Kostrzyn 1945 [Wyd. 1 ed.] 8311074917, 9788311074910 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE

ANDRZEJ

BITWY

TOCZEWSKI

KOSTRZYN Wydawn i ctwo Ministerstwa Obrony W a r s z a w a 1 988

1945 Narodowej

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz ilustrację na obwolucie projektował: Waldemar Żaczek Redaktor: Jacek Biernacki Redaktor techniczny: Grażyna Woźniak Opracowanie kartograficzne: Iwona Ziemkiewicz

® Copyright by wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1988 ISBN 83-11-07491-7

WSTĘP

Styczeń 1945 r. był na pewno jednym z przełomowych miesięcy w dziejach Europy i naszego narodu. Poprzedziły go zimowe przygotowania do generalnego szturmu na kierunku berlińskim Przygotowania te rozpoczęto już w końcu października 1944 r., kiedy to wojska radzieckie, w wyniku zwycięstw odniesionych latem i jesienią, wyszły nad dolny Niemen, Narew i środkową Wisłę, a także wkroczyły do Słowacji i na terytorium Węgier. Kiedy ruszyła znad Wisły nawałnica radzieckiej ofensywy zimowej, nie było wówczas już tajemnicą, iż klęska III Rzeszy jest kwestią najbliższych dni. W wyniku potężnych pancernych uderzeń podczas pierwszych dni szturmu zostały rozbite główne siły broniących się rozpaczliwie wojsk niemieckich i kolejne dni stanowiły jedno pasmo ciężkich ciosów zadawanych im przez Armię Radziecką. Natarcie wojsk radzieckich było tak skuteczne i błyskawiczne, iż wieczorem ostatniego dnia stycznia czołowe oddziały wyszły nad Odrę w rejonie Kostrzyna i uchwyciły niewielki przyczółek na lewym brzegu rzeki. W dniu tym rozpoczęły się również walki o zdobycie Kostrzyna, jednego z większych bastionów, jaki znajdował się na drodze do stolicy hitlerowskich Niemiec. Bitwa o Kostrzyn przybrała od samego początku niezwykle zażarty charakter i trwała dwa miesiące. Stała się częścią składową walk wojsk 1 Frontu Białoruskiego o przełamanie i zdobycie linii środkowej Odry — rzeki, która zajmuje szczególne miejsce w dziejach Słowiańszczyzny i narodu polskiego.

W hitlerowskich koncepcjach obrony doniosłą rolę odgrywały twierdze, które według goebbełsowskiej propagandy miały pełnić funkcję swego rodzaju „łamaczy fal". Zadaniem ich było związanie jak największej liczby nacierających wojsk radzieckich, a co za tym idzie zyskanie na czasie. Koncepcje to stanowiły oczywiście tylko spekulacje, bowiem, jak juz wcześniej wykazały doświadczenia I wojny światowej, przydatność twierdz była nikła lub jeszcze częściej żadna. W okresie międzywojennym odstąpiono od założeń obrony okrężnej twierdz, przyjmując za obowiązujący system rejonów umocnionych, które często wchłonęły zachowane twierdze. Również dowództwo niemieckie tam, gdzie było to możliwe, wykorzystywało twierdze jako element maksymalnie rozległych obszarów umocnionych. Lecz takie rozwiązania okazały się w praktyce najczęściej nierealne z powodu braku odpowiednich sił do obsadzenia garnizonów. Stąd „łamacze fal" stawały się kolejno w szybkim tempie kotłami, których los był z góry przesądzony. By zdobyć w 1945 r. Berlin, wpierw trzeba było uchwycić Odrę wraz z jej twierdzami. Szczególna.rola, jaka przypadła środkowej Odrze w niemieckim systemie obrony, wynikała 7. planów hitlerowskiego dowództwa, które zakładało, iż rzeka ta miała być główną linią oporu III Rzeszy. Odra była bowiem ostatnią poważną przeszkodą dla nacierających wojsk radzieckich nie tylko ze względu na jej szerokość, lecz również z tego powodu, że stanowiła ona ufortyfikowaną rubież. Z operacyjnego punktu widzenia był to niewątpliwy klucz do Berlina. Przełamanie obrony niemieckiej na Odrze, a zwłaszcza opanowanie tego odcinka, gdzie mieściły się dwie twierdze Kostrzyn i Frankfurt, oznaczało „operacyjne otwarcie bram stolicy hitlerowskich Niemiec". Bardzo ważną rolę w obronie berlińskiego kierunku strategicznego wyznaczono twierdzy kostrzyńskiej, nazywanej często, nie bez powodu, berlińską bramą. Ten stary słowiański gród obronny, zbudowany około 960 r. przez Mieszka I, od wieków pełnił w czasie działań militarnych na tym obszarze doniosłą funkcję. Spoglądając z perspektywy mijającego tysiąca lat naszej państwowości na dziejową rolę obronnego systemu Odry, należy

pamiętać o wielkiej prawdzie, zawartej w słowach znakomitego historyka prof. Zygmunta Wojciechowskiego, iż „dzieje Polski zaczęły się nad Odrą" To tu właśnie przez kilka stuleci naszej historii ścierały się ze sobą dwa potężne żywioły — germański ze słowiańskim. Areną tych walk była często Ziemia Lubuska. Tak, jak niemal wszystkie najważniejsze wydarzenia naszych najstarszych dziejów państwowych wiążą się bezpośrednio z Ziemią Lubuską, tak najnowsze dzieje narodu polskiego związane są z powrotem nad starą piastowską granicę. Bitwy i walki toczone przez wojska radzieckie o wyzwolenie Ziemi Lubuskiej i zdobycie środkowej Odry były wyjątkowo zacięte i krwawe. Należały do najcięższych, jakie Armia Radziecka stoczyła na ziemiach polskich. Dowództwo wroga zamierzało w walkach nad Odrą wyczerpać i osłabić nacierające wojska radzieckie, by zapewnić sobie czas na przegrupowanie nowych sił i stworzenie warunków do wykonania przeciwuderzeń. Hitlerowcy jasno zdawali sobie sprawę z faktu, że przełamanie linii Odry przez wojska radzieckie stworzy dogodne warunki do sprawnej realizacji przez nie końcowego celu wojny, jakim było uzyskanie powodzenia na kierunku berlińskim i zdobycie stolicy III Rzeszy. Dlatego też tak ogromne znaczenie miało dla Niemców utrzymanie kostrzyńskiej twierdzy, która panując nad strategicznymi drogami prowadzącymi do Berlina umacniała obronę linii Odry. Powierzenie dowództwa twierdzy osławionemu „katowi Warszawy" Gruppenfiihrerowi SS Heinzowi Reinefarthowi świadczyło o wadze, jaką przywiązywali Niemcy do jej utrzymania. Głównym zadaniem Armii Radzieckiej w 1945 r. było jak najszybsze całkowite rozgromienie III Rzeszy, stąd dla dowództwa 1 Frontu Białoruskiego zdobycie, utrzymanie i poszerzenie przyczółków po obydwu stronach Kostrzyna miało kapitalne znaczenie ze względu na przygotowywane uderzenie na Berlin. Wykonanie tego zadania było uzależnione w istotny sposób od zdobycia kostrzyńskiej twierdzy. W walkach o Kostrzyn brały udział wydzielone jednostki z trzech armii 1 Frontu Białoruskiego. Jako pierwsze zaatako' Z. W o j c i e c h o w s k i , Polityczne znaczenie Odry w czasach histoiycznych, w: Monografia Odry, Poznań 1948, s. 1.

wały miasto z marszu 30 stycznia 1945 r. oddziały 2 armii pancernej gwardii, lecz próba ta mimo początkowego sukcesu nie udała się. Kostrzyn leżał w pasie działania 5 armii uderzeniowej, toteż jej oddziały toczyły dalsze boje o zdobycie miasta. Natężone walki prowadzono w dniach 6 — 12 marca. Przyniosły one połowiczny sukces, ponieważ zdobyto tylko wschodnią część miasta — dzielnicę Nowe Miasto. Decydujący udział w bitwie o "Stare Miasto i twierdzę miały wojska z 8 armii gwardii, które 30 marca pokonały ostatni punkt oporu wroga i zdobyły Kostrzyn. Kiedy z przyczółka kostrzyńskiego do szturmu na Berlin ruszyły oddziały polskie i radzieckie, nad Odrą stały już wkopane przez żołnierzy 1 armii Wojska Polskiego pierwsze słupy graniczne, a na gruzach twierdzy kostrzyńskiej powiewały dumnie dwie flagi: czerwona i biało-czerwona. Pierwszą zawiesili zwycięzcy, a drugą polscy kolejarze, którzy zaraz po zakończeniu walk o miasto przystąpili do odbudowy kostrzyńskiego węzła kolejowego.

KIERUNEK

BERLIN

SYTUACJA I ZAMIARY W A L C Z Ą C Y C H STRON

Na początku 1945 r. hitlerowska III Rzesza znalazła się u progu ostatecznej klęski. Druzgocące uderzenia radzieckich sil zbrojnych i porażki na froncie zachodnim w 1944 r. spowodowały, że rok ten stanowił jedno pasmo ciężkich ciosów zadawanych silom niemieckim, których bezpowrotne straty w okresie od 22 czerwca 1941 r. do 30 listopada 1944 r. wyniosły ogółem 6 793 825 żołnierzy, z czego na front wschodni przypadało 5 469 719. Wielkim sukcesem Armii Radzieckiej oraz działającej u jej boku 1 armii Wojska Polskiego było w 1944 r. wyjście szerokim frontem nad Wisłę i zdobycie przyczółków, z których wiodła w linii prostej najkrótsza droga na Berlin poprzez Poznań i Kostrzyn nad Odrą. Dowództwo radzieckie przygotowując się do kolejnego uderzenia w kierunku zachodnim, które miało przynieść wyzwolenie pozostałych ziem polskich, skoncentrowało olbrzymie siły i środki. Decydującą rolę w owym uderzeniu powierzono wojskom 1 Frontu Białoruskiego i 1 Frontu Ukraińskiego. Miały one w swoim składzie łącznie 163 dywizje, 32 143 działa i moźdżierze, 6460 czołgów i dział pancernych oraz 4722 samoloty. Ogółem oba fronty liczyły 2,2 min ludzi. Ześrodkowanie tak dużych sił pozwoliło stronie radzieckiej stworzyć na kierunku warszawsko-berliriskim wielokrotną przewagę nad przeciwnikiem. Wynosiła ona: w sile żywej —

5,5 raza, w działach i moździerzach — 7,8, w czołgach — 5,7 i w samolotach — 17,6. Przeciętna gęstość operacyjna obu frontów była tak znaczna, że dywizja piechoty zajmowała 3—7 km frontu, a nasycenie artylerią i wojskami pancernymi dochodziło do 64 dział i moździerzy oraz 12 czołgów i dział pancernych na 1 km frontu. Obok ilościowego wzrostu sprzętu wojennego i uzbrojenia Armii Radzieckiej, uległy poprawie jego walory jakościowe: zwiększył się znacznie udział artylerii ciężkiej, w jednostkach pancernych wzrosła liczba czołgów średnich i ciężkich, lotnictwo zaś otrzymało nowe, ulepszone samoloty. Decydującą rolę w planowanych działaniach miały odegrać wojska 1 Frontu Białoruskiego. Był to największy związek strategiczno-operacyjny Armii Radzieckiej, który w przededniu ofensywy liczył 1 119 838 oficerów i żołnierzy, z czego 809 648 osób w oddziałach liniowych, a pozostała część w formacjach tyłowych. Równie imponująco przedstawiała się liczba przydzielonych środków. Ogółem w dyspozycji Frontu były 2102 czołgi, 1279 dział pancernych i około 20 000 różnego rodzaju dział. Była to broń sprawdzona w dotychczasowych walkach, a niektóre jej rodzaje są uważane powszechnie za najlepsze spośród stosowanych w okresie II wojny światowej. W skład wojsk 1 Frontu Białoruskiego wchodziło 8 armii ogólnowojskowych, 2 armie pancerne, armia lotnicza i 6 samodzielnych korpusów: — 3 armia uderzeniowa pod dowództwem gen. lejtn. Nikołaja Simoniaka; — 5 armia uderzeniowa pod dowództwem gen, lejtn. Nikołaja Bierzarina — 8 armia gwardii pod dowództwem gen. płk. Wasilija Czuj ko wa; — 33 armia pod dowództwem gen. płk. Wiaczesława Cwietajewa; — 47 armia pod dowództwem gen. mjr. Franza Pierchorowicza; — 61 armia pod dowództwem gen. płk. Pawieła Biełowa; 1 W marcu 1945 r. podczas walk o Kostrzyn awansowany został do stopnia gen. płk.

— 69 armia pod dowództwem gen. płk. Władimira Kołpakczi; — 1 armia Wojska Polskiego pod dowództwem gen. dyw. Stanisława Popławskiego; — 1 armia pancerna gwardii pod dowództwem gen. płk. Michaiła Katukowa; — 2 armia pancerna gwardii pod dowództwem gen. płk. Siemiona Bogdanowa; — 16 armia lotnicza pod dowództwem gen. płk. Siergieja Rudenki; — 2 samodzielny korpus kawalerii gwardii pod dowództwem gen. lejtn. Władimira Kriukowa; — 7 samodzielny korpus kawalerii gwardii pod dowództwem gen. lejtn. Michaiła Konstantinowa; — 9 samodzielny korpus pancerny pod dowództwem gen. lejtn. Iwana Kiriczenki; — 11 samodzielny korpus pancerny gwardii pod dowództwem gen. mjr. Iwana Juszczuka; — 4 samodzielny korpus artylerii przełamania pod dowództwem gen. lejtn. Nikołaja Ignatowa; — 6 samodzielny korpus artylerii przełamania pod dowództwem gen. mjr. Piotra Rożanowicza. Dowódcą 1 Frontu Białoruskiego został mianowany 16 listopada 1944 r. marsz. Związku Radzieckiego Gieorgij Konstantynowicz Zuków. Był on jednocześnie pierwszym zastępcą Naczelnego Wodza Armii Radzieckiej, co szczególnie podkreślało znaczenie i rolę, jaką miały odegrać w najbliższych zmaganiach wojska 1 Frontu Białoruskiego. W jego sztabie znaleźli się oficerowie o ogromnym doświadczeniu i wysokich umiejętnościach wojskowych. Członkiem Rady Wojennej Frontu był gen. lejtn. Konstantin Tielegin, szefem sztabu — gen. płk Michaił Malinin, kwatermistrzem — gen. lejtn. Nikołaj Antipienko, dowódcą artylerii — gen. płk Wasilij Kazakow, dowódcą wojsk pancernych i zmechanizowanych — gen. płk Aleksiej Proszlakow. Trzeba również podkreślić, iż w tym okresie nastąpiły ogromne zmiany w stosunkach politycznych walczących stron. Dzięki zwycięstwom i konsekwentnej polityce wzrósł niepomiernie międzynarodowy autorytet ZSRR. Na początku 1945 r.

ze Związkiem Radzieckim utrzymywało stosunki dyplomatyczne już 41 państw, podczas gdy bezpośrednio przed wybuchem wojny tylko 25. Wyzwolenie całego terytorium państwa pozwalało wykorzystywać w coraz większym zakresie na potrzeby wojny jego bogate zasoby. „Zaplecze — jak pisał gen. Siergiej Sztemienko — w pełni i w sposób planowy zaspokajało już potrzeby frontu, co prowadziło do stałego wzrostu ilościowego i jakościowego sprzętu wojennego i uzbrojenia Armii Radzieckiej" 2. Tymczasem na początku 1945 r. Niemcy popadły w głęboki kryzys wojskowy i polityczny. Utrata ogromnych, okupowanych dotąd terytoriów na wschodzie i zachodzie gwałtownie zmniejszała potencjał wojskowo-ekonomiczny III Rzeszy. Izolacja Niemiec na arenie międzynarodowej stała się faktem. W końcu 1944 r. utrzymywało z nimi stosunki dyplomatyczne tylko 9 państw, podczas gdy przed napaścią na ZSRR — 41. Przygotowując obronę własnego terytorium, hitlerowcy usiłowali wciągnąć do walki zbrojnej całą ludność zdolną do noszenia broni. W tym też celu w październiku 1944 r. władze III Rzeszy ogłosiły dekret o utworzeniu Voikssturmu (pospolite ludowe ruszenie), w myśl którego do wojska powołano wszystkich Niemców w wieku 16—60 lat zdolnych do noszenia broni. Systematyczne bombardowania obiektów wojskowych i gospodarczych oraz wzrastające trudności zaopatrzeniowe, a przede wszystkim aprowizacyjne sprawiły, że wśród ludności cywilnej coraz powszechniejsze stawało się przekonanie o bezsensowności dalszego prowadzenia wojny. Hitler nie zamierzał jednak uznać się za pokonanego. Szukając wyjścia z katastrofalnej sytuacji, dążył on do przedłużenia wojny, by w ten sposób zyskać na czasie i wykorzystać wszelkie możliwości zapobieżenia ostatecznej klęsce. Można przypuszczać, że zbawiennym czynnikiem, niecierpliwie oczekiwanym przez hitlerowskie koła rządzące, miała być „cudowna broń", powszechnie wykorzystywana jako argument w goebbelsowskiej propagandzie. Mimo utraty wielu terytoriów i ogromnych strat poniesio2 S. S z t e m i e n k o, Jak planowano ostatnią zwycięską kampanią w wojnie z Niemcami hitlerowskimi, „Myśl Wojskowa" 1.965, nr 7, s. 25.

nych w ubiegłych latach armia niemiecka na początku 1945 r. była jeszcze wciąż potężna. Liczyła w sumie 7,5 min ludzi. Niemcy dysponowali 299 dywizjami, w tym 33 pancernymi i 16 zmotoryzowanymi oraz 31 brygadami. Na froncie radziecko-niemieckim, ciągnącym się w styczniu 1945 r. przez terytorium Litwy, Łotwy, Prus Wschodnich, Polski, Czechosłowacji 1 Jugosławii, długości 2200 km, walczyło 10 niemieckich armii ogólnowojskowych, 4 armie pancerne i 3 floty powietrzne — ogółem 169 dywizji, w tym 22 pancerne i 9 zmotoryzowanych oraz 20 brygad. Na froncie tym oprócz armii niemieckich walczyło także 16 dywizji węgierskich. W sumie hitlerowcy skoncentrowali tu 185 dywizji i 20 brygad, które liczyły 3,1 min ludzi. Wojska te miały na uzbrojeniu 28 500 dział i moździerzy, 3950 czołgów i dział pancernych oraz 1960 samolotów bojowych. Różnego rodzaju odwody i formacje tyłowe liczyły 2 133 000 ludzi, 2700 dział, 5390 czołgów i dział pancernych oraz 3270 samolotów bojowych. Ponadto na froncie zachodnim i we Włoszech walczyło 107 dywizji niemieckich. Pozostałe związki taktyczne rozmieszczono w krajach okupowanych i w Niemczech. Jak więc widać, Niemcy u progu 1945 r. dysponowały jeszcze dużymi siłami wojskowymi, zwłaszcza na froncie wschodnim, którymi przy ciągle rozbudowywanym systemie obronnym, zarówno stałym, jak i polowym, mogły stawiać przez dłuższy czas skuteczny opór wojskom aliantów. Było to realne również i dlatego, że hitlerowcy domagali się od społeczeństwa i armii walki do ostatka, ogłaszając Niemcy „oblężoną twierdzą nie do zdobycia". Tak Związek Radziecki, jak i hitlerowskie Niemcy przygotowywały plany prowadzenia dalszych działań wojennych w 1945 roku. Jak wspomina marsz. Zuków, radziecka: „Kwatera Główna postanowiła przygotować i zrealizować na początku 1945 r. na wszystkich kierunkach strategicznych potężne operacje zaczepne, których celem było wykonanie następujących podstawowych zadań: — rozbić wschodniopruskie zgrupowanie i opanować Prusy Wschodnie; — rozgromić nieprzyjaciela w Polsce, Czechosłowacji, na Węgrzech i w Austrii; — wyjść na rubież: ujście Wisły — Bydgoszcz — Poznań — Wrocław — Morawska Ostrawa — Wiedeń. Zasadniczy wysiłek w tej ostatniej

kampanii postanowiono skupić na kierunku warszawsko-berlińskim, w pasie natarcia 1 Frontu Białoruskiego" 3. Radziecki Sztab Generalny, licząc na szybkie zakończenie wojny, planował rozpoczęcie działań na początku 1945 r. Jak napisał we wspomnieniach szef jego Zarządu Politycznego, gen. Sztemienko: „W ostatnich trzech dniach października i na początku listopada 1944 r. dokładnie określono kierunki uderzeń frontów, pasy ich natarcia, głębokość zadań bliższych i następnych. Wtedy skalkulowano również z grubsza minimalny czas potrzebny do ostatecznego rozgromienia hitlerowskiej machiny wojennej. Przypuszczano, że można to osiągnąć w ciągu 45 dni działań zaczepnych na głębokość 600—700 km w dwóch kolejnych etapach bez pauz operacyjnych między nimi... Opracowując myśl przewodnią kampanii 1945 r., Kwatera Główna nie organizowała specjalnej narady dowódców frontów, jak to niejednokrotnie czyniła w przeszłości... Tym razem wzywało się oddzielnie dowódców frontów do Sztabu Generalnego. Z każdym z nich omawiano wszystkie szczegóły operacji danego frontu, a następnie już uzgodnione poglądy referowano Kwaterze Głównej" W takich warunkach zrodziła się śmiała koncepcja, by głębokim uderzeniem przełamać centralny odcinek frontu radziecko-niemieckiego, rozbić ugrupowania wroga i konsekwentnym działaniem zdobyć stolicę III Rzeszy. W wyniku prowadzonych pod tym kątem prac sztabowych powstał ogólny zamiar przeprowadzenia kampanii w 1945 r., która w dwóch kolejnych etapach miała doprowadzić do osiągnięcia następujących celów: — w pierwszym etapie zamierzano przełamać i rozciąć front obrony nieprzyjaciela, zdezorganizować komunikację i łączność oraz współdziałanie między poszczególnymi zgrupowaniami i wskutek tego zniszczyć jego podstawowe siły (głębokość działań została przewidziana do rubieży: Bydgoszcz — Poznań — Wrocław — Wiedeń); — w drugim etapie chciano przełamać niemieckie umocnienia nad byłą granicą z Polską, opanować z marszu linię Odry i ostatecznie rozbić wojska hitlerowskie oraz zdobyć Berlin, ' G. Ż u k ó w , Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1973, s. 585. S. S z t e m i e n k o , Sztab Generalny w latach wojny, Warszawa ,. 340—341. 4

1969,

który w myśl tych założeń powinien być zajęty zdecydowanym wypadem 15—16 lutego. Należy zwrócić w tym momencie uwagę na bardzo istotny szczegół, o którym tak pisał marsz. Zuków: „W tym czasie Berlin znajdował się w jednakowej niemal odległości zarówno od frontu radzieckiego, jak i zachodniego. Nieprzypadkowo też Churchill w swoich pamiętnikach niejednokrotnie wspominał o Berlinie jako obiekcie, który pragnęły zająć wojska sojusznicze, mimo że zdobycie Berlina, zgodnie z umową między przywódcami rządów, należało do zadań wojsk radzieckich" 5. Radziecka Kwatera Główna zaplanowała kampanię 1945 r. jako już ostatnią na kierunku berlińskim. Najbardziej szczegółowo został opracowany plan pierwszego jej etapu. Ostateczne sprecyzowanie zadań poszczególnych frontów w drugim etapie kampanii uzależniono od rozwoju sytuacji i zakresu zrealizowanych założeń operacji. Z planów Kwatery Głównej wynika, że dowództwo radzieckie przypuszczało, iż Odia odegra niewielką rolę jako rubież obronna. Założenia te w późniejszym okresie okazały się bardzo mylne, co zmusiło stronę radziecką do weryfikacji, a następnie zmiany planów działań na kierunku berlińskim. Plan operacji ostatecznie został zatwierdzony w końcu listopada 1944 r. W początkach grudnia pod bezpośrednim kierownictwem marsz. Żukowa przeprowadzono sztabową grę wojenną na szczeblu armijnym, a następnie na szczeblu korpusów i dywizji. Od tego momentu wojska 1 Frontu Białoruskiego rozpoczęły bezpośrednie przygotowania do operacji. Przygotowania do uderzenia z centralnego odcinka frontu prowadzono z zachowaniem olbrzymiej ostrożności. Jednocześnie czyniono pozorowane przegrupowania na skrzydłach frontu, mające na celu dezorientację Niemców. Poczynania te odniosły pożądany skutek, bowiem Niemcy zaczęli osłabiać centralny odcinek frontu, wychodząc z założeń, że ewentualny radziecki atak nastąpi na północnym i południowym odcinku frontu. O talach przewidywaniach mówi meldunek Oddziału Rozpoznawczego Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych (OKW), kierowanego przez gen. Reinharda Gehlena, z 5 grudnia 1944 r.: „Na podstawie wszystkich zebranych danych... potwierdza 5

Ż u k ó w , op. cit., s. 585—586.

się gotowość przeciwnika do oczekiwanych głównych jego operacji, z rozpoczęciem których należy się liczyć już wkrótce wraz z nastaniem odpowiedniej pogody, a mianowicie: 1. operacja zaczepna na obszarze Węgier, Słowacji, południowej Polski z celem: uderzenie z obszaru Węgier i sprzed frontu Grupy Armii »A«, obejście Karpat, szybkie osiągnięcie Bramy Wiedeńskiej i Morawsko-Górnośląskiego Okręgu i stąd wspólne dotarcie do wschodnich Czech; 2. operacja zaczepna przeciwko niemieckiej Grupie Armii »Srodek« na obszarze Prus Wschodnich i Zachodnich z celem: z rejonu Warszawy i na północ we współdziałaniu z operacją znad wschodniej i północnej granicy Prus Wschodnich opanować zachodnią część Prus Wschodnich i dolną Wisłę, zniszczyć znajdujące się w Prusach Wschodnich niemieckie siły i w konsekwencji otworzyć drogę do Niziny Północnoniemieckiej" 6. Należy sądzić, że strona niemiecka zakładając powyższy przebieg wydarzeń brała pod uwagę nie tylko dane z rozpoznania o dyslokacji wojsk radzieckich, ale również istniejący system własnych umocnień, które były najsilniej rozbudowane właśnie na kierunku berlińskim. Powstał tu bowiem zawczasu przygotowany system umocnień inżynieryjnych, który ciągnął się na głębokość 600 km. Na podstawie powyższej oraz wcześniejszych ocen Hitler stwierdził, że najbardziej zagrożony iest kierunek budapeszteńsko-wiedeński. Gdy na początku stycznia 1945 r. Gehlen odkrył prawdziwe zamiary radzieckie co do kierunku głównego uderzenia, Hitler uznał, że są to dezinformacje nie mające nic wspólnego z prawdą. Nikłe wyniki przyniosły również zabiegi szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeres — OKH), gen. Heinza Guderiana, który był faktycznym dowódcą frontu wschodniego, by wzmocnić centralny odcinek frontu radziecko-niemieckiego. Guderian, alarmowany przez szefa wywiadu niepomyślnymi meldunkami, zażądał od Hitlera, żeby kosztem wycofania części sił z frontu zachodniego 6 Dokument nr 4404/44 Oddziału „Wojska Obce Wschód" O K H z 5 XII 1944 r. Tekst ten, jak i pozostałe niemieckie dokumenty źródłowe przytaczane w dalszych częściach pracy zostały udostępnione autorowi przez płk. doc. dr. hab. Tadeusza Sawickiego z Wojskowego Instytutu Historycznego lub są cytowane na podstawie jego licznych opracowań.

skoncentrować w rejonie pomiędzy Łodzią a Inowrocławiem silną armię odwodową, która byłaby ewentualnie zdolna do powstrzymania uderzenia radzieckiego na tym kierunku. Żądanie to spotkało się z kategoryczną odmową Hitlera, który sugestie o możliwości radzieckiej ofensywy w najbliższym okresie określił jako największy bluff od czasów Czyngis-chana. Zresztą było już i tak za późno, bowiem wojska radzieckie kończyły ostatnie przygotowania do ofensywy styczniowej. Brak jednolitych koncepcji działań wśród dowódców niemieckich stał się powodem dalszych niekonsekwencji. Jedyną przewodnią tezą tych koncepcji było podkreślenie konieczności prowadzenia uporczywej obrony na wszystkich frontach w celu przedhiżenia wojny do czasu zmiany sytuacji politycznej na korzyść Niemiec. Niektórzy politycy wroga licząc na zaostrzenie się sprzeczności w łonie koalicji antyhitlerowskiej, czynili starania by doprowadzić do zawarcia odrębnego pokoju z mocarstwami zachodnimi. Jak napisał Danił Proektor: „w świadomości Hitlera i jego najbliższego otoczenia przekonanie o nieuchronnej klęsce przeplatało się z nadzieją na korzystny zwrot w biegu wydarzeń... Absurdalne analogie pomiędzy koalicją antyhitlerowską a sojuszem europejskim w okresie wojny siedmioletniej służyły nazistowskiej biurokracji partyjnej za orientację strategiczną. Wojskowi nie bardzo wierzyli w cud, ale pomysł przeciągania wojny podobał im się ze względu na swoją prostotę. Zresztą innego wyjścia z sytuacji nie widzieli, więc przeciągali wojnę, jak tylko mogli, pocieszając się, że »fiihrer wie lepiej"" 7. Ugrupowanie operacyjne wojsk niemieckich na kierunku berlińskim było bardzo płytkie. Wynikało to zarówno z braku sił do skuteczniejszego obsadzenia tego odcinka frontu, jak i z przyjęcia błędnych koncepcji przez dowództwo wroga. Zresztą strona niemiecka w tym okresie nie miała już możliwości uzyskania odwodów, co wynikało z określonej sytuacji, między innymi przeznaczenia rezerw do rozpoczętego 16 grudnia 1944 r. natarcia w Ardenach i wszczętego w styczniu 1945 r. przeciwuderzenia na Węgrzech. Odtworzenie tych odwodów 7 D.M. P r o e k t o r , Agresja i katastrofa. Kierownictwo wojskowe faszystowskich Niemicp^jf^drtjgjtj^iiojnie światowej, Warszawa 1974, s. 610.

mogło zostać dokonane tylko drogą przegrupowań między działającymi na froncie wschodnim grupami armii oraz wewnątrz tych grup, było to jednak już nierealne ze względu na brak czasu.

POLSCY Z W I A D O W C Y N A D ODRĄ

Zbieraniem danych o tyłach niemieckich w pasie działań poszczególnych frontów zajmowały się Oddziały Rozpoznawcze przy sztabach Frontów. W 1 Froncie Białoruskim Oddziałem Rozpoznawczym kierował gen. Piotr Czekmazow i jego zastępca płk Aleksander Romanowski („Bielów"), który był jednocześnie odpowiedzialny za operacyjne dowodzenie grupami spadochronowymi, tzw. rozpoznanie strategiczne. Szkoleniem i przygotowaniem zwiadowców zajmował się płk Witalij A. Nikolski. W ludowym Wojsku Polskim zadanie to wziął na siebie II Oddział (informacyjny) Sztabu Głównego. Oddział ten na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego nr 8 z 20 sierpnia 1944 r. zmienił nazwę na rozpoznawczy (wywiadowczy). Jego pracami kierował płk N. Gołośnicki. Wywiadowcze grupy spadochronowe były wysyłane nie tylko przez sztaby Frontów, ale również przez inne ośrodki dyspozycyjne, jak np. Polski Sztab Partyzancki. Działalność tych grup miała charakter głębokiego wywiadu i rozpoznania operacyjno-strategicznego, prowadzonego na potrzeby sztabów Frontów radzieckich. Zrzutów dokonywano na obszarach wchodzących w skład ziem wcielonych do Rzeszy lub pozostających w granicach państwa niemieckiego do 1939 r. Przeprowadzano je w rejonach o kluczowym znaczeniu strategicznym. W skład grup spadochronowych wchodzili w większości ludzie młodzi (19—26 lat). Wielu pochodziło z Łodzi, gdzie mieścił się ośrodek szkoleniowy II Oddziału. Ćwiczenia terenowe odbywały się w lasach pod Tuszynem i Zerominem. Ważną część składową grup stanowili Polacy ze Śląska i Pomorza, którzy uprzednio zostali wcieleni do Wehrmachtu i przeszli na stronę radziecką. Znali oni język niemiecki, gwarę wojskową, regulaminy i zwyczaje panujące w armii nieprzyjaciela. Dowo-

dzenie poszczególnymi grupami desantowymi powierzano przeważnie byłym partyzantom. Zadania stawiane zwiadowcom były następujące: ustalenie dyslokacji jednostek armii niemieckiej, rejonów koncentracji wojsk, ich liczebności i uzbrojenia, obserwowanie ruchów wojsk, rozpoznanie lotnisk i typów bazujących tam samolotów, magazynów wojskowych i zakładów zbrojeniowych, a w miarę możliwości także prowadzenie akcji dywersyjnych. Grupa wywiadowcza była małą jednostką wojskową, działającą w specyficznych warunkach, które narzucały określone formy realizacji zadań. Dowódcy i ich zastępcy poza swoimi obowiązkami wykonywali też czynności wywiadowców. Wszyscy członkowie grupy mieli wyraźnie przydzielone zadania. Dowódca na specjalnej odprawie przed zrzutem zapoznawany był z zadaniami oddziału, rejonem działania, otrzymywał ogólne wiadomości o sytuacji na obszarze zrzutu. Dostawał również dokładne mapy terenu. W skład każdej grupy wchodził radiotelegrafista wyposażony w radiostację dalekiego zasięgu typu „Siewier". Zwiadowcy oprócz środków łączności otrzymywali pistolety automatyczne, broń krótką, granaty, zapasowe baterie do radiostacji, materiał minerski, środki opatrunkowe i lekarstwa oraz zapas żywności. Zrzuty grup dokonywane były przeważnie przez samoloty typu Li-2. Samoloty używane do desantowania grup wywiadowczych należały do 5 eskadry do zadań specjalnych, podlegającej Zarządowi Rozpoznawczemu Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej. Samoloty tej eskadry mogły dokonywać zrzutów wywiadowców w odległości ponad 1500 km od bazy, tj. na głębokim zapleczu wroga. Maszyny, które dokonywały zrzutów grup nad środkową Odrą, startowały z Białej Podlaskiej. D u żym niebezpieczeństwem dla samolotów transportujących skoczków był ogień niemieckiej artylerii przeciwlotniczej na linii frontu. Zrzut przeprowadzano w miejscu pozwalającym na szybkie skupienie się oddziału oraz odnalezienie pojemnika ze sprzętem i żywnością. Ośrodek łączności radiowej z grupami wywiadowczymi, będący jednocześnie punktem dyspozycyjnym, znajdował się w Brześciu nad Bugiem, a po zakończeniu operacji wiślańsko-

-odrzańskiej w Kutnie. Na częstotliwości używanej przez radiostacje grup wywiadowczych prowadziła też nasłuch „Centrala" w Moskwie, podległa Zarządowi Rozpoznawczemu Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej. Pierwszymi, którzy znaleźli się nad środkową Odrą, byli żołnierze grupy wywiadowczej por. Czesława Szeiachowskiego, niegdyś dowódcy kompanii polskiej działającej w partyzantce radzieckiej na Polesiu. Grupa liczyła 6 osób. X7 jej skład poza dowódcą weszli: zastępca dowódcy st. sierż. Paweł Gałęziok, sierż. Alojzy Macura, plut. Jan Cygan, plut. Walter Duda i radiotelegrafista kpr. Franciszek Sawicki. Grupę tę sformowano w listopadzie 1944 r. wraz z innymi grupami tego typu. Zwiadowcy zostali odkomenderowani na czas wykonywania zadania do radzieckiej jednostki desantowej, która podlegała płk. „Biełowowi". Z Jastkowa oddział przewieziono do Brześcia, a po kilku dniach do Białej Podlaskiej. Początkowo grupę zamierzano zrzucić w okolicy Bytomia na terenie, z którego pochodzili jej żołnierze. Zakonspirowani członkowie grupy mieli pracować w zakładach przemysłowych, w miarę możliwości organizować siatkę wywiadowczą i przekazywać zebrane wiadomości gospodarcze, polityczne oraz wojskowe do sztabu 1 Frontu Białoruskiego. Krótko przed wyjazdem na lotnisko w Białej Podlaskiej zadanie zmieniono. Grupę postanowiono skierować w okolice Kostrzyna nad Odrą, gdzie miała ona prowadzić działalność wywiadowczo-dywersyjną w związku z bliskim rozpoczęciem ofensywy styczniowej. Polecono jej obserwować ruch pociągów węzła kostrzyńskiego, ustalić rozmieszczenie magazynów, lotnisk polowych, jednostek niemieckich oraz prowadzić dywersję. Grupie przyszło więc działać w szczególnie trudnych i niebezpiecznych warunkach, na zupełnie nieznanym i wrogim terenie Rzeszy. Jak pisał dowódca grupy: „wiadomość ta szczególnie odbiła się na Ślązakach (byli nimi wszyscy poza Szelachowskim i Sawickim). Mówili, że co innego jechać na tereny polskie i do tego w swoje strony, a inna zupełnie sprawa jechać na obce tereny wśród wrogów... Ja osobiście nie mniej od nich to przeżywałem, ale nie było czasu na dalszą dyskusję, gdyż podjechał samochód i trzeba było szybko jechać na lotnisko. Załadowaliśmy się do

samolotu, a inspektor radziecki udzielił nam ostatnich wskazówek" s . Samolot szczęśliwie minął linię frontu nad Wisłą i skierował się na zachód. Pomiędzy Sulęcinem a Rzepinem została desantowana inna grupa ppor. Kisiela, następnie w rejonie Słońsk-Ośno grupa por. Szelachowskiego. Pierwszy skakał dowódca oddziału. Domniemana polana okazała się zamarzniętym jeziorem. Sierż. Macura wylądował na brzegu jeziora, gdzie załamał się pod nim lód. Od utonięcia uratowała go szybka pomoc kolegów. Z kolei zastępca dowódcy zawisł na wysokim drzewie. Po uwolnieniu go nie można było ściągnąć spadochronu, który pozostał na drzewie i stanowił oczywisty dowód, że wylądował tam desant. Zrzut nastąpił w nocy pod koniec listopada 1944 r. Rano Niemcy odkryli, że wylądowaii spadochroniarze i po śladach rozpoczęli pościg. Ułatwiała go gruba warstwa śniegu, nie pozwalająca zatrzeć śladów. Po podzieleniu materiałów wybuchowych, amunicji, akumulatorów do radiostacji i żywności na cztery części, schowano je w różnych punktach. Grupa starała się jak najszybciej oddalić od miejsca zrzutu, ale z każdego kierunku dochodziły odgłosy niemieckiej pogoni, zaciskającej krąg. Było to powodem chwilowego załamania się żołnierzy i tylko dzięki postawie dowódcy oraz jego dużemu doświadczeniu zdołano uniknąć schwytania. Ogniem broni maszynowej żołnierze por. Szelachowskiego przełamali pierścień obławy, następnie dotarli do małej wsi, gdzie zdobyli sanie z zaprzęgiem, co pozwoliło im na oderwanie się od pościgu. Powstałą sytuację tak wspomina por. Szelachowski: „w czasie ucieczki, jeszcze przed zdobyciem koni, porzuciliśmy wszystką ciepłą odzież, zapasy żywności i inne cięższe przedmioty z wyjątkiem broni i radiostacji. Kiedy zatrzymaliśmy się w lesie, już po paru minutach każdy drżał z zimna, bo w czasie ucieczki nie tylko koszule, ale i mundury były na nas mokre... Nastrój w grupie z minuty na minutę pogarszał się... Nie bacząc na niebezpieczeństwo kazałem rozpalić mały ogień. W tym czasie samoloty niemieckie patrolowały las i łatwo mogły nas wytropić. Rano 8 Pamiętnik Czesława Szelachowskiego złożony w Wojskowym Instytucie Historycznym, sygn. 111/63/37, s. 79.

połączyliśmy się drogą radiową z frontem, podając swoją sytuację, po czym wyruszyliśmy na rozpoznanie terenu" W trakcie rozpoznania grupa złapała niemieckiego leśniczego, który sprawdzał paśniki dla zwierząt. Pod wpływem strachu zgodził się na współpracę, za co otrzymał tytułem zaliczki 1000 marek. Polacy natomiast dostali koce i żywność, ciepłą herbatę i lokum w ziemiance koło leśniczówki. W nocy skoczkowie, rozpoznawszy zamiary Niemca, opuścili swoją kryjówkę i udali się do lasu. Było to szczęśliwe posunięcie, bowiem leśniczy zawiadomił poliq'ę. Zwiadowcy spali odtąd w lesie na spadochronach i nimi się przykrywali, przysypując je warstwą śniegu. Był to okres srogiej zimy, temperatury dochodziły do —15°. Bardzo rzadko rozpalali ogniska, nie ogoleni, nie myci, przez dłuższy czas nie zmieniali bielizny. W tych trudnych i niebezpiecznych warunkach grupa przystąpiła do działania, bowiem „dowództwo drogą radiową stawiało zadania i żądało ich wykonania. Zadania otrzymywaliśmy różne. Przez dobę lub dłużej trzeba było liczyć ilość pociągów jadących w kierunku wschodnim i ich przypuszczalny ładunek. Wyśledzić składy amunicji i paliwa. Podać nowo powstałe lotniska, ile i jakie jednostki wojskowe znajdują się w rejonie naszego działania. Skąd dane jednostki przybyły, jak długo kwaterują" 10. Wywiadowcy wylądowali w mundurach ludowego Wojska Polskiego, ale byli również zaopatrzeni w ubrania cywilne, które miały znaki niemieckich firm krawieckich, oraz dokumenty wydane na inne nazwiska. Ponieważ w cywilnych ubraniach, a tym bardziej polskich mundurach, trudno było wykonywać postawione zadania, zdecydowano zdobyć mundury niemieckie. Zaczęto polować na drogach na żołnierzy przeciwnika. Od niektórych złapanych żołnierzy, a szczególnie od oficerów z garnizonu kostrzyńskiego, uzyskano cenne wiadomości. Te udane działania były powodem zmiany dotychczasowych metod zdobywania informacji. Po ujęciu niemieckiego patrolu dowiadywano się jakie postawiono mu zadanie, a następnie żołnierze grupy podszywali się pod ów patrol. Ten sposób zdobywania wiadomości stał się podstawową formą dalszej działalności wy» Tamże, s. 84—85. Tamże, s. 88.

10

wiadowców. Dla pewności, że otrzymywane tą drogą informacje są prawdziwe, schwytanych żołnierzy wroga przesłuchiwano osobno, tak by można było skonfrontować ich zeznania. W ten sposób uzyskiwano dane o twierdzy kostrzyńskiej. Kostrzyn należał do bardzo ważnych bastionów na przedpolu Berlina. W razie potrzeby mógł stać się groźnym punktem oporu. Strona radziecka nie miała aktualnych informacji o Kostrzynie. Tajne opracowanie Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej z jesieni 1944 r., przedstawiające dane wywiadu 0 umocnieniach na wschodnich granicach Niemiec, zawierało następującą notatkę: „Kostrzyn jest starą twierdzą i węzłem 7 linii kolejowych oraz licznych szos i dróg wodnych. Położony w obszernej nizinie przy ujściu Warty do Odry osłania przeprawy przez te rzeki. Przed I wojną światową... twierdza składała się z czterech fortów oddalonych od centrum miasta o 5—10 km, starych wałów i pewnej liczby pojedynczych umocnień. Po wojnie budowle obronne wykorzystywano jako składy. Przed 1939 r. twierdza została zmodernizowana. Danych o obecnym jej stanie nie posiadamy" Ten brak informacji o najważniejszym węźle strategicznym nad środkową Odrą był powodem przysłania tu polskich żołnierzy-zwiadowców. Dzięki nim dowództwo 1 Frontu Białoruskiego otrzymało wiele istotnych danych na temat rozlokowania składów amunicji i paliw, lotnisk polowych oraz jednostek wojskowych wchodzących w skład garnizonu kostrzyńskiego. W pierwszej połowie stycznia, zgodnie z otrzymanym rozkazem, zwiadowcy zaczęli rozpoznawać umocnienia Kostrzyna 1 stan przygotowań do obrony tego miasta. Udając robotników polscy żołnierze kilkakrotnie dotarli do miasta, gdzie starali się zdobyć jak najwięcej informacji, które niezwłocznie przekazywano „Centrali". W działaniu grupy największe zagrożenie stwarzała praca radiostacji. Po nadaniu dwóch łub trzech meldunków trzeba było zmieniać miejsce postoju, bowiem Niemcy wykrywali jej pracę i przystępowali do namiarów. Znak wywoławczy i szyfr znał tylko dowódca i radiotelegrafista kpr. Sawicki, który wspomina, że „szyfr był odpowiednią, skompliko11 Cyt. za: T. S a w i c k i , Wybrane operacje Armii Radzieckiej w Wielkiej Wojnie Narodowej 1941—1945, Warszawa 1978, s. 283.

waną kombinacją liczbową podstawioną pod wyraz »furażerka«. Depesze były nadawane kluczem, najczęściej w nocy. Słyszalność odbieranych dyspozycji była bardzo różna. Grupa nie mogła pozwolić sobie na podsłuch audycji radiowych ze względu na konieczność oszczędzania baterii, które i tak w niskiej temperaturze często zawodziły i trzeba było ogrzewać je własnym ciałem. Kiedy baterie zupełnie się wyczerpały, udano się na miejsce zrzutu, gdzie stwierdzono, że dwie kryjówki Niemcy znaleźli, lecz pozostałe dwie były nienaruszone. Godziny nadawania umówiono z góry, ponieważ jednak nie zawsze można je było planowo realizować, »Centrala« znajdowała się na ciągłym podsłuchu" 12. Często grupa przemieszczała się w ciągu jednego dnia na dosyć znaczne odległości. Rozpoznano kolejne miejscowości docierając aż do Gorzowa Wielkopolskiego, o którym przekazano dokładne informacje do sztabu. Za tę akcję grapa otrzymała pochwałę, a następnie wydano jej rozkaz powrotu w okolice Kostrzyna, który w dalszym ciągu stanowił główny obiekt zainteresowania „Centrali". Powrócono więc do taktyki podstawiania nieprzyjacielowi patroli. Szczególne sukcesy w tych działaniach odnosili: plut. Duda, plut. Cygan i sierż. Macura, którzy doskonale znali język niemiecki. Podczas jednej z takich akcji, gdy Duda i Cygan udawali patrol żandarmerii, zatrzymano samochód osobowy z oficerami sztabowymi, którzy mieli wiele dokumentów i map z naniesionymi umocnieniami i pozycjami niemieckich wojsk. Był to duży sukces, który został wysoko oceniony przez dowództwo. Przekazywany przez radiostację meldunek ze zdobytymi informacjami był tym razem tak długi, iż doszłoby do wykrycia grupy, bowiem Niemcom udało się namierzyć dość dokładnie nadajnik. Zdecydowany rajd w kierunku północnym, a następnie ucieczka zdobytym samochodem w rejon Mieszkowic i tym razem pozwoliły umknąć pogoni. Po rozpoczęciu operacji wiślańsko-odrzańskiej poczynania żołnierzy por. Szeiachowskiego stały się jeszcze śmielsze. Oddział, udając grupę dezerterów z Wehrmachtu, uzyskał wiele cennych informacji od niemieckiej ludności cywilnej. Dzięki temu grupa osiągnęła doskonałe wyniki w rozpoznaniu sił nieprzyjaciela. Poprzez częstą zmianę rejonów postoju, dużą ruch12

Relacja udzielona autorowi przez Franciszka Sawickiego.

liwość, wykonywanie zadań na terenie odległym od miejsc wypoczynku, uniknięto wytropienia. Grupa stosowała również dywersję, wysadzając pociągi z transportami wojskowymi i słupy wysokiego napięcia. Działania te były ograniczone małą liczbą ładunków wybuchowych oraz możliwością niepotrzebnego ujawnienia grupy, której główne zadanie polegało wszak na prowadzeniu wywiadu. Zakończenie działalności grupy por. Szelachowskiego nastąpiło na początku lutego, po dojściu wojsk 1 Frontu Białoruskiego do Odry. W jej wyniku sztab 1 Frontu Białoruskiego uzyskał wiele istotnych danych, które ułatwiły planowanie walk w rejonie środkowego Nadodrza.

WYZWOLENIE

ŚRODKOWEGO

NADODRZA

Natarcie radzieckie, jak już wspomniano, było początkowo planowane na 20 stycznia. Jednakże w związku z ciężką sytuacją, jaka powstała na froncie zachodnim, w Ardenach i Wogezach, Naczelne Dowództwo Armii Radzieckiej, przychylając się do prośby premiera Wielkiej Brytanii Churchilla, zdecydowało zakończyć w skróconym czasie przygotowania wojsk do działań i przyspieszyć termin rozpoczęcia natarcia, aby w ten sposób przyjść z pomocą zachodnim sojusznikom. Zimowa ofensywa Armii Radzieckiej rozpoczęła się jednoczesnym uderzeniem kilku Frontów, obejmując olbrzymi, wynoszący ponad 1200 km, odcinek od Zalewu Kurońskiego do Karpat. Pierwsze 12 stycznia z przyczółka pod Sandomierzem uderzyły w kierunku na Częstochowę i Kraków wojska 1 Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marsz. Iwana Koniewa. W ciągu następnych dni ruszyły kolejno na pozycje hitlerowców wojska 3 Frontu Białoruskiego gen. armii Iwana Czerniachowskiego, kierując główne uderzenie na Królewiec, i wojska 2 Frontu Białoruskiego marsz. Konstantego Rokossowskiego, nacierając w kierunku Pomorza. Poniżej w pasie Karpat rozpoczęły natarcie wojska 4 Frontu Ukraińskiego pod dowództwem gen. Iwana Piętrowa. Natarcie wojsk 1 Frontu Białoruskiego rozpoczęło się 14 stycznia. Tysiące dział, moździerzy i wyrzutni artylerii rakietowej

otworzyło zmasowany ogień na pozycje przeciwnika. Mimo złej pogody samoloty z 16 armii lotniczej wydatnie wspomagały radziecki atak, w wyniku którego główny pas niemieckiej obrony na froncie Wisły został przełamany już w ciągu pierwszej doby. Wprowadzone do bitwy armie pancerne, wykorzystując sukces piechoty, posuwały się skutecznie na zachód. Operacja przebiegała z niezwykłym impetem i siłą, łamiąc opór wojsk nieprzyjaciela, który często nie nadążał z obsadzaniem przygotowanych zawczasu linii obronnych. Zdecydowane uderzenia, które pozwalały na szybkie pokonanie lub obchodzenie poszczególnych ognisk oporu, udaremniały próby umocnienia się Niemców. Już w pierwszych dniach ofensywy związki taktyczne 1 Frontu Białoruskiego i 1 Frontu Ukraińskiego przełamały obronę wroga na długości ponad 500 km, rozbijając główne siły Grupy Armii „A", dowodzonej przez gen. płk. Josefa Harpego, i zmuszając je do odwrotu. Wojska 1 Frontu Ukraińskiego w ciągu czterech dni posunęły się naprzód o prawie 100 km i zajęły Kielce. Po sforsowaniu Pilicy, znalazły się one na głębokich tyłach przeciwnika, by 17 stycznia przełamać obronę niemiecką ńa Warcie i szturmem zdobyć Częstochowę. Równie pomyślnie rozwijało się natarcie wojsk 1 Frontu Białoruskiego. Wykonane uderzenie pozwoliło w ciągu dwóch pierwszych dni na włamanie się w obronę przeciwnika na głębokość 25—40 km i zadanie mu ciężkich strat. Bitwa o przełamanie nadwiślańskiej rubieży obrony nieprzyjaciela zakończyła się pełnym sukcesem. Wyniki osiągnięte w ciągu pierwszych dni natarcia rozstrzygnęły losy rozpoczętej ofensywy. W nocy na 17 stycznia do działań przystąpiła 1 armia Wojska Polskiego, która jako pierwsza miała zaszczyt wkroczyć do Warszawy. Oswobodzenie stolicy Polski było bardzo ważnym wydarzeniem tych dni, wiązało się bowiem z ostatecznym rozbiciem obrony przeciwnika na wiślańskiej rubieży i przejściem do energicznej ofensywy na głównym kierunku warszawsko-berlińskim. Od rana 17 stycznia oddziały wydzielone armii, korpusów i dywizji piechoty, złożone z samodzielnych dywizjonów artylerii samobieżnej i batalionów piechoty, zaczęły głębokimi klinami wbijać się w tereny Polski centralnej. Oddziały te rozcinały obronę wroga i podążały ku Odrze. A za nimi, wykorzystując

wszelkie rodzaje środków transportowych, w szybkim tempie posuwały się kolumnami pułkowymi dywizje piechoty. Już 19 stycznia wojska 1 Frontu Białoruskiego wyzwoliły Łódź, Kutno i Tomaszów Mazowiecki, a następnego dnia Włocławek, Brześć Kujawski i Koło, 22 stycznia zaś nawiązały walkę o poznańską rubież obrony. W dniach tych tempo natarcia wzrosło do 33 km na dobę, a oddziały wydzielone i armie pancerne pokonywały niekiedy odległości 60—80 km dziennie. Wojska 1 Frontu Ukraińskiego i 1 Frontu Białoruskiego zużywały codziennie średnio 245 wagonów amunicji, ponad 4000 ton paliw, około 4400 ton żywności. Były to ogromne ilości środków, których uzupełnianie we właściwym czasie wpływało w istotny sposób na tempo natarcia. W wyniku rozbicia wojsk 9 armii oraz wycofania się jej pozostałych oddziałów na północ i południe, w obronie nieprzyjaciela powstał korytarz, tworzący lukę sięgającą od Włocławka po Łódź. Zarysowała się więc na tym kierunku szansa całkowitego rozcięcia wojsk niemieckich. Dowództwo wroga, zaskoczone rozmachem radzieckiej ofensywy oraz szybkim jej przebiegiem, tym razem zaczęło bardzo realnie dostrzegać zbliżającą się klęskę. Tymczasem w rejon Poznania za 1 armią pancerną gwardii dotarły już wojska 69 armii, a następnie 8 armii gwardii. Armie pancerne kontynuowały pościg za wycofującym się przeciwnikiem W tym okresie współdziałające z 1 Frontem Białoruskim wojska 1 Frontu Ukraińskiego, po rozbiciu głównych sił niemieckiej 4 armii pancernej i zadaniu poważnych strat 17 armii, w dniach od 20 do 23 stycznia przekroczyły dawną niemiecko-polską granicę i rozwijały natarcie w ogólnym kierunku na Głogów, Legnicę, Wrocław, Oławę. Uzyskane sukcesy pozwoliły radzieckiemu Naczelnemu D o wództwu sprecyzować dalsze zadania Frontów, które nie zmieniając dotychczasowych kierunków działania miały wydłużyć natarcie do rubieży Odry. Szczególnie dogodną sytuację uzyskał 1 Front Białoruski, w którego pasie, jak dotychczas, przeciwnik nie był w stanie odtworzyć zorganizowanej obrony. O tych wydarzeniach w swoich wspomnieniach marsz. Zuków napisał: „25 stycznia w dzień zadzwonił do mnie Naczelny Dowódca. Po wysłuchaniu meldunku zapytał, co zamierzamy

robić dalej. — Nieprzyjaciel uległ demoralizacji, w obecnej chwili nie jest zdolny stawiać poważniejszego oporu — odpowiedziałem. — Postanowiliśmy kontynuować natarcie, aby wyjść nad Odrę. Zasadniczy kierunek natarcia — Kostrzyn. Spróbujemy uchwycić ten przyczółek. Prawe skrzydło Frontu rozwija się w kierunku północnym i północno-zachodnim przeciwko wschodniopomorskiemu zgrupowaniu, które na razie nie stwarza większego bezpośredniego zagrożenia. — Z chwilą wyjścia nad Odrę oderwiecie się od skrzydła 2 Frontu Białoruskiego przeszło 150 kilometrów — powiedział Stalin. — Tego obecnie nie należy robić. Trzeba poczekać, aż 2 Front Białoruski zakończy operację w Prusach Wschodnich i przegrupuje swoje siły za Wisłę. — Jak długo to potrwa? — Około dziesięciu dni. Uwzględnijcie fakt, że 1 Front Ukraiński nie może w tej chwili nacierać dalej i osłaniać waszego lewego skrzydła, będzie bowiem przez pewien czas zajęty likwidacją nieprzyjaciela w rejonie Opole — Katowice. Prosiłem, aby nie zatrzymywano natarcia wojsk Frontu, ponieważ później o wiele trudniej byłoby pokonać międzyrzecką rubież umocnioną. Do osłony naszego prawego skrzydła wystarczyłoby wzmocnienie Frontu jeszcze jedną armią. Naczelny Dowódca przyrzekł rozpatrzyć tę sprawę, ale w ciągu dnia nie otrzymaliśmy odpowiedzi. 26 stycznia oddział rozpoznawczy 1 armii pancernej gwardii osiągnął międzyrzecką rubież umocnioną i wziął do niewoli sporą grupę niemieckich żołnierzy. Na podstawie zeznań jeńców ustalono, że rejon ten na wielu odcinkach jeszcze nie został obsadzony przez wojska niemieckie i że oddziały dopiero zbliżają się do niego. Dowództwo Frontu zdecydowało więc przyśpieszyć natarcie głównych sił Frontu w kierunku Odry i spróbować z marszu uchwycić przyczółki na jej zachodnim brzegu" ». Decyzja błyskawicznego, w sensie strategicznym, wyjścia wojsk radzieckich na rubież Odry i uchwycenia przyczółków na jej zachodnim brzegu była podstawowym przedsięwzięciem paraliżującym niemieckie plany związane z przegrupowaniem sił na kierunek berliński. Radziecka decyzja o wydłużeniu głębokości prowadzonej operacji i utrzymaniu dotychczasowego 13

Ż u k ó w , op. cit., s. 732—733.

tempa jej przebiegu nasuwała myśl o bezpośrednim uderzeniu na Berlin. Olbrzymia dynamika działań sprawiła, że potężny radziecki klin pancerny rozbił obronę przeciwnika na wielkiej przestrzeni. Zdezorganizowane wojska niemieckie cofały się na zachód bez szansy stawiania znaczącego w skali operacyjnej oporu. W tej sytuacji sztab 1 Frontu Białoruskiego rozważył ewentualność bezpośredniego uderzenia na Berlin. Jednak na ostateczne rozstrzygnięcie problemu wpływało stale rosnące zagrożenie prawego skrzydła wojsk 1 Frontu Białoruskiego. Tak wielkie, nie spotykane dotąd wydłużenie głębokości operacyjnej było powodem wytworzenia się niekorzystnego układu sytuacji na prawym skrzydle Frontu, na styku z 2 Frontem Białoruskim. Działające na prawym skrzydle 1 Frontu Białoruskiego armie kierowały cały swój wysiłek w kierunku zachodnim ku Odrze, natomiast główne siły 2 Frontu Białoruskiego — na północ, na Ostródę i Elbląg. Przyjęte koncepcje i zamiary oraz wypracowane na ich podstawie decyzje dotyczące działań Armii Radzieckiej, głównie wojsk 1 Frontu Białoruskiego, na berlińskim kierunku strategicznym bardzo dobrze odzwierciedlają wspomnienia dowódcy 8 armii gwardii gen. Wasilija Czujkowa, który napisał, że: „26 stycznia do Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa wysłano w celu zatwierdzenia plan dalszych działań zaczepnych wojsk 1 Frontu Białoruskiego, podpisany przez dowódcę Frontu marsz. Związku Radzieckiego Gieorgija Żukowa... Dokument ten głosi: Wojskom Frontu stawiam zadanie: 30 I 1945 wyjść na linię Nowiny — Dobrzno — Okonek — Sypniewo — Szwecja — Trzcianka — Runowo — Gulcz — Ostroróg — Opalenica — Grodzisk Wlkp. — Wielichowo — Kluczewo, armiom pancernym opanować do tego czasu rejony: 2 armii pancernej gwardii — Barlinek, Gorzów Wlkp., Strzelce Krajeńskie, 1 armii pancernej gwardii — Międzyrzecz, Świebodzin, Trzciel. Na tej rubieży podciągnąć wojska (zwłaszcza artylerię), podciągnąć tyły, uzupełnić zapasy, doprowadzić do porządku stan techniczny wozów bojowych. Rozwinąwszy 3 armię uderzeniową i 1 armię Wojska Polskiego, od rana 1 — 2 II 45 kontynuować natarcie wszystkimi siłami Frontu, z najbliższym zadaniem sforsowania z marszu rz. Odry, a następnie rozwijać zde-

cydowane uderzenie na Berlin, skupiając główny wysiłek na obejściu Berlina z północnego wschodu, z póhiocy i północnego zachodu" u . 27 stycznia Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa zatwierdziła plan operacji. Szczególną uwagę dowództwa 1 Frontu Białoruskiego zwrócono na to, że w celu pełnego zabezpieczenia prawego skrzydła Frontu od ewentualnych uderzeń niemieckich z północy lub północnego wschodu należy mieć w odwodzie na prawym skrzydle Frontu jedną armię, wzmocnioną co najmniej korpusem pancernym. Również marsz. Iwan Koniew wysłał 28 stycznia do Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa plan operacji 1 Frontu Ukraińskiego, który przewidywał rozbicie wrocławskiego zgrupowania nieprzyjaciela i wyjście nad Łabę w dniach 25—28 lutego oraz uderzenie na Berlin we współdziałaniu z 1 Frontem Białoruskim. Uściślając plan natarcia, zatwierdzony przez Kwaterę Główną, dowódca 1 Frontu Białoruskiego na mocy rozkazu nr 00172 z 27 stycznia mobilizował podległe sobie armie do dalszych aktywnych działań. Rozkaz ten głosił: „Według wszelkich oznak nieprzyjaciel pośpiesznie wysuwa swoje jednostki w celu zajęcia obrony na podejściach do rz. Odry. Jeśli zdobędziemy zachodni brzeg Odry, to operacja mająca na celu zdobycie Berlina zostanie w pełni zagwarantowana. Aby wykonać to zadanie: wydzielić z każdej armii po jednym wzmocnionym korpusie piechoty... i natychmiast rzucić je naprzód, by wesprzeć działania wojsk pancernych, mające na celu zdobycie i utrzymanie rubieży na zachodnim brzegu rz. Odry" ls . Po przekroczeniu przez wojska radzieckie w dniach 26—27 stycznia granicy polsko-niemieckiej sprzed 1939 r. opór wroga znacznie wzrósł. Trudne zadanie przypadło 1 armii pancernej gwardii, której oddziały czołowe jako pierwsze 28 stycznia podeszły do Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego i po sforso14

W. C z u j k o w, Koniec Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1975, s. 216. " Tamże, s. 217—218.

waniu Obry w rejonie na południe od Trzcieła włamały się w niemieckie linie obrony. W okresie tym w ugrupowaniach wroga zaszły zmiany, bowiem 25 stycznia niemiecka Kwatera Główna przemianowała Grupę Armii „A" na Grupę Armii „Środek", co było związane z reorganizacją dowodzenia na centralnym odcinku frontu wschodniego. Kilka dni wcześniej została utworzona Grupa Armii „Wisła" pod dowództwem Heinricha Himmlera, która przejęła z dotychczasowej Grupy Armii „A" 9 armię pod dowództwem gen. Theodora Bussego. Największe powodzenie w walkach zaczęło osiągać zgrupowanie centralne wojsk 1 Frontu Białoruskiego, w którym działały 2 armia pancerna gwardii i 5 armia uderzeniowa. Armie te już 28 stycznia przełamały z marszu umocnienia Wału Pomorskiego na odcinku Osieczno—Drawiny i nie zważając na oderwanie się od głównych sił Frontu, kontynuowały zdecydowany atak ku Odrze. 29 stycznia wojska 2 armii pancernej gwardii zdobyły Dobiegniew i Strzelce Krajeńskie, w następnym dniu Barlinek, skąd, zwracając front swych działań w kierunku południowo-zachodnim, 31 stycznia siłami 1 korpusu zmechanizowanego gwardii wyszły nad Odrę i w rejonie Kienitz, zaskakując całkowicie wroga, przeprawiły po lodzie na drugi brzeg piechotę. Czołgi korpusu, ze względu na brak środków przeprawowych, pozostały na wschodnim brzegu rzeki; część z nich jeszcze w tym dniu dotarła do skraju Kostrzyna, nawiązując walkę o miasto. W ślad za wojskami 2 armii pancernej gwardii nacierały związki 5 armii uderzeniowej, które po rozgromieniu Niemców w Puszczy Noteckiej i złamaniu ich oporu w Kotlinie Gorzowskiej sforsowały Noteć i lewym skrzydłem wyszły na przedpole Gorzowa Wielkopolskiego od strony północno-wschodniej. Gorzów Wielkopolski, stanowiący kluczową pozycję Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego i jednocześnie ogniwo łączące te fortyfikacje z Wałem Pomorskim, był ważną pozycją obronną na linii Warty, bronionej przez wroga za wszelką cenę. Piechota i czołgi 5 armii uderzeniowej gwałtownym atakiem wtargnęły w granice miasta i po krwawych walkach ulicznych rozbiły znajdujący się tam garnizon niemiecki, wyzwalając miasto 31 stycznia.

W końcu stycznia 1 armia pancerna gwardii, 9 korpus pancerny gwardii, 8 armia gwardii oraz 33 i 69 armie ogólnowojskowe wyszły na linię Skwierzyna — Międzyrzecz — Świebodzin. Przed nimi rozciągał się Międzyrzecki Rejon Umocniony, najeżony przeszkodami z drutów kolczastych, setkami żelbetowych schronów bojowych i tysiącami min. Pierwszą jednostką atakującą te umocnienia była 44 brygada pancerna z 11 korpusu 1 armii pancernej gwardii pod dowództwem płk. Józefa Gusakowskiego, która, oderwawszy się na znaczną odległość od głównych sił, wieczorem 29 stycznia podeszła do miejscowości Wysoka położonej na południowy zachód od Międzyrzecza. Wykorzystując osłonę nocy, płk Gusakowski całością sił wykonał gwałtowne uderzenie na linie fortyfikacji i wkrótce przełamał je. Uderzenie było tak silne, że już 2 lutego na tyłach wroga 44 brygada pancerna gwardii sforsowała po lodzie Odrę na północ od Frankfurtu i uchwyciła przyczółek na zachodnim brzegu. Sukces płk. Gusakowskiego nie został jednak w pełni wykorzystany. Główne siły 11 korpusu 1 armii pancernej nadeszły ze znacznym opóźnieniem, toteż Niemcy zdążyli już obsadzić wyłom. Rozpoczęły się gwałtowne boje. Przez dwa dni wojska centrum i lewego skrzydła 1 Frontu Białoruskiego szturmowały pozycje wroga, którego opór ostatecznie złamano 31 stycznia. Likwidacja obrony Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego umożliwiła wyzwolenie wielu miejscowości tego terenu. 31 stycznia zdobyto Międzyrzecz, broniony przez silny garnizon niemiecki, 2 lutego padł Rzepin, a następnego dnia wojska 1 armii pancernej gwardii, po uprzednim głębokim oskrzydleniu, wzięły szturmem Sulęcin. Prawie cztery dni trwały boje o Kunowice, przechodzące z rąk do rąk, aż wreszcie 5 lutego zostały wyzwolone. 33 i 69 armie ogólnowojskowe, działające poniżej 1 armii pancernej gwardii, napotkały również duży opór wroga. 33 armia 28 stycznia przełamała przedni skraj pasa przesłaniania na linii jezior obrzańskich między Zbąszyniem a Kargową. Wycofujące się, rozbite resztki oddziałów nieprzyjaciela oraz zorganizowane oddziały Volkssturmu obsadziły Kalsk, Sulechów i Cigacice. Próba obrony tych miejscowości

Marsz. Gieorgij Żuków, dowódca 1 Frontu Białoruskiego

Por. Czesław Szelachowski (z prawej), dowódca polskiej grupy zwiadowczej, i jego towarzysze broni

Ppor. Władysław Cieśkak inicjator ustawienia p i e r w s z e g o polskiego słupa g r a n i c z n e g o nad O d r ą (zdjęcie z 1982 r.)

Pomnik upamiętnia]

walki

Plut. Henryk Kalinowski, jeden z żołnierzy, którzy ustawili pierwszy słup graniczny nad Odrą (zdjęcie późniejsze)

unowice

Mjr N.J. Potjechin, szef sztabu 219 brygady pancernej

Bohater Z w i ą z k u Radzieckiego kpt. Nikołaj Striełkow, dowódca batalionu .zmotoryzowanego 219 brygady pancernej (zdjęcie późniejsze)

Niemieckie przygotowania do obrony Frankfurtu

Czołgiści 2 armii pancernej gwardii, którzy za udział w w a l k a c h o Kostrzyn otrzymali tytuły Bohaterów Z w i ą z k u Radzieckiego. Drugi z prawej d o w ó d c a 347 pułku pancernego gwardii 19 brygady zmotoryzowanej, płk Wieniamin Mironow Dowództwo 49 b r y g a d y pancernej W.S. Makarów

gwardii.

Drugi

z prawej siedzi

płk

D o w ó d c a 5 armii uderzeniowej, gen. Nikołaj Bierzarin (w środku), członek rady w o j e n n e j 5 armii uderzeniowej, gen. Fiodor B o k o w (z lewej), i dowódca 32 korpusu piechoty, gen. Dymitr Żerebin

Schemat walk 2 armii pancernej gwardii o Kostrzyn w y k o n a n y przez Władimira Timoniewicza

Schemat umocnionego (obecnie Osiedle Leśne)

kompleksu

obronnego

koszar

„Stulpnagel"

Gen. Heinz Reinefarth w y c h o d z i z siedziby dowództwa twierdzy Kostrzyn

żołnierzy Volkssturmu

Stanowisko niemieckiej artylerii w rejonie Starego Miasta

przez Niemców nie powiodła się. Wojska 33 armii pokonując obronę nieprzyjaciela uchwyciły Cigacice i mały przyczółek na lewym brzegu Odry, z którego jednak zostały wyparte. Po zdobyciu czołowych pozycji umocnień niemieckich wojska 1 Frontu Białoruskiego rozwinęły działania pościgowe za wycofującym się w kierunku Odry wrogiem. Poważniejsze walki prowadzono w rejonie Lubrzy, gdzie zgromadziła się dosyć duża grupa wojsk przeciwnika. Do 3 lutego wojska 1 Frontu Białoruskiego całkowicie oczyściły z przeciwnika prawy brzeg Odry, sforsowały ją i uchwyciły wiele przyczółków. Nad Odrę szerokim frontem wyszło 6 radzieckich armii, w tym 2 pancerne. Osiągnięcie przez główne siły 1 Frontu Białoruskiego Odry oznaczało zrealizowanie jednego z zasadniczych celów prowadzonej operacji. Jako pierwsze rubież Odry, na kierunku berlińskim, uchwyciły wydzielone oddziały 2 armii pancernej gwardii i 5 armii uderzeniowej, które już 31 stycznia zdobyły przyczółek powyżej Kostrzyna położony w rejonie Kienitz. W następnym dniu został opanowany przez wojska 8 armii gwardii drugi, południowy przyczółek kostrzyński. 2 lutego wojska 1 armii pancernej gwardii osiągnęły kolejny przyczółek odrzański poniżej Górzycy. Następne przyczółki, po obydwu stronach twierdzy Frankfurt, uchwyciły wojska 69 armii. W nocy z 1 na 2 lutego siły główne 5 armii uderzeniowej, jako pierwsze spośród wojsk 1 Frontu Białoruskiego, przystąpiły do frontalnego forsowania Odry na odcinku od Czelina do Kostrzyna, w efekcie czego zdobyto kolejne przyczółki w rejonie Namyślina i Czelina. W wyniku tych działań wojska marsz. Żukowa osiągnęły rubież Odry na odcinku od Cigacic na południu do rejonu Schwedt na północy. 3 lutego zakończyła się jedna z największych operacji zaczepnych II wojny światowej, która później została nazwana wiślańsko-odrzańską. Rozwijała się ona w pasie szerokości blisko 500 km, na głębokości 450—500 km i trwała 23 dni. Przeciętne tempo posuwania się wojsk radzieckich było wysokie i wynosiło 25 km na dobę, a jednostek pancernych i zmechanizowanych — 30—35 km. W toku operacji wiślańsko-odrzańskiej

rozbito 35 dywizji nieprzyjaciela, w 25 dywizjach straty wynosiły 60—70%. Prócz tego Niemcy stracili ponad 1300 czołgów i dział pancernych, blisko 14 000 dział i moździerzy oraz powyżej 1300 samolotów. Zmusiło to dowództwo wroga do przerzucenia w pas radzieckiego natarcia dodatkowo ponad 40 dywizji oraz dużej liczby sprzętu i uzbrojenia z innych odcinków frontu radziecko-niemieckiego, z frontu zachodniego i włoskiego, a także ze swego odwodu.

WALKI O PRZEŁAMANIE LINII Ś R O D K O W E J O D R Y

\

PLANY S T R O N

Sukcesy osiągnięte w pierwszych dniach operacji wiślańsko-odrzańskiej stworzyły sytuację, w której dowództwo 1 Frontu Białoruskiego zdecydowało się wydzielić grupy wojsk szybkich Frontu złożone przede wszystkim z armii i korpusów pancernych. Grupy te posuwając się w ogromnym tempie na zachód, torowały drogę armiom ogólno wojskowym. Wszystko wskazywało na to, że zanosi się na skuteczny rajd aż do Odry i dalej poza jej linię — ku Berlinowi. Główne uderzenie planowano wykonać na kierunku Poznań — Kostrzyn, gdzie działały wojska centralnego zgrupowania 1 Frontu Białoruskiego. Pomocnicze uderzenie, wojsk południowego zgrupowania Frontu, miało zmierzać ku Odrze w rejon Frankfurtu. Jak już wspomnieliśmy, środkowa Odra nie stanowiła w założeniach i planach dalszych działań wojsk 1 Frontu Białoruskiego wydzielonego etapu. Przygotowania do forsowania Odry wojska Frontu rozpoczęły jeszcze w toku pościgu. Pokonywanie bowiem szerokich przeszkód wodnych jest jednym z najbardziej złożonych i trudnych rodzajów działań bojowych, a powodzenie w decydującym stopniu uzależnione jest, obok umiejętności i bitności wojsk, od dobrego przygotowania oddziałów przez dowództwa i sztaby wszystkich szczebli do forsowania, a w szczególności od zapewnienia środków przeprawowych. Nad Odrą sytuacja była tym trudniejsza, że walory obronne

rzeki zwiększał fakt, iż na lewym jej brzegu nieprzyjaciel rozbudował system fortyfikacji polowych i umocnień stałych. W planach niemieckiego dowództwa Odra stanowiła ostateczną rubież, na jaką dopuszczono możliwość włamania się wojsk radzieckich. Dlatego też zakładało ono, że: „Jeżeli zmusimy Związek Radziecki do przełamywania obrony nad Odrą, to może dojść do 3—4- tygodniowej przerwy operacyjnej. Czas ten będzie nam potrzebny do ześrodkowania wojsk i przygotowania działań zaczepnych" \ Dowództwo nieprzyjaciela mobilizowało wszystkie możliwe siły, by wzmocnić obronę przedpola Berlina i zapobiec katastrofie. 1 lutego w meldunku do Hitlera Himmler stwierdził: „Mój wodzu! Dowództwo Grupy Armii »Wisła« dostrzega poważne niebezpieczeństwo uderzenia nieprzyjaciela ku stolicy Rzeszy, tutaj bowiem dysponować możemy (prócz słabych sił ubezpieczających) tylko 25 dywizją grenadierów pancernych, wyładowywaną w rejonie Kostrzyna. W dniu jutrzejszym dowództwo Grupy Armii me może liczyć na dalsze awizowane siły" 2 Wracając do historycznej decyzji, której finałem miało być zakończenie II wojny światowej, warto przytoczyć ciekawy fragment wspomnień gen. Sztemienki, który napisał, że: „26 stycznia 1945 r. Sztab Generalny otrzymał decyzję dowódcy 1 Frontu Białoruskiego o nieprzerwanym, w istocie rzeczy, natarciu do opanowania niemieckiej stolicy włącznie. Przewidywano, że w ciągu czterech dni uda się podciągnąć wojska, szczególnie artylerię, zebrać siły, uzupełnić zapasy, doprowadzić do porządku sprzęt związków pancernych, wprowadzić do pierwszego rzutu 3 armię uderzeniową i 1 armię WP, żeby 1—2 lutego wznowić natarcie wszystkimi siłami Frontu. Zadanie bliższe — z marszu sforsować Odrę. Następne — uderzenie na Berlin. ...Nazajutrz nadeszła decyzja dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego. On również zamierzał prowadzić działania, w zasadzie, bez przerwy. Planował on wznowić natarcie 5—6 lutego i do 25—28 lutego wyjść nad Łabę, a prawym skrzydłem we 1 MiD W I H V I I / 3 / 4 9 6 / 6 4 8 4 2 1 4 Rozważania w zakresie oceny przeciwnika według stanu na dzień 2 II 1945 r 2 R . D z i p a n o w , Elementy niemieckiej oceny położenia operacyjnego wojsk na kierunku berlińskim w styczniu 1945 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny" (dalej „WPH") 1964, nr 4, s. 242

współdziałaniu z 1 Frontem Białoruskim opanować Berlin... Taki sam punkt widzenia miał też Naczelny Dowódca... Wszyscy więc byli jednego zdania — należy bez przerwy kontynuować natarcie i opanować Berlin. Dowództwa Frontów otrzymały w tej sprawie z Moskwy odpowiednie wytyczne i z kolei postawiły zadania armiom. Sztab Generalny niepokoił tylko jeden szczegół: w jaki sposób natarcie na Berlin dwóch Frontów pogodzić z decyzją Stalina o tym, że stolicę faszystowskich Niemiec mają zdobyć wojska pod dowództwem Żukowa. Po gorących dyskusjach zaproponowano zatwierdzić decyzje obydwóch dowódców Frontów. Kwatera Główna propozycję tę przyjęła, jednak linia rozgraniczenia pomiędzy Frontami została ustalona zgodnie z propozycjami marsz. Żukowa z 26 stycznia: Śmigiel, Kargowa, rz. Gniła Obra, rz. Odra, Racławiec, Friedland, Gross Koris, Michendorf. Taka linia rozgraniczenia faktycznie odsuwała 1 Front Ukraiński na południe od Berlina, nie pozostawiając mu żadnej luki dla wykonania uderzenia na niemiecką stolicę; prawe skrzydło Frontu skierowane było na Gubin i Brandenburg. Nastąpiło wyraźne nieporozumienie: z jednej strony zatwierdzono decyzję marsz. Koniewa — prawym skrzydłem nacierać na Berlin — a z drugiej — wyznaczono linię rozgraniczenia, która uniemożliwiała wykonanie tego zadania. Liczyliśmy jednak na to, że do Berlina jest jeszcze daleko i zdołamy usunąć tę sprzeczność. W trakcie operacji sytuacja sama powinna wnieść niezbędne poprawki. Tak też się stało. Lecz nie w lutym, nie w marcu i nawet nie w kwietniu. Dalszy rozwój wydarzeń nie pozwolił nam przeprowadzić natarcia na Berlin w przewidzianym terminie" 3. Odrę należało opanować z marszu, bowiem jak pisał gen. Czujkow: „W rozkazie dowódcy Frontu z dnia 27 stycznia 1945 roku podkreślono: »Jeśli zdobędziemy zachodni brzeg rzeki Odry, to operacja mająca na celu zdobycie Berlina zostanie w pełni zagwarantowana«" 4. W związku z tym już w nocy z 27 na 28 stycznia wszystkie związki operacyjne Frontu otrzymały nowe zadania, które precyzowały termin wyjścia wojsk nad Odrę i nakazywały dalsze walki o jej przełamanie. 3 4

S z t e m i e n k o , Sztab Generalny..., C z u j k o w, op. cit., s. 170.

s.

345—346

Na początku trzeciej dekady stycznia armie ogólnowojskowe zgrupowania uderzeniowego 1 Frontu Ukraińskiego wykorzystując powodzenie wojsk szybkich, zwłaszcza 3 i 4 armii pancernych, osiągnęły Odrę na froncie od Chobieni do Opola. 22 stycznia jako pierwsze wyszły nad rzekę w rejonie Opola wojska 5 armii gwardii, działającej na lewym skrzydle zgrupowania uderzeniowego. Nazajutrz rozpoczęły forsowanie Odry na południe od Wrocławia związki 52 armii ogólnowojskowej i 3 armii pancernej gwardii, a niebawem w rejonie Ścinawy 13 armia ogólno wojskowa i 4 armia pancerna. W myśl zadań postawionych 28 stycznia przez dowódcę 1 Frontu Białoruskiego 1 i 2 armie pancerne gwardii, 5 armia uderzeniowa, 8 armia gwardii oraz 33 i 69 armie ogólnowojskowe miały wyjść nad Odrę i sforsować ją w terminie do 2—4 lutego 1945 r. Dowództwo Frontu w wydanej 28 stycznia odezwie do swoich wojsk tak motywowało cel dalszych działań: „Wojska naszego Frontu, znakomicie wypełniając postawione zadanie, wyszły nad granicę Niemiec. W ten sposób zakończono pierwszy etap operacji rozpoczętej 14 stycznia... Naczelny Wódz, marszałek Związku Radzieckiego, tow. Stalin nałożył na nas żołnierzy 1 Frontu Białoruskiego odpowiedzialne i zaszczytne zadanie. Rozkazano nam wykonać jeszcze jedno druzgocące uderzenie na wroga w jego legowisku, jako pierwszym wedrzeć się do Berlina i zatknąć tam sztandar zwycięstwa" 5. Odezwa powyższa nawiązywała do wcześniejszych założeń i planów działań, które jednak w wyniku powstałej na początku lutego niepomyślnej zmianie sytuacji wojsk 1 Frontu Białoruskiego musiały ulec modyfikacji.

PIERWSZY

PRZYCZÓŁEK

KOSTRZYŃSKI

31 stycznia 26 gwardyjski i 32 korpusy piechoty 5 armii uderzeniowej opanowały Gorzów Wielkopolski. Na całkowicie odsłoniętym, lewym skrzydle 5 armii uderzeniowej w rejonie tego miasta powstała trudna sytuacja na skutek wytworzenia się do5 Cyt. za: T. S a w i c k i , Zimowa „Myśl Wojskowa" 1969, nr 1, s. 119.

ofensywa Armii Radzieckiej 1945

r.,

chodzącej do 50 km luki we froncie wojsk radzieckich. 8 armia gwardii, oblegając w dalszym ciągu twierdzę i miasto Poznań, częścią sił wyszła w rejon Skwierzyny, gdzie w wyniku kontrataków piechoty niemieckiej wspartej czołgami została zatrzymana. W tej skomplikowanej sytuacji oddział wydzielony 5 armii uderzeniowej w nocy z 30 na 31 stycznia przystąpił z rejonu Gorzowa Wielkopolskiego do wykonania skoku nad Odrę według marszruty: Wysoka, Dębno, Boleszkowice, Kienitz. W skład oddziału wchodził 1006 pułk piechoty 266 dywizji piechoty, 220 samodzielna brygada pancerna, 89 samodzielny pułk czołgów ciężkich, 507 pułk artylerii przeciwpancernej, 489 pułk moździerzy i dywizjon artylerii rakietowej 6 . Realizując otrzymany rozkaz, armijny oddział wydzielony forsownym marszem przesuwał się ku Odrze, jednakże w odległości 15 km od rzeki zaczął odczuwać brak paliwa, co mogło spowodować niewykonanie zadania. W tej sytuacji dowódca oddziału, płk Chariton Jesipienko, sformował ruchomą grupę w składzie dwóch batalionów piechoty na samochodach, trzech kompanii czołgów T-34, dywizjonu artylerii rakietowej i pułku artylerii przeciwpancernej, która uzupełniwszy paliwo, kosztem transportu pozostałej części oddziału wydzielonego, kontynuowała wykonywanie zadania. O godz. 14.00 31 stycznia ruchoma grupa przeprawiła się po lodzie przez Odrę i zdobyła przyczółek na jej lewym brzegu na odcinku Kienitz—Rechfeld, o szerokości frontu do 4 km i głębokości do 3 km. Kompania nieprzyjacielskiej piechoty z 2 działami 85 mm, ochraniająca przeprawę przez Odrę w rejonie Kienitz, została wzięta do niewoli. O tym historycznym wydarzeniu Zuków napisał: „Pojawienie się wojsk radzieckich w odległości 70 km od Berlina było dla Niemców oszałamiającym zaskoczeniem. W chwili gdy oddział wdarł się do miasta Kienitz, jego ulicami spokojnie spacerowali niemieccy żołnierze, w restauracjach pełno było oficerów. Po6 Ż u k o w, op. ais. 597. W innej radzieckiej publikacji znajduje się odmienny skład oddziału: 220 samodzielna brygada pancerna, 89 samodzielny pułk czołgów ciężkich, 507 pułk artylerii przeciwpancernej, jeden dywizjon 489 pułku moździerzy, samodzielny dywizjon dział pancernych i 1006 pułk piechoty 266 dywizji piechoty. Sbomik wojenno-istoriczeskich materiałów Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny, wypusk nr 6, Moskwa 1952, s. 8.

ciągi na linii Kienitz — Berlin kursowały zgodnie z rozkładem, łączność działała bez zakłóceń" 1 . Tego samego dnia rozpoznanie radzieckie wykryło zbliżającą się do rubieży obrony piechotę zmotoryzowaną i czołgi przeciwnika. W związku z tym, że rozszerzenie przyczółka było niemożliwe, płk Jesipienko powziął decyzję umocnienia się na osiągniętej rubieży, przerzucenia na lewy brzeg Odry jak największej liczby dział, moździerzy i pododdziałów piechoty, zorganizowania obrony okrężnej i utworzenia w Kienitz węzła przeciwpancernego. Pod koniec 31 stycznia na przyczółek dodatkowo przerzucono: 84 moździerze, 42 działa 45 mm, 39 dział 76 mm artylerii pułkowej i dywizyjnej, 18 dział 122 mm. Czołgów i wyrzutni rakietowych nie udało się przeprawić, z powodu złego stanu lodu. Niemcy usiłowali za wszelką cenę powstrzymać posuwające się na zachód oddziały Armii Radzieckiej. Tylko 1 lutego ich lotnictwo wykonało przeszło dwa tysiące lotów bojowych, bombardując i ostrzeliwując radzieckie kolumny marszowe. Mimo uderzeń z powietrza i ziemi nowe oddziały radzieckie wieczorem 1 lutego dotarły do Odry ńa północ od Kostrzyna, zdobywając następne punkty zaczepienia nad rzeką. Jako jedne z pierwszych wyszły nad Odrę również oddziały 2 armii pancernej gwardii. Batalion piechoty zmotoryzowanej (dowodzony przez mjr. N. Ilina) ze składu 219 brygady pancernej płk. E. Wajnruba na prowizorycznych środkach przeprawowych wprost po lodzie sforsował Odrę i uchwycił na jej lewym brzegu mały przyczółek. Czołgów nie zdołano przeprawić na drugą stronę, ponieważ lód był za cienki, a ciężkiego sprzętu przeprawowego brakowało, mogły więc jedynie wspierać ogniem walkę batalionu mjr. Ilina. Potem inne siły 1 korpusu zmechanizowanego — 19, 37 i 35 brygady zmotoryzowane dowodzone przez pułkowników W. Jerszowa, M. Chotimskiego i J. Zadrożnego — wsparły batalion i walczyły razem z nim o przyczółek. O realizacji tego trudnego przedsięwzięcia napisał we wspomnieniach szef sztabu 2 armii pancernej gwardii gen. lejtn. Aleksiej Radzijewski: „Warunki nie sprzyjały wykonaniu tego 7

Ż u k ó w , op. cit., s. 597.

zadania. Naszym słabym punktem był niedostatek zaopatrzenia, głównie paliwa. Dlatego też bywały dni, kiedy korpusy nacierały jedynie oddziałami wydzielonymi. Zwiększyło swą aktywność lotnictwo nieprzyjaciela, atakując szyki pancerniaków prawie bezkarnie... Wreszcie też 27 stycznia zaczął sypać gęsty śnieg, rozszalała się zadymka... Do ostatniej dużej przeszkody wodnej na drodze do Berlina jako pierwsza dotarła 219 brygada pancerna pułkownika Wajnruba. Piechota zmotoryzowana tej brygady przeprawiła się na drugi brzeg Odry i nawiązała walkę o Kienitz. Stało się to 31 stycznia o godzinie 10 rano. O 18.00 przeprawiły się na drugi brzeg jeszcze dwa bataliony 37 brygady zmechanizowanej pułkownika Chotimskiego i doszły pod Genschmar" s . Jednocześnie pozostałe oddziały 219 brygady pancernej wraz z 10 brygadą zmechanizowaną rozpoczęły walki o Kostrzyn. 31 stycznia główne siły 2 armii pancernej gwardii wyszły nad Odrę. Pomiędzy zgrupowaniem północnym wojsk Frontu a oddziałami, które osiągnęły Odrę powstała znaczna luka. Sytuacja ta była powodem wprowadzenia w lukę na mocy rozkazu dowódcy 1 Frontu Białoruskiego 2 armii pancernej gwardii, w związku z czym otrzymała ona 1 lutego zadanie uderzenia z rejonu Mieszkowic wzdłuż Odry w kierunku północnym i uchwycenia rubieży Odry na wysokości Gryfina i Schwedt. Nad Odrą spośród jednostek 2 armii pancernej gwardii pozostał tylko 1 korpus pancerny gwardii, który miał za zadanie utrzymać i powiększyć przyczółek w rejonie Czelina. Do jego dyspozycji przydzielono 6 samodzielny zmotoryzowany batalion pontonowo-mostowy, który jako pierwsza jednostka ludowego Wojska Polskiego dotarł 16 lutego nad Odrę. Żołnierze batalionu wraz z saperami radzieckimi 20 lutego rozpoczęli budowę mostu w rejonie Czelina. Do 22 lutego zakończono prace związane z wbijaniem pali. Prowadzono je początkowo w dzień i w nocy pod stałym ogniem nieprzyjacielskiej artylerii, który przysparzał strat w ludziach i sprzęcie. W celu zamaskowania budowy mostu zaczęto stosować zadymienie chemiczne za pomocą świec dymnych, a w okresie następnym większość prac wykonywano w nocy, co z kolei wy8

A. R a d z i j e w s k i , Czołgi idą na Berlin, w: Warszawa 1975, s. 358

W sztabach i na frontach,

datnie wpłynęło na zmniejszenie tempa robót. Odcinek mostu budowany przez batalion przebiegał od wału przeciwpowodziowego do zachodniego brzegu Odry. Dalsze odcinki stawiali saperzy radzieccy. Sprzęt mechaniczny batalionu był w większości nieprzydatny do tego rodzaju zadania i został wypożyczony saperom radzieckim do innych celów. Most budowano ręcznie z drewna. Mimo że żołnierze polscy znajdowali się bardzo blisko stanowisk niemieckich, odcinek ten był bezpieczniejszy od innych, bowiem w większym stopniu osłaniał go wysoki wał przeciwpowodziowy. Niemcy starali się wszelkimi dostępnymi środkami zlikwidor wać radziecki przyczółek oraz zniszczyć budowany most, który mógł posłużyć do transportu ciężkiego sprzętu i następnie rozwinięcia ataku. Dużym zagrożeniem dla mostu mogły być często stosowane przez wroga w innych rejonach miny pływające. W celu ochrony przed nimi pełnili stałą służbę wyznaczeni obserwatorzy wyposażeni w długie żerdzie, którymi mogli spływające ewentualnie miny przeprowadzić między palami mostu. W nocy 28 lutego batalion zakończył budowę wyznaczonego mu 116-metrowego odcinka mostu. Łącznie podczas budowy wbito 217 pali i ułożono 31 kapturów, 350 belek oraz 1200 bali. Komisja odbioru z zarządu drogowego 1 Frontu Białoruskiego oceniła pracę polskich saperów bardzo wysoko, wyrażając swoje zadowolenie oraz uznanie za wykazane męstwo. W czasie stawiania mostu batalion otrzymał telegram o nadaniu mu na mocy rozkazu Naczelnego Dowódcy Armii Czerwonej nr 11 z 19 lutego zaszczytnego miana „Warszawskiego" za udział w walkach o stolicę Polski. W przeddzień ukończenia budowy mostu dokonano historycznego ustawienia pierwszego polskiego słupa granicznego nad Odrą. Słup został wbity 27 lutego 1945 r. na wschodnim brzegu Odry poniżej Czelina. Czyn ten stał się dzisiaj powszechnym symbolem powrotu odrodzonej Polski nad piastowską granicę na Odrze. Wraz z 2 armią pancerną gwardii nad Odrę wyszły wydzielone siły 5 armii uderzeniowej. Były to niewielkie oddziały, bowiem siły główne tej armii 31 stycznia znajdowały się dopiero na podejściach do Odry. Pod koniec tego dnia dowódca 5 armii uderzeniowej postawił podległym wojskom następujące zadanie na dzień 1 lutego: prawym skrzydłem i centrum ugrupowania

uchwycić przyczółek na zachodnim brzegu rzeki na rubieży od ujścia Starej Odry poprzez Karlsbiese, Neu Barnim, Klein Neuendorf do Letschin; lewym skrzydłem z marszu zdobyć Kostrzyn, a następnie sforsować Odrę i opanować rubież Letschin, Zechin, Genschmar, Alt Bleyen; jednocześnie, poprzez uderzenie jednej dywizji piechoty z rejonu Gorzowa Wielkopolskiego w kierunku na Bolemin, na skrzydło skwierzyńskiego zgrupowania nieprzyjaciela, udzielić pomocy 8 armii gwardii w przełamaniu obrony niemieckiej na Odrze. Zadanie to zatem polegało na uchwyceniu na lewym brzegu Odry przyczółka 0 szerokości do 35 km i głębokości 3—8 km oraz ześrodkowaniu na nim głównych sił 5 armii uderzeniowej. Rozkaz ten nie został zrealizowany zgodnie z założeniami. Znajdujące się na podejściach do rzeki oddziały zatrzymały się 1 mimo braku oporu wroga pozostawały przez całą noc w odległości 10—30 km od Odry. Dopiero rano 1 lutego oddziały te rozpoczęły marsz. Przez ten czas minął moment zaskoczenia, nieprzyjaciel zaś w rejon przyczółka, uchwyconego przez oddział wydzielony 5 armii uderzeniowej, zdążył przegrupować 25 dywizję grenadierów pancernych i rozpoczął gwałtowne kontrataki z rejonu Amt Kienitz w kierunku na Kienitz. W ten sposób zostały zaprzepaszczone szanse wykonania wydanego przez dowódcę armii rozkazu. Brak szybkości i zdecydowania uniemożliwił pełne zaskoczenie wroga, którego opór zaczął szybko wzrastać. Wiązało się to z przybywaniem nowych jednostek niemieckich nad Odrę, która w ostatnich dniach stycznia była stosunkowo słabo broniona. Zarazem jednak stwierdzić należy, iż wychodzące nad brzeg rzeki oddziały radzieckie były niezwykle wykrwawione i zaczęły w coraz większym stopniu odczuwać niedostatek amunicji i paliwa, związany ze znacznym oderwaniem się od baz zaopatrzeniowych, które pozostały za Wisłą. Przemieszczanie się sił głównych 5 armii uderzeniowej w kieiunku Odry rozpoczęło się 1 lutego o godz. 7.30. W godzinach rannych udało się, na przyczółek uprzednio opanowany, przeprawić dodatkowo tylko jedną dywizję piechoty. Pomimo bardzo ciężkiego położenia oddziały walczące na zachodnim brzegu rzeki oddały nieprzyjacielowi jedynie kilkaset metrów terenu w rejonie na wschód od Amt Kienitz.

Odległość wysuniętych oddziałów 5 armii uderzeniowej od Skwierzyny, gdzie toczyła boje 8 armia gwardii, sięgała 65 km. Dowódca 5 armii uderzeniowej postanowił uderzyć na skrzydła i tyły kontratakującego przeciwnika w kierunku południowym na Walewice. Wykonanie tego zadania nakazano 32 korpusowi piechoty. Inny oddział wydzielony 301 dywizji piechoty z 5 armii uderzeniowej, pod dowództwem mjr. Borówki, wieczorem 31 stycznia zbliżył się do Błeszyna. Po zdobyciu tej miejscowości oddział wyszedł nad Odrę, następnie sforsował ją i uchwycił niewielki przyczółek na zachodnim brzegu. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 301 dywizja piechoty zajęła rubież: Boleszkowice— Bielin—północny skraj lasu położonego na północny wschód od Czelina. Na lewym, odsłoniętym skrzydle 5 armii uderzeniowej 32 korpus piechoty przystąpił do realizacji zadania dowódcy armii. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego jego 416 dywizja piechoty została przerzucona przez Wartę w pobliżu Gorzowa Wielkopolskiego i rana nawiązała walkę z przeciwnikiem w rejonie Rudnicy i Waldowic. Następnie 416 dywizja piechoty rozwijała gwałtowne natarcie wzdłuż południowego brzegu Warty na Słońsk, w kierunku Kostrzyna. Wykorzystując przyczółki zdobyte przez oddziały wydzielone, siły główne 5 armii uderzeniowej w nocy z 1 na 2 lutego, pierwsze spośród wojsk 1 Frontu Białoruskiego, przystąpiły do frontalnego forsowania Odry na odcinku od Czelina do Kostrzyna. Jednostki pierwszego rzutu 9 korpusu piechoty sforsowały Odrę w rejonie Gross N e u e n d o r f i do rana 2 lutego wyszły na rubież Neulewin — Neubarnim — Ortwig. 26 korpus piechoty gwardii i jedna dywizja 32 korpusu piechoty sforsowały Odrę na odcinku Kaleńsko — Szumiłowo. W wyniku tych działań 2 lutego 5 armia uderzeniowa opanowała przyczółek od Błeszyna do Kostrzyna o szerokości 30 km i głębokości 5 km. Jeszcze tego samego dnia na przyczółek udało się, mimo intenj sywnej działalności lotnictwa niemieckiego, przeprawić dalsze oddziały 5 armii uderzeniowej, 905 i 986 pułki piechoty. Również następnego dnia zostały przerzucone kolejne jednostki. Oddziałom radzieckim bardzo brakowało wsparcia wojsk

pancernych, których nie udało się przerzucić na przyczółek. Mimo narastania ataków niemieckich wspieranych czołgami i lotnictwem jednostki 5 armii uderzeniowej wzmocniły obronę przyczółka i podjęły przygotowania do rozwinięcia dalszych działań zaczepnych na kierunku Berlina. W tym czasie dowództwo Frontu poleciło szefowi wojsk drogowych Frontu przystąpić do budowy na Odrze mostu drogowego, który miał połączyć przyczółek ze węchodnim brzegiem rzeki. Wykonanie powyższego zadania zlecono 3 Zarządowi Wojennych Dróg Samochodowych, wzmacniając go jednym pułkiem inżynieryjnym oraz 95 batalionem budowy mostów z odwodu Frontu. Ogólne kierownictwo budowy zostało powierzone ppłk. inż. D. Rudence. Ponieważ rejon budowy znajdował się pod silnym ostrzałem artylerii i moździerzy, a także nękany był częstymi atakami lotnictwa nieprzyjacielskiego, prace prowadzono w nocy, wykorzystując elementy konstrukcji mostowych przygotowanych w ciągu dnia w okolicznych lasach. Pomimo tego jednostki drogowo-mostowe poniosły duże straty. W dzień most bardzo często bombardowało lotnictwo niemieckie, wskutek czego na tym lub innym odcinku budowy tonął sprzęt mechaniczny ustawiany na pontonach. Mimo tego most został zbudowany w ciągu siedmiu dni. Straty przy budowie mostu wyniosły: 163 zabitych, 186 rannych, a ponadto 38 żołnierzy utonęło. Wysoką cenę życia ludzkiego zapłacono za ten most, pozwoliło to jednak na przerzucenie za Odrę sprzętu bojowego, co umożliwiło z kolei utrzymanie, a nawet poszerzenie przyczółka.

DRUGI PRZYCZÓŁEK KOSTRZYŃSKI Po przełamaniu 31 stycznia Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego oddziały 8 armii gwardii przesuwały się na zachód. Nad brzeg Odry wojska 8 armii gwardii wyszły 1 lutego. Pierwszy sforsował rzekę 4 korpus piechoty gwardii, któremu do wieczora następnego dnia udało się zdobyć na zachodnim brzegu Odry naprzeciw Kostrzyna przyczółek obejmujący Kietz, Manschnow, Rathstock. Również 28 korpus piechoty gwardii

otrzymał zadanie sforsowania Odry i zdobycia przyczółka na odcinku Rathenow — Podelzig — Klessin. Na działaniach 8 armii gwardii zaciążyły te same ujemne zjawiska, które miały miejsce w 5 armii uderzeniowej: rozciągnięcie się szyków bojowych, zmęczenie wojsk, brak środków, przeprawowych, oderwanie się części artylerii i czołgów. Oprócz tego należy pamiętać, że 8 armia gwardii była w tym czasie znacznie osłabiona, gdyż jej korpus piechoty i część drugiego walczyły w Poznaniu. Walkami 8 armii gwardii o przełamanie linii Odry dowodził gen. Czujkow, który w swoim pamiętniku tak opisał te wydarzenia: „Odcinki forsowania wymagały osłony z powietrza. Na moją prośbę dowódca Frontu przydzielił mi 16 dywizję artylerii przeciwlotniczej, którą dowodził generał Sieriedin. Miała ona przybyć do rejonu przepraw przed świtem. Ale przeciwlotnicy spóźnili się ponad dobę z powodu braku materiałów pędnych. 2 lutego o godz. 10.00 znajdowałem się na punkcie obserwacyjnym dowódcy 4 korpusu piechoty gwardii, generała lejtnanta Głazunowa. Urządzono tam punkt w ruinach fortu opodal osiedla Zabice, na południe od Kostrzyna. Oddziały korpusu już rozwinęły się na wale między Kostrzynem a Górzycą, przygotowując się do przeprawy. Przez lornetkę nożycową obserwowałem Odrę. Duża, dobrze obwałowana rzeka... Lód był tak cienki, że nawet piechota, nie mówiąc o sprzęcie bojowym, nie mogła bez ryzyka poruszać się po nim. Nie dysponowaliśmy etatowymi środkami przeprawowymi, ale mimo to gwardziści pod osłoną ognia artyleryjskiego zaczęli przedostawać się na brzeg zachodni. Przynosili drągi, deski, wiązki trzciny, z których sporządzali drabiny i kładki. Gdzieniegdzie udało się przeprawić działa przeciwpancerne... Niestety, przeprawa nie trwała długo. Nad głowami gwardzistów pojawiły się niemieckie samoloty myśliwskie »Focke-Wulf«... Musieliśmy zaniechać przeprawy aż do nastania ciemności. Nocą została wznowiona... chociaż w ciągu dnia na brzeg zachodni przeszło niewiele pododdziałów, to jednak wszystkie one zdobyły nieduże przyczółki... Nasi zwiadowcy, przeprawiwszy się 2 lutego przez Odrę, zdołali dotrzeć do szosy Seelow — Kostrzyn i wziąć do niewoli dwóch oficerów. Byli to pracownicy hitlerowskiego Sztabu Generalnego. Ich zeznania potwierdziły, że Sztab Generalny

Wojsk Lądowych nie orientował się w rozwoju sytuacji na kieiunku głównym — berlińskim" 9 . 3 lutego w rejon forsowania Odry przez oddziały 8 armii wardii dotarła wydzielona 16 dywizja artylerii przeciwlotni• zcj, by osłaniać przeprawy, które zostały ponownie uruchomione. Osłona ta pozwoliła na szybkie przeprawienie na drugi brzeg, prawie bez strat, jednostek 35, 47 i 79 dywizji piechoty gwardii. Jednocześnie przesunięto tam punkty obserwacyjne artylerii, co pozwoliło na skuteczniejsze prowadzenie ognia. Rano 5 lutego nad Odrę wyszły również jednostki 57 dywizji piechoty gwardii. W ciągu dnia udało się im sforsować rzekę i zdobyć przyczółek. Wchodzące w jej skład pułki 170, 172, 174 osiągnęły rubież Reitwein — Rathstock — Alt Tucheband. Zdobyte przyczółki dywizyjne stopniowo rozszerzano, aż do połączenia w jeden przyczółek armijny. Walki o jego powiększenie utrudniał niedostatek artylerii i czołgów, które pozostawały na prawym brzegu. Wprowadzenie ich do bezpośredniej walki uniemożliwiał brak mostów i środków przeprawowych. Zdobycie dwóch przyczółków kostrzyńskich i wzięcie twierdzy w kleszcze było bardzo dużym sukcesem wojsk radzieckich.

PRZYCZÓŁKI

SŁUBICKIE

Po przełamaniu oporu wroga w rejonie Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego 1 armia pancerna gwardii podążała szybko w kierunku zachodnim. O działaniach w tym rejonie i zdobyciu rubieży Odry dowódca 1 armii pancernej gwardii, gen. Katukow, napisał: „Codzienne troski związane z działaniami bojowymi pochłaniały całą moją uwagę. Operacja zbliżała się do punktu kulminacyjnego. Gusakowski opanował Golice na północ od Frankfurtu i wyszedł nad Odrę. Meldunek o tym otrzymałem o ósmej rano 2 lutego. Gusakowski wykonał zadanie z 12-godzinnym opóźnieniem. Nie było w tym jednak jego winy; tyły opóźniły się z dowozem paliwa. Odra była skuta lodem. Na przeciwległym brzegu widać było transzeje, zapory z drutu kolczastego, zęby słupów przeciwczołgowych. Prawie " C z u j k o w, Op. cit., s. 209—211.

jednocześnie z Gusakowskim podeszła dó Golić 27 brygada piechoty K. Fiedorowicza. Dowódcy brygad zdecydowali wspólnie forsować rzekę. Podciągnęli do brzegu działa pancerne, »katiusze« i całą pozostałą artylerię. Po zmasowanej nawale ogniowej na pozycje nieprzyjaciela tyraliery piechoty zmotoryzowanej weszły na lód. Szybko pokonawszy rzekę, piechota wspierana ogniem artylerii ze wschodniego brzegu rozbiła ubezpieczenia hitlerowców i uchwyciła przyczółek szerokości 4—5 km. Bataliony piechoty zmotoryzowanej wyszły na rubież Reitwein, Wuhden" 10. Radziecki atak skierowany w kierunku Frankfurtu został początkowo zatrzymany przez niemieckie pancerne grupy bojowe, którym udało się pod Rzepinem wstrzymać część oddziałów 1 armii pancernej gwardii. Uzyskany w ten sposób przez Nie mców czas został wykorzystany na przygotowanie pozycji obronnych nad Odrą w miejscu spodziewanego uderzenia w rejonie Kunowie, Frankfurtu i Świecka. Lektura niemieckich meldunków operacyjnych z tego okresu pozwala na w miarę pełną rekonstrukcję wydarzeń. 1 lutego 1945 r. położenie — według nich — na odcinku frontu Grupy Armii „Wisła" charakteryzowało się kontynuaq'ą radzieckich natarć w rejonach przełamania w kierunku Frankfurtu. Było to powodem 1 ściągnięcia na ten odcinek wszystkich sił do odpierania ataków. Działające również w południowym zgrupowaniu wojsk 1 Frontu Białoruskiego czołowe oddziały 11 samodzielnego korpusu pancernego wyszły wieczorem 1 lutego na przedpole Rzepina, którego bronił liczny garnizon. Miasto stanowiło klamrę organizowanej przez Niemców doraźnej linii ubezpieczającej, która przebiegała przez Urad, Rzepin i Słońsk. Przełamanie tej linii otwierało dostęp na przedpole Frankfurtu. W walkach 0 zdobycie Rzepina zostały zaangażowane 20 brygada pancerna 1 12 brygada zmotoryzowana przy wsparciu piechoty 61 korpusu zmotoryzowanego 69 armii. Natomiast pozostałe siły korpusu w tym czasie kontynuowały natarcie w kierunku Odry. 2 lutego1 o godz. 3.00 nad ranem Rzepin został opanowany przez wojska radzieckie. Przewidywania niemieckie zakładały, iż punkt ciężkości ra10

M.

K a t u k o w, Pancerny grot, Warszawa 1976, s. 397.

dzieckiego uderzenia będzie skierowany na Kostrzyn i że jak napisał gen. Busse: „Frankfurt przypuszczalnie zostanie ominięty, natomiast należy liczyć się z drugim punktem ciężkości koło Lebus, bowiem tamtejsze pagórki będą doskonalą odskocznią do zdobycia Seelow od strony południowej lub do zdobycia autostrady Berlin — Frankfurt" u. W dalszej części swoich wspomnień dowódca 9 armii przyznaje, że już po pierwszym natarciu oddziały radzieckie przełumały obronę Odry, zdobyły przyczółki i zajęły pozycje na północ od Fiirstenberg (obecnie Einsenhiittenstadt) — w okolicach Vogelsang i na południe od Frankfurtu — w rejonie Świecka. W celu odparcia radzieckich ataków skierowane zostały w ten rejon różne niemieckie jednostki. W rejon Torzymia próbowała przebić się brygada pancerna „Kunmark", na kierunku Frankfurt — Rzepin działały pancerne grupy bojowe z ośrodka wyszkolenia wojsk pancernych w Wiinsdorf. Oddziałom tym udało się tylko w nieznacznym stopniu opóźnić na niektórych odcinkach radzieckie natarcie. Małe i wątpliwe sukcesy polegające na chwilowym wstrzymaniu działań niewielkich sił radzieckich lub przejściowym odzyskaniu połączenia drogowego Krosno Odrzańskie — Frankfurt stanowiły fałszywy obraz niemieckich meldunków operacyjnych, składanych przez sztab Grupy Armii „Wisła" Hitlerowi w tych dniach. Napływające nieustannie wojska radzieckie były coraz większym zagrożeniem dla tych zdezorientowanych oddziałów przeciwnika, które w końcu zmuszone zostały do wycofania się na przedmoście Frankfurtu, obejmujące Słubice i Kunowice. Pierwsze w rejon Kunowie, wchodzących w skład umpenionego systemu twierdzy frankfurckiej, dotarły już 1 lutego oddziały wydzielone 11 samodzielnego korpusu pancernego, który współdziałał jako pancerna grupa szybka z 69 armią. Oddziały jego zostały powstrzymane na południowym skraju Kunowie przez przeprawiające się na drugą stronę Odry znaczne siły niemieckie. Jak już wspomniano, także 1 lutego, po przełamaniu Między11 T. B u s s e , Die letzie Schlacht der 9. Armee, r. undschau" 1955, nr 4, s. 147.

„Wehrwissenschaftliche

rzeckiego Rejonu Umocnionego podeszła pod Kunowice 1 brygada pancerna gwardii 8 korpusu zmechanizowanego gwardii z 1 armii pancernej gwardii. Uwikłała się ona w bój spotkaniowy z oddziałami V korpusu górskiego SS, które z Frankfurtu powróciły ponownie na prawy brzeg Odry. W dniu tym podjęto próbę opanowania twierdzy, ale zbyt słaby atak radziecki został skutecznie odparty. W efekcie zaciekłej obrony Niemcy utrzymali niewielkie przedmoście frankfurckie (zlikwidowano je dopiero w kwietniu), ale nie zdołali już uniemożliwić oddziałom radzieckim sforsowania Odry i wywalczenia przyczółków na zachodnim brzegu rzeki. Działające poniżej wojska 33 i 69 armii wraz z 11 samodzielnym korpusem pancernym gwardii rozwijały pomyślne natarcie w kierunku Frankfurtu. 1 lutego dotarły one do rubieży: Drzecin — Kunowice — Świecko — Rybocice. Silny opór wroga był powodem wyhamowania radzieckiego natarcia. Niemniej jednak części oddziałów udało się przerwać linię nieprzyjacielskiej obrony i 3 lutego osiągnąć Odrę, a następnie wykorzystując zaskoczenie przeciwnika zdobyć niewielkie przyczółki. Czołowym oddziałem 69 armii, który pierwszy uchwycił przyczółek poniżej Lebus, na północ od Frankfurtu, był 694 pułk piechoty. Zdobycie przyczółka było dla Niemców dużym zaskoczeniem. Jednocześnie 61 korpus 69 armii rozpoczął boje o Kunowice zakończone 6 lutego wyzwoleniem miasta. W trakcie tych walk 274 dywizji piechoty udało się opanować lotnisko wraz ze sprawnymi samolotami. Bardzo poważnym problemem w tym okresie było ograniczenie działań radzieckiego lotnictwa. Walki wojsk 1 Frontu Białoruskiego wspierała 16 armia lotnicza. Z chwilą wyjścia radzieckich wojsk nad Odrę i walk o jej przełamanie jednostki lotnicze 16 armii znalazły' się w bardzo trudnej sytuacji określonej mianem „kryzysu lotniskowego". Na terenie zajmowanym przez wroga znajdowała się duża liczba znakomicie przygotowanych lotnisk węzła berlińskiego. Natomiast na podejściach do Odry nieprzyjaciel wycofując się zniszczył wszystkie pasy startowe. Budowę prowizorycznych lotnisk utrudniała odwilż, tak że strona niemiecka w tym okresie przejęła panowanie w powietrzu. Utrudniało to bardzo rozwinięcie dalszych działań i było powodem dużych strat ponoszonych przez oddziały radzieckie

na przeprawach. Berlińska obrona powietrzna dysponowała znaczną liczbą myśliwców, które wchodziły w skład dwóch flot powietrznych, jednostek okręgów i szkół lotniczych. Strona radziecka dysponowała tylko trzema lotniskami położonymi w nieznacznej odległości od Odry: na prawym skrzydle pod Moryniem i Chojną, na lewym zaś — pod Rzepinem. Znaczenie tych lotnisk umniejszał fakt, iż znajdowały się one pod ostrzałem artylerii wroga. Przystąpiono więc do budowy lotnisk pod Gorzowem Wielkopolskim. Jak napisał gen. płk Siergiej Rudenko: „okazało się, że mokry ubity piasek doskonale wytrzymuje starty samolotów... Zdecydowaliśmy się również zbudować pasy startowe o nawierzchni tłuczniowej... Rozpoczęto na szeroką skalę prace przy budowie lotnisk. Zaplanowano oddać do użytku pięć pasów o nawierzchni metalowej i sześć — tłuczniowej. W tym celu wydzielono niezbędne środki, transport, pododdziały inżynieryjne. Sztab zobowiązał każdą armię ogólnowojskową do zbudowania po jednym lotnisku dla nas... Hitlerowcy usiłowali nie dopuścić nas na lotniska w Chojnie i Moryniu, jednak myśliwce 3 korpusu odparły ataki lotnictwa niemieckiego i opanowały lotniska. Do Rzepina przebazowali się piloci 13 korpusu. Próby blokowania naszych wysuniętych lotnisk zostały udaremnione przez pilotów wspólnie z artylerią przeciwlotniczą" u . Mimo tych utrudnień, częstych przebazowań i nie sprzyjających warunków atmosferycznych lotnictwo radzieckie starało się nie przerywać swojej działalności bojowej. Przydzielony do zabezpieczenia działań grup szybkich w operacji wiślańsko-odrzańskiej 3 korpus lotnictwa myśliwskiego w ciągu osiemnastu dni, od 14 do 31 stycznia, musiał zmieniać bazy aż siedmiokrotnie. Wykonał on w tym okresie 2258 samolotolotów bojowych, staczając 66 grupowych walk powietrznych i zestrzeliwując 43 samoloty przeciwnika, przy własnych stratach 12 samolotów. Do 3 lutego został całkowicie opanowany prawy brzeg Odry. Niemcy utrzymywali jednak w dalszym ciągu przyczółki, stanowiące umocnione rejony twierdz Kostrzyna i Frankfurtu oraz Krosna Odrzańskiego. Wyjście głównych sił 1 Frontu Bia12

S.

R u d e n k o , Zwycięskie skrzydła, Warszawa 1980, s. 325—326.

łoruskiego nad Odrę oznaczało zrealizowanie jednego z zasadniczych celów prowadzonej operacji. Osiągając Odrę radzieckie oddziały nie dysponowały środkami przeprawowymi, paliwo i amunicja były na wyczerpaniu, artyleria o ciągu mechanicznym oderwała się od ugrupowań własnych wojsk. Forsowanie Odry, w większości wypadków przeprowadzane z wypadu, odbywało się po lodzie. Zdołano w ten sposób w pierwszych dniach przerzucić tylko piechotę i nieznaczną liczbę dział. Siły te były zdolne jedynie do utrzymania opanowanych przyczółków. Wskutek niekorzystnej sytuacji na Pomorzu i Dolnym Śląsku oraz powstałego kryzysu zaopatrzeniowego i zmęczenia wojsk, 3 lutego została zakończona operacja wiślańsko-odrzańska. Na linii frontu Odry zdobytej i zajmowanej przez wojska 1 Frontu Białoruskiego nastąpił okres pauzy operacyjnej, podczas której trwały walki o rozszerzenie i utrzymanie przyczółków oraz opanowanie odrzańskich twierdz.

BITWA O

KOSTRZYN

Nad Odrę w rejonie Kostrzyna wyszły wojska 2 armii pancernej gwardii, 5 armii uderzeniowej i 8 armii gwardii. Jak już wiemy, wywiązały się tam walki o przełamanie obrony niemieckiej zakończone zdobyciem po obydwu stronach twierdzy przyczółków. W niezwykle trudnych warunkach prowadzono dalsze działania mające na celu ich rozszerzenie. Mimo iż opór wroga wzrastał z godziny na godzinę 2 lutego oddziały 5 armii uderzeniowej, które zajmowały północny przyczółek kostrzyński, połączyły się z wojskami 8 armii gwardii, działającymi na południowym przyczółku kostrzyńskim, w wyniku czego Kostrzyn znalazł się na krótko w okrążeniu. 3 lutego na południowy wschód od miasta wojska radzieckie okrążyły w lasach dużą yrupę wycofujących się wojsk niemieckich i po zaciętej walce rozgromiły ją, uniemożliwiając przeciwnikowi przebicie się do twierdzy. Do niewoli wzięto 9450 niemieckich żołnierzy i oficerów, a ponadto zdobyto 163 działa, 500 motocykli, 1626 samochodów. W wyniku walk poległo około 8000 żołnierzy i oficerów wroga. Radzieckie wojska blokujące Kostrzyn podjęły w tych dniach próby zdobycia miasta. Okazało się jednak, że jest to bardzo trudne zadanie, bowiem przygotowane umocnienia i silny skład garnizonu twierdzy uczyniły z Kostrzyna nader mocny punkt oporu.

K O S T R Z Y N W SYSTEMIE N I E M I E C K I C H

UMOCNIEŃ

Międzyrzecki Rejon Umocniony (Festungsfurt Oder — Warthe — Bogen), nazywany w literaturze również Linią Warta — Odra lub Czworokątem Odrzańskim, składał się z trzech pasów: pozycji przesłaniania, głównej i tyłowej. Pas pozycji przesłaniania stanowił system polowych transzei przebiegających wzdłuż Unii Krobielewo — Wierzbno — Trzciel — Kopanica z oddzielnymi punktami oporu w głębi, przy miastach Sulechów, Świebodzin, Międzyrzecz, Skwierzyna i Santok. Często nazywany bywa on również Pozycją Trzcielską lub Obrzańską, lub też Jezior Obrzańskich. Odległość pasa przesłaniania od głównej pozycji nie przekraczała 25—30 km. Pozycja główna biegła od Gorzowa Wielkopolskiego wzdłuż Obry, Paklicy, przez Gościkowo, Wysoką, Mostki, Skąpe do Brodów nad Odrą. Podstawą tych umocnień były wielkie żelbetowe obiekty bojowe z dzwonami pancernymi i wieżami, tzw. pancerwerkami. Pancerwerki Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego były uzbrojone wyłącznie w ciężkie karabiny maszynowe. Odcinek centralny rejonu dodatkowo ubezpieczono głębokimi rowami przeciwczołgowymi i ośmioma rzędami betonowych słupów, tzw. zębów Drakona. W rejonie Wysokiej na 55 pancerwerków 28 było połączonych ze sobą korytarzami budowanymi na głębokości 35—50 m pod ziemią. Łączna długość podziemnych tuneli w tym rejonie dochodziła do 50 km. Wśród wielu opisów Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego do najciekawszych należy relacja płk. Nikołaja Denisowa, który jako korespondent wojenny przebywał w tym rejonie w kilka dni po jego przełamaniu: „Podchodzimy do jednego ze wzgórz, jest ono otoczone kolczastym drutem, na szczycie pancerne kopuły... Grubość pancerza 30—40 cm. Zeszliśmy... w podziemie. W pierwszej kondygnacji... znajdują się kazamaty mieszkalne. Są one wyposażone w system sygnalizacji, wentylacyjny i dysponują elektrycznością. W kazamacie trzy rzędy prycz, za nimi pokój łączności i centrala telefoniczna. Z górnej kondygnacji podziemia przejścia do wszystkich kopuł pancernych. Po krętych żelbetowych schodach schodzimy w dół. Na 15 m od powierzchni ziemi główny korytarz do wszystkich służbowych pomieszczeń, składów wyposażenia bojowego

i pomocniczych magazynów. Jeszcze kilka odcinków schodów — i najniższa kondygnacja. Na głębokości 45 m przestrzenny tunel... Od dolnej kondygnacji szła podziemna galeria z wąskotorową kolejką—co 300 m rozjazdy" Na wielu odcinkach w system obrony wchodziły połączone i inałami rzeki i jeziora. Obszar Skwierzyna — Świebodzin — (zerwińsk został przystosowany do zatopienia dogodnych podejść za pomocą spiętrzonej wody. Rozbudowę rubieży tyłowej zaczęto dopiero na początku 1945 r. Miała ona przebiegać przez Lubniewice, Sulęcin, Torzym, Budachów. Ponadto przewidywano budowę pozycji obronnej na linii Ośno — Rzepin — Cybinka. Wspierać ten system miał właśnie Kostrzyn. Jednakże, gdy doszło do błyskawicznego przełamania Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, Kostrzyn wszedł w skład OdrzańskoNyskiego Rejonu Umocnionego. Na terenie Odrzańsko-Nyskiego Rejonu Umocnionego przeciwnikowi udało się zorganizować w drugiej połowie 1944 r. dostatecznie silną pod względem inżynieryjnym i głęboko urzutowaną obronę. Odrzańsko-Nyski Rejon Umocniony składał się z trzech pasów: pierwszego — głównego, drugiego i trzeciego — tyłowych. Na ważnych kierunkach między pasami rozbudowano pozycje pośrednie i ryglowe. Ogólna głębokość Odrzańsko-Nyskiego Rejonu Umocnionego wynosiła 20—40 km. Główny pas obrony niemieckiej przechodził wzdłuż zachodniego brzegu Odry i Nysy Łużyckiej z wyjątkiem rejonów Kostrzyna, Frankfurtu nad Odrą, Gubina, Forstu i Bad Muskau, gdzie przeciwnik utrzymywał nieduże przyczółki na wschodnim brzegu. Pas ten, o głębokości 5—10 km, okładał się z 2—3 pozycji. Wszystkie miejscowości głównego pasa zostały przekształcone w silne punkty oporu. Gęsta sieć transzei, liczne punkty oporu i silne węzły obrony stanowiły dużą przeszkodę dla nacierających wojsk radzieckich. Ponadto przeciwnik wykorzystując system śluz na Odrze i gęstą sieć kanałów przygotował wiele rejonów do zalania. Inżynieryjna rozbudowa głównego pasa obrony nie wszędzie była jednakowa. Najsilniej przygotowano odcinki: przed N.

Denisów,

i V.7—368

1418 dni korespondenta wojennego,

Warszawa

1972,

2 Frontem Białoruskim od Szczecina do Schwedt, przed 1 Frontem Białoruskim od ujścia Starej Odry do Frankfurtu nad Odrą i przed 1 Frontem Ukraińskim od Gubina do Przew- < Szczególną uwagę Niemcy zwrócili na wzmocnienie głównego pasa obrony na odcinku Stara Odra — Frankfurt nad Odrą, tj. naprzeciw kostrzyńskiego przyczółka 1 Frontu Białoruskiego. Główny pas obrony składał się tu z 3—4 transzei o pełnym profilu połączonych gęstą siecią rowów łączących. Przedni skraj był osłonięty zaporami z drutu kolczastego. Odra w niemieckich publikacjach często jest nazywana Linią Nibelungów. Jej rozbudowa była prowadzona na mocy rozkazu wydanego przez szefa OKH, gen. Guderiana, 28 listopada 1944 r. Rozkaz ten stwierdzał: „Lima Nibelungów będzie służyć niemieckim wojskom lądowym na wschodzie jako oparcie w rozstrzygającej walce o rdzeń Rzeszy niemieckiej... rozbudujemy (ją) systemem umocnień polowych. Budowę fortyfikacji stałych należy przewidzieć dla wzmocnienia twierdz w ramach przebiegu najważniejszych dróg i linii kolejowych... Oprócz twierdz odnosi się to szczególnie do... odcinka Muskau — Forst. Jeżeli chodzi ó twierdze nadodrzańskie: Frankfurt nad Odrą i Kostrzyn to część położoną na wschodnim brzegu rzeki należy ograniczyć do małego przedmościa" 2 . Załącznik do tego rozkazu określał, że twierdze te powinny otrzymać załogi w sile po dwie dywizje. W sumie Niemcom udało się na kierunku berlińskim stworzyć potężny system umocnień, który został oparty na dogodnych warunkach terenowych, bowiem pozycje obronne z reguły przebiegały wzdłuż naturalnych przeszkód terenowych — rzek, kanałów, jezior, wzgórz i masywów leśnych. Kostrzyn stanowił w tym systemie ważną i trudną do pokonania przeszkodę. W okresie II wojny światowej miasto osłaniało drogi bezpośrednio biegnące na Berlin. Wobec coraz realniejszego zagrożenia tych dróg ze szczególną energią podjęto przygotowania do obrony Kostrzyna. Dowództwo niemieckie przyjęło niemal bezkrytycznie dziewiętnastowieczną w swej istocie koncepcję efektywnej obrony okrężnej takich miast jak: Opole, Wrocław, Głogów, Poznań, 2 M i D W I H , mikrof. t. 78, r. 338, kl. 6294936—39. Rozkaz gen. H. Guderiana z 28 XI 1944 w sprawie rozbudowy Linii Nibelungów.

Toruń, Grudziądz, Gdańsk i właśnie Kostrzyn — które niemal aż do 1914 r. umacniane były jako twierdze o obwodzie zamkniętym. Miały one odegrać rolę „łamaczy fal", rozbijających pierwszy impet radzieckich uderzeń, następnie zaś w uporczywej walce wiążących znaczne siły przeciwnika. Wielkim inspiratorem tych poglądów i ich gorliwym realizatorem był przede wszystkim Guderian, który jeszcze w styczniu 1944 r., zaniepokojony przybliżaniem się frontu do granic Rzeszy, sugerował I litlerowi konieczność odbudowy dawnych niemieckich fortyfikacji na wschodzie oraz połączenie ich z ufortyfikowanymi miastami i liniami wielkich rzek. Po nominacji na szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych Guderian przy pomocy szefostwa wojsk inżynieryjnych (z gen. Jacobem na czele) zaczął energicznie wprowadzać te zamierzenia w życie, widząc w nich jeden z ważnych czynników umocnienia frontu wschodniego. Poglądom tym pozostał wierny do końca. Jeszcze wiele lat po klęsce, w wydanych po wojnie pamiętnikach, z uporem bronił zarówno operacyjnej, jak i politycznej słuszności koncepcji obrony iwierdz. 8 marca 1944 r. został wydany rozkaz Hitlera nr 11 w sprawie obszarów umocnionych (Feste PIStze). Sprecyzowano w nim funkcje i omówiono system rozbudowy tak starych, jak i nowych twierdz i punktów oporu. Rozkaz ten ustalał: „Umocnione obszary mają wypełniać te same zadania, co dawne twierdze. Mają przeszkodzić, by wróg wziął w posiadanie owe rozstrzygające operacyjne rejony. Mają pozwolić się osaczyć i przez to związać możliwie duże siły wroga. Mają przez to stworzyć przesłanki do sukcesów przeciwnatarć... Komendant umocnionego obszaru odpowiada honorem żołnierskim za wypełnienie swych zadań aż do ostatka. Tylko głównodowodząi y grupy armii osobiście może za moją zgodą zwolnić komendanta rejonu umocnionego z jego zadań... Komendantowi rejonu umocnionego podlegają poza załogą zabezpieczającą i ogólną wszystkie osoby znajdujące się w umocnionym obszarze, zarówno żołnierze i cywile, bez względu na ich stopień i stanowisko... Komendant umocnionego obszaru ma uprawnienia wojskowe oraz kompetencje dyscyplinarno-karne dowodzącego generała" ' Z S z u m o w s k i , Bitwa o Poznań 1945, Poznań 1971, s. 33.

Zadania komendantów umocnionych obszarów precyzował załącznik nr 1 do wyżej wymienionego rozkazu: „Powierzony obszar przygotować do obrony bezwzględnie wyczerpując wszystkie możliwości... i bronić do ostatecści (bis zum letzten). ... Rozwijać ofensywną rozbudowę obrony miejscowości wszelkimi stojącymi do dyspozycji środkami... Przygotować zamknięcie zaporami (Sperung) najważniejszych dróg i ulic, wysadzenie (Sprengung) mostów... Punkt ciężkości położyć na obronę przeciwpancerną. Dla każdego odcinka obrony i punktu oporu przygotować instrukcję walki" *. Guderian już w pierwszych dniach kierowania sztabem generalnym łatwo uzyskał całkowitą akceptację i poparcie Hitlera dla swego projektu natychmiastowego zabezpieczenia fortyfikacyjnego całości obszarów międzyrzecza Wisły i Odry, jako potencjalnego pola bitwy obronnej, oraz przygotowania tu od razu na kilkusetkilometrową głębokość jednolicie zorganizowanej strefy obrony strategicznej rdzenia Festung Deutschland. W drugiej połowie 1944 r. Niemcy zrealizowali w zasadzie całość zaplanowanych prac fortyfikacyjnych w wiślańsko-odrzańskiej strefie obrony strategicznej. Jedynie prace przy tworzeniu twierdz były opóźnione, co wynikało m. in. z braku koordynacji i różnorodnych sporów kompetencyjnych. Termin zakończenia prac nad przygotowaniem do obrony twierdz wschodnich wyznaczono dopiero na koniec lutego 1945 r. Było to spowodowane błędną oceną rozwoju wypadków na froncie wschodnim. W jej wyniku faktycznie nie ukończono zaplanowanej rozbudowy twierdz, zostały one bowiem okrążone w terminie wcześniejszym. Miasta, którym wyznaczono w końcowej fazie wojny rolę twierdz, były ważnym elementem planowo realizowanego systemu obrony. Wyróżniono dwa zasadnicze ich typy: pierwszy — miasta włączone w obronę wielkich przeszkód wodnych, drugi — miasta nadmorskie. W wypadku pierwszych w obronie rubieży obronnych miało współdziałać lotnictwo, w wypadku drugich — flota wojenna. Szczegółowe rozkazy komendanci twierdz na wschodzie otrzymywali od szefa sztabu OKH, któremu bezpośrednio podlegali. Zwolnienie komendan4

Tamże, s. 34.

ińw z zajmowanych stanowisk mogło nastąpić jedynie za zgodą llnlera. Na stanowiska te powoływano wyższych stopniem ofi• erów z grona najbardziej zaufanych. Na terenie środkowego Nadodrza znajdowały się dwie stare iwie rdze (Festungspiatze) pierwszej rangi — Kostrzyn i Głoi ów. W okresie późniejszym do grona twierdz włączono FrankI n i C i Gubin. Szczególną rolę w obronie berlińskiego kierunku II ategicznego wyznaczono twierdzy kostrzyńskiej, nazywanej . /ęsto w literaturze „berlińską bramą". Kostrzyn był starą iwierdzą, którą unowocześniono w okresie II wojny światowej. Twierdza położona na wyspie przy ujściu Warty do Odry składnia się z fortów osłoniętych rowem głębokim na 6 m oraz '>-metrowym wałem fortecznym. Była to fortyfikacja typu kani ienno-ziemnego o murach z cegły grubości 3—4 m i nasypie . lemnym szerokości 2—3 m. W murze okalającym cytadelę mieściły się strzelnice, osłonięte podobnie jak forty. We wnęi rzu znajdowały się budynki mieszkalne i magazyny o wysokości 2—3 pięter. Wymiary cytadeli zasadniczej wynosiły 400x1000 ni. W jej rejonie znajdowało się siedem mostów na Odrze i Warcie oraz krzyżowały się ważne drogi i trasy kolejowe. / lądem cytadela miała połączenie tylko przez tamy i nasypy drogowe, które były zamknięte umocnieniami polowymi, lironami bojowymi oraz zaporami z drutu kolczastego i polanu minowymi. Przedpole twierdzy zostało gęsto zaminowani- — do 1000 min na 1 km frontu. Kostrzyn dzielił się na trzy dzielnice: Nowe Miasto, Stare Miasto z twierdzą i położone na lewym brzegu Odry — Kietz. Nowe Miasto było główną i największą częścią Kostrzyna. Znajdowały się tu forty obronne oraz transzeje okalające miasto. Nadodrzańskie miasta-twierdze były opasane zamkniętymi pierścieniami umocnień, które łączyły się z systemami rejonów umocnionych, wchodząc tym samym w ich skład. Zgromadzone w nich zapasy amunicji, żywności i leków miały wystarczyć do prowadzenia długotrwałych walk w okrążeniu. l'rzed II wojną światową szkolono w Kostrzynie żołnierzy, klórzy we wrześniu 1939 r. „poszli zdobywać" nowe tereny dla III Rzeszy. W 1933 r. w pobliskim Słońsku powstał pierwszy i rmiecki obóz koncentracyjny i ciężkie więzienie. W przylegi. li do Kostrzyna Starych Drzewicach hitlerowcy urządzili

obóz jeniecki — Stalag III C Alt Drewitz. Jak wykazały analizy przeprowadzone w latach 1962—1967 przez Okręgową Komisję I Badania Zbrodni Hitlerowskich w Zielonej Górze, obóz ten był miejscem masowej zagłady jeńców. Ogółem oblicz' się, iż przez Stalag III C w Drzewicach w latach II wojny ŚJ. .atowej przeszło co najmniej 70 000 jeńców. Samych jeńców radzieckich wymordowano i zamęczono w wyniku eksterminacji około 12 000. Największym zakładem produkcyjnym w mieście była wybudowana w latach 1935—1938 fabryka celulozy „Zellwohle und Zellulose A.G. P h m " . Niemiecki przemysł w okresie wojny potrzebował stale nowych uzupełnień siły roboczej w miejsce powoływanych do wojska pracowników. W 1940 r. przy fabryce celulozy założono pierwszy obóz pracy przymusowej. Więziono w nim 89 robotników pochodzenia polskiego oraz jeńców wojennych. Od połowy 1944 r. na terenie fabryki pracowało kommando w liczbie 120—150 więźniów z obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Na terenie Kostrzyna istniał rozbudowany system obozów pracy przymusowej, w których przebywali: Polacy, Belgowie, Francuzi, Jugosłowianie, Holendrzy oraz robotnicy radzieccy. Z Polaków przebywających w tych obozach najliczniejszą grupę stanowili byli jeńcy z kampanii wrześniowej oraz młodzież z terenów Wielkopolski. Przyjmuje się, że w latach II wojny światowej w Kostrzynie zostało zamordowanych i zmarło w wyniku stworzonych warunków około 3000 więźniów i robotników przymusowych. Mimo iż wydawać by się mogło, że nie było tu warunków i możliwości zorganizowania działalności podziemnej, jednak istniała w mieście, wśród jeńców i robotników, organizacja polskiego ruchu oporu „Odra". Działalność tej organizacji polegała na sabotażu i udzielaniu pomocy ludziom uciekającym z niewoli. Latem 1944 r. „Odra" została rozbita i wielu jej członków poniosło śmierć. W marcowe dni 1945 r. Niemcy zapędzili 220-osobową grupę Polaków do obrony miasta. Przy życiu pozostało zaledwie 18 osób. Niemiecki garnizon twierdzy kostrzyńskiej był złożony z wchodzących w skład 9 armii doborowych wojsk SS, Wehrmachtu i batalionów Yolkssturmu. Według meldunku sztabu

Grupy Armii „Wisła" z 9 lutego 1945 r. załoga twierdzy liczyła 8196 ludzi. W marcu stan ten wzrósł do 9570 osób. Skład tych wojsk był następujący: - sztab komendy twierdzy, — 3132 forteczny pułk artylerii, — 114 pułk artylerii przeciwlotniczej, — 50 i 68 zapasowe bataliony saperów, — 39 zapasowy dywizjon artylerii, — 513 batalion saperów, — 4 węgierski batalion piechoty, — 1450 forteczny batalion piechoty, — dwa bataliony turkmeńskie „Ostlegionów", — dwa bataliony północnokaukaskie, — kompania żandarmerii, — trzy pancerne grupy bojowe, — kompania rozpoznawcza, — oddziały Volkssturmu. Inny meldunek wymienia ponadto w składzie załogi: batalion wartowniczy, 344 batalion do zadań specjalnych i dwa bataliony do zadań specjalnych z 346 oddziału pancernego. Kostrzyn otrzymał więc załogę w sile jednej dywizji, wbrew postulatom gen. Guderiana, który zakładał, że miasta winny bronić dwie dywizje. Mimo iż, jak napisał dowódca 9 armii gen. Busse, dowództwo niemieckie podejmowało zabiegi, żeby wzmocnić siły twierdzy, były one nierealne, bowiem po prostu zabrakło w tym okresie wojsk, które by można przeznaczyć na ten cel. Impet radzieckiego uderzenia znad Wisły spowodował całkowite rozbicie niemieckiej obrony i kompletną dezorientację wśród cofalących się wojsk niemieckich. Przykładem tej sytuacji może być los kostrzyńskich batalionów Volkssturmu. Kostrzyn zobowiązany został pod koniec 1944 r. do wystawienia trzech batalionów Volkssturmu. Były to oddziały tylko z nazwy, bowiem nie otrzymały one uzbrojenia. Niemniej przystąpiono do ich szkolenia, zwłaszcza w zakresie obrony przeciwpancernej. W styczniu, gdy rozpoczęła się ofensywa radziecka, bataliony te, podobnie zresztą jak wszystkie z terenu Itrandenburgii, skierowano do Międzyrzeckiego Rejonu I Imocnionego celem zajęcia pozycji obronnych. Jeden z kostrzyńskich batalionów Yolkssturmu został przetransportowany

koleją w rejon Trzebieszowa. Był on bardzo źle uzbrojony, toteż 30 stycznia wysłano go z powrotem do Kostrzyna. Po drodze 1 lutego został zaatakowany przez radzieckie czołgi, w wyniku czego poniósł duże straty. Dowódca innego batalionu odkrył, że kiedy zaczęło się natarcie sił radzieckich na Międzyrzecki Rejon Umocniony, jednostka Wehrmachtu, której j e g ° batalion był podporządkowany, nocą ruszyła potajemnie w kierunku na zachód. Wobec tego batalion wycofał się do Kostrzyna. Dowódca kolejnego batalionu: „na początku radzieckiego natarcia starał się wielokrotnie uzyskać broń od dowódcy pewnej jednostki Wehrmachtu, ponieważ cały batalion dysponował tylko dwoma karabinami. Na stanowisku dowodzenia dowiedział się od jakiegoś sierżanta, że oficerowie opuścili swój oddział. Wtedy ten batalion również wycofał się do Kostrzyna. Pewna część jego żołnierzy zdezerterowała stąd, pozostałych skierowano do prac przy okopach na skraju miasta" 5 . Podczas radzieckich prób zdobycia Kostrzyna z marszu duża liczba żołnierzy niemieckich poległa w walkach, część zaś dostała się do niewoli. Siły twierdzy zostały uzupełnione w okresie późniejszym przez posiłki, które wprowadzono korytarzem, łączącym Kostrzyn z pozycjami niemieckimi za Odrą. Wojska garnizonu były formowane jako samodzielne grupy bojowe, zdolne do stawiania izolowanego oporu. W wysuniętym na wschód Nowym Mieście obronę zajęło sześć grup bojowych, których nazwy utworzono ód nazwisk ich dowódców: Hagena, Malej a, Krugera, Reidera, Strubego i Goldenhaussera. Ogółem grupy te liczyły 3450 żołnierzy. Oprócz tego omawianej dzielnicy broniło do 1000 artylerzystów oraz po 300 żołnierzy 513 batalionu saperów i batalionu Volkssturmu. Przy rozbudowie pozycji obronnych Nowego Miasta pracował 60 batalion saperów i cztery bataliony robocze o łącznym stanie około 1400 osób. Ponadto znajdowały się tam różne grupy szturmowe, dowodzenia i zaopatrzenia. Ogólna liczba żołnierzy w Nowym Mieście dochodziła do 7000. Natomiast garnizon Starego Miasta z twierdzą składał się z dwóch batalionów piechoty i trzech samodzielnych kompanii o ogólnej liczebności około 2000 ludzi. Miasto przygotowano do obrony okalając przedmieścia 5

K. M a m m a c h, Der YoLjsturm, Berlin 1981, s. 113.

pasem transzei. Szczególną uwagę zwrócono na umocnienia od strony północnej, gdzie położony był ogromny masyw leśny Puszczy Drzewieckiej, który pozwalał na skryte podejście i ewentualne przegrupowania wojsk radzieckich. Na wschód od miasta rozciągała się błotnista dolina Warty stanowiąca dosyć poważną przeszkodę. Południowy skraj Kostrzyna graniczy natomiast z mało dostępnymi rozlewiskami wideł Warty i Odry. Ma północy i południowym wschodzie od miasta położone są nieduże wzniesienia, które obniżają się w kierunku Warty i Odry. Nowe Miasto od Starego Miasta z twierdzą oddzielała Warta, której szerokość w tym miejscu dochodziła do 70 m, a głębokość wynosiła 1,4 m. Dzielnice te były połączone dwoma mostami kolejowymi i jednym drogowym. Mosty te zaminowano i przygotowano do wysadzenia. W lutym most drogowy został wysadzony, prawdopodobnie nie było to zamierzone działanie, i Niemcy przystosowali do ruchu samochodowego leden z mostów kolejowych. Pierwsza transzeja obronna przebiegała około 2—3 km od centrum miasta. Półkolem opasywała dalekie przedmieścia, od Odry na północy do rzeki Postomi na południu. W szczególnie ważnych miejscach, u wylotu dróg, zbudowano zapory inżynieryjne i umieszczono obok nich wzmocnione posterunki przeciwpancerne. Wiele odcinków osłonięto polami minowymi. Obronę transzei wzmocniono umieszczając co 100—150 m moździerze. Na najbardziej zagrożonym odcinku obrony miasta, północnym, wykonano dodatkowo dwie równoległe linie okopów. Druga transzeja przechodziła przez peryferie Nowego Miasta i łączyła punkty oporu usytuowane w budynkach i obiektach przemysłowych. Miała ona długość 4,5 km. Największa odległość między pierwszą a drugą transzeją wynosiła 1200 m. Trzecia transzeja swym obwodem łączyła punkty opoi u w centralnej części miasta. Większość ulic przecinały rowy przeciwczołgowe i barykady. Budynki przygotowano do obrony, w oknach usytuowano stanowiska broni maszynowej. Część luidynków tworzących front zewnętrzny miasta wyposażono W specjalne pancerne osłony okien piwnicznych. Większe kompleksy i zespoły budynków, stanowiące tzw. kwartały, przygotowano do ewentualnej obrony okrężnej. Obiekty fabryki celulozy i innych fabryk zlokalizowanych w jej pobliżu tworzy-

ły łańcuch 4- i 5-piętrowych masywnych budynków, które rozciągał}' się wzdłuż brzegów Warty, czołowej rubieży obrony, do północnego mostu kolejowego. Obecne Osiedle Leśne będące wówczas koszarami „Stiilpnagel" stanowiło szczególnie sjj—A umocniony rejon. Tworzyło ono wraz z fortem położonym f. iy szosie do Dębna kolejny kompleks obronny. , < Załoga twierdzy początkowo podlegała Grupie Armii „Wisła", wchodząc w skład 9 armii, a następnie V korpusu górskiego SS, którego dowódcą był Obergruppenfiihrer SS Friedrich Wilhelm Kruger. W późniejszym okresie jej dowódca został podporządkowany bezpośrednio Fiihrerowi. Hitler przywiązywał szczególną wagę do wyboru kandydatów na dowódców twierdz. Mianował ich osobiście z grona najbardziej zaufanych i zasłużonych. Do nich należał Gruppenfiihrer i gen. por. Waffen SS Heinz Reinefarth 6 , który został dowódcą Festung Kiistrin. Był to według określenia Guderiana: „dobry policjant, ale żaden generał".

PIERWSZY

SZTURM

Zadanie zdobycia miasta z kierunku północnego postawiono 219 brygadzie pancernej i 19 brygadzie zmotoryzowanej 1 korpusu zmechanizowanego 2 armii pancernej gwardii. Rankiem 30 stycznia jako pierwszy ruszył do ataku batalion czołgów z 219 brygady pancernej. Czołgi radzieckie, które Niemcy wzięli za swoje, wtargnęły do centrum i zniszczyły idącą ulicą kompanię piechoty wroga. Wywiązały się trwające cały dzień walki. Wieczorem batalion pod naporem wroga wycofał się. Od północy do miasta podeszła 19 brygada zmotoryzowana. Jej czołowym oddziałem był 347 pułk pancerny gwardii pod 6 Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Zielonej Górze przez pięć lat (1967—1971) prowadziła przeciwko niemu dochodzenie w związku ze zbrodniami popełnionymi na ludnos'ci cywilnej i żołnierzach niemieckich w Kostrzynie. Wieszał on bowiem swoich rodaków na latarniach ulicznych w Kostrzynie, gdy znajdował w kieszeniach ich mundurów białe chusteczki lub bandaże. Po wojnie Reinefarth osiedlił się w miejscowości Sylt w R F N , gdzie prowadził prywatną praktykę adwokacką.

dowództwem płk. Wieniamina Mironowa, który tak wspomina te wydarzenia: „Przed nami ukazała się panorama Kostrzyna. W oddali, między białymi kamiennymi domami, widać było twierdzę... Z twierdzy biła niemiecka artyleria i pociski z szelestem przelatywały nad naszymi głowami, rozrywając się gdzieś za Starymi Drzewicami. Na przedmieściu znajdowała się duża fabryka z wysokim kominem, w której mieściło się centrum obrony faszystów. Nasze samobieżne działa pancerne ustawiliśmy w szerokim wąwozie. Było to bardzo dogodne miejsce dla pozycji ogniowych. Rozkazałem starszemu lejtnantowi Murawiewowi umieścić przed działami piechotę z bronią maszynową z zadaniem okopania się... Oczekiwałem na mojego zastępcę Pazitonowa, który pojechał nawiązać kontakt z czołgistami Wajnruba. Minęły prawie dwie godziny od czasu, kiedy wyjechał. Obawiałem się, że jeżeli do zmierzchu nie zorganizujemy współdziałania, to może być bardzo źle... (Niebawem) wrócił Pazitonow, tłumacząc swoje spóźnienie. — Proszę wybaczyć, trzy razy znalazłem się pod ostrzałem artylerii — powiedział, wyjmując z kieszeni notatnik. Był on cały we krwi. Usiedliśmy w okopie. Pazitonow przedstawił mi rezultaty swojej wyprawy. Umówił się z Wajnrubem i Bortnowskim, że działania zaczną się nad ranem... Zostałem wywołany radiem przez sztab. W słuchawce usłyszałem głos Kriwoszeina: — Rozpocząć atak! Z punktu dowodzenia korpusu wystrzeliła czerwona rakieta i zgasła nad Starymi Drzewicami. — Według położenia przeciwnika nad mostami, odcinek 101, zgrupowanym ognia — podałem komendę. Zachorkin zdublował ją serią czerwonych rakiet. Dały się słyszeć pierwsze wystrzały. Szybko zlały się w okropny huk. Pociski ze świstem poleciały do celów. Przed mostem, wśród nieprzyjacielskich samochodów, stanęły słupy dymu... Na stacji buszował ogień — płonęły tabory. Nasze samobieżne działa pancerne przeniosły ogień na przedni skraj obrony niemieckiej, w rejon cegielni... Kończyliśmy nawałnicę ogniową, kiedy na tyłach naszych pozycji usłyszeliśmy silniki czołgów. Zaczynał się nowy etap boju. Ruszyliśmy do przodu. Pojechałem samochodem z Zachorkinem i Pazitonowem. Spoglądaliśmy w milczeniu na zadymiony Kostrzyn. — Niestety nie miną nas boje uliczne — westchnął Zachorkin. Przeczucie jego szybko się

sprawdziło. Nasze działa zostały ostrzelane przez działa przeciwpancerne... W tym czasie spoza zabudowań Starych Drzewic pokazały się czołgi. Nie napotkawszy większego oporu wroga, z dużą szybkością wyminęły nas, kierując się prosto na miasto. Wajnrub wydał komendę: — Poruszać się za czołgami! Koło domów i cegielni błysnęły ognie i wokół czołgów padły pociski. Wajnrub nasrożył się groźnie. — No i czego się gapicie? Bijcie z dział! Nie dają przejść moim »pudełkom« — krzyczał. Nasze ciężkie pociski poszły w kierunku wroga. Niemiecka artyleria zamilkła. Czołgi Wajnruba i Bortnowskiego wdarły się do Kostrzyna. Na wieżyczce pierwszego widniała liczba 25. Był to czołg mojego krajana — nauczyciela Jakowa Iwanowicza Osipowa" 1. Jednocześnie z 19 brygadą zmotoryzowaną atakowała 219 brygada pancerna, w ramach której działał batalion zmotoryzowany kpt. Nikołaja Striełkowa. Uprzednio batalion wyzwolił obóz jeniecki w Starych Drzewicach, Stalag III C, a następnie podczas szturmu na Kostrzyn zawładnął północnym przedmieściem miasta. Zwycięstwo to zostało jednak okupione dużymi stratami w ludziach i sprzęcie bojowym. Poległ ulubieniec batalionu, równie koleżeński i dowcipny kompan, co nieustraszony żołnierz, porucznik Mienszczenko. Niemcy w rejon działania wojsk radzieckich przegrupowali siły z południowej części miasta, w związku z czym położenie batalionu stało się bardzo krytyczne, bowiem przyszło mu walczyć w okrążeniu. Ponadto przeciwnikowi udało się ponownie zdobyć Stare Drzewice. Trudną sytuację uratowały czołgi wysłane w celu uzyskania połączenia z batalionem przez dowódcę 1 korpusu zmechanizowanego gen. lejtn. Siemiona Kriwoszeina. W związku z nasilającym się oporem wroga batalion Striełkowa osłaniając czołgi, których wiele utracono, zmuszony został do wycofania się z Kostrzyna. Podczas tego manewru odbito Stare Drzewice, a następnie umieszczono na terenie byłego stalagu niemieckich jeńców. Niedługo po tym lotnictwo wroga zbombardowało obóz, masowo zabijając swoich żołnierzy s . 7

W. M i r o n o w , Stalnaja gwardija, Moskwa 1970, s. 99—106. A. T o c z e w s k i , Bitwa o Kostrzyn w 1945 „Zeszyty Gorzowskie" 1979, s. 183—184. 8

W trakcie zmagań o przełamanie niemieckiej obrony 1 korpus zmechanizowany otrzymał rozkaz zaprzestania walk o Kostrzyn i natychmiastowego przegrupowania się w kierunku północnym. Rozkaz nakazywał przekazanie zajętych pozycji wojskom 5 armii uderzeniowej. Na jej lewym skrzydle działał 32 korpus piechoty pod dowództwem gen. mjr. Dymitra Zerebina, który rano 2 lutego dotarł pod Kostrzyn i przejął pozycje 1 korpusu zmechanizowanego. Przejmowanie pozycji odbywało się w bardzo trudnych warunkach, bowiem niezwykle uaktywniło się lotnictwo niemieckie. W dniach 2 i 3 lutego samoloty wroga wykonały 5008 nalotów na znajdujące się nad Odrą wojska radzieckie. Niemcy po wyparciu oddziałów 2 armii pancernej gwardii przystąpili do szybkiego wzmacniania północnego odcinka obrony miasta. Sytuacja w Kostrzynie stawała się coraz gorsza. W związku z działaniami i ciągłym ostrzałem artyleryjskim ludność cywilna, której nie pozwolono na opuszczenie miasta, od 2 lutego przebywała w schronach. Po kilku dniach w Kostrzynie zabrakło paliwa, żywności i lekarstw. Ponieważ Niemcy wysadzili groblę, woda zalała okolicę. Sierżant Armii Radzieckiej M. Tołstow tak w swoich wspomnieniach relacjonuje przebieg walki na zalanym odcinku: „Na jednej z grobli trafiliśmy na Niemców. Poddali się bez walki. Nad tą naszą groblą stale wisiały niemieckie samoloty i od rana do późnego wieczora karabinami maszynowymi ostrzeliwały jedyną drogę, którą dowożono nam amunicję i posiłki w ludziach. Inne oddziały już dawno przeszły Odrę a myśmy szturmowali Kostrzyn. Nasza kompania nacierała na koszary szkoły oficerskiej... natarcie zostało zatrzymane w odległości około 100 metrów od drewnianego schronu bojowego. W naszym kierunku leciały strugi ognia z karabinu maszynowego. Padaliśmy na ziemię wściekli, że nas zatrzymano. Sierżant Wasiljew pierwszy nie wytrzymał. Wspólnie z trzema żołnierzami poderwał się i pobiegł zygzakami w kierunku schronu... Kiedy Wasiljew biegł w kierunku schronu, wiedzieliśmy, że biegnie po swoją śmierć. Niedaleko od Niemców padł na ziemię. Rozpoczął się pojedynek na granaty. Każdy wybuch powodował, że cierpła nam skóra, za każdym razem myśleliśmy, że to już koniec, że sierżant i jego żołnierze nie żyją. Nagle ktoś z tych leżących

niedaleko schronu celnie trafił i kaem przestał strzelać. Nasi poderwali się. Karabin, który tak długo trzymał nas przy ziemi, był teraz bezużyteczną kupą żelastwa. Odszukaliśmy ciała kolegów... W Kostrzynie obowiązywała zasada: dopóty go nie zdobędziesz, jeśli go nie zniszczysz" 9 . Poniżej Kostrzyna nad Odrę wyszły, jak wiemy, wojsk' 8 armii gwardii. Na jej prawym skrzydle znajdował się 4 korpus piechoty, którego oddziały zdobyły przyczółek na zachodnim brzegu Odry, otaczając tym samym miasto od południa. Zgodnie z otrzymanym rozkazem korpus ten do wieczora 2 lutego powinien zdobyć zaodrzańską dzielnicę Kostrzyna — Kietz. Jednakże próby przełamania południowej rubieży obronnej wroga zakończyły się niepowodzeniem, ze względu na niezwykle trudne warunki terenowe na tym odcinku. Odwilż, jaka nastąpiła na początku lutego, była powodem powstania roztopów i powiększenia potężnych rozlewisk, które uniemożliwiły rozwinięcie ataku. Niemcy czynili maksymalne wysiłki, by zdobyć ponownie połączenie z twierdzą. 8 lutego do bitwy została rzucona 21 dywizja pancerna, której w dniu następnym udało się przełamać radziecką obronę i wywalczyć korytarz szerokości 2 km, łączący Kostrzyn z. rejonem zajmowanym przez siły niemieckie. Udział w tych walkach brał Leon Nowicki, który wówczas był żołnierzem 5 armii uderzeniowej. „Dowodziłem — wspomina on,— wówczas plutonem moździerzy 82 mm w 416 dywizji. Zajęliśmy przyczółek. Mój pluton zdołał przerzucić moździerze oraz amunicję. Za Odrą rozciągał się teren nizinny z dość rzadko porozrzucanymi zabudowaniami. Nie mogły one jednak służyć nam jako schronienie, bo Niemcy szczególnie mocno je bombardowali. Kopaliśmy okopy, ale już na głębokości 60 cm pojawiła się woda. Jak tu leżeć w wodzie, kiedy mróz — zostaliśmy bez schronienia. W ciągu dnia hitlerowcy co chwilę zrywali się do ataku, usiłując zmieść nasze oddziały do Odry. Czekaliśmy zmęczeni, głodni, zmarznięci na noc. A w dzień znowu piekło. Ale nie oddawaliśmy ani metra ziemi. Ruszył niemiecki atak na twierdzę. 8 lutego, po południu, piechota dziwnie się cofa, my zostajemy na przednich pozy» R.

R o w i ń s k i , Piekło w drodze, „Nadodrze" 1962, nr 7, s. 5.

cjach. Obok sąsiedniego budynku zauważyłem dowódcę naszego pułku ppłk. Smirnowa, który przyczaił się do muru. Pytam go — czy nasza piechota w odwrocie? — Towarzyszu Nowicki — odpowiada — to taki manewr, w celu dostarczenia amunicji. Nie wierzę mu. Pod wieczór piechota jest dalej za nami. Z mojego plutonu prawie wszyscy żołnierze są ranni, mam czynne tylko dwa moździerze. Z jednego prowadzi ogień mł. sierż. Iwan Baszków, a z drugiego ja sam. Ustawiliśmy je za jakimś chlewem. Wtem niemiecki pocisk spada na naszą pozycję. Moździerz Iwana przewraca się. Wrzucam pocisk do mojego. Chyba poszedł. Chociaż nie wiem... bo błysk... powtórny huk" >>x Leon Nowicki został ciężko raimy i zasypany ziemią. Odnaleźli go nieprzytomnego radzieccy sanitariusze, po czym przewieziony został do szpitala wojennego w Dębnie. Mimo początkowych niepowodzeń wojsk radzieckich los Kostrzyna i jego załogi był przesądzony już na początku lutego. Zdobycie połączenia z twierdzą pozwoliło jednak Niemcom na uzupełnienie garnizonu, dostarczenie zaopatrzenia i amunicji oraz ewakuację rannych. 19 lutego korytarzem ewakuowano z miasta ludność cywilną. Dowódca 1 Frontu Białoruskiego nakazał wojskom 8 armii gwardii i 5 armii uderzeniowej podjęcie wzmożonych wysiłków w celu ponownego połączenia zajmowanych przyczółków i całkowitego okrążenia Kostrzyna.

TRUDNE

ZADANIE

Likwidacja garnizonu twierdzy kostrzyńskiej przypadła w udziale oddziałom 5 armii uderzeniowej gen. Bierzarina. Ponieważ podejmowane dotychczas próby zdobycia Kostrzyna z marszu nie przyniosły efektów gen. Bierzarin, mając na względzie konieczność skupienia głównego wysiłku armii na wykonaniu podstawowego zadania, jakim było rozszerzenie i umocnienie zdobytego przyczółka na zachodnim brzegu Odry, a także wobec niezwykle silnego oporu kostrzyńskiego garnizonu, wydzielił do blokowania miasta 32 korpus piechoty gen. Zerebina. 10

Relacja Leona Nowickiego udzielona autorowi.

Korpus ten rozpoczął oblężenie i przygotowywał się jednocześnie do szturmu twierdzy. 17 lutego dowódca 5 armii uderzeniowej rozkazał 32 korpusowi przygotować na 28 lutego, siłami 295 i 416 dywizji i przy współudziale 4 korpusu gwardii z 8 armii gwardii, uderzenie na dzielnicę Kostrzyna — Nowe Miasto. Później termin przesunięto na 8 marca. Przed przystąpieniem do wykonania zadania dowództwo 32 korpusu na podstawie rozpoznania lotniczego i zeznań jeńców zbierało dane o ugrupowaniach przeciwnika oraz rejonach umocnień. Do momentu otrzymania zadania 32 korpus zajmował następujące pozycje: — 60 gwardyjska dywizja piechoty i 1373 pułk piechoty oraz 1054 pułk artylerii 416 dywizji piechoty — walczyły na lewym brzegu Odry; — 295 dywizja piechoty w składzie 1038, 1040 i 1042 pułki piechoty i 819 pułk artylerii — znajdowała się na krańcach Nowego Miasta, zajmując rubież o szerokości 7,5 km; — 1368 i 1374 pułki piechoty 416 dywizji piechoty zajmowały pozycje w lesie położonym o 2 km na południe od miasta. Przedniej linii obrony Nowego Miasta broniły cztery grupy bojowe i 513 batalion saperów. Ponieważ dowództwo niemieckie zakładało, że atak wojsk radzieckich nastąpi z północnego wschodu, przeto umieściło tam najwięcej żołnierzy. Na położonym w rejonie Warnik 3,5 km odcinku broniły się grupy bojowe: Maleja, Krugera, Reidera i 413 batalion saperów, tj. łącznie 1530 żołnierzy, co stanowiło 430 osób na 1 km frontu. W rejonie ujścia Warty działała grupa Hagena. Każda grupa miała w rezerwie kompanię. W odwodzie komendanta Nowego Miasta w rejonie koszar „Stiilpnagel" znajdowały się grupy Strubego i Goldenhaussera, które liczyły 1330 ludzi. W okolicach kościoła rozmieszczony był batalion Volkssturmu. 5 marca skład i stan bojowy 32 korpusu, bez pułków wsparcia i jednostek walczących na lewym brzegu Odry, przedstawiał się następująco: — 295 dywizja piechoty (1038, 1040 i 1042 pułki piechoty) licząca 5323 żołnierzy uzbrojonych w 2872 karabiny, 1252 pistolety maszynowe, 86 ręcznych karabinów maszynowych, 13 przeciwlotniczych karabinów maszynowych, 46 moździerzy

82 mm, 12 moździerzy 120 mm i 76 różnego rodzaju dział (od 45 do 120 mm); — 416 dywizja piechoty (1368 i 1374 pułki piechoty) licząca 3300 żołnierzy uzbrojonych w 1340 karabinów, 555 pistoletów maszynowych, 70 ręcznych karabinów maszynowych, 26 ciężkich karabinów maszynowych, 18 przeciwlotniczych karabinów maszynowych, 26 moździerzy 82 mm, 12 moździerzy 120 mm i 26 różnego rodzaju dział (od 45 do 76 mm). Razem korpus liczył 8623 żołnierzy. Należały do niego również 123, 213 i 360 samodzielne kompanie piechoty o łącznym stanie 311 osób. Korpus na czas działań otrzymał następujące wsparcie: — 124 brygada haubic (18 haubic 203 mm); — 2 i 3 dywizjony 176 brygady haubic (16 haubic 152 mm); — 44 brygada artylerii gwardii (36 haubic 152 mm); — 1112 i 1116 pułki artylerii (48 haubic 122 mm); — 2 dywizjon 1137 pułku artylerii (9 dział 76 mm); — 24 działony z 411, 413 i 415 pułków moździerzy (90 moździerzy 120 mm); — 1 dywizjon 21 brygady artylerii (8 moździerzy 160 mm); — 6 brygada artylerii gwardii (36 katiusz M 13); — 2 dywizjony 92 pułku artylerii gwardii (14 katiusz M 13); — 89 pułk czołgów ciężkich (8 czołgów IS); — 92 pułk czołgów (19 czołgów T-34); — 32 samodzielny dywizjon artylerii; — 84 batalion inżynieryjno-saperski; — 29 batalion miotaczy ognia. Łącznie do szturmu miano rzucić 15 batalionów piechoty, 10 kompanii saperskich, 372 działa i moździerze, 50 dział pancernych oraz 42 czołgi. Na 1 km frontu przypadały: 2 bataliony piechoty, 1,3 kompanii saperskiej, 49 dział i moździerzy, 5,6 czołgów i dział pancernych. Po otrzymaniu zadania i dokonaniu oceny sytuacji dowódca 32 korpusu gen. Zerebin postanowił główne uderzenie przeprowadzić z rejonu Starych Drzewic z zadaniem odcięcia N o wego Miasta od twierdzy. W pierwszym rzucie powinny nacierać 1038 i 1040 pułki 295 dywizji, a w drugim 1368 i 1374 pułki 416 dywizji. W celu odwrócenia uwagi przeciwnika, na kilka godzin przed uderzeniem, postanowiono upozorować aktywny

atak 1042 pułku 295 dywizji w rejonie wschodnim i południowo-wschodnim Nowego Miasta. 5 marca dowódca korpusu wydał rozkaz nr 0039, który precyzował sposób przeprowadzenia działań bojowych. Znajdująca się na prawym skrzydle 295 dywizja miała wykonać uderzenie z zadaniem przerwania obrony niemieckiej w rejonie fabryki celulozy i linii kolejowej Kostrzyn — Gorzów. Wojska dywizji powinny opanować prawy brzeg Warty, następnie sforsować rzekę i zdobyć twierdzę. W chwili osiągnięcia przez 295 dywizję linii kolejowej do szturmu miały przejść wojska 416 dywizji, która winna zająć Nowe Miasto, a następnie jednym pułkiem wesprzeć atak na twierdzę. Wsparcie ogniowe na tym odcinku zapewniały 1116 pułk haubic 122 mm i 411, 413 pułki moździerzy. Po zakończeniu przygotowania ogniowego pierwszy do ataku miał przystąpić 1038 pułk piechoty (bez 3 batalionu) wzmocniony kompanią inżynieryjno-saperską, 2 czołgami IS z 89 pułku czołgów ciężkich i 4 czołgami T-34 z 92 pułku czołgów. Winien on przeprowadzić uderzenie w kierunku fabryki celulozy, zająć teren trzech fabryk w zachodniej części Nowego Miasta, a następnie opanować południowy most kolejowy na Warcie i we współdziałaniu z 1040 pułkiem piechoty oczyścić centrum z przeciwnika. Pod wieczór pułk miał wyjść na prawy brzeg Odry i umocnić się na granicy linii kolejowej Nowe Miasto — Kietz. 1040 pułk piechoty miał zdobyć umocniony rejon koszar „Stulpnagel", a następnie zająć stację kolejową Nowe Miasto i opanować znajdującą się opodal wieżę ciśnień, pod wieczór zaś we współdziałaniu z 1038 i 1042 pułkami piechoty zakończyć oczyszczanie miasta z wroga. Natarcie wspierały 2 kompanie saperów, 5 czołgów IS i 10 czołgów T-34. W skład grupy artyleryjskiej 1040 pułku piechoty wchodziły 411 pułk moździerzy oraz 1 i 3 dywizjony 819 pułku artylerii. Również pozostałe pułki otrzymały bardzo precyzyjne zadania. Na zakładanej przestrzeni kilometrowego odcinka natarcia skupiono 12 batalionów piechoty (z 15 jakimi dysponowano), 266 dział i moździerzy oraz 42 czołgi. Miało to zagwarantować realizację przyjętych zadań. Ważne miejsce w tych przygotowaniach przypadło lotnictwu.

Wsparcie z powietrza planowanego szturmu Kostrzyna miały zapewnić jednostki 16 armii lotniczej: 3 i 13 korpusy, 300 dywizja szturmowa oraz 224 dywizja bombowców nocnych PO-2. Przed ogólnym natarciem lotnictwo radzieckie otrzymało zadanie rozpoznania umocnień miasta. W tym celu dowódca 16 armii lotniczej gen. Rudenko wydzielił trzy specjalne oddziały z 3 korpusu. Od 17 lutego prowadziły one rozpoznanie i naloty bg A We. Szczególnie odznaczyli się lotnicy działający na samolotach PO-2, którzy dokonali wielu skutecznych nalotów, burząc w mieście 16 dużych budowli fabrycznych przystosowanych do obrony. 5 marca lotnictwo bombowe przeprowadziło na Kostrzyn 140 nalotów, zrzucając ładunki na najważniejsze obiekty. W ich wyniku powstało w mieście pięć dużych pożarów. Po zmierzchu samoloty 224 dywizji bombowców nocnych przystąpiły do niszczenia linii umocnień na krańcach miasta. W efekcie tego ataku znajdująca się w transzejach piechota wroga została częściowo rozbita. Ponadto zniszczeniu uległo wiele dzid artylerii przeciwlotniczej. Następnego ranka, w dniu natarcia 5 armii uderzeniowej na Nowe Miasto, z powodu niskiego pułapu chmur działało tylko lotnictwo szturmowe, które wykonało 60 lotów, atakując głównie skupiska żołnierzy niemieckich.

WYZWOLIĆ

MIASTO

Natarcie rozpoczęło się 6 marca o godz. 4.00 pozorowanym atakiem pododdziału 1042 pułku piechoty. Pododdział ten na 12 łodziach wyruszył w dół Warty i po dwóch godzinach dotarł do delty Warty i Starej Warty. Działanie utrudniał fakt, że była jasna księżycowa noc, co pozwoliło Niemcom w porę wykryć zbliżający się desant. Otworzyli oni z rejonu tartaku silny ogień, wskutek czego 2 łodzie radzieckie zostały zatopione. W ciągu godziny żołnierze radzieccy prowadzili walkę w bardzo trudnych warunkach, po czym zostali zmuszeni do wylądowania na lewym brzegu Warty, 300 m na zachód od Jeziora Kostrzyńskiego. Wieczorem desant wycofał się. O godz. 9.20, po silnym 20-minutowym przygotowaniu artyleryjskim, z rejonu Warnik do ataku ruszyła 2 kompania pie-

choty 1042 pułku. Przeciwnik, oczekujący natarcia w tym miejscu, otworzył silny ogień, wykorzystując wszystkie zgrupowane na tym odcinku rodzaje broni. Pomimo huraganowego ostrzału, dwie grupy żołnierzy radzieckich zdołały wedrzeć się do pierwszej transzei wroga. O godz. 10.00 Niemcy przystąpili do kontrataku i wyparli te grupy. Następne próby ataku nie przyniosły efektu. Tego samego dnia o godz. 14.40 znajdujące się za Odrą 35 i 47 gwardyjskie dywizje piechoty, siłami trzech pułków, po 15-minutowym przygotowaniu artyleryjskim, zaatakowały Kietz od strony południowo-zachodniej. Atakujące oddziały podzielono na samodzielne grupy szturmowe (po piętnaście w dywizji piechoty) każda w sile: kompania piechoty, bateria dział i moździerzy, 2—3 czołgów, pluton saperów, 2—3 żołnierzy-chemików i drużyna miotaczy ognia. Oddziały radzieckie użyły masowo i z powodzeniem dużej liczby niemieckich panzerfaustów, które zostały zdobyte podczas walk o Poznań. Po zaciętych bojach piechocie radzieckiej udało się wedrzeć w różnych punktach do transzei na krańcach miasta. Dalszy atak był jednak niemożliwy ze względu na silny ostrzał. W celu powstrzymania wojsk radzieckich, które 6 marca podjęły pozorowane działania na kierunku południowym, Niemcy ściągnęli do zagrożonego rejonu posiłki z innych odcinków frontu, ułatwiając w ten sposób planowane główne uderzenie 32 korpusu z północy. 7 marca poprawiła się pogoda, co pozwoliło lotnictwu radzieckiemu na skuteczniejsze prowadzenie działań. Między godz. 11.00 a 13.00 wykonało ono 65 nalotów bombowych i 86 ataków samolotami szturmowymi. O godz. 11.30, po 20-minutowym przygotowaniu artyleryjskim, 1042 pułk piechoty siłami 3 batalionu i 3 samodzielnej kompanii piechoty zaatakował przeciwnika na odcinku linii kolejowej Dąbroszyn — Kostrzyn, w rejonie podejść do Warnik. Przełamując opór wroga, 123 i 360 kompanie wdarły się do pierwszej transzei. O godz. 12.00 Niemcy, po silnym poprzedzającym ostrzale artyleryjskim, przystąpili do kontrataku dwoma kompaniami piechoty. Po trzech godzinach przeciwnik, który poniósł znaczne straty, wycofał się, lecz podejmowane przez oddziały radzieckie dalsze próby rozwinięcia ataku nie powiodły się.

Główne uderzenie z kierunku północnego jednostki 32 korpusu rozpoczęły o godz. 13.00, po uprzednim 30-minutowym przygotowaniu artyleryjskim. W celu zamaskowania ataku użyto zasłon dymnych, które postawiono w pasie długości 3,5 km i szerokości 50 m. O godz. 13.40 szturm przypuściły przy wsparciu czołgów pododdziały 1038 i 1040 pułków 295 dywizji piechoty, niszcząc pozostałe w pierwszej transzei grupy przeciwnika. Czołowa grupa 2 kompanii 1040 pułku piechoty, pod dowództwem st. lejt. Ganiczewa, po opanowaniu przy pomocy czołgów pierwszej transzei umiejętnym manewrem okrążyła dużą liczbę żołnierzy nieprzyjaciela w drugiej transzei. Większość Niemców poległa, a pozostałych przy życiu około 100 oficerów i żołnierzy wzięto do niewoli. Zdobyto m.in. 2 baterie przeciwlotnicze i 9 ciężkich karabinów maszynowych. Około godz. 16.00 oddziały 295 dywizji zajęły pierwszą, a częściowo i drugą transzeję oraz rozpoczęły walki o domy w północno-wschodniej części miasta. O godz. 17.30 na mocy rozkazu dowódcy korpusu wprowadzono do walki 416 dywizję piechoty, która rozpoczęła natarcie w kierunku stacji kolejowej. Przeciwnik dysponujący dobrze przygotowanymi umocnieniami stawiał zacięty opór. W drugiej połowie dnia zwiększyła się aktywność niemieckiej artylerii, rozmieszczonej na drugim brzegu Odry i w twierdzy. W celu niszczenia punktów oporu żołnierze radzieckich grup szturmowych wykorzystywali w ataku zdobytą na wrogu broń i butelki z płynem zapalającym. Już po południu Niemcy zorientowali się, że główne uderzenie jest prowadzone z północnego zachodu i pod wieczór wprowadzili do walki na tym kierunku grupy rezerwowe. Nocą walki nie ustawały. Wykorzystując panujące ciemności grupy szturmowe przedzierały się na zaplecze wroga i niszczyły go od tyłu. Około północy 1038 pułk dotarł do nie istniejących już trzech fabryk w zachodniej części Nowego Miasta (znajdowały się one w widłach obecnych ulic Fabrycznej i 22 Lipca "), a 1 kompania tego pułku rozpoczęła szturm fabryki celulozy. Tego dnia przerwano obronę przeciwnika na froncie długości około 2,5 km i głębokości 1—2 km. 416 dywizja wdarła się na 11

W pracy stosuje się współczesne nazwy ulic.

odległość 300 m od stacji kolejowej. W wyniku radzieckiego uderzenia z rejonu Starych Drzewic zaskoczone pododdziały wroga w pierwszych godzinach walki zostały w większości rozbite. Wzięty do niewoli dowódca jednej z walczących w tym rejonie niemieckich kompanii zeznał, że jego oddział 7 marca stracił 75% stanu osobowego. Któryś z dowódców grup bojowych wroga powiedział, iż nieprzerwane uderzenie radzieckiego lotnictwa i artylerii oraz ciągły atak piechoty spowodowały w szeregach niemieckich nieopisaną panikę uniemożliwiającą zorganizowanie planowanej obrony. Niemniej pierwszego dnia nie udało się przeprowadzić planowanego odcięcia i izolowania Nowego od Starego Miasta. Z powodu zbyt dużego oddalenia dowództwa pułku i złej organizacji natarcia 1040 pułk nie zdołał dotrzeć do rejonu stacji kolejowej. Załamało się też uderzenie 295 dywizji piechoty. Zgodnie z otrzymanymi zadaniami 8 marca 295 dywizja piechoty powinna zdobyć rejon trzech fabryk w zachodniej części Nowego Miasta i sforsować Wartę. Natomiast 416 dywizja piechoty miała opanować twierdzę i centralną część Nowego Miasta. Walczącym oddziałom przydzielono artylerię 203 mm do strzelania na wprost, a 1368 i 1374 pułki wzmocniono czołgami. O godz. 8.00 tego dnia, po 10-minutowym przygotowaniu artyleryjskim i lotniczym, korpus wznowił natarcie. Przeciwnik wykorzystywał do obrony zawczasu przygotowane i wyposażone budowle miejskie. Były to budynki dwu-, czteropiętrowe, 0 mocnej konstrukcji, w ich piwnicach mieściły się magazyny 1 schrony. Do niszczenia tego typu kamienic radzieckie lotnictwo używało bomb, których wybuch następował na poziomie pierwszego piętra. Powstająca po takim wybuchu „poduszka powietrzna" podrywała budynek, który następnie własnym ciężarem zawalał piwnice. W porozumieniu ze sztabami wojsk lądowych wydzielono jako cele dla lotnictwa bombowego obiekty, które nie nadawały się do niszczenia ogniem artylerii. Do takich obiektów zaliczono twierdzę, fort w rejonie stacji kolejowej, grupy umocnionych przez przeciwnika większych budynków i stanowiska artylerii w centrum miasta. Ogółem lotnictwo radzieckie wykonało 8 marca 200 lotów bojowych. W godzinę po wznowieniu przez oddziały 32 korpusu natarcia, 2 batalion 1038 pułku, atakujący wzdłuż ul. Asfaltowej, do-

tarł do rejonu trzech fabryk, gdzie przeciwnik stawiał wyjątkowo silny opór. 1 batalion starał się w tym czasie okrążyć wspomniany rejon z prawej strony, 3 batalion zaś pozostawał w rezerwie dowódcy dywizji. Pod wieczór 1 batalion opanował rozwidlenie fabrycznych linii kolejowych, po czym na mocy rozkazu dowódcy pułku rozpoczął natarcie w kierunku fabryki celulozy. 1368 pułk napotkawszy silny opór w rejonie trzech fabryk, ma A n*Tem okrążającym dotarł wieczorem nad brzeg Warty w rejonie dolnego mostu kolejowego. 1374 pułk wieczorem zdobył dwa kwartały domów położone na wschód od nie istniejącego obecnie kościoła w centrum miasta. 1040 pułk otrzymał zadanie zdobycia stacji kolejowej, która stanowiła wyjątkowo silnie umocniony obiekt. O godz. 9.00 pułk ruszył do ataku. Na czele szturmowała 1 kompania pod dowództwem st. lejtn. Wodniewa. Wyjątkowym męstwem w walkach o stację wyróżnił się szeregowiec tej kompanii I.D. Wasiliew, który pierwszy wdarł się w rejon budynków dworca. Ogniem pistoletu maszynowego i granatami unieszkodliwił Niemców broniących dostępu do transzei okalającej dworzec. Następnie, gdy poległ dowódca grupy, przejął dowodzenie i poprowadził atak, wdzierając się jako pierwszy do głównego budynku dworca. Po zdobyciu stacji dowódca 295 dywizji rozkazał 1040 pułkowi uderzyć wzdłuż torów kolejowych w kierunku wschodnim, w celu połączenia się z 1042 pułkiem i tym samym odcięcia broniących się w rejonie fortu, strzelnicy i domu wypoczynkowego oddziałów przeciwnika. O godz. 15.00 pułk siłami 3 batalionu przystąpił do wykonywania zadania, 1 batalion zaś oczyszczał z Niemców tereny na południowy wschód od stacji — rejon obecnych ulic Dworcowej i Piastowskiej. Przeciwnik, czując grozę okrążenia, skupił w rejonie południowym dużą grupę piechoty. Przezwyciężając silny opór, 3 batalion o godz. 23.00 wdarł się na teren obecnie nie istniejących dwóch fabryk w rejonie placu Wojska Polskiego, pomiędzy ulicami Mickiewicza a Osiedlową. Walki na ich terenie trwały sześć godzin. Potem 3 batalion na rozkaz dowódcy pułku rozwinął natarcie w kierunku północno-zachodnim. Trzy kompanie 1042 pułku wieczorem 8 marca dotarły na peryferie miasta do rejonu poło-

żonego 300 m na południowy wschód od dwóch fabryk i zajęły go do rana całkowicie. W ten sposób w efekcie walk prowadzonych 8 marca i nocą z 8 na 9 marca Niemcy zostali rozdzieleni na trzy izolowane i okrążone grupy. Najliczniejsza grupa broniła się w rejonie fortu przy ul. Sportowej. Druga grupa została okrążona w rejonie trzech fabryk na zachodnich krańcach Nowego Miasta. Trzecia w południowo-wschodniej części dzielnicy. Oprócz tego nieduża grupa żołnierzy przeciwnika kontynuowała opór w fabryce celulozy. 8 marca wzięto do niewoli około 400 żołnierzy wroga, a blisko 700 poległo. Wieczorem 4 korpus gwardii z 8 armii gwardii na zachodnim brzegu Warty zdobył stację kolejową w Kietz i rozpoczął również walkę o miasto. O godz. 20.00 8 marca dowództwo 32 korpusu wyznaczyło żadania dla oddziałów na dzień następny. 295 dywizja siłami 1038 pułku miała zniszczyć przeciwnika w rejonie fabryki celulozy i ulic Fabrycznej oraz XV-lecia PRL, gdzie znajdowały się obiekty trzech fabryk, po czym-umocnić swoje pozycje na brzegu Warty oraz opanować północny most kolejowy. Dwa pozostałe pułki tej dywizji miały zlikwidować przeciwnika w rejonie fortu i tartaku, które znajdowały się przy ul. Sportowej. 416 dywizji dowództwo 32 korpusu nakazało w końcowej fazie działań wyjść również nad brzeg Warty, sforsować ją i szturmem zdobyć twierdzę. 9 marca o godz. 9.00, po 10-minutowym przygotowaniu artyleryjskim, korpus rozpoczął natarcie. 1 batalion 1038 pułku, realizując otrzymane zadanie, przechwycił położone poniżej fabryki celulozy zbiorniki z paliwem. 3 batalion — pozostający dotychczas w rezerwie — wprowadzony został do walki w rejonie fortu. Do godz. 17.00 1038 pułk całkowicie zlikwidował przeciwnika na prawym brzegu Warty, po czym z własne) inicjatywy postanowił sforsować rzekę w pobliżu twierdzy 0 godz. 18.00 1 batalion przeprawił się na łodziach, spotykając się z silnym ostrzałem artyleryjskim z drugiego brzegu Odry 1 twierdzy. Pojawiło się również niemieckie lotnictwo, które dokonało w tym dniu około 50 nalotów na opanowane przez wojska radzieckie partie miasta. Do godz. 20.00 1 batalionowi

udało się umocnić swoje pozycje na półwyspie między Wartą a Odrą. Tego samego dnia 1368 pułk planowanym uderzeniem rozbił Niemców w rejonie nie istniejącego już cmentarza i kościoła przy ul. Kopernika i do godz. 11.00 wyszedł na brzeg Warty w pobliżu południowego mostu kolejowego. Nie powiodła się natomiast próba sforsowania rzeki podjęta przez 2 batalion 1368 pułku po lewej stronie mostu. 1374 pułk nacierając z rejonu strzelnicy w kierunku centrum miasta w drugiej połowie dnia dotarł w rejon starej gazowni i wyszedł na brzeg Warty (nocą pułk wycofano w celu likwidacji okrążonego zgrupowania Niemców w zachodniej części miasta). 10 marca zgodnie z otrzymanymi zadaniami 295 dywizja miała sforsować Wartę i podjąć szturm twierdzy. Rankiem tego dnia grupy szturmowe z 295 dywizji sforsowały rzekę i zdobyły przyczółek na jej wschodnim brzegu, który następnie udało się połączyć z przyczółkiem 1 batalionu 1038 pułku. W nocy 11 marca grupy te wskutek znacznych strat i silnego ostrzału zostały zmuszone do wycofania się na prawy brzeg Warty. 10 marca Niemcy wysadzili mosty kolejowe. W dniu tym działania 32 korpusu nie przyniosły planowanych sukcesów. Wpłynął na to fakt zaangażowania dużych sił do likwidacji okrążonego nieprzyjaciela w zachodniej części Nowego Miasta i brak należytej współpracy z 4 korpusem gwardii 8 armii gwardii. Od 9 marca oddziały 32 korpusu prowadziły zacięte walki z okrążonymi grupami wroga w rejonie strzelnicy położonej przy drodze do Dębna, koszar „Stiilpnagel" oraz fortu. Działające w tym rejonie 1040, 1042, 1374 pułki i 3 batalion 1038 pułku poniosły duże straty. Kompanie piechoty liczyły po 15—20 żołnierzy. Równie poważne były straty w sprzęcie, a zwłaszcza w czołgach. Okrążone oddziały przeciwnika miały około 3000 żołnierzy i oficerów i dysponowały znaczną liczbą dział i karabinów maszynowych. W związku z przewagą przeciwnika gen. Zerebin nakazał ześrodkować w tym rejonie całą artylerię korpusu. 12 marca o godz. 4.00 dokonano potężnego, zmasowanego uderzenia artyleryjskiego na koszary i fort. Następnie do ataku ruszyła piechota. W pasie natarcia 3 batalionu 1042 pułku Niemcy wykonali kontratak, starając się wyjść z okrążenia

Fragment niemieckiej mapy sztabowej z sytuacją w rejonie Kostrzyna w dniu 14 lutego 1945 r. Stanowisko niemieckiego karabinu maszynowego

W oczekiwaniu na radziecki atak

w kierunku zachodnim. Na kontratakujących żołnierzy przeciwnika został skierowany ogień artylerii, w efekcie którego wróg poniósł duże straty i wycofał się. Jednej z grup nieprzyjaciela liczącej około 500 osób, która broniła dotąd rejonu Osiedla Leśnego, udało się przebić przez radzieckie szyki. Po rozdzieleniu grupy na mniejsze oddziały Niemcy usiłowali przedostać się w kierunku wschodnim. Oddziały wroga zostały zlikwidowane do południa tego samego dnia w rejonie Dąbroszyna. O godz. 5.00 ponowiono atak na koszary i fon. Po zacickłyi li walkach grupy szturmowe o godz. 11.00 wduily mv na i n n i ku szar. Do końca dnia został opanowany również fort. W wyniku pięciodniowych walk wojska 32 korpusu 12 marca zdobyły całkowicie Nowe Miasto. W walkach tych poległo ponad 3500 Niemców. Do niewoli dostało się 3584 żołnierzy i oficerów nieprzyjaciela. Zdobyto znaczną liczbę sprzętu, 270 dział i moździerzy, 10 parowozów, 310 wagonów z ekwipunkiem wojennym. Mimo że nie udało się w pełni wykonać postawionego zadania, tj. zdobyć całego miasta z twierdzą, sukces był ogromny. Został on jednak okupiony niemałymi stratami.

R O Z K A Z NR 300

12 marca marsz. Stalin wydał rozkaz nr 300 skierowany do dowódcy 1 Frontu Białoruskiego marsz. Żukowa i szefa sztabu Frontu gen. płk. Michaiła Malinina. Rozkaz ten głosił: „Wojska 1 Frontu Białoruskiego po uporczywych walkach dziś, 12 marca, szturmem zdobyły miasto i twierdzę Kostrzyn — ważny węzeł kolejowy i silny punkt oporu Niemców nad rzeką Odrą, odsłaniając przedpole Berlina. W walkach o zdobycie miasta i twierdzy Kostrzyn wyróżnili się: żołnierze — gen. lejtn. Bierzarina, gen. mjr. Bartłomiejewa, gen. mjr. Kuszczewa, gen. mjr. Źerebina, gen. mjr. Doroflejewa, gen. mjr. Syzranowa, płk. Łubki, ppłk. Kozłowa, ppłk. Czajki, ppłk. Kurkaciszwilego, ppłk. Piedotowa; artylerzyści — gen. mjr. artylerii Kosenki, gen. mjr. artylerii Brichanowa, płk. Filipowicza, płk. Pewniewa, płk. Gutina, płk. Mieńszczykowa, płk. Łobanowa, płk. Pawłowa, ppłk. Zubowa, ppłk. Sokołowa,

ppłk. Miszina, ppłk. Czernyszkowa, ppłk. Aszichmina, ppłk. Sworcowa, ppłk. Zochowa, płk. Michajłowa, mjr. Machmuda, ppłk. Sazanowa; czołgiści — ppłk. Żyły, ppłk. Suzdałowa; lotnicy — płk. Fedorenki, płk. Berkala, płk. Timofiejewa, płk. Kałinina, płk. Fedorowa; saperzy — płk. Kuźmina, mjr. Błochina, mjr. Nomerowskiego, mjr. Blinowa; łącznościowcy — ppłk. Stepanowa. Dla uczczenia odniesionego zwycięstwa formacje i jednostki, które najbardziej wyróżniły się w walkach o zdobycie miasta i twierdzy Kostrzyn, przedstawić do odznaczenia orderami. Dziś 12 marca o godz. 23.00 stolica naszej Ojczyzny Moskwa w imieniu Ojczyzny salutuje bohaterskie wojska 1 Frontu Białoruskiego, które zdobyły miasto i twierdzę Kostrzyn — dwudziestoma salwami artyleryjskimi z dwustu dwudziestu czterech dział. Za świetne działania bojowe wyrażam podziękowanie dowodzonym przez Was wojskom, które brały udział w walkach o zdobycie Kostrzyna. Wieczna chwała bohaterom poległym w walkach o wolność i niepodległość naszej Ojczyzny. Śmierć niemieckim najeźdźcom. 12 marca 1945 roku Nr 300

Wódz Naczelny Marszałek Związku Radzieckiego J.

Stalin" u .

Zdobycie Nowego Miasta było tak znacznym sukcesem militarnym, że w rozkazie pominięto fakt, iż Niemcy nadal skutecznie bronili się w twierdzy położonej w Starym Mieście. Załoga twierdzy, dowodzona przez gen. por. SS Reinefartha, dysponowała w dalszym ciągu korytarzem o szerokości do 3 km, który łączył Stare Miasto z pozycjami niemieckimi za Odrą. Korytarz ten rozdzielał radzieckie przyczółki zajmowane przez 8 armię gwardii i 5 armię uderzeniową. Były nim dostarczane posiłki i amunicja. Duża liczba dział i moździerzy, zajmujących dobrze usytuowane stanowiska w twierdzy, prowadziła w dalszym ciągu silny ostrzał Nowego Miasta. Utrudniało to poruszanie się po zdobytej dzielnicy. Jak napisał gen. Czujkow: 12

„Wolność" z 13 III 1945, nr 60, s. 1.

„Przez dłuższy czas (twierdza) uniemożliwiała nam (8 armii " gwardii) połączenie się z sąsiadem z prawej strony — 5 armią uderzeniową generała Bierzarina — i zorganizowanie współdziałania... Aby rozszerzyć przyczółek, konieczne było: po pierwsze — sforsować koryto Alte Oder, po drugie — zdobyć twierdzę Kostrzyn" 13. Przebieg wydarzeń, które miały miejsce 12 marca, wskazywał, iż opór twierdzy zostanie pokonany w ciągu najbliższych godzin. Stało się jednak inaczej. Załoga twierdzy zdołała rozbić kolejne radzieckie ataki i utrzymać zajmowane pozycje obronne. Cytowany rozkaz nr 300 podawał jednoznacznie, że miasto i twierdza Kostrzyn zostały zdobyte 12 marca. Wiadomość tę zawierał również oficjalny komunikat wojenny Rad/, i eckiego Biura Informacyjnego Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej z 12 marca. W dniuCośtępnym w radzieckiej prasie ukazały -się relacje korespondentów wojennych opi uj.|tv trudne walki o zdobycie Kostrzyna. „Krasnaja Zwiezda" w artykule Szturm twierdzy Kostrzyn donosiła swoim czytelnikom: „W celu osłonięcia dróg prowadzących na Berlin Niemcy przez dłuższy okres rozbudowywali linię obrony między Wartą i Odrą, w wyniku czego powstał tam silnie umocniony rejon Czworoboku Odry, ciągnący się dziesiątkami kilometrów, zamknięty od północy przez Wartę, a od wschodu przez Odrę i system jezior. W północno-zachodnim rogu tego czworoboku przy ujściu Warty do Odry znajdował się ważny węzeł dróg i potężny punkt obrony Niemców — miasto i twierdza Kostrzyn. W niemieckim systemie obrony kierunku berlińskiego twierdza ta odgrywała wyjątkowo ważną rolę. Wojska 1 Frontu Białoruskiego rozwijając systematyczne natarcie, pokonały umocnienia Czworoboku Odrzańskiego i wychodząc nad Odrę, przystąpiły do walk o Kostrzyn. Niemiecki garnizon twierdzy, mimo iż odparł kolejne natarcie, został rozdzielony'na kilka grup. Tylko w jednej z nich było około 10 batalionów wzmocnionych 6 dywizjonami artylerii. Wykorzystując rozbudowane pozycje obronne, Niemcy stawiali naszym wojskom zaciekły opór. Kilka dni temu po silnym przygotowaniu artyleryjskim oddziały 1 Frontu Białoruskiego roz13

C z u j k o w, op. cit., s. 225.

poczęły szturm Kostrzyna. Nasza piechota i czołgi przy artyleryjskim i lotniczym wsparciu zaatakowały garnizon wroga, uderzając na północne przedmieście. Uderzenie było na tyle siln©, że Niemcy nie wytrzymali go. Już pod koniec pierwszego dnia przedmieście zostało zdobyte i niektórym atakującym oddziałom udało się wedrzeć w dalsze rejony miasta. W tym samym czasie inne oddziały zaatakowały przedmieścia zachodnie. Po zdobyciu stacji kolejowej i południowo-zachodnich przedmieść oddziały te przerwały wszystkie drogi prowadzące z Kostrzyna do Berlina. Niemcy po zorientowaniu się, że grozi im pełne okrążenie twierdzy, przerzucili na ten odcinek wiele nowych oddziałów. Podjęły one próby kontrataków, usiłując przejąć inicjatywę w rejonie stacji. Wszystkie te próby nie dały jednak żadnych efektów. Radzieccy żołnierze odparli kontratakujących i zdobyli kolejne pozycje. Od tego momentu uderzenie prowadzono jednocześnie ze wszystkich stron miasta. Oddziały walczące wzdłuż północnego brzegu Warty atakowały Kostrzyn z południowego wschodu. Prowadzone tam walki miały również wyjątkowo zaciekły charakter. Szczególnie zażarte były w rejonie tartaku i gazoWni, który Niemcy przekształcili w silnie umocniony punkt oporu. Złamawszy opór wroga, nasze oddziały zajęły obiekty przemysłowe, skąd zaczęły rozwijać atak w kierunku północnym i północno-zachodnim. Spychano w ten sposób Niemców z południa miasta do centrum. Wskutek zażartych walk ulicznych atakującym wojskom udało się rozbić przeciwnika na trzy części, które nie miały ze sobą łączności. Okrążywszy te izolowane grupy, które utraciły w walkach wielu żołnierzy, zaczęto zacieśniać wokół nich pierścień. Niemcy, jak uprzednio, bronili się zaciekle, próbując przejść do kontrataku. Atakujący żołnierze zepchnęli ich jednak w kierunku strzelnicy i zbiornika wodnego na północno-wschodnich przedmieściach Kostrzyna, po czym przystąpiono do likwidacji tych trzech ostatnich ognisk oporu wroga. Wkrótce rozbito dużą grupę Niemców broniącą się w południowo-wschodniej części Kostrzyna. Niedobitki nieprzyjaciela ukryły się w kamienicach, skąd wykurzały ich nasze oddziały szturmowe, zdobywając jeden dom za drugim. Walki te zakończyły się całkowitą likwidacją jednego z trzech ognisk oporu wroga. Ulice miasta były usłane zabitymi hitlerowcami, znajdowało się

tam dużo zniszczonej i porzuconej niemieckiej broni. W tym czasie kontynuowano również likwidację okrążonych Niemców w rejonie północnej części miasta. Po rozbiciu tego gniazda oporu okazało się, że poległo ponad 400 niemieckich żołnierzy, a około 200 dostało się do niewoli; stwierdzono wówczas, że Niemcy zajmują jeszcze jeden fort, gdzie ukrył się korpus oficerski. Hitlerowskie dowództwo wydało rozkaz garnizonowi fortu — bić się do końca i niezwłocznie rozstrzeliwać każdego, kto będzie usiłował porzucić stanowisko, żeby próbować ucieczki lub poddania się do niewoli. Jednakże nic nie mogło uratować położenia okrążonych. Zastosowano blokadę fortu, a następnie przystąpiono do jego likwidacji. Tak wskutek kilku dni szturmu wojska 1 Frontu Białoruskiego opanowały silną twierdzę, węzeł kolejowy i drogowy, centrum wodnego transportu przy ujściu Warty do Odry — miasto Kostrzyn" l4. Również na łamach „Izwiestii" ukazała się obszerna relacja jej korespondenta wojennego, mówiąca m.in., iż: „Bitwa o Kostrzyn była wyjątkowo zacięta. Nasze wojska nacierały z północy uderzając w trójkąt między brzegami Odry i Warty. Niemiecki garnizon Kostrzyna był podzielony na grupy bojowe, które otrzymały surowy rozkaz: utrzymać miasto za każdą cenę. Bój szedł o każdy dom i kwartał. Nie milkła na moment artyleryjska kanonada. Pociski dział przebijały grube ściany domów. Przez powstałe wyłomy przedzierali się nasi fizylierzy i zdobywali pokój za pokojem, piętro za piętrem. Całe doby trwały walki o przedmieścia Nowego Miasta i podmiejskie lasy... Niemcy starali się stawiać rozpaczliwy opór. Bojowa grupa z 9 niemieckiego batalionu... umocniła się w rejonie bloków mieszkalnych, broniąc podejść do centrum miasta. Wówczas jedna z naszych jednostek wojskowych, która zdobyła sławę w walkach z Niemcami pod Stalingradem, niespodziewanie skierowała uderzenie we flankę wroga: na spalone przedmieście Kostrzyna — Kietz. Aby uratować zagrożone położenie, dowódca obrony twierdzy zmuszony był przesunąć do Kietz grupę bojową »Wegner« i batalion majora Hatoja — razem około dwóch 14 I. A n u f r i e w, Szturm krieposii Kiustrin, nr 60, s. 2.

„Krasnaja Zwiezda" 1945,

tysięcy żołnierzy. W obronie miasta zaczęły powstawać szczeliny. Przez nie przebijały się szturmujące pododdziały. Kostrzyński garnizon został rozbity na części. Później w uporczywym starciu złamano opór w rejonie dworca. Powstałe tam ognisko niemieckiego oporu nasi żołnierze zlikwidowali ogniem broni maszynowej i moździerzy. Prawie całą dobę trwały działania mające na celu oczyszczenie miasta od wroga. Niemcy umocnili się w rejonie strzelnicy i wieży ciśnień, gdzie kontynuowali opór. Nasi żołnierze szturmem opanowali to ostatnie gniazdo wroga. Kostrzyn — to obecnie całkowicie zburzone miasto. Pogrom jego garnizonu to rozbicie jednego z ostatnich zgrupowań przeciwnika na wschodnim froncie" 1 . Tak sformułowane doniesienia informowały, iż Kostrzyn został całkowicie zdobyty. Sytuacja ta spowodowała liczne rozbieżności w interpretowaniu daty wyzwolenia miasta. Wielu autorów przyjęło bezkrytycznie informacje o zajęciu 12 marca całego Kostrzyna. Oczywiście mija się to z prawdą, bowiem walki w mieście trwały nadal. Trudno obecnie jednoznacznie określić, co było powodem tak wielkiej pomyłki. Przypuszczać jedynie można, że tego rodzaju informacja wynikła bardziej z chęci całkowitego opanowania sytuacji nad Odrą niż z rzeczywistego obrazu wydarzeń. Pewne światło na tę sprawę rzucają wspomnienia gen. mjr. Gieorgija Chetagurowa, wówczas dowódcy 82 dywizji piechoty gwardii 8 armii gwardii, który napisał, iż: „Radzieckie Biuro Informacyjne zakomunikowało, że 5 armia uderzeniowa zdobyła Kostrzyn. Rankiem 25 marca wezwano mnie pilnie do sztabu 8 armii gwardii. Przyjechałem i idę prosto do dowódcy armii, a tam jest dowódca frontu i z miejsca pyta: — Ile potrzebujecie czasu na zdobycie Kostrzyna? — Przecież został już wzięty... Wszyscy słyszeli o tym przez radio... — Was o to nie pytają — marszcząc brwi rzekł marszałek Zuków. — Odpowiadajcie na moje pytania: Kiedy możecie opanować Kostrzyn i co wam do tego potrzebne?... — Pozwólcie, towarzyszu marszałku, przeprowadzić rekonesans, a potem zameldować wam o terminie zdobycia twierdzy — zwróciłem się do Żukowa... "L.

K u d r i e w a t y c h , Kiustrm wstijat, „Izwiestija" 1945, nr 60, s. 2.

W drodze powrotnej do dywizji spytałem mojego starego przyjaciela, generała lejtnanta artylerii Pożarskiego: — Mikołaju Mitrofanowiczu, jak to się stało, że Kostrzyn ; trzeba dopiero zdobywać, a zostało podane, iż jest opanowany? Pożarski wzruszył ramionami: — Mogę ci, Gieorgiju Iwanowiczu, powiedzieć tylko to, ' czego się domyślam. Są dwa Kostrzyny: miasto na wschodnim brzegu Odry i twierdza o tej samej nazwie — na wyspie, w widłach Odry i Warty. To, że w mieście są teraz nasi, wiem dobrze, ponieważ rozmawiałem ze swoim kolegą z piątej armii uderzeniowej. — Chodziły słuchy — wtrąciłem — że w Kostrzynie niedawno był Hitier, wygłosił tam mowę i wezwał swoje wojska, aby broniły twierdzy bez względu na okoliczności. — Istotnie — potwierdził Pożarski — Hitler przyjeżdżał właśnie do twierdzy. Myślę, że nasze wojska chyba ją szturmowały. Zdarza się jednak, że zdobędą, pospieszą z meldunkiem, a utrzymać nie potrafią" 16. Wynikła sytuacja stała się bardzo kłopotliwa dla dowództwa 1 Frontu Białoruskiego. Dlatego zapewne przestano mówić o dalszych walkach w mieście, podając, że toczą się one w jego rejonie. Dobitnym tego przykładem jest następny oficjalny komunikat radziecki, informujący o całkowitym wyzwoleniu Kostrzyna 30 marca: „Wojska 1 Frontu Białoruskiego okrążyły, a następnie zlikwidowały na południowy zachód od Kostrzyna silny garnizon wojsk niemieckich, broniących rejonu między Wartą i O d r ą (podkreślenie A . T.)" Komunikat ten jest tak niejasno sformułowany, iż czytelnika nie znającego topografii miasta wprowadza w oczywisty błąd. Bowiem „rejon między Wartą i Odrą" stanowił właśnie obszar całej dzielnicy — Stare Miasto. Tak więc oficjalna wersja o zdobyciu Kostrzyna 12 marca nie. odpowiadała prawdzie. Walki o opanowanie miasta i twierdzy prowadzono nadal. Okazało się zresztą, że nie jest to proste zadanie. Utrudniał je wspomniany fakt istnienia korytarza, który nadal łączył kostrzyński garnizon z pozycjami niemieckimi na zachodnim brzegu Odry.

5

16 17

G. C h e t a g u r o w , Żołnierska powinność, Warszawa 1980, s. 194—195. Soobszceenija Sowietskogo Informbiura, t. 8, Moskwa 1945.

ZAMKNĄĆ

PIERŚCIEŃ

Żeby zdobyć twierdzę, należało przerwać korytarz niemiecki przez połączenie oddziałów 5 armii uderzeniowej, które zajmowały północny przyczółek kcstrzyński, z wojskami 8 armii gwardii, działającymi na południowym przyczółku kostiryńskim. Wykonanie tego zadania nakazywał rozkaz marsz. Żukowa z 13 marca o następującej treści: „5 armia uderzeniowa od rana 20 marca 1945 r. przejdzie dwiema dywizjami z oddziałami wzmocnienia do natarcia z zadaniem przełamania obrony przeciwnika na odcinku: Genschmar, (wył.) Alt Bleyen i wymierzając główne uderzenie na Golzow oraz pomocnicze z rejonu Alt Bleyen na Gorgast, opanuje rejon Genschmar, (wył.) Golzow, Kubriicken, Forstadt, po czym przejdzie do obrony na rubieży wzgórze 16,3, wzgórze 10,3, (wył.) Golzow. 8 armia siłami dwóch dywizji piechoty z oddziałami wzmocnienia od rana 20 marca 1945 r. przejdzie do natarcia z zadaniem przełamania obrony przeciwnika na odcinku: (wył.) stacja Gorgast, pojedyncze domy (1 kilometr na północ od Rathstock) i zadając główne uderzenie na Golzow, a pomocnicze z rejonu przedmieść Kietz w kierunku północno-zachodnim opanuje rejon: południowo-zachodnia część Kostrzyna (między rzekami Wartą i Odrą), Gorgast, Golzow, Alt Tucheband i przejdzie do obrony na rubieży Alt Tucheband, Hathenow" ls . Jak wiemy, raz już udało się zamknąć pierścień okrążenia wokół Kostrzyna i tym samym połączyć przyczółki. Lecz Niemcy zdołali odzyskać połączenie z twierdzą. Kolejne próby połączenia przyczółków prowadzone w lutym i marcu zakończyły się jedynie zwężeniem korytarza. Obecnie postanowiono przygotować operację niezwykle starannie. Przed rozpoczęciem działań lotnictwo szturmowe i bombowe przez cztery doby, w dzień i w nocy, wykonywało nieustające uderzenia na nieprzyjaciela, dezorganizując jego system obrony i dowodzenia, niszcząc kolejno poszczególne cele. Artyleria zgodnie z otrzyma" W.

A • t o n o w, Droga do Berlina, Warszawa 1980, s. 316.

nymi zadaniami prowadziła dokładny ostrzał wyznaczonych rejonów, a przed natarciem miała wykonać silną nawałę ogniową oczyszczając drogę piechocie. Ostatecznie termin natarcia przesunięto o dwa dni i wyznaczono na 22 marca, godz. 9.15. „Na froncie 9 armii — brzmiał meldunek dzienny jej dowództwa z 22 marca do Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych Wehrmachtu — rozgorzał dzisiaj ponownie bój w rejonie Kostrzyna. Z rozpoznanych w dniach poprzednich rejonów przygotowania w Manschnow i na wschód od Genschmar nieprzyjaciel w sile sześciu dywizji, wsparty dwiema brygadami czołgów, przystąpił do jednoczesnego natarcia. Przy pomocy tych natarć z południowego wschodu i z północnego wschodu nieprzyjaciel chce obciąć wystający łuk frontu koło Kostrzyna i stworzyć sobie — przez połączenie swoich przyczółków po obu stronach Kostrzyna — przesłanki do dalszych operacji... W punkcie ciężkości dzisiejszych natarć nieprzyjaciel przy pomocy mniej więcej dwóch dywizji, wsparty ponad czterdziestu czołgami, atakował na odcinku dywizji „Dóberitz", kierując się na Sachsendorf — Alt Tucheband oraz wzdłuż szosy Manschnow — Seelow" Pod wieczór 22 marca oddziały 32 korpusu piechoty z 5 armii uderzeniowej połączyły się z 4 korpusem piechoty gwardii z 8 armii gwardii w pobliżu mostu przez rzekę Stromm, okrążając przeciwnika w rejonie Kubriicken, Forstadt i twierdzy kostrzyńskiej. Niemieckie wojska znajdujące się w korytarzu zostały rozbite. Część z nich skapitulowała, a część wycofała się na półwysep, wzmacniając garnizon twierdzy. Walki o korytarz były ogromnie zaciekłe. Przeciwnik chcąc ratować sytuację uderzył znacznymi siłami z rejonu Golzow, dążąc do przerwania blokady okrążonego ugrupowania swoich wojsk. W związku z powstałym zagrożeniem dowódca 5 armii uderzeniowej gen. Bierzarin wprowadził na przyczółek dodatkowo jedną dywizję odwodową. Wszystkie podjęte przez Niemców próby przeciwuderzeń zostały odparte. Powstał w ten sposób jeden duży przyczółek, o długości 45 km i głębokości do 10 km, który później odegrał wielką rolę w operacji berlińskiej. Sytuacja w rejonie Kostrzyna wprowadzała we wściekłość MiD W I H III/3/308/6259918.

Hitlera. Starano się unikać w rozmowach z nim tego drażliwego tematu. Szczególnie sądnym dniem był 9 marca, kiedy to w meldunku Grupy Armii „Wisła" znalazła się informacja o braku łączności z załogą Nowego Miasta w Kostrzynie. Fiihrer w tym dniu, przeczuwając najgorsze, podpisał rozkaz o przygotowaniu do obrony stolicy III Rzeszy. W kilka dni później, w czwartek 15 marca, Hitler wybrał się na ostatnią inspekcję frontu nad Odrę na wysokości Kostrzyna. Przedtem wysłuchał w Berlinie sprawozdania feldmarsz. Alberta Kesselringa z zachodniego frontu. Machnął ręką z niechęcią i z przekąsem oświadczył, że sytuacja jest tam przejściowa i rozstrzygnięcie nastąpi nad Odrą, gdzie wojska niemieckie złamią w bitwie obronnej ofensywę przeciwnika definitywnie i nieodwołalnie. A na odjezdnym dodał, iż potem dojdzie do całkowitej zmiany położenia. Wyruszył złożyć wizytę w olbrzymim czarnym mercedesie o wadze pięciu ton, mocy silnika 400 KM. Samochód ten — specjalnie wykonany dla niego — miał 11 biegów, rozwijał maksymalną szybkość 250 km na godzinę i oczywiście był wyposażony w pancerne ściany i szyby. Konwojowały go transportery opancerzone, 3 z przodu i 2 z tyłu, z doborową obsadą gwardii przybocznej SS. Dowódca 9 armii, gen. Busse, i jego oficerowie byli tą wizytą zaskoczeni. Spodziewali się Himmlera. Wódz wyszedł z trudem z „pancernika", blady, podpierając się łaską. Po krótkim, schematycznym powitaniu wygłosił swoje orędzie. „Tu wśród was wszystko się rozstrzygnie. Musicie o tym wiedzieć. Musicie obronić to, co jeszcze posiadamy. Idzie o każdą godzinę, o każdy metr ziemi. Mamy rzeczy, które muszą być gotowe i które, gdy będą gotowe, odwrócą bieg losu. Oto sens kryjący się za zamysłem nadchodzącej batalii!... Na żołnierzu niemieckim — zapewniał Busse — można polegać. Nie oddamy wrogowi nic więcej. Czekamy na nową broń, która poprowadzi nas do zwycięstwa" 20. Przy odgłosach kanonady radzieckich dział, ostrzeliwujących kostrzyńską twierdzę, Hitler opuścił pozycje 9 armii. Jednakże 20 P. W o l f g a n g , Der Endkampf um Deutschland 1945, Neckar 1978, s. 251

Esslingen am

przed powrotem wydał rozkaz odbicia Nowego Miasta. 21 marca nieprzyjaciel dwukrotnie atakował piechotą i czołgami w celu wykonania rozkazu Hitlera. Obydwa ataki 9 armii zostały odparte i Niemcy ponieśli ciężkie straty. Fiihrer po otrzymaniu wiadomości o fiasku tej operacji odwołał ze stanowiska dowódcę Grupy Armii „Wisła" Himmlera. Na jego miejsce mianowano gen. płk. Gottharda Heinriciego, który już 22 marca przejął dowództwo i przystąpił do opracowywania nowego planu natarcia. Przygotowania do natarcia zostały jednak zauważone przez stronę radziecką, która, jak już wiemy, 22 marca wyprzedzającym uderzeniem zniweczyła plan niemiecki, zamykając w kleszczach załogę twierdzy kostrzyńskiej. Heinrici pomny jednak woli wodza ruszył 23 marca do ataku. Zaledwie jednak żołnierze nieprzyjaciela oderwali się od ziemi, artyleria radziecka zmusiła ich do odwrotu. Niemieckie natarcie, które miało przeszkodzić połączeniu obydwu przyczółków, zostało rozbite. Gen. Heinrici próbował uzyskać wzmocnienie swoich wojsk. W Berlinie przeprowadzono nawet w tym celu specjalną akcję, którą kierował Obergruppenfuhrer SS Gottberg. W jej wyniku zewidencjonowano w biurach i urzędach 10 600 ludzi, których jako zbędnych postanowiono natychmiast przekazać do dyspozycji Grupy Armii „Wisła". Jednakże w rzeczywistości uzyskane uzupełnienie liczyło jedynie 601 ludzi. Podczas gdy 8 armia gwardii gen. Czujkowa przygotowywała natarcie na twierdzę Kostrzyn, Hitler wywierał presję na dowódcę 9 armii gen. Bussego, by z utrzymywanego przedmościa we Frankfurcie nad Odrą dokonał natarcia wzdłuż prawego brzegu rzeki, w celu odsieczy Kostrzyna oraz odcięcia radzieckiego przyczółka na lewym brzegu Odry. Gen. Heinrici zaproponował Hitlerowi, by Kostrzyn pozostawiono nieprzyjacielowi, ponieważ udzielenie miastu odsieczy doprowadzi do zużycia znacznej ilości amunicji i materiałów pędnych, niezbędnych jego zdaniem w czasie bliskiej już kampanii obronnej. Tłumaczył ponadto, że manewr z rejonu Frankfurtu zmusi wojska niemieckie do utworzenia kolumny wojsk o długości 25—30 km, co może zakończyć się zupełną masakrą Hider zażądał jednak natarcia. 27 marca dowództwo niemieckie podjęło ostatnią próbę po-

prawienia sytuacji pod Kostrzynem. Gen. Heinrici wprowadził rano do walki cztery doborowe dywizje z zadaniem przebicia się do twierdzy. Były to najlepsze związki taktyczne, jakie znajdowały się w tym rejonie: 20 i 25 dywizje pancerne grenadierów, dywizja pancerna „Miincheberg", dywizja ochrony fiihrera oraz inne mniejsze jednostki. Jednakże w płaskim i odkrytym terenie natarcie tych dywizji zaległo pod huraganowym ogniem dział. Angielski historyk — gen. James Buttler, o tym przedsięwzięciu napisał: „pomimo starannego przygotowania wszystkie wielokrotnie podejmowane ataki rozbiły się o nieprzystępną obronę rosyjską" 21. Heinrici zdawał sobie sprawę, że wszelkie dalsze próby przyjścia z odsieczą Kostrzynowi są daremne, gdyż jedynie powiększą własne straty i sprowokują oddziały radzieckie do zdobycia kolejnych rubieży. Kazał się więc połączyć z Zossen. gdzie miało swą siedzibę Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych i zameldował o tym Guderianowi. Zaproponował, by zezwolić Reinefarthowi na opuszczenie twierdzy, ponieważ dalszy opór w jej murach jest beznadziejny. Kiedy podczas południowego raportu o sytuacji na wschodnim froncie szef OKH zameldował Hitlerowi o zatrzymaniu natarcia oraz przekazał sugestie dowódcy Grupy Armii „Wisła", fuhrer najpierw stracił od gniewu głos, a gdy go odzyskał, zasypał Guderiana i Bussego gradem wyzwisk. Zarzucił następnie Guderianowi, że już podczas I wojny światowej na podobne przedsięwzięcie we Flandrii zużyto podczas przygotowania natarcia dziesięciokrotnie więcej amunicji artyleryjskiej. Guderian starał się dowieść, że 9 armia nie mogła zużyć więcej amunicji niż otrzymała w przydziale. Za przedstawienie tej oczywistej prawdy został oskarżony o niedopełnienie obowiązków, bowiem, jak twierdził Hitler, osobiście winien zatroszczyć się o większy przydział pocisków. Gdy odparł ten zarzut argumentem, że gen. Busse otrzymał całą aktualną produkcję amunicji artyleryjskiej, Hitler stwierdził, że wobec tego zawiodło wojsko. Jak napisał we wspomnieniach gen. Guderian, raport południowy zakończył się w nastroju głębokiego przygnębienia. Po powrocie do swojej kwatery w Zossen sprawdził ponownie dane 21

Mirów aj a wojna 1939—1945 gg. Sbomik statiej, Moskwa 1957, s. 265.

dotyczące zużycia amunicji, zbadał poniesione straty i meldunki o gotowości bojowej jednostek, które brały udział w niefortunnej akcji. Po dokonaniu szczegółowej analizy napisał dobitne sprawozdanie dia Hidera, z którym wysłał gen. Krebsa w celu przedłożenia go podczas raportu wieczornego, bowiem uważał, że dalsze dyskusje z Hitlerem są bezowocne. Sam natomiast postanowił wybrać się rano następnego dnia, 28 marca, na przyczółek frankfurcki, aby osobiście przekonać się, w jakim stopniu realny jest zamiar Hitlera, by z tego ciasnego przyczółka przyjść z odsieczą Kostrzynowi. W tym celu upoważnił gen. Krebsa, żeby załatwił mu pozwolenie Hitlera na tę podróż frontową. Hitler nie wyraził zgody na ten wyjazd. Czytając sprawozdanie Guderiana ogromnie zirytował się jego treścią i faktem wykręcenia się od osobistego przyjazdu na odprawę. Rozkazał, aby Guderian stawił się wraz z gen. Busse w południe 28 marca w bunkrze pod Kancelarią Rzeszy celem zdania raportu o sytuacji. Tymczasem sytuacja nad Odrą skomplikowała się jeszcze bardziej. Wojska radzieckie zaczęły wzmacniać swoje oddziały na przyczółkach. 16 armia lotnicza rozpoczęła bombardowanie twierdzy i niemieckich ugrupowań wokół przyczółka. Sztab 1 Frontu Białoruskiego, który w tym czasie mieścił się w Gorzowie Wielkopolskim, planował już operację berlińską. Rozpocząć ją miało główne uderzenie wykonane właśnie z przyczółka kostrzyńskiego. Hitler starał się nie dostrzegać tych faktów. Po zbulwersowaniu, jakiemu uległ przy lekturze sprawozdania Guderiana, poprawił mu się nagle humor na wiadomość o śmierci byłego radzieckiego szefa sztabu generalnego — marsz. Borisa Szaposznikowa. Był on poprzednikiem gen. Aleksieja Antonowa i dał się Niemcom wyjątkowo we znaki podczas bitwy o Moskwę. Śmierć marsz. Szaposznikowa nie zmieniała jednak w niczym sytuacji wojsk niemieckich, toteż powód do satysfakcji był wątpliwy. Zdarzenie, jakie zaszło 28 marca podczas południowej odprawy w bunkrze Kancelarii Rzeszy, było jedną z ostatnich inscenizacji Hitlera. Gdy na żądanie fuhrera gen. Busse rozpoczął referowanie tego, jak doszło do zatrzymania natarcia idącego Kostrzynowi z odsieczą, Hitler po kilku jego słowach

z wściekłością przerwał wystąpienie. Postawił osłupiałemu dowódcy 9 armii te same zarzuty, które dzień wcześniej Guderian zreplikował jako bezpodstawne. Zdenerwowany Guderian przerwał — ku zdumieniu wszystkich obecnych — wywody Hitlera i przystąpił do frontalnego ataku: „Pozwoli pan, że panu przerwę. Wczoraj ustnie i pisemnie zameldowałem panu dokładnie, iż generał Busse nie ponosi winy za niepowodzenie natarcia koło Kostrzyna. 9 armia zużyła w natarciu amunicję, którą jej przydzielono. Wojsko spełniło swój obowiązek. Dowodzą tego niezwykle wysokie jego straty. Proszę w związku z tym nie czynić żadnych wyrzutów generałowi Bussemu". Na to Hitler: „Proszę wszystkich panów o opuszczenie sali konferencyjnej — z wyjątkiem feldmarszałka oraz generała-pułkownika". Po chwili, pozostając nadal z Keitlem i Guderianem przed mapami sytuacyjnymi, Hitler powiedział: „Generale-pułkowniku Guderian! Pańskie zdrowie wymaga natychmiastowego 6-tygodniowego urlopu wypoczynkowego" 22. 29 marca był dla gen. Guderiana ostatnim dniem pracy, wtedy bowiem przekazał funkcję szefa sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych gen. Krebsowi.

FINAŁ W A L K O T W I E R D Z Ę

8 armia gwardii gen. Czujkowa miała już bogate doświadczenia w zdobywaniu niemieckich twierdz. Właśnie niedawno uporała się z Poznaniem. Jednakże warunki kostrzyńskie były specyficzne, ponieważ cytadela znajdowała się na wyspie otoczonej wodami Odry i Warty, z lądem zaś miała połączenie tylko przez groble, nasypy drogowe i tamy. Nasypy drogowe, na których zaledwie mieścił się przejeżdżający czołg, były zaminowane i bronione przez piechotę wyposażoną w panzerfausty oraz artylerię ukrytą w transzejach i schronach. W tych warunkach trudno było rozwinąć natarcie, tym bardziej że odkryty teren od zachodu bardzo utrudniał możliwości skrytego podejścia. Atak na twierdzę ze wschodniego brzegu Odry miała wykonać 82 dywizja piechoty gwardii, z zachodniego zaś 35 dywizja 2

-

W o l f g a n g , A , dr., s . 267—268.

piechoty gwardii. Jeden z pułków przygotowywał się do wykonania desantu na wyspę z południa. Postanowiono, że do natarcia wzdłuż nasypów i dróg, prowadzących ku cytadeli, każda dywizja rozwinie po jednej kompanii. Ugrupowanie bojowe walczących dywizji miało mieć znacznie większą głębokość, niż wynosił front natarcia. Plan szturmu był następujący. W przededniu natarcia, 28 marca, lotnictwo radzieckie powinno zbombardować cytadelę i inne stałe urządzenia inżynieryjne twierdzy. Efektem tego uderzenia winno być wycofanie się żołnierzy niemieckich z wysuniętych pozycji polowych do schronów. W tym dniu artyleria nie miała prowadzić ognia, z wyjątkiem baterii, które zajęły stanowiska do strzelania na wprost w kierunku murów twkrdzy. W celu opracowania koncepcji ataku na teren rubieży wyjściowej z dowódcą artylerii 8 armii gwardii gen. Pożarskim i dowódcami 35 i 82 dywizji piechoty udał się gen. Czujkow, który o wynikach tego spotkania tak oto we wspomnieniach napisał: „Wówczas to zrodziła się myśl wysunięcia do ognia na wprost trzech baterii wielkiej mocy. Pociskom 203-milimetrowych dział nie oprze się żaden schron bojowy. Jedną baterię okopaliśmy w wale na lewym brzegu Odry, opodal miejscowości Kietz. Bateria ta prowadziła ogień do schronów bojowych znajdujących się na prawym brzegu. Drugą baterię ustawiliśmy na prawym brzegu, około 400 m na południe od wyspy. Jej cel stanowiły forty na wyspie na lewym brzegu Odry. Dzięki takiemu rozmieszczeniu artylerii można było prowadzić krzyżowy ogień do doskonale widocznych... celów. Ażeby nie porazić swoich, nasz przedni skraj na obu wałach został oznakowany łatwo dostrzegalnymi tabliczkami. Bateria trzecia zajęła stanowiska ogniowe na wale przeciwpowodziowym przy stacji kolejowej Zabczyn. Miała ona prowadzić ogień do murów cytadeli" ». Rano 29 marca lotnictwo miało wykonać powtórne uderzenie na te same cele, co poprzedniego dnia. Wraz z ostatnimi wybuchami bomb w cytadeli, dokładnie o godz. 10.00, powinna rozpocząć nawałę ogniową cała artyleria. Działa wielkiego kalibru 23

C z u j k o w , op. cit., s. 231.

miały w tym czasie prowadzić ogień na wprost. Uzgodniono, że okres ostrzału wyniesie 40 minut. W tym czasie, pod osłoną ognia artylerii, desanty piechoty powinny przeprawić się na łodziach i wylądować na wyspie. Zaplanowano, iż ogólny szturm twierdzy rozpocznie się o godz. 10.40. W przeddzień natarcia gen. Czujkow z dowódcą wojsk pancernych i zmechanizowanych armii gen. Wajnrubem udali się w południe na rekonesans, w celu sprawdzenia efektów działania artylerii. Po zajęciu przez nich punktu obserwacyjnego przy wieży ciśnień na północny wschód od stacji kolejowej Zabczyn nieprzyjaciel wykrył ich stanowisko i otworzył ogień z ciężkich moździerzy. Jeden z pocisków wybuchł obok punktu obserwacyjnego czyniąc potężne spustoszenie. „Wybuch kolejnego granatu moździerzowego — wspomina gen. Czujkow — powalił wszystkich na ziemię, na jedną kupę. Długo słyszałem w głowie bicie dzwonów. Kiedy ocknąłem się, poczułem, że leżę pod ludźmi. Wajnrub osłonił moją głowę własną piersią. Na nim leżał Fiodor (adiutant gen. Czujkowa, który był jego rodzonym bratem — A.T.). A na samym wierzchu, jakby osłaniając wszystkich swym ciałem, rozpostarł się skrwawiony Alosza (Kurencow, adiutant gen. Wajnruba — A.T.). Wajnrub odniósł ranę — odłamek raził go powyżej kolana (była to trzecia już jego kontuzja w 1945 r. — A . T.). Ja i Fiodor nie ponieśliśmy uszczerbku. Serce w nas zamarło, kiedy zobaczyliśmy, że Alosza nie żyje. Trudno było uwierzyć, że tego wspaniałego chłopaka, który przed chwilą stał razem z nami, nie ma już wśród żywych. Jeszcze tego dnia z bólem w sercu pochowaliśmy naszego zbawcę. A generała Wajnruba sam odstawiłem do najbliższego batalionu sanitarno-medycznego" 24. Walki o twierdzę rozpoczęły się zgodnie z opracowanym planem. 28 marca lotnictwo przeprowadziło dokładne bombardowanie umocnień twierdzy, obracając je w ruiny i zmuszając nieprzyjaciela do ucieczki z cytadeli i ukrycia się na jej przedpolu w umocnieniach typu polowego. Obiekty twierdzy były systematycznie bombardowane przez samoloty 16 armii lotniczej już od 13 marca. Do prowadzenia nalotów gen. Rudenko wydzielił 3 korpus bombowy i 242 dywizję szturmową. Później do24

Tamże, s. 233.

łączyły do nich: 6 i 9 korpusy szturmowe i 11 dywizja szturmowa. Łącznie na obiekty samej tylko twierdzy lotnictwo radzieckie w okresie od 13 do 29 marca wykonało 3150 nalotów, zrzucając 876 ton bomb. Nie było w tym czasie pory dnia, by nie działały nad celem 2—3 samoloty, które miały zadanie wykonać kilka nalotów bombowych. Głównymi organizatorami uderzeń bombowych byli dowódcy: 301 dywizji bombowej — płk F.M. Fiedorenko i 241 dywizji bombowej — płk A.G. Fiodorow oraz ich przełożony dowódca 3 korpusu bombowego — gen. mjr Afanasij Karawacki. „Hitlerowcy mieli kategoryczny rozkaz — pisał gen. Rudenko — bronić twierdzy do ostatniego tchnienia. Uwzględniając doświadczenia z Poznania chcieliśmy zburzyć ją pięciusetkilogramowymi bombami. Znaleźli się wszakże oponenci. Uzasadniali, że twierdza jest mała, przestrzeń jej mieści się w granicach rozrzutu bomb i istnieje niebezpieczeństwo rażenia własnych wojsk. Musieliśmy zapewnić ich, że bombardować będą snajperzy i ani jeden odłamek nie spadnie na naszych żołnierzy. Dobraliśmy najlepsze załogi, nakreśliliśmy na poligonie plan twierdzy i po krótkim treningu lotnicy trafiali dokładnie w cel. Następnego dnia dowódca 3 korpusu bombowego generał A. Karawacki zameldował: — Załogi gotowe do zburzenia ostatnich bastionów hitlerowskich nad Odrą. — Wysłaliśmy pod mury twierdzy dowódców z radiostacją do kierowania bombowcami, określiliśmy punkty orientacyjne, następnie lotnicy złożyli dowódcy 8 armii generałowi Czujkowowi meldunek o gotowości do wykonywania zadania. Udałem się na jej stanowisko dowodzenia, opowiedziałem, jak będzie przebiegać nalot. Generał zgodził się: i dobrze, niech bombardują. Nad rejonem twierdzy patrolowały nasze myśliwce, aby nieprzyjaciel nie przeszkodził bombowcom w nalocie. Obaj z Czujkowem obserwowaliśmy ze stanowiska dowodzenia poczynania pilotów. Pięć bombowców przyleciało nad cel, piloci utworzyli ugrupowanie bojowe, pozwalające wykonać kolejno pięć uderzeń. Pierwsza załoga przeszła do lotu nurkowego z dużej wysokości i bomba oderwała się akurat nad naszym stanowiskiem. Wasilij Iwanowicz z niepokojem powiedział: — Za wcześnie zrzucił, spadnie na nasze pozycje.

— Zobaczymy — odrzekłem pewny siebie. Czujkow nagle wybuchnął: — Co znaczy, zobaczymy?! Dlaczego tak obojętnie o tym mówisz? Nie zdążyłem odpowiedzieć. Bomba ugodziła w twierdzę, wyrzucając ogromny słup ognia. — Zobaczymy! Dokładnie! To rzeczywiście zuch! Bomby jedna za drugą spadały z gwizdem nad naszymi głowami. Byłem przekonany, że wszystko zostało dokładnie obliczone, że uwzględniono poprawkę na wiatr, zaznaczono linię ograniczającą na ziemi, więc nawigatorzy nie mogli się pomylić. Wszystkie załogi celnie zrzuciły pięciusetkilogramowe bomby. Mury oraz inne obiekty twierdzy zostały poważnie uszkodzone" 2S. Rano 29 marca nastąpił powtórny nalot. Załoga twierdzy ponownie przeniosła się na przedpole, uciekając przed skutkami bombardowania. Wówczas rozpoczęło się przygotowanie artyleryjskie. Wzięła w nim udział cała artyleria, przykrywając ogniem przedpole twierdzy i niszcząc schrony bojowe na wałach i nasypach. Czas tego ostrzału zgodnie z planem wynosił 40 minut. Pod jego osłoną desant piechoty w składzie 156 żołnierzy na łodziach przeprawił się na drugi brzeg Warty. Działanie jego ułatwiała gęsta mgła, tak że żołnierze radzieccy nie zauważeni przez nieprzyjaciela o godz. 10.30 osiągnęli cel i zajęli pierwszą transzeję położoną w odległości 8—10 m od brzegu. Sytuacja oblężonego garnizonu była bardzo ciężka. Znajdował się on pod nieustannym ostrzałem artylerii i bombardowaniem lotnictwa. Ponadto woda z roztopów wiosennych zalała znaczną część piwnic w domach na skraju Starego Miasta, co pozbawiło garnizon wielu dobrych stanowisk ogniowych. Niemniej twierdza broniła się nadal. Jak napisał, po wydostaniu się z twierdzy, w sprawozdaniu do Bormanna kostrzyński Kreisleiter partii nazistowskiej — Korner: „W ciągu 10 tygodni oblężenia nie doszła do broniących miasta żadna pomoc z zewnątrz. Gorzko odczuliśmy odejście tysięcy ludzi wskutek śmierci lub ran, w zamian których nie nadeszły posiłki. Radzieckie samoloty potrafiły wszystko ostrzeliwać, co się ruszało 25

R u d e n k o, op. cit., s. 345—346.

w otoczonym mieście. Niemiecka obrona przeciwlotnicza czy ochrona w postaci samolotów myśliwskich wcale nie istniała. Przesyłane przez radio prośby o wsparcie artyleryjskie kończyły się tym, że strzelano zbyt blisko, a więc do wnętrza twierdzy we własnych ludzi" 26. Opór niemieckich żołnierzy był bezsensowny i powodował jedynie powiększanie się strat załogi garnizonu. Gen. Rudenko napisał, iż w czasie walk o Stare Miasto: „Generał W. Czujkow powiedział mu, że żołnierze jego wzięli do niewoli oficera niemieckiego z twierdzy. W czasie przesłuchania Czujkow zapytał go: — Jesteście w beznadziejnej sytuacji, po cóż więc tam siedzicie, dlaczego nie poddajecie się? Jeniec odpowiedział: — Panie generale, tam broni się nasza dywizja, a pan wystawił przeciwko niej pułk i chce pan, żebyśmy podnieśli ręce. Żołnierzom nie godzi się tak postąpić. Proszę skierować chociażby dwie dywizje, wtedy nie wstyd się poddać" 21. Dowódca 35 dywizji piechoty gwardii płk Smolin 28 już 27 marca otrzymał zadanie nakazujące jego oddziałom, by z kierunku zachodniego, po spłynięciu łodziami Odrą, opanowały jej wschodni i zachodni brzeg. Wykonując wspomniane zadanie płk Smolin rozkazał: — 100 pułk piechoty gwardii, wyposażony w ciężkie karabiny maszynowe i moździerze, jako desant wyląduje na prawym i lewym brzegu wyspy, mając w pierwszym rzucie po jednej kompanii piechoty z każdego batalionu, zawładnie przyczółkiem na wyspie i działając pod osłoną zadymienia podejmie próbę zdobycia twierdzy; — 101 pułk piechoty gwardii prawą flanką będzie utrzymywał północne przedmieście dzielnicy Kietz, a lewą nacierał w kierunku zakładów młynarskich, podążając w stronę mostu kolejowego, by pod wieczór osiągnąć groblę na północny 26

M a m m a c h, op. cit., s. 115. R u d e n k o, op. cit., s. 345. 28 Przejął dowodzenie dywizją 30 stycznia 1945 r., ponieważ dotychczasowy dowódca 35 dywizji piechoty gwardii — płk Grigorjew został ciężko ranny w trakcie walk o przełamanie Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego. 27

wschód od Kietz, w celu wsparcia 100 pułku walczącego 0 przyczółek na Starym Mieście; — 102 pułk piechoty gwardii, wydzielonym batalionem, będzie utrzymywał groblę na wschód od Kietz, a przy pomocy głównych sił, współdziałając z 1374 pułkiem z 416 dywizji piechoty, przeprowadzi natarcie na zakłady młynarskie i udzieli wsparcia atakującym pododdziałom 100 pułku. 28 marca oddziały 35 dywizji przystąpiły do wykonywania postawionych zadań. Zołnierze-chemicy pod dowództwem mjr. Posuńki i kpt. Tilina postawili w pasie działań 100 i 101 pułków świece dymne i podpalili je na 6 minut przed rozpoczęciem ataku. Ponadto grupy szturmowe zostały zaopatrzone w dużą liczbę granatów dymnych. Kompanie desantowe 100 pułku pod osłoną świec dymnych przepłynęły w ciągu 5—6 minut 300—400 -metrowy odcinek Odry 1 dobiły do wyspy. 4 kompania zajęła sprawnie południowo-zachodni odcinek brzegu wyspy, a 8 przyczółek na południowo-wschodnim brzegu. Rozwijając atak, oddziały szturmowe zaczęły posuwać się na północ, nie napotykając większego oporu. Czołową grupą szturmową, która ubezpieczała przeprawę głównych sił na wyspę, dowodził zastępca dowódcy 1 batalionu z 100 pułku lejtn. Kuriaczyj. Drugi oddział szturmowy na czele z kpt. Sołomatinem zajął groblę w zachodniej części fortu. W tym samym czasie grupa szturmowa pod dowództwem lejtn. Blinowa przystąpiła do walki przy zachodniej ścianie cytadeli. Niemcy starali się za wszelką cenę zepchnąć atakująse oddziały silnym ogniem artyleryjskim prowadzonym z twierdzy. „Wykorzystując efekty przygotowania ogniowego, przeciwnik w sile dwóch batalionów piechoty przy wsparciu dwóch czołgów i kilku dział pancernych ruszył do ataku, mając na celu odbicie utraconych już terenów. Udało mu się zmusić do wycofania kilka radzieckich pododdziałów" 2». W tym czasie zwiększyły swą aktywność pododdzisły 101 i 102 pułków, które, przypierając wroga do grobli, dążyły do zlikwidowania ostatniego już wyjścia z wyspy w kierunku zachodnim. W tej sytuacji wróg przeniósł cały ostrzał artylerii na " N. J. A f a n a s j e w, Ot Wołgi do Szpree, Moskwa 1982, s. 118.

D o w ó d c y jednostek 1 Frontu Białoruskiego podczas odprawy w Sarbinowie pod Kostrzynem w okresie p r z y g o t o w a ń do operacji berlińskiej. Pierw s z y z prawej marsz. Gieorgij Ż u k ó w

Radzieckie działa pancerne w centrum zdobytego Kostrzyna

Polska kompania m o t o c y k l o w a na przedmieściach Kostrzyna w drodze na Berlin

Niewiele zostało z Kostrzyna

Trzykrotny Bohater Związku Radzieckiego mjr Iwan Kożedub. Podczas walk nad Kostrzynem strącił kilka samolotów wroga

Samoloty myśliwskie 16 armii lotniczej

Z d o b y t e stanowisko niemieckiej artylerii na przedmieściach Kostrzyna

Czołgi niemieckie podczas kolejnej próby przerwania się do twierdzy

U c z e s t n i k w a l k na przyczółku kostrzyńskim, żołnierz 5 armii uderzeniowej, Leon Nowicki

Gen. Wasilij Czujkow, 8 armii gwardii

Roztopy wiosenne utrudniały w p r o w a d z e n i e do walk ciężkiego sprzętu

dowódca

Stanowiska radzieckiej piechoty na przyczółku kostrzyńskim

Żołnierze radzieccy podczas walk o Kostrzyn

Walki o połączenie przyczółków trzyńskiej. Koniec marca 1945 r.

odrzańskich

i

zdobycie

twierdzy

kos-

pododdziały 101 i 102 pułków. Korzystając z tego, 2 i 3 batalion 100 pułku ponownie przystąpił do ataku. Rozpoczęto szturm na budynki dworca kolejowego w Starym Mieście. Niemcy zajmujący lewobrzeżną część Starego Miasta, widząc swoje tragieme położenie, powzięli decyzję przejścia na teren KubrOcken—Vorstadt, który znajdował się po lewej stronie wideł Odry i Kanału Odrzańskiego Tędy bowiem zaczęła przebijać się również załóg® twierdzy. Przewidując taką możliwość działań wroga, dowódca 100 pułku ppłk Woinkow skierował w rejon mostu kolejowego kompcnię fizylierów. Podjęli oni pod wieczór, we współdziałaniu z pododdziałami 101 i 102 pułków, sprawną akcję, rozbijając wycofującego się w kierunku północnym przeciwnika. Uniemożliwiono w ten sposób połączenie się niemieckich oddziałów z lewobrzeżnej części Starego Miasta z wycofującymi się oddziałami Reinefertha. Do niewoli wzięto 750 żołnierzy i 5 oficerów nieprzyjaciela. Wykonanie tego zadania ułatwiał fakt braku ostrzału z twierdzy, którą właśnie zdobyły oddziały 82 dywizji piechoty gwardii. Następnego dnia, 30 marca, o godz. 6.30 oddziały szturmowe 35 dywizji piechoty gwardii ponownie ruszyły do ataku. Otrzymały one zadanie całkowitego zlikwidowania oporu przeciwnika na Starym Mieście Do walk o twierdzę kostrzyńską przystąpiły również oddziały 82 dywizji piechoty gwardii gen. Chetagurowa. Zajmowały cme pozycje na południe od Starego Miasta, gdzie nieprzystępne rozlewiska w dolinie Warty utrudniały rozwinięcie natarcia. Najłatwiej byłoby przedrzeć się z tego rejonu do twierdzy wzdłuż toru kolejowego linii Wrocław — Szczecin. Tak też zaplanowano wykonać uderzenie. Ponadto, jak pamiętamy, 29 marca 82 dywizja przeprawiła przez Wartę desant, który zdobył południowy odcinek transzei okalającej twierdzę. 82 dywizja już 26 marca przy wsparciu 141 samodzielnego pułku moździerzy, dwóch dywizjonów 100 brygady artylerii haubic, dwóch dywizjonów 26 brygady artylerii ciężkiej, 43 brygady artylerii, 185 pułku artylerii rakietowej i innych przydzielonych oddziałów próbowała przebrnąć opór wroga i zdobyć Stare Miasto, Działania te nie przyniosły zamierzonych skutków, bowiem zbyt silny ostrzał artylerii wroga nie

pozwalał na rozwinięcie ataku. Dopiero zmasowane uderzenie lotnictwa i ogień artylerii pozwoliły na rozwinięcie ugrupowania bojowego dywizji. 28 marca gen. Chetagurow postanowił, iż czołowe uderzenie wykona 242 pułk, wydzielając do ataku wzdłuż toru kolejowego 1 batalion wzmocniony samodzielną kompanią piechoty. Wspierać go miał 2 batalion z zadaniem zdobycia sąsiednich kwartałów ulic i cytadeli. Natarcie można było rozwijać w bardzo wąskim pasie i dlatego bataliony podzielone na grupy szturmowe ugrupowały się w głąb. W skład każdej grupy szturmowej wchodziły: kompania piechoty, pluton saperów, 2 czołgi IS, działo pancerne ISU, 2 armaty 45 mm, 2 działa 76 mm, moździerze 120 mm, 100 panzerfaustów (zdobytych w Poznaniu), wielkokalibrowy karabin maszynowy, 2 ckm i 9 rkm. Za 242 pułkiem miał nacierać 246 pułk. Żołnierze desantu, którzy 29 marca o godz. 10.30 zdobyli pierwszą transzeję, (działali nadal bardzo skutecznie. Nie dając Niemcom oprzytomnieć po ześrodkowaniu ognia radzieckiej artylerii na przedpolach twierdzy, zajęli następne pozycje, powodując tym powstanie wyłomu w obronie nieprzyjaciela. Straty kompanii okazały się nieznaczne, ze 156 ludzi poległo 5, a 20 zostało rannych. Sukces był więc duży, bowiem wprowadzono w obronie niemieckiej chaos i otworzono przedpole twierdzy dla oddziałów szturmowych 242 pułku. Wyparły one tymczasem Niemców ze skrzyżowania szosy Słońsk — Kostrzyn z torem kolejowym i wyszły na groblę prowadzącą w kierunku twierdzy. Radzieckie kompanie zaczęły wdzierać się w rejon Starego Miasta, zdobywając w uporczywych bojach kolejne kwartały ulic. W południe 29 marca 2 batalion 242 pułku zdobył twierdzę. Finał tych niezwykle trudnych walk, przeprowadzonych przez gwardzistów z plutonu mł. lejtn. Michaiła Czepanowa, opisał gen. Czujkow: „Jednym rzutem pokonali oni 400-metrowy pas poprzecinany transzejami, lejami i rowami ściekowymi, przeskoczyli nasyp najeżony schronami bojowymi wyposażonymi w karabiny maszynowe, by po niespełna siedmiu, ośmiu minutach od chwili rozpoczęcia ataku znaleźć się pod wpółrozwalonymi murami cytadeli. Tutaj — niemieccy cekaemiści otworzyli do nich ogień.

Czepanow zamierzał poprowadzić swoich żołnierzy przez wyłam w murze, ale drogę zagrodził silny skrzydłowy ogień karabinu maszynowego. Można było w tej sytuacji stracić cały pluton i nie wykonać zadania. Zwłoka w takim położeniu jest równoznaczna ze zgubą: nieprzyjaciel już wykrył pluton. Nie namyślając się Czepanow zmienił kierunek uderzenia i przebiegł wraz z plutonem wzdłuż muru do następnego wyłomu. Teraz jego żołnierze znaleźli się w martwym polu, nie mógł dosięgnąć ich żaden ogień. Co prawda, z góry mogły spaść granaty ręczne. Ale Czepanow już zarzucił na mur sznur z kotwicą. Szybko i zręcznie, jak akrobata cyrkowy, wdrapał się na górę. W jego ręce pojawiła się czerwona chorągiewka widoczna z daleka. Ku niej skierowali się żołnierze z innych pododdziałów. A pluton Czepanowa już walczył po drugiej stronie muru. Na dziedzińcu twierdzy Michaił Czepanow został dwukrotnie ranny, ale mimo to nie opuścił pola wałki. Gwardzista wdarł się do głównego rawelinu, dostrzegł przejście na wyższe piętro, skąd niemieccy oficerowie kierowali waiką. Zanim dotarł do tego pomieszczenia, torując sobie drogę w wąskich przejściach i na schodach pistoletem maszynowym i granatami, zabił dziewięciu hitlerowców. Minęło jeszcze kilka minut i nad głównym rawelinem pojawiła się czerwona flaga. Zatknęli ją żołnierze plutonu Czepanowa. A ich dowódca padł przy sztandarze, trafiony trzecim pociskiem" 30. Tak zginął na gruzach ostatniej hitlerowskiej twierdzy na przedpolu Berlina Michaił Czepanow. Pośmiertnie nadano mu tytuł Bohatera Związku Radzieckiego. Twierdza została zdobyta, a resztki garnizonu złożyły kapitulację. W walkach o Kostrzyn 82 dywizja wpisała na swoje konto około 1000 zabitych żołnierzy wroga i 944 wziętych do niewoli. Jak pisze gen. Chetagurow: „30 marca, gdy tylko przesłałem meldunek o zdobyciu twierdzy Kostrzyn, przyjechał do nas Czujkow. Widocznie dowódca armii osobiście chciał sprawdzić, czy usadowiliśmy się tu na dobre. — Można uznać, że błąd został naprawiony — podsumował krótko" 31. 30 31

C z u j ko w, op. cit., s. 234—235. C h e t a g u r o w, op. cit., s. 199.

„Wieczorem Czujkow — pisze Paul Wolfgang — połączył się telefonicznie z marszałkiem Żukowem w Moskwie i zameldował: — Padła twierdza Kostrzyn, — Daliście porządnego łupnia Niemcom? — zapytał Żuków. — Ile tylko potrafiliśmy. Zabitych nie liczyliśmy, jeńców jeszcze się wyprowadza. Mówię wam, to był znowu ciężki orzech. Żuków pozostał skąpy w słowach i powiedzeniem: — To ślicznie. Dziękuję — zakończył rozmowę" 32. Części niemieckiej załogi twierdzy udało się jednak przebić przez radzieckie pozycje i wydostać z okrążenia. W swoim życiorysie Reinefarth napisał: „Wieczorem dnia 29 marca 1945 r. wydostałem się z resztą moich ludzi z Kostrzyna, który nie miał już całkiem amunicji i leżał zupełnie w gruzach. Wraz z około 600 ludźmi dostałem się do linii niemieckiej. W dniu 30 marca zostałem aresztowany na rozkaz Hitlera i Himmlera i osadzony w więzieniu wojskowym w Torgau... Sąd Wojenny odmówił wszczęcia oskarżenia przeciwko mnie, ale Hitler mimo tego kazał skazać mnie na śmierć. Na końcu Sąd Wojenny wręczył mi dwa tymczasowe postanowienia o umorzeniu postępowania... Było to możliwe dopiero po śmierci Hitlera... W dniu 15 maja 1945 r. zostałem aresztowany przez wojska amerykańskie" Hitler kazał aresztować Reinefartha dlatego, że decyzję o opuszczeniu twierdzy potraktował jako dezercję. Potem przechodząc, jak zwykle, od stanu krańcowego przygnębienia do euforii, stwierdził, że utrata Kostrzyna i w ogóle koncentracja wojsk radzieckich nad Odrą nie mają zasadniczego znaczenia, albowiem stanowią niechybnie elementy radzieckiego programu dezinformacyjnego, którego celem jest wprowadzenie niemieckiego dowództwa w błąd. Główny kierunek uderzenia Rosjan przebiega na południu i jego celem jest Praga. To zresztą, że „kto ma Pragę, ten trzyma Europę", stwierdził już Bismarck. 32

W o 1 f g a n g, op. cit., s. 270. Archiwum Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Kiderowskich w Zielonej Górze, sygn. Ds. 25/67. 33

ZAKOŃCZENIE

Warunkiem rozwinięcia działań na kierunku berlińskim w 1945 r. było zdobycie rubieży Odry. Przełamanie linii Odry należało do najtrudniejszych zadań, jakie stanęły przed nacierającymi wojskami 1 Frontu Białoruskiego, i wymagało olbrzymiego żołnierskiego poświęcenia; hartu i ofiar. Do 3 lutego wojska Frontu oczyściły z przeciwnika prawy brzeg rzeki, sforsowały ją i uchwyciły wiele przyczółków. 16 kwietnia ze zdobytych przyczółków ruszyło ostatnie natarcie na kierunku zachodnim, mające na celu operacyjne rozcięcie ugrupowania nieprzyjaciela i okrążenie Berlina. 20 kwietnia prawoskrzydłowe armie głównego zgrupowania uderzeniowego 1 Frontu Białoruskiego (47 armia i 3 armia uderzeniowa) włamały się z marszu w zewnętrzny pierścień obrony stolicy III Rzeszy i, nacierając w kierunku zachodnim, zaczęły obchodzić miasto od północy. Lewoskrzydłowe armie tego zgrupowania również nawiązały wałki o zewnętrzny pierścień obrony Berlina. Wojska 69 i 33 armii, działając na lewym skrzydle Frontu, prowadziły nadal zacięte wałki w głębi odrzańskiej rubieży obrony. W trakcie kolejnych dni armiom tym udało się przełamać opór wroga oraz we współdziałaniu z 2 korpusem kawalerii i wojskami prawego skrzydła 1 Frontu Ukraińskiego okrążyć liczące 200 000 zgrupowanie frankfurcko-gubińskie nieprzyjaciela. Wałki o likwidację tego zgrupowania były toczone aż do 30 kwietnia. Ostateczne rozgromienie okrążonych wojsk umożliwiło rozpoczęcie walk o zdobycie Berlina.

W stolicy III Rzeszy toczyły się jeszcze zacięte walki, gdy pod wieczór 25 kwietnia uruchomiono odcinek linii kolejowej Kostrzyn — Berlin. Mimo że w wyniku dwumiesięcznych bojów Kostrzyn uległ w ponad 90% zniszczeniu, stał się on ważnym punktem zaplecza Frontu. Tędy były kierowane prawie wszystkie transporty dla walczących wojsk. W mieście i okolicy utworzone zostały polowe szpitale. Chirurgiem w jednym z nich był Borys Pietrowski, późniejszy minister zdrowia ZSRR, który odwiedził Kostrzyn 25 sierpnia 1973 r. W szpitalach tych zmarło od ran ponad 1000 żołnierzy radzieckich biorących udział w operacji berlińskiej. Wykazy tych bolesnych strat ostatnich dni wojny zachowały się w archiwach. W mieście powstały trzy potężne cmentarze, na których pochowano 1870 żołnierzy poległych w operacji berlińskiej. Wielu żołnierzy radzieckich poległo również w walkach o Kostrzyn. Świadczą o tym cmentarze frontowe, które powstały w przyległych do twierdzy miejscowościach i wsiach: Górzyca — 1115 mogił, Owczary — 499, Czarnów — 1069, Źabice — 2149, Radówek — 744, Łaski — 789, Pamięcin — 115, Słońsk — 2387, Kamień Mały — 159. Droga więc była cena zwycięstwa i okupiono ją krwią wielu bohaterskich, często bezimiennych, żołnierzy Armii Radzieckiej. 7 spośród nich za udział w tych walkach otrzymało zaszczytne tytuły Bohaterów Związku Radzieckiego. W latach pięćdziesiątych wszystkich poległych ekshumowano i przeniesiono na cmentarz wojenny w Gorzowie Wielkopolskim przy ul. Walczaka. Do 1950 r. liczba mieszkańców Kostrzyna nie przekroczyła 5000. Zwrotnym momentem w dziejach miasta było podjęcie przez Prezydium Rządu uchwały nr 35 z 1956 r. w sprawie odbudowy fabryki celulozy. Wówczas rozpoczęto również intensywną odbudowę Kostrzyna, który obecnie należy do ładniejszych i gospodarniej szych polskich miast nad Odrą, W trakcie walk uległy dużemu zniszczeniu umocnienia starych fortów, z których część po wojnie rozebrano, a pozostałe resztki bastionów „Filip", „Brandenburgia" i „Król" służą obecnie jako miejsce spacerów. Na fortach starej cytadeli nad Odrą w maju 1945 r. został wystawiony pomnik upamiętniający walki o twierdzę. Ma on formę zwieńczonego gwiazdą wysokiego, trójściennego obelisku, który umieszczono na wielostop-

niowcj płycie betonowej. Na czołowej jego ścianie znajduje się urna z ziemią pochodzącą z różnych pól bitewnych i tablica z tekstem dedykowanym bohaterom walk o wyzwolenie Związku Radzieckiego i Polski. Pomnik góruje nad cmentarzem wojennym, na którym w 1945 r. w 52 mogiłach zbiorowych i pojedynczych pochowano żołnierzy radzieckich poległych w operacji berlińskiej. Teren cmentarza stanowi miejsce pamięci, o które bardzo troskliwie dbają mieszkańcy Kostrzyna. Na realizację oczekuje zamysł zorganizowania w tym miejscu muzeum — panoramy walk o Berlin.

BIBLIOGRAFIA

A f a n a s j e w N . ] . , Ot Wołgi do Szpree, Moskwa 1982. A n t i p i e n k o N., Na głównym kierunku, Warszawa 1970. A n t o n o w W., Droga do Berlina, Warszawa 1980. B i e l j a w s k i j W. A, Striefy skriestilis na Szpree, Moskwa 1972. Boj 32-go striełkowo korpusu za gorod Kiustrin, w: Nastuplenije striełkowo korpusu, Moskwa 1958. B o k o w F. E., Pyłujuszczij plucdurm, „Wojenno-Istoriczeskij Zurnał" 1972, nr 5. B o k o w F. E., Wierna pobiedy, Moskwa 1979. B u s s e T., Die letzle Schlucht der 9. Armee, „Wehrwissenschaftliche Rundschau" 1955, nr 4. C h e t a g u r o w G., Żołniersku powinność, Warszawa 1980. C z u j k o w W., Koniec Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1975. D o 1 a t a B., Wyzwolenie Polski 1944 — 1945, Warszawa 1974. G o s z t o r n y P., Kumpf um Berlin 1945, Duseldorf 1970. G u d e r i a n H., Wspomnieniu żołnierzu, Warszawa 1958. K o l o s o w M., W Kiustrinie, w: Pobiednyj 45-j, Moskwa 1985. M i r o n o w W., Stulnuju gwurdiju, Moskwa 1970. Murawski /:., Der deutsche Wehrmuchtbericht 1939 — 1945, Boppard am Rhein 1962. Panasiuk W., Zwalczanie przez bombowce wojennych obiektów w Kostrzynie, „Wojskowy Przegląd Lotniczy" 1949, nr 6. R u d e n k o S., Zwycięskie skrzydła, Warszawa 1980. S a w i c k i T., Klęska niemieckiej armii wschodnią w czasie zimowo-wiosennej kampanii Armii Radzieckiej w 1945 /•., „Wojskowy Przegląd Historyczny" 1979, nr 1. S a w i c k i T., Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim, czerwiec 1944 — maj 1945, Warszawa 1979.

S a w i c k i T., Radzieckie i niemieckie koncepcje działań i ich realizacja w III etapie wiślańsko-odrzańskiej operacji I Frontu Białoruskiego, „Myśl Wojskowa" 1969, nr 1. Sobczak K., Wyzwolenie północnych i zachodnich ziem polskich •w roku 1945, Poznań 1985. S o l o m a t i n M. D„Krasnogradcy, Moskwa 1963. Sztemienko S., Sztab Generalny w latach wojny, Warszawa 1969. T o c z e w s k i A., Bitwa o Kostrzyn w 1945 r., „Zeszyty Gorzowskie" 1979, t. 4. Toczewski A., Działalność zwiadowczo-dywersyjna polskich grup spadochronowych na środkowym Nadodrzu w końcowym okresie II wojny światowej, „Przegląd Lubuski" 1981, nr 1. Toczewski A., Na drodze do zwycięstwa był Kostrzyn, „Nadodrze" 1982, nr 1 — 2. T o c z e w s k i A., Zdobycie Kostrzyna, „Ziemia Gorzowska" 1984, nr 2 — 26. W i c h r e n k o W., Kiustrin — worota Berlina, w: Pobieda, Moskwa 1975. Wolfgang P., Der Endkampf um Deutschland 1945, Esslingen am Neckar 1978. Z u k ó w G., Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1973.

SPIS TREŚCI

Wstęp. Kierunek Berlin Sytuacja i zamiary walczących stron Polscy zwiadowcy nad Odrą Wyzwolenie środkowego N a d o d r z a Walki o przełamanie linii środkowej Odry. Plany stron Pierwszy przyczółek kostrzyński. Drugi przyczółek kostrzyński Przyczółki słubickie. Bitwa o Kostrzyn Kostrzyn w systemie niemieckich umocnień Pierwszy szturm T r u d n e zadanie. Wyzwolić miasto. Rozkaz nr 300 .... . Zamknąć pierścień Finał walk o twierdzę Zakończenie Bibliografia

.

.

5 9 9 18 25 35 35 38 45 47 53 54 .64 .69 .73 .81 88 94 106 109

W p o p u l a r n o n a u k o w e j serii pt. „ H i s t o r y c z n e bitwy", obejmującej opracowania najsłynniejszych i najciekawszych w historii bitew, u k a z a ł y się d o t y c h c z a s : Z . S t ą p o r BERLIN 1 9 4 5 L. P o d h o r o d e c k i W I E D E Ń 1 6 8 3 (I i II wyd.) W. Majewski GROCHÓW 1831 K. Kaczmarek BUDZISZYN 1 9 4 5 W.A. S e r c z y k POŁTAWA 1 7 0 9 A. Wolny O KI NAWA 1 9 4 5 A . K a r p i ń s k i KURSK 1 9 4 3 K . S o b c z a k LENINO 1 9 4 3 T. Malarski WATERLOO 1 8 1 5 T. Jurga BZURA 1 9 3 9 I. R u s i n o w a S A R A T O G A - Y O R K T O W N 1 7 7 7 - 1 7 8 1 J. S i k o r s k i KANNY 21 6 p.n.e. R, T o m i c k i T E N O C H T I T L A N 1 5 2 1 K. K a c z m a r e k STALINGRAD 1 9 4 2 - 1 9 4 3 R. Dzieszyński LENINGRAD 1 9 4 1 -1 9 4 4 E. Potkowski CRECY-ORLEAN 1 3 4 6 - 1 4 2 9 B. B r o d e c k i S Z Y P K A I P L E W N A 1 8 7 7 L . P o d h o r o d e c k i K U L I K O W E POLE 1 3 8 0 A. M u r a w s k i A K C J U M 31 p.n.e. L. W y s z c z e l s k i MADRYT 1 9 3 6 - 1 9 3 7 H. W i s n e r K I R C H O L M 1 6 0 5 J. D y s k a n t Z A T O K A Ś W I E Ż A 1 4 6 3 W. W r ó b l e w s k i MOSKWA 1941 T. Konecki S E W A S T O P O L . 1 941-1 942, 1 9 4 4