadar ba­ tutacak olan kuvvetlin] herhalde komü­ nizm o lm ay aca[g ın ı]” söyleyen Atsız şarılı olamamıştır. Bu durumun en önem­ li sebebi, Güngör’ün popülist ve ajitatif (1997: 58), bu şekilde faşizmi olumlayarak demokratik modele güncel bir alter­ bir dilden özenle kaçınması, daha bilim­ sel ve serinkanlı bir üslûp benimsemesi­ natif olarak sunar,6 Atsız, görünüşte de­ mokratik yapı ve kurumlara açıkça karşı dir. Dolayısıyla bunun bilinçli bir tercih­ ten kaynaklandığım anlamak gerekir. Ni­ çıkmamakta; ancak, demokrasiyi “ağırlık tekim Güngör’ün yapıtlarında daha üst­ ve yavaşlık rejimi" olarak niteleyip "isti­ dat, zeka ve kalite yerine kalabalığı” koy­ ten bir dil kullanılır ve milliyetçi ideoloji­ nin o dönemdeki popüler isimlerine refe­ duğunu söyleyerek (1997: 53) dönemin ihtiyaçlarını karşılama açısından yetersiz rans verilmez. (Ölümünden sonra Gün­ görmektedir. Bunun yanında Atsız, parlagör’ün hakkında iki makale kaleme aldığı mentarizmi de yadsır ve aristokratik bir (1997: 119-125; 138-143) Dündar Taşer, bunun istisnasıdır.) Ayrıca Güngör’de İs­ tavır sergiler (Ûzdogan, 2001: 198). lâmî vurgular ve gelenekselcilik kendisini Atsız, özgürlük ve adalet ile beraber li­ yoğun olarak gösterin Hatta Güngör’ün beralizmin sacayağım oluşturan banş dü­ milliyetçiliğinin tarihsel sürekliğinin ko­ şüncesine karşı çıkar. Bu bağlamda yaza­ runması kaygısından kaynaklandığı, dola­ rın milliyetçi ideolojinin genel eğilimine yısıyla muhafazakâr bir içeriğe sahip ol­ uygun olarak gücün ve otoritenin yücelduğu da rahatlıkla ifade edilebilir (Sözen, tilmesine büyük önem verdiği görülür. 2003: 205-206), Başyapıtı olarak niteleye­ “Hayat savaştır. Ölümden korkan yaşa­ bileceğimiz îslümm Bugünkü Meseleleri masın” (1975: 146) diyen Atsız, barış isimli kitabında dinin, Güngör’ün düşün­ yanlısı eylem ve girişimleri “oyalayıcı bir celeri üzerindeki etkisi iyice belirgin bir yalan” olarak değerlendirir ve dünya barı­ hâl alır (Güngör, 1987). Nitekim bu ya­ şına inanan “budala milletler”in bunun pıtta Erol Güngör’ün İslâm ülkeleri ile bedelini bağımsızlıklarım ve haysiyetleri­ Batı dünyası arasında bir ayrıma gitmesi ni kaybederek ödeyeceklerini savunur ve bunlar arasında vuku bulacak kültürel (1975: 184).7

T

Ü

R

K

S

A

Ğ

I

V

etkileşimden bahsetmesi (1987: 17 vd.) Alsız düşüncesi açısından kolay kabul edilebilecek bir durum oluşturmaz. Zira Atsız çizgisinin Türkçü vurgusu, açık bir Arap aleyhtarlığı düzeyine varmıştır. Son olarak Güngör’ün liberalizme ilişkin yak­ laşımına bakıp bu parantezi kapatalım. Güngör, liberalizm-kapitalizmin Batı ül­ kelerinde doğan ve onlann sosyo-ekonomik yapılarına uygun düşen bir model ol­ duğu kanısındadır. Emperyalizme karşı mücadele vererek bağımsızlıklarını kaza­ nan devletler, karşı çıkrıkları Batı’nın eko­ nomik modeli olan kapitalizm yerine sos­ yalizme meyilli bir tutum sergilemektedir. Bu bağlamda Mısır ve Cezayir gibi İslâm ülkelerinde sosyalizm ile milliyetçilik bir­ birlerine eklemlenmekte ve işlevine bakıl­ maksızın sadece anti-Batı bir nitelik gös­ terdiği için tercih edilmektedir. Güngör, sosyalizmin İslâm dini açısından daha uy­ gun bir ekonomik sistem olduğu fikrine karşı çıkar ve “bugün Müslümanlar ara­ sında liberal iktisat politikasının birçok unsurları [nın] makûl ve meşrû görül­ mekte” olduğunu savunur (1987: 150). Bunun yamnda sosyalizmin asıl tehlikesi­ nin siyasal açıdan totalitarizme kayma riskini barındırmasından kaynaklandığını söyleyerek (1987: 151) demokratik ilke­ lerin yaşatılması açısından da liberal de­ mokrasilerin gerekli olduğunu belirtir. Erol Güngör, liberalizm e yönelik bu olumlayıcı tavrıyla çağdaşı diğer milliyet­ çi düşünürlerin büyük kısmından aynlır. Milliyetçi ideolojinin 1970’lerde öne çı­ kan önemli teorisyenlerinden Kurt Kara­ ca [Prof. Dr. Fikret Eren], M illiyetçi Tür­ kiye isimli yapıtında kapitalist piyasa ko­ şullarının ortaya çıkması için gerekli olan sermaye birikiminin azgelişmiş ülkelerde sağlanmasının çok güç olduğundan ba­ hisle kapitalizmin Türkiye’nin kalkınma­ sında “bir model olma şansım kaybettiği­ ni” savunur (Karaca, 1974: 78). Türki­ ye’nin iktisaden geri kalmışlığım gerekçe göstererek liberal ekonomik sisteme sırtı-

E

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

407

Demirel. mühendislik formasyonunun kendisine “bir iyi yapma, mutlaka yapm a ve yapıp bitirm e'disiplinini kazandırdığım vurgular. ■Yapmak' ona göre hizam ı bir haslettir. “Yapma'ya, “inşâ'ya yüklediği coşkulu anlam, onun iyimser ve ‘f t m t i f söyleminin esash yajntaşlan arasındadır. m dönen Karaca, kalkınmayı sağlayacak kendi modelini de sunar: Milliyetçi-loplumcu ekonomi düzeni. Ziya Gökalp’in solidarist korporalizminden ilham aldığı daha ilk bakışla anlaşılan Karaca'ya göre kapitalist sistem, “insanın insan tarafın­ dan sömürülmesine dayandığı için gayn adil" olduğundan sosyalist sistem ise “fer­ di mülkiyeti ortadan kaldırdığı için, insa­ nın çalışma, dolayısiyle yaratma şevk ve enerjisine aykırı” düştüğünden ülkenin ihtiyaçlarına yanıt vermez. O halde ideal ekonomik sistem içerisinde “bir taraftan mal ve hizmet üretimi ve dolayisıyle millî gelir en hızlı bir şekilde artarken, diğer taraftan da bunun millî loplumunun fert­ leri arasında da dağılımı en âdil şekilde olmalıdır” (1974: 94). Karaca’nm çizdiği ekonomik modelde herkesin özel mülk sahibi olma hakkı vardır; ancak, “bunun-

l

408

i

b

e

r

la her şeyden önce millî ekonominin ge­ reklerine göre, hareket etmek" koşuluyla (1974: 101). Yazar açısından bazı sanayi dallarının devlet tekeline verilmesi gerek­ li ve “Atatürkçü düşünceye uygun"dur (1974: 175). Kısacası Karaca, liberal eko­ nomik sisteme açıkça cephe alır ve ülke­ nin özgün koşullarına uygun olduğunu savunduğu yeni bir model peşinde koşar. Türk-lslâm sentezinin fikrî öncülerin­ den İbrahim Kafesoğlu’nun liberalizm üzerinde çözümlemeleri de Karaca’nm görüşlerine büyük ölçüde koşuttur. Kafesoğlu, liberalizmin kuramsal temellerinin özellikle 19. yüzyılda Ingiltere kapitaliz­ minin yabana pazarlara rahatça açılma ve serbest ticaret yapabilme arzusunun so­ nucu atıldığını belirtir. Bu anlamda libe­ ralizmin kuramsal öncüsü Adam Smith'in Britanya kökenli olması ne şans ne de te­ sadüftür. Sm ith’in başyapıtı Ulusların Zenginliği, o dönemde Britanya kapitaliz­ minin kendini ve kullandığı araçları meş­ ru göstermek için yararlandığı kuramsal bir araçtır. Kafesoğlu’na göre liberalizm evrensel bir İktisadî ya da siyasal kuram değildir; "dünya milletleri içirt değil, İngi­ liz iktisadiyatı bakımından en uygun ge­ len tarz olarak tescil edilmektedir” ve pratikte kendilerine hizmet etmesinden ötürü tngilizler için “m illi”dir (1970: 119-121). Bu nedenle her millet kendi özgün koşullarına uygun düşen bir iktisa­ di sistem yaratmak zorundadır. Kafesoğlu'nuıı bu tezleriyle, kapitalizm eleştiri­ sinde aynı örnekleri veren Ziya Gökalp'i takip ettiği görülür. Ancak “enternasyo­ nal bir iktisat sistemi”ne karşı çıkan Kafesoglu’rtun izlenecek yol konusunda so­ mut bir önerisi de yoktur. Kafesoğlu, “Milliyetçilikte belirli bîr iktisat sistemi yoktur, ancak çeşitli tatbikatlardan söz edilebilir" sözleriyle ekonomik gelişme açısından uygulanacak sistemin ülkenin “tabiî ve beşeri şartlan” tarafından tayin edileceğini söyler (1970: 123). Ancak ya­ zar açısından bu yolun liberal kapitalist

a

l

i

z

m

ekonomik sistem dışında aranması gerek­ tiği de açıknr. Aynı çizgiye mensup isimler uluslarara­ sı kapitalizme karşı bir tavır alırlar. Örne­ ğin en önemli ulusal zenginlik kaynaklan olarak gösterilen maden yataklarının ve büyük sanayi kuruluşlarının devlet tara­ fından işletilmesi savunulur. Bu açıdan “tabiatı İcabı olarak hep Türk Millerinin aleyhine" işlediği için (Sevinç, 1973: 182) karma ekonomi modeline bile karşı çıkı­ lır. Böylelikle ekonomik alan devlet gü­ dümüne bırakılır. Özel sektör tam anla­ mıyla dışlanmaz; ancak, ekonominin “leitmotiv"i olarak büyük sanayi işletmeleri­ ni elinde tutan, merkezî planlama aracılı­ ğıyla zaten sınırlı olan özel kuruluşlara yön gösteren devlet gösterilir. özetle Türkçü ideolojinin kuramsal ve pratik açıdan en hareketli ve velûd döne­ mini yaşadığı ’70’ler boyunca anti-kapitalist bir söyleme sahip olduğu ve “millî ka­ rakter" e uygunluğu her fırsatta vurgula­ nan solidarist-korporatist bir ekonomik model geliştirilmeye çalışıldığı görülmek­ tedir. Aynı ideoloji bu dönemde sadece ekonomik açıdan değil, siyasal bağlamda da liberalizme karşı otoriter bir devlet ya­ pılanmasını savunur. Türkçülük diğer tüm ideolojilerin dışında yeni bir ideoloji olarak sistematize edilmeye çalışılır. Mil­ liyetçi yazın içinde kuramsal ve sistema­ tik açıdan en ciddi ve tutarlı yapıtlardan biri olan Türk Milliyetçiliği Fikir Ststemi’nin yazarı Ayhan Tuğcugil’in IProf. Dr. İskender Öksüz] belirttiği gibi “Türk mil­ liyetçiliği fikir sistemi, yalnız köklülügû değil, aynı zamanda sistem olarak güçlü­ lüğü, işlenmişliği ve gelişmişliği açısın­ dan da diğer fikir sistemlerine kıyasla üs­ tün” (1980: 21) olarak kabul edilir. Aynı çizgi, 20. asrın sonlarında kendini küreselleşme ve küresel kapitalizm karşıt­ lığı ile gösterir. Bu dönemin '70’lerden farklılığı kapitalist ekonomik koşulların veri kabul edilmesi, milliyetçi bir ekono­ mik düzen tesisine yönelik söylemden

T

Ü

R

K

5

A

Ğ

V

vazgeçilmiş olmasıdır. Ancak kapitalizme yönelik görece pozitif tavır, sınırlı bir ka­ bulden öteye gitmez. Sözgelimi uluslara­ rası kapitalizmin ulus-devletin egemenli­ ğini törpüleyici etkilerine karşı çıkılır,® Örneğin MHP tarafından yayımlanan Türkiye ve Siyaset dergisinin Kasım-Aralık 2001 tarihli “Milliyetçilik ve Küresel­ leşme Özel Sayısı”nda bu bakışı net bi­ çimde görürüz. Kuramsal argümanlar ışı­ ğında küreselleşme sürecinin tahrip edici yönüne dikkat çekilmektedir. Mesela der­ ginin yazarlarından, eski MHP Genel Baş­ kan Yardımcısı Esat Ûz’e göre K ü re­ selleşme, bazılarının iddialarının aksine, tamamlanmış ve insanlığın lehine sonuç­ lanmış bir süreç değildir. 20. yüzyılın so­ nunda hız kazanan küresel dönüşümün dünya düzeni ve insanlığın geleceği bakı­ mından en önemli sonucu, geleceğe dair endişelerin artıyor olmasıdır. Ekonomik ve teknolojik rekabette (zaman zaman sa­ vaşta) kapitalist Batı dünyasının üstünlü­ ğünün ortaya çıkması, bir taraftan bu tür rekabetleri eşitsizler arası “adaletsiz bir yarış”a dönüştürmüş; diğer taraftan ise, kültürler ve medeniyetler arası ayrışmayı ve dolayısıyla çatışma ihtimalini daha çok ön plâna çıkarmıştır” (Öz, 2001: 17). Bü bağlamda küreselleşmeye yönelik tepki­ ler, bu sürecin içkin olduğu eşitsizçilikten kaynaklanır. Ayrıca küreselleşme süreci­ nin beraberinde getirdiği ulusal egemenli­ ğin aşınması, bununla bağlantılı olarak ulus-devletlerin ekonomi başta olmak üzere pek çok alanda “kontrolü kaybet­ meleri”, aynı süreçte etnik milliyetçilikle­ rin güç kazanması, self-determînasyon il­ kesinin kullanım alanının genişlemesi kuşkusuz milliyetçi cenah açısından kü­ reselleşme karşıtı tutum almak için yeter­ li ölçüde gerekçe yaratmaktadır. Bunun yanında toplum sal dayanışm anın en Önemli araçlarından biri olarak görülen “sosyal devlet"in korunması üzerinde du­ rulur; bu amaçla küresel kapitalizmin sosyal devlet karşıtı söylemine muhalif

E

t

I

B

E

R

A

L

I

Z

M

bir tutum ben im sen ir (Bora ve Can, 2004: 199). LİBERAL ENTELEKTÜEL MUHALEFET VE MUHAFAZAKÂRLIĞA KAPILARI AÇMA Türkiye’de liberal düşüncenin gerçek an­ lamda ciddi bir entelektüel ses olarak du­ yulmaya başlanması ’BO’li yıllar ile başlar. Bu durumun siyasal pratikte dört eğilimi birleştirme iddiasından yola çıkan ama bir süre sonra solun dışarıda kalmasıyla sağ çizgi İçinde bir birliktelik yakalayan Turgut Özal iktidarının tetiklediği bir ge­ lişmeler dizisiyle bağlantılı olarak başladığı bilinir. Özallı dönemde ithal ikameediğinin terk edilmesinden döviz müba­ delelerinin serbestleşmesine kadar pek çok örneği görüldüğü üzere Özellikle eko­ nomik alanda liberalleşme yaşanmış, bu­ nu bürokratik iktidarın kırılarak demok­ ratik kumruların işlerliğinin artırılmasına yönelik çabalar izlemiştir (Yayla, 2001: 76-78), Özal politikaları aracılığıyla siyasal düzlemde yaşama geçirilen bu liberalleş­ me sürecine eşzamanlı olarak entelektüel alanda da geçmişe oranla daha güçlü libe­ ral sesler ortaya çıkar. Devlet ve rejimle uyumlu bir liberal anlayışın temsilcileri olan Agaoglu, Feyzioglu ve Yalçın çizgisi­ ne karşı özellikle 1990’lı yıllarla beraber ortaya çıkan yeni yaklaşımlar aracığıyla resmî ideoloji dışında tezler üretilmeye başlanır. Birey ve özgürlük merkezli çö­ zümlemelerle insan haklan ihlalleri, Kürt sorunu, din ve ifade özgürlüğü (örneğin başörtüsü sorunu) kotıulannda resmî ide­ olojinin temel tezlerine karşı çıkan ve al­ ternatif söylem üreten bu yeni liberal yaklaşımların temelde birkaç farklı da­ mardan (ya da yine aynı örneğimize mü­ racaat edecek olursak “fay hattı”ndan) oluştuğu söylenebilir. Damarlardan ilki Etyen Mahçupyan, Ali Bayramoglu, Meh­ met Altan ve Kürşat Bumin gibi sol gele­ nek içerisinden gelen aydınların oluştur-

409

L_________ I

410

B

E

R

dugu İktisadî liberalizmden daha çok si­ yasal liberalizmi savunan ve kamuoyunda genellikle “İkinci Cumhuriyetçiler” ola­ rak tanınan gruptur. Cumhuriyet idaresi­ nin artık otoriter çizgisinden vazgeçmesi­ ni savunan, bu amaçla bürokratik yapı­ lanmanın gücünün kırılmasının ve ordu­ nun siyaset üzerindeki etkinliğinin orta­ dan kaldırılmasının zorunlu olduğunu söyleyen bu aydınlar liberal İktisadî çö­ zümlemelere ise daha mesafeli kalır ve hatta eleştirel yaklaşır. Bu grubun kendi­ lerini nitelemek için liberal sözcüğünü kullanmaya pek de gönüllü olmadıkları görülmektedir, Bunların yanında Liberal Düşünce Top­ luluğu (LDT) çerçevesinde toplanan bir grup akademisyenin oluşturduğu temel referansları Hayek, TSIozick, Frîedman gi­ bi Yeni Sağın kuramsal öncüleri olan liberteryan damar bulunur7 Atilla Yayla, Mustafa Erdoğan ve thsan Dağı gibi aka­ demisyenlerin başını çektiği bu akım, bi­ reyin tam anlamıyla özgürleşebilmesi için devletin ekonomi başta olmak üzere tüm alanlardaki etkinliğinin mümkün olan en az seviyeye inmesini savunur. Tıpkı ilk grupta olduğu gibi LDT çevresinde de otoritarizm karşıtı ve özgürlükçü bir söy­ lem hâkimdir. Ancak klasik liberal dü­ şünce geleneğine bağlı olduklarını her fır­ satta vurgulayan Liberal Düşünce Toplu­ luğu üyeleri özgürlüklerin yaşanabilmesi­ nin kapitalist düzenin varlığını zorunlu kıldığını savunurlar ve kapitalizme yöne­ lik olumlayıcı tavırlarıyla diğer damardâ bulunan isimlerden ayrılırlar. Her iki grup da Kemalizmle mesafeli ve hatta an ti-Kemalist tir. Bu açıdan Kema­ lizm çerçevesinde şekillenmiş resmî ide­ oloji karşısında tavır alınır. Bunun yanın­ da her iki damarın da yine resmî ideoloji­ nin temel bileşenlerinden biri olan milli­ yetçi düşünceye sıcak bakmadıkları gö­ rülmektedir. İlk çizginin milliyetçiliğe karşı tavrının enternasyonalizme açık yaklaşımlarından, İkincisinin İse birey

A

L

I

Z

U

merkezli duruş nedeniyle her türlü ko­ lektivizme karşı olmalarından kaynaklan­ dığı söylenebilir. Ancak, yukarıda da de­ ğindiğimiz gibi bu mesafeli tutum aynı şekilde milliyetçi çizgi için de geçerlidir. Türkiye’de milliyetçi düşünce için temel sorunsal “devletin bekası" olagelmiştir (Bora, 1995: 75). Türkiye’nin ’BO'ler ve ’90'lar boyunca bölücü terör sorunu île yüz yüze olması, bunun yaranda Yunanis­ tan ile Kıbns ve kıta sahanlığı sorunları­ nın sık sık alevlenmesi bu “bekâ” sorun­ salını sürekli olarak canlı tutmuştur Bu nedenle özgürlük ve demokrasinin geniş­ letilmesine yönelik söylem, bunun “dev­ letin bekâsı pahasına" olacağı şeklinde al­ gılanmış ve tasvip edilmemiştir. Liberalizmin güçlendiği ve etkin bir düşünsel aktör olarak sesini yükseltmeye başladığı bu süreçte milliyetçi cenahtan liberallere teorik yanıdar vermek isteyen isimlerin yanında tamamen ajitatif bir söyleme sahip olan başka isimlerden de bahsetmek mümkündür. “Liberalizm sin­ sidir her yolu dener", “liberalizm emper­ yalizmin maskesidir", “İktisadî liberaliz­ min ihaneti” (Şafak, 1994 (?): 206, 214. 229) gibi provokatif başlıkların altında Türkiye’de özellikle ’90’lı yıllar ile bera­ ber güç kazanan liberalizmin emperyaliz­ min günümüzde taşıdığı ad olduğunu söyleyen, liberal düşünürlerin ulusal çı­ karlar doğrultusunda değil, hizmet ettik­ leri Batı ülkelerinin kendilerine biçtikleri misyona göre hareket ettiklerini savunan bir yazarın tutumu buna örnektir. Liberal fikir adamlarının kendilerini —Kemalizmden de ayrı- bir kategori içinde konumlayarak resmî ideoloji karşıtı bir söylem üretme gayreti içerisine girdikleri 1990’b yıllar boyunca milliyetçi yazın içerisinde bundan duyulan rahatsızlığı yansıtan kar­ şı fikirler görülmeye başlanacaktır (Bora ve Can, 2004: 199 vd.). Dolayısıyla Türk milliyetçiliğinin liberalizm arasında en başta kurulan problemli ilişki, ’90’lı ve 2000’Ii yıllar boyunca da sürmüş, her iki

O

R

K

V

ideoloji arasındaki mesafe kendini bariz şekilde hissettirmiştir. Ülkenin karşı karşıya bulunduğu so­ runların çözümüne yönelik alternatif söy­ lem, bu dönemde liberallerle sistemin arasını açmıştır. En son Aydın Yalçın çiz­ gisiyle somutlaşan devletle ve sistemle uyumlu tavır yerini entelektüel bir muha­ lefete bırakmıştır. Bu muhalefetin en be­ lirginleştiği dönem 28 Şubat surecidir. Yukarıda isimleri zikredilenler başta ol­ mak üzere pek çok liberal aydın, demok­ rasinin normal akışının kesildiği bu sü­ reçte sergilenen uygulamalara ve bunun ötesinde sürecin bizatihi kendisine karşı çıkmışlardır. Aynı dönemde başka bir dü­ şünsel ortaklığa da tanık oluruz. Liberal Düşünce Topluluğu ile Birikim dergisi çevresinde toplanan Murat Belge, Ömer Laçiner ve Ahmet lnsel gibi sosyalist ay­ dınların gelişmelerin doğrudan hedefi kendileri olmamalarına rağmen özgürlük ve demokrasi adına 28 Şubat sürecine yö­ nelik muhalif tavrı oldukça benzerdir. Bu açıdan 28 Şubat sürecinin Türk fikir tari­ hi açısından da önemli dönüm noktala­ rından biri olduğu söylenebilir. Aynı süreç muhafazakârlık ile libera­ lizm arasındaki mesafenin de kapanması­ nı beraberinde getirmiştir. Liberal olarak nitelenen pek çok aydın daha önce mu­ hafazakâr düşünceye görece olumsuz yaklaşsa da özellikle 28 Şubat sürecinde sergilenen benzer tavır, kültürel ve dinî hassasiyetleri yüksek olduğu için kendile­ rini “muhafazakâr’' olarak niteleyen ay­ dınların, temel kaygısı özgürlük, demok­ rasi ve insan haklarının otoriteye karşı her koşulda korunması olan liberal dü­ şünceye eklemlenmesini beraberinde ge­ tirmiştir. Bu durum, öncelikle muhafaza­ kâr düşünce içinde dinsel etkinin artma­ sı, Türk muhafazakârlığının İslamcılığın “liglıl” versiy’onu haline gelmesi bağla­ mında değerlendirilebilir. Ancak bu pejo­ ratif bakış açısından daha çok İslâmî dü­ şüncenin kendisini demokratik siyasal

E

I

B

E

R

A

L

I

Z

M

1978 AP büyük kongresinde genel başkanlığa aday olan Bitlis senatörü Kâmran inan, Süleyman D em ird i şarkrari' bir lider sultasını sürdürmekle ettirm işti. Siyaseti kahram anlık işi olmaktan çıkartıp “ilm i te hakiki çözümler getirme" çabasına dönüştürmek gerektiğifikrindeydi. düşüncenin meşru aktörlerinden biri ola­ rak konumlandırma yönünde çaba harca­ dığının algılanması önem arz eder. Bura­ da özellikle .3 Kasım 2002 genel seçimle­ rinde iktidarı elde eden Adalet ve Kalkın­ ma Partisi’nin (AKP) kendisine aradığı si­ yasal kimliği “muhafazakâr demokrasi” etiketi altında bulması bir hayli dikkat çe­ kicidir. Yalçın Akdoğan’ın kavramsallaştırdığı “muhafazakâr demokrasi”nin ima ettiği, AKP’nin Türk toplumunun geniş kesimlerinde tekabüliyeti bulunan, ancak evrensel liberal ilkelerle uyumlu bir de­ mokrasi projesine sahip çıkarak, bunu yapısallaşma yönünde çaba harcaması.9 Bunun yanında AKP’nin öngördüğü viz­ yon, neo-liberalizmin “sınırlı d evlerin­ den. özel girişimciliğin önünün açılması­ na dek pek çok liberal öncülü de içer­ mekte. Aslında “millî görüş” geleneğinin

L

412

İ

B

E

R

İçinde 28 Şubat sonrasında oluşan çatlak neticesi vücud bulan AKP’nin, Necmettin Erdoğan tarafından Millî Nizam Parti­ sinin 1970 yılında kurulmasından bu ya­ na İslamcılığın siyasal açıdan taşıyıcılığını yapan bu gelenekten kopuşunu “muhafa­ zakârlık" çerçevesi içine yerleştirmesi, dönemin genel düşünsel gelişimiyle ko­ şutluk göstermiştir. Islâmcılık ile muhafa­ zakârlık arasında hem siyasal pratikler hem de kuramsal açıdan kurulan bu ûnsiyet bağı, ister istemez, muhafazakâr söylem içinde dinsel öğelerin dozunu ar­ tırmakta. Aynı çizginin liberal demokratik değerlere sahip çıkması, siyasî kültü­ rümüzün oıoritarizme açık yapısının de­ mokrasi ve özgürlüğe daha açık bir şekil­ de tesis edilmesi açısından önem taşıyor. Bu durumda liberalizm ile muhafazakâr­ lık arasındaki eklemlenmenin gelecekte alacağı boyut, tüm öngörü ve tahmin ça­ balarının ötesinde, Türkiye’de demokra­ tik değerlerin yerleşmesi, halkın demok­ rasi ve özgürlük fikirlerini içseli eştirmesi ile doğrudan bağlantılıdır. Kuşkusuz muhafazakârlığın ’9 0 ’lı ve 2000'li yıllar boyunca liberalizmle kurdu­ ğu yegâne ilişki, 28 Şubat dolayımıyla Islâmcılığın siyasî ufkunun değişmesi yö­ nünde olmamıştır. Böyle bir yaklaşım, tüm düşünsel çabaları, siyasal konjonk­ türle bağlantılandırmak anlamına gele­ cek, dolayısıyla düşünce hayaü, yalnızca cart koşulların belirleyiciliğine indirgenecektir. Gerçi 12 Eylül sonrasının düşünce hayatımız için hiç de parlak geçmediği açıktır. 7 0 ’lerde görülen siyasî kutuplaş­ ma, her kesimin kendi ideologlarının te­ barüz etmesini ve Özgün tezlerin seslen­ dirilmesin! beraberinde getirmişti. Darbe sonrasında bu faaliyetlerin sıkı denetim altında tutulması, izleyen süreçte de “si­ yasetin idedojisiz!eşmesi” ve giderek tek­ nik bir alan haline gelmesi, mümbit bir düşünce İkliminin varolmasını engelledi, Bu dönemde sağ düşünce içinde sivrilen ender isimlerden birisi ise Taha Akyol ol­

A

L

İ

Z

M

du. Burada Akyol için ayrı bir parantez açmamızın nedeni, Akyol’un gerçek an­ lamda muhafazakâr bir söylemi, liberal dem okratik kuramla siyasî pratiklere uyarlama, böylece Türkiye’nin toplumsal gerçeklikleriyle uyumlu bir duruş sergile­ me yönünde en fazla çaba harcayanların başında gelen isim olmasıdır. Yukarıda li­ beralizmle muhafazakârlık arasındaki iliş­ kinin son yıllarda içine girdiği mecrayı, büyük ölçüde 28 Şubat süreci ile bağlantılandırarak ele aldık. Ancak Akyol'un bu yöndeki çabası, daha önceki dönemlere, hatta ’SO’lerin ortalarında yazarı olduğu Tercüman yıllarına dek gider. Akyol ismi, ayrıca, içinden geldiği milliyetçi ideoloji­ yi yeniden yorumlama ve liberalizmle te­ lif etme yönünde sarf ettiği gayretler ne­ deniyle de önemlidir. Nitekim yazar, ken­ disini “milliyetçi" olarak nitelemekten de kaçınmaz; ancak Atsız çizgisinde bir “ül­ kücü" değil, Gökalp-Turhan-Başgil-Güngör geleneğinin izinde kültürel yönden milliyetçi bir tavra sahip olduğunu belir­ tir (Çaha, 2004: 112). 12 Eylül öncesinde MHP hareketinin fikrî taşıyın! arından olan, hatta MHP da­ vasında yargılanan Taha Akyol, henüz bu dönemde dahi entelektüel hasletleri ile temayüz etmekte ve dönemin genel tema­ yülünün aksine şiddet karşıtı bir söylem benimsemiş görünmektedir. Nitekim ya­ zarın 1978’de yayımladığı Politikada Şid­ det adlı kitabında, otoriter ve totaliter yö­ netimlerin tedhiş politikaları eleştiril­ mekte, siyasetin demokratik alanın dışına kaymasına karşı çıkılmaktadır. Akyol, şiddet politikalarım temel alan örneklere Fransız Devrimi ile başlar. Fransız Devrinıi’ni eleştirisinde devrim karşıtlığı üzeri­ ne kurulan muhafazakâr ideolojinin Ak­ yol üzerindeki etkisini açıkça görürüz. 1789 Öncesi düzen, “'Kanun demek, ben demek’ dîye her şeye sınırsız olarak hük­ metme ‘hakkına’ sahip ve ‘hakkı’ Tann ’dan aldığını iddia eden kralların" hü­ küm sürdüğü, “papazlar ve asillerin vergi

T

Ü

R

K

S

A

S

I

V

ver[mediği], çalışarak kazanma[dıgıJ”, savaşa gitmeyen asillerin “bol nişanlı, parlak üniformalı ‘kumandan’ o lab ild i­ ğ i]”, “içinden çıkılmaz bir ‘eşitsizlikler mevzuatı’nın doğ[duğu]" bir görünüm sergilemektedir (Akyol, 1980: 45-47), Dolayısıyla “eski Fransa"da değişmesi ge­ reken pek çok nokta vardır. Ancak Akyol’a göre bu değişim zaman içinde, dışa­ rıdan müdahale olmaksızın ve kendiliğin­ den vuku bulmalıdır. Zira bu tür bir deği­ şimin almaşığı olan "ihtilal daima şiddet’i ifade eder. Şiddet, ihtilalin tabiatında var­ dır" (Akyol, 1980: 53). Akyol’a göre dev­ rim sonrasında iktidan e k geçiren Robespıerre öncülüğündeki J akebeni erin izle­ dikleri siyasa, devrimin şiddetle tanımla­ nan karakterini gayet iyi Örnekler. Burada Akyol’un yaptığı, liberalizmin toplumsal gelişimin doğal akışına bırakılması ve bu akışın belirlenmesi amacıyla otorite mer­ kezlerince girişilecek hareketlerin marazî bir hâl yaratacağı yolundaki “kendiliğin­ den düzen" fikrinin açık bir savunusu ve muhafazakârlığın devrim karşıtlığı üzeri­ ne kurulu yaklaşımının sercedilmesidir. Akyol, değişimin kendisine değil, da­ yatma yoluyla ve zor kullanılarak gerçek­ leştirilm esine karşı çıkm akta, Fransız Devrimi’nden yola çıkarak, aynı tür bir toplumsal projeksiyon sunduklarım sa­ vunduğu ve aynı bağlamda ele aldığı Marksizm ile Nazizmi eleştirmektedir. Ya­ zara göre farkı düşünce, arzu ve amacı olan insanları bir arada tutmanın yolu, şiddet kullanmak değil, “zıdıklan ahenk­ leştirmektir” (1980: 28). Böylece totaliter rejimlere karşı çıkarak hoşgörü ve uyumu savunan bir portre ile karşılaşırız. Bu ya­ pıtından yıllar sonra kaleme aldığı bir başka kitabında da Akyol, “ağır, hantal, hoşgörüsüz ‘devletçi’ yapı ve ideoloji yü­ zünden, (...) toplumsal d in am iklerin ], gereğince işlev yapa[madıgmı]”, bunun da “hem İktisadî devletçiliğin özelleştir­ meye direnmesi hem de “siyasi devletçili­ ğin resmî ideolojiyi dayatması yüzünden"

E

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

olduğunu söyler (1 9 9 9 : 2 4 2 ). Burada hem İktisadî hem de siyasal yüzüyle beli­ ren, salt ekonominin değil, toplumsal hayaün geniş veçhelerinin devlet deneti­ minde belirlenişini savunan “devletçilik” ideolojisinin ağır bir eleştirisi söz konu­ sudur. A kyol’un m uhafazakâr duruşunun önemli örneklerinden birisi de din karşı­ sında takındığı tutumudur. Dinin sağladı­ ğı manevî tatmin ve iç huzura değinen (2001: 166-173) yazar, bundan çok dinin toplumsal işlevi üzerinde durur ve “kent­ leşme ve sanayileşme”nin insanları içine attığı köksüzlük duygusu ve kültürel şok­ lardan kaçınmak için bir anlam dünyası bulmanın zorunluluğuna vurgu yapar (2001: 116-117) Din burada, kişisel bir inanç meselesi olmasının ötesinde, muha­ fazakâr düşüncenin genel yaklaşımına koşut şekilde toplumsal işlevi nedeniyle olumlanır. Bunun yanında Akyol, Türki­ ye’deki İslamı hareketlerin güçlenmesinin ülkeyi Iran olmaya götüreceği yönündeki klasik teze, her iki ülkede devlet yapısı, toplumsal dinamikler ile dinin algılanışı­ nın farklılık gösterdiği, "din ya da mez­ hep hareketlerinin gerisinde 'teoloji’den çok ‘sosyoloji’ olduğu" (1999: 230) dola­ yısıyla Türkiye’de din anlayışının buna izin vermeyeceği teziyle karşı çıkar. Bu­ nun yanında yazar, "çağımızda bireyin ve toplumun ihtiyaçlarını karşılamak için İs­ lâm hukukundan da yararlanılma [sı]" ge­ rektiğini söyleyerek (1996: 188) toplum­ sal açıdan dini de içeren geleneksel de­ ğerlerin önemi üzerinde durur. Taba Akyol’un liberal perspektifi, ikti­ sat konusunda iyice belirgin hale gelir. Ayuı zamanda burada yazarın 1980 önce­ si görüşlerinden bir kopuş da açığa çıkar. Örneğin 1979’da yayımladığı bir eserinde sosyalizm le kapitalizm i aynı eksende eleştiren ve emperyalist ideolojiler olarak gören Akyol’un (1 9 7 9 : 6 3 6 -6 4 1 ) ’BO’ sonrasında İktisadî açıdan daha liberal bir çizgiye geldiği görülür. Bu bağlamda

413

L

414

I_________ 3_________ E_________ R

yazarın “serbest piyasa ekonom isi’’nin T ü rkiye’de yerleşm esini sağlayan en önemli isimlerden biri olarak gördüğü Turgut Özal’a karşı duyduğu sempati, yazılannda açıkça kendini gösterir. Bunun yanında Sabana ve Koç gibi büyük ser­ maye gruplarının başındaki isimlere kar­ şı olumlu yaklaşım hemen kendisini his­ settirir. Örneğin Akyol’a göre “Rahmetli Vehbî Koç, onbinyıl köylü kalmış Ana­ dolu’nun sanayileşmesinde ve girişimci sınıfımızın yetişmesinde gerçek bir ‘ön­ cü’ ve ‘kurucu’ olmuştur" (Akyol, 2001; 158) ya da “Sabancı’ların Anadolu’nun eziklik kompleksini kırdığını, KOBTler dediğimiz ‘Küçük ve Orta Boy İşletmeler’e, ‘Anadolu kaplanlarına esin oluştur­ duğunu" (Akyol, 2001: 155) düşünür Akyol. Dolayısıyla yazar, kapitalizme ve büyük sermayeye yönelik oldukça olum­ lu bir bakış açısına sahiptir. Akyol için özelleştirm e yoluyla devletin toplum üzerindeki etkisinin azaltılması ve libe­ ralleşme yoluyla Batı ile ekonomik işbir­ liğinin artırılması, devletin laik ve de­ mokratik karakteri ile varolmasını sağla­ yacak en önemli etmenler arasında yer abr (Özkan, 1999: 20). Taba Akyol, “manevî hoca’’sı olarak ni­ telediği Ali Fuat Başgil çizgisinin takipçisi durumundadır. Akyol’un kültürel ve top­ lumsal saiklerden hareket eden muhafa­ zakârlığı, toplumsal yapıyı üstten, dayat­ ma yoluyla belirleyecek otoritariznıle to­ talitarizm karşıtı söylemi ve kapitalist üretim süreçlerine yönelik olumlu bakış açısıyla birleşir. “Muhafazakârlıkla libera­ lizmin kardeş felsefeler" olduğunu söyle­ yen (Çaha, 2004: 102) Akyol, savunduğu liberal-nıuhafazakâr sentez açısından yu­ karıda değindiğimiz gibi “liberal devlet" kavramını Türkiye’de ilk kullanan isim olduğunu söyleyerek övdüğü (Akyol, 2002: 740) ‘‘manevî hocası” Ali Fuat Baş-

A

L

I

Z

gil’e yaklaşır. Ancak Akyol’u özgün kılan, özellikle 1990 sonrası çalışmalarında oto­ riter devlet yapısına karşı çıkarak, siyasal açıdan Başgil’den daha özgürlükçü bu yaklaşım benimsemesi ve “liberalliğini” açıkça ifade etmesidir. SONUÇ YERİNE Yazı boyunca Türk düşünce tarihinin bir fay hattı boyunca uzandığını, fay kırıklan arasındaki mesafenin ya da hatun derinli­ ğinin zamana ve duruma göre değişmekle beraber genel olarak sistematik ve bütün­ lüklü ideolojik kurgulara ulaşılmasını en­ gellediğini savunduk. Bunun en büyük kanıtı belki de Ahmet Ağaoğlu, Nurettin Topçu, Halide Edip, Erol Güngör ve daha nice ismin bu serinin değişik ciltlerindt kendilerine yer bulması. Bu durumu yal­ nızca “fikrî maluliyet”ten kaynaklanan bir eklektizm olarak izah etmek, Türk ay­ dınının içinde yaşadığı (olağanüstü) ko­ şulları gözden kaçırmak anlamına gelir. Bir İmparatorluğun çöküşü, doğası gereği İmparatorluktan farklı iddia ve kaygılarla yola çıkan yeni bir rejim, hızlı bir top­ lumsal dönüşüm, demokrasinin “işte gel­ di!” diye düşünülmesine fırsat kalmadan sık sık “inkıta"ya uğraması... O halde, as­ lında bu yazıda ele aldığımız ideolojiler­ den biri içinde ismini zikretmeye, fikirle­ rini aktarmaya çalışabileceğimiz, ancak bu çabamız kendisini kategorise etme zorluğu nedeniyle “fay hattı" tezimiz için iyi bir ömek teşkil etmek dışında çok faz­ la anlamlı olmayacak bir entelektüelle. Cemil Meriç’le bitirelim: "Her aydınlığı yangın sanıp söndürmeye koşan zavallı insanlarım: Karanlığa o kadar alışmışsınız ki yıldızlar bile rahatsız ediyor sizi! Dü­ şüncenin kuduz köpek gibi kovalandığı bu ülkede, düşünce adamı nasıl çıkar?" (1997:280-281), O

T

Ü

R

K

S

A

Ğ

I

V

E

L

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

DİPNOTLAR 1

F o ru m dergisi ve F o ru m c u la rın genel fikirleri

nizme karşı milli varlıklarını korumak isteyen milletlerin başvurdukları devadır. Hürriyetin, anarşinin, komünizmin doğurduğu düzensiz­ liklere ve kargaşalıklara karşı başvurulan disip­ lin yoludur. Avrupa'da faşizm yalnız üç ülke­ de, komünizm tehlikesi İçine düşmüş olan İtal­ ya, Almanya ve Ispanya'da doğmuştur. Demek ki faşizm İçtimai bir panzehirdir" (1997: 53).

konusunda, (Sağıroğlu, 1990; Şal. 1988; Bulut, 2004) ve benim bu ciltte yer alan incelememe bakılabilir. 2

Örneğin (Feyzioğlu. 1969).

3

öte yandan -bu söylediklerimizden bağımsız şekilde- Tanıl Bora'yı İzleyerek (1998: 72 vd.) aynı modernleşme sürecinin bizatihi kendisi­ nin de muhafazakar bir nitelik gösterdiğini ifade edebiliriz. Siyasal rejimin patrimonyal ve otoriter Osmanlı devlet yapısını kurumsallaş­ tırması üretilen statükonun korunmasını zo runlu kılar. Böylece siyasî açıdan resmi ideolo­ jiden yana konum alanlar, yaşanan inkılap pratiğinin kendi ilke ve değerlerini kurumsal­ laştırmasına koşut olarak statükoyu korumayı temel hedef olarak almaya başlar ve böylece m uhafazakârlaşır. Nitekim M urat Belge de mevcut siyasal yapılanma ve ilişkilerin aynen sürmesi gerektiğini savunan Kemalistlerin gü­ nümüz Türkiye'sinin muhafazakarları olduğu­ nu belirtir (Belge, 2003). Dolayısıyla Kemalizmin kurumsallaşma ve hegemonya kurma sû reci, statükonun korunması amacıyla muhafazakârlaşmasını beraberinde getirmiştir (Beriş, 2004: 55-58).

4

Kemalizmin güçlü bir iç tutarlılığa sahip ide­ oloji olarak tebarüz etmemesi rejim için totali­ ter sıfatını kullanmamızı engeller (Türk, 2003: 143). Resmî ideolojinin otoriter yüzü hakkında bkz. (Beriş, 2003).

5

Ders kitaplarında sergilenen milliyetçilik anla­ yışlarına yönelik kapsamlı bir çözümleme için bkz. (Copeaux, 1998).

6

Atsız'a göre faşizm, "komünizmin taşkın ve gayri ahlaki hareketlerinin aksülamelidir. Mil­ liyeti inkar eden, milletleri yıkmak için gelene­ ğe ve mukaddesata düşmanlık güden komü­

7

Atsız'la aynı kuşaktan gelen bir diğer Türkçü ideolog Reha Oğuz Türkkan da güç ve otorite­ nin yüceltilmesi noktasında büyük ölçüde aynı görüşlere sahiptir. Türkkan'ın belirlediği Türk­ çülüğün ilkeleri arasında “ savaşçılık, stoyitsizm (çetin yaşamak), dinamizm, disiplinli, fakat tenkit ve istişareye müsait idare ve devletçilik" de yer alır (Türkkan, 1944ı 33). Bunun yanı sıra Türkkan, "aşırı zenginlik, lüks, istismarcı veya verimsiz sermayeyle mücadeleyi" millî davalar arasında görür.

8

Bu yaklaşımın iyi bir örneği T ü rk iye ve S iy a se t dergisinin metin İçinde değinilen "Milliyetçilik ve Küreselleşme Özel Sayısı"nda rahatça görü­ lebilir. Bu sayıda küreselleşme sürecinin zarar­ larına değinen ama son tahlilde ulusal ege­ menliği ortadan kaldıramayacağını savunan Stephen Krasner, Martin Wolf, Paul Hlrst, Grahame Thompson gibi ünlü isimlerin tercüme makalelerine de yer verilmiştir.

7

Liberal Düşünce Topluluğu'nun (LDT) doğuşu, Topluluğa mensup aydınların temel tezleri ko­ nusunda bkz. (Yayla, 2003); LDT'ye yönelik, dı­ şarıdan. ancak yine de pozitif bakış açısına sa­ hip bir başka değerlendirme için ise bkz. (Ka­ radağ, 2003).

9

Muhafazakâr demokrasi kavramı ve bu kavra­ mın AKP açısından anlamı için bkz. (Akdoğan, 2004). Bu konuda kısa bir değerlendirme için bkz. (Türk ve Beriş, 2004).

Yeni F o ru m SİMTEN COŞAR

Yeni to ru m dergisi, aralarında 1950'lerin Forum çevresinden Kâzım Berzeg, Os­

416

man Okyar ve Aydın Yalçın gibi isimlerin de bulunduğu bir kadroyla 15 Eylül 1979'da yayım hayatına başlar. Aydın Yalçın derginin kuruluşuna önderlik et­ miştir, derginin sahibidir ve editoryal ya­ zılar yazar. Derginin adına özellikle "ye­ ni" ibaresi eklenm iştir. Am aç dergiyi 1960'ların Forum'undan ayrıştırmaktır. Dergiye yazan yazarların çoğunluğu üni­ versitede görevlidirler. Aralarından bir kısmı Yalçın'ın öğrencisidir. Yeni Forum çevresinin bir grup olarak temsil ettiği si­ yasal pozisyon liberal düşünce çerçeve­ sinde değerlendirildiğinde Yalçın’ın etkisi ağırlıklı olarak hissedilir. Buna bağlı ola­ rak, Yalçın'ın "liberal toplum ve demok­ ratik devlet" ve/veya "açık rejim" formülü Yeni Forum örneğinde de karşımıza çıkar. Yine, Yalçın'ın bu formül çerçevesinde sunduğu demokrasi tanımı ve bu tanıma bağlı olarak irdelediği ideal siyasal parti tiplemesi, toplumsal iyi ve toplumsal iyi­ ye ulaşmak için yürütülecek tartışmanın esasları Yeni Forum dergisinde yayınla­ nan yazılarda da sıklıkla ele alınır. Yeni Forum yayım hayatına 1950'lerin Forum' uyla bağıntısını ve 1960'ların Fo­ rum' undan farkını vurgulayarak başlar. Başlangıç itibariyle, yayın politikasını liberal-demokratik anlayış çerçevesinde özgürlüğe olan inanç temelinde kurar (Yalçın, 1979:2): l orum , adı üstünde, "dem okrasi bayra­ ğ ı" ile yan yana d ü ş ü n ü leb ilec e k bir sim gedir, bir kavram dır. I lürriyet reji­ mi, çoğ u lcu düzen, hür tartışma ve in­ san hakları g ib i kavram larla yakın ak rabalığı olan bir adı var dergimizin.

(...) bü yük bir liberal düşünürün, ün­ lü bir filozofu n sözlerin i tekrarlayaca­ ğ ız: "Hürriyetin ortaya döktüğü sakın ­ caları ortadan kaldırm ak için d aha faz­ la hürriyet lazım dır!" Bununla anlatıl­ m a k istenen şey, h iç bir rejim de olm a ­ yan bir ölçü d e, hürriyet düzeninin k en ­ di kendini tamir etm e ve d ü zeltm e m e­ kanizm asına sahip olm asıdır: Bu, tartış­ madır. I lerşcyi a çık ça konuşmadır. Yeni Forum, bu anlayış çerçevesine re­ feransla, aşırı sağ, aşırı sol, Marksist ve fa­ şist çevrelerle "Atatürkçülük" çerçevesin­ de mücadele etmek üzere yayımlanan bir "dava dergisi" olarak tanımlanır (Yalçın, 1986: 563). Zira, "... demokrasi ve liberal ideoloji, nasıl dışa kapalıolmayan, kesin kıstasları olmayan geniş bir bakış açısı ise, Atatürkçülük de aynıdır" (Başyazı, 1985c: 4). Bu dava, genelde totalitariz­ min, özelde Marksist ideolojinin Cumhuriyet'in temelleri için arz ettiği tehlikeleri, toplumu bilgilendirerek ve Türk aydınla­ rını Marksizm'in "sözde" bilimsel zihni­ yeti hakkında bilinçlendirerek, bertaraf etmek olarak sürdürülür (Yalçın, 1986: 512). Bu, dergide 1980'ler boyunca ya­ yımlanan yazılarda on fazla dile getirilen argümandır.1 Yeni foru ın çevresindeki genel görüşe göre, derginin yayım hayatının başladığı yıllar, Türkiye'nin gerek yapısal gerekse aktörel düzeyde hürriyet rejiminin işlerli ğini sağlamak açısından uygun değildir. Grup, Yalçın'ın Türkiye'nin 1970'lerin ikinci yarısında içerisine düştüğü bunalı­ mın asıl sorumlularının oy kaygısı ile ha­ reket eden siyasal parti liderleri olduğu tespitini paylaşır. Bu tespit temelinde, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) "kışkırtıcı-

:

B

lık, sorumsuz muhalefet anlayışı, yıllarca Marksist propagandaya güç ve itibar ka­ zandıran 'solculuk' hummasına kapıl­ m akla", AP ise faşizm le flört etmekle eleştirilir (Yalçın, 1986: 65). Yanı sıra, söz konusu koşullar altında darbenin kaçınıl­ maz bir sonuç olduğu kabul edilir ve dar­ be hürriyet rejimi temelinde olurlanır (Başyazı, 1984a). Dergide aynı doğrultu­ da birçok yazı yayımlanır. Bu yazılardaki temel argüman "12 Eylül 1980 harekâtıy­ la, Türkiye(nin] iç harbe dönüşmek üzere olan terör yangınından kurtularak huzura kavuşmuş" olduğudur (Yayla, 1985: 128). Yani Forum çevresi, 1980'ler boyunca Si­ lahlı Kuvvetler karşısındaki olumlu tavrını sürdürür.2 Gruba göre, sorumsuz siyasal parti li­ derlerinin yanı sıra, Türkiye'nin 1970'lerin içinde bulunduğu durumu akutlaştı­ ran diğer bir neden 1 9 5 0 'le rin F o rurn'unun taleplerine uyan düzenlemele­ ri getiren ve fakat Türkiye siyasasına uy­ mayan 1961 Anayasası'nın çizdiği yapı­ sal çerçevedir. Çünkü 1961 Anayasası, rejimi tehdit eden akımlara karşı meka­ nizmalar geliştirememiş; "çoğulcu top­ lum düzeni felsefesi" karar alma meka­ nizmasını açmaza sokmuş ve ..."m illî iradeyi bölüp parçalayarak, devlet bü­ tünlüğüne zarar veren bir dağılmaya..." neden olmuştur (Yalçın, 1986: 254; "Re­ jim ve Anayasamızda Reform Önerisi"). Grubun, 1980 darbesinin eşiğinde ana­ yasa değişikliği için hazırladığı öneriler paketinde böyle bir vargının nedenleri de anlatılır (a.g.y.: 1-33): İlk olarak, ana­ yasa kriz dönemlerinde demokrasinin korunması için sağduyulu bir şekilde ha­ reket edecek güçlü bir başkanlık maka­ mının oluşmasını önlemiştir. İkincisi, yar­ gıyı aşırı derecede özerk kılarken, bu özerkliğin rejimi tehdit etmesi durumun­ da kullanılabilecek denelim mekanizma­ sını kurmamış ve böylelikle rejimi bir nev'î "hâkimler hükümetine" (a.g.y.: 4) dönüştürmüştür. Yanı sıra, nisbî temsil sistemi siyasal partilerin bölünmesine ve

E

R

A

L

I

Z

dolayısıyla parlamentonun doğru düz­ gün çalışamamasına yol açmaktan so­ rumlu tutulmaktadır. Son olarak. Senato kendisinden beklenilen siyaset-üstü tavrı benimseyememiştir. Söz konusu reform öneri paketinin bitiş kısmı Yeni Foru m grubunun duruşunu anlamak açısından önemlidir. Bu bölüm üç noktayla özetlenebilir. İlk olarak, dev­ letin korunması ve güçlendirilmesi esası­ na öncelik verilir. İkincisi, anayasada ve meclis tüzüğünde demokratik bir siste­ min doğru yönde işlemesini olası kılacak düzenlemeler yapılması gereği vurgula­ nır. Son olarak ve belki de en önemlisi, demokrasinin gerçekleştirilmesi ve birey­ lerin hak ve özgürlüklerinin temin edil mesi için devletin ve milletin bölünmez bütünlüğüne karşı tehditlerin ortadan kal­ dırılması gerektiği ileri sürülür.3 Denebilir ki, grubun önerisi hürriyet rejiminin ve demokrasinin işleyebilmesi için gereken esasları da içerisinde barın­ dırmaktadır. Bu esaslar, her şeyden ön­ ce, Türkiye'de "... müsamaha ve demok­ rasi gelenekleri[ninj henüz İngiltere'deki kadar kuvvetli ..." olmadığı vargısından hareketle "...birbirlerini dengeleyen dev­ let organlarT'na sahip "kuvvetli bir dev­ le rin kurulması temelinde şekillenmek­ tedir (a.g.y.: 9-10). Bu ise, bir yandan Cumlıurbaşkam'na istisnüi olağanüstü yönetim yetkisi verirken, diğer yandan "meclis rejimi"ni engelleyecek, yargının parlamentonun işleyişini sekteye uğrata­ cak şekilde güçlendirilm esinin önünü alacak bir düzenlemeyi gerektirmektedir (a.g.y.). Demokrasinin işlerliği açısından yönetsel düzenlemelerle ilgili bu öneri­ lerin "devletin bütünlüğü korunmadan demokrasinin vaşatılamayacağı" (Feyzioğlu, 1987: 23) tespitine paralel olduğu söylenebilir. Demokrasi kültürünün zayıf olduğu bir bağlamda söz konusu yeniden yapılanma içerisinde aydınlara büyük bir sorumluluk düşmektedir. Buna bağlı olarak, aydın "dem okrasi kültürünün ya yılm asın -

M

417

I L

I

b

ü

K

da"ndan sorumludur (Yayla, 1985a: 15-7) ve Y en i Fo ru m çevresi bu sorumluluğa uygun bir şekilde "Batılı hayat tarzı, uy­ gar toplumun siyasî felsefesini, demokra­ sinin temel ilkelerini anlatmaya, yorumla­ maya çalışmıştır* (Başyazı, 1985f: 3-4; Başyazı, 1985e: 3-5). Nitekim, grup ken­ disini halkın temsilcisi olarak tanımlar (Başyazı, 19B4: 3): T ü rk d e v le t a d a m la rı

ve o rd u ,

s iy a s i

partiler, Y Ö K g ib i d evletin b a şlıca o r­

düşman karşısında Türk ve m illetim izin re sm î ve orga­

ganları, a sıl dış ba lkının

n iz e d ire n iş g ü cü n ü tem sil ediyorlarsa,

418

T ü rkiy e'd e h ür vatandaşın

ve haysiyetti

aydınların sesin i duyuran FORUM g ib i y a yın organları da, örgütlenm em iş, g ö­ n ü llü v e s e s s iz T ü rk h a lk ın ın d ire n iş gü cü n ü tem sil etm ektedirler.

Öte yandan, Y en i F o ru m çevresinin Batı'ya yaklaşımı koşutsuz bir Batıcı du­ ruşu simgelemez. Bunun yerine, "... akıl­ cı ve eleştirel bir tavırla ... millî öz" ile "evrensel kalıplar" arasında bir senteze gitme çabasından bahsedilebilir (Kantarcıoğlu, 1985: 18). Yeni Forum çevresinin "ideal aydın"ı dinamik bir süreç olan de­ mokratik yaşam tarzının varlığını temin eden toplumsal yapının kuruluşuna yö­ nelik olarak çalışırken (Başyazı, 1985f; Yayla, 1985c: 32-4), millî ve dinî değer­ lerin yaşatılmasında da öncü olacaktır (Yalçın, 1990: 4-5; Kantarcıoğlu, 1985: 15-20; Doğaner, 1985: 33-35). Buna pa­

A

L

i

1

M

ralel bir şekilde dergide özellikle 1990'larda artan bir şekilde Orta Asya Cumhuriyetleri ile ilgili yayınlar yapılır; konferanslar düzenleniri Yeni Fo rum ’ un bölgeye olan ilgisi derginin geleneksel si­ yasal duruşu temelinde açıklanır: söz ko­ nusu cumhuriyetlere Marksizm'den ka­ çışlarında ve liberal demokrasiye uyum sağlamalarında yardımcı olmak (Başyazı, 1993:6). Y en i Fo ru m çevresinin liberal düşün­ ceyle bağıntısı, serbest piyasa mekaniz­ masına ve özelleştirme politikalarına ve­ rilen desteğin yanı sıra, yine 1990'larda önde gelen liberal düşünürlerin eserleri­ nin Türkçe çevirilerinde örneklenir. Yeni Forum deneyimi, Türkiye'de liberal siya­ sal duruş ve düşünce açısından birbiriyle çatıştığı söylenebilecek iki eksende sey­ retmiştir, İlk olarak, Yeni Forum çevresi, 1980 darbesini gerekçelendirmek vasıta­ sıyla meşrulaştırmakla, 1982 Anayasası'nı iç-dış tehdit ve istikrar Önceliği temelinde olurlamakla, derginin ilk sayısında dile getirilen "hürriyetin ortaya döktüğü sıkın­ tıları kaldırmak için daha fazla hürriyet gereklidir" saptamasına ters düşecek şe­ kilde özgürlüğü "düzen" karşısında İkin­ cil konuma alan bir pozisyon almıştır. İkincisi, 1990'larda dergide yayımlanan çevirilerden5 hareketle denebilir kİ, Yeni Forum çevresi 1990'ların ortalarından iti­ baren etkin olacak yeni bir liberal aydın kuşağının yetişmesi için bir mutfak işlevi görmüştür. □

DİPNOTLAR 1

ö rn e ğ in bkz. B aşyazı, 1991; Başyazı,

arkasından komünist diktatörlüğüne itmek isteyen tertiplerine karşı koymak...” göste­ rilir. Yalçın, 1986:561.

1990; Dağhan, 1987; Başyazı, 1987; Baş­ yazı, 1987b; Başyazı, 1 9 87 c; Saşyazı, 1987d Başyazı, 1985a; Başyazı, 1985b; Başyazı, 1985e; Başyazı, 1985g; Başyazı, 1985h; Başyazı, 19B5İ; Başyazı, 1985j; 1965k; Başyazı, 1985!. Delginin üçüncü sayısında çıkış nedenlerinden biri olarak tedhişçi solun memleketi Faşizm'e ve

2

Dergiden İki yazar, derginin sahibi ve edi­ törü Aydın Yalçın ve Osman Okyar, Millî Güvenlik Kurulu (MGK) tarafından Ameri­ kan Senatosı/na Türkiye'deki terörizm ile ilgili bilgi vermek üzere görevlendirilirler: Başyazı, 19B1a: 3-4. Yeni Forum çevresi-

k

R

n in

K

S

T S K 'y a

A

G

y a k la ş ım ı iç in

B

b k z . Y a lç ın ,

5

b k z ., Is a ia h

A

Z

B e r lin

M

(1 9 9 0 ), " B ir

İd e a l O la r a k E ş it lik ," ç e v . M u s ta fa F r d o -

B a ş y a z ı, 1 9 8 5 c ; B a ş y a z ı,

ğan,

1 9 8 5 d ; B a ş y a z ı,

1 9 8 4 ; B a ş y a z ı,

1981;

S iy a s a l F a a liy e t ," ç e v . M u s t a fa E r d o ğ a n ,

Yen i r o rum , 11 ( 2 5 0 ) , M a r t , s . 3 6 - 4 1 ; A y n

B u n u n i ç i n s ö z g e l i m i , " . . . m e r k e z î id a r e n in

R a n d (1 9 9 0 ), " İn s a n ın I la k la r ı," ç e v . A tilla

m a h a l l î id a r e le r ü z e r i n d e k i v e s a y e t i y e n i ­

Y a y la ,

d e n ta m o la r a k k u r u lm a lı..." , " D e v le t B a ş ­

Rand

k a n lığ ın a , D e v le t i k o r u m a k v e k o lla m a k iç in

çok

Y e n i F o ru m , M a r t , s . 6 8 - 7 1 ; A y n (1 9 9 0 ), " K a p it a liz m

A tilla Y a y la ,

k u v v e t li y e t k ile r v e r ilm e lid ir .

N e d ir ? " ç e v .

Y en i Foru m , 11 ( 2 5 2 ) , M a y ı s ,

s . 3 8 - 4 8 ; M a u r ic e C r a n s to n ( 1 9 9 0 ), " İn s a n

" R e jim v e A n a y a s a m ız d a R e fo rm Ö n e r is i" :

H a k la r ı N e le r d ir ? " ç e v . A t illa Y a y la , Y e n i

2 1 ,2 5 .

'

Y en i F o r u m ' u n F y l ü l - t k i m A z e r b e y c a n 'd a

Y en i F oru m , 11 ( 2 4 8 ) , ( O c a k , s . 2 9 - 3 7 ;

P c t e r I . B e r g e r ( 1 9 9 0 ) , " A h l a k Y a r g ıs ı v e

B a ş y a z ı, 1 9 8 1 b ; 8 a ş y a z t , 1 9 8 0 a

4

R

1 9 8 6 : 2 1 - 2 4 ; O k y a r , 1 9 8 3 ; B a ş y a z ı, 1 9 8 5 ;

1 9 8 5 m ; B a ş y a z ı,

3

Ö r n e ğ in

E

F o ru m , 11 ( 2 5 3 ) , H a z i r a n 1 9 9 0 , s . 4 1 - 3 ;

1991

s a y ıla r ı

E liz a b e t h

1 6 - 1 9 E y lü l 1 9 9 1

t a r ih le ­

m u ? ” ç e v . M u s ta fa E rd o ğ a n ,

T e a g u e ( 1 9 9 1 ) , " A ç ı k T o p lu m

Ya n i Foru m ,

“ T ü r k i y e v e S o v y e t le r

1 2 (2 6 1 ), Ş u b a t, s. 4 5 - 6 ; F r ie d r ic h A . H a -

B ir liğ i't ıd e k i D e ğ iş m e le r ,” b a ş lık lı k o n fe ­

y e k (1 9 9 1 ), " l ib e r a l B ir S o s y a l D ü z e n in İ l­

r a n s l a r s e r i s i n d e s u n u la n

k e le r i ," ç e v . A t i lla Y a y la ,

r in d e d ü z e n le n e n

b ild ir ile r e a y r ıl­

m ış t ır . Y i n e , K a s ı m - A r a l ı k 1 9 9 2 s a y ı l a n n d a A z e r b e y c a n 'd a , 1 6 - 2 3 K a s ım

1 9 9 2 ta ­

Yen i F o ru m , 1 2

( 2 6 3 ) , N is a n , s . 2 5 - 3 4 ; O t frie d

H ö ffe

( 1 9 9 1 ) , “ A d a le t B i r D e ğ iş t o k u ş m u d u r ? "

Yen i F o ru m , 1 2 ( 2 6 4 ) ,

r ih le r in d e d ü z e n le n e n " A z e r b e y c a n ; " T ü r -

ç e v . A h m e t A r s la n ,

k iy e - A z e r b e y c a n v e O r t a A s y a C u m h u r i­

M a y ıs , s . 2 7 - 3 4 ; A y n R a n d ( 1 9 9 1 ) , " K o l-

y e t l e r i n d e D e m o k r a s i v e P i y a s a E k o n o m i­

le k t it H a k l a r , " ç e v . M u s t a f a E r d o ğ a n ,

s in e G e ç iş S ü r e c in d e

B a z ı P r a t ik S o ru n ­

Yeni F o ru m , 1 2 ( 2 6 5 ) , H a z i r a n , s . 2 9 - 3 1 ; G e o r -

l a r , " b a ş l ı k l ı k o n f e r a n s la r s e r i s in d e s u n u la n

g e U rb a n ( 1 9 9 1 ), " Ş im d iy e

b ild ir ile r e y e r v e r ilm iş t ir . E k o la r a k b k z .

E d e b ild iğ im iz

Y a lç ın , 1 9 9 2 ; 1 9 9 2 a ; N e s ip z a d e ,

K a r i P o p p e r 'l a r m i l â k a t , ç e v . M u r a t A y g e n ,

1 9 9 2 a ).

1992;

D ü n y a la r ın

1 2 (2 6 7 ), A ğ u sto s, s . 4 7 - 9 .

K a d a r t id e

En

iy is i,"

S ır

419

Türkiye’de Çağdaş İslâmcı (İktisadi) Düşünce ve (İktisadi) Liberalizm FERÜDUN

ürkiye’de İslamcı düşünce ile libe­ ralizm arasında bir ilişkinin varlı­ ğından ve bu ilişkinin niteliğin­ den söz edebilmek için, düşünce kavra­ mının önüne konan İslâmcı sıfatıyla bir­ likte işaret etliği şeyin ne olduğunu tartış­ mazdan önce, çok daha temelde, bu kav­ ramın bizatihi kendisini sarahate kavuş­ turmak gerekmektedir. Şimdiki zamanı­ mız olan modern zamanlarda düşünce kavramı, kendi asli sıfatına müracaat et­ mek gerekirse, Batı düşüncesini ifade eden bir kavramdır. Bu tanımıyla düşün­ ce kavramı, zamanımızın yazgısal varolu­ şunun karşılığı olarak kullanılmaktadır. Yani Batı düşüncesi dendikte kavramın sınırlanıp belirli bir sıfatın altına sokul­ duğu iması yerine, bizzat bu düşüncenin kendisinin zamanımıza has bütün bir dü­ şünme tecrübesine denk düştüğü ifade edilmektedir. Bu yüzden Batı düşüncesi kavramındaki Batı sıfatı. Doğu düşüncesi, İslâm düşüncesi, Hint düşüncesi gibi da­ ha da çoğaltılabilecek diğer sıfatlarla aynı göreve, sahip değildir. Aksine Batı düşün­ cesi kavramı zamanımızın temel karakte­ ristiği olan Batılı varoluşun düşüncesini ifade etmesiyle diğer sıfatların da konulabilmesinin gerekçesini oluşturmaktadır. Bu haliyle Doğu, İslâm ya da Ilint düşün­ cesinden söz etmek Batılı bir düşüncenin,

T

YILMAZ

zamanımızın düşüncesinin bir ürünücu* ve zamanımıza has bir tecrübe olarak bu sıfatların her birini sahiplenenler teker te­ ker Batılı düşüncenin içinden düşünmek­ tedirler. Bunu Batı düşüncesine alterna; ürettikleri iddiasıyla yapanlar bile bu dü­ şünme tecrübesinin içindedirler.1 Düşünmenin ne olduğu sorusu felsefıontolojik bir soru olmaklığıyla, soruyu kadim Grek’in logos'una değin geri götür­ mektedir. Logos Latin versiyonunda ralic olarak adlandırılmış, bu da modem döne­ min bütün bir düşünme tecrübesinin be­ lirleyicisi olmuştur, ister modern öznenesne düalitesi içerisinde islerse de bu düalizme yönelik itirazlar çerçevesinde ele alınsın, düşünmenin modern-tarihse. tecrübesinin en temelden anlamı onur Batılı varoluşun özerklik kazandırdığı bir edim oluşudur. Felsefî bir edim olarak düşünce, ilkin doğa bilimlerine ama daha sonra 19. yüz­ yılla birlikte sosyal bilimlere evrilen sü­ reçte bu bilimlerin eyleyiş biçimi olmuş­ tur ki bu yönüyle hesaplayıcı-leknik bir faaliyet olarak en modern anlamına ka­ vuşmuştur. İktisadi düşünce de, sosvai bilimlerin ortaya çıkışında özerkliğini ilk kazanan bilimlerden birisi olarak, bu he­ saplayın teknik faaliyetiyle rasyonel inşa mn eylemini kendisine konu edinmiştir Bu yönüyle iktisat ticari ya da endüstriye.

T Ü R K İ Y E ' D E ÇAĞDAŞ İ SLAMCI ( İ KT İ SAP! ) DÜŞÜKÇE VE ( İ KT İ SADİ ) Lİ BERALİ ZM

kapitalizmin bireyinin bir biçimde tasviri­ ni konu edinmektedir.2 Dolayısıyla İktisa­ dî düşünce söz konusu olduğunda, ilgili düşünsel tecrübenin büyük ölçüde Batılı tarihsel varoluşa atıf yaptığını vurgula­ mak gerekmektedir. Bu yüzden peşinen şunu belirtmek gerekir ki Türkiye’deki ya da herhangi başka bir yerdeki İslamcı İk­ tisadî söylemden söz etmek ilgili söyle­ min Batı dışı bir tecrübeyi dile getirdiği anlamına gelmemektedir. İslamcı düşünce ya da İslamcı iktisadı düşünce kavramları bu yüzden sorunlu­ dur. İlgili kavramları kullanan çalışmala­ rın en temel iddialarından birisi farklı, al­ ternatif bir sistem ya da yaklaşım öneri­ yor iken bile Batı düşüncesini dillendir­ mekten başka bir şey yapıyor değildir. Başlıktaki bir diğer sorunlu yan ise işin Türkiye ite ilgili kısmıdır. Nihayetinde bu yazı Türkiye'deki İslâmcı (İktisadî) dü­ şünce temelli çalışmalarla sınırlandırıl­ maktadır. Fakat Türkiye’de bir düşünce geleneğinden genel olarak söz etmek pek mümkün olmadığından, başlığın kendisi bir düşünsel etkinliğin ve geleneğin izle­ neceği iması taşımasına karşın, değerlen­ dirilecek çalışmaların böyle bir sınırının çizilmesi de mümkün görünmemektedir. Şerif Mardin’in (1994: 16) Jön T ürkler’in Siyasi F ikirleri kitabına yazdığı önsözdeki şu cümlelerin Türkiye’deki düşünce et­ kinlikleri ile ilgili genel tasviri verdiğini kabul etmek gerekmektedir: “19. yüzyıl düşünce tarihimiz üzerindeki incelemele­ rimin bana öğrettikleri şunlardır: 19, yüz­ yıl Türk düşünce tarihinden söz etmek mümkün değildir. Ancak bir 19. yüzyıl ‘düşünce sosyolojisinden bahsedebiliriz. Bu sosyoloji de bana ‘Batili ve ‘Batıcı’ ol­ manın başta hiç de kestiremediğimiz zor­ lukları bulunduğunu anlatmaktadır". Mardin’in bu tespitini destekleyen bir yoruma Çiğdenim yazılarında rastlamak mümkündür. Çiğdem (2001, 88) Türki­ ye’deki Islâm düşüncesine yönelik eleşti­ rilerini sıralarken ve aslında bu yönüyle

kavramın kendisinin temelden sorunlu olan yönünü ortaya koyarken, bu düşün­ ce biçiminin ‘somut gövde’ eksikliğinden ve bu haliyle İslâm düşüncesinin ‘adı var kendi yok muhayyel bir bütün’ olduğun­ dan bahsetmektedir. Türkiye'de İslamcı düşünceye ilişkin bir düşünme çabası içe­ ren bu yazıların da yaptığı bir düşünce sosyolojisinden öteye gitm emektedir, çünkü ilgili düşünce ürünlerinin belirli ■bir somut yapı ya da düşünce geleneği et­ rafında incelenebilme imkânı yoktur Çigdem’in (2001: 97, 98) düşünce sos­ yolojisini ‘düzeylerin özgüllüğü’ kavramı ile aşmaya uğraştığı, en azından bunu teklif ettiği, bile söylenebilir. Buna göre düzeylerin özgüllüğü "her düzeyin Özgül­ lüğünü a priori kabul etmek ve sonra o düzeyin gerektirdiği mantıksal ve kav­ ramsal bir bütüne varmayı hedeflemektir. ... Toplumsal olanı toplumsalın dışına ta­ şımak ya da ontolojik olanı bütün her şe­ yi kapsayıcı bir konuma yerleştirmek, toplumsalı var kılan çelişkileri ortadan kaldırmadığı gibi, ontolojik olanın mut­ laklaştırılması da kutsallık savunusunu garanti etmemektedir. ... Farklı düzeyleri kendi farklılık mantıkları içerisinde tar­ tışmak, bu düzeylerin arasındaki ilişkiyi reddetmek anlamına gelmez; tam tersine, zaten düşünme dediğimiz etkinliği bu uğ­ rakta kuran nitelik, bu ilişkiyi çözümle­ yebilmektir" (Çiğdem, 2001: 98). Düşün­ cenin tanımı bir çözümleme ilişkisi ola­ rak konduğunda İslamcı iktisadı düşünce kavramı daha anlaşılabilir bir kavrama dönüşebilmekte, düzeylerin özgüllüğü ile birlikte de kendisine meşru bir varlık ala­ nı bile bulabilmektedir. Ama düşüncenin kendisini Batılı vamluşa tarihsel aidiyeti içerisinde ele alan bir yaklaşımda kavram yine de sosyolojik bir ilgiden ötesini ha­ kemi emektedir. Başlıktaki bir diğer kelime olan ‘çağdaş’ kavramının da açıklığa kavuşturulma ih­ tiyacı vardır. Burada Osmanlı modernleş­ mesinin bir ürünü olan İslamcılık üzerin-

421

L

I

B

E

R

A

L

İ

Z

V

422 Necmettin Erbakan in siyasete girişi, Odular Birliğinde, “komprador-mason bir azınlığa karşı' Anadolu serm ayesini tem sil misyonuyla gerçekleşmişti. Milli Görüşün iktisat anlayışında, ‘Müslümanlığın kâra w kazanmaya büyük önem verdiği’ vurgulanıyordu. Bunun Batılı kapitaliznuİen fa rkı ise, “Müdümamn israfyapm aması ve kazandığını mutlaka hayırlı bir sahaya harcam ası" idi.

de değil3 ama daha çok 20. yüzyılın son çeyreğinde etkili olan çağdaş versiyon üzerinde durulacaktır.4 Liberalizm kavra­ mı ile de karam ın politikbilim içerisin­ deki anlam çeşitlemesi bir kenara bırakı­ larak, devletin ekonomik işleyişe müda­ halesine karşı olmak anlamında bir İkti­ sadî liberalizm kastedilmektedir. İSLÂM İKTİSADI KAVRAMI

İslâm iktisadı k aram ı Türk Islâmcı dü­ şüncesi için yerli bir kavram değildir. Kavramın kökeni PakistanlI Müslüman düşünür Mevdudi’ye dayandırılır. Kavra­ mın şekillenmesinde Mısırlı Seyyid Kulb ve İraklı Muhammed Bekir Sadr’ın katkı­ larını da zikretmek gerekmektedir. Hâ­ kim Batı medeniyetine bir cevap verme ihtiyacındaki Islâmcı entelektüellerin il­ kin daha çok epistemolojik düzeyde ge­ liştirdikleri bu argümanlar, bir yandan neredeyse bir alt disiplin olarak İslâm ik­

tisadı çalışmalarının artışına ve diğer yan­ dan da faizsiz bankacılık gibi pratikte ba­ zı uygulamalara önayak olmuştur.5 Bu akımın öncülerinin piyasa etkinliklerine yaklaşımları arasında önemli farklılıklar varsa da genelde bu mekanizmaya olum­ lu baktıkları söylenebilir. İslâm iktisatçıları, her ne kadar alterna­ tif modeller inşa etme iddiası ile yola çık­ mışlarsa da, uğraşılarının temeli Batılı söylemin farklı bir üretiminden başka bir şey olmamıştır. Bu durum genel Islâmcı entelektüel söylemin bütünü için dahi geçerlidir. Azmeh in (2003: 143-44) de be­ lirttiği gibi, “Arap dünyasının, İran’ın ya da Müslüman çoğunluğa sahip diğer ül­ kelerin modern tarihi şunu göstermekte­ dir ki -bu noktada İslâm’ın bir kültür de­ ğil, birbirinden son derece farklı kültürler arasında varlığını sürdüren bir din, dola­ yısıyla çokbiçimli bir kendilik olduğu ıs­ rarla vurgulanmalıdır- bu toplumlarır. toplumsal ve siyasal yaşamına hâkim olar.

TÜRKİYE'DE

ÇAĞDAŞ İSLAMCI

( İ K T İ S A D İ ) OOŞÜNCE VE ( İ K T İ S A D İ ) L İ B E R A L İ Z M

entelektüel söylemler, Aydmlanma’ntn ya da Marksizm, doğalcılık, liberalizm, mil­ liyetçilik gibi Aydınlanın a-son rast gele­ neklerin yerel uyarlamasıdır". Bu yüzden modellerinin temel farkı daha çok davra­ nışsal normlar konusunda ortaya çıkar­ ken, devletin piyasaya müdahale derece­ sinde, Batı düşüncesindeki konjonktüre bağlı olarak değişiklikler göstermiş olsa da, daha liberal bir ton hâkimdir. Kavram Türkiye’ye 1960’lı yılların çevi­ ri hareketleriyle birlikte girmiş fakat ne akademik dünyada ne de sivil entelektüel dünyada pek karşılık bulamamıştır. Bun­ da Türk tsiâmcı söyleminin, cumhuriyet tecrübesi ile birlikte geciktirilmiş modernizminin de etkisi vardır, Aktay'ın tespi­ tiyle (1999: 184-85) söylemek gerekirse: “...Osmanlinın son zamanlarında, gerek Türk modernleşmesi gerekse de İslâm’ın moderni eştir ilmesi konusunda ‘kendili­ ğinden’, başka bir deyişle sivil ve toplum­ sal düzeyde işleyen bir sürecin. Cumhuri­ y e tle birlikte kendiliğinden olmayan, devletin müdahaleleriyle işleyen bir dö­ neme girdiğini görüyoruz. Bunun İlahiyat Fakültesi bünyesinde veya Fakülte dışı İslâm entelektüalizmi içerisinde Protes­ tanlık tartışmasıyla ifade edilebilecek ve ancak bugünlerde gerçek ivmesini kazan­ mış gelişmenin gecikmesinde önemli bir rolü olmuştur. Bu da, ayrıca, modernleş­ me olgusuna karşı İslâm seçkinlerinin gerçek tutumunun ortaya çıkmasında ni­ çin oldukça engelleyici bir rol oynamış olduğunu fark etmemize yol açmaktadır". 1960'Jı yıllara gelindiğinde Osmanlı ba­ kiyesi İslâm seçkinlerinden söz edebilme­ nin toplumsal ve tarihsel koşullan da ge­ ride kaldığından, söz konusu çeviri hare­ ketlerinin yankısı olsa olsa daha alt düzey bir entelektüel düzlemde ve daha çok da vûlger bir toplumsal söylemde karşılık bulmaktan öteye gitmemiştir. İslâm iktisadı kavramı çeviriler yolu ile ithal edilmiş fakat Türkiye’deki İslamcı entelektüel söylemin içseli eş tir diğ i bir

kavram olamamıştır. İronik bir biçimde Cumhuriyetle geciken söylemdeki bu mo­ dernleşme, İslâm iktisadı kavramının naif bir formel akademizm olarak söyleme İt­ halini engelleyerek, İslama söyleme, as­ lında pek de yararlanamadığı daha çağdaş bir modernleşme refleksi imkânı sunmuş­ tur. Çünkü gerçekten Islâm iktisadı kavra­ mı, davranışsal varsayımlar olarak öne sürdükleri Fıkhı tartışmalar ayn bir bağlam olarak kenarda bırakıldığı sürece, mevcut neoklasik iktisadın söylemsel bir taklidin­ den ve Islâmileştirilmesinden öteye gide­ memiştir, Bu literatürün Türkiye’de pek karşılık bulmaması, Türkiye’deki tsiâmcı İktisadî söylemi düşünsel olarak bu vasat taklitten korumuş ve modem düşünce ile daha sağlıklı bir temas kurma fırsatı ver­ miştir. Ama bu fırsatın modem düşünce ile sağlıklı bir karşılaşmanın ürünlerine doğru evrikliğini söylemek zordur. Türkiye’de İslamcı iktisadi söylemin genel olarak iki farklı tepki öbeği etrafın­ da toplandığı söylenebilir. Bunların ilki ilahiyatçı-fıkıhçı tepki denebilecek olan daha profeyonel bir tepki iken, İkincisi de sivil-tsiâmcı entelektüel söylemin ortaya koyduğu tepkidir. Bu bölümde ilahiyatçıfıkıhçı İslamcı söylemin niteliği ve bunun liberalizmle ilişkisi üzerinde durulacaktır.

İSLAMCI SÖYLEMİN PROFESYONEL VARYANTI: İSLAM İKTİSADINA İLAHİYATÇI-FIKIHÇILAR/N YAKLAŞIMI VE LİBERALİZM ______ _ Öncelikle şunu söylemek gerekir ki Tür­ kiye’deki ilahiyatçı akademisyenlerin söy­ lemi ile tslâmcılık kavramım yan yana ge­ tirmek de sorunludur. Çünkü İslamcılık kavramımn taşıdığı modem ideolojik ton ilahiyatçı akademisyenlerin dilinde pek yer bulmamaktadır. Bunda akademisyen olmanın formel zorunlu İlıklarının payı ol­ duğu gibi, ilahiyat fakültelerindeki derin pozitivist-bilimsellik tutkusunun da bü­ yük payı vardır. İslâmcılık kavramı değer

L

İ

B

E

R

yüklü oluşuyla bu bilimsel tavrın dışında kalmaktadır. Bu yüzden alt başlıktaki ‘lslâmcı söylem’ kavramı bir sosyolojik tas­ vir amacıyla kullanıldığında ancak ilahi­ yatçıları da kapsar hale gelebilmektedir, ilahiyatçılar arasında İslâm iktisadı kav­ ramına yönelik fikir beyan edenlerin ço­ ğunlukla fıkıhçı zümreden geldiğini be­ lirtmek gerekmektedir. Bunun başlıca se­ bebi İktisadî ilişkilerin gündelik muame­ lata ilişkin addediliyor oluşlarıdır. Bu da mevcut modem hayat formu içerisinde bu ilişkilerin meşruiyetine yönelik bilginin üreticisi konumundaki fıkıhçdara müra­ caatı getirmektedir. Fıkıhçılar da bu gün­ delik ilişkilerin meşruiyetine yönelik bil­ ginin üretilm esinde kendi geleneksel usullerince hem Kuran'a hem de Peygam­ berim uygulamalarına yönelmekledirler. Bu yönüyle söz konusu faaliyet bir fıkıh bilgisi üretimi faaliyetidir, fakat aynı faali­ yet gündelik ilişkilerin İktisadî boyutuna yönelik olduğu için aynı zamanda İktisadî bir bilgi olarak da Lanse edilmektedir. Söz konusu tartışmalar bir bilim olarak mo­ dem iktisadın niteliği ve modem ekono­ minin niteliği ile hemen hiç ilgilenmezler. Dolayısıyla geleneksel usule uygun üreti­ len ve modem düşüncenin niteliksel yö­ nünü bütünüyle göz ardı eden bu bilgi formu, ilginç bir biçimde, modern hayat formunun içerisine oturtulur. Üstelik bu bilgi formu, akademik bir üst başlık alan­ da üretildiği için bilimsel bir bilgi olma id­ diasını da güçlü bir biçimde dile getirerek bunu yapar. Bu haliyle ulaşılan sonuç Türkiye özelinde ilahiyatçı-fıkıhçı akade­ misyenlerin Islâm iktisadı üzerine ürettiği bilimsel bilgi formlarıdır. Dar pozitivist ta­ nımıyla bilimsel bilginin niteliği değerden armmışlık olarak ele alınırsa bu bilgi bü­ yük ölçüde değerden arınmış bir bilgidir. Çünkü ne kendi tarihselliğinden ve ne de politik ve sosyolojik değerlerden hiçbir şey alnıamışür. Bu yüzden ilahiyatçı-fıkıhçı yaklaşımlarda çoğunlukla hocalann ik­ tisat bilmezliği ve de iktisatçdann fıkıh

A

L

İ

Z

bilmezliği vurgulanır durur. Fakat bu er. somut anlamıyla doğru olan yargının te­ mel sorunu ilgili İktisadî bilginin tarihsel­ liğini atlıyor oluşudur, ilahiyatçı-fıkıhçı yaklaşım iktisat bilmezliğe atıf yaparken, iktisadın bir sosyal bilim olarak bağlamına atıf yapmamakta, bizatihi bağımsız bir bil­ gi alanına yönelik cehalete atıf yapmakta­ dır. İslâm iktisadı tartışmalarında sivil-entelektüel kısma dahil edebileceğimiz Mus­ tafa Özel ile ilahiyatçı gelenekten Süley­ man Uludağ arasındaki polemik tam da bu sorunun esasına ilişkin ipuçları ver­ mektedir. Mustafa Özel (1992) iktisadi bilginin tarihsel serüvenini bir laikleşme olarak incelediği yazısının girişine Süley­ man Uludağ’ın (1988: 212) “Riba dini bir meseledir, dinin konusudur. Faiz İktisadî bir meseledir ve iktisat ilminin konusu­ dur” cümlesini alarak, bu tutumun iktisa­ di bilginin tarihselliğini göz ardı edişini eleştirm ektedir. Süleyman Uludağ ise (L992: 125) cevabında Mustafa Özel’i, bİTçok başka eleştirisinin yanında, tslâm tari­ hi ve düşünürlerinden hiç alıntı yapma­ mış olmakla eleştirmektedir. Bu tartışma­ nın tarafları arasındaki ‘iletişim’ sorunu genel olarak İslamcı düşünceye hâkim so­ runlardan birisidir, llahiyatçı-fıkıhçı züm­ renin bilimin tarihselliği ve bağlam kav­ ramlarından anladığı şey, kendi düşünme biçimlerinin temelindeki ‘formel aktarım’ tekniği ile ilişkilidir. İslâm düşünce tarihi­ ne ait olduğu varsayılan metinlere yapılan her atıf bu yönüyle ilgili bağlama dahil ol­ mayı garanti etmektedir, llahiyatçı-fıkıhçı zümrenin bu formel aktarım tekniğine sa­ mimi ve kökten bağlılığı, bizatihi bu yön­ den ortaya çıkan verimlerin ‘tarihsiz’ kalı­ şının ve modern düşüncenin doğasına ilişkin bir temasın oluş ma masının temel sebebini oluşturmaktadır. Modern düşüncenin yalnızca ‘formel' ithalatına dayalı bu fıkıh bilgisi üretimi İslâmcı İktisadî düşüncenin bu yönünün liberalizm ile olan ilişkisinin de naif bir yakınlaşma olarak ortaya çıkışını sağla­

T Ü R K İ Y E ' D E Ç A Ö D A Ş İ S L A M C I ( İ K T İ S A D İ ) D Ü Ş Ü N C E VE ( İ K T İ S A D İ ) L İ B E R A L İ Z M

maktadır. Bu durum şu anlamda naif bir yakınlaşmadır ki ilgili düşünce verimleri liberalizme yönelik bir genel değerlendir­ menin peşisıra arada buldukları paralel­ liklere dayanarak bu yakınlaşmayı ger­ çekleştiriyor değillerdir. Aksine onların tanıdığı, içinde iktisadı bilginin barındığı iktisat bilimi orlodoks iktisat versiyonu­ dur ki bu da neoklasik iktisattır. Neoklasik iktisat ise, kendine göre liberalizm vurgusu hep daha öne çıkan Avusturya İktisadî geleneği kadar aleni olmasa da, temelde liberal karakterlidir. Neoklasik iktisat metodolojik düzeyde bireyci oldu­ ğu gibi, temel analiz birimi de piyasadır. llahiyaiçı-fıkıhçı zümrenin İktisadî libe­ ralizme yakınlığının diğer bir gerekçesi de aktarımım yaptıkları tarihsel başvuru me­ tinlerinin büyük ölçüde kapitalizmin orta­ ya çıkışından öncelere dayanıyor oluşu­ dur. Kapitalizm ile eşzamanlı tarihsel me­ tinlerin ortaya konduğu toplumların ise ilgili dönemlerde kapitalizm ile temasları yoktur. Kapitalizmin hiçbir türüyle ve do­ layısıyla modern devleı pratiğinin hiçbir türüyle teması olmamış bu tarihsel dö­ nemlerden aktarımların elbette ki modem devletin bir pratiği olarak planlama ve müdahalecilik konularına yönelik malze­ meler barındırması beklenemez. Üstelik bu yazıda çizilen periyot yirminci yüzyılın son çeyreği olduğuna göre, ilgili periyo­ dun tarihsel pratik açısından hâkim ka­ rakterinin de liberalizm olduğunu hatırla­ mak gerekir. Bu da ilahiyatçı-lıkıhçı gele­ neğin liberalizme daha sıcak bakmasının sebeplerinden birisini oluşturmaktadır. Serbestiyet savunulurken başvurulan en meşhur hadislerden birisi şudur: “Şüp­ he yok ki, fiyat tayin eden, darlık ve bol­ luk veren, rızıklandıran ancak Allah tır. Ben sizden hiç kimsenin mal ve canına yapmış olduğum bir haksızlık sebebiyle hakkmı benden ister olduğu halde, Rabbime kavuşmak islemem." Bu hadisi nak­ leden Hamdi Döndürcn’in yorumu da şöyledir (1992: 185): "Bununla karabor­

sacılık, aşırı para basma ve ticaret yapan­ ların kendi aralarında gizlice anlaşması gibi müdahaleler olmaksızın, arz ve talep dengesinin kurulması ile fiyatların oluş­ ması amaçlanmakta, ancak bu denge ku­ ruluncaya kadar bazan fiyat yükselmeleri­ nin görülebileceğine işaret edilmekledir.” Bu satırlarda doğrudan devlet müdahale­ sine ilişkin hüküm yoksa da, piyasanın kendi işleyişini serbest bırakma yönünde bir eğilimin varlığı açıktır. llahiyatçı-ükıhçı geleneğin İslâm iktisa­ dı başlığı altına alınabilecek asıl perfor­ mansı ise faiz yasağı eksenindeki tartış­ malarda kendini göstermektedir. Faiz ya­ sağı bu geleneğin en merkezi tartışma ko­ nusudur ve tartışmanın ana sorunu da riba ile faizin aynı sayılıp sayılmayacağı üzerine odaklanmaktadır. Uludağ’ın dela­ letiyle (198 8 , 13-14) bu tartışmaların dört ana eksen üzerinde yürüdüğü söyle­ nebilir. Bunların ilki geleneksel dinî ana­ neye bağlı yaklaşımdır. Bu yaklaşım görü­ nüşte riba ve faize bütünüyle karşı çıkar­ ken, diğer taraftan da bu konudaki şer’i hileleri caiz kabul etmektedir. Bu zümre içinde Elmalılı Hamdi Yazır, Ahmed Naim, Kamil Miras ve tarikat şeyhleri sayıla­ bilir. İkinci yaklaşmıdakiler, fıkıh ölçüleri içinde kalarak faizin cevazı yönünde hü­ kümleri zorlayanlar ve hatta meşrulaştıranlardır. Temel gerekçeleri de zaruret esasına dayanmaktadır. Üçüncü yaklaşım, fıkhı bir kenara bırakarak ayet ve hadis esasından yola çıkmaktadır, lbn Teymiye ve lbn Kayyim’in geleneğini aynen devam ettiren bu yaklaşım riba ve faizi aynı sa­ yıp bunları ve her türlü şer'ı hile yollarını reddetmekledir. Mevdudi ve Seyyid Ku­ tup bu yaklaşımın önde gelenlerindeııdir. Dördüncü yaklaşım ise ayet ve hadisleri yeni bir yoruma tâbi tutup, faizin caiz ve ribanın da haram olduğu hükmüne var­ maktadır. Ali Suavi, İzmirli İsmail Hakkı, Muhammed Abduh, Reşid Rıza ve Fazlurrahman bu yaklaşım içinde sayılabilir­ ler. Süleyman Uludağ kendi tarzını ise

425

L

426

İ

B

E

R

şöyle açıklamaktadır (1988, 15): “Bizim tutmuş olduğumuz yol, belki verdiği so­ nuç itibarîyle ikinci ve dördüncü gruba, kısmen de birinci gruba benzer ama ge­ rek hareket noktası, gerekse takip edilen usul itibariyle hepsinden ayrıdır." Ulu­ dağ’ın bu yaklaşımının yirminci yüzyılın son çeyreğindeki ilahiyatçı-fıkıhçı gele­ nek içerisinde hâkim yaklaşımlardan biri­ sini temsil ettiğini söylemek herhalde abartı olmaz. İlahiyatçı-fıkıhçı yaklaşımın bu yönüyle de mevcut İktisadî işleyişin serbestiydin e yakın durduğu söylenebilir. Çünkü ribayı fahiş faiz, tefeci faizi ve nrnhatabını zor durumda bırakacak olan faiz oranı şeklinde tanımlayıp, normal mev­ duat faizini bundan ayıran bu yaklaşım sayesinde kapitalist iktisadı işleyişin önündeki engel kaldırılmış olmaktadır. Bu ayıtımın kendisini de tehlikeli bu­ lup faizi bütünüyle yasak gören yaklaşı­ mın da liberal tonunun ağır bastığını söy­ lemek gerekmektedir. Çünkü ilahiyatçıfıkıhçı yaklaşımlar içerisinde faizsiz finans kurumlan adı altında kurulan şir­ ketlerin işleyişine pek bir itiraz eden yok­ tur, Bu kurumlann mudarebe, müşareke, murabaha vb. gibi yöntemlerinin Öne çı­ karılıp meşrulaştırılmaları daha yaygın bir tutumdur, ilgili yöntemlerin tümü de piyasa serbestiydi esasına dayalı faaliyet­ lerin finansmanına yöneliktir. Sonuç olarak denebilir ki, ilahiyatçı-fıkıhçı yaklaşımların genel karakteristiğini, basit bir pazar ekonomisi algısına da da­ yansa, iktisadi liberalizm oluşturmaktadır. Bu durum Türkiye'deki İslama zümrele­ rin liberal yaklaşımlarla geleneksel ittifa­ kının bir sonucu olduğu kadar, ilahiyatçıfıkıhçı yaklaşımların kendi fornıel aktarım yöntemlerinin de bir sonucudur. Bu züm­ rede bir politik tarz olarak liberalliğe de pek rastlanmaz, her zaman daha eklektik bir tutuma ve pragmatik bir tavra açık bir tarzları vardır. Yani söz konusu ittifak dü­ şünsel bir tutumun sonucu olmaktan çok, pragmatik bir tavrın sonudur.

A

L

İ

Z

M

StVÎL İSLAMCI İKTİSADİ SÖYLEM ________ VE LİBERALİZM___________ Islâmcılann, ilişki daha eskiye götürülebilirse de, özellikle cumhuriyet tecrübesi içerisinde liberalizme daha yakın duıduklan ve hatta onunla ittifak içinde oldukla­ rı bilinen bir durumdur. Çağlar Keyder’in (1990: 97) 1950’li yıllar sonrasına yöne­ lik çözümlemesinin de ortaya koyduğu gibi, ilgili dönemde mevcut bürokratik iktidara karşı muhalefet platformunun iki temel direği vardı. Bunlardan biri devlet müdahalesi karşısında pazarı savunan İk­ tisadî özgürlük ve diğeri de militan laikli­ ğin uygulamaları karşısında geleneği ön plana çıkaran din özgürlüğüdür. Fakat bu ittifakın, kanonik Kemalist söylemin id­ dia ettiği denli bütün bîr ’50’li yıllar son­ rasını belirleyen, tarafların özdeş olduğu bir ittifak doğurmadığını da kabul etmek gerekmektedir, 1950T1 yıllar sonrası dö­ nemde bürokrasinin kendi formunun dö­ nüşümünün yanı sıra, din özgürlüğünü savunan tarafın da, özellikle 1960’h yılla­ rın sonlarıyla birlikte kendi kimliğini inşa eden ve adını 1980’Ierde İslamcılık olarak pekiştiren bir kimliğe doğru evril diğin i belirtmek gerekmektedir. Din özgürlüğü­ nü savunan zümrenin kimlik inşasının tarihsel seyri, onların 1950 sonrasının ge­ leneksel burjuvazisi ile olan yollarının da ayrılışının seyridir, İslamcılığın 1980’li yıllar ile birlikte kazandığı kimliğin tasav­ vurunda, 1950’li yıllardaki müttefiğin ka­ rakteri anık devlet burjuvazisine dönüş­ müştür. Bu durum, Keyder’in de dikkat çektiği sanayi burjuvazisi ile küçük bur­ juvazi arasındaki gerilimin bir uzantısı olarak da okunabilir. Devlet burjuvazisi aslında form değiştiren bürokrasi ile sa­ nayi burjuvazinin ittifakı olarak ortaya çıkmıştır ve temsilini TÜSlAD’da bulur. Bunun karşısına ise 1980li yıllardaki yeni liberal rüzgar ile birlikte Anadolu’da yeni bir kapitalist birikim sürecini ifade eden ve MÜSÎAD’da somutlaşan sermaye grup­

T Ü B K İ Y E ' D E Ç A Ğ D A Ş İ S L A MC I D Ü Ş Ü N C E VE ( İ K T İ S A D İ ) L İ B E RA L İ Z M

lan ortaya çıkmıştır. TÛSİAD ve MÜ5İAD Ayşe Bugra’n ın da yerinde tespitiyle (1998: 525-26) yalnızca kendi grupları­ nın çıkartan peşinde koşan iktisadi orga­ nizasyonları aşan sınıfsal ve ideolojik ni­ teliklere sahiptirler, MÜSlAD’ın temel şi­ kayeti devletçe korunduğuna inandıkları İstanbul burjuvazisinin tekeline yönelik­ tir (Buğra, 1998: 533), Bu şikâyet, salt İk­ tisadî gerekçelerle dile getirilen rasyonel bir şikâyet gibi görünüyorsa da, MÜS1AD’uı seslendiği ve bir yandan da temsil ettiği İslamcı toplumsal katmanların ke­ narda bırakılmışlık duygusuyla doğrudan ilgilidir. Daha küçük ölçekli sermaye gruplanma biraraya gelmesinden oluşan MÜS1AD, devletin ayırım cı olduğuna inandığı müdahalelerine karşı daha libe­ ral bir kamu politikasının talep edicisi ro­ lüne soyunmuştur. MÜS1AD türü organizasyonların ortaya çıkışını ve İslâmî duyarlılıkları yüksek ke­ simlerin kapitalizme entegrasyon sürecini, İslamcılığın kendi ön-tarihinden toplum­ sal kopuşunun unsurlarından birisi oldu­ ğunu ifade eden Ahmet Çiğdem’e göre (2001: 133) aynı kopuş entelektüel düz­ lemde de gerçekleşmiştir. 1960’lı yıllardan sonra ivme kazanarak gelen düşünsel tslâmcılık 1980’li yıllarda kendi tarihiyle farklılaşan bir görünüm kazanmıştır, Çün­ kü ortaya 'politik angajmanları muğlak ve gevşek olan bir İslâmî entelijansiya’ çık­ mıştır, Gerçi ‘8QTi yıllan ’60'lardan beri gelen düşünsel İslamcılıktan bir kopuş olarak görmek zorsa da düşünsel ürünle­ rinin genel kamu ile buluşmasında önemli bir farklılaşmayı tecrübe ettikleri açıkur, ilgili entelijansiyanın sivil tslâmcı söy­ lem olarak nitelenmesinin gerekçesi ise bu söylemin pohtik düşünce dilindeki ‘si­ villiğini’, ki bu pek de Öyle değildir, vur­ gulamak için değil, ama söylem olarak akademik-formel ilahiyatçı dünyanın dı­ şındakileri kastetmek için kullanılmakta­ dır. Bu ‘sivil’ söyleme meslekten kimi ikti­ satçılar da dahildir. Çünkü ilgili meslek­

ten iktisatçıların bu alandaki performans­ ları kendi mesleki performanslarının dışı­ na taşan bir entelektüel Faaliyet olarak ka­ musallık kazanmaktadır. Sivil İslamcı iktisadı söylemin Fıkıhçıilahiyatçı söylemden ayrılan yönü, onun Batı düşüncesinin verimlerinden daha eş­ zamanlı ve daha derinlikli yararlanma ça­ basıdır. Üstelik bu söylem başta genel ka­ rakteri verilen, Pakistan ve Mısır kökenli formel İslâm iktisadı yorumları ve çalış­ malarına da uzak durmak gibi bir avanta­ ja sahip olmuştur. Bu uzak oluşa, bilinçli bir tercih ve düşünsel olgunluğun mu yoksa akademik söylemin Türkiye'de bu tarz çalışmalara izin verir bir esnekliğe sahip olmayışının mı yol açtığı şüpheli­ dir. Görünen o ki, daha önce de değinil­ diği gibi, ikinci şıkkın bundaki belirleyi­ ciliği daha fazladır. Fakat bu formel İslâm iktisadı yorumlarına uzak oluş aynı za­ manda sivil İslâmcı iktisadi söylemin bir düşünsel gövdeden mahrumiyetini de be­ raberinde getirmiştir. Bu versiyonda, ilahiyatçı-fıkıbçı gelenekte bir formel akta­ rım mekanizması yoluyla da olsa varolan bir söylem evreninden bahsetmek müm­ kün değildir. Bu söylemin ilahiyatçı-fıkıhçı gelenek ile ortak paydasını ise İktisadî liberalizme daha yakın duran bir tutum sergilemeleri oluşturmaktadır. Bu haliyle sivil Islâmcı İktisadî söylemin Türkiye’deki İslamcılı­ ğın bürokrasi karşısında daha fazla serbestiyet talep etme anlamında toplumsal karakterine sadık kaldığı söylenebilir. Ol­ dukça erken bir örnek olsa da Sezai Karakoç’un 1967 tarihli Islüm Tipi umunun Ekonomik Strüktürti kitabı bunun iyi ör­ neklerinden birisidir. Bu kitap asli politik anlamıyla liberal bir düzen vazetmiyorsa da, sunduğu genel araçlar itibariyle mü­ dahaleciliği asgaride tutan bir İktisadî dü­ zeni dile getirmektedir. Özel mülkiyet ve miras hakkı gibi unsurlar İlgili düzende tanınm aktadır. Buna göre (K arakoç, 1985: 27) “Özel mülkiyetin ve teşebbü-

427

l

428

i

b

e

r

sûn ve ölçülü rekabetin tanınması, devle­ tin kişi hayatına yıkıcı bir baskıyla karış­ masını önlüyor, kâr faktörü ekonomik şevki yaratıyor, öte yandan faiz yasağı, emeksiz kazanca bir sınır çekiyor, zekât, başlıbaşuıa sosyal bir regülatör olarak, ka­ pitalizmde beliren sımflararası uçurumun oluşumuna engel oluyor, israf yasağı is­ tihlake bir dizgin vururken, cihat şuuru, hayr kavramı, istihsali toplumun ve bü­ tün insanlığın yararına destekliyor." Asli politik anlamında liberallikten çok, varo­ luşçu bir felsefeye daha yakın gibi duran bu satırların 1960'lı yıllar sonunda yazılmış olduğu hesaba katılırsa, araçsal anla­ mıyla liberal tonunun atanam ayacağı açıktır. Çünkü ilgili yıllar Türkiye'sinin entelektüel söyleminin canlı ve hâkim unsurunu Marksist yaklaşımlar oluştur­ maktaydı. Bu yönüyle kitapta ortaya çı­ kan araçsal da olsa liberal ton İslamcı toplumsal hareket ve entelektüel söyle­ min tarihsel tarzına uygundur. Bu tarz, asli anlamında kökten bir kimlik farklılı­ ğını hep vurgulayıp, görünüşteki müttefi­ ki olarak da devletin tahakkümü karşısın­ da serbestiyet yanlılarım seçmiştir. Sezai Karakoç da [1985, 44) bu görünüşte ben­ zerliğe dikkat çeker: “Buraya kadar görü­ nüşte liberal ekonomiyi andıran Islâm ekonomisi, ruhu itibariyle ondan temel­ den ve kökten ayrılır." Fakat bu kimlik farklılığı vurgusu 1980’li yıllar Türkiye'si­ nin kapitalizme açılmasıyla birlikte İslam­ cı toplumsal pratiğin de hızla kapitalizme eklemlenmesini engellememiştir. Yanı ‘görünüşteki’ ittifak toplumsal pratikte as­ li bir ittifaka doğru yol almıştır. Mesela MÜSlAD örneğinin ilk yıllarında bu kim­ lik farkı hâlâ belirleyici bir unsurmuş gibi sunulurken, giderek taleplerin daha rasyonalize bale geldiği görülmektedir. 1980’li yıllar sonrasının sivil İslamcı ik­ tisadı söyleminin önde gelen isimlerinden b irisi de M ustafa Ö zel’dir. Mustafa Ozel’in yazılarında Pakistan ve Mısır kö­ kenli formel bir Islâm iktisadı inşası kav­

a

l

i

z

m

ramı olmadığı gibi, İslâm iktisadı kavra­ mının kendisini özgün ya da farkb bir bi­ çimde üretmeye yönelik bir teşebbüs de yoktur. Aksine Mustafa Özel iktisat bili­ mini tarihsel bir bilgi alanı, kendi iç evri­ mi içinde anlamlı bir disiplin olarak ele almasıyla diğerlerinden farklılaşır. Dola­ yısıyla onun söyleminde ilgili söylemin içindeki diğer aktörlerden farklı olarak, iktisat biliminin kendisi üzerine düşün­ menin unsurları mevcuttur. Bu yönüyle onun çalışmaları, birçoğu daha çok gaze­ te yazılarına dayansa da, Batı düşüncesi ile teması en fazla olan çalışmalardandır 6 İktisadı kendi tarihsel süreci içerisinde kavramaya çalışan Mustafa Özel, onun seyrini bir ‘laikleşme’ serüveni olarak gör­ mektedir. Bu süreçte öncelikle tabiat bi­ limleri laikleşmiş ve daha sonra da bu du­ rum sosyal bilimlere sirayet etmiştir. La­ ikleşmekten kasıt, “dünyevileşmek, dini metin ve otoriteleri referans kaynağı ol­ maktan çıkarmak, bütün dikkati insanın bu dünyadaki faydasına yöneltmek, mad­ di verimliliği (üretkenliği) herşeyin ölçü­ sü kabul etmektir" {Özel, 1992: 125). Bu laikleşme iktisadın aynı zamanda bir ba­ ğımsız bilgi alanı olarak ortaya çıkması­ nın da seyrini vermektedir. İktisadı kendi tarihsel konumu içerisi­ ne yerleştirme çabası onu aynı zamanda alternatif bîr iktisat biliminin formel inşa­ sının peşine düşme zaafından alıkoymuş­ tur. Onun yerine bizatihi gündelik pratik ve işadamı davranışı pratiğine yönelerek çözüm bulmaya çahşmaktadır. Bu da onu davranışın Islâmtliğinin hükümleri alanı­ na, yani ftkhi yönteme yaklaştırmaktadır. Fakat o, ilahiyatçı-fıkıhçı zümrenin ‘for­ mel aktarımı’ yerine daha tarihsel bir tu­ tum takınarak, İslâm tarihi içerisinden piyasa tecrübelerine müracaatla 'formel aktarımın’ sorunlarını aşmayı denemekte­ dir. Piyasa tecrübesine müracaat biçimiy­ le Mustafa Öze!'in de Islâmcı İktisadî söy­ lemin genel eğilimi olan İktisadî liberaliz­ me yakın durduğu söylenebilir. Savundu-

T Ü R K İ Y E ' D E Ç A Ö P A Ş İ S L A MC I ( İ K T İ S A D I ) D Ü Ş Ü N C E VE [ İ K T İ S A D İ ] L İ B E R A L İ Z M

gu şey bir İslâmî liberalizm değildir ve bu kavramın kendisinin bir ‘hilkat garibesi’ olduğunu dile getirir (Özel, 2002: 23). Fakat piyasanın ser beşliye ti ne vurgusu itibariyle asli politik bir angajman olarak değilse de araçsal anlamıyla İktisadî libe­ ralizme yakın durmaktadır. Mustafa Özel’e göre (1993) kapitalist düzenin kendisi sanıldığının aksine piya­ sa düşmanıdır. Bunda kapitalizme suç ortaklığı yapan unsur da devlettir. Buna mukabil “Müslüman bir toplumun eko­ nomik düzenini, müdahaleden mümkün olduğunca uzak bir serbest rekabet düze­ ni olarak tanımlayabiliriz. Hz. Peygam­ berin narh konulması teklifini ‘Fiyatları belirleyen Allah’tır’ diyerek geri çevirme­ sini, hiçbir beşeri organizmanın -zorlayı­ cı bir durum söz konusu olmayınca—fi­ yat tesbit hakkına sahip olmadığı tarzın­ da yorumlayabiliriz" (Özel, 1994: 45). Devletin böyle bir ekonomideki asıl gö­ revi piyasa ve fiyat düzenini emniyete al­ maktır, Yani devlet kapitalizmin piyasada rekabeti öldürücü işleyişine karşı, piya­ sada fiyatın oluşmasını engelleyen fak­ törleri bertaraf etmek için müdahale ede­ bilir, Ona göre “Pazarın ilkeleri evrensel­ dir, sadece mü’minler için değil, herkes için aynı ölçüde geç erlidir. Bu aynı za­ manda rasyonel te rcih tir de" (Ö zel, 1995a: 76). Mustafa Özet bu piyasa sa­ vunusunu da Hz. Peygamber'in Medine Pazarı tecrübesine dayanarak meşrulaş­ tırmaktadır. Medine Pazarı tecrübesine yön elik Cengiz K allek’in çalışm aları (1992; 1997) bu pazarın iki temel ilke çerçevesinde şekillendiğini göstermekte­ dir. İlk olarak pazar yerinde kimse belirli bir yeri sahiplenememekie ve ikinci ola­ rak da bu pazardan vergi alınmamakta­ dır. Özel’e göre (1 9 9 4 : 4 4 -4 5 ) bunun modern yorumu şöyledir: “(1 ) Siyasî otorite İktisadî hayat içinde rant oluşu­ munu engelleyici biçimde davranacaktır; (2) piyasa düzenlemeleri üretici ve satı­ cılar için cazip olacak biçimde yapıla­

c a k .,.’’ Aslında bu m odern yorum un Türkiye’nin ilgili dönemindeki İslamcı sermayenin talepleri ile örtüştüğü de or­ tadadır. İstanbul sermayesine karşı MÜStAD’m talebi, bir ayrıcalık değil, fakat İstanbul sermayesine tanınan ayrıcalıkla­ rın ortadan kaldırılmasıdır. Mustafa Özel de (1995b, 13) bu yaklaşımı yine tarihsel bir tecrübeyle örneklendirerek meşrulaş­ tırır. Cahiliye dönemi Mekke’sinde tica­ ret ve piyasa düzenine baskı kuran ileri gelenlere karşı oluşturulan bir ittifak olan hil/n’l-/u donanmış olduğunu parti içinden örneklerle açık­ lamaya çalışmıştır. Recep Peker'i 'K u r ­ b a n B a ş v e k i l ' olarak değerlendiren Ağaoğlu, onun CHP'nin gittikçe devlet­ çi karakter kazanmasında, " hatta fa şist m a n z a ra a lm a s ın d a " etkili olduğunu belirtir. Burada Ağaoğlu, üniversitelersu n i, y a b a n c ı b ir id a re ta rzı tiy le "

ve yakm kâr görmediği için giriş enleyece­ ği, fakat bütün ekonomik faaliyetlere mü­ essir olacak ve memleket müdafaasını sağlayacak mahiyetteki teşebbüslere giriş­ mek bilhassa ana sanayii ve büyük enerji santrallerini kurmak; bugün olduğu gibi, demiryolu, liman, su işleri yapmak; bü­ yük taşıt vasıllan inşa etmek ve işletmek, b) Milletin gelecek nesillere de şâmil, da-

d

e

m

o

k

r

a

de açılan ‘ in k ılâ p K ü rsü le ri'n \n " d e v le t­ ç i, f a ş is f görüşlerin yayılmasına zemin hazırladığını da ekler, Aslında Ağaoğlu'nun Recep Peker'i değerlendirdiği bölüm dikkatli biçimde okunduğu za­ man "ö r tü k " biçimde Kemalist ideoloji­ nin pragmatik/araçsalcı boyutunu göz­ lemlemek mümkün olmaktadır. Çünkü Peker'in Atatürk dışındaki "ak/bet/'nin belirgin olmadığını, bu anlamda kimse­ nin Peker'e güvenmediğini vurgular ki, bu da Atatürk'ün ideolojiyi yayma nok­ tasında hem güçlü olduğunu hem de ideolog seçimlerinde belirgin düzeyde kendisine " b a ğ ım lı " olanlara ağırlık verdiğini gösterir.11 CHP içindeki bu devietçi-faşist eğilimleri artıran bu ide­ ologları eleştirirken aynı partide 1950'lerden itibaren halkçı eğilimleri güçlendiren, özellikle "çarıklı/ köylü" karakteriyle dikkati çeken Kasım Gulek ile devletçi-seçkinei karakteriyle dikka­ ti çeken Ismail Rüştü Aksal ["k ra v a tlıla r-b a ld ın ç ıp la k la r k a vg a sı "] örneğine yer verir ve CHP'nin Genel Sekreter olarak İsmail Rüştü Aksal'ı seçmesini bu partinin otoriter eğilimlerinin bir yansıması olarak değerlendirir. Türkiye'de özellikle Cumhuriyet dö­ neminde yurtdışına yapılan gezile­ rir/gözlemleriıVanıl arın " r e s m î id e o lo ji y f berkitme işlevinden bahsedilebilir. İlk dönem resmî yayınlarında özellikle İtalya, Rusya vb. pek çok ülke dene­ yimleri yeni devletin ideolojisinin ve

imi men faal eri bakımından devlet elinde bulunması daha faydalı olan büyük ma­ den ve orman işletmeleri kurmak" (De­ mokrat Parti 1953: 59-60) gibi faaliyederle iştigal etmesi gerektiğini belirtiyordu. Bir başka yerde ise, “zirai kalkınmamız­ da devletin ağır ve geniş vazifeleri bulun­ duğuna inanıyoruz” (m. 66) denilerek, devletin "yeni örnek çifdikler, fidanlıklar,

t

p

a

r

t

i

uygulamalarının ne kadar mükemmel olduğu ve işlediğine dair ideolojik ay­ gıtları oluşturuyordu.12 Samet Ağaoğlu'nun Sovyet Rusya İmparatorluğu13 bir yandan hissi olana, kendi geçmişine dönük bir muhakemeyi içerdiği diğer yandan da liberalizmin ne kadar mü­ kemmel işlediğine dair bir modeli yan­ sıttığı için önemli olmuştur. Bu metin li­ beralizm ile milliyetçilik14 arasındaki ince dengenin anlaşılması açısından " içerden" bilgi verme özelliği taşımak­ tadır ki, Ağaoğlu'nun ısrarla " o b je k t if kalacağını vurguladığı bu eseri, Erme­ nistan meselesinin hesaplaşmasıyla başlar ve burada gözlemlenen "sevg i­ siz liğ in " yansıtılmasıyla devam eder. Özellikle " h ü rriy e tir meselesinin ele alındığı çalışmada yer yer Tek Parti yö­ netimi ile Rusya arasında paralellikler­ de kurulmakta, Demokrat Parti'ye ka­ dar olan yönetimin bir açıdan Rusya'da uygulanan sisteme benzediği vurgulan­ maktadır. Burada vurgu, "d e v le fin top­ lumsal alan üzerinde kurduğu otorite ve bu otoritenin geniş ve nüfuzlu olu­ şudur. Ağaoğlu, bu eserinde özellikle ekonomik olandan ziyade kültürel olan üzerinde durur ve bu alanda yaşanan "d e v le tç i" bakış açısını eleştirir. Ona göre, Rusya'da uygulanan sosyalizm değil, Tek Parti ve onun dar bir kadro ekseninde yaptığı bir yönetim biçimi­ dir. Bu yönetim biçiminde inanç hürri­ yeti, fikir hürriyeti, çalışma hürriyeti,

hayvan ıslah merkezleri, tohum üretme ve araştırma istasyonları kurması gerekti­ ği" belirtilmiştir (Demokrat Parti 1953: 65) Hatta, devletin zirai alederi ve yedek parçalan “çiftçinin ayağına” (m. 65) gö­ türerek basit ziraat alederi sanayiinin sü­ ratle kurulmasına önayak olması gerekti­ ği vurgulanmıştır (Demokrat Parü 1953: 65). 1. Menderes hükümetinin progra-

515

L

516

İ

B

E

R

A

sanat hürriyeti tamamen ortadan kaldı­ rılmıştır (Agaoğlu, 1967:68, 174-181). Özellikle inanç hürriyeti konusunda di­ nin insanın vazgeçemeyeceği bir sığı­ nağı olduğu ancak dinin devletten ay­ rılmasının da zaruriye! arz ettiği yolun­ daki görüşleri de liberal sağın Türki­ ye'deki dine ilişkin yaklaşımını iyi özet­ lemektedir (Ağaoğlu. 1967: 52-60). Sonuç olarak Türkiye'de özgürlükleri savunan siyaset ve öykü adamı Ağaoğlu'nun ünlü Tahkikat Komisyonu'nu TC'nin Tek Parti döneminde uygulanan Takrir-i Sükun Kanunu'yla kıyaslayarak kabullenmesi ise aslında Türkiye'deki liberal zihniyetin ufkunu göstermesi açısından trajik bir Örnektir. Belki, Ağaoğlu'nun kendisi de otoriter, ataerki), geleneksel bir toplumun üyesi olarak gerçek anlamda birey özgürlüğü kavra­ mı yerine siyasal anlamda " ik tid a r " baskının azalması ve çok partili bir dü­ zeni savunmuştur. Türkiye'de libera­ lizm bir gerçeklikten ziyade bir termi­ noloji sorunu ise, bu terminolojinin en çok dile geldiği dönem Samet Ağaoğ-

L

İ

Z

M

lu'nun da yer aldığı Demokrat Parti dö­ nemidir. Fakat Ağaoğlu'nun demokrasi ve hürriyet anlayışı da aslında paradok­ sal olarak " b i r e y d e n çok "siy a sa l ik ti­ dara", "siyasa/ kum rulara", “ siyasal ya­ pıda ö z g ü rlü ğ e " dayanır. Ancak teslim etmek gerekir ki, DP'yi iktidar yapan zihnî oluşumu ve bunun kuramsal te­ mellerini iyi saptamıştır. Özellikle iyi bir yurttaş yaratmayı hedefleyen Cum­ huriyet seçkinciliğinin tersine toplu­ mun "iyi" mevcut durumunun veri ola­ rak alınması gerektiğini ısrarla vurgula­ mıştır. Keza, Türkiye'de “ h ü rriy e t1 ve "iyi fert" kavramını siyasal felsefesinin temel söylemine yerleştiren bir siyaset adamının daha otantik olması gereken "öykülerindeki" bireylerin tümünün gerçek anlamda "h ü rriy e tte n ” yoksun olmaları da Türkiye'de liberalizmin ga­ rip paradoksu gibi okunabilir...En niha­ yetinde Samet Ağaoğlu, Kemalist terbi­ ye kalıplan içinde yetişmiş, otoriter bir babanın İzlerini taşımış, gelenek yerine modernlik vurgusunu öne çıkarmış, Batıcı-liberal bir aydındır. □

DİPNOTLAR 1

Strazburg Hatıraları'nın önsözünde Strazburg'cı, “ ilk g e n ç lik se n e le rim in b ü y ü k h a s­

2

Agaoglu'nurı DP'nirt ilk kongresindeki konuşması oldukça duygusal ve İdealist

reti o la n h ü rriyeti d o ya do ya ta d ab ileceğ i"

üslup taşır: " B iz i b u ra y a h ü rriy e t h a sre ti

y e r o la ra k d ü şle m id ir (Ağaoğlu, 2003; 13).

to p la d ı. Ş a h ıs id a re sin e , zümre h S k im iy e -

mında da devletin “yatırım planı yapma­ sı" zaruretinden bahsedilerek, “bütçeden envestism an m ahiyetinde olan kısmı mümkün olduğu kadar genişletmek" bir hedef olarak belirtilm iştir (Menderes, 1991: 6). Mükerrem Sarol da, Türkiyenin liberal ekonomik doktrine uygun politi­ kalar benimseyerek her ne olursa olsun _________ : 1

..................; .....................1 __________ 1 :

1 z: I.

lere sahip olduğu alanlarda daha fazla üretim için çaba göstermesi gerektiğini savunan Max Thortıbourg’a, Menderes’in yabancıların aklına ihtiyacımız yok diye­ rek karşı çıktıgny nakleder (Sarol, 1983a: 403), Keza, DP'nin yabancı sermaye politika­ sı da, liberal ekonomik doktrinin önerdi1.

1J .

D

E

3

M

O

K

R

'

A

T

P

T

İ

tin e s o n v e rm e k k a ra rı t o p la d ı" ( 1 9 9 2 :

v e r m e z . B iz d e is e s a d e c e y ö n e t ic i le r ! ” ( 1 9 6 7 :8 2 ) .

B u a ç ıd a n

k o la y c a b a b a s ı A h m e t A ğ a o ğ -

9

S . C o ş a r , A h m e t A ğ a o ğ lu 'n d a k i l i b e r a l i z m i

l u 'n u n lib e r a l g ö r ü ş ü y le k ı y a s l a n a b i l i r . B a ­

d e ğ e r le n d ir d iğ i y a z ıs ın d a o n u n h ü r r iy e t

b a s ı d a h a z iy a d e e k o n o m ik lib e r a liz m

id e a lin in

ve

k ın m a d a r o l o y n a y a c a ğ ı n ı b e li r t m i ş t ir . T a b i i , b u e s e r d e A ğ a o ğ lu 'n u n

" to p lu m

m ü h e n d is liğ i" b a ğ la ­

m ın d a d e v le t n i z a m ı n ı k o r u m a k u n s u r u y la

m ış , b ir e y s e l ö z g ü r l ü k l e r i n t o p lu m s a l k a l ­

ş e k i l l e n d i ğ i n i b e l i r t i r ( 1 9 9 7 :7 4 ) . 10

"faşist” o l a ­

D P B i r i n c i B ü y ü k K o n g r e s in d e n s o n r a G e ­ n e l id a r e K u r u lu 'n a

g ir m e k k o n u s u n d a

r a k n it e le d i ğ i R e c e p P e k e r ' i n v e r d iğ i t e p k i

A ğ a o ğ lu , " k u ş a k " f a r k ın a , d o l a y ıs ıy la d a

B a b a m ın A rk a ­ d a şla rı' n d a b u n u ş ö y l e a k t a r ı r : " 1 9 4 4 s e ­

" t a v ı r " f a r k ın a d i k k a t ç e k e r :

n e s in d e n eşrettiğim K o v a y ı M illiy e R u h u " is im li k ita bım d an k e n d is in e g ö n d erm iştim .

b ir an laşm aya vard ık. İk im iz rk ; g e n e l İd a ­

d i k k a t ç e k i c i d i r . A ğ a o ğ lu ,

5

R

4 3 ).

o n u n t o p lu m a n a s ıl y a n s ı y a c a ğ ı n ı a r a ş t ır ­

4

A

“ B ü y ü k K ong-

re 'y e y a k la ştığ ım ız g ü n le rd e B ö lü k b a şı ile re K u ru lu 'n a y e n i ku şa k la rın in sa n la rı o la ­

B e k le d iğ im h a ld e tek b ir sa tır b ile yanm a­

ra k g ir m e liy d ik ( 1 9 9 2 : 4 7 ) . G e n e l i d a r e

d ı. O yan B ü y ü k a d a 'd a K u lü p ’te g ö rd ü m . S o ğ u k b iı se la m v e rd ik te n so n ra : 'K ita b ın ı

K u r u lu 'n a ilk d ö rt s ıra d a s e ç ile n le r in s ır a ­ s ıy la

o k u d u m . B e ğ e n m e d im . Banı insanlara b iç

R e f i k Ş e v k e t i n c e g ib i is i m l e r d e n o lu ş m a s ı

d e la y ık o lm a d ık la rı v a sıfla rı v e r m iş s in !"

D P 'd e k i " h ü r r iy e t " m ü c a d e le s in in

d iy e re k u za k la ştı.!' ( 1 9 9 8 : 1 3 8 ) .

le r " le b in e g e liş t iğ in in

P r e n s S a b a h a d d in 'in

d ö n e m i d e T ü rk

" e s k i­

a ç ık d e lilid ir . B u

y ö n ü y l e S a m e t A ğ a o ğ lu , D P B i r i n c i K o n g ­

d ö n e m i ilk , A h m e t

r e s in i s a d e c e T e k P a r t i'y e k a rş ı b ir a y a k ­

A ğ a o ğ lu d ö n e m i i k i n c i o l a r a k k a b u l e d i l i r ­ se , D P

E m in S a z a k , M e n d e r e s , K ö p r ü l ü v e

la n m a o la r a k d e ğ il D P iç e r i s i n d e k i id e o l o ­

lib e r a liz m in in

jik

ü ç ü n c ü d ö n e m i o l a r a k k a b u l e d i l e b i l i r m i?

v e t a r ih s e l ç a t ış m a n ın

d a b a ş la n g ıc ı

o la r a k k a b u l e d e r. 6

G e n e l o la r a k T ü r k lib e r a liz m i ü z e r in e y a ­ p ılm ış v e r im li d e ğ e r le n d ir m e le r v e C u m

11

h u r i v e t 'i n ‘ o r t a k i y i " k a v r a m ı n d a y a ş a d ı ğ ı d ö n ü şü m ü

a ç ık la y a n

P a r l a , P e k e r 'i n k o n u m u n u v e d ü ş ü n c e l e r i ­ n i K e m a l is t id e o l o j i n i n d ir e k t b i r d ı ş a v u r u ­ m u o l a r a k d e ğ e r le n d ir ir . O n u A t a t ü r k 'ü n ,

a y r ın t ılı b ilg i iç in

" k a r i / m a t i k l id e r i n a d a m ı " v a s f ı y l a e l e a l ­

b k / . (T o k e r v e T e k in , 2 0 0 2 : 8 2 - 1 0 6 ).

m a k g e r e k t iğ in i s ö y l e r . B k z . ( P a d a , 1 9 9 2 : 7

B ir in c i B ü y ü k K o n g r e s i Tü rk d e m o k ra si re jim i ta rih in d e m illi h â k i­

“ D e m o k ra t P a rti

m iy e t k a v ra m ın ın g e rç e k te ilk ayaklan m a

1 0 6 -1 5 3 ). 12

a l ı n m a k s u r e t iy le T ü r k i y e ' d e t o t a li t e r z i h ­

sa h n e si o ld u " iA ğ a o ğ lu , 1 9 9 2 : 4 2). 8

Bu

t o t a lit e r lik

n iy e t i n g e r e k ç e l e r i n i n y a r a t ı l d ı ğ ı n ı b e li r t ir .

m e s e le s in e A ğ a o ğ lu 'n u n

b i z z a t k e n d i s i n i n v e r d iğ i b i r ö r n e k l e k a t k ı

13

şu g ö rü şe y e r v e r ir :

u n s u r o lm u ş t u r . B u

R u s y a d a h i s ö z k o n u s u o ld u ğ u n d a g e ç e r l i

“ R u s y a 'd a

K o m ü n is t B a r t is i'n d e n b a şk a p a r t i y o k , o la m a z, ku ru la m a z. B iz d e d e b ir z a m a n la r

H e r d u r u m d a B a tı ö rn e k o la n , k e n d i h a k lı­ lığ ım ız m e ş r u la ş t ır a n

y a p m a k m ü m k ü n . R u s y a i l e T ü r k i y e ' y i k ı­ y a s la r k e n

A ğ a o ğ lu 'n u n k e n d i s i b u ü l k e l e r i n r e f e r a n s

b ir a rg ü m a n . 14

A n c a k b u r a d a ö z e llik le " A r k a d a ş ım

M en­

C u m h u riy e t H a lk P a rtisi fiile n b ö y le y d i.

d e r e s " k it a b ı y a k ın d a n

A n c a k b iz im le R u s y a 'n ın a ra sın d a e sa slı b i r a y r ılık v a rd ı. O ra d a k a n u n la r v e da

d ö n e m in s o y m il liy e t ç iliğ i n e v e ır k ç ılığ a

y a n d ık la r ı fe ls e fe b a ş k a p a r t i l e r e i m k â n

d e g ö z le m le m e k m ü m k ü n .

sermaye yaklaşımından çok uzaktır. “Yur­ dun istihsal kabiliyetini yükseltecek ve döviz muvazenesini korumaya hizmet edecek işler için sermaye getirilmesine müsaade verilecektir” denilirken, bir yan­ dan yabancı sermayeye “hiçbir surette imtiyaz ve inhisar” verilmeyeceği de be­ lirtilmiştir. Bu DPnin yerli sermaye ko­ nusundaki açık tercihini göstermektedir.

y a k la ş a n k iş ile r e k a rş ı

in c e le n d iğ i v a k it

“ ö rtü k " b ir e l e ş t ir iy i

Görüldüğü gibi, DP ekonomik libera­ lizme prim veren bir yaklaşımı benimsetnemiştir. Takip edilen ekonomi politika­ ları da kapsamlı bir devlet müdahalecili­ ğine dayalıdır. Memen belirtelim ki, eko­ nomik hayata devlet müdahalesi mefhu­ munun ekonomi ile siyasal alan arasında katı bir ayrım yapılabileceğini varsayan ve devlet ile piyasayı birbirine karşıt iki

517

L

518

__ !____________ S

£

R

olguymuş gibi gören liberal ideolojinin bir ürünü olduğunun Farkında olduğu­ muzu belirtelim, Modern dünyada, dev­ let müdahalesinden masun bir ekonomik hayat düşünebilmek imkânsızdır, Bura­ da, devlet müdahaleciliği kelim esinin kullanılm asının nedeni bunun yerine kullanılabilecek daha iyi bir terimin ol­ mamasıdır, DP için, Türkiye’nin mümkün olan en kısa sürede kalkındırılması, yoksulluğun yenilmesi, her şeyden önce gelen bir he­ deftir, Kalkınmanın hızlandırılması devle­ tin bürün kaynaklan -girişim hürriyetini zedelemeden- seferber etmesini gerektir­ mektedir. Ülke içi iletişim ve ulaşım ağı­ nın yetersizliği piyasanın işlemesini güç­ leştirmektedir. Bu nedenle altyapı bir an evvel tamamlanmalıdır. Bu ödev de devle­ te aiuir. Devlet tarafından teşvik edilme­ diği takdirde özel sektörün arzu edilen düzeyde yannm yapması mümkün değil­ dir; çünkü özel sektörün kapasitesi bü­ yük sanayi yatırımları için yeterli değildir. Devlet, sadece özel teşebbüsü teşvik et­ mekle yetinmemeli, özel teşebbüsün gir­ mediği alanlarda da yatırımcılığa soyunmalıdır. DP, ekonomik hayatta devlete önemli görevler yüklerken, devletçiliğin sınırlarını belirtme kaygısı içinde olmuş­ tur. Esasen, CHP ile DP arasında devletçi­ liğe ilişkin en önemli farklılık da DP’nin, devletçiliğin özel sektörü destekleyici yö­ nünü öne çıkararak özel sektörün gelişi­ mine sekte vuracağı düşünülen çeşitli po­ litikaların önüne geçmek istemesinde ya­ tar. Savaş yıllarından katan korkuların da etkisiyle, özel sektörün, bürokratın keyfi müdahalelerinden korunması amaçlanmışur. Parti programının (Demokrat Parti 1953; 59) 44, maddesi, "özel teşebbüs ve sermayenin istikrar ve güvenle çalışması bakımından, devlet İktisadî faaliyetlerinin hudutları kesin olarak belirtilm elidir” der. Buna göre, devlet ele alacağı işleri “uzun vadeli umumî bir plana” bağlaya­ rak bu işlerin önceden herkes tarafından

A

L

İ

Z

M

bilinmesi İmkânını temin etmelidir (De­ mokrat Parti 1953: 59). Keza, aynı mad­ deye göre, “İktisadî hayatla sıkı sıkıya il­ gili konularda takip edilecek, ana istika­ metlerin yine herkesçe bilinmek üzere, önceden tayin ve ifadesi” de gereklidir (Demokrat Parti 1953: 59). Programın 53. maddesi “Kati zaruret olmadıkça piyasalara karışıl manialı dır,” bu alanda devlete düşen en önemli vazife “rekabetin ortadan kalkmasını veya daral­ masını önlemeğe çalışmak” olmalıdır der­ ken (Demokrat Parti 1953 :62), 48. mad­ de, 45. maddede belirtilenlerin dışında kalan “devlet İktisadî teşebbüsleri ve iş­ letmelerinin elverişli şartlarda özel sektö­ re devredilmesi” gerektiğinden bahset­ mektedir (Demokrat Parti 1953: 61). Ke­ za, iş hacmini daraltarak hayatı pahalılaştıran Tekel fabrikalarının özel sektöre devredilmesine taraftar olunduğu da 51. maddede belirtilmiştir (Demokrat Parti 1953: 61). DP hükümetlerinin ekonomi politika­ larında da söyleme uygun olarak, kap­ samlı bir devlet müdahaleciliği söz konu­ su olmuştur. Hemen belirtelim ki, DP hü­ kümetlerinin uzun vadeli, iyi düşünül­ müş, kendi içinde belli bir tutarlılığa sa­ hip ekonomi politikalarına sahip olduğu söylenemez. Dış borçların çevrilmesi, devlet harcamalarının karşılanabilmesi, parti tabanını oluşturan çeşidi kesimlerin kısa vadeli ihtiyaçlarının giderilmesi eko­ nomi politikalarına asli hedefi konumun­ dadır. Bu hedeflerin çoğu zaman birbiriyle çatışması ve hükümetin bu üç amacı dengeleyebilecek bir vizyon ortaya koya­ maması çeşitli politika seçenekleri arasın­ da yalpalamaya yol açmıştır. DP’lilerin ekonomik planlama kavramına soğuk bakmaları da, ne kadar özel sektörü des­ tekleyici olursa olsun, planın hükümetin manevra alanmı/takdir yetkisini sınırlaya­ cağı korkusuna dayanır. Bn nedenle, DP hükümetlerine ekonomi alanında gerçek­ te hiçbir zaman sahip olunmayan bir "tu-

D

E

M

O

K

R

A

larlılık” atfederek, devletçilik/liberalizm tartışmasına girmek yanıltıcı olabilir. DP, yol ve liman gibi altyapı yatırımla­ rıyla, sulama ve enerji üreüınine yönelik yatırımlara da büyük önem vermiştir. Ulaşım altyapısının geliştirilmesinin kal­ kınmanın ilk şartı olduğu gerçeği takdir edilmiştir. Adnan Menderes, devlet ba­ kanlarından yapımı devam eden barajlar­ daki çalışmalar, çimento ve şeker fabrika­ larındaki üretim durumları vs hakkında her gün ayrıntılı rapor isteyen bir başba­ kandır (Sarol 1983a: 402). 1950-60 dö­ neminde devlet İktisadî teşebbüslerinden hiçbiri özel sektöre devredilmediği gibi, yeni işletmeler -Makina Kimya Kurumu, Devlet Malzeme Ofisi, Demir Çelik İşlet­ meleri, Türkiye Kömür İşletmeleri ve Et Balık Kurumu- açılmıştır. Dayandığı bü­ yük çiftçi kitlesinin desteğini kaybetme­ mek için DP hüküm etleri, hem tarım ürünlerine yüksek taban fiyatı verme po­ litikalarını, hem de diğer tarımsal girdile­ re -gübre, tarım aletleri gibi- sağlanan sübvansiyonu devam ettirmişlerdir. Keza, işadamlarına çeşitli kredi ve teşvikler yo­ luyla destek sağlama, DP’nirv özel sektör yoluyla kalkınma şiarının doğal sonucu­ dur. Ve nihayet, iktidara gelir gelmez, ko­ ruma önlemlerinin büyük ölçüde kaldı­ rıldığı, ithalatın liberalleştirildigi bir dış ticaret rejimini kabul eden DP, 1953 yılı sonundan itibaren, artan dış açıklar ne­ deniyle, korumacı önlemlere geri dön­ mek durum unda k a lm ıştır (Boratav 2003: 110). ___________SONUÇ YERİNE

________

DP, Türkiye’de liberal-demokratik reji­ min yerleşmesi sürecinde olumlu roller oynamış bir siyasî teşekküldür. 1946-50 arasının zorlu geçiş sürecinde, partilile­ rin oy haklannı savunmak için verdikleri mücadelenin önemi inkâr edilemez. Par­ tinin demokratikleşme sürecindeki kat­ kısının kabulü DP’nin hem ideolojisinin

T

P

A

R

T

İ

Celal Bayar ‘Anayasanın ve KemaHzmin ruhuna uymak için DP'yi kurma lüzumunu duyduklarım" belirtmişti. 1946’d a İzm ir mitinginde. "Türk milletinin yüksek kabiliyetlerinden doğar hürriyet davasının, milletin hakiki modemi çehresine ışık tutacak yeni bir hayat ham lesi * olduğunu söylüyordu. hem de siyaset pratiğinin şekillenmesin­ de liberalizmin etkisinin yüksek olmadı­ ğı gerçeğini gölgelemelidir. I.iberal-demokratik düzeni tesis etme misyonuyla ortaya çıkan hu doğrultud a önem li adımlar atan DP, 1950’lerin ikinci yarı­ sından itibaren liberal ilkelerle bağdaştı­ rılması kolay olmayan tutum ve davra­ nışlar içine girmekten kendini alamamış­ tır. Bu, CHP içinden gelen partinin yöne­ tim kadrosunun, millî irade kavramı ile meşrulaşlırılmaya çalışılan otoriter dev­ let ve siyaset tarzı ile birlikle milliyetçikorporaıist toplum kavramlaştırmasını ne kadar içselleşt irdiklerinin bir göster­ gesidir aynı zamanda. Birey özgürlükle­ rine tehdidin, genel oyla seçilmiş siyasî iktidardan da gelebileceği düşüncesi, li­ beralizmin asli tezlerinden birisidir ve D P liler de bu iddiayı bir kez daha doğ-

L

İ

B

E

R

Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu (1 9 0 0 -7 8 ) ERTUĞRUL GÜNAY

A

L

İ

Z

M

b ir tek adam ve onun m eydana getir­ d iğ i zü m re hâkim dir. B ö y le olduğu iç in d e y a ln ız iktid arı (utm ak gaye

ve h er türlü fesadı, entrikayı gayenin hizmetinde kullanm ak sı-

o lm u ş bu

y a sî ve m illî hayatım ızın tek vasıtası haline gelmiştir. H ü rriyet bayrağı He iktidara gelen parti İç in d e d e h ü rriy e t yoktu r. 8u h a l karşısında idealist p artililer m eb-

"... N için yo la çıkm ıştık? B ir adam ı, b ir zü m reyi yerlerinden

520

kaldırıp o y erleri işgal etm ek için m i? B u n u n la h an gi iş i b a şa rm ış, hangi g a yeye ulaşm ış o lacaktık? B u kadarla iktifa ettikten

ye b iz d e tıpkı onlar g i­

b i olduktan sonra vatanım ıza, m ille­ tim ize h angi h izm eti İfa etm iş sayıla­ caktık? H albuki, b u topraklar üzerinde b ir şeyleri değiştirm ek, b ir şey ler yapm ak İç in b irle şm iştik .. N e y i d e ğ iştird ik ?

Değişen insanfar oldu. Sistem aynı. O nların kanunlarla, team üllerle, örf­ lerle

ve tahakküm lerle koyduğu p ren ­

siplere dört se n e m uhalefet d evrim iz­ d e m uarız olduk. İktidara g e lin ce her şe y i olduğu g ib i devam ettirdik... R eis B e y e fe n d i, rejim hala tem i­ natsızdır. Tem inatsız olduğu için de d ik ta tö r y a id ir . M u r a k a b e y o k tu r, m eşveret y o k tu r Partim izin program ı b ir yanda kalm ış, tatbikat başka türlü

nümayan [görünür] olmuştur, ofmaktadır. M illî davalara p ren sip le r değil,

rularcasına hareket ermekten kendilerim kurtara mainiş lardır, DP’nin bu davranışlarının sadece parti eli ti tiden kaynaklandığı doğru değildir. Birçok DP’li için özgürlük siyasî iktidarı belirlemek için oy verme olarak anlaşılan siyasete katılma özgürlüğü ile birlikte, —tüm dinî inançları kapsamayan- din ve

[kırgın], [inmeli, felçli], m atbuat z e b u n d u r [zayıf]. B ir tek ha­ las [kurtuluş] ve ü m id p e n a h ım ız [sı­ ğınak] o la n M e c l i s g r u b u is e b u m ü n h e zim [sinmiş] ruh h a le tle rin e ışık ve s ıc a k lık verip m illî şe v k i te­ m in etmek yolunu bulamamaktadır, 0u su re tle , m a z lu m la rın ve m a ­ h ut

[şaşkın],

m illet m ü nkesir

ü n iversiteler m e flu ç

sum ların fırkası olan DP, şim d ilik z a ­ lim değilse b ile nobran ve hoyrat b ir h ü v iy e t a rz etm ekted ir. B u p a rtid e m u habbet ye rin i korku ya, h u z u r ise

hislere bırakm ış ve neti­ gevşemiş, ha­ h u su m e tin ve h ırs ın a ğ ırlığ ı

yerini başka

c e d e m anevi rabıtalar vaya

çökm üştür,,. ... (ve gene) b u surede Tü rk M illeti bir kere daha talihine küsmüş bir va­ zıyete düşm üştür."

Demokrat Parti iktidarının Batı Ana­ dolu daki bayrak isimlerinden eski [çiş­ leri Bakanı ve Manisa Milletvekili Fevzi LÜtfi Karaosmanoğlu, 16 Ekim 1955 günü yaptığı basın toplantısını Başvekil

ibadet özgürlüğünden ibaret olarak gö­ rülmüştür. “Bu memlekette buhran ta­ hammül edilemez bir hal almadığı za­ manlarda hürriyetsizlikten şikayet eden­ ler, bu yolla iktidara geçmek isteyen poli­ tikacılarla hürriyetin romantizmine kapıl­ mış hassas ve temiz kalpli bir avuç mü­ nevverden ibarettir” diyen Ahmet Hamdi

D

E

M

O

K

R

A

T

P

A

R

T

İ

Adnan M enderes'e birkaç gün önce gönderdiği mektubu okuyarak tamam­ lıyordu. Mektup şu sözlerle sona eri­ yordu: " ... B u n la rı, b u g ü n i h m a l e d i l m i ş o la n D P p r e n s ip le r in e sa d ık , o n u n ilk yıllarının h a v ası iç in d e d ü ş ü n m e­ y e a lışm ış b ir in san o la r a k y a z d ım . Kastım sizi k ırm a k değildir, k a n a a tle rim i v e m ü ş a h e d e le r i m i iz a h tır v e inanın h e r ş e y e rağ m en iyiliğinizi is­ te y e n b ir d o s t u n u z o l a r a k k a l a c a ­ ğ ım ..." (C um huriyet, 16 Ekim 1955).

521

Basın toplantısı ve bu vesile ile açık­ lanan mektup, DP yönetimine ağır eleş­ tirilerle dolu idi, ancak haksız sayıla­ mazdı. DP'nin Genel İdare Kurulu üye­ si oları Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu, bü­ yük kongrenin toplanacağı günün saba­ hı, daha doğrusu sabaha karşı Haysiyet Divanı kararı ile üyelikten çıkarılmıştı. Suçu, 1955 yazında on bir DP milletve­ kili tarafından Meclise verilmiş bulunan "ispat hakkı" önerisini desteklemekti. Fevzi Lütfi Bey, DP'nin kuruluşun­ dan dördüncü büyük kongrenin eşiğine geldiği 1955 yılına kadar hem Mende­ res'in yakını hem de DP'nin ateşli ve etkili sözcülerinden biriydi. Yazı ve ko­ nuşmalarında kullandığı deyimle "de­ mokrasi prensiplerinin samimi bir taraf­ tarı" olan Karaosmanoğlu, Ege'nin bü­

Ferzi Lütfi Karaosmanoğlu nun DP'nin ‘h issini’’ temsil ettiğini düşünen Samet Ağaoğlu, onun Hürriyet Partisi ndeki mvanşisl radikalizmim de bu duygusallıkla açıklamıştır.

ve memleket meseleleri üzerinde" gö­ rüşlerini yazm ak ve söylem ek, nere­ deyse asıl işi, mesleği haline gelmişti. Onun bu hürriyetçi kişiliği zaman za­ man başının derde girmesine, İstiklal M ahkem esi'nde dahi yargılanm asına

yük toprak sahibi ailelerinden birine mensuptu. Ziraat eğitimi görmüştü ama

neden oldu. Ancak bu tür badireler bir yılg ınlığ a düşm esine değil, hürriyet mücadelesinde daha şevkle yer alması­ na yol açıyordu. Bu yüzden Tek Parti iktidarından açılan ikbal kapıları yeri­

her fırsatta kalemi eline almak, "millet

ne, daha zor olanları denemeyi seçti,

Başar (1959: 5) önemli bir noktaya temas etmektedir. Bürokrasinin kontrolü ve la­ iklik adına yapılan uygulamalara son ve­ rilmesi öncelikli iki talep hüviyetindedir. DP iktidarıyla birlikle hemen hemen ger­ çekleşen bu istekler daha fazla özgürlük talebinin de gündemden düşmesine yol açmıştır. Örneğin, devletin din ve vicdan

hürriyeti üzerindeki baskının kaynakla­ rından belki en güçlüsü olsa da, sadece birisi olabileceği düşüncesine prim veril­ memiştir. Keza, sol/sosyalist fikir ve ör­ gütlenmeler üzerindeki yasaklamalar da gündeme gelmemiştir.'1 DP tabanının ezici çoğunluğunu oluş­ turan kitlenin hayat tarzı ve değerler sis-

L

522

İ

B

E

R

A

L

İ

Z

M

Serbest Fırka ve Demokrat Parti tarafta­

sonra da yasa değişikliği ile hükümet

rı oldu. 1950'de D P iktidara gelince adı en önde geçenler arasındaydı. Partinin itti-

üyelerinin dokunulm azlık zırhını aşırt ölçüde genişleten bir düzenleme halen yürürlükteydi. Bu düzenleme, bakanla­

hatçı/komitacı kökenli önderleri halkın ona gösterdiği sevgi oranında ilerleme­ sini ustalıkla engellediler. Bakanlıklar

rın özellikle akçeli konularda adının ka­ rıştığı olaylarla ilgili en küçük bir eleşti­ ri, hatta dokundurmanın hapisle sonuç­

yaptı, kendi isteği ile bakanlık imkânla­ rını bıraktı. 1954 seçimlerinde iktidarın oylan ar­

lanmasına yol açıyordu. Nisan 1955'te A kis dergisi sahibi Metin Toker, devlet bakanı Mükerrem Sarol'a hakaretten

tar, ç o ğ u n lu k

dokuz ay hapse mahkûm edildi. Bu ortamda DP'li on bir milletvekili "ispat hakkı" diye bilinen ünlü yasa de­ ğişikliği önerisini yaptılar. Bu öneri ya­

siste m i

n e d e n iy le

CHP'nin milletvekili sayısı iyice azalır­ ken, yeni bir "Tek Parti" iktidarına dö­ nüşen DP'de zafer sarhoşluğu ve kir­ lenme belirtileri baş gösteriyordu. Eko­ nomik alanda liberal görüşleri benim­ seyen DP iktidarı, siyasal ve toplumsal konularda bu görüşlerin gerektirdiği Özgürlükçü yaklaşımlardan uzak duru­

salaştığı takdirde, bir bakan hakkında yolsuzluk iddiasında bulunan bir basın mensubu, iddiasını kanıtlayabil irse ce­ za görmeyecekti; var olan düzenleme

yordu. DP iktidarının ilk döneminde Basın Kanunu değiştirilmiş, öncekine oranla bu alanda özgürlükleri oldukça

böyle bir "ispat hakkı" vermiyordu. M ayıs a y ın d a m eclise ve rile n bu öneriye İzmir'de gazetecilerin soruları­ na hedef olan Karaosmanoğlu katıldığı­

genişleten yeni bir yasa yapılmıştı. An­ cak Ceza Kanunu'nda düşünce Özgür­ lüğünü kısıtlayan hükümler aynen du­

nı söyledi. Aslında Karaosmanoğlu, hü­ kümetin özgürlükler konusundaki tutu­ mundan uzunca bir süredir hoşnut de­

ruyor; bu nedenle hükümeti eleştiren gazeteciler ardarda hapishanelerin yo­ lunu tutuyordu. Bunlardan, doksanlı

ğildi. Çünkü o, sadece 'ferdi teşebbü­ sün' önünü açm ak anlam ında değil,

yaşlara gelmiş bulunan Hüseyin Cahit Yalçın'rn 26 ay hapse mahkûm olması ve cezaevine girişi DP'lilerin muhale­ fette ve İlk iktidar yıllarında sergiledik­ leri özgürlükçü söylemi tümüyle gölge­ leyen örnek bir olaya dönüştü. Öte yandan, Tek Parti yönetimi döne­ m inde önce bir Yargıtay içtihad ıyla,

teminin öne çıkan özellikleri bu duru­ mun izahı için ilk planda düşünülmesi gereken bir faktördür. Zirai faaliyetler ve­ ya küçük esnaf ve zanaatkârlığın egemen olduğu köy, kasaba ve küçük şehirlere damgasını vuran ve “taşra muhafazakârlı­ ğı,” “dini-geleneksel” yaşam biçimi, “cemaatçi yapılanma,” da denilen bu tarzın

'ifade h ü rriyetin in ' gerçekleşm esini sağlamak anlam ında da serbestlikten yanaydı. İçişleri Bakanlığı döneminde Tek Parti'den arta kalan anti-demokratik m evzuatın elden geçirilm esini ve bunların muhalefetteki vaatlerine uy­ gun olarak değiştirilmesini istemiş, bu girişimi Menderes tarafından engelle­ nince istifa etmekten kaçınmamıştı.

başlıca özellikleri olarak toplumsal hayat­ ta belli davranış kalıplarına uygun dav­ ranmak öne çıkarılmaktadır. Bunların ba­ şında, yaşlılara özellikle baba otoritesine mutlak saygı, küçüklere sevgi, toplumsal normlara uyumluluk, haddini bilmek, sa­ bırlı olmak, haram ve helalin farkında ol­ mak, içki, kumar, sefahat ve gösterişten

D

E

M

O

K

R

A

Karaosmanoğlu ilo hemen aynı tarih­ lerde Ege'de DP'nin anıt isimlerinden bir başkası, Dr. Ekrem Hayri Üstündağ da "ispat hakkı" önerisini benimsediğini açıkladı. Karaosmanoğlu ve Üstündağ gibi saygın isimlerin desteği DP grubun­ da dalgalanmalara yol açtı. İmza sahip­ lerinin dışında dokuz milletvekili öner­ geyi açıkça desteklediğini açıkladı. Ku­ lislerde bütün bu imzacıların ve destek­ çilerinin M enderes'in yakın çevresini hedef aldığı konuşuluyordu. 1955 yazı sonunda demokrasi tarihi­ mizin en ibret verici olaylarından birisi yaşandı. Genel merkezin bütün baskıla­ rına karşın imzacılar biri hariç- diren­ diler. Bunun üzerine DP yöneticileri kendilerine göre, daha kurnazca bir yön­ tem seçtiler. İm zacıları değil, onlara destek verenleri partiden çıkard ılar. Bciylece görünüşte önerge vermek öz­ gürlüğüne karşı çıkmıyorlar, ancak ge­ nel merkezin tutumunu bilerek bu öne­ riyi destekleyenleri cezalandırıyorlardı. Bunun üzerine büyük kongre sabahı im­ zacı on milletvekili de DP'den istifa etti. İhraç edilen ve istifa edenler, yeni katılımlarla Hürriyet Partisi'ni kurdular. Serbest Fırka serüveninin ve Demokrat Parti'nin kuruluş günlerinin ateşli hürri­

T

P

A

R

T

İ

yasal ve toplumsal konulardaki yakla­ şımlarıyla da bu siyasal hareket, Batıldı anlamda belki ilk ve tek 'liberal' parti olarak n itelenebilir. "H ü rriy e tç ile r", DP'nin Tek Parti diktatörlüğüne benze­ meye başlayan ezici çoğunluğuna karşı "dürüstlük ve özgürlük" arayışlarını yük­ selttikleri için geniş toplum kesimlerin­ de, özellikle aydınlar arasında fince ge­ niş yankı buldular. Bu geniş ilginin reha­ veti içinde örgütlenme konusunda heın yavaş hem de galiba fazla seçici davran­ dılar. Bu tutum, bir süre sonra ilginin azalmasına, giderek sönmesine yol açtı. Öte yandan, Hürriyet Partisi kurucu­ ları, başlangıçta aydınlardan yoğun ilgi görmekle birlikte, DP ile CH P arasında kutuplaşmış olan siyasal yapıda, yeni bir parti olarak devam etmekte duraksama gösterdiler. Bu kararsızlık onları önce Bölükbaşı'nın CMP'si ile birleşme tartış­ malarına yöneltti. Sonuç alınamayacağı baştan belli olan bu arayıştan sonra za­ man, -1957 seçimlerinin eşiğine kadarCH P ve CMP ile I lürriyet Partisi arasın­ da "güçbirliği" görüşmeleri ile geçti. Bütün bu süreçte Fevzi Lütfi Bey'in genel başkan olarak çizdiği portre il­

yet taraftarı Fevzi Lütfi Bey, Hürriyet Partisi Genel Başkanı oldu. Hürriyet Partisi, bizim demokrasi tari­ himizin kuyruklu yıldızlarından birisidir.

ginçtir. Hürriyet Partisi Genel Başkanı, uzun yıllara dayanan politik birikimine, inançlı ve etkili hitabetinin yarattığı ka­ rizmasına karşılık, lürkiye siyasetinin ondan önce ve sonra görmeye alıştığı 'lider' imajından sanki özellikle kaçını­

Çok partili sisteme geçtiğimiz dönemde yalnızca ekonomik görüşleriyle değil, si­

yordu. Partinin genel başkanı olarak, hatta ondan da önce Fevzi Lütfi Karaos-

uzak kalmak, kadın cinselliğinin bastırılması/gizlenmesi, hem kadın hem erkek için belli giyim kuşam biçimlerinin ko­ runması sayılabilir. Bu toplum mefhumunun “farklı” olana toleransı zorlaştırdığı açıkıır. Bir toplu­ mun üyelerinden uyulmasını beklediği kurallar ne kadar fazla ve katı ise -bu hal­

de toplumun üyelerinin birbirlerine ben­ zemesi istenmekledir- o toplumun farklı­ lıklara karşı gösterdiği toleransın düşük olma ihtimali o denli yüksektir. Durkheim’ın bu tespitindeki haklılık payı inkâr edilemez. DP tabanının şikayetleri arasın­ da, din kaynaklı ahlaki normların zayıfla­ masının, sıradışı, geleneksel normlara gö-

523

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

manoğlu olarak elbette belirleyiciliği ve

Fevzi Lütfi Bey'in bu tutumu herkes

ağırlığı vaıdı ama o, kendisini olabildiği kadar geride tutmaya Özen gösteriyordu.

tarafından takdirle karşılanmadığı gibi haklı haksız eleştirilere de hedef oldu, ö teki partilerin hepsi birer demir yum­

Hürriyet Partisi, kuruluş günlerinde, sonradan her birisi Türkiye'nin siyaset ya da bilim dünyasında özet bir önem taşıyacak olan aydınların ilgi merkezi haline gelm işti. Ekrem A lic a n , Turan Güneş, İbrahim Öktem, Feridun Ergin, Münci Kapani, Aydın Yalçın, Şerif Mar­

524

A

rukla yönetilirken böylesine mütevazı bîr lider tipi işleri karıştırıyordu. Bu ne­ denle, görevinin birinci y ılı dolarken tutumu basında açıkça eleştirildi: "Par­ tin in z a b t Ü rabt [düzen ve disiplin] iç in d e se v k ve idare ed ilm esi lüzum u­

din, M uammer Aksoy Hürriyet Partisi'n in k u ru cu la rı, yö n eticileri ya da coşkulu taraftarları idiler. Hemen tümü

nu anlam ıyordu. D em okra tik p ren sip ­

1957 eçimlerinde partinin adayları ol­

sıkı b ir d isiplinin hüküm sü rm esi elb et­

dular ( Yenigün , 8 Ekim 1957). Karaosmanoğlu bütün bu genç yetenekleri

şartları için d e b ir m u h alif partinin ileri

leri g erçek leştirm ek için çalışan parti­ lerd e d e, tıpkı ö tek ilerd e old u ğ u g ib i, te şarttı. H e le b iz d e k i g ü ç m u h a lefet

önemsiyor, özendiriyor, öne çıkarm a­ ya, görev ve sorum luluk alm alarına

g elen lerin i, lider, dışa karşı b ir a sk e ri

yardımcı olmaya çalışıyordu.

m ecbu rdu

işte bu yüzden 1956 yılı Eylül ayında Ankara'da bir akşam yemeğinde İngiliz Büyükelçisi Sir James Bovvker'a verdiği yanıt uzun süre politika kulislerinde hoş bir espri olarak -biraz da şaşkınlık­ la- dillerde dolaştı. İngiliz Büyükelçili­

in tiz a m iç in d e tu tm a ya , göstermeye

AfaYte (22 Aralık 1956) yer alan bu eleştirilere Fevzi Lütfi Bey bir sonraki sa­ yıda Metin Toker'e hitaben yazdığı bir mektupla yanıt verdi. Karaosmanoğlu bu açık mektubunda önce parti ve siya­ set sorunlarına bakışını dile getiriyor; “...isten m ed iğ i gün, başkaları g ib i inat

ği mensuplarıyla Hürriyet Partisi ileri gelenlerinin buluştuğu yemekte büyü­

edip yerinde kalm ayacağını, derhal ayrı­

kelçi, Karaosmanoğlu'na Hüniyet Partisi'nde genel başkanın rolünün ne ol­

m alı d evlet saçağının ucundan yakala­

duğunu sormuştu. Fevzi Lütfi Bey, yü­ zünde aydınlık bir gülümsemeyle y a ­ nındaki gençleri gösterdi:

la c a ğ ın ı..." söylüyordu: "Politikayı sır­ yarak her d evirde ortada görünür adam ­ ların işi, istenm ediği halde

sahneden ay­

rılmayan aktörlerin lubiyyatçılığı [oyun­

cu Iu k| telakki etm iyorum " d iyo rdu.

"E k se la n s" dedi, "Ben b u g en çle rin

Sonra sözü otorite konusuna getiri­

y e re attıkları kağıt ve kib rit çöp lerin i

yor, ruhunda birikmiş inançlarının bü­ tün coşkusuyla baskıya, tahakküm e,

toplarım " (Akis, 13 Ekim 1956)

re tanımlanmış “iyi toplum" anlayışı ile

ters düşen davranışların artması da yatar. Bu türlü davranışlar bizi biz yapan “millî ve manevi" değerleri (dolayısıyla kimliği­ mizi tehdit eden) haddini aşma, yoldan çıkma olarak algılanmıştır, Kemal Karpat (1959: 254, 259, 260) çok partili hayata geçişle birlikte Türki­

ye'de milliyetçiliğin hem kitle hem de elit düzeyinde giderek artan bir biçimde Müslümanlıkla özdeşleştirildiğini belirt­ tikten sonra, dogmatik niteliği ağır basan bu milliyetçiliğin daha toleranslı bir kül­ türel atmosferi önleyen bir etkisi oldu­ ğundan hahsederken önemli bir noktaya temas eder, Özellikle iktidarının son yıl-

d

e

m

o

k

r

a

katı merkeziyetçiliğe karşı yeni bir siyaset tarzının savunmasını yapıyordu: " Ç elelim şim d i işin ö b ü r taraflarına... O torited en h â lâ m ı ü rkm edik, h â lâ m ı b ık m a d ık ? ... S iyasî o torite, d e v le t o to r ite s i, l id e r b a s k ı s ı v e t a h a k k ü ­ m ü... Yıllardan b e r i m e m le k e t ufu kla­ rını karartan b u n la r d eğ il m i; bİzleri b e z d ire n , Türk M illetini h en g a m ed e n

hengameye sü rü kley en b u n la r d eğ il m i? En g en iş y ü rekle, en g en iş e m e l­ le r le b in b ir ez iy e t ve h icra n ortasında iş b a şın a g e le n ittihat ve Terakki, o to ­ rite y o klu ğ u n d a n d eğ il, ço klu ğ u n d a n

ve onun birkaç İnsanda ve b ir n o k ta ­ d a şu u rsu z ca te m e r k ü z ü n d e n [mer­ kezileşme, toplanma] yıkıldı gitti...

t

p

a

r

t

ği fala n bırakalım da İnsan olmaya ç a lışa lım , b u m e m le k e t t e p a r tile r d e o lsu n , o n u n d ışın d a o ls u n İnsanları s e v e lim , İn san y ü z ü n e g ü le r y ü z le b a k a lım , m u h a b b e t d e n e n şe y i o tori­ ten in y er in e e n g ü z e l ve u lv i b ir şu u r h a lin d e ru hlarım ıza y erleştirelim . İk­ tid a r d e n e n ş e y i b ir i k b a l , o n d a n u zakta k a lm a y ı b ir id b a r [talihsizlik] saymazsak ve n iz a m ın h â k im iy e tin i en iyi b ir otorite s a y ıp fikirleri lid e r

fıaüne getirmesini b ilir se k en güzef ve şu u rlu d is ip lin i m e m le k e t t e d e , İşte b ir a m a tö r p o litik a c ın ın e s k i­ d e n b e r i şia r e d in d iğ i te la k k ile r ..."

(Akis, 29 Aralık 1956).

H a lk P artisi'n e g eliy o r u m . B a şın ­

Fevzi Lütfi Bey ruhundaki amatör

d a n b e r i b u parti iç in d e o toritelerd en

ö zettikleri h iç kaybetm edi, ama bu

şik a y e t ed ilm iş v e o toriterler y ü z ü n ­

ö ze llik le r onun ve partisinin ilk - v e

d en o p a rtid e d e, m e m le k e tte d e n e ­

son- katıldığı seçimleri kaybetmesine engel olamadı. Deneyim li olduğu ka­

fe s a lın a m a z g ü n ler yaşanm ıştır... D em o k ra t Parti'yi is e s iz d e bilirsi­ niz, b e n d e bitirim . O torite ve d isip ­

dar da kurnaz bir siyaset adamı olan Menderes, 1957 yılında seçim leri er­

lin d e n ile n ş e y le r b u p a r tid e o h a le

ken tarihe çekti. Ö te yandan, yaptığı

g e ld i ki, artık b u partiyi dünya yüzü­

yasa değişiklikleriyle de muhalefet par­

nün h iç b ir p a r la m e n to s u n d a h iç b ir

tilerinin açıktan ya da Örtülü biçimde seçim dayanışması yapmasını önledi.

d e v ird e g ö r ü l m e m i ş h a r e k e t l e r i n arzu ettiğ in iz tabide liderleri b ir m e ­

Böylece muhaliflerin bir yılı aşan süre­ dir uğrunda çaba harcadığı "gUçbirtiğİ”

se le n in e n sıkı m ü z a k e r e s i sırasında,

girişimleri boşa çıkm ış oldu.

b e lk i b ir z aru retle M eclisten dışarıya

Ekim 1957 S e çim lerind e H ürriyet Partisi sadece Burdur'da çoğunluğu el­

İç in d e görü y oru z. R eisleri vey a sizin

ç ı k ı n c a p a r t ili a r k a d a ş l a r ı h e m e n

kendisin/ ta k ib e m e c b u r olu yor... G e l k a rd eşim ! Şu otoriteyi, liderli­

525

p a rtile rd e d e tesis etm iş olu ru z...

de edebildi. Fethi Çelikbaş ve üç arka­ daşı m illetvekili seçildiler. Bu sonuç

>

larında İslâmî renklerle bezenmiş milli­ yetçilik sloganına daha çok başvuran DP, bu yolla kendisine muhalif gördüğü güç odaklarını sindirme politikasına yönel­ miştir, Bazı DP yöneticilerinin bilgisi da­ hilinde düzenlenmeye çalışılan ve fakat kontrolden çıkan 6-7 Eylül olayları, ikti­ darın tutumunu örneklediği kadar, taba­

nın farklılıklara tolerans fikrine uzaklığı konusunda da fikir verir. DP’lilerin “iyi toplumu” herkesin bir diğerine zarar vermemek kaydıyla islediği gibi yaşabildiği bir toplum olarak gör­ mekten ziyade, cemaatçi değerlerin Öne çıktığı dinsel kaynaklı geleneksel-ahlaki normların egemen olduğu, herkesin top-

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

Hürriyet Partisi için elbette bir hayal kı­ rıklığı idi. 1955 y ılı sonunda iktidar

1959 Kurultayı'nda Cl (P've katılanların, ileriki tarihlerde siyasal görüşleri farklı­

partisinin denetimsiz gidişine karşı aç­ tıkları dürüstlük ve özgürlük bayrağı, düşünce alanında hâlâ dalgalanıyor ol­ sa bile, siyaseten kabul edileb ilir bir sonuca ulaşamadılar.

laştı, tercihleri değişti. Bazıları C l IP'yle yollarını ayırır ve liberal sağ kulvarda düşünsel-siyasal uğraşlarını sürdürür­ ken, bazıları CHP'nin gelenekçi çekir­ değinin önemli isimleri haline geldiler. Güneş, Öktem, Aksoy gibi görece daha

Hürriyet Partisi 1958 yılı Kasım'ında kendini feshetme ve C H P 'ye katılma kararı aldı. 1959 yılının O cak ayında yapılan C H P kurultayında Tevzi Lütti

526

A

genç olanlar ise 1970'lere doğru gelişen 'ortanın solu' hareketinin öncüleri ve önde gelen sözcüleri oldular.

Karaosmanoğlu en yüksek oyla (1108) Parti M eclisi'ne seçildi. Kendisi ile bir­ likte Turan Güneş, Enver Güreli, Cihat

1957 seçim lerinde H ürriyet Partisi olumsuz sonuç almış olmasına karşın, seçimin genel sonuçları ilginçti ve de­

Baban, İbrahim Öktem, Emin Paksüt, Feridun Ergin ve Muammer Aksoy da

m okratik gelişm e açısınd an aslınd a umut vericiydi. 1950'den bu yana ilk kez Dlv nin oy oranı muhaliflerin topla­

Parti Meclisi üyesi oldu. 1959 Kurultayı, CH P tarihinin önemli belgelerinden birisi olan "ilk Hedefler B ild irg e s in i yayım ladı. İleride 1961 Anayasası'nda yer alacak olan bu bildir­ gedeki ilke ve öneriler, Hürriyet Partili­ lerin baştan beri savunduğu düşünceler­

mı karşısında geride kaldı. Ancak Türki­ ye, seçmen eğilim lerini meclise daha adaletle yansıtan bir seçim yasasına, bir askerî darbeden, 27 Mayıs müdahale­ sinden sonra kavuşabildi. 27 Mayıs dar­ besi, DP'lileri siyasal iktidardan uzaklaş­

den oluşuyordu. Bildirgeyi hazırlayan komisyonun sözcülüğünü -1954 seçim­ lerinde DP m illetvekili olarak meclise

tırmakla kalmadı, yargılama ve tutukla­ ma süreçleriyle önemli ölçüde mağdur etti. DP yöneticileri ile küskün ve kavga­

girmiş olan- Turan Güneş yaptı. Böylece Hürriyet Partililer, partileri fesholur ve kendileri başka bir partiye katılırken, o günden sonra siyasal yaşamımızı faz­

lı bile olsa, eski arkadaşlarının durumu Fevzi Lütfi Bey için yeni bir hüzün kay­ nağı olmuştu. "Bir fincan kahvenin hatı­

lasıyla işgal edecek olan temel hak ve özgürlükler, yargı bağım sızlığı, ikinci meclis gibi kavramların kitleselleşmesine önemli katkı yaptılar. Hürriyet Partili­ lerin Cl IP'nin düşünsel gelişmesine kat­ kıları sonraki yıllarda da devam etti.

lumsal hiyerarşi içindeki yerini ve haddi­ ni bildiği bir toplum olarak gördüklerini söylersek, abartılı -çünkü DP içinde bu anlayışı sorgulayanlar da mevcuttur- an­ cak yanlış olmayan bir tespit yapmış olu­ ruz. Oysa, liberaller için, birey bir başka­ sına zarar vermediği müddetçe, çoğunluk tarafından kabul edildiği varsayılan top­

rını saydığı için, Yassıada'da hesap ve­ ren birkaç eski arkadaşının ailesine giz­ lice her ay yardım etti" (Baban, 374). 1961 Genel Seçim inde Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu TBMM'ye yine Manisa M ille t v e k ili o la r a k , am a bu kez CHP'den girdi. 1959 yılı başında, yıl-

lumsal normlara uygun düşmeyen davra­ nışlarda bulunabilme hakkına da sahip olmalıdır. Bireyin kendisi için neyin en doğru ol­ duğunu bilebileceğine ilişkin inanç ve güven liberalizmin tanımlayıcı özelliğidir. Genel ahlak veya kamu yararı adına birey özgürlüklerinin sınırlandırılması isıisnai

D

E

M

O

K

R

A

larca karşısında mücadele ettiği bu par­ tiye katılırken büyük tezahürat görmüş, İlk Hedefler Bildirgesinin yayımlanma­ sına vesile oldukları söylenmiş, alkış­

T

P

A

R

T

İ

ö z g ü rlü ğ ü k u lla n ıla m a y a c a k s a 1961 A n ayasası neye y arayacaktı? Bu kan un bir zulüm kanunu d eğ ilse, n e y d ir " S ö z lerin i b itir in c e y e r in d e n k alktı,

lanmıştı ama, 27 Mayıs'tan sonra CH P ile bir yabancılaşma duygusu yeniden

sa lo n u terk etti gitti, h iç k im se y e d a ­

benliğini sarıyordu. Üstelik bu yaban­

d e n m illetvekilliğin den istifa etti. Erte­

cılaşm a, soğuma sadece C H P ye karşı

si g ü n d e Ankara'yı terk ederek Salih­

değil, kuvveti hak sayan siyaset oyunu­ nun bütününe karşıydı.

li'ye toprağına d ö n d ü " (Baban, 374).

1961 Meclisi'nin ilk günleri, 'tabii se­ n atö r' a d ıy la 'd e va m lı ü ye' o la ra k TBMM 'ye girmiş bulunan asker üyelerin ve ordu içindeki Silahlı Kuvvetler Birliği gibi cuntaların gölgesinin hissedildiği sorunlu, sıkıntılı günlerdi. Ortam , DP iktidarının ilk yıllarında bütün anti-demokratik kanunların ve hatta o günkü haliyle M illi Emniyet Teşkilatı'nın kaldı­ rılmasını düşünmüş ve önermiş bulunan "hürriyetçi'' Fevzi Lütfi Bey için dayanıl­ maz hal almıştı. İşte bu günlerde İsyanı­ nı haykıracak bir fırsatı yakalayıverdi. 27 Mayıs İhtilali'nin temel hedeflerini ve saygınlığını korumak amacıyla, mec­ lise görünüşte bütün partilerin destekle­ diği bir öneri sunuldu. Tedbirler Kanunu diye adlandırılan bu öneriyi bütün parti liderleri {İsmet Paşa, Ragıp Cümüşpala, Ekrem Altcan ve Böiükbaşı) imzalamış­ lardı. Anayasa Komisyonu üyesi Karaosmanoğlu 4 Mart 1962 günü, kalabalık bir milletvekili topluluğunun ve komis­ yon çalışmalarını izleyen eski M illî Bir­ lik Komitesi üyelerinin önünde kanun tasarısını yerden yere vurdu: "Yasam a

hallerde söz konusu olmalıdır. Liberalle­ rin büyük çoğunluğu için, sıradışılık, ge­ nel toplumsal kabul görmüş normların sorgulanması, insanın doğuştan gelen hakkı olduğu gibi, uzun dönemde toplu­ mun da yararına olan dolayısıyla teşvik edilmesi gereken bir erdemdir. D a e m o n dinlerin söylediği gibi insanın içinde kö­

nışm adan , h iç k im se y e h a b e r v erm e­

Egeli bir toprak adamı olan Fevzi Lüt­ fi Bey "demokrasi prensiplerinin sami­ mi bir taraftarı" olarak, inandığı düşün­ ce ve ilkelerin bu topraklarda yeterince yeşerebildiğin i görememenin öfkesi ve hüznüyle yaşadı. Haklı olanların değil, güçlü olanların kazandığı siyaset oyu­ nu, sonunda onun için hep bir hayal kı­ rıklığı olmuştu. Fakat gençliğinde geçir­ diği bîr binicilik kazası nedeniyle bede­ ni iki büklüm olan bu duygulu siyaset adamı -bira 2 da bu talihsiz kazanın so­ nuçlarına isyan edercesine- ruhu ve fik­ riyle hiçbir zaman eğilmedi. Siyaseti bir fikrîn, bir inancın arka­ sında dimdik durmak değil, her rüzgâr­ da savrulmak ve her güce eğilmek ola­ rak gören kalabalıkların egemen oldu­ ğu bir ortamda, o yüzden, Fevzi Lütfi Bey'in 12 Ekim 1955'te M enderes'e yazdığı mektuptaki yakarışın, bugün de yine bir haykırış olarak dillerde dolaş­ ması gerekiyor: "H ür ve k o r k u su z b ir d ü n y a d a , b e ­ n im v a ta n ım ı d a h ü r ve k o r k u s u z o la r a k p a y id a r k ıl A llahım !"

□

tüyü (şeytanı) temsil ettiği için kontrol altında tutulması gereken bir güç değil­ dir; o aynı zamanda yaratıcı yaşam enerji­ sinin de kaynağıdır. Bu zihniyetin bir veçhesi de, kendi çiz­ gisinin haklılığı konusunda şüphe duy­ mama temayülüdür. Kaynağı bir biçimde kutsala götürülebilecek normların sorgu-

527

L

528

I

B

E

fl

lanması kolay olmadığı gibi, sorgulayıcı zihni donanım, eğitim düzeyi yüksek, barktı hayat tarzlarının gözlemlenebildiği, bunlarla empati kurulabildiği, farklılaşma ve işbölümünün gelişmiş olduğu toplum­ sal yapılanmalarda hayat şansı bulabilir. Dönemin Türkiye’si ise köylü toplumu Özelliklerinden kurtulabilmiş değildir. Bir kez daha vurgulayalım, DP tabanı­ nın talepleri sadece geleneksel kültür ve hayat tarzının korunmasına ilişkin otmamışur. Sosyo-ekonomik nitelikli taleple­ rin doyurulması, en az birinciler kadar önemli görülmüştür. DP’yi destekleyen kitle modem teknoloji kullanmak, zen­ ginleşmek, daha fazla tüketmek arayışı içinde olan bir kidedir. Hatta bu tabanın Batılı hayat tarzım kapsamlı bir biçimde sorgulamadığı daha ziyade bu tarzın “dayatılmasına” karşı olduğu da iddia edile­ bilir. Ne olursa olsun, DP tabanını değişi­ me karşı bir kitle olarak görmek müm­ kün değildir. Benzer biçimde DP’yi destekleyen kidenin sosyo-ekonomik nitelikli talepleri, “bırakınız yapsınlar bırakınız geçsinler" şiarına uymakla gerçekleştirilebilecek ta­ lepler olmaktan uzaktır, ûrgüdenmemiş, devi et-toplum ilişkilerine ilişkin hukukikurumsal düzenlemelerin şeffaflıktan epeyce uzak olduğu bir yapılanmada, si­ yaset bilimi Literatüründe "parti patrona­ j ı ”12 olarak nitelendirilen ilişki biçimi parti toplum ilişkilerine damgasını vur­ muştur. Köylü için, tarımsal girdilerin ucuzlatılması, yüksek destekleme alımlan, yol su ve eleklirik gibi altyapı hizmet­ lerine ulaşmak önceliklidir. Bir an evvel zenginleşme arzusundaki tüccar ve bü­ yük işadamları içinse, düşük vergiler, ucuz kredi ve teşvikler, rekabete karşı ko­ runan bir iç pazar esas arzudur.*2 Dolayı­ sıyla daha az devlet müdahalesi talebi söz konusu değildir. Arzu edilen, kamu yara­ rına harcandığı varsayılan kaynaklardan daha fazla pay alarak zengini eşebilmek tir. Dile getirildiği kadanyla ekonomik ha­

A

L

I

Z

M

yatta devlet müdahalesine karşıdık, başta gelen kriteri kişisel yarar olan, seçici bir karşıtlıktır. Basitçe (ve abartılı bir biçim­ de) ifade edilirse, devlet müdahalesi ikti­ dar partisine yakın olan somut bazı kişi­ lerin zenginleşmesine hizmet ediyorsa iyi, etmiyorsa kötüdür. Bu durumun Türki­ ye’ye özgü olduğu da düşünülmemelidir, işadamının zenginleşme fırsatı gördüğü anda bu fırsatı soyut ilkeler veya uzun Önemli menfaatler adına reddetmesi, ku­ ral değil istisnadır. Bu istisnanın gerçek­ leşme ihtimali kendi kapasitesine güve­ nen bir burjuva sınıfının varlığı ile doğru orantılıdır. Ve nihayet, DP liderlerinin ekonomik liberalizme sempatiyle bakmamaları, par­ ti tabanının talepleriyle ilişkili olduğu gi­ bi, devletin, hem sahip olduğu jşletmelerle/bankalarla, hem de ekonomik alandaki düzenleme kapasitesi ile siyasal destek sağlamak (veya muhalefeti etkisiz hale getirmek) için kullandabilecek en kuv­ vetli araç olduğunun farkına varmış ol­ malarıyla da ilişkilendirilmelidir. Parti programında özel sektörün “emniyet" içinde faaliyet göstermesine özel bir vur­ gu yaparak devletçiliğin sınırlarını belirt­ meye gayret gösteren DP, siyasî saiklerle özel sektöre keyfi müdahalelerde bulun­ maktan kaçınmamıştır. Örneğin devlet eski bakanlarından Mükerrem Sarol bile, 1955 yılında geçici olarak partiden ihraç edildiği dönemde, kendi gazetesi olan T ürk Sesi'ne baskılann arttığından, resmî ilanların kesildiğinden, sipariş edilen ma­ kine transferlerinin durdurulduğundan şikayet edecektir (Sarol 1983b: 600). CHP’li olduğu bilinen Vehbi Koç’un par­ tiden istifa edip, DP’ye geçmesi İçin, ken­ disine yapılan baskılar bu konuda verile­ bilecek bir diğer örnektir (bkz. Kıraç 1995: 95, 122, 124). ’50’li yılların sert si­ yasî mücadeleleri içinde İktidarı koruma kaygısı içitıe düşen DP için, devletin eko­ nomik bayattaki ağırlığını azaltıcı önlem­ leri almak, partilerini devirmek için her

d

e

m

o

k

r

a

türlü yola başvurduğuna inanılan muha1efeti yola getirmek için gerekli olan güç-

t

p

a

r

t

i

ten kendi isteğiyle vazgeçmek olarak görülmüştür.

DİPNOTLAR 1

Burada bahsedilen liberalizm anlayışının en net ifadesini Frederick Hayek’ln eserlerinde görüyoruz. Bkz. (Nayek 1560, 1979),

2

Liberallerin Batılılılaşmacı gelenekle -en azın­ dan erken dönemde- iç içe geçmişllği Rusya [Hamburg, 1992: 11) ve Japonya (Pyle, 1998: 100-104) örneklerinde de gözlenmiş olan bir olgudur.

3

Liberal sempatileri olan fikir adamlarının Ke­ malist devletle olan sorunlu ilişkilerini Ahmet Ağaoğlu örneğinde ele alan bir çalışma için bkz. [Coşar 1997).

4

Bu örneği Si mt en Coşana borçluyum.

5

Timberlake aynı algının Rus liberalleri içinde sözkonusu o lduğunu b e lirtir (Tim berlake 1972: S),

6

DP'nîn CHP çizgisine karşıtlık temelinde kendi­ sini tanımlaması, partinin sait bu özelliği ne­ deniyle İttihat Terakki/CHP karşıtlığıyla tanım­ layan diğerlerinin devamı olduğu anlamına gelmez.

7

Adnan Menderes (1991:13), 1950 yılında Meclis'te yaptığı bir konuşmada "Biz bugünün şartları içinde aşırı sol cereyanları fikir ve vic­ dan hürriyeti mevzuunda mütalâa etmek gaf­ letinde bulunmayacağız. Bugün aşırı sol cere­ yanlara mensup olanların, mücerret bir fikir ve kanaat sahibi olmaktan ziyade yıkıcı cereyan­ ların aletleri olduklarına şüphemiz yoktur" de­ miştir.

8

Bu devlet kavram laştırm ası hakkında, bkz, Vincent (1937:119-146).

9

Bayanın bu fikirleri Kenneth Dyson'un (1980: 51-2) devlet toplumlarmda kamusal gücün tek

bir bütün olarak tasavvur edildiği görüşünü destekleyen bir Örnektir. 10 Menderes'in son sözleri şöyledir "Hayata ve­ da etmek üzere olduğum şu anda devletim ve milletime ebedi saadetler diterim. Bu arada karımı ve çocuklarımı şevketle anıyorum." Ak­ taran Birand, Dündar, Çaplı, [1991: 272). 11 Bu noktada hiç unutulmaması gereken şey, daha fazla özgürlük talebi ve kitle düzeyinde farklılığa tolerans bilincinin gelişmesinin "ge­ lişmiş" olarak nitelendirilen demokrasilerde bite ancak uzun yıllar süren mücadeleler neti­ cesinde ortaya çıkabildiğidir. Dahası, bu ülke­ lerde varolduğu kadarıyla toleransın ne kadar kırılgan olduğu da gündelik tecrübelerle sü­ rekli doğrulanan bir gerçektir. 12 Patrona) kavramının açıklama kapasitesine İliş­ kin çekinceler için, bkz. [Demirel 2CKM: 119 vd). 13 Bütün iktisadi sınıfların hürriyet peşinde ol­ maktan çok devletten yardım beklediğini be­ lirten Ahmet Hamdi Başar'ın (Başar 1959: 8) bu konudaki gözlemleri aydınlatıcıdır. Başa da göre: "Bilakis her sınıftan ziyade burjuvazinin gözü Devleti temsil eden iktidardadır. Kim iş başında ise ona nüfuz etmek, onunla dost ol­ mak ve eş görmek peşindedir. Garpta hürriyet İnkılabının alemdarlığını yapan bu ileri sınıf bizde bilakis irticaın elemanıdır. En fazla hürri­ yet düşmanı burjuvadır. Hürriyet hareketleri­ ne karışan, bu yolda fedakarlık edenler içinde zengin burjuvaya rastlayanlayız. Onun şikayeti işini düzenleyeni em esin den. İktisadî konjonk­ türün ve durumun kendisine zarar verecek ha­ le gelmiş olmasından İbarettir. İktidara başka­ larının gelerek bu düzenin yoluna girmesin­ den başka da bir arzusu yoktur."

529

B

E

R

Z

M

Kemalist-Liberal Sentez Çabası: Fo ru m Dergisi HAMİ T EMRAH BERİŞ

530

I

|

Entelektüel hayat açısından belirli dö­ nemlerin adeta efsaneleşen süreli yayın­ ları vardır. Ülkenin önde gelen aydınları­ nı çevresine toplayan, yazısının yayım­ lanması yazarına büyük saygınlık kazan­ dıran ve bir anlamda ülkenin entelektüel gündemini belirleyen dergilerden bahse­ diyoruz. Hal höyle olunca, özellikle Tür­ kiye gibi ortaya konulan yayınların niceli­ ği ile övünemeyeceğimiz bir ülkede, belli dergi isimlerinin ön plana çıkması ve ya­ yın hayatları sona ermiş olsa bile adları­ nın hafızalarda kazılı kalması adeta kaçı­ nılmazdır. Bu yazının inceleme nesnesi olan Forum dergisi için durum tam anla­ mıyla böyledir. Siyasî yelpazenin değişik kanatlarından pek çok aydına sütunlarını açan, birbirinden farklı fikirlerin seslendirilmelerine izin veren '50'lerin ünlü der­ gisi Forum 'da aydınları birleştiren ort;!< nokta "özgürlük" ve "demokrasi"dir. Bu­ luşma noktası olarak bu kavramların se­ çilmesi Forum sayfalarında Turhan Feyzioğlu'ndan Sadun A re n 'e , Ş erif M ar­ din'den Doğan Avcıoğlu'na, Turan Güneş'den Aydın Yalçın'a siyasî yelpazenin değişik kanatlarından pek çok aydının imzasının aynı anda görünmesini sağlar. Yurtdışında sürdürdükleri çalışmalarını tamamlayarak 1954 yılında Türkiye'ye dönen Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyesi Aydın Yalçın ile eşi Nilüfer Yalçın, Batılı örneklerine benzer bir fikir dergisi çıkarma düşüncelerini çevrelerindeki ar­ kadaşlarına açarlar. Fikir, özellikle Yalçın'ın mesai arkadaşları tarafından kısa sürede benim sen ir ve çoğunluğunu SBF'nin genç öğretim üyelerinin oluştur­ duğu bir grup aydın, aynı yıl içerisinde Ankara'da roru m dergisini yayımlamaya

başlar. On beş günde bir çıkan Forum 'un 1 Nisan 1954 tarihinde yayımlanan ilk sayısında derginin kumcuları olarak Bahri Savcı, Osman Okyar, Bedii Feyzioğlu, Aydın Yalçın, Turhan Feyzioğlu, Turan Güneş, Nilüfer Yalçın, Bülent Ecevit, Ke­ mal Salih ve Nejat Tunçsiper'in isimleri zikredilir. Sayılan bu isimlerin ilerleyen dönemlerde siyasal hayat ve fikir hayatı içerisinde konumlanışı bile / orum'un sa­ hip olduğu entelektüel çeşitliliğin göster­ geleri ndend ir Forum ’u yayımlayanların amacı, top­ lumda demokratik ve özgürlükçü bir dü­ zenin kurumsallaşabilmesi için ülke so runlarının özgür ve düzeyli bir platform­ da tartışılabilnıcsidir. Zaten dergi için Fo­ rum adının seçilişi de tesadüfi değil, bu amaç doğmltusundadır. Derginin başlan gıç manifestosunda, "forum" sözcüğünün eski Ronıa'da yurttaşların site sorunlarını özgürce tartıştığı düzleme karşılık geldiği hatırlatılır ve çıkarılan derginin de bir ba­ kıma aynı işlevi göreceği belirtilir; bu ne­ denle dergi satırlarının her fikre, bu arada okur katkılarına da açık olduğunun altı çizilir (Forum'un Davası, 1954: 1-2). Ku­ rucular arasında yer alan Bahri Savcı'ya göre derginin yayınları "3t ilkesi" çerçe­ vesinde şekillenmiş; dergi teehil (cahilleş­ tirme), tahkir (aşağılama) ve tezyif (alaya alma) içeren yazılar yayımlamama kararı almıştır (Sağıroğlu, 1990:119). Derginin ilk yıllarında ağırlıklı olarak aynı ekibin yazılarına rastlarız. En çok ve sürekli yazan isimler olan Arsel ve Savcı'nın hukuksal, Yalçın ve Okyar'ın İktisa­ dî, Mardin ve I eyzioğlu'nun ise siyasal konulara ilişkin yazıları göze çarpar. Ge­ rek bu isimlerin gerekse katkıda bulunan >

diğer yazarların daha çok güncel sorunla­ ra ilişkin yazılar ile demokrasi ve özgür­ lük düşüncesine ilişkin kuramsal değer­ lendirmeler kaleme aldığı görülmekle bir­ likte dergi, zaman zaman iktisat ya da hukuk gibi alanlarda son derece teknik bilimsel yazılar da yayımlamıştır. Bunun yanında kültür ve sanata ilişkin yazılara da dergide düzenli olarak yer verilmiştir. Son olarak başlangıçta verilen söz de tu­ tulmuş ve dergi, her görüşten okuyucula­ rın yazılarına sütunlarını açmıştır.*l FORUM 'UN SİYAS Î ÇİZGİSİ______ l o ru m dergisi, siyaseten tarafsız olmak

iddiasındadır. Ancak mutlak bir taraf­ sızlığın sergilenmediği de açıktır. Der­ ginin ilk yılların d a Cum huriyet Halk Partisi karşısında Dem okrat Parti'ye açık bir destek verilmese de nispeten daha sempali ile bakıldığı söylenebilir; en azından daha sonra ortaya konula­ cak açık muhalif duruş henüz kendisini göstermemiştir. Ancak bu söz edilen ta­ ra fsızlık "h a kik atle ri[n l ve kanaatle­ r in i, particilik gayreti güdülmeden ol­ duğu gibi" söylenmesi anlamına gelir (İşte Forum Budur!, 1956: 1). Dolayı­ sıyla F o ru m açıkça liberal demokrasi ve Batı dünyasından yanadır, iç siyaset­ te ise Kemalist ilke vo inkılâplardan ya­ na tavır alınır ve bu pratiğe muhalif ka­ lan "gerici" hareketlere karşı çıkılır. Bu açıdan Kemalist devrim pratiği, gele­ neksel ve modern toplum arasındaki dikotomi çerçevesine oturtularak, mo­ dernleştirmeci işlevi nedeniyle olumlanır (Sağıroğlu, 1990: 12). Dergi, çok partili hayatın üçüncü se­ çimlerinden hemen önce yayın hayatına başlamıştır. Yani derginin ilk çıktığı dö­ nemde siyasî ortam son derece çalkantılı­ dır. Demokrat Parti'nin 1950'deki başarı­ sının halkın gelip geçici bir hevesinden kaynaklanmadığı 1954 seçimleri ile ka­

nıtlanmış; DP %56.7 oy oranı ile parla­ mentoda %93'lük çoğunluğu ele geçir­ miştir. Muhalefet partisi Cl IP'nin yaklaşık %35'tik oy oranına karşın seçimlerde uy­ gulanan çoğunluk sisteminin azizliğine uğrayarak parlamentoda sadece % 5'lik bir temsil imkânı bulması, Forum yazarla­ rını seçim sistemini tartışmaya itmiştir. Bu nedenle Forum'un ilk sayılarında yürür­ lükteki seçim sistemi değerlendirilir ve uygulanan çoğunluk sisteminin özellikle muhalefet tarafından önerilen nispî temsil sistemine göre istikrarı sağlamak açısın­ dan daha uygun olduğu gerçeğinden ha­ reketle siyasî kararların daha etkin ve hız­ lı şekilde alınabilmesi için sürdürülmesi fikri desteklenir. Ancak sistemin yarattığı sakıncaların üstesinden gelmek için ço­ ğunluk karşısında azınlığın haklarının da korunmasının üzerinde durulur. Ayrıca CH P Genel Başkanı ismet İnönü'nün meşhur "sine-i millete dönme" tehdidi Forum cular tarafından desteklenmez; Fo­ rum, demokratik kültürün yerleşmesi ve muhalefetin etkin şekilde yapılabilmesi için CH P'nin muhalefetini parlamento içerisinde sürdürmesini savunur. 1954 seçimlerinin getirdiği sonuçla öz­ güveni artan DP hükümetinin anti-demokratik tavırlar sergilemeye başlaması (örneğin 6435 sayılı kanunla üniversite öğretim üyelerinin bakanlık emrine alına­ bilmesi, muhalefete oy veren Kırşehir'in ilçe yapılması, basındaki yayınlardan is­ pat hakkının kaldırılması), Forum çevresi ile siyasî iktidarın arasını açar. Aslında yukarıda değinildiği gibi ilk başlarda der­ gide siyasî iktidara yönelik peşin bir mu­ halefet yoktur. Yıllar sonra Osman Okyar, Forum 'un iktidarın uygulamalarına yöne­ lik bu eleştirel tutumunu "dostane ikaz" olarak niteler; yine Okyar'a göre 1956 57'den sonra iktidarla dergi birbirlerine karşı "hasmane tavır" sergilenmeye başla­ mıştır (Okyar, 1984:10-11). Forum çevresi ile DP iktidarı arasındaki ilişkinin gerilmesi farklı açılardan değer­ lendirilebilir. Öncelikle zaten genel ola­

B

E

R

rak üniversite ile arası çok da iyi olmayan hükümetin, sürekli olarak özgürlük ve de­ mokrasiden söz eden bu gruptan da çok fazla hoşlanmadığı söylenebilir. Öte yan­ dan Forum yazarlarının, özellikle din po­ litikaları konusunda hükümetin görece özgürlükçü tavrına karşı açık bir duruş sergiledikleri ve genellikle laikliğe Tek Parti döneminin klasik anlayışından farklı bir tanım getirmedikleri de gerçektir. Ayrı­ ca aşağıda serimleneceği gibi Forum çev­ resi, DP iktidarının liberal iktisat politika­ larına da karşıdır. Siyasî iktidar ile Tunaya'nın "bir devrim neslinin bütün müspet özelliklerine sahip" olduklarını söyleyip "memleket aydınlarına ciddî ve olgun bir medeni cesaret örneği" verdiklerini sa­ vunduğu (1996: 174) Forum cular arasın­ daki bu kırılma noktaları aradaki mesafeyi giderek büyütmüş ve durum bir süre son­ ra karşılıklı cephe almaya değin varmıştır. Nitekim Aydın Y alçın 'ın profesörlüğe atanmasına ilişkin kararname hükümet ta­ rafından u/.uıı süre çıkarılmaz; SBF Deka­ nı Feyzioğlu, fakültenin açılış töreninde yaptığı bir konuşmada sarf ettiği ve ger­ çekte hiç de sert olarak nitelenemeyecek bazı sözler sebebiyle görevinden alınır; Okyar da başka bir gerekçeyle aynı akı­ bete uğrar. Bu gelişmelerin sonucu olarak Forum yazarlarının çok partili hayatla ge­ leceğini düşündükleri özgürlük havasının soğumasından dolayı hayal kırıklığı duy­ dukları açıktır. Nitekim Forum'un "yarı hürriyet rejim inin müsebbibi olarak gö­ rülen DP'ye muhalefeti giderek sertleşe­ cek ve nihayet 1957 seçimlerinde tam anlamıyla siyasî arenaya taşınacaktır. Bu seçimlerde Forum yazarlarının bir kısmı Hürriyet Partisi ve CHP saflarından aktif politikaya atılmıştır. 1957 yılı bu anlamda dergi için de bir kırılma tarihi olarak görü­ lebilir. Burada özellikle Hürriyet Partisi deneyimi üzerinde durulmalıdır. H ürriyet Partisi (H P), DP'nin 1955 Kongresi'nden sonra partiden çıkarılan ya da kendiliklerinden istifa eden milletve­ killeri tarafından kurulmuştur. 33 kurucu

Z

üyesinden 30'u milletvekili olan partinin kurulma gerekçesi, DP'nin demokratik ideallerden sapması nedeniyle bu idealle­ ri gerçek anlamda hayata geçirecek bir oluşuma ihtiyaç duyulması olarak göste­ rilmektedir (Karpat, 1996: 341). Parti ku­ rucuları açısından demokrasinin yaşama­ sı için bireysel hak ve özgürlükler özel önem arz eder. Bu bağlamda HP, liberal bir muhalefet hareketi olarak kabul edile bilir {Lrdoğan, 2001: 71). Hürriyet Partisi'nin genç yöneticilerinin Foru m cular ile işbirliği içerisine girmek istemesi ve dergi çevresinde toplanan ay dınlara entelektüel muhalefetlerini siyasal alana taşıma çağrısı yapmaları olumlu yankı bulmuş ve bu kadrodan pek çok isim 1957 seçimleri öncesinde Hürriyet Partisi saflarından aktif siyasete atılmıştır. Bu seçimler Forum çevresi içinde ilk bö­ lünmeyi de beraberinde getirmiş; Aydın Yalçın, Şerif Mardin, Münci Kapani, Mu­ ammer Aksoy, Coşkun Kırca, Turan Gü­ neş ve Cemal Aygen gibi [tek çok f orumcu HP'yi tercih ederken, Turhan Feyzioğ­ lu ve Osman Okyar'ın tercihi CH P ol­ muştur. Aydın Yalçın, HP'ye katılma ne­ denlerini DP ileri gelenlerinin kendilerini anlamadıkları, sadece Forum çevresini değil, tüm aydınları küçümsedikleri, bu nedenle iktidarla "kavramsal düzeyde di­ yalog kurulamadılğını]" söyleyerek izah eder (Sağıroğlu, 1990: 125). Yalçın, mu­ halif bir tavır sergilemeye başladıktan sonra CHP saflarına geçmemelerinin ne denini ise "ismet Paşanın Cl IP'de sergile­ diği otoriter devlet modeli" olarak göste­ rir (Sağıroğlu, 1990:128). Bu açıdan hem domokrat-özgürliikçü bir söyleme sahip olan hem de bu genç aydınlardan yarar­ lanma çabasında samimi olduğu atılaşı lan HP, Foru m cular için doğru adrestir. Bunun yanında I IP'nin Tek Parti yöneti­ minin demokratik yapı ve uygulamaları içselleştirememiş otoriter yöneticilerini barındırmaması da Forum yazarlarının tercihlerini etkileyen bir diğer etken ola­ rak gösterilebilir (Şal, 1988:65).

M

Yazarlarının çoğunun I IP'den adayı ol­ duğu l orum , bu partinin seçimlerde bü­ yük başarı göstereceğinden emin olması­ na rağmen (ki örneğin Cemal Aygen'e gö­ re UP 300 milletvekili çıkaracaktır! Hürri­ yet Partisi'nin seçimlerde adeta hezimete uğraması ve yalnızca dört milletvekilliği çıkarabilmesi üzerine (Karpat, 1996: 342) dergi içinde de bir çözülme yaşanır. Ör­ neğin Aydın Yalçın, SBF'deki görevini ve dergiyi bırakarak ABD'ye dönmüş; diğer bazı isimlerin de ayrılmasıyla beraber Fo­ rumdun siyasî çizgisi CHP'ye doğru kay­ mıştır. Hürriyet Partisi ise 1958 yılının sonlarına doğru CHP ile birleşerek Kemal Karpat'ın deyimiyle “ (...) Türkiye'nin siya­ sî hayatında yaratıcı, bağımsız bir kuvvet olması hususunda beslenen ümitleri ve elinde bulunan imkanları boşa çıkar[mışrırj" (Karpat, 1996: 342). lo r u m yazarlarının çoğu, sözgelimi Bahri Savcı, Turhan l-'eyzioğlu ve Muam­ mer Aksoy gibi isimler, Demokrat Parti'yi işbaşından uzaklaştıran 27 Mayıs 1960 darbesini desteklemişlerdir. Her fırsatta özgürlük ve demokrasiden yana oldukla­ rını ifade eden bu isimlerin demokratik usûllerle iş başına gelen bir siyasî iktida­ rın askerî darbeyle devrilmesini destekle­ melerinin altında bu aşırı keskinleşen muhalif anlayışın olduğu açıktır. Forumcu lar özellikle 1957'den sonra çok partili hayatla birlikte girilen özgürlük rejimin­ den adım adım uzaklaşıldığını ve adeta Tek Parti döneminin devam ettiğini sa­ vunmuşlar ve bu durumdan da DP iktida­ rını sorumlu tutmuşlardır. Darbe sonra­ sında darbeci askerlerle işbirliğine giren Forum yazarları, 1961 Anayasası'nın ha­ zırlanmasında etkili olmuş ve bir anlam­ da temel idealleri olan özgürlüğün keyfi uygulamaların getirdiği kısıtlamalardan kurtarılıp anayasal bir çerçeve içerisine oturtularak güvence altına alınmasına ça­ lışmışlardır. Darbe sonrası süreçte Forum 'u çıkaran ilk ekipten pek çok aydının dergi çevre­ sinden uzaklaşmış olduğu ve dergi içeri-

■FORUM =■■ K | R

mt)

n/l t v D A M

mm mimı

D

R

sosu bkui tmsm

rt*$ı

* " Savu 83 -

Özgürlük ve dem okrasi şiarıyla yola çıkan ve 1950’lerin entelektüel hayatında özel bir yere sahip olan Forum dergisi, siyasî yelpazenin p ek çok kanadından aydına sütunlarını açmasıyla öne çıkmıştır. sinde sosyalist düşüncenin ağırlık kazan­ maya başladığı görülecektir. Bu dönemde Fonım'un yazar profili önemli ölçüde de­ ğişmiş ve dergi, özellikle şair Haşan Hü­ seyin IKorkmazgill imtiyaz sahipliğini üstlendikten sonra Türkiye İşçi Partisi'nin yayın organı durumuna gelmiştir. Son yıl­ larında kuruluş amacından çok farklı fi­ kirlere hizmet eden roru m 'un yayını bu koşullarda 1968 yılında sona ermiştir; an­ cak, benzer bir girişim yaklaşık on yıl sonra yine Aydın Yalçın tarafından bu kez Yeni Forum adıyla tekrarlanacaktır. DEM OKRASİ VE Ö Z G Ü R LÜ K

___

___ ANLAYIŞI ________ __

Foru m yazarları özgürlükçü bir siyasal ve toplumsal yapı kurulması am acın­

dadır. Ö zgürlüklerin gerçek anlamda yaşanabilmesi için gereken koşul ise bellidir: Liberal demokratik bir düzenin tesisi. Bu anlamda ro ru m c u la r özellik­ le Sovyet deneyiminden hareketle oto-

Ii

R

riter ve totaliter sistemleri eleştirir ve bunların özgürlük karşıtı olduğunu sa­ vunur. Onlara göre bireysel hak ve öz­ gürlüklerin tam anlamıyla güvence altı­ na alınd ığ ı evrensel ö zgürlükçü de­ mokrasi modeli A B D ve İngiltere ör­ neklerinden çıkarılabilir. Safların henüz yeni belirginleşmeye başladığı iki ku­ tuplu dünyanın bu ilk yıllarında Forum , açıkça Batı kanadında yer aldığını ilan

534

eder. Dergide sık sık komünizm ve öz­ gürlüklerin yaşanmasının önünde en­ gel teşkil eden totalitarizmin Foru m ya­ zarları için somut düzlemdeki tezahürü olan Sovyetler Birliği aleyhinde yazılar yayımlanır. Bunun karşısında Batı dün­ yası ve burada yerleşik liberal demok­ rasi anlayışı, özgürlüklerin en geniş şe­ kilde yaşanabilm esinin önünü açtığı için her fırsatta övülür. Batılı ülkeler ve özellikle "hür dünya"nın liderliğini ya­ pan A B D ile ilişk ile rin geliştirilm esi ü zerind e d u ru lur ve bu görüş, A ta­ türk'ün de Batıyı ülkenin geleceği için model gösterdiği tezi aracılığı ile Ke­ malist ilkeler doğrultusunda meşrulaştı­ rılır (Yalçın, 1954: 6). Türkiye'nin 1946 ile beraber çok partili hayata geçmesi, F oru m cu lar tarafından Batı dünyası ile entegrasyon açısından şans ve geri döndürülemez bir süreç ola­ rak görülür. Forum' un amacı, bu sistemin yerleşmesine ve Türkiye'de demokratik siyasî kültürün gelişmesine katkıda bu­ lunmaktır. Yukarıda değinildiği gibi bu nedenle başlarda DP iktidarı desteklenir; Cl IP'ye de demokratik kültürün yerleş­ mesi için üzerine düşen görev hakkında tavsiyelerde bulunur. Forum cular, diğer bir siyasî muhalefet organı Millet Partisi'ne ise "gerici unsurlar" barındırdığı ge­ rekçesiyle daha soğuk ve mesafeli yakla­ şırlar ve hatta zaman zaman isim verme­ den aynı gerekçeyle bu partiyi eleştirirler. Forum çevresinin önerdiği demokrasi modelinde öncelikle özgürlükler güvence

Z

altına alınacak ve siyasî iktidar sınırlandı­ rılacaktır. Bu ise özgürlükleri en geniş şe­ kilde içeren hukuk devletinin kurumsallaşmasıyla mümkündür. Örneğin Savcı, bu yaklaşımı en genel şekilde özetler: "Bir cemiyette, türlü sosyal ve siyasî kuv­ vetlerin birbirlerini sınırladığı, durdurdu­ ğu bir vakıadır. Demokrasi, bu siyasî ve sosyal kuvvetlerin muvazenesinden iba­ rettir. Böyle bir muvazeneye ulaşabilmek: yani, ortalığı haşin siyasî kuvvetlerden bi rinin egemenliğine bırakmamak için, mu­ vazene hareketlerinin geniş bir hukuk, hukukilik alanında cereyan etmesi gere­ kir" (Savcı, 1956:10). Hak ve özgürlükle­ rin güvenceye alındığı bu sistem in keyfi uygulamaları engellemesi ve böylece "in­ san haysiyetine yaraşır bir idare tarzı" meydana getirmesi gerekir. Totaliter sis­ temler ve demokrasiler arasındaki fark da tam bu noktada karşım ıza çıkar. Forum'un yazarları için demokrasiler insan haysiyetine saygı gösteren rejimler olma­ ları hasebiyle diğerlerinden daha üstün­ dür. Bir rejimin kendisini demokratik ola­ rak niteleyebilmesi ise ancak bireysel öz­ gürlüklerin sağlanması ile mümkün ola­ caktır. Bunun yanında demokratik rejim­ ler belirli bir siyasî görüş ya da ideolojiyi tek doğru olarak dayatmazlar; çeşitliliğe ve çok sesliliğe açıktırlar (Feyzioğlu, 1954: 6-7). Görüldüğü gibi bu yaklaşım, toplum içerisinde farklı fikirlerin seslendirilm elerine ortam sağlanması idealini içermektedir. Ancak söz konusu Türki­ ye'nin resmî ideolojisi olunca Forum cular için bu tartışmalar anlamını yitirir. Aşağı­ da değinileceği gibi Kemalizm, çağdaşlaştırmacı yönü nedeniyle merkeze alınır ve Kemalizmin liberal kuram ve uygula­ malarla doğrudan bağdaştığı savunulur. Diğer ideoloji ve siyasî görüşler ise "geri­ ci, irticacı ya da totaliter" olmaları sebe­ biyle peşinen devre dışı bırakılır. O halde idealize edilen demokratik dü­ zenlerde fikir özgürlüğünün gerçekten bir anlam taşıyabilmesi için ifade özgürlüğü sağlanmış; bu amaçla basın, dernek kur-

M

.

D

M

ma, toplantı yapma özgürlüklerinin önü açılmıştır. Forum cular, ifade özgürlüğü­ nün önünde engel olarak gördükleri Türk Ceza Kanunu'nun anti-demokratik hü­ kümlerine karşı çıkarlar. Örneğin Ceza Kanunu'nun hükümetin, BMM'nin, adliyeııin, Türklüğün tahkirine yönelik hü­ kümleri esnek ve belirsizdir. Oysa özellik­ le belirli edimleri suç olarak niteleyen ya­ saların daha açık hükümler içermesi gere­ kir (Aksoy, 1955: 7-8). Bunun yanında si­ yasal yapılanma içinde çoğunluk karşısın­ da azınlık haklarının güvence altına alın­ ması üzerinde durulur. Ancak Forumcular için azınlığın ya da bireyin haklarının sa­ dece çoğunluk karşısında korunması yet­ mez; bundan daha önemli olarak bireysel haklar kamu otoritesi, yani devlet karşı­ sında da korunmalıdır. Bunu sağlayacak temel güç ise idarenin eylem ve işlemle­ rinde kendisini bağlı göreceği yasalardır. DP'nin parlamentodaki olağanüstü üs­ tünlüğü ve bu meyanda Başbakan Adnan Menderes'in kendi TBMM grubuna hita­ ben "Siz isterseniz hilafeti bile getirirsi­ niz!" mealindeki sözlerinin tetiklediği meclisin gücü ve yetkileri tartışmasında Forum yazarları meclis iktidarının -bile­ şimdi olduğunu net bir şekilde ortaya ko­ yarlar. Meclis iktidarının sınırlarını belir­ leyen çizgiler Anayasa ile çizilmiştir. Do­ layısıyla siyasî iktidar, anayasanın lafzına uygun olmayan hiçbir eylem ya da işlem­ de bulunamayacaktır, rorum cular, mecli­ sin çıkardığı yasaların Anayasaca belirle­ nen genel çerçeveye uygun olup olmadı­ ğının denetlenmesi, böylece "Tek Parti ta­ hakkümünü güçleştirecek tedbirler alın­ ması" için bir Anayasa Mahkemesi ihda­ sını da önerirler ki, bilindiği gibi bu istek, 1960 yılından sonra-muhtemelen darbe­ cilerin akıl hocalığını yapan bazı Forum yazarlarının da katkısıyla - hayata geçiri­ lecektir. Gerçek anlamda demokrasinin kurulup gelişmesi için kuvvetler ayrılığının sağ­ lanması üzerinde de durulur. "Hakikat şudur ki, gerçek demokrasi plüralist bir

nizamdır ve kuvvet temerküzü üzerine kurulamaz" (Kuvvetler Birliği mi? Kuvvet­ ler Ayrılığı mı?, 1955: 5) cümlesi kuvvet­ ler ayrılığı lehindeki görüşleri en iyi şekil­ de özetler. Bu amaçla özellikle yargı ba­ ğımsızlığı ve hâkim teminatı kavramları üzerine eğilinir. Bunun yanında herhangi bir partinin bir kez seçildikten sonra dört yıl boyunca dilediği icraatları yapabildi­ ğinden yakınılır ve iktidar üzerinde sivil denetim mekanizmasının yerleştirilebil­ mesi için serbest bir şekilde oluşacak ka­ muoyunun önemi üzerinde durulur. Etkin bir kamuoyu denetiminin temsil meka­ nizmasının gerçek anlamda işlemesini sağlayacak temel etmen olduğu, böylece temsilcilerin "millet murakabesi"ni her an hissedecekleri ve siyasî kararları alırken kendilerini meclise gönderen halkın ira­ desini göz önünde bulunduracakları be­ lirtilir. Türkiye'de gerçek anlamda bir ka­ muoyunun oluşumu ise düşünce, ifade ve basın özgürlüklerinin sağlanması ile mümkün olacaktır. Öte yandan Forum yazarlarının o dö­ nemde modernleşmeyi doğrusal bir çizgi olarak gören ve bu yönüyle ona bir ev­ rensellik atfeden modernleşme kuramları­ nın etkisi altında oldukları görülmektedir. Forum cular açısından Atatürk inkılâpları çağın gerisinde kalmış bir toplumun ev­ rensel değer ve standartları yakalaması için atılmış adımlardır. Bu yönüyle Kema­ lizm çağdaşlaştırmacı bir ideolojidir ve demokrasiyi önceler. Demokrasinin kuru­ labilmesi Tek Parti döneminde girişilen ve toplumsal zihniyet dönüşümünü hedefle­ yen inkılâplarla mümkün olmuştur. Bu noktada ilginç olan l'orum'u n Tek Parti dönemini "diktatörlük" olarak nitelemek­ ten kaçınmamasıdır. Ancak bu, her açı­ dan geri kalmış bir ülkeyi "karanlıktan kurtaran" ve çağa taşıyan bir diktatörlük­ tür. Bir anlamda başka diktatörlerin orta­ ya çıkmaması ve demokratik zihniyetin temellerinin atılması için çalışan, bu yö­ nüyle ilerlemeci bir diktatörlüktür söz ko­ nusu olan. Bu çerçevedeki bir diktatörlil-

535

B

ı

536

E

ğe atfedilen olumsallık nedeniyle reform­ ları gerçekleştirmek için otoriter yöntem­ lerin kullanılması da yerinde bulunur. Aksi halde bu denli kısa bir sürede geniş kapsamlı değişikliklerin yapılm asının mümkün olamayacağı, OsmanlInın "telifçi" anlayışından öteye gidilemeyeceği id­ dia edilir. Artık demokratik sisteme ve çok partili hayata geçilmesi, yani halkın kendi kararlarını kendilerinin verme öz­ gürlüğüne kavuşması da Forumc.uların "içtimai reformculuğun" sürdürülmesi misyonunu hem kendilerinin üstlenmesi­ ni ve hem de tüm aydınlara yüklemesini engellemez. Zira "Batı hayat tarzının tam olarak yerleşmesini önleyen, zorlaştıran birçok içtimai kuvvetler, bünye ve zihni­ yet farklıkları vardır" (Yalçın, 1956c: 14). Dolayısıyla Batı'ya doğru ilerlenen yolda sapmalar ve geri dönüşler olmaması için aydınların önemli bir rol oynamaları ge­ rekmektedir. "İnkılâpçı ve hürriyetçi" ay­ dınlar göreve çağrılarak bunların inkılâp­ ların ve toplumsal hayata hâkim kılınmak istenen Batılı değerlerin karşısına dikilen "gelenekçi, taassupçu, muhafazakâr tep­ k ile re karşı siyaset ve fikir alanlarında li­ derlik yapıp toplumu doğru istikamete doğru yönlendirmeleri gerektiği savunu­ lur. Burada tıpkı Tek Parti döneminde ol­ duğu gibi, topluma karşı güvensizliğin beslediği seçkinci bir tavır hemen göze çarpmaktadır. Aydın Yalçın'ın "entelektü­ el aristokrasi" olarak nitelediği (Sağıroğlu, 1990: 130) bu tavır, "rasyonel bir formülasyon" aracılığıyla toplumun eğitilerek çağdaşlaştırması amacına yöneliktir. Öte yandan Forum 'un, Atatürk'e de dönemde hâkim ideolojik perspektifin sunduğundan farklı yaklaşmadığı görülür. Atatürk, "dünya tarihinde millet olarak devamımızın son şansının verilmiş bu­ lunduğu bir ana mahsus; bir defalık, müs­ tesna bir deha" olarak nitelenir (Bir Tarih ve Bir Ders, 1954: 1). Ayrıca Kemalizmin diğer hiçbir ideolojiye benzemeyen "ori­ jinal, yerli ve müstesna" bir model oldu­ ğu; Atatürk'ün ise sanıldığının aksine

2

"korporatiflere dayalı ve totaliter bir siya­ sal ve toplumsal düzeni savunan" Ziya Gökalp'ten değil, özgürlükçü fikirlerin seslendiricisi, liberalizmin Türkiye'deki mürşidi Prens Sabalıaddin'den etkilendiği fikri dile getirilir. Forum yazarları için "Atatürk inkılâbı, muhafazakâr zihniyet karşısında, liberal zihniyetin zaferini tem­ sil eder (...) Atatürk, müesseseci, tarihçi zih n iye te m eydan o ku yan, gelenek aleyhtarı bir liberaldir" (Devrimler ve D e­ mokrasi Meselelerimiz, 1956: 2). Bu sa­ tırlardan Forum cularırı muhafazakârlığa yaklaşımı da yakalanabilir. Gerçekten de devrimci bir kuşağın temsilcileri olan Fo­ rum yazarları açısından toplumsal değer­ lerin korunması ve yapılacak değişiklikle­ rin toplumsal dokuya mümkün olduğun­ ca az zarar verilerek gerçekleştirilmesi anlamına gelen muhafazakârlık olumsuz bir çağrışıma sahiptir, hatta gericilik ile özdeştir. Bu nedenle yazılarda inkılâp ya da yenilik aleyhtarı isimleri nitelemek için (aşağılama amacıyla) bu sözcüğün kullanıldığı görülür. Liberalizmle muhafa­ zakârlık arasındaki aslında hiç de uzak olmayan ilişki yadsınır ve bu iki ideoloji zıt noktalara yerleştirilir. Çok partili düzene geçiş, Atatürk'ün kurduğu çağdaş düzenin doğal sonucu olarak görülür ve bu düzenin yaşayabil­ mesinin Kemalizmin ilkelerinin korunma­ sıyla mümkün olacağı fikri üzerinde du­ rulur. Hatta bunlar bir "millî beka" soru­ nu olarak ele alınır ve ülkenin varlığını ve bağımsızlığını korumasının zorunlu koşu lu olarak gösterilir. Bu yaklaşım Forum ile DP iktidarı arasındaki iplerin kopmasının en önemli nedenlerinden birisini oluştu rur. Fortımcular, siyasî iktidarı gerici hare­ ketlere taviz vermek, hatta bunları des­ teklemekle suçlarlar. Aynı sebepten dola­ yı muhalefet partisi CHP de eleştirilir. Forum 'a göre diğer partilerin izleyeceği strateji ne olursa olsun "Atatürk'ün kur­ duğu ve inkılâplarının mesuliyetini yükle­ diği" CHP'nin "inkılâp prensiplerinden fedakarlık veya bunu {...) pazarlık mev-

M

i

zuu yapmalması]" gerekir (C.H.P. Kurul­ tayı, 1054: 1). Kısacası fo r u m 'u n ön planda olan yazarlarının tamamı Kemalisttir. Bu açıdan horum, Kemalizm ile li­ beralizmi birbirlerine eklemlemeye, daha doğru bir ifadeyle savunulan liberal de­ ğerleri Kemalist ilkeler doğrultusunda meşrulaştırmaya çalışır. O halde Forum yazarları için Kemalist olmak yalnızca Atatürk ilkeleri ile inkılâplarını değil, öz­ gürlük ve demokrasi gibi kavramları içkin olan çağdaş Batılı değerleri de benimse­ mek anlamına gelir. Aksi durum ise geri­ ciliğe ve muhafazakârlığa işaret eder. _

HÂKİM İKTİSADÎ ÇÖKÜŞLER

Konu siyasî özgürlükler olunca açık bir li­ beral tavırları bulunan Forum yazarları­ nın İktisadî açıdan tam anlamıyla liberal fikirler seslendirdikleri söylenemez. Aksi­ ne saf (püre! İktisadî liberalizm hakkında olumsuz çözümlemeler dergi satırlarında daha ön plandadır. Forum yazarları, eko­ nomi üzerindeki devlet kontrolünden ve merkezî planlamadan yanadır. Bunun ya­ nında sosyal adaletin sağlanması, Forumcuların ilgilerini çeken en önemli sorun­ sallardan biri olarak karşımıza çıkar. Bu anlamda refah devleti ideal bir model olarak sunulur ve varılmak istenen hedef olarak gösterilir. Forum'un İktisadî mese­ lelere bu yaklaşımı, aynı yıllarda dünya­ daki genel politikalar ile uluslararası siya­ sî ve ekonomik konjonktürle ilişkilidir. Kuşkusuz '40'ların sonları ve '50'ler Batı dünyasında John Maynard Keyncs'in fikirlerinin en "muğber" olduğu dönem­ dir. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra başta ABD ve İngiltere olmak üzere pek çok Batı ülkesi, ekonomi üzerindeki devlet et­ kinliğinin artırılmasını ve böylece bir an­ lamda devletin ekonomik platformdaki yönlendiriciliğini savunan Keynesyen po­ litikaların sıkı takipçileri olmuşlardır. Devletin ekonomi üzerindeki başat rolü, kısa vadede hızlı bir İktisadî gelişme sağ­ lamış ve ekonomik göstergeler oldukça

olumlu sinyaller vermiştir. (Uzun vadede ise zaten herkes ölecektir!) Büyük çoğun­ luğu Anglosakson geleneğinden gelen Forum yazarları üzerinde de Keynes'in fi­ kirlerinin etkisi açıkça görülür. Nitekim Yalçın, bir yazısında Keynes'in Kari Marx ve Adam Smith kadar önemli bir düşünür olduğunu savunur. Yalçın'a göre Key­ nes'in Çene/ Teori1si kapitalizmin "varlı­ ğını tehlikeye koyan bazı esaslı arızalan aydınlatılmasını)" sağlamış ve bu şekilde "sosyalizmin Marc'tan gelen teorik temel­ leri tamamen yıkılmıştır" (Yalçın, Î956e: 17). Aynı isim, bu yazıdan sonra yazdığı karşı görüş nedeniyle Emre Elif isimli bir okuyucu O 956ı 23-24) ve devamında Sencer Divitçioğlu (1956: 13-15) ile gir­ diği polemikte de aynı görüşlerini tekrar­ lar (Yalçın,1956a ve 1956b). Keynes hay­ ranlığı, Okyar'da da görülür. Okyar, he­ nüz 1951'de kaleme aldığı bir eserinde klasik iktisat düşüncesi karşısında Key­ nesyen modelin üstünlüğünü savunmuş­ tur (Okyar, 1951).1 Forum çevresi, Key­ nes kendi modelini geliştirirken ona karşı çıkan ve bireysel özgürlüklerin korunma­ sı adına devletin İktisadî sahayı piyasaya terk etmesini savunan Hayek'in fikirlerine iltifat etmez. Gerçi Turhan Feyzioğlu, Ha­ yek'in K ö le lik Yolu isim li yapıtından uzunca bir bölümü daha 1946 gibi erken bir tarihte çevirerek yayımlamıştır; ancak, anlaşılan AvusturyalI düşünür Forum cuların gözüne yalnızca siyasî çözümlemele­ riyle girebilmiştir. Başta Forum'un ilk yıllarında İktisadî meseleler üzerinde en fazla kalem oyna­ tan isimler olan Aydın Yalçın ve Osman Okyar olmak üzere derginin tüm yazarla­ rı, tıpkı Keynes'in öngördüğü gibi, planlı ekonomiden ve ekonomik yapı üzerinde devletin genel anlamda belirleyiciliğin­ den yanadırlar. I lızlı İktisadî büyümenin sağlanması amacıyla devletin makro eko­ nomik politikalar üzerinde önemli bir rol oynamasını savunurlar; ancak, serbest te­ şebbüsün öneminin altım çizerek özel sektörü de hiçbir şekilde dışlam az ve

537

3

538

î

E

R

devlet île özel sektörün bir arada buluna­ cağı bir sistem önerirler. Bu anlamda Ata­ türk döneminde izlenen iktisadi politika­ lar ve Kemalizmin devletçilik ilkesi son tahlilde- olumlanır; Demokrat Parti'nin bizatihi kendisinin liberal olarak niteledi­ ği ekonomik politikaları, devletçilik ile li­ beralizm arasına sıkışmış olmasından do­ layı tutarsızlığı nedeniyle eleştirilir. Forumculara göre; "Bizim gibi İktisadî bün­ yeye sahip bulunan bir memlekette ger­ çek mânasiyle devletçilik ve İktisadî plan­ cılığa büyük yer vardır. İktisadî kalkınma­ mızın plânsız devam etmesi mümkün değildir" (2 Mayısın Manası, 1954; 2). Belirtildiği gibi Forum yazarlarına göre İktisadî sahada en tutarlı ve en etkin mo­ del Keynesyen yaklaşımdan çıkarılabilir. Örneğin Okyar, gelişmiş ülkelerin iktisat sistemleri açısından iki ana gruba ayrıla­ bileceğini söyler: "Bir uçta istihsal ameliyesini daha ziyade hususî teşebbüse bıra­ kan, Devlet müdahalesinden çekinen (...) Devletin İktisadî sahadaki mes'uliyetini bazı umumî hedeflere inhisar ettiren libe­ ral iktisat nizamları vardır. Diğer uçta, İs­ tihsal ameliyesini kısmen veya külliyen devlete bırakan İktisadî hayatı bir mer­ kezden, otoriter bir tarzda ve uzun vadeli bir plana göre idare eden, istihlâk yatırım ve fiyatları sıkı bir şekilde tanzim eden otoriter ve totaliter iktisat rejimleri vardır” (1954b: 7). Ancak Okyar'a göre bu sis­ temlerin her ikisi de "mücerref'tir; ideal bir örnekleri bulunmaz. Gerçekte her ül­ kenin İktisadî sistemi kendi özgün koşul­ larına göre belirlenir. Türkiye için en uy­ gun İktisadî sistem belirlenirken ise özel mülkiyeti dışladığı ve derginin fikrî teme­ lini oluşturan özgürlük idealine aykırı uy­ gulamalar içerdiği için otoriter ve totaliter sistemler (ki burada gönderme açıkça Marksizme ve onun pratikteki yansıması Sovyet model inedir) peşinen devre dışı bırakılır. Ancak yazar, "19. asır telâkkisi­ ne uygun bir liberal sistem"in de Türkiye koşulları ile bağdaşmayacağı fikrindedir. Zira Türkiye'nin öncelikli ihtiyacı "müm­

Z

kün olduğu kadar hızlı bir İktisadî kalkınma"dır; ancak devlet müdahalesine yer vermeyen liberal bir sistemde bunun ger­ çekleşmesi mümkün değildir (O kyar, 1954a: 7-8). O halde bu iki yaklaşımın dışında, her ikisinden de belirli özellikle­ rini alacak yeni bir yön bulunmalıdır. Bu yön özel teşebbüse yer verecektir; ancak, İktisadî kalkınmada asıl itici güç kamu sektörü olacak ve devlet "geniş bir planlı müdahale" ile ülke kalkınmasında belir­ leyici rol oynayacaktır. Forum edisyonu, Batılı örneklerinden esinlenerek geliştir­ dikleri bu yaklaşımı "liberal-sosyalist hâl tarzı" olarak tanımlamıştır (Biz Ne İstiyo­ ruz?, 1956:2). Ülkenin karşı karşıya bulunduğu İktisa­ dî sorunların çözümü için kurtuluş reçe­ tesi hazırdır: Planlama. Gerek Yalçın ge­ rekse Okyar, sık sık planlı bir ekonomik sistemin yararları üzerinde dururlar. An­ cak her iki isim de yapılacak planın kap­ samının ve niteliğinin belirlenmesinde son derece hassastır. Öngördükleri planın otoriter ve totaliter sistemlerdeki, örneğin Sovyetler Birliği'ndeki planlardan farklı olacağını ortaya koyarlar. Ancak kimi za­ man planlamanın ne denli faydalı bir yöntem olduğu yönündeki savlarını des­ teklemek için Sovyet örneğinden yarar­ lanmayı da ihmal etmezler. Forum yazarları aslında plana araçsalcı bir şekilde yaklaşırlar. Öncelikle planın artık kapitalist sistemler için bile vazgeçil­ mez bir yöntem olduğu iddia edilir (Yal­ çın, 1956d: 10). Gerçekten de savaş son­ rası süreçte kapitalist dünya düzeninin amiral gemisi ABD de dahi ekonomik kaynakların en etkin şekilde kullanılması­ nı sağlamak amacıyla devlet yönlendirici bir pozisyon almıştır. Pek çok ülkede, ül­ kenin öncelikli ihtiyaçları belirlenerek bunların karşılanabilmesi ve böylece eko­ nominin normal gelişme seyrine bir an önce girebilmesi için kamu ile özel sektö­ rün eşgüdümü sağlanmaya çalışılmış; bu amaçla devletin (Keynesyen ilkeleri hatır­ layacak olursak) enflasyonun artışına ne-

M

don olmadan ekonomik canlılığı sağla­ ması gerektiği düşüncesi hâkim olmuştur {Richard, 1957:12). f orum cuların çizdik­ leri plan modeli de bu istikamettedir. Kemalizmin devletçilik ilkesi ise ekonomik politikaların bu doğrultuda belirlenmesi için ideal bir ortam hazırlar. Dolayısıyla Forum yazarları, kendi ekonomik pers­ pektiflerini ortaya koyarken, tıpkı siyasal çözümlemelerinde olduğu gibi Kcmalizmi temel referans çerçevelerinden birisi olarak alır ve Atatürk döneminde izlenen politikaları savunur. _____________ DEĞERLENDİRME_____________

Forum' a hâkim olan zihniyet ve dergide sergilenen fikirler için iki farklı açıdan de­ ğerlendirme yapmak mümkündür. Günü­ müz perspektifinden bakıldığında F o ­ rum'da egemen olan liberal anlayışın, li­ beralizmin genel bütünselliği içinde so­ runlar barındırdığı söylenebilir. Öncelikle Forum yazarlarının tümü merkezî planla­ maya dayanan ve devlet kontrolündeki bir ekonomik düzeni savunurlar. Nere­ deyse hepsi Anglosakson ekolünden ge­ len bu akademisyen yazarlar üzerinde Batı ülkelerinin savaş sonrası yaşanan ekonomik güçlükleri aşmak için tezlerine dört elle sarıldıkları Keynes'in fikirlerinin bir hayli etkili olduğu görülmektedir. Ni­ tekim bu am açla Atatürk döneminde "hızlı kalkınma" amacının aracı olarak yararlanılması düşünülen devletçilik ilke­ si, Fonım cular tarafından da vazgeçilmez görülür, roru m sütunlarında özel sektörü asla dışlamayan, ancak devletin hâkim ve belirleyici duaımda olduğu bir ekonomik düzen idealize edilir ve devletin bu yapı­ lanma içerisinde oynayacağı rolün sınır­ ları çizilmeye çalışılır. Batılı örneklerine benzer şekilde bir planlama mekanizması aracılığıyla ekonomik sektörü yönetip yönlendirecek devletin oynayacağı bu ro­ lün hiç de küçük olmadığı gerçektir. An­ cak Forum yazarları bu anlayışın totaliter merkezî planlamadan farklı olacağının al­

tını çizerler ve kimi zaman olumlu açı­ dan örnek vermek amacıyla kullansalar da Sovyetler Birliği'nin uyguladığı türden özel mülkiyeti dışlayan sosyalist tutuma karşı çıkarlar. Bunun yanında yazarlar, demokrasi ve özgürlük düşüncesine tam bir bağlılık sergilerken konu inkılâplara gelince yo­ rumlar farklı bir mecraya girer. Forum cular, geri kalmış toplumun çağdaşlaşması ve "çağdaş uygarlık düzeyi"ne ulaşması için kaçınılmaz olarak gördükleri inkılâp­ lardan taviz vermeme konusunda bir hayli duyarlıdır. Bu bağlamda Kemalist ilkelerin sorgulanması bir yana, bunlara büyük bir bağlılık sergilenir. Tek Parti dö­ neminde yaşanan gelişmeler özgürlük ek­ senli çözümlemelerin konusu olmaz; ak­ sine inkılâplar ve özellikle Atatürk döne­ minde izlenen politikalar olumlanır. Siya­ sî iktidarın dinî özgürlükler konusundaki tutumuna gösterilen tepkilerde olduğu gi­ bi inkılâp ve özgürlük kavramları karşı karşıya geldiğinde, inkılâpların korunma­ sı düşüncesi ağır basar ve bu nedenle çe­ lişkili bir tutum sergilenir. Bu çelişkileri aşmak için Kemalizmle liberalizmi telif etmeye çalışan bir söylem benimsenir. Kemalist kuram ve pratiğin aslında doğru­ dan liberalizmle örtüştüğü; ülkede gerçek demokrasinin kurumsallaşmasının Tek Parti döneminde atılan adımlar sayesinde mümkün olduğu, aynı dönemde sergile­ nen otoriter uygulamaların da çağdaşlaştırmacı yönleri nedeniyle olumsallık ba­ rındırdığı belirtilir. Öte yandan Forumcular, Türk devriminden totaliter bir devlet tipi çıkarsanmasına da karşıdırlar ve bu­ nun aksi durumu "trajedi" olarak niteler­ ler (Tunaya, 1996: 173-174). Bu bağlam­ da gerek İktisadî gerekse siyasî görüşleri göz önüne alındığında Forum'un bir tür sol liberal çizgi izlediği dikkat çeker. An­ cak ortaya konulan Marksist anlamda de­ ğil, mevcut iktidar ilişkilerini kabullenen, en fazla sosyal adaletçi iktisat politikaları öneren naif bir sol söylemdir. Ancak yukarıda sergilenen indirgemeci

;

B

540

R

yaklaşımın bizi olayları ve olguları kendi tarihselliklerini gözden kaçırarak değer­ lendirmeye itme gibi bir sakınca taşıdığı açıktır. Bu nedenle Forum, yayımlandığı dönemin özgün koşulları dikkate alınarak değerlendirilmelidir. Öncelikle Forum 'un yayımlandığı '50'li yıllar Keynesyen eko­ nomik büyüme modelinin Batı dünyasın­ da neredeyse rakipsiz halde bulunduğu bir döneme denk gelir. Dolayısıyla Forum yazarlarının gösterdiği İktisadî gelişme perspektifi, dünyadaki genel yönelime ve hâkim ideolojik anlayışa koşuttur. Bunun yanı sıra Forum , özgürlük ve demokrasiye dair kavramların Türk halkı için gerçekte yeni anlam ifade etmeye başladığı bir dönemin ürünüdür. Tek Parti

A

Z

döneminin otoriter yönetim anlayışının zihinlerdeki etkisi henüz, ortadan kalkmış değildir. Demokrat sözcüğünün bile ku­ laklara yabancı olduğu için anlaşılm adı­ ğı ve "demir kırat" şeklinde telaffuz edile­ bildiği, hürriyetin artık vergi ödeme ya da okula gitme zorunluluğunun kalmadığı şeklinde anlaşıldığı bir ülkede bu kav­ ramları seslendirmenin hiç de kolay ol­ madığı açıktır. O halde Forum, yayımlan­ dığı dönemin özgün koşulları dikkate alındığında özgürlük adına atılmış "kü­ çük, ama önemli bir adım"dır ve en kötü ihtimalle bu lür bir fikir hareketi, özgür­ lük ve demokrasi adına ne kadar ileri gi­ dilmesini sağlayabilirse lo ru m da misyonunu o ölçüde yerine getirmiştir. □

D İ P N O 1T L A R 1

Osman Okyar'ın babası, Türkiye'de libe­ ral düşüncenin ilk etkin isimlerinden, Ser­ best Cumhuriyet Fırkası kurucusu Fethi Okyar, Malta'da sürgünde bulunduğu sıra­ da Versailles Anlaşm ası imzalanmadan önce barış görüşmelerini yürüten heyette görevli olan Keynes'in Almanya'ya uygu­ lanmak istenen sert ekonomik yaptırımlara

karşı çıkarak istifa etmesinden sonra ya­ yımladığı V crsa y S u lh u n u n Csasiart başlıklı yapıtını Türkçe'ye çevirmiş ve Türkiye'ye dönüşünde yayımlamıştır (Okyar ve Seyithanltoglu, 1997: 24). Ancak Okyar, İktisa­ dî fikirleri açısından, oğlunun aksine, Keynesçi değildir ve İktisadî liberalizme yakın durur (Okyar ve Seyithanlıoğlıı, 1997: 51).

M

I

D

£

M

O

K

H ü rriy e t Partisi B U R A K Ö Z Ç E T İ N - SİBEL D E M İ R C İ

"Bir gün g e le c e k nesiller Hürriyet Parti­ lileri b e lk i y ü k sek lerd e g ö r e m e y e c e k ­ ler. Am a tarihin sayfalarında olsa dahi 'ideal' o larak göreceklerd ir."

Turan Güneş, 1958 14 Aralık 1955 yılında Demokrat Parti'den çıkarılan ve istifa eden bir grup milletvekili tarafından kurulan Hürriyet Partisi Türkiye'de liberalizmin gelişimi açısından önemli bir yere sahiptir. Çok bilinmeyen ve üzerine fazlaca yazılıp çi­ zilmemiş olan bıı partinin ehemmiyeti Türkiye siyasetinde önemli bir dönüm noktası olmasında ya da kendinden son­ raki siyasî hareketler üzerinde derin bir etki bırakm asın da d e ğ il, T ü rk iy e 'y i 1950'li yılların ortalarında 20. yüzyıl mo­ dern liberal düşüncesi ile tanıştırmasında yatmaktadır. Hürriyet Partisi bir tepki ha­ reketidir ve hali hazırda var olan ve ken­ dini liberal olarak tanımlayan bir parti­ nin, Demokrat Parli'nin içinden koparak doğmuştur. Fakat dönemin entelektüel çevrelerinin partiye gösterdiği yoğun des­ tekle birlikte Hürriyet Parlisi kendi "liberalizm"ini DP'ninkinden ayırabilmiş ve bu yönüyle tarihimizde incelenmeye de­ ğer bir siyasî ve düşünsel deneyim olarak yerini almıştır. 1946 yılında kurulan Demokrat Parti temelde Cumhuriyet Halk Pnrtisi'nden farklı bir programa ya da dünya görüşüne sahip değildi; sınıfsal temeli açısından da DP'nin CHP'den farklılaştığı söylenemez ki çok partili siyasal hayata geçiş, bir­ çok DP analizinin iddiasının tersine, devlet/toplum ilişkileri bağlamında bir kopu­ şun değil sürekliliğin varlığına işaret et­ mektedir (Yalman, 2002: 13-4). Kuruluşu ile birlikte muvazaa iddiaları ile boğuş­

mak zorunda katan Demokrat Parti, Ata­ türk'ü dışarıda bırakmak kaydıyla Tek Parti yönetiminin ve özellikle de "M illî Şef" döneminin eleştirisini temel politik eksen olarak belirlemiştir. Demokrat Parti kısa zamanda Tek Parti yönetiminden hoşnut olmayan tüm toplumsal kesimle­ rin desteğini arkasına almıştı. Sosyal ve sınıfsal tabanı açısından CHP'den çok da farklı olmayan Demokrat Parti'nin Türk siyasal yaşamına getirdiği temel yenilik ise Türkiye'yi modern siyaset ve hiçbir zaman dilinden düşürmediği "millî irade" kavramı ile tanıştırması ve halkı aktif si­ yasete bir şekilde katarak popülist söyle­ mi politikaya taşıması olmuştur (Keyder, 1999:163). 1950 yılında seçim lerinde mecliste ezici bir sandalye üstünlüğü ile iktidara gelen Demokrat Parti Adnan Menderes başbakanlığında ilk hükümetini Mayıs'ın son günlerinde m eclisin güvenoyuna sundu. 1950'den 1954 seçimlerine ka­ dar geçen sürede işler Demokrat Parti için yolunda gitmiş, özellikle ekonomik büyüme ve gelir düzeyindeki artış sebe­ biyle bu yıllar DP'nin altın yılları olarak adlandırılm ıştır. Bununla birlikte D e­ mokrat Parti içerisinde de 1950'lerin ba­ şından itibaren faklı gruplaşmaların ve parti içi muhalefet hareketinin belirmeye başladığını görürüz. Demokrat Parti ku­ ruluşundan iki yıl sonra parti içi muhale­ fet ve partiden kopmalarla tanışmış ve bu kopmaların sonucunda en önemli si­ yasî hareket olarak M illet Partisi doğ­ muştu. 29 Mart 1951 yılında İkinci Men­ deres Kabinesi'ne DP Meclis Grubu'nda k ırm ızı oy veren 61 DP m ille tve k ili 161'ler) iktidar evresindeki ilk önemli kı-

541

i

542

pırdanma olarak tarihe geçmiştir. Demokrat Parti'nin önde gelen isimlerin­ den Rıfkı Salim Burçak'a göre 61'terin başındaki isim daha sonra Hürriyet Partisi'nin mimarlarından biri olacak olan Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu'ydu (1998: B1).1 61'ler hare.keti DP Meclis Grubu ile Menderes arasındaki sürtüşmenin bir ifadesiydi. 1954 Genel Seçimleri'nden sonra mec­ lis üstünlüğünü perçinleyen DP beklene­ nin aksine bir dizi kanuni tedbirle muha­ lefetin yaşama alanlarını daraltmaya giriş­ ti. Anti-demokratik ve partizan tedbirler gerek parti içinde gerekse parti dışında huzursuzluğun artmasına sebep oldu. DP'ye göre 14 Mayıs'ta iktidardan kovu­ lan CHP 2 Mayıs seçimleri sonucunda muhalefetten de tasfiye edilmişti ve CHP artık varlık sebebi olmayan işlevsiz bir partiye dönmüştü (Burçak, 1998: 226). 2 Mayıs sonrasında DP’ye egemen olan dü­ şünce şuydu: "memleketi diktatörlükle idare etmiş bir partinin mesul şahsiyetleri ve başta onun lideri siyasî haklarından, hiç olmazsa siyasî hayattan mahrum bıra­ kılmalı" (Toker, 1991:56). 1954 seçimlerinin ardından ilk etapta DP ardındaki aydın desteğinin çekilmeye başladığını görüyoruz. Özellikle Akis ve 1934 yılında yayın hayatına başlamış olan Forum dergileri iktidarın antidemok­ ratik uygulamalarını ve iktisat politikasını eleştirmeye başlamıştır. Bu dergilerden özellikle forum I lürriyet Partisi'nin ide­ olojik hattının belirlenmesinde etkin bir rol üstlenmiştir.2 Temelleri 1946 yılında yani Cl İP yöne­ timi altında atılan "dış dünya ile farklı bir eklemlenme denemesi" (Boratav, 1997: 311) olarak ele alınabilecek olan yeni ekonomik kalkınma modeli 1950'lerin ilk yarısına değin olumlu sonuçlar vermiş, ülke ekonomisinde önemli bir büyüme ve tüm toplumsal sınıfların refah düzeyin­ de önceki döneme oranla önemli bir iyi­ leşme kaydedilmiştir. Fakat 1950'lerin ikinci yarısına girerken bu farklı eklem­

lenme denemesinin sınırları ile karşılaşıl dığında, özellikle dış ticaret açığının bü­ yümesi ve hayat pahalığının artması eleş­ tiri oklarının DP'ye yöneltilmesine yol aç­ mıştır. Ekonominin her adımda bir kısır­ döngüye girmesi hem parti içinde hem de ülke genelinde hoşnutsuzluğun artma­ sına yol açmış, buna ek olarak DP'nin muhalefetin yaşam alanlarını daraltıcı tedbirlere yönelmesi huzursuzluğu daha da derinleştirmiştir. İşletmeler Bakanı Fet­ hi Çelikbaş’ın 6 Aralık 1954 tarihinde ba­ kanlıktan istifası hissedilen bu huzursuz­ luğun bir tezahürüydü. Parti içi muhalefet en önemli çıkışlarından birini 1955 yılı başlarında dört DP milletvekilinin hükü­ metin iktisat politikasını acı bir şekilde eleştirmesiyle gerçekleştirmiştir (Eroğul, 1998:177). 1955 Ocak’ında DP'li dört 4 milletvekili Haluk Timurtaş, Ekrem Cenani, Feridun Ergin, Kenan Akmalar hükü­ metin İktisadî siyasetini eleştiren bir rapor hazırlarlar. Rapora göre "... pahalılık git tikçe görülmemiş bir şekilde artacaktır. Bu süreçte emisyon ve kredi politikasının değişmesi, fiyat istikrarının sağlanması, murakabenin çok daha şiddetlenmesi la­ zımdır. Dar gelirli sınıl üzerinde dikkatle durulm ası icap eder" ( C u m h u r iy e t , 19.01.1955). "İspat hakkı" davası parti içi muhalefet ile Menderes grubu arasındaki ilişkilerin iyice gerilmesine yol açtı. 2 Mayıs 1955 tarihinde Fethi Çelikbaş ve on muhalif milletvekili basma ispat hakkı verilmesi yönündeki önergeyi meclise sundu, ispat hakkı gazeteciye yazdığı yazıdaki iddiala­ rını kanıtlarla mahkemeye ispat etme hak kı idi. Muhalif Demokratlar basma ispat hakkı verilmeden demokratik bir basın re­ jimine kavuşulmayacağım ve vekil, yar­ gıç, devlet memuru gibi devlet görevlileri­ nin töhmet altında kalacaklarını iddia cdi yoriardı. Parti içinde ispat hakkını savu­ nanların bu teklif ile iki yönlü amaç güt­ tükleri de söylenebilir: İlkin, Basın Yasası'nı demokratikleştirmek; ikinci olarak, o dönem Menderes'in yakın çevresinde bu-

!

i

D

M

■ lunan ve nüfuzlarını suiistimal ettiklerine dair söylentiler bulunan birtakım şahısla­ rın (özellikle Mükcrrem Sarol ve Samed Ağaoğlu) parti ve Menderes üzerindeki et­ kinliğini kırmak (Baban, 1970:180). Menderes ve yakın çevresi ise buna is­ pat hakkının sorumsuz gazetecilerin elin­ de bir "tezvir ve şantaj" aleti olacağını ve hükümeti işleyemez hale getireceğini söylüyorlardı. Bunun dışında Menderes ve çevresi her fırsatta konuyu ciddiye al­ madıklarını belirtmekten de geri kalmı­ yorlardı. Menderes ispat hakkı hareketini şu sözlerle tanımlıyordu: "Evet, neymiş ispat hakkı mı? İsmail Hakkı mı ne ise onun iddiasıyla ortaya çıktılar" (Baban 1970: 197). DP Genel İdare Kurulu üyesi Atıf Bendirliğioğlu ise bir azot fabrikası­ nın temel atma töreninde ispat hakkını soran gazetecileri, "Şu günlerde basına ispat hakkı tanıma keyfiyeti sizce bir azot fabrikasının temelinin atılmasından daha mı önemlidir?" diye yanıtlıyordu (Toker 1991: 111). Dönemin popüler deyimi "azot fabrikası mı ispat hakkı mı?" DP'nin tavrını simgeliyordu (Aslandaş ve Bıçakçı 2002 : 120) . İspat hakkı hareketi meclisin tatile gir­ mesiyle de yatışmamış, hareketin önünü kesmeye yönelik çabalar sonuçsuz kal­ mış, yaz aylarında aralarında Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu ve Lkrem Hayri ÜstOndağ'ın da bulunduğu on Demokrat Partili milletvekilinin de önergeye destek ver­ mesi ile birlikte parti içi muhalefet ciddi bir ivm e kaza n m ıştır ( C u m h u r iy e t , 22.07.1955; Baban, "Büyük İnsan Lkrem Hayri", Yeni Cün, 15.06.1957). Böylelik­ le Türk siyasetinde 19'lar olarak bilinen hareket ortaya çıkmıştır. Önergeyi mecli­ se ilk veren grup içerisinde Fethi Çelikbaş, Enver Güreli, Kasım Küfrevi, Muhlis Bayramoğlu, Şeref Kamil Mengü, Scyti Kurtbek, Erkem Alican, Turan Güneş, İb­ rahim Öktem, Raif Aybar, Mustafa Ekinci vardır. Önergeye daha sonradan destek verenler ise şunlardır: Fevzi Lütfi Karaos­ manoğlu, Ekrem Hayri Üstündağ, Saba­

hattin Çıracıoğlu, Ziyad Ebüzziya, Beh­ çet Kayaalp, Muzaffer Timur, İsmail Hak­ kı Akyüz, Saffaddin Karanakçı, Ragıp Ka raosmanoğlu. İspat hakkı tartışması sade­ ce DP içerisinde dengeleri altüst etme­ miş adeta 1950'lerin ortasında Demokrat Parti yönetimine karşı duyulan tepkinin bir ifadesi olmuş ve DP'nin ö zellikle 1954 seçimleri sonrasındaki anti-demokratik icraatlarına karşı tüm siyasal ve top­ lumsal muhalefetin ana konu başlıkların­ dan biri haline gelmiştir (Toker 1991: 167). Parti içi muhalefet sadece merkez­ de değil Türkiye genelinde canlanmaya başlamıştır. Kıbrıs sorunu ve akabinde 6/7 Eylül olayları 1955 yazının ana gündem mad­ deleri olmuş ve gelişmeler Menderes hü­ kümetinin durumunu zora sokmuştur. 1955 yılının Ekim ayında Demokrat Parti Genel İdare Kurulu Fuat Köprülü başkan­ lığında toplanmış ve ispat hakkı konusu­ nu görüşmüştür. Yine bu ay içerisinde önergeye sonradan imza atan isimler -Genel İdare Kurulu'nun bu konudaki tutumunu bilmelerine karşın parti disipli­ nine karşı geldikleri gerekçesiyle- parti­ den ihraç edilmiş, önergeyi ilk kez sunan on kişilik ekipten ise önergelerini geri çekmeleri istenmiştir. Parti içi muhalefeti bölmeye yönelik bu hareket sonuçsuz kalmış ve 12 Ekim 1955 tarihinde öner­ geyi sunan on milletvekili de partiden is­ tifa etmişlerdir. Demokrat Parti Dördün­ cü Büyük Kongresi'nin 15-18 Ekim 1955 tarihleri arasında yapıldığı düşünüldü­ ğünde Menderes ve çevresinin bu ma­ nevrası daha bir anlam kazanır. Kongre­ de Menderes hükümeti sert bir şekilde eleştirilmiş, özellikle hükümetin ekono­ mi politikaları temel eleştiri konusu ol­ muştur (Cerrahoğlu, 1996: 75, 78-81). 16 Ekim 1955 tarihinde Adnan Mende­ res tekrar Demokrat Parti genel başkanlı­ ğına seçilmiş, çoğunluğu Menderes'e ya­ kın isimlerden oluşan bir Genel İdare Kurulu oluşturulmuştur. Kongre Mende­ res'in parti içindeki muhalefete karşı za-

543

B

544

E

R

feriyle sonuçlanmıştır. Kapanış nutkunda Menderes seçildiği partiden ayrılıp başka bir partiye geçen bir milletvekilinin göre­ vine son verilmesini istemiştir (ıskat İnsa­ nsı). Kongre sonrasında DP'de ülke ge­ nelinde bir tensikata girişileceği açıklan­ dı ve birçok il örgütünde değişikliğe gi­ dildi. DP içindeki muhalefet ise kongre sonrasında da devam etmiş ve ivme ka­ zanmıştır. Kongre sonrasında muhalif ba­ sının (özellikle D/us'un) sıkça işlediği ko­ nulardan biri DP içerisindeki ikilik ol­ muştur {Ulus, 25, 26, 27.10.1955; Cum­ huriyet, 24,25.10.1955). 26 Ekim 1955 tarihinde Demokrat Parti'den ayrılan 'ispatçıiar' yeni bir siyasî parti kuracaklarını kamuoyuna duyurdu­ lar. Yeni kurulacak olan parti için iki isim düşünülmekteydi: Cumhuriyetçi Demok­ rat Parti ve H ü rriy e t P artisi (U lu s, 2 6 .1 0 .1 9 5 5 ). 20 A ralık 1955 yılında Hürriyet Partisi resmen kuruldu. Başlan­ gıçta parti başkanı olan Ekrem Hayri Üs­ tü ndağ sağlık sebeplerinden ötürü görevi Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu'na devretti. Fakat Karaosmanoğlu hiçbir zaman gele­ neksel anlamda bir lider olmadı -ki bir­ çok anıda Karaosmanoğlu'nun bizzat kendisinin liderlik olgusuna sıcak bak­ madığı aktarılır (Baban 1970: 391; Toker 2001, Burçak 1998). Hürriyet Partisi de hiçbir zaman bir lider partisi portresi çizmemiştir. Parti, kurulduğu ilk andan iti­ baren "ispat hakkı" isteği ile özdeşleşti ve DP'ye yüz çevirmeye başlayan aydın kesiminin gözdesi haline geldi. "Cumhur Reisliğini partiler üstü bir hale getirmek, Cumhur Reisinin üst üste iki defadan faz­ la seçilmesini caiz görmemek, çift meclis sistemini kurmak, mebus adedini indir­ mek, siyasî partiler arasında eşitliği kat'i surette tesis eylemek, Üniversitelerin il­ mi, idari ve maili muhtariyetlerini temi­ nat altına almak, hâkim teminatı mesele­ sini kökünden halletmek, matbuat hürri­ yetini bütün şartlariyle ve teminatlariyle yaşıyan bir hale getirmek, kazai muraka­ beyi bütün idari şartlarıyla şamil kılmak,

Z

yalnız kanunların emrinde ve vatandaşın hizmetinde tarafsız bir idare cihazı kur­ mak, âmme hizmetlerinde vazife ve nü­ fuz suiistimali ve particilik gayretini ve tarafgirliği şiddetle cezalandırm ak ve bunları temin etmek üzere derhal geniş ölçüde anayasa ve mevzuat değişikliği yapmak," sosyal adalet prensiplerine ri­ ayet etmek ve "maliye ve iktisat ilminin dünyaca muteber esaslarına, hesap ve program fikrine" dayalı iyi bir iktisat si­ yaseti gütmek partinin kuruluş bildirgesi­ nin ve CHP'ye iltihak edene kadarki mu­ halefetinin temel temaları olmuştur (l IP, 1956: 7-8). Parti kurulduktan sonra da Demokrat Parti'den kopmalar devam etmiş ve bir ara Hürriyet Partisi 32 m illetvekili ile mecliste ana muhalefet partisi olacak bir çoğunluğa ulaşmıştır; fakat parti, aydın kesimin ve özellikle de basının büyük bir desteği ile siyasî yaşama atılmasına karşın seçmenlerle DP'nin kurduğu türden bir bağ oluşturmaktan uzak kalmıştır. Bunun­ la birlikte başta Forum yazarları olmak üzere liberal aydınların desteği ile parti, ülkenin kritik tartışmalarına bir derinlik katmıştır. Bu derinlik özellikle 1946 yılın­ dan 1950'lero gelindiğinde tıkanan eko­ nomi politikalarının eleştirisinde kendini göstermiştir. Demokrat Parti'nin ekonomiyi rasyonel bir plan çerçevesinde örgütlemekten ka­ çınması, özellikle Forum yazarları tarafın­ dan şiddetle eleştirilmiş,3 DP'nin "vahşi" kapitalizmine alternatif olarak uzun vade­ li rasyonel bir plana dayalı, İktisadî karar alma sürecinin merkezileştiği, uluslarara­ sı ticaret girdi-çıktılarının kontrol altına alındığı ve sosyal adalet ilkesine riayet eden yeni bir ekonomik kalkınma modeli önerilmiştir. DP'nin ekonomiyi aşırı dere­ ce siyasallaştırdığı ve gelişmekte olan ül­ kelerle gelişmiş ülkeler arasındaki temel ayrımı yok saydığı tespitinden hareket eden bu karşı çıkış, siyasî çıkar çatışmala­ rından arındırılmış, teknokratik bir geli­ şim modelini öngörmekteydi. Ö zelikle

M

Forum dergisi satırlarında "açıkça dile ge­ tirilen anti-populist bir boyut içinde bu ideoloji, ülkenin sanayileşmesine hizmet eden teknokratik bir elitin oynayacağı ro­ lü göklere çıkarıyordu... iktidar yalnız kendi çıkarlarını gözeten kokuşmuş poli­ tikacılardan alınıp halka hizmet etmeyi amaçlayan milliyetçi plancılara verilme­ liydi" (Keyder, 1999: 201). Hürriyet Parti­ si'nin programına da yansıyan bu İktisadî tahayyül zamanla tüm muhalif partilerin temel programı haline geldi. Hürriyet Partisi'nin İktisadî söyleminin temel nok­ taları şunlardır: piyasa mekanizmasını bozucu spekü­ lasyonlar ve suni fiyat yükselmelerinin önlenmesi; - ticaretin, memleket menfaatlerini yükseltici bir hizmet olarak görülüp, tica­ retin gelişmesi için tüccara ve esnafa her türlü kolaylığın sağlanması; - sınai gelişim önünde bir engel olarak duran ve yatırımı güçleştiren vergilerin kaldırılması; - vergi bürokrasisinin azaltılarak, iş­ lemlerinin basitleştirilmesi ve vergi adale­ tinin sağlanması, - tasarrufların yatırımı yatırını sektörle­ rine aktarılarak yabancı sermaye piyasa­ ları ile işbirliğini kolaylaştıracak iklimin hazırlanması; - sosyal adalet prensibinin tatbik edil­ mesi; - tüm bu hedeflerin rasyonel bir plan çerçevesinde, ilmi hüviyetleri veya iç ha­ yatındaki başarıları ile tanınmış kişilerden oluşacak bir "İktisadî araştırma ve koordi­ nasyon enstitüsü" eşliğinde yürütülmesi (HP 1957a, 1957b, 1957c). DP'nin ekonomi politikasına yönelik eleştiriler uluslararası boyut ve ülke için­ deki sınıfsal dengelerde belirmeye başla­ yan değişimden bağımsız değildi. Döne­ min Dünya Bankası ve OECD hükümeti planlı ekonomik kalkınma konusunda sı­ kıştırıyor, yeni yeni güçlenen sanayi bur­ juvazisi DP'yi ekonominin bütününü sa­ nayinin çıkarlarını temel alan bir planla­

ma yapmaya çağırıyordu (bkz. TO BB, 1958; Savran, 1986: 137). Fakat bu yeni kalkınma modelinin tüm boyutlarıyla ya­ şama geçirilmesi için 1960 askerî müda­ halesinin beklenmesi gerekmiştir. Altı çi­ zilmesi gereken nokta ise Hürriyet Parti­ si'n in kapitalizm eleştirisin in piyasa mantığı içinden bir eleştiri olduğudur. Genel bir ifade ile Hürriyet Partisi'nin ana kaygısı ülke içinde sağlıklı bir özel sermaye birikim modelini yerleştirebil­ mektir. Hürriyet Partisi'nin İktisadî ilişkileri kontrol altına almaya yönelik çabasını si­ yasetin ve siyasetçinin de gerektiğinde kontrol altına alınması gerektiğine dair söylemi ile desteklenmiştir. Demokrat Parti'nin "millî irade" kavramına dayanan muğlak ve otantik demokrasi anlayışının (bkz. Mert, 2001: 53, 56) karşısına huku­ ki, ahlaki ve kurumsal sınırları net bir şe­ kilde belirlenmiş modern liberal bir siyasî modeli öne çıkarmıştır. Kişi hak ve özgür­ lüklerinin modern devletin ve gerektiğin­ de çoğunluğun Oranlığından korunmasını her şeyin üstünde tutan bu anlayış kimi zaman siyaset karşıtlığına varacak kadar ileri gidebilmiştir. Demokrat Parti iktidarı­ nın özellikle 1954 seçimlerinde kazandı ğı ezici meclis üstünlüğü ve bu üstünlü­ ğün otoriter bir yönetim biçimine yönel­ mesi, günümüzde olduğu gibi, siyasî ikti­ dara ve onu iktidara taşıyan süreçlere du­ yulan güveni sarsmış ve bu da muhalefeti elitist ve teknokrat bir yönelim içerisine sokmuştur. 1960 sonrası siyasî ve ekono­ mik düzeninde seçilmişlerle atanmışlar arasındaki dengenin İkincisi lehine bo­ zulduğu düşünüldüğünde DP karşıtı plat formun ne kadar etkili olduğu daha iyi anlaşılır. Hürriyet Partisi bir yandan mecliste muhalefetini sürdürürken diğer yandan da diğer muhalefet partileri ile işbirliği çabalarına girişmiştir (HP, 1956). 1956 Nisan'ında CHP meclis grubunun diğer muhalif partilerle işbirliği yapılması için bildiri yayınlamasıyla hızlanan süreç iniş-

545

B

546

J

|

E

R

!i çıkışlı da olsa 1957 seçimlerine kadar devam etti. 1957 Eylül'ünde muhalefet partileri ortak bir bildiri yayımladı. Bu bil­ diride kurulacak parlamentonun bir kuru­ cu meclis olarak çalışması ve demokratik bir düzenin temellerinin atılmasından sonra meclisin kendisini feshedeceği, se­ çimlerin nispi temsil esasına göre düzen­ leneceği, ikili meclisin kurulacağı, işçiye grev hakkının tanınacağı ve bütün hürri­ yetlerin kanunlarla garanti altına alınaca­ ğı öne çıkan noktalardı. Muhalefetin işbirliği çabasına karşılık olarak Demokrat Parti 11 Eylül 1957 tari­ hinde seçim kanununun önemli madde­ lerinde değişikliğe gitti. Partiler arası iş­ birliğini ve ortak liste ile seçime katılmayı imkânsız kılan bu değişiklikler şüphesiz muhalefet partilerini hedef alıyordu ve amacında başarıya da ulaştı. HP ve CMP se çim lere tek m uhalefet p a rtisin in , CHP'nin girmesi fikrine karşı çıkınca işbirliği çabaları sonuçsuz kaldı. 1957 genel seçiminde Hürriyet Partisi'nin listesinde 137 hukukçu, 92 tüccar, 80 ziraatçi-ormaııcı, 43 doktor, 23 gaze­ teci ve 8 asker yer alıyordu (Alımad ve Ahmad, 1976: 169). Seçim sonuçları ise parti için tam bir hayal kırıklığı oldu. Oy­ ların %3,85'ini alan Hürriyet Partisi mec­ lise sadece 4 milletvekili yollayabildi. Se­ çimin sonucunda CHP oyların %40,82'sini alarak 178, CMP %7,19'unu alarak 4, DP ise %47,70'ini alarak 424 milletvekil­ liği kazandı. Seçim sonrasında zaten sağ­ lam bir örgütsel taban üzerine oturmamış olan partiye tam bir umutsuzluk havası hasıl olmuştur. Bir ara CMP ile işbirliği ve birleşme gündeme gelmiş olsa da bu ger­ çekleşmemiştir. 1957 seçimlerinden son­ ra siyasî ve ekonomik bunalımın derinleş­ mesi iktidar ile muhalefet partileri arasın­ daki ilişkileri iyice germiş; Menderes ikti­ darının bu gerilime tepkisi muhalefetin si­

A

yaset yapma olanaklarını tümüyle elin­ den almaya çalışmak olmuştur. Özellikle üniversiteler ve basın hedef alınmıştır. Ba­ sın kanununda 1956 yılında yapılan kısıt­ layıcı değişikliklerin üzerine Kasım 1957 ve Ocak 1958 yıllarında basının ekono­ mik olanaklarını kısıtlayan hükümler kon­ muş ve muhalif basın sindirilmek isten­ miştir. Sadece 4 y ıllık süre içerisinde (1954-1958) 1161 gazeteci hakkında ko­ vuşturma açılm ış ve bunlardan 238'i mahkûmiyetle sonuçlanmıştır (Topuz, 1973: 193). İktidar ve muhalefet ilişkilerinin iyice gerginleştiği günlerde CH P muhalefet partilerine yaptığı işbirliği çağrısı Hürriyet Partisi'nin cevabı olumlu olmuş, 24 Ka­ sım 1958 tarihinde olağanüstü kongresini toplayan Hürriyet Partisi kendisini feshe­ dip CHP'ye iltihak etme kararını almıştır. Hürriyet Partisi'nin C H P'ye katılması CHP'nin özellikle 1957 seçimlerinden önce başlattığı yeniden yapılanma sürecini perçinlemiş ve partinin ideolojik konu­ munun netleşmesine yardımcı olmuştur. "Partiye katılan genç, teknokrat zihniyetli ve iyi eğitimli kesim, muhalefet platfor­ munun niteliğini değiştirmiştir" (Keyder, 1999: 198). Turan Güneş gibi eski HP'liler Cumhuriyet Halk Partisi içinde önemli mevkilere gelmiş ve uzun yıllar çeşitli gö­ revlerde bulunmuşlardır. Hürriyet Partisi'nin gündelik yaşamda ya da sokaktaki adamın felsefesinde kar­ şılığını bulamayan yeni siyasî tahayyülü gerek CHP'nin yeniden yapılanış sürecin­ de gerekse 1961 Anayasası'nın ruhunda derin izler bırakmıştır. Çağlar Keyder'in isabetle belirttiği üzere, "liberal aydınlar ve ilerici burjuvazi tarafından destekle­ nen bu yeni partinin temsil ettiği kentsel ittifakın platformu partinin kısa ömrüyle karşılaştırılamayacak kadar etkili öpmüş­ tür]" (1999:198). 3

j

I

DİPN 1

E rd o ğ a n ö r t ü lü , " İs p a t N a s ıl G e liş t i" ,

Ulus,

Hakkı

N a s ıl D o ğ d u

TL A R 3

ö z e llik le

O sm an

O k y a r v e d a h a s o n ra

H ü r r iy e t P a r t is i'n e k a t ıla c a k o la n A y d ın

2 5 .1 0 .1 9 5 5 .

Y a lç ın 'ın y a z ıla r ın a b a k ın ız . O s m a n O k y a r , 2

İlk b a ş ta t a r a f s ız a y d ın k o n u m u n u b e n im ­

korum

se yen

e k o n o m ik v e s iy a s î k r iz d e ­

r in le ş t ik ç e H ü r r iy e t P a r t is i'n e y a k ın la ş m ış v e d a h a s o n r a d e r g in in il e r i g e le n i s im le r i

" T ü r k i y e ' d e D e v l e t ç i l i k v e I i b e r a l i z m ,"

rum,

1 (8 ),

P l a n c ı l ı ğ ı m ı z ı n Ş e k il v e M u h t e v a M e s e le l e ­ r i , " F o r u m , 3 (3 1 > , 1 T e m m u z 1 9 5 5 ; “ P l a n l ı

( A y d ın Y a l ç ı n , M u a m m e r A k s o y v e M ü n c i

İ k t is a t R e j i m i " ,

K a p a n ı g ib i) H ü r r i y e t P a r t i s i ' n e k a t ı lm ış t ır .

1 9 5 4 ; A y d ın

B kz.

“ Forum'un

D a v a s ı" ,

Forum

(b a ş y a z ı),

1 ( 1 ) , 1 N is a n 1 9 5 4 v e " S i y a s î M ü c a d e l e y e K a t ıla n

F o r u m c u la r " ,

(8 5 ) 1 E k im 1 9 5 7 .

Forum

(b a ş y a z ı), 8

Fo­

15 T e m m u z 1 9 5 4 ; " İk tis a d i

T a h lili" ,

Forum,

2 (1 6 ), 1 5 K a s ım

Y a lç ın , " ik t is a d i D u ru m u n

Forum,

2 (1 9 ), 1 O c a k

" M e c l i s e V e r il e n Y e n i B ü t ç e " , y a z ı) 1 5 A r a lık r i" ,

Forum

1955

Forum

ve

(b a ş ­

1 9 5 4 ; " B ü t ç e M ü z a k e r e le ­

(b a ş y a / ı), 2 (1 9 ), 1 O c a k 1 9 5 5 .

547

Adalet Partisi TANEL

dalet Partisi, 27 Mayıs 1960 dar­ besi sonrasında kapatılan DP'nin tabanını temsil etmeye soyundu. Parti, öncülü DP gibi, şuadan insanın te­ mel hak ve özgürlüklerini savunma/gerçekleştirme iddiasındaydı. Seçimle gelme­ miş olsa da, millet için neyin en İyi oldu­ ğunu bildiği iddiasıyla iktidar konfigürasyonu içindeki ayrıcalıklı yerini meşrulaş­ tırmayı deneyen bir gruba karşı, liberal demokratik rejimi yeniden işler hale ge­ tirme 19601ı yıllar boyunca AP'nin ken­ dine biçtiği esas misyon görünümdeydi. 27 Mayıs'çı cephenin gücünün oldukça azaldığı 1970’li yıllara gelindiğinde ise, AP kendisini daha farklı bir biçimde ta­ nımlama ihtiyacım hissederek, Türkiye Cumhuriyeti Devleti ve onun dayandığı hür teşebbüsçü düzeni komünizme karşı koruma fonksiyonunu öne çıkardı. Parti­ nin milliyetçi-muhafazakâr bir eğilimi temsil ettiği görüşü dile getirildi. Milliyetçi-mühafazakârlık kavramındaki muhafa­ zakârlık dinî-geleneksel değerlere saygılı olunduğunu belirtirken, m illiyetçilik Türk Devleti'ni komünizm tehdidine kar­ şı savunma anlamında kullanıldı. Demirel, "solcuların milliyetçi olamayacağını,” “Türkiye’deki anlamıyla solculuğun ko­ münizmin önünü açmaktan başka bir işe yaramadığım” {AP 1977: 4, 6) belirtir­

A

DEMİREL

ken, milliyetçilik ile komünizm karşıtlığı arasındaki bağlantıyı güçlendirmeye gay­ ret gösteriyordu.1 Komünizm karşıtlığı, DP'nin (ve CHP'nin) de öne çıkardığı bir özellikti ancak tehdit algısının artışına paralel olarak, AP’de anıi-komünizm vur­ gusunun çok daha yüksek olduğu tartışıl­ maz bir vakıadır, 1 9 7 0 ’li yıllara kadar AP, sağın tüm renklerini bünyesinde barındıran büyük koalisyon hûviyetindeydi. Parti, dinsel kaynaklı normlara dayalı bir toplumsal/siyasal düzen özlemi içinde olan İslâ­ mî kesimleri, Türk milliyetçiliğinin etnik boyutlannı öne çıkaran aşırı milliyetçile­ ri, her iki unsuru da reddetmeyen TürkIslâm sentezdi erini barındırdığı gibi, mil­ letin haklarının en iyi biçimde demokra­ tik rejim içinde korunacağını savunan ve ilk iki grubun aksine demokrasiyi asıl he­ defe varmak için kullanılacak bir araç olarak görmeyen liberal demokrat eğilim­ lileri de barındırıyordu. Heterojen AP tabanının başat özelliği başta Cumhuriyet Halk Partisi olmak üzere Türk Silahlı Kuvve ile ri’nin Önemli bir kesimi, üniversite öğretim üyeleri, ba­ sın ve yüksek bürokratlarca temsil edildi­ ğine inanılan bürokratik-devletçi ittifaka ve onun temsil ettiğine inanılan zihniyet ve politikalara muhalif olma durumuydu. Böylece AP hem farklı ideolojik eğilimle-

A

D

A

L

E

T

P

A

R

T

İ

S

İ

549 1964 AP Biiyük Kongresi nde söylediği şu sözler. Süleyman Demirel'in 1960 lardan 1990'lara dek kullandığı kendine mahsus fx)}nilist üslûbun bir şablonunu t erin Musdarip insanların deri ve m eşakkelieri on yaşımdanberi benim iyime işlemiştir İşte ilham kaynağım: işte beni hizmete leştik eden sebep... Yurdun lozlu topraklı yollarına bizi senelerce mecnun gibi düşüren sebep. "

re sahip olanlara hem de farklı sosyo-ekonomik gruplara hitap edebilmeyi becere­ biliyordu. CHP’nin sola açıldığı, İslamcı ve milliyetçi sağın kendi partilerini oluş­ turdukları 1970'lere kadar, AP köylüsün­ den, işçisine, esnafından bir an evvel zen­ ginleşmek isteyen işadamına kadar Loplumun her kesiminden oy alabilen bir kitle partisi hüviyetini muhafaza erti. Siyasî ve ekonomik liberalizm savunu­ sunun, AP'nin tanımlayıcı özelliği oldu­ ğunu söylemek abartılı olur. AP’nin savunduğu/gerçekleştirmeye çalıştığı iyi toplum anlayışı ile liberal idealler arasın­ da uzlaşmaz bir karşıtlık söz konusu de­ ğildir. Ancak bu çakışma, liberalizmin partinin öne çıkan özelliği olduğunu söy­ lemeye yelmez. AP liberal demokrasinin seçimle gelip gitme boyutunu öne çıkarır­ ken, en başta gelen liberal değer olan te­ mel hak ve hürriyetler konusunda tutarlı ve bireyin hareket alanını genişletici yo­ rum (ve politikalara) mesafeli bir tutum

almıştır. Ekonomi politikalarında da. özel teşebbüs ve piyasa mekanizmasını öne. çı­ karmasına rağmen, çoğu liberalin haz­ metmekte zorlanacağı bir seviyede devlet müdahaleciliğini benimsemiştir. DEVLET, ÇOCUSLUKÇV DEMOKRASİ _____ VE ÖZGÜRLÜK ANLAYIŞI_____ AP de, DP gibi milli iradeyi temsil etme iddiasını taşıyan parlamentonun yetkile­ rinin geniş tutulduğu çoğunlukçu de­ mokrasi kavramlaştırmasındaıı yanadır. Süleyman Demirel’e (Demirci 1977a: 43) göre, eğer bir ülkede “son sözün sahibi millet değilse, milletin kararı, itirazsız, kesin, icabına uyulması zaruri, uygulan­ ması mecburi değilse o ülkede milletin kendisini idare ettiği, kendi kaderini ken­ disi tayin ettiği cumhuriyet ve demokrasi­ nin mevcut olduğu” söylenem ez. AP programının 1. maddesi bu vurguyu daha da belirginleştirerek, “Egemenliğin kayıt­ sız şartsız milletle olduğu, kaynağını ve

L

İ

B

E

R

Süleyman Demirel T A N I L BORA

550

,

Süleyman Demirel 1924 yılında İspar­ ta'nın Atabey ilçesine bağlı İslâmköy köyünde orta halli bir çiftçi ailesinin çocuğu olarak doğdu, ilkokulu köyün­ de, ortaöğrenimini Afyon'da tamamla­ dı. 1949'da İstanbul Teknik Üniversitesi'nden inşaat mühendisi olarak mezun oldu. Aynı yıl -dayısının kızı olanNazmiye hanımla evlendi. 1950'de Elektrik İşleri Etüd İdaresİ'ne girdi, ilk yılında, elektrik ve sulama konularında araştırma yapmak için ABD'ye gönde­ rildi. 1954 yılında Barajlar Dairesi Reisliğı’ne getirildi. Aynı yıl, Eisenhovver Bursu'nu ilk kazanan Türk sıfatıyla tek­ rar ABD'ye gitti. Dönüşünde (1955) Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü'ne atandı. 27 Mayıs 1960 askerî darbesin­ den sonra, ertelenmiş askerliğini yapar­ ken DPT'de planlamacı olarak çalıştı. Terhisinden sonra bir süre müteahhit­ lik, sonra da yeni kurulan ODTÜ'de kı­ sa bir süre öğretim üyeliği yaptı.

gücünü millî iradeden almayan ve onun denetimi dışında kalan hiçbir egemenlik yetkisinin mevcut olmadığı prensibini varlık nedeni sayanz" (A? 1974: 3) de­ miştir, AP’nin kavramlaştırmasında demokrasi türdeş bir biçimde tanımlanmış bir toplu­ mun serbest seçimler yoluyla kendisini yönetecek elitleri seçmesi olarak anlaşıl­ mıştır. Serbest seçimler yapıldıktan sonra

A

L

İ

Z

M

Siyasî yaşamı 1962'de Adalet Partisi'ne üye olmasıyla başladı. Aynı yıl ya­ pılan ilk AP genel kurulunda Genel İda­ re Kurulu'na seçildi. 1963 Marfında, AP'lilerin etkisiyle DPTÎ siyasî mah­ kumlar İçin çıkarılan kısmi af üzerine yapılan protesto gösterilerinde AP Ge­ nel Merkezi'nin de saldırıya uğraması sonrasında, aktif siyasetten uzaklaştı. Ancak Haziran 1964'te genel başkan Ragıp Gümüşpala'nın ölümü üzerine AP'de çıkan yönetim krizi onu yeniden ön plana çıkardı. Kasım 1964'teki AP büyük kongresinde, milliyetçi-muhafazakâr eğilimleri ve 27 Mayıs'a karşı revanşist bir tutumu temsil eden Sadettin Bilgiç'e karşı, "etkili çevreledin (basın, ordu, büyük sermaye) desteğini alarak, genel başkanlığa seçildi. AP'nin %52.7 oy aldığı 1965 genel seçimlerinin ar­ dından, Türkiye Cumhuriyeti'nin en genç başbakanı oldu. 1969 genel se­ çimlerinden de tek başına iktidar konu­ munu koruyarak çıkan AP, daha sonra Demokratik Parti'yi oluşturacak bir gru­ bun 1970 bütçesine güvenoyu verme­ mesi üzerine sarsıldı. 12 Mart 1971'de ordunun verdiği 12 Mart Muhtırası De­ mirci'm başbakanlıktan uzaklaşmasına yol açtı. Bu ara rejim döneminden son­ ra 1973'te yapılan gelen seçimlerde CHP'nin birinci parti olması üzerine, Demirel sol karşıtı katı bir söyleme yö­ neldi. Koalisyon hükümetleri krizinin

millet kendi günlük hayatına dönmeli, baskı gruplan vs. yoluyla siyasetin İçinde yer almaya çalış mamalidir. Millî iradeyi temsil eden parlamenter çoğunluğun mil­ letin çıkarlarına aykın hareket edebileceği kuşkusuyla onu sınırlandırmaya çalışmak demokrasinin ruhuna uygun değildir. Böyle bir ihtimalin gerçekleşmesi halinde, millet seçimlerde gerekli olan cevabı vere­ cektir (bkz. Demirel 200 4 :2 1 9 vd.).

A

D

A

L

E

T

P

A

R

T

İ

S

İ

ardından Mart 1975'te AP'nin MSP ve M H P'yle beraber kurduğu "M illiyetçi Cephe" (MC) hükümetinin başbakanı olarak da sürdürdüğü bu çizgiyi; 1977 genel seçimlerinden sonra kurulan kısa süreli 2. M C hükümeti döneminde ve sonraki muhalefet döneminde iyice ko­ yulaştırdı. Ekim 1979'da yapılan ara se­ çim lerinden sonra, MSP ve M HP'nin dışardan desteklediği bir hükümet ku­ ran Demirel, 6. başbakanlığını 12 Eylül 1980 askerî darbesine kadar sürdürdü. Süleyman Demirel, askerî darbeden sonra bir süre "gözetim" altında tutul­ du ve 1982 Anayasası'yla getirilen 10

551

yıl siyaset yasağına tâbi oldu. Bütün si­ yasî partileri kapatan askerî yönetimin 1983'te yapılacak genel seçimler önce­ sinde yeni partilerin kuruluşuna izin verdği dönemdeki girişimleriyle siyaset yasağını çiğnediği suçlamasıyla kısa bir süre daha gözetim altına alındı. 6 Eylül 1987'de yapılan halkoylamasıyla siya­ set yasaklarının kalkmasının peşinden, fiilî lideri olduğu Doğru Yol Partisi'nin

Süleyman Demirel. liberal siyasal düşünceler kavramsalluşlmhrken, pragmatist re utilitarist (faydacı) geleneklerin aynşlınlm asında mükemmel bir örnek işlevi görebilir.

genel başkanlığına getirildi. 1987'de

kez başbakan oldu. Bu hükümet, 12 Eylül rejimini tasfiyeye, demokratikleş­

yapılan genel seçim lerde m illetvekili

meye ve sosyal refah devletini restore

seçildi. Demirel 1980'lerden 1991 ge­ nel seçimlerinde uzanan bu dönemde,

etmeye dönük vaatlerini gerçekleştir­

"demokratikleşme" ve "sivilleşm e" ta­ leplerini vurgulamıştır. 1991 genel se­ çimlerinden DYP'nin birinci parti ola­ rak çıkm ası üzerine, Sosyaldemokrat H alkçı Parti'yle koalisyon yaparak 7.

nin "düşük yoğunluklu çatışma" boyut­

Diğer taraftan, AP’de millî iradenin sı­ nırlarının ne olduğu konusunda daha net bir tavır gözlenir ve DP ile AP arasında si­ yaset pratiği açısından ilk göze çarpan farklılık, muhalefete karşı takınılan tu­ tumda görülür. Demirel, demokratik re­ jimlerde çoğunluğun dahi “hakların özü­ nü" zedeleyemeyecegini vurgulamıştır (Demirel 1973:95). Uygulamada da, AP muhalefete karşı, DP ile kıyaslandığında

medi; tersine, özellikle Kürt meselesi­ larına varmasına paralel olarak, otoritarizmi pekiştiren bir çizgi izledi. Turgut Ö zal'ın ölümü üzerine 16 Ma­ yıs 1993'te cumhurbaşkanlığına seçilen

daha toleranslı bir politika takip etmiştir. Demirel, “hürriyetlerin kullanılmasından tedirgin olmayacağız. Yürüyüş hürriyeti, hürriyet olarak kabul edilmiş mi? Lidilmiş. Bırakın yürüsün neden tedirgin ola­ lım? Kim istiyorsa yürüsün.... Biz bir tek şeye dikkat ederiz. Yürüyüş namı altında yağmanın, gaspın ve tahribin yapılmama­ sına dikkat ederiz,” (Demirel 1969: 34) diyen bir başbakandır.

L

552

İ

B

E

R

Süleyman Demirel, bu konumda, ken­ disine "rejim" İle "siyaset" arasında bir aracılık ve vesayet misyonu edinerek davrandı. Bu kimliği, 1997 yılında "28 Şubat Süreci" olarak adlandırılan süreç­ te iyice belirginleşti. Demirel, cumhur­ başkanı olarak, "irticâ"y!a itham edilen RP'nin DYP'yle kurduğu koalisyon hü­ kümetinin yıkılmasına ve RP'nin kapa­ tılmasına varan ordu merkezli bu süre­ ce 'nezaret' etti. Bu evrede bilhassa medyanın katkısıyla edindiği "bilge devlet adamı" imajına dayanarak, 2000 Mayıs başında sona erecek olan cum­ hurbaşkanlığı döneminin uzatılmasına olanak verecek bir anayasa değişikliği için kampanya yürütüldüyse de bu ger­ çekleşmedi ve Demirel aktif siyasetten çekildi. 6 Mayıs 2000 sonrasında da, "merkez sağ" siyasetin krizi için bir gi­ zil çözüm alternatifi olarak anılmaya bir müddet devam ettiyse de, bu 'söy­ lentiler' fazla uzun ömürlü olmadı. MİLÜ-POPÜLİZM ______

Süleyman Demirel'in siyasal kişiliğinin tayin edici bir özelliği, geleneksel siya­ sal elit dışından gelen ilk başbakan ol­ masıdır. Elit yetiştiren belli başlı kurum­ lar olan Harbiye veya Mulkîye'den me­ zun olmadığı gibi, Adnan Menderes misali bir eşraf ailesine de mensup de­ ğildi. Kendisini bir "halk adamı", "ken­

A

L

İ

Z

M

di kendini yaratan adam1’ olarak suna­ bilmesine uygun bir hikâyesi vardı. Or­ ta halli bir çiftçi ailesinden çıkan bir köy çocuğu, parasız devlet okullarında okuyup, dönemin en gözde üniversite­ sini bitirip mühendis oluyor, o dönem­ de devlet memurluğuna karşı cazibesi gitgide artan bu meslekteki başarısının sonunda da başbakanlığa ulaşıyordu.' Bu yönüyle Demirel bilhassa, daha iyi yaşam şartlan arama amacıyla kente göç eden veya göç etmese de şehir ekonomisi ve hayatıyla etkileşime giren büyük kitleye hitap ediyordu, 1950'lerden tibaren Türkiye'de etkili bir top­ lumsal çoğunluk oluşturan bu kitle, Demirel'in şahsında hayal ettiği fırsat ve İmkânları görebiliyordu (Demirel, T., 2004: 41), Dolayısıyla, AP Genel Başkanlığının ilk döneminde özellikle CHP'ye yakın basının onun 'avareliği­ ni' işaretlemek üzere taktığı "Çoban Sülü" lakabı, Demirel lehine bir propa­ gandaya dönüşüyordu. Demirel'in kendisi de, haiktanlığını -yeri geldiğinde köylülüğünü- öne çı­ kartarak bu imgeyi beslemiştir. AP Ge­ nel Başkanlığına seçildiği kongredeki konuşmasında "Biz milletin içinden ge­ len, onun dertleri ile musdarip İnsanla­ rız" der (Demirel, 1965:43). Onun söy­ leminin kalıcı motifi olacaktır bu: "Biz sizin sinenizden çıktık, sine-i milletten çıktık, kökümüz sizin sinen izdedir." ►

AP’nin bu politikasının arka planında, 1961 Anayasası ve 27 Mayıs sonrası diğer siyasal düzenlemelerinin rolü inkâr edile­ mez. Bu düzenlemeler niyet edildikleri gibi, yürütme organının temel haklara za­ rar verme ihtimalini azaltmaktaydılar. Fa­ kat bu en önemli faktör değildir. Temel hak ve hürriyetlere yaklaşım açısından ta­ ban düzeyinde olmasa bile, liderlik düze­ yinde AP’nin DP’ye nazaran nispî olarak

özgürlükçü bir yaklaşıma sahip olduğu söylenebilir. DP’nin öğrenciler ve üniver­ sitelere karşı izlediği sert tutumun 27 Mayısçılar tarafından koz olarak kullanıldı­ ğını düşünen APlıler benzeri bir akıbetle karşı karşıya kalmamak İçin, toleranslı bir politikanın uygun olacağını düşün­ müşlerdir (bkz. Batur 1985:183). DP iktidarının hazin sonu, AP’lileri “millî irade”nin sınırlan konusunda ölçü-

A

D

A

L

E

T

P

A

R

T

İ

S

İ

(D e m irci, 1966: 102). D e m ire l'in ki, m///ı-popülizmdir; halk, m illilik vasfıyla

cümlelerle ifade edilen kesinlikli çıka­ rımlara varması, söyleyeceklerini dinle­

yücellilir (bkz. Bora ve Canefe, 2002). Nitekim 1970'lerin siyasal kutuplaşma

yiciyle müştereken mantık yürütüyor gibi sunması, onun karizmasının yapı-

koşullarında, "halk"ın "m illef'e alterna­ tif olarak kullanılmasına şiddetle itiraz ederek, "Türkiye'de iktidar halk iktidarı

ta şla rın d an d ır. Ü slubu nu n 'gevşek' veçhesi ile dramatik bir gerilim oluştu­ ran ciddiyet söylemi ve 'devlet adamı'

olamaz. ... [o] zaman devlet m illî dev­ let olmaktan çıkar" diyecektir (Demirci,

edası, siyasal kariyerinin son dönemin­ de daha baskın hale gelecektir.

1977b: 34). Demirel'in milli-popülizmi, esasen, 1960'ların ve 70'lerin siyasal bağlamında, s o l bir popülizm e karşıt olarak anlam taşır. Örneğin 1966'da

o lo jik içeriği, m odernlik ile geleneğin/yerliliğin bağdaşabilirliği vaadine

Denizli'de yaptığı şu konuşmada, kendi halktanlığını, TİP'in popülist söylemine karşı ileri sürüyordur; “A z iz vatan daşlarım , b e n im için n e ­ re d en çıktı diyorlar, ç o k basit, bu n u n için g ö z lü k ta k m a y a lü zu m y o k ! işle sen in için d en b e n çıktım . B en im b a ­ b a m d a e li nasırlı b u toprağın a d a m ı! B en b u toprağın için d en çıktım . N e­ re sin d en b a h s e d iy o r s u n , 'eli nasırlı, e m e k ç i k ard eşim , m a r a b a k ard eşim ' d iy e . N asırlı e l b u r a d a , s a h te k â r lık y a p m a y a lü z u m y o k ! " (D e m ire l,

1966: 126-7). On yıllarca mizah konusu olmuş üs­ lubu da Dem irel'in popülizminin kilit bir unsurudur. "İstanbul Türkçesi" ton­ lamasıyla değil İsparta şivesiyle konuş­ ması, halk deyim lerine, gündelik ha­ yattan benzetmelere başvurması, kısa

lü bir pozisyon alm aya itm iştir. AP, DP nin yapmaya çalıştığı gibi, muhalifleri sindirmek için harekete geçmemiştir. Mil­ liyetçi Cephe koalisyonları esnasında, AP’nin MHP militanlarının eylemlerine göz yumduğu bir vakıadır. Ancak burada, muhalifleri güç kullanarak bastırma poli­ tikasından çok, koalisyonun pamuk ipli­ ğine. bağlı olması gerçeği yatar. Diğer ta­ raftan, özellikle 1970’li yılların ikinci ya­

Dem irel'in m illi-popülizm inin ide­

dayanır. Dinin kamusal hayattan tasfi­ yesini modernleşmenin temel bir soru­ nu sayan resmî ideolojinin 27 Mayıs 1960 sonrası restorasyon döneminde Dem irel, geleneksel değerleri reddet­ meden modern olunabileceğini vurgu­ luyor - aynı zam anda Batılı-modern yaşantısında geleneksel değerlere bağ­ lılığını sürdüren imgesiyle de örnekli­ yo rd u . D e m ire l'in , " G a rp lıla ş m a " , "yü k se k çağdaş uygarlığa e rişm e ", "ilerlem e" mefhumlarıyla hiçbir soru­ nu, bunlara düştüğü bir şerh yoktur. A tatürkçülüğü de, -"h â k im iy e t b ila kayd-ü şart milletindir" ilkesiyle bera­ ber-, "Türk milleti muasır medeniyet seviyesine ulaşacaktır" düsturundan ibaret sayar (Demirel, 1972: 50). Yerle­ şik (C H P'li ve "sol") Atatürkçülük yo­ rum larının yanlışlığını da, modernist inkılâpların, "çok kere halkın desteği aranmadan... devlet baskısı ve kanun

nsından itibaren AP kendisini CHP ile çok sert ve hakaretamiz sözler sarfedilen bir kavganın içinde bulmuştur. Muhalif­ lere tolerans gösterilmiş ancak, demokra­ tik nezaket kuralları şüpheye yer bırak­ mayacak şekilde ihmal edilmiştir. Partinin nispî olarak toleranslı çizgisi­ nin sınırlılıkları ve kırılganlığı asıl olarak sosyalist hareket söz konusu olduğunda kendini göstermeye başlamıştır. Komü-

553

L

İ

B

E

R

A

gücüyle başarılmağa çalışılmasında" görür: "Bu sebebi e, halk inkılâplardan değil, inkılâp adına yapılmak istenen baskıdan şikâyetçi olmuştur." (Dem irel, 1966; 60), Bu zemin üzerinde popülist bir modemizm söylemi kurar Demirel: terakki ve teceddüdü se­ ven b ir halktır" (Demirel, 1965:87).

" Türk b alkı

“En ufak b ir köyde, b ü yü k Tü rk m il­ leti m e d e n iy etçiliğ in k ıy m e tin i b ili­ yor. Fakrii zarureti biliyor, ama fakrü

554

zaruretin altında e zilm iş d eğil, m e­ d e n iy e tç ilik iç in lâ z ım o la n bü tü n şe y leri b iliy o r" {Demirel,

1966:126),

HalkırVmiİletin modernliğe yatkınlı­ ğı, zaten modernleşmenin aslında 'müşkülatsızca' benimsenecek, 'man­ tıklı' bir yönelim olduğu fikri, modern­ liğin son kertede teknolojik-maddi ge­ lişmeye ve refaha ulaşm a hedefine in­ dirgenmesine bağlıdır Demirci'de: "Garp m edeniyetinin yaratıcı kudreti­ n in m u harriki, fertlerin b u nim etler­

ve lü k s! ve bilakis ç o k da­

d e n [m a d d î rahat, k o n fo r mahrum olm am ak

ha rahata, huzura kavuşm ak için giriş­ tikleri ça b a d ır" (Demirel,

1965:22).

Bu kurgu, Osmanlı-Türk modernleş­ mesine ilişkin tartışmalarında ezeli bir izlek oluşturan, modernliğin maddi ve manevi cephelerini ayrıştırarak seçme*

nizm tarafından tehdit edilen Türk Devle­ ti ve milletinin koruyucusu olma iddiası­ nı giderek daha fazla vurgulayan AP, sos­ yalist düşünce ve politika pratiği üzerin­ deki sınırlamalar konusunda suskun ol­ duğu gibi, sol içerikli herhangi bir fikri dile getirenleri - “ortanın solu Moskova yolu” sloganında da gözlemlendiği gibi— komünistlikle itham etmekten de kaçın­ mamıştır

L

İ

Z

M

d bir maddi modernleşme seçeneğini arama tavrına yakındır ama 'maddiya­ ta' olan yaklaşımındaki tutkuyla farklı­ laşır. Demirel, maddi ilerlemeyi bizzat bir değer olarak içselleştiren ve zengin­ leşme arzusunu 'meşrulaştıran' Mende­ res'in çizgisini (bkz. elinizdeki ciltteki "Adnan Menderes" makalesi), sarihleş­ tirerek sürdürmüştür. Bu pragmatist ve yararcı modernlik telakkisi, liberal bir momenttir - belki de Demirci'deki en güçlü liberal moment. Demirel, sözünü ettiğimiz, modernli­ ğin maddi ve manevi cephelerini ayrıştı­ ran ezeli söylemin ılımlı, uzlaştırıcı bir lehçesini kurar. Ilımlılığı sağlayan motif­ lerden biri 'maddiyatçı' pathos ise, diğer motif, Batı medeniyetinin de "dinsizlik... ahlaksızlık... başıboşluk... sefahat [ol­ madığı]" teminatını vermesidir (Demi­ rel, 1966:60). O da Menderes gibi, mil­ letin 'Müslümanlığını beyan etme' ve icaplarını yerine getirme hürriyetini sa­ vunacaktır: 1965'te sarfettiği "Herkes göğsünü gere gere 'Ben Müslümanım' diyebilecektir" sözü, muhafazakâr ve İs­ lamcıların büyük desteğini seferber eden bir şiara dönüşmüştür. 1970'Jerde, "Devlet laik olabilir ama millet dinsiz olmaz" diyecektir (Demirel, 1977b: 36). Aynı dönemde, "Marx'ın Manifestosu'nun satılmasının, okunmasının yasak olamayacağına dair kararların mevcut olduğu bir Türkiye'de Risale-i Nur

AP’liler düşünce ve düşünceyi ifade et­ me hürriyetinin sınırlı olduğunu vurgula­ mışlardır. 1969 seçim beyannamesi, 1961 Anayasasının, “devletin temel düzenine karşı mücadeleyi kabul etmeyen ve siyasî mücadeleyi, ancak bu temel esaslann çer­ çevesi içinde mümkün gören Anayasalar­ dan bir tanesi” (AP 1969: 9) olduğunu belirtirken, 1973 seçim beyannamesinde, Türk anayasasının “Türk toplumunu ko-

A

D

A

L

E

T

o ku n m a sın ı suç saym ayı a n lam ak m üm kün değildir" der (Demire), ay.: 37).2 Zürcher (1995: 366) onun konuş­ ma ve jestlerinde dinî dozun seçim dö­ nemlerinde arttığına dikkat çeker. Demirel, dini, standart muhafazakâr yakla­ şımla, "manevi boşluk" riskini önlemek ve rejime sadakati pekiştirmek kaygısıy­ la önemser. Aslında tamamen Kemalist laiklik anlayışına paralel olarak, "Cum­ huriyet rejimi içinde başıboş bırakılacak

P

A

R

T

I

S

l

Pragmatizm kavramıyla ilgili kısa bir parantez açalım. Pragmatizm, "bilgiyi ve doğruyu sadece araç olarak görmek, her şeyi sadece sonuçlarına, başarıları­ na göre değerlendirmek" (Ali Püsküllüoğlu, T ü rkçe Sözlük) anlamındaki gün­ delik -ve pejoratif- kullanımının ötesi­ ni ararsak; toplumsal ve siyasal eyle­ min beşerî karşılıklılığı içerisindeki ucu açıklığına, d en ey scl/c.i mâhiyetine ilk e ­ s e l bir önem veren, buradaki toplumsal

bir dinî hayatın bizzat laiklik prensibini de tehlikeye düşüreceğiini]" düşünür

ve siyasal öznel iradelerin çözüm bul­ ma kapasitesine doktriner veya önsel

(Dem irel, 1977a: 104). 1975'te "d in î

kayıtlarla ket vurulmaması gerektiğini

hassasiyeti yüksek" b ir muhafazakâr

düşünen, söz konusu ilişki sürecinden

topluluğa dönük konuşmasında "Müslü­ manlığın en iyi tatbik edildiği... en te­

ve çözüm bulma kapasitesinden ev r i­ m e ve ile r le m e y e dönük iyimserlik tü­

miz olduğu ülke"nin Türkiye olduğunu

reten b ir tutum u ifade eder (Brunkhorst, 1998: 7-12). Bu anlamıyla prag­

kaydeder (Demirel, 1975: 58). Nitekim 1990'ların sonlarında 28 Şubat sürecin­ de laisist restorasyona nezaret eden ak­ törler arasında yer alacak, "Laiklik o l­ madan demokrasiden bahsedilemez" teyidini yapacaktır (Demirel, 2002: 57).

_________ PRAGMATİZM _________

matizm, -m uhafazakâr ve 'so l' versi­ yonlarıyla- liberalizmin bir rüknüdür. Süleyman Demirel, 'em eklilik' döne­ minde siyasete ilişkin yaptığı 'ontolojik ' tanımda, pragmatist bir düşünümün (reflek siy o n u n ) ipuçlarını verir: "Siyaset, in san u n su ru n u n y a ra d ılı­

Demirel'in modernlikle/Batıcılıkla gele­ neği ve m illiliğ i, dindarlıkla laisizmi-

şın d a n e k a d a r meçhul, şa şıla c a k ş e y

Atatürkçülüğü telif eden söylemi, fakat

tır. im kân sanatıdır, m u c iz e yaratm a

asıl önemlisi uzun politik kariyerindeki

sanatı değildir. 'Sanattır' d iy oru m : Bu

çizgi değişimleri ve girdiği ittifaklar yel­

san atı yap an ların m e y d a n a g etird ik ­

pazesinin genişliği, onun temel karakte­ ristiği olarak p ra g m atizm i ö ne çıkartır.

Siyasetin niteliği siy a set y a p a n kişiy le

münizme veya faşizme götürmeye açık olmadığı,” “hürriyeti yok etme propagan­ dası yapmak hürriyetini” tanımadığım belirtmekteydi (AP 1973: 22). Partinin yaklaşımının liberal demokrat paradigma ile esaslı bir çelişki içinde ol­ duğu söylenemez. Düşünceyi ifade etme özgürlüğünün sınırsız olduğunun kabul edildiği demokrasilerde bile, uygulamada, bu özgürlüğün çeşitli gerekçelerle sınır-

varsa, tüm ünü k u c a k la y a n b ir san at­

leri n eticerJe k e n d i dam g aları vardır.

landırılmaya çalışıldığı gözlemlenmekte­ dir. Özgürlüklerin sınırlandırılması prob­ lemi, hukuk ile siyasetin keşişine noktası­ na temas eder ve sadece kanunlarla için­ den çıkılabilecek bir sorun değildir; uy­ gulama -kanunların hem yürütme hem de yargı tarafından nasıl anlaşıldığı daen az bunun kadar önemlidir. Kritik me­ sele, hürriyetlerin kullanımının ne zaman hürriyeti yok etmeye yönelmiş olacağı,

555

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

yakından ilgilidir. Siyasetin nasıl ya­

1960'lardan başlayarak hemen her

pıldığı, bir de, zaman ve koşullarla

evrede yinelediği "meşruiyet/demokrasi içinde çare tükenmez" 'özdeyişi' de, -aşağıda ete alacağımız- m illî iradeci­ liğin yanı sıra, böylesi b ir pragmatist iyimserliğin ifadesidir. Öte yandan Demirel'in politik çizgi­

ilgilidir. Şartlan düzgün m em lekette yapı­ lan siyaset vardır. Şartlarını düzgün ha le getirm ek için siyaset yapılan memleket vardır, Şartlan teessüs etmemiş bir ülkede yapılan siyaset vardır. H ep si birbirinden farklıdır, Yani, belirttiğim şanlara göre yapılan siya­ set, farktı durum lardaki m em leket­

556

A

lerd e yapılan siya set, b irb irin d e n farklıdır. Siyasette, elinizdeki imkanları kul­ lanırsınız. O zem inde ne kadar im­ kân varsa onu kullanırsınız " (akt. De­ mirel, T., 2004:141).

si, liberalizm bağlamında olumlanabilecek b ir p ra g m a tiz m in b e ris in d e , oportünistlikle veya M akyaveltzmle İt­ ham edilmesine yol açan bir seyir izle­ miştir. Bu dalgalanmayı kısaca özetleyelim. 1 % 0 'la r boyunca Demirel, Ü m it Ciz­ re'nin (2002) çözümlediği gibi, DP mi­ rasının rehabilitasyonunu gözeten hür­ riyetçi-liberal bir m illî iradecilik ile or­ duyu “tarafsızlaştırarak yakınlaştırma­

Aynı yerde, AP'nin "ülkenin prob­

ya" dönük -k im i zaman basbayağı 'perestişkâr'- bir sadakat ve övgü jargonu­

lemlerine, ülke gerçeklerine uygun ça­

nu, bir çift söylem olarak kullanmıştır.

reler bulması yönünden pragmatik bir

12 Mart 1971 askerî müdahalesi ve ara rejimi sonrasındaysa, otoriter ve m illi­

parti" olduğunu söyler: "Ortada b ir problem varsa, önem li alan bu problem in ortadan kaldırıl­ masıdır. ... Çoğu zaman çareyi seç­ mekte serbest değilsınizdir, çare orta­ dan kaldırılacak problem e bağlıdır. Çare pragmatist olmaksa, pragmatist,

yetçi bir yönelime girerken anti-komün iz m te m e lin d e o rd u y u (sola ve CHP'ye karşı) 'kışkırtma' ve 'kazanma' gayretine girmiş, bu süreç de yine Ciz­ re'nin vurguladığı gibi ordunun siyasal etkinlik ve özerkleşme dinamiğine kat­

kuramcı olmaksa, kuramcı olmak bir

kıda bulunmuştur. 12 Eylül 1980 askerî darbesini izleyen on yılda Demirel, yi­

m e cb u riy e ttir. A d a le t P a rtisi iç in

ne

önemli olan problemin çözüm ü için ne gerektiği olmuştur" (ay.: 136).

1960lardaki çift söylemin de gölgesin­ den çıkarak, radikal denebilecek bir

düşünce açıklama ile eyleme çağrı arasın­ daki ince çizginin nasıl çizileceği nokta­ sındadır. Kabul edilen siyasî çizgiye para­ lel olarak Farklı yorumlar söz konusu ola­ bilir. AP bu noktada özgürlükçü olmaktan çok sınırlayıcı bir yaklaşımı tercih etmiş­ tir. Sol ve komünizm karşıtlığı, partinin tasvip etmediği fikirlere komünist damga­ sı vurarak dışlamasını kolaylaştırmıştır.

aşağıda

d e ğ in e c e ğ im iz

g ib i,

AP’li İçişleri Bakanı Faruk Sükan’ın "bi­ limsel sosyalistlerin tıefes alışlarını bile biliyoruz" sözü bu teyakkuz halini ifade eden en iyi örneklerden biridir (Hürriyet, 6 Şubat 1968). Süleyman Demirel (1969: 38} Nâzım Hikmet’i vatan şairi olarak gö­ renleri sapıklıkla suçlayıp, “bu gibi sapık­ ların Türk cemiyeti içinde yeri yoktur" derken, partili bir milletvekili Nâzım Hikmet’i “şerir Türk düşmanı, kanı bo-

A

D

A

L

E

T

P

A

R

T

İ

S

h ü rrîye tçM ib e ral söylem kurmuştur.

rİ/müvekkil konumları ile yani bizzat

Oysa 1991 'de başbakan olduktan, hele 1993'te cumhurbaşkanı olduktan sonra, Kürt meselesinin düşük yoğunluklu sa­

siyaset etkinliği ile aşkın bir otorite ve güç kaynağı olarak devlet arasında kli-

vaş boyutuna tırmandığı konjonktürde, askerî çözümü ve ordu inisiyatifini teş­

büyük katkıda bulunm uştur. Burada maddi-ekononrıik ilişkiden ziyade, esas olarak id e o lo jik b ir ilişkiyi kastediyo­ rum. Bu vurguyu açmak için, müşte-

vik eden bir tutum almıştır. 1990'lann sonlarında 28 Şubat sürecinde de, aşkın ve siyaset-üstü bir 'Devlet Aklı'yla dav­ ranmıştır, 28 Şubat sürecindeki kendi pragmatizmini, ordunun hükümeti dü­ şürmeye dönük mukadder müdahalesi­ ni, parlamenter sistemin biçimsel varlı­ ğına ve sözel saygınlığına halel getir­ meyecek şekilde dengelemek, olarak

entalist ilişki olarak kurumlaşmasına

rİ/müvekkil ilişkisini tek yönlü bir dü­ şünmemek gerektiğine dikkat çekmeli­ yim. Demirel, özellikle kariyerinin son dönem inde cum hurbaşkanlığı konu­ m unun sağladığı im kânla, devlet ile toplum ve siyaset arasında, iki tarafı da birbirine karşı temsil ve 'idare' etmeye,

betimler (Arcayürek, 2003). Bu dönem­ de, kendisi başbakanken sürekli sorgu­

meşrulaştırmaya dayalı ç ift y ö n lü bir 'büyük klientalizm ' üslubu kurmuştur.

ladığı Turgut Ö zal'ın "a ktif" cum hur­ başkanlığı tarzını -özellikle dış politika­ da- adapte ettiğini de ekleyelim.

Onun temel siyasa! pragma ilkesi, -v e aynı zamanda varlık zem ini-, bu klientaiist temelde bir siyasetin alanını ge­

Bu çizgide nasıl b ir p r a g m a (yapma/etme/ktltna) ilkesi tespit e dilebîlirf Şerif M ardin'in (2001 r 187) 'büyük ge-

nişletmek ve yeniden üretmek olmuş­ tur, diyebiliriz.

lenek-küçük gelenek' kavramlaştırma­ sından ilhamla, D em irel'in b ü y ü k klienfaJizmr'nden söz edeceğim, Klienta-

D e m ire l'in oportünistliğini ile ri sü­ renlerin güçlü bir dayanağı, onun vaadlerini/bağıtlarını yadsıdığını belgele­ yen kendi sözleridir. Bunların şahikâ-

lizm , siyasal tem sili, müşterinin veya m ü ve kkilin tem sili g ibi kurgulayan;

sında, "dün dündür, bugün bugündür" sözü, Cumhuriyet Türkiyesi'nin en po­

temsil ettiği veya müşterisi/müvekkili olan gruplara güç ve İmkân paylaştır­ maya dayalı siyaset mesleğidir. Demi­

püler ve dayanıklı siyasal deyim lerin­ den b iri olm uştur: 1973 cum hurbaş­ kanlığı seçimleri sırasında Genelkur­ may Başkanı Orgeneral Semih Sancar ile yaptığı g iz li görüşmeyi inkâr eden D em irel, görüşm enin açığa çıkması

rci, elbette belirli gruplan, sınıfları ve çıkar bağlarını temsil etmenin ötesinde; Türkiye'de siyasetin, topyekûn müşte-

zuk, cibilliyetsiz şair" olarak nitelemek­ teydi (Erer 1966: 100). TİP milletvekille­ rine TBMM’de reva görülen muamele, özellikle Çetin Altan’a yönelen linç girişi­ mi, AP’nin tahammül derecesinin sınırla­ rım gösteren bir diğer örnektir, AP hükü­ metlerinin yasal sol örgütlerce —sendika, siyasî parti, öğrenci ve gençtik kuruluşları vb.—düzenlenen toplantı veya gösteri yü­ rüyüşlerinde, gerekli önlemleri almadığı,

aşın sağ fikirlilerin saldırılarına göz yum­ duğu iddiaları da sıklıkla dile getirilmiştir (Toker 1971:94, Zileli 2000: 180-1, 299). AP’nin sol karşıtlığı göz önüne alındığın­ da bu tespitin abartılı olmadığını söyle­ mek yanlış olmaz. Keza, AP’nin milliyet­ çilik anlayışında ırkçı veya zenofobik öğeler hâkim olmamakla birlikte, siyasî konjonktüre bağlı olarak bu türlü sözle­ rin ifade edilebildiği de bir gerçektir. Ör-

557

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

üzerine, "dün başka b ir gündü, bu gün

hudutlarını çizen, daraltan, hem de

başka b ir gün" demişti (akt. Demirel, T., 2 0 0 4 :1 36).3

Cumhuriyet el itin in, özellikle tabii or­ dunun müdahale ve vesayet girişimleri­

Oportünizme de elveren bu pragma­ tizm , politikayı güç mücadelesi olarak kavrayan stratejisi b ir tutumla birleşir.

ne karşı parlamenter iktidarı savunma amacı taşıyan bir şiardır.

Demirel, DP-AP çizgisinde selefi olan Menderes'ten farklı olarak, duygularını kontrol edebilen -hatta prensip olarak yansıtmayan-, soğukkanlı, hesaplı b ir politikacıdır. Cemal Süreya'nın (1991:

558

A

Demirel, özellikle 27 Mayıs 1961 ve 12 Eylül 1980 askerî müdahaleleri son­ rasındaki merhalelerde, seçimi ve parla­ mentoyu iktidarın tek meşru kaynağı olarak kurumlaştırmak amacıyla, m illî iradeyi demokrasinin esası olarak yücel­

19) tasvirini aktaralım ;" G erçekçi. Ecevit gib i o da her şeyi ciddiye aldı ama Ecevit gibi bazı durumları trajik planda

ten bir belagat kurmuştur. Vesayetçi ide­

görmedi. Bu, Dem irei'in, kendi adına,

68), kendi misyonunu "cahil oy çoğun­

olojiye karşı "m illetin karar verme ol­ gunluğunu vurgulamış (Demirel, 1966:

en sağlam yanıdır, M enderes'teki duy­

luğu denilerek küçümsenen m illet ira­

gusallığı silerken fazla ileri gittiği ve o

desini üstün kuvvet yapma” davası ola­

orada duyarlılığı da kazıdığı söylenebi­ lir." Uzun kariyeri boyunca birçok kez

rak ta n ım la m ıştır (akt. D e m ire l, T., 2004: 219). Türkiye'de DP'nin iktidara

kadro ve "yakın çevre" değiştirmiş, de­

gelmesiyle "oy"un anlamlı olmaya baş­ ladığını, ki bunun "Türk vatandaşının

ğişik politik ittifaklar kurmuş, 1971 ve 1980 sonrasında iki kez tasfiyesinin söz konusu olduğu noktada "yeniden başlayarak" iktidara erişebilmiştir.

DEMOKRASİ, MİLLÎ İRADE Celat Bayar ve Adnan Menderes'in po­ litik meşruiyetlerini dayandırdıkları te­ mel şiar olan m iilî iradeciliğe Demirel

mânâ kazanması" demek olduğunu söy­ lemiştir (Demirel, 1977c: 34). 1966'da Uşak'ta yaptığı konuşmada söylediği şu sözler, -yin e DP çizgisinin devamı ola­ rak- resmî ideolojiyi (Cumhuriyetçiliği, Atatürkçülüğü) m illî irade kavramı etra­ fında yeniden eklemleyerek hegemonize etme gayretinin duyurusudur: "Atatürk'ün ilkeleri, sensin aziz va-

de tutkulu bir şekilde sahip çıkmış, onu geliştirmiştir. DP-AP ve devamcısı olan

tandaşım. Onun eseri olan Cumhuri­

çizgide m illî irade, hem toplumsal ve politik muhalefete karşı demokrasinin

yete, m illî hâkimiyete ve m illî iradeye sahip sensin!" (Demirel, 1966:99)

negin, Demirel “Yunanlıyı kardeş sayan kara vicdanlı zeka fukarası EcevitTe çir­ kinlik yarışma girmeyeceğim” derken,1 bir başka AP milletvekili, “'millî bütünlü­ ğü” tehdit eden iki büyük tehlike olarak komünizm ve Hıristiyanlığı göstermiştir (fini İstanbul, 21 Temmuz 1967). 12 Mart 1971 ültimatomu ve sonrasın­ da gelişen olaylar, AP'nın milliyetçilik vurgusu ile birlikte komünizm karşıtı du­

ruşunu daha da sertleştirmesine yol aç­ mıştır. Örneğin, 1973 seçim beyanname­ sinde, geçen iki buçuk yıl içinde cereyan eden olaylar ve ortaya çıkan gerçeklerin şiddet hareketlerinin AP iktidarına değil rejime ve devlete karşı olduğunu gösterdi­ ği ifade edilerek, ‘‘beynelmilel komüniz­ min dünya hâkimiyeti kurma" çabalan ve bunun Türkiye üzerindeki olumsuz etki­ leri üzerinde durulmuştur (AP 1973: 7-8).

A

D

A

L

E

T

P

A

R

T

İ

S

İ

Demire! (1960: 10), 12 Eylül 1980 askerî müdahalesinden yaklaşık 9 ay

le" uyarlama gayreti içindeyken de, bu düstura dayanmış; parlamentonun şek­

önce başbakan olara k yaptığı uzun

len de olsa "açık kalmasının" ilkesel önemini öne çıkarmıştır.

açıklamada, "Kaynağı millette olmayan kuvvet gasptır" demişti. Onun m illî ira­

Dem İrel'in m illî iradeciliğinin öteki

deciliğin bu veçhesi, 12 Eylül sonrasın­ da muhalefetteyken, 27 Mayıs sonra­ sındaki merhalede olduğundan daha

veçhesi, demokrasiyi çoğuniukçuluğa,

radikal b ir çerçeveye oturmuştur. 27 Mayıs sonrasında orduyu yatıştırmayı

yetkisine indirgemesidir. Demokrasinin

da gözeten dengeci ç ift söylemin yeri­ ni, 12 Eylül sonrasında, zaman zaman a nti-m iiitarist m otiflere müracaat et­

yandığını (Demirel, 1977b; 37) ve Türk halkının seçimlerde her zaman doğru­

mekten geri kalmayan bir radikalizm almıştır ("H ü r m ille tle rin ham ileri ve kurtarıcıları olmaz. Kendi emrinde mü­ esseseler! olur." - akt. Arcayürek 1999: 446). D em irel bu dönem de orduyu, müdahalesinin meşruiyet zeminini o l­ gunlaştırmak maksadıyla, 12 Eylül ön­ cesinde şiddet olaylarına yeteri etkin­ likle önlem almamakla itham edmiştir (ay.: 447 vd,). Bu -g ö re li- radikalizm, en geç 1990'ların başında, yeniden ik­ tidar ihtimali belirdiğinde, hızla gevşeyecektir. Demirel, parlamentoyu her koşulda açık tutma gayretini, m illî iradeciliğinin temel düsturu ve kanıtı olarak İleri sür­ müştür. 12 Mart 1971'de ordunun ken­ di başında olduğu hükümete verdiği muhtıra üzerine istifa etmesini de, 28 Şubat'ta cumhurbaşkanı iken ordunun rejime müdahalesini parlamenter "şek­

Buna paralel olarak, partinin temel hak ve hürriyetlerin kullanımı ve sınırlan ko­ nusunda daha katı ve sınırlayın bir tu­ tum içine girdiğini görüyoruz. 12 Mart rejimi tecrübesinden sonra otoriter rejime kayma suçlamasıyla ordunun AP'ye karşı bir tepkisi olamayacağını, ordunun da en az kendileri kadar komünizm karşıtı ol­ duğunu düşünen Demirel ve arkadaşları sola karşı nispî olarak kontrollü tavırları­

seçimde çoğunluğu kazanan siyasal iradenin topyekûn ve kısıtsız iktidar "çoğunluk aldanmaz" prensibine da­

yu bulduğunu, krizleri çözdüğünü söy­ leyerek, çoğunfukçuluğu popülizm le de eklemler. 1961 Anayasası'nın tatbi­ katta olduğu, toplumsal yönden daha karmaşıklaşmış ve p o litik dinamizmin artmış olduğu bîr vasatta, çoğunluk ter­ c ih in i m utlaklaştıran anlayışı BayarMenderes 'şiddetinde' savunmamakla beraber, 1961 Anayasasını tam da bu yönden sürekli sorgulamış, siyasal er­ kin çoğullaşmasına ve 'dağıtılmasına' karşı çıkmıştır. O sadece ordunun reji­ me müdahalesinden değil, gerek güç­ ler ayrımı ilkesini cisimleştiren anaya­ sal kuramların siyasal iktidarı kısıtlayan yetkilerinden, gerekse toplumsal muha­ lefetin parlamento-dışı p o litik etkinli­ ğinden de rahatsızdı. " Parlam ento d ışı m uhalefet, baskı gruptan veya güçleri egemenlik yet­ kisinin ortağı değildirler, M illî iradeyi

nı terketme yoluna girmişlerdir. Al* ken­ disi de müdahalenin mağduru olmasına rağmen, sıkıyönetim ilanıyla birlikte, solu cezalandırmaya doğru yönelen müdahale­ yi desteklemekten kaçınmamış ur. Burada parlamentoyu açık tutma ve durumun daha da belirsiz hale gelmesini önleme arzusunun olduğu yadsınamaz. Ancak, tek sebep de bu değildir. Parti, hem yıl­ lardır yapılmasını istediği anayasa degi-

559

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

ifade edem ezler. Esasen parlam ento-

olarak koyar: "Batı, ferdin haysiyetini,

dışı-m uhaiefet kavram ı, m eşruiyet s ı­

şerefini ve itibarını her şeyin üstünde tu ttu ğ u iç in ferde in a n ır" (D e m ire l,

nırları İçin e kanaatim izce sığdırılm a­ sı p e k d e m üm kün b ir kavram d eğil­ d ir" (D em im i, 1974:70).

Politikayı parlamentoyla, siyasal katı­ lımı seçimlerde oy vermekle kayıtlayan bu muhafazakâr demokrasi anlayışını Demirel, en koyu biçim iyle, CHP'nin sosyaldemokrat çizgisiyle iktidar oldu­ ğu ve radikal sol muhalefetin geliştiği

560

A

1973-80 döneminde savunmuştur. Bu evrede m illî iradeci söylemin vurgusu, ordu müdahalesi riskinden ziyade, parlamento-dışı p o litik dinamikleri gayrımeşrulaştırmaya dönüktür. Bu muhafa­ zakâr demokrasi anlayışını kurumlaştı­ ran 1982 Anayasası ise, 12 Eylül 1980 sonrasında muhalefete itildiği koşullar­ da, Demirel'İn tepkisine konu olacak;

1965: 23). Temel hakların dokurulmazlığı vurgusu, ö z e llik le 1960'ların ve 1 9 8 0 'le rin D e m ire l'in d e g ü ç lü d ü r. 1960'larda, hem D P 'lilerin 27 Mayıs askerî rejimi sırasında uğradığı -temel hak ve özgürlükleri hiçe sayan- baskı­ lar hem de bizzat DP'nin 27 Mayıs ön­ cesinde temel hak ve özgürlükleri çiğ­ neyen tutumunun askerî darbeyi meş­ rulaştıran bir hoşnutsuzluk yaratmış o l­ duğunu idrak etmesi, Dem irel'i bu ko­ nuda açık b ir tutum almaya itm iştir. D em irel'İn 1960'larda, temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasına karşı ken­ di parti tabanına müsamaha telkin etti­ ği dikkate değer konuşmaları vardır, *Bırakın yürüsün neden tedirgin ola­

Demirel bu dönemde görece çoğulcu

lım? Kim istiyorsa yürüsün.... B iz bir

bir politika ve demokrasi anlayışından yana konuşacaktır.

tek şeye dikkat ederiz. Yürüyüş namı altında yağma, gasp ve tahribin ya­

_______________ TEMEL

HAKLAR______________

Çoğunlukçu ve m illî iradeci muhafaza­ kâr demokrasi anlayışı içinde Demirel,

pılm am asına dikkat ed eriz. (...) ... d e vle ti te h like ye so ka ca k noktaya gelm em ek şartıyla greve alışacağız. M o d e rn b ir m ü essesed ir. ... C re v hakkı vereceksiniz, sonra da şehrin

çoğunluğun verdiği yetkinin dahi "hak­

pislenm em esini isteyeceksiniz. Buna

ların özünü" zedeleyecek nitelikte ola­

imkân yoktur. H er hakkın b ir karşılığı

mayacağı kaydını hep düşmüştür (De­

vardır. Eğer grev hakkı İşleyecekse 3-

mi rel, 1973: 95). Bunu, liberal Anayasacılık geleneğinin ve bireyciliğin nassı

4 gün, W gün, neyse. Birtakım va­ tandaşların haklarının istismar edil-

şikliklerinin gerçekleşme şansının doğdu­ ğunu görmüş hem de askerî rejimin yük­ selen sol hareketliliği bir süre için basdrabileceğini de anlamıştır. AP, askeri rejimin sola yönelik baskıcı uygulamalarını kış­ kırtmış değilse de, dikkate değer herhan­ gi bir tepki de göstermemiştir. Bu noktada, AP’nin devlet anlayışı üze­ rinde durmak yerinde olur. Zira, devlet kavramına verilen önem, temel hak ve

hürriyetler konusundaki ziyadesiyle ikir­ cikli politikaların anlaşılmasında merkezi bir öneme sahiptir. Parti, “devletin kendi­ si için varolan bir kuruluş” değil, görevi “milletin bütün olarak hürriyet ve refahı­ nı sağlamakla görevli" “bir hizmet kuru­ luşu” olduğunu belirterek liberal/araçsal devlet yaklaşımı ile paternalist yaklaşımı uzlaştırmaya çalışmıştır (AP 1973: 24). Burada devlete refah sağlama görevi veril-

A

D

A

L

E

T

memesini isterken bîr taraftan, şehir pis olmadan bunun istismar edilme­ sin diyorsanız, bunun çaresi bulun­ mamıştır. Bilen varsa söylesin. Bu­ nun için g rev konulm uş. Ankarah birtakım vatandaşların haklarının is­ tismar edilmemesi için 4-5 gün pisiiğe tahammül edecek, bunlara alışa­ cağız. Bunlara atışmadığım ız m üd­ detçe modern devleti hiç bir jekifde kuramayız. 3 2 m ilyonluk memleket sükût ola­

P

A

R

T

İ

S

İ

olmaya " (Demirel, 1969: 34 ve 36-7 ve 38). 1960'ların sonlarına doğru, toplum ­ sa] hareketlilik yükselir, siyasal kutup­ laşma belirginleşir ve Özellikle üniver­ sitelerdeki sol hareket gelişirken, hükü­ metin aciz kaldığı temasını işleyen tep­ kilere verdiği ünlü "yo lla r yürümekle a şın m a z" c e va b ı, sim gesel o la ra k önemlidir. Ancak bu söz astında arızî­ dir; zira Demirel o dönemde, "müsa­

maz arkadaşlar. Atışmadığımız aca­

mahakârlıktan" hızla uzaklaşmaktadır.

yip sesler olacaktır. Ne yapacağız o acayip sesler karşısında? B iz de gayet

1968'de Meclis'te AP'lilerce linç edil­ meye kalkışılan TİP m illetvekili Çetin

tabiidir ki fazım geldiği yerde ve la­ zım geldiği noktada sesimizi çıkara­ cağız. A cayip seslerin b ir kısmı bizi

Altan'ın dokunulmazlığının kaldırılma­

tedirgin etmek İçin çıkacak. Bizi şa­ şırtmak için, bizi hırçınlaştırmak için, bizi gittiğimiz yoldan şu veya bu isti­

belki en önemli Vaadi', "temel hak ve

kamete çekm ek için çıkacak. Bunlar bizim önüm üzde mania olarak kon­

sında, D e m îre l'in in is iy a tifi vardır. AP'nin 1969 Seçim Beyannamesi'nin Özgürlüklerin kötüye kullanılmasına" karşı otoriteyi güçlendirm eye dönük Anayasa değişikliği önerileridir ve bu

muş olmak İçin çıkacak. Bunu tefrik

öneriler 12 Mart askerî ara rejimi tara­ fından gerçekleştirilecektir.

etm esini bileceğiz. Nedir, ne değil­ dir? Bu sesler neden çıkıyor, kökün­

mel hak ve özgürlüklerin dokunulmaz­

de, dibinde ne var? Bunlar hangi şe ­ yin uçlarıdır? A ca yip sesler kanuna

anti-komünist teyakkuz halet-i ruhiyesi

aykırı ise, kanun o acayip sesi suç

1973-80 döneminde İse Demire] te­ lığını olsa olsa lâfzen-usûlen zikretmiş, içinde otoriter olağanüstü hal önlemle­ ri talep etmiştir. Bu tutum u aşağıdaki

sayıyor ise yakasına yapışacaktır, İktidarsınız, müsam ahalı olmaya

bölümlerde de açacağız.) 2 Eylül 1980

m ecbursunuz. Herkes eline geçirdi­

askerî müdahalesi sonrasının D em i-

ğini size atacak. Bunun çaresi yoktur. Başka türlü dayanam azsınız iktidar

rel'i, yine, 1960'lardaki çizgisini hatta belki daha militanca savunan bir De-

dîği gibi, devletin hizmet sunacağı varlık olarak bireyin değil milletin vurgulanma­ sı da anlamlıdır. Aynı şekilde, AP çizgisinin dilden hiç düşürmediği "devletin bekası” söylemi, partinin liberal kavramla? tırmadan çok, beka kelimesinin İfade ettiği, eskilere da­ yanma, ebedilik, süreklilik, dayanıklılık gibi çağrışımlarla kendini ifade eden mu­ hafaza kâr-milliyetçi devlet kavranıl aştır­

masına daha yakın olduğunu gösterir. Parti genel merkezinin saldırıya uğrama­ sından sonra yayımlanan bir bildiride, ya­ pılan saldırıların, “devletin bekasını" teh­ dit ettiği ifade edilmiş, yaklaşık bir buçuk sayfalık bildiride devletin bekasına üç kez referans verilmiştir.3 1973 seçim beyan­ namesinde (AP 1973: 90) “Büyük Türki­ ye; Milletimizin devletimizi daha güçlü ve daha itibarlı yapmak hamlesinin adı-

561

L

İ

B

E

R

m ire lrdir. "H u z u r ve güven ortamını sağlama" gerekçesiyle temel hak ve Öz­ gürlükleri askıya alan askerî rejimi sor­ gulamışım "B izim aradığımız şey, de­ mokratik huzurdur. Yoksa zorla sağlan­ mış huzur değildir" (Demirel, 1990a:

562

A

L

İ

Z

M

lincin oluşmasını sağlamıştır. 1980'lerde ise DemirePin hak ve özgürlükler savunusunda, 12 Eylül rejim inin "hu­ zur ve güven"i fetişleştirip kronik bir "terör" tehdidi altında asayişi temel ön­ celik olarak dayatan ideolojisiyle zımnî

9). Lideri olduğu DYP'nin birinci parti çıktığı 1991 genel seçimleri öncesinde­

bir uyum içinde, -aynı zamanda, top­ lumun çoğunluğunun bu ideolojik etki

ki kampanyasında en popüler olan va­ atlerden biri şüphesiz "karakollar şeffaf olacak" idi. 1991'de iktidar olan DYP-

altında bulunduğunu bilerek, pr^gma-

SHP koalisyonu ve Demirel, gerçi Ce­ za Muhakemeleri Usulü Kanunu'nda sanık haklarını genişleten düzenleme­ ler yapmış, ancak güvenlik aygıtının böylesi düzenlem elere direnci hatta özerkleşerek bir sertleşme çizgisine gir­ mesi karşısında gayet hayırhâh davran­ mıştır. Demİrel'İn gerek 19&0'lardaki gerek 1980'lerdeki liberal temel haklar savu­ nusunda, bir şerhin gölgesi daima ken­ dini gösterir. 1960'iarda, iktidar konu­ munda, bu savunuyu esasen müsama­ ha İlkesine veya erdem ine dayandır­ mıştır. Temel hak ve özgürlükleri be­ nimseme gereğini m e d e n iliğ in -m o dernliğin, hoşgörünün ve yönetim tek­ niğinin4 icaplarına dayandıran bir söy­ lem, bunların kendiliğinden -doğal hu­

tik kaygılarla-, bunların meşruiyetini bir 'itid a l' ve rejime sadakat zorunlulu­ ğuyla kayıtlama endişesi kendini göste­ rir. 1989'd ak i 1 Mayıs gösterileri üzeri­ ne söyledikleri, bunun örneğidir: "Bu gösteri hakkı, fevkalâde a ziz b ir haktır. Çünkü, haksızlığa uğrayan m ilyonların hin-i hacette, isyan et­ m eden ö n ce k u lla n a b ile ce kle ri en son haktır. İsyan, ayağa kalkma, di­ renm e hakkı dediğim iz, John L o c ke'un 'direnme hakkı' dediği hak, is­ tibdada karşı b ir yerde m ecburiyet batine gelebiliyor. Ama hürriyet olan yerlerde, istibdad varm ış g ib i hareket etm ek de yanlıştır, G ö ste rİ-y ü rû y ü ş h a k k ı a z iz b ir haktır ve a z iz tutulm ası lâ zım d ır. A ç ık söylüyorum, bu masum insan­ lara lâzımdır. Bunu, birtakım zorba­

kuka dayalı- bir meşruiyet taşıdığı ka­ bulüne baskındır. Bu söylem, Dem İ­ rel'İn hitap ettiği tabanda, hak ve öz­

göstermeye de kimsenin hakkı olma­

gürlüklere ilişkin ancak araçsaf bir bi­

malıdır" [Demirel, 1990a: 79).

dır” denilmesi de anlamlıdır (diğer ör­ nekler için bkz, Demirel 2004: 265 vd.). DP’de liberalizm konusunu ele alırken, DPTilerin devlet kavramını sorgulamak yerine hep devlete tasarruf eden “kişile­ rin” yanlış yaptığından bahsetme eğilimi içinde olduklarından bahsedilmişti. Aynı eğilim AP'de de sürmektedir. Demirel’e (2003: 59) göre, “devletten şikayet de, aslında kuram olarak kavram olarak,

lıkların vasıtası haline g elm iş g ib i

müessese olarak devleti tahrip etmeye­ cek şekilde olmalıdır.” Demirel’in, ordu­ nun 12 Eylül askerî darbesini çabuklaş­ tırmak için, terörün üzerine gereken ka­ rarlılıkla gitmediğini ileri sürdüğü bir ki­ tapla, kurum olarak TSK’nın kastedilmediği, görevini ihmal edenlerin sadece dö­ nemin komuta kademesini oluşturan ki­ şiler olduğunu defalarca vurgulaması an­ lamlıdır (Demirel 1990: 4, 54, 117).

A

D

A

L

E

T

Şu sözleri tip ik tir D em irel'in: "H ak aranış şekli, mutlaka doğru olmalıdır. ... Hak arayınız. Haklı yollardan gide­ rek hak arayınız. Haklı kalarak hak ara­ yınız" (agk.: 83). Burada, temel hak ve özgürlüklerin meşruiyetini her somut durumda sorgulamaya açık, vesayetçi bir teyakkuz hali kendini gösterir. De­ m irc i'm ısrarla sahiplendiği b ir ilke

P

A

R

T

I

S

haklar ve ö zg ü rlü kle rle ilg ili olarak izahten vâreste kabul edilen bir istisna kapısı açıyordu. D em irci, anti-kom ünist literatürün yerli ve beynelmilel bütün kalıplarını yinelem iştir {Taşkın, 2002). "Bunların kaynağı, Avrupa'daki cereyanlardır" d i­ yerek ve elbette SSCB'nin kışkırtmaları­ na atıf yaparak "komünist hareketlerin"

olan m eşrıdyetç/l/kle kastettiği,-tıpkı

dış kay nakli lığını vurgulamış (Demirci,

Menderes'teki gibi-, aslında katı bir le ­ g a l iz m d ir . Cumhurbaşkanı iken söyle­

1977b: 69); 1976 AP Kongresindeki "Cumhuriyet kurulduğu gün, Cumhuri­

diği g ib i, "kanun neyi âmirse oduv" (Demİrei, 2002: 17) ilkesini vaz'eder;

yet düşmanlarıyla mücadele kaçınıl­ maz olmuştur. Büyük Atatürk komüniz­

genel hukuk ve adalet ilkeleri bakımın­ dan hukuksuz veya meşruiyet-dışt ka­

m i, Cumhuriyet rejimi için en büyük tehlike ve en büyük düşman ilan etmiş­ tir" vb. sözleriyle (Demirci, 1976: 28), anti-komünizmi m illî kimliği inşa eden bir ilke mertebesine çıkarmıştır.

nun lara-kura 1lara dahi riayet ister. Top­ lumsal ve politik radikalizm belirtiteriihtimalleri karşısındaki bu derin kaygı, Demirel'in aşağıda ele alacağımız dev­ let anlayışı yanında, siyasal liberaliz­

D e m ire l'in anti-kom ünizm i, T ü rki­

Süleyman Demirci, siyasal kariyerinin

ye'de politik kutuplaşmanın keskinleş­ tiğ i T97 0 ' i i yılla rd a şiddetlenm iştir. 1978'deki kitlesel 1 Mayıs gösterilerine cevaben İstanbul ve İzmir'de düzenle­ diği Bayrak M itin g le rin d e kullandığı şe d it ve hamasî d il buna ö rn e k tir: "Türklüğün ve müslümanlığın en bü­ yük düşmanı komünizmin 1 Mayıs gü­

Soğuk Savaş dönemine denk gelen 20 yılı aşkın dönemi boyunca, tipik bir So­

nü bu meydanda boy göstermesine" cevap olarak, "hiddet, öfke ve galeyan

ğuk Savaş dönemi sağcısı oiarak, koyu bir anti-komünist olmuştur. Komünizm tehdidi ve bu tehdide yol açılabileceği

göstermek" üzere toplandıklarından; "M illetin varlığına ve tarihine başkaldıranları kahretm ekken, "ihaneti mah­

ihtimali, Menderes gibi Demirci'de de,

vetmekken söz eder (Demirci, 1979).

min tarihsel pratiğinde izini sürebilece­ ğimiz 'ılım lı', 'ortayolcu' tutumun bir yansımasıdır. _________ A N Tİ-K O M Ü N İZ M _________

“Devlette ve onun müesseseler inde ku­ sur aranmaz. Kusur onu işletemeyen ye­ tersiz kimselerdedir," diyen Ferruh Bozbeyli aynı algılamayı yansıtan bir diğer figürdür (Bozbeyli 1976: 65). Mecburi iskâna tâbi tutulan bir aileye mensup olan Necmettin Cevheri, kendisine bu olay hatırlatıldığında, “Devletime küs­ menin sebebi olmamıştır. Devletimize helâl olsun. Devlet bizimdir, bir gün eğri

bir gün doğru akar" diyerek cevap ver­ miştir (aktaran Akman 1999; 196), AP’de devlet kavramlaştırnıası, devlet ile millet arasındaki özel bağa referans veren milliyetçilik anlayışı ile pekiştirilmiştir. Türk milliyetçiliğinde devlet mitosu mer­ kezi bir yer işgal eder. Devlet kuruculuğu­ nun Türk milletinin değişmez özü olduğu, Türk devletlerinin baştan beri sosyal/halkçı ve cihanşümul özellikler taşıyan devlet-

563

L

564

İ

B

E

R

O, 1970'li yıllarda ülke politikasında temel ayrım çizgisini solculuk ile milli­ yetçilik arasında çekmiştir. "Türki­ ye'deki anlamıyla solculuk, komüniz­ min önünü açmaktan başka bir şey de­ ğil" (Demirel, 1977d: 6) diye düşünü­ yordu ve sürekli, CHP'nin de 'son ker­ tede' komünizme hizmet ettiği iddiası­ nı işledi. Demirel'in bu koyu sol karşıtı söylemi, gerçekten rejime dönük ciddi bir tehdit algılamasına dayanmanın yanısıra, -hatta belki ondan önce-, MSP, MHP ve DP'nİn oluşumuyla bölünen sağ cenahta toparlayıcı bir hegemonik siyasal husumet hattı oluşturarak AP'nîn gücünü rehabilite etme hedefini gözetiyordu. Demirel bu tercih doğrul­ tusunda, oluşturduğu Milliyetçi Cephe hükümetlerinde ortak olduğu partiler arasında özellikle, paramiliter bir ör­ gütlenmeye yönelen MHP ile 'stratejik ittifak' denebilecek derecede yakınlaş­ maktan çekinmemiştir.

A

L

İ

Z

M

unsuru olarak Öne çıkardığı 1973-80 dönemi dışında Demirel, hukuki/Anayasal millet ve milliyetçilik tanımına yadcın olmuştur. Hatta söylevlerinde bu anlayışın 'ikna edici' telkinlerini göre­ biliriz, "M illiy etçilik T ürk vatan d aşın a hür­ m e tle başlar. A yyıldıziı ba y ra ğ ı g ö rd ü ğ ü z a m a n gurur du ysu n , iftihar duysun, iç i titre­ sin . B u v a ta n d a n iy i v e y a k ö tü , a z v ey a ç o k e k m e k y e d iğ i için d a h a ç o ­ ğ u n u a lm a s ın ı b ils in . Bu v a ta n d a n e k m e k y e d i ğ i iç in o n a m e y d u n - u

şükrandır.

H erk es Türk vatandaşıdır.

... N e y a p a c a k s ın ız trk

esasına

m ü ş­

teri id m illiy etçilikle? B ölersin iz vata­ nı. H an g i a d a m b e n im v a ta n d a şım d eğ ild ir d iy e c e k s in iz v e b u n u n e b i­ leceksin iz ? "

(Demirel, 1969: 36).

'''Milliyetçilik şu u ru T ü rk iy e'd e y ü k ­ s e k b ir şuurdur. Bu, T ü rkiye birliği­ nin, T ürkiye b e ra b e rliğ in in , T ürkiye

MİLLİYETÇİLİK_______________

D e v le t in in i ç b a r ış ın ın f e v k a l â d e

Demirel, Türk milliyetçiliği ideolojisi­ nin, vatandaşlık esasına dayalı hukuki millet tanımı ile etno-kültüre! millet ta­ nımı arasındaki 'resmî' saiınımına (Bo­ ra, 2003: 13 vd.) tâbi olmak bakımın­ dan Türk siyasal elifinin ortalamasın­ dan ayrılmaz. Milliyetçiliği politik kimliğinin asli

ş a m a y ıp da, m illiy etçilik tek elin i et­

_______________

ku dretli b ir bağıdır. Bu ş e k ild e a n la ­

ler oldukları gibi tezler sıklıkla dile getiri­ lerek, Türk Devleti’nin, Türk milletinin organik ve ayrılmaz bir parçası olduğu ifa­ de edilir (bkz, Bora 1998b). Örneğin, Ferruh Bozbeyli (1976: §31) “bir milletin en büyük eseri kendi devletidir" der. 1970’li yıllarla birlikte komünizme kar­ şı devleti, dini ve milleti koruyacak güç olarak lanse edilen milliyetçiliği öne çıka­ ran AP, devlet ve milletin birbirinden ba­

le r in d e tutan b ir ta k ım k im s e le r d e n b ir ş a h a d e tn a m e veya sertifika a lm a k s u r e tiy le k iş ile r b u m e m le k e t in v a ­ tan daşı s a y ıla c a k s a v ey a sa y ılm a y a ­ c a k s a , o z a m a n bu nu n karşısın a h e p b e r a b e r ç ık m a k z o r u n d a y ız "

(Demi­

rel, 1973: 70).

ğımsız olamayacağı, birbirinin ayrılmaz parçası olduğunu vurgulayarak Türk mil­ liyetçiliğini devlet savunusu ile bütünleştirmiştir. AP’nin 1961 tarihli programı (AP 1961: 3) “devlet, milletin kendi işle­ rini gördürmek üzere vücuda getirdiği teşkilattan ibarettir. Bu itibarla devlet ve milleti birbirinden ayıran her türlü görü­ şü reddederiz," demekteydi. Böylece dev­ letin gücünü, bekasım savunmak milletin

A

D

A

L

E

T

P

A

R

T

İ

S

İ

*B izim m illiy etçilik, m e d e n iy e tç ilik ,

k en d in iz i m en su p o ld u ğ u n u z m illet­

m e m le k e t ç ilik a n la y ışım ız ı b ira ra d a

l e değ il, m en su p o ld u ğ u n u z co ğ rafy a

m ü ta lâ a e t m e k g e r e k ir . B ir b a r d a k

ile tayin e d e c e k s in iz . O co ğ rafy a 'd a

i ç e c e k suyu o lm a y a n U rfa'nm , M ar­

sizin değildir. 'T ürkiyeliyim ' d iy en in

din'in k ö y lü s ü n e su g ö tü r m e k m illi­

T ü rkiye'de h a k k ı yoktur. Türküm d i­

yetçiliktir. O nu ıstıraptan kurtarm ak ;

y en in T ü rkiye'de h a k k ı vardır

o n a d a h a iyi iş im kan ları a ç m a k m il­

ret, 1977b: 42).

liyetçiliktir. O ku m a y a z m a b ilm e y en , Ağrı dağın ın e te ğ in d e k i K öprü k ö y ü ­ n e o k u l g ö tü rm ek m illiy etçiliktir D i­ y a rb a k ır 'd a ü n iv ersite a ç m a k , Edir­ ne'n in

ve

K ırklareli'nin k ö y ler in i ışı­

ğ a k av u ştu rm a k m illiyetçiliktir"

(De­

mirel, 1977c: 97-8). 1970'lerde, yukarda belirttiğimiz gi­ bi hegemonik husumet hattını milliyet­ çilik ile sol arasında çizdiği dönemde ise Demirel, etno-kültürel bir millet ta­ nımına pek itibar etmemekle birlikte, milliyetçiliğe ve bir "millî değerler" manzumesine sadakati politik meşru­ iyet koşulu olarak dayatan bir söylem kurmuştur: "T ü rk d e v le ti, m illiy e tç ilik p r e n s ib i ü z e r in e kuruludur." [Demirel, 1977b: 34) Milliyetçiliği "Türk devleti­ nin ilelebet güç ve kuvvet sahibi olma­ sının en önemli kaynağı" olarak tanım­ lamış (Demirel, 1975:17), sıklıkla millî hamasete başvurmuştur - bu dönemde en fazla kullandığı kelimelerden biri "ecdat" tır! "Bu m illetin e v la d ı o la c a k s ın ız . Bu m e m le k e t in e k m e ğ in i y iy e c e k s in iz ,

(Dem i-

"Eğitimi m illi, kültürü m illi, d ili mitli, a h l a k ı m illi, m a n e v i d e ğ e r l e r i n e , inançların a y ü c e d in i m üstü m an lığa, şanlı tarihin e sım sıkı b a ğ lı Türk m il­ leti, m illiy e tç i Türkiye'nin s a h ib i ve efen d isid ir" { Demirel,

1977a: 98).

565

1970'terdeki bu militan milliyetçilik söyleminin, doğrudan doğruya anti-komiiniît/anti-soi bir araçsal nitelik taşıdı­ ğını kaydetmek gerekir. Demirel bunu açıkça beyan etmiştir: "Sol cerey a n ların karşısına n e He ç ı ­ k a c a ğ ız ? S o l c er ey a n la r a slın d a m a ­ ter y a liz m d en

ve

d iy a lek tik ten k ö k ü ­

nü alm aktadır. B unun karşısına n e t l e ç ı k a c a ğ ı z ? M illî k ü ltü rü m ü z e , m illî h arsım ıza, Türk-lslâm m ed en iy etin in h â z in e le rin e s a h ip çık m a y a m e c b u r ­ d u r T ürkiye" {D e m im i

1975:31).

Demirel, 1970'lerdeki başbakanlık­ ları döneminde Türk-İslâm klasiklerinin yayımlanmasını sağlaması ve milliyet­ çi-muhafazakâr entelijensiyayla ülfetini geliştirmesi nedeniyle bu entelijensıyanın büyük İltifatlarına mazhar olmuşsa

> gücünü ve devamlılığını savunmakla eşdeğer görülmüştür. Demirel’e (1975: 17) göre, “Türk milliyetçiliği," "Türk devleti­ nin ilelebet güç ve kuvvet sahibi olması­ nın en önemli kaynağını teşkil etmekte­ dir.” Bu anlayışın devleti temel hak ve hürriyetlerin, korunması için “gerekli şey­ tan" -çünkü bizatihi devletin kendisi bu haklara karşı en önemli tehdit oluşturma potansiyeline sahiptir- olarak gören libe­

ral devlet kavram(aştırmasına uzak oldu­ ğunu söylemeye gerek bile yoktur. KARMA EKONOMİ, PLANLAMA VE EKONOMİDE LİBERALİZM

AP’nin özel sektörü ve özel sektöre dayalı kalkınmayı savunma konusunda DP’ye nazaran daha net ve açık bir tutum İçinde olduğu söylenebilir. Demirel'e (Demirel

L

İ

B

E

R

da, kendisi Turk-islâm "hâzinesinin" ve etno-kültüralizm in 'teferruatına' gir­ mekten imtina etmiş ve esas olarak bu

566

A

L

İ

Z

M

"Bugün T ü rkiy e a slın d a b ir m anevî v e c ib e n in içerisin d ed ir. B ü y ü k Türk to p lu lu ğ u s a d e c e A n a d o lu T ürklü­

'm alzem e'nin devlete/rejim e sadakat sağlayıcı işlevini ünemsemiştir.

ğ ü n d e n ib a ret d eğ ild ir. B ü yü k Türk

1980'den sonra, Dcmirel'in 1960'lardaki söylevlerine yansıyan millet/milliyetçilik anlayışına rücu ettiği görülür.

p o n d e n iz in e k a d a r u z a n a n s a h a d a ,

1991'de başbakan olduktan sonra "Kürt realitesini tanım ak"tan söz etm iştir.

sığ m ışız, d iğ erlerin i d ü şü n m e y iz d e ­

toplu lu ğu , A driyatik D en iz in d en Ja ­ Türk m e d e n iy e ti, Türk-İslâm m e d e ­ n iy eti vardır. B iz M isak-ı M ilii için e m e k d o ğ ru değildir. A slın da A n a d o ­

1994'te cumhurbaşkanıyken, Kürt me­

lu Türklüğünün e lin d e k i m e ş a le , b ü ­

selesinin gayri nizamî harp koşullarında çatallaştığı ve etnisist bir Türk milliyet­

y ü k Türk to p lu lu ğ u iç in f e v k a l â d e

çiliği akımının geliştiği dönemde yaptı­ ğı "1995'e Girerken Türkiye" konuşma­ sında, "anayasal vatandaşlıksan bah­ setmiş, "Türk milletine mensup olmak için vatandaşlık yeterlidir" vurgusunu yapmıştır (l)em irel, 2002: 266). Ancak gerek başbakan gerek cumhurbaşkanı olarak yaptığı bu çıkışlar birer 'yokla­ ma' düzeyinde kalmış, devamı gelme­ miş ve şoven dalgaya karşı demokratik bir vatandaşlık siyasasını tahkim edecek bir tutumla tamamlanmamıştır. D em irel'in m illiye tçilik söylem inin etno-kültürel bir millet anlayışıyla 'flört ettiği' ve özellikle 1990'larda 'anayasal

ö n e m li b ir üm it k ay n ağ ıd ır" (Demi­

rel, 1975: 34). 1 9 9 3 'te cu m h u rb a şk a n ı s ıfa tıy la TBM M yasama yılı açış konuşmasında da "Adriyatik'ten Çin S e d d i'n e u zan an B ü yü k T ürklük çizgisi"r\den bahsetmiş (D em irel, 20 02: 4), bu sözce, Türki­ ye'de popüler bir Pantürkizm ilgisinin simgesi haline gelmiştir. 1994 Ekim'indc 2. Türk Dünyası Kurultayı'nı açar­

ken söylediği sözler, Türkiye'yi "Türk dünyası"nın m erkezi ve lideri olarak telkin etmeye dönük bir stratejik arayı­ şın ifadesidir: "... u z u n ca y ıllar b u b ü y ü k to p lu lu ­

vatandaşlık' şiarını serdedişiyle taban tabana çelişen nokta, "Türk dünyası"

ğu tek b a y ra k la tem sil ettiği y ıllarda,

bahsidir. Dem irel, 1975'te m illiyetçimuhafazakâr bir topluluk önünde, Pantürkist bir 'gizli gündem' imâsıyla ko­

lun an co ğ ra fy a - k i, T ürkiye d en ile n m a n d a Türk to p r a ğ ıd ır - d a h a d ü n ­

nuşmuştu:

y a d a e n u fa k b ir b u z ç ö z ü lm e m iş -

bu g ü n kü m illî sınırlar iç e r is in d e b u ­ b u ku tsal top raklard ır; ama aynı z a ­

> tarihsiz seri 7: 28) göre, özel sektör -veya hür teşebbüs- şarttır çünkü: “dünya ku­ rulalı beri insanoğlunu menfaat saiki ka­ dar verimli çalıştıran bir diğer metod keş­ fedilmemiştir." Özel sektörün dinamizmi­ nin tersine, “dünyanın hangi memleke­ tinde olursa olsun,” devlet iktisadi teşeb­ büslerinin çoğu zaman başarısızlığa uğra­ dıkları, zarar ettikleri, “bütün gelirlerini memurlarını beslemek uğrunda sarfeden

bir istihlâk m erkezi” haline geldikleri gözlemlenmektedir (Demirel 1977: 189). Serbest piyasa ekonomisine dayalı kal­ kınmayı benimsemekle birlikte, “bırakınız yapsınlar bırakınız geçsinler” tarzı bir ekonomik liberalizm parti içinde taraftar bulamamıştır.4 AP’li milletvekili Aydın Yalçın, kendi ideolojilerinde “19. asır libe­ ralizmine taalluk eden hiçbir nokta yok­ tur” derken mübalağa etmemektedir.5 De-

A

D

A

L

E

T

P

k e n , d a h a d ü n y an ın n e r e y e v a ra cağ ı b e ll i d e ğ ilk e n , T ürkiye'yi y ö n e te n le r

A

R

T

İ

S

İ

DEVLET ANLAYIŞI, CÛÇLÜ İDARE VEJİSTİKRAR' MİTOSU

- c e s a r e t l e d e m iy o r u m ; ç ü n k ü c e s a ­ ret k e lim e s i a z getir, v ey a h u t c e s a r e t

"V atan d aş g ü ç lü o lm a z s a , d e v le tin

ö v ü n m e g ib i gelir, b e n d a h il, h e p i­

g ü ç lü o l m a s ı m ü m k ü n d e ğ i l d ir ."

m iz te k e r te k e r g ö r e v d e r u h te ettiği­

[Demirel, 1969: 59)

m iz z a m a n a y a ğ a k a lk ıp d em işiz d ir k i: 'Bu b a y ra k , b u g ü n ba ğ ım sız lık la rı o lm a y a n v ey a b u g ü n e s ir d u ru m d a b u lu n a n , k e n d in i T ürk to p lu m u n u n fe r d î s a y a n h e r k e s i n d i r “

(Demirel,

2002: 677). Oemİrel'in sahiden Pantürkist bir gizli gündemle hareket ettiğini düşün­ mek zordur. O bu temaya, 1970lerde {beynelmilel!) anti-komünizm çerçeve­ sinde, 1990'larda ise Soğuk Savaş son­ rası dünyada Türkiye'nin uluslararası nüfuzunu artırma İmkânı sağlayacak bir tutamak olarak, yine p ra g m a tik saiklerle el atmıştır, önemli olan diğer nokta, burada, onun milliyetçilik anla­ yışındaki stratejik salınımların bir kez daha açığa çıkmasıdır. Son olarak milliyetçiliğin, Demirci'm söyleminde, millî irade şiarı bağlamın­ da da bir işlev kazandığının altını çizmeliyiz: M illî irade mefhumu, "millî yarara" dayalı sınıflarüstü bir temsil selâhiyetini de ifade eder ve böylelikle, millî olmamakla itham edilen politik öznelerin -çoğunluk da olsalar- gayri meşru addedilebilmesine kapı aralar.

mirel’e göre kalkınmayı en kısa sürede sağlayacak mekanizma “karma ekonomi nizamıdır.” İkinci Dünya Savaşı sonrasın­ da belli başlı Batılı ülkelerde gündeme ge­ len ve kapitalizmin verimliliği ile sosyaliz­ min eşiüikçi, adil kaynak dağılımını bağ­ daştırma iddiasını taşıyan karma ekonomi düzeninde özel sektör ön planda olmasına rağmen devlet, liberal yaklaşımın öngör­ mediği çeşitli fonksiyonlar üstlenecektir.

Süleyman Demirel'in bu kısa cümle­ sinde, onun devlet-birey ilişkisine bakı­ şını çözümlemeyi sağlayacak ipuçları bulunabilir. Burada yine pragmatik ve ortayolcu bîr telif etme çabası görürüz; Demirel bireyin esas olduğunu düşü­ nür ama bunu yine de devlet menfaati üzerinden temellendirme gereği duyar. Hem bireye/vatandaşa hürmeti telkin eden hem de devletin yüceliği anlayışı­ nı yeniden üreten bir p r a g m a tis t ç ift s ö y le m d ir bu da. Demirel'in, demokra­ tik rejimi, bunun devletin bekası bakı­ mından da en uygun rejim olduğunu söyleyerek meşrulaştı iması, aynı fasıl­ dandır (Demirel, T., 2004: 265-9). Demirel, hükümet ve bürokraside cisîmleşen somut devlet ile soyut devlet arasında ayrım yapmaya ve soyut dev­ let kavramına halel getirilmemesine daima azamî önem vermiştir: " D ev let­ ten ş ik â y e t d e , a s lın d a k u ra m o la r a k k av ram o la ra k , m ü e s s e s e o la r a k d e v le ti t a h r ip e t m e y e c e k ş e k i l d e o lm a lıd ır "

(Demirel, 2003: 59). Bu dikkat ve İhti­ yat, ona göre, muhalefetin de haddini belirleyen bir şekil şartı hükmündedir.

Demirel’e (Demirel 1977: 195) göre AP’nin karma ekonomi yaklaşımında iki temel ilke söz konusudur; “devlet hiç kimsenin yapmadığı fakat memleket için lazım olan işleri yapmalıdır" ve "devlet herkesin yaptığı, yapabildiği işleri hiç yapmamalıdır.” Toplumsal düzen ve özel mülkiyeti korumak ve sözleşmelerin yeri­ ne getirilmesinin sağlamak gibi asli işlev­ lerinin yanında, devletin görevleri üç ana

567

L

568

İ

B

E

R

Askerî müdahalelere dönük tepkilerin­ de, bu müdahalelerin neticede devleti tahrip eden yönüne dikkat çekmiştir, 1990'da Millî Güvenlik Konseyi lideri ve -1 982'den sonra- Cumhurbaşkanı Kenan Evren'in anılarına karşı sert eleş­ tirilerinde, bir bütün olarak Türk Silahlı Kuvvetlerini hedef almadığını vurgula­ ması, aynı ihtiyatın örneğidir (Demirel, 1990c ve Arcayürek, 1999: 67-72), 12 Eylül konusunda 1991'e kadar sürdür­ düğü 'revanşist' çizgiyi başbakan ol­ duktan sonra revize etmiş, 1982 Ana­ yasasındaki -zaten kapsamı daraltı­ lan- değişiklikler çerçevesinde MGK üyelerinin yargılanmasını sağlayacak düzenlemeler için adım atmamış, Ke­ nan Evrenle ilişkilerini de rehabilite et­ miştir,5 1991'de başbakan olunca, da­ ha evvel muhatap saymayacağını söy­ lediği Cumhurbaşkanı Özal'la resmî buluşmasını "Devletin tepesinde kavga olmaz" diyerek temellendirmiştir. Demirel'in, devleti demokrasiye öncelemesinin çok Önemli bir örneği, 1996 yılı sonunda kopan Susurluk skandal rndaki tavrıdır. Devletin güven­ lik bürokrasisinin, "gayri nizamî ope­ rasyonlar" çerçevesi içinde sistemli bir şekilde cinayet ve başka suçiar işleme­ ye dönük gizti örgütlenmeler oluştur­ duğunu ve buralarda uluslararası dü­ zeyde aranan kişileri 'İstihdam ettiğini' ortaya koyan bu skandal karşısında

başlık altında incelenebilir. Devlet alt ya­ pı yatırımlarını -yollar, köprüler, liman­ lar, havaalanları, demiryolları yapımı ile iletişim ve enerji alanında yapılması gere­ ken yatırım lar— gerçekleştirm elidir (1977: 263, ayrıca bkz. AP 1974: 11), Dettiirel’e (Demirel, tarihsiz seri 4: 71) göre, kalkınmanın süratle gerçekleştirilebilme­ si, altyapının ihtiyaç doğmadan önce ger­ çekleştirilebilmesine bağlıdır. Bu yatırım­

A

L

İ

Z

M

cumhurbaşkanı olarak Demirel'in tavrı­ na, "Devlef i tahrip etirmeme" düsturu yön vermiştir. "... d e v le t baştır. B en im m ü te m a d i­ y e n an latm ay a çalıştığım şey, eleştiri­ lerin iz i d e v le t e d eğ il, siy a sî iktidara çev irin , eleş tir in iz i m ü n ferit v a k a y a

çevir/rı.

B u n lar b îr k e n a r a b ıra k ılıp ,

e ğ e r vatan daşın in d in d e d e v le te o la n

itimadı sarsacak şeklide bu eJeştiriJer d e v le t e yön eltilirse, k a m u o y u o isti­ k a m e t t e y ö n le n d ir ilir s e v e d e v le tin y erin i Susurluk o la y ı alırsa, y a n i d a ­ h a doğru su Susurluk o la y ı d ev leti it­ ham

ederse,

o z a m a n b i z d e v le ti ç a ­

lıştıram ay ız. N e o lu r b iliy o r m u su ­ n u z ? D e v le t t e h iz m e t g ö r e n le r in h ep s in in e li a y a ğ ı soğ u r"

[Demirel,

2002: 763). "Herkesin, devfetf ve kurum/arını kö­ tülem en in h e d e fi y a p m a k ta n ç e k in ­ m e s i lâ z ım d ır " (Demirel, 2002:345). Burada soyut devlet kavramını gözetmek/kollamakla somut devlet aygıtı­ nı gözetmek/kollamak arasındaki ayrım da silikleşmektedir: Devlet mitosu, devlet yetkisiyle müçehhez olanların sınırsız ve hesap verme yükümlülüğü olmadan güç kullanabilmesine cevaz vermektedir. Demirel, 1999 Ağus­ tosundaki büyük Marmara depremin­ den sonra da, gerek altyapının gerekse

lar sayesindedir ki, ülke içinde mal ve hizmetlerin daha verimli bir şekilde üreti­ mi ve gerek yurtiçine gerekse yurtdışına ulaşımı sağlanabilecektir, AP’nin “Büyük Türkiye" idealinin en önemli veçhesi yol­ lar, köprüler, barajlar ve havaalanları ile donatılmış, her yerine rahatlıkla varılan bir ülke yaratılmasıdır ve AP bu idealin gerçekleştirilmesinde kamu yatırımlarına büyük önem vermiştir.

A

D

A

L

E

T

P

kurtarma ve rehabilitasyon önlemleri­ nin iflası üzerine oluşan büyük toplum­ sal tepki karşısında öncelikle 'Devlet fikrinin zedelenmemesi'ne yönelik uyarılara meyletmiştir. AP'nin tek başına iktidar olduğu 1965-71 dönemini bir politik ‘altın çağ' olarak hep yadeden Süleyman Demirel, her zaman, g ü ç lü idareden yana olmuştur. Bu tercih, 1924 Anaya­ sasının kuvvetler birliği ilkesini ısrarla sahiplenen Bayar-Menderes çizgisinin devamıdır, millî İrade söyleminin çoğunlukçu ve muhafazakâr demokrasi anlayışıyla da uyumludur. 1961 Anaya­ sasının getirdiği kuvvetler ayrımı, De­ mirci'm, özellikle 1970'lerde, temel politik meselesi oldu. Ona göre bu anayasa, kuvvetler ayrılığı ilkesiyle ic­ rayı güçsüzleştirmiş, "demokratik otori­ teyi tesirsiz hale getirtmişti (Demirel, 1980: 10). "A n ayasa İcra iş

görsün d iy e y a p ıl­ ve h iz m e t g ö ­

m am ıştır. D aha ç o k iş

ren b ir h ü k ü m e tin y a p a b ile c e ğ i m u h te m e l zararları ö n le m e k için b a ­ z ı h ü k ü m le r i fa d e e d e r "

(Demirel,

1977c: 127), Demirel, kuvvetler ayrılığı ilkesinin. Anayasa Mahkemesi, yüksek yargı or­ ganları ve diğer anayasal özerk kurumlarla, millî iradeye dayanmayan güç odakları yarattığım ve hükümetin icra

A

R

T

İ

S

İ

gücünü sakatladığını düşünüyordu. 1960'larda daha ziyade ordunun ve 27 Mayıs 'ruhunun' rejim üzerindeki vesa­ yetinden duyduğu endişeyle dillendir­ diği bu tezi; 1970'lerde, toplumsal ve politik hareketlilik ve şiddet olayları karşısında caydırıcı otoriter önlemlerin alınamayışının rejimi tehdit ettiğini iş­ leyerek geliştirmiştir. 1961 Anayasa­ sının "kamu yararı, genel ahlak, kamu düzeni, sosyal adalet ve millî güvenlik gibi sebeblerle de olsa bir hakkın ve hürriyetin özüne dokunulamaz" hük­ mü, Demirel'e göre, "hakların özüne dokunmazlığın devletin tahribinden daha mühim" olduğu anlamına gel­ mekteydi; bu da "hürriyetleri kötüye kullananlara" yarıyordu (Demirel, 1972: 7): "K arar a la m a d ık , k âğ ıt b u la ­ m a d ık d er k e n , d e v le t batsın m ı r (Demirel, 1977b: 59). O bu dönemde, "normal idare" ile sıkıyönetim seçe­ nekleri arasında, hükümetlerin fevkala­ de hal yetkileri kullanabilmesini sağla­ yacak düzenlemeler istemiş (Demirel, 1977b: 55); nitekim 1990'larda başba­ kan ve bumhurbaşkanı olduğu dönem­ de Türkiye, "kalıcı olağanüstü hal'Te (Sancar, 2001) yönetilmiştir. Zaten Demİrel'İn 1991'e dek muhalefet ettiği 1982 Anayasası'nın, büyük ölçüde biz­ zat onun 12 Eylül arefesinde dillendir­ diği taleplerle uyuştuğuna çok yerde dikkat çekilmiştir.

________________________________ Devlet, ayrıca, yüksek teknoloji ve ser­ maye gerektirdiği için özel sektörün gir­ mekte tereddüt ettiği ve fakat ülkenin kalkınması için yatırım yapılması gerekli olan alanlarda da yatırım yapacaktır (De­ mirel 1977: 192-5), Bu işletmeler, “ferdi teşebbüsü kıskanan ve ona rakip çıkan menfi, kıskanç ve kısır bir devletçilik şek­ linde değil, fakat büyük monopollerin kurulmasını önleyen, onların faaliyetleri­

ni düzenleyen ferdi teşebbüsün gücü yet­ meyince, onu tamamlayan ve ona yar­ dımcı olan, teknik bilgi, ferdi imkanları aşan sermaye ve yüksek risk icabettiren alanlarda öncü ve yol gösterici bir rol oy­ nayacak müessese olarak” işleyeceklerdir (AP, 1974: 14). Son olarak devlet “bölgelerarası geliş­ me farklılıklarını giderici tedbirlerin ge­ rektirdiği işleri ve işşizlik ■e fukaralıkla

569

L

570

İ

B

E

R

Demirel'in 1970'lerin ikinci yarısın­ da geliştirdiği "güçlü idare" argümantasyonu, dönemin yeni sağ cereyanının kilit kavramlarından otan ve gerek de­ mokrasinin istikrar bozucu 'gevşekliği­ ne' gerekse sosyal refah düzenlemeleri­ nin hükümetlerin ekonomik siyasaları üzerindeki 'markajına' karşı tepkiyi ifa­ de eden "yönetebilen demokrasi" tale­ biyle örtuşüv. Demirel, yönetimin -salt asayişle ilgili olarak değil her alandapratik işlerliğini, kariyeri boyunca dilin­ den düşürmediği sihirli kavramlarından olan istikrar arzusu çerçevesinde, te­ mel bir değer olarak önemsemiştir, Demirel'de istikra r m ito su n u n , -asayişe ilişkin özel bir hassasiyetle yüklü- ge­ leneksel devletçi teyakkuz île, öngörilIebi Iİrliği/hesaplanabilirliği gözeten ka­ pitalist sistem rasyonalitesini eklemle­ yen bir işlev gördüğünü söyleyebiliriz. K A LK IN M A VE KA PİTA LİZM

Kalkınma, sanayileşme, refah... her dö­ nemde, Demirel'in tutkulu kavramları olmuş, onun pat/ıos'unun temelini oluşturmuştur. 1960'lardan 1990'lara dek terennüm ettiği "Büyük Türkiye" idealini, "kalkınmış, yoksulluğu yen­ miş, sanayileşmiş, mâmur" bir ülke im­ gesiyle içeriklendirîr. "Medeniyetçilik savaşını", kalkınma hamlesini, refahı "millî hedef" addeder.

müc adelenin gerektirdiği işleri yapmalı­ dır” (Demirel 1977; 195). Burada Demirel in, dar anlamda devletçilikten çok, devletin sosyal fonksiyonlarının gerekli kıldığı aktif devlet müdahaleciliğinden bahsettiği görülmekledir. İktisadî kalkın­ madan çok, toplumsal ve siyasal istikra­ mı korunmasına yönelik tedbirlerin alın­ ması, devletin kamu yatırımlarının bir kısmım gerekirse İktisadî rasyonalite ilke­

A

L

İ

Z

M

Siyasal hayatı boyunca, "büyük dü­ şünmekten," "projecilikten," "Türki­ ye'yi İkiye katlamaktan," bahsetmiştir. Rakam vermek, rakamlarla mukayese­ ler yapmak, her zaman, onun üslubu­ nun ve argümantasyonunun temel bir unsuru olmuştur. Hem muhatabına uzmanlık ve 'ehliyet' izlenimi/teminatı veren, hem de 'rasyonel aklı' temsil eden bir üsluptur bu; ve DSİ'deki ça­ lışması nedeniyle kendisine "Barajlar Kralı" unvanı yak işti rılmasını sağlayan teknokrat kimliğinin izini taşır. Cum­ hurbaşkanı olarak 1994'te yaptığı bir konuşmada "Ben mühendisim, benim işim y a p m a k tır" demiştir (Demirel, 2002: 628). Teknokrat kimliğine mu­ habbeti, onun bazı Batı dillerinde maker/m acher denen, Türkçe'ye işb itiricİ olarak çevirebileceğimiz yüzünü de yansıtır - ki bu 'ne yapıp edip hallet­ me', somut, pratik uygulamacı kimli­ ği, bir bakıma onun halefi sayılan Tur­ gut Özal'ın kişiliğinde iyice 'yüksele­ cektir'. Bu 'pratik', uygulamacı kimlik, Demirel'de, ekonomiye d o k trîn e r o lm a ­ ya n bakışı vurgulayan pragmatist bir yaklaşımla birleşmiştir. "Doktrinle Tür­ kiye'nin kalkınması mümkün değildir" ona göre (Demirel, 1975: 16). 1965 yı­ lında hükümet programını okurken "Plan; biçildiği şekilde giyilmesi gere­ ken bir dar ceket değildir, Planı sorum-

lerini ikinci plana atarak gerçekleştirme­ sini zorunlu kıldığı gibi, sırf bu amaçlar doğrultusunda direkt olarak üretime yö­ nelik olmayan çeşitli harcamalarda da bu­ lunmasını gerektirmektedir. Devlete aktif rol biçilen bir diğer alan ta­ rımdır. “Yeşil Plan” Türk köylüsünün reel gelirini artırmayı, onu pazar ekonomisin parçası haline getirmeyi amaçlar ve devlete geniş ödevler yükler (Demirel, tarihsiz seri

A

D

A

L

E

T

P

suzluk, hareketsizlik ve vatandaş ihti­ yaçlarına sırt çevirmenin bir bahanesi sayan görüşe katılmıyoruz. ...planlama özel sektör için yol gösterici, aydınlatı­ cı ve teşvik edici olmalıdır. Emredici planın, demokratik ilkeler ve anayasa düzeniyle bağdaşması mümkün değil­ dir" demiştir (akt. Demirel, T., 2004: 311). Aynı dönemde dillendirdiği -en ünlü vecizlerinden olan- "Plan değil pilav" şiarı da bu pragmatizmi sloganlaştırır. Demire)'in ekonomiye d o k trin e r -o lm a y a n yaklaşımdaki ısrarı, aynı zamanda, o dönemde sosyalist kalkın­ ma ideolojisinin kazandığı büyük cazi­ beyle pofemik anlamı taşıyordu. Beri yandan, onun kapitalizmi de sahiplen­ memesi, olumlu bir biçimde artmamaya gayret etmesi, dikkate değerdir: "S e n k a p i t a l i s t s i s t e m l e k a lk ın m a o lu r m ü d a fa a s ın ı y a p m ıy o r u m . B i­ z im s e ç m iş bu lu n d u ğ u m u z k a lk ın m a m o d e li n e kap italist sistem , n e lib e raiist sistem , n e sosy a list sistem . Türk an ay asasın ın tesb it ettiği sınırlar i ç e ­ r is in d e k a r m a e k o n o m i y i ö n g ö r e n , m ü lk iy eti, Ö zel

ve m e m le k e tin

teşebbüsü

varsayan

kayn akların ı, m e m le ­

ketin ihtiyaçların a g ö r e , tanzim e d il­ m iş b ir p la n a g ö r e m illi g eliri dağıtan b i r k a l k ı n m a m o d e l i . M e m le k e t in g e r ç e k le r in e n e y e ihtiyacı varsa o ta­ ra fa y ö n e l e n b ir k a lk ın m a m o d e li .

A

R

T

İ

S

İ

N e İçin iflâ ki bir doktrin kopyası ya­ palım?" Çi 977a: 191).

Bu söylem, sadece Demirel'in sosya­ list ve sol cereyanın cazibesi karşısında ihtiyat göstermesinden doğmamıştır; aynı zamanda, onun Cumhuriyet ide­ olojisinin korporatist-solidarist karakte­ rine bağlılığını belli eder. Nitekim, "millî istihsalin sermaye ve emek un­ surları arasında devletin dayanışmacı bir müdahalesinden de söz etmektedir {Demirel, 1969: 66), İşadamlarını işçi haklarına, kârların makul düzeyde ol­ masına, tüketicinin ezilmemesine dik­ kat etmeye çağırmıştır {Demirel, 1977a: 189). Bu etkinin Demirel'e sosy al-iib eral denebilecek bir çehre de verdiğine aşağıda eğileceğiz. Demirel, ekonomide Cumhuriyetin r e s m î id e o lo jis i olarak işlev gören -sö­ zünü ettiğimiz solidarist-korporatist da­ marı taşıyan- "karma ekonomi niza­ mını esasta benimsemiş; onun, özel girişimi teşvik etmeye dönük veçhesini öne çıkarmıştır. Bu veçheyi, dünyanın her yerinde devlet İktisadî teşebbüsleri­ nin çoğu zaman başarısızlığa uğradık­ larına, "bütün gelirlerini memurlarını beslemek uğrunda sarfeden bir istihlâk merkezi" haline geldiklerine, buna kar­ şılık özel sektörün dinamizmine dikkat çekerek güçlendirmeye çalışmıştır (De­ mirel, 1977a: 186).

572

> 8, 21). Parti programında "Tanm reformu” altbaşlıgı altında belirtilen bu görevler, ta­ rım alanında hukuki, ekonomik, mali ve teknik alanlarda yapılması gereken işleri ifade etmektedir. Burada, farklı bölgelere özel tanm programlan uygulayarak verim­ lilik ve üretimi anırmanın yanında, üre­ timde istikrar ve emniyeti sağlamaya yöne­ lik, sigorta, kadastro ve tapulama işlemle­ rinin bitirilmesi de öngörülmüştür.

AP, benimsemiş olduğu karma ekonomi yaklaşımına paralel olarak, planlama kav­ ramını da reddetmemiştir (AP 1974: 134). Demire], hükümet programında, pla­ nı, “iktisat politikasına devlet müdahale­ sini ve kontrolünü artıran bir vasıta değil fakat kalkınma potansiyelimizi ilmi metodlarla tam olarak değerlendirmede za­ ruri bir yol telakki eden" bir yaklaşımı benimsediklerini vurgulamıştır (Sanal

L

İ

B

E

R

Süleyman Demirel, AP'nin 1960'lan­ da yürüttüğü sanayileşm e stratejisini, gayet 'bilinçli' biçimde tanımlamıştır: "AP, tarım halkına, kö ylü ye, ç iftçiy e dayanarak sa n a yi ku rabilm enin adı­ dır. Tarım halkından d estek alacaksı­ nız, sanayi ku racaksın ız. Bu dünya­ nın p e k a z y e rin d e olan b ir o la yd ır*

(Demirel, 1990a; 10).

572

Bu strateji, AP'yi DP'ye nazaran 'İleri' kılan ve sanayici büyük sermayeyle iliş­ kisini pekiştiren etkendi. 1960'lar/70'ler

A

L

İ

Z

M

1960'larda ve 70'lerde mülk sahibi sı­ nıfları ve m ülkiyeti m eşrulaştırm aya dönük bir söylem kurmuştur. Bu kuşku­ suz, dönemin güçlü sosyalist akımın et­ kilerine karşı savunmacı bir işlev görü­ yordu. 1960'larda bu söylemin ağırlığı, serbest teşebbüsün oiumlanmasındaydı. Tüccarı, sanayiciyi, "makbul insan addetmeyen" bir zihniyetin temsilcisi olm adığını vurgulam ış; m em urlar ve devlet İşletm elerinde çalışan işçileri hariç tutarak, "her sabah kendi ekmeği­ ni kazanmak zorunda olan insaniar"ı

dönümünde, ithal ikameci sanayileşme m odelinin tıkanm aya başladığı kon­ jonktürde AP'nin, hem ticaret burjuva­

"serbest teşeW)üs" kapsamına dahil et­

zisi ile sanayi burjuvazisinin, hem de onlarla küçük mülk sahibi sınıfların çı­ karlarını birbiriyle telif etmekte krize

mefhumlarına itibar kazandırmaya ça­ lışmıştır:

girmesi, Demirel'i de bir sınıfsal temsil sıkıntısına sokmuştur. 1970'ler boyunca o, füm m ü lk sa h ib i sınıfların beka kay­ gılarına hitap ettiğini söyleyebiliriz. Bu

asgarî program, Demirel'in, sermayenin hegemonik sektörlerini ve onların ter­ cih le rin i temsil etme yeteneğine ket vurmuştur. Bu temsil 'ruhsatını' ancak 1 9 9 0 'la r ın b a ş ın d a , A N A P 'ın ve Ö zal'ın global sermayeye eklemlenme­ ye dönük neoliberal stratejisi tıkandı­ ğında, yeniden elde edebilecektir. Nasıl Menderes 1950'lerde zenginli­

miştir (Demirel, 1969: 22-2). Umumi­ yetle kâr, İktisadî çıkar, zenginleşm e

"D ü n y a k u ru la lı b e r i in sa n o ğ lu n u menfaat saiki kadar verim li çalıştıran b ir d iğ e r metod keşfedilm em iştir"

(Demirel, tarihsiz-2: 28). Sol hareketin kitleseli eştiği ve kendi politik ittifaklar stratejisine anti-komünizmin damgasını vurduğu 1970'lerde ise Demirel savunma hattını daha geri­ de kurm uş, m ü lk iy e t h a k k ın ı savun­ muştur. Solun "mülkiyet ve servet düş­ m anlığı" demek olduğunu, "fukaralığı

ği ve zenginleşme arzusunu meşrulaştı­

istism ar ederek varacağ ım ız ye rjin ] yokluk" olduğunu söyler. "İstediği işi tutma hakkı, meşru kazancından tasar­

ran bîr söylem kurduysa, Dem irel de

rufu ile mülk edinme hakkı ve onu iste-

> 2000: 92 ). ilke olarak planlam ayı benim­ semekle b irlik te AP, planlam anın hükü ­ metlere yön veren, onun hareket ve ma­ nevra alanını kısıtlayan yönüne karşı olan derin hoşnutsuzluğunu da gizlememiş tir. Bu yaklaşım planı özel sektöre kâr fır­ satı arının nerede olduğunu gösteren, özel sektörün n asıl teşvik edileceği üzerinde duran, kısaca asli işlevi özel sektöre des­ tek olm ak olan te k n ik b ir belge olarak

yorum lam aktaydı. 1965 seçim beyanna­ m esindeki (A p 1965; 19) şu sözler parti­ nin plan anlayışının veciz bir ifadesiydi; “ P la n ı; h alkın benim seyeceği, seveceği, gönüllü olarak işbirliği arzusu duyacağı bir m illî vesika olarak kabul ediyor, plan h ed e fle rin in h a lk a , işçiye m üteşebbise, idareciye geleceğin im kânlarını ve icraatı­ n ı bu günden h aber veren b ir f a a l i y e t m u htırası olarak mütalaâ ediyoruz. Planın

A

D

A

L

E

T

(ligine bırakmak, yani miras hakkı reji­ min belirgin özelliğidir" der (Demirel, 1 9 7 7 b : 4 8 -5 0 ). K o m ü n is t M a n if e s ­ to n u n ünlü şiarının mefhum-u muhali­

finden giderek, herkesin kaybedecek zincirlerinden başka bir şeyleri olması gerektiği ve olduğu fikrini işler: "Biz d iy oru z ki, h er k e sin b ir şey si o l­ sun. H erk esin b ir şey si olsu n ki, z in ­ cird en b a ş k a b u r e jim d e k a y b e d e c e ­ ğ im b ir şe y im y o k d e m e s in . B urada o lu r h er k e sin b ir şey i." (ay.)

1970'lerin koşullarında mülk sahibi sınıfların anti-komünist kaygılarına hi­ tap etmeyi başaran Demirel, ancak, yu­ karda belirtildiği gibi, -b ir yandan da sınıf bilinciyle davranarak rejime aktif biçimde sahip çıkm aya çağırdığı- bü­ yük sermaye nezdinde yeterince ikna edici olamamıştır. Demirel, z ım n î -adını koymayan- bir kapitalizm ve liberalizm savunusunu ancak 1990'ların koşullarında, global­ leşme çığırı içinde telaffuz edecektir: "Siyasî lib eraliz m v e e k o n o m ik lib e ­ ralizm birbirin i tam am lar. ... S iyaset­ te ve e k o n o m i d e lib e r a liz m T ürki­ ye'n in g elec eğ id ir, gücüdür, ku d reti­ dir" (Demirel, 2002: 21).

Bu noktada son olarak yine klientaliz m e d e ğ in m e k g e re k ir. Y u k a rd a "Pragmatizm" başlığı altında büyük kli-

P

A

R

T

İ

S

İ

entalizm den bahsetm iştik. D em irel, Türkiye siyasetinin karakteristik bir ni­ teliği olan patronaj ve klientalizm gele­ neği bağlamında k ü ç ü k k lien talizm d en de uzak değildir: Bazı işadam larıyla yakın ilişkisi ve onlarla imtiyaz, iş ola­ nağı ve politik destek alışverişi çerçe­ vesinde kurduğu klientalist bağ; özel­ likle yeniden cumhurbaşkanı seçilebil­ mesi için anayasa değişikliği yapılması­ nın tartışıldığı dönemde, yolsuzluklarla ünlenm iş bazı işadam larıyla birlikte çektirdiği ve "aile fotoğrafı" diye adlan­

573

dırdığı fotoğraflar üzerine -bir kez da­ ha- gündeme gelmiştir. SOSYAL-LİBERAL ÇEHRE ______

Dem irel'in resmî ideolojinin korporatist-solidarist damarından kop(a)mamasının ona s o s y a l-lib e r a l bir çehre ka­ zandırdığı belirtm iştik. 1960'ların ve 70'lerin ortamında bu çehre, sosyal re­ fah devletinin dünyada 'asri' ve cari devlet biçimi (ve sermaye birikim reji­ mi) olmasıyla doğrudan ilintiliydi. Demokrasinin "alan devletin yerine veren devleti getirmek" olduğunu söy­ leyen Demirel (akt. A rzık, 1985: 46), 1969'da Trabzon'da yaptığı konuşma­ da dünyanın "jandarma devlet telâkki­ sinden sosyal devlet telakkisine" doğru yönelen yeni bir döneme girdiğini söy­ ler (Dem irel, tarihsiz-2: 128): "Çağın

> bir karamsarlık ve ümitsizlik vesilesi de­ ğil, bir şevk ve heyecan kaynağı olmasını arzu ediyoruz (vurgu benim).” Demirel’e göre planı hazırlayan teknis­ yen (iktisatçılarla), politikacılar arasında ihmal edilemeyecek bazı farklılıklar var­ dı. İktisatçılar daha çok “kaynakları en iyi şekilde kullanmak, kaynaklardan en ça­ buk ve en kısa zamanda, en yüksek geliri almak istikametindedirler” oysa “politi­

kacı akademik manada, tatbiki manada her manada insan sevgisi ile ve insan ıstı­ rabı ile meşgul olan insandır” (Demirel 1977: 198) bu nedenle de, teknisyenlerin göz önüne gelir(e)mediği unsurları dik­ kate alma durumundadır. Görüldüğü gibi, AP’nin karma ekono­ mik düzen anlayışı, devlete ekonomik ha­ yatta oldukça geniş fonksiyonlar vermiş, hükümet olduğu devrede AP, bu yaklaşı-

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

devleti klasik devletin fonksiyonlarına İlaveten İktisadî ve sosyal vecibeler ve

lerin bu kaderi yenme imkan ve yolla­

mükellefiyetlerle de yüklü"dür. Bu sav, DP'den devralınan h iz m e t söylemiyle bağdaşır: Politikayı, esas olarak vatan­

(Demirel, tarihsiz-2: 68) anlamına gelir. Dem irel adil gelir dağılım ına da sol-

daşlara hizmet sağlama etkinliği olarak kodlarken, klientalİ 2m ve popülizm i meşrulaştıran bu söylemi, Demire! ol­ gunlaştırm ıştı Ancak buradaki 'doktriner' temel, az evvel değindiğimiz gibi, dönemin sos­ yal devlet ilkesidir. Demirel, liberal bir sosyal devlet savunusu geliştirir. Yine

574

A

anti-komünist (aslında genel olarak so l karşıtı) saikiere yaslanan bir savunudur bu. Sosyal devletin, hür teşebbüse, kişi hak ve hürriyetlerine verdiği önemle sosyalist devletten ayrıldığını söyler. Burada kilit kavram, sosyalist/sol adalet ve eşitlik anlayışıyla ayrımı belirleyen bir ölçü olarak, liyakate dayalı farkları vurgulayan ve meşrulaştıran (sınıf atla­ ma kanallarını açık tutan} fırsat eşitliği ilkesidir. Demirel fırsat eşitliğini, "her çocuğa ve her gence sadece kabiliyeti ve gayreti ölçüleriyle tayin edilen oku­ ma imkanı, çalışma arzusu olan her ki­ şiyi sadece bu vasıfları dikkate alınarak sağlanacak iş imkânı" olarak tanımlar;

rının kendilerine açık bulundurulması"

dan/sosyalizmden ayrım çizgisini dik­ katle çizen aynı anlayış İçinde, bunun "mutlak eşitlik, hak edilmeyenin elde edilmesi, başkası tarafından kazanıla­ nın gayrim eşru el değiştirm esi veya yoksullukta eşitlik" anlam ına alınm a­ ması kayd ıyla sahip çıka r (D em irel, 1977a: 25). Süleym an D e m ire l, liberal sosyal devlet savunusunu, 1990’Iarda bu kez Ö z a h ıY ANAP'm neolibera! politikala­ rına karşı bir stratejik söylem olarak kullanmıştır. 1991 genel seçimleri ön­ cesinde işadam larına hitap ettiği bir toplantıda, şöyle der: " O 'Bırakın yapsın , b ıra kın g e çsin 7 0 sen e süren kom ünist... İdarelerinin

çıkmasına sebep ofmuştur. $imdi dev­ let, sosyal devlettir. Sosyal devletten d e kim se ürkmesin. Sosyal devlet şu: B u ü lk e d e so sy a l dayanışm a o lsu n. Olm ayana verelim . N ereden verelim ? O lan dan a lıp verelim . H a yır, b ö y le b ir şe y y o k " ( Demirel, 1990b: 23).

ona göre bu ilke, "toplumun en alt ke­ simlerinden gelen vatandaşın, devletin kaderine hükmetme noktalarına vara­ bilmesi için yolun açık tutulması" (De­

Demirel'e göre çözüm, herkese ça­ lışma imkânı yaratarak olacaktır. Öte yandan, " [Yoksulluk} sinirinim ! altında

mirel, 19 7 7 a : 24-5), "iktisaden güçsüz­

lum, o insanları sırtında taşımaya m ec-

hâlâ insanlar katıyorsa, o zaman top­

►

ma uygun bir biçimde hareket etmiştir. Partinin Thatcher-Reegan tarzı liberal ekonomik politikalara hiç bir sempatisi olmamıştır. Sabit toplam yatırım harca­ malarında kamu sektörünün ezici ağırlığı devam ederken, yeni Kamu iktisadi Te­ şebbüsleri kurulmuştur, 1960 sonrasının genel iktisadi politika tercihi olarak kabul edilen ithal ikameci sanayileşme strateji­ sine uygun olarak yerli sanayi korunmuş,

örgütlü işçi kesiminin göreli olarak yük­ sek ücretler almasına karşı çıkılmamış tır. Tarımda yüksek taban fiyatları ve sübvanse edilmiş ucuz üretim girdileri ile des­ teklenmiştir. AP ekonomik alanda devlete Önemli görevler atfetmiştir, çünkü devletin itici gücü olmadan ekonomik kalkınm anın gerçekleştirilebilmesinin güç olduğuna İnanılmıştır, Devlet stratejik sektörlerde

A

D

A

L

E

T

burdur" (Demirel, ay.: 24). Bütün dün­

yada deregülasyon sürecinin ilerlediği 1980'lerde/90'ların başında sosyal re­ fah devleti hedefinde ve 'bütün bireyle­ ri hakkında ortak sorumluluk duyula­ c a k to p lu m ' fik rin d e ısra r etm esi, -Thatcher'in ünlü şiarıyla "toplum yok­ tur" ilanında bulunan- neoliberal ide­ o lo jin in karşısında s o s y a l - li b e r a l bir pozisyon alıştır. Özelleştirmelerin gün­ deme gelişinin ilk evresinde, petrokimya ve demir-çelik sektöründeki devlet

P

A

R

T

I

S

tır (C izre , 1 9 9 6 : 1261). C um hurbaş­ kanlığı döneminde ise Dem irel'in 'ça­ ğa' ayak uydurduğu ve neoliberal söy­ lemle daha uyumlu konuştuğu görülür. ____________BATI VE "DÜNYA"__________ Dem irel, siyasal kariyeri boyunca Batı'yı ve "dünya"yı referans almış vc re­ ferans göstermiştir. 1960'larda "Batı m ed eniyetçiliği"nd en söz ediyordu; 1990'ların sonlarında, 28 Şubat süre­

işletmelerinin özelleştirilmesine vc bil­ hassa "yabancılara satılm asına" m illî

cinde ise "Çağdaş Türkiye"yi şiar edin­

çıkar ve strateji m ülahazalarıyla karşı çıkması da aynı fasıldandır (Arcayürek, 2000: 142). Bu tutum aynı zamanda 1980'lerin sonlarında göreli bir gelişme

1974-80 evresinde dahi, izolasyonist

gösteren toplumsal muhalefetin vc bi­ rinci parti konumuna gelen Sosyaldemokrat H alkçı Parti'nin 'rüzgarını çal­ ma' işle v in i de görm ekteydi. 19911993 arasındaki başbakanlığı döne­ minde Dem irel, yoksulluk sınırındaki ve sosyal güvenlik şemsiyesinin dışın­ daki kişilere sağlık hizmeti olanağı sağ­ layan "yeşil kart" uygulamasını yasalaştırarak, bu çizgide asgarî ama önem­

mişti. Koyu reaksiyoner dönemi olan diyebileceğim iz, bir yönelim e girme­ miş, m illiyetçi-m uhafazakârlığı "Batı medeniyetçiliği"ne teğellemiştir. O nun "Batı m edeniyetçiliği", pragmatik modernleşme anlayışıyla uyum­ lu, özellikle de "dünyanın dışında kal­ mama" kaygısıyla güdülenen bir tulum­ dur. Avrupa Güvenlik ve işbirliği Konfe­ ransı ile ilgili sözleri, özetleyicidir: "AG İK Şartı n e ise., T ü rk iy e h u k u k d ü z en in i v e A n ayasasını o n a u ydu r­ m a y a m ecbu rdu r. D ünya ile b e r a b e r

li bir adım atmıştır. Ancak Demirel bu -yarım kalan- başbakanlığı dönemin­ de, sosyal devletin bir ölçüde rehabili­

s o lu m a k istiy orsa n ız b irin c i m e s e le

tasyonuna dönük önlemleri finanse et­ mesini hedeflediği İktisadî büyümeyi ve enflasyon düşüşünü sağlayamamış­

u y g a r d ü n y a s i z i i ç i n e a lm a z . ...

kamu işletmeciliği yapacaktır çünkü özel girişimin bunu yapacak kapasitesi yoktur. Özel sektörü teşvik edecektir, çünkü baş­ ka türlü özel sektör sanayi alanında yatı­ rım yap(a)mayacaktır. Devlet tanm refor­ mu ile uğraşacaktır, çünkü kendi haline bırakılırsa tarımda üretkenlik sağlamak çok uzun yıllar alacak belki de hiç müm­ kün olmayacaktır. Örnekler çoğaltılabilir. Iikonomik kalkınmayı, siyasetin merkezi­

bu . B unu y a p m a d ığ ın ız taktirde, e ğ e r uygar dü n ya ile b e r a b e r o la c a k sa n ız , 'E fendim , a lm a z s a a lm a z .' M e s e le , u y g ar d ü n y an ın h o şu n a g itm e o lay ı

ne koyan bir çizginin, kalkınmayı hızlan­ dırmak için devlete aktif roller biçmeyen bir siyaseti benimsemesi kolay değildi. AP hükümeti tarafından alınan ve libe­ ral ekonomik doktrinin önerdiği çeşitli hükümler içeren 24 Ocak 1980 kararları, partinin ekonomik liberalizme duyduğu sempatiden çok ekonomik krizden çıkış için gerekli olan dış kaynakların sağlan­ masının, kararların alınması şartına bağ-

575

L

İ

B

E

R

L

İ

Z

M

d e ğ ild ir . M e s e le , k e n d i m i z i u y g a r

onun en meşhur demagojik sözlerin­

y a p m a o la y ıd ır "(Dem irel 2002: 561.

den biridir. A n c a k 19 65'te n sonra Soğuk S a ­

"Dünya ile beraber soluma", asrilikten/modernlikten geri kalmama kaygısı yanında, doğrudan doğruya güvenlik kaygısıyla İlintilidir. Dış politikada Demirel ve AP, 1960'ların sonlarına dek, öncülü DP'den devraldığı, kuvvetli bir Sovyet/kom ünist tehdit algılam asına dayalı 'Amerİkanperver' çizgiyi devam ettirmiştir. Bizzat Demirel, o dönemde

576

A

vaş' ın en katı döneminin geride kalma­ sının ardından, Türkiye dış politikada göreli bir ö zerkliğe yönelm iş (O ran, 2 0 0 1 ), b izz a t D em irel h üküm etleri uluslararası ilişkilerini çeşitlendirirken 5SCB ile de ö zellikle iktisaden yakın­ laşmışlardır. 1970'te ABD 'nin uyuştu­ rucuyla m ücadele programı çerçeve­

gitgide gelişen anti-emperyalist muha­ lefet tarafından mümeyyiz vasfı olarak

sinde Türkiye'de haşhaş ekim inin ya­

" A m e rik a n c ıh k "la y a k a la n a c a ğ ı b îr

seçmen tabanı oluşturan üreticileri gö­

profil çizmekteydi. A P genel başkanlı­

zeterek uzun süre direnç göstermesi,

ğına seçildiği kongrede A B D Başkanı Lyndon Johnson ile çekilm iş -fotoğraf­

Dem irel'le A B D arasında ciddi bir ihti­

taki başka kişiler rötuşlanamk özel bu­ luşma izlenimi verilmiş-fotoğrafını de­

kâtı ve A BD 'nin Türkiye'ye uyguladığı

legelere dağıttırarak, ABD 'nin tercih ve ilgisine mazhar birisi olduğu intibaını

" m illî p o litika" olarak benim senen,

saklanması talebi karşısında, önemli bir

laf olarak başgöstermiştir. Kıbrıs hare­ silah ambargosu karşısınd a 19 75'te Türkiye'deki Amerikan üslerinin faali­

kendisi koz olarak kullanmıştı. Kısa sü­ re mümessilliğini yaptığı Amerikan şir­

yetlerinin geçici olarak durdurulması

ketinden mülhem olarak, siyasal taşla­ ma dilinde "Morrİson Süleyman" lâka­

hükümetidir. Demirel, 1980'ler/90'lar

bıyla anılmaktaydı. Türkiye İşçi Partisi Başkanı Mehmet A li A yb ar'ın, Türki­

ver" dış politikası karşısında sağda gö­

kararının uygulayıcısı da, bir Demirel dönümünde de Ö zal'ın "Amerİkanper­ rece ih tiy a tlı kutbu te m sil etm iştir. 1990'larda ise başbakan ve cum hur­

ye'nin A B D askerî güçlerinin emperya­ list işgali altında olduğu savına dayan­

başkanı olarak, "Yeni Dünya Düzeni"

dırdığı muhalefet kampanyası karşısın­

ve "globalleşme" çığırıyla uyum içinde

da 1966 N isan'ında sarfettiği "Türki­

Türkiye'nin güvenlik ve nüfuzunu artır­

ye'de üs yoktur, Türkiye'de [NATO An­ laşmasına bağlı] tesisler vardır" sözleri

ma gereğini vaz'eden standart söyle­ min dışına çıkmayacaktır.

lanmış olması ile ilişkilidir. Dolayısıyla, bu kararların alınması ekonomik libera­ lizmle yakınlaşmanın bir göstergesi ol­ maktan ziyade, AP’nin pragmatizmini gösteren bir örnek olarak görülürse daha tutarlı bir yorum yapılmış olur. Partinin klasik liberal çizgiden uzaklığı sosyal adaleti dışlamayan söylemi ve pra­ tiğinde de görülebilir. Thomas H . Green, Thomas Hobhouse gibi, İngiliz yeni libe­

ralleri, hatta daha geriye gidilirse, John Stuart Mili gibi liberaller, bireyler arasın­ da sosyo-ekonomik eşitsizliklerin etkisini azaltabilmek bireyin kendi potansiyelini gerçekleştirebilmesini mümkün kılabile­ cek bir düzeye erişmesi için, sosyal adalet ve refah devleti kavramlarını mümkün kılabilecek bir yorumun kapılarını açmış­ lardır. Ancak 20. yüzyıl liberalleri için ay­ nı şeyi söylemek kolay değildir Örneğin

A

D

A

T

_________ S O N U Ç YCRİNE _________ Politik etkinliği 1960'lardan 2000'lere çok uzun bir kesite uzanan Süleyman Demire!, Türk sağının söylemine ve b a bîfus'una damgasını vurmuş bir figür­ dür. Sağ politik söylem çerçevesinde li­ beral motiflerin hadlerinin belirlenme­ sinde de onun damgası vardır. 1964-69 döneminde ve 1980'lerdeki muhalefet deneyimi sırasındaki belagatiyie, Türki­ ye'de liberal bir söylemin inşasına katkı­ da bulunmuştur. Bizatihi bir liberalizm

P

A

R

T

İ

S

İ

etmeni olarak prag m atizm de onun bir m üm eyyiz vasfıdır. A n cak gerek bu pragmatizmin çok zaman oportünizme meyletmesini, gerekse liberal belagat ine ilişik devletçi, milliyetçi-muhafazakârve antl-komünist şerhleri hesaba katma­ dan, Demirei'in siyasal düşüncelerinin tabili ve konumlandırması mümkün de­ ğildir. Böyle bakıldığında, ondaki liberal etmenlerin, ancak sa ğ p o litik sö y lem in -zaman zaman öne çıkıp zaman zaman ikincilleşen- girdileri olarak anlam taşı­ dıkları görülecektir. O

577 TLAR 1

2

3

Demirel'in "halk adamı" imgesi, mason ol­ duğuna dair iddialarla zedelenmiştir. Ma­ son olduğuna ilişkin iddiaları yalanlamak için, mason locasından alınma "(iye değil­ dir" yazılı bir kâğıdı genel başkan seçildiği AP kongresinde dağıttırmıştır, Mehmet Tur­ gut'un (2000: 102) aktarımına göre Büyük Üstad Necdet Egeran böyle bir belge verdi­ ği içir daha sonra locadan atılmıştır. Onun Said Nursi'nin kişiliğine ve eserine zaman zaman özel olarak hürmetini be­ yan etme gereği duymasını (bkz. 1990d), Nurcu cemaatleriyle kurduğu siyasal klientalizm ilişkisi bağlamında da düşünmek gerekir. 1980 sonrasında, islâm cılığ ın müstakil bîr siyasal akım olarak ayrışma sürecinde Nurcu cem aatlerin de kendi içinde ayrışması, Demirel'in burada bul­ duğu desteği zayıflatacaktır (bkz. Çakır 1990:88-93). U zu n b ir dönem çevresin d e bulunan

sosyal adalet düşüncesini bir serap olarak nitelendiren Hayek (1979) toplumsal ta­ bakalaşmanın en alt kademesirıdekiler için minimum geliri öngören bir politika önermiştir. Hayek’in bu politikayı önerir­ ken amacı, daha fazla sosyo-ekonomik eşitlik değil, siyasî istikrarın tehlikeye düşme ihtimalinin önlenmesidir. AP sosyal adalet kavramını reddetme­ miş, partinin sosyal refah devletini ger­

Mehmet Turgut (1995: 295), Dem irel'i esasen bir oportünist suretinde tasvir eder: “ ...k a h r a m a n ım ız ın g ir m e k is te d iğ i k a b a g irm e k te , u ym a k iste d iğ i k a lıb a u ym akta v e o yn a m a k istediği r o lü benimseyip o y ­ nam akta b e n z e rin i b u lm a k m ü m k ü n d e ğ il­ d ir. Hareketlerini ayarlamakta, sözlerini zam an a ve ha va ya e n u yg u n ş e k ild e sö y ­ le m e k te ve isted iğ i ro le k o n sa n tre o lm a k ­ ta, o n u n la h iç k im se y a rış e d e m e z ."

4

28 Şubat dönemindeki bîr ifadesiyle, pro­ testo gösterilerini, muhalefetin veya top­ lumsal tepkilerin "gazını boşaltmaya" ya­ rayan, böylece hükümeti rahatlatan bir süb a p olarak görür (Arcayürek, 2003:1 7).

5

Oysa otoriter rejim dönemlerinin travmatik etkilerinin aşılması ve sağlıklı bir de­ mokratik "normalleşme" açısından, bu re­ jim dönemleriyle gerek hukuksal düzlem­ de gerekse kamu vicdanı düzleminde bir hesaplaşmanın 'kurucu' değeri vardır.

çekleştirmeyi amaçladığını belirtmiştir. Bunun sebebi, Türkiye'nin sosyal hukuk devleti olduğu hükmünün 1961 Anayasa­ sı’™ girmiş olması değildir. Dünya tarihi­ nin “jandarma devlet telakkisinden sosyal devlet telakkisine" (Demirel, tarihsiz, 1973’e bakarken: 128) doğru yönelen ye­ ni bir döneme girdiğini belirten Demirel, çağın devletinin klasik devletin fonksi­ yonlarına ilaveten "iktisadi ve sosyal veci-

L

578

İ

B

E

R

beler ve mükellefiyetlerle de yüklü" (De­ mirel, I9 7 3 ’e bakarken: 128) olduğunu da belirtmiştir, Demirel’e (1977: 84) göre sosyal adalet, “iktisadi bakımdan sayıl olatı zümrelerin işsizlik yoksulluk gibi hallere karşı himayesine, uygun hayat se­ viyesinin gerektirdiği ücret nizamına, sendika hürriyetine ve sosyal güvenliğe yönelmiş tedbirlerle devletin toplumdaki muhalif sınıf ve zümreler arasında sefaleti önleyici bir dengenin kurulması hedefi­ ni" amaçlamaktadır. Sosyal adaletin sağ­ lanması gereklidir çünkü, “maddi İmkan­ lardan, yaşama için zaruri olan gelir kaynaklarmdan ve varlıktan mahrum olan halk tabakaları için, klasik hürriyetler yalnız kağıt üstünde kalan parlak fakat boş laflardan başka bir değere sahip ola­ maz" (Demirel 1973’e bakarken, 132). Aynı biçimde bir parti yayım, “Refah Devleti; iktidarda veya muhalefette, Ada­ let Partisi siyasî teşekkülünün alâmeti fa­ rikasıdır, damgasıdır" diyerek, refah dev­ letine verilen önemi belirtmek istemiştir (AP, tarihsiz; Millet H izm etinde Adalet Partisf, 75). Demtrel’e göre, sosyal devle­ tin en önemli veçhelerinden birisi fırsat eşitliğidir. Fırsat eşitliğini, “her çocuğa ve her gence sadece kabiliyeti ve gayreti öl­ çüleriyle tayin edilen okuma imkanı, ça­ lışma arzusu olan her kişiyi sadece bu va­ sıfları dikkate alınarak sağlanacak iş im­ kanı” olarak algıladığını belirten Demi­ rel’e için, fırsat eşitliği, aynı zamanda “toplumun en alt kesimlerinden gelen va­ tandaşın, devletin kaderine hükmetme noktalarına varabilmesi için yolun açık tutulması,” (Demirel 1977: 24-5) "iktisaden güçsüzlerin bu kaderi yenme imkan ve yollarının kendilerine açık bulundu­ rulması" (Demirel, tarihsiz, seri 7: 68) demektir. Adıl gelir dağılımı da, Demirel’e göre, sosyal devletin hedeflerinden birisidir. Ancak bu mutlak eşitlik, hak edilmeye­ nin elde edilmesi, başkası tarafından ka­ zanılanın gayri meşru el değiştirmesi veya

A

L

İ

Z

M

yoksullukta eşitlik anlamına da gelme­ mektedir (Demirel 1977: 25). Adil gelir dağılımı, anan refahın, refah artışını sağ­ layan girişimciyi caydırmayacak bir bi­ çimde toplumun diğer kesimlerine yayıl­ ması demektir. Burada en öncelikli yol, müterakki vergilendirme yoludur (Demi­ rel, tarihsiz, seri 3: 63). Sosyal devletin bir diğer boyutu sosyal güvenliğin yaygınlaş tın İması dır. Güven­ likten “yaşlının, kimsesizin, bakımsızın, malulun, çaresizin, işsizin yarın ne olacak korkusundan kurtulmasını" anladıklarım belirten Demirel, her vatandaşın sosyal güvenlik şemsiyesi altına alınmasını sa­ vunduklarını belirtm ektedir (Demirel 1977: 27) Bu doğrultuda, Afi bütün va­ tandaşları her türlü tedavi imkânına ka­ vuşturacak genel sağlık sigortası; cari üc­ ret seviyesinde çalışmak istediği halde iş bulamamış veya kendi kusuru olmadan işini kaybetmiş vatandaşların sefalete düşmelerini önlemek gayesiyle genel işşizlik sigortası getirmeyi hedeflediğini be­ lirtmiştir. Çiftçilere, üretilen malların pi­ yasa Fiyatlarındaki ani düşüşlere karşı, dolaysız sübvansiyonu öngören tarım si­ gortası ve 65 yaşını tamamlamış yoksul vatandaşların ömürlerinin son yıllarında sefalete düşmemeleri için, yaşlılık sigorta­ sı getirilmesi de AP’nin hedeflerinden bi­ risidir (Demirel, tarihsiz, seri 3: 46-59). Ne ölçüde gerçekleştirilebildiği konusu bir yana bırakılırsa, AP’nin kapsamlı de­ nebilecek bir sosyal adalet anlayışına sa­ hip olduğu açıktır.6 AP VE LİBERAL GÜNDEM: ZOR BİR BİRLİKTELİK ÖYKÜSÜ AP’nirt seçmen tabanının büyük bir kesi­ mi hem büyük toprak sahiplerini hem de küçük üreticileri içine alan bir kategori olarak köylüler, şehre yeni göç edenler, yeni palazlanmaya başlayan burjuvazinin önemli bir kesimi, taşralı küçük esnaf ve zanaatkarlardan oluşmuştur. Tabanın

A

D

A

L

E

T

özellikleri ve lalepleri APnin siyasal libe­ ralizme mesafeli tutumunun anlaşılma­ sında hayali bir öneme sahiptir. Parti kendi seçmen tabanındaki hâkim kültür kodlanın, algılama ve davranış biçimleri­ ni dile, getirmeye soyunmuş bunları siya­ sal alana taşımıştır. Hemen belirtelim, köylülüğe, esnaflığa veya burjuvalığa iliş­ kin evrensel nitelikli -genel geçer- talep­ lerin olduğunu varsaymıyoruz. Siyasî oto­ riteyle kurulan ilişkilerin niteliği başta ol­ mak üzere, çok çeşitli diğer -dinî, kültü­ rel, coğrafi- faktörler devreye girmekte ve bu taleplere kendine özgü rengini ver­ mektedirler. Yine belirtilmelidir ki, taba­ nın talepleri kendiliğinden varolan ve temsil edilen talepler olmaktan ziyade si­ yasî parti tarafından '‘oluşturulmuş” ta­ leplerdir. DP’yi konu alan yazıda da tartışıldığı gibi, merkez sağ taban için, özgürlük de­ nilince ilk anda akla gelen siyasî iktidarı belirlemek için oy verme olarak anlaşılan siyasete katılma özgürlüğü ile birlikte din ve. ibadet özgürlüğü olmuştur. “Sağ siya­ sal gelenek, başından itibaren, büyük öl­ çüde, “birinci sınıf vatandaş” olma müca­ delesi ve hırsını harekete geçiren bir po­ pülizmden beslenmiştir” (Mert 2001: 49). Seçim sandığı vasıtasıyla CHP kontrolün­ deki devlet aygıtını kontrol altına almak ve laiklik adına yapılan uygulamaların yumuşatılması öncelikli talepler arasında yer almıştır. buna göre, din düşmanlığı olarak yo­ rumlanan laiklik uygulamaları neticesin­ de dinî değerler zayıflamış, bu değerlere dayalı bütün bir gelenekse! ahlak ve top­ lumsal düzen de çürümeye yüz tutmuş­ tur. Dinî değerler ve bundan bağımsız bir biçimde düşünülemeyecek olan ahlaki normların yeniden canlandırılması top­ lumsal hayattaki bir çok meselenin de çö­ zümünün yolunu açacaktır.7 Çünkü, “fer­ di tek başına bırakan laik ahlak, onu yal­ nızlık, tereddüt, korku, hatla ferdî hayat­ ta, ihtiras ve menfaat ön planda geldiği

P

A

R

T

İ

S

İ

579

1958'de Dinlet Su İşleri Genel Müdürlüğü nü yönelen Demimi bir yurt gezisinden izlenimler aktarırken şunları yazmıştı: Bence Türkiye’nin geleceğine en iyi işaret budur: Bir şey istemek, onu bulunca daha iyisini talep etmek re aram ak arzusu re hevesi her lüriii gelişmenin tem el şartıdır." için, ahlaksızlığa sevkeder” (Kaplan, 1992:18i).8 10 yıllık DP iktidarı döneminde, din ve ibadet özgürlüğü üzerindeki çeşitli sınır­ lamaların gevşemiş olması sağ partilere oy veren seçmen kitlesinin özgürlük ta­ leplerinin de nesnesinin kalmaması gibi bir durum yaratmıştır. 27 Mayıs rejimi DP döneminde gerçekleşen din ve vicdan hürriyeti konusundaki kazanından geri alma yoluna gitmemiştir. Üstelik Kema­ list elitin Batıcı kanadının sağ tabanın muhafaza edilmesini istediği dinî gele­ neksel kaynaklı değer ve yaşam tarzlarını tehdit edebilme kapasitesi azalmıştır. 1960'h yılların ilk yansında, AP cumhuri­ yetçi modernleşme projesinin laiklik aya­ ğının geleneksel -amiyane tabirle “millî ve manevi”- değerleri zayıflattığı görüşü­ nü ifade etmekten kaçınmamıştır. Ancak,

L

580

İ

B

E

R

bu vurgu giderek azalmıştır. 1960'lar Tür­ kiye’sinde tek partili yılların militan laik­ lik ve Batılılaştırma politikalarına dönüş ihtimali yüksek değildir. Çok partili haya­ tın yeniden işler hale getirilmesi, sıradan insanın iktidarın belirlenmesine etki ede­ bilmesi süreci de, nispi olarak kısa sürede gerçekleştirilm iş, AP darbeden beş yıl sonra tek başına iktidar olmuştur. Böylece, varolduğu kadarıyla tabanın özgürlük talepleri tatmin edilmiş gibidir, 1960’lı yıllar bir ideoloji olarak sağın çeşitli renklerinin kendilerini daha net bir biçimde tanımlama çabası içine girdikleri yıllardır. Hangi güç veya fikirlere hangi nedenlerle karşı olunduğu, hangi fikirle­ rin savunulduğu konusunda -1 9 5 0 ’li yıl­ lara nazaran- ciddi bir çaba gösterilmiştir. Burada, solun fikri atağına karşı cevap ve­ rebilme kaygısının yanı sıra, okur yazar sayısındaki artış ve iletişim olanaklarında­ ki gelişme de rol oynamıştır. Bu dönemde sağ kendini tanımlarken geleneksel kitle­ nin yaşam tarzı ve değerler sistemine yö­ nelik tehdidin artık laik/Baıılılaşmacı Ke­ malist elitten çok, sol ve sosyalist hareket­ lerden geldiği fikrini işlemiştir. Muhafaza­ karlığın milliyetçilikle eklemlenmesi -sü ­ recin başlangıcı laik milliyetçiliğin zayıf­ lamaya başladığı 1950lerin başlarına ka­ dar götürülebilir- ivme kazanmış, milli­ yetçilik Türk toplümunun otantik/geleneksel değerleriyle birlikte Türk devleti­ nin de komünizme karşı korunması anla­ mında kullanılmaya başlanmıştır. Komü­ nizm, Demirdin İfadesiyle “Türklüğün ve müslümanlığın en büyük düşmanıdır” (Demire! 1979: 28-9). Böylece, bizi biz yapan değerleri tehli­ keye düşüren kesim olarak sol/sosyalist hareketler, Batıklaş maçı-laik elifin yerine, sağ cenah için “öteki" konumuna gelme­ ye başlamıştır. Önceleri kozmopolit ve kendi Özünden uzaklaşmış -züppe- Batıklaşmacıları içine alan öteki kavramına, milliyetçiliği reddeden solcular da eklen­ miştir. Sağ kanat sol/sosyalist hareketleri

A

L

İ

Z

M

Batılılaşmacı siyaset çizgisinin doğal bir uzantısı olarak göstermiş; soku, Batıklaş­ ma politikaları neticesinde dinî, millî ve manevi değerlerinden uzaklaşarak ahlak, namus, vatan gibi fikirlere yabancılaşan (ve bu nedenle de) geleneksel düşman Rusya’ya hizmet eden bir nefret figürü olarak resmedilmiştir (bu konuda bkz. Demire! 2004:249-253). Komünistlerin iktidarı ele geçirmesi halinde ilk yapacağı işin kız kardeşlerini öldürüp dağa çıkmak olduğunu yazan bir militan, komünizmin her şeyden önce ge­ leneksel ahlaki değerler karşıtlığı ile öz­ deşleştirildiğini göstermektedir, (Kırcı 1998: 68). Kayseri’de Türkiye Öğretmen­ ler Sendikası Genel Kurulu devam eder­ ken, İmam Hatip Okulu île Türk Kültür Demeği önünde bombaların patlamasını gerekçe göstererek, önce toplantının ya­ pıldığı sinema salonunu, daha sonra da sol yayınlar satan kitabevleriyle, TİP mer­ kezini basan grubun, pavyonlara ve kon­ somatris kadınların kaldığı otellere yöne­ lerek konsomatris bir kadını çırılçıplak soyup dolaştırmaları (Cumhuriyet, 9 Tem­ muz 1969) da taban düzeyinde komü­ nizm karşıtlığının geleneksel değerleri muhafaza talebinden beslendiğinin bir di­ ğer örneğini oluşturmaktadır. Böylece Ba­ tılılaştırma pratiğine yönelik tepkilerin nasıl kolayca sol karşıtlığına dönüş tür öle­ bildiğim daha iyi anlayabiliyoruz. “Öteki" ne kadar tehdit edici olarak al­ gılanırsa, ona karşı gösterilen toleransın da o kadar düşük olacağı açıktır. AP’de sol tehdidini kullanarak -kullanarak di­ yoruz tehdii algısı herhalükârda sübjektif bir kavram [aştırmaya dayamr- koyu bir McCarthyciliğe düşmekten kendini ala­ mamıştır. Böylece, AB askerî darbeyle ik­ tidardan uzaklaştırılan kitlenin siyasete katılma talebini dile getiren bir hareket hüviyetinden, orduyla sola karşı ittifak olasıkkları yaratmaya çalışan komünizme karşı milliyetçiliği öne çıkaran bir hareket hüviyetine bürünmüştür. Ahmet Turan

A

D

A

L

E

T

Alkan’ın (Alkan 1991: 11) ifadesiyle, “Kuruluş yılları sözkonusu edildiğinde kıyasıya tenkid edilen Cumhuriyet, ko­ münizm tehdidi ile karşılaştığında “son bağımsız Türk Devleti” olmuştu. liberallerin sol veya sosyalist hareket­ lere sempatiyle bakmaları gerekmemekte­ dir. Ancak liberal tutum bir başkasına za­ rar vermedikçe her rürlü fikre toleransla yaklaşmayı -v e zarar verme ölçütlerinin de mümkün olduğunda özgürlükçü bir biçimde yorumlanmasını- gerekli kılar ki, AP’nin yapmakla zorlandığı şey de budur. AP, komünizm karşıtlığıyla farklı ola­ nı normal kabul etmeme yolundaki güçlü eğilimlerine (çekirdek oloriteryanizmine) yeni bir kisve bulabilmiş, tasvip etmediği her türlü fikir ve davranışı komünist ol­ ma veya komünizme yol açma suçlama­ sıyla bastırmaya çalışmıştır. Bu noktada AP tabanının sahip olduğu eemaatçi renkleri ağır basan hayat tarzı ve değerler sisteminin öne çıkan özellikleri kritik bir rol oynamıştır. DP'yi konu alan makalede değinilen ve devlet, baba, din adamı ve genel olarak büyüklerin otorite­ sine koşulsuz saygı, haddini bilm ek, uyumluluk, kadının (daha doğru bir ifa­ deyle kadın cinselliğinin) kontrol altında tutulması, aileye bağlılık, kumar ve içki­ den uzak kalma gibi davranış kalıplarını öne çıkaran muhafazakâr toplum tahayyü­ lü ve buna ait değerler sistemi/hayat tarzı 1960’larda ve 1970’lerde yok olmamıştır. Misyonerlik faaliyetlerinin artüğı, kılık kı­ yafetleri hippilere benzeyen gençlerin bü­ yüğe hürmet gibi değerleri unuttukları, iç­ ki tüketimi, kumar ve fuhuşıın arttığı, haram/helal gibi duyguların zayıflamasına paralel olarak bencillik, maddi menfaatlere düşkünlüğün yaygınlaştığı gibi iddialar, AP’liler tarafından sık sık dile getirilmiştir. Bu değerler hakkındaki yargımız ne olursa olsun, taşra muhafazakârlığının farklılığa karşı tolerans göstermeyi zorlaş­ tırıcı bir özellik taşıdığını belirtmemiz ge­ rekir. Parklı olana karşı tahammülsüzlü-

P

A

R

T

İ

S

İ

d is k

15/11 HAZİRAN 8.Y IL

1 Türkiye 'de merkez-sağ ile ilişkisi kronikleşmiş, toplumsal muhalefet karştstnda sağ ile benzer “tutucu" r e f lekslerinden ayrılamamtş bir liberalizmin varlığının ne kadar kırılgan olduğunu. 15-16 Haziran Olayları karşısında duyulan korku ve panikle tespit etm ek mümkündür. gün gerisinde savunulan tarzın en iyi ve­ ya tek doğru olduğuna dair inanç yatar. Taşra muhafazakârlığı da diğer iyi anla­ yışlarının var olabileceği düşüncesinin yerleşmesini zorlaştırmaktadır. Cemaalçi kavramlaştırma bireyden çok topluluğu öne çıkarır ve bireyin ancak topluluk içinde var olabileceğini varsayar. Bu da, bireyin -takındığı tutum ve davranışlar ne olursa olsun- bazı hak ve hürriyetlere sahip olduğu anlayışından çok, insanın içine doğduğu topluluğun normları ve değerlerini içselleştirdigi ölçüde değerli (veya içselleştiremediği ölçüde değersiz) olduğu anlayışını da beraberinde getirir. İkincisi, savunulan davranış kalıpları ve değerler sisteminin bir biçimde dindar/iyi Müslüman olmanın gereği gibi sunulması, bu değerleri sorgulayanların aynı zamanda dini de sorguladıklan izlenimini yaratabil-

L

582

İ

B

E

R

inektedir. Kutsal olanı sorgulayanlara tole­ rans göstermenin çok ciddi bir oto-kontrol gerektirdiği ise tartışma götürmez. Nite­ kim, “herhangi bir fikre kulak vermeyi, herhangi bir eseri veya doktrini okuyup öğrenmeyi yasaklamakta veya baskılamakta cemiyet için diyorum hiçbir menfaat yoktur. ...Bunda bilakis, cemiyetin ve in­ sanlığın muhakkak bir kaybı vardır,” diyen Başgİl (1962: 118) bile, aynı eserde Tanrı­ nın varlığına inanmayanları, “insan kıtı­ ğında bazı hayvanlar" ve "haydutlar” ola­ rak nitelendirmekten kendini alamamıştır (Başgil 1962; 62). Yanlış anlaşılmasın farklı olana tahammülsüzlüğün, tek doğru an­ layışının dini olmayan kaynaklardan besle­ nebildiği, 20. yüzyıl tecrübesi düşünüldü­ ğünde, tartışma götürmeyecek kadar açık­ tır, Belirtmek istediğimiz şey bu değerlerin kültürel gelenekte güçlü bir biçimde varlı­ ğını hissettiren tek doğru anlayışını besle­ meye devam ettikleridir, MHP ve MSP’nin sözü edilen tabana hi­ tap eden esas güç haline geldiği, bunun da AP’yi nispt olarak daha kendi ve var­ lıklı kesimlerin egemen olduğu ılımlı bir parti kimliğine büründürdüğünü -ü ç par­ tinin tabanları arasındaki yakın akrabalı­ ğa ve bunun sonucunda ortaya çıkan ge­ çişliliğe rağmen (bkz. Bora 1998) belirt­ mek gerekir. Keza, ivme kazanan kentleş­ me süreci, ulaşım ve iletişim olanakların­ daki gelişme ve nispî endüstrileşmenin iyi Müslüman olmanın gereği olarak da sunulan bu geleneksel değer sistemini erozyona uğrattığı inkâr edilemez. Ancak kentleşme ve sanayileşme süre­ cinin değerler dönüşümünü sağlamaya yeterli olmadığı, belirleyici olanın, her iki süreçle bağlantısı ancak dolaylı bir biçim­ de kurulabilecek olan kültürel ve siyasî dinamikler olduğu hatırdan çıkartılma­ malıdır. Zihni yapıların dönüşümünün, sosyo-ekonomik dönüşümden çok daha yavaş seyrettiği ve ikisi arasındaki bağlan­ tının modemist sosyolojinin iddia ettiği kadar mekanik olmadığı gerçektir. Türki­

A

L

İ

Z

M

ye örneğinde de taşra muhafazakârlığı komünizmi öne çıkararak kendisini bes­ lemeye devam edecek yeni bir "öteki” keşfetmekte gecikmemiştir. DFde olduğu gibi, AP tabanının taleple­ ri de sadece geleneksel kültür ve hayat tar­ zına ilişkin olmamıştır. Sosy o-ekonomik nitelikli taleplerin doyurulması, hayat standartlarının yükseltilmesi, en az birinci­ ler kadar önemli görülmüştür. Geleneksel değerler ve yaşam biçiminin korunması ta­ lebi dik getirilirken bir yandan da zengin­ leşmek ve her şeyden önce ileri teknoloji kullanımı ile özdeşleştirilen modernliğin nimetlerinden yararlanılmak istenilmekte­ dir. Bu anlamda, AP geçmişin restorasyo­ nunu arzulayan veya geleneği her ne paha­ sına olursa olsun korumayı amaçlayan bir parti değildir. Değişim vurgusu o kadar güçlüdür ki, muhafazakârbgın AP’nin ta­ nımlayıcı özelliği olduğunu söylemek ko­ lay değildir (Demire! 2004: 341-5). Kendi değerlerini koruyarak modernleşme -buna muhafazakâr modernleşme de denilebilirideali içerdiği bütün belirsizlikler ve tutar­ sızlıklara rağmen APlinin özlemlerini ifa­ de eden bir kavramdır. Köylüler yüksek taban fiyatı ve maliyet girdilerinin ucuzlatılm asını isterken, yoksul kent göçm eninin partiden en önemli beklentisi gecekondusunun yasal­ laştırılması, altyapı hizmetlerinin sunul­ ması, kendisi veya yakınlarına iş bulun­ masıdır. Küçük esnaf/sanatkâr ve yükse­ len burjuvazinin çok önemli bir kesimi düşük faizli krediler, teşvik ve çeşitli ver­ gi muafiyetleri yoluyla kamusal kaynak­ lardan faydalanma çabası içindedirler. Li­ beral ekonomi politika lan hiçbir kesime çekici gelmemiştir. Bu kitlenin beklenti­ lerine cevap verebilmek için hem kamu harcamalarının artırılmasına, hem de si­ yasî iktidann teşvikler, krediler, sübvan­ siyonlar olarak dağıtabileceği kaynaklara ihtiyaç vardı. Bütün bunlar da ekonomi­ de devletin ağırlıklı bir rol oynamasını gerektiriyordu.

A

D

A

L

E

T

(

AP’nin ekonomik liberalizme mesafeli tutumu sadece tabanın talepleriyle ilgili olmayıp, toplumsal yapımızın bazı özel­ likleri ile de bağlantılıdır. Osmanlı-Türk düşünce ve pratiği ekonominin siyasal otoriteden bağımsız özerk bir işleyiş ala­ nına sahip, “kendiliğinden bir düzen" ol­ duğu anlayışına yabancıdır. Gaza kültü­ ründen esinlenen (Mardin 1990: 51-118) Osmanlı anlayışı tarımsal ekonomiden el­ de edilebilecek hazine gelirlerini maksi­ muma çıkarmak ve insanların ihtiyaçları­ nı karşılamayı -iaşe - temel öncelik ola­ rak ele almaktaydı (Genç 2000: 43-52). Bu da devletten özerk bir iktisadi hayat mefhumunun düşünülmesini zorlaştıran bir etkendi. Böylece İktisadî faaliyetlerin merkezinde yer alan müdahaleci devlet nosyonu siyasal geleneğin bir parçası ha­ line geldi.

»

A

R

T

I

S

I

Bitirmeden önce tekrar belirtelim ki, AP’de liberalizmin hem ideolojik hem de siyaset pratiği düzeyinde güdük kalması, açıklama gerektiren bir anomali değildir. Bir ideoloji olarak liberalizmin ne kadar ideal veya özlenilir olduğu tartışması bir yana, herhangi bir ülkede liberal değerle­ rin yankı bulmasını kaçınılmaz kılan ya­ pısal faktörlerden de söz edilemez. Libe­ ral değerletin ancak belli ülkelerde bir dereceye kadar gerçekleşebildiği; gerçek­ leştirilebildiği ülkelerde de ne kadar kırıl­ gan olduğu tartışma götürmez bir vakı­ adır. Burada amaç, bîr * imkânsızlığın’’ hi­ kayesini yazmak değil, —libeTal değerleri önemseyen biri olarak- Türkiye’de liberal değerlerin yaşama şansı hakkında daha gerçekçi bir değerlendirmeye imkân vere­ bilecek bir tartışmanın ilk adımlarım at­ mak olmuştur. □

DİPNOTLAR 1

24 Eylül 1975 tarihli Samsun konuşmasında Demirel şöyle diyecektir; "Milliyetçiyiz diyen milletten ayrılmı; olmaz. Solcuyum diyen ise Milletten ayrılmakta senden değilim demekte­ dir. Dünyanın her yerinde solcu sosyalist olur. Beynelmilelci olur, milliyetçi olmaz. Ondan sonra nereye varacağı da belli olmaz. Sosyalis­ tin komünizmin karşısında olması mümkün değildir,' Demirel, Miüiyetçiter Birleşiniz (An­ kara: Tarihsiz, Güne; Matbaası).

2

Tercüman, 2 Haziran 1977.

3

Bildiri içirç bkz. Şahinoğlu (1966: 59-60).

4

Ekonomik liberalizmin, 19. yüzyıl ortalarına kadar Ingiliz Liberal Partisi istisna edilirse, libe­ ral partilerin tanımlayıcı özelliği olmadığına ilişkin tespiti de dikkate almakta tayda var (Steed and Humphreys 1933:399).

5

Aydın Yalçın, TBMM Tutanak Dergisi, Birle;im 53, Oturum 3, cilt 14, (27.2.1966), 801.

6

Kemal Kar pat (1982: 396) "Demirel'in görüşle­ rinin hakiki kapitalizmden çok, muhtemelen

ılımlı sosyal demokrasiye daha yakın olduğu­ nu" ifade ederken önemli bir noktaya temas etmekteydi. 7

M ehmet Kaplan:a (Kaplan 1997: 63) göre, "yanlış anlaşılan laisizm yüzünden Türkiye'de dinin ihmal edilişi millette ruh! ve İçtimaî bir buhran yaratmaktan başka bir işe yaramamış­ tır. Bu suretle, d in! terbiyeden mahrum aydınlar ulvi duygulardan uzaklaşarak tamamıyle maddi ihtirasların pençesine düşmüşler, halk ise ger­ çek din ile hiçbir alâkası olmayan bâtıl inançlar batağına saplanmıştır. İnsan ruhu, günlük ek­ mek gibi ulvi bir duygu ile beslenmek ister. Aksi takdirde hayatın zelil çamurlarına bulanır. Kirli ruhlar ise yüksek bir şey yaratamazlar."

8

'inanm ayan İnsanın" kolaylıkla, "madde ve şehvet tanrısının irade ve idaresi altına" düştü­ ğünü belirten Ali Fuat Başgil ise şöyle devam eder: “Madde ve şehvet tanrısına tapan insan­ da insanlık seciyeleri silinmekte, fazilet fera­ gat ve fedakârlık yerine feci bir 'boşver' zihni­ yeti hâkim olmaktadır’ (Başgil 1962:73).

'

583

t

I __________ Ş_____________E____________ R

A

L

I

Z

M

Özal, Özal Reformları ve Liberalizm ATİLLA

erhum Turgut Özal’ın düzmece mahkemeler aracılığıyla katle­ dilen Adnan Menderes’le birlik­ te, Türkiye’nin I950’de geçtiği çok partili siyasî hayatın -yeni liberal demokrasi pe­ riyodunun- en önemli iki siyasî figürün­ den biri olduğu, Özal’ın sevenleri kadar sevmeyenleri tarafından da teslim edilen bir gerçektir, Özal'ın hayatta olduğu dö­ nemde onu ve icraatlarını anlayamayan veya kıyasıya eleştiren her meşrepten pek çok kişi, özellikle 1990’iarın ikinci yarı­ sında yaşanmaya başlayan olayların da et­ kisiyle, Özal’ı keşfetmekte ve hayırla yadetmektedir. G erçekten, Özal dönemi -başbakanlık ve cumhurbaşkanlığı yılla­ rı- Türkiye'nin yakın dönem siyasi tarihi­ nin kilit yıllan haline gelmiştir, Kaba bir genellemeyle söylersek, 1983-2003 döne­ mi Özal’ın izlerini silme ve yaptıklarım geri çevirme dönemi olmuştur. Restoras­ yon dönemi de denilebilecek bu ikinci devrenin Türkiye’ye kaybettirdiklerinin çoğunun Özal döneminde kazanılanlar olması, Özal’ın bıraktığı mirasın zenginli­ ğini göstermektedir.

M

ÖZAL’IN SİY A SÎ REFORMLARI Bazıları, Özal’ın ekonomi alanında re­ formlar yaptığını Türkiye'nin önünü açtı­ ğını takat siyasi alanı önemsemediğini ve

YAYLA

hatta siyasette otoriteryen bir çizgi izledi­ ğini iddia eder. Buna göre, TBMM’de ge­ rekli çoğunluğa sahip olmasına rağmen, Özal demokratik bir anayasa hazırla(t)ma ve 12 Eylül askerî diktatörlüğünün kalın­ tılarını tasfiye etme yoluna bilerek ve iste­ yerek gitmemiştir. Gitmemiştir, çünkü bundan yarar sağlamıştır. Bu görüşü özel­ likle savunanlar, 1980’lerdeki Ingilte­ re’deki M, Thatcher, ABD’deki Reagan dö­ neminin bir yansımasının Türkiye’de gö­ rüldüğünü zanneder ve Yeni Sağ adlı ne olduğu belli olmayan bir torba kavrama bütün muhaliflerini sığdırma gayretinde olan sol intelijansiyasından çıkmıştır. Sosyalist kanadın çeşitli noktalarında m evzılenen yazar çizer takım ı Özal’ı -san ki kendileri doğuştan demokrasiyi savunma ve kimin demokrat olduğunu ve kimin olmadığım belirleme imtiyazına sa­ hipm işçesine- fütursuzca ve insafsızca yargılamış ve mahkûm etmiştir. Hâlâ tek tük örneklerine rastlanmakla beraber, bu çabalar iyice cılızlaşın ıştır ve etkisini kay­ betmektedir. Dürüst bir inceleme merhum ÛzaVın ekonomi alanından çok siyasî alanda re­ formcu olma vasfını hak ettiğin i göster­ mektedir. Sıkıyönetimli bir ülke devralıp sıkıyönetimsiz hale getirmesi, Kürtçe ko­ nuşma yasağını kaldırması, TCK’nm ifade özgürlüğünü sınırlayan 141., 142. ve 163.

Ö Z A

L ,

O Z A L

R E F O R M L A R I

maddelerini kaldırtması, üniversitelerde kılık kıyafet yasaklarını aşmaya çalışması vb. Özal’tn büyük bir siyasî reformcu ol­ duğunun göstergeleri arasındadır. Bu so­ mut uygulamalar kadar, hatta daha da önemli olan bir diğer şey İse, Özal’ın Tür­ kiye’deki egemen devlet anlayışını açıkça eleştirmesi ve geriletmesidir. OZAL VE DEVLETİN ARAÇSALLAŞMASI Türkiye’de yerleşik devlet geleneğinin devleti efendi, vatandaşı ise devletin şekil vereceği malzeme veya devlet amaçlarının naçiz hizmetkârı olarak gördüğü artık dünya âlem tarafından bilinmektedir. Bu anlayış öylesine köklü ve derindir ki, bas­ tırıldığı, geriletildiğı sanılan anlarda dahi mevzisini korumakta ve her yolu kullana­ rak egemenliğini pekiştirmektedir. Özal yakın dönem tarihim izde bu anlayışa meydan okuyan başlıca siyaset adamı ol­ muştur. O, bir amaç haline getirilen dev­ leti araçs allaştırmış tır, Devletçi takımının ondan hazzet memesin in ve “devletin aya­ ğa düşürüldügû”nden şikâyet etmesinin sebebi budur; çünkü, onlara göre devlet aşkın bir varlık olarak devamlı vatandaşın başının üstünde yer almalıdır. Nitekim Öyledir de. Bizde emekli olanlar veya bir sebeple kendisini övmek veya savunmak isteyenler hep “devlete bilmem kaç yıl hizmet ettiklerinden dem vururlar. Bunu haklı olmanın veya taleplerinin haklılığı­ nın yeterli gerekçesi olarak görürler. Böy­ le bir kültür ve kavrayış ortamında insan­ lar arasındaki farklılık, onların mütehakkim devletlerinin neye dayandığında or­ taya çıkar; yoksa devletin bizatihi sınırlı bir varlık olması gerektiği kimsenin aklı­ na gelmez. Bu yüzden, Türkiye’deki ide­ olojik kavgalar, çoğu zaman, kayıkçı kav­ gası gibidir; herkes öbürünün devletçili­ ğini kendi devletçiliği lehine eleştirir. Si­ yasetçiler de bunun pek dışında değildir. Merhum özal, Menderes'in öldürülme­ sinden bugüne kadar, devleti bir amaç de­

V E

L İ B E R A L İ Z M

ğil araç olarak gören ve bunu söz ve icra­ atlarıyla ortaya koyan yegâne siyasetçidir. O, devletin vatandaşlarının hizmetkârı ol­ duğunu, vatandaşın kamu otoriteleri kar­ şısında boynu bükük durmasının gerek­ mediğini halkına anlatmayı başarmıştır. Aynı şekilde, halkıyla kopuk yaşayan, ic­ raatını halkına lütufta bulunurmuş gibi takdim eden politikacı ve bürokratların tersine, Özal, halka hep yakın durmuş ve halkın içine karışmaktan, onlardan biri olarak yaşamaktan çekinmemiştir. ENTELEKTÜEL ÖNDER OLARAK ÖZAL Turgut Özal fikir alanında iddiası olan biri değildi, ama bu onu bazı fikir tartışmala­ rında başı çekmekten alıkoymadı. Herşeyden önce Özal diğer fikirleri dinlemeye hevesli ve tahammüllüydü. Müzakere et­ menin doğruya ulaşmanın başlıca yolla­ rından biri olduğunun farkındaydı. Bir­ çok konuyu İlk defa ortaya atan o oldu. Bu da entelektüelleri, özellikle sol ve Ke­ malist intelijansiyayı çok rahatsız etti ve ûzal’a duydukları nefreti pekiştirdi. Öyle ya, Türkiye’nin fikir ve kültür hayatına büyük Ölçüde hâkim sol aydınlar ve mo­ dernliği ve bilimi tapulu sahası gibi gören Kemalisder dururken yeni fikirler ortaya atmak ve tartışmak Anadolulu bir muha­ fazakâr politikacıya mı kalmışu? Ama kal­ dı. Özal yeni fikirler ortaya atarak veya başka yerlerdeki fikirleri ülkede tartışma­ ya açmakta hep bir adım öndeydi. Halk, kendine yakınlığının ve içtenliği­ nin farkında olduğu için Ûzat’ı sevmekte ve izlemekteydi. Özal'ın öyle derin bir fel­ sefî bîligisi, analitik bir düşünce yapısı fi­ lan yoktu, ama iyi bir gözlemciydi, kuv­ vetli bir sağduyuya sahipti, toplum mü­ hendisliği virüsünden -seçim sistemleriy­ le elinde hesap makinesi oynaması hariçfazla etkilenmemişti. Onun en büyük fik­ ri, üç özgürlük diye özetlediği dîn ve vic­ dan özgürlüğü, girişim özgürlüğü ve fıkır özgürlüğüydü. Bu üç özgürlüğün, hür,

585

L

İ

B

E

R

586

AK PARTİ AKP. orta sın ıfların m erkeze karşı taleplerini lem süen Ğzaİın ASAP nidan fa rklı bir koalisyona dayanarak siyasi hayatın aktörü oldu. AİIP nin siyasal hayattaki deneyim i m erkez sağın liberalizm le ne kadar teşrik i m esai eyley eceğinin de yeniden sınandığı bir örnek teşkil ediyor. adil ve müreffeh bir topluma ulaşmaya yeterli olduğunun farkındaydı. O, insan­ lara güveniyordu. Türkiye’nin yerleşik sisteminin altında yatan felsefenin öngör­ düğü gibi, halkın güdülmesi gerektiğini kabul etmiyor, kendi hallerine bırakılma­ ları halinde insanların deneme yanılma yoluyla doğruyu bulacağına inanıyordu. b ü r o k r a t ik v esa y et r e jim i v e ö za l

Ûzal’ın Türkiye tarihinde bıraktığı en önemli -n e yazık ki en kalıcı olamadı- iz­ lerden biri bürokratik vesayet rejimini gerileımesiydi. Silahlandırılmış bürokratlar 1960 isyanından beri adım adım bir bü­ rokratik vesayet rejimi inşa etmiş ve bu­ nun bir gereği olarak kendilerine sistem içinde sözüm ona hukuk mevzuatı ile payandalandınlmış bir imtiyazlı kanun ih­

A

L

İ

Z

M

san etmişti. Ûzal bu ortamda siyasî ikti­ darı devraldı ve yavaş yavaş siyasî ağırlı­ ğını silahlandırılmış bürokratlara kabul ettirdi. Millî Güvenlik Kurulu toplantıla­ rım büyük ölçüde kontrol alüna aldı; se­ çilmiş bilgiyle manipüle edilmesine izin vermedi; silahlı bürokratların dar anlam dünyasına mahkûm olmadı. Kendi kendi­ ni genelkurmay başkam atayan bir gene­ rali emekli etti. Siyasîlerle Iraklı Kürtlerin Türkiye’ye göçü ve Körfez Savaşı konu­ sunda ters düşen bir genelkurmay başkamnı istifa etmek zorunda bıraktı. Türki­ ye, ne yazık ki Özal’dan beridir, genelkur­ may başkanına emir verebilen bir siyasî otorite görememiştir. Ûzal’ın bürokratik vesayeti sarsması sa­ dece silahlandırılmış bürokrasiyle sınırlı kalmamışur. O, yargı bürokrasisine de el atmış ve buradaki devletçi kafayı gerilet­ meye çalışmıştır. Bunun en iyi göstergesi sanki üye atanmak için CHP zihniyetinde olmanın ön şart olduğu Anayasa Mahke­ m esine tarihinde ilk defa muhafazakâr üyeler seçmesidir. Bunun ne kadar önem­ li olduğunu anlamak için Ûzal’la halefini karşılaştırmak yeterlidir. Yıllarca DP'nin mirası üzerinde politika yapan ikbale ka­ vuşan halef, Çankaya’ya çıkar çıkmaz si­ yasî tabanına sırtını çevirmiş ve bürokra­ tik vesayet rejimine teslim olarak saadete ermiştir. Ûzal’m halefinin Anayasa Mahkemesi’ne yapüğı atamaların hemen hep­ si, DP geleneğine düşman olanların sevi­ neceği atamalar olmuştur. 28 Şubat süre­ cinde yaşanan olaylar Ûzal’m yargı bü­ rokrasisindeki tutuculuğu kırma çabaları­ nın ne denli meşru ve haklı olduğunu tekrar tekrar kanıtlamıştır. Özal’ın bürokratik vesayet rejiminde açtığı bir diğer gedik, 28 Şubat’ta ipçe or­ taya çıkmıştır. Özal, polis vazife ve selahiyeüeri konusunda yapılan bir değişiklik­ le, polise istihbarat yapma görev ve yetki­ sini vermiştir. Bu çerçevede, 28 Şubat’ta darbe yapmaya hazırlanan bir cuntanın faaliyetleri tespit ve teşhir edilmiştir. O

0 Z A L ,

Ö Z

A L

R E F O R M LA

Rl

VE

L İ B E R A L İ Z M

587 Adnan Menderes de Süleyman Demiref de, 'vatandaşın refaha kavuşmak istem esini", bunu talep etmesini meşrulaştırmaya çalışmış, bu arzuyu kalkınmanın ve medenîleşmenin saikkrinden biri saymışlardı. Turgut Özal ise bu arzuyu, bizzat arzuyla kam çıladı! Tüketimin gelişm esini sadece serbest piyasa ekonomisinin değil, hotno econom icusun ‘doğumunun’ bir gereği olarak teşvik etti. yüzden 28 Şubat bir anlamda yurt savun­ masıyla görevli silahlandırılmış bürokrat­ lar arasındaki darbe heveslilerinin polisi bastırma çabalanna sahne olmuştur. 1960 isyanında kasıtlı olarak iyice ezilen ve hırpalanan polis teşkilatı, benzer bir mu­ ameleyi 28 Şubat’ta görmüştür. Türkiye eğer darbeleri önlemek istiyorsa, silahlı güç lekelini kırmak ve polise darbe he­ veslilerini izleme ve gerekirse etkisiz hale getirme yetkisi vermelidir. Özal büyük bir ileri görüşlülükle bunu görmüş ve ge­ reğini yapmaya çalışmıştır. EKONOMİK REFORM VE ÖZAL

_

Ekonomik reform alanında Özal’ın per­ formansı, liberal açıdan daha tartışmalı­ dır. Özal, ekonomik yapılanmada bazı ye­ nilikler yapmıştır. Bunların en başında, 24 Ocak 1980’de başlattığı gerçekçi ikti­ sat politikaları ve ithal ikameci modelin­ den ihracata dayalı ekonomi modeline geçiş gelmektedir. Bu sayede ülkenin ih­

racatı muntazam şekilde artmış, Ecevit’in mutat kıtlık ve yoklukları ortadan kalk­ mış, toplumun kendine güveni gelmiş ve refah seviyesi istikrarlı bir şekilde yüksel­ mişim Ancak, Özal bir liberalin pek hoş­ nut olmayacağı şekilde vergileri artırmış, yeni vergiler (KDV) getirmiştir. Keza, Özal zamanında gayri safi millî hasılanın devletçe el konulan kısmı azalmamış art­ mıştır. Özal bir taraftan özel sekör aracılı­ ğıyla kalkınmayı benimsemiş, öte taraftan kamuyu yatırımcı olarak kullanmaya de­ vanı etmiştir. Özal’tn ekonomide yaptıklarının asıl ağırlıklı kısmı, ekonomik yapılanmada değil, ülkede hâkim ekonomik zihniyet alanında olmuştur. O, sıradan insandan en büyük müteşebbise kadar herkese, öz­ güven telkin etmiş, çalışırlarsa başarılı olabileceklerini anlatmıştır. Çok çalışma­ nın, çok kazanmanın ve müreffeh bir ha­ yat yaşamanın meşru olduğunu söylemiş­ tir. Pek çok kimsenin gözlerini açmasını, devleti ana geçim kapısı olarak görmek

L

İ

B

E

R

yerine bir iş kurmaya teşebbüs etmesini sağlamıştır. Özal’ın İktisadî reformları ol­ masaydı, büyük bir ihtimalle, Türkiye an­ cak sosyalist rejimlerin çöküşünden son­ ra İktisadî sistemini yeniden gözden ge­ çirmeye başlar ve çok zaman kaybetmiş olurdu. ÖZAL, LİBERALİZM VE LİBERALLER özat hiçbir zaman kendisini liberal olarak adlandırmadı. Bunun sebebi, belki libera­ lizmle ilgili yeterli bilgisinin olmaması, belki liberal etiketini siyasî sebeplerle uy­

588

A

L

İ

Z

M

gun bulmamasıydı. Fakat o, liberallerin birçok fikirlerini açıkça ve cesaretle sa­ vundu. Bu, 1980'li yıllarda liberalleşmekte olan kimselerin ve daha sonra ortaya çıka­ cak liberallerin işlerini bir hayli kolaylaş­ tırdı. Ûzal'ın üç özgürlüğü, her liberalin gözü kapalı imzalayabileceği, savunabile­ ceği temel haklardı. O, aslında liberal fi­ kirlerden etkilenmiş bir muhafazakârdı; belki bir muhafazakâr-liberaldi. Bu yüz­ den liberaller, ondan nefret eden sosyalist­ lerin ve Kemalistlerin tersine, Özal’a hep sempati duymuştur ve İnanıyorum ki bu gelecekte de böyle olacaktır. O

O

Z

A

L

,

Ö Z A L

R E F O R M L A R I

VE

L İ B E R A L İ Z M

Turgut Özal T AN İL B O R A

Turgut Ö zal, 13 Ekim 1927'de Malat­ ya'da doğdu. Yoksul bir memur ailesinin çocuğu idi. İlk ve orta öğrenimini OrtaDoğu Anadolu'nun il ve ilçelerinde ta­ mamladı. 1950'de devlet bursuyla oku­ duğu İstanbul Teknik Üniversitesi Elektrik Fakültesi'ni bitirdikten sonra uzun yıllar Elektrik işleri Etîid idaresi ve Devlet Plan­ lama Teşkilatı'nda çalıştı. 1967-71 döne­ minde DPT Müsteşarı olarak görev yaptı. 1971-73'te Dünya Bankası'nda çalıştı. 1973-75'te Sabancı Holding'te üst düzey yöneticilik yaptı, 1975-79'da serbest tica­ retle uğraştı. Bu arada 1976'da getirildiği MtSS (Madeni Eşya İşverenleri Sendikası) başkanlığında, bu örgütün sol sendikalizme karşı 'm ilitan' bir sendikal-sımfsal misyon üstlenmesine katkıda bulundu. 1979 sonunda Süleyman Demirel'in kur­ duğu azınlık hükümetinde Başbakanlık Müsteşarı ve DPT Müsteşar Vekili oldu. 24 Ocak İktisadi Önlemler Paketi'nin ha­ zırlanmasında önemli rol oynadı. 12 Eylül 1980 askerî darbesinden son­ ra oluşturulan hükümette, bu ekonomik dönüşüm programını sürdürmek üzere, başbakan yardımcılığına getirildi. Onbinlerce küçük tasarruf sahibinin dolandırıl­ dığı "banker skandalinin" patlamasının ardından, 1982 yazında istifa ederek uzunca bir süre kalacağı ABD'yc gitti. 1983'te Anavatan Partisi'ni (ANAP) kurdu. ANAP, 6 Kasım 1983 seçimlerine girmesine izin verilen üçüncü parti ola­ rak, askerî yönetimin himayesindeki Mil­ liyetçi Demokrasi Partisi'ni ve muhalefet olması öngörülen Halkçı Parti'yi büyük farkla geçerek tek başına iktidar oldu. 29 Kasım 1987 genel seçimlerinde de bu ko­ numunu sürdürmesiyle, Ö zal 1983-89

y ılla rı arasında b aşb akanlık yaptı. 1987'de Amerika'da baypas ameliyatı ge­ çirdi. 1988 Haziran'ındaki ANAP kongre­ sinde, MHP kökenli bir genç tarafından kendisine ateş edildi, küçük bir yarayla kurtuldu. 31 Ekim 1989'da muhalefetin katılmadığı oylamada cumhurbaşkanlığı­ na seçildi. Gerek dış politikada gerekse iç siyasette inisiyatif alan "aktif cumhurbaş­ kanlığı" tavrı, muhalefetin tepkilerine ve kapsamlı tartışmalara yol açtı. 17 Nisan 1993'te aniden, kalp yetmezliği nedeniy­ le yaşama veda etti. Turgut Özal, milliyetçi-muhafazakârlardan liberallere kadar uzanan geniş bir yel­ pazede, Cumhuriyet tarihinin en büyük toplumsal dönüşümünü gerçekleştiren (kendi sözüyle "Türkiye'ye çağ atlatan") büyük bir reformcu ve "tabu kırıcı" olarak anılmaktadır. Buna karşılık, Kemalist bakış açısından, 1950'dc başlayan "karşı-devrimi" şâhikasına vardırdığı düşünülür. Bu bakış açısı, onu devlet geleneğini yozlaş­ tırmakla itham etmekte de, kimi ınilliyelçi-muhafazakârlarla paraleldir. Öte yan­ dan yine bazı milliyetçi-muhafazakâr yo­ rumlar ve en geniş anlamıyla sol yorum­ lar, farklı saiklerle, onun derin bir ahlak erozyonuna yol açtığı veya katkıda bulun­ duğu fikrindedirler. Kâh pejoratif bir kulla­ nımla, kâh 1980'lerin Yeni Sağ'ını kavramlaştırmak üzere, "öza//zm"den söz edilmiştir. Her halükârda Turgut özal'ın, Türkiye'nin 1980'lerden itibaren yaşayagekliği siyasî, ekonomik ve kültürel deği­ şim süreçlerine damgasını vuran siyasî şahsiyetlerden - birincisi değilse- birisi ol­ duğu açıktır. Onun siyasal profilinin, Tür­ kiye'de liberal bir siyasal kimliği yaygın­ laştıran ve popülerleştiren etkisi de açıktır.

B

R

__________ Ö ZAL İM G ESİ __________

|

590

;

Türk sağında Menderes Demirci silsilesi­ nin üçüncü halkası olarak görülen Tur­ gut Ö zal'ın kariyer çizgisinin, Derrıirel'le benzeşen yönleri fazladır. O da (Menderes'ten farklı olarak) seçkinler zümresinden değildir, yoksul bir aileden gelmedir, taşralıdır, mühendis kimliği iş yapma ve politika üslubuna koyu bir damga vurmuştur, "kendi kendini yara­ tan adam" portresi çizer. Farkı, aktif po­ litikaya çok daha geç girmesi, 50'li yaş­ larına kadar -açık bir siyasal angajmanı olmakla beraber- teknokrat konumunda kalmasıdır. Yine Demirel gibi, elit olmayanların ve "aşağıdakilerin" yükselme umuduna ve hırsına hitap etmiştir, Ö zal. Önemli fark, Demirel'in 'netice itibariyle' devlet­ li) imgesine karşılık, Ö zal'ın 'sivil' bir imgeyi kişileştirmesidir. Burada 'sivil' sı­ fatını, özerk yurttaş kimliğinden (civ ic ) 7.iyade devlct-dışı, gayriresmî anlamında toplumsalı ima ederek kullanıyoruz. De­ mirel, devlet geleneğine ve otoritesine bağlılığı, bununla beraber örgütsüz/ 'lümpen' bir kapitalist gelişmenin başba­ kanı olmakla beraber!- görece 'nizamî' bir modernizmi şekli de olsa temsil eder. Özal ise, milliyetçi muhafazakâr devlet hürmetinin temel icaplarına riayet et­ mekle birlikte, resmiyet kültürünü 'destabilize etmiş' - hatta bizzat bunu bir si­ yasal iddia haline getirmiştir. Keza, De­ mirel'in modernliği -içselleştir(e)mese de- eninde sonunda bir yüksek kültür olarak tanıyan tutumundan farklı olarak, modernizmin 'adâb-ı muaşeretini' destabilize etmiş; modernliğin imkânlarıyla ve modern/geleneksel, seçkin/avam , yüksek/popüler 'kültür'ün unsurlarıyla kısm ici, araçsal, eklektik, 'teklifsiz' bir ilişki tarzını Özendirmiştir. Onun "işbitiriciliğinin", Dem irel'in pragmatizmini statükoculuk derecesinde bıraktığı söyle­ nebilir!

A

Z

M

SİV İLLEŞM E , D EM O KRA TİKLEŞM E _________ VE PRAG M A T İ Z M _______

Turgut Özal'ın 12 Eylül 1980 sonrasının askerî rejimi ile olan ilişkileri iki farklı bi­ çimde değerlendirilmiştir (Köker, 1995). M u h a lifle rin c e benim senen yorum , Özal'ın askerî rejimle işbirliği yaptığı ve sonuçta bu rejimin yerleşik siyasî partileri kapatarak 12 Eylül öncesinin siyasî kad­ rolarına yasak getirmesinden yararlandığı yolundadır. Hatta Onun, 1983 seçimle­ rinde askerî yönetimin gizli esas tercihi olduğu da ileri sürülmüştür. Bunun karşı­ sında, Özal'ın 12 Eylül yönetiminde eski başbakanı Süleyman Demirci'den onay alarak görev kabul ettiği; askerlerle çalış­ makla zaman zaman zorlandığı, 1982'de bunun için istifa ettiği; parti kurma girişi­ minin ve seçimlere katılmasının hiç de pürüzsüzce gerçekleşmediği söylenmiştir. Özal'ın orduyla ve militarizmle mesa­ fesine ilişkin değerlendirmeler, 1983 son­ rası Türkiye'sinde "sivil toplum" terimi et­ rafında sürdürülen tartışmalar bağlamın­ da anlam kazanır. Bu dönemde solda Cramsci'ye atıfla, sivil toplum, siyasal he­ gemonya mücadelesinin ihmal edilmiş veya öncelikli bir alanı olarak gündeme getirilmişti. Askerî darbeye tepkiyle libe­ ral bir yönelime giren sağ çevrelerde ise, -kısmen soldaki tartışmanın da esini veya uyarlamasıyla -, rejimi ordu etkisinden kurtarmayı, seçilmişlerin atanmışlar üze rinde üstünlüğünü tesis etmeyi savunmak anlamında daha dar bir sivil toplum kav­ ramı revaç buldu. Özal, bu anlamda bir sivilleşme arzusunun 'kahramanı' olarak takdim edilmeyi başarmıştır. Sivilleşme ile demokratikleşmeyi özdeş tutan görüş, Özal'ın siyasî diline de dam­ gasını vurmuştu. 1983 sonrası beyanların­ da Özal, askerlerin başta ekonomi olmak üzere, uzmanlık gerektiren birçok konuda yetersiz olduklarını ima etmenin yanı sıra, gelişmenin ön şartı olarak kabul ettiği "serbestlik" ile askerliğin gerektirdiği mer­ kezî disiplinin uyuşmazlığını seslendir-

j

O

2

A

L

O

Z

A

L

R

E

F

O

R

M

mişti. Burada püf noktası, Özal'ın ona at­ fedilen "rejimi sivilleştirme" misyonunu 'fırsatçı' bir pragmatizm ile birleştirmiş ol­ masıdır. 12 Eylül rejiminin etkisini sürdür­ düğü oranda "sivilleşme" ile ilgili düşün­ celerini sivriltmekten k