Budziszyn 1945 [Wyd. 1 ed.] 8311067376, 9788311067370 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE

BITWY

scan - lesiojot

KAZIMIERZ

KACZMAREK

BUDZISZYN 1945 Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej W a r s z a w a 1982

Obwoluta, oktadka, karta tytułowa i opracowanie graficzne: Jerzy Kępkiewicz Redaktor: Barbara Kosiorek-Dulian Redaktor techniczny: Irena Chojdak-Rybarczyk Redakcja kartograficzna: M a r i a Glinka

© Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Warszawa 1982 ISBN 83-11-06737-6

Obrony

Narodowej

OD AUTORA

Znaczący i bynajmniej nie symboliczny był wkład Polski w zwycięstwo nad hitleryzmem w II wojnie światowej. Nieugięta i pełna poświęcenia walka o wolność Ojczyzny, prowadzona w kraju i na wszystkich frontach, zapisała na wieczne czasy kolejne stronice naszej tysiącletniej historii, wzbogacając ją o nowe postępowe tradycje i szlachetne ideały narodowe. Poczesne miejsce w dziejach wojny wyzwoleńczej narodu polskiego i zarazem w historii ludowego Wojska Polskiego zajmuje udział żołnierzy polskich w operacji berlińskiej. Przemierzyli oni zwycięsko szlak bojowy od Lenino do Łaby i niemal do stolicy Czechosłowacji — Pragi. Tylko im, obok żołnierzy radzieckich, przypadł zaszczyt uczestniczenia w szturmie Berlina i zatknięcia w nim biało-czerwonych sztandarów w imieniu całego narodu. Ten historyczny fakt uwieńczył prawie sześcioletni wysiłek naszego narodu w wojnie z hitlerowskimi Niemcami. Wśród wszystkich bitew stoczonych przez ludowe Wojsko Polskie wyróżnia się — pod względem znaczenia operacyjnego, rozmachu i dramaturgii — bitwa zaczepno-obronna pod Budziszynem stoczona przez 2 arńrię Wojska Polskiego w ramach operacji berlińskiej. W operacji tej armia dowodzona przez gen. dyw. Karola Świerczewskiego, wchodząc w skład 1 Frontu Ukraińskiego, z częścią sił radzieckiej 52 armii ubezpieczała od południa główne zgrupowanie uderzeniowe Frontu, które obchodziło Berlin od południowego zachodu. 16 kwietnia, w dniu rozpoczęcia operacji berlińskiej, nad Nysą Łużycką w rejonie Rothenburga 2 armia WP przeszła chrzest bojowy. Następnie przełamała niemiecką obronę nad Weisser i Schwarzer Schóps, sforsowała Szprewę na północ od Budziszyna i rozwi-

jając pościg za rozbitymi wojskami nieprzyjaciela 22 kwietnia czołowymi oddziałami dotarła do północno-wschodnich przedmieść Drezna na odległość od 6 do 10 km. Zajęcie Drezna przez 2 armię WP byłoby wspaniałym uwieńczeniem operacji łużyckiej, do czego z konsekwencją dążyło jej dowództwo. Niestety, zamiar ten nie mógł być zrealizowany, ponieważ na tyłach 2 armii, w rejonie na wschód od Budziszyna, powstała niezwykle groźna sytuacja na skutek nieoczekiwanego przeciwuderzenia tzw. zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela wyłonionego z Grupy Armii „Mitte" i jednostek korpusu pancernego „Grossdeutschland". Zgrupowaniu temu, w skład którego wchodziły zaprawione w bojach dywizje pancerne i grenadierskie, 22 kwietnia udało się wbić klin w rozciągnięte ugrupowanie 2 armii WP. Po zachodniej stronie klina włamania znalazły się główne, a po wschodniej stronie — pomocnicze siły armii. Tylko od polskich wojsk, na początku niemieckiego przeciwuderzenia, zależało, czy Niemcy nie wyjdą na tyły głównych sił 1 Frontu Ukraińskiego operujących w tym czasie na południe od Berlina. Należało za wszelką cenę nie dopuścić do zakłócenia bitwy o stolicę III Rzeszy, którą główne siły 1 Frontu Białoruskiego i. 1 Frontu Ukraińskiego marszałków Gieorgija Żukowa i Iwana Koniewa rozstrzygały na swoją korzyść. Opanowanie Berlina przybliżało bowiem kapitulację hitlerowskich Niemiec, a tym samym zakończenie II wojny światowej w Europie. Pierwsze oznaki przyszłej bitwy budziszyńskiej wystąpiły już 18 kwietnia, gdy nieprzyjaciel wykonał kontrataki na odsłonięte lewe skrzydło 2 armii WP w rejonie na południe od Niesky, leżącego 15 km na zachód od Nysy Łużyckiej. Jednocześnie Niemcy zaatakowali radzieckie jednostki 52 armii, które przełamały obronę nad tą rzeką na południe od naszej armii. Nieprzyjaciel zamierzał uderzeniem na północ, wzdłuż Nysy Łużyckiej, odtworzyć obronę 4 armii pancernej. Gdy się okazało, że obrona polskich i radzieckich jednostek, chociaż zorganizowana pośpieszenie i w ogniu walki, jest nie do przebycia, nieprzyjaciel, ściągnąwszy większe siły, przystąpił do kolejnych uderzeń — tym razem w obszarze na wschód od Budziszyna, w widłach Szprewy i Schwarzer Schops, gdzie znajdowały się tylko niewielkie polskie siły. Jednocześnie kilka jednostek niemieckich uderzyło z północy, z rejonu nie objętego jeszcze działaniami bojowymi polskich wojsk. 23 kwietnia 2 armia WP rozpoczęła pięciodniowe niezwykle dramatyczne i ciężkie walki w tzw. zaczepno-obronnej bitwie pod Budziszynem. Niewielkie początkowo siły armii stawiły zdecydowany opór nawale pancerno-zmotoryzowanych wojsk przeciwnika. Bitwa ta, nie przewidziana w planie operacji 2 armii, rozpoczęła się dla

niej w nie sprzyjających warunkach operacyjnych. W wyniku bowiem dotychczasowych działań jej siły zostały rozrzucone na dużej przestrzeni Łużyc, tworząc trzy odizolowane zgrupowania. Nie bez znaczenia był fakt, że doświadczonym dywizjom niemieckim musiały stawić czoło nasze młode nie ostrzelane jeszcze jednostki. 2 armia WP na polach Łużyc zmierzyła się w różnej kolejności z 2 dywizjami pancernymi, 4 dywizjami piechoty, dywizją grenadierów pancernych, dywizją spadochronowych grenadierów pancernych, dywizją do zadań specjalnych. 3 dywizjami zapasowymi, brygadą dział szturmowych, brygadą strzelców przeciwoancernych oraz brygadową grupą pancerną, nie licząc mniejszych jednostek i batalionów Volkssturmu. Łącznie przeciwko naszym wojskom wystąpiło 12 dywizji i 3 brygady. W chwili najbardziej ciężkiej dowódca 1 Frontu Ukraińskiego skierował na pomoc naszym wojskom część sił radzieckiej 5 armii gwardii i 52 armii. 27 kwietnia wojska Grupy Armii „Mitte" były tak rozbite i osłabione, że nie mogły już realizować swoich planów, chociaż nadal wykonywały skuteczne, lecz jedynie lokalne słabsze przeciwuderzenia. Po wytrąceniu nieprzyjacielowi inicjatywy operacyjnej 2 armia WP przystąpiła do ostatecznej likwidacji klina włamania i wyrównania linii frontu skierowanego na południe. Konsekwencje zasadniczych i decydujących działań bitwy budziszyńskiej trwały jednak aż do końca operacji łużyckiej, tj. do 4 maia. O tym, jak doszło do bitwy pod Budziszynem, w jakiej sytuacji operacyjnej znalazła się 2 armia WP w chwili niemieckiego orzeciwuderzenia, jakie decyzje i środki podjęto, by zatrzymać nienrzyjaciela na Łużycach, oraz jakie znaczenie miał wysiłek bojowy polskiego żołnierza dla przebiegu działań 1 Frontu Ukraińskiego, a więc 1 częściowo dla operacji berlińskiej, traktuje niniejsza książka. Praca ta została oparta na dokumentach i rzetelnej literaturze przedmiotu, stąd wszystkie dane liczbowe są uzasadnione naukowo. Korzystałerrj również z relacji i wspomnień uczestników walk, bv otrzymać odpowiedź na wiele nurtujących mnie spraw, których wytłumaczenia nie mogłem znaleźć w dokumentach archiwalnych. Starałem się w książce ukazać bohaterów pamiętnej bitwy. Nie będzie przesadą, jeśli stwierdzę, że boje stoczone przez żołnierzy 2 armii WP na Łużycach są przykładem zbiorowego i indywidualnego bohaterstwa, bezgranicznego poświęcenia dla świętej sprawy wolności Ojczyzny. Dzięki tym wspaniałym żołnierzom, którzy nie szczędzili krwi, 2 armia WP wykonała powierzone jej zadanie. Sądzę, że bitwa pod Budziszynem, którą można rozpatrywać w różnych aspektach, z pewnością pobudzi do dalszych badań przyszłych

historyków. W pracy tej udało mi się jeszcze pełniej niż w moich dotychczasowych opracowaniach poświęconych operacji łużyckiej 2 armii WP scharakteryzować siły i zamiary nieprzyjaciela, pogłębić problemy z zakresu dowodzenia oraz uwypuklić jej miejsce i rolę w operacji berlińskiej. Bitwa pod Budziszynem, w której zaangażowane były ogromne siły obu stron, ze względu na jej znaczenie dla przebiegu operacji berlińskiej i na rozmach działań, należy do największych bitew II wojny światowej. 2 armia WP, wychodząc z bitwy pod Budziszynem zwycięsko, wykonała zadanie, jakie otrzymała od dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego w ramach operacji berlińskiej — umożliwiła bowiem jego głównym siłom niezakłócone wyjście nad Łabę oraz natarcie na Berlin. Krew żołnierza 2 armii WP przelana pod Budziszynem w 1945 r. i osiągnięte tam zwycięstwo stanowi integralną, liczącą się część polskiej drogi do Zwycięstwa i Wolności w latach II wojny światowej.

NAD N Y S Ą Ł U Ż Y C K Ą C9—15 IV}

PRZED OSTATNIM ATAKIEM

Wiosną 1945 r. hitlerowskie Niemcy znalazły się w beznadziejnej sytuacji. Wojna w Europie dobiegała końca, los faszyzmu został przesądzony. Blok hitlerowski rozpadł się ostatecznie. Dzięki misji wyzwoleńczej Armii Radzieckiej cieszyły się wolnością i niepodległością narody Polski, Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, Węgier, Finlandii, znaczna część ludności Czechosłowacji, Austrii i Norwegii. Wojska radzieckie znalazły się na przedpolach Berlina, od którego dzieliło je znad Odry zaledwie 60 km w linii prostej. Na froncie zachodnim armie brytyjskie i amerykańskie sforsowały w końcu marca Ren i, nie napotykając zorganizowanego oporu wojsk niemieckich, rozwijały natarcie na kierunku hamburskim, lipskim i praskim. W połowie kwietnia osiągnęły linię: Brema, Wittenberg, Magdeburg, Dessau, Chemnitz, Strassburg, i znalazły się w odległości 100—120 km od Berlina. Na zachodzie nie było zwartego i silnego frontu niemieckiego. Główny wysiłek wojsk nieprzyjaciela był skupiony na froncie wschodnim. Niemieckie przygotowania obronne na linii Odry i Nysy Łużyckiej zapoczątkowane zostały już jesienią 1944 r. gdy Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych (OKIi) wytyczyło tzw. linię Nibelungów, która miała „służyć niemieckim wojskom lądowym na wschodzie za oparcie

w rozstrzygającej walce o rdzeń Rzeszy niemieckiej" Rozpoczęto wówczas szeroko zakrojone prace, polegające głównie na przystosowaniu do nowych zadań znajdujących się tam umocnień stałych i modernizacji twierdz. Przygotowania obronne wzmogły się z chwilą dotarcia wojsk radzieckich do Odry i Nysy Łużyckiej, a szczególnie gdy załamały się niemieckie plany rozbicia wojsk 1 Frontu Białoruskiego nad Odrą, tj. od fiaska uderzenia 11 armii 16—18 lutego 1945 r. z rejonu Stargardu Szczecińskiego na południe. Odtąd nieprzyjaciel codziennie spodziewał się radzieckiej ofensywy na Berlin. Na berlińskim kierunku strategicznym rozbudowano obronę na całą jego głębokość. Wyjątkowo silnie umocniono zachodni brzeg Odry i Nysy Łużyckiej oraz przygotowano do obrony Berlin. Berlińskiego kierunku strategicznego broniła Grupa Armii „Weichsel" w składzie: 3 armia pancerna, 9 armia ogólnowojskowa i część Grupy Armii „Mitte" (4 APanc). III Rzesza, pomimo utracenia bogatych terenów surowcowych i uprzemysłowionych okręgów krajów okupowanych, dysponowała dużymi zapasami uzbrojenia i amunicji. Dowództwo niemieckie, nie chcąc dopuścić do ostatecznej klęski, czyniło rozpaczliwe wysiłki w celu zrealizowania tzw. nadzwyczajnego programu w dziedzinie uzbrojenia. By zyskać na czasie i zapobiec radzieckiej ofensywie w głąb Niemiec, wydało bezwzględne rozkazy utrzymania obrony na Odrze i Nysie Łużyckiej. W tym celu uzupełniono do pełnych etatów związki taktyczne wojsk lądowych. Uczyniono to kosztem zasobów ludzkich i uzbrojenia wojsk lotniczych i marynarki wojennej oraz rozwiązanej armii rezerwowej. Wysłano na front wszystkie szkoły oficerskie i podoficerskie, powołano do służby roczniki 1928 i 1929 oraz 1 T. S a w i c k i , Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim (czerwiec 1944— maj 1945), Warszawa 1979, s. 229 oraz 493—512. Kolejne dane o wojskach niemieckich, działających przeciwko 2 armii WP do 23IV, zaczerpnąłem z artykułu tegoż autora pt. Operacja berlińska 1 Frontu Ukraińskiego w świetle dokumentów niemieckich, „Wojskowy Przegląd Historyczny" 1981, nr 1.

uruchomiono Volkssturm, obejmujący obowiązkiem wojskowym wszystkich mężczyzn mogących utrzymać broń. W wyniku tych przedsięwzięć stan liczebny wojsk lądowych według sprawozdania OKH z 8 kwietnia 1945 r. wynosił, wraz z jednostkami SS, 7 348 000 ludzi (w chwili napaści na ZSRR — 22 VI1941 — siły niemieckie liczyły 5 340 000 żołnierzy). Natomiast stan wszystkich niemieckich sił zbrojnych w analogicznych okresach wynosił odpowiednio: niemiecka armia wschodnia została rozwinięta do 204 dywizji i 18 brygad o rekordowej liczebności — 4 200 000 ludzi. W tej liczbie znalazło się aż 38 dywizji oraz 3 brygady pancerne i zmotoryzowane (79% w stosunku do walczących przeciwko aliantom zachodnim). W tym czasie na froncie zachodnim zaangażowanych było 113 dywizji i 11 brygad, co w stosunku do całości niemieckiej armii czynnej stanowiło 31,6%. Na front wschodni skierowano ponadto wszystkie siedem dywizji pancernych SS oraz siedem (spośród ośmiu) dywizji grenadierów pancernych SS, tj. wszystkie dywizje szybkie mające w zasadzie pełne stany etatowe. Ogółem do obrony berlińskiego kierunku strategicznego między Zatoką Szczecińską a Sudetami dowództwo niemieckie skierowało około 1 500 000—1 800 000 żołnierzy. Ponadto w Berlinie w momencie jego okrążenia znalazła się załoga przekraczająca 300 000 ludzi. Chociaż sytuacja strategiczno-operacyjna Niemiec była beznadziejna, to przywódcy hitlerowscy ciągle nie tracili nadziei, że uda im się wykorzystać sprzeczności w łonie koalicji antyhitlerowskiej i zawrzeć z państwami zachodnimi oddzielny pokój, który pozwoli skierować wszystkie siły przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Potwierdził to w swych zeznaniach na procesie w Norymberdze feldmarsz. Wilhelm Keitel: „Począwszy od lata 1944 roku Niemcy prowadziły wojnę jedynie w celu wygrania na czasie. W wojnie, w której z obydwu stron uczestniczyły różne państwa, różni dowódcy, różne armie i floty, w dowolnym czasie mogły zajść zupełnie nieoczekiwane zmiany sytuacji w wyniku kombi-

nacji owych różnorodnych sił. Tych oczekiwanych wydarzeń nie można było z góry określić, jednak mogły one zaistnieć i wywrzeć decydujący wpływ na całą sytuację wojenną. Tak więc prowadziliśmy wojnę oczekując na wydarzenia, które miały nastąpić, ale nie nastąpiły" ł . Do upragnionego przez hitlerowskie Niemcy rozłamu jednak nie doszło. Co więcej — decydujące zwycięstwa Armii Radzieckiej odniesione w toku ofensywy styczniowej nad wojskami niemieckimi jeszcze bardziej podniosły autorytet Związku Radzieckiego w świecie. W tym czasie Armia Radziecka miała zdecydowaną przewagę. W rozstrzygającym uderzeniu, które doprowadziło do kapitulacji III Rzeszy, walczyło ponad 6,5 min żołnierzy radzieckich w siedmiu zaangażowanych w to uderzenie Frontach, mających łącznie 15 tys. czołgów i dział pancernych; flota powietrzna liczyła 15 tys. samolotów bojowych. Działające w zachodniej Europie siły zbrojne Stanów Zjednoczonych dochodziły do około 3 min żołnierzy. Wielka Brytania skierowała na kontynent europejski 900 tys. żołnierzy, z czego tylko 350 tys. brało udział w walkach frontowych. Łącznie wojska te na froncie zachodnim miały około 6,5 tys. czołgów i dział pancernych oraz ponad 10 tys. samolotów. Na froncie zachodnio- i południowoeuropejskim działały jednostki Polskich Sił Zbrojnych, a nad środkowym Renem w składzie 1 armii francuskiej biły się dwa zgrupowania piechoty polskiej (19 i 29 ZPP). 1 maja 1945 r. stan formacji polskich na Zachodzie wynosił 194 500 żołnierzy, z tego około 100 000 w pierwszej linii. Na wyposażeniu formacji polskich znajdowało się około 950 dział i moździerzy, blisko 11 tys. dział przeciwpancernych i przeciwlotniczych, 1330 czołgów i dział pancernych, 2970 transporterów opancerzonych, prawie 1800 samochodów pancernych oraz około 32 tys. innych pojazdów mechanicznych. Siły lotnicze liczyły około 300 samolotów. Polska Marynarka Wojenna skła8

Braterstwo broni, Warszawa 1975, s. 395—396.

dała się z krążownika, 6 niszczycieli, 3 okrętów podwodnych i 5 ścigaczy. Znaczną siłę stanowiło ludowe Wojsko Polskie. W operacji berlińskiej walczyły dwie nasze armie. 1 armia WP — pod. dowództwem gen. dyw. Stanisława Popławskiego — wchodziła w skład 1 Frontu Białoruskiego. 2 armia WP — pod dowództwem gen. dyw. Karola Świerczewskiego — wraz z 1 korpusem pancernym, 2 dywizją artylerii i 14 samodzielną brygadą artylerii przeciwpancernej działała w ramach 1 Frontu Ukraińskiego. Ponadto w składzie 1 Frontu Białoruskiego walczył 1 korpus lotniczy oraz 1 samodzielna brygada moździerzy. Siły polskie liczyły prawie 200 tys. żołnierzy, około 3 tys. dział i moździerzy, 521 czołgów i dział pancernych oraz 422 samoloty. W głębi kraju szykowało się do walki jeszcze około 200 tys. żołnierzy. 1 armia WP miała doświadczenie bojowe zdobyte w czasie walk nad środkową Wisłą, o Warszawę, na Wale Pomorskim i w Kołobrzegu. Dla 2 armii WP udział w operacji berlińskiej miał być chrztem bojowym. * *

*

Naczelne Dowództwo Armii Radzieckiej opracowując plan ostatecznego rozbicia niemieckich sił zbrojnych wychodziło z założenia, że szybkie ich rozgromienie nad Odrą i Nysą Łużycką oraz opanowanie Berlina będzie najskuteczniejszym środkiem zmuszenia hitlerowskich Niemiec do bezwarunkowej kapitulacji i zwycięskiego zakończenia wojny w Europie. Realizując ten cel skoncentrowało na kierunku berlińskim taką ilość sił i środków, która całkowicie zabezpieczała pomyślne i szybkie przeprowadzenie operacji. Ogółem na froncie od Bałtyku do Sudetów wojska radzieckie miały 2,5 min ludzi, 41 600 dział i moździerzy, 6250 czołgów i dział pancernych oraz 8300 samolotów bojowych. Dzięki temu Armia Radziecka osiągnęła na tym kierunku ogólną przewagę nad wojskami niemieckimi.

Plaii operacji przewidywał czołowe uderzenie na zgrupowanie wojsk broniących Berlina od wschodu, z jednoczesnym obejściem nieprzyjaciela od południa i północy oraz okrążeniem go przez główne siły 1 Frontu Białoruskiego i prawe skrzydło 1 Frontu Ukraińskiego. Aby uniemożliwić przeciwnikowi przeciwdziałanie na skrzydła wojsk okrążających Berlin, przewidywano natarcie 2 Frontu Białoruskiego i znacznych sił 1 Frontu Ukraińskiego w kierunku Łaby w celu połączenia się z wojskami zachodnich sojuszników. Główne zadanie w operacji miały wykonać wojska 1 Frontu Białoruskiego i 1 Frontu Ukraińskiego. Operacja miała być przeprowadzona w możliwie najszybszym tempie. 1 Front Białoruski, dowodzony przez marsz. Gieorgija Żukowa, zajął pozycje nad środkową Odrą i częściowo nad Nysą Łużycką. Natomiast 1 Front Ukraiński marsz. Iwana Koniewa — na linii Nysy Łużyckiej, na południe od Sękowic i wzdłuż Sudetów. 2 Front Białoruski, pod dowództwem marsz. Konstantego Rokossowskiego, skoncentrował się na wybrzeżu Morza Bałtyckiego i nad dolną Odrą. Główne siły 1 Frontu Białoruskiego zostały ześrodkowane na kierunku Kostrzyn — Berlin, w pasie szerokości 44 km. Natomiast 1 Frontu Ukraińskiego rozwinęły się w pasie długości 34 km. Ogromną rolę w przełamaniu obrony wroga powierzono artylerii, broni pancernej i lotnictwu. Na odcinkach przełamania Frontów przeciętna gęstość artylerii i moździerzy dochodziła do 250 na kilometr frontu. Każdy Front miał swoją armię lotniczą, a 1 Front Białoruski dysponował jeszcze polską 4 mieszaną dywizją lotniczą z odwodu Naczelnego Dowództwa, a w czasie operacji wszedł do akcji 1 korpus lotniczy. 1 i 2 armie WP w ramach operacji berlińskiej miały do wykonania podobne zadania. Obie armie działały w pierwszych rzutach operacyjnych Frontów, prowadząc natarcie na zewnętrznych skrzydłach zgrupowań uderzających ha Berlin, jednocześnie zabezpieczając je od przeciwuderzeń

tli o przyjaciela z północy (i armia WP) i ź południa (2 armia WP). Marsz. Koniew wyznaczył 2 armii WP zadanie na pomocniczym kierunku uderzenia Frontu, gdzie miała działać obok radzieckiej 52 armii. Podstawowym zadaniem tego zgrupowania miało być prowadzenie natarcia W kierunku Budziszyna i Drezna oraz zabezpieczenie od południa głównego zgrupowania uderzeniowego Frontu, obchodzącego Berlin od południowego zachodu. 2 armia WP winna była przełamać obronę nieprzyjaciela nad Nysą Łużycką w pasie szerokości 32 km, na odcinku od Młotów do folwarku Wysokie. 52 armia gen. płk. Konstantina Korotiejewa, będąca lewym sąsiadem naszej armii, otrzymała zadanie nacierania na Budziszyn tylko częścią sił, swoim prawym skrzydłem. Wojska działające na j e j lewym skrzydle pozostawały w obronie, wzdłuż Sudetów, na prawie 100-kilometrowym odcinku. Prawy sąsiad 2 armii — 5 armia gwardii gen. płk. Aleksieja Żadowa wchodząca w skład głównego zgrupowania Frontu — miał nacierać w kierunku Spremberg, Torgau, omijając od północy lasy mużakowskie (Muskauer Forst). W połowie kwietnia przygotowania do operacji berlińskiej zostały zakończone. Wojska i sztaby osiągnęły pełną gotowość bojową i oczekiwały rozkazu do natarcia. Staranne przygotowania miały zapewnić wspaniały sukces największej w dziejach wojen operacji. OBRONA WROGA

Teatrem działań 2 armii WP miały być Łużyce, które są historyczną krainą zachodniej Słowiańszczyzny między Nysą Łużycką a Łabą, zamieszkaną przez stary, nieliczny już lud słowiański, nazywany potocznie Łużyczanami (sami zaś nazywają się Serbami). Szlak bojowy 2 armii WP w głąb terytorium nieprzyja-

cielą prowadził przez tzw. Bramę Łużycką, przez którą od zarania dziejów wiodły drogi handlowe z zachodu na wschód, z Lipska przez Drezno, Zgorzelec, Wrocław, Warszawę aż do Moskwy. Przez Bramę Łużycką szły wojska germańskie w czasie wypraw na wschód, na ziemie słowiańskie. Tędy przechodziły też hufce zbrojne Bolesława Chrobrego, by przynieść wolność Łużycom i zadokumentować prawo do tych historycznych ziem słowiańskich wbiciem słupów nad rzeką Saalą. Tym szlakiem ciągnęła w marcu 1813 r. rozbita w Rosji armia Napoleona. Ze względu na położenie geograficzne dużą rolę strategiczną odgrywał we wszystkich wielkich wojnach środkowoeuropejskich Budziszyn. We wczesnym średniowieczu stał tu gród obronny łużyckiego plemienia Milczan. Budziszyn, leżąc na skrzyżowaniu ważnych linii komunikacyjnych, poważną rolę odegrał także w operacji berlińskiej w 1945 r. W kwietniu zagradzał on drogę wojskom radzieckim i polskim w ich marszu na Drezno, w maju zaś na Pragę. Zdobywany był dwukrotnie: w niezwykle zaciętych walkach w operacji berlińskiej przez wojska radzieckie 52 armii i po raz drugi przez oddziały 2 armii WP w operacji praskiej. Obszar w pasie działania 2 armii WP na zachód od Nysy w części północnej był pokryty zwartym masywem lasów mużakowskich o nielicznych osiedlach. W części południowej lasy miały mniej zwarty charakter niż na północy. Teren różnił się również pod względem ukształtowania powierzchni. W części północnej był bardziej równinny, w południowej występowały wzniesienia dochodzące do 300 m nad poziom morza przechodzące w Podgórze Łużyckie i Saską Szwajcarię. Przeszkodę w natarciu 2 armii stanowiły rzeki o biegu południkowym oraz liczne jeziora i stawy, często połączone kanałami. Największą przeszkodą wodną w pasie natarcia 2 armii była Nysa Łużycka, która na tym odcinku miała szerokość od 20 do 40 m, głębokość od 1,2 do 2,5 m.

Dolina rzeki była trawiasta o szerokości od 200 do 500 m. W czasie operacji nie była zalana wodą. Kolejnymi przeszkodami wodnymi były: Weisser Schóps, Schwarzer Schóps, Szprewa, Schwarzwasser, Schwarze Eisler i inne. Największą rzeką spośród nich była Szprewa, która w pasie działań armii miała szerokość od 20 do 30 m, głębokość od 1,0 do 2,5 m. Teren z punktu widzenia nieprzyjaciela był korzystny do obrony. Do działań zaczepnych naszych wojsk dogodniejszy był kierunek na południe od lasów mużakowskich, prowadzący na Rothenburg, Niesky, Budziszyn, Drezno. Z tego też powodu został wyznaczony przez dowódcę 1 Frontu Ukraińskiego jako kierunek głównego uderzenia 2 armii WP. Nieprzyjaciel dobrze wykorzystał sprzyjające warunki terenowe — ukształtowanie powierzchni i jej pokrycie. Opierając się na Nysie i rzekach płynących w głębi obrony, na osiedlach i lasach, rozbudował system obrony, złożony z trzech pozycji. W głębi operacyjnej wzdłuż Szprewy utworzył ponadto jeszcze jedną rubież obronną. Najbardziej była rozbudowana pierwsza pozycja, której przedni skraj przebiegał wzdłuż zachodniego brzegu Nysy; składała się z 2—3 transzei. Transzeje miały przeciętnie co 100—150 m gniazda cekaemów oraz wiele schronów z lekkim przykryciem. Przed przednim skrajem, w odległości od 30 do 40 m, znajdowały się ciągłe pola minowe przeciwpiechotne i przeciwczołgowe oraz zapory z drutu kolczastego. Wszystkie miejscowości na przednim skraju zostały przygotowane do obrony okrężnej. Druga pozycja ciągnęła się wzdłuż wschodniego skraju lasu od Neusorge do Geheege za rowem przeciwczołgowym. Trzecia przebiegała wzdłuż rzeki Weisser Schóps i kanału Neu Graben w odległości od 5 do 9 km od przedniego skraju niemieckiej obrony. Wojska niemieckie, które znajdowały się przed 2 armią WP, wchodziły w skład Grupy Armii „Mitte" broniącej się

na obszarze Czech i Moraw, na Pogórzu Sudeckim oraz Nysy Łużyckiej. Należała ona do najsilniejszych zgrupowań operacyjnych nieprzyjaciela. Miała 57 dywizji i 2 grupy bojowe (w tym 9 DPanc, 3 DGren Panc i 1 GPanc). W dyspozycji Grupy i jednocześnie w odwodzie OKH znajdowało się dowództwo korpusu spadochronowo-pancernego „Hermann Góring", 2 dywizja spadochronowo-paneerna „Hermann Góring" i 600 dywizja piechoty (własowców). Dowódca Grupy Armii „Mitte" feldmarsz. Ferdinand Schórner, podobnie jak Adolf Hitler, oceniał, że główne uderzenie wojsk radzieckich, a więc i 1 Frontu Ukraińskiego, zostanie skierowane na Czechosłowację. Dlatego tylko 23% swoich sił ugrupował na kierunku głównego uderzenia 1 Frontu Ukraińskiego. Błędna interpretacja zamiaru dowództwa radzieckiego spowodowała niewłaściwe usytuowanie odwodów Grupy Armii „Mitte" i pośpieszne przegrupowywanie wojsk w chwili rozpoczęcia, operacji berlińskiej. Natomiast słusznie oceniano, że główne uderzenie radzieckie na Berlin, na Grupę Armii „Weichsel", wyjdzie z przyczółka pod Kostrzynem, a pomocnicze z rejonu Zgorzelca na Budziszyn, Drezno, tj. przez Bramę Łużycką. Dlatego na ten naturalny geograficzny szlak, na którym miały nacierać wojska 1 Frontu Ukraińskiego oraz 2 armia WP, naczelne dowództwo niemieckie skierowało zaliczoną do elitarnych jednostek Wehrmachtu 4 armię pancerną gen. Fritza Greusera z Grupy Armii „Mitte". Ponadto w rejonie Spremberg, Cottbus i Gorlitz rozmieściło odwody w postaci kilku wyborowych dywizji pancernych z tej Grupy Armii. 4 armia pancerna przed operacją zajmowała obronę na 160-kilometrowym froncie od ujścia Nysy Łużyckiej do Pieńska i dalej aż do Lwówka Śląskiego, osłaniając aż trzy kierunki operacyjne: cottbuski, drezdeński i zgorzelecki, oraz zamykając podejścia do Berlina od strony południowo-wschodniej. W skład armii wchodziły: 5 korpus armijny (214, 275 i 342 DP, 35 i 36 DGren SS); korpus pancerny „Grossdeutschland" (DGPanc „Brandenburg", 545 DP

1 615 D d/z spec); 57 korpus pancerny (6 i 72 DP). W dyspozycji dowódcy armii znajdowała się: korpuśna grupa „Moser" (193, 404 i 463 D Zapas); 20 i 21 dywizje pancerne, dywizja ochrony fiihrera z brygadową grupą pancerną „Bóhmen"; 1 dywizja spadochronowo-pancerna „Hermann Goring" i 10 dywizja pancerna SS „Frundsberg". Łącznie 4 armia pancerna miała 18 dywizji i jedną grupę bojową, a wraz z odwodami Grupy Armii „Mitte" rozmieszczonymi w jej pasie — 20 dywizji i 2 brygady. Na początku operacji 4 armii pancernej dodatkowo podporządkowano: 344 dywizję piechoty (przybyła 19 IV z 1 APanc), 17 dywizję piechoty (przerzucona 20 IV z 17 A) oraz brygadę strzelców przeciwpancernych „Freie Ukrainę" (przekazana w tym samym dniu przez wojska zapasowe). Na terenie Górnych Łużyc, między Pieńskiem a miejscowością Forst, czyli w środkowej części pasa obrony 4 armii pancernej, znajdował się korpus pancerny „Grossdeutschland". Bronił się on więc przed frontem 5 armii gwardii, 2 armii WP i częściowo 52 armii, osłaniając kierunek drezdeński. Korpusem dowodził gen. art. Georg Jauer. Przed frontem 2 armii WP, tuż za Nysą Łużycką, broniła się większością sił doborowa i zaprawiona w bojach dywizja grenadierów pancernych „Brandenburg", wzmocniona 1244 pułkiem grenadierów, dwoma dywizjonami 732 brygady artylerii, pułkiem 3 brygady moździerzy i innymi mniejszymi jednostkami oraz 615 dywizja do zadań specjalnych. Dywizja grenadierów pancernych „Brandenburg" zajmowała obronę na 18-kilometrowym odcinku od Deschka (na północ od Pieńska) do Steinbach. Przed operacją berlińską liczyła ona 11 500 żołnierzy, w tym 1800 esesmanów. Na wyposażeniu miała 140 dział i 60 moździerzy, 20 czołgów, dużo broni maszynowej oraz nowoczesnej broni przeciwpancernej — pancerzownic i pancerzownic rakietowych. Dywizją dowodził gen. Schulte-Heuthaus. 615 dywizja do zadań specjalnych, dowodzona przez płk.

Belova, obsadziła odcinek o długości 25 km od Steinbach do Muskau. Stan liczebny dywizji wynosił około 7 tys. żołnierzy. Uzbrojona była w 30 dział i 30 moździerzy oraz dużą liczbę broni maszynowej i przeciwpancernej. Oceniając wartość bojową tych jednostek należy stwierdzić, że dywizja grenadierów pancernych „Brandenburg" ze względu na swój skład organizacyjny i wyposażenie zdolna była do prowadzenia zdecydowanych działań nie tylko obronnych, lecz także do wykonywania silnych kontrataków, a 615 dywizja do zadań specjalnych mogła bronić się skutecznie w rozległych obszarach leśnych. Trzeba przyznać, że dowództwo niemieckie należycie wykorzystało te związki taktyczne powierzając im zadanie na miarę ich możliwości bojowych. Właściwe wnioski wyciągnęło też ze studiów terenowych skupiając główny wysiłek obrony na trafnie przewidzianym kierunku uderzenia 2 armii WP. Największe niebezpieczeństwo dla" wojsk polskich i radzieckich nacierających na Budziszyn — Drezno stanowiły, jak się później miało okazać, niemieckie odwody operacyjne. Ponieważ 52 armia miała prowadzić natarcie w kierunku Budziszyna tylko częścią sił, a na pozostałym 100-kilometrowym odcinku frontu działać w obronie, największe zagrożenie dla 2 armii WP stwarzały odwody ześrodkowane przed radziecką armią. Każda próba nieprzyjaciela wykorzystania tych odwodów przeciw głównym siłom 1 Frontu Ukraińskiego musiała rozpocząć się od uderzenia na 52 armię i 2 armię WP. Zagrożenie prawego skrzydła 2 armii WP było mniejsze, gdyż należało się spodziewać, że odwody zgrupowane przed 5 armią gwardii będą użyte przede wszystkim w obszarze na południe od Berlina. Do obrony Łużyc Niemcy wykorzystywali również miejscową ludność, z której sformowali oddziały Volkssturmu, przeszkolili Hitlerjugend, zorganizowali przeciwpożarową służbę obserwacyjno-meldunkową itp. Zawczasu stworzyli też sieć wywiadu operacyjnego. Cywilna ludność z pasa przyfrontowego została w większości ewakuowana.

Dowództwo niemieckie orientując się, że morale żołnierzy n h ji \st najlepsze, starało się podnieść ich zapał do walki rzucając hasło: „Lepsza śmierć w walce niż życie w syberyjskiej katordze". Część żołnierzy była zastraszona terrorem sfanatyzowanych oficerów i esesmanów, którzy za najmniejszy opór przy wykonywaniu zadań bojowych natychmiast rozstrzeliwali. Inni wciąż jeszcze wierzyli w obiecywaną przez Hitlera cudowną broń, która miała zmienić losy wojny. Z żelazną konsekwencją egzekwował wykonywanie wszelkich rozkazów bojowych zwłaszcza dowódca Grupy Armii „Mitte" feldmarsz. Schórner. Należał on do organizatorów Reichswehry. Bardzo wcześnie związał się z NSDAP. Znany z brutalności i braku wszelkich skrupułów w realizacji polityki partii nazistowskiej, zdobył sobie całkowite zaufanie Hitlera. Gdy po śmierci Hitlera powstał ostatni rząd III Rzeszy na czele z adm. Karlem Dónitzem, Schórner został mianowany naczelnym dowódcą wojsk lądowych. Drakońskie środki stosowane przeciwko nieposłusznym żołnierzom połączone z różnymi formami terroru osiągnęły zamierzony skutek. W czasie operacji okazało się, że poszczególne pododdziały, a nawet większe jednostki, stawiały wyjątkowo zaciekły i desperacki opór, tym bardziej gdy się dowiedziały, iż walczą przeciwko polskim wojskom. Zdarzały się wypadki przyłączania się niemieckiej ludności cywilnej do swoich oddziałów, by razem walczyć przeciwko naszym żołnierzom. Hitlerowskie chwyty propagandowe, głoszące przeciwstawianie się Armii Radzieckiej za wszelką cenę, przyniosły pożądane wyniki. NASZE

PRZYGOTOWANIA

2 armia WP była młodym, jednym z dwóch związków operacyjnych ludowego Wojska Polskiego. J e j formowanie rozpoczęło się w końcu sierpnia 1944 r. na obszarach tzw. Polski lubelskiej. Młody był też wiek jej żołnierzy, przeszło połowa nie przekroczyła bowiem 25 roku życia. Większość

żołnierzy armii nigdy w wojsku nie służyła. Tylko część brała udział w wojnie z hitlerowskim najeźdźcą w 1939 r., wielu natomiast walczyło w różnych oddziałach partyzanckich. Twórcą 2 armii WP był gen. dyw. Karol Świercze wski3 legendarny „Generał Walter". Brał udział w Rewolucji Październikowej i w wojnie domowej w Rosji. Należał do czołowych i najbardziej popularnych dowódców armii republikańskiej podczas wojny domowej w Hiszpanii. W latach 1941—1943 walczył w szeregach Armii Radzieckiej, m.in. dowodził brygadą i dywizją, następnie zajmował stanowisko komendanta szkoły wojskowej. W 1943 r. był współorganizatorem Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, a następnie zastępcą dowódcy 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR i zastępcą dowódcy 1 armii WP. Zimą 1944 r. został członkiem Centralnego Biura Komunistów Polskich w ZSRR, a jesienią 1944 r. członkiem KC PPR. Stanowisko zastępcy dowódcy arrriii do spraw polityczno-wychowawczych objął ppłk Edmund Pszczółkowski, działacz polskiego ruchu robotniczego, uczestnik bitwy pod Lenino. Do 2 armii przybył z 3 Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta, pełnił w niej funkcję zastępcy dowódcy. Zastępcą dowódcy armii do spraw liniowych i jednocześnie szefem jej sztabu był oficer zawodowy Armii Radzieckiej gen. bryg. Józef Sankowski, uczestnik Rewolucji Październikowej. Przez kilka lat — do końca 1942 r. — był komendantem szkoły oficerskiej we Włodzimierzu. Obowiązki dowódcy artylerii armii pełnił gen. bryg. Jan Pyrski. Polak z pochodzenia, urodzony w Radomiu, ewakuowany do Rosji w 1914 r. W Armii Radzieckiej służył od chwili jej powstania. Na czele wojsk pancernych i zmotoryzowanych armii staOd 25 IX do 27X11 1944 r. 2 armią WP dowodził gen. dyw. Stanisław Popławski. W tym czasie gen. Swierczewski formował 3 armią WP. Gdy zaniechano jej formowania — 28 X I I 1944 r. powrócił na poprzednie stanowisko, a gen. Popławski objął dowództwo 1 armii WP.

n;|ł gen. bryg. Jan Mierzycan, Polak z pochodzenia. W Armii Radzieckiej służył od 1922 r. Brał udział w wojnie rail/.iccko-niemieckiej na stanowisku dowódcy brygady czołgów. Od września 1943 r. pełnił służbę w ludowym Wojsku Polskim. Dowodził 1 Brygadą Pancerną im. Bohaterów Westerplatte, która wyróżniła się w walkach na przyczółku warecko-magnuszewskim. Żołnierze 2 armii nad Nysę Łużycką przybyli po ponad 1000-kilometrowym marszu, który rozpoczęli w końcu stycznia 1945 r. W czasie przemarszu na front armia organizowała obronę na zagrożonych kierunkach operacyjnych, oczyszczała z hitlerowców lasy i mijane miejscowości. Oddziały pełniły w miastach służbę garnizonową. Żołnierze, idąc tuż za frontem, byli współorganizatorami nowej władzy i zarazem pierwszymi gospodarzami na wyzwolonych terenach; to oni ochraniali i zabezpieczali budynki użyteczności publicznej, magazyny i wszelkie dobro przekazując je następnie społeczeństwu. W czasie przemarszów żołnierze zdobyli wiele praktycznych doświadczeń, okrzepli i przygotowali się do wykonywania skomplikowanych i trudnych zadań bojowych w czekającej ich operacji. W nocy z 10 na 11 kwietnia 1945 r. 2 armia WP osiągnęła Nysę Łużycką na północ od Zgorzelca, luzując oddziały 13 armii gen. Nikołaja Puchowa, na odcinku od Młotów do folwarku Wysokie. Wyjście naszych wojsk nad tę rzekę było wydarzeniem na miarę historyczną. Żołnierze polscy wiedzieli, że po zakończonej wojnie wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej przebiegać będzie zachodnia granica Polski. Dlatego też po obsadzeniu pierwszej transzei, która biegła wzdłuż Nysy, żołnierze niektórych pododdziałów umieścili na niej chorągiewki o barwach narodowych i białe orły wycięte z kartonu. Zastępca dowódcy 1 baterii do spraw polityczno-wychowawczych 8 brygady artylerii ciężkiej, ppor. Kazimierz Spirydowicz ze znalezionej beli fotograficznego papieru zorganizował wycinanie metrowej wielkości orłów, które umocowano na nadbrzeżnych drzewach. W ten sposób ma-

nifestowano, że żołnierz polski wszedł ponownie na prastary i zwycięski szlak bojowy Bolesława Chrobrego. 2 armia WP miała w swoim składzie organicznym: 5 dywizji piechoty, brygadę pancerną, samodzielny pułk czołgów ciężkich, samodzielny pułk artylerii pancernej, dywizję artylerii przeciwlotniczej, brygadę artylerii przeciwpancernej, pułk moździerzy, brygadę saperów, pułk łączności i inne mniejsze jednostki. Na okres walk została wzmocniona: 1 korpusem pancernym, 2 dywizją artylerii, 14 samodzielną brygadą artylerii przeciwpancernej i 290 batalionem łączności rządowej oraz jednostkami radzieckimi: 98 pułkiem artylerii rakietowej gwardii, 105 i 108 zmotoryzowanym batalionem inżynieryjno-saperskim oraz 125 samodzielnym zmotoryzowanym batalionem pantonowo-mostowym. Dzięki temu 2 armia, przystępując do wykonania zadań bojowych, była silnym i pełnowartościowym związkiem operacyjnym. W czasie działań nasze wojska wspiejrało radzieckie lotnictwo oraz działały na naszą korzyść pododdziały rozpoznawcze 1 Frontu Ukraińskiego. Pod rozkazami gen. Karola Świerczewskiego znajdowało się 9761 oficerów (w tym 744 oficerów kobiet), 21 636 podoficerów (w tym 222 podoficerów kobiet) oraz 58 495 szeregowców. Ogólny stan osobowy armii wynosił 89 892 ludzi. 2 armia, nie licząc bogatego i nowoczesnego uzbrojenia strzeleckiego z wielką ilością broni maszynowej włącznie, sprzętu łączności, sapersko-inżynieryjnego itp. miała 1736 dział i moździerzy, 521 czołgów, dział pancernych i transporterów opancerzonych, 2219 różnych samochodów, 8 samolotów łącznikowych oraz 8185 koni. Nasza armia, w wojskach bojowych, stanowiła 18% wojsk bojowych 1 Frontu Ukraińskiego, blisko 10% dział i moździerzy oraz ponad 28% czołgów i dział pancernych. Na siłę 2 armii WP składało się także morale j e j żołnierzy, których cechował wysoki poziom politycznego uświadomienia oraz ogromny zapał bojowy. Wszyscy pragnęli wziąć udział w walce o ostateczne rozgromienie Niemiec. Miały

się bowiem spełnić marzenia Polaków żywione od momentu tragicznego września 1939 r., aby zapłacić faszystom niemieckim za gorycz klęski i za lata cierpień okupacyjnych. Dyrektywa dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego, przesłana do sztabu 2 armii WP 12 kwietnia, zawierała najważniejsze elementy potrzebne do powzięcia decyzji do operacji. Mianowicie określała odcinek przełamania armii, siłę zgrupowania uderzeniowego, rubież i kierunek wprowadzenia do bitwy 1 korpusu pancernego. Dyrektywa określała również rubieże, które 2 i 52 armie miały osiągnąć w pierwszych trzech dniach operacji. Gen. Świerczewski wypracował decyzję wspólnie z szefem sztabu gen. Józefem Sankowskim i dowódcą artylerii armii gen. Janem Pyrskim. Zgodnie z nią armia miała być ugrupowana w dwa rzuty. Na prawym skrzydle 10 dywizja piechoty i dalej w lewo 7, 9 i 8 dywizje. 5 dywizja piechoty tworzyła drugi rzut. 1 korpus pancerny stanowił armijną grupę szybką, 5 pułk czołgów ciężkich — odwód pancerny, 8 brygada artylerii ciężkiej i 6 brygada artylerii lekkiej z 2 dywizji artylerii — armijną grupę artylerii, 3 dywizja artylerii przeciwlotniczej — armijną grupę artylerii przeciwlotniczej. W skład zgrupowania uderzeniowego armii wchodziła większość związków taktycznych i samodzielnych oddziałów, a mianowicie: 8, 9 i 5 dywizje piechoty, 1 korpus pancerny, 16 brygada pancerna, 5 pułk czołgów ciężkich, 28 pułk artylerii pancernej, 2 dywizja artylerii, 3 dywizja artylerii przeciwlotniczej, 9 i 14 brygady artylerii przeciwpancernej, 3 pułk moździerzy, 98 pułk artylerii rakietowej, 4 brygada saperów oraz mniejsze jednostki. Zgrupowanie to, urzutowane głęboko, nacierając na lewym skrzydle armii miało sforsować Nysę i przełamać obronę nieprzyjaciela na jej zachodnim brzegu na 4-kilometrowym odcinku od Rothenburga do folwarku Nieder Neundorf, następnie współdziałając z wojskami sąsiednich armii radzieckich — zniszczyć wroga broniącego pozycji głównego pasa obrony. Celem dalszego na-

tarcia prowadzonego na Niesky, Welkę (na północ od Budziszyna) było opanowanie w trzecim dniu operacji rubieży: Buchwałde, Konigswartha (wył.) Budziszyn, w gotowości do uderzenia na Drezno. Zgrupowanie pomocnicze — 10 i 7 dywizje piechoty oraz 78 pułk artylerii przeciwpancernej — miało działać na prawym skrzydle armii od Sagaru do Rothenburga z zadaniem wiązania nieprzyjaciela nad Nysą i jednocześnie częścią sił zwijania jego obrony w kierunku północno-wschodnim. Opierając się na decyzji dowódcy 2 armii oddział operacyjny sztabu armii pod kierownictwem płk. Sergiusza Nossa 13 kwietnia opracował plan operacji. Precyzował on zadania wojsk armii w okresie przygotowawczym, w czasie artyleryjskiego przygotowania natarcia oraz w pierwszych dniach walki. Następnego dnia plan ten został zatwierdzony przez dowódcę 1 Frontu Ukraińskiego marsz. Iwana Koniewa i członka rady wojennej Frontu gen._ Konstantina Krajniukowa bez zmian. Na podstawie planu operacji sprecyzowano zadania indywidualne dla związków taktycznych. Ujęto je w rozkazie operacyjnym, który ukazał się 13 kwietnia o godz. 15.00. Jak wynika z dyrektywy i przyjętych ustaleń, armia miała nacierać w pasie o szerokości około 32 km, przy czym odcinek przełamania wynosił 4 km. Głębokość operacji wynosiła prawie 90 km. W pierwszym dniu natarcia głębokość zadania na głównym kierunku wynosiła około 12 km, w drugim dniu 10, a w trzecim 25 km. Średnie tempo działań dla związków piechoty i czołgów bezpośredniego wsparcia określano na 15 km na dobę, a 1 korpusu pancernego — grupy szybkiej — 35 km na dobę, a więc tyle samo, ile sąsiednich armii radzieckich. Decyzja powzięta w zakresie ugrupowania operacyjnego armii odzwierciedlała naczelną zasadę sztuki wojennej — koncentracji większości sił i środków na wybranym kierunku głównego uderzenia. Na odcinku przełamania, stano-

wiącym około 12,5% pasa działania armii, skupiono 60% piechoty, prawie całą armijną artylerię i wojska pancerne. Na pozostałym odcinku, stanowiącym 87,5% pasa natarcia armii, pozostawiono 40% sił piechoty i w zasadzie tylko organiczną artylerię działających tu dywizji. Na uwagę zasługuje wykorzystanie wojsk pancernych i zmotoryzowanych oraz ich głębokie ugrupowanie. Gen. Swierczewski na kierunku głównego uderzenia uszykował 412 wozów bojowych, co stanowiło 96% wszystkich czołgów i dział pancernych, jakimi dysponował. Pierwszy rzut tworzyły czołgi i działa pancerne bezpośredniego wsparcia piechoty w liczbie 129, tj. 30% wszystkich wozów bojowych. Wozy te należały do 16 brygady pancernej, 28 pułku artylerii pancernej, trzech dywizjonów artylerii pancernej 7, 8 i 9 dywizji piechoty oraz do kompanii czołgów 5 pułku. Drugi rzut tworzyła przede wszystkim armijna grupa szybka, a więc 1 korpus pancerny, odwód pancerny armii — 5 pułk czołgów ciężkich (bez jednej kompanii) oraz dywizjon artylerii pancernej 5 dywizji piechoty. W sumie w drugim rzucie były 302 wozy bojowe, tj. 70% czołgów i dział pancernych armii. Dzięki głębokiemu ugrupowaniu wojsk pancernych i zmotoryzowanych armii zapewnione zostało narastanie siły uderzenia naszych wojsk w głębi obrony wroga oraz istniała możliwość stosowania szerokiego manewru operacyjnego. Tym samym więc wojska pancerne mogły wydatnie przyczynić się do przełamywania kolejnych pozycji obronnych pieprzyjaciela i wykonania ogólnego zadania przez armie. 14 kwietnia po południu w sali gospody w Jagodzinie zebrali się dowódcy i sztaby wszystkich dywizji piechoty i rodzajów wojsk, przybyli wszyscy oficerowie sztabu armii. Odbyła się odprawa, na której gen. Swierczewski omówił szczegółowo plan operacji, posługując się mapą i stołem plastycznym. Na odprawie był obecny szef zarządu operacyjnego 1 Frontu Ukraińskiego gen. Kostylew.

*

*

*

Bardzo mało czasu miała armia na bezpośrednie przygotowania do swego pierwszego starcia zbrojnego z nieprzyjacielem. W lasach nad Nysą wrzała gorączkowa praca, ukryta przed obserwacją niemieckich lotników. Stanowisko dowodzenia 2 armii od 12 kwietnia godz. 21.00 znajdowało się w Jagodzinie w kilkunastu domach mieszkalnych. Miało ono łączność telefoniczną i radiową ze stanowiskami dowodzenia i punktami obserwacyjnymi podległych jednostek oraz ze sztabem 1 Frontu Ukraińskiego rozmieszczonym w Iłowie. Główny punkt obserwacyjny dowódcy armii znajdował się w lesie na wierzchołku drzewa 2 km na wschód od Rothenburga. Prócz tego na kierunku głównego uderzenia zbudowano jeszcze dwa wysunięte punkty obserwacyjne. Znajdowały się one w pobliżu punktów obserwacyjnych dowódców 8 i 9 dywizji piechoty, co w wypadku przerwania łączności umożliwiało utrzymanie osobistej łączności z nimi. W nocy z 14 na 15 kwietnia nastąpiło przegrupowanie sił i środków związków taktycznych i samodzielnych oddziałów z ugrupowania obronnego do zaczepnego. Szerokość pasów działania po tych przegrupowaniach, licząc od prawej strony, była następująca: 10 dywizja — 20 km, 7 dywizja — 8 km, 9 dywizja — 2 km, 8 dywizja — 2 km, 5 dywizja ześrodkowała się za 8 dywizją w odległości od 4 do 6 km od Nysy Łużyckiej. W rozlicznych przygotowaniach do operacji na czołowe miejsce wysuwa się organizacja współdziałania na szczeblu armii. Sprawami tymi osobiście zajął się gen. Swierczewski. Pragnął bowiem, by dowodzona przez niego armia sprawiła się jak najlepiej na polu walki i nie zawiodła pokładanych nadziei. Gen. Swierczewski organizując współdziałanie wewnątrz operacyjnego ugrupowania armii szczególnie dużo wska-

zówek udzielił dowódcy 1 korpusu pancernego co do współdziałania z dywizjami mającymi nacierać na głównym kierunku uderzenia armii i z 7 korpusem zmechanizowanym gwardii 52 armii. Zorganizowano również współdziałanie z lotnictwem wspierającym, z którym ustalono sygnały, wzajemne wskazywanie celów oraz oznaczenie przedniego skraju. Dowódcy jednostek lotniczych wspierających bezpośrednio 2 armię WP znajdowali się wraz ze środkami łączności na punkcie obserwacyjnym dowódcy 2 armii. O organizacji współdziałania pomiędzy 2 armią WP a jej sąsiadami wspomina gen. Józef Sankowski: „Na prawo od nas nacierała gwardyjska armia generała Żadowa. Zahartowana w walkach, stara, doświadczona, bojowa armia. ...Gdy tylko otrzymaliśmy rozkaz do natarcia, natychmiast udałem się do sztabu tej armii, aby uzgodnić z nimi współdziałanie. Po uzgodnieniu naszych działań ze sztabem armii pojechałem do ich lewoskrzydłowego korpusu, mającego bezpośrednią styczność z wojskami 2 armii. Okazało się, że korpusem tym dowodzi mój stary znajomy, generał Bakłanow... ...A więc na prawo od nas nacierała wielka siła w postaci 5 armii gwardyjskiej, dowodzonej przez wszechstronnie doświadczonych w bojach, zdolnych dowódców. O tę stronę mogliśmy być zupełnie spokojni. Natomiast gorzej przedstawiała się sprawa z lewym sąsiadem — 52 armią. Ta armia wcale nie miała zamiaru nacierać. Pozostawała nadal w obronie. Z tej armii przechodziła do działań zaczepnych tylko część sił... Dlatego też uważaliśmy nasze lewe skrzydło za absolutnie nie zabezpieczone... Stąd i całe trudności natarcia 2 armii, stąd cały problem i cała nauka wynikająca z tej skomplikowanej, bogatej w kontrasty i kłopotliwe perypetie operacji armijnej" 4 . Organizacją przygotowania artylerii do operacji łużyckiej kierowało dowództwo artylerii armii, z gen. Janem Pyrskim 4 J . Sankowski, Frontowymi WIH, IY/94/35, s. 101—102.

szlakami.

Wspomnienia,

MiD

na czele, rozmieszczone w Jagodzinie, gdzie przeniosło się 11 kwietnia. W planowaniu użycia polskiej artylerii uczestniczyli oficerowie delegowani ze sztabu artylerii Frontu. Sprawami tymi interesował się osobiście dowódca artylerii Frontu gen. Mikołaj Siemieniow. Inżynieryjnym zabezpieczeniem natarcia 2 armii WP kierował oddział wojsk inżynieryjnych dowództwa armii pracujący pod kierownictwem płk. inż. Jana Gabera. Do najważniejszych zadań w okresie przygotowawczym należało: rozpoznanie i przygotowanie rejonu wyjściowego do natarcia armii, rozpoznanie Nysy, możliwości eksploatacji miejscowych materiałów, przygotowywanie środków przeprawowych do forsowania i elementów do budowy mostów oraz stanowisk dowodzenia dla dowódcy armii i dowódców dywizji. Ponieważ wcześniej znajdowały się tu jednostki 13 armii radzieckiej, które wykonały część prac ziemnych, wojska inżynieryjne miały ułatwione zadanife przygotowania rejonu wyjściowego. Sprawami związanymi z organizacją i prowadzeniem rozpoznania w 2 armii WP zajmował się oddział rozpoznawczy sztabu armii pracujący pod kierownictwem płk. Igora Krzyżanowskiego. Ponadto w dowództwach rodzajów wojsk i w związkach taktycznych istniały komórki kierujące rozpoznaniem w swoim pionie. W strukturze organizacyjnej 2 armii WP nie było samodzielnego zmotoryzowanego batalionu rozpoznawczego, jaki miała 1 armia WP. W tej sytuacji oddział rozpoznawczy sztabu armii uzależniony był w dużym stopniu od wyników osiągniętych przez pododdziały rozpoznawcze poszczególnych związków. Trudności 2 armii pod tym względem w pełni doceniło dowództwo Frontu, kierując w kilka dni po rozpoczęciu operacji w pas jej działania cztery samodzielne zmotoryzowane kompanie rozpoznawcze. Dla zachowania ciągłości w prowadzeniu rozpoznania, w związku ze zluzowaniem jednostek radzieckich, jeszcze przed wydaniem dokładnych wytycznych do rozpoznania

przez II oddział sztabu, w armii została zorganizowana sieć oficerskich punktów obserwacyjnych: trzy punkty armijne, po dwa w każdej dywizji, oraz po jednym punkcie w pułkach 1 batalionach. W oddziałach artyleryjskich zorganizowano ogółem 65 punktów obserwacyjnych, w inżynieryjno-saperskich — 10, a w wojskach pancernych — 20. Poza tym zorganizowano sieć ruchomych punktów obserwacyjnych. Jednostki, znajdujące się w pierwszym rzucie, w nocy wysyłały podsłuch przed przedni skraj własnej obrony, po dwie grupy w składzie od 3 do 4 ludzi na jeden batalion. We wszystkich jednostkach, do kompanii włącznie, były poza tym przygotowane dobrze wyćwiczone grupy rozpoznawcze w składzie od 4 do 5 ludzi, które miały zadanie zdobywać jeńców i zbierać dokumenty nieprzyjaciela na polu walki. W celu rozpoznania Nysy na głównym kierunku natarcia 2 armii zorganizowano z kompanii rozpoznawczej 4 brygady saperów dwa patrole rozpoznawcze każdy w składzie: oficer i czterech saperów. 14 kwietnia i w nocy z 14 na 15 przeprowadziły one rozpoznanie Nysy, wykonując 19 poprzecznych pomiarów rzeki. Ustalono wówczas 5 brodów: 3 w pasie 9 dywizji piechoty, 2 w pasie 8 dywizji piechoty. Przygotowano również przekroje poprzeczne rzeki w miejscach zamierzonej budowy mostów. Zorganizowano także grupy do rozpoznania pól minowych na zachodnim brzegu Nysy. Dużo uwagi poświęciło rozpoznaniu dowództwo artylerii armii. Plan rozpoznania opracowany przez sztab przewidy*wał rozwinięcie 6 i 8 dywizjonu artyleryjskiego rozpoznania pomiarowego na lewym skrzydle armii oraz wyznaczał rejony punktów obserwacyjnych dla oddziałów artylerii. W 1 korpusie pancernym zostały zorganizowane dwie grupy do prowadzenia rozpoznania. W skład pierwszej wchodziły: pluton czołgów „T-34", pluton transporterów opancerzonych, pluton motocyklowy, pluton dział przeciwpancernych i drużyna saperów. Druga składała się z plutonu czołgów :;I,T-34", drużyny motocyklistów i drużyny sape-

rów. Zorganizowano również pięć samodzielnych patroli rozpoznawczych przeważnie z fizylierów, 1—3 transporterów opancerzonych i 2—5 motocykli. Poza tym każda brygada przygotowała czołowe i boczne patrole rozpoznawcze. Dowództwo armii dużą wagę przywiązywało do rozpoznania walką, które miało być przeprowadzone w całym pasie natarcia. Do tego zadania w dywizjach pierwszego rzutu zostały wyznaczone: w 9 — jdwa bataliony, w 8 — z każdego pierwszorzutowego pułku po jednej wzmocnionej kompanii, w 7 i 10 — tylko po jednej wzmocnionej kompanii. Pododdziały te zostały wsparte artylerią i moździerzami, z wyjątkiem 3 batalionu 28 pułku piechoty 9 dywizji piechoty, który miał wykonać zadanie bez środków wzmocnienia. Rozpoznanie walką odbywało się w bardzo trudnej sytuacji. Czujny nieprzyjaciel albo otwierał już przygotowany ogień na przeprawiające się przez Nysę pododdziały, albo, gdy udało się go zaskoczyć, po wyjściu naszych żołnierzy na lewy brzeg. Wróg odciął nawet niektóre grupy żołnierzy. Akcje były przeprowadzone w ostatnich trzech nocach przed operacją. W wyniku rozpoznania nie tylko dokładniej ustalono siły i charakter obrony nieprzyjaciela, ale również zdobyto trzy przyczółki: dwa w pasie działań 8 dywizji, jeden — w 9. W ten sposób uniknięto strat podczas ogólnego forsowania rzeki oraz w terminie zbudowano przeprawy i mosty. Istotne wiadomości przekazali czterej jeńcy. Poniesione straty własne były jednak zbyt duże w stosunku do uzyskanych sukcesów. Przed operacją duży nacisk położono na pracę polityczno-wychowawczą, co wynikało z faktu, że dla większości oficerów, a zwłaszcza szeregowców 2 armii, zbliżająca się operacja zaczepna miała być pierwszym egzaminem na polu walki. Gen. Swierczewski zarządził, aby wszyscy oficerowie polityczno-wychowawczy znajdowali się wśród żołnierzy i wyjaśniali im stojące przed nimi zadania i ich znaczenie, wpajali wiarę we własne siły, pogłębiali ich patrio-

lyzm. Uczył oficerów bezpośredniego kontaktu z szeregowcami, wskazywał na ogromne znaczenie osobistego przykładu dowódcy. W pododdziałach i oddziałach omówiono zarządzenia i instrukcje dotyczące zachowania się w walce. Przeprowadzono kilka pogadanek i gawęd na aktualne tematy polityczne i wojskowe. Omawiano też komunikaty wojenne Radzieckiego Biura Informacyjnego, czytano gazetę 2 armii „Orzeł Biały" i gazetki dywizyjne. Ponadto oficerowie polityczno-wychowawczy dużo uwagi poświęcili organizacji pisania listów prywatnych i działalności poczty polowej. Nie pominęli również aktualnego problemu, jakim był stosunek żołnierza polskiego do niemieckiej ludności cywilnej. Podkreślano z naciskiem, że wobec lojalnie ustosunkowanych Niemców należy zachować się poprawnie i z godnością. Ogromną pracę przed operacją wykonali oficerowie i żołnierze służby zaopatrzenia materiałowo-technicznego. W trosce o zapewnienie sprawnego zaopatrzenia kwatermistrz armii płk Bazyli Jewtiejew nakazał rozmieścić jednostki tyłowe nie głębiej jak do rzeki Kwisy, tj. na odległość około 30 km od pierwszej linii frontu. W ten sposób tyły armii znajdowały się w rejonie ześrodkowania głównych sił liniowych armii. Zaopatrzenie dla armii przychodziło na stację kolejową w Ruszowie i na przystanek kolejowy Jankowa Żagańska. Komisyjnie sprawdzono w wojskach wszelką amunicję i środki bojowe. Pewne braki były w zapasach naboi: karabinowych, do pistoletów „TT" oraz granatów ręcznych. Niezupełnie pomyślnie przedstawiał się stan amunicji artyleryjskiej: najmniej zgromadzono amunicji do haubico-armat 152 mm i do haubic 122 mm. Niewielki niedobór amunicji stwierdzono do armat przeciwpancernych i armat artylerii dywizyjnej. Ogółem zgromadzona amunicja wystarczała na 4—7 dni walki. Nieodzownym warunkiem pomyślnego przeprowadzenia operacji była organizacja transportu. Tymczasem kwater-

mistrzostwo armii w dalszym ciągu nie dysponowało przewidzianą etatem liczbą samochodów ciężarowych. Ich stan dochodził zaledwie do 66% w stosunku do etatu; w dodatku 14% samochodów znajdowało się w remoncie. Kwatermistrzostwu armii przyszedł z pomocą zarząd tyłów Frontu, który własnym transportem przewiózł amunicję ze swoich składów oraz żywność i materiały pędne. Po otrzymaniu 13 cystern kolejowych z materiałami pędnymi potrzeby armii w tej dziedzinie były zaspokojone na całą głębokość operacji. Przed operacją udało się w zasadzie rozwiązać problem żywności. Przywieziono w rejon ześrodkowania nagromadzone pod Wrocławiem zapasy, a ponadto armia otrzymała z Frontu pięć wagonów z żywnością i paszą. Armia w stosunku do obowiązujących ówcześnie norm miała dwukrotnie więcej mięsa i 2,2 racji dziennej cukru. Braki natomiast odczuwała w tłuszczach, ziemniakach, świeżych jarzynach oraz machorce dla żołnierzy. Na zarządzenie szefa oddziału służby zdrowia 2 armii WP płk. Dymitra Tiełkowa dokonano przeglądu sanitarnego wszystkich żołnierzy, połączonego z kąpielą i zmianą bielizny osobistej, a w niektórych wypadkach przeprowadzono dezynfekcję umundurowania. Poza tym wszyscy żołnierze zostali poddani szczepieniom ochronnym przeciwko durowi brzusznemu i tężcowi, a wobec tych, którzy w ciągu ostatnich dwóch lat chorowali na malarię, dokonano zabiegów profilaktycznych. Dzięki tym czynnościom stan zdrowotny żołnierzy armii zarówno w okresie przygotowawczym, jak i w toku operacji był na ogół dobry. Baza szpitalna armii znajdowała się w Ruszowie. Zgodnie z etatem armia powinna dysponować 4100 łóżkami. Ponieważ jednak do wieczora 15 kwietnia tylko część szpitali została rozwinięta, gdyż pozostałe z powodu niedostatecznej ilości transportu samochodowego znajdowały się w drodze spod Wrocławia, faktycznie miała przygotowanych 1530 łóżek, tj. 40% przewidzianych w etacie. Ponadto w rezer-

wie znajdowało się 200 łóżek. W związku z niedostateczną liczbą szpitali departament służby zdrowia Wojska Polskiego wysłał 2 armii WP cztery chirurgiczne szpitale polowe 1 armii WP. Ponadto szefostwo służby zdrowia Frontu poczyniło przygotowania w celu udzielania pomocy sanitarnej żołnierzom polskim w toku operacji, przydzielając grupę lekarzy specjalistów i pewną liczbę łóżek w swoich szpitalach. Żywiono obawy, czy uda się wszystkich rannych na czas dowieźć do szpitali, ponieważ transport sanitarny był skompletowany zaledwie w 50%, a armia nie miała pociągów sanitarnych, nie mówiąc już o lotnictwie sanitarnym. I w tej potrzebie przyszedł z pomocą marsz. Koniew, wydzielając z szefostwa służby medycznej Frontu pewną liczbę samochodów; później w czasie operacji ewakuowano naszych rannych pociągami i samolotami sanitarnymi. Ponadto departament służby zdrowia WP wzmocnił 2 armię 20 samochodami sanitarnymi. Mimo ograniczonego czasu służba weterynaryjna armii, na której czele stał ppłk Mikołaj Starodubcew, przeprowadziła przegląd koni. Okazało się, że około 70% koni miało kondycję dobrą, 27% dostateczną i 3% — niedostateczną. Rekapitulując rozważania na temat zabezpieczenia operacji 2 armii WP pod względem materiałowym, można stwierdzić, że było ono należyte w podstawowych i istotnych dziedzinach. Ten stan armia osiągnęła dzięki dostawom z kwatermistrzostwa 1 Frontu Ukraińskiego oraz otrzymaniu jeszcze przed walką 49 wagonów ze sprzętem inżynieryjno-saperskim, a 16 kwietnia aż 88 wagonów z różnego rodzaju sprzętem i materiałami. 14 kwietnia do 2 armii WP przybył Naczelny Dowódca Wojska Polskiego, gen. broni Michał Rola-Żymierski i jego zastępca do spraw polityczno-wychowawczych, gen. bryg. Marian Spychalski. Zapoznali się oni z planem operacji armii oraz innymi dokumentami operacyjnymi. Większość czasu jednak poświęcili na wizytacje jednostek. Dokonywali

przeglądu oddziałów, rozmawiali z żołnierzami, uczestniczyli w spotkaniach organizowanych przez aparat polityczno-wychowawczy w skali całych jednostek. 15 kwietnia Naczelny Dowódca WP i jego zastępca razem z dowódcą armii wyszli na pierwszą linię frontu. 2 armia WP była przygotowana do operacji należycie nie tylko pod względem bojowym, a także moralnym i politycznym. Zadanie, jakie miała wykonać w ramach działań 1 Frontu Ukraińskiego, było na miarę j e j możliwości operacyjnych, zgodne z ówcześnie obowiązującymi normami i zasadami prowadzenia walki.

N A ZIEMI

N I E P R Z Y J A C I E L A 0 6 - 1 9 IV}

OGNIOWA

PRÓBA

Przed świtem 16 kwietnia na przyczółku pod Kostrzynem powietrzem wstrząsnął huk tysięcy dział. Rozpoczęło się artyleryjskie przygotowanie* poprzedzające atak zgrupowań uderzeniowych 1 Frontu Białoruskiego. Obezwładniony, głównie ogniem artylerii, nieprzyjaciel nie stawiał zorganizowanego oporu na przednim skraju obrony. Później jednak, ochłonąwszy po wstrząsie, hitlerowcy bili się zaciekle. Taki był początek wielkiej operacji berlińskiej Armii Radzieckiej. Wojska Frontu marsz. Żukowa w pierwszym dniu operacji przełamały główny pas obrony nieprzyjaciela nad Odrą i podeszły do silnie bronionych Wzgórz Seelowskich. W ciągu następnych dni opanowały je i rozbiły wroga w całej taktycznej strefie obrony. 19 kwietnia główne zgrupowanie 1 Frontu Białoruskiego wbiło klin w operacyjną przestrzeń obrony przeciwnika. Nieco wolniej — ze względu na teren natarcia — przebiegały działania na pomocniczym kierunku uderzenia Frontu. 1 armia WP w tym czasie sforsowała Odrę, przełamała silną obronę wroga pomiędzy Odrą i Starą Odrą, a w nocy z 19 na 20 kwietnia sforsowała Starą Odrę. 1 Front Ukraiński musiał rozpocząć natarcie od sforsowania Nysy Łużyckiej. O godz. 6.15 rozpoczęło się potężne przygotowanie artyleryjskie, pod osłoną którego saperzy

przystąpili do budowy mostów. Bombowce i samoloty szturmowe dokonały skutecznych nalotów na węzły oporu, ośrodki łączności i stanowiska dowodzenia. Jednocześnie w całym pasie natarcia Frontu, szerokości 390 km, lotnicy postawili zasłonę dymną. Taka długość zasłony — jak wspomina dowódca 1 Frontu Ukraińskiego — całkowicie dezorientowała nieprzyjaciela co do punktów przepraw przez Nysę. Przygotowaniu artyleryjskiemu dymy nie przeszkadzały, ponieważ ogień prowadzono na podstawie dowiązania topograficznego, a wszystkie zasadnicze cele zostały zawczasu wcięte. Później, podczas przeprawiania się, jeszcze kilkakrotnie stawiano zasłony dymne. Było spokojnie, szybkość wiatru wynosiła zaledwie pół metra na sekundę, i dymy powoli pełzły w głąb obrony nieprzyjaciela, co było wojskom nacierającym właśnie potrzebne \ Obrona niemiecka nad Nysą nie była taka silna jak nad Odrą na kierunku berlińskim. W rezultacie wojska zgrupowania uderzeniowego 1 Frontu Ukraińskiego już pierwszego dnia operacji sforsowały Nysę na 26-kilometrowym odcinku od Forst do Muskau, rozbiły oddziały niemieckie w głównym pasie obrony i podeszły pod drugi pas. 17 kwietnia wojska Frontu marsz. Koniewa przełamały drugi pas obrony i podeszły do trzeciego biegnącego wzdłuż lewego brzegu Szprewy. Ten sukces doprowadził do rozcięcia na trzy odizolowane części 4 armii pancernej. Okazało się, że spodziewane tempo natarcia wojsk marsz. Żukowa było wolniejsze od tego, jakie osiągnęły wojska marsz. Koniewa. Z tego powodu powstała groźba niedotrzymania wyznaczonego w planie operacji terminu okrążenia niemieckiego zgrupowania w Berlinie. W związku z tym radziecka Kwatera Główna nakazała wzmóc siłę uderzeniową nacierających wojsk, przez skierowanie na Berlin niektórych armii 1 Frontu Ukraińskiego. Do wykonania tego zadania marsz. Koniew wyznaczył 13 armię oraz 3 i 4 armie pancerne gwardii, które pod koniec * I. K o n i e w, Czterdziesty piąty, Warszawa 1968, s. 91—93.

18 kwietnia sforsowały Szprewę na północ od Sprembergu i następnego dnia szybko skierowały się na Berlin: część sił Frontu uderzyła ku Łabie, w kierunku na Torgau. Sukcesy wojsk radzieckich na kierunku berlińskim wpłynęły korzystnie na przebieg działań 2 Frontu Białoruskiego nad dolną Odrą. W ciągu dwudniowych walk zapoczątkowanych 18 kwietnia wojska marsz. Rokossowskiego sforsowały wschodnią odnogę Odry i oczyściły z przeciwnika nizinne zalane wodą międzyrzecze. Tym samym obrona Niemców nad Odrą i Nysą Łużycką została przełamana. * *

*

16 kwietnia o godz. 6.15 nad urwistym brzegiem Nysy pod Rothenburgiem zagrzmiała salwa 24 rakiet, sławnych „Katiusz". Salwa artylerii rakietowej zapoczątkowała jednocześnie 145-minutowe artyleryjskie przygotowanie 1 wsparcie ataku. Ogółem z 1300 dział wystrzelono około 8500 pocisków na km2 pozycji wroga. Groza zawisła nad niemieckimi pozycjami. Potężny huragan nadlatującej masy żelaza oszołomił hitlerowskich żołnierzy. Pod koniec ognia artylerii — około godz. 7.00 — pod przykryciem zasłony dymnej piechota przystąpiła do forsowania Nysy na łodziach, środkach podręcznych i wpław. Odbywało się to pod bacznym okiem dowódcy 2 armii WP gen. Karola Świerczewskiego, Naczelnego Dowódcy WP gen. broni Michała Roli-Żymierskiego i przedstawicieli dowództwa 1 Frontu Ukraińskiego. Żołnierze rywalizowali o jak najlepsze wykonanie zadania. Oni nie szli, oni lecieli jak burza do przodu — pisał w swych wspomnieniach naoczny świadek tamtych walk szef sztabu 2 armii gen. Józef Sankowski. Natarcie oddziałów 2 armii WP skutecznie wspierały dywizje radzieckiej 2 armii lotniczej. Pojawienie się samolotów nad polem walki jeszcze bardziej zmobilizowało żołnierzy do wysiłku bojowego.

Pomyślnie przebiegało forsowanie rzeki przez 8 dywizję piechoty. Żołnierze czołowych rzutów biegli ku rzece plutonami, dźwigając wraz z saperami sprzęt przeprawowy. Obok saperów polskich, którzy mieli towarzyszyć piechocie w natarciu, walczyli saperzy radzieccy, przydzieleni do pułków piechoty z zadaniem rozminowania pól minowych na zachodnim brzegu rzeki. Za pierwszą falą poszły następne. Drużyny i plutony, nie zatrzymując się, biegły w kierunku zaczajonego wroga. Za nimi wchodziły do walki ciężkie środki ogniowe — cekaemy, moździerze, artyleria. Hitlerowscy żołnierze, którzy ochłonęli po pierwszym uderzeniu polskiej artylerii, chwytali za broń. Chwilami ogień niemieckich karabinów maszynowych i moździerzy był tak gęsty, że nacierający przypadali do ziemi. Krótko przed godz. 9.00 cały pierwszy rzut 8 dywizji dowodzonej przez płk. Józefa Grażewicza sforsował Nysę i rozpoczął natarcie na pierwszą pozycję wroga, oddaloną około 100 m od rzeki. Do sukcesu przyczyniła się dzielna postawa żołnierzy. W 36 pułku piechoty jako jeden z pierwszych sforsował rzekę kpr. Włodzimierz Smoktunowicz, dowódca drużyny. Po zajęciu obrony wraz ze swoimi żołnierzami zniszczył niemiecki erkaem i osłaniał przeprawę dalszych fal 3 kompanii piechoty. Obok niego weszła do walki drużyna kpr. Witolda Bronowickiego, który nie czekał na środki przeprawowe, lecz przebył rzekę w bród, pociągając za sobą żołnierzy. W czołowej fali 34 pułku przepłynął na drugi brzeg szer. Józef Alberty, celowniczy cekaemu. Od razu zajął dogodne stanowisko ogniowe i celnym ogniem ostrzeliwał przedni skraj obrony nieprzyjaciela. Ułatwił tym samym przeprawę pozostałym żołnierzom swego plutonu. Podobną rolę odegrał szer. Czesław Polonie, który celnymi seriami zdławił ogień niemieckiego cekaemu i granatnika. Zgodnie z planem natarcia razem z piechotą miały rozpocząć forsowanie rzeki czołgi bezpośredniego wsparcia 3 batalionu 16 brygady pancernej. Ponieważ saperzy nie zdołali

na czas wybudować mostu, postanowiono przeprawić wozy bojowe w bród. To się jednak nie powiodło, gdyż w pierwszy, któremu udało się wyjść na zachodni brzeg, trafił pocisk nieprzyjacielskiej pancerzownicy w wieżę, tak że została odrzucona w bok. Zatarasowało to drogę dwu następnym czołgom, a innego przejścia w około 2-metrowej skarpie nie było. Oceniwszy sytuację, dowódca 16 brygady płk Michał Kudriawcew nakazał, aby 3 batalion przeprawił się przez Nysę na odcinku 1 batalionu czołgów, który wspierał 28 pułk 9 dywizji piechoty, i następnie powrócił na swój kierunek natarcia. Dopiero o'godz. 12.00 czołgi osiągnęły zachodni brzeg Nysy. Pół godziny za nimi przeprawiły się w bród działa 28 pułku artylerii pancernej. Tak więc przełamania pierwszej pozycji niemieckiej dokonała wyłącznie piechota. W pasie natarcia dywizji płk. Grażewicza, w systemie pierwszej pozycji, leżała przygotowana do obrony okrężnej wieś Nieder Neundorf. Hitlerowcy bronili tu każdego metra ziemi, stawiali zaciekły opór. Kiedy wydawało się, że ostatnia przeszkoda w dotarciu do wsi została już usunięta, Niemcy ruszyli do kontrataku trzema czołgami i dwoma działami pancernymi, a pod ich osłoną posuwała się piechota. Wzmógł się też -ogień nieprzyjacielskich dział i moździerzy strzelających zza zabudowań wsi. Piechota polska nie miała w tym czasie szans na zdobycie wsi. Ale już bateria dział 34 pułku piechoty kpt. Jerzego Kuźmińskiego otworzyła ogień. Jeden niemiecki czołg stanął w płomieniach, a działa pancerne kręciły się w miejscu, mając uszkodzone gąsienice. Pozostałe czołgi, aby nie podzielić losu poprzednika, zawróciły i oddaliły się w kierunku Nieder Neundorf. Piechota niemiecka nie była w stanie posuwać się do przodu. Ogień polskich żołnierzy zmusił ją do odwrotu. W tym czasie do 8 dywizji piechoty, dołączyły czołgi 16 brygady, wozy bojowe 28 pułku artylerii pancernej oraz ba-

terie 53 pułku artylerii przeciwpancernej. Z tą chwilą wynik walki o Nieder Neundorf został przesądzony. Chociaż pododdziały dywizji grenadierów pancernych „Brandenburg" stawiały opór, to jednak nie były już w stanie powstrzymać ataku naszych jednostek. Około godz. 14.00 wieś została zdobyta. Na drodze dalszego natarcia 36 pułku leżała stacja kolejowa i wieś Biehain. Na atak naszych sił Niemcy odpowiedzieli kontratakiem' pięciu dział pancernych i kompanią fizylierów wspartych lotnictwem i ogniem artylerii strzelającej z zamaskowanych stanowisk na pobliskim wzgórzu 166,7. Kontratak wroga został odparty. Hitlerowcy stracili blisko 80 zabitych i rannych. O godz. 18.20 2 batalion piechoty, przy pomocy czołgów i dział pancernych, zdobył stację kolejową Biehain. W tym również mniej więcej czasie 3 batalion współdziałając z radzieckim 929 pułkiem piechoty opanował wieś Biehain. Niemcy ratując swoje położenie podpalili las. Ale dowódca 36 pułku ppłk Mikołaj Kiryluk nakazał żołnierzom iść przez ogień. Piechurzy i wspierający ich pancerniacy opanowali wzgórze 188,3 i odrzucili Niemców na linię kolejową Mittel Horka — Miickenhain, przy czym 2 kompania wzmocniona plutonem czołgów uchwyciła przyczółek na zachodnim brzegu Weisser Schóps w odległości 500 m na północ od Mittel Horka. W tym czasie prawy sąsiad 36 pułku, 34 pułk piechoty dowodzony przez ppłk. Stanisława Pluto, po pomyślnym sforsowaniu Nysy utknął na dwie godziny przed pierwszą transzeją nieprzyjaciela wskutek silnego i celnego ognia broni maszynowej i moździerzy. Kilkakrotnie wykonywał nawały ogniowe i kilkakrotnie zrywał się do natarcia, zanim przełamał opór nieprzyjaciela. Dopiero około godz. 12.00 pułk wspólnie z 3 batalionem czołgów wyszedł na szosę Rothenburg — Nieder Neundorf przerywając komunikację pomiędzy tymi dwoma silnymi punktami oporu wroga. W ten sposób 34 pułk wysunął się do przodu w stosunku do swoich

sąsiadów — 36 i 28 pułków piechoty, mając odsłonięte skrzydła. Dalszemu natarciu 34 pułku silnie przeciwdziałał nieprzyjaciel z umocnionej miejscowości Geheege oddalonej 2 km od szosy Rothenburg — Nieder Neundorf. Leżała ona w systemie drugiej pozycji obrony w pasie prawego sąsiada — 28 pułku. Sztaby jednostek zorganizowały współdziałanie na czas walki o tę miejscowość. Do utrzymania Geheege Niemcy przywiązywali dużą wagę. Wyrazem tego może być decyzja dowódcy dywizji grenadierów pancernych „Brandenburg", który rzucił na zagrożony kierunek swoje odwody: szturmowy batalion saperów z kilkoma wozami bojowymi i batalion artylerii przeciwlotniczej wyposażony m. in. w uniwersalne armaty 88 mm. Natarcie 34 pułku na Geheege rozpoczęło się około godz. 14.30 przy pomocy pododdziałów pancernych. Gdy próby zdobycia wsi od czoła nie powiodły się, postanowiono to zrobić dwustronnym oskrzydleniem. Nieco później do walki o Geheege od strony północnej weszły bataliony sąsiedniego 28 pułku wsparte bateriami 63 pułku artylerii przeciwpancernej i 2 batalionem czołgów. Po niezwykle zaciętych walkach około godz. 17.30 wieś została opanowana. Po walkach o Geheege pułk ppłk. Pluto rozwinął natarcie w kierunku rozciągającego się w odległości około 700—800 m lasu. Na drodze do niego najbardziej uporczywie bronili Niemcy dostępu do szosy Rothenburg — Geheege — Horka, by umożliwić ewakuację oddziałów rozbitych pod Rothenburgiem i Geheege. Zakręt szosy zaatakował na czele drużyny plut. Mikołaj Borys. Mimo ranienia nie zaprzestał szturmu aż do momentu opanowania wyznaczonego odcinka szosy. Pierwszy wpadł do okopu st. szer. Józef Birula, za nim podążyły drużyny kpr. Jana Zawiszy i kpr. Czesława Szekina, który mimo ran nie opuścił pola walki. Walki o przełamanie oporu wroga w lesie przeciągnęły się do godz. 19.00. Również pomyślnie przebiegało forsowanie Nysy w pasie

9 dywizji piechoty, którą dowodził płk Aleksander Łaski. Dywizja główne natarcie rozwinęła z rejonu na południe od Prędocic, gdzie utrzymywała zdobyty w nocy z 15 na 16 kwietnia przyczółek. Działał tutaj 28 pułk płk. Witolda Popki. Na tym kierunku, ze względu na bliskość stanowisk 2 batalionu, przedni skraj obrony wroga nie był objęty ogniem polskiej artylerii. Umożliwiło to nieprzyjacielowi gwałtowne i skuteczne ostrzeliwanie Polaków. W tej zaciętej walce został ciężko ranny szef sztabu pułku, kpt. Karol Wotruba, który dłuższy jeszcze czas trwał na posterunku i nie pozwalał sanitariuszom wynieść się z pola walki. Gdy jedna z drużyn cekaemów przydzielona do 4 kompanii została całkowicie wybita, wówczas pełniący obowiązki dowódcy kompanii ppor. Mieczysław Ciecierski klęknął przy cekaemie i ogniem ciągłym bił w nacierającą piechotę wroga. Nie dane mu było przeżyć tej walki; nieprzyjacielski pocisk ugodził go w czoło. Przeprawa czołowych fal piechoty rozpoczęła się po godz. 7.00, przy czym korzystano z mostka szturmowego, podręcznych środków przeprawowych i łodzi saperskich. Pod koniec przygotowania artyleryjskiego saperzy dywizji zdołali ustawić 30-tonowy most w odległości 20 m na południe od Prędocic. Próby przeciwnika zniszczenia go ogniem artylerii i moździerzy nie powiodły się. Przez most szybko zaczęły się przeprawiać działa i moździerze. Również i na tym kierunku natarcia Niemcy, po przetrwaniu potężnego przygotowania artyleryjskiego, zaczęli stawiać coraz bardziej zorganizowany opór. Walka piechoty o lewy brzeg Nysy prawie od początku była wsparta bronią pancerną. Już o godz. 10.30 1 batalion 16 brygady wyszedł na szosę Rothenburg — Nieder Neundorf, co było dużym sukcesem. To chwilowe oderwanie się czołgów od piechoty było jedną z przyczyn znacznych strat. Ranny został m. in. dowódca batalionu mjr Gorczakow. Od ognia hitlerowskich niszczycieli spłonął czołg wraz z załogą, dwa zostały uszkodzone, a jeden poderwał się na minie.

Razem z piechotą posuwały się wysunięte punkty obserwacyjne baterii i dywizjonów artylerii. Wyniki ich działania zależały nie tylko od sprawności i uwagi obserwatorów, ale również od szybkości i dokładności przekazywania danych przez przydzielonych żołnierzy łączności. W czasie walki w głębi pozycji wyróżnił się kan. Marian Rokoszny, telefonista 5 baterii. Wysłany w celu sprawdzenia linii telefonicznej dostrzegł w pewnej chwili dwóch hitlerowców, którzy usiłowali uszkodzić kabel. Telefonista podkradł się do nich i celnym rzutem granatu ręcznego zlikwidował ich, ocalając tak ważną linię telefoniczną. W pasie 9 dywizji piechoty najsilniejszy opór stawiali Niemcy w Rothenburgu, mieście leżącym blisko Nysy. Dowódcy niemieccy zdawali sobie doskonale sprawę, że jego utrata jest jednoznaczna z otwarciem drogi na Niesky. Bronili się więc zaciekle. Odtąd zaczęło się żmudne natarcie, metr po metrze. Jednoczesne wprowadzenie do walki artylerii do ognia na wprost oraz energiczna działalność czołgów przyczyniła się do pomyślnego rozwoju natarcia. O godz. 9.30 walczono już o opanowanie drugiej transzei nieprzyjaciela. Na Rothenburg nacierał bezpośrednio 26 pułk piechoty, dowodzony przez ppłk. Aleksandra Sosnorę. Okazało się, że wszystkie domy na skraju miasta zostały zamienione w silne punkty oporu. Jednak zadbano o przeprawienie artylerii pułkowej, która wcześnie zaczęła wspierać atakującą piechotę. Kpt. Sergiusz Matiuszkin, nie patrząc na gęsto padające pociski wroga, podciągnął na stanowiska swoją baterię do prowadzenia ognia na wprost. Doskonale spisywała się bateria artylerii 45 mm przydzielona do 3 batalionu. Niezwykłą odwagę i ofiarność wykazał ppor. Tadeusz Kiełczewski, dowódca plutonu dział 45 mm. Mimo morderczego ognia nieprzyjaciela pododdziały pułku zbliżały się uparcie do pierwszych zabudowań Rothenburga. Już blisko miasta ppor. Kiełczewski został trafiony śmiertelnie kulą snajpera w czoło.

Ze skraju Rothenburga biły nieustannie moździerze i ciężkie karabiny maszynowe. Teren był płaski. Piechota miała trudne zadanie. Kilkakrotnie odpierana, ponawiała jednak ataki i po południu wdarła się do miasta. Po około dwugodzinnej walce, w czasie której niejednokrotnie używano białej broni, pododdziały 26 pułku piechoty wdarły się do śródmieścia. O 18.30 miasto zostało opanowane przez polskich żołnierzy. W walce o Rothenburg 26 pułk stracił około 100 poległych i zaginionych oraz prawie 300 rannych. Gdy główne siły pułku ppłk. Sosnory zmagały się z nieprzyjacielem w Rothenburgu, pozostałe nacierały w kierunku zachodnim wgłębiając się w zalesiony teren. Około południa 28 pułk płk. Popki w uporczywym natarciu przełamał ostatecznie opór nieprzyjaciela na południe od Rothenburga i zmusił Niemców do wycofania się w kierunku na Geheege "i Algier. Pod wieczór został zatrzymany przez nieprzyjaciela w północnej części silnie umocnionego miasteczka Horka. Walki prowadzone do późnej nocy nie dały wyniku. Nasze pododdziały nie wywalczyły całodziennego sukcesu bez ofiar. Niemcy byli doświadczonymi, nie przebierającymi w środkach i sposobach przeciwnikami. Zauważywszy sprawne natarcie i determinację w walce Polaków, usiłowali podstępem wprowadzić zamieszanie w 2 kompanii piechoty ppor. Edwarda Boryły. Z zagajnika wyszła grupa Niemców z feldfeblem na czele z podniesionymi rękami i zbliżyła się do stanowisk 2 plutonu ppor. Jana Wronki. Żołnierze powstali, ażeby zabrać jeńców. Tymczasem Niemcy wydobyli nagle spod płaszczy automaty i otworzyli ogień do Polaków. Kilku poległo od zdradzieckich pocisków. Ppor. Wronka skoczył do feldfebla, uderzył go automatem w głowę i wyrwał mu broń. Zdezorientowani na moment żołnierze 2 kompanii oprzytomnieli błyskawicznie. Zacięte walki toczyły się również na pomocniczym kierunku uderzenia armii na północ od Rothenburga, gdzie forsowała Nysę 7 dywizja piechoty. Działający tu 37 pułk ppłk.

Włodzimierza Zinkowskiego umiejętnie wykorzystał zdobyty przyczółek i już o godz. 7.25 rozpoczął natarcie na pierwszą transzeję wroga. W miarę jak Niemcy wracali na opuszczone w czasie naszego przygotowania artyleryjskiego pozycje, walka stawała się coraz bardziej zacięta. Pododdziały 1 pułku grenadierów pancernych dywizji „Brandenburg" broniły się z wielkim uporem. Na drodze do drugiej transzei napotkano ciągłe pole minowe oraz silny ogień z rejonu Bremenhain i Rothenburga oraz z lasów wzdłuż toru kolejowego, który uniemożliwił dalszy ruch do przodu. Niezwykle silny opór stawiał nieprzyjaciel także w Noes. Sytuacja była tym bardziej ciężka, że 37 pułk zdany był początkowo tylko na ogień batalionowych środków ogniowych, a później jeszcze artylerii pułkowej, gdyż wspierający 78 pułk artylerii przeciwpancernej pozostawał jeszcze na prawym brzegu Nysy, podobnie jak artyleria dywizyjna. Do zmierzchu, mimo wielkiej ofiarności dowódców i żołnierzy oraz osobistej interwencji dowódcy 7 dywizji płk. Mikołaja Prus-Więckowskiego, nie zdołano osiągnąć nakazanych, bliskich już celów. Chociaż 37 pułk nie zdobył osiedla, to jednak w jakiejś mierze pomógł 26 pułkowi 9 dywizji w jego walce o Rothenburg, wiążąc lewym skrzydłem nieprzyjaciela na północy zachód od tego miasta. Około godz. 20.00 pododdziały pułku ppłk. Zinkowskiego zaległy pod morderczym ogniem nieprzyjaciela i przeszły do obrony na wschód od toru kolejowego Rothenburg — Lodenau. W wyniku całodziennych walk 7 dywizja przełamała dwie transzeje obrony niemieckiej. Na prawym skrzydle armii, na 20-kilometrowym odcinku, działała 10 dywizja, nie mając środków wsparcia. Usiłując sforsować rzekę na zbyt szerokim odcinku, przy niedostatecznych siłach, nie zdołała osiągnąć zamierzonego celu. Kilkakrotnie pojedyncze kompanie wychodziły na zachodni brzeg Nysy, ale za każdym razem morderczy ogień hitlerow-

ców spychał jfe do Wody. Obrona 6i5 dywizji do zadań specjalnych i 500 batalionu saperów „Grossdeutschland" była nie do pokonania. W związku z pomyślnym sforsowaniem Nysy Łużyckiej na głównym kierunku natarcia 2 armii WP gen. Swierczewski zarządził przeprawę przez rzekę 1 korpusu pancernego, 5 dywizji piechoty i 5 pułku czołgów ciężkich. Według planu operacji 1 korpus pancerny miał rozpocząć przeprawę o godz. 12.00. Tymczasem, na skutek silnego oporu oraz metodycznego ostrzeliwania przepraw przez artylerię i bombardowanie lotnicze nieprzyjaciela, tempo budowy mostów — 60-tonowego w rejonie Rothenburga i 30-tonowego w rejonie Nieder Neundorf — zostało opóźnione. Spowodowało to w konsekwencji opóźnienie przeprawy korpusu. Natomiast sąsiednia 52 armia do godz. 14.00 zdołała przeprawić swój 7 korpus zmechanizowany gwardii. Wyzyskując tę okoliczność dowódca, polskiego korpusu gen. Józef Kimbar w porozumieniu z dowódcą 52 armii gen. Konstantinem Korotiejewem i za zgodą gen. Świerczewskiego postanowił przeprawić przez Nysę część sił mostem 52 armii w rejonie 300 m na południe od folwarku Wysokie. Przeprawę rozpoczęto o godz. 15.00. Większą część sił natomiast przeprawiono na dwóch przeprawach przygotowanych przez saperów 2 armii po moście 30-tonowym w rejonie na południe od Rothenburga i po moście zbudowanym przez radziecki 128 batalion pontonowo-mostowy w rejonie Nieder Neundorf. Do godz. 19.00 wszystkie siły korpusu ześrodkowały się na przyczółku. Świadczyło to wymownie o dobrej organizacji dowodzenia dowództwa tego dużego związku pancernego. Drugorzutowa 5 dywizja piechoty gen. Aleksandra Waszkiewicza wyruszyła w stronę Nysy o godz. 16.00. Do rzeki oddziały dotarły około godz. 19.00 i kolejno przeszły przez świeżo zbudowany, drewniany most w rejonie na północ od Nieder Neundorf. Na noc dywizja ześrodkowała się w lesie na północny zachód od Nieder Neundorf.

Po tym samym moście przeprawił się także 5 pułk czołgów ciężkich ppłk. Teodora Rogacza (bez 4 kompanii czołgów), stanowiący odwód pancerny dowódcy armii. Do godz. 24.00 ześrodkował się on w lesie 2 km na zachód od Nieder Neundorf. Na wschodnim brzegu Nysy z jednostek bojowych pozostała 2 dywizja artylerii. Zgodnie z planem prowadziła ona ogień do baterii niemieckich, które nie zostały obezwładnione w czasie artyleryjskiego przygotowania, i do nowo odkrytych. Na poprzednich stanowiskach pozostawał też 66 pułk artylerii przeciwlotniczej, który osłaniał polową bazę armii w Ruszowie. 75 pułk artylerii przeciwlotniczej zajmował stanowiska ogniowe na wschodnim brzegu Nysy i osłaniał armijne przeprawy. Pozostałe jednostki 3 dywizji artylerii przeciwlotniczej działały razem z nacierającym rzutem armii: 61 pułk osłaniał 8 dywizję piechoty, a 69 — 9 dywizję. #

*

W pierwszym dniu operacji 2 armia WP sforsowała Nysę Łużycką na kierunku głównego uderzenia, przełamała opór nieprzyjaciela na pierwszej i drugiej pożyćji i nawiązała walkę o trzecią pozycję wroga. Tym samym opanowała przyczółek o głębokości od 1,5 do 7 km i szerokości około 8 km. W toku zaciętych walk wojska 2 armii zdobyły najsilniejsze na przednim skraju obrony nieprzyjaciela punkty oporu, jakimi były Rothenburg i Nieder Neundorf. Do tego sukcesu w dużej mierze przyczyniły się wojska pancerne, a zwłaszcza czołgi 16 brygady pancernej. Wspierając piechotę niszczyły środki ogniowe nieprzyjaciela, które mimo silnego ognia podczas artyleryjskiego przygotowania ataku nie zostały obezwładnione. Wozy pancerne stanowiły doskonałą zaporę dla piechoty w czasie odpierania kontrataków wroga. Zresztą sama ich obecność w ugrupowaniu piechoty miała ogromne znaczenie moralne dla naszych niedoświadczonych żołnierzy.

Znaczący wpływ na przebieg natarcia 2 armii WP miała praca wojsk inżynieryjno-saperskich. Zbudowały one dwa mosty 60-tonowe, dwa 30-tonowe, jeden 9-tonowy, jeden 7-tonowy, jeden 5-tonowy nie licząc wysokowodnego mostu wzniesionego przez samodzielny batalion budowy mostów w rejonie Prędocic. Ponadto wytyczono wiele brodów i zorganizowano punkty przeprawy promowej. Dzięki energicznej i ofiarnej pracy wojsk inżynieryjnych przez Nysę mogła przeprawić się artyleria, odwody specjalne, drugi rzut operacyjny i armijna grupa szybka. Na słabsze tempo natarcia, niż przewidywano, miały niewątpliwie wpływ niezwykle trudne warunki terenowe, nie sprzyjające działaniom zaczepnym, uporczywość obrony oraz brak doświadczenia bojowego u dowódców i żołnierzy armii. W tej sytuacji masowe męstwo żołnierzy nie mogło zadecydować o powodzeniu. Rzetelna ocena rezultatów działań 2 armii wymaga porównania ich z wynikami sąsiednich związków radzieckich. 5 armia gwardii we współdziałaniu z 4 armią pancerną gwardii sforsowała Nysę Łużycką, przełamała główny pas obrony i odrzuciła nieprzyjaciela na odległość 8 km. Natomiast bezpośredni sąsiad naszej 10 dywizji — 34 korpus armijny gwardii, zlikwidował niemiecki przyczółek na wschodnim brzegu Nysy, sforsował rzekę i opanował leżące tuż za nią miasteczko Muskau. Zgrupowanie uderzeniowe 52 armii w składzie 254 i 50 dywizji piechoty (73 KA) oraz 373 dywizji piechoty (78 KA) po sforsowaniu Nysy przełamało umocnienia nieprzyjaciela na głębokość do 10 km. Wynika z tego, że i radzieckie wojska nie w pełni wyszły na nakazane rubieże. Dowództwo niemieckiej 4 armii pancernej oceniło bardzo niekorzystnie dla siebie przebieg natarcia wojsk radzieckich i polskich. Już bowiem w pierwszym dniu operacji zaangażowało większość swoich odwodowych dywizji pragnąc rozstrzygnąć bitwę nad Nysą Łużycką w taktycznej strefie obrony. Po południu przed prawe skrzydło 52 armii, w rejon

/odel, Gross Krauscha, została wprowadzona 1 dywizja spali ichronowo-pancerna ,;Hermann Góring", którą podporządkowano dowódcy korpusu pancernego „Grossdeutschland", i następnego dnia 57 korpusowi pancernemu. Przed lewe .krzydło 5 armii gwardii, w rejonie Muskau, wysunięto dywizję ochrony fiihrera oraz 21 dywizję pancerną. Odwodowe dywizje niemieckie wprowadzono do walki zaledwie kilim kilometrów od pasa działań 2 armii WP. Sukcesy 2 armii WP miały duże znaczenie nie tylko opelacyjne, lecz także polityczne. Znalazły one uznanie u dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego marsz. Iwana Koniewa oraz Naczelnego Dowódcy WP gen. broni Michała Roli-Żymierskiego. Naczelny Dowódca WP w rozkazie do dowódcy 2 armii WP, gen. dyw. Karola Świerczewskiego, i wszystkich jego żołnierzy, wydanym 16 kwietnia 1945 r., podkreślił polityczne i historyczne znaczenie sforsowania Nysy Łużyckiej i wkroczenia żołnierzy polskich na niemiecką ziemię. P R Z E Z WEISSER S C H Ó P S

W historii korpusu pancernego „Grossdeutschland" (Die Geschichte des Pancerkorps „Grossdeutschland") Helmuth Spaeter pisze, że po pierwszym dniu operacji berlińskiej położenie wojsk niemieckich, a zwłaszcza dywizji grenadierów pancernych „Brandenburg", nie było pomyślne. Na skutek rozbicia jej oddziałów i pododdziałów utraciły one w niektórych wypadkach łączność ze sztabem dywizji. Niemcy pośpiesznie porządkowali swoje jednostki, by były zdolne do stawiania zorganizowanego oporu na trzeciej pozycji opartej na rzece Weisser Schóps i kanale Neu Graben. Plany obronne hitlerowców mogło pokrzyżować szybko zorganizowane natarcie polskich wojsk. Przebiegiem operacji 2 armii WP interesował się z polecenia marsz. Koniewa osobiście szef sztabu Frontu gen. Iwan Pietrow, który 16 kwietnia o godz. 22.30 wydał zarządzenie do prowadzenia dalszych działań zaczepnych.

Szef sztabu armii gen. Sankowski w porozumieniu z gen. Swierczewskim wydał zarządzenie, w którym polecił prowadzić natarcie wszystkimi siłami z wyjątkiem 10 dywizji piechoty. W natarciu miał wziąć udział 1 korpus pancerny z 47 pułkiem 7 brygady artylerii haubic, by wspólnie z 8 i 9 dywizjami piechoty przełamać obronę nieprzyjaciela nad Weisser Schóps i kanałem Neu Graben, następnie rozwinąć pościg na Niesky (obchodząc to miasto z północy i południa), Kleinwelka z zadaniem uchwycenia przepraw na Szprewie. W tym czasie znajdująca się dotąd w drugim rzucie armii 5 dywizja piechoty, wzmocniona 16 brygadą pancerną i 28 pułkiem artylerii pancernej, winna była uderzyć zza prawego skrzydła 9 dywizji piechoty w kierunku na Petershain, Klitten. Niejako kluczem do przełamania trzeciej pozycji obrony Niemców było opanowanie dużej, o zwartej, murowanej zabudowie, silnie umocnionej miejscowości Horka (Wehrkirch) ciągnącej się na przestrzeni 6 km po obu stronach rzeki Weisser Schóps. Dzieliła się ona na trzy części: północną (Nieder Horka), południową (Ober Horka), środkową (Mittel Horka). Ponieważ Horka przegradzała cały pas natarcia 2 armii na głównym kierunku, musiała być zdobywana uderzeniem czołowym. Natarcie na Horkę nasze wojska rozpoczęły o godz. 7.00 po 40-minutowym artyleryjskim przygotowaniu ataku, w którym wzięła udział większość baterii 2 dywizji artylerii. 8 dywizja główne uderzenie wykonywała na Ober i Mittel, a 9 dywizja na Nieder Horka. Razem z piechotą dywizyjną do południa walczyły czołgi 16 brygady i działa pancerne 28 pułku. Z 8 dywizją współdziałała 2 brygada pancerna, a z 9 dywizją — 4 brygada. Najbardziej uporczywą walkę musiał stoczyć 34 pułk piechoty wsparty silnie artylerią, nacierający na środkową część ihiejscowości. Kiedy bataliony nacierające w pierwszym rzucie pokonały zaledwie kilkusetmetrową odległość, wyszedł na nie silny kontratak niemieckich grenadierów

w sile około półtorej kompanii przy wsparciu pięciu czołgów. Załamał się on w pobliżu stacji towarowej pod ogniem artylerii dywizyjnej i 53 pułku artylerii przeciwpancernej oraz .'i pułku moździerzy. Na szosie Horka — Geheege pozostały 1 rozbite czołgi i 3 transportery. Wielu oficerów i żołnierzy wyróżniło się w tej walce. Dowódca plutonu ppor. Józef Stachura-Miehalski pod silnym ogniem nieprzyjaciela postanowił zdobyć schron, utrudniający dotarcie do Horki. Mimo pewnych strat w plutonie, poderwał żołnierzy do ataku, przebiegł kilkaset metrów i zarzucił wroga granatami, niszcząc załogę schronu. Kpr. Józef Puchlowski na czele swojej drużyny wysunął się przed nacierającą tyralierę, w ciężkiej walce dotarł do schronu nieprzyjaciela i przy pomocy żołnierzy zdobył go. Polakom bardzo dawały się we znaki hitlerowskie samoloty. Artyleria przeciwlotnicza zajmująca stanowiska w głębi ugrupowania armii nie zawsze mogła odpierać ich ataki. Piechurzy do nisko lecących maszyn prowadzili ogień salwowy z broni ręcznej, maszynowej i rusznic przeciwpancernych. Jeden z samolotów zestrzelił szer. Adam Korszun z rusznicy przeciwpancernej. Samolot roztrzaskał się o ziemię tak blisko Korszuna, że eksplozja zwaliła z nóg jego i stojących obok kolegów. Przed generalnym atakiem na Horkę patrol rozpoznawczy 36 pułku piechoty przeniknął przez obronę nieprzyjaciela i wszedł do miejscowości. Ponieważ nasi żołnierze ubrani byli w zdobyczne „panterki", zostali wzięci przez cywilnych przechodniów za własowców. Żołnierze grali komedię, aż natknęli się na oficerów Schutzpolizei. Wtedy dowodzący patrolem i biegle mówiący po niemiecku kpr. Władysław Sereda przedstawił się Niemcowi, rozbroił go i przy okazji zastrzelił jakiegoś hitlerowca w mundurze SA, który nadszedł i myśląc, że chodzi tu o wybryk satelickich żołnierzy, sięgnął po pistolet w obronie oficera, jak się okazało, komendanta miejscowej policji. Po zaciętych walkach około godz. 13.00 oddziały 8 dy-

wizji dotarły do Horki i rozpoczęły bezpośrednią walkę I o oczyszczenie miejscowości z Niemców. Godzinę później] dywizja w całym swoim pasie wyszła nad wschodni brzeg Weisser Schóps, gdzie bezzwłocznie przystąpiła do opanowania przepraw. Przez cały czas silnie wspierała ją artyleria, w tym również artyleria rakietowa oraz 2 brygada pancerna, lecz tylko ogniem z miejsca, ponieważ błotniste w tym miejscu koryto rzeki uniemożliwiało przeprawienie wozów bojowych w bród. Jeszcze silniejszy opór niemiecki musiała pokonać 9 dywizja. Oddziały prowadziły walkę dosłownie o każdy metr terenu. Głównym ogniskiem walki była Nieder Horka, 0 którą walczył 28 pułk oraz wieś Uhsmannsdorf, leżąca na drodze 26 pułku piechoty i 4 brygady pancernej. W ugrupowaniu bojowym 28 pułku znajdowały się baterie 63 pułku artylerii przeciwpancernej. Na skutek przeciągającej się walki piechoty o Hoi>kę około godz. 9.00 został wprowadzony do działań 1 batalion 16 brygady pancernej. Dzięki współdziałaniu z czołgami piechota wdarła się do północnej części miejscowości, natomiast czołgi z desantem kompanii fizylierów ppor. Stanisława Milera, po błyskawicznej akcji w rejonie stacji kolejowej, szerząc panikę wśród zaskoczonych hitlerowców uderzyły na stanowiska ogniowe baterii artylerii wybijając obsługę i niszcząc cztery działa. Dzięki dobremu współdziałaniu piechoty z bronią pancerną Nieder Horkę ostatecznie opanowano przed godz. 10.00. Piechota natychmiast przystąpiła do forsowania w bród Weisser Schóps i przełamania obrony Niemców na jej zachodnim brzegu. Dokonano tego po półtoragodzinnej walce. Zacięte walki toczyły pododdziały 26 pułku, a zwłaszcza 1 batalion por. Leona Lubeckiego. Do natarcia przeszedł on przed świtem, bez przygotowania artyleryjskiego. Na drodze do Uhsmannsdorf wśród niskich świerków stanowiących podszycie kilkudziesięcioletniego rzadkiego lasu

sosnowego batalion został nagle ostrzelany z broni ręcznej i maszynowej. Kompanie i plutony rozwinęły się szybko. Zagrały pepesze i erkaemy. Z drzew zaczęli spadać zestrzeleni hitlerowcy. Wyskakującą do szturmu tyralierę niemiecką położono na ziemi ogniem plutonu karabinów maszynowych por. Bronisława Dubiela. Doświadczeni żołnierze niemieccy tylko na moment stracili impet. Wkrótce zaczęli się czołgać w kierunku Polaków. Żołnierze polscy z bliskiej odległości przywitali ich ogniem i ręcznymi granatami. Gdy kilkudziesięciu grenadierów z okrzykiem „hura" rzuciło się do przodu, ppor. Edward Zaleski, dowódca plutonu, rozkazał zatrzymać Niemców za pomocą bagnetów. Jednocześnie otworzono ogień. Niemcy ratowali się ucieczką w głąb lasu. W tej groźnej, półgodzinnej walce dzielnie spisał się młodziutki dowódca plutonu, ppor. Bronisław Kozłowski. Gdy poległ celowniczy rusznicy przeciwpancernej, ppor. Kozłowski wysunął się z rusznicą do przodu i celnym ogniem dławił gniazda nieprzyjacielskiej broni maszynowej. Osłaniał swoich kolegów dopóty, dopóki nie poległ. Natychmiast po opanowaniu wschodniej i zarazem znacznie większej części Horki nasze wojska przystąpiły do forsowania Weisser Schóps, co przebiegało zrazu niepomyślnie, ponieważ Niemcy zniszczyli wszystkie mosty. W czasie gdy piechota forsowała rzekę w bród i na środkach podręcznych, saperzy przystąpili do budowy mostów, co odbywało się pod osłoną ognia własnej artylerii i dział wozów bojowych. Około godz. 14.00 piechota zaczęła wychodzić na lewy brzeg rzeki. Wcześniej Weisser Schóps sforsowała 4 brygada pancerna z 24 pułkiem artylerii pancernej pokonując rzekę w bród 500 m na południe od Uhsmannsdorf — w miejscu przystosowanym do tego celu przez 28 batalion saperów. Oddział wydzielony brygady szybko wysunął się do przodu i omijając niemieckie punkty oporu, mimo że został zbombar-

dowany przez 15 samolotów nieprzyjaciela, do godz. 14.00 osiągnął skrzyżowanie dróg na północny wschód od Niesky. Brygadę skutecznie wspierał 24 pułk artylerii pancernej. Jego dowódca płk Wiktor Artimienko kierował ogniem znajdując się bezpośrednio w szykach bojowych swojej jednostki. Niestety, był to jego ostatni bój — podczas wybuchu pocisku artyleryjskiego został śmiertelnie ranny. Nieprzyjaciel nie mając oparcia w przełamanej przez nasze oddziały pozycji nad Weisser Schóps i kanale Neu Graben rozpoczął odwrót, stawiając improwizowany opór w dogodnych do obrony miejscach. Wzdłuż szosy Uhsmannsd o r f — Niesky i w lesie zorganizował liczne i dobrze wyposażone punkty oporu. Walka z nieprzyjacielem była o tyle trudna, że czołgi mogły posuwać się tylko szosą. Pomimo to do godz. 22.00 główne siły brygady opanowały skrzyżowania dróg na północ od Niesky, przecinając w ten sposób szosę Rietschen — Niesky. Polscy . żołnierze szli przez ogromne kompleksy leśne, pokonywali liczne strumienie i wzgórza. Na szczęście Niemcy po dotychczasowych porażkach nie byli w stanie wykorzystać naturalnych warunków terenowych, chociaż w niektórych miejscach ustawili wysokie zawały, z reguły zaminowane. Największą przeszkodę stanowiły lasy, które były podpalane przez tylne straże wycofujących się oddziałów niemieckich. 17 kwietnia szczególnie pomyślnie rozwijało się natarcie 28 pułku płk. Popki. Wieczorem oddział ten dotarł do północno-wschodniego skraju Niesky, gdzie zajął doraźną obronę. Pozostałe siły 9 dywizji zatrzymały się na rozwidleniu szosy w odległości 2 km na północ od miasta i w lesie na północ od wideł szos Uhsmannsdorf — Niesky i Trebus — Niesky. 8 dywizja piechoty po sforsowaniu Weisser Schóps i kanału Neu Graben rozwinęła natarcie na Niesky, korpuśny oddział wydzielony nr 2 i 2 brygada pancerna pozostawały za nią przez kilka godzin. Ruszyły za piechotą dopiero w późnych godzinach popołudniowych, gdy radziecki

125 batalion pontonowo-mostowy zbudował most w rejonie 1 lorki. Wówczas oddział wydzielony nr 2 wysunął się przed oddziały 8 dywizji i pokonując szybko lesisto-bagnisty teren wyszedł od strony północnej za zachodni skraj Niesky, odcinając drogi odwrotu załodze niemieckiej w kierunku zachodnim. Wykorzystując sukces oddziału wydzielonego siły główne 2 brygady po przeprawieniu się przez Weisser Schóps również szybko wysunęły się przed piechotę i gwałtownym uderzeniem opanowały skrajne domy w środkowej i wschodniej części Niesky. Z powodu jednak silnego oporu Niemców i zapadającej nocy dowódca brygady zdecydował wycofać czołgi z miasta i zaprzestać dalszych działań zaczepnych. Chociaż 1 korpus pancerny osiągnął znaczny sukces (przesunął się do przodu 6 km), to jednak dowódca armii nie był zadowolony z przebiegu jego walk, ponieważ nie udało mu się (poza pododdziałami rozpoznawczymi i oddziałami wydzielonymi) wyprzedzić znacznie piechoty i lepiej wykonać zadania armijnej grupy szybkiej. „Macie tempo piechoty" — napisał gen. Swierczewski do gen. Kimbara, przekazując mu rozkaz do dalszych działań. Bezpośrednie uderzenie na Niesky wykonała także 8 dywizja piechoty w późnych godzinach wieczornych. Pierwsza próba zdobycia Niesky z marszu uderzeniem czołowym wykonanym przez 32 pułk nie powiodła się. Następna również. Okazało się, że" miasta bronią większe siły niż przypuszczano. Pułk poniósł przy tym poważne straty. Dowódca dywizji zaniechał dalszych prób zdobycia Niesky od czoła i zarządził przejście do obrony na południowy wschód od miasta. Ciężkie boje toczył przez cały dzień również 36 pułk. Oddział nie tylko musiał likwidować wiele punktów oporu, ale także odpierać niemieckie kontrataki. O godz. 16.00 na wschodnim skraju lasu, przy szosie wiodącej z Neu Odernitz, pojawiły się dwa niemieckie czołgi i działa pancerne. Ciężkie „Ferdynandy" ugrzęzły na łące, a czołgi za-

wróciły ostrzelane naszą artylerią. Mimo to grenadierzy niemieccy parli do przodu, ścierając się z Polakami. Wtedy ppor. Franciszek Drosik, dowódca plutonu 1 kompanii piechoty, skoczył na wysunięte stanowisko, skąd ogień wymiótł załogę. Jego automat jazgotał bez przerwy, aż nadjechały polskie czołgi i spędziły z łąki grenadierów. Gdy nasze pododdziały ruszyły w ślad za oddalającymi się Niemcami, żołnierze zastali ppor. Drosika leżącego bez życia w płytkim okopie. Do godziny 17.00 pułk dotarł do wschodniego skraju lasu pod Neu Ódernitz. Znów rozgorzała zacięta walka. Późnym wieczorem pododdziały 36 pułku piechoty otoczyły przystosowaną do obrony okrężnej wieś Ódernitz i o godz. 24.00 zdobyły ją biorąc 12 jeńców. Następnie wyszedł na szosę łączącą Niesky z Jankendorf i wzg. 190,9, gdzie przeszedł do obrony. Rejon ten osiągnął również sąsiedni, radziecki 929 pułk piechoty. Nie tak pomyślnie jak na głównym kierunku rozwijało się natarcie na pomocniczym kierunku, tj. na prawym skrzydle armii. Główną przyczyną tego był brak środków wsparcia walczących oddziałów, szerokie pasy działania, a i opór nieprzyjaciela był silny. 7 dywizja piechoty, pozostając nadal bez 35 pułku, wznowiła przerwane na noc z 16 na 17 kwietnia natarcie o godz. 10.30, po krótkim przygotowaniu artyleryjskim. Przed ogólnym natarciem dywizji rozpoczął walkę 37 pułk piechoty. Chodziło bowiem o wcześniejsze opanowanie miejscowości Noes i Dunkelhauser. Pułk, ponaglany przez płk. Prus-Więckowskiego, opanował te miejscowości w godzinach rannych. Najcięższe, trzygodzinne walki rozpoczął około południa o Bremenhain i Dunkelhauser. Natychmiast po ich zdobyciu rozpoczął energiczny pościg za nieprzyjacielem. Zatrzymywał się jednak co pewien czas pod nagłym ogniem nieprzyjaciela, który wykorzystując duże kompleksy leśne umiejętnie organizował zasadzki niewielkimi siłami, aby zyskać czas na obsadzenie kolejnej rubieży

obrony, przebiegającej od Spree do Hahnichen. Nic dziwnego, że pierwsze próby natarcia nie powiodły się. Dopiero po obejściu i zaatakowaniu od tyłu i ze skrzydeł udało się o godz. 21.00 opanować te miejscowości. Prawoskrzydłowy 33 pułk piechoty nacierał po osi Lodenau, Neusorge. Opanowanie Lodenau okazało się niezwykle trudne, gdyż hitlerowcy prowadzili zorganizowany ogień z piwnic i okien budynków oraz z licznych schronów. 1 batalion kpt. Jana Łowiannikowa ponosił zbyt duże straty. Dowódca pułku, mjr Piotr Siginiewicz, zdecydował, że udzieli batalionowi pomocy. Sprzyjającą okolicznością było przeprawienie się około godz. 15.00 na zachodni brzeg Nysy większej części 2 batalionu. Wieczorem, gdy walka przeciągała się, mjr Siginiewicz wezwał dowódcę kompanii fizylierów, ppor. Sergiusza Panasiuka i wydał mu rozkaz, aby razem z 1 batalionem zdobył Lodenau. Po całodziennym ciężkim boju, w czasie którego Polacy nie przełamali niemieckiej obrony, hitlerowcy nie spodziewali się kolejnego natarcia o zmroku, osłabili więc czujność. Dzięki temu kompania bez strzału dopadła do pierwszych domów. Za nią ruszyły inne pododdziały. Hitlerowcy po chwilowym zaskoczeniu szybko opamiętali się i otworzyli silny ogień. Do walki włączyła się polska artyleria. Na nic zdał się desperacki opór wroga. Z nastaniem ciemności żołnierze polscy wkroczyli do Lodenau. W czasie całodziennych walk 7 dywizji piechoty udało się pogłębić wyłom w obronie wroga o dalsze 4—6 km i na szerokość 8 km. Dywizja, nacierając w kierunku północno-zachodnim, poszerzyła front włamania i, co bardzo istotne z punktu widzenia dalszych działań na pomocniczym kierunku natarcia armii, zabezpieczyła swoje prawe skrzydło przed ewentualnymi przeciwuderzeniami nieprzyjaciela z lasów mużakowskich, które bezpośrednio na północ od niej nie były objęte działaniami zaczepnymi. 10 dywizja piechoty nadal prowadziła działania wiążące wzdłuż wschodniego brzegu Nysy.

* *

*

17 kwietnia, w drugim dniu operacji, 2 armia WP na głównym kierunku uderzenia przełamała trzecią pozycję obrony nieprzyjaciela rozbudowaną wzdłuż zachodniego brzegu Weisser Schóps i kanału Neu Graben oraz podeszła pod silny punkt oporu w mieście Niesky. Tym samym armia pogłębiła dokonany wyłom o dalsze 5—6 km i rozszerzyła go o 8 km. Do dołamania taktycznej strefy obrony niemieckiej w dużym stopniu przyczynił się 1 korpus pancerny, który następnie otworzył armii drogę na zachód. Został za to wyróżniony przez dowódcę wojsk pancernych i zmotoryzowanych 1 Frontu Ukraińskiego gen. Mikołaja Nowikowa. Dowódca armii, jak pamiętamy, zganił wcześniej dowódcę korpusu gen. Józefa Kimbara za wolne tempo natarcia. W wyniku dwudniowych walk na kierunku głównego uderzenia armia przełamała obronę Niemców na głębokości od 12 do 14 km, a na pomocniczym, w pasie działań 7 dywizji piechoty, od 2 do 8 km. Szerokość tego przełamania, licząc długość linii frontu, dochodziła do 20 km. Tym samym 2 armia WP przełamała główny pas obrony nieprzyjaciela i nawiązała walki na pośredniej rubieży obrony opartej przede wszystkim na miejscowościach Trebus i Niesky. Tylko prawoskrzydłowa 10 dywizja piechoty, zgodnie z rozkazem, pozostawała na wschodnim brzegu Nysy Łużyckiej. Wyniki działań 2 armii WP należy uważać niewątpliwie za duży sukces. Porównać go można z powodzeniem osiąganym w operacji berlińskiej przez najlepsze armie radzieckie. Jeśli chodzi o sąsiednie związki operacyjne, to osiągnęły one następujące wyniki. 5 armia gwardii z 6 korpusem zmechanizowanym gwardii związała się ciężkimi walkami z niemieckimi dywizjami pancernymi wykonującymi przeciwuderzenie w rejonie Sprembergu. Po odparciu kontrataków wojska armii przełamały drugi pas obrony na od-

cinku Tschernitz, Kromlau. Dywizje 34 korpusu piechoty gwardii działające w sąsiedztwie 10 dywizji pogłębiły wyłom o 5 km. Natomiast wojska 52 armii, wśród których nacierał 7 korpus zmechanizowany gwardii, posunęły się do przodu o 4—5 km. Na tempie natarcia dywizji 52 armii zaważyła konieczność osłony swojego południowego skrzydła, na które Niemcy zaczęli wykonywać uderzenia. Działania sąsiadów 2 armii WP przebiegające w różnych warunkach wywierały na nią istotny wpływ, z tym że większe znaczenie miało w tym wypadku natarcie związków taktycznych 52 armii, która swoim prawym skrzydłem posuwała się razem z lewym skrzydłem 2 armii; mniejsze — prawy sąsiad — 5 armia gwardii, prowadząca natarcie za ogromnym masywem lasów mużakowskich z dala od pozostającego nad Nysą prawego skrzydła 2 armii. KOLEJNA

PRZESZKODA WODNA

W trzecim dniu operacji, 18 kwietnia, obrona nieprzyjaciela nie miała już charakteru ciągłego, lecz opierała się przede wszystkim na silnych punktach oporu znajdujących się w poszczególnych miejscowościach, głównie w Niesky. Silniejszą obronę Niemcy zorganizowali wzdłuż zachodniego brzegu Schwarzer Schóps i na pozycji ryglowej przebiegającej od Rietschen do Steinbach nad Nysą. Gen. Swierczewski wieczorem 17 kwietnia powziął decyzję do działań w dniu następnym. Zamierzał on głównymi siłami armii dołamać taktyczną strefę obrony nieprzyjaciela przez sforsowanie Schwarzer Schóps i dotrzeć w pościgu za rozbitymi jednostkami wroga do Szprewy na północ od Budziszyna, a grupą szybką (1 KPanc) na odległość około 15 km od wschodnich przedmieść Drezna. Oddziały działające na pomocniczym kierunku miały zlikwidować opór wroga na pozycji ryglowej w rejonie Daubitz i Rietschen oraz w lasach mużakowskich. Ogólne rozwinięcie powodzenia armii miało być dokonane przez wprowa-

dzenie 18 kwietnia rano do pierwszego rzutu armii zza prawego skrzydła 9 dywizji piechoty dotychczasowego odwodu armii — 5 dywizji piechoty z 16 brygadą pancerną i 28 pułkiem artylerii pancernej. W ten sposób wszystkie zasadnicze siły armii gen. Swierczewski zamierzał rzucić do bezpośredniej walki z nieprzyjacielem, co miało doprowadzić do przeniknięcia wojsk w głębię operacyjną przeciwnika. Główną rolę w działaniach zaczepnych armii 18 kwietnia odgrywał 1 korpus pancerny. Natarcie głównych sił tej grupy rozpoczęło się o świcie. Ugrupowana na prawym skrzydle korpusu 4 brygada pancerna z 24 pułkiem artylerii pancernej napotkała silny opór przed północnym skrajem Niesky i w lesie na północny zachód od miasta. Nie wdając się w walkę od czoła brygada dowodzona przez ppłk. Pawła Stupina wykonała manewr w kierunku północnym na Trebus. Następnie współdziałając z 5 dywizją i częścią sił 16 brygady.pancernej gwałtownym uderzeniem opanowała Trebus, gdzie zniszczyła baterię dział przeciwpancernych, zlikwidowała prawie 300 Niemców oraz wzięła do niewoli około 70 jeńców. Idąc za swoim sukcesem brygada rozwinęła natarcie na Kosel, Stockteich, Fórstgen, wykorzystując powodzenie oddziału wydzielonego nr 1, który opanował już przeprawę na Schwarzer Schóps w rejonie Stockteich. Przy wsparciu ogniem 47 pułku artylerii haubic brygada stosunkowo łatwo sforsowała rzekę i osiągnęła las na wschód od Leipgen. Następnie, po uzupełnieniu paliwa i amunicji, ruszyła w kierunku Buchwalde, gdzie dotarła w końcu dnia, opanowując przeprawy na prawych dopływach Szprewy. Swój pierwszy bój w operacji rozegrała w tym dniu 3 brygada pancerna z 25 pułkiem artylerii pancernej. Przyszło jej zmierzyć się z silnym nieprzyjacielem w Niesky. Pancerniacy dowodzeni przez płk. Grzegorza Nikiforowa wspólnie z 28 pułkiem piechoty 9 dywizji przez kilka godzin szturmowali umocnienia niemieckie w mieście.

Głównym zadaniem brygady nie był jednak pełny współudział z piechotą w opanowaniu Niesky, lecz natarcie na zachód w celu wklinowania się w zasadniczą obronę Niemców nad rzeką Schwarzer Schóps i pogłębienia sukcesu. Do tych działań brygada przeszła około godz. 13.00, opanowując wspólnie z piechotą 30 pułku osiedle Zeche Moholz, a następnie z pododdziałami 26 pułku Zischelmiihle. Będąc bez przerwy w akcji skwapliwie wyzyskała przeprawę uchwyconą przez 4 brygadę pod Stockteich, około godz. 16.00 sforsowała w bród Schwarzer Schóps i kontynuując pościg przez Fórstgen, Dauban zaskoczyła nieprzyjaciela w Kleinsaubernitz, zdobywając na stacji kolejowej 30-wagonowy transport pancerzownic. Późnym wieczorem pancerniacy płk. Nikiforowa zajęli Guttau i Buchwalde. Działając na lewym skrzydle korpusu 2 brygada pancerna z 27 pułkiem artylerii pancernej od rana ,stoczyła ciężkie walki razem z 8 dywizją o południową część Niesky. Nie czekając na całkowite opanowanie miasta przystąpiła do wykonania swojego zasadniczego zadania, a mianowicie nacierania w kierunku południowym na Odernitz, Diehsa, Gebelzig. O godz. 15.00 awangarda brygady została zatrzymana silnym ogniem artylerii nieprzyjaciela ze wschodniej części Diehsy. Rozległa wieś Diehsa przekształcona została w silny punkt oporu i zamykała kierunek natarcia naszych wojsk na Budziszyn. Brak dogodnych dróg i błotnisty teren nie pozwalał brygadzie ostrzeliwanej w dodatku z panujących wzgórz przez artylerię na zboczenie z wyznaczonej marszruty. W samej miejscowości, na dogodnych stanowiskach, wróg ustawił około 20 dział przeciwpancernych i około 10 czołgów. W domach rozmieszczone były gniazda broni maszynowej, pancerzownic i fizylierzy. Podejść do Diehsy od strony szosy z Niesky broniły trzy betonowe schrony bojowe. Natarcie na Diehsę rozpoczęło się o godz. 20.00 od wykonania pomocniczego uderzenia od czoła na północną część

wsi. Zamierzano w ten sposób odwrócić uwagę Niemców od innych kierunków. Dzięki temu główne siły brygady niepostrzeżenie i bez wystrzału dokonały głębokiego obejścia Diehsy przez las i wyszły na jej południowo-zachodni skraj. Jednocześnie część sił opanowała przyległe wzgórza, z których czołgiści otworzyli gwałtowny ogień do Niemców broniących się w tej miejscowości. Nieco później niż oddziały pancerne podszedł pod Diehsę 36 pułk piechoty wsparty kilkoma oddziałami i pododdziałami artylerii. O tym, że będą wspólnie walczyć o tę samą miejscowość, nie wiedziały. Dlatego nie zorganizowano zawczasu współdziałania. Obiektywnie jednak biorąc, prawie jednoczesne uderzenie czołgów i piechoty miało cechy współdziałania i musiało wywrzeć korzystny wpływ na przebieg walk. Dzięki śmiałemu manewrowi i zaskoczeniu po 40 minutach walki ten silny ośrodek oporu wroga został zdobyty. Nieprzyjaciel stracił około 140 żołnierzy, 2 czołgi, 12 dział przeciwpancernych, 10 transporterów opancerzonych, 14 samochodów, 7 moździerzy, 15 karabinów maszynowych. Swoje zwycięstwo brygada okupiła poważnymi stratami: 7 zabitymi i 18 rannymi żołnierzami oraz 4 spalonymi i 3 uszkodzonymi czołgami. Nie zatrzymując się w zdobytej miejscowości brygada przeszła do całonocnego natarcia w kierunku Budziszyna, dochodząc o świcie 19 kwietnia do Weissenbergu, który już wcześniej został zdobyty przez radziecką 254 dywizję piechoty. W ten sposób pancerniacy płk. Stefana Werszkowicza wyszli na odległość 3 km poza lewą linię rozgraniczenia 2 armii WP. 18 kwietnia głównym terenem walk 2 armii WP było miasto Niesky i rejon położony na południe. Niesky, otoczone szerokim pasem podmiejskich zabudowań i folwarków, przygotowane zostało do długotrwałej obrony. Poszczególne domy przekształcono w punkty oporu, nie brakowało także żelazobetonowych schronów. Miasta broniły zaprawione w bojach pododdziały pułku szturmowego

4 armii pancernej i silnie uzbrojone pododdziały dywizji grenadierów pancernych „Brandenburg", z których najsilniejszy był saperski batalion szturmowy. Do obrony miasta zaangażowano również ludność cywilną i młodzież z Hitlerjugend. Wróg, poza bronią maszynową, artylerią i moździerzami, miał jeszcze czołgi i działa pancerne. Najsilniejszy opór hitlerowcy zorganizowali w dzielnicy fabrycznej i w pobliżu kościoła. Do rozpaczliwej obrony nawoływały Niemców napisy na murach domów: „Zwycięstwo albo śmierć", „Bolszewicy nie znają pardonu", „Jesteśmy przedmurzem Europy". O zamiarze bronienia do końca Niesky może świadczyć fakt, iż natychmiast zastrzelono feldfebla, który widząc beznadziejność sytuacji wystąpił w roli parlamentariusza, wychodząc przed stanowiska ogniowe z białą flagą. Gen. Swierczewski do walki o Niesky skierował zasadnicze siły armii działające na tym ważnym z operacyjnego punktu widzenia kierunku. Należały do nich oddziały 8 i 9 dywizji oraz korpusu pancernego wsparte jednostkami artylerii. Nad ranem grupy szturmowe uderzyły z kilku stron na Niesky. Atak poprzedzony został przygotowaniem artyleryjskim. Północną część miasta szturmował 28 pułk z 9 dywizji, południową — 32 pułk z 8 dywizji. W tym czasie główne siły obu dywizji oskrzydliły miasto. Również część sił korpusu pancernego uderzyła na Niesky od czoła. Pozostałe oddziały miały obejść miasto od północy i południa, aby odciąć hitlerowcom drogę odwrotu. Baterie artylerii przeciwpancernej ogniem na wprost rozbijały jedno stanowisko po drugim. Armaty przetaczano coraz bliżej miasta. Niemcy jednak trwali w nieugiętej obronie. Ogień szczerbił szeregi nacierających. Ginęli strzelcy i kanonierzy, milkły trafione działa. Dowódca 5 baterii 53 pułku artylerii przeciwpancernej, kpt. Michał Rosłakow, niepokoił się coraz bardziej, widząc rozwijające się z trudem natarcie. Gdy więc otrzymał roz-

kaz wprowadzenia swoich dział na pierwszą linię piechoty, postanowił działać brawurowo. Jadące pełnym gazem samochody baterii minęły tyraliery piechoty i osiągnęły skraj miasta, zaskakując Niemców. Kolumnie baterii udało się dojechać do parku w samym środku miasta. Kanonierzy odprzodkowali działa i otworzyli ogień do najbliższych domów, z których byli ostrzeliwani. Nim obrońcy zorientowali się, że cztery działa dezorganizują im obronę, do miasta wdarli się już piechurzy. Niemcy nadal nie ustępowali. Toczono zaciętą walkę 0 każdy budynek, o każdy kawałek terenu przysposobiony do obrony. Walczono nieraz o poszczególne piętra i pomieszczenia w budynkach, o każdą zabarykadowaną ulicę 1 każdy ogród. O zaciętości walk w Niesky może świadczyć fakt, że nawet dowódca 3 kompanii moździerzy 28 pułku piechoty, ppor. Konstanty Pietuchow, stoczył walkę na bagnety z niemieckim podoficerem; .zakończyła się pełnym zwycięstwem naszego oficera. Śmiało nacierał pluton czołgów chor. Wacława Zaręby. W zgiełku trudno było rozróżnić, kto i skąd strzela. Pociski bębniły po pancerzach czołgów. Pluton parł w kierunku śródmieścia. Kilka gniazd ogniowych zostało zlikwidowanych, ale napotykano wciąż nowe punkty oporu nieprzyjaciela. Czołg chor. Zaręby stanął przed barykadą uliczną. W tym momencie został trafiony pociskiem przeciwpancernym i zaczął płonąć. Załoga musiała go opuścić. Dopiero wówczas żołnierze zauważyli, że dowódca jest ranny w nogi. Pomimo to, leżąc na ziemi, strzelał z pistoletu aż do przyjścia następnych czołgów. W czasie walki o park ciężko ranny został dowódca 4 kompanii 32 pułku piechoty ppor. Franciszek Piechowicz. Dowódca batalionu, jego serdeczny przyjaciel kp-t. Józef Kuźma, usiłował przyjść mu z pomocą. Przebiegł tylko kilkanaście kroków i również padł ranny. Czołgał się jeszcze przez chwilę, aż dostał śmiertelny strzał w głowę. Por. Bronisław Michalski, zastępca dowódcy batalionu do spraw

liniowych, również nie zdążył dobiec do pierwszej linii, został ranny. Dużą pomoc piechocie, poza bronią pancerną, niosła artyleria. Niszczyła ona umocnienia nieprzyjaciela, rozbijała schrony i gniazda karabinów maszynowych. Kanonierzy pracowali bez wytchnienia. Armaty przetaczano coraz bliżej śródmieścia. Pociskami dział i moździerzy niszczono kolejne punkty oporu. Nieustanny ogień nieprzyjaciela szczerbił szeregi nacierających Polaków. Padło wielu szeregowców i oficerów. Nie osłabiło to jednak bojowego ducha żołnierzy. Po południu walki uliczne przycichły. Ale dopiero około godz. 18.00 Niesky zostało opanowane. Resztki hitlerowskiej załogi, mając odciętą drogę odwrotu na zachód, poddały się. Na powitanie polskich żołnierzy wyszli nieliczni żyjący tu 'jeszcze Serbowie łużyccy, powiewając trójkolorowymi chorągiewkami. Na skraju miasta znajdował się obóz koncentracyjny, w którym wśród Belgów, Czechów i Rosjan najwięcej było Polaków — żołnierzy powstania warszawskiego. Jeszcze poprzedniego dnia znajdowało się w nim około 1,5 tys. ludzi, obecnie niecały tysiąc. Prawie 500 więźniów hitlerowcy popędzili w głąb Rzeszy. Przez całą noc z 17 na 18 kwietnia wykonywała marsz 5 dywizja piechoty, by wejść do pierwszego rzutu armii. Oddziały miały prowadzić działania samodzielnie i na z góry określonych kierunkach bez styczności nie tylko z sobą, ale i z oddziałami sąsiednich dywizji. Z tego powodu pułki piechoty zostały znacznie wzmocnione pododdziałami pancernymi (każdy — batalionem czołgów 16 BPanc i dwiema bateriami dział pancernych 28 papanc) i jednym dywizjonem 2 pułku artylerii lekkiej. Prawoskrzydłowy 13 pułk piechoty dowodzony przez płk. Jana Siewkę pierwszy opór wroga napotkał około godz. 10.00 w Trebus, która była broniona przez około 120 Niemców. Przy wsparciu wozów bojowych po krótkiej walce opanowano wieś; zlikwidowano 52 hitlerowców,

wzięto do niewoli 32. Nacierając z kolei przez las w kierunku północno-zachodnim o godz. 11.20 czołowe pododdziały pułku zdobyły Steinhufen i natychmiast rozwinęły działania w kierunku Rietschen, wzdłuż szosy z Niesky. Opór wroga zaczął narastać. Na dalekim przedpolu Rietschen nieprzyjaciel przygotował wiele punktów oporu usytuowanych na skraju lasu, w pojedynczych zabudowaniach i na wyniosłych fałdach terenowych. Były tu schrony drewniano-ziemne i betonowe. Niemal każdy odcinek terenu z tych 'schronów był „przestrzeliwany" ogniem maszynowym. Pierwsze próby opanowania umocnień wroga zakończyły się niepowodzeniem. Kiedy 7 kompania piechoty znalazła się w zagajniku, zaczęły padać strzały z nieokreślonych kierunków. Wielu żołnierzy zostało rannych, najczęściej w tylną część tułowia. Młody dowódca plutonu, ppor. Antoni Karpiński, zastanawiał się, dlaczego rany były zadawane, kiedy żołnierze leżeli na ziemi. Tajemnica szybko się wyjaśniła — wspomina on — ogień był prowadzony z zamaskowanych stanowisk, znajdujących się na drzewach; hitlerowcy powszechnie używali w terenie zalesionym strzelców „kukułek". Aby się przed nimi uchronić, żołnierze przed wejściem do każdego zagajnika ostrzeliwali z pistoletów maszynowych korony drzew. Na odcinku 7 kompanii piechoty padło wiele „kukułek". Byli to zazwyczaj młodzi żołnierze, uzbrojeni w karabiny z lunetą, ciepło ubrani, dobrze wyposażeni w amunicję, żywność i środki opatrunkowe. Natarcie 13 pułku utknęło w odległości 2 km na południe od Rietschen. Nie udały się próby opanowania cegielni przez 3 batalion. Nieprzyjaciel prowadził ze schronów bardzo intensywny ogień z broni maszynowej. Ponadto z miasta artyleria wykonywała ognie zaporowe przed schronami. W walce tej został ciężko ranny dowódca 7 kompanii ppor. Piotr Pryszczepczyk. Klucz do opanowania cegielni stanowił schron bojowy zamykający kierunek z wyrobisk gliny na

plac, gdzie formowano cegłę. Na ten kierunek działań ściągnięto 2 batalion czołgów 16 brygady. Walka o cegielnię rozstrzygnęła się dopiero następnego dnia. Lewoskrzydłowy 17 pułk piechoty pod dowództwem mjr. Ludwika Barańskiego zetknął się z nieprzyjacielem około godz. 10.00 w Sandschenke. Po dwugodzinnej walce osiedle opanowano. Niedobitki wroga porzuciły broń i wycofały się w popłochu. Bez chwili wytchnienia oddział mjr. Barańskiego szedł ku Szprewie, oddalonej o 20 km. Trasa wiodła znów przez zwarty obszar leśny. Przed piechotą posuwały się pododdziały pancerne z desantem. Siły te zajęły prawie bez walki Petershain i Neudorf i wspólnie z pododdziałami 4 brygady pancernej opanowały dwie przeprawy na Schwarzer Schóps pomiędzy Stockteich i Neudorf. O zmierzchu podeszły pod Klitten, której jednak nie były w stanie zdobyć. Późnym wieczorem główne siły pułku osiągnęły Schwarzer Schóps na południe od Neudorf i po północy ją sforsowały. 15 pułk piechoty (bez 1 i 2 batalionu), którym dowodził ppłk Wasyl Humeniuk, posuwał się początkowo za 17 pułkiem. Od chwili zdobycia Sandschenke został wprowadzony do pierwszego rzutu dywizji, na kierunek Kosel, Neudorf. Od szosy Niesky — Rietschen 15 pułk zaczął spotykać nieprzyjaciela, który w małych grupach prowadził działania opóźniające. Do większej walki doszło po południu o miejscowość Kosel, a wieczorem o miasteczko Heideanger. Nie mogąc znaleźć przeprawy na Schwarzer Schóps na swoim kierunku działań, pułk przeszedł wzdłuż rzeki na południe zatrzymując się w nocy w pobliżu Neudorf. Również i w tym dniu nie osiągnięto wyraźnych sukcesów na pomocniczym kierunku działań armii. 7 dywizja swoim prawoskrzydłowym 33 pułkiem posunęła się w kierunku północno-zachodnim niecałe 4 km, lewoskrzydłowym 37 pułkiem — 2 km. Zażarty bój stoczyły pododdziały 33 pułku o Neusorge — średniej wielkości wieś zamienioną w silnie rozbudowany punkt oporu. Płaski teren i dobrze

zamaskowane stanowiska w gęstwinie leśnej utrudniały do niej dostęp. Opanowaniem Neusorge interesował się osobiście dowódca 7 dywizji płk Mikołaj Prus-Więckowski. Zdecydował on przewieźć na działach pancernych grupę żołnierzy 3 batalionu piechoty na tyły broniącego się nieprzyjaciela i jednoczesnym uderzeniem z dwóch stron złamać obronę przeciwnika. Na dowódcę całości (132 żołnierzy) wyznaczono ppor. Henryka Przyborowskiego, zastępcę dowódcy 7 kompanii do spraw polityczno-wychowawczych. Przebieg walk o zdobycie Neusorge przedstawił w swej relacji st. sierż. rez. Władysław Bil następująco: „Rozdzielono nas na grupy po 16—17 ludzi. Ppor. Przyborowski podał rozkaz: »Na maszyny!« i każda grupa ulokowała się na dziale szturmowym... Po chwili rozległ się głos: »gotowe!« Z trzaskiem zamykają się włazy. Płk Prus-Więckowski wzniósł okrzyk: »Za wolną i niepodległą Polskę, naprzód!« Maszyny rycząc na pełnym gazie zerwały się ostro... Jednocześnie rozległa się kanonada z dział 78 pułku artylerii przeciwpancernej, która nas wspierała ogniem. Niemcy widząc nadjeżdżające działa pancerne otworzyli do nich ogień ze wszystkiej posiadanej broni..., lecz działa nie zważając na nie parły naprzód... Już wjeżdżają do wioski, miażdżą gąsienicami wszystkie napotykane na naszej drodze przeszkody... Nagle działa gwałtownie zatrzymały się, część żołnierzy zeskoczyła na ziemię, rozpoczynając tyralierą nacierać za działami, kosząc z automatów i erkaemów" 2. Działania prawoskrzydłowej 10 dywizji piechoty toczyły się pod dowództwem płk. Aleksandra Struca, który objął to stanowisko 17 kwietnia. Natarcie tego związku taktycznego rozpoczęło się o godz. 13.45 wszystkimi siłami znajdującymi się w pierwszym rzucie. Przebiegało ono sprawnie. Mimo bardzo silnego ognia poszczególne bataliony 2

MiD WIH, IY/94/27, s. 138—145.

dobiły do zachodniego brzegu rzeki i następnie zaatakowały pozycje hitlerowców. Niektóre pododdziały wdarły się nawet do trzeciej transzei. Myślano, że tym razem sukces będzie trwały. Niestety, Niemcy rozpoczęli kontratak i stopniowo spychali nasze bataliony w stronę Nysy. Interesujący przebieg miała walka stoczona przez 2 batalion 29 pułku, który forsował Nysę w rejonie dużego zakola, około 2 km na południowy zachód od Lipy Łużyckiej. Do forsowania wykorzystano, poza środkami podręcznymi, 3-metrową kładkę skonstruowaną na początku akcji z belek, hermetycznie zamkniętych baniek i beczek po benzynie i tłuszczach. Forsowanie odbywało się pod dowództwem por. Klemensa Kotusa, dotychczasowego dowódcy 6 kompanii, ponieważ dowódca batalionu, por. Mikołaj Jeżyków, przed akcją został ranny. Lewy brzeg pierwsi osiągnęli żołnierze 6 kompanii dowodzonej przez por. Stanisława Pałkę. Dowódca batalionu, por. Kotus, przeprawił się łódką razem z telefonistami. Żołnierze, przyciśnięci morderczym ogniem broni maszynowej, nie byli w stanie iść do przodu. Padli zabici i ranni. Odłamki eksplodującej miny zraniły ciężko por. Kotusa Dalszymi działaniami na maleńkim przyczółku kierował st. adiutant batalionu, por. Mirosław Darmoliński, dysponując coraz większą liczbą kompanii, które kolejno wchodziły do walki. Do późnej nocy próbowali Niemcy zlikwidować polski przyczółek, przeprowadzając wiele kontrataków. Polacy toczyli walkę dosłownie o każdy metr ziemi i mocno usadowili się na lewym brzegu. * *

*

18 kwietnia siły główne 2 armii WP wdarły się o dalsze 9 km w umocnienia nieprzyjaciela na Łużycach, a 30 pułk piechoty i 3 brygada pancerna aż około 20 km. Po trzech "dniach działań wyłom w obronie wroga dochodził do 33 km. Na pomocniczym kierunku natarcia armii wzrosła inten-

sywność walk, sukcesy jednak wyrażały się w rozszerzeniu wyłomu nieprzyjaciela w obronie tylko od 4 do 8 km. 7 dywizja zmieniając kierunek natarcia z zachodniego na północno-zachodni nacierała na pozycję ryglową nieprzyjaciela bez większego skutku. 10 dywizja walcząc przez cały dzień o sforsowanie Nysy zdołała zdobyć i utrzymać niewielki przyczółek na jej zachodnim brzegu. Ostateczne dołamanie przez polskie jednostki taktycznej strefy obrony Niemców nad Schwarzer Schóps oraz wyjście 1 korpusu pancernego na obszary operacyjne stworzyły sprzyjające warunki do szybkiego przełamania armijnej rubieży wroga na Szprewie. Wojska 2 armii działające na głównym kierunku uderzenia mogły przejść do pościgu w kierunku na Budziszyn — Drezno, tym bardziej że zgrupowania uderzeniowe lewego sąsiada nie napotykały na swej drodze większego oporu. Mianowicie 254 dywizja piechoty i 7 korpus zmechanizowany gwardii po opanowaniu Weissenbergu wyszły na rubież Reckel, Nechern wysuwając się w ten sposób o około 11 km przed 8 dywizję piechoty w stronę południowo-zachodnią. Niemieckie dowództwo za wszelką cenę pragnęło zatrzymać natarcie wojsk radzieckich i polskich. 18 kwietnia obok walczącej już drugi dzień na południe od pasa działań 2 armii WP dywizji spadochronowo-pancernej „Hermann Góring" wprowadziło jednostki 20 dywizji pancernej. Dywizje te oraz wchodząca dotychczas w skład korpusu pancernego „Grossdeutschland" dywizja grenadierów pancernych „Brandenburg" zostały podporządkowane dowódcy 57 korpusu pancernego. Właśnie to on otrzymał zadanie zlikwidowania wyłomu utworzonego w niemieckiej obronie nad Nysą Łużycką. Uderzając na północ miał się połączyć z oddziałami broniącymi się przed 7 i 10 dywizjami piechoty w celu odtworzenia obrony wzdłuż Nysy. „Hitlerowscy generałowie — jak pisze dowódca 1 Frontu Ukraińskiego marsz. Koniew — znajdowali się w tym czasie w stanie depresji psychicznej, ale, jak mi się wy-

daje, zaczynali, choć z trudem, rozumieć, że kryzys stał się faktem dokonanym, a sytuacja jest beznadziejna. Ich sytuacja była tym trudniejsza, że Hitler wszystkie niepowodzenia na froncie nadal tłumaczył zdradą, między innymi zdradą generałów, którzy zostali rozbici przez wojska 1 Frontu Ukraińskiego na rubieży Nysy... Pragnę podkreślić, że generałowie jego służyli mu na rubieży Nysy wiernie i uczciwie do końca i chociaż zaczynali już pojmować nadciągającą katastrofę, starali się, jeżeli nie zapobiec, to przynajmniej ją oddalić" 3. Dowódca 2 armii WP bezzwłocznie meldował dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego o wytwarzającej się sytuacji: pierwszy raz o godz. 12.00, drugi raz o 16.00. Ponadto próbował zasięgnąć informacji u lewego sąsiada — 52 armii. Do sztabu tej armii jeździł zastępca szefa oddziału operacyjnego 2 armii ppłk Witalis Franciak, a następnie szef oddziału rozpoznawczego płk Igor Krzyżanowski. Wiadomości, jakie uzyskali, widocznie były niepomyślne, ponieważ gen. Swierczewski dodatkowo alarmował szefa sztabu Frontu gen. Piętrowa, a gen. Sankowski szefa oddziału operacyjnego Frontu gen. Kostylewa o ruchach nieprzyjaciela. Bez wątpienia dowódca 2 armii otrzymał ze sztabu Frontu pewne polecenia w sprawie zorganizowania obrony na południe od Niesky. Gen. Świerczewski zdecydował zabezpieczyć lewe skrzydło swojego związku operacyjnego siłami 1 brygady zmotoryzowanej 1 korpusu pancernego i armijnego odwodu pancernego — 5 pułku czołgów ciężkich (bez 4 kompanii) wzmocnionego 28 pułkiem artylerii pancernej. Ponadto w zagrożony rejon zostały skierowane wszystkie jednostki artylerii przeciwpancernej, tj. 9 i 14 brygady. Na południe od Niesky i Horki został ściągnięty 98 pułk artylerii rakietowej gwardii. Ponieważ jeszcze tego samego dnia okazało się, że siły nieprzyjaciela były znacznie silniejsze niż przypuszczano, gen. Swierczewski postanowił skierować na ' K o n i e w , op. cit., s. 99—100.

zagrożony kierunek armijną grupę artylerii w składzie: 6 brygada artylerii lekkiej, 8 brygada artylerii ciężkiej i pułk 7 brygady haubic. Widząc grożące armii niebezpieczeństwo gen. Swierczewski zwrócił się z prośbą do dowództwa Frontu, aby zezwoliło cofnąć 1 korpus pancerny z kierunku drezdeńskiego w celu wykorzystania go w rejonie Niesky. Otrzymawszy takie zezwolenie, 18 kwietnia o godz. 23.00 wydał gen. Kimbarowi za pośrednictwem dowódcy wojsk pancernych i zmotoryzowanych 2 armii gen. Jana Mierzycana rozkaz zawrócenia korpusu (bez 3 BPanc) z okolic Budziszyna do rejonu Diehsy, a następnie wykonania uderzenia w stronę południowo-wschodnią w skrzydło zgrupowania uderzeniowego nieprzyjaciela. Ze względu na wagę zadania i związany z nią pośpiech do sztabu korpusu udał się osobiście gen. Mierzycan. Marsz. Koniew rozkazał, by obronę 2 armii WP w kierunku wschodnim do Nysy Łużyckiej przedłużały związki taktyczne 73 korpusu piechoty 52 armii. Na pozostałym odcinku aż do podgórza Sudetów związki taktyczne 52 armii w dalszym ciągu zajmowały obronę, która nie była przez nieprzyjaciela poważniej zakłócana. ROZWINIĘCIE OPERACJI

Dowództwo Grupy Armii „Mitte" uważnie śledziło przebieg działań na Łużycach. Wobec nieskoordynowanych uderzeń dywizji odwodowych 4 armii pancernej zdecydowało ono ingerować w przebieg bitwy. W rezultacie 19 kwietnia w rozbiciu wojsk polskich i radzieckich działających na drezdeńskim kierunku operacyjnym miały wziąć udział dwa niemieckie zgrupowania. Z południa wzdłuż Nysy Łużyckiej winna była kontynuować natarcie 1 dywizja spadochronowo-pancema „Hermann Góring", na lewo od niej 20 dywizja pancerna i 72 dywizja piechoty oraz 2 pułk grenadierów pancernych dywizji „Branden-

burg". Wykonanie uderzenia na lewe skrzydło 2 armii WP 1 prawe skrzydło 52 armii powierzono dowódcy 57 korpusu pancernego. W tym celu korpus ten wzmocniono 193 i 404 dywizjami zapasowymi (z rozwiązanej korpuśnej grupy gen. Mosera) i 300 brygadą dział szturmowych (z odwodów 4 APanc). Jednocześnie z północy z rubieży Klitten, Spreefurt przygotowany był do uderzenia w kierunku południowym 1 pułk grenadierów pancernych „Brandenburg", z grupą bojową „Kappel" i 500 bataliom saperów „Grossdeutschland", wsparte pododdziałami brygady pancernej „Grossdeutschland". Działaniami miał kierować dowódca korpusu pancernego „Grossdeutschland", któremu przydzielono 463 dywizję zapasową (z korpuśnej grupy Mosera) oraz 10 dywizję pancerną SS „Frundsberg". Realizacja planu dowództwa Grupy Armii „Mitte" w pierwszym etapie miała doprowadzić do przecięcia ugrupowania naszej armii, a następnie odcięcia wychodzących w przestrzeń operacyjną wojsk polskich i radzieckich. Pełne wykonanie tego planu musiało być jednak odłożone z powodu trudności ściągnięcia dywizji odwodowych (już poprzednio zaangażowanych w różnych miejscach pola bitwy) na podstawy wyjściowe do natarcia. Warto się zastanowić, dlaczego 2 armia znalazła się w sytuacji, w której musiała poważnie zadbać o zabezpieczenie swojego lewego skrzydła? Otóż związki taktyczne lewego sąsiada (52 A) — 7 korpus zmechanizowany gwardii gen. Korczagina i 254 dywizja piechoty płk. Żiwalewa — szybko parły naprzód na Budziszyn, mając całkowicie odsłonięte lewe skrzydło. W tym czasie pozostałe siły 52 armii odpierały kontrataki wroga w rejonie Kodersdorfu i Rendersdorfu, a na szerokim froncie na południowy wschód od Pieńska, Dłużyny Dolnej i dalej w kierunku południowo-wschodnim pozostawały nadal w obronie. Pomiędzy Weisser Schóps a Budziszynem nie było więc żadnych wojsk lewego sąsiada 2 armii WP, jak również pomiędzy Budziszynem a Dreznem. Najbliżej jednostek polskich działał 1 korpus kawalerii

gwardii, który znajdował się na północ od Budziszyna, prowadząc tam walkę. Korpus ten, dowodzony przez gen. Wiktora Baranowa, został wprowadzony do walki z zadaniem wyprzedzenia polskich wojsk i wtargnięcia jak najgłębiej w przestrzeń operacyjną nieprzyjaciela, by opanować węzły komunikacyjne i siać panikę na jego tyłach. Gen. Swierczewski podejmując decyzję do działań 19 kwietnia był dosyć dobrze zorientowany w położeniu wojsk nieprzyjaciela i zdawał sobie sprawę z jego zamiarów. Niestety, chociaż widział zagrożenie swoich skrzydeł, musiał kontynuować natarcie w kierunku zachodnim. Warto zwrócić uwagę, iż jego decyzja, zgodna z intencją dowództwa Frontu, powzięta została bardzo szybko. Cechą charakterystyczną tej decyzji było dążenie do rozbicia dwóch niemieckich zgrupowań — na południe od Niesky i w lasach rnużakowskich, a więc na skrzydłach głównego zgrupowania armii nacierającego w kierunku zachodnim; psnadto zakładała ona kontynuowanie działań zaczepnych na Budziszyn — Drezno. Działania bojowe armii miały się więc toczyć na trzech rozbieżnych kierunkach: zachodnim, północno-zachodnim i południowym, w dość znacznie oddalonych od siebie rejonach. Szczególnego znaczenia nabierał kierunek południowy. Z punktu widzenia sztuki operacyjnej na uwagę zasługuje dążenie dowódcy armii do maksymalnej manewrowości działań zaczepnych na wszystkich kierunkach w nie sprzyjających warunkach taktyczno-operacyjnych i przeciwko nierozpoznanemu dostatecznie nieprzyjacielowi, szczególnie na południowym odcinku pola walki od Niesky j Ódernitz. Zadanie osłony lewego skrzydła armii i rozgromienia nieprzyjaciela zamierzano wykonać przez połączenie aktywnej obrony z jednoczesnymi działaniami zaczepnymi. Zgrupowanie wojsk 2 armii działając na południe od Niesky składało się z 13 batalionów piechoty, 16 pułków i kilku dywizjonów artylerii (w tym 3 ciężkiej), 7 batalionów czołgów, 4 pułków artylerii pancernej, pułku czołgów i dywizjonu artylerii pancernej. Zgrupowanie miało 234 wozy bo-

jowe. Znaczna część tych sił, w tym 62 wozy bojowe, miały zająć obronę na rubieży: Kana, Horka, a pozostałe — wsparte artylerią, otrzymały zadanie uderzenia w skrzydło i tyły 20 dywizji pancernej oraz innych jednostek wroga z zadaniem ich rozgromienia. Główną rolę w tym zgrupowaniu miały odegrać wojska pancerne i zmotoryzowane. Dużą siłę przedstawiło zgrupowanie mające wykonać koncentryczne natarcie na Rietschen. Liczyło ono 18 batalionów piechoty, 9 dywizjonów artylerii oraz 2 bataliony czołgów i 2 dywizjony artylerii pancernej. Dysponowało 59 wozami bojowymi. Z kierunku północno-wschodniego miały nacierać oddziały 10 dywizji piechoty, z południowo-wschodniego — 7 dywizja piechoty, a z kierunku południowo-zachodniego — część 5 dywizji piechoty (13 pp). Zadaniem tych sił było związanie broniącego się w rejonie Rietschen nieprzyjaciela i udaremnienie mu tym samym próby uderzenia w kierunku południowym w celu połączenia się z wojskami wykonującymi uderzenia na południe od Niesky. W sytuacji gdy dla zapewnienia dalszego rozwoju operacji należało przede wszystkim zlikwidować powstałe niespodziewanie niebezpieczeństwo na skrzydłach naszej armii, siły nacierające na kierunku drezdeńskim musiały być osłabione. Pozostały na nim tylko 9 dywizja piechoty z 44 pułkiem artylerii haubic i 69 pułkiem artylerii przeciwlotniczej, 5 dywizja piechoty (bez 13 pp) z 3 batalionem 16 brygady pancernej oraz 3 brygada pancerna z baterią 25 pułku artylerii pancernej. Mimo że zgrupowanie to nie było zbyt silne i dysponowało 71 wozami bojowymi, to jednak mogło z powodzeniem prowadzić natarcie, głównie dlatego, że rozbity w poprzednich walkach nieprzyjaciel nie był zdolny do stawiania twardego oporu, a ponadto nasze zgrupowanie mogło liczyć na pomoc 1 korpusu kawalerii gwardii, który nacierając w pasie 5 i 9 dywizji na niektórych odcinkach wyprzedzał nasze oddziały. W odległości kilku kilometrów na południe rozwijał powodzenie 7 korpus zmechanizowany gwardii i 254 dywizja piechoty, zbliżając się do Budziszynas

Szczególnie ciężkie walki rozegrały się na lewym skrzydle armii, gdzie z jednostek piechoty główny ciężar zmagań z wrogiem leżał na 8 dywizji piechoty z 3 pułkiem moździerzy, 98 pułkiem artylerii rakietowej gwardii i 25 batalionem saperów. Zaczęła się ona przegrupowywać w nakazany rejon o godz. 4.00. Do południa zajęła obronę na 16-kilometrowym odcinku, ugrupowując się w jednym rzucie. Obrona dywizji, zorganizowana na szerokim froncie wspólnie z innymi jednostkami, zabezpieczała dostatecznie lewe skrzydło armii od uderzeń nieprzyjaciela z kierunku południowego. Umiejętnie wykorzystując dogodny do obrony teren ze względu na brak czasu ograniczono się jedynie do wykopania jednej transzei. Cechą charakterystyczną ugrupowania było skupienie większości sił i środków w pierwszym rzucie. Pododdziały najczęściej zajmowały obronę w walce. Często dochodziło do bojów spotkaniowych. Zdarzyło się to 6 kompanii z 32 pułku piechoty. W czasie gdy wychodziła ona na wyznaczoną linię równolegle z kompanią z lewej strony posuwała się tyraliera żołnierzy niemieckich. Nie namyślając się długo, dowódca kompanii, por. Wacław Turski, rozwinął pododdział frontem w lewo. 6 kompania otworzyła ogień. Zaskoczeni Niemcy zaczęli w popłochu uciekać. Mogło ich być około 300. Polacy ścigali ich gradem pocisków. Ale Niemcy nie dali za wygraną i zaczęli się bronić. Naraz intensywność ognia maszynowego wzrosła. Okazało się, że spoza drzew niedużego lasu zieją ogniem zamaskowane „Tygrysy". Atak 6 kompanii zatrzymał się. Ale por. Turski był nieugięty — dał znak do skoku, sam wybiegł do przodu i nagle padł. Został śmiertelnie ranny w górną część klatki piersiowej. Tymczasem ukryte za wzniesieniem nieprzyjacielskie czołgi nadal ostrzeliwały tyralierę 2 batalionu. Żołnierze wycofali się do rowu melioracyjnego. Mimo kilkakrotnie ponawianych kontrataków żołnierze 32 pułku nie pozwolili nieprzyjacielowi włamać się w ich obronę. - Szef wydziału polityczno-wychowawczego 8 dywizji kpt.

Andrzej Lipiński w meldunku do zarządu politycznego 2 armii WP z 20 kwietnia napisał, że w walce pod Odernitz wyróżniła się 6 kompania, a j e j dowódca por. Turski z 4 żołnierzami zlikwidował 20 Niemców; st. szer. Julian Bokaty zabił 2 hitlerowców i 4 wziął do niewoli; erkaemista Czesław Skolasiński wyeliminował z walki 9 Niemców i 1 wziął do niewoli; celowniczowie rusznic przeciwpancernych: st. szer. Mikołaj Wasilewicz oraz szeregowcy Mieczysław Żugrza i Jan Kujarewicz unieszkodliwili 3 czołgi wroga. 34 pułk piechoty, zanim wyszedł na nakazaną rubież, stoczył gwałtowną walkę o Kollm, tracąc kilkunastu zabitych 1 około 100 rannych. Straty przeciwnika wynosiły około 30 zabitych i nie ustaloną liczbę rannych. Oddział zdobył kilka dział, samochodów i motocykli. Zdołano również ocalić podpalone przez wroga składy z żywnością. Kolejną walkę pułk mjr. Stanisława Pluto stoczył o Steinerlen z niemieckimi pododdziałami zmotoryzowanymi. Żołnierze mimo zmęczenia nocnym bojem o Kollm w walce wręcz wyparli przeciwnika ze świeżo przygotowanej linii obronnej. W czasie ataku — wspomina por. Henryk Dubois, dowódca 2 batalionu — kpr. Leon Chodas wpadł do rowu wroga, przygniatając trzech Niemców. Jeden z nich wymierzył do Polaka z pistoletu, który jednak się zaciął. Kpr. Chodas wyrwał mu pistolet z ręki i ogłuszył wszystkich Niemców. 36 pułk ppłk. Mikołaja Kiryluka załamał kontratak wroga przed przednim skrajem dopiero co zajmowanej obrony. Niemiecką piechotę uderzającą z kierunku Gross Radisch odparli piechurzy 3 kompanii. W walce został ranny dowódca 1 plutonu ppor. Waldemar Kotowicz, który wraz z 51-letnim szer. Dominikiem Marcinkiewiczem poderwał kompanię do ataku. Na odcinku 2 kompanii na czele żołnierzy odpierających Niemców znaleźli się zastępca dowódcy do spraw polityczno-wychowawczych ppor. Stanisław Budzież i szer. Roman Daniel. Obydwaj zostali ranni.

W nocy z 19 na 20 kwietnia Niemcom udało się wedrzeć do Diehsy na styku 7 i 8 kompanii. Jednak w porę zostali zauważeni i wyparci przez kompanię fizylierów ppor. Bolesława Ostrowskiego. W czasie odpierania kontrataku zginął jeden z najstarszych żołnierzy pułku, chor. Ignacy Balchan, podoficer zawodowy 78 pułku piechoty, miał 48 lat. Brał udział w I wojnie światowej, potem w wojnie obronnej 1939 r., walcząc pod Mławą i w obronie Warszawy. Obronę 8 dywizji piechoty, oprócz przydzielonej artylerii, wspierała 8 brygada artylerii ciężkiej, dwa pułki z 7 brygady artylerii haubic oraz 6 brygada artylerii lekkiej. Jednostki te odegrały dużą rolę w odparciu nieprzyjaciela. Wypadło im walczyć bezpośrednio z bronią pancerną wroga. W czasie takiej bezpośredniej walki baterii 6 brygady bracia Jan i Piotr Klimczakowie tylko trzema strzałami zniszczyli dwa „Tygrysy". Gdy nie udało się zatrzymać wroga na przedpolu i należało bić się z niemieckimi grenadierami, ppor. Aleksy Wołkow, dowódca 1 baterii, pozostawił przy działach po czterech artylerzystów, a pozostałym nakazał walczyć jak piechota. Przyszła jej z pomocą 4 bateria por. Konstantego Kuczenki strzelając z broni ręcznej i używając granatów. Lewe skrzydło 8 dywizji w stronę Nysy Łużyckiej silnie zabezpieczały wojska 52 armii. Natomiast prawe skrzydło było odsłonięte. Co gorsza, wielkość luki pomiędzy zgrupowaniem 2 armii rozwijającym pomyślnie działania na kierunku drezdeńskim powiększyła się w ciągu dnia (tak samo zresztą jak pomiędzy radzieckimi związkami taktycznymi nacierającymi na Budziszyn). Zabezpieczając się od strony zachodniej dywizja płk. Grażewicza zajęła odpowiednio obronę. Gen. Swierczewski nie zamierzał ograniczyć się do trwałego zabezpieczenia lewego skrzydła armii, ale pragnął rozgromić zgrupowanie niemieckie. Zadanie to powierzył 1 korpusowi pancernemu (bez 3 BPanc), który pośpiesznie przegrupował się spod Budziszyna, Ponieważ do przyjścia

Gen. dyw. Karol Swierczewski, dowódca 2 armii WP (zdjęcie późniejsze)

Gen. dyw. Karol Swierczewski zapoznaje przedstawicieli dowództwa 1 Frontu Ukraińskiego z planem overacji łużyckiej 2 armii WP

34 pułk piechoty forsuje Nysę Łużycką

Przeprawa 1

korpusu pancernego

przez Nysę Łużycką

Piechota w natarciu po sforsowaniu Nysy Łużyckiej

Zwiadowcy 8

dywizji piechoty

Stanowisko ogniowe granatnika 32 pułku piechoty w bitwie pod Budziszynem

Żołnierze 32 pułku piechoty w zdobytym Niesky

Płk Józef 8 dywizji wojenne)

Grażewicz, dowódca piechoty (zdjęcie po-

Obsługa działa przeciwpancernego 32 pułku piechoty na stanowisku ogniowym w rejonie Horki

płk Aleksander Łaski, 9 dywizji piechoty

dowódca

Gen. bryg. Józef Kimbar, ca 1 korpusu pancernego

Oficerowie 8

dowód-

Por. Klemens Kotus, dowódca 6 kompanii i następnie p.o. dowódcy 2 batalionu 29 pułku piechoty

kompanii 36 pułku piechoty w Luppadubrau

Płk Aleksander Struć, 10 dywizji piechoty

dowódca

Płk Mikołaj PrUs-Więckowski, dowódca 7 dywizji piechoty

Ppor. Ryszard Czarkowski, do wódca plutonu cekaemów 5 kompanii 2 batalionu 36 pułku piechoty Ppor. Henryk Przyborowski, zastępca dowódcy 7 kompanii do spraw polityczno-wychowawczych 33 pułku piechoty

Ppor. Antoni Karpiński, dowódca plutonu 7 kompanii 13 pułku piechoty

K o ™

'

°

k rPUSU

PanCerne

®°

»

oczekiwaniu

na

kolejne

zadanie

korpusu pod Niesky nasze oddziały piechoty z konieczności ograniczały się do utrzymania zajętych rubieży i odpierania uderzeń nieprzyjaciela, mógł on ten czas wykorzystać na przygotowanie się do obrony opartej na lasach, wzgórzach i osiedlach. Niemcy zorganizowali też liczne zasadzki ogniowe, w czym mieli dużo wprawy, jako że wprowadzone tu jednostki należały do starych — frontowych. Dowódca korpusu, gen. Kimbar, zdecydował, by główne siły zgrupowania uderzeniowego rozwinęły się w rejonie Jankemdorf oraz uderzyły z marszu w kierunku: Ullersdorf, Wiesa, a jeden batalion czołgów wzmocniony baterią artylerii pancernej nacierał na Barsdorf, Thiemendorf. Natarcie korpusu wspierał 47 pułk artylerii haubic. Główną siłę zgrupowania uderzeniowego korpusu stanowiła 4 brygada pancerna wsparta 24 pułkiem artylerii pancernej. Do natarcia brygada pancerna ruszyła o godz. 15.20 po silnym ogniu otworzonym z dział i karabinów maszynowych. Niemcy wytrzymując psychicznie widok toczących się z maksymalną szybkością czołgów, zaczęli do nich strzelać dopiero z bliska, z okopanych czołgów, z dział przeciwpancernych, karabinów maszynowych i pancerzownic. Najgwałtowniejszy ogień wybuchnął na odcinku od Barsdorfu, Ullersdorfu do wzg. 219,1. Nasi czołgiści przemogli opór wroga i wdarli się w głąb niemieckiego ugrupowania. Dowództwo niemieckie obserwując niekorzystny dla siebie rozwój sytuacji pośpiesznie przerzuciło na zagrożony kierunek kilkanaście czołgów — „Tygrysów" i „Panter", i zorganizowało kontrataki. Pomimo to nasze jednostki pancerne szły do przodu. 1 batalion mjr. Aleksego Guszczyna śmiałym uderzeniem zdławił obronę hitlerowców pod Barsdorfem. Spadając na wroga jak lawina, do godz. 19.30 osiągnął Thiemendorf. Tym samym od podstaw wyjściowych do natarcia przeszedł około 7 km. Ten niewątpliwy sukces, osiągnięty śmiałym i energicznym działaniem, batalion przypłacił jednak ciężkimi stratami. Działając w oderwaniu od sił głównych brygady dostał się pod krzyżowy ogień niemiec-

kich środków przeciwpancernych, działających ż zasadzki. Batalion straciwszy 7 czołgów, w tym 6 spalonych, zaniechał dalszego natarcia. Z rozkazu nowego dowódcy brygady ppłk. Jana Wereszczagina (poprzedni dowódca ppłk Paweł Stupin został ciężko ranny 17 IV) uczyniono wszystko, żeby wykorzystać sukces batalionu mjr. Guszczyna. Pokonując wzrastający opór wroga główne siły brygady do godz. 23.00 dotarły do zachodniego skraju Kodersdorfu, tj. na głębokość prawie 7 km, przecinając niemal cały pas działania 20 dywizji pancernej. Błyskotliwy sukces osiągnął też 2 batalion mjr. Wasyla Bielajewa z 2 brygady pancernej nacierającej na lewo od 4 brygady. Wieczorem, po obezwładnieniu niemieckich środków ogniowych na swej drodze, wdarł się do Kodersdorfu. Niestety, tutaj wróg przygotował zasadzkę w postaci 8 okopanych „Tygrysów" i koncentrycznego uderzenia grup pancernych wspartych artylerią. Okrążany batalion walczył do końca. Polacy stracili 13 czołgów spalonych wraz z załogami, Niemcy zaś 9 czołgów, 7 dział szturmowych, 12 transporterów opancerzonych, nie licząc wielu zabitych i rannych żołnierzy. Dowódca korpusu obserwując zmagania swoich jednostek pancernych, ocenił, że dalsze natarcie na silnego wroga, w dodatku nie w pełni rozpoznanego, jest niecelowe, nakazał więc ściągnąć je do rejonu na południe od Jankendorfu. Tu zajęły obronę, zamykając wszystkie dogodne dla niemieckich wozów bojowych przejścia. Okrążonemu w Kodersdorfie batalionowi 2 brygady przyszły z odsieczą pododdziały 4 brygady. Działania korpusu pod Niesky nie doprowadziły więc do rozgromienia znajdujących się tam wojsk hitlerowskich. Niemniej jednak nasi pancerniacy zadali Niemcom poważne straty i odrzucili o kilka kilometrów na południe oddziały 20 dywizji pancernej, do czego przyczyniło się też natarcie 1 brygady piechoty zmotoryzowanej z rejonu Ódernitz na Wilhelminenthal w pierwszej fazie uderzenia korpusu.

Dzięki niezłomnej obronie powierzonych rubieży na południe od Niesky przez wszystkie rodzaje wojsk, a zwłaszcza przez 8 dywizję piechoty, oraz przeciwuderzeniu 1 korpusu pancernego zgrupowanie pancerno-zmotoryzowane nieprzyjaciela zostało zatrzymane i częściowo rozbite. Również radziecki 73 korpus piechoty nie przepuścił przez swoje pozycje 1 dywizji spadochronowo-pancernej „Hermann Góring". Najdogodniejszy dla nieprzyjaciela kierunek na północ, prowadzący wzdłuż doliny Nysy Łużyckiej na tyły głównych sił 1 Frontu Ukraińskiego, został zamknięty. Trwałość polskiej obrony na południe od Niesky zasadzała się na środkach przeciwpancernych. Ogółem armia na zagrożonym kierunku dysponowała 374 środkami przeciwpancernymi. Dobre wyniki przyniosło natarcie na kierunku drezdeńskim, głównym w planie operacji łużyckiej 2 armii WP, mimo iż prowadzone było ograniczonymi siłami. A to, że na tym kierunku 19 kwietnia nie brała udziału większość sił armii, świadczy najlepiej o wkroczeniu operacji w nową i zarazem nie przewidzianą, a więc nie zaplanowaną fazę. W 9 dywizji piechoty przeszedł do natarcia najpierw 26 pułk, następnie pozostałe. Pułk ten z 1 dywizjonem artylerii prowadził pościg wzdłuż szosy Fórstgen — Saubernitz, posuwając się w kolumnach batalionowych. Przed południem osiągnął miejscowość Guttau, zdobytą w nocy z 18 na 19 kwietnia przez 30 pułk piechoty. Około godz. 15.00 dotarł do wsi Salga, o którą stoczył krótką walkę, i zbliżył się bezpośrednio do wschodniego brzegu Szprewy. Działający początkowo na lewym skrzydle 30 pułk z 3 dywizjonem artylerii przeszedł do pościgu za nieprzyjacielem o godz. 13.00 w kierunku na Klix, Grossdubrau, Radibor. Przebiegał on bez żadnych zahamowań do godz. 15.00, tzn. do chwili, gdy oddział osiągnął wschodni brzeg Szprewy w rejonie Klix. Miejscowość znajdowała się za Szprewą, której brzegi połączone były w tym rejonie dwoma mostami. O opanowanie ich, jeszcze przed przyjściem pododdzia-

łów 30 pułku, walczyły oddziały 1 korpusu kawalerii gwardii. Błyskotliwym sukcesem zakończyła się akcja kompanii fizylierów pod dowództwem ppor. Zygmunta Pruchno. Gdy fizylierzy znaleźli się nad bardzo silnie ostrzeliwanym przez Niemców brzegiem rzeki, dowódca kompanii wraz z sierż. pchor. Wacławem Sawinem poderwali żołnierzy i skoczyli do wody. Szprewa nie była w tym miejscu głęboka. Zanim przygwożdżeni zmasowanym ogniem hitlerowcy zdążyli ochłonąć, pierwsi fizylierzy wskoczyli już do okopów, strzelając z bliskiej odległości i rzucając granaty. Tymczasem na lewym skrzydle 30 pułku sytuacja rozwijała się nieco inaczej. Nieprzyjaciel ze szczególną zaciętością bronił dojścia do dwóch mostów zbudowanych równolegle na rzece i jej dopływie. Do ataku wyruszyli z grupą ochotników st. adiutant 2 batalionu ppor. Feliks Dmuchowski i dowódca 1 plutonu 6 kompanii ppor. Piotr Potoczny. W brawurowym ataku ochotnicy zdobyli pierwszy most, który był zaminowany, lecz dzięki błyskawicznej akcji hitlerowcy nie zdążyli go wysadzić. W ręce Polaków wpadło około 30 jeńców. Zdobyty przyczółek na zachodnim brzegu Szprewy miał wielkie znaczenie dla przyszłych działań 9 dywizji. J e j dowódca, płk Łaski, wykorzystując go rozkazał kontynuować natarcie i nie osłabiać tempa pościgu. W rzeczywistości jednak nie wszystkie siły dywizji przeszły do nocnego pościgu, ponieważ natrafiły wkrótce na zdecydowany opór wroga. Tylko 30 pułk przesunął się do przodu o około 2 km, zajmując jeszcze przed północą Sdier po gwałtownej walce, skąd rozwinął pościg za nieprzyjacielem na Radibor. W wyniku działań zapoczątkowanych 19 kwietnia rano 9 dywizja piechoty przesunęła się w kierunku zachodnim o 10—15 km, najdalej na prawym skrzydle, gdzie nacierał 30 pułk. W przeciwieństwie do oddziałów 9 dywizji, które dzięki radzieckiemu korpusowi kawalerii miały przed sobą już częściowo rozbitego nieprzyjaciela, jednostki 5 dywizji piechoty

musiały torować sobie drogę dotychczas nie przetartą. O świcie 19 kwietnia gdy dwa niepełne pułki tego związku taktycznego przystąpiły do działań zaczepnych, znajdowały się ^ w odległości około 11 km w kierunku północno-wschodnim od prawego skrzydła dywizji płk. Łaskiego. Na przebieg działań 5 dywizji największy wpływ wywarł jej oddział wydzielony składający się z batalionu czołgów 16 brygady i kompanii fizylierów 17 pułku piechoty. Na początku jego rajdu, prowadzonego w oderwaniu od głównych sił, chodziło o opanowanie dosyć silnie bronionej przez wroga wsi Klein Radisch, leżącej w odległości 2 km, na zachód od Schwarzer Schóps. Dzięki zdecydowanemu atakowi wioskę szybko zdobyto. Czołgiści z fizylierami ruszyli w kierunku Klitten, posuwając się w dalszym ciągu przed głównymi siłami oddziału mjr. Barańskiego. Miasto zdobyto w krótkiej, lecz gwałtownej walce, w której uczestniczyły niektóre pododdziały 17 pułku z 1 dywizjonem artylerii. Następnie oddział wydzielony ruszył po szosie prowadzącej do Spreefurtu, by z zaskoczenia uchwycić przeprawę na Szprewie. Około godz. 17.00 oddział wykorzystał do przeprawy przęsło zniszczonego mostu w Halbendorfie i opanował wioskę. Zdobycie tego przyczółka umożliwiło 17 pułkowi przeprawę przez Szprewę. Dalsze natarcie pułk rozwinął w kierunku Commerau i opanował rubież: Neudorf, Commerau, (wył.) Spreewiese, działając w płonącym lesie wśród wybuchającej amunicji pozostawionej przez Niemców. Uderzający na prawo od jednostki mjr. Barańskiego 15 pułk piechoty (bez 1 i 2 batalionu), wsparty 2 dywizjonem artylerii, we wczesnych godzinach rannych przeprowadził atak na wieś Neudorf i po uporczywej walce zdobył ją. Następnie przeszedł do natarcia na Zimpel, Ruhethal i nie napotykając poważniejszego oporu, z wyjątkiem nieprzyjacielskich ariergard i różnych małych grup rozbitych pododdziałów, pod wieczór osiągnął wschodni brzeg Szprewy na zachód od Ruhethal. Nieco inny charakter miały działania na prawym skrzy-

dle 2 armii WP. Dowództwo armii do rozbicia tzw. rietscheńskiego zgrupowania nieprzyjaciela przywiązywało dużą wagą, obawiając się, iż może dojść do połączenia się tego zgrupowania z wojskami, które usiłowały przebić się przez pas działań od południa. Na pozycję ryglową, jak wiadomo, od 18 kwietnia nacierała 7'dywizja piechoty i 13 pułk 5 dywizji. Dywizja wzmocniona 78 pułkiem artylerii przeciwpancernej rozpoczęła natarcie o świcie. Prawoskrzydłowy 33 pułk mjr. Piotra Siginiewicza po gwałtownej walce opanował dużą wieś Steinbach leżącą tuż na lewym brzegu Nysy przy linii rozgraniczenia z 10 dywizją piechoty, następnie opanował Paulinenhof i Schlangenhauser. Działający na prawym skrzydle dywizji 37 pułk po uciążliwych walkach w dniu poprzednim miał przed sobą duże obszary leśne, jeziora i stawy. Kanalizowały one jego natarcie na Quolsdorf i Daubitz wzdłuż przebiegającej przez te miejscowości szosy. Nieprzypadkowo więc nieprzyjaciel na tym kierunku zorganizował silną obronę. Mimo ponaglania przez dowództwo dywizji i zaciętości żołnierzy natarcie przebiegało wolno. Każdy niewielki nawet sukces osiągano zbyt dużymi stratami. W czasie walk wyróżniło się wielu żołnierzy. A oto jeden z przykładów. Wspaniałego czynu dokonał zwiad dywizyjny. Chor. Oksiuto-Downacki, dowódca nieetatowego szwadronu zwiadu w liczbie 21 ułanów, otrzymał zadanie rozpoznania przejść między jeziorami na północ od Heinrichswalde. Wykonując je zwiad natknął się na maszerujący pododdział nieprzyjaciela w sile około 200 ludzi. Chorąży dał rozkaz do ataku. Hitlerowcy zaskoczeni uderzeniem zbili się w tłum, stając się łatwym celem dla Polaków. Straty wroga wyniosły około 70 zabitych i rannych. Pluton zwiadu nie poniósł żadnych strat. Wszyscy ułani patrolu zostali odznaczeni Brązowym Medalem Zasłużonym na Polu Chwały. W końcu dnia dywizja utknęła na rubieży: północny skraj Steinbach, południowy skraj Hirsch, wschodni skraj Schlan-

genhauser i dalej na południe od Daubitz do Teichorde. W czasie całodziennej walki pogłębiła wyłom w obronie wroga na prawym skrzydle od 2 do 3 km, a na lewym — około 5 km. Bezpośrednio na Rietschen nacierał 13 pułk piechoty z 3 dywizjonem artylerii i 2 batalionem czołgów z działami pancernymi. Natarcie — jak wspomina płk doc. dr Antoni Karpiński — zaczęło się od ataku 7 kompanii na cegielnię, 0 którą nawiązała walkę w dniu poprzednim. Z powodu nie słabnącego oporu przeciwnika do walki o cegielnię włączyła się też 9 kompania. Na ciekawy i zarazem prosty pomysł wpadł chor. Józef Jurkiewicz, który z dwoma żołnierzami przesuwając wagoniki napełnione gliną zbliżali się do schronu bojowego i zarzucili go granatami przeciwpancernymi. Nieprzyjacielski karabin maszynowy zamilkł. 7 kompania wybitą w ten sposób drogą wyszła na tyły innych schronów. W ich zdobyciu pomogli piechocie czołgiści. Cegielnię opanowano. Ponieważ obrona nieprzyjaciela wokół Rietschen od strony południowo-wschodniej była nadal uporczywa, dowódca 13 pułku płk Jan Siewko postanowił zmienić kierunek natarcia i uderzyć na miasto od strony południowo-zachodniej. Pierwszym celem natarcia 13 pułku piechoty była wieś Nieder Prauske. Opanowano ją o godz. 13.00, po krótkich gwałtownych walkach. Następnie bataliony wyszły pod Rietschen. Zaplanowane uderzenie wykonał również 2 batalion czołgów. Gdy wozy bojowe zbliżały się do Hammerstadtu, Niemcy wykonali kontratak siłami około dwóch kompanii piechoty wspartych działami pancernymi i artylerią oraz otworzyli ogień z moździerzy i broni maszynowej, odcinając piechotę od czołgów. W tych warunkach dalsze natarcie nie powiodło się. Rietschen pozostało nie zdobyte. Nadal bez sukcesu prowadziła natarcie 10 dywizja piechoty płk. Struca, której 27 pułk piechoty o godz. 4.00 zaczął forsować Nysę w rejonie wzg. 151,8. Po uporczywej walce 1 i 2 bataliony zdołały opanować pierwszą i drugą transzeję

nieprzyjaciela, posuwając się szybko w głąb ugrupowania wroga. Ale Niemcy korzystając z tego, że na innych odcinkach nie forsowano rzeki, zamknęli nasze pododdziały w leśnym kompleksie. Tocząc zacięty bój polscy żołnierze zmuszeni byli wycofać się na wschodni brzeg. Tylko 1 i 3 bataliony 29 pułku przyszły z pomocą 2 batalionowi, który bronił zdobytego w dniu poprzednim przyczółka. Nie zmienił swojego położenia także bezpośredni prawy sąsiad 10 dywizji — 14 dywizja piechoty gwardii, prowadząc walkę na poprzedniej rubieży. Pozostałe siły 34 korpusu piechoty z 4 korpusem pancernym gwardii po opanowaniu Hoyerswerdy zajmowały rubież od Bluno, Hoyerswerda do Weisswasser. Rubież ta, łącznie z zajmowaną przez 14 dywizję, dochodziła do 50 km, będąc zwrócona w stronę południowo-zachodnią. * *

*

19 kwietnia 2 armia WP zakończyła pierwszy etap operacji łużyckiej. W wyniku czterodniowych działań wojska przełamały obronę nieprzyjaciela na głębokości taktycznej i na pozycji pośredniej oraz stworzyły dogodne warunki do przełamania armijnej rubieży obrony wroga na Szprewie, co umożliwiło 2 armii przejście do pościgu w kierunku Drezna. Wojska działające na głównym drezdeńskim kierunku operacyjnym włamały się w obronę nieprzyjaciela na głębokość 36 km, przekraczając w kilku miejscach Szprewę — armijną rubież obrony wroga. Na pomocniczym kierunku armia wdarła się w obronę przeciwnika na głębokość od 3 do 14 km; 10 dywizja piechoty pozostawała w dalszym ciągu nad Nysą, utrzymując mały przyczółek w rejonie na północny zachód od Dobrzynia. Działania 2 armii WP spowodowały rozciągnięcie jej linii frontu na około 70 km. Począwszy od prawego skrzydła biegła ona około 17 km wzdłuż Nysy, następnie 15 km w stronę jzachodnią. Taki był zarys linii frontu pomocniczego zgrupo-

wania armii, a więc 7 i 10 dywizji piechoty oraz 13 pułku piechoty. Pomiędzy nim a zgrupowaniem uderzeniowym — 9 dywizją piechoty i 5 dywizją (bez 13 pp) oraz 3 brygadą pancerną wytworzyła się około 15-kilometrowa luka, przez którą nieprzyjaciel mógł wyjść na tyły zgrupowania uderzeniowego armii, jak również na tyły zgrupowania obronnego armii rozwiniętego na południe od Niesky. Linia frontu zgrupowania nacierającego 'na kierunku drezdeńskim przebiegała południkowo i miała około 11 km długości. Warto zwrócić uwagę, że w związku z pozostawieniem nad Nysą 10 dywizji piechoty pomiędzy oddziałami nacierającymi na prawym skrzydle głównego zgrupowania 2 armii WP a lewoskrzydłowymi oddziałami 5 armii gwardii wytworzyła się luka o długości około 30 km i szerokości prawie 15 km, która nie była objęta działaniami bojowymi. Była to korzystna sytuacja dla nieprzyjaciela, ponieważ umożliwiała mu ześrodkowanie i uporządkowanie rozbitych w walkach jednostek oraz przegrupowanie ich do dalszych działań przeciwko 2 armii WP i 5 armii gwardii. Oceniając ogólne wyniki pierwszego etapu operacji łużyckiej wypada stwierdzić, że 2 armia WP nie wykonała w pełni zadania wytyczonego w dyrektywie dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego na trzeci dzień operacji. Miała bowiem oddziałami piechoty osiągnąć głębokość około 45 km od przedniego skraju obrony, a korpusem pancernym — około 75 km. Pomimo to osiągnięcia polskiego związku operacyjnego na głównym kierunku natarcia były duże, jeśli się zważy, w jakich warunkach przyszło mu działać. Dowództwo wytyczając wojskom zadania nie mogło przewidzieć, że już na początku operacji Niemcy wprowadzą do bitwy pancerno-zmotoryzowane odwody. Podobnie rzecz się miała w innych armiach 1 Frontu Ukraińskiego oraz w pozostałych Frontach uczestniczących w operacji berlińskiej, których przeciętne tempo natarcia także było wolniejsze od planowanego. W tym czasie główne siły 5 armii gwardii, która nadal nacierała z 6 korpusem zmechanizowanym gwardii, bezpośredni

prawy sąsiad 2 armii i zarazem 10 dywizji piechoty, 14 dywizja piechoty gwardii, prowadził działania obronne na poprzedniej rubieży, tj. na południe od Weisswasser do Sagar nad Nysą. Pozostałe siły 34 korpusu piechoty z 4 korpusem pancernym gwardii po opanowaniu Hoyerswerdy zajmowały rubież Bluno, Hoyerswerda, Weisswasser. Cała rubież 34 korpusu dochodziła do 50 km będąc zwrócona w stronę południowo-zachodnią. Nie zmieniło się położenie wojsk lewego sąsiada 2 armii, a mianowicie 52 armii. Na zagrożonym odcinku od pozycji 8 dywizji piechoty do Nysy Łużyckiej przedłużały obronę oddziały 73 korpusu piechoty. Dalej od Pieńska w stronę południowo-wschodnią znajdowały się dywizje 78 i 48 korpusów piechoty. Pomyślne działania wojsk radzieckich doprowadziły do odcięcia 4 armii pancernej Grupy Armii „Mitte" od 9 armii Grupy Armii „Weichsel". Poza pasem 4 armii pancernej znalazł się jej 5 korpus armijny z podległymi mu dywizjami: 21 dywizją pancerną, 35 i 36 dywizjami grenadierów SS oraz 214, 275 i 342 dywizjami piechoty. W wyniku rozcięcia zgrupowania operacyjnego 4 armii pancernej jej 57 korpus pancerny zaczął działać jak oddzielne zgrupowanie. (W historiografii polskiej i radzieckiej przyjęto je określać jako zgorzeleckie zgrupowanie Grupy Armii „Mitte"). Aby 57 korpus pancerny był zdolny do kontynuowania przeciwuderzenia w kierunku północnym w celu odtworzenia frontu obrony 4 armii pancernej, feldmarsz. Schórner podporządkował mu ósmą już z kolei dywizję, a mianowicie 17 dywizję piechoty, pośpiesznie ściągniętą z 17 armii. Tak więc siły niemieckie przeznaczone do wykonania przeciwuderzenia na lewe skrzydło 2 armii narastały niepokojąco szybko.

NA B U D Z I S Z Y N I D R E Z N O ( 2 0 — 2 2 IV)

RADOŚĆ

POŚCIGU

20 kwietnia wojska radzieckie, po przełamaniu trzech pasów obrony niemieckiej nad Odrą i Nysą Łużycką, dążyły do operacyjnego rozcięcia ugrupowania nieprzyjaciela i okrążenia Berlina. Następnego dnia związki taktyczne głównych sił 1 Frontu Białoruskiego i 1 Frontu Ukraińskiego wkroczyły na przedmieścia stolicy Niemiec. W tym czasie lewoskrzydłowe armie głównych sił 1 Frontu Ukraińskiego — 13 i 5 armia gwardii, pomyślnie prowadziły natarcie na zachód ku Łabie. Natomiast w kierunku zachodnim rozwijały walki zaczepne wojska 2 Frontu Białoruskiego, które 20 kwietnia sforsowały zachodnią odnogę Odry i przełamały obronę wroga na jej lewym brzegu. 22 kwietnia był dniem brzemiennym w skutki dla dalszego przebiegu operacji berlińskiej. Kierownictwa wojskowe obu walczących stron powzięły ważkie decyzje, których realizacja powinna była w sposób zdecydowany wywrzeć wpływ na dalszy przebieg operacji berlińskiej. Kwatera Główna Armii Radzieckiej wydała dyrektywę nakazującą zakończenie okrążenia zgrupowania frankfurcko-gubińskiego do 24 kwietnia i niedopuszczenie w żadnym wypadku do jego włamania się do Berlina lub w kierunku zachodnim czy południowo-zachodnira. Hitler rozkazał 12 armii gen. Walthera Wencka, działającej przeciwko wojskom amerykańskim, obrócić front na wschód,

przejść do natarcia przeciwko wojskom radzieckim w ogólnym kierunku na Berlin i tam połączyć się z 9 armią gen. Theodora Busse. Dowództwo niemieckie przedsięwzięło różne środki, by wzmocnić opór w rejonie Berlina. Ponadto skonkretyzowano plan uderzenia na główne siły 1 Frontu Ukraińskiego odwodów Grupy Armii „Mitte", które miały uderzyć z południa przez pas działania 2 armii WP w rejonie na wschód od Budziszyna. Jednocześnie na-prawe skrzydło wojsk 1 Frontu Białoruskiego (bezpośrednio na 1 armię WP), obchodzącego stolicę III Rzeszy od północy, zorganizowano uderzenie znad Kanału Hohenzollernów armijnej grupy gen. Felixa Steinera. Uderzenia wojsk niemieckich miały doprowadzić do rozbicia armii radzieckich w obszarze Berlina, a tym samym stworzyć warunki do zawarcia odrębnego pokoju z państwami zachodnimi. Przywódcy Niemiec nie zamierzali więc zaprzestać walki w sytuacji beznadziejnej z operacyjnego punktu widzenia. Hitler oświadczył, że pozostanie w Berlinie, by bronić go do ostatniego człowieka. Usiłując ocalić miasto, dowództwo niemieckie zamierzało otworzyć front zachodni i rzucić znajdujące się tam wojska przeciwko Armii Radzieckiej. * *

•

W związku z powstałą sytuacją na kierunku bezpośrednio berlińskim zarówno marsz. Żuków, jak i marsz. Koniew główną uwagę zwrócili na rozwijające się tam wydarzenia. Zachodziła też konieczność uczestniczenia wojsk marsz. Koniewa w walce o Berlin, co zakładano w planie operacji, ówczesna znajomość położenia podpowiadała marsz. Koniewowi, by 2 armia WP jak najszybciej skutecznie osłoniła główne siły 1 Frontu Ukraińskiego od strony południowej poprzez natarcie w kierunku Budziszyna i Drezna. Oczywiście nie stracił on z pola widzenia groźnej sytuacji, jaka istniała pod Niesky, uważał jednak, że jest ona możliwa do opanowania przez dywizje 73 korpusu piechoty i 48 kor-

pusu sprewadzonego w ten rejon z Jaworowa. Jego pozycje obronne przejęła 31 armia. Analizując położenie 2 armii WP na początku drugiego etapu operacji łużyckiej można stwierdzić, iż było ono pomyślne i umożliwiało przejście wojsk do pościgu na Budziszyn — Drezno, tym bardziej że korpus pancerny „Grossdeutschland", broniący się na tym kierunku, w znacznej mierze był rozbity. Realizacja następnego etapu operacji łużyckiej była jednak uzależniona od stopnia zabezpieczenia obu skrzydeł głównego zgrupowania uderzeniowego 2 armii, a przede wszystkim lewego skrzydła przez 52 armię. Pamiętać należy o tym, iż dywizje 52 armii nie uporały się jeszcze z kontratakującym nieprzyjacielem na około 18-kilometrowym odcinku od Sarichen do Nysy. Na 7 korpus zmechanizowany gwardii i 254 dywizję piechoty nie można było liczyć, ponieważ były one zaangażowane w walce o Budziszyn. Wkrótce miało się okazać, że ocena sytuacji w rejonie Niesky dokonana przez marsz. Koniewa niezupełnie odpowiadała rzeczywistemu stanowi rzeczy. Nie docenił on mianowicie możliwości narastania sił nieprzyjaciela w tym rejonie i konsekwencji w działaniu. Feldm. Schórner nie tylko nie odstąpił od zamiaru przebicia się jego wojsk w kierunku północnym, ale jeszcze nakazał wzmocnić siły i poszerzyć pas działania zgorzeleckiego zgrupowania uderzeniowego 0 kilka kilometrów i 20 kwietnia przystąpić do wzmożonych działań z rejonów: Ullersdorf i Diehsa na Sproitz, zamierzając wtargnąć w lukę pomiędzy zgrupowaniem polsko-radzieckim broniącym się na odcinku od Kollm, Jankendorf, Sarichen, Gross Krauscha do Zodel nad Nysą a siłami radziecko-polskimi, które działały zaczepnie w Budziszynie 1 na północny zachód od tego miasta. Nieprzyjaciel uparcie dążył do oskrzydlenia naszych wojsk walczących pod Niesky, mając ku temu dostatecznie duże siły. Dowódca 2 armii, realizując otrzymany od dowódcy Frontu rozkaz, zdecydował prowadzić zdecydowane dzia-

łania zaczepne większością sił. Armia miała wykonywać główne uderzenie na kierunku drezdeńskim przede wszystkim siłami 9 dywizji piechoty współdziałającej z 3 brygadą pancerną oraz głównymi siłami 5 dywizji piechoty. Walcząca poprzednio na głównym kierunku 8 dywizja, po przekazaniu obrony pod Niesky oddziałom radzieckim, winna do końca dnia opanować przeprawy na Szprewie na północ od Budziszyna. Na północ od tego miasta miał się też ześrodkować 1 korpus pancerny i 2 dywizja artylerii. Natomiast jednostki działające na pomocniczym kierunku natarcia armii powinny rozbić zgrupowanie nieprzyjaciela w rejonie Rietschen i następnie rozwijać natarcie w kierunku zachodnim. Gen. Swierczewski domagał się więc, by związki taktyczne armii prowadzące pościg przekroczyły Szprewę, a 9 dywizja piechoty z 3 brygadą pancerną i główne siły 5 dywizji piechoty osiągnęły rubież położoną od 10 do 18 km na zachód od tej rzeki. Na szczególną uwagę zasługuje zadanie dla 10 dywizji piechoty, która, jak pamiętamy, w dotychczasowych walkach zdołała tylko zdobyć siłami jednego batalionu przyczółek na zachodnim brzegu Nysy. Obecnie winna sforsować rzekę w całym pasie i nacierając w kierunku zachodnim przekroczyć szosę Rietschen — Bad Muskau. Zgodnie z intencją dowódcy Frontu gen. Swierczewski dążył do osiągnięcia jak największego powodzenia na kierunku głównego uderzenia, co zamierzał uzyskać siłami armijnej grupy szybkiej, trzech dywizji piechoty (bez jednego pułku), samodzielnej brygady pancernej (bez jednego batalionu) oraz kilku artyleryjskich związków taktycznych. Pomyślny przebieg pościgu niejako zapewniło 257 wozów bojowych mających działać na tym kierunku. Wykonanie tej decyzji było jak najbardziej realne również dlatego, że zagrożony kierunek Niesky miały zabezpieczyć związki taktyczne 52 armii, a 7 korpus zmechanizowany gwardii i 254 dywizja piechoty skutecznie walczyły o Budziszyn. Działania tych związków zabezpieczały lewe skrzydło zgrupowania uderzeniowego (drezdeńskiego) naszej armii.

Możliwość przejścia do pościgu wyłoniła się także na pomocniczym kierunku działania armii, ponieważ w związku z obejściem przez wojska 5 armii gwardii od północy lasów mużakowskich zagrożone okrążeniem zgrupowanie nieprzyjaciela, znajdujące się przed prawym skrzydłem 2 armii, na rozkaz dowództwa korpusu pancernego „Grossdeutschland" zaczęło przesuwać się na południowy zachód. Tylko część tego zgrupowania nadal broniła Rietschen i pozycji ryglowej. Cywilne władze hitlerowskie zdawały sobie sprawę z grożącego im niebezpieczeństwa. Już 17 kwietnia, gdy pierwsze radzieckie bomby spadły na Budziszyn, komendant obrony miasta, płk Hoepke, zarządził alarm całej załogi. Pospiesznie ewakuowano kobiety, dzieci, starców; załogę twierdzy oprócz wojska stanowiły oddziały Volkssturmu i ubrana w mundury młodzież z Hitlerjugend. Pod Oehną wysadzono autostradę drezdeńską, przygotowano się do zniszczenia wszystkich mostów na Szprewie. Gauleiter NSDAP wydał do obrońców Budziszyna odezwę, w której wzywał do walki na śmierć i życię: „Opór i walka do ostatniego żołnierza. Wróg wtargnął do Saksonii. Zagraża naszej ojczyźnie głodem i nędzą, śmiercią i wyniszczeniem. Kto w tym nieszczęściu narodu będzie działał przeciw zarządzeniom partii i państwa, przyniesie hańbę honorowi narodu, będzie wykreślony ze społeczności. Każdy przejaw poparcia dla wroga, czy to będzie wywieszenie białej flagi, czy inne formy sympatii — jest jednoznaczny ze zdradą kraju i będzie karany śmiercią" \ Pościg za wojskami przeciwnika przebiegał szybko. Nieprzyjaciel rozbity w poprzednich walkach wycofywał się w popłochu. Przez Łużyce szerokim wachlarzem podążały w bojowym marszu oddziały polskich żołnierzy. Piechota najczęściej maszerowała w kolumnach batalionowych. Nakazany ze względów operacyjnych przez dowódcę 2 armii 1 J. C z y ż , Die K&mpfe um Befreiung der Lausitz, wyd. „Domowina", 1970, s. 9.

pośpiech nie pozwolił na dokładne penetrowanie mijanych osiedli i terenów zalesionych, co umożliwiało hitlerowcom organizowanie zasadzek, sabotażu, napadów na gońców, grupy żołnierzy, tabory itd. Hitlerowcy opanowali doskonale sztukę wycofywania się. W dogodnych miejscach organizowali drobne punkty oporu, które ogniem broni maszynowej zmuszały nasze oddziały do ciągłego rozwijania się w szyki bojowe. Prawie w każdej miejscowości byli ukryci niemieccy obserwatorzy, którzy informowali swoje oddziały o zbliżaniu się „bolszewików". Wymagało to od polskich żołnierzy stałej czujności zarówno w marszu, jak i na postoju, we dnie i w nocy. Nasi żołnierze niejednokrotnie zastawali dopiero co opuszczone domostwa. Ogień dopalał się jeszcze w kuchni, na stole stały nie spożyte posiłki, paliło się światło, czynne były telefony. W opuszczonych domach znajdowano starców i chorych, którzy nie byli w stanie p własnych siłach wyruszyć w daleką i niepewną drogę. Szybko rozwijający się pościg polskich wojsk wprowadził zamieszanie w sztabach niemieckich. Świadczy o tym następujący epizod. Pełniący obowiązki oficera łącznikowego 28 pułku piechoty przy dowództwie 9 dywizji sierż. pchor. Maciej Chitrum wraz z szer. Andrzejem Woronkiewiczem ujęli niemieckiego oficera sztabowego spokojnie jadącego samochodem z adiutantem i kierowcą. Chociaż samochód był wyposażony w radio, Niemiec nie wiedział, że w wyznaczonym na spotkanie miejscu nie zastanie już poszukiwanej jednostki, dla której wiózł rozkazy. Na czoło pościgu wysunęła się 3 brygada pancerna płk. Grzegorza Nikiforowa. Pozostałe jednostki korpusu pancernego, po ciężkich walkach obronnych na południe od Niesky, ześrodkowane kilka kilometrów na północ od Budziszyna, przygotowywały się do dalszych walk. Brygada przekroczyła z marszu Szprewę pod Klix, zdobyła nagłym uderzeniem Dóbschke, przecięła autostradę Drezno — Bu-

dziszyn i wyszła od północy na tyły Niemców broniących Budziszyna przed oddziałmi radzieckimi. Za brygadą maszerowały w kolumnach oddziały 9 dywizji piechoty. Logicznie rzecz biorąc powinny mieć przetartą trasę. Okazło się jednak, że przeciwnik nadel pojawiał się nagle w małych grupach ostrzeliwując maszerujących. Bardzo często Polakom w rozbijaniu pojawiającego się oporu wroga pomagali radzieccy kawalerzyści. Działający na prawym skrzydle dywizji 30 pułk piechoty, który poprzedniego dnia wspólnie ze szwadronami 1 korpusu kawalerii gwardii opanował dwa mosty na Szprewie i w brawurowym ataku przedarł się na jej przeciwległy brzeg, zdobywając Klix, wczesnym rankiem 20 kwietnia osiągnął Radibor. Miasteczko otaczały od wschodu transze je, zapory z drutu kolczastego i pola minowe. Dowódca pułku, ppłk Marek Żuk, rozkazał z marszu przystąpić do ataku jednocześnie ze wszystkich stron. Decyzja okazała się słuszna. Zanim nieprzyjaciel zdążył zmienić stanowiska moździerzy i broni maszynowej, został obezwładniony ogniem artylerii. Umożliwiło to piechocie wtargnięcie do miasteczka i stosunkowo szybkie jego opanowanie. Również 26 pułkowi ppłk. Aleksandra Sosnory w sforsowaniu Szprewy pomogli radzieccy kawalerzyści. Oddział podzielony na dwie części z impetem sforsował rzekę, odcinając drogę odwrotu własowcom. Pół godziny później zamilkły karabiny maszynowe i moździerze zagradzające pułkowi drogę. Jeszcze przez kilka godzin kawalerzyści radzieccy likwidowali opór wroga. Dzięki nim pułk zajął bez walki Sdier, Lomske, Milkwitz, Cólln, Kleinwelka, Bolbritz. Na północ od 9 dywizji prowadziły pościg główne siły 5 dywizji. Początkowo działały w bliskim sąsiedztwie, w miarę jednak jak związek płk. Łaskiego zmieniał kierunek z zachodniego na południowo-zachodni, odległość ta wzrastała. Nie wpłynęło to bynajmniej niekorzystnie na tempo

pościgu, ponieważ na kierunku nie kontrolowanym przez nasze jednostki prowadzili w szerokim pasie skuteczny pościg radzieccy kawalerzyści. Zakończyli go po przejściu około 25 km na północ i południe od miasta Kamenz. Forsowny marsz prowadził 17 pułk piechoty mjr. Ludwika Barańskiego, który opanował Crostę i Holschdubrau. Aby utrudnić naszym oddziałom pościg, Niemcy podpalili las. Samoloty nieprzyjacielskie bezustannie krążyły w powietrzu i bombardowały na ślepo. Pod nogami tlił się mech, gryzący dym piekł w oczy, powodował męczące ataki kaszlu. Niektórzy żołnierze założyli maski przeciwgazowe. Konie przy wozach taborowych i działach płoszyły się, tak że trzeba było poowijać im łby i prowadzić za uzdy. Na szczęście ogień nie przerzucił się na cały las. Z pododdziałów pułku najcięższą walkę stoczył 3 batalion por. Pawła Marczuka. Na jego drodze stała wieś Milkel broniona przez około 700 hitlerowców. Żołnierzom por. Marczuka pospieszyło z pomocą 5 czołgów 16 brygady z desantem fizylierów. Ogień hitlerowców uszkodził od razu 3 wozy bojowe. Niemcy kontratakowali. Zatrzymała ich dopiero polska artyleria. Po naszej stronie było 15 zabitych i 45 rannych. 3 batalion zaniechał prób natarcia od czoła i przeszedł do obrony. 15 pułk piechoty (bez dwóch batalionów) ppłk. Wasyla Humeniuka od samego rana prowadził w osamotnieniu ciężki bój o sforsowanie Szprewy na kierunku Ruhethal — Lieske. Około południa żołnierzom 3 batalionu walczącym na maleńkim przyczółku zaczęło brakować amunicji. Dowództwo oddziału zorganizowało pomoc. Pod silnym ostrzałem żołnierze, dźwigając ciężkie skrzynie z cennym ładunkiem, przechodzili na lewy brzeg po nie dopalonych belkach mostu. Most nie był osłonięty przed ogniem wroga, toteż nie wszyscy dotarli do walczących. Gdy okazało się, że bój nie przynosi rozstrzygnięcia, dowódca jednostki wycofał pododdziały na prawy brzeg. Po południu pułk prze-

sunął się pod Halbendorf, gdzie rozpoznano już wcześniej nie bronioną przeprawę. Do końca dnia doszedł marszem ubezpieczonym do wsi Lieske. W różnym czasie do pościgu przeszły oddziały 8 dywizji, będąc kolejno luzowane przez jednostki radzieckie na rubieży pod Niesky. Pułki prowadziły pościg w jednej lub dwóch kolumnach. Pas działania dywizji był wytyczony pomiędzy 9 dywizją i radzieckimi związkami taktycznymi. Zarówno polskie, jak i radzieckie oddziały przez ten obszar przeszły w dniu poprzednim. W tej sytuacji opór Niemców przed 8 dywizją nie powinien być zbyt silny. A jednak stało się inaczej. Niemieckie pododdziały umiejętnie zakłócały drobnymi nieraz siłami nasz ruch na zachód. Napór polskich oddziałów był jednak tak silny, że nieprzyjacielskie pododdziały musiały szybko rezygnować z doraźnie zorganizowanej obrony. W pewnym momencie ppor. Ryszard Czarkowski, dowódca plutonu cekaemów w 5 kompanii 36 pułku piechoty, jadąc na rowerze, na skarpie porośniętej wrzosem dojrzał stalowej barwy furażerkę. Bez namysłu krzyknął „hande hoch". Nieoczekiwanie wstał wysoki Niemiec w lotniczym mundurze. Oficer polski spytał Niemca, czy jest sam. Ten odpowiedział, że w zagajniku opodal szosy są jego koledzy. Z przesadnym entuzjazmem powtarzał, że „Krieg kaputt". Ppor. Czarkowski udał się do zagajnika razem z żołnierzem niemieckim, gdzie wziął do niewoli 6 grenadierów. Na rękawach mieli wypustki z napisem „Brandenburg — Division". Mając korzystne warunki do działania dywizja do końca dnia przeszła od 10 do 18 km. Pościg kontynuowała w nocy. W dniu tym nie zaszły istotne zmiany w położeniu jednostek walczących na kierunku pomocniczego uderzenia armii. Zasadnicze walki toczono nadal o przełamanie pozycji ryglowej nieprzyjaciela w rejonie Rietschen i Daubitz.

Istotny sukces odniósł 13 pułk piechoty, działający z dala od głównych sił macierzystej 5 dywizji. Walcząc razem z oddziałami 7 dywizji zajął Hammerstadt i Werde. Do zajęcia Hammerstadt przyczyniła się w dużej mierze 2 kompania piechoty, a w niej pluton ppor. Emila Jadziaka, który na czołgach wpadł do wsi, zaskakując tym śmiałym uderzeniem Niemców. W bagnach pod Hammerstadtem ugrzęzło 13 polskich czołgów. Utrudniało to ogromnie walkę piechocie. Niemniej Rietschen zostało okrążone od zachodu. Miało to istotne znaczenie, gdyż Rietschen oraz Daubitz stanowiły dwa najpoważniejsze hitlerowskie punkty oporu na pozycji ryglowej. Oddziałom 7 dywizji nie udało się ich jednak zlikwidować w tym dniu. Tempo natarcia było wciąż niezwykle wolne. Niemcy mieli wszędzie dobrze rozbudowane i zamaskowane stanowiska. Dywizja, chociaż atakowała bez przerwy i z dużą zaciętością, nie mogła jednak osiągnąć większych rezultatów, gdyż ogólny stosunek sił w jej pasie zaczął się coraz bardziej zmfeniać na korzyść przeciwnika. Zasadnicza zmiana zaszła w położeniu 10 dywizji piechoty płk. Aleksandra Struca — przeprawiła się wreszcie na zachodni brzeg Nysy. Udało jej się to dzięki sukcesom sąsiadów, których działania oskrzydlały Niemców i zmuszały ich do odwrotu. 29 pułk mjr. Nikifora Jaśkiewicza pędził teraz przed sobą ariergardy przeciwnika, likwidował zasadzki i rozbrajał miny. Przed wieczorem żołnierze doszli do płonącej wsi Brand, podczas gdy żołnierze prawoskrzydłowego 25 pułku ppłk. Wiktora Andriejewa osiągnęli Neudorf. * *

*

Pościg, za rozbitym w pierwszym etapie operacji łużyckiej nieprzyjacielem, 20 kwietnia zapoczątkował kolejny etap. Ze względu na poprzednio ukształtowaną sytuację

bpferacyjną nie wszystkie nasze siły armii mogły wziąć w pościgu udział. Typowe działania pościgowe prowadziła przez cały dzień tylko 9 dywizja piechoty współdziałając z 3 brygadą pancerną oraz 17 i 15 pułki piechoty (bez 1 i 2 batalionów) 5 dywizji, wspierane po jednym batalionie czołgów 16 brygady. 9 dywizja przeszła w pościgu najdalej, bo 20 km, przecinając wszystkie główne linie komunikacyjne łączące Budziszyn z Dreznem. Z powodu konieczności zabezpieczenia lewego, zagrożonego, skrzydła armii do pościgu nie mogły przejść główne siły 1 korpusu pancernego oraz armijne jednostki artylerii i broni pancernej. Rzecz jasna, że niemożność wykorzystania w działaniach pościgowych grupy szybkiej, przeznaczonej do odegrania głównej roli w tego rodzaju działaniach,.musiała odbić się ujemnie na charakterze i tempie 2 armii WP. W działanich na pomocniczym kierunku uderzenia 2 armii WP nastąpił pewnego rodzaju przełom. 7 dywizja, w porównaniu z poprzednimi dniami, osiągnęła większe sukcesy terenowe posuwając się od 2 do 6 km, co należy zawdzięczać lepszej organizacji dowodzenia i bardziej zdecydowanemu działaniu dowódców oddziałów. 10 dywizja, która ostatecznie w tym dniu przełamała obronę nieprzyjaciela nad Nysą i posunęła się w kierunku zachodnim od 6 do 11 km, nie wykorzystała wszystkich możliwości, aby wspólnie z sąsiadami okrążyć jednostki niemieckie w lasach mużakowskich. • Warto porównać sukcesy osiągnięte przez 2 armię WP z jej sąsiadami. Radzieckie dywizje działające na północ od pasa natarcia naszej armii pomyślnie walczyły nad Szprewą na południe od Tzschelln, a 4 korpus pancerny gwardii — o Seftenberg. Na poprzedniej rubieży, od Weisswasser do Sagar, zajmowała obronę 14 dywizja piechoty gwardii. Natomiast główne siły 5 armii gwardii w ciągu dnia przeszły 22 km i opanowały Spremberg. Żadne istotne zmiany nie zaszły na froncie 52 armii.

W GŁĘBI

OPERACYJNEJ

21 kwietnia 2 armia WP miała rozwijać pościg w ogólnym kierunku na Elstrę, Drezno z zadaniem opanowania do końca dnia rubieży: Kamenz, Elstra. Najgłębiej położone cele powinien osiągnąć 1 korpus pancerny, a mianowicie — rejon Pulsnitz, Ottendorf-Okrilla, Radeberg. Marsz. Iwan Koniew określił też, by zgrupowanie nacierające na Drezno składało się z korpusu pancernego i trzech dywizji piechoty. Przyjrzyjmy się z kolei położeniu wojsk niemieckich i ich planom operacyjno-taktycznym na 21 kwietnia. Otóż nieprzyjaciel nie mogąc przełamać polsko-radzieckiej obrony na odcinku na południe od Niesky do Nysy Łużyckiej w nocy z 20 na 21 kwietnia obszedł wspomnianą obronę od strony zachodniej, szykując się do kolejnego uderzenia na północ. Na rubieży Ullersdorf, Weissenberg stanęły główne siły tzw. zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela w składzie: 20 dywizja pancerna, 1 dywizja spadochronowo-pancerna „Hermann Góring", 17 i 72 dywizje piechoty, jednostki dywizji grenadierów pancernych „Brandenburg", 300 brygada dział szturmowych, która wspierała świeżo wprowadzoną do walki 17 dywizję piechoty. W składzie tego zgrupowania działały także, ale na drugorzędnym kierunku, 193 i 404 dywizje zapasowe oraz 6 dywizja piechoty. Siłom tym w ciągu dnia udało się włamać w ugrupowanie naszych wojsk do rubieży Kollm, Steinerlen, Sproitz, Stockteich, Margarethenhof, Buchholz. W rejonie Spreefurtu przygotowano 1 pułk grenadierów pancernych „Brandenburg", brygadę pancerną „Grossdeutschland", 500 szturmowy batalion saperów i inne mniejsze jednostki. Jednocześnie zgrupowanie korpusu pancernego „Grossdeutschland" broniące się na południe od Weisswasser w lasach mużakowskich (615 D d/z spec, 464 DZapas. i 545 DP) próbowało zorganizować obronę na linii: Alt Markt, Stockteich, Klitten, Milkel, Zimpel, Klein Radisch, Greifswalde. Po połud-

hiu zgrupowanie td także przystąpiło do przeciwuderzenia W kierunku południowo-wschodnim, docierając do Reichswaldu, Boxbergu, Tzschelln, Kóhlergrundu. Po połączeniu się obu zgrupowań, co doprowadziłoby w konsekwencji do przecięcia linii komunikacyjnych 2 armii, Niemcy planowali przebić się przez tyły 5 armii gwardii w kierunku na Spremberg, Cottbus z zadaniem odtworzenia obrony 4 armii pancernej na rubieży Budziszyn, Spremberg. W działaniach tych nie wziął udziału 5 korpus armijny odcięty od 4 armii pancernej, i formalnie wyłączony z jej składu, oraz korpuśna grupa „Jolasse" (gen. E. Jolasse był dowódcą 344 DP), która została oskrzydlona z trzech stron przez wojska 5 armii gwardii i odrzucona na zachód od Sprembergu. Dowództwo Grupy Armii „Mitte", zaniepokojone niepomyślnym rozwojem sytuacji na Górnych Łużycach, na kierunek działań 2 armii WP, w rejon Kamenz, Kónigsbriick, Bischofswerda, przerzuciło 2 dywizję spadochronowych grenadierów pancernych „Hermann Góring" i brygadę strzelców przeciwpancernych „Freie Ukrainę" zorganizowaną z własowców. Otrzymały one zadanie prowadzenia działań metodą walk partyzanckich. Na wschód od Drezna ześrodkowało dowództwo korpus pancerny „Hermann Góring" z jednostkami korpuśnymi. Dowódca 2 armii WP na początku dnia, gdy przyszło mu powziąć decyzję do działań, nie znał dokładnie położenia wojsk niemieckich i ich zamiarów. Wydając rozkaz bojowy musiał uwzględnić otrzymane od marsz. Koniewa zadanie. Gen. Swierczewski zdecydował, aby w działaniach zaczepnych wzięły udział wszystkie związki taktyczne i te jednostki, które zostały zwolnione z obowiązku osłony lewego skrzydła armii w rejonie na południe od Niesky. Na głównym kierunku działały, licząc od lewego skrzydła, 9, 8 i główne siły 5 dywizji piechoty oraz drugorzutowa 7 dywizja, a na pomocniczym — 10 dywizja piechoty. 1 korpus pancerny miał być w gotowości do uderzenia na Drezno.

9 dywizja piechoty z 44 pułkiem 7 brygady artylerii haubic, osłaniana przez 69 pułk artylerii przeciwlotniczej, przeszła do pościgu przed południem. Tak jak poprzednio nieprzyjaciel osłaniał swój ruch na zachód ariergardami, stawiającymi opór na skrajach osiedli i w lasach. Opór ten był jednak likwidowany bez większych trudności. Około godz. 15.00 28 pułk doszedł do Uhyst, a 30 pułk do Taucher Wald, Grosshanden i Libau. Wieczorem 28 pułk zdobył wieś Gódlau oraz miasteczko i stację kolejową Rauschwitz, a w nocy — duże i rozległe osiedle Obersteina. Rozpoznanie doniosło, że nieprzyjaciel zorganizował obronę miejscowości Kaschwitz, Saiiritz i Burkau. Natarcie rozpoczęło się od zlikwidowania ubezpieczeń niemieckich. 0 godz. 17.30 dywizja zbliżyła się do tych miejscowości 1 natychmiast uderzyła na nieprzyjacielskie punkty oporu. Przy wsparciu artylerii i moździerzy piechota przełamała opór wroga i od razu rozpoczęła pościg za wycofującym się przeciwnikiem. Z walki 30 pułku na uwagę zasługuje zdobycie Pulsnitz. Pułk ścigał nieprzyjaciela wzdłuż autostrady Budziszyn — Drezno, zajmując z większych miejscowości Nederbraunn i Ohorn. Dopiero pod Pulsnitz zmieniła się sytuacja. To uprzemysłowione miasto było przygotowane do dłuższej obrony w postaci rozbudowanej transzei, rowu przeciwczołgowego, barykad itp. Niemcy przepuścili przez swoje ubezpieczenia czołgowe pododdziały pułku i otworzyli intensywny ogień dopiero do sił głównych. Pomimo to kilka pododdziałów rozwinęło się szybko do walki wśród zabudowań, podczas gdy pozostałe zaczęły obchodzić miasto od strony południowej. Przeciwnik widząc, że grozi mu odcięcie, zaczął ratować się ucieczką; 60 Niemców dostało się do niewoli. Wielu jednak żołnierzy ukryło się z bronią w licznych zakamarkach miasta, zaprzestając chwilowo walki. W ciągu najbliższej nocy Pulsnitz opanowano. Przez całą noc z 20 na 21 kwietnia prowadziła pościg 8 dywizja płk. Józefa Grażewicza. Pierwszorzutowe oddzia-

ły staczając potyczki ze słabymi ariergardami wroga 21 kwietnia rano osiągnęły Szprewę: 36 pułk — na kierunku Oehna, Neuteichnitz, a 34 — na południe od Niedergurigu. Około godz. 7.00 po krótkim przygotowaniu artyleryjskim przystąpiono do forsowania rzeki. Odbyło się ono w dwóch miejscach — po moście zbudowanym przez 25 batalion saperów pod Oehną, i po moście w Niedergurigu. Przed południem 36 pułk minął od strony północnej Budziszyn, w odległości około 4 km, i wyszedł na autostradę drezdeńską. Do końca dnia 36 pułk wyszedł na rubież Oberlichtenau, Mittelbach, a 34 pułk zakończył pościg opanowaniem z marszu miejscowości Reichenbach i Niederlichtenau. Siły główne 5 dywizji piechoty do pościgu przeszły rano. 17 pułk prowadził pościg w trzech kolumnach batalionowych. Droga była trudna, bagnista, pojawiały się na niej tylko małe opóźniające grupy niemieckie. Około godz. 19.00 podszedł pod Kamenz, gdzie natknął się na zorganizowaną obronę Niemców. Mjr Barański oceniwszy sytuację zdecydował okopać swój pułk pod miastem i oczekiwać dalszych rozkazów ze sztabu dywizji. 15 pułk (bez 1 i 2 batalionów) posuwając się w jednej kolumnie na prawie całej trasie nie spotykał oporu nieprzyjaciela. Po południu osiągnął niewielkie miasto Kónigswartha. Na ulicach pełno było zapór i różnego rodzaju przeszkód. Miasteczko już wcześniej opanowali radzieccy kawalerzyści. Dalsza droga wiodła przez Ralbitz do Laskę. Pierwszym i niejako wstępnym zadaniem 1 korpusu pancernego było przekazanie dotychczas zajmowanej obrony pod Niesky jednostkom radzieckim, a następnie przegrupowanie się na północ od Budziszyna. Na nakazane dwie marszruty oddziały pancerne zaczęły wychodzić o godz. 2.00. Zastępca dowódcy związku do spraw liniowych płk Sergiusz Franków i oficerowie sztabu osobiście kierowali wyciąganiem kolumn, przyspieszając w ten sposób rozpoczęcie ruchu na zachód. Marsz (rozpoczął się o 4.00) przebie-

gał początkowo harmonijnie i bez zakłóceń, lecz im bliżej Szprewy, tym częściej drobne i rozbite grupy nieprzyjaciela w różnych miejscach starały się powstrzymać jadące oddziały. Czołgistom wypadło na nowo zdobywać niektóre miejscowości. Dlatego przegrupowanie korpusu przeciągało się i dopiero o godz. 16.00 oddziały zaczęły przeprawiać się przez Szprewę pod Oehną (w odległości 1,5 km na północ od Budziszyna). O godz. 21.00 korpus w pełnym składzie ześrodkował się w rejonie: Grossdubrau, Kronfórstchen, Milkwitz, Luttowitz. Do korpusu dołączyła o godz. 23.00 z rejonu Goda, Dóbschke 3 brygada pancerna. Dowódca armii, interesując się osobiście korpusem, domagał się, aby już 21 kwietnia opanował on miasto Radeberg, oddalone od Budziszyna około 40 km. W piśmie przesłanym gen. Kimbarowi stwierdził, że: „Korpus naciera wolniej niż piechota. Dowódca korpusu winien zdać sobie sprawę z wojskowej i politycznej konieczności jak najprędszego uderzenia 1 Korpusu Polskiego na Drezno. Dlatego też każda zbędna godzina postoju lub brak zdecydowanej stanowczości pomniejsza walory i honor Waszych Jednostek... Natychmiastowe zjawienie się Wasze na przedmieściach Drezna jest kwestią Waszego honoru i honoru Korpusu" 2 . Dowódca korpusu nakazał więc w ciągu najbliższej nocy wszechstronnie przygotować oddziały do pospiesznego pościgu na Drezno. Miał się on rozpocząć o świcie 22 kwietnia. Tyle czasu było potrzebne na przegląd techniczny wozów i na ich zatankowanie materiałami pędnymi. Na wojska, które działały na prawym skrzydle armii, w pierwszej kolejności spadł obowiązek zlikwidowania rietscheńskiego zgrupowania nieprzyjaciela. Ciążył on przede wszystkim na 7 dywizji, która rozpoczęła natarcie już o godz. 4.00. Wyraźny sukces osiągnął tylko 37 pułk dowodzony przez płk. Włodzimierza Zinkowskiego. Walcząc wspólnie z 10 dywizjonem artylerii pancernej po ciężkiej 2

Rozkaz dowódcy 2 armii WP z 21 IV 1945 r., CA W, III-5/16, s. 63.

Walce ulicznej do godz. 13.00 opanował Daubitz. W tym czasie 33 pułk uderzył na Rietschen od strony północno-wschodniej. Jednocześnie z południa i zachodu rozwinął natarcie na miasto 13 pułk 5 dywizji z 3 dywizjonem artylerii, 2 batalionem czołgów i 6 dywizjonem artylerii pancernej (bez baterii). Ponadto do walki od strony wschodniej (po opanowaniu Daubitz) włączył się 37 pułk. Natomiast od strony północnej do Rietschen zbliżał się 25 pułk piechoty 10 dywizji. Dobrze zaplanowane koncentryczne uderzenie polskich oddziałów złamało wreszcie uparcie broniony przez hitlerowców ośrodek oporu, jakim było miasto Rietschen. Przed naszymi jednostkami powstały warunki umożliwiające im rozwinięcie działań w kierunku zachodnim. Po złamaniu kolejnego punktu oporu 2 batalion 33 pułku piechoty posuwał się marszem ubezpieczonym. Po pewnym czasie dostrzeżono stojących na wzgórzu na świeżo wykopanym okopie kilkunastu żołnierzy niemieckich. Ręce mieli podniesione do góry. Kilku trzymało białe płachty i chustki. Nie ulegało wątpliwości, że chcą się poddać. Wśród naszych żołnierzy zapanowała radość, zapomniano o ostrożności. Byli już w odległości około 250 m od Niemców, gdy wtem zaterkotały niemieckie karabiny maszynowe. Hitlerowcy szybko zbiegli do rowów. Polacy w pierwszej chwili stracili głowę, szybko jednak ochłonęli. Rozpoczęła się zorganizowana walka, w czasie której Niemcy zostali rozbici. 21 kwietnia przed 10 dywizją piechoty otworzyła się możliwość osiągnięcia większych sukcesów jak w poprzednich dniach. Za sobą miała sforsowaną Nysę i przełamaną na zachód od niej obronę nieprzyjaciela, kierując się zaś przez lasy mużakowskie w stronę Szprewy szła przez teren, gdzie wcześniej przebiła się 14 dywizja piechoty gwardii. Stąd na drodze swego pościgu natrafiała jedynie na ariergardy nieprzyjaciela, które organizowały zasadzki na przesiekach leśnych i na skrzyżowaniach dróg czy w miejscowościach. Dywizja działając bardziej zdecydowanie i śmiało, opanowała Nochten przez obejście. Miejsco-

wość ta zagradzała dywizji dostęp dó Szprdw^. W ciągli dnia posunęła się do przodu około 20 km. Z uwagi na trudne warunki terenowe — bezdrożne lasy — należy pozytywnie ocenić jej wysiłek. Około północy rozpoznanie 3 batalionu 27 pułku piechoty doniosło, że zbliża się kolumna niemieckiego wojska. Ppor. Wacław Sietnicki, dowódca plutonu piechoty, i chor. Jerzy Łyżwa, dowódca plutonu cekaemów 9 kompanii, zdecydowali zaatakować Niemców, którzy niefrasobliwie maszerowali. Jeden z żołnierzy, obsługujący erkaem, nie mogąc doczekać się sygnału, nacisnął język spustowy, kiedy minęło go czoło kolumny. Natychmiast rozległy się serie broni maszynowej, pojedyncze strzały karabinowe i rusznic przeciwpancernych. Kolumna niemiecka cięta pociskami od czoła i z boków, rwana eksplozjami granatów kłębiła się i pękała. Jadące z góry tabory z pędem wbijały się w tył ostrzeliwanej kolumny. Sytuacja stawała się jednak dla Polaków poważna. Awangarda 27 pułku, licząca około 100 ludzi, zaatakowała kilkakrotnie silniejszego przeciwnika. Wyzyskując kompletne zaskoczenie, ciemność i celny ogień z bliskiej odległości nasi żołnierze zadali Niemcom duże straty. Wielu Niemców zdołało jednak zbiec na pole i do lasu; zaczęli organizować opór. Na pomoc broniącym się przyszły posiłki. Nieprzyjaciel rozwinięty w tyralierę zaczął nacierać na Polaków, którym kończyła się amunicja. Ale i zaatakowanym rzucił na pomoc kilka plutonów dowódca 3 batalionu mjr Michał Matwiejczuk. Najskuteczniejsze okazały się moździerze. Dostarczono też amunicję. Niemcy zmuszeni byli się wycofać pozostawiając około 70 zabitych. * *

*

W czasie operacji łużyckiej, na skutek przeciwdziałań silnego i nie zawsze rozpoznanego nieprzyjaciela, dochodziło nieraz do niebezpiecznych, a nawet tragicznych sytuacji.

W takim położeniu na obszarze na północny wschód od Budziszyna pomiędzy Szprewą a Schwarzer Schóps znalazło się kilka naszych jednostek. Należały do nich: 16 brygada pancerna (bez 2 batalionu) oraz 5 pułk czołgów ciężkich i 28 pułk artylerii pancernej, które ześrodkowane w rejonie Dauban, Fórstgen stanowiły odwód pancerny armii. Około 5 km od tego rejonu, w kierunku północno-zachodnim, w Tauer, znajdowało się dowództwo 5 dywizji ze sztabem oraz samodzielnymi pododdziałami. Pułki prowadzące pościg* na Kamenz pod koniec 21 kwietnia znajdowały się w odległości od 28 do 36 km, a 13 pułk niespełna 7 km, pod Rietschen. Takie położenie jednostek uniemożliwiało sprawne dowodzenie nimi przez dowódcę dywizji gen. Aleksandra Waszkiewicza. Dowództwo 2 armii WP wnikliwie śledziło rozwój wydarzeń na Łużycach i na ogół właściwie oceniało sytuację. Gen. Swierczewski widząc w ruchu obu zgrupowań niechybną groźbę okrążenia, jaka zawisła nad oddziałami znajdującymi się w rejonie Dauban, Fórstgen i Tauer, nakazał im przed południem przegrupować się za Szprewę. Z jego też polecenia o godz. 10.00 dowództwo i sztab rozpoczęły dyslokację z Dauban za tę rzekę do Grossdubrau. Do wykonania rozkazu dowódcy armii natychmiast przystąpił 5 pułk czołgów i 28 pułk artylerii pancernej. Początkowo ruch tych jednostek w kierunku zachodnim przebiegał bardzo sprawnie. Pewne zamieszanie w 5 pułku powstało jedynie nad rzeką Lebauerwasser na skutek nagłego wybuchu nieprzyjacielskiego ognia. Jeden z czołgów prowadzony z maksymalną szybkością zawadził o grube drzewo, zrywając gąsienicę i uszkadzając koła napędowe. Natomiast inny wóz bojowy w gorączce przeprawy runął z wysokości kilku metrów do rzeki. Na zasadzkę ogniową w pobliżu przeprawy przez Szprewę natknął się 28 pułk artylerii. Stracił wówczas działo pancerne oraz kilka samochodów z amunicją i materiałami pędnymi. Do rana następnego dnia 5 pułk czołgów ześrodkował się pod Lubachau, a 28 pułk

artylerii pancernej w rejonie wioski Kronfórstchen, gdzie rozpoczęły przygotowania do działań w ramach armijnego odwodu pancernego. / Gdy 16 brygada pancerna była przygotowana do przesunięcia się za Szprewę, jej dowódca, płk Michał Kudriawcew, otrzymał wiadomość, iż 2 batalion czołgów po walce o Rietschen przybył do Zischelmiihle, a więc znalazł się od sztabu brygady w odległości 5 km za Schwarzer Schóps. Dowódca brygady samowolnie zdecydował niezwłocznie przyjść batalionowi z pomocą przez przetarcie mu drogi do sił głównych. W tym celu do pododdziału nad Schwarzer Schóps wysłał kompanię czołgów z kompanią fizylierów. Jednak pododdziałom tym nie udało się dotrzeć do rzeki z powodu silnego oporu nieprzyjaciela, powróciły więc do brygady. Dowódcę wojsk pancernych i zmotoryzowanych armii, gen. Mierzycana, zaniepokoiła zwłoka w nakazanym przegrupowaniu brygady. Późno wieczorem 21 kwietnia wydał przez radio rozkaz płk. Kudriawcewowi, by przegrupował się do lasu w pobliżu Grossdubrau, tj. 4 km na północ od Budziszyna. Dowódca brygady postanowił jednak rozpocząć przegrupowanie dopiero 22 kwietnia rano, zakładając, że do tego czasu 2 batalion czołgów przy pomocy 7 dywizji piechoty zdoła przebić się z Zischelmiihle do Fórstgen. Niestety żadna z prób sforsowania Schwarzer Schóps nie powiodła się. Gen. Aleksander Waszkiewicz też zwlekał z przeniesieniem sztabu za Szprewę, mimo rozkazu otrzymanego 21 kwietnia rano. Ten bardzo doświadczony dowódca nie zdawał sobie sprawy z poważnego zagrożenia, a być może w jakiejś mierze nie doceniał nieprzyjaciela. Już bowiem około godz. 16.00, gdy jeszcze pozostawano na starym miejscu, rozległy się serie broni maszynowej i ogień ręczny z lasów na północ i północny wschód od Tauer, a z kierunku północno-zachodniego ukazały się niemieckie czołgi. Na niewielkie siły polskie nacierały: 2 batalion 1 pułku grena-

dierów pancernych „Brandenburg", dwie baterie brygady artylerii szturmowej „Grossdeutschland" i grupa bojowa „Kappel". Gdy wielogodzinny, dramatyczny opór pododdziałów dywizji okazał się daremny, gen. Waszkiewicz zdecydował zorganizować wspólną obronę z 16 brygadą pancerną, przechodząc przed północą do Fórstgen z mocno nadwątlonymi siłami. Płk Kudriawcew nie wyraził zgody na zorganizowanie wspólnego dowództwa. Nie mogło to nie wywrzeć ujemnego wpływu na przebieg dalszej walki, tym bardziej że zgorzeleckie zgrupowanie nieprzyjaciela zaczęło już od rana 21 kwietnia przenikać, na razie niewielkimi siłami, w obszar na zachód od Niesky. Na zasadzki wroga napotykały rozczłonkowane kolumny 9 i 14 brygady artylerii przeciwpancernej w czasie przegrupowywania na kierunek drezdeński. 9 brygada, podążając zgodnie z rozkazem gen. Świerczewskiego w kierunku Budziszyna, posuwała się w składzie baterii. Gdy czoło kolumny dojeżdżało do Diehsy, jej koniec znajdował się daleko w lesie. Przez Diehsę, o którą walczono przed trzema dniami, większość kolumny przejechała spokojnie. Nie zauważono, że jest ponownie zajęta przez nieprzyjaciela. Dopiero gdy większość kolumny minęła miasteczko, hitlerowcy sądząc, że nadjeżdżają większe siły, otworzyli niespodziewanie ogień do pododdziałów 53 pułku. Artylerzyści zaskoczeni niespodziewanym ogniem stracili orientację. Sytuację uratował kpt. Ludomir Kościesza-Wolski, zastępca dowódcy pułku do spraw liniowych, który objął dowództwo. Baterie, wykonując jego rozkazy, rozwinęły się po obu stronach drogi. Przed frontem strzelających baterii zajęli stanowiska zwiadowcy, telefoniści, kucharze, gońcy i pisarze. Walczyli wszyscy. Hitlerowcy nie spodziewali się takiej reakcji, liczyli na błyskawiczny sukces. Tymczasem zaatakowana kolumna nie tylko nie uległa, ale zmusiła nieprzyjaciela do opuszczenia skraju miejscowości. Lecz około godz. 10.00 nastąpił kolejny atak niemieckich czołgów. Artylerzyści do-

puścili je jak najbliżej i dopiero wtedy otworzyli ogień. 7 czołgów stanęło w płomieniach, pozostałe 12 wycofało się do lasu. Mimo niewątpliwego sukcesu dalsze pozostawanie w Diehsie było niebezpieczne. Rozsądek nakazywał oderwać się od nieprzyjaciela i połączyć z brygadą, znajdującą się już pod Budziszynem. Zdecydowano ruszyć drogą przez Niesky. Tymczasem Niemcy zakończyli przygotowania do decydującego uderzenia. Po krótkiej nawale ogniowej szerokim wachlarzem uderzyło na Diehsę blisko 70 czołgów i dział pancernych. Teraz wróg był pewien sukcesu, dysponował druzgocącą przewagą. Artylerzyści 53 pułku artylerii przeciwpancernej dali w tej walce przykład zbiorowego bohaterstwa, wykonując z ogromnym poświęceniem swe obowiązki. Jeden z pocisków trafił w działon, w którym służył kan. Nikodem Teleryk. Cała obsługa została zabita lub ranna. Kan. Teleryk, ranny, pozostał na stanowisku i razem z kucharzem Kazimierzem Leszczotą zniszczył czołg niemiecki. Również ranny kpr. Zygmunt Gorgol nie opuścił swego stanowiska celowniczego i zniszczył czołg. Śmiercią walecznych zginął działonowy kpr. Adam Grzechnik, do końca dowodząc działonem. Ogniomistrz Jan Gugula i kpr. Maciej Hernas wraz z kierowcami Zdzisławem Czajkowskim, Czesławem Frymanem, Józefem Kryckim, Rudolfem Miszczukiem i Henrykiem Miszkiewiczem pod ogniem nieprzyjaciela, wśród palącej się benzyny, wyprowadzili nie uszkodzone samochody. Na szczególne wyróżnienie zasłużył kpt. Kościesza-Wolski. Mimo iż ranny, w najcięższej sytuacji zachował spokój i przytomność umysłu, dowodząc odciętymi bateriami. Za swą bohaterską postawę został odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy. Również na trasie pozostałych pułków Niemcy zorganizowali zasadzki. W każdym wypadku dowódcy rozwijali swoje baterie i ogniem na wprost otwierali sobie drogę. Zniszczono kilka czołgów i dział pancernych wroga, które paląc się

oświetlały przedpole i sprzyjały tym celności strzałów. Uporczywa i zacięta walka trwała niemal do rana 22 kwietnia i zakończyła się przebiciem w stronę zachodnią naszej artylerii. i Nieco inny charakter miały walki 14 brygady artylerii przeciwpancernej, która od 19 kwietnia pozostawała w odwodzie dowódcy armii w rejonie Nieder Neundorf, Biehain. 21 kwietnia o godz. 2.00 jednostka otrzymała rozkaz ód szefa sztabu artylerii armii płk. Eugeniusza Wysokowskiego (po ranieniu 16 IV dowódcy artylerii armii gen. Jana Pyrskiego pełnił on jednocześnie jego obowiązki) nakazujący jej przemarsz przez Niesky, Sproitz, Dauban i ześrodkowania się do godz. 11.00 w rejonie Kleinsaubernitz, Weigersdorf (pomiędzy Szprewą i Schwarzer Schóps) jako odwód dowódcy armii. Zarówno przejazd, jak i zajęcie rejonu przeciwpancernego odbywało się sprawnie. Dowództwo oceniło, że oddziałom zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela będzie lepiej zagrodzić drogę zajmując stanowiska bliżej zachodniego brzegu Schwarzer Schóps. W tym celu o godz. 16.00 płk Wysokowski, po przyjeździe do sztabu brygady, rozkazał, by 63 i 78 pułki przesunęły się na wschód od Leipgen oraz Ober i Nider Elsa. Przesunięcie pułków zakończono do godz. 20.00. Później jednak oceniwszy, że w tym miejscu nie ma nieprzyjaciela, o godz. 23.00 wydał rozkaz przesunięcia 14 brygady artylerii przeciwpancernej za Szprewę do rejonu Sdier, Luttowitz. Ten przemarsz nie przebiegał spokojnie, przeciwnik bowiem na trasę od Dauban aż do rozwidlenia dróg na zachód od Leipgen wprowadził 500 batalion saperów korpusu pancernego „Grossdeutschland", który zorganizował kilka zasadzek w lesie. Gdy pierwsze samochody 4 baterii 58 pułku ukazały się na szosie, nieprzyjaciel otworzył gwałtowny ogień z broni maszynowej, moździerzy, pancerzownic i dział czołgów. Pierwszy samochód, którym jechali dowódca pułku ppłk Aleksander Gorlenko i jego zastępca do spraw linio-

wych mjr Michał Cebula, został zniszczony pancerzownicą. Następnie wróg otworzył ogień do kolumny. Szefowi sztabu artylerii armii, który osobiście kierował walką, udało się rozwinąć trzy czołowe baterie. Torowanie drogi brygadzie ogniem na wprost trwało 40 minut. Zakłócone było też przegrupowanie na północ od Budziszyna 2 dywizji artylerii, która, jak wiemy, uczestniczyła w walkach na lewym skrzydle armii. W nakazanym miejscu pod Quoos około godz. 14.00 ześrodkowała się 7 brygada artylerii haubic (bez 44 i 47 pułków), a dopiero wieczorem, w rejonie Crosta, Adolfschiitten — 8 brygada artylerii ciężkiej. Nie udało się natomiast przejechać wyznaczonej trasy 6 brygadzie artylerii lekkiej. Ponieważ rozpoznano, że rejon Sproitz znajduje się w ręku nieprzyjaciela, nakazano brygadzie bronić się na poprzednich stanowiskach na południe od Horki. Brygada wykonywała ogień na korzyść radzieckiej piechoty. Tragedia polegała na tym, że walczącym w okrążeniu w rejonie Fórstgen oraz zaatakowanym na trasie przejazdu pod Dauban, Steinelsa i Leipgen jednostkom polskim nie mogły udzielić pomocy oddziały 52 armii walczące pod Niesky, ponieważ mocno związane były walkami z atakującym nieprzyjacielem. W niekorzystnym położeniu znalazła się 294 dywizja piechoty 48 korpusu pod Weissenbergiem, gdyż na jej tyły udało się w końcu dnia wyjść niemieckiej 20 dywizji pancernej. *

*

*

21 kwietnia związki taktyczne 2 armii opanowały znaczne obszary nieprzyjaciela. Najdalej, bo prawie 80 km, po sześciu dniach działań posunęły się w kierunku zachodnim 8 i 9 dywizje piechoty oraz siły główne 5 dywizji piechoty. W ten sposób zarysowało się formowanie oddzielnego zgrupowania, tzw. drezdeńskiego, dysponującego dość dużą siłą bojową, chociaż wsparte tylko 44 pułkiem 7 brygady arty-

lorii haubic, 3 pułkiem moździerzy, dwoma bateriami 4 brygady saperów i osłaniane przez 69 pułk 3 dywizji artylerii przeciwlotniczej. Około 40 km od niego w kierunku północno-wschodnim, na szerokim odcinku nad Schwarzer Schóps i częściowo nad Szprewą znalazły się 7 i 10 dywizje piechoty oraz 13 pułk 5 dywizji piechoty, 2 batalion 16 brygady pancernej i 6 brygada artylerii lekkiej. Pomiędzy wspomnianymi zgrupowaniami w rejonie na północ od Budziszyna pozostawały: 1 korpus pancerny, 5 pułk czołgów ciężkich, 28 pułk artylerii pancernej, większość sił 2 dywizji artylerii i 9 brygady artylerii przeciwpancernej oraz 98 pułk artylerii rakietowej gwardii. Jednostki te osłaniane były od południa przez 7 korpus zmechanizowany gwardii i 254 dywizję piechoty, które kończyły walki o opanowanie Budziszyna. W tym czasie 14 dywizja piechoty gwardii, w wyniku natarcia prowadzonego pomiędzy 29 a 27 pułkiem 10 dywizji, przeszła około 10 km i znajdowała się u ujścia Schwarzer Schóps do Szprewy w rejonie Sprey. Główne siły 5 armii gwardii natomiast posunęły się w stronę zachodnią około 25 km, opanowując Seftenberg, a 4 korpus pancerny gwardii wyprzedzając o 3 km 58 dywizję piechoty gwardii, która opanowała miasto Lauta, prowadził walkę o Neudorf.. Natomiast 1 korpus kawalerii gwardii, który nadal prowadził pościg, zatrzymał się dopiero po około 40-kilometrowym rajdzie na rubieży: Plessa, Hirschfeld, wyprzedzając tym samym najdalej wysunięte na zachód oddziały 5 armii gwardii około 20 km. Po rozbiciu zgrupowania spremberskiego i przyparciu do bagnistego rozlewiska Szprewy zgrupowania cottbuskiego wojska głównego zgrupowania uderzeniowego 1 Frontu Ukraińskiego stworzyły sobie dogodne warunki do dalszego rozwijania natarcia.

DREZNO J U Ż BLISKO

Gen. Swierczewski podejmując decyzję do działań w dniu 22 kwietnia nie miał łatwego zadania, ponieważ łączność ze sztabem 1 Frontu Ukraińskiego została przerwana. Położenie zaś armii było skomplikowane. Z jednej strony mogła się ona poszczycić poważnym sukcesem zbliżając się siłami prawie trzech dywizji piechoty do rejonu Drezna. Większość wojsk pancernych i artylerii ześrodkowana była na północ od Budziszyna. Natomiast dwie dywizje piechoty zatrzymały się nad Schwarzer Schóps. Główny problem stanowiło wykorzystanie korpusu pancernego — można go było skierować do dalszego pościgu na Drezno (zgodnie z ostatnim rozkazem marsz. Koniewa) albo przeciwko zgorzeleckiemu zgrupowaniu nieprzyjaciela w celu oczyszczenia obszaru pomiędzy Schwarzer Schóps a Szprewą i nawiązania bezpośredniej styczności z rozerwanymi elementami armii. Dowódca 2 armii WP, wychodząc z założenia, że jego związek nie w pełni wykonał zadanie w poprzednim dniu, powziął decyzję, aby to zadanie zrealizować obecnie. Podtrzymując nadal otrzymane zadanie,, a odnoszące się przede wszystkim do decyzji nacierania na Drezno, widocznie nie zdawał sobie sprawy z sił nieprzyjaciela, które zdolne były do aktywnych i skutecznych przeciwdziałań w widłach Szprewy i Schwarzer Schóps, mógł też zakładać, że ze zgorzeleckim zgrupowaniem poradzą sobie wojska 52 armii. Bardzo prawdopodobne jest również, że decydującym momentem w jego decyzji był zamiar oskrzydlenia Drezna od strony północnej w celu stworzenia sprzyjających warunków 5 armii gwardii do wyjścia nad Łabę. Uwzględnienie tego argumentu nie wydaje się słuszne, ponieważ dowódca 5 armii gwardii, gen. Żadow, sam się troszczył o osłonę swojego lewego skrzydła, co prawda niezbyt dużymi siłami, ale jak się okazało — wystarczającymi. Wprawdzie gen. Swierczewski przewidział właściwe usytuowanie swoich odwodów, lecz należy pamiętać, że większość z nich była w trak-

cie przegrupowania, a niektóre jednostki znajdowały się na terenie opanowanym przez nieprzyjaciela. Wykonanie jego decyzji miało przynieść bardzo przykre następstwa dla całej armii. Z racji położenia w dniu poprzednim na czoło związków taktycznych 2 armii prowadzących pościg na kierunku drezdeńskim wysunęła się 9 dywizja piechoty. Kontynuowała ona ruch na zachód przez całą noc. Dywizję wspierała 9 brygada artylerii przeciwpancernej, która o świcie opuściła przeciwpancerny rejon obrony w Lubachau, Kronfórstchen oraz 69 pułk artylerii przeciwlotniczej. Na większy opór napotkał o godz. 7.00 na skraju lasu na zachód od Friedersdorfu 28 pułk piechoty. Godzinę później pułk doszedł do Grossnaundorfu. W tym czasie 30 pułk piechoty osiągnął rubież Mittelbach, Lichtenberg. Oddziały 9 dywizji na swoim szlaku likwidowały liczne zasadzki i pojedyncze kontrataki wroga. Mimo ogromnego zmęczenia drobne grupy nieprzyjaciela ścigano wytrwale. Żołnierzy podtrzymywała na duchu świadomość wielkiego powodzenia operacji łużyckiej. Krzepiąca była również świadomość pełnego zaskoczenia wroga. W miasteczkach i wioskach, przez które przechodzili żołnierze, toczyło się normalne życie. W Grossnaundorfie oficerom 3 batalionu 28 pułku udało się uzyskać nawet telefoniczne połączenie z międzymiastową centralą w Dreźnie, która wyłączyła się dopiero na dźwięk polskiej mowy. Stopniowo opór nieprzyjaciela przed dywizją płk. Łaskiego wzrastał. Pomimo to do końca dnia jej oddziały zbliżyły się do północnych przedmieść Drezna na odległość 6 do 10 km. Jednakże szturmu na stolicę Saksonii zaniechano, ponieważ siły dywizji były zbyt słabe, a poza tym nie miała ona styczności, a nawet łączności z sąsiadami. Nader pomyślnie rozwijały się działania 8 dywizji piechoty, która wyraźnie wychodziła na kierunek drezdeński. Niestety pomiędzy jej sztabem a sztabem armii łączność została przerwana. Ponieważ rano zauważono zwiększony

opór nieprzyjaciela, płk Grażewicz zdecydował się przejść dywizją do obrony. Jego decyzja pokrywała się w istocie z rozkazem, który otrzymał później od gen. Świerczewskiego za pośrednictwem oficera kierunkowego ppłk. Michała Kaseji. Dowódca armii w odręcznie napisanym rozkazie żądał, by dywizja przeszła do obrony na południowy zachód od Kamenz na rubieży: Gelenau, Bischheim, Niederlichtenau, Mittelbach. Jednocześnie jeden pułk piechoty miał być skierowany do dyspozycji sztabu armii — został nim 34 pułk mjr. Stanisława Pluto. Na takie wykorzystanie sił 8 dywizji miała bez wątpienia wpływ pogarszająca się sytuacja polskich jednostek działających pod Budziszynem. Pułk po całonocnym marszu w późnych godzinach rannych 23 kwietnia przybył do Grosswelki, na północ od Budziszyna. W tym dniu pomyślnie mogły zakończyć się działania głównych sił 5 dywizji piechoty. Dwa jej pułki podchodziły bowiem pod Kamenz. Bezpośrednie natarcie 17 pułku na miasto rozpoczęło się o godz. 13.00. Rozbijając silne punkty oporu Niemców, oddział wdarł się do miasta i krok za krokiem zbliżał się do śródmieścia. O zmroku, w chwili gdy pułk pokonywał ostatni opór wroga, do sztabu przybył oficer łącznikowy z armii, przywożąc rozkaz wycofania się z Kamenz w kierunku Budziszyna. Pułk miał przejść do dyspozycji dowódcy korpusu pancernego. Rozkaz o zaniechaniu zdobycia opanowanego już prawie miasta żołnierze przyjęli niechętnie. Wiadomości o okrążeniu sztabu macierzystej dywizji i o wyjściu na tyły 2 armii oddziałów hitlerowskich podziałały na nich przygnębiająco. Pośpiech i noc nie pozwoliły na natychmiastowe wyjaśnienie wątpliwości. Pod Budziszyn został również ściągnięty 15 pułk. Ze względu na silne przeciwdziałanie nieprzyjaciela w rejonie na północ od tego miasta, marsz obu pułków musiał się odbyć drogą okrężną przez tereny położone na północ od rejonu głównego ogniska walk armii. To sprawiło, że prze-

grupowanie do wyznaczonego rejonu (od Kamenz w linii prostej 25 km) trwało całą noc. Na szczególną uwagę zasługują działania 1 korpusu pancernego. Po walkach obronnych pod Niesky i krótkim przygotowaniu w rejonie Budziszyna został on skierowany, jako armijna grupa szybka, do pościgu na Drezno. Pościg korpusu, rozpoczęty około godz. 3.00, był zaskakujący dla nieprzyjaciela i przynosił świetne wyniki. Starano się niszczyć po drodze wszystkie niemieckie środki łączności i komunikacji, aby utrudnić wojskom hitlerowskim orientowanie się w położeniu polskich jednostek. Dzięki błyskawicznemu działaniu zaskoczono załogę niemiecką w Bischofswerdzie. W mieście wybuchła niesamowita panika. W tej sytuacji zdobycie Bischofswerdy nie przedstawiało większych trudności. Następnie błyskawicznym uderzeniem zdobyto również Radeberg i Hermsdorf. Zwiadowcy 4 brygady pancernej ppłk. Jana Wereszczagina zauważyli cofającą się piechotę i kolumnę samochodów nieprzyjaciela oraz podążający w stronę Arnsdorfu transport kolejowy. Pancerniacy runęli błyskawicznie na zaskoczonych hitlerowców, szerząc w kolumnach nieprzyjaciela nieopisany chaos i zamieszanie. W czasie tego uderzenia zdali celująco egzamin zarówno dowódcy, jak i żołnierze oraz sprzęt techniczny. W walce zniszczono około dwu batalionów piechoty hitlerowskiej, 14 różnych dział, 12 moździerzy, około 80 samochodów, 10 motocykli, 8 ciężkich karabinów maszynowych, 6 ręcznych karabinów maszynowych i rozbito transport kolejowy. To był najbardziej błyskotliwy sukces, jaki 4 brygada osiągnęła na Łużycach. Wspaniały rajd na Drezno wykonała też 2 brygada pancerna płk. Stefana Werszkowicza. Opanowując Radeberg rozgromiła około batalionu piechoty niemieckiej, rozbiła 8 schronów bojowych oraz zniszczyła czołg, 4 działa przeciwpancerne i 15 karabinów maszynowych, kosztem kilkunastu poległych i rannych żołnierzy oraz 2 uszkodzonych czołgów,

Do południa korpus przebył od 42 do 50 km i wyszedł w rejon Grosserkmannsdorf, tj. ok. 8 km od Drezna, a oddział wydzielony korpusu dotarł nawet do skraju stolicy Saksonii. Polscy pancerniacy mogli pokusić się o zdobycie Drezna, mając przed sobą, jak się później okazało, różne rozbite jednostki wroga i zdemoralizowane oddziały Volkssturmu. W samym mieście nie spodziewano się większych sił niemieckich. Około godz. 12.00 do rejonu Bischofswerdy, gdzie mieścił się sztab korpusu, przybył oficer łącznikowy od gen. Świerczewskiego z rozkazem, aby jednostki natychmiast zaprzestały pościgu i ześrodkowały się na północ od Budziszyna w celu wzięcia udziału w powstrzymaniu i zniszczeniu przeciwuderzającego zgrupowania wroga. Tym samym opanowanie stolicy Saksonii, które w zamiarze dowódcy 2 armii WP miało być uwieńczeniem operacji łużyckiej, stało się nieaktualne. Idea wykorzystania 1 korpusu pancernego do walk obronnych pod Budziszynem zniweczyła marzenia dowódców i żołnierzy o opanowaniu bliskiego już Drezna. Wykonanie trudnego zwrotu o 180 stopni drogami zapełnionymi jednostkami odwodowymi i tyłowymi korpusu, a także 9 i 8 dywizji piechoty w rzeczywistości przebiegło dość łatwo i sprawnie, lepiej niż przypuszczano. Bez wątpienia wykorzystano doświadczenie z przeprowadzeniem podobnego manewru na początku operacji, gdy korpus został zawrócony spod Budziszyna pod Niesky. Ponadto wyprowadzenie armijnej grupy szybkiej z bitwy odbywało się w sytuacji, gdy nieprzyjaciel pod Dreznem był rozbity i ogarnięty paniką. Wyznaczony rejon Malsitz, Grossdubrau, Niedergurig 3 i 4 brygady pancerne osiągnęły już przed godz. 16.00. Wieczorem w nakazanym rejonie ześrodkowały się wszystkie siły korpusu. Większość jednostek pancernych zajęła obronę frontem na południowy wschód, w zasadzie wzdłuż zachodniego brzegu Szprewy. Chociaż obrona ta nie miała

charakteru ciągłego, to w dużym stopniu osłoniła ześrodkowane już wcześniej na północ od Budziszyna przede wszystkim armijne jednostki naszej artylerii. W ogólnym zarysie przebieg tych walk był następujący. Do osłony stanowisk artylerii użyto 8 samodzielny dywizjon pomiarów artyleryjskich i 6 dywizjon pomiarów artyleryjskich 2 dywizji artylerii, których baterie, uzbrojone jedynie w broń ręczną, obsadziły stanowiska obronne. Natomiast dywizjony artylerii 2 dywizji przygotowały się do obrony okrężnej. W godzinach popołudniowych dywizja dowodzona przez gen. Benedykta Nesterowicza zmieniła stanowiska frontem na południe tak, by móc wspierać oddziały radzieckie walczące w Budziszynie. 8 brygada artylerii ciężkiej zajmując rejon Lubachau (3 km od północnego skraju Budziszyna) prowadziła ogień na wprost przeciwko niemieckim czołgom, nie dopuszczając do sforsowania przez nie Szprewy pod Burgiem. Na zagrożony kierunek została również ściągnięta z Quoos do Kronfórstchen 7 brygada artylerii haubic (bez 44 i 47 pah). W tym czasie główne siły 14 brygady artylerii przeciwpancernej (bez sześciu baterii, które odcięte od brygady walczyły wspólnie z 7 DP) prowadziły ogień w rejonie Quatitz skutecznie odpierając ataki wroga. Także 61 pułk artylerii przeciwlotniczej, osłaniając nadal sztab armii i swojej macierzystej dywizji w Welce, prowadził intensywną walkę przeciwko nieprzyjacielskim samolotom. Ponieważ do rejonu Welki zaczęły przenikać grupy nieprzyjaciela, dowódca artylerii armii rozkazał, aby dwie baterie 61 pułku osłoniły skrzyżowanie dróg na południe od Lutowitz, pozostałe zaś baterie i kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych zorganizowały obronę przeciwpancerną w rejonie Burk, Malsitz, Quatitz, Bornitz i na przedłużeniu obrony zorganizowanej przez 58 pułk artylerii przeciwpancernej 14 brygady. 75 pułk artylerii przeciwlotniczej, który na skutek przeciwuderzeń nieprzyjaciela w rejonie Niesky pozostał poza swoją macierzystą

3 dywizją artylerii, wspólnie z radzieckim 73 korpusem piechoty odpierał ataki jednostek pancernych. Po ściągnięciu pod Budziszyn 1 korpusu pancernego 1 głównych sił 5 dywizji, na kierunku drezdeńskim pozostały 9 i 8 dywizje. Jak dotąd, największy sukces w działaniach pościgowych uzyskała 9 dywizja płk. Łaskiego. Był to najdalej na zachód wysunięty związek ogólnowojskowy 2 armii WP. Niezależnie jednak od jego zdobyczy terenowych, po wycofaniu armijnej grupy szybkiej spod Drezna, sytuacja tej jednostki stała się niekorzystna — miała odsłonięte skrzydła. Najbliżej od niej, na prawo, w stronie północno-wschodniej, znajdowała się w obronie 8 dywizja. Pomiędzy nimi istniała jednak około 12-kilometrowa luka. Wojska 5 armii gwardii, prowadząc natarcie, opanowały rejon Elsterwerdy i znajdowały się w odległości prawie 30 km na północny zachód od 9 dywizji. Główne siły 5 armii gwardii osłaniały od południa dwie dywizje (14 DP z 34 KP i 78 DP z 33 KP) rozciągnięte w obronie na odcinku prawie 100 km od Bróthen, Wittichenau, Buchwalde do Weisswasser. Natomiast 9 dywizja miała zupełnie odsłonięte lewe skrzydło. Najbliższe jednostki radzieckie: 7 korpus zmechanizowany gwardii i 254 dywizja piechoty, zajmowały obronę na południe od Budziszyna, a więc w odległości około 40 km. W wytworzonej sytuacji gen. Świerczewski mógł jedynie spowodować przegrupowanie 9 dywizji piechoty w celu powiązania jej obrony z 8 dywizją i tym samym zorganizowania skutecznej obrony od południa drezdeńskiego zgrupowania armii. W związku z tym dowódca armii 22 kwietnia o godz. 19.30 wydał dowódcy 9 dywizji rozkaz wycofania się 10—12 km w kierunku wschodnim i obsadzenia rubieży Mittelbach, zachodni skraj Lichtenbergu, Leppersdorf, Bretnig z zadaniem zorganizowania silnej obrony wokół węzłów dróg komunikacyjnych na południowy zachód od Pulsnitz. Ponadto gen. Swierczewski poinformował płk. Łaskiego, że lotnictwo wykryło wyładowywanie czołgów na

stacjach kolejowych na południe od Budziszyna. Jak się okazało, należały one do 2 dywizji spadochronowych grenadierów pancernych „Hermann Góring". Aby zabezpieczyć się przed ich ewentualnym atakiem, dowódca dywizji miał ugrupować jeden z pułków frontem na południe. Przejście 9 dywizji na nakazaną rubież miało nastąpić w ciągu najbliższej nocy. W TRAGICZNEJ SYTUACJI

22 kwietnia szczególnie trudna sytuacja wytworzyła się na obszarze pomiędzy Szprewą i Schwarzer Schóps, gdzie nasze jednostki jeszcze poprzedniego dnia zostały niespodziewanie zaatakowane przez przeważające siły wroga 1 częściowo okrążone. Po nocnych walkach położenie ich pogorszyło się — zostały całkowicie okrążone i zdane właściwie na własne siły. Mocno osłabione pododdziały 5 dywizji piechoty współdziałając z 16 brygadą pancerną z największym trudem odpierały nieustające ataki wroga w rejonie Fórstgen. Dowódca 16 brygady płk Michał Kudriawcew rano 22 kwietnia rozkazał wydzielonym siłom, aby przeprowadziły akcję na Zischelmiihle w celu umożliwienia 2 batalionowi (znajdował się nadal za Schwarzer Schóps) połączenia się z macierzystą jednostką. Uderzywszy gwałtownie i zdecydowanie pododdziały dotarły nawet na odległość kilkuset metrów od rzeki, lecz na skutek szybkiego kontrataku Niemców musiały się wycofać. Płk Kudriawcew, nie chcąc pogodzić się z pozostawieniem 2 batalionu poza brygadą, liczył na jakąś pomyślną okoliczność. Ostatecznie jednak po południu zrezygnował z zamiaru połączenia wszystkich swoich sił i zdecydował się na przegrupowanie w ślad za 5 pułkiem czołgów ciężkich i 28 pułkiem artylerii pancernej. 15 godzin temu było to możliwe, obecnie już nie. Droga za Szprawę przez Dauban na Grossdubrau była zamknięta przez oddziały 1 dywizji

spadochronowo-pancernej „Hermann Góring" i 500 batalion saperów, silnie wyposażone w artylerię przeciwpancerną i pancerzownice. Ponieważ droga na zachód była odcięta, dowódca brygady zdecydował więc uderzyć w kierunku południowym na Weigersdorf. Sądził przy tym, że uda mu się zaskoczyć nieprzyjaciela i w dalszych działaniach dotrzeć do radzieckich jednostek walczących w rejonie Weissenbergu. Przypuszczał również, że teren nie będzie obsadzony mocno przez nieprzyjaciela, gdyż liczne jeziora, kanały i lasy nie sprzyjały działaniom broni pancernej. (Rachuby jego miały okazać się błędne). Przedsięwzięcie zostało odpowiednio przygotowane. Płk Kudriawcew zorganizował grupę przełamującą w składzie: 3 batalion czołgów i batalion fizylierów, kilka grup osłonowych i wspierających oraz w oddzielnej kolumnie siły główne. Pododdziały 5 dywizji i baterie .14 brygady artylerii przeciwpancernej, które dołączyły do 16 brygady, zostały podzielone na dwie skrzydłowe podgrupy wspierające. Utworzył także tyłową grupę osłonową. Wszystko zaczęło się około godz. 14.00. Lawina czołgów i samochodów z maksymalną prędkością ruszyła na wroga. Dzięki uzyskanemu zaskoczeniu czołgiści wdarli się do Weigersdorfu i skierowali się do oddalonego o 7 km Weissenbergu. Niemcy jednak zdołali się już opamiętać i zaszachowali krzyżowym ogniem grupę przełamującą, a następnie zatrzymali na północ od Weigersdorfu siły główne brygady. Wykonane z kolei zbieżne kontrataki doprowadziły do rozbicia ugrupowania naszych pododdziałów. W powstałym zamieszaniu potworzyły się oddzielne grupy walczących, które na własną rękę próbowały przebić się z okrążenia. W takiej sytuacji zginął dowódca brygady płk Michał Kudriawcew i jego zastępca od spraw polityczno-wychowawczych ppłk Włodzimierz Gwozdkow. Wiadomość o ich śmierci wpłynęła na pancerniaków deprymująco. Do akcji energicznie wkroczył dowódca 5 dywizji gen.

Aleksander Waszkiewicz i szef sztabu 16 brygady ppłk Włodzimierz Makarów. Gdy próby przedarcia się na południe zawiodły, zorganizowali odwrót, a następnie obronę między Dauban i Fórstgen. Gen. Waszkiewicz rozkazał spalić wszystkie dokumenty operacyjne. Ppłk Makarów postanowił jednak ukryć „historię brygady"; dwom oficerom sztabu — por. Berniejowi i por. Rykowowi, oraz żołnierzom plutonu ochrony i regulacji ruchu powierzył sztandar jednostki z zadaniem wyniesienia go z okrążenia. Gen. Waszkiewicz nakazał wychodzić z okrążenia w kilkuosobowych grupach w kierunku wschodnim i przebijać się przez lasy do 7 dywizji piechoty. Załogi czołgów i sztab brygady miały odejść ostatnie. Prawie do północy garstka czołgistów stawiała opór aż do chwili, gdy ostatni czołg został trafiony pociskiem pancerzownicy. Podczas tych walk 16 brygada pancerna straciła blisko 700 ludzi, z czego 119 zabitych i 556 zaginionych bez wieści, 22 czołgi, 45 samochodów oraz całe wyposażenie batalionu fizylierów i kompanii przeciwlotniczych karabinów maszynowych. Z okrążenia wyszła 2 kompania' 3 batalionu czołgów, która jako szpica przedarła się do wojsk radzieckich pod Weigersdorfem. Następnie wspólnie z nimi toczyła walki, tracąc 24 kwietnia jeden z pięciu czołgów. Dzięki oddziałom radzieckim kompania przebiła się do 2 batalionu i połączyła się z nim 25 kwietnia. Razem z nim walczyła w bitwie pod Budziszynem. Około 100 żołnierzom, w tym niektórym oficerom sztabu brygady, z jego szefem ppłk. Włodzimierzem Makarowem, udało się ukryć w lasach i pod koniec kwietnia połączyć z nacierającymi w stronę południową i południowo-zachodnią oddziałami 7 i 10 dywizji piechoty. Wśród żołnierzy wielu było rannych. Pod osłoną nocy z 22 na 23 kwietnia i dżdżu, nieznanymi szlakami, przez lasy i pola, po bezdrożach, usiłowały przedrzeć się grupy żołnierzy 5 dywizji piechoty przez niemiecki kordon. Wszystkie miejscowości, skrzyżowania dróg, kluczowe punkty terenowe były obsadzone przez wrogie woj-

ska. Przez cały dzień 23 kwietnia grupa gen. Waszkiewicza: adiutant kpt. Józef Ogrodniczek, kapelan ksiądz kpt. Zarzycki, część plutonu ochrony sztabu, osobisty ordynans — sierż. Mikołaj Wichert i kucharka imieniem Zosia, ukrywała się w lesie. Zaczęli się przedzierać, gdy tylko ściemniało. Przez trzy kolejne dni szukali wyjścia z sytuacji, bacznie obserwując teren z gęstwiny lasów i śledząc ruchy niemieckich wojsk. Generał nie miał mapy, pozostała w mapniku zabitego adiutanta. Nocą szukano pożywienia. Znajdowane w piwnicach ziemniaki pieczono lub gotowano, częściowo zaspokajając dokuczliwy głód. 27 kwietnia w nocy dziesięcioosobowa grupa gen. Waszkiewicza wznowiła przedzieranie się. Tym razem Niemcy zauważyli naszych żołnierzy. Doszło do dramatycznej walki pomiędzy Fórstgen a Weigersdorfem. Padali ranni i zabici. Pod dowództwem generała grupa przebiła się jednak przez niemiecką tyralierę. Nad ranem gen. W.ąszkiewicz zaczaił się w przepustowym mostku betonowym, osłoniętym drzewami. Było dość widno. Garstka Polaków zobaczyła wielką liczbę hitlerowców. Wybuchło nagłe starcie. Dowódca 5 dywizji strzelając z pistoletu maszynowego położył sześciu Niemców. Atakujących hitlerowców ogarnęła wściekłość. Nie pamiętali o nakazie schwytania żywcem. Rzucili trzy granaty. Jeden z odłamków ranił generała w prawą stopę. Rozjuszeni hitlerowcy runęli na bezbronnego. Opanowani żądzą zemsty znęcali się nad jeńcem, tłukli go kolbami, kopali Znęcali się także nad schwytanymi żołnierzami. Z okrążenia wyszedł szef sztabu 5 dywizji ppłk Piotr Wiesieński, który po siedmiu dniach przedostał się do sił głównych związku i objął jego dowództwo. 3 Zwłoki gen. Aleksandra Waszkiewicza Bohatera Związku Radzieckiego znaleziono 4 maja w rejonie Stiftswiese; przewieziono je z honorami do Warszawy. Uroczysty pogrzeb odbył się 28 V1945 r. Ciało złożono w Parku Ujazdowskim, a po kilku latach przeniesiono na Cmentarz Powązkowski do Alei Zasłużonych. Jego imię nosi Wyższa Oficerska Szkoła Samochodowa w Pile, a także Technikum Leśne w Białowieży, gdzie gen. Waszkiewicz się urodził.

W ciężkim położeniu znalazło się również sześć baterii 63 i 78 pułków artylerii przeciwpancernej 14 brygady. Oddzielne grupy, nie mogąc przedrzeć się za Szprewę do głównych sił brygady, szukały ukrycia w lesie na zachód od Schwarzer Schóps. Do brygady dołączyły dopiero w końcu kwietnia i na początku maja, gdy niemieckie wojska na Łużycach zostały rozbite i pokonane. Walki w rejonie Tauer i Fórstgen są niewątpliwie wyrazem niezłomnego ducha żołnierskiego i niezłomnej postawy. Odosobnione i odcięte grupy artylerii, czołgów i piechoty walczyły do ostatka nie dając się wziąć do niewoli i dążąc wszystkimi siłami do przebicia się do swoich. Ich uporczywa walka wiązała znaczne siły wroga i zdobywała cenny czas, który pozwolił dowództwu 2 armii zorganizować przeciwdziałanie na wybranym kierunku, na północ od Budziszyna. Tragizm położenia 16 brygady pancernej oraz sztabu 5 dywizji piechoty z samodzielnymi jednostkami pogłębiał fakt, iż zaledwie koło 6 km od nich, tuż za Schwarzer Schóps, znajdowały się w obronie polskie jednostki, które nie mogły sforsować rzeki i deblokować okrążonych oddziałów. Rano 22 kwietnia do sztabu 7 dywizji piechoty przybył szef sztabu 1 Frontu Ukraińskiego gen. Iwan Pietrow, który podporządkował dywizję dowódcy 52 armii gen. Konstantinowi Korotiejewowi, a dowódcy 7 dywizji z kolei działające w tym rejonie: 13 pułk piechoty, 1 i 2 bataliony 15 pułku piechoty (które przybyły na front po wykonaniu zadania w głębi kraju), 6 dywizjon artylerii pancernej (bez baterii), 6 brygadę artylerii 2 dywizji artylerii, sześć baterii 53 i 72 pułków artylerii przeciwpancernej, 75 i 66 pułki artylerii przeciwlotniczej (bez 1 i 3 baterii) oraz 2 batalion czołgów 16 brygady. Ponadto płk. Prus-Więckowskiemu został podporządkowany 25 pułk piechoty 10 dywizji z 1 dywizjonem artylerii. Pułk otrzymał zadanie zajęcia obrony na prawym brzegu Schwarzer Schóps na odcinku od Stockteich do Sproitz. Pomiędzy 37 i 25 pułkami piechoty, na południowy

wschód od Stockteich nad Schwarzer Schóps, miał zająć obronę 13 pułk piechoty. Oddział ten w nakazany rejon przegrupowywał się spod Rietschen przez całą noc. Jako straż przednia maszerowała 7 kompania. Było bardzo ciemno, mżył deszcz, na niebie widniały łuny pożarów, mieszkańcy opuścili swoje domostwa, z daleka dochodził huk dział. O świcie kompania podeszła do miejscowości Moholz, skąd została ostrzelana bardzo silnym ogniem z broni maszynowej i moździerzy. Zaskoczyło to naszych żołnierzy, ponieważ w dniu poprzednim przeszły tędy oddziały 7 dywizji. Na rozkaz ppor. Antoniego Karpińskiego, który został wyznaczony dowódcą straży przedniej, kompania rozwinęła się w tyralierę i krótkimi skokami zbliżała się do wioski. St. szer. Piotr Bezruczko, potężne chłopisko z Wileńszczyzny, trzymając w ręku granatnik zameldował, że w pobliskim sadzie znajdują się hitlerowskie moździerze, a w budynku stanowisko cekaemu. Dowódca straży postanowił zlikwidować rozpoznane siły niemieckie głównie za pomocą zdobycznych pancerzownic. Kpr. Masłowski, jako dowódca patrolu, wraz ze st. szer. Rudzikiem mieli się pcdczołgać do domu i uspokoić cekaem. St. szer. Bezruczko ze st. szer. Krasowskim otrzymali zadanie zlikwidowania moździerzy, które prowadziły ogień na nasze pododdziały. Atak patrolu powiódł się. Uciekających hitlerowców żołnierze ostrzeliwali z pistoletów maszynowych. Po zlikwidowaniu niedobitków wroga w Moholzu 13 pułk piechoty już bez przeszkód wyszedł nad Schwarzer Schops. Dowódca 52 armii obejmując dowództwo nad zgrupowaniem płk. Prus-Więckowskiego o godz. 10.40 odręcznym pismem rozkazał mu siłami 33 i 37 pułków przejść natychmiast do natarcia z zadaniem opanowania Stockteich. Po opanowaniu miasteczka pozostawić tam jeden pułk, a drugim wykonać natarcie w kierunku Dauban. 25 pułk miał opanować Zischelmiihle, a następnie uderzać w kierunku Steinerlen, Dauban. Celem natarcia było jak najszybsze przyjście z pomocą okrążonym w rejonie Fórstgen jednost-

kom i następnie połączenie się z głównymi siłami 2 armii. Na prawo od 7 dywizji w kierunku na Tzschelłn miała nacierać 10 dywizja piechoty, a na lewo — 214 dywizja piechoty 52 armii na Sprotau, Kollm, Gross Radisch. Zgrupowanie płk. Prus-Więckowskiego rozpoczęło natarcie od likwidacji utrzymywanego jeszcze przez Niemców przyczółka na wschodnim brzegu Schwarzer Schóps w rejonie Stockteich. Zadanie to wykonał 37 pułk, któremu udało się nawet sforsować rzekę, ale nie zdołał utrzymać przyczółka. Sukcesu nie osiągnęły też inne jednostki. 13 pułk piechoty ppłk. Jana Siewki, który szykował się do natarcia na północną część Stockteich, od wczesnego rana stoczył ciężką walkę z kontratakującym nieprzyjacielem. Główne uderzenie niemieckiej piechoty wsparte kilkoma wozami bojowymi wyszło na 1 batalion. Niemcy dodawali sobie animuszu okropnym krzykiem. Dowódca plutonu z 2 kompanii ppor. Emil Jadziak w krytycznej chwili dopadł do cekaemu, siejąc krótkimi seriami. Niestety, Polacy zostali zepchnięci z toru kolejowego na odległość około 200 m, do lasku. Niemcy dalej nie poszli. Rozpętała się wielogodzinna walka ogniowa. Człowiek szukał człowieka, by go zabić. Ppor. Jadziak stoczył pojedynek z niemieckim snajperem, strzelając z pepeszki. Ponieważ młode drzewka przeszkadzały mu w celnym strzelaniu z postawy leżącej, ukląkł na prawe kolano, by mieć lepsze warunki do oddania strzału. Nie zdążył pociągnąć za język spustowy, gdy poczuł silne uderzenie w lewą nogę. Niemiecki pocisk trafiwszy w drzewko odbił się i rykoszetem ciężko zranił polskiego oficera. Pierwszej pomocy ppor. Jadziakowi udzielił sanitariusz szer. Marciniszyn, żołnierz jeszcze z I wojny światowej i wojny obronnej Polski w 1939 r. Najbliższy sąsiad wspomnianego zgrupowania — 10 dywizja piechoty (bez 25 pp), nadal pozostawała nad Schwarzer Schóps i Szprewą, w odległości ponad 10 km. J e j dowódca, płk Struć, zdecydował sforsować Szprewę na północ i południe od Tzschelłn oraz obejść Boxbe.rg siłami 29 i 27

pułków piechoty, a następnie rozbić broniącego się tam wroga, sforsować Schwarzer Schóps i dalej rozwijać natarcie w kierunku południowo-zachodnim. Przez cały dzień trwały walki 29 pułku piechoty o zdobycie Tzschelln, mimo okrążenia broniącej jej załogi z trzech stron i dotarcia obu skrzydłami pułku do wschodniego brzegu Szprewy. W walkach tych ponieśliśmy znaczne straty. 27 pułk ppłk. Jana Kuszniarowa z niewiadomych powodów walczył o Boxberg nie — jak przewidywał rozkaz — częścią sił, lecz całością. Niemcy bronili się uporczywie. W rezultacie do końca dnia nie udało się opanować wsi. Natarcie przeprowadzone następnego dnia też się nie powiodło. W walce o Boxberg wyróżnił się dowódca 2 batalionu kpt. Stanisław Betlej, uczestnik wojny obronnej Polski w 1939 r., później żołnierz AK. Jego batalion nacierał na prawym skrzydle pułku. Kpt. Betlej walczył w pierwszej linii. W pewnym momencie Niemcy otworzyli morderczy ogień z cekaemów. Natarcie załamało się przy znacznych stratach. Kpt. Betlej, z wiązką granatów, pobiegł w stronę domu, z którego strzelali Niemcy, i wrzucił granaty do środka. Zginął przeszyty serią kul. Ponieważ dotychczasowe walki o Tzschelln i Boxberg oraz o forsowanie rzek nie miały powodzenia, dowódca dywizji zarządził przegrupowanie pododdziałów i zorganizował na nowo natarcie. Wykorzystując ciemność zapadającej nocy główne siły 29 pułku, nie zauważone przez Niemców, przesiekami leśnymi dotarły do Szprewy. Następnie, zaskakując nieprzyjaciela, przystąpiły do forsowania rzeki i mimo wzrastającego ognia nad ranem 23 kwietnia mocno uchwyciły zachodni brzeg. Nacierająca na prawo 14 dywizja piechoty gwardii 22 kwietnia sforsowała Szprewę na północ od miejscowości Spree i do końca dnia pokonała odległość 20 km, osiągając Bróthen, Wittichenau, Buchwalde.

* *

•

Po zakończeniu siódmego dnia operacji łużyckiej głębokość wyłomu w obronie niemieckiej na głównym kierunku uderzenia 2 armii WP wynosiła od 78 do 85 km. Najdalej na zachód wysunęła się 9 dywizja piechoty. Od północnych przedmieść Drezna dzieliło ją od 6 do 10 km. 1 korpus pancerny, znajdujący się na lewym skrzydle zgrupowania uderzeniowego, zbliżył się do tego miasta na odległość od 8 do 10 km, a pojedyncze czołgi (pododdziały rozpoznawcze) dotarły do jego wschodnich przedmieść. Dywizje działające na pomocniczym kierunku prowadziły walki o sforsowanie Szprewy i Schwarzer Schóps. Głębokość wyłomu dokonana przez nie wynosiła 20 km. W tych warunkach drezdeńskie zgrupowanie od sił walczących nad Szprewą i Schwarzer Schóps dzieliło ponad 50 km. Istotną cechą działań 2 armii WP w końcu drugiego etapu operacji było przede wszystkim to, iż mimo pomyślnych warunków na kierunku natarcia zgrupowania uderzeniowego musiała ona przerwać jego dalszy ruch na Drezno. Decyzję taką spowodowała groźna sytuacja, jaka się wytworzyła w rejonie na północny wschód od Budziszyna w widłach Szprewy i Schwarzer Schóps w związku ze zbieżnym uderzeniem niemieckich wojsk pancernych i zmotoryzowanych z południa i północy, co doprowadziło do rozcięcia armii na dwie części.

BUDZISZYŃSKA

POCZĄTEK

E P O P E J A C23—27 IV)

BITWY

Rozwijająca się z wielkim rozmachem operacja berlińska Armii Radzieckiej 23 kwietnia wkroczyła w nowe stadium. Wojska radzieckie, tocząc zacięte boje, zacisnęły jeszcze bardziej pierścień okrążający zgrupowanie wojsk niemieckich pod Berlinem oraz w rejonie Frankfurtu i Gubina. Czołowe oddziały radzieckie były już w Poczdamie, nad kanałem Teltow, we Friedrichsteinie i w Tegalu oraz przedostawały się przez Spandau do Dóberitz. 1 armia WP po sforsowaniu Kanału Hohenzollernów na północ od Berlina mimo desperackich prób wroga organizującego bezładny opór nacierała uparcie na zachód. Następnego dnia, 24 kwietnia, na południowy wschód od Berlina wojska 1 Frontu Białoruskiego spotkały się z wojskami 1 Frontu Ukraińskiego. Położenie wojsk niemieckich gwałtownie się pogorszyło — nastąpiło odcięcie frankfurcko-gubińskiego zgrupowania od garnizonu berlińskiego. Przywódcy III Rzeszy gorączkowo zaczęli wzmacniać załogę Berlina. Wzmożono formowanie batalionów Volkssturmu. 22 kwietnia z więzień wypuszczono przestępców kryminalnych, których hitlerowcy także użyli do obrony. Załogę miasta wzmocniono przez wcielenie blisko 80 tys. żołnierzy z wycofujących się z frontu oddziałów i 32 tys. policjantów. Jej ogólny stan przekraczał obecnie 300 tys. ]udzi. Hitlerowskie dowództwo pokładało nadzieję

w 12 armii gen. Wencka, która nacierała na wschód w kierunku Jiiterbogu, aby połączył się w tym rejonie z usiłującymi przebić się z okrążenia na zachód oddziałami niemieckiej 9 armii gen. Busse, a następnie, wspólnymi siłami, wykonać natarcie w celu odblokowania Berlina. Nic już jednak nie mogło ocalić hitlerowców od nieuchronnej klęski. Rozwój sytuacji na obszarze działań 2 armii WP w znacznym stopniu zależał od przebiegu natarcia jej sąsiadów. Prawy sąsiad — 5 armia gwardii, pomyślnie rozwijał natarcie w kierunku Torgau nad Łabą. Jego lewoskrzydłowe związki taktyczne, nacierające na pomocniczym kierunku uderzenia, włamały się w obronę nieprzyjaciela około 30 km głębiej niż główne zgrupowanie 2 armii. Ponieważ tempo działań pomocniczego zgrupowania naszego związku operacyjnego było wolniejsze, wytworzyła się pomiędzy głównym jej zgrupowaniem i pomocniczym zgrupowaniem 5 armii gwardii nie objęta działaniami bojowymi przestrzeń o długości około 70 km i szerokości około 15 km. Nie miało to korzystnego wpływu na warunki działań 2 armii. Większy wpływ na przebieg walk 2 armii WP miały działania 52 armii, z którą nasze wojska miały realizować jeden cel — osłonić od południa główne zgrupowanie 1 Frontu Ukraińskiego przed przeciwdziałaniem nieprzyjaciela. Tymczasem tylko dwa związki taktyczne tej armii — 7 korpus zmechanizowany gwardii i 254 dywizja piechoty — osiągnęły Budziszyn, odrywając się na ponad 20 km od jej zasadniczych sił, które w uporczywych walkach odpierały uderzenia Niemców w rejonie na południe od Niesky. Nie można oczywiście zapomnieć o 294 dywizji piechoty, która 20 kwietnia opanowała Weissenberg, leżący w połowie drogi pomiędzy Budziszynem a Niesky. Dywizja ta jednak razem z 27 brygadą piechoty zmotoryzowanej, która przybyła j e j na pomoc, została 22 kwietnia okrążona przez jednostki zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela. Luka pomiędzy wojskami 52 armii została wykorzystana przez Niemców do wykonania uderzenia w kierunku północnym pomiędzy

formujące się budziszyńskie zgrupowanie naszej armii i wojska znajdujące się na wschodnim brzegu Schwarzer Schops. Jednocześnie pozostawienie pod Budziszynem 7 korpusu zmechanizowanego gwardii i 254 dywizji piechoty przy wysunięciu się o 30 km dalej w stronę Drezna 8 i 9 dywizji piechoty 2 armii WP spowodowało zagrożenie tych ostatnich związków nie tylko od czoła, lecz przede wszystkim z lewego skrzydła i od tyłu przez zgrupowanie niemieckie operujące bardzo aktywnie w rejonie Budziszyna. Dla 2 armii WP 23 kwietnia był początkiem kolejnego — trzeciego etapu operacji łużyckiej, do którego weszła w skomplikowanej i poważnej sytuacji operacyjnej. Pod koniec poprzedniego dnia w wyniku zbieżnego uderzenia 57 korpusu pancernego i korpusu pancernego „Grossdeutschland" oraz dywizji odwodowych Grupy Armii „Mitte" nieprzyjaciel opanował rozległy obszar między Szprewą i Schwarzer Schops, okrążył kilka jednostek polskich i radzieckich oraz rozciął ugrupowanie operacyjne naszej armii i radzieckiej 52 armii na kilka części. W ciągu najbliższej nocy niemieckie wojska odniosły dalsze sukcesy, powiększając wyłom. Miał on formę klina, którego podstawa znajdowała się w południowej części pasa działania 2 armii i była szeroka około 22 km; taka też była mniej więcej wysokość. Jego wschodni bok dochodził do Schwarzer Schops. Zachodni bok kliina przesunął się poza Szprewę i sięgnął do miejscowości Lohsa, Oppitz, Grossdubrau. Nieprzyjacielowi nie udało się sforsować Szprewy na północ od Budziszyna, dzięki oporowi jednostek 2 armii, zwłaszcza pancernych. Wojska niemieckie, mimo że uzyskały niewątpliwy sukces terenowy, nie osiągnęły zamierzonego celu operacyjnego. Mianowicie nie odtworzyły obrony nad Nysą Łużycką. Z drugiej strony sukces zgorzeleckiego zgrupowania, którego trzon stanowił 57 korpus pancerny, miał charakter względny. Niemcy znaleźli się jakby w kleszczach — między pozycjami polskich i radzieckich wojsk nad Schwarzer

Schóps i Szprewą. Tym samym zgrupowanie to, mając zagrożone skrzydła, nie mogło swobodnie kontynuować przeciwuderzenia w kierunku północnym. Głębokie wtargnięcie wojsk nieprzyjaciela w ugrupowanie 52 armii i 2 armii WP spowodowało bardzo groźną 1 zarazem skomplikowaną sytuację operacyjną dla naszych wojsk. Nastąpiło przecięcie dróg dowozu i ewakuacji, naruszenie systemu łączności i dowodzenia, nie mówiąc o zamieszaniu i objawach chaosu, jaki powstał na tyłach jednostek zaatakowanych znienacka przez poważne pancerno-zmotoryzowane siły wroga. Trudność położenia 2 armii wynikała także z rozrzucenia jej sił na rozległym obszarze. Na północ od Budziszyna, który stawał się głównym ogniskiem operacji łużyckiej 2 armii WP, walczył 1 korpus pancerny, 17 i 34 pułki piechoty, 2 dywizja artylerii (bez 6 BAL), 14 brygada artylerii przeciwpancernej, 5 pułk czołgów ciężkich, 28 pułk artylerii pancernej, 98 pułk artylerii rakietowej gwardii, 4 brygada saperów oraz 61 pułk artylerii przeciwlotniczej. W zgrupowaniu tym znajdowało się około 230 wozów bojowych. Z jednostek radzieckich dostępu nieprzyjacielowi do Budziszyna bronił 7 korpus zmechanizowany gwardii (bez 27 BPZmech) z 254 dywizją piechoty. Daleko, bo od 20 do 30 km, od budziszyńskiego zgrupowania działały pozostałe trzy mniejsze zgrupowania naszych wojsk: w kierunku wschodnim nad Schwarzer Schóps — 7 dywizja z przydzielonymi jej jednostkami; w północno-wschodnim nad Szprewą i Schwarzer Schóps — główne siły 10 dywizji; w kierunku zachodnim na południowy zachód od Kamenz — 8 i 9 dywizje z jednostkami wzmocnienia. Powstanie tych właśnie częściowo lub całkowicie izolowanych czterech rejonów walk było najbardziej istotną cechą niekorzystnego położenia operacyjno-taktycznego 2 armii WP na początku tzw. budziszyńskiej bitwy zaczepno-obronnej. Tylko zgrupowanie płk. Prus-Więckowskiego miało bli-

skich sąsiadów. W kierunku południowo-wschodnim jego obronę przedłużały radzieckie dywizje 48, 73 i 78 korpusów piechoty, które zajmowały obronę na poprzednich rubieżach od Sproitz, Sarichen, Gross Krauscha do Zodel (nad Nysą) i dalej do Jaworowa. Bezpośrednim sąsiadem naszego zgrupowania była 214 dywizja 48 korpusu. Natomiast 294 dywizja 48 korpusu i 27 brygada 7 korpusu zmechanizowanego gwardii zostały izolowane w okrążonym Weissenbergu przez dywizję grenadierów pancernych „Brandenburg" z brygadą artylerii szturmowej „Grossdeutschland". W wyniku intensywnego rozpoznania prowadzonego na różnych szczeblach dowodzenia i przez wszystkie rodzaje wojsk, a głównie przez lotnictwo 1 Frontu Ukraińskiego, wiadomości o ruchach jednostek zgorzeleckiego zgrupowania były coraz konkretniejsze. Wywołały one zrozumiałe zaniepokojenie w radzieckich i polskjch sztabach. Marsz. Koniew oceniając rozwój wydarzeń w obszarze Budziszyna już 22 kwietnia o godz. 3.00 powziął decyzję w sprawie rozgromienia niemieckich wojsk w widłach Szprewy i Schwarzer Schops. Założył w niej wykonanie zbieżnego uderzenia dużymi siłami 2 i 52 armii w skrzydła zgorzeleckiego zgrupowania. 1 korpus pancerny i 7 korpus zmechanizowany gwardii (bez 27 BPZmech) miały wykonać uderzenie z rejonu Budziszyna w kierunku wschodnim na Diehsę, a radzieckie 116 i 214 dywizje piechoty znad Schwarzer Schops w kierunku południowo-zachodnim, też na Diehsę. Jednocześnie dowódca 52 armii winien był wzmocnić odcinek od Sproitz do Niesky dwiema brygadami artylerii przeciwpancernej, by nie dopuścić do rozprzestrzeniania się nieprzyjaciela na tym kierunku. Marsz. Koniew już wówczas przedsięwziął środki mające na celu zatrzymanie czołowych oddziałów zgorzeleckiego zgrupowania od północy siłami dwóch dywizji piechoty 5 armii gwardii (14 DP z 34 KP i 78 DP z 33 KP), które następnie w wyniku natarcia w kierunku południowym miały połączyć się

z wojskami 2 armii WP. Ponadto rozkazał pod koniec 23 kwietnia wprowadzić 33 korpus piechoty gwardii i 4 korpus pancerny gwardii do drugiego rzutu 5 armii gwardii w rejon- Sedlitz, Hosena. Przewidział też silne wsparcie wojsk lądowych jednostkami 2 korpusu lotnictwa myśliwskiego, 3 korpusu lotnictwa szturmowego oraz 4 i 6 korpusów lotnictwa bombowego z 2 armii lotniczej. Trafna z teoretycznego punktu widzenia decyzja marsz. Koniewa opierała się niestety na niepełnej znajomości, zresztą bardzo szybko zmieniającego się, położenia nieprzyjaciela. Co prawda 23 kwietnia siły naszego budziszyńskiego zgrupowania były większe niż poprzednio, pomimo to nawet w połączeniu z radzieckimi nadal nie dorównywały niemieckim dywizjom rzuconym przeciwko nim. W tych warunkach szanse zrealizowania decyzji dowódcy Frontu były minimalne. Dowódca 2 armii WP, uwzględniając złożoność sytuacji operacyjnej, zdecydował się na rozwiązanie przede wszystkim głównego problemu — rozbicia zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela. Zamierzał on o godz. 10.00 wykonać zbieżne uderzenie w obydwa boki klina włamania nieprzyjaciela przy jednoczesnym zatrzymaniu i stępieniu jego ostrza. Przygotowania wojsk do działań miały być zakończone do rana. Tymczasem gotowość bojową osiągnął wcześniej nieprzyjaciel. Skoro świt niemieckie jednostki pancerne i zmotoryzowane, wspierane przez lotnictwo, wykonały uderzenie z zamiarem dwustronnego oskrzydlenia budziszyńskiego zgrupowania wojsk polskich i radzieckich, a następnie jego rozbicia. Walki od razu nabrały niezwykle zaciętego charakteru. Pierwsze uderzenie wyszło na radzieckie jednostki. 7 korpus zmechanizowany gwardii i 254 dywizja piechoty broniące podejść do Budziszyna zatrzymały wroga i odparły go z ciężkimi stratami. Nieprzyjaciela osadziły na miejscu także jednostki naszego korpusu, które broniąc się nad Szprewą od Oehny do Klix uniemożliwiły Niemcom prze-

kroczenie rzeki. Odparła też wszystkie uderzenia w rejonie Grossdubrau 4 brygada pancerna z 24 pułkiem artylerii pancernej oraz 17 pułkiem piechoty i 3 batalionem 34 pułku piechoty. Nieprzyjaciel rzucał do kontrataków wszystkie swoje siły. Sytuacja, w jakiej znalazły się polskie oddziały, była bardzo trudna. Siły wroga rozpoznawano niejednokrotnie dopiero w czasie walki, przy czym prowadzono ją nie tylko przeciw regularnym oddziałom Wehrmachtu, ale i naprędce skleconym pododdziałom Volkssturmu. Były wypadki, że spokojny pozornie mieszkaniec, który poprzednio, na zajętych przez Polaków terenach, przejawiał bierną uległość we wszystkim, obecnie chwytał za karabin i występował przeciwko naszym żołnierzom. Drogi, którymi poprzednio przechodzono, bywały znów odcięte, a wsie i osiedla, w których kwaterowały polskie oddziały, nazajutrz po ich odejściu były ponownie zajmowane przez wrogą i trzeba je było znów zdobywać. Zdarzało się, że sanitariusze, mimo najwyższego wysiłku i ofiarności, nie zdążyli wynieść wszystkich rannych z pola walki. Hitlerowcy znęcali się wówczas nad rannymi i mordowali ich w bestialski sposób. Drobne grupy żołnierzy niemieckich, a nieraz i ludność cywilna napadały na żołnierzy dowożących żywność i amunicję. Ludzki i zarazem przyjacielski stosunek do naszych żołnierzy okazywali Łużyczanie i antyfaszyści niemieccy. Witając Polaków jako swoich wyzwolicieli gościli ich w swoich domach, udzielali pomocy rannym; zdarzały się wypadki wychodzenia na spotkanie polskich żołnierzy z białymi i czerwonymi flagami. Uczynili to mieszkańcy Neudorfu: Nikolaus Herbrich, który wyszedł z czerwoną flagą, a Forch — z białą. W Rammenau witał polskich żołnierzy białą flagą mistrz kołodziejski — Kretschmar. Rudolf Seemmer, który opuścił szeregi Wehrmachtu pod Berlinem, w Obersteinie wywiesił na maszcie wieży obserwacyjnej białe prześcieradło. Za jego przykładem wywieszano białe płótna w okolicy. Ten sam Seemmer wyszedł następnie na

spotkanie polskich żołnierzy z białą flagą i zorganizował dla nich gorące powitanie. W czasie oczyszczania Pulsnitz od niedobitków wroga do dowódcy kompanii fizylierów 30 pułku piechoty ppor. Zygmunta Pruchno zgłosił się J. Classen, kierownik miejscowego obserwatorium astronomicznego i zarazem przewodniczący terenowej organizacji antyfaszystowskiej, ofiarowując współpracę. Wskazał on pomieszczenia i schrony, w których ukrywali się żołnierze niemieccy i miejscowi dygnitarze hitlerowscy. W następnych dniach Classen i jego towarzysze prowadzili akcje rozpoznawcze w okolicy na korzyść naszej 9 dywizji piechoty.1 W walkach pod Budziszynem główną rolę odgrywał 1 korpus pancerny. Działania korpusu odznaczały się wielką manewrowością i różnorodnością form walki. Z jednej strony prowadził on aktywne działania obronne, z drugiej zaś wykonał silne i gwałtowne uderzenie w skrzydło zgrupowania niemieckiego. W czasie kilkugodzinnych walk obronnych na początku dnia jednostki korpusu tworzyły trzy zgrupowania bojowe. Główne w składzie: 1 brygada piechoty zmotoryzowanej z 2 pułkiem moździerzy, 2 brygada pancerna z 27 pułkiem artylerii pancernej, walczyło wzdłuż drogi Budziszyn, Doberschiitz i na rubieży Nimschiitz, Niedergurig. Osłonowe zgrupowanie złożone z 4 brygady pancernej, 17 pułku piechoty i 24 pułku artylerii pancernej zmagało się na rubieży Zschillichau, Sdier, Brehmen. Natomiast zgrupowanie odwodowe w składzie: 3 brygada pancerna, 25 pułk artylerii pancernej, 47 pułk artylerii haubic (2 DA), 26 pułk artylerii przeciwlotniczej, 1 dywizjon artylerii rakietowej oraz kilka mniejszych jednostek korpuśnych, pozostawało w re1 O pozytywnym stosunku antyfaszystów niemieckich i Łużyczan do żołnierzy polskich pisze w swoich licznych artykułach mieszkaniec Kamenz. nauczyciel historii, Dieter Rostowski. Pisze też o zbrodniach hitlerowców dokonywanych na rannych i wziętych do niewoli żołnierzach 2 armii WP. Te sprawy są przedmiotem pracy doktorskiej D. Rostowskiego.

jonie Radibor, Welka, Kronforstchen w gotowości do działania. Po południu niemal natychmiast po załamaniu się niemieckiego przeciwuderzenia do natarcia przeszły 2 i 3 brygady pancerne oraz wspierające je pułki artylerii, a także inne mniejsze oddziały. W tym celu przeprawiły się one na przyczółek na wschodnim brzegu Szprewy utrzymywany przez 1 brygadę piechoty zmotoryzowanej, następnie rozwinęły się na rubieży Burg, Doberschutz, by wykonać uderzenie w kierunku na Kreckwitz, Gróditz z zadaniem deblokowania radzieckiej 294 dywizji piechoty i 27 brygady piechoty zmotoryzowanej walczących w okrążeniu w Weissenbergu. Nieprzyjaciel nie spodziewał się, że nagle runą na niego polskie czołgi i działa pancerne. Zaskoczony, niezdolny był zatrzymać brawurowego i zarazem silnego ciosu korpusu. Dzięki temu nasze jednostki rozbiły nieprzyjacielskie oddziały osłonowe i szybko podeszły do Kreckwitz. Później jednak natarcie zostało zatrzymane zmasowanym ogniem niemieckiej artylerii przeciwpancernej, okopanych czołgów i dział pancernych, ustawionych wzdłuż autostrady w pobliżu północnego skraju Budziszyna. W bardzo ciężkim położeniu znajdowała się 4 brygada pancerna ppłk. Jana Wereszczagina z przydzielonymi jednostkami. Wypadało jej walczyć niejako w osamotnieniu, w znacznym oddaleniu od głównych sił macierzystego korpusu i jednostek armijnej artylerii. Pancerniacy z piechotą zagradzali wrogowi drogę na zachód, prowadząc ogień z zasadzek czołgowych. Najsilniejsze walki, zwycięskie dla Polaków, rozegrały się w rejonie Brehmen i na północny wschód od Grossdubrau. Mężną postawą wyróżniła się bateria dział pancernych por. Zygmunta Boreckiego, która broniła pozycji pod Grossdubrau. Zatrzymała ona ogniem z dział i broni maszynowej nieprzyjacielską piechotę, wspartą kilkunastoma czołgami i działami pancernymi. Chociaż żołnierze Boreckiego

me mieli chwili wytchnienia po kilkudniowych walkach, trwali na stanowiskach. Hitlerowcy, widząc, że się nie przedrą, popędzili na baterię oszalałe od huku bydło, sami zaś posuwali się za nim. Nasi żołnierze zarzucili wroga granatami. Na polu walki pozostało kilkudziesięciu niemieckich fizylierów i 3 „Tygrysy". Około godz. 17.00 4 brygada pancerna z przydzielonym 17 pułkiem piechoty rozwinęła natarcie na Sdier — ważny węzeł drogowy na trasie Budziszyn — Muskau i na linii kolejowej Górlitz — Kónigswartha. Ponadto przez Sdier przebiegał zachodni bok klina włamania wroga i dlatego było ono szczególnie silnie bronione. Zmagania bojowe przeciągnęły się do późnego wieczora. Czołgiści 3 batalionu śmiało wdarli się w obronę nieprzyjaciela. Dowódca batalionu, kpt. Piotr Nadutienko, nie mając amunicji do dział i broni maszynowej swoim czołgiem „prasował" okopy hitlerowców. Za jego przykładem poszły inne czołgi. Ponieważ artyleria niemiecka rozbiła kolumnę dowozu amunicji, dowódca brygady, ppłk Jan Wereszczagin, był zmuszony wydać rozkaz o wycofaniu się spod Sdier. W tym boju brygada straciła 6 czołgów. Wprawdzie natarcie 1 korpusu pancernego nie przyniosło spodziewanych wyników, wytrąciło jednak wrogowi inicjatywę oraz spowodowało zatrzymanie jego licznych i silnych jednostek pancernych i zmotoryzowanych między Budziszynem i Grossdubrau. W czasie tej bitwy pancernej korpus zniszczył 24 niemieckie czołgi i działa szturmowe. Sam jednak stracił 23 wozy bojowe, w tym aż 16 spalonych. Ciężkie walki nie raz na pierwszej linii musiały staczać również oddziały artylerii, walczące nadal bez osłony piechoty. 2 dywizja artylerii pod dowództwem gen. Benedykta Nesterowicza częścią sił odpierała ataki piechoty oraz broni pancernej wychodzących z rejonu Nimschutz. 8 brygada artylerii ciężkiej prowadziła zacięty ogień na wprost z odkrytych stanowisk w rejonie Lubachau, chcąc zatrzymać

kilkanaście czołgów i dział pancernych, usiłujących sforsować Szprewę. W walkach tych męstwo i odwagę wykazały nie tylko obsługi dział, ale i zwiadowcy, telefoniści, kierowcy. Zaciętą walkę stoczyła 7 brygada artylerii haubic dowodzona przez płk. Jana Kusznarewicza. Od poprzedniego dnia zajmowała obronę okrężną we wsi Drei Kretschen (8 km na północny zachód od Budziszyna). Jeszcze w nocy nieprzyjaciel rozpoczął ogień nękający, a rano przystąpił do ataku siłami piechoty i czołgów wspartych ogniem artylerii. Sytuacja brygady stała się bardzo poważna. Wszelkimi siłami 44 pułk artylerii haubic starał się nie dopuścić hitlerowców do swoich stanowisk. Na rozkaz dowódcy pułku ppłk. Wiktora Ługowcowa spieszono nawet obsługi dział, pozostawiając przy każdym zaledwie po trzech kanonierów. Pozostali artylerzyści, na czele z oficerami, zajęli obronę. Część dział strzelała ogniem na > wprost do niemieckich czołgów, a część ostrzeliwała kolumny samochodów. Ogień przeciwnika przerzedzał szeregi pułku. Do obsługi dział stanęli szef sztabu mjr Piotr Miczurin oraz dowódcy baterii ppor. Mikołaj Mironow i ppor. Mikołaj Popkow. 44 pułk artylerii haubic odparł wszystkie ataki nieprzyjaciela, niszcząc 3 czołgi, kilka samochodów, nie licząc zlikwidowanych hitlerowców. Na bezpośrednie ataki nieprzyjaciela narażone były też baterie 14 brygady artylerii przeciwpancernej dowodzonej przez ppłk. Borysa Charkiewicza. W nocy z 22 na 23 kwietnia 63 pułk artylerii przeciwpancernej zajął przeciwpancerny rejon obrony, 4 km na północny wschód od Budziszyna na prawym brzegu Szprewy. Od świtu nieprzyjaciel atakował go kilkakrotnie. Nie udało mu się jednak przełamać obrony artylerzystów. Nieprzyjaciel poniósł poważne straty w ludziach. Pułk zniszczył 4 ciężkie czołgi wroga. Pod silnym naciskiem przeważających sił, nie mając przy tym osłony piechoty, dowódca pułku ppłk Józef Sawicki wycofał się na lewy brzeg Szprewy. Gdy nadszedł z pomocą

batalion szkolny 8 dywizji piechoty, 63 pułk ponownie zajął stanowiska ogniowe na prawym brzegu rzeki. W tym czasie pozostawały na stanowiskach w Quatitz i Jeschutz 58 i 78 pułki artylerii przeciwpancernej. W godzinach rannych na ustny rozkaz dowódcy artylerii armii, płk. Eugeniusza Wysokowskiego, 58 pułk wydzielił dwie baterie do bezpośredniego wsparcia pododdziałów radzieckich walczących w Budziszynie, które toczyły uporczywe i zaciekłe walki uliczne z gwałtownie nacierającymi oddziałami niemieckimi. Przedstawiciel dowódcy 7 korpusu zmechanizowanego gwardii przekazał bateriom zadania. Baterie zajmując stanowiska w Rattwitz prowadziły ogień na zgrupowanie piechoty i broni pancernej przeciwnika. Niemcy niejednokrotnie podchodzili w pobliże punktów obserwacyjnych znajdujących się w północno-zachodniej części Budziszyna. W związku z opanowaniem przez Niemców rejonów na północ i zachód od Budziszyna trzeba było koniecznie zamknąć kierunki prowadzone z tego miasta na Welkę, gdzie znajdował się sztab 2 armii WP. W tym celu nad wieczorem do rejonu Rattwitz i Temritz została skierowana reszta 58 pułku, aby wzmocnić stanowiska 1 i 2 baterii oraz zorganizować przeciwpancerny rejon obrony. W bitwie pod Budziszynem zostały również użyte odwody pancerne. 28 pułk artylerii pancernej dowodzony przez ppłk. Mikołaja Zubkowa zajmował obronę okrężną w rejonie Salzenforstu, w pobliżu Budziszyna (prowadził ogień z zamaskowanych stanowisk ogniowych). Polacy jednocześnie osłaniali pozycje 7 korpusu zmechanizowanego gwardii z południowego zachodu. 5 pułk czołgów ppłk. Teodora Rogacza zorganizował obronę okrężną w Kleinwelce, chroniąc znajdujący się w tej wiosce sztab armii. Działania 2 armii WP pod Budziszynem zaczęły stawać się najważniejszymi w operacji łużyckiej. Od ich powodzenia zależał wynik całej operacji. Dowództwo armii, zdając sobie z tego sprawę, a zarazem trafnie oceniając niebezpieczeń-

stwo, jakie zarysowało się w związku z przeciwuderzeniem nieprzyjaciela, zwróciło się nad ranem do sztabu Frontu z prośbą o wyrażenie zgody na skierowanie jednostek armii z kierunku drezdeńskiego (gdzie nieprzyjaciel nie przejawiał większej aktywności) pod Budziszyn. Rozmowę tę prowadził szef sztabu 2 armii, gen. Józef Sankowski z szefem sztabu Frontu, gen. Iwanem Pietrowem. Propozycja, w ogólnych zarysach, została przez sztab Frontu przyjęta. Przez cały dzień 7 dywizja piechoty z przydzielonymi jednostkami toczyła walkę o sforsowanie Schwarzer Schops. Wykonanie tego zadania było warunkiem uderzenia od strony wschodniej w bok klina włamania nieprzyjaciela. Te próby nie powiodły się. Tylko 37 pułkowi piechoty udało się uchwycić mały przyczółek nad tą rzeką. Podobnym rezultatem zakończyły się działania 10 dywizji piechoty. Niemniej jednak zdobyty nad ranem 23 kwietnia przyczółek na zachodnim brzegu Szprewy miał istotne znaczenie. Dywizja uzyskała możliwość prowadzenia natarcia wzdłuż Szprewy w kierunku południowym na wierzchołek klina włamania zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela. Natarcie miało umożliwić przeprawę przez Szprewę i Schwarzer Schops pozostałych sił związku taktycznego i otworzyć im drogę na południe. W dniu tym nadal próbował zdobyć Boxberg 3 batalion 27 pułku. Na próżno. Silny nieprzyjaciel próbował nawet przeprawić się przez rzekę, by wzmocnić załogę wioski. W walce wyróżniła się 8 kompania ppor. Władysława Wojtowicza. Z impetem zepchnęła do Schwarzer Schops tych hitlerowców, którzy dostali się na wschodni brzeg i zatrzymała się dopiero na piaszczystym brzegu. Ale umocnieni za rzeką Niemcy otworzyli morderczy ogień. Nie osłonięta niczym kompania ginęła. Ppor. Wojtowicz dostał w prawą dłoń, później w lewą rękę. Przestrzelonymi rękami wyjął gwizdek i komenderował. Jeszcze dwanaście kul utkwiło w jego ciele.

Gdy zamilkł jego gwizdek, Niemcy ruszyli do natarcia. Wyruszyli z wody mokrzy i butni, przekonani, że nie napotkają oporu. Czekała na nich reszta żołnierzy batalionu. Uzbrojony w pepeszę prowadził ogień dowódca batalionu mjr Michał Matwiejczuk, szukał celu dla rusznicy por. Zenon Bratkowski, dowódca kompanii erpepanc, cekaem obsługiwał dowódca kompanii moździerzy ppor. Bolesław Wasilewski. Gotowali się do nieustępliwego boju inni oficerowie i wszyscy szeregowcy. Gdy Niemcy byli zupełnie blisko, rozszalał się ogień na okrzyk: „Za Warszawę, za Polskę umęczoną, za naszych kolegów ognia!" Padło wielu szeregowców i oficerów, ale z tyraliery niemieckiej nikt nie wrócił na zachodni brzeg. Cztery cekaemy, z których jeden obsługiwał ppor. Jerzy Łyżwa, przecięły im drogę odwrotu. W czwartym, w dodatku w zupełnie odosobnionym rejonie, kontynuowały walki obronne 8 i 9 dywizje piechoty, osłaniając polskie i radzieckie wojska zaangażowane w bitwie pod Budziszynem przed ewentualnym uderzeniem Niemców z rejonu Drezna. Tym samym dywizje te tworzyły armijne zgrupowanie osłonowe. W położeniu 8 dywizji (bez 34 pp i 8 batalionu szkolnego) z 3 pułkiem moździerzy nie zaszły istotne zmiany w stosunku do poprzedniego dnia; rozbudowywała ona obronę, prowadziła rozpoznanie i oczyszczała teren od działających jeszcze grup hitlerowców. 9 dywizja z 9 brygadą artylerii przeciwpancernej, 44 pułkiem artylerii haubic, 69 pułkiem artylerii przeciwlotniczej i 3 batalionem 4 brygady saperów zaczęła zajmować obronę przed świtem na rubieży: od Mittelbach, zachodni skraj Lichtenberg, Leppersdorf, do Bretnig, wyrównując linię frontu do lewego skrzydła 8 dywizji. Odbywało się to w walkach z nieprzyjacielem, który przechodził do kontrataków. Stosunkowo największą walkę stoczył 26 pułk o miasto Gross Róhrsdorf, które ostatecznie zdobył nad ranem. Następnie nieprzyjaciel zaczął aktywnie przeciwdziałać

po południu. Przed północą Niemcy zaatakowali na szerokim froncie. Żołnierze mając już doświadczenie potrafili skutecznie walczyć wśród ciemności. Nic nie osiągnąwszy, po kilkugodzinnej zaciętej walce Niemcy musieli się wycofać w kierunku Radeberg, Arnsdorf i Grossharthau. Ostatecznie oddziały 9 dywizji zajęły obronę zgodnie z założeniami sztabu armii. » *

*

Na początku bitwy zaczepno-obronnej 2 armii WP pod Budziszynem istniało realne zagrożenie głównych sił 1 Frontu Ukraińskiego. Czołowe oddziały zgorzeleckiego zgrupowania Grupy Armii „Mitte" znajdowały się bowiem w odległości 4 km od południowej linii rozgraniczenia pomiędzy 5 armią gwardii a 2 armią WP i zaledwie 12 km od ważnego węzła komunikacyjnego, jakim było miasto Hoyerswerda. W takiej sytuacji dowództwo Frontu zobowiązało dowódcę 5 armii gwardii gen. Żadowa do zorganizowania szybkiej przeciwakcji. Na skutek tego do głównego ogniska walki 2 armii pod Budziszynem zbliżyła się znacznie 14 dywizja piechoty gwardii, wychodząc na rubież Bernsdorf, Kónigswartha. Dywizję tę od najdalej na północ wysuniętych jednostek 2 armii WP wchodzących w skład budziszyńskiego zgrupowania dzieliło około 10 km. Również w kierunku Budziszyna podążał 4 korpus pancerny gwardii; w końcu dnia znalazł się w rejonie Lautawerk, Hohenbocka. W rejon działań naszej 10 dywizji wyruszyła 95 dywizja piechoty gwardii wzmocniona 150 brygadą pancerną. Dalsze przegrupowanie sił 5 armii gwardii miało nastąpić później. W pierwszym dniu bitwy zaczepno-obronnej 2 armii WP pod Budziszynem polskie jednostki wspólnie z radzieckimi zatrzymały nacierające z impetem doborowe dywizje nieprzyjaciela i wytrąciły mu inicjatywę operacyjną. Dowództwo Grupy Armii „Mitte" musiało zrezygnować z przebicia się zgorzeleckiego zgrupowania na tyły głównych sił

1 Frontu Ukraińskiego do czasu rozbicia wojsk polskich i radzieckich pod Budziszynem. 23 kwietnia operacja łużycka 2 armii WP, która do tej pory miała wybitnie zaczepny charakter, przechodziła w etap zaczepno-obronny. Od tego dnia wynik operacji zależał od rozstrzygnięcia na korzyść wojsk polskich i radzieckich bitwy budziszyńskiej. ROZWINIĘCIE D Z I A Ł A Ń

Ideą przewodnią planu działań 2 armii WP 24 kwietnia w dalszym ciągu było zlikwidowanie włamania nieprzyjaciela w jej pas pomiędzy Szprewą a Schwarzer Schóps. W tym celu zamierzano połączyć zasadnicze siły armii znajdujące się na północ od Budziszyna z siłami po przeciwnej stronie wyłomu niemieckiego na wschodnim brzegu Schwarzer Schóps. Należało zażegnać niebezpieczeństwo zakłócenia działań głównych sił 1 Frontu Ukraińskiego przez wojska Grupy Armii „Mitte". Warto dodać, że w tym czasie główne siły 1 Frontu Białoruskiego osłaniała od północy 1 armia WP przed uderzeniem Grupy Armijnej gen. Steinera szykującego się do przyjścia z odsieczą Berlinowi z Meklemburgii. 2 armia WP realizowała przede wszystkim zarządzenie szefa sztabu 1 Frontu Ukraińskiego gen. Iwana Piętrowa wydane 23 kwietnia o godz. 18.30. Szef sztabu Frontu domagał się zrealizowania już wcześniej podjętego przez marsz. Koniewa planu rozbicia zgorzeleckiego zgrupowania. W związku z pomyślnym sforsowaniem Szprewy przez 10 dywizję w rejonie Tzschelłn winna ona obecnie przeprawić na lewy brzeg pozostałe siły 1 nacierać w kierunku południowym na Spreefurt, Sdier w celu połączenia się z budziszyńskim zgrupowaniem 2 armii. Dywizji przypadło więc do wykonania ważne zadanie, polegające przede wszystkim na zamknięciu nieprzyjacielowi drogi na północ. Ponadto gen. Pietrow zdecydował się na wzmocnienie piechotą budziszyńskiego zgrupowania

naszej armii przez ściągnięcie spod Kamenz 8 dywizji piechoty. Po ześrodkowaniu w rejonie Grossdubrau i Sdier (na kierunku działań 4 BPanc i 17 pp) miała ona przystąpić do natarcia na wschód przez Szprewę w celu spotkania się ze zgrupowaniem płk. Prus-Więckowskiego. Natomiast 9 dywizja piechoty winna była zorganizować obronę na szerokim froncie (po włączeniu byłej rubieży 8 DP), aby osłonić główne siły 2 armii z kierunku drezdeńskiego. 1 korpus pancerny miał udzielić pomocy okrążonym w Budziszynie jednostkom radzieckim. Zarządzenie gen. Piętrowa dowodzi, że dowództwo Frontu nawet w sytuacji poważnego zagrożenia swoich sił głównych od południa nie zamierzało ograniczyć się do walki obronnej, lecz w dalszym ciągu prowadzić aktywne działania zaczepne, które miały doprowadzić do połączenia w jedną całość jednostek walczących w kilku oddzielnych rejonach. Chciano w ten sposób utworzyć silne zgrupowanie w rejonie na północ i północny wschód od Budziszyna, składające się w większości z sił 2 armii oraz oddziałów sąsiednich armii radzieckich. Poza tym zgrupowaniem miała pozostać w osłonie, od strony Drezna, 9 dywizja piechoty. Plan zlikwidowania klina włamania nieprzyjaciela nie został zrealizowany — naszym wojskom nie starczyło sił nie tylko na pomyślne przeprowadzenie natarcia, ale nawet na zatrzymanie napierającego wroga. Niemcom udało się wyprzeć 294 dywizję piechoty z Weissenbergu i podejść do Budziszyna od północnego zachodu. Nieprzyjacielowi nie udało się jednak sforsować Szprewy na północ od Budziszyna, gdzie działały jednostki 1 korpusu pancernego oraz część sił radzieckich 7 korpusu zmechanizowanego gwardii i 254 dywizji piechoty bardzo osłabionych po walkach w Budziszynie. Po wyparciu z miasta jednostki te dowódca Frontu podporządkował dowódcy 2 armii. "Ponieważ posiadanie Budziszyna miało znaczenie operacyjne i stanowiło doskonałe oparcie dla wojsk walczących na północ od niego, gen. Swierczewski powierzył zadanie

odbicia miasta z rąk nieprzyjaciela 1 korpusowi pancernemu, który spośród jednostek wchodzących w skład budziszyńskiego zgrupowania 2 armii w dalszym ciągu odgrywał główną rolę. Korpus miał to zadanie wykonać we współdziałaniu z 7 korpusem zmechanizowanym gwardii i 48 korpusem piechoty, po uprzednim oskrzydleniu Budziszyna od zachodu i wschodu. Niestety, istniejąca sytuacja nie pozwoliła korpusowi wykonać powierzonego zadania. Inicjatywa należała do nieprzyjaciela, który w rejonie Budziszyna na rubieży: Taschendorf, Góda, Budziszyn, Niederheide, Puschwitz zgromadził duże siły. W tych warunkach korpus prowadził walki obronne na poprzednich rubieżach, aż do godz. 10.00. Uderzenie oskrzydlające Budziszyn od strony zachodniej wykonała 2 brygada pancerna z 28 pułkiem pancernym i 2 batalionem 34 pułku piechoty. Bez większego trudu rozbiła grupy osłonowe nieprzyjaciela, opanowała Stiebitz i wyszła na tyły wojsk niemieckich. Powodzenie brygady nie zostało jednak wykorzystane, nieprzyjaciel przegrupował swe siły i przystąpił do zniszczenia polskich jednostek. Głębokie włamanie naszych oddziałów pancernych w ugrupowanie wroga doprowadziło do ich półokrążenia w rejonie Salzenf orstu Dowódca 2 brygady płk Stefan Werszkowicz zdecydował się bronić i w dogodnej chwili wyjść z niekorzystnego położenia. Ratunek widział w męstwie żołnierzy i celności prowadzonego przez nich ognia. Należało wytrzymać napór dużych sił pancerno-zmotoryzowanych wroga i nie załamać się pod uderzeniami niemieckiego lotnictwa działającego w grupach po 15—25 samolotów. Polscy pancerniacy nie zawiedli. Pluton czołgów ppor. Andrzeja Popiela wytrzymał atak dwóch kompanii hitlerowskiej piechoty wspartej 6 czołgami. Sierż. Jerzy Kuglański trafił 2 czołgi * Na polu pod Salzenforstem żołnierze hitlerowscy zamordowali 7 rannych polskich pancerniaków oraz 3 uciekinierów z obozu koncentracyjnego. „Żołnierz Wolności", nr 104 z 2 V 1965.

Warunki walki z każdą godziną stawały się trudniejsze. Zmniejszyła się liczba sprawnych wozów bojowych, a załogi kilku czołgów zostały zdekompletowane. Jednocześnie zaczynało brakować amunicji, którą dostarczano sporadycznie czołgami lub pod ich ochroną. U schyłku dnia czołgi miały jedynie po 2—3 pociski armatnie i niewiele amunicji do karabinów maszynowych. W tych warunkach kontynuowanie walki groziło niechybną zgubą, dowódca brygady zarządził więc odwrót do Temritz, a następnie do Kleinseidau na północ od Budziszyna. W ciężkich walkach pod Salzenforstem 2 brygada pancerna niemal przez całą dobę wiązała poważne siły niemieckie. Czołgiści przemogli kilkakrotnie silniejszego wroga, zadając mu ogromne, w stosunku do swoich, straty. Nieprzyjaciel stracił kilkaset zabitych, 20 czołgów i dział szturmowych, 6 transporterów opancerzonych, 15 armat i 30 karabinów maszynowych oraz 2 samoloty. Brygada straciła 42 poległych i 120 rannych żołnierzy oraz 8 spalonych i 9 uszkodzonych czołgów. Natarcie zgrupowania uderzeniowego korpusu wykonywane wzdłuż wschodniego brzegu Szprewy, tak jak 23 kwietnia, nie powiodło się. 3 brygada pancerna z przydzielonymi jej jednostkami atakowała nieprzyjaciela z rubieży Burk, Kreckwitz, pragnąc rozbić zachodni bok jego klina włamania. Napotkała jednak zmasowany ogień artylerii przeciwpancernej i straciła 8 czołgów, nie posuwając się do przodu. Z konieczności pozostała więc na wschodnim brzegu Szprewy pod miejscowością Burk. Zacięta walka rozegrała się w rejonie cmentarza. Stał tu w zasadzce czołg st. sierż. Stanisława Eichstodta. Po dłuższym czasie żołnierze zauważyli sunącego wolno „Tygrysa". Czołgiści czekali na rozkaz otwarcia ognia. 200 m od polskiego stanowiska „Tygrys" przystanął. Czołgiści, byli przekonani, że zostali zauważeni. Padła komenda: „Ognia!". W jednej chwili niemiecki czołg stanął w płomieniach. Po chwili wyjechał drugi „Tygrys", który zaczął natychmiast

strzelać po cmentarzu. Nasz czołg nadal był nie zauważony. Dowódca działa, plut. Jan Łasik, zameldował o gotowości do otwarcia ognia. Padł rozkaz, a w chwilę później strzał, ale chybiony. Po drugim strzale niemiecki czołg zaczął płonąć. Dopiero wówczas Niemcy zauważyli naszych. Od strony lasu posypał się grad pocisków z cekaemów i działek przeciwpancernych. Nieprzyjaciel ruszył do ataku. Polacy bronili się ogniem z działa czołgowego i karabinów maszynowych. W pewnej chwili nad wieżą czołgu przeleciał pocisk z pancerzownicy. Hitlerowcy zaszli Polaków od strony muru cmentarnego. Czołg st. sierż. Eichstodta ruszył na wroga. Dosięgły go jednak pociski z pancerzownicy. Zaczął płonąć. Czołgiści zabrawszy broń osobistą opuścili płonącą maszynę. Ostrzeliwując się dotarli cało do swojej jednostki. W tym czasie 4 brygada pancerna z 17 pułkiem piechoty i 24 pułkiem artylerii pancernej broniła się w rejonie Brehmen, Sdier, na zachód od stacji kolejowej Klix, na skraju lasu na północny zachód od Zschillichau i na południe od Grossdubrau. W godzinach rannych ogniem z miejsca odparła trzy kolejne ataki nieprzyjaciela. Brygada otrzymała rozkaz opanowania ważnego punktu taktycznego, jakim było miasteczko Sdier. Do działań zaczepnych przygotowywały się obydwie strony. Głównym celem naszych jednostek było wyparcie wroga ze Sdier, przeciwnikowi zaś chodziło o poszerzenie frontu włamania, w tym wypadku na zachód. Niemcy dwukrotnie atakowali stanowiska ogniowe brygady. Pierwszy raz o godz. 11.00, następnie o 15.00. W efekcie gwałtownej i krótkiej walki oba ataki zostały odparte mimo wsparcia lotniczego. Dzięki doskonałemu zamaskowaniu nasze pododdziały nie poniosły większych strat. Osłaniała je skutecznie kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych. Ogólne przygotowanie 4 brygady i wspierających ją oddziałów do natarcia na Sdier zakończono po południu. Pancernia©y„ współdziałając z piechotą,, ruszyli śmiało- na- wroga

Do Sdier pierwsze wdarły się załogi czołgów i dział pancernych por. Poniatowa, ppor. Freja i por. Bielasza. Nagle, u wylotu którejś ulicy, jeden z czołgów został trafiony i zaczął płonąć. Pozostałe czołgi błyskawicznie rozwinęły się i wspierane z boku przez działa pancerne otworzyły ogień. Zniszczono kilka grup niemieckich fizylierów uzbrojonych w groźne dla czołgów pancerzownice. Mimo morderczego ognia nieprzyjacielskiej broni maszynowej 5 kompania piechoty pod dowództwem por. Maksyma Miliczenki zajęła kilka domów i utrzymała je. Skutecznie wspierał ją pluton cekaemów ppor. Janusza Zabielskiego. Jego dowódca zachowywał się mężnie. Gdy Niemcy zabili celowniczego, podskoczył do cekaemu i siekł ogniem, likwidując i raniąc wielu hitlerowców. Ranny, nie przestał dowodzić aż do chwili, gdy zo: tał znów trafiony, tym razem śmiertelnie. Żołnierze niszczyli punkty ogniowe wroga jego własną bronią — pancerzownicami. Sierż. Tadeusz Węgielek pociskiem pancerzownicy rozbił* dom, w którym mieścił się sztab batalionu nieprzyjaciela. Sierż. Tadeusz Świętochowski prowadził ogień z pancerzownic do punktów oporu wroga. Nazajutrz zginął od odłamka pocisku. Wynik śmiało prowadzonego natarcia mógłby byc inny, gdyby polskie jednostki nie odczuwały braku amunicji artyleryjskiej. Niektóre działa przeciwpancerne miały zaledwie po kilka pocisków, które zgodnie z rozkazem mogły być wystrzelone tylko bezpośrednio do czołgów. Kończyło się również paliwo. Tymczasem hitlerowcy przeszli do kontrataku. Powitał ich zmasowany ogień naszych piechurów. Była to jednak walka nierówna. Nasze pododdziały z trudem broniły swoich stanowisk. Pozbawiona amunicji artyleria pułkowa nie mogła skutecznie wspierać piechoty i zwalczać broni pancernej wroga. Hitlerowskie czołgi i samochody pancerne zaczęły się niebezpiecznie zbliżać. Próbowała się im przeciwstawić 7 kompania piechoty, która odpierała już czwarty w tym dniu kontratak. W nierównej walce poniosła jednak dotkliwe straty; zginął m.in. j e j dowód-

ca ppor. Zygmunt Kuczera. Kompania musiała w końcu ulec. Zapadał zmierzch, gdy nasze pododdziały wyszły na niektórych odcinkach na wschodni skraj Sdier. Za miasteczkiem rozciągał się sosnowy las, w którym byli ukryci Niemcy, gotujący się do uderzenia. Na skraju lasu stały zamaskowane „Tygrysy". Hitlerowskie zgrupowanie pancerno-zmotoryzowane, a za nim piechota, uderzyło na wyczerpanych całodziennym bojem żołnierzy. Pododdziały z trudem broniły swoich stanowisk; z braku amunicji zostały odrzucone za Sdier. W czasie dramatycznych walk obronnych pod Budziszynem grupa operacyjna sztabu 2 armii WP rozmieszczona w Grosswelce około południa znalazła się bezpośrednio w zasięgu ataków wroga. Punkt obserwacyjny dowódcy armii oddalony był zaledwie o 600 m od Niemców (4 km na północ od Budziszyna). Gen. Swierezewski obserwował przebieg walki na najbardziej zagrożonym odcinku. Widząc, że grupy żołnierzy będące w ochronie sztabu wycofują się, wezwał szefa wojsk inżynieryjnych, płk. Jana Gabera, i rozkazał mu zaminować przedpole. Od dowódcy wojsk pancernych gen. Jana Mierzycana domagał się, aby czołgiści wytrwali jak najdłużej na zajętych stanowiskach. Szefowi sztabu armii, gen. Józefowi Sankowskiemu, polecił wysłać do pododdziałów na przednim skraju wszystkich oficerów sztabu, by podtrzymali ducha bojowego żołnierzy. Gdy sytuację opanowano, gen. Swierezewski pojechał do 63 pułku artylerii przeciwpancernej w Luttowitz ściągając kilka baterii w zagrożone miejsce na południe od Kleinwelki. Stojąc wśród dział zachęcał artylerzystów do celniej szego ognia. Zawahało się natarcie Niemców. Tylko 600 m dzieliło polską obronę od czoła nacierającego wroga. Spokojniejszy, celny ogień wywarł wrażenie na nieprzyjacielu. Za każde poderwanie się z ziemi atakujący płacili krwią. Piechota niemiecka chwyciła za łopatki, czołgi, manewrując, wycofały się.

Było już późne popołudnie, gdy gen. Swierczewski wrócił na stanowisko dowodzenia. Rozmawiał telefonicznie z dowództwem 1 Frontu Ukraińskiego, przedstawiając aktualną sytuację jako poważną, wyrażając jednak opinię, że uda mu się utrzymać zajmowane pozycje. Nie mając osłony piechoty, niestrudzoną walkę prowadziły jednostki artylerii. Zwalczały one czołgi i piechotę nieprzyjaciela bardzo często w bezpośrednim starciu. Tu pod Budziszynem szczególną rolę odegrał ogień na wprost, był on podstawowym sposobem prowadzenia ognia, stosowanym przez całą artylerię armat, począwszy od dział 45 mm, na ciężkich 152 mm haubico-armatach i na artylerii przeciwlotniczej kończąc. Ogień na wprost był najskuteczniejszy, gdyż prowadzono go do rzeczywistych celów, a nie przypuszczalnych, co pozwalało na wykonanie zadań minimalną ilością amunicji. Przykładem skuteczności ognia na wprost może być walka, jaką stoczył 63 pułk artylerii przeciwpancernej pod Niedergurig, gdzie bronił on przepraw przez Szprewę. Grupa niemieckich czołgów posuwała się na wprost działa st. ogn. Wincentego Kuryłowicza, które dysponowało tylko pięcioma pociskami artyleryjskimi. Kuryłowicz zdecydował strzelać z najbliższej odległości — 170 m. Już za pierwszym strzałem niemiecki czołg ogarnęły płomienie. Jadące za nim zaczęły szybko zawracać. Padły dwa kolejne strzały z polskiej armaty. Dwa czołgi zatrzymały się. Załogi wyskoczyły z wozów i razem z desantem rozbiegły się. Wówczas st. ogn. Kuryłowicz wypuścił kilka szrapneli, by odpędzić hitlerowców. Ale niemieckie czołgi zawróciły. Kuryłowicz szybko znalazł wyjście; błyskawicznie wskoczył do niemieckiego czołgu 7. uszkodzoną gąsienicą, obrócił wieżę w kierunku zbliżających się „Tygrysów" i z bliska oddał kilka strzałów. Dwa czołgi zamarły w miejscu, pozostałe zdążyły ukryć się za pagórkiem. Więcej się nie pokazały. W walkach pod Budziszynem wykorzystano również

1)8 pułk artylerii rakietowej gwardii, który zajmował stanowiska w rejonie Kleinwelki, tj. tam, gdzie rozpaliło się główne ognisko walki. Do walk pułk wszedł z małym zapasem pocisków, ponieważ na skutek wdarcia się Niemców w ugrupowania naszej armii były kłopoty z transportem. „Katiusze" otwierały ogień jedynie do dużych skupisk nieprzyjaciela. Stanowisko dowodzenia dowódcy pułku ppłk. Kolenczenki znajdowało się na wieży ciśnień w Welce, skąd można było obserwować teren aż po północny skraj Budziszyna. Na tej samej wieży mieścił się również punkt obserwacyjny dowódcy artylerii armii i dowódcy 2 dywizji artylerii. Dzięki temu większość ewentualnych podstaw wyjściowych do natarcia i miejsc ześrodkowania niemieckiej piechoty oraz czołgów artylerzyści mieli pod obserwacją. Ogień „Katiusz", uzgodniony z dowódcą artylerii armii, rozproszył piechotę wroga na podstawach wyjściowych do natarcia, wzniecił trzy duże pożary w Budziszynie, zlikwidował około 50 Niemców i zniszczył czołg. Ciężką sytuację wojsk polskich walczących pod Budziszynem pogarszał brak dostaw zaopatrzenia, groził im kryzys z powodu braku amunicji i materiałów pędnych. Dotarcie zaś do składów armijnych, znajdujących się przeważnie za Nysą, możliwe było tylko drogą okrężną przez pas działania 5 armii gwardii. Tę długą, ponad 150 km liczącą drogę przez Muskau, Spremberg, Kónigswarthę wybrał kwatermistrz 2 armii płk Bazyli Jewtiejew. Punkt rozdzielczy uruchomiono na skraju lasu w rejonie Zeschy. Kolumna 250 samochodów poniosła w czasie przejazdu bardzo duże straty, została ostrzelana przez lotnictwo myśliwskie. Z Welki widziano ciemne, gęste słupy dymu, wykwitające jeden za drugim na horyzoncie — to paliły się samochody z amunicją i benzyną. Jednak nie wszystko zostało zniszczone. Dowieziona amunicja i paliwo umożliwiły kontynuowanie oddziałom armii walki w dniu następnym. Tego dnia lotnictwo nieprzyjaciela zbombardowało rów-

nież w rejonie Neudorfu kolumną 50 samochodów z materiałami pędnymi, którą dowodził szef sztabu kwatermistrzostwa 2 armii płk Wiktor Sienkiewicz. Wobec ciężkiego położenia naszych wojsk w czasie bitwy budziszyńskiej utrudniona była też działalność sanitarna — rannych nie nadążano ewakuować z jednostek do szpitala armii. Dniem szczególnie ciężkim był 24 kwietnia, wtedy bowiem, nie biorąc pod uwagę ogromu pracy związanej z przegrupowaniem wielu szpitali polowych i rozwinięciem ich w nowych rejonach, ewakuowano prawie 3,5 tys. rannych, przy czym około 1400 rannych przewieziono drogami w pasie 5 armii gwardii. Szpitale były przepełnione rannymi. Zacięte walki toczyły się także po wschodniej stronie nieprzyjacielskiego klina włamania. Zgrupowanie płk. Prus-Więckowskiego przeszło do natarcia w południe. Hitlerowcy rozporządzali tak dużymi rezerwami sił, że każdy dokonany przez polskich żołnierzy wyłom natychmiast likwidowali. Ostatecznie 13 pułk opanował stację kolejową Stockteich, a 37 pułk doszedł w pobliżu stacji do toru kolejowego. Próby 25 pułku sforsowania Schwarzer Schops były z góry rozbijane przygotowanym ogniem nieprzyjaciela. Chociaż temu zgrupowaniu nie powiodło się przełamanie obrony wroga na Schwarzer Schops, już nie mówiąc 0 osiągnięciu głębiej położonych celów, to jego położenie ze względu na pewien sukces sąsiednich oddziałów 48 korpusu piechoty poprawiło się. Mianowicie 214 i 116 dywizjom radzieckim udało się sforsować Schwarzer Schops na odcinku od Sproitz do Jankendorfu i przełamać obronę nieprzyjaciela na jej zachodnim brzegu na głębokość od 1 do 2 km. W ten sposób 214 dywizja znalazła się na rubieży: (wył.) Zischelmuhle, Sproitz, północno-wschodni skraj Kollm, a 116 dywizja — od wzg. 165,7, Kana, Jankendorf, Ullersdorf do (wył.) kol. Wilhelminenthal. Na pozostałym odcinku położenie wojsk 52 armii pozostało bez zmian.

10 dywizja (bez 25 pp), nie mając nadal łączności ze sztabem 2 armii, działała według wytycznych dowódcy 52 armii otrzymanych jeszcze 23 kwietnia. Gen. Korotiejew polecił jej nacierać w kierunku południowym na Klitten, Budziszyn. Natarcie nie przyniosło większych wyników. 29 pułk głównymi siłami poszerzył nieco w stronę południową przyczółek pod Tzschelłn. Do wieczora zbliżył się do drogi Tzschelłn, Geisslitz. Natomiast pozostałe siły współdziałając z 27 pułkiem opanowały zawzięcie bronioną od kilku dni miejscowość Tzschelłn. Padł najdalej wysunięty na północ niemiecki punkt oporu. Ten sukces pozwolił 27 pułkowi przeprawić się na zachodni brzeg Szprewy na wysokości nacierających pododdziałów ppłk. Jaśkiewicza. Podczas walki o Tzschelłn wyróżnił się szer. Sergiusz Alchimowicz, który serią z pistoletu maszynowego wyparł Niemców z dogodnego dla nich stanowiska, umożliwiając w ten sposób kolegom posunięcie się do przodu. Sam został ranny. Za czyn ten udekorowano go Krzyżem Walecznych. Dzielnie walczyli jego koledzy — szer. Jan Piotrowicz — 13-letni ochotnik, który zginął w chwili, gdy dobiegał do nieprzyjacielskiego cekaemu i o rok od niego starszy Stanisław Mackiewicz, raniony granatem. Utknięcie 10 dywizji na kilka dni nad Szprewą i Schwarzer Schóps zaniepokoiło dowódcę Frontu, ponieważ budziszyńskie zgrupowanie właściwie miało otwartą drogę, co prawda tylko wąską, na tyły 5 armii gwardii. Marsz. Koniew nakazał więc gen. Żadowowi przyspieszyć przegrupowanie części sił w celu osłonięcia lewego skrzydła jego armii. Tymczasem coraz bardziej komplikowała się sytuacja wojsk 2 armii WP wysuniętych w stronę Drezna. Jak wiadomo, jeszcze wieczorem 23 kwietnia gen. Pietrow nakazał gen. Swierczewskiemu ściągnąć pod Budziszyn 8 dywizję piechoty. Jednakże sztab armii, nie mając z tym związkiem

taktycznym łączności, nie przekazał płk. Grażewiczowi odpowiedniego rozkazu nawet 24 kwietnia, lecz dopiero następnego dnia rano. Z tego powodu na kierunku drezdeńskim pozostały nadal te same siły na poprzednich rubieżach. Obecnie jednak względny spokój dotychczas tam panujący coraz częściej zakłócał nieprzyjaciel, który w rejonie obrony 8 i 9 dywizji grupował ściągane z obszaru Drezna siły. Szczególnie aktywnie atakowali Niemcy lewe skrzydło drezdeńskiego zgrupowania armii, gdzie zajmowały pozycje 26 i 30 pułki 9 dywizji. Im bliżej końca dnia, tym ataki wroga były silniejsze. Po północy nieprzyjaciel przeszedł do ataku siłami oddziałów regularnych i ludności cywilnej na pododdziały 26 pułku znajdujące się w Gross Rohrsdorfie. Wróg strzelał z okien, strychów, piwnic. Niemieckie pododdziały wtargnęły do miasteczka przez styk 1 i 3 batalionów. Sztab 26 pułku z pododdziałami specjalnymi wycofał się pod silnym ogniem pocisków zapalających w kierunku północno-wschodnim. Droga na Bretnig została odcięta. Po dwugodzinnej walce udało się opanować sytuację, rozbić siły niemieckie na dwie części i zlikwidować tych żołnierzy, którzy nie zdołali się wycofać. Do godz. 8.00 na całym odcinku panował względny spokój. Tylko artyleria i moździerze, wprawdzie rzadko, dawały znać o sobie. Po wspomnianej godzinie nieprzyjaciel przypuścił zmasowany atak na pozycje 3 batalionu z lasu z kierunku Arnsdorfu oraz z rejonu Klein Róhrsdorfu. Ppor. Marian Kupicz, dowódca 3 kompanii rusznic przeciwpancernych, siedział mocno ze swoimi żołnierzami na wysuniętej reducie zajmując stanowiska w skrajnych domach Gross Róhrsdorfu. Niemców widzieli jak na dłoni, na tle młodej, ledwie wyrośniętej trawy. Gdy wróg zbliżył się na odległość 300 m, ppor. Kupicz serią pistoletu maszynowego dał sygnał kompanii do otwarcia ognia. Ogień był celny. Również artyleria i moździerze prowadziły skuteczny ogień. Uparty przeciwnik doszedł już na odległość około

150 m. Tu nacierający, nie mogąc iść dalej, zaczęli się okopywać. W odparciu ataku niemieckiego wzięły udział pozostałe kompanie 3 batalionu. Chor. Józef Kijowski, dowódca 7 kompanii, jako pierwszy wyskakiwał na czele swoich żołnierzy z okopu, granatami i ogniem broni ręcznej zmuszał napastników do ucieczki. Po południu, gdy kolejny raz ruszył do kontrataku, przeszyły go kule nieprzyjacielskiego karabinu maszynowego. Padł ciężko ranny stary weteran, uczestnik wojny polsko-niemieckiej w 1939 r., świetny instruktor. Gdy zabrakło chor. Kijowskiego, duch obrońców załamał się. Wróg wtargnął do okopów. Jednocześnie sąsiedni pododdział nieprzyjacielski zaatakował budynki bronione przez ppor. Kupicza. Dowódca batalionu kpt. Sergiusz Ananiew rozkazał przez gońca wycofać się, a sam z dowódcą 3 kompanii cekaemów ppor. Tomaszem Serafinem pobiegł do opuszczonych dwóch działek przeciwpancernych. Dołączył do nich Kupicz i kilkunastu żołnierzy. Gęsta tyraliera nieprzyjacielska, wsparta kilkoma lekkimi czołgami, znajdowała się już około 100 m od działek. Wróg prowadził straszliwy ogień. Kilku żołnierzy zostało zabitych. Dowódca bataliorlu pierwszy dopadł armaty. W momencie gdy chwytał za zamek, został ranny w twarz i szyję. Rzucili się na ratunek oficerowie, rany były jednak śmiertelne. Najsilniejszy atak na pozycje 26 pułku wykonali Niemcy krótko przed północą. Tym razem żołnierzom nie starczyło już sił do odparcia wroga. Niektóre pododdziały wycofały się na wzgórze na północ od Gross Róhrsdorfu *. Spowodo* W środku miasteczka Gross Rohrsdorf 26 pp miał urządzony szpitalik. Nad jednym z większych domów powiewała biała flaga z czerwonym krzyżem. 23 rannych leżało w kilku pokojach. Wszyscy oni zostali bestialsko zamordowani na pobliskim trawniku przez żołnierzy hitlerowskich. Z rozkazu dowódcy 26 pp, po odbiciu Gross Rohrsdorf, cała ludność została natychmiast usunięta na odległość 4 km od stanowisk bojowych. Okazało się, że w kolumnie wychodzącego tłumu znalazło się kilkunastu przebranych esesmanów.

wało to odsłonięcie stanowisk ogniowych 2 i 5 baterii 56 pułku oraz 1 baterii 72 pułku artylerii przeciwpancernej. Dowództwo postanowiło wprowadzić działa. Niespokojna była też obrona 30 pułku. Pierwszy atak wykonali Niemcy na krótko przed świtem siłami około batalionu piechoty wspartego czterema czołgami z kierunku Radeberg, Klein Rohrsdorf. Został on odparty po niezwykle zaciętej walce. Po południu po kilku nawałach ogniowych do ataku przeszły drobne grupy nieprzyjaciela. Następne z kolei ataki wykonał w godzinach wieczornych. Za każdym razem zostały one odparte. 1 bateria 72 pułku zdołała wycofać tylko jedno działo i dwa samochody, wystrzeliwując uprzednio wszystkie pociski rozpryskowe i kartacze, którymi zadała duże straty nieprzyjacielowi. Najbardziej wysunięta do przodu 5 bateria 56 pułku, na którą skierował się pierwszy impet ataku wroga, po 45-minutowym boju, walcząc bez osłony piechoty, z trudem wycofała obsługi. Straciła w tej walce wszystkie działa, większość amunicji i sprzętu, oprócz dwóch samochodów, które stały na północnym skraju Gross Róhrsdorfu. Bateria miała dużo zabitych i rannych. Zimną krwią i męstwem zaimponowali kolegom: celowniczy kpr. Jan Krupiński, który prowadził systematyczny ogień, a później, ostrzeliwując się z automatu, jako ostatni opuścił stanowisko; kpr. Edward Łuczak wykrył dwa cekaemy przeciwnika i zniszczył je; współuczestniczył w tym kpr. Stanisław Paluch, który mimo zranienia nie odstąpił od celownika działa. Wśród dowódców baterii najbardziej wyróżnił się por. Wasyl Grebienszczykow — dowódca 5 baterii. Skuteczną walkę obronną prowadził 69 pułk artylerii przeciwlotniczej, który osłaniając 9 dywizję piechoty zniszczył cztery samoloty wroga. Ponadto pododdziały pułku, szczególnie 1 i 2 bateria, prowadziły walkę z naziem-

Ppor. Emil Jaclziak, dowódca plutonu 2 kompanii 13 pułku piechoty

Chor. Zbigniew Malinowski, dowódca plutonu z 4 brygady pancernej

Jeden z punktów obserwacyjnych 10 dywizji piechoty w lasach mużakowskich

Ppor. wódca pułku

Oficerowie

15

pułku

piechoty

Zdzisław kompanii piechoty

Bychawski, fuylierów

do17

Stanowisko ogniowe działa 35 pułku piechoty pod Neudorfem

W

pościgu za nieprzyjacielem

na

kierunku drezdeńskim

Kpt. Stanisław Betlej, dowódca 2 batalionu 27 pułku piechoty

Gen. bryg. Benedykt Nesterowicz

Chwila wytchnienia w ciężkich walkach pod

Budziszynem

Jeńcy

niemieccy

Samolot niemiecki strącony w rejonie Kónigswarthy

przez

3

dywizję

artylerii

przeciwlotniczej

Ppor. Edward Luszawski z 4 brygady pancernej zdjęcie wcześniejsze)

Pomnik poświęcony bohaterskim braciom Korczyńskim przez Serbów łużyckich w Neudorjie nad Szprewą

wzniesiony

Ppor. Marian tor propagandy

Gotowiec, instruk29 pułku piechoty

Zdobyte

bojowe

wozy

nieprzyjaciela

Pomnik żołnierzy 2 armii WP poległych w „Dolinie Śmierci" w Crostwitz

Pomnik żołnierzy WP w Zgorzelcu

2

armii

nymi środkami nieprzyjaciela. 2 bateria utrzymywała przez dłuższy czas swoje stanowiska na wzg. 299,5 znajdując się w ugrupowaniu 26 pułku piechoty. Dopiero zdecydowana przewaga wroga zmusiła ją do wycofania się. U prawego sąsiada 9 dywizji — 8 dywizji piechoty, w dniu tym główny ciężar walki sprowadzał się do ubezpieczenia tyłów i do likwidacji przenikających z tego kierunku grup wroga. Na prawo od niej, na wschód od Kamenz, zajął obronę 15 pułk piechoty 5 dywizji (bez 1 i 2 batalionów) z 2 dywizjonem artylerii i 1 baterią 6 dywizjonu artylerii pancernej. Siły te skierowane pod Budziszyn, jak wiadomo, 22 kwietnia powróciły tu ponownie. *

*

*

Wojskom 2 armii WP 24 kwietnia nie powiodła się kolejna próba zlikwidowania włamania zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela i tym samym połączenia głównych sił armii walczących na północ od Budziszyna z wojskami pozostającymi nad Schwarzer Schóps. Zgrupowanie niemieckie uderemniło wprawdzie realizację planów naszego dowództwa, lecz poniosło przy tym niepowetowane straty oraz, co jest bardzo istotne — straciło drogocenny czas, który zaczął działać na korzyść wojsk polskich i radzieckich. Niemcy też nie osiągnęli zamierzonego celu — nie rozbili wojsk polskich i radzieckich pod Budziszynem, ani nie byli w stanie zrealizować swoich szerokich planów operacyjnych, nie biorąc pod uwagę niewielkich sukcesów taktycznych, które w tym dniu osiągnęli. 24 kwietnia był znamienny i charakterystyczny dla walk polskich wojsk pod Budziszynem. Niebezpieczne zbliżenie się nieprzyjaciela do stanowiska dowodzenia armii w Kleinwelce dobitnie wskazuje na ciężkie położenie naszych wojsk w tym rejonie, lecz także świadczy o manewrowym, zaczepno-obronnym charakterze walk z obu stron.

ZATRZYMAĆ WROGA

25 kwietnia Armia Radziecka odniosła kolejne sukcesy w operacji berlińskiej. Tego dnia 47 armia i 2 armia pancerna gwardii 1 Frontu Białoruskiego połączyły się z 4 armią pancerną gwardii 1 Frontu Ukraińskiego (15 km na północny zachód od Poczdamu) w rejonie Ketzin, zamykając front okrążenia wokół Berlina. W ten sposób wojska niemieckie nie tylko zostały okrążone, lecz także rozdzielone na dwa zgrupowania — berlińskie i frankfurcko-gubińskie. Był to kulminacyjny moment operacji berlińskiej, który przyspieszył upadek Berlina. Jednocześnie zamknięto drogę na wschód 12 armii gen. Wencka, która według Hitlera miała uratować Berlin. Ponadto wojska radzieckie udaremniły próby wyjścia z okrążenia (na południowy wschód od stolicy III Rzeszy) 9 armii gen. Busse. Natomiast wojska 2 Frontu Białoruskiego, po przełamaniu obrony niemieckiej nad Odrą między Szczecinem a Schwedt, otworzyły sobie drogę w głąb Meklemburgii. Sukcesy Armii Radzieckiej miały znaczenie operacyjno-strategiczne. 25 kwietnia o godz. 13.30 oddziały czołowe 58 dywizji piechoty gwardii gen. W. Rusakowa 5 armii gwardii doszły do Łaby pod Torgau. Tam spotkały się z patrolami 69 dywizji piechoty 1 armii amerykańskiej. Była to historyczna chwila. Strategiczny front wojsk niemieckich został rozerwany — armie hitlerowskie znajdujące się w północnych Niemczech zostały ostatecznie odcięte od tych, które znajdowały się na południu. Podczas gdy na olbrzymim teatrze berlińskim wojska radzieckie prowadziły pomyślne działania zaczepne, na Łużycach 2 armia WP zmagała się z coraz gwałtowniejszymi uderzeniami nieprzyjaciela. Wojska polskie operujące w obszarze Budziszyna nadal łączyły uporczywą obronę z natarciem na wybranych kierunkach w celu aktywnego związania zgorzeleckiego zgrupowania i zadania mu jak największych strat. Dowództwo Frontu widząc, że dalsza po-

myślna obrona jednostek pancernych i artyleryjskich na północ od Budziszyna jest niemożliwa bez piechoty, ponagliło dowódcę 2 armii WP, by ściągnęło pod Budziszyn 8 dywizję. Dowódca 2 armii planując rozegrać bitwę pod Budziszynem zdecydował zorganizować trzy zgrupowania bojowe: obronno-zaczepne, zaczepne i obronne. Pierwsze, ześrodkowane pod Welką, składało się z 3 brygady pancernej, armijnego odwodu pancernego oraz jednostek wsparcia. Drugie, złożone z głównych sił 8 dywizji piechoty, miało zająć pozycję w okolicach Quoos. Trzeciemu, w składzie 1 brygady piechoty zmotoryzowanej i 4 brygady pancernej, polecono zorganizować obronę wzdłuż zachodniego brzegu Szprewy. Gen. Swierezewski zamierzając wzmocnić zagrożone skrzydła budziszyńskiego zgrupowania siłami 8 dywizji i 1 korpusu pancernego zdecydował się na zajęcie obrony w terenie dogodnym do kontynuowania bitwy z przeważającymi siłami wroga. Przedstawiona decyzja odnosiła się tylko do jednostek zgrupowanych na północ od Budziszyna, tj. do tych, z którymi dowództwo armii miało łączność i nad którymi panowało bezpośrednio. Świadczy ono, że gen. Swierezewski konsekwentnie dążył do kontynuowania bitwy obronno-zaczepnej ze zgorzeleckim zgrupowaniem nieprzyjaciela, co było rozwiązaniem słusznym. W realizacji swojego planu powinien jednak uwzględnić siły pozostające na pozostałych kierunkach, a zwłaszcza na drugorzędnym kierunku — drezdeńskim. Dowódca armii podstawową wagę nadal przykładał do działań wojsk pancernych, które otrzymały zadanie zorganizowania obrony na 18-kilometrowym odcinku i głębokiej 5 km, przede wszystkim frontem na południe. Dopiero z chwilą przyjścia pod Budziszyn 8 dywizji piechoty, co nastąpiło o godz. 16.30, zaczęła ona stopniowo odciążać wojska pancerne od obowiązku zatrzymania naporu wroga. Od wczesnego rana cały odcinek obrony korpusu ogarnięty był zaciekłą walką. Oddziały pancerne współdziałając

z nieliczną piechotą odpierały nieprzerwane natarcia czołgów i piechoty nieprzyjaciela. Nasi czołgiści, walcząc z nawałą czołgów niemieckich, dawali dowody najwyższego bohaterstwa. Niejednokrotnie oddziały korpusu musiały przebijać się przez otaczający je pierścień wojsk nieprzyjaciela. 3 brygada pancerna z czterema czołgami 2 brygady pancernej (tylko tyle wyszło z walki pod Salzenforstem), 2 batalionem 34 pułku piechoty i pododdziałami radzieckich saperów przeprawiła się na wschodni brzeg Szprewy, obsadzając 5-kilometrową rubież od Strohschiitz do Kleinwelki. Wozy bojowe ubezpieczone przez piechotę i saperów rozmieściły się małymi grupami i zorganizowały zamaskowane zasadzki ogniowe. Taktyka ciągłego manewrowania na polu walki, zaskakiwania nieprzyjaciela zmasowanym ogniem, przyniosła bardzo dobre wyniki. Brygada zniszczyła 18 czołgów i 12 transporterów opancerzonych, sama straciła 7 czołgów. Około godz. 11.00 powstała bardzo trudna sytuacja na prawym skrzydle brygady; na skutek wycofania się 34 pułku zostało odsłonięte jej lewe skrzydło. Wyzyskując to nieprzyjaciel przedarł się na południowo-zachodni skraj Kleinwelki i zagroził bezpośrednio stanowiskom dowodzenia korpusu oraz dowódcy wojsk pancernych i zmotoryzowanych 2 armii, które znajdowały się w Kleinwelce. W pewnej chwili sztab brygady znalazł się na pierwszej linii. Nieprzyjacielskie pociski rozrywały się obok samochodów sztabowych, dwa z nich zostały trafione. Zostały zniszczone dwie radiostacje grupy operacyjnej. Oficerowie sztabu na czele z dowódcą brygady płk. Grzegorzem Nikiforowem wzięli bezpośredni udział w walce. Obrona brygady, która początkowo zaczęła słabnąć, została utrzymana. Zniszczono 8 dział pancernych wroga. Niemcy, choć ponosili w każdym szturmie duże straty zarówno w ludziach, jak i w sprzęcie, ponawiali wciąż ataki, starając się odciąć rejon Gross- i Kleinwelka od północy.

I 'rawdopodobnie wiedzieli, że w Kleinwelce znajdowało się stanowisko dowodzenia dowódcy 2 armii WP. Po południu rejon ten był w zasadzie okrążony. Grupy Niemców zaczęły przenikać w pobliże sztabu armii. W kilku miejscach czołgi i piechota nieprzyjaciela wdarły się do Kleinwelki, przerywając linię obrony Polaków. Pozycje obu stron w niektórych miejscach wyglądały jak szachownica. W rejonie wsi było kilkanaście ognisk walki. Żołnierze polscy utrzymali aż do wieczora tę część wsi, w której znajdowały się stanowiska dowodzenia i grupa operacyjna s?tabu armii oraz wylot szosy na Kónigswarthę. Ta droga nie była jeszcze odcięta. Bardzo ruchliwe pododdziały wroga zbliżyły się do stanowisk ogniowych armijnego odwodu pancernego — 28 pułku artylerii pancernej i 5 pułku czołgów ciężkich znajdujących się w rejonie na północny zachód od wsi. Baterie artylerii i kompanie czołgów, które początkowo wspierały pododdziały 34 pułku piechoty, obecnie stanęły oko w oko z wrogiem i prowadziły ogień na wprost, często z bardzo bliskich odległości. W ciągu dnia pancerniacy ppłk. Rogacza zniszczyli lub uszkodzili 6 niemieckich wozów bojowych; pułk jednak stracił aż 13 czołgów. Z większym powodzeniem walczył 28 pułk artylerii pancernej. W czasie walki zostało wprawdzie uszkodzonych 7 dział, lecz pododdziały techniczne ewakuowały je natychmiast i szybko naprawiły. Wieczorem dowódca 5 pułku czołgów pragnąc uniknąć całkowitego odcięcia swej jednostki od własnych wojsk przeniósł stanowiska ogniowe o 8 km na północ, w okolice Neudorf. Tutaj pułk stoczył jeszcze jedną walkę z wrogiem. Razem z fizylierami walczyli pancerniacy, których czołgi zostały uszkodzone w poprzednich zmaganiach. Z pepeszami w rękach walczyli: kpt. Jan Ponomarienko, ppor. Kazimierz Krasowski, st. sierż. Leon Zieliński i wielu innych. Cztery ostatnie czołgi z 21, jakie pułk miał przed operacją, siały wśród nieprzyjaciela spustoszenie. Hitlerowcy zostali rozproszeni.

Silny i zdecydowany na wszystko wróg zaatakował również pozostałe odcinki obrony 1 korpusu pancernego. 1 brygada piechoty zmotoryzowanej z 2 pułkiem moździerzy zaangażowana była w walce na wschodnim brzegu Szprewy w rejonie Burk. Zdana na własne siły, dzielnie broniła sią przed naporem wroga. Żołnierzy do boju zagrzewał osobisty przykład dowództwa brygady, na czele z płk. Janem Iwanczurą. Walczyli wszyscy, również oficerowie sztabu w krytycznych chwilach zajmowali stanowiska ogniowe. W nocy na rozkaz dowódcy wojsk pancernych i zmotoryzowanych 2 armii gen. Jana Mierzycana brygada przeszła na zachodni brzeg Szprewy, dołączając do głównych sił korpusu. Tym samym oddała wrogowi przyczółek, który zdobyła 22 kwietnia i dotąd go broniła. Zacięty i bardzo męczący bój stoczyła także 4 brygada pancerna i 17 pułk piechoty, walcząc przeciwko niemieckim czołgom, które uderzały grupami na rubieży: Zschillichau, Sdier, Brehmen. Sytuacja stawała się coraz trudniejsza. Natężenie walk rosło z każdą godziną. Brygada mimo przewagi wroga nie tylko bohatersko odpierała natarcie, lecz również sama atakowała. Przeciwko hitlerowcom uzbrojonym w pancerzownice śmiało stanęli czołgiści ppor. Adama Politańskiego. Dowódca z pistoletem w ręku dawał przykład swoim żołnierzom. Obok niego walczyli ppor. Jan Żabski i ppor. Jan Zasina. Niemcy nie wytrzymali ataku naszych pancerniaków i rzucili się do ucieczki, pozostawiając na placu boju broń. W tym czasie 17 pułk piechoty rozwijał już drugie natarcie na Sdier, gdyż pierwsze, wykonane rano, nie powiodło się. Nie miało ono już takiego impetu jak poprzednie. Żołnierze byli ^męczeni, hitlerowcy natomiast poczuli się pewniej i stawiali zdecydowany opór. Piechurom pomogli pancerniacy, którzy głównie ogniem z miejsca ostrzeliwali miasteczko. Z pododdziałów 17 pułku na wyróżnienie zasługuje kompania fizylierów ppor. Zdzisława Bychawskiego. Nie ugi-

nająć się pod morderczym ogniem wroga dotarła do du^j otwartej przestrzeni pomiędzy domami. Tutaj natknęła się na ukrytych w schronie hitlerowców. Kpr. Stanisław Hielak, dowódca drużyny 2 plutonu, postanowił na ochotnika, osłaniany przez dwóch żołnierzy, zniszczyć punkt oporu wroga. Akcja powiodła się. Od wybuchu granatu zginęła trzyosobowa załoga schronu. Droga do następnego domu była wolna. Ale wkrótce fizylierzy zostali ostrzelani z cekaemu dobrze zamaskowanego w jednym z domów. Ppor. Bychawski /.wrócił się z prośbą do dowódcy plutonu dział 45 mm, by choć jeden pocisk skierował na ten dom. Okazało się to jednak niemożliwe. Pluton, mając zaledwie kilka pocisków na działo, musiał przestrzegać rozkazu strzelania wyłącznie do czołgów. Nad wieczorem, kiedy w rękach wroga pozostało już zaledwie kilka zabudowań, na polskie pododdziały spadł nagle prawdziwy huragan nieprzyjacielskiego ognia artyleryjskiego. Dym i pył przesłoniły wszystko. Jednocześnie hitlerowcy wspierani czołgami ruszyli do kontrataku. Brak ręcznych granatów uniemożliwiał skuteczne przeciwstawienie się atakującym. Nie starczało amunicji do broni maszynowej. Wobec niemieckich czołgów piechurzy byli bezsilni. O zmroku pododdziały 17 pułku piechoty zostały wyparte na podstawę wyjściową. Niektóre cofnęły się jeszcze dalej. Piechocie przyszli z pomocą pancerniacy. Ppor. Zbigniew Malinowski, dowódca czołgu z 3 kompanii 3 batalionu, wracając ^z czołgiem z punktu technicznego zauważył w lesie wycofujących się piechurów. Było ich kilkunastu. Nie mieli amunicji, a ich kompania została okrążona. Ppor. Malinowski zawrócił żołnierzy i zorganizował z nich grupę szturmową, której główną siłę stanowił czołg. J e j uderzenie okazało się skuteczne. Poległo wielu Niemców, pozostali wycofali się do lasu. W tym dniu nie osłabło znaczenie walk oddziałów ar-

tylcrii. Nie mając w zasadzie osłony piechoty, najczęściej ogniem na wprost odpierały ataki wroga. Często wykorzystywano plutony dowodzenia i część obsługi do kontrataków. W krytycznych momentach dywizjony pomiarów artyleryjskich używano do walki tak jak oddziały ogólnowojskowe, chociaż były jednostkami specjalistycznymi, nie szkolonymi w zakresie prowadzenia walki piechoty. 2 dywizja artylerii walczyła w rejonie Drei Kretschen, Welka, Lubachau, Quatitz, Bolbritz. O ich charakterze może świadczyć fakt, iż stanowisko dowodzenia dywizji, tak samo jak brygad i pułków, było kilkakrotnie zmieniane. Rano wysunięty punkt obserwacyjny dowódcy dywizji znajdował się na strychu jednego z domów w Cólln. Jego załoga obserwowała natarcie piechoty i czołgów nieprzyjaciela, przekazując telefonicznie odpowiednie dane do dowództwa artylerii 2 armii. Walka przybierała coraz gwałtowniejszy charakter. W miarę upływu czasu ogień artylerii nieprzyjaciela przeplatał się z ogniem broni ręcznej i maszynowej. Obsada wysuniętego punktu obserwacyjnego dywizji coraz wyraźniej odczuwała wzrastającą gwałtowność toczącego się boju. Przez lornetę nożycową można było doskonale obserwować atakujących Niemców. Nasze oddziały wycofały się na północ od Cólln. Przeniesiono też wysunięty punkt obserwacyjny i grupę operacyjną 2 dywizji artylerii. Częste były też wypadki, że drobne grupki polskich żołnierzy odcięte od jednostek macierzystych musiały się przedzierać przez ugrupowanie nieprzyjaciela. W takiej sytuacji znaleźli się szef wydziału rozpoznawczego dywizji mjr Andrzej Michajłow, dowódca drużyny rozpoznawczej kpr. Wincenty Paniskis i kilku innych żołnierzy, którzy zbyt późno opuścili punkt obserwacyjny. Wieczorem sztab 2 armii WP ocenił, że opóźniająco-osłonowe działania wojsk pancernych wykonały swoje zadanie. Trudno było również utrzymać zbyt długi odcinek obrony, tym bardziej że niektóre jednostki walczyły w półokrążeniu.

Wydano więc rozkaz wycofania ich z zagrożonego odcinka na rubież: Luga, Quoos, Radibor, Grossdubrau. Całodzienny wysiłek bojowy jednostek korpusu nie był daremny. Swym męstwem i uporczywością związały one i wykrwawiły znaczne siły wroga oraz stworzyły warunki umożliwiające przegrupowanie zasadniczych sił 8 dywizji pod Budziszyn i wejście ich do walki. Oddziały walczące pod Budziszynem wykazały przy tym niezwykłą wytrzymałość fizyczną i moralną. Trzeba przy tym pamiętać, że jednostki pancerne od początku operacji były w ciągłym ruchu i walce. Oceniając działania zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela nietrudno zauważyć, że 25 kwietnia zdolny on był do wykonywania silnych uderzeń tylko na jednym wybranym kierunku. Niemcy skupili bowiem największe i zarazem najlepsze siły do walki na obszarze na północ od Budziszyna, pozostając bierni nad Schwarzer Schóps. Ponieważ do tej pory zgrupowanie płk. Prus-Więckowskiego nie zdołało tej obrony przełamać, dowódca 52 armii gen. Korotiejew rozkazał, by przeszło ono całością sił do obrony, nie dopuszczając do przebicia się nieprzyjaciela na wschód przez rzekę. Z jednostek wchodzących w skład pomocniczego zgrupowania armii działania zaczepne prowadziła tylko 10 dywizja piechoty i to głównymi siłami w kierunku południowym. 29 pułk, po ściągnięciu 1 batalionu, z opanowanego w poprzednim dniu Tzschelłn, nasilił uderzenie. Ale i nieprzyjaciel stawiał niezwykle zacięty opór w bardzo niekorzystnym do natarcia terenie. Nic dziwnego, że pułk, którym od 24 kwietnia dowodził ppłk Paweł Kuźmiczenko (poprzedni dowódca ppłk Nikifor Jaśkiewicz zginął na polu walki), posunął się zaledwie kilkaset metrów, osiągając drogę leśną łączącą Barwalde z drogą Tzschelłn — Weisskolłm. Podobnie mało skutecznie rozwijało się natarcie 27 pułku bez 2 batalionu. Natomiast w położeniu 2 batalionu i 10 batalionu szkolnego zajmujących obronę od 23

kwietnia na prawym brzegu Schwarzer Schops w rejonie Boxbergu i Wilhelmsfeldu nie zaszły żadne zmiany. Pomimo to sytuacja 10 dywizji pod koniec dnia była znacznie lepsza niż na początku natarcia. Wpłynęło na to nawiązanie łączności pomiędzy jego 29 pułkiem i radzieckim 287 pułkiem 95 dywizji piechoty gwardii w pobliżu leśniczówki Geisslitz. Dywizja ta w ciągu dnia opanowała Lohsę i Steinitz, czym niepomiernie przyczyniła się do zamknięcia nieprzyjacielowi drogi na północ. Jeśli chodzi o działania drezdeńskiego zgrupowania osłonowego, to ściągnięcie 8 dywizji spod Kamenz do rejonu na północ od Budziszyna postawiło 9 dywizję piechoty wzmocnioną nadal 9 brygadą artylerii przeciwpancernej i 69 pułkiem artylerii przeciwlotniczej wobec nowego powiększonego zadania — obrony na szerokim froncie. Przegrupowanie 9 dywizji i zajęcie obrony w nowym pasie wykonano w dzień i z wielkim pośpiecjiem. Luzowanie zostało zakończone do godz. 16.00, bez poważniejszej akcji ze strony nieprzyjaciela. Położenie dywizji płk. Łaskiego pod koniec dnia stało się ciężkie. Miała ona odsłonięte obydwa skrzydła. Ponieważ 15 pułkowi piechoty (bez 1 i 2 batalionów) nie udało się dotrzeć do Kamenz, pomiędzy nim a 9 dywizją powstała około 5-kilometrowa luka. Na bliskich tyłach w rejonie Elstry działały jakieś niemieckie jednostki. Rozpoznano też nieprzyjaciela przed prawym skrzydłem dywizji. A więc była już częściowo okrążona przez nieprzyjaciela. *

*

*

W opisywanym dniu bitwy pod Budziszynem wzrosła intensywność uderzeń zgorzeleckiego zgrupowania Grupy Armii „Mitte". Dowództwo niemieckie, przegrupowawszy swe siły główne, wykonało uderzenie z rejonu opanowanego Budziszyna w kierunku północnym, mając inicjatywę na polu walki. W tej sytuacji 2 armia WP nie mogła skupić

wszystkich swoich wojsk i zorganizować ciągłej linii obronnej skierowanej frontem na południe. Dowództwo armii potrafiło skoncentrować na najważniejszych, trafnie przewidzianych kierunkach uderzeń wroga główne siły budziszyńskiego zgrupowania, a mianowicie wojska pancerne i artylerię. Głęboko zorganizowana obrona przeciwpancerna została zgrana ze zdecydowanymi uderzeniami silnego pancernego zgrupowania odwodowego. Wojska pancerne wspierane artylerią z powodzeniem stosowały taktykę stałego manewrowania na polu walki, zaskakiwania nieprzyjaciela nagłymi zwrotami zaczepnymi i uderzeniami, współdziałając z nieliczną piechotą i saperami. Pewne wytchnienie znalazły dopiero z chwilą wejścia do walki 8 dywizji piechoty (ściągniętej z kierunku drezdeńskiego), stosunkowo świeżej i wypoczętej, z pełnymi zasobami zaopatrzenia. W warunkach zdecydowanego oporu naszych wojsk, pomimo wyraźnej przewagi na wybranych kierunkach natarcia, Niemcom udało się tylko nieznacznie zepchnąć Polaków w kierunku północnym kosztem dużych strat. W NIEUSTĘPLIWEJ OBRONIE

Dotychczasowy przebieg bitwy budziszyńskiej wykazał, że rozciągnięte na kilku kierunkach dywizje 2 armii WP 1 wojska radzieckie nie są w stanie zatrzymać nieprzyjacielskich kolumn pancernych, nie mówiąc już o możliwości zlikwidowania klina wbitego w pas działań naszego związku operacyjnego. Dowództwo 1 Frontu Ukraińskiego, poświęcając zwiększoną uwagę bitwie pod Budziszynem, zdecydowało wzmocnić swoje kierownictwo nad walczącymi tu wojskami polskimi i radzieckimi. Przejawiło się to przede wszystkim w wydaniu 25 kwietnia o godz. 20.25 dyrektywy operacyjnej dla dowódcy 2 armii WP oraz 52 armii i 5 armii gwardii. Marsz. Koniew dążył do zorganizowania ciągłego frontu obrony na Łużycach przez polskie i radzieckie wojska, a następnie do

rozbicia zgorzeleckiego zgrupowania feldrn. Schórnera. Dyrektywa nie tylko określała całokształtowe zadania wymienionych armii, ale nawet precyzowała je oddzielnie dla poszczególnych związków taktycznych. 2 armia WP otrzymała zadanie zorganizowania ciągłego, prawie 50-kilometrowego frontu od Kamenzu, północny skraj Budziszyna, Spreewiese do Heideangeru. Warto podkreślić, że dyrektywa marsz. Koniewa zakładała zaniechanie dalszej osłony głównych sił 2 armii od strony Drezna, a więc odejście 9 dywizji piechoty oraz 15 pułku piechoty (bez 1 i 2 batalionów) z pozycji obronnych na południowy zachód od Kamenzu i na wschód od tego miasta. Tylko 7 i 10 dywizje piechoty miały prowadzić natarcie z zadaniem opanowania do końca 26 kwietnia rubieży Sdier, Heideanger. Gen. Swierczewski, uwzględniając konkretne nakazy zawarte w dyrektywie, postanowił wnieść do niej pewne korekty wynikające z zaistniałej .sytuacji na polu walki. Nie można było na przykład zająć obrony wzdłuż północnego skraju Budziszyna, ponieważ po wyparciu z niego 7 korpusu zmechanizowanego gwardii i 254 dywizji piechoty nieprzyjaciel opanował już teren na północ od miasta. Dlatego gen. Swierczewski nakazał zorganizować obronę na skróconej rubieży, a mianowicie — od Kamenzu, Thonbergu, Cólln, Sdier do Heideangeru, a więc nie opartą bezpośrednio na Budziszynie, a przebiegającą w odległości około 4 km na północ od miasta. W pierwszym rzucie przewidywał ugrupowanie czterech dywizji piechoty, a w drugim — jednej. Główny wysiłek obrony zamierzał skupić w środku, tj. na północ od Budziszyna. Na prawym skrzydle armii miała działać 9 dywizja, dalej w lewo 8 dywizja, 17 pułk, 10 i 7 dywizje piechoty. Do drugiego rzutu dowódca armii przeznaczył 5 dywizję piechoty (bez 17 pp). Dowódca armii dążąc do maksymalnej koncentracji wojsk pancernych na najważniejszych odcinkach obrony jednocześnie zdecydował się na zdecentralizowane wykorzysta-

nie korpusu pancernego. Zakłfedając, że największy nacisk nieprzyjaciel będzie wywierał na 8 i 9 dywizje, gen. Swierezewski wydatnie je wzmocnił jednostkami artyleryjskimi i pancernymi. I tak: 8 dywizja została wzmocniona 3 pułkiem moździerzy, 3 brygadą pancerną, 24, 25 i 27 pułkami artylerii pancernej, 25 batalionem saperów oraz wsparta 47 i 50 pułkami artylerii haubic; 9 dywizja — 2 pułkiem moździerzy, 1 dywizjonem artylerii rakietowej (1 KPanc), 30 batalionem saperów oraz została wsparta 44 pułkiem artylerii haubic. 17 pułk piechoty wzmocniono 1 batalionem 4 brygady pancernej. Na specjalną uwagę zasługuje zorganizowanie silnego odwodu pancerno-zmotoryzowanego w składzie: 1 brygada piechoty zmotoryzowanej, 4 brygada pancerna (bez batalionu czołgów), 5 pułk czołgów ciężkich i 28 pułk artylerii pancernej. Tego dnia 8 brygada artylerii ciężkiej, 98 pułk artylerii rakietowej gwardii i 3 dywizja artylerii przeciwlotniczej winny były zabezpieczyć działania obronne piechoty pod Budziszynem. 9 i 14 brygady artylerii przeciwpancernej otrzymały zadanie wzmocnienia obrony przeciwpancernej na rubieży od Crostwitz do Radiboru, a więc na północny zachód od Budziszyna. Przysłane na pomoc naszej armii bataliony radzieckiej 25 szturmowej brygady inżynieryjno-saperskiej miały przygotować operacyjną strefę zapór inżynieryjnych. Tak więc 26 kwietnia przestała istnieć, z formalnego punktu widzenia, paradoksalna sytuacja — 2 armia od kilku dni w rzeczywistości prowadziła działania obronne, lecz wyższe dowództwo jak gdyby nie uznawało tego faktu i jeszcze w poprzednim dniu nakazało prowadzić działania zaczepne. Obecnie koncepcja planu działań odpowiadała realnej sytuacji i nie stała w sprzeczności z możliwościami bojowymi naszych wojsk. Według przyjętej koncepcji 2 armia WP winna działać na prawie 45-kilometrowym froncie, prowadząc kombinowane działania — większa część sił miała bronić się na

północ od Budziszyna, a mniejsza kontynuować natarcie znad Schwarzer Schops. Ugrupowanie oddziałów zostało tak pomyślane, aby do minimum ograniczyć ruchy wojsk. Głębokość ugrupowania taktycznego wynosiła około 5 km, a ugrupowania operacyjnego — około 9 km. Było to więc stosunkowo płytkie ugrupowanie, co wydaje się uzasadnione, jeśli się zważy, iż armia miała działać na szerokim froncie znacznie uszczuplonymi siłami w dotychczasowych walkach. Do działań 26 kwietnia przygotowywał się też wszechstronnie nieprzyjaciel. W planie dowództwa niemieckiego leżało wykonanie zaskakującego uderzenia na budziszyńskie siły 2 armii WP. Początek natarcia wyznaczono na godz. 1.00. Rozpoczęto je jednak o świcie, ponieważ jednostkom wyznaczonym do wykonania uderzenia nie udało się na wyznaczony czas zająć podstaw wyjściowych. 20 dywizja pancerna i 1 dywizja spadochronowo-pancerna „Hermann Góring" wyruszając z rejonu Budziszyna posuwały się wzdłuż szosy Budziszyn — Konigswartha. Dywizja grenadierów pancernych „Brandenburg" z przydzielonymi jednostkami, stanowiąc lewe skrzydło zgorzeleckiego zgrupowania, działaniem na północ, przez Klein- i Grossbrósern na Milkwitz, miała odciąć polskie oddziały znajdujące się na kierunku drezdeńskim od sił głównych, a ponadto winna nawiązać łączność z 2 dywizją spadochronowych grenadierów pancernych „Hermann Goring" i brygadą strzelców przeciwpancernych „Freie Ukrainę", które znajdowały się na zachód od naszych głównych sił, a więc na kierunku działań radzieckiej 14 dywizji piechoty gwardii i na tyłach 9 dywizji piechoty. Nieprzyjaciel wykorzystał naturalny szlak o biegu południkowym, a mianowicie doliny rzeczek Schwarzer Wasser i Klosser Wasser, wraz z przylegającymi do tych dolin drogami. Niemcom zależało ponadto na opanowaniu okolic Konigswarthy, ponieważ znajdowały się tam ich ogromne magazyny amunicji. W tym czasie pozostałe siły zgorzeleckiego zgrupowania operujące na linii Szprewy i Schwarzer

Schóps (czyli po wschodniej stronie klina włamania) wykonywały lokalne uderzenia bądź za wszelką cenę broniły swoich pozycji. Wynika z tego, że główne niemieckie siły pancerne działały na kierunku, gdzie 2 armia zajmowała najsilniejszą obronę. Tak więc gen. Swierezewski przewidział zamiar nieprzyjaciela i umiejętnie ugrupował swoje wojska. Również marsz. Koniew trafnie skierował w zagrożone rejony związki taktyczne 5 armii gwardii. Ponieważ Niemcy wyprzedzili nasze działania, przejęli więc inicjatywę. Na nasze wojska spadł obowiązek walki na zajmowanych pozycjach i stanowiskach, co przekreśliło realizację planu walki nakreślonego w rozkazie operacyjnym dowódcy Frontu i dowódcy armii. Gwoli jasności należy stwierdzić, że położenie wojsk 2 armii operujących na północ od Budziszyna było korzystniejsze niż nieprzyjaciela, ponieważ teren na północ od Kleinwelki wznosił się. Na ogół więc ruchy wroga były widoczne i każde skupienie jego sił mogło być od razu ostrzeliwane. Dowództwo armii całą nadzieję pokładało w wytrzymałości obrony 8 dywizji piechoty, którą, jak wiadomo, wzmocniono silnie jednostkami pancernymi i artyleryjskimi. Dowódca dywizji, płk Józef Grażewicz, zorganizował wieloszczeblowy system obrony przeciwpancernej. Gen. Swierezewski był na punkcie obserwacyjnym zbudowanym w wewnątrz ugrupowania bojowego dywizji. Zaś szef sztabu armii, gen. Sankowski, przebywając na stanowisku dowodzenia armii do godz. 10.00 we wsiach Neudorf, a później Wartha, cały czas utrzymywał łączność telefoniczną z płk. Grażewiczem. Sztab armii znajdował się przy szosie Budziszyn — Hoyerswerda tuż za zgrupowaniem bojowym wojsk. W 8 dywizji piechoty pierwsze walki obronne stoczył 32 pułk piechoty działający na prawym skrzydle. Rozpoczęły się one jeszcze przed świtem. Czołgi i działa pancerne wroga, prowadząc ogień ze wszystkich kaemów i dział, parły niepowstrzymanie naprzód. Wśród nich posuwała się piecho-

ta. Wnet jednak wkroczyły do akcji polskie działa przeciwpancerne, strzelając celnie z odległości kilkuset metrów. Kilka wozów bojowych stanęło w płomieniach. Nieprzyjaciel w dalszym ciągu jednak nacierał. Niektóre pododdziały przeszły do kontrataku. Pierwszy atak wroga został odparty. Po około półgodzinie Niemcy przegrupowali się i ruszyli ponownie na polskie pozycje. Nieprzyjacielskim czołgom udało się przerwać przedni skraj obrony pułku i wyjść na tyły niektórych pododdziałów. Rozegrał się dramatyczny bój, w którym obie strony poniosły dotkliwe straty. Pododdziały pancerne nieprzyjaciela razem z piechotą wtargnęły do wsi Milkwitz, w której znajdował się sztab 32 pułku. Po krwawej walce ulicznej pododdziały 2 pułku grenadierów pancernych „Brandenburg" wyparły Polaków z Neu Ługi. W czasie walki 3 batalionu dniała pułkowej baterii 76 mm por. Wiktora Smirnowa otworzyły ogień do wozów pancernych. Celowniczy plut. Józef Pantuleja dwoma strzałami trafił dwa czołgi niemieckie, które stanęły w płomieniach. Wróg jednak nacierał. Nagle pocisk nieprzyjacielski rozerwał się obok działa. Pantulej zwalił się na ziemię, a tuż obok niego ładowniczy kan. Henryk Zduńczyk i amunicyjny bomb. Władysław Szyllejko. Do działa podbiegł szef baterii kpr. Antoni Wiśniewski i wspólnie z rannym kan. Franciszkiem Kaletą prowadzili ogień do wroga. I znów jeden z czołgów został trafiony. Kiedy Niemcy podeszli bliżej, żołnierze 3 batalionu przygotowali -do rzutu granaty przeciwpancerne. Ale kilka wozów bojowych obeszło batalion, piechota zaś na transporterach wdarła się w jego szyki. Dwa działka przeciwpancerne zostały zniszczone ogniem z czołgów, a do dział 76 mm zabrakło amunicji. Wytworzyła się niezwykle krytyczna sytuacja. Batalion otrzymał wówczas rozkaz wycofania się około 500 m na północ, na następne wzgórze, co dawało szanse stawienia dalszego oporu.

I Dramatyczna sytuacja powstała, gdy sztab 32 pułku z plutonem specjalnym i kompanią fizylierów został odcięty od pierwszorzutowych pododdziałów. Przez kilka godzin niemieckie czołgi ostrzeliwały budynek, w którym bronili się Polacy. Szef sztabu pułku kpt. Mieczysław Jezierski rozkazał zniszczyć dokumenty. Broniono się z determinacją aż do nadejścia pomocy z dywizji i 1 korpusu pancernego. 36 pułk piechoty ppłk. Mikołaja Kiryluka ugrupowany na lewym skrzydle 8 dywizji miał bronić za wszelką cenę wsi Cdlln, gdyż leżała ona na głównym kierunku natarcia Niemców. Około godz. 7.00 Niemcy rozpoczęli ostrzał artyleryjski, zasypując pociskami odłamkowo-burzącymi stanowiska polskie. Po chwili nadleciały „Stukasy", zrzucając swój śmiercionośny ładunek. Jednocześnie na szosie od strony Kleinwelki ukazało się kilkanaście czołgów i dział pancernych, które natychmiast ostrzelali nasi artylerzyści. Zniszczone czołgi spowodowały zator, więc Niemcy musieli szukać okrężnej drogi. Polacy trochę odetchnęli. Ale niebawem z Welki wyruszyły nowe wozy bojowe. Mimo dużych strat zbliżyły się do pozycji polskich. W ciągu dwóch godzin hitlerowscy pancerniacy i moździerzyści zniszczyli 9 polskich dział i działek przeciwpancernych. Gdy Niemcy zbliżyli się, do akcji przystąpiły rusznice przeciwpancerne. Ich ogień uszkodził trzy czołgi wroga, ale nawała niemieckiej piechoty szła na pułk. Dochodziło do starć na białą broń. Czołgom wroga udało się jednak przebić do Cólln. Za nimi wtargnęli piechurzy. Poszczególne budynki zamieniły się w punkty oporu. Polscy żołnierze bronili się przed niemiecką piechotą. Mimo ofiarności żołnierzy o godz. 12.00 hitlerowcy opanowali Cólln 4. 4 W czasie któregoś tam z rzędu ataku ppor. Ryszard Czarkowski został trafiony kulą snajpera na wysokości serca, ale miał ogromne szczęście — pocisk natrafił na notes o twardej okładce, który nosił w górnej kieszeni munduru. Kula przebiła tekturę okładki i połowę kartek, wyszła grzbietem notesu, rozerwała materiał pod pachą, przecięła i oparzyła skórę. Ów notes jest przechowywany w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, gdzie leży w szklanej gablocie.

Oddziały pancerne Ugrupowane w pasie obrony 8 dywizji zorganizowały obronę przeciwpancerną w ważniejszych miejscowościach oraz kontratakowały grupy hitlerowców dążące do przeniknięcia na tyły maszych wojsk. Wspólnie z piechotą odparły dziewięć silnych ataków wroga. Najcięższe walki stoczyła 3 brygada na rubieży: Luga, Quoos, gdzie osłaniała prawe skrzydło 8 dywizja. Brygada wzmocniona czołgami 2 brygady, 5 pułkiem czołgów ciężkich i przez pewien czas 24 pułkiem artylerii pancernej prowadziła zacięty bój przez całą noc i następnie przez cały dzień. O godz. 2.00 Niemcy uderzyli na pluton dział przeciwpancernych ppor. Macieja Rafińskiego. Nieprzyjacielska piechota w sile batalionu osłaniana przez wozy bojowe szła śmiało do ataku, prowadząc nieprzerwany ogień z pistoletów i karabinów maszynowych. Do odparcia wroga włączyły się inne pododdziały brygady. Po trzygodzinnej walce atak odparto. Przedpole było zasłane ciałami zabjtych i rannych hitlerowców. Brygada straciła 21 żołnierzy, 4 spalone czołgi i 1 uszkodzony. W wyniku zastosowania elastycznej taktyki rozgromiła bez większego trudu kolumnę pancerną oraz dwa bataliony piechoty nieprzyjaciela. Na podejściach do miasteczka Radibor oraz w rejonie wsi Camina, tj. na lewym skrzydle 8 dywizji piechoty, broniła się 1 brygada piechoty zmotoryzowanej wzmocniona 27 pułkiem artylerii pancernej, 2 pułkiem moździerzy i 1 dywizjonem artylerii rakietowej korpusu pancernego. Odparła ona pięć ataków nieprzyjaciela, który rzucił do boju około pułku piechoty i 26 wozów bojowych. Mimo trudnych warunków brygada utrzymała obronę powierzonego odcinka. Przez cały dzień nieustępliwa była obrona wojsk walczących na południowym skrzydle budziszyńskiego zgrupowania. Lecz wieczorem nieprzyjaciel zaczął przełamywać nasze pozycje i oskrzydlać wojska armii. Gen. Swierczewski musiał zdecydować się na wycofanie 8 dywizji piechoty oraz wspierających ją jednostek pancernych i artylerii na rubież:

Neudorf, Holschdubrau, Luppadubrau. Wojska pancerne skutecznie osłoniły manewr odwrotowy piechoty. Północno-wschodnie skrzydło budziszyńskiego zgrupowania osłaniała 4 brygada pancerna. Nie mogąc utrzymać bronionych przez całą noc pozycji pod Sdier, 26 kwietnia nad ranem zajęła npwy odcinek obrony na wschód i południowy wschód od Luppy. Cofnęła się więc około 7 km. Odwrót brygady osłaniał 17 pułk i artyleria 5 dywizji. I on zmuszony został do opuszczenia stanowiska pod Sdier, by zająć z kolei obronę na linii Lomske, Droben, tj. na północ od 4 brygady. Przegrupowanie to miało na celu pogłębienie obrony 8 dywizji. Nasilenie walk óbronnych brygady ppłk. Wereszczagina rosło niemal z godziny na godzinę. O godz. 9.00 Niemcy rozpoczęli natarcie na szerokim 3-kilometrowym froncie, od Lomske do Radiboru. Nacierali więc częściowo na odsłonięte skrzydło brygady. Mimo to pancerniacy odparli hitlerowców. Na przedpolu pozostało 5 zniszczonych dział różnych typów oraz przeszło 100 zabitych Niemców. Również w tym dniu duże niebezpieczeństwo zagroziło sztabowi brygady znajdującemu się w Luppie; grupa hitlerowców przedarła się na jego tyły. Sztab ochraniało kilka czołgów i dwa sprzężone 4-lufowe przeciwlotnicze karabiny maszynowe na ciągnikach. Walka była zażarta. Niemcy uderzyli kilkakrotnie. Podchodzili tak blisko, że obrzucano ich granatami, na niektórych odcinkach dochodziło do walki wręcz. Do bezpośredniej walki przeciwko niemieckim wozom bojowym musieli wystąpić artylerzyści 1 dywizjonu 22 pułku artylerii lekkiej, a zwłaszcza 1 baterii armat 76 mm. Bateria którą dowodził por. Siergiej Brukowski, zajmowała stanowiska na północ od wsi, na skraju wysuniętego cypla lasu. Z powodu ograniczonej liczby pocisków postanowił strzelać do czołgów tylko ogniem na wprost. W związku z tym kilka czołgów, dział pancernych i piechota na transporterach wy-

szły' na niewielką łączkę leżącą pomiędzy Lomske a lasem. Dopiero teraz artylerzyści otworzyli ogień. Już pierwsze pociski były celne. Podniosło to na duchu obsługi dział. Pluton dowodzenia i zwiadowcy strzelali z karabinów i peemów. Tempo było tak szybkie, że zaczynało brakować pocisków do dział. Pociski znajdowały się w lesie o jakieś 100 m od walczących. Lecz oderwanie się od stanowisk groziło niebezpieczeństwem. Jedno działo zostało trafione, byli ranni. Po rozkazie dowódcy baterii: „Przynieść pociski", żołnierze na moment zawahali się. I wtedy dowódca 1 plutonu por. Jan Łazutkin, wezwawszy ppor. Czesława Mojsiewicza, zastępcę dowódcy baterii do spraw polityczno-wychowawczych, pobiegli po pociski. Za ich przykładem ruszyli żołnierze. Zorganizowano swoistą „taśmę", podając pociski z rąk do rąk. Bateria ożyła, na przedpolu paliły się coraz to nowe wozy bojowe wroga. I właśnie gdy to gwałtowne starcie kończyło się zwycięstwem Polaków, jakiś zabłąkany pocisk trafił w nogę por. Łazutkina. Do szpitala nie chciał pójść. Chodził kulejąc podparty laską, z temperaturą, do czasu aż minęły najgorsze dni walki pod Budziszynem. Także na tym odcinku Polacy nie oparli się wrogowi. W czasie wycofywania się na nową rubież 17 pułk piechoty został zaskoczony w rejonie Crosta, Brehmen i Adolfshiitte silnym uderzeniem nieprzyjaciela. Po dziesięciominutowym przygotowaniu ogniowym ze wszystkich rodzajów broni oddział przeszedł do natarcia w kierunku wsi Crosta. Zgrupowanie wroga zostało rozbite na kilka oddzielnych grup, które nadal broniły się uporczywie. Dochodziło do bezpośrednich starć, w których przewagę zdobyli Polacy. Po południu nieprzyjaciel wycofał się do Crosty. Postanowiono wykorzystać osiągniętą przewagę i opanować tę wieś. Zadanie to otrzymał 1 batalion dowodzony przez por. Michała Kołomackiego i pułkowa kompania fizylierów ppor. Zdzisława Bychawskiego. Na początku natar-

na 2 kompania ppor. Michała Daniłowa musiała przebyć rozległą polanę przed leśniczówką. Żołnierzy gotujących się do skoku nękał nieustanny ogień niemieckich strzelców wyborowych. Ppor. Daniłow, zirytowany, postanowił sam zlikwidować snajperów. Doczołgał się szczęśliwie do leśniczówki i wybiwszy szybę wszedł przez okno do wnętrza. Następnie z karabinu snajperskiego zaczął ostrzeliwać hitlerowców. Strzelał skutecznie, toteż ogień niemiecki wyraźnie osłabł. Opuszczając leśniczówkę został śmiertelnie trafiony kulą w szyję. Kiedy czołgi nieprzyjaciela zaczęły oskrzydlać batalion, jego zaimprowizowana obrona, mimo energii dowódców i zapału żołnierzy, zaczęła się kruszyć. Pierwsze stawiły czoło wrogowi batalionowe działka przeciwpancerne pod dowództwem chor. Romualda Wysockiego, zajmując stanowiska przed piechotą. Czołgom dzielnie przeciwstawili się także żołnierze kompanii rusznic przeciwpancernych. Kpr. Jerzy Gątarczyk, ranny w głowę, zdołał strzałem z bliskiej odległości zapalić czołg. Drugi uszkodzili szeregowcy Bartłomiej Drozd i Julian Wolański, również za pomocą rusznic. Późno wieczorem, gdy oddział mjr. Barańskiego zdany był właściwie na własne siły, dowództwo pułku postanowiło szukać wyjścia z sytuacji. Ostatecznie zdecydowano bronić się nadal, a jednocześnie próbować nawiązać łączność z radziecką 254 dywizją piechoty, która znajdowała się w drugim rzucie 2 armii i po ciężkich walkach w Budziszynie zbierała siły do dalszych zmagań. 26 kwietnia dowództwo armii postanowiło skupić wszystkie jednostki 5 dywizji piechoty w rejonie Budziszyna. Na początku dnia pułki piechoty znajdowały się jeszcze daleko. 13 pułk piechoty płk. Jana Siewki, który dotychczas walczył w składzie 7 dywizji za Schwarzer Schóps (po wschodniej stronie niemieckiego klina), tj. w odległości około 23 km od głównych sił armii, został ściągnięty pod Budziszyn na samochodach. Jadąc okrężną trasą częściowo przez pas działania 5 armii gwardii, przez Niesky, Rietschen, Muskau, Sprem-

berg, Hoyerswerdę, Konigswarthję, w południe zajął obronę pod Zeschą. . | Wykorzystanie zdolności zaczepnych każdej jednostki w bitwie budziszyńskiej było stale aktualne. Dlatego o godz. 19.00 13 pułk rozpoczął natarcie na rozległą wieś Neschwitz i po godzinnej walce osiągnął północny skraj miejscowości. Dalsza próba opanowania Neschwitz załamała się w ogniu nieprzyjacielskiej broni maszynowej, artylerii i moździerzy. Jak przyznają Niemcy w Historii korpusu pancernego „Grossdeutschland", Neschwitz była dla nich newralgicznym punktem, którego posiadanie umożliwiało kontrolę szosy prowadzącej z Budziszyna na północ. Szczególnie gwałtowne walki rozpętały się o pałac i park, które kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk. Ostatecznie Neschwitz pozostało w rękach wroga. W sąsiedztwo 13 pułku w nocy został ściągnięty 15 pułk piechoty (bez 1 i 2 batalionów), który od kilku dni zajmował obronę na wschód od Kamenzu, tj. około 15 km na zachód od budziszyńskiego zgrupowania armii. Pod koniec dnia do pułku przybyły 1 i 2 bataliony wykonujące do tej pory zadania na tyłach frontu. W dniu tym bezpośredni udział w odpieraniu uderzeń nieprzyjaciela wzięły prawie wszystkie armijne jednostki pancerne i artyleryjskie. Na skutek przegrupowania się na nowe pozycje pierwszorzutowych jednostek także i one zmieniły stanowiska ogniowe, przenosząc je bardziej na północ. Wzorowo sprawiły się na polu walki brygady 2 dywizji artylerii. Wszystkie pułki 7 brygady ogniem na wprost i bronią ręczną plutonów dowodzenia odpierały piechotę nieprzyjaciela. 44 pułk zajmował stanowiska w rejonie Neudorfu, 47 prowadził ogień ze stanowisk w okolicy Schwartz Adler i stacji kolejowej Radibor, a 50 pułk ze stanowisk na północnym skraju Radiboru. Największe sukcesy odniósł 47 pułk artylerii haubic, który odparł sześć ataków, niszcząc 4 czołgi i około 400 żołnierzy wroga. W dokumentach zanotowano tylko niektóre nazwiska,

szczególnie wyróżnionych artylerzystów. Oto oni. Dowódca plutonu w 44 pułku artylerii haubic, por. Wasyl Udkin, odpędził ogniem swoich dział niemieckie czołgi, zniszczył dwa transportery opancerzone. W czasie ataku nawały czołgów na dwie baterie 50 pułku artylerii haubic dowódcy plutonów ogniowych podporucznicy Adam Bielawski i Franciszek Dąbrowski szybko ustawili działa i ogniem na wprost rozpoczęli pojedynek. Dzięki ich przytomności i dobremu wyszkoleniu celowniczych: bombardierów Władysława Krausego i Nikodema Klucznika oraz kan. Franciszka Balickiego, spłonęły trzy niemieckie czołgi, A czwarty, uszkodzony, ratował się ucieczką. 1 Należy też podkreślić działania 8 brygady artylerii ciężkiej, która zajmując stanowiska ogniowe w rejonie Kónigswarthy ogniem pośrednim i na wprost odpierała ataki nieprzyjaciela na kierunku Wittrau, Holscha. Zniszczyła 2 czołgi i działo pancerne. Nieprzejednaną walkę prowadziły oddziały 14 brygady artylerii przeciwpancernej; 58 i 63 pułki wzięły udział w odparciu dwóch kontrataków w rejonie Luppy, a 78 pułk zajmując rejon przeciwpancerny w Niedergurig — Droben 0 godz. 21.00 odparł atak nieprzyjaciela. W czasie tych walk brygada zniszczyła 6 czołgów, 2 działa pancerne i 2 samochody pancerne. Pod naporem wroga zmienił swoje stanowiska ogniowe 98 pułk artylerii rakietowej gwardii, wycofując się do rejonu na wschód i południe od Kónigswarthy. W tym czasie jednak kilkakrotnie otwierał dywizjonami ogień do dużych zgrupowań nieprzyjaciela, skutecznie opóźniając jego ruch w kierunku północnym. Oddziały wchodzące w skład budziszyńskiego zgrupowania 2 armii były osłaniane przed nalotami niemieckiego lotnictwa przez 61 i 75 pułki artylerii przeciwlotniczej ze stanowisk zajętych w rejonie Zescha, Kónigswartha, Wartha. Od 26 kwietnia na położenie budziszyńskiego zgrupowania 1 w ogóle 2 armii coraz większy wpływ zaczęły wywierać

działania 10 dywizji piechoty. Znalazła się ona w korzystnej sytuacji w związku z pomyślnym przebiegiem walk 95 dy- I wizji piechoty gwardii z 228 pułkiem 78 dywizji piechoty gwardii. Dywizja ta bowiem opanowała rubież: północny skraj Steinitz, Driewitz, Griinhain i lewym skrzydłem zbliżyła się do Spreefurtu od strony zachodniej zmuszając Niemców do przejścia do obrony. Dywizja kontynuowała natarcie na lewo od jednostek radzieckich w ogólnym kierunku na Spreefurt. Początkowo natarcie natrafiło tylko na zacięty opór grup osłonowych, lecz już o godz. 6.00 stwierdzono stopniowe wycofywanie się sprzed oddziałów głównych sił nieprzyjaciela. Mając zdecydowaną przewagę nad wrogiem 29 pułk szybko opanował Marzdorf i Kolpen, a później leśniczówkę Lippen. Po południu opór Niemców zaczął wyraźnie wzrastać. W tym czasie 27 pułk piechoty (bez 2 batalionu) wsparty dywizjonem artylerii przedzierał.się w kierunku wzgórz 143,1 i 124,4 gdzie hitlerowcy stawili silny opór. Złamano go jednak. Wycofując się na południe Niemcy podpalili las. Pomimo to bataliony spychały wroga, wychodząc o godz. 16.00 w okolice Schópsdorfu. Niemcy przywitali Polaków silnym ogniem artylerii i sześciolufowych moździerzy. Walka o opanowanie wsi przeciągnęła się do godz. 23.00. Zlikwidowanie sił niemieckich nad Szprewą oraz w widłach Szprewy i Schwarzer Schops przez główne siły 10 dywizji stworzyło korzystną sytuację dla 2 batalionu 27 pułku i 10 batalionu szkolnego, które nadal zajmowały obronę za Schwarzer Schops. Niemcy zagrożeni od tyłu nie przejawiali już takiej zaciętości jak poprzednio. Nasze pododdziały skwapliwie wykorzystały nadarzającą się okazję i przeprawiły się przez rzekę w Boxbergu, a następnie włączyły się do natarcia głównych sił macierzystego związku. W wyniku całodziennego natarcia dywizja płk. Struca przesunęła się w stronę południową 7 km, wychodząc w rejon położony około 2 km na północ od Spreefurtu. W stosunku do poprzednich dni powolnego natarcia był to dość duży

akces, chociaż do wykonania zadania powinna dywizja I'przejść jeszcze ponad 10 km. Tym samym spłaszczyła ona wyraźnie ostrze niemieckiego klina włamania w pas działań 2 armii, a więc sukces ten miał w pewnym stopniu znaczenie operacyjne. Pod koniec dnia położenie dywizji ukształtowało się pomyślnie — utworzyła ona jednolity front, skierowany na południe, mając zabezpieczone prawe skrzydło przez radziecką wzmocnioną 95 dywizję piechoty gwardii. Na lewym skrzydle sytuacja nie była pomyślna, gdyż po opanowaniu przez 7 dywizję piechoty do końca dnia rubieży Reichwalde, Diirrbach pomiędzy dywizjami pozostawała jeszcze około 4-kilometrowa luka; miała ona być wypełniona 28 kwietnia siłami 25 pułku piechoty, który 27 kwietnia po południu wszedł ponownie w skład macierzystej 10 dywizji. Najdalej od wojsk 2 armii, które zmagały się z nieprzyjacielem pod Budziszynem, znajdowała się 9 dywizja piechoty z przydzielonymi poprzednio jednostkami. J e j siły na obszarze głównych i decydujących walk armii mogły wydatnie wzmocnić przemęczone i osłabione wojska. Nic dziwnego, że dowództwo armii bardzo liczyło na przybycie tej dywizji. Rozpoczęła ona marsz w rejon na północ od Budziszyna 26 kwietnia o godz. 18.00 w trzech kolumnach pułkowych wspartych jednym dywizjonem artylerii. Północną marszrutą posuwał się 28 pułk, środkową 30, a południową 26. Właśnie ten pułk był najbardziej narażony na przeciwdziałanie wroga, ponieważ od strony południowej nie był osłonięty, a tam właśnie operowały oddziały 2 dywizji spadochronowych grenadierów pancernych „Hermann Góring", które poprzednio tak aktywnie atakowały pod Gross Róhrsdorfem. Na czele kolumny 26 pułku maszerował 1 batalion por. Leona Lubeckiego. Drogę tarasowały tabory i pojazdy załadowane rannymi, sprzętem wojskowym itp. Po przejściu Krohnembergu i Raderunu czoło kolumny zostało nagle zaatakowane przez pięć czołgów niemieckich. W płomieniach stanęło kilkanaście samochodów, niektóre załadowane ran-

nymi. Czołgi wrzynały się bezkarnie w kolumnę, szerząc śmierć i zniszczenie. Wreszcie żołnierze otrząsnęli się z pierwszego wrażenia i zaczęli zajmować stanowiska w przydrożnym rowie i na polu; czołgi obrzucili granatami przeciwpancernymi. Do akcji wszedł pluton dział przeciwpancernych st. ogn. Wacława Ejsmonta. Trzy czołgi niemieckie stanęły w płomieniach. Dwa pozostałe szybko zawróciły. Na polskich żołnierzy na każdym kroku czyhały niebezpieczeństwa. Pojedyncze budynki, nie mówiąc o miejscowościach, kępach drzew i zagłębieniach terenu, kryły zasadzki. Mimo to wróg ciągle musiał ustępować. Na stacji Rauschwitz, po krótkiej walce, zdobyto transport czołgów niemieckich, który zniszczono. Pułk, walcząc nieustannie, posuwał się naprzód. Do kolumny dołączyły grupki żołnierzy z innych pododdziałów. Czołowy 1 batalion, który w chwili wymarszu liczył około 250 ludzi, urósł do około 700 żołnierzy, a 2 batalion został wchłonięty przez masę wozów, samochodów i samodzielne pododdziały dywizji. Spowodowało to całkowite zerwanie więzi organizacyjnej pułku i osłabiło tempo marszu. W czasie zaciekłych walk piechurzy docenili raz jeszcze artylerię bezpośredniego wsparcia. Ona likwidowała nieprzyjacielskie karabiny maszynowe i zagradzała drogę czołgom. Gdy celny pocisk uciszał na moment wroga, piechota posuwała się kilkaset metrów do przodu. Po niezwykle zaciętej całodziennej walce Passditz zostało zdobyte. Dalsze posuwanie się do przodu, na skutek silnego oporu nieprzyjaciela, stało się niemożliwe. W 30 pułku piechoty kolumnę marszową sformowano na zachodnim skraju lasu w rejonie Leppersdorfu. Na j e j czele uszykował się 1 batalion por. Włodzimierza Szyriajewa. Około godz. 19.00 rozpoczął on marsz w kierunku Pulsnitz. Początkowo pułk, jako środkowa kolumna dywizji, nie był niepokojony przez wroga. Dopiero od Pulsnitz, które zdobył w krótkiej walce, atakowały go kilkakrotnie niemiecka piechota i czołgi.

W rejonie Rehnsdorfu pułk został ostrzelany z kierunku Wohlan. Na skutek zaskoczenia, w stoczonej tam walce baterie 9 brygady artylerii przeciwpancernej straciły kilka samochodów. Następną walkę oddział ppłk. Marka Żuka stoczył w Elstrze 5 . Miasteczko było częściowo spalone i wyludnione. Początkowo wydawało się, że jest wolne od nieprzyjaciela. Siły główne pułku przeszły bez wystrzału. Kiedy jednak pojawiły się na ulicach pododdziały ariergardy, od strony stacji kolejowej posypały się pociski cekaemów i miny moździerzy, a z poddaszy kilku domów pojedyncze strzały. Po oczyszczeniu miasteczka 5 kompania por. Pawła Olechnowicza na jego skraju natknęła się na silny ogień cekaemu ukrytego w bunkrze. Wnet saperzy ustawili w pobliżu kilka świec dymnych, oślepiając załogę niemiecką. Po kilku seriach bunkier umilkł. Zapadająca noc sprzyjała Niemcom w organizowaniu oporu i zasadzek. Często akcja niewielkiej nawet grupki Niemców, jak na przykład pod Jauer, wywoływała zamieszanie w maszerującej kolumnie. * *

*

W kolejnym dniu bitwy budziszyńskiej na wszystkich odcinkach działań 2 armii WP wzrosło ich natężenie i zaciętość. W walkach przeciwko zgorzeleckiemu zgrupowaniu nieprzyjaciela uczestniczyły wszystkie rodzaje wojsk, zarówno znajdujące się na pierwszej linii, drugorzutowe, jak i odwodowe. Naszym wojskom nie udało się w pełni wyjść na nakazane rubieże. Również jednostki, które miały stanowić odwody, ześrodkowały się nie tam, gdzie należało, lecz przeciętnie od 2 do 3 km dalej na północ. * Na szosie prowadzącej z Oberstein do Elstry pułk natknął się na trupy polskich żołnierzy oraz rozbite i częściowo spalone samochody kwatermistrzostwa dywizji i batalionu sanitarnego. Były to resztki konwoju transportującego rannych, któremu udało się wydostać z Horki, gdzie Niemcy bestialsko wymordowali 165 rannych żołnierzy wraz z personelem medycznym.

Przykładny opór zwłaszcza 8 dywizji piechoty i 1 korpusu pancernego umożliwił ześrodkowanie się na głównym kierunku uderzeń nieprzyjaciela 5 dywizji piechoty oraz wprowadzenie jej do walki. Tym samym powstały korzystniejsze warunki do zorganizowania ciągłego frontu obrony 2 armii WP w powiązaniu z wojskami radzieckimi. Budziszyńskie zgrupowanie dobrze odegrało swoją rolę. Dzięki umiejętnie i elastycznie prowadzonym działaniom uniemożliwiło przedarcie się niemieckich dywizji pancernych i grenadierskich na tyły 1 Frontu Ukraińskiego. Tym samym wykonało podstawowe zadanie. SUKCESY I PORAŻKI

27 kwietnia 2 armia WP miała nadal dążyć do zorganizowania wspólnie z wojskami radzieckimi zwartego frontu obrony zwróconego w stronę południową dla odparcia przeciwuderzeń zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela. Zgodnie z zarządzeniem szefa sztabu armii gen. Sankowskiego wydanym tego samego dnia o godz. 6.00 główny wysiłek obrony spośród związków taktycznych walczących na północ od Budziszyna miała dźwigać 5 dywizja, która w tym celu została odpowiednio wzmocniona, a mianowicie: 3 brygadą pancerną, 5 pułkiem czołgów ciężkich, 27 i 28 pułkami artylerii pancernej, 2 pułkiem moździerzy oraz wsparta 7 brygadą artylerii haubic (bez 50 pah). Dywizja otrzymała zadanie bronienia rubieży od Zeschy, Holschdubrau, Droben do Lippitsch. Znajdującą się poprzednio w tym rejonie i wyczerpaną ciężkimi walkami 8 dywizję z 25 batalionem saperów przeznaczono do drugiego rzutu operacyjnego z zadaniem bronienia rubieży: Kónigswartha, jezioro leżące 1 km na północ od Neudorfu. Maszerująca od poprzedniego dnia wieczorem w rejon Budziszyna 9 dywizja piechoty, którą dowództwo armii nakazało wzmocnić 3 pułkiem moździerzy, 47 pułkiem artylerii haubic i 78 pułkiem artylerii przeciwpancernej, miała

przejść do natarcia na lewo od 4 korpusu pancernego gwardii w kierunku Crosta, Sdier i wspólnie z nimi przeciąć szosę Budziszyn — Weisswasser. Dywizja miała więc nacierać w kierunku wschodnim, by dołączyć do budziszyńskiego zgrupowania armii. Początek natarcia dywizji miał być wyznaczony oddzielnym rozkazem. Natomiast 7 i 10 dywizje winny były wykonywać poprzednio otrzymane zadanie, które sprowadzało się do opanowania rubieży Heideanger, Sdier. Do odwodu armii została przeznaczona: 1 brygada piechoty zmotoryzowanej, 4 brygada pancerna, 24 i 25 pułki artylerii pancernej 1 korpusu pancernego, 9 i 14 brygady artylerii przeciwpancernej (bez 78 pułku). Jednostki te tworząc armijne żgrupowanie manewrowe winny były przygotować obronę w rejonie Zeschy i rozwidlenia dróg w odległości 1 km na północny zachód od Holschdubrau. Armijną grupę artylerii nadal stanowiła 8 brygada artylerii ciężkiej 2 dywizji i z pewnością 98 pułk artylerii rakietowej gwardii, chociaż zadanie dla tej jednostki w zarządzeniu gen. Sankowskiego zostało pominięte. W dniu tym główną pozycję obrony dowództwo armii nakazało obsadzić piechocie, która miała ją zorganizować systemem silnych punktów oporu, wykonać transzeje o pełnym profilu oraz rozbudować pod względem inżynieryjnym. Jednostkom pancernym natomiast pozostawać w pełnej gotowości bojowej i działać z zasadzek. Dowódcy mieli zbędnych ludzi na tyłach skierować na pierwszą linię. Polskie dowództwo zamierzało rozegrać piąty dzień bitwy budziszyńskiej siłami dwóch zgrupowań operacyjnych — obronnego i zaczepnego. Zgrupowanie obronne złożone z 5 i 8 dywizji piechoty, 1 korpusu pancernego, armijnych jednostek pancernych i artylerii oraz wojsk inżynieryjnych winno zająć pozycje w odległości około 4 km na południe i południowy wschód od Kónigswarthy. Przedni skraj obrony tych w o •vvał przebiegać w odległości około 10 km na północ od Budziszyna. Zaczepne zgrupowanie w sile 7, 9 i 10 dywizji piechoty otrzymało rozkaz nacierania zza wspom-

nianego zgrupowania obronnego (9 DP) oraz znad Szprewy i Schwarzer Schops (z 7 i 10 DP). Na najbardziej zagrożony kierunek skierowano najsilniejszą wówczas 5 dywizję piechoty, która została odpowiednio wzmocniona. Dowództwo armii wyraźnie dążyło do opanowania dogodnej do obrony rubieży od Zeschy, Sdier do Heideangeru, długiej koło 30 km i przebiegającej prawie równoleżnikowo. Ta w głównych założeniach trafnie podjęta decyzja okazała się niemożliwa do zrealizowania. Na skutek silnego przeciwdziałania nieprzyjaciela do zaplanowanej bitwy nie włączyła się w nakazanym miejscu 9 dywizja, a i pozostałe związki i oddziały zostały zmuszone bądź to częściowo, bądź wszystkimi siłami do wykonywania innych odpowiednio aktualnych zadań rodzących się na polu walki. Przeciwko budziszyńskiemu zgrupowaniu armii od strony południowej nacierały: dywizja grenadierów pancernych „Brandenburg", 20 dywizja pancerną i 1 dywizja spadochronowo-pancerna „Hermann Goring". Od strony wschodniej — 17 i 72 dywizje piechoty oraz 7 pułk piechoty Własowa. Przed frontem 7 i 10 dywizji piechoty działały 615 dywizja do zadań specjalnych, 464 dywizja zapasowa i 545 dywizja piechoty. 2 dywizja spadochronowych grenadierów pancernych „Hermann Goring" oraz brygada st-rzelców przeciwpancernych „Freie Ukrainę" obecnie przede wszystkim wykonywały uderzenia na 14 dywizję piechoty gwardii i 4 korpus pancerny gwardii, niepokoiły też tyły 9 dywizji piechoty odciętej od głównego zgrupowania armii. Natomiast jednostki korpusu spadochronowo-pancernego „Hermann Goring" penetrowały obszar pomiędzy Dreznem a Kamenzem, a więc działały przed naszą 9 dywizją. Dywizje niemieckie wsparte były różnymi jednostkami ze szczebla korpusu pancernego „Grossdeutschland" i 57 korpusu pancernego 4 armii pancernej oraz Grupy Armii „Mitte". Przegrupowanie 8 dywizji do drugiego „.nui i zarazem przejęcie jej obrony przez 5 dywizję piechoty uniemożliwiło rozpoczęte wczesnym rankiem uderzenie nieprzy-

jaciela. Z tego powodu ugrupowanie oddziałów piechoty na północ od Budziszyna pozostało takie samo, jak w dniu poprzednim. Na prawym skrzydle budziszyńskiego zgrupowania od Zeschy do Holschdubrau zajęła obronę 5 dywizja (bez 17 pp), dalej w lewo do Lomske — 8 dywizja; na lewym skrzydle od Lomske do Droben, frontem na południe i na wschód — bronił się 17 pułk 5 dywizji. W szykach bojowych piechoty, i to wzdłuż przedniego skraju ich obrony, zajęły stanowiska ogniowe jednostki pancerne. Wspólnie z piechotą i artylerią tworzyły one zwarty system obrony przeciwpancernej. Na rubieży utrzymywanej przez 17 pułk piechoty rozwinęły się jednostki 7 korpusu zmechanizowanego gwardii. Na głównym kierunku natarcia nieprzyjaciela znalazła się 8 dywizja. Gen. Swierezewski uwzględniając znaczenie rubieży zajmowanej przez ten związek taktyczny dla całego budziszyńskięgo zgrupowania nakazał płk. Grażewiczowi „utrzymać linię za wszelką cenę". Niemcy wykonywali uderzenia w całym pasie dywizji, lecz najsilniej na pozycje 36 pułku ppłk. Kiryluka w rejonie Luppadubrau. Tutaj nacierało kilka kompanii piechoty i pododdziały Volkssturmu, wsparte kilkunastoma czołgami i działami pancernymi. Około godz. 11.00 trzy niemieckie czołgi zaatakowały 2 batalion. Za nimi posuwali się w gęstej tyralierze grenadierzy. Niemcy pewni siebie zmniejszali odstępy, a niektórzy zbijali się w grupki, jakby nie wierzyli, że skraj lasu jest obsadzony przez Polaków. Zanim ppor. Ryszard Czarkowski wydał swoim cekaemistom rozkaz otwarcia ognia, któryś z żołnierzy nie wytrzymał i nerwowo puścił serię. Wybuchła gwałtowna, chaotyczna strzelanina. Część niemieckiej tyraliery zaległa, a reszta, kryjąc się skutecznie za „Panterami", posuwała się dalej. Czołgi wypatrzyły nasze stanowiska i zaczęły macać je z dział i karabinów maszynowych. Polacy nie mieli działek przeciwpancernych, tylko dwie rusznice. Odległość była jednak jeszcze za duża. Niemieccy

grenadierzy, którzy zostali w tyle, dołączyli skokami do czołgów. Mieli rozchełstane bluzy, podwinięte rękawy. Strzelali przed siebie nie celując, z biodra. Kilkunastu z nich padło skoszonych seriami polskich cekaemów, ale pozostali parli naprzód, ufni w ochronę czołgów. Ppor. Czarkowski poderwał się krzycząc: „Rusznice, ognia!". Biegł schylony do najbliższego stanowiska, by otworzyć z bliska ogień do czołgów. Po kilku krokach dostał jednak w lewą stopę odłamkiem pocisku czołgowego. Pociemniało mu w oczach i osunął się na ziemię. Rana była bardzo ciężka. Walka o podobnym charakterze toczyła się też na pozostatych odcinkach. Ponieważ poprzedniego dnia pod Cólln i Storchą pułk utracił niemal wszystkie działa przeciwpancerne 45 mm, walka z bronią pancerną wroga była niezwykle utrudniona, tym bardziej że 28 pułk artylerii pancernej nie miał dość sił, aby oprzeć się wrogowi. Mimo to o godz. 16.00 Niemcy stracili około 40 zabitych i rannych żołnierzy, 7 spalonych i uszkodzonych czołgów oraz 17 dział i moździerzy. O zmierzchu przyjechał na odcinek 36 pułku gen. Swierczewski. Wydał on ppłk. Kirylukowi rozkaz niezwłocznego zdobycia Cólln. Po godzinie, około 19.00, 1 batalion, dowodzony przez por. Leonida Wiktorowa, po zaciętych walkach wspieranych przez artylerię zdobył to osiedle. Mimo gradu rozrywających się pocisków dowódca armii spokojnie obserwował walkę. W pewnej chwili jedno z dział zamilkło w pojedynku artyleryjskim z niemieckim czołgiem, który parł prosto na naszych żołnierzy. Zdawało się, że lada moment zmiażdży ich gąsienicami. Generał spokojnie zakomenderował: „Granatami przeciwpancernymi i butelkami zapalającymi!" Natychmiast kan. Zdzisław Świszcz i dwóch jego kolegów z obsługi rozbitego działa rzucili się ku „Tygrysowi". Udało się. Pancerny kolos stanął w płomieniach. Położenie 36 pułku pogorszyło się po południu, kiedy 17 pułk walczący w rejonie Lomske był zmuszony cofnąć się. Nieprzyjacielowi udało się wówczas opanować skraj lasu na

południe od stawu Gross w rejonie Milkel i zarośla w odległości 1 km na południowy wschód od Luppy. Spowodowało to groźbę wyjścia na tyły 8 dywizji. Przeciwnik dotarł wąskim klinem do stanowisk artylerii dywizyjnej. Pod dowództwem zastępcy dowódcy dywizji ppłk. Franciszka Berezowskiego artylerzyści przeszli do kontrataku i odrzucili Niemców od swych stanowisk, wyprowadzając działa w bezpieczne miejsce. Do bezpośredniej walki z wrogiem został również wciągnięty drugorzutowy 32 pułk, znajdujący się w rejonie Johnsdorfu. Wynikało to ze specyfiki jego ugrupowania polegającej na tyfti, że miał on odsłonięte lewe skrzydło narażone na przeciwdziałanie wroga. Jeden z ataków na oddział poprzedził nalot kilkunastu samolotów wroga. Odparły go baterie 61 pułku artylerii przeciwlotniczej. Przed atakiem czołgów obroniła pułk salwa wyrzutni rakietowych, otworzona w momencie, gdy znalazły się one w odległości około 400 m od przedniego skraju obrony. Atakujący na chwilę zniknęli w dymie i kurzu. Kilka czołgów stanęło w płomieniach, ale piechota posuwała się do przodu. Ostatecznie jednak hitlerowcy nie-wytrzymali, morderczego ognia Polaków i wycofali się, pozostawiając wielu zabitych. Niestety i 32 pułk poniósł straty. Zginęło kilkunastu żołnierzy, czołgi niemieckie rozbiły kilka dział i karabinów maszynowych. Na atak nieprzyjaciela była również narażona 5 dywizja piechoty. Z powodu wczesnego przejścia do natarcia nieprzyjaciela dywizja nie zdołała zająć nakazanej obrony na całej 10-kilometrowej rubieży, a tylko na około 4-kilometrowym odcinku od Zeschy do Holschdubrau. Na prawym skrzydle bronił się 15 pułk z 2 dywizjonem 22 pułku artylerii lekkiej i baterią 6 dywizjonu artylerii pancernej, a na lewym — 13 pułk piechoty z 3 dywizjonem artylerii. Najcięższe walki stoczył 15 pułk na skraju lasu w rejonie Zeschy. Napór wroga był tak silny, że wśród żołnierzy powstała skłonność do paniki wywołanej pojawieniem się dużej liczby niemieckich czołgów. Dopiero salwa artylerii ra-

kietowej przywróciła opanowanie piechurom. Te walki dla I 15 pułku należały do najcięższych w operacji łużyckiej. Zacięte walki toczył 13 pułk. Były chwile, że piechurzy nie wytrzymywali nacisku pododdziałów pancernych nieprzyjaciela. Żołnierze pod dowództwem płk. Jana Siewki mężnie stawili czoło niemieckim wozom bojowym i licznej piechocie. Dowództwo pułku wiedziało jednak, że wobec przewagi Niemców pozycji tej nie będzie można długo utrzymać bez odpowiednich środków przeciwpancernych. Płk Siewko zameldował o sytuacji dowództwu armii. Gen. Swierczewski przysłał do pomocy 13 pułkowi niektóre jednostki korpusu pancernego. Wskutek braku paliwa czołgi i działa pancerne wkopano w ziemię, organizując zasadzki. Obsługi czołgów często walczyły jako piechota. Wspólnymi siłami piechoty i pancerniaków pozycję pod Neschwitz utrzymano. Około godz. 9.00 piechota 13 pułku wsparta przede wszystkim pododdziałami 4 brygady pancernej i 24 pułku artylerii pancernej przeszła do przeciwuderzenia. Naszym oddziałom udało się-opanować Neudorf i Holschdubrau. Wydarcie Niemcom tych wsi zostało jednak okupione znacznymi stratami w rannych i zabitych. W nocy aktywność wroga wzrosła, przejawiając się w kilku atakach piechoty i czołgów nieprzyjaciela. Pułk potrafił jednak obronić swoje pozycje. W dniu tym z jednostek pancernych najcięższe walki stoczyła 3 brygada, zajmując o godz. 11.00 Johnsdorf. W południe wieś zaatakowały z kierunku Kotten—Rahlau niemiecka piechota i czołgi. Na uwagę zasługuje akcja rozpoznawcza przeprowadzona w rejonie wsi Neudorf przez czołgistów plutonu chor. Romana Millera z 3 brygady pancernej. Pluton ten był znany w jednostce jako „pluton trzech braci". Trzy czołgi bowiem prowadzili w nim trzej bracia Korczyńscy: kpr. Bolesław (21 lat), kpr. Zygmunt (23 lata) i plut. Bronisław (19 lat). W czasie pojedynku ogniowego załoga czołgu Bronisława Korczyńskiego zniszczyła 3 działa przeciwpancerne i 5 cekaemów. Ogniem z czołgu Zygmunta Korczyńs-

•ego zniszczono 4 działa przeciwpancerne i'zabito kilkunastu /.ołnierzy uzbrojonych w pancerzownice. Załoga rozbiła niemiecką baterię artylerii i podpaliła zajętą przez wroga wieś. Dowódca plutonu wydał rozkaz zajęcia Neudorfu od północy. Gdy czołgi dotarły do przedniego skraju niemieckiej obrony, wróg rzucił do kontrataku kompanię „Tygrysów". Rozpoczęła się walka na śmierć i życie. Niemcy zaskoczeni niezwykłą zaciętością polskich czołgistów ściągnęli jeszcze działa pancerne. Na nasze czołgi runęła lawina ognia. Czołg Zygmunta Korczyńskiego zapalił się. Załoga wyskoczyła i poczęła gasić płomienie. Wówczas posypał się na nią grad pocisków z broni maszynowej. Wszyscy zginęli. Wkrótce i czołg Bolesława Korczyńskiego stanął w płomieniach. Załoga pomimo to prdwadziła ogień do końca. Do ostatka walczył czołg Bronisława Korczyńskiego, niszcząc jeszcze jednego „Tygrysa". Został jednak trafiony z pancerzownicy. Zapalił się silnik. Wkrótce płomienie wdarły się do przedziału bojowego. Jedynie plut. Bronisław Korczyński, ciężko poparzony, zdołał się uratować. 4 brygada pancerna w nocy z 26 na 27 kwietnia zajęła obronę wzdłuż skraju lasu na północ od Holschdubrau, tj. za oddziałami 5 i 8 dywizji piechoty. Gdy nastał świt, niemiecka grupa dywersyjna przedarła się przez pierwszą linię piechoty i zbliżyła do stanowisk czołgów. Kilka godzin później w odległości niecałych 100 m od sztabu brygady ukazała się kompania fizylierów SS. Po południu na tyłach zauważono grupę chłopców z Hitlerjugend uzbrojonych w pancerzownice. W tej sytuacji front walki brygady przebiegał wszędzie, podobnie zresztą jak w innych jednostkach budziszyńskiego zgrupowania armii. Działający poza siłami głównymi swojej macierzystej 5 dywizji (przegrodzony przez oddziały 8 DP) 17 pułk piechoty z przydzielonym 1 dywizjonem artylerii przez pół dnia umacniał swoją obronę i przeprowadzał czynności organizacyjne po przebytych ciężkich walkach. Na lewo od Droben

pułk nie miał żadnego sąsiada, czyli był najdalej wysuniętą na północ jednostką piechoty wchodzącą w skład budziszyńskiego zgrupowania armii, toteż groziło mu z tej strony oskrzydlenie. W pododdziałach panował nie najlepszy nastrój. Żołnierze byli przemęczeni nieustannymi walkami, utrata kilku dowódców wyraźnie osłabiła ich morale. Specjalny rozkaz dowódcy pułku mjr. Ludwika Barańskiego uświadamiał żołnierzom trudną sytuację i nakazywał wałczyć do granic wytrzymałości. Rozkaz ten odczytywali żołnierzom oficerowie polityczno-wychowawczy idąc od stanowiska do stanowiska. Główny wysiłek obrony jednostka mjr. Barańskiego skupiła pod wsią Lomske. Niespodziewanie około godz. 14.00 otworzyły ogień niemieckie 6-lufowe moździerze rakietowe. Kilka minut później żołnierze ujrzeli 26« tankietek i 6 czołgów. Pierwsze uderzyły rusznice chor. Jerzego Jastrzębskiego, znajdujące się przed linią piechoty. Największe siły szły na 1 kompanię, którą dowodził chor. Józef Ceronik. Kompania broniła się za pomocą dwóch rusznic i granatów przeciwpancernych. Chor. Ceronik granatem zapalił czołg, następnie serią z pistoletu maszynowego położył pięciu hitlerowców. W kilka minut później sam zginął. Tymczasem na tyłach 1 batalionu pojawiło się coraz więcej nieprzyjacielskich czołgów i transporterów. Niemieccy czołgiści dobijali rannych żołnierzy. Ofiarnie -walczyli z czołgami wroga żołnierze kompanii batalionowych rusznic przeciwpancernych pod dowództwem ppor. Juliana Tarnowicza, niszcząc kilka transporterów. Jeden zniszczył dowódca. W chwilę później zginął, obrzucony granatami przez hitlerowców. W zasięgu ognia strzeleckiego wroga znalazł się sztab batalionu. Pod budynek, w którym kwaterował, dotarł transporter z młodymi esesmanami. Jeden z niemieckich granatów rozerwał się w mieszkaniu. Sytuacja stawała się coraz

trudniejsza. Wówczas kpr. Jakub Łuczyc zaproponował, aby oficerowie spróbowali przebić się do batalionu, a on z kilkoma żołnierzami będzie osłaniał ich odwrót. Bronili się do zapadnięcia nocy, unieszkodliwiając dwa niemieckie transportery. Następnie, obrzuciwszy granatami podwórze, wycofali się w kierunku lasu. Kapral Łuczyc, sam dwukrotnie ranny, dźwigał rannego żołnierza. W godzinach przedpołudniowych sztab 2 armii WP zaalarmowany został wiadomością o trudnej sytuacji 14 dywizji piechoty gwardii walczącej pod Naussłitz oraz o ruchu silnych grup niemieckiej piechoty zmotoryzowanej, wzmocnionej czołgami, w kierunku północnym, a więc przez obszar pomiędzy budziszyńskim zgrupowaniem armii i 9 dywizją piechoty maszerującą w kierunku wschodnim. Gen. Swierezewski natychmiast nakazał rozwinąć na zagrożonym skrzydle i tyłach zgrupowanie osłonowe. Do Commerau nakazał skierować kompanię czołgów i transportery opancerzone z 2 batalionu rozpoznawczego w celu zorganizowania zasadzki ogniowej i zajęcia magistrali zaopatrzeniowej armii na odcinku: Kónigswartha — Hoyerswerda. Jednocześnie z analogicznym zadaniem wysłał do Kotten kombinowaną grupę bojową w składzie: kompania piechoty z 1 brygady piechoty zmotoryzowanej, 8 czołgów z 2 brygady pancernej, 2 działa z 25 pułku artylerii pancernej, 1 działo z 27 pułku artylerii pancernej oraz kilka transporterów opancerzonych z 2 batalionu rozpoznawczego. Tak więc w wyniku interwencji dowódcy 2 armii WP na zagrożonym skrzydle i tyłach głównych sił dywizji rozwinięto zgrupowanie osłonowe w składzie trzech batalionów piechoty zmotoryzowanej i 66 różnych wozów bojowych. W lesie na zachód od Kónigswarthy stało też w gotowości armijne zgrupowanie odwodowe wojsk szybkich w składzie: 1 brygada piechoty zmotoryzowanej i 27 pułk artylerii pancernej; pod koniec dnia dołączyła do niego 4 brygada pancerna.

Do bezpośredniej obrony stanowiska dowodzenia armii rozwiniętego w Wartha gen. Swierczewski przeznaczył 13 wozów bojowych z 5 pułku czołgów ciężkich i 28 pułku artylerii pancernej. W ostatnim i zarazem -przełomowym dniu bitwy budziszyńskiej, bardziej niż w poprzednich dniach, wzrosła rola wojsk inżynieryjno-saperskich, które wykonały wiele prac mających na celu wzmocnienie obrony oddziałów, w ramach których działały. Szczególna rola przypadła 28 batalionowi saperów, działającemu jako oddział zaporowy na rubieży Kónigswartha, Eutrich, Ralbitz, zamykając prawie 4-kilometrową lukę powstałą pomiędzy budziszyńskim zgrupowaniem armii a 14 dywizją piechoty gwardii i 4 korpusem pancernym gwardii, które rozwinęły się • na północny wschód od Kamenzu. Batalion działał zarazem na najdogodniejszym dla nieprzyjaciela kierunku prowadzącym w stronę północną wzdłuż szosy Budziszyn — Kónigswartha, Wartha. Wykonując prace zaporowe postawił szereg zapór i pól minowych. Najwyższe uznanie łiależy się wojskom pancernym, które umiejętnie łączyły uporczywą obronę z kontratakami oraz wykonywały zwroty zaczepne, w kilku wypadkach zapobiegły panice, której objawy powstały wśród piechoty w chwili natarcia nawały niemieckich jednostek pancernych. Ponieważ intensywność uderzeń nieprzyjaciela 27 kwietnia osłabła, można było zakładać, że wkrótce nastąpi przesilenie w sytuacji 2 armii, tym bardziej że działające po drugiej stronie niemieckiego klina włamania 10 i 7 dywizje piechoty osiągnęły dalsze sukcesy. Po całonocnych i rannych przygotowaniach przed południem przeszła do natarcia 10 dywizja w ogólnym kierunku na Spreefurt — ważny węzeł komunikacyjny. Jego zdobycie otwierało 10 dywizji w jakiejś mierze drogę na Budziszyn. W związku z tym Niemcy przygotowali to miasto do długotrwałej obrony. W wyniku walk prowadzonych aż do nocy ogólnie położenie dywizji płk. Struca ukształtowało się po-

myślnie, nie tyle z powodu sukcesów terenowych, bo te w gruncie rzeczy były niewielkie, ile przez nawiązanie taktycznego współdziałania z jednostkami radzieckimi nacierającymi na prawo oraz dzięki dołączeniu do dywizji 25 pułku piechoty. 10 dywizja znajdując się na przedpolu Spreefurtu uzyskała korzystne warunki do bezpośrednich działań o opanowanie miasta. Natarcie 7 dywizji wyruszyło rano, po kilkuminutowej nawale ogniowej. Już od początku było wiadomo, że będzie miało wolny przebieg. Nieprzyjaciel bronił się uporczywie wzdłuż północnych skrajów miejscowości Jahmen i Klitten oraz jezior Zumpf Teich i Blumenthal Teich. W rezultacie całodzienne walki oddziałów 7 dywizji piechoty zakończyły się dla nich tylko nieznacznym sukcesem, wyrażającym się w opanowaniu terenu na głębokość od 200 do 500 m. Przebieg działań 7 dywizji w pewnej mierze zależał od rezultatu walki jej sąsiadów. 10 dywizja piechoty, jak wiadomo, wciąż jeszcze znajdowała się na północ od Spreefurtu, a 294 dywizja piechoty, która od kilku dni pozostawała w odwodzie dowódcy 48 korpusu piechoty w rejonie na północ od Niesky, 27 kwietnia obsadziła wschodni brzeg Schwarzer Schóps od Heideangeru do Zischelmuhle nie przechodząc jednak do działań zaczepnych. Pozostałe oddziały korpusu w drugiej połowie dnia prowadziły natarcie, ale na skutek silnego oporu wroga bez powodzenia. Wprowadzenie 25 pułku piechoty do walki w dotychczas istniejącą lukę pomiędzy ugrupowaniem 7 i 10 dywizji piechoty umożliwiło nawiązanie bezpośredniej łączności i współdziałania między obu dywizjami. Przekazanie natomiast przez 7 dywizję części swego dotychczasowego pasa obrony oddziałom radzieckim zmniejszyło jego szerokość do 7 km. Z tych powodów ogólne położenie 7 dywizji w stosunku do poprzedniego dnia poprawiło się. 9 dywizja piechoty od chwili dojścia do rejonu Miltitz, Jauer, Kuckau w nocy z 26 na 27 kwietnia rozpoczęła przegrupowanie w kierunku północno-wschodnim do rejonu

Neschwitz oddalonego 9 km. Okazało się to jednak niemożliwe, gdyż nieprzyjaciel prawie że okrążył dywizję i ponawiał silne ataki, ostrzeliwując oddziały ogniem artylerii. W tragicznej sytuacji znalazł się 30 pułk piechoty w rejonie Kuckau i klasztoru St. Marienstern. Nastąpiło przemieszanie oddziałów dywizji w nie kończącej się walce z piechotą i bronią pancerną nieprzyjaciela, które nacierały niemal ze wszystkich stron. Chaos ten pogłębiło jeszcze przyjście czoła kolumny 28 pułku piechoty. Akcją wyprowadzenia dywizji z częściowego okrążenia kierował osobiście jej dowódca płk Aleksander Łasku Dowódca dywizji wykonując ostatni rozkaz dowódcy armii za wszelką cenę dążył do przebicia się -w kierunku wschodnim, prawdopodobnie nie wiedząc, że droga do rejonu na północ od Budziszyna jest przecięta przez oddziały 2 dywizji spadochronowych grenadierów pancernych „Hermann Goring" i- dywizji grenadierów pancernych „Brandenburg". Dowódca 30 pułku ppłk Żuk prowadził swoją jednostkę w niekorzystnym terenie, gdyż na jej drodze leżało pasmo pagórków obsadzonych przez Niemców. Ponadto wróg opanował wszystkie ważniejsze punkty terenowe i powiązał je umiejętnie systemem ogniowym. Po wyjściu na wschodni skraj Kuckau pułk rozwinął się do natarcia po obu stronach szosy na Crostwitz. Oddział nacierał bez przygotowania artyleryjskiego. Z wielkim trudem piechota dotarła do wsi Ziegelscheune położonej w połowie drogi od Kuckau do Crostwitz. Tutaj Niemcy otworzyli huraganowy ogień artyleryjski. Wieś stanęła w płomieniach. Kpr. Michał Oleszkiewicz, dowódca drużyny 6 kompanii, chcąc pomóc kolegom zabrał od poległego erkaemisty karabin maszynowy i podezołgał się na drugą stronę wąwozu. Kilkoma seriami ostrzelał z bliskiej odległości niczego nie spodziewających się Niemców, umożliwiając swojej kompanii przesunięcie się dalej. W drodze powrotnej do pododdziału kapral został ranny, ale nie zszedł z pola walki.

Dopiero drugi pocisk wyeliminował dzielnego drużynowego z dalszego boju. Bohatersko walczył ppor. Nikodem Dziudzik, dowódca plutonu cekaemów, który zauważywszy, że ostatni żołnierz obsługujący tę skuteczną broń szer. Leon Burak wali się na bok z rozbitą głową, sam chwycił za tylce karabinu przygważdżając ogniem do ziemi nacierających hitlerowców. W pewnej chwili kilkanaście metrów od niego ukazali się zza wzgórza dwaj Niemcy na motocyklu z przyczepą, strzelający z erkaemu. Ppor. Dziudzik posłał im serię. Obydwaj hitlerowcy zostali zabici. Były to ostatnie chwile walki tego dzielnego oficera; został bowiem ciężko ranny od rzuconego weń granatu. Gdy intensywność ognia żołnierzy ppłk. Żuka osłabła, wróg przeszedł do kontrataku z pobliskiego lasu, mając czołgi i samochody pancerne. Obrona pułku załamała się. Dla ratowania położenia zastępca dowódcy pułku do spraw liniowych mjr Mikołaj Demidiuk zorganizował z 3 batalionu grupę uderzeniową z około 200 ludzi i dywizyjnych dział pancernych. Jednak natarcie jej załamało się w ogniu nieprzyjacielskiej artylerii. Atak piechoty w tych warunkach stał się niemożliwy. Również 26 pułk płk. Aleksandra Sosnory próbował przebić się z okrążenia, organizując w tym celu grupy uderzeniowe, które miały jednocześnie odpierać ataki niemieckie. Okrążone pododdziały nacierały to w jednym, to w drugim kierunku, szukając słabych ogniw w pierścieniu okrążenia. 26 pułk praktycznie nie istniał wówczas jako zorganizowana jednostka. Sytuacja była niezwykle trudna i skomplikowana. Nic dziwnego, że tu i ówdzie wystąpiły objawy paniki. Prawdziwa tragedia losów ludzkich rozegrała się na północny wschód od Kuckau, w kotlinie, gdzie znajdowała się nieduża łąka okrążona strumykiem i zalesiona po bokach. Tam zgromadziła się masa ludzi i wszelkiego rodzaju środków transportu, szukających ochrony przed bombardowa-

niem lotniczym. Stąd wychodziły również kontrataki żołnierzy zdolnych do walki. Wokół „Doliny Śmierci", jak nazywano wtedy tę łąkę, toczyła się' zażarta walka na śmierć i życie. Wiele godzin trwały zmagania polskich żołnierzy z wrogiem. Ostatecznie ppszczególne jednostki zaczęły przebijać się na północ, gdzie napór wroga był stosunkowo najsłabszy i gdzie drogę torował 28 pułk piechoty. Pułk ten podczas wychodzenia z okrążenia poniósł duże straty. Były one jednak o wiele mniejsze od strat pozostałych pułków 9 dywizji. Zresztą pod Kuckau, gdzie ataki wroga były najsilniejsze, znalazła się tylko część jego sił. W bohaterskich zmaganiach w rejonie Kuckau został ranny dowódca dywizji płk Aleksander Łaski. 30 pułk piechoty stracił 318 zabitych i zaginionych, a 26 pułk — 259 żołnierzy, nie licząc rannych. 26 pułk stracił wszystkie zapasy uzbrojenia, umundurowania -i żywności. Uratowano tylko jeden wóz z ładunkiem 250 kg chleba i 50 kg makaronu. 30 pułk stracił prawie cały sprzęt artyleryjski, chemiczny i saperski. W walkach 9 dywizji piechoty pod Kuckau dużą rolę odegrała 9 brygada artylerii przeciwpancernej. J e j baterie walczyły na pierwszej linii piechoty wspierając ją ogniem. Natomiast żołnierze i oficerowie, nie należący bezpośrednio do obsługi dział, sformowani w pieszy oddział pod dowództwem dowódcy brygady płk. Skugarewskiego, wzięli udział w natarciu razem z piechotą. Gdy Niemcy ruszyli do pościgu, większość ich czołgów zniszczyli artylerzyści 9 brygady, uniemożliwiając im wykorzystanie przewagi. W boju pod Kuckau zginęło bez wieści 22 oficerów, 48 podoficerów i 115 kanonierów. Były to największe straty brygady w czasie operacji łużyckiej. Brygada straciła tu również większość swojego sprzętu artyleryjskiego. O godz. 19.45 dowódca 2 armii przesłał samolotem dowódcy 9 dywizji rozkaz zaniechania prób przebicia się w kierunku wschodnim i skierowania uderzenia na północ na Wendischbaselitz, Piskowitz, Kotten w celu ześrodko-

wania się w rejonie Sollschwitz. Dywizja miała iść na spotkanie z 14 dywizją piechoty gwardii, która w tym czasie skierowała swoje uderzenia w kierunku południowym w pasie o szerokości około 12 km na miejscowości: Kamenz, Wendischbaselitz, Ralbitz, Neusslitz, Casslau. Działania radzieckiego związku taktycznego odciążyły przede wszystkim 28 pułk piechoty, który znajdował się na północnym skrzydle dywizji i przebijając się w kierunku północnym miał przed sobą zdezorientowanego nieprzyjaciela. Dzięki temu oddział dotarł do radzieckich pozycji, skąd został skierowany dalej na północ, do wyznaczonego rejonu ześrodkowania w Sollschwitz. Przebijanie się pododdziałów 9 dywizji, małych grup i nawet pojedynczych żołnierzy trwało całą noc z 27 na 28 kwietnia.' Na skutek przecięcia dróg i zupełnie niespodziewanego przeciwdziałania nieprzyjaciela 9 dywizja piechoty nie połączyła się z siłami głównymi armii i, co za tym idzie, nie przedłużyła j e j frontu obrony w kierunku wschodnim. Po ciężkich stratach poniesionych w czasie wychodzenia z częściowego okrążenia nie wykonała tego zadania również w dniu następnym. W związku z tym miała jej przypaść inna rola. *

*

27 kwietnia był dniem przełomowym w bitwie 2 armii WP pod Budziszynem. Nieprzyjaciel osłabiony w pięciodniowych nieustannych walkach nie był w stanie prowadzić aktywnej i skutecznej działalności. Chociaż Niemcy jeszcze wykonywali uderzenia na różnych kierunkach, ale prócz nowych dotkliwych strat nie osiągnęli trwałego powodzenia. Ich natarcie straciło impet. Duży wpływ na pogorszenie sytuacji nieprzyjaciela miały energiczne działania jednostek radzieckich z 32 i 33 korpusów piechoty oraz 4 korpusu pancernego gwardii, które o świcie rozwinęły się na północny wschód od Kamenzu i przeszły

do przeciwuderzenia w kierunku południowym wiążąc część sił zgorzeleckiego zgrupowania. Położenie nieprzyjaciela pogorszyło się także w związku z nieoczekiwanym wyjściem na lewe skrzydło niemieckiego zgrupowania 9 dywizji piechoty. Uwzględniając jednocześnie działania 52 armii, która swoimi prawoskrzydłowymi jednostkami broniła się na obszarze od Schwarzer Schops do Nysy, można stwierdzić, że przed nieprzyjacielem zorganizowano obronę, skierowaną frontem na południe, od Kamenzu do Nysy. Długość tej obrony, licząc wzdłuż linii frontu, wynosiła około 80 kilometrów. Działania 2 armii 27 kwietnia zakończyły trzeci etap operacji łużyckiej, trwający od 23 kwietnia." W dniu tym zgorzeleckie zgrupowanie Grupy Armii „Mitte" ostatecznie wyczerpało swój potencjał uderzeniowy. Utrata zaś czynnika zaskoczenia i przewagi na wybranych kierunkach, rozproszenie sił na szerokim froncie, poniesione straty oraz wyczerpanie fizyczne żołnierzy długotrwałymi działaniami zaczepnymi, przy wzroście sił obronnych naszych wojsk, sprawiły, iż tak groźne jeszcze nie dawno zgorzeleckie zgrupowanie nieprzyjaciela nie stać było obecnie na osiągnięcie jakichkolwiek sukcesów operacyjnych. *

*

*

W czasie bitwy budziszyńskiej, mimo zdecydowanej przewagi, nieprzyjacielowi udało się zepchnąć polskie wojska w kierunku północnym jedynie na odległość około 5 km. Taktyka bronienia się na kolejnych rubieżach okazała się słuszna; doprowadziła do ostatecznego wyczerpania sił uderzeniowych wroga i unicestwienia jego planów operacyjnych. Poprawę położenia 2 armii WP zawdzięczać należy w dużej mierze radzieckim związkom taktycznym, które marsz. Koniew skierował w obszar Budziszyna. W bitwie pod Budziszynem w całej pełni zdał egzamin czynnik mo-

ralny, który w dużej mierze przyczynił się do pokonania wojsk hitlerowskich. Dzięki wysiłkowi bojowemu żołnierzy polskich wspomaganych przez radzieckich nieprzyjacielskie przeciwuderzenie objęło wyłącznie obszar działań 2 armii WP i zgrupowania uderzeniowego 52 armii oraz nieco zahaczyło o południową część pasa natarcia 5 armii gwardii. Przeciwuderzenie to zostało więc zlokalizowane na pomocniczym kierunku działań 1 Frontu Ukraińskiego. Przeważające siły niemieckie związały tylko te wojska polskie i radzieckie, które miały to zadanie wykonać. Na wykonanie zadania istotny wpływ miało bohaterstwo żołnierzy, ich upór w walce, rozumna inicjatywa podczas ataków i obrony — w sumie dążenie do jak najlepszego wykonania rozkazów. Ważkim elementem było współdziałanie i braterska pomoc radzieckich towarzyszy broni. Dzięki temu wysiłek 2 armii WP oraz jednostek 5 armii gwardii i 52 armii zakończył się powodzeniem — nie dopuszczono silnego zgrupowania nieprzyjaciela na tyły 1 Frontu Ukraińskiego, który mógł kontynuować natarcie ku Łabię i na Berlin. Marsz. Koniew we wspomnieniach pisze, że „Polacy w bitwie pod Budziszynem wykazali ogromne męstwo i po pewnym zamieszaniu w pierwszym momencie przełamania walczyli na odwróconym froncie wytrwale i odważnie... I kiedy we współdziałaniu z naszymi wojskami właśnie Polacy pod dowództwem gen. Świerczewskiego — bohatera wojny domowej w Hiszpanii, który już tam zetknął się oko w oko z niemieckimi faszystami — dali jak należy w zęby zgrupowaniu zgorzeleckiemu, wywołało to we mnie uczucie podwójnego zadowolenia: oprócz naturalnej radości ze zwycięstwa, uczucie sprawiedliwego odwetu" 6. . 6 I. K o n i e w , Czterdziesty piąty, Warszawa 1968, s. 138, 140.

OSTATECZNE ZWYCIĘSTWO P O D B U D Z I S Z Y N E M (28 IV — 4 V)

OPANOWANIE KRYZYSU

Pod koniec kwietnia i na początku maja wojska radzieckie zlikwidowały okrążone w Berlinie i na południowy wschód od niego frankfurcko-gubińskie zgrupowanie. Tylko niewielkim rozproszonym grupom wroga udało się lasami przedostać na zachód. Gdy położenie wojsk niemieckich stało się beznadziejne, 30 kwietnia Hitler popełnił samobójstwo, pozostawiając testament, w którym władzę przekazał admirałowi Karlowi Dónitzowi. Naczelnym dowódcą wojsk lądowych został dowódca Grupy Armii „Mitte" feldm. Ferdinand Schórner, który praktycznie tego stanowiska nie mógł objąć, ponieważ nadal bezpośrednio dowodził swoimi wojskami. Wojska niemieckie nadal prowadziły walkę. Wczesnym rankiem 30 • kwietnia oddziały radzieckie rozpoczęły szturm Reichstagu. 2 maja berliński garnizon skapitulował. W szturmie Berlina wzięły również udział jednostki polskie. Najpierw 1 samodzielna brygada moździerzy, następnie, 6 Warszawski Samodzielny Zmotoryzowany Batalion Pontonowo-Mostowy, 2 Pomorska Brygada Artylerii Haubic. 30 kwietnia do walk o Berlin została wprowadzona 1 Warszawska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, która dotarła w walkach do Bramy Brandenburskiej i pobliskiej Siegessaule, zawieszając obok radzieckiego czerwonego sztandaru polski biało-czerwony.

Rząd Dónitza zdawał sobie doskonale sprawę z beznadziejności sytuacji wojskowej Niemiec, uważał jednak za niezbędne kontynuowanie wszystkimi środkami walki na froncie wschodnim. Do naczelnych dowódców angielskich i amerykańskich sił zbrojnych na kontynencie europejskim zwrócił się z prośbą o przyjęcie częściowej kapitulacji wojsk niemieckich. Na skutek osiągniętego porozumienia 4 maja przedstawiciele dowództwa niemieckiego podpisali akt kapitulacji wszystkich wojsk znajdujących się w północno-zachodnich Niemczech, Holandii, Szlezwiku-Holsztynie i Danii. Następnego dnia został podpisany akt kapitulacji wojsk Gru.py Armii „G", co doprowadziło do zakończenia działań wojennych w Austrii Zachodniej i w Niemczech Południowo-Zachodnich. Kapitulacja na zachodzie pozwoliła Niemcom na wzmożenie oporu przeciwko Armii Radzieckiej i wojskom polskim. Pomimo to 1 Front Białoruski i walcząca w jego składzie 1 armia WP oraz 1 Front Ukraiński z 2 armią WP skutecznie łamały opór okrążonych zgrupowań niemieckich i na szerokim froncie wychodziły nad Łabę. W tym czasie (3 V) wojska 2 Frontu Białoruskiego osiągnęły wybrzeże Morza Bałtyckiego, zajęły Rugię, a nieco później wyszły na rubież na linii Wismar, Schwerin, Łaba, gdzie spotkały się z wojskami angielskimi. *

*

28 kwietnia, na początku kolejnego — czwartego etapu operacji łużyckiej, 2 armia WP kontynuowała działania obronne, odpierając słabnące przeciwuderzenia na północ od Budziszyna mocno wykrwawionych jednostek wroga. Z naszymi wojskami działały jednostki radzieckie 7 korpusu zmechanizowanego gwardii ii 254 dywizji piechoty. W dalszym ciągu dowództwu chodziło o wzmocnienie sił obronnych armii i o utworzenie jednolitego, nieprzerwanego

frontu stałej obrony skierowanej w stronę południową. Natarcie prowadziły tylko 7 i 10 dywizje piechoty w celu dołączenia do głównego zgrupowania armii i jednocześnie zmniejszenia wciąż jeszcze istniejącego wyłomu w j e j pasie działań. Front działań 2 armii WP w kierunku zachodnim nadal przedłużały wojska 5 armii gwardii, a w stronę wschodnią — 52 armii. Wojska te prowadziły lokalne działania zaczepne. Znajdujące się na prawym skrzydle armii zasadnicze siły 5 dywizji piechoty wspartej 3 pułkiem moździerzy i 7 brygadą artylerii haubic (bez 47 pułku) zajmowały obronę na głównym kierunku wysiłku obrony budziszyńskiego zgrupowania armii, który znajdował się w rejonie szosy. Budziszyn — Kónigswartha. Na lewo od niej rozwinięta była 8 dywizja piechoty, wsparta 47 pułkiem 7 brygady artylerii haubic. Pod względem inżynieryjnym ubezpieczał ją 25 batalion saperów 4 Brygady. 8 dywizja stoczyła w tym dniu najcięższe 'walki. ' Na prawym skrzydle dywizji, gdzie bronił się 34 pułk, Niemcy Wykonali uderzenie o godz. 7.30. Było ono tak silne i nagłe, że nie udało się utrzymać Neudorfu. Niemcy ponieśli przy tym poważne straty. Tylko 24 pułk artylerii pancernej zniszczył 3 „Tygrysy". Następne uderzenie Niemców wyszło około godz. 15.00. Wywiązał się długotrwały bój. Odparto je przy pomocy pododdziałów 4 brygady pancernej. Obrona lewoskrzydłowego 36 pułku została zaatakowana o świcie. Niemcy wdarli się głęboko w jego pozycję. Twardo broniły się poszczególne punkty oporu. W niebezpieczeństwie znalazł się sztab pułku. Tylko doświadczenie dowódców, ogromny wysiłek i poświęcenie żołnierzy uratowały oddział przed całkowitym rozbiciem. Dowódca, pułku, ppłk Mikołaj Kiryluk, rzucił do walki wszystkie rezerwy ludzkie. Nieugięta postawa żołnierzy zmusiła nieprzyjaciela do za-

trzymania się. Umożliwiło to dowództwu oddziału zorganizowanie kontrataku, który rozpoczął się około godz. 10.00 we współdziałaniu z sąsiadami. Pododdziały pułku, wsparte ogniem radzieckiej 26 brygady zmechanizowanej, zaatakowały wieś Luppadubrau i wyparły z niej nieprzyjaciela, rozcinając jednocześnie jego zgrupowanie na kilka części, lecz dalsze polskie natarcie przebiegało powoli. Po południu Polacy zajęli wioskę Holschdubrau, wytrącając w tym miejscu inicjatywę nieprzyjacielowi. Na lewym-skrzydle budziszyńskiego zgrupowania 2 armii nadal, aż do wieczora, zajmował obronę 17 pułk piechoty. Około godz, 6.00 po silnej nawale ogniowej artylerii i 6-lufowych moździerzy piechota niemiecka przeszła do ataku. Początkowo pododdziały nasze ogarnęła panika, broniły się chaotycznie. Sytuację w dużej mierze uratował dowódca pułku mjr Ludwik Barański, który przywrócił porządek w pododdziałach i przebywał z żołnierzami na przednim skraju. Na pierwszą linię poszli wszyscy oficerowie sztabu pułku. Decydujący wpływ na poprawienie sytuacji w pułku miał 3 batalion czołgów z 4 brygady pancernej i pododdziały radzieckie z 254 dywizji piechoty, które zatrzymały wroga. 3 batalion odparł cztery kontrataki. W walce zniszczył 4 czołgi, 2 działa pancerne, 3 transportery opancerzone, 5 różnych dział oraz zlikwidował około 40 hitlerowców. W związku z wyraźnym spadkiem aktywności nieprzyjaciela oraz faktem, że oddziały korpusu nie znajdowały się w bezpośredniej styczności z nieprzyjacielem, nie prowadziły one większych walk z wyjątkiem 4 brygady pancernej, która wspólnie z oddziałami 8 dywizji piechoty odpierała ataki nieprzyjaciela. W godzinach wieczornych wojska pancerne razem z piechotą zaczęły organizować obronę, zwracając szczególną uwagę na rozbudowę rejonów i rubieży przeciwpancernych, a ponadto przygotowywały się do wykonywania zwrotów za-

czepnych. Wojska pancerne rozwinęły się w głębokim ugrupowaniu taktycznym. Pierwszy rzut tworzyły 3 i 4 brygady pancerne, 24, 25 i 27 pułki artylerii pancernej oraz organiczne dywizjony artylerii pancernej 5, 7 i 8 dywizji piechoty. Natomiast drugi rzut składał się z 1 brygady piechoty zmotoryzowanej, 2 i 16 brygad pancernych oraz 5 pułku czołgów ciężkich i 28 pułku artylerii pancernej. 28 kwietnia działalność armijnych jednostek artylerii wyraźnie osłabła. Po prostu nie zachodziła potrzeba otwierania często ognia. Skutecznie wspierała piechotę armijna grupa artylerii — 8 brygada artylerii ciężkiej pod dowództwem płk. Ananiusza Szezadrina. Wynikiem jej celnego ognia było zniszczenie dwóch czołgów nieprzyjaciela, obezwładnienie trzech baterii i 16-lufowego moździerza. 98 pułk artylerii rakietowej gwardii ppłk. Kolenczenki wielokrotnie otwierał ogień do przeciwnika ześrodkowującego się na podstawach wyjściowych do natarcia oraz do wykrytych stanowisk ogniowych artylerii. Łącznie wyrzutnie wystrzeliły 213 pocisków. Największym sukcesem było rozbicie zgrupowań niemieckich na skraju lasu na północny wschód od Neudorfu i pod Lomske. Od świtu przeszły do działań zaczepnych 10 i 7 dywizje. Celem natarcia jednostki płk. Struca było opanowanie Spreefurtu. Niestety, stało się to niemożliwe. 10 dywizja zdołała się tylko nieco do miasta przybliżyć. Natomiast dywizja płk. Prus-Więckowskiego właściwie nie ruszyła z miejsca. 9 dywizja piechoty z 9 brygadą artylerii przeciwpancernej i 69 pułkiem artylerii przeciwlotniczej po dramatycznych i krwawych walkach w okrążeniu znajdowała się poza pozycjami 14 dywizji piechoty gwardii w rejonie Hoske, Sollschwitz, Kotten. 9 brygada ześrodkowała się w okolicy Gross Sarchen, a 69 pułk na zachód od miejscowości Wartha, gdzie znajdowało się stanowisko dowodzenia armii. Wszystkie te jednostki przystąpiły do. uporządkowania pododdziałów, do podciągnięcia taborów i pobrania amunicji.

W STAŁEJ OBRONIE

29 kwietnia gen. Swierczewski nakazał jednostkom wchodzącym w skład budziszyńskiego zgrupowania zorganizować obronę stałą. W związku z tym wykopano transzeje 0 pełnym profilu i rowy łączące. Zbudowano na przesiekach leśnych zawały oraz założono pola minowe. W głębi obrony budowano ziemianki, stanowiska ogniowe dla artylerii. Wykonane prace natychmiast maskowano. Ponadto organizowano pozorne rejony obronne, ustawiając po kilka makiet czołgów, do których nieprzyjaciel otwierał ogień, demaskując swoje stanowiska ogniowe. Zorganizowano także w nowych warunkach działań łączność oraz system dowodzenia 1 współdziałania. Gen. Swierezewski dając wytyczne do organizowania obrony stałej, a jednocześnie realizując zarządzenia szefa sztabu 1 Frontu Ukraińskiego nakazał prowadzić lokalne natarcie 7 i 10 dywizjom piechoty w celu dalszego zmniejszenia klina włamania zgorzeleckiego ugrupowania wroga. Ta koncepcja działań: łączenie obrony z lokalnym natarciem, będzie' sztabom Frontu i armii przyświecać do końca operacji łużyckiej. Dowództwo 4 armii pancernej nieprzyjaciela upewniwszy się o fiasku przeciwuderzenia zgorzeleckiego zgrupowania rozpoczęło w nocy z 28 na 29 kwietnia przegrupowanie i luzowanie wojsk. Sprzed frontu 2 armii WP i sąsiednich radzieckich związków taktycznych wycofało rozbite w bitwie budziszyńskiej dywizje pancerne i grenadierskie, wprowadzając słabsze jednostki, a mianowicie 72 i 269 dywizje piechoty. Wsparte one były zapasowymi batalionami piechoty i batalionami ochrony. 72 dywizję wspierał dywizjon 777 brygady artylerii. 5 i 8 dywizje piechoty organizowały obronę w zasadzie na osiągniętej w końcu poprzedniego dnia rubieży. Na lewo od 8 dywizji wzdłuż lasu aż do Droben zajęła pozycje radziecka 26 brygada piechoty zmotoryzowanej.

Pozostałe jednostki 7 korpusu zmechanizowanego gwardii oraz oddziały 254 radzieckiej dywizji piechoty ugrupowane były w głębi porządkując swoje oddziały po ciężkich walkach w Budziszynie. Bezpośrednio za 5 i 8 dywizjami piechoty zajmowały obronę główne siły 1 korpusu pancernego. Na oddzielnym kierunku, w rejonie Kotten, znajdowała się 2 brygada pancerna, zamykając, co prawda niewielkimi siłami, ewentualny kierunek natarcia nieprzyjacielskiej broni pancernej na Hoyerswerdę. 1 brygada piechoty zmotoryzowanej przeszła do odwodu ogólnego armii znajdującego się na wschód od Kónigswarthy. Ogólnie pomyślne położenie 2 armii spowodowało mniejsze zaangażowanie w walce oddziałów artylerii pozostających na poprzednich stanowiskach. Np. 98 pułk 'artylerii rakietowej oddał tylko dwie salwy, łącznie 161 pociskami, do czołgów i samochodów nieprzyjaciela. 9 brygada artylerii przeciwpancernej, jako odwód przeciwpancerny armii, przeszła do miejscowości Wartha (gdzie nadal mieściło się stanowisko dowodzenia armii), organizując przeciwpancerny rejon obrony. Tak więc 29 kwietnia obrona głównych sił armii na południe od Kónigswarthy ustabilizowała się jeszcze bardziej. Podobna sytuacja powstała również przed sąsiednimi wojskami 5 armii gwardii, które umocniły swoje pozycje obronne. Natomiast celowe było natarcie 7 i 10 dywizji piechoty —' jedynie bowiem tą drogą można było zmniejszyć wciąż jeszcze istniejący wyłom w obronie armii. Najbliższym i zarazem głównym celem natarcia 10 dywizji było nadal miasto Spreefurt. Płk Struć do decydującej walki o ten silny węzeł oporu nakazał oddziałom starannie się przygotować. Tymczasem Niemcy zorientowawszy się, że na skutek przybliżenia się do miasta oddziałów polskich i radzieckich (95 DP gw z 228 pp 78 DP) nie mają szans stawiania długotrwałego oporu, w nocy z 28 na 29 kwietnia skrycie wycofali się w kierunku południowym, który nie zo-

stał jeszcze zamknięty pierścieniem naszych wojsk. W Spreefurcie i na drogach odejścia pozostawili tylko silne pododdziały osłonowe. W tej sytuacji ruch oddziałów rozpoczął się żywiołowo, w miarę jak stwierdzały one wycofanie się nieprzyjaciela. Do południa 29 i 27 pułki opanowały Spreefurt. Otworzyło to drogę na Budziszyn. Teraz pościg rozwijał się szybko. Utrudniały go jednak liczne stawy i jeziora oraz niewielkie lasy. Wszędzie groziło niebezpieczeństwo zasadzek i kontrataków, gdyż nieprzyjaciel wycofując główne siły osłaniał się ariergardami, które prowadziły aktywną działalność. Dywizja przesunęła się w kierunku południowym około 10 km. Także przed frontem 7 dywizji piechoty dało się zauważyć odchodzenie ubezpieczeń bojowych wroga na południe. Wnet się okazało, dlaczego nieprzyjaciel zrezygnował z dalszego oporu — uczynił to na skutek pomyślnego natarcia sąsiedniej radzieckiej 294 dywizji piechoty, która po sforsowaniu Schwarzer Schóps zbliżała się już pod Fórstgen, a więc w rejon położony około 4 km na zachód od rzeki. Wykorzystując tę sprzyjającą okoliczność oraz poranną mgłę oddziały 7 dywizji przeszły natychmiast do natarcia wszystkimi siłami. 7 dywizja piechoty i 294 dywizja piechoty 29 kwietnia opanowały rejon tragicznych walk 16 brygady pancernej oraz sztabu 5 dywizji piechoty i niektórych samodzielnych pododdziałów rozbitych w okrążeniu 21 i 22 kwietnia. Dywizja płk. Prus-Więckowskiego w wyniku całodziennych walk zepchnęła nieprzyjaciela od 5 do 7 km w stronę południowo-zachodnią. W dniu tym nie prowadziła walk 9 dywizja piechoty, która przeszła do obrony w drugim rzucie armii, za 4 korpusem pancernym gwardii i 14 dywizją piechoty gwardii, broniącą się na linii: Zschornau, Piskowitz, Żerna, Zescha. Duży nacisk położono na obronę przeciwpancerną. Dywizja znalazła warunki do przeprowadzenia prac porządkowo-organizacyjnych. Na miejsce zaginionego dowódcy płk. Alek-

sandra Łaskiego gen. Świerczewski naznaczył 28 pułku piechoty płk. Witolda Popkę.

dowódcę

* *

*

29 kwietnia położenie 2 armii WP znacznie się poprawiło; obrona wojsk wyraźnie okrzepła, a natarcie 7 i 10 dywizji piechoty doprowadziło do zmniejszenia wyłomu w ugrupowaniu armii o dalsze 5—10 km. Tak znaczne ścięcie wierzchołka niemieckiego klina włamania przyniosło korzyść w skali operacyjnej, ponieważ nastąpiło nawiązanie bezpośredniej styczności między zgrupowaniem pomocniczym a siłami głównymi armii przez dotarcie prawego skrzydła 10 dywizji piechoty (29 pp) do rejonu Milkel. Po wielu więc dniach ostatnia część armii dołączyła do macierzystego związku operacyjnego. Dla dalszego przebiegu operacji miało to ogromne znaczenie. PEŁNA

STABILIZACJA

30 kwietnia gen. Świerczewski postanowił ostatecznie uporządkować wszystkie sprawy związane z organizacją stałej obrony i zarazem wytyczyć zadania na najbliższy okres. Zamierzał utrzymać przyjętą wcześniej ogólną koncepcję działań polegającą na łączeniu zadań obronnych przez główne siły z natarciem częścią sił w celu wyrównania (równoleżnikowo) linii frontu całego związku operacyjnego. Utrzymał też w mocy zamiar wykorzystania wszystkich sił i środków; korpus pancerny zamierzał nadal wykorzystać zdecentralizowanie. Dowódca armii zdecydował zorganizować na prawym skrzydle, prawie w 12-kilometrowym pasie działania od Zeschy, Holschdubrau, Luppadubrau do Droben silną obronę. Zadanie to powierzył trzem dywizjom piechoty, 1 korpusowi pancernemu oraz armijnym jednostkom pancernym, artyleryjskim i inżynieryjno-saperskim.

Dywizje pierwszorzutowe zostały silnie wzmocnione, 5 dywizję piechoty wzmocnił 4 brygadą pancerną oraz 25 i 27- pułkami artylerii pancernej, 7 brygadą artylerii haubic (bez 47 pal) i 3 pułkiem moździerzy, a 8 dywizję — 3 brygadą pancerną, 24 pułkiem artylerii pancernej oraz 2 pułkiem moździerzy i 47 pułkiem artylerii haubic. Drugi rzut operacyjny tworzyła 9 dywizja piechoty. Z racji swojego wcześniejszego położenia ten związek taktyczny pogłębiał obronę naszych wojsk na styku z wojskami 5 armii gwardii. Gen. Swierezewski prawe skrzydło armii wzmocnił ponadto licznymi jednostkami specjalnymi i odwodami. Z kilku korpuśnych i armijnych oddziałów pancerno-zmotoryzowanych utworzył zgrupowanie manewrowe w sile czterech batalionów piechoty zmotoryzowanej i 53 wozów bojowych. Zgrupowanie to rozmieścił w następujących rejonach: 1 brygadę piechoty zmotoryzowanej w Johnsdorfie, 2 brygadę pancerną z 5 pułkiem czołgów ciężkich w Kotten, a 28 pułk artylerii pancernej w miejscowości Wartha. Ze względu na skład oraz rozmieszczenie zgrupowanie to mogło z powodzeniem występować w charakterze odwodu ogólnego, pancernego lub przeciwpancernego, a nawet częścią sił w charakterze odwodu przeciwdywersyjnego. Zadanie zorganizowania rejonu przeciwpancernego w miejscowości Zescha, a więc na prawym skrzydle armii, otrzymała 14 brygada artylerii przeciwpancernej. Godne podkreślenia jest wzmocnienie drugiego rzutu (9 DP) 2 brygadą pancerną i 5 pułkiem czołgów przez ich ugrupowanie w pobliżu oraz osłona stanowiska dowodzenia armii przez 28 pułk artylerii pancernej. Armijna grupa artylerii składała się z 8 brygady artylerii ciężkiej i 98 pułku artylerii rakietowej gwardii. 8 brygada zajmowała stanowiska ogniowe w rejonie na południowy wschód od Kónigswarthy. 98 pułk miał 1 dywizjon w rejonie Entenchenkhauseru, 2 — w Neudorfie, 3 — w Johnsdorfie.

Oddziały 3 dywizji artylerii przeciwlotniczej miały zajmować stanowiska ogniowe za głównym zgrupowaniem armii, tj. na prawym skrzydle. Tylko 66 pułk (bez dwóch baterii i trzech plutonów przeciwlotniczych karabinów maszynowych, które osłaniały przeprawy na Nysie) osłaniał 7 dywizję piechoty, 26 pułk — swój macierzysty korpus pancerny. Odwód inżynieryjny stanowiła 4 brygada saperów, która 25 batalion miała rozmieszczony w Schónau, 28 batalion na zachodnim skraju Kónigswarthy, 30 batalion w Trado i 32 batalion w Eutrich. Takie ugrupowanie 2 armii ś.wiadczy, że opanowała ona w pełni sytuację i nastąpiła całkowita stabilizacja jej obrony. Poszczególne związki taktyczne i oddziały zostały wykorzystane zgodnie ze swoim przeznaczeniem. Ogólnie mówiąc, obrona armii została zorganizowana zgodnie z obowiązującymi ówcześnie zasadami. Mimo pełnego panowania nad sytuacją dowództwo 2 armii WP, nauczone doświadczeniem, brało pod uwagę możliwość przedarcia się broni pancernej nieprzyjaciela na tyły. Aby zabezpieczyć przed tym zagrożeniem jedną linię komunikacyjną Kónigswartha — Hoyerswerda — Muskau, którędy dostarczano zaopatrzenie naszym wojskom walczącym na północ od Budziszyna, 9 brygada artylerii przeciwpancernej, która 29 i 30 kwietnia znajdowała się w odwodzie przeciwpancernym armii w Wartha, otrzymała zadanie zorganizowania-rejonu przeciwpancernego w Spreefureie. Brygada znalazła się na tyłach 10 dywizji piechoty. Dowódcy związków taktycznych położyli szczególny nacisk na organizację obrony przeciwpancernej opartej przede wszystkim na jednostkach pancernych. Ppłk Piotr Wiesieński, który czasowo pełnił obowiązki dowódcy 5 dywizji (etatowo był szefem sztabu 5 DP), właściwie wykorzystał przydzielone mu jednostki pancerne, a mianowicie w sposób zdecentralizowany. Jego decyzja umożliwiała przygotowanie zasadzek czołgowych wzdłuż

przedniego skraju obrony, wzmocnienie obrony przeciwpancernej oddziałów i pododdziałów piechoty, a także zabezpieczenie skrzydeł i styków. Silny odwód pancerno-zmotoryzowany mógł być w każdej chwili skutecznie użyty przeciwko uderzeniom nieprzyjaciela oraz do wykonania innych zadań. Natomiast dowódca 8 dywizji posiadane oddziały pancerne wykorzystał w sposób scentralizowany organizując dywizyjne rejony oraz odwód przeciwpancerny. Tym samym płk Grażewicz zrezygnował z wykorzystania walorów bojowych czołgów i dział pancernych w pierwszym rzucie piechoty. Siły 5 i 8 dywizji piechoty były wzmocnione przez jednostki 7 korpusu zmechanizowanego gwardii i 254 dywizji piechoty. Ponieważ w poprzednich walkach poniosły znaczne straty i pilnie wymagały uzupełnienia pod każdym względem, a ponadto były przemieszane z naszymi jednostkami, dowództwo 1 Frontu Ukraińskiego zdecydowało wycofać je na tyły w ciągu najbliższej nocy. Wycofana została też z pierwszej linii 95 dywizja piechoty gwardii. Po odparciu przeciwuderzeń zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela i opanowaniu sytuacji operacyjnej na północ od Budziszyna nadal celowe było natarcie tylko pomocniczego zgrupowania 2 armii WP, a mianowicie 10 i 7 dywizji piechoty. Natarcie 10 dywizji rozpoczęło się o godz. 8.00 po 5-minutowej nawale ogniowej. Prawoskrzydłowy 29 pułk rozpoczął walkę od opanowania wsi Neudorf, do której zbliżył się w dniu poprzednim. Następnie natknął się na zorganizowaną obronę nieprzyjaciela na północnym skraju wsi Droben i stawu Gross Teich oraz na rubieży Lomske, Crosta, Kauppa, Commerau. Przez cały dzień oddział wykonywał uderzenie w różne miejsca niemieckiej obrony, chcąc za wszelką cenę przełamać ją i kontynuować natarcie w kierunku południowym. Na próżno. W walkach wyróżnił się instruktor propagandy ppor.

Marian Gotowiec. Walczył on z Niemcami w czasie okupacji jako „Antek Szczur" — dowódca oddziału specjalnego V Obwodu Batalionów Chłopskich w Radzymińskiem. Gdy powstało zagrożenie 1 batalionu 'na skutek nieprzyjacielskiego kontrataku, podjął się, mimo kilku ran, dostarczenia meldunku o niebezpieczeństwie do sztabu dywizji w Manau. W drodze hitlerowcy 'ranili go jeszcze raz, tym razem śmiertelnie. Odmówił pomocy nakazując towarzyszącemu mu łącznikowi kontynuowanie wykonania zadania i sprowadzenie posiłków \ W pasie natarcia 25 pułku Niemcy skupili główny opór nad Szprewą na południe od Lieske, gdzie pułk poprzedniego dnia opanował mały przyczółek. Po południu oddział ponowił próby rozszerzenia przyczółka i rozwinięcia natarcia w kierunku południowym na Commerau. Posuwając się powoli po lewej stronie szosy Lieske, Commerau pułk opanował bezimienne wzgórze położone 800 m na południe w Lieske i w dalszym natarciu pokonał jeszcze odległość prawie 100 m. Wznawiane ataki rozbijał ogień wroga, który przechodził do kontrataków, głównie na kierunku 3 batalionu. Wyniki natarcia 10 dywizji można ocenić jako pomyślne. Na głównym kierunku uderzenia, gdzie walczył 29 pułk, do przodu posunęła się najdalej, a mianowicie 4 km. Mniej pomyślne natarcie 25 pułku nie. miało istotnego znaczenia, ponieważ działał on na drugorzędnym kierunku, a lewe skrzydło sił głównych związku zabezpieczał znakomicie zespól stawów Kuh Teich i Raudener Teich. Działania dywizji spowodowały dalsze stępienie wierzchołka klina niemieckiego włamania od strony północno-zachodniej. Nie tak korzystnie jak w dywizji 'płk. Struca przebiegały działania dywizji płk. Prus-Więckowskiego. Niemcy niemal 1 Ppor. Marian Gotowiec pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy. W 1975 r. Gminną Szkołę Podstawową w Klembowie (Wołomińskie), w miejscowości położonej w centralnym rejonie jego okupacyjnej działalności, nazwano imieniem ppor. Mariana Gotowca.

na całym odcinku prowadzili silny ogień z moździerzy, karabinów i pistoletów maszynowych. Atakując grupami fizylierów na skrzydłach broniących się 'pododdziałów usiłowali przenikać na ich tyły. Ożywioną działalność przejawiali też niemieccy strzelcy wyborowi. Nieprzyjaciel nie zdołał jednak naszej obrony przerwać. Agresywne zachowanie się nieprzyjaciela nie pozwoliło dywizji ,na przejście do natarcia. 30 kwietnia można uznać za przełomowy w organizacji obrony 2 armii WP. W dniu tym gen. Swierezewski uporządkował wszystkie sprawy związane z organizacją obrony stałej i wytyczył zadania na najbliższy okres. Po ośmiu dniach od początku bitwy zaczepno-obronnej pod Budziszynem doszło do utworzenia nieprzerwanej linii frontu długości 28 km od Zescha, Holschdubrau, Ruhethal do Tauer obsadzonej wyłącznie wojskami 2 armii WP. Miało to dodatni wpływ na dowodzenie wojskami oraz trwałość całego ugrupowania 2 armii WP. FINAŁ OPERACJI

Przez pierwsze cztery dni maja główne siły 2 armii WP nadal doskonaliły obronę. To samo zresztą czynił nieprzyjaciel, który nie przechodził do działań zaczepnych. W tym czasie czołowe wojska 5 armii gwardii gen. Żadowa znajdując się nad Łabą nadal utrzymywały przyczółki na jej zachodnim brzegu pod Torgau i Rieisą, 1 korpus kawalerii gwardii bronił przyczółka (zdobytego też 25 IV) na północ od Meissenau. Oddziałom niemieckim nie tylko nie udało się zepchnąć jednostek radzieckich w kierunku Łaby, lecz same w dalszych walkach zostały Wyparte w głąb, w wyniku czego doszło do połączenia przyczółka pod Riesą z przyczółkiem w rejonie Meissenau. Stał się on dogodnym obszarem wyjściowym do rozwinięcia w przyszłości głównego zgrupowania uderzeniowego 1 Frontu Ukraińskiego i przejścia do natarcia w ramach operacji praskiej.

Bezpośrednimi sąsiadami 2 armii z prawej strony w dalszym ciągu był 4 korpus pancerny gwardii i 14 dywizja piechoty gwardii, zajmując w zasadzie poprzednie pozycje z tym, że obecnie wypełniły one lukę pomiędzy naszymi wojskami, przedłużając obronę do Zeschy. W przeciwieństwie do 2 armii WP nieprzyjaciel w pasie jednostek radzieckich był bardzo aktywny. Potrafiły one jednak nie tylko odeprzeć ataki, lecz iiawet przejść do działań zaczepnych w celu poprawienia swojego położenia. Dowództwo Frontu zamierzało wyrównać linię bojową w pasie naszej armii i radzieckiej 52 armii poprzez natarcie czterech dywizji piechoty (dwóch naszych — 7 i 10 DP i dwóch radzieckich — 214 i 294 DP 48 KP). Mimo ogólnej bardzo korzystnej dla naszych wojsk sytuacji natarcie 7 i 10 dywizji prowadzono bardzo ostrożnie i w ciągłej obawie przed nagłym (zresztą nierealnym) zwrotem zaczepnym wroga. Celem natarcia 10 dywizji było opanowanie wsi Jetscheba, Commerau i osiągnięcie linii Crosta — Sdier. Na każdym kierunku napotykano zacięty opór ńieprzyjaciela połączony z kontratakami. Nasze jednostki posuwały się dosłownie metr po metrze. 3 maja gen. Świerczewski obserwując małą skuteczność zmagań dywizji płk. Struca nakazał mu przejść do obrony. Na osiągniętej rubieży 10 dywizja zakończyła swój udział w operacji łużyckiej. W ciągu ostatnich czterech dni walk posunęła się w kierunku południowym około 5 km, dochodząc do lewego skrzydła 8 dywizji. Bez wątpienia rubież tę osiągnięto by wcześniej, gdyby dywizję wsparła przynajmniej jedna jednostka artylerii. 1 maja rozpoczęła natarcie 7 dywizja w kierunku na Zimpel, Lómischau. Jednostki 545 dywizji piechoty nieprzyjaciela stawiały twardy opór broniąc się w dobrze przygotowanych i zamaskowanych stanowiskach ogniowych w lesie. W tych warunkach do wieczora 35 pułk po-

konał zaledwie 200 metrów, a 37 pułk — 400 m. Pozostałe siły dywizji nie zmieniły swojego położenia. O świcie 2 maja ruszyło starannie przygotowane natarcie 7 dywizji. Mimo że oddziały z miejsca napotykały silny ogień wroga, pokonały pas neutralny i z impetem (wdarły się do niemieckiej traniszei. Ale dalsze próby wykonania otrzymanego zadania nie powiodły się, a co gorsza, nasze oddziały zrywając się do ataku spotkały się z kontratakami. Ostatecznie musiały zadowolić się niewielkim sukcesem taktycznym, i przejść do obrony. 3 maja od wczesnego rana oddziały 7 dywizji nadal wykonywały zadania dnia poprzedniego. Również natarcie przedsięwzięte następnego dnia spełzło na niczym. Wobec tego płk Prus-Więckowski zdecydował przejść do obrony. Nadzieje na przełamanie obrony w pasie 7 dywizji były płonne. Poza tym niecelowe było dalsze natarcie, za wszelką cenę. Dlatego dowódca 2 armii, prawdopodobnie późnym wieczorem 4 maja, wydał ustny rozkaz płk. Prus- Więckowskiemu, aby przeszedł do obrony na rubieży: 1 km na północ od Neudorf, na południe od rejonu Kaschel i Tauer, stawy Wilhelm i Oster Teich. Tym samym zaakceptował wcześniej podjętą przez niego decyzję. Stabilizacja położenia wszystkich wojsk 2 armii WP osiągnięta na początku maja, umożliwiła jej oddziałom przeprowadzenie zabiegów organizacyjno-porządkowych mających na celu zorganizowanie i uporządkowanie najbardziej rozbitych oddziałów i pododdziałów, uporządkowania ewidencji, przeglądów i remontu sprzętu wojennego, uzupełnienia armii oraz wszelkiego zaopatrzenia i dokonania zabiegów sanitarnych. Przywracanie zdolności bojowej Rozwiązywano różnymi metodami. Dość powszechnie łączono dwa — trzy pododdziały w jeden, albo też odtworzono dowództwa i sztaby z ocalałych żołnierzy i przybyłego uzupełnienia. Szybkie i sprawne odtworzenie zdolności bojowej jednostek możliwe

było dzięki utrzymywaniu przy wyższych sztabach tzw. grup oficerów rezerwy. Oficerowie ci jeszcze w czasie walki kierowani byli do jednostek, by uzupełniać powstałe straty. W końcu kwietnia 2 armia otrzymała uzupełnienie liczące łącznie z 5 zapasowym pułkiem piechoty 3632 żołnierzy. Większość nowo przybyłych pochodziła z Wielkopolski, powołana do wojska w drodze normalnego poboru; znaczną część stanowili też ochotnicy, którzy po latach ciężkiej okupacji Poznańskiego pragnęli wziąć odwet na zbrodniarzach hitlerowskich. Ponieważ byli to ludzie młodzi i bez doświadczenia bojowego, dowódcy pododdziałów otoczyli ich szczególną troską, organizując dla nich szkolenie w przyspieszonym tempie. Serdecznie przyjęli ich do swojego grona starzy wiarusi. W tym sprzyjającym klimacie nowo wcieleni żołnierze szybko się adaptowali. Prowadzona jednocześnie w oddziałach praca polityczno-wychowawcza szybko doprowadziła do ukształtowania wysokiego morale żołnierzy, a tym samym do przywrócenia nadszarpniętej siły i gotowości bojowej wojsk. Na dobre nastroje wpłynęły również awanse i pierwsze odznaczenia. Dowódca armii nakazał nadawać odznaczenia „bez żadnego klucza, ale rzetelnie zasłużonym w minionych walkach". Ogromne znaczenie miała wizyta gen. Świerczewskiego w najbardziej zasłużonych w walkach jednostkach, a zwłaszcza jego rozmowy z żołnierzami oraz troska, jaką przejawiał o ich sprawy osobiste. Oficerowie polityczno-wychowawczy zorganizowali wysyłanie zawiadomień do rodzin poległych żołnierzy, przygotowywali listy żołnierzy, którzy najbardziej wyróżniali się w walkach. Na podstawie tych list dowództwo pułku wysyłało do rodzin zasłużonych żołnierzy pisma — podziękowania o wyróżnieniu się w walkach ich synów. Wysyłano także delegacje żołnierzy do rannych pozostających na leczeniu w szpitalach armijnych. Po przerwie, spowodowanej dramatycznymi walkami pod Budziszynem, rozdano żołnie-

nom czasopisma i przekazano osobistą korespondencję, co dla wszystkich było przekonywającym dowodem pełnego opanowania sytuacji bojowej i zwycięstwa nad wrogiem. *

*

*

Czwarty i zarazem ostatni etap operacji łużyckiej 2 armii WP charakteryzował się stopniowym i szybkim krzepnięciem jej obrony, lepszą organizacją dowodzenia i działań na wszystkich szczeblach. Nastąpiło dalsze poprawienie zarysu linii frontu naszych wojsk przez jego wyprostowanie i skrócenie. Konsekwencją zaś tego było zmniejszenie wyłomu nieprzyjaciela w pasie 2 armii. Wszystkie dywizje piechoty miały obecnie ze sobą bezpośrednią styczność, a w ugrupowaniu armii nie istniały już niebezpieczne luki. Gen. Karol Swierezewski w sposób wysoce przemyślany wykorzystał wojska do zorganizowania obrony na prawym skrzydle, które dotychczas najbardziej było narażone na przeciwuderzenie wojsk pancerno-zmotoryzowanych Grupy Armii „Mitte". Obrona na tym odcinku ponadto zamykała drogi wyprowadzające ku północy, na tyły wojsk 1 Frontu Ukraińskiego i ku Berlinowi. Skupienie głównych sił armii na południe i południowy wschód od Kónigswarthy umożliwiło zorganizowanie stałej obrony z dnia na dzień doskonalszej. Kościec jej stanowiły wojska pancerno-zmotoryzowane. 4 maja, z formalnego punktu widzenia, 2 armia WP zakończyła swój udział w operacji berlińskiej Armii Radzieckiej. W dniu tym bowiem dowódca 2 armii gen. Swierezewski otrzymał od dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego marsz. Koniewa dyrektywę, która wytyczała jej nowe zadania w planowanej operacji praskiej.

POSŁOWIE

Udział 2 armii WP w operacji berlińskiej ma szczególne znaczenie w historii dziejów oręża polskiego. Stanowi on przede wszystkim realny, jak na możliwości wyniszczonego przez wojnę kraju i narodu, poważny wkład w dzieło ostatecznego rozgromienia hitlerowskich Niemiec przez państwa sprzymierzone i jest jednocześnie częścią ogólnonarodowej walki narodu polskiego o wolność Ojczyzny. 2 armia WP, która niosła główny ciężar bitwy budziszyńskiej, przyczyniła się do wcześniejszego upadku Berlina i bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy. Znaczenie walk 2 armii nie sprowadza się tylko do j e j czysto militarnego wkładu w II wojnę światową, lecz także ma wielkie znaczenie polityczne. Działania 2 armii, będącej częścią ludowych sił zbrojnych, toczyły się o nowe, sprawiedliwe dziejowo granice Polski na zachodzie, o słupy graniczne na Odrze i Nysie Łużyckiej. Wywiązanie się 2 armii WP ze wszystkich najważniejszych zadań otrzymanych w czasie operacji berlińskiej świadczy, że była ona w pełni dojrzałym związkiem operacyjnym, tym bardziej jeśli się zważy, iż nie miała żadnego doświadczenia bojowego i w dodatku walczyła przeciwko doborowym dywizjom pancernym i grenadierskim nieprzyjaciela. Zadanie wykonała dzięki wytrwałości i męstwu żołnierzy, ich niespożytej energii oraz operatywności do-

wództw i sztabów wszystkich szczebli. Żołnierze wykazali pełne zaangażowanie w walce i niezachwianą wiarę w ostateczne zwycięstwo; osiągnięto te wartości moralne poprzez ideowopolityczne wychowanie. Wszyscy byli głęboko przekonani o słuszności prowadzonej przez siebie walki o wolność Ojczyzny, w imię której oddali wszystkie swoje siły. Działania 2 armii WP są również poważnym wkładem w dziedzinę sztuki wojennej, ponieważ uczą, jak należy pomyślnie rozwiązywać problemy walki w różnych jej formach, jakże bogatych w operacji łużyckiej. Nasza armia, która na Łużycach przeszła swoją próbę ogniową, zetknęła się niemal ze wszystkimi rodzajami współczesnych działań, jak: natarcie z forsowaniem przeszkód wodnych, pościg, natarcie na kierunkach "w oderwaniu od reszty sił, odpieranie kontrataków i przeciwuderzeń, likwidacja okrążonych zgrupowań wroga, przechodzenie do działań obronnych w toku operacji zaczepnej i ponownie do natarcia, walka w półokrążeniu i wyjście z niego. Charakterystyczne, że oddziały z jednego do drugiego rodzaju działań przechodziły w walce i w krótkim czasie. W opisywanych działaniach 2 armia zadała nieprzyjacielowi poważne straty. W zabitych wyniosły one 20 499, a w jeńcach 551 szeregowców i oficerów. Ponadto armia zniszczyła 314 czołgów oraz 135 dział i samochodów pancernych. Swoje sukcesy operacyjno-taktyczne 2 armia okupiła bezprzykładnym wysiłkiem żołnierzy, a także obficie przelaną krwią. Z jej szeregów ubyło 4902 poległych, 10 532 rannych i 2798 zaginionych żołnierzy, tj. 20,3% ogólnego stanu. Znaczne straty armia poniosła w uzbrojeniu i sprzęcie, zniszczonych zostało 160 czołgów i 45 dział pancernych, uszkodzonych — 10 czołgów i 11 dział pancernych. Stanowiło to około 57% stanu etatowego. Wyprowadzonych zostało z walki przez nieprzyjaciela 356 dział i moździerzy,

tj. prawie 20% stanu. Armia straciła 1373 konie — 17,5% i około 330 samochodów, co stanowiło blisko 11% ogólnej liczby wszystkich wozów, jakie miała przed rozpoczęciem operacji. Walki 2 armii są pięknym świadectwem polsko-radzieckiego braterstwa broni, swoje zadanie wykonała ona bowiem przy znacznej pomocy oddziałów radzieckich. Z drugiej strony działania 2 armii w sposób niezaprzeczalny wpłynęły korzystnie na przebieg operacji 1 Frontu Ukraińskiego. Ogólne zwycięstwo nad hitlerowskim przeciwnikiem na Łużycach było wspólnym dziełem polskiego i radzieckiego żołnierza. Nasza obecność w decydującej dla II wojny światowej operacji berlińskiej, która zadecydowała o ostatecznej klęsce hitlerowskich Niemiec, to wielki triumf ludowego Wojska Polskiego. Na wieczne czasy w księdze dziejów narodu polskiego, który powrócił na stare piastowskie ziemie nad Odrą i Nysą Łużycką, zapisane zostały walki 2 armii WP na Łużycach, a zwłaszcza jej zwycięska bitwa pod Budziszynem należąca do największych bitew w historii oręża polskiego.

SPIS TREŚCI

Od autora Nad Nysą Łużycką (9—15IV) Przed ostatnim aktem Obrona wroga Nasze przygotowania Na ziemi nieprzyjaciela (16—19 IV) Ogniowa próba Przez Weisser Schops Kolejna przeszkoda wodna Rozwinięcie operacji " . . Na Budziszyn i Drezno (20—22IV) Radość pościgu W głębi operacyjnej Drezno już blisko W tragicznej sytuacji Budziszyńska epopeja (23—27IV) Początek bitwy Rozwinięcie działań Zatrzymać wroga W nieustępliwej obronie Sukcesy i porażki Ostateczne zwycięstwo pod Budziszynem (28 IV—4 V) Opanowanie kryzysu W stałej obronie Pełna stabilizacja Finał operacji Posłowie

.

.

.

5 9 9 15 21 37 37 51 61 74 91 91 102 11 (i 123 132 132 147 162 171 188 206 206 211 214 219 224

Printed in Poland Wydawnictwo Ministerstwa W a r s z a w a 1982. W y d a n i e X

Obrony

Narodowej

N a k ł a d 20 000 + 2 5 0 e g z . O b j ę t o ś ć z w k ł a d k a m i : 12,73 a r k . w y d . , 15,50 a r k . d r u k . P a p i e r d r u k . m a t . V k l . 65 g, 82X104 z Z a k ł a d ó w C e l u l o z o w o -Papierniczych im. J. Marchlewskiego we Włocławku. Oddano do składania we wrześniu 1981 r. D r u k u k o ń c z o n o w m a r c u 1982 r. W o j skowe Zakłady Graficzne w Warszawie. Zam. nr 3097. C e n a zł 30.—

Z-91