Konstytucja trzeciego Maja r. 1791. [PDF]

Zitiervorschau

mw.

CD CO

^^^

Jfl

6753 1791 J

ji

1%'^'^

KONSTYTUCJA TRZEC1EG0|MAJA R. 1791

7

N*

t^

MARCELI HANDELSMAN

KONSTYTUCJA TRZECIEGO MAJA R.

1

791

WARSZAWA ODBITO

W

1907.

DRUKARNI NARODOWEJ

W

KRAKOWIE.

/7f/

I.

Ukfad

spoecznych

sil

w

Polsce

w kocu

XVIII stulecia. j]ziwn bya budowa organizmu pastwowego Polski w wieku XVIII. Po okresie wysile, skierowanych do podniesienia w^adzy monarchicznej choby w drodze podziau pastwa (czasy Augusta

penej

depresji.

II),

nastpi

okres zu-

sabe strony elekcyjno tronu,

Wszystkie

wyranie wystpiy na jaw: wpywów niektórych rodów monowadczych, pacta conventa (umowy w których okrelano zakres waRzpitej

wzrost

—

osabienie podstaw ekonomicznych wadzy królewskiej doprowadziy pastwo do zupenego upadku. Zagarnicie przez panów i zniszczenie majtków narodowych (ekonomji, starostw itp.), które

dzy królewskiej),

a

nadewszystko

przy rolniczym charakterze

wiy gówne ródo dochodów

gospodarki

ówczesnej

stano-

skarbowych, doszcztnie osabio pastwo. Na zewntrz przejawiao si to w stopniowym zmniejszaniu siy zbrojnej i doprowadzio do faktycznego rozbrojenia kraju w tym wanie momencie, kiedy ssiednie pastwa ze zdwojon energj zabray si do wzmocnienia swoich si zaczepnych. Temu zanikowi znaczenia na zewntrz towarzyszyo zupene rozprenie wewntrzne. Monarcha, jako przedstawiciel wadzy wykonawczej, posiada jeszcze pewn swobod dziaania, ale nie posiada rodków urzeczywistnienia swoich pomysów. Otoczony rad senatorów^ rezydentów, król musia si liczy z ich jednomyln uchwa. r. 1717 zatwierdzajc dawny zwyczaj, postanowiono, uchway rady przy osobie króla, zmieniajcej si co dwa lata, zapadaj wikszoci gosów i w ten sposób nadano tej instytucji bardziej czynne i isto-

—

W

e

6

w yciu politycznym. Wobec jednak staych zmian, jakie zachodziy w skadzie rady, nie moga ona tne znaczenie

mie wpywu decydujcego na sprawy publiczne, król posiada nad ni przewag, jako jedyna osoba, reprezentu-

cigo

jca

wpywowi

zasad,

instytucji,

ulega tylko

i

jako

wpywowi

osób, a nie

takiej.

posiadajc czy to osobicie, czy to cznie rozlegy zakres wadzy, nie móg nigdy odpowia-

Ale król, z

rad

da

za skuteczno swoich rozporzdze. Organizacja wadz wykonawczych bya w Polsce w sposób nastpujcy zbudowana. Urzdy wielkie, koronne i litewskie, obejmujce swoj wadz cae prowincje (kanclerze i podkanclerzowie, podskarbiowie, marszakowie i hetmani wielcy i polni, oraz

starostwa)

byy rozdawane przez przedstawiciela zwierzchniej

wadzy. Król, czy te wogóle rzd móg zatym dobiera sobie pomocników, ale nie posiada adnych rodków przymuszania urzdnika do wykonywania rozkazów; urzdnik nie móg by pozbawiony urzdu z powodu przewinienia urzdowego, móg co najwyej by skazany na wysokie

mona z niego byo wydoby, usunity w razie niewykonania roz-

grzywny, których zwykle nie nie

móg by

równie

kazu królewskiego. Kara pozbawienia urzdu istniaa, ale jako kara za wielkie zbrodnie, a nie za niewypenianie obowizków subowych. Wykonanie prawa polegao na dobrej woli urzdnika, a nie na jego zalenoci urzdowej. Kady urzdnik by królikiem nieograniczonym w swoim powiecie, rzdzi jak pan udzielny starosta, niezalenie prowadzi zarzd skarbu podskarbi, rozkazywa wojsku hetman. Jeeli rzd czego potrzebowa, musia ucieka si do szukania poparcia u przedstawicieli tych faktycznie samowadnych urzdów. Co prawda niektórzy urzdnicy, jak np. podskarbiowie byli odpowiedzialni wobec sejmu, ale i tu przy pomocy liberum veto mona byo zawsze uniodpowiedzialnoci. Cay rzd by w najwyszym stopniu rozczonkowany. Pastwo skadao si z dwóch samodzielnych jednostek

—

—

kn

—

posiaday równolege a samodzielne chodzio o wspóln dziaalno caego polsko litewskiego pastwa, tam powstaway trudnoci czstokro nie do przezwycienia, nie zawsze bowiem udawao si osign zgod obu zjednoczonych rzdów. Kada poowa ze swej strony rozpadaa si na jeszcze drobniejsze czci samodzielne, na województwa i ziemie, w których rzd zerodkowywa si w miejscowych sejmikach. Powstay osobne wojewódzkie podatki, skarb i wojewódzka administracja, zalena od sejmiku tylko, onierz powiatowy, patny ze skarbu wojewódzkiego, który nie stanowi osobnej milicji, ale wchodzi w skad armji pastwowej. Wadze samorzdne w istocie byy to olbrzymie wielogowe ciaa, sejmiki, skadajce si ze setek i tysicy szlachty, i ju przez sam skad swój uniemoliwiajce prdkie dziaanie. Sprysta dziaalno rzdu centralnego przy takim stanie wadzy miejscowej bya wprost niemoliw, poniewa wykonanie kadego postanowienia wymagao dugiego porozumiewania si z przedstawicielami wadzy miejscowej. Do tego doda naley ambicje panów, którzy w rzdzie centralnym nie chcieli ulega wadzy naczelnej, a w miejscowym dziki zasadzie liberum veto^ pozwalajcej na zrywanie sejmików, mogli uniemoliwia wszystkie ruchy planowe, mogli dla swoich celów paraliowa cae ycie po(Korona

i

Litwa), które

instytucje. Gdzie

—

lityczne kraju.

Wadza prawodawcza bya zoon do rk sejmu, skadajcego si z króla, senatu (czonkowie doywotni) i izby posów, przysyanych przez szlacht od sejmików. Instytucja liberum veto, wytworzona z instrukcji poselskich, staje si gówn zapor w normalnym yciu prawodawczym. Pose nie by na sejmie przedstawicielem caego „narodu" szlacheckiego,

by

tylko

upowanionym

interesów swojej ziemi lub swego powiatu

mywa

przedstawicielem i

dla tego otrzy-

od swoich mocodawców instrukcje. Uchway musiay zapada jednogonie, brak jednomylnoci uniewania projekt do prawa. Z tej zasady wypywa stopniowo

coraz czciej stosowany z^s^yczaj

zapadajcym na

sejmie

protestowania przeciwko

uchwaom; kady

poszczególny pose

ca

móg

protestowa przeciwko uchwale i tym przerywa prac prawodawcz. Tylko wszystkie uchwalone na sejmie prawa cznie maj moc obowizujc; gdyby kto zaprotestowa przeciwko uchwale i przerwa wobec tego robot prawodawcz, uniewania nietylko prawo, przeciwko któremu protestowa, ale równie wszystkie prawa poprzednio ustanowione podczas danej sesji sejmowej. Std samowola jednego posa bya w stanie unicestwi dugotrwae obrady caego zgromadzenia reprezentantów wszystkich ziem Poli

ski.

Protest (veto),

bdcy

pocztkowo urzeczywistnianiem

danego posowi nakazu, stopniowo przetwarza si w jego rkach w or, którym móg on zwali cay planowy porzdek rzeczy. Nieuczciwi posowie, przekupywani przez magnatów urzdników, zodziei grosza publicznego, w od-

—

powiednim momencie wystpowali ze swoim „Nie pozwalam". Przerywano posiedzenie, czstokro w przeddzie zakoczenia sesji szeciotygodniowej, posowie z niczym powracali do domów. Nikt nie by nigdy pewien, czy obrady i rozprawy przynios jakikolwiek skutek. Bro przeciwko tym naduyciom znajdowano w konfederacjach, ale bya to bro obosieczna. krytycznych momentach, podczas i

W

bezkrólewia

— cz szlachty zawizywaa konfederacje (czyli

zwizek przeznaczony dla osignicia pewnego okrelonego celu a uchwalajcy wszystko wikszoci gosów). Poniewa najczciej konfederacje powstaway wród niezadowolonych warstw

przeciwko istniejcym lub planoprzetworzyy si one w rodzaj legalnego buntu, tym groniejszego w pewnych momen-

wanym

e

szlachty

inst}i:ucjom,

wic

o ile mniejszo bya równie siln, tworzya ona kontrkonfederacj i zamiast osignicia celu, którym silna chwilowo wadza, powstawaa w kraju anarbya chja. Strony walczce znajdoway orodki, naokoo których jednoczyy si ich siy i rozpoczynaa si walka. tach,

—

—

9

Oprócz sdownictwa specjalnego, opartego na zasadzie sdów patrymonjalnych (panów) dla wo-

stanowoci, a wic cian, miejskich

—

katolickiego

ydów, cie

i

dla mieszczan,

duchownych

spraw prawa familijnego

istniay

byy sdami

sdy

ogólne cywilne

i

i

— dla kleru

kahalnych

karne, które

—

w

dla

isto-

Sdownictwo byo zupeustanowieniem trybunaów wadzy wykonawczej. Co pra-

szlacheckiemi.

nie niezalene, to znaczy,

e

z

wpywów wda kady urzd by zaopatrzony we wadz sdow

zupenie wolne od

wykrocze

w

dla

dziaalnoci, ale i tu raczej naley widzie specjalne sdy: hetmaski (wojenny) wojewódzki, marszakowski, asesorski i referendarski. Szlachcie suyy przewanie wysze sdy. Ze spraw cywiln

karcenia

zakresie swej

zjawia si szlachcic do sdu ziemskiego, jeeli szo o grado podkomorskiego, w sprawach karnych starostowie nie sdzili, lecz wyznaczali wadz swoj komplet sdu grodzkiego. Od tych sdów sza apelacja do trybuspranaów. Gównego koronnego albo Litewskiego. wach szczególnej wagi sejm wyznacza komisje z wadz wyrokowania w ostatniej instancji, przestpstwa przeciwko Rzeczypospolitej, czyli t. zw. zbrodnie stanu podlegay temu sdowi sejmowemu. Niepodzielnie panujca w tych sdach zasada wyborcza, obok jawnoci, rozprawy ustnej, oskarania i obrony powinna bya rzeczywicie zabezpieczy niezaleno sdziów i uczciwy sd. A jednak pomimo dobrego urzdzenia i ta instytucja nie staa na wysokoci swego zadania. Sd by instytucj stanow, by rzeczywistym odbiciem spoeczestwa szlacheckiego. Anarchja i upadek moralny przedosta si do niego i rozkwit w nim na dobre. Trybunay stay si igraszk stronnictw; magnaci wywierali w nich swój wpyw przemony, przeprowadzali powolnych sobie deputatów i marszaków. Zjawiali si z pocztami zbrojnemi na kadencje, aeby odstrasza przeciwników. Uczty przeistaczay kadencje w nieprzerwany festyn pijacki. Przedajno sprawiedliwoci zapewniaa zwycistwo stronie bogatej. Za czanice

—

W

10

e

w r. 1749 trybuna w Piotrkowie zosta zerwany, a w r. 1763 Radziwi „panie kochanku" w Wilnie i Misku przystawia onierzy swoich do izby sdowej, zatacza armaty i przemoc wprowadza nielegalnie obranych deputatów lub wymusza wyroki. Patroni uywajcy najgorszej sawy wyszukiwali nieprzerwane sposoby przecigania obrad. Kracowe przeprowadzenie zasady skargowej, (konieczno oskaryciela prywatnego) przy surowych karach na oszczerców zapewniaa zwaszcza monym przestpcom zupen bezkarno, a obok sów saskich przyszo do

tego,

gnij w wizach i niemasz, ktoby si okruciestwa zemci" (Korzon). takich ramach miecio si ówczesne spoeczestwo. tego „inni biedacy

W

tego

Jezierski dowcipnie opowiada: „Król jeste szlachcicem?

Odpowied: „Jest". Pytanie: „Senator jeste szlachcicem?" Odpowied: „Jest". tym humorystycznym wykadzie mieci si opis ówczesnego ustroju politycznego; cae spoeczestwo posiadajce prawa, to szlachta. Ale szlachcic to pojcie bardzo rozcigliwe, obejmujce od najwyszych szczytów ycia spoecznego, a do nizin, na których czonek wszechwadnej w'arstwy spoecznej nie wiele czym si róni od chopa. Szlachta skadaa si z rónych nawet pod

—W

wzgldem politycznym warstw. Pod wzgldem ekonomicznym

pierwsze miejsce zajmo-

od szeregu pokole ci, którzy dziedzicznie jakgdyby zajmowali stolce senatorskie, a wic panowie. Dawniej liczne rody monowadcze, posiadajce olbrzymie majtnoci, prawdziwe pastewka wewntrz Polski, w wieku XVIII wali

Cz

ich utracia fortuny, ulegy stopniowym zmianom. które si stopniowo rozpaday na majtnoci rednie; a obok ego nastpio zerodkowanie olbrzymich posiadoci w rkach kilku zaledwie rodów. Obok rozsypywania si posiadoci, wypywa wzrost nowych nielicznych, ale potnych majtków. Panowie zdobywali sobie bogactwo, zagarniajc i stopniowo przywaszczajc sobie królewszczyza wynagrodzenie walecznym, pazny, które miay

suy

11

merenium (chleb dobrze zasuonych) naduywajc swego wpywu w senacie rzdzie na korzy podniesienia swoich majtnoci, budujc na tym gruncie opok dla jeszcze wikszego wpywu politycznego. Taki Radziwi nis hene

i

w samych królewszczyznach 16 25 wójtostw, oprócz wasnych dóbr dziedzicznych, taki Potocki Szczsny posiada majtek, zawierajcy 3 miljony morgów, a w tym przeszo miljon mor„panie kochanku" posiada

miast, 583 wsi,

gów

ziemi ornej. Za bogactwami szy

i

wpywy: Radziwi

posiada 6000 nadwornego onierza, dwór Potockiego skada si z 400 ludzi, by liczniejszy od królewskiego. Panowie prowadzili ycie hulaszcze, zbytkowne, rozpustne. Nawet ci, którzy mniej mieli, starali si wyrówna w rozrzutnoci bogaczom, a bogaczom ich majtki nie wystarczay. Radziwi siedzia w dugach po uszy, dugi Branickiego

W dugach

—

w 1791 10 miljonów. czyny ich coraz wikszego upadku

wynosiy

ano kade ródo dochodów lej

prowadzi ycie

i

tkwiy

przy-

znieprawienia;

uwa-

za dobre, byle pozwolio da-

hulaszcze.

Std

bierze

pocztek

prze-

kupstwo, jakie rzd rosyjski uprawia w stosunku do panów; butni u siebie przyjmowali pokornie askawie im rzucane pensje, i za to musieli wiernie Rosji.

suy

Z reszt wysugiwanie si dla nich z zbyt wielkiemi

Rosji

ofiarami,

nie

byo zwizane

a anarchja,

w

jakiej

pozostawao pastwo, bya dla panów ustrojem najodpo-

Rzdzc dowolnie pastwem czy to przez kierujc nim za porednictwem sfory sug swoich i dworzan, czy to przez senat, potrafili z nieszczliwej rzeczpltej ogromne zyski. Wszelkie denie do naprawy musiao si spotyka z ich wrogim oporem, mogo bowiem grozi zniszczeniem ich dotychczasowej samowoli. Ale panowie nie przedstawiali pod wzgldem nastroju jednolitej masy. Powstaj wród nich gosy ludzi, rozumiejcych prawdziwy swój interes. Naprawa ustroju politycznego

wiedniejszym. sejm,

cign

i

moga si odby bez strat dla paniejak dla nich korzyci. Przedewszyst-

gospodarki spoecznej

nów, przeciwnie

z

12

kim

w

—

zamiana paszczyjednoczenie donios zmian w yciu chopów, pozwalaa ustali i zapewni wikszy nawet dochód olbrzymim posiadociom paskim, taka zamiana w swych majtprzyniosa tylko korzyci tym, którzy kach wprowadzili; zreszt i w tych reformach pewn rol odgryway wzgldy na dobro publiczne. Ten sam dobrze zrozumiany interes wasny skierowa kapitay panów na wytworzenie pierwszego u nas przemywszystkie wyroby zbytku byy su. Rozumiano dobrze, sprowadzane z zagranicy, a za tym przepacane, naleao dziedzinie gospodarki rolniczej

zny na czynsz,

bdc

j

e

je

na miejscu wytwarza.

Powstay fabryki elazne,

pasów suckich, fabryki Czartoryskich, Potockich, Maachowskich, Poniatowskich

i

innych.

Caa

ta

szklane,

dziaalno

nie przyniosa tego

skutku, jakiego si spodziewali panowie, nie przyniosa im

bya przyczyn powaPod wzgldem politycznym po-

oczekiwanych zysków, przeciwnie

nych

strat materjalnych.

siadaa doniose znaczenie: tworzono orodki, zbiorowiska pracowników, pochodzcych Czy to z miast czy te napywajcych ze wsi, stworzono ogniska, niszczce ustrój poddastwa i wprow'adzajce po miasteczkach rzemielników niecechow^ch, przygotowujc grunt dla dalszego rozwoju, a co najwaniejsza przeaman zostaa dawna w^yczno panów. Ich interesy bezporednio wymagay powoania do spópracownictw^a mieszczan, którym naleao zapewni tego spópracownictwa. Mieszczanin staje si potrzebnym panu i znajduje w nim swego opiekuna.

mono

Na tym samym

gruncie wyroso poczucie potrzeby Przemys i handel wymaga opieki, Pastwo ma której mu sabe pastwo da nie mogo. ^\7stpuje która arystokracja, zastpi w danym wypadku z projektem reformy pastwa, z projektem \vzmocnienia

zmiany

politycznej.

wadzy pastwowej, przetworzenia ustroju rzeczypospolitej Zmiana ta, majca na celu uporzdkowanie administrat. p. cji, wytworzenie armji, silnej wadzy \yykonawczej i

13

powinna da gwarancje pierwszestwa panom polskim. do zdoTego wymagay ich interesy spoeczne.

Dno

moga tym czonków arystokracji znale kemy widzieli, zbiegao si z bycia udzielnoci,

atwiejsze poparcie,

wród niektórych e denie to, ja-

ich najywotniejszym, a do-

brze zrozumianym interesem.

Typowym, cho

nie najlepszym przedstawicielem ary-

by

Stanisaw August. Peen najlepszych chci i zamiarów, opiekun nauki, zwolennik uprzemysowienia kraju, biorcy w tym przedsiwziciu najczynstokracji polskiej

by

król

strony sybaryt, nienasycoblasków zewntrznych utracjuszem. Dugi jego osobiste wzrastay stale, uzaleniay go wewntrz i zewntrz kraju od bankierów, osabiay i tak nie energiczn natur jego. Chwiejny i saby, ponia si do tego, bra pensje od Rosji: sta si jej najwikszym odakiem. Brak wiary spoecznej, wielki giest, a maa du-

udzia, uycia,

niejszy

z drugiej

dnym

nym

e

sza, o to najistotniejsze

rysy tego

umysowo

zdolnego a mo-

ralnie upadego czowieka. Wobec przywizania szlachty do tradycji królewskiej stawa si on gron si w yciu publicznym, tym groniejsz, zawsze nieobliczaln. Nie wiadomo nigdy byo czy przeway w królu konserwatysta czy patrjota, najemnik carowej czy wyznawca Vol-

e

taire'a.

W

tym

czasie

zakacza si dugi

wewntrz

warst^^y rednio-szlacheckiej

okres rónicowania.

Na skutek

zasad-

ukadu gospodarczego, ze zmian ekonomicznych, jednolita pod wzgldem politycznym szlachta zaczyna si rozkada na warstwy, wza-

niczych przemian, wynikajcych z

jemnie sobie obce i wrogie. Przeciwiestwo interesów szlachty folwarcznej i gminu szlacheckiego, bezrolnego lub siedzcego na wspólnej ziemi, zaostrzao si coraz wyraniej. Szlachta folwarczna przeobraa si w klas wielkich i rednich wacicieli ziemskich. Dawniejsza wielka wasno, wielkie fortuny magnackie daway panom ziemskim mootaczania si tumem drobnej szlachty i wyzyski-

no

14

wania tego \vpj^vu na rzecz przewagi politycznej w kraju. Upadek wielkich fortun i pomnoenie si warstwy rednich posiadaczy ziemskich daje przewag wzgldom ekonomicznym nad dotychczasowemi politycznemi. Szlachta folwarczna zostaa ograniczona nowemi granicami pastwa po 1772 r., zwaszcza z powodu zamknicia wywozu Wis: Fryderyk urzdzi by w Kwidzynie

komor celn

nakaza pacenie ca do 10% od wartoci adunku (gównie zboa). Po rozbiorze pierwszym Polski, i

oprócz olbrzymiej kontrybucji, pobranej przez gieneraów pruskich, wprowadzono taryf celn, (1775 r.), która

now

wolno handlu polskiego. Musiao to wywoa podniesienie si handlu wewntrznego, powikszenie zatym zbytu zboa wewntrz kraju, a dla skutecznej dziaalnoci wymagao podniesienia si mieszczastwa i naprawy systemu gospodarki rolnej (gospodarstwo

jeszcze bardziej ograniczya

rolne

byo

wci

jeszcze

gównym ródem

produkcji).

gospodark nowego rodzaju, potrzebowaa kapitaów. Rozpowszechnia si w kraju zwyczaj handlowania dobrami. jednym roku kupuj, a w drugim odsprzedaj z zyskiem. Std si bierze zmniejszenie si posiadoci szlacheckiej i olbrzymia ilo transakcji. okresie lat od 1 stycznia 1784 r. do koca 1789 r., a zatym w cigu szeciu lat dokonano w caej Koronie i Litwie Szlachta, rozpoczynajc

W

W

3288 transakcji, na

Podani

sum

199.915.649 miljonów ztpolskich.

take nabjrwcy nieszlacheckiego rodu, byleby posiadali dostateczne kapitay. Tymczasem poczwszy jeszcze od koca XV. w. usunito mieszczastwo od prawa byli

nabywania wasnoci

ziemskiej.

Naleao zatym

zakaz ten

przeama.

Szlachta litewska pierwsza zniosa go prawnie;

w

za

w

mocy, jednake faktybogatym mieszczanom Tepperom, Arndtowi, Schultzowi, Dekertowi i in,, udzielajc prawa kupowania dóbr ziemskich. Te same przyczyny przeamay drug dawniejsz zaKoronie

prawdo utrzymano

cznie skasowano jego stosowanie niektórym

sad ycia

szlacheckiego, która

zakazywaa

szlachcie zaj-

15

mowa

si „okciem i miark", czyli handlem i przemysem. Brak gotowych kapitaów u szlachty sprzyja wyrozwojowi bankierskich przedsibiorstw. tworzeniu si Bankierzy, porednicy handlowi, kupcy zaczynaj uywa Do ich szeregu zaczynaj wchowielkiego powaania. dzi take i przedstawiciele warstwy szlacheckiej. Wród i

—

nich najpierwsze miejsce zajmuje Prot

oy

sklep, a

póniej

Potocki, który za-

odda si operacjom

bankierskim.

wywoao

take naturalne denie ekonomiczne do stworzenia krajowego przemysu. Zbiegay si z tym zasady merkantylizmu, t. j. kierunku w nauce, który uwaa, e w kadym pastwie wszystko winno by Zamknicie granicy

wytwarzane na miejscu. Wszystkie towary byy dotychczas sprowadzane z zagranicy, a wysokie ich ceny byy nieodpowiednie nawet dla najbogatszych panów. Zrozumieli panowie polscy potrzeb zmiany takiego stanu rzeczy, i jakemy zaznaczyli wyej, zainicjowali ruch, zmierzajcy do stworzenia przemysu. Ruch ten rozpocz si jeszcze za panowania Augusta III, kiedy Zauski zaprowadzi pierwsze fabryki elazne w roku 1748, i rozwin si bardziej jeszcze w drugiej poowie XVIII w., przyczym czynn w nim rol wzili przedstawiciele mieszczastwa. Rónica pomidzy rednio zamonemi i bogatemi warstwami szlachty a bogatym mieszczastwem zaciera si coraz bardziej. Interesy szlachty

nie

byy

sprzeczne z inte-

resami kapitalistów miejskich, szlachta musiaa nawet ddo wcielenia do swoich szeregów bogatego mieszcza-

y

stwa. Inaczej przedstawia

si stosunek szlachty zamonej

cz

do gminu szlacheckiego. Dawniej ta szlachty tworzya liczne rozpróniaczone zastpy, które otaczay monych panów, im za podstaw ruchów politycznych. Jako pozbawiona wszelkiego posiadania, jako pewnego ro-

suc

dzaju

„lumpenproletarjat"

szlachecki

(e uyjemy

tego

spóczesnego wyraenia) nie pozbawiony jednak wszelkiego

zmysu

politycznego,

gmin szlachecki

wolnie zawsze kierowa wicej dajcy.

by si, któr Monowadca

do-

posia-

16

da w swoich rkach gron si, która przedewszystkim moga by skierowana przeciwko dcym do wycznego udziau we wadzy szeregom redniej szlachty. Zmiany w ustroju gospodarczym ostatnich lat (1775 1789) wywojednak ograniczenie samych dworów paskich: panowie skierowali swoje kapitay w inn stron, gmin szlachecki pozosta bez utrzymania. jego przyczya si

—

ay

Cz

do drobnej zagonowej szlachty, uprawiajcej wasnorcznie rol, i drobnej szlachty, posiadajcej maksymalnie po 10 dymów poddanych. Na odogach powstaj nowe zacianki, nowe kolonje rolnicze, które si róniy od osad

chopskich tylko wolnoci osobist ich posiadaczy i wspomnieniami, tradycjami rodowemi. Ta liczna okoo 407 tys. szlachty coraz si bardziej wyodrgów obejmujca bniaa od szlachty posiadaczy ziemskich, powstaje wzajemna niech pomidzy niemi. Wzrost miast pocign te ku sobie tego gminu. Napywali oni do miast, i albo oddawali si zajciom mieszczaskim, zachowujc swoje

cz

cz

te nadal w miastach odgrywaj rol rezydentów u wielkich panów. Interesy ekonomiczne tych dwu czci szlachty rozchodziy si radykalnie, a co za tym idzie, szlachta ekonomicznie silniejsza zaczyna do usunicia gminu szlacheckiego od przywileje klasy panujcej, albo

dy

wpywu

na sprawy polityczne, do zapewnienia sobie tylko

wycznego stanowiska politycznej siy. Wywoywao to wród gminu szlacheckiego — niezadowolenie, niech, opór wzgldem

—

zwaszcza jeeli te zmiany jak np. naprawa bytu wocian bya zwrócona swym ostrzem przeciwko najywotniejszym jej interesom ekonomicznym; wtedy zajmuje on wyranie klasowe stanowisko, tak pod wzgldem politycznym, jak szczególniej pod wzgldem spoecznym. tej niechci do reformy denia gminu zbiegay si z deniami niektórych wielkich wacicieli. Obawa zmniejszenia si dochodów, utraty wielu korzyci, jakie byy moliwe tylko przy zupenej zalenoci chopa, obawa, przy zmianie stosunków rolnych dawne ycie nad wszelkiej zmiany,

W

e

—

17 stan

i

w

próniactwie dla jednych, a wogóle istnienie na

si niemoliwoci, zmuszaa obie te warstwy do czenia si i do zazdrosnego bronienia r. 1768 uchwalono: „Caswoich praw zwierzchniczych. dominii et proprietatis (posiadania i wasnoci) stanu szlacheckiego nad dobrami ziemskiemi, dziedzicznemi i nad ich poddanemi nigdy odejmowan ani zmniejszon by niema". Podczas narad nad kodeksem Zamoyskiego daway si sysze powszechne gosy potpiania dla projektu o skasowaniu paszczyzny. Na tym gruncie czysto ekonomicznym, który by przyczyn nieprzychylnego stanowiska wzgldem wszelkiej zmiany warunków ycia wociaskiego, wyrosa nieprzychylno polityczna. Hetman Rzewuski uwa-

roli dla

drugich, stanie

W

o

a

sobie za

najwysz ujm

—

by

a

wtedy wyrazicielem

—

e chop wikszoci drobnej szlachty nietylko szlachecki Gmin sdu. do go pozwa

opinji olbrzymiej

bdzie móg opiera si zrównaniu cywilnemu stanów, nie zrozumie zrównania wszystkich pod wzgldem

byo

to

bowiem wprost sprzeczne

interesami gospodarczemi. Tylko

z

móg

nawet

sdowym

—

jego najywotniejszemi

potny gos chopów,

po-

party grob czynu, mógby takow zmian zaprowadzi, by nie mogo. ale tego gosu nie byo Z drugiej strony — wyrónicowana ju rednio zamoi

na warstwa

szlachecka zaczyna wytwarza ideologj swoich interesów ekonomicznych, swojej klasy ekonomicznej. Sta-

wia ona coraz wyraniej dania cenzusu majtkowego. Wielhorski do dziaalnoci prawodawczej chciaby dopuci tylko posesjonatów. Andrzej Zamoyski wyklucza od urz-

dów niemajcych dochodu

wa zupenie

od obrad. Ale

z i

dóbr 6000 z., a goot usudrugi stojc na gruni

jeden

obowizujcego prawa uwaali posiadanie szlachectwa za warunek konieczny do penienia funkcji publicznych. Zaczyna si wytwarza pogld, e do zdolnoci politycznych wystarcza sama skala majtku, bez wzgldu na cie

pochodzenie. Szlachcic o tyle tylko o

ile

moe, korzysta

odpowie warunkom cenzusu, bdzie

Konstytucja 3-go maja.

z

praw,

mia dostp

do 2

I

/

18

praw na mocy posiadania odpowiedniej zdolnoci majtSzlachcic ubogi niema mie udziau w yciu publicznym, do którego jednak mona dopuci majtnego kowej.

plebcjusza.

Poniewa bogata

w swym rku wasno

cz

szlachty,

ziemsk, rozporzdzaa

posiadajc

wymagan

do penienia obowizków zdolnoci faktycznie pragna wyczn zapewni wadz. Dopuszczenie zamonych warstw mieszczaskich wymagaoby przeamania zasady sobie

stanowej. Do tego szlachta nie bya jeszcze zdolna. Zgadzaa si na wczenie miejskiej warstwy zamonej do swej

na uszlachcenie mieszczan, aeby tylko utrzyma obie zasady: przynaleno do stanu szlacheckiego za-

klasy,

i

mono.

Nie byo to jednak zrzeczeniem si swoich przywilejów, ustpieniem z zajmowanego uprzywilejowanego stanowiska, byo tylko pogodzeniem swoich interesów z deniami miast. Miasta szy ju wyranym i pewnym kro-

—

kiem do zdobycia sobie praw politycznych.

Pooenie miast w Polsce do trzeciej wierci wieku XVIII faktycznie naleao do najsmutniejszych. Kade miaposiadao swoje pergaminy przywileje, kade posiadao swój samorzd, oparty na prawie magdeburskim lub chemiskim, ale tylko na papierze. Los miast w rzeczysto

i

wistoci pogarsza si coraz bardziej. Nietylko klski ywioowe i najazdy wrogów zniszczyy je gów^n przyczyn ich upadku politycznego bya gospodarka panów.

—

—

Panowie stopniowo pozbawiali miasta wszystkich nalenych im praw, kasowali ich wolnoci przemysowe, wreszcie przetw^orzyli w gar poddanych paszczynianych. Nie lepszy

by

los

miast

t.

z.

wolnych,

czyli królewskich,

rzdy zastpców królewskich doprowadziy do zupenej ich ndzy. Konstytucja 1768 r., ustanowiona pod wpywem posa rosyjskiego Repnina, umiejtnie podsycajcego gdzie

egoizm stanowy szlachty, jeszcze bardziej

mono zdobycia samodzielnoci, poddawszy ograniczya miasta ostatecz-

nie

pod

wadz

starocisk.

19

A w wewntrz

miast

runków do wywalczenia

wzgldem

te

nie

byo

lepszego

religijnym katolicy

i

bytu.

odpowiednich waNiejednolici pod

protestanci zwalczali siebie

nawzajem; najsilniej rozwijaa si walka pomidzy chrzecijanami a ydami, o wiele od pierwszych liczniejszemi, walka na gruncie ekonomicznym. Walka ta zarysowaa si ostro, kiedy mieszczastwo chrzecijaskie przystpio do wywalczenia praw dla siebie i kiedy odrazu zajo stanowisko wrogie wzgldem innych nie zupenie z ni identycznych grup. Pod

masa licy

nie

bya

wzgldem narodowym równie caa

ta

jednolit: protestanci byli Niemcami, kato-

— Polakami,

na Rusi

— mieszczanie W

wyznawali wiar

spoecznym ukadzie uywali jzyka ruskiego. poczwszy od rolników miast te nie byo jednolitoci, rzemielników wiejskich, znajdowali si tam przemyso-

greck

i

i

wcy, bankierzy, inynierowie,

noci.

Nie

posiadali

innego

ludzie

najróniejszej zamo-

cznika

prócz wspólnego

prawa i rzeczywicie na tym gruncie, na tle cznoci sadziaania. wiadomo morzdnej wytworzya si cznoci wzrasta stopniowo wraz z wzrostem wpywu i zna-

czno

czenia mieszczan

Wpyw ten

w

Polsce.

si na gruncie ekonomicznym. Wyej wyoone byy przyczyn powanych zmian w samej polityce pastwowej. Zajto si uregulowaniem dróg wodnych, ulepszeniem dróg ldowych, zmniejszono koszta transportu. Zniesiono pitno haby z handlu. Wprowadzono zasady protekcji do polityki wewntrznej kraju. Wszystko to musiao wywrze waciwy skutek na stosunki przemysowe kraju. Zjawiaj si sklepy i skady z towarami, cudzoziemskiemi winami, materjaami, powstaj ksigarnie, magazyny mód i t. d. Kredytowa gospodarka daje pochop do tworzenia instytucji kredytowych, zjawiaj si pierwsze banki Teppera, Kabryta, Blanka, Kluga, Frybesów, Kapostasa i in. Nieudane wysiki panów, zakady, tworzone przez króla i jego pomocnika Tyzenhauza day opiera

fakty

—

szersze pole

do dziaalnoci mieszczanom.

Ci

sami

ludzie, 2*

20

tworz instytucje handlowe, wchodz do zarzdów nowych fabryk, jak np. kompanji manufaktur wenianych, wkadajc tam swój kapita swoje zdohioci, zasiadajc obok dygnitarzy królewskich. Wypuszczono pierwsze akcje towarzystw fabrycznycli przycigano rednio zamone warstwy mieszczaskie do teje fabrykacji, wzbudzajc w nich którzy

i

i

zainteresowanie

—

ryzykiem wkadanych kapitaów.

Powstaa obok innych fabryk mennica, hidwisarnia, fabryka fajansu

dno

caym

w

Belwederze. Tyzenhauz

szeregiem manufaktur,

przedsibiorstw

sigaa

300.

—

w caym

Wywoao

to

otoczy Grokraju liczba

napyw

do miej-

scowoci przemysowych si modych z ssiednich miasteczek, a nawet wsi, i wytworzyo warstwy robotnicze, podnoszc znaczenie si miast, w ten sposób zaludnionych. Wzrost manufaktur i handlu jednoczenie na zjawienie si duej iloci przedsibiorstw, obliczonych na miejscowy rynek (miasta i miasteczka), i przyczyni si do wzrostu redniozamonej warstwy kapitalistów miejskich. Potrzeby rosy; rozwija si w miastach ycie umysowe. Powstaj szeregi modej inteligencji mieszczaskiej, która przedewszystkim do zadouczynienia potrzebom swojej warstwy spoecznej. Wzrost dobrobytu, siy i znaczenia ekonomicznego wywouje wród mieszczastwa denia do zdobycia warunków dalszego trwaego rozwoju, przedewszystkim do zdobycia samorzdu miejskiego. A obok tego rozwija si poczucie wiadomo narodowociowa, wiadomo krzywdy, jaka przez anarchj dzieje si caemu spoeczestwu, a która specjalnie ciy na miastach, zupenie od udziau w sprawach politycznych odsunitych a obarczonych podatkami. Chocia niedostatecznie liczne (zaledwie 500 tys. liczce bez ydów, których byo okoo 900 tys.), jednake silne i

wpyn

dy

i

zyskami

i

znaczeniem, zdobytemi ostatnio

w

okresie odra-

mieszczastwo zaczyna si organizowa pod przewództwem Warszawy, Grodna i Poznania. Wzrost nowych orodków przemysu wywoa jednak zastój i upadek dzania

si,

21

w

niektórych dawniejszych miastach, odcign stamtd siy przemysowe, osabi ich znaczenie i cakowicie usuod udziau w tym ruchu, jaki si zaczyna, nawet postawi je we wrogie wzgldem tego ruchu stanowisko. Haso reformy rzucone w izbie sejmowej dao mieszczastwu pochop do upomnienia si o sw^oje prawa. wiadowasnej siy wzrastaa coraz wyraniej. Nastrój i poczucie znaczenia urosy jeszcze bardziej, kiedy przyszy wieci o tym, jak mieszczastwo paryskie, miasta Francji przez deputowanych poczy sobie postpowa w Zgroma-

n

—

mo

dzeniu Narodowym.

Podnoszc miasta nasze do czynu,

ruch francuski A\'}'woa

powan obaw wród

przedsta-

Na posiedzeniach sejmu przystpiono

wicieli szlachty.

je-

w

padzierniku 1789 r. do dyskusji nad podatkami miejskiemi. Warszawa, która wnosia dobrowolnych skadek 160.000 z., ofiarowaa jeszcze 400 tys. z. rocznie zamiast podymnego, dopóki pozostanie rezydencj królewsk. Ofiara ta niektórym wydaa si zbyt szczup. Wtedy w dyskusji Niemcewicz podniós argumenty powane politycznie: „w nakadaniu podatków na miasta tem ostroniejszemi by winnimy, i bez nich, o nich decydujemy; jeeli kady obywatel przyczynia si winien do ciarów szcze

e

w miar

korzyci, jakie odnosi, to pamita trzeba, szlachta ma wszystkie dystynkcje i prerogatywy, a mieszczanie adnych ten podatek idzie gównie na wojsko,

pastwa,

e

;

a

e

czy mieszczanin mieszczan

dla

czuj si

by

moe by

oficerem? Czasby ju byo, sprawiedliwszym, bo inaczej po-

oni, czym s, i upomn si o prawa nanatury u tych, którzy ich zaprzeczaj..."

lene im z Myli te nie wywary wraenia na

tych, do których skierowane, nie pozostay jednak bez skutku. Wród mieszczan istniaa warstwa zamona i inteligencja, na któ-

byy rej

adwokat Mdrzecki, Fr. Barss, kupiec PasRafanowicz i Dekiert, a która musiaa w swoje inicjatyw zmiany istniejcych stosunków. Posia-

czele stali:

wzi

chalis,

rce dajc ju

si

ekonomiczn, pozbawiona zupenie znacz-

22

dy

musiaa zatym do przeistoczenia ówczesnych warunków ycia. Naturalnym rodkiem byo zamonego mieszczastwa, a orzorganizowanie bogatego nia politycznego,

i

ganizacja

taka

moliw bya

tylko

w

drodze

zrzeszenia

Ko-

caego mieszczastwa. Dekiert w porozumieniu z tajem umyli stworzy zwizek miast i wcign wszysttym celu zakie miasta królewskie do tego zwizku. proszono wszystkie miasta, aeby przysay po dwóch delegatów do Warszawy dla wspólnego dziaania wobec sejmu. dziaalno agitacyjn. Wydano Równoczenie rozpoczto rozesano broszur p. t. Prawa miast Mdrzeckiego, która dowodzia, e miasta królewskie w Rzpltej za czasów jej potgi tworzyy stan wolny, e narówni ze szlacht bray udzia we wszystkich obradach, traktatach, elekcjach, e wic maj odwieczne prawa do rzdu, adminiwasnego sdownictwa. stracji Krakowianie, którzy do ostatniej doby ^^'5'syali swoich posów na sejmy, i którzy nastpnie wobec przemonego wzrostu Warszawy utracili swoje pierwszestwo ekonomiczne w kraju, odmówili udziau w zjedzie: za niemi poszy niektóre miasteczka, które utraciy równie swoje da-

W

i

i

i

wniejsze stanowisko (Olkusz, Kruszwica

usuchao gosu

Dekierta,

i

w

poowie

i

in.).

Ale 141 miast

listopada 1789

r.

zja-

si ich delegaci w Warszawie, (269 ogóem). wienie si, oraz uroczyste prz^^stpienie do obrad rzucio Ich zja-

wili

postrach na partj arystokratyczn. Po miecie zaczto opowiada o prz;s'gotowaniu do rewolucji, która miaa rze-

komo w^ybuchn

w

rocznic koronacji, 25 listopada. Sapieha chcia umieci które tam kobiety, swoje faworytki, w loy na teatrum. Odpowiedzia antreprener Guardasoni, najte, nie jest przeto wszj^stkie loe za kontraktem panem adnej. Sapieha, wiedzc, e Dekiert owa, prezydentowa warszawska, midzy innemi ma lo, rzek zuchwale „To za wiele na ni!'* et propria auctorifate (i samowolnie) posa stolarzów^, eby w tej loy zrobili przedzia na poow

e

dla tych jego faworytek.

.,

s

Gdy Dekiertowa ujrzaa,

e dare-

23

s

mne

pó

e

uskarania,

jej

loy, rzeka

z

mimo

kontraktu odbierajfj

„Niechby

niecierpliwoci:

pamita, co si w Paryu dzieje!" kowao, powiedzmy szczerze, rzucio

—

ks.

Sówko

jej

Sapieha

to poskut-

przestrach na wszystzjawi si na iluminacji w ratuszu nisko kania si Dekiertowi, a na zapytanie, czemu to robi, odpowiedzia: „Nie chc wisie". Branicki zamkn si na noc 25 listopada, i siedzia w swym paacu z nabitemi pistoletami na stole. Najbardziej konserwatywni panowie nie uspokoili si tak prdko i dali od Maachowskiego, marszaka sejmowego, aby dla ukrócenia buntu mieszczaskiego sprowadzi kawalerj narodow. Suchodolski domaga si nawet

kich arystokratów.

Ks. Sapieha

i

ca

utworzenia specjalnej nie

mia dosy

bezpieczestwa, poniewa do opieki marszakowskiej.

deputacji

zaufania

—

A tymczasem wszystkie te obawy byy zbyteczne; miasta nie mylay o adnej rewolucji, przystpiy tylko do wj'^pracowania programu Pocztkowo zamierzano domaga si ustanowienia obok izby szlacheckiej take izby miejskiej, ale danie takie przerazio oburzyo stany sejmujce, które czuy si dotknite tym tak podug swoich stanowych przesdów bezczelnym daniem. Dekiert pod wpywem rzekomych przyjació miast, którzy tv,'ierdzili, e tylko

da.

i

prob mona kiem kroków

cokolwiek

uz5'^ska,

sam

bdc

przeciwni-

skutkiem przewiadczenia o niedostatecznoci si miejskich, postara si o usunicie tego punktu z jak równie, o osabienie ogólnego ich rad3'^kalnych,

da,

tonu.

Pomimo

to

wypracowano memorja, który zasuguje

na uw^zgldnienie ze

„Nadszed

czas,

wiedliwoci

i

wzgldu na

mówi

miasta,

w

prawdy omiela nas

swój ton

którym

i

charakter.

znajomo

mówi w

spra-

otwartej szcze-

wynurzy najrzetelniejsze do ojczyzny przywizanie, a na tak wanych pobudkach, odwoa si do praw nam sucych, jako obyw^atelom miast wolnych, jako waciroci,

cielom ziemi od wieków przez miasta posiadanej, jako lu-

24 dziom, którzy uj^iek praw swoich czuj, nietylko dla

sie-

powszechnego ojczyzny dobra, a w wietle sprawiedliwoci waszej zaufani, wtpi nie mog, im to wróci i zatwierdzi zechcecie, co prawo natury kademu czowiekowi a najdawniejsze przodków ustaw^^, w czasie szczcia i sawy polskiej, stanowi miejskiemu zabezpieczay". Memorja dowodzi nastpnie, jeeli ucisk jakiemu ulegaa wielomiljonowa ludno by wynikiem niewiadomoci i uprzedze, to naley go obecnie znie w wieku owiecenia i sprawiedliwoci. Dn. 2 grudnia r. 1789 Dekiert na czele blizko dwustu osób, delegowanych rónych miast polskich i litewskich, stawi si u króla z memorjaem. „Wszyscy, równie jak on, po miejsku w czarnych sukniach czekali" na przyjcie bie, lecz

dla

e

e

podali mu memorja, przez wszystkich podpisany. Z zamku caa ta „czarna, mieszczaska procesja" wród tumów ludnoci warszawskiej udaa si do marszaka sejmowego, Maachowskiego, który ich przyj przychylnie, ale odradza wystpienia manifestacyjne, do kanclerza Maachowskiego, do wielu ministrów, senatorów i posów, przedstawiajc wszdzie swoje dania. wielu miejscach musieli nasucha si gorzkich sów, za ten „niesychany zjazd mieszczan". Zuchwalstwem bowiem nazywano ton, jakim

króla

i

W

—

przemawiay miasta do Rzpltej, faktycznie za miasta poza zwoaniem zjazdu, co w istocie rzeczy nie byo nielegalnym, nie mogy i nie chciay wstpowa na drog rewolucyjn, stojc cigle i jedynie na gruncie walki legalnej. Jak Kitowi cz opowiada, zwizek miast przedstawi swoje

dania

cajc im:

sejmowi, skutkiem

sów

króla,

który zale-

T

unionoci

wyraajcie proby i racje. drog tylko moecie doj dobrego skutku", odesa ich do sejmu. kilka wic dni po wizycie na zamku musia dawa sejm posuchanie mieszczanom. Weszli wszyscy do „Z

W

sali senatorskiej

spokojnej

da

po miastach.

Dekiert zabra gos i wprowadzenia municypalnoci

parami,

w

mowie

wszdzie

25

Tymczasem Kraków \\'ysa pokorn

mu

czenie

zasiku

i

wyonienie

prob

deputacji,

o wyzna-

któraby

roz-

patrzya jego przywileje dawne. Proba Krakowa bya napisana unionym tonem, zoona na rce plenipotenta Gepzostaa przedoona kanclerzowi

perta

uja

wszj^stkich wrogich

z takiego obrotu

w

Maachowskiemu;

miastom posów, zadowolonych

sprawy, który

wiadczy móg

o roza-

Dn. 15 grudnia przystpiono tyczcym si podatku projektem, w sejmie do dyskusji nad na Warszaw. Posowie poczli napada na zbyt miae

mie

szeregach mieszczan.

-

Uwaano nawet, e byoby to ze szkod dla Polski, gdyby dania ich byy urzeczywistnione, bo „gdyby miasta nasze zyskay wolno, lud zagraniczny porzuciwszy dania miast.

dawne swe mieszkania, do Polski by si cisn, a toby mogo obrazi ssiadów naszych, których przyja jest nam potrzebna." (Butrymowicz). Podnosiy si take gosy w obronie miast. Zwracano uwag, e zwizek miast istnieje tylko na korz^^ Rzpltej, sprzeciwiano si natomiast dopuszczeniu miast do sejmu. Po trzydniowych naradach uchwalono wyznaczy osobn deputacj dla miast, która razem z kanclerzami w prawa ich i przywileje wejrzawszy i zniósszy si z deputacj do formy rzdu zdanie swe przedoy stanom.

powanym dowodem wiadomoci potrzeb, jaka rozwina si dojrzaa wród mieszczan. Mieszczanie wystpuj z wyranym programem, który ma na celu uobywatelnienie caego mieszczastwa, a jednoczenie wystawiaj program tymczasowy, który mia Wystpienie miast

jest

bardzo

i

by

urzeczywistniony natychmiast.

W tym skróconym pro-

gramie zebrali wszystkie najwaniejsze potrzeby warstw posiadajcych miejskich, konieczne dla dalszego ich pojednym sowem: samomylnego wzrostu, dajce si rzd miejski. Miasta jako sia spoeczna nie wystpuj z prob, ale z daniem twardym i gronie popartym zjednoczeniem wszystkich si miejskich. Miasta z Warszaw tym no^ys^ym czynnikiem w dziejach Polski, jaki na czele

uj

s

20

ma jej nada nowy kierunek rozwoju. dania miast wydaj si ogóowi szlacheckiemu „nieprzyzANoitemi", faktycznie za s wyrazem napitej wiadomej energji nowej i

klasy spoecznej,

bogata

wród

inteligientna

i

chciaa im

powiada

której

jej

zadouczyni

pierwsze

miejsce

cz. i

zajmuje

Pocztkowo szlactita chwycia si rodka, jaki

interesom. Postanowia

nie

od-

przecign

do swoich szeregów najwybitniejszych przedstawicieli mieszczastwa, a tym samym rozbi organizacj mieszczask. listopadzie i grudniu 1790 roku nadano cay szereg nobilitacji; sejm by przychylny dla wybitn3'ch jednostek z mieszczastwa, interesom klasy caej zado uczyni dugo nie chcia, uwzgldni je, liczy si z niemi jednak musia. Inaczej przedstawiaa si sprawa wocian. Chocia najliczniejsza w spoeczestwie warstwa, liczca w 1791 r. okoo 6,365.000 gów, a zatem okoo IS^^o caej ludnoci, jej

W

chopi

nie byli

w

stanie

postawi jakichkolwiek

da,

upomnie si o swoje prawa, pozostao im co najwyej baga, a takiego gosu, jak wiadomo, ci, co posiadaj si, byli

uwzgldnia. Przedewszystkim chopi nie jednolit mas pod wzgldem ekonomicznym. Co pranie

z\\'5^kli

cica

na nich bya zjawiskiem powszena charakter chopów wpywa w znacznej mierze take stopie zalenoci, a ten nie by wszdzie jednaki. Istniay cae grupy chopów wolnych: sprowadzeni osadnicy cudzoziemscy, t. zw. Holendry albo Olendry, budnicy i rudnicy, zajmujcy si na Mazowszu gównie i Polesiu wyrabianiem potau, smoy, dziegciu, za dobro-

wda paszcz^zna chnym, pomJmo

woln

z

to

dziedzicami

posiadacze ziemi

umow, rónego

(to zn.

rodzaju emfiteutyczni

wieczj^ci posiadacze cudzej, naj-

czciej skarbowej ziemi), okupnicy, zagrodnic3% wocianie nie pTzyvdz&vA do ziemi. Ludzie ci, stanowicy 7$ ogólnej sumy chopów, pod wzgldem ekonomicznym wyranie rónili si od pozostaej w poddastwie masy, dobrobj-t by nieco wikszy, gospodarka sza lepiej, istniay

cz

27

pewne lady

Ta caa masa zajmowaa

cywilizacji.

wisko zupenie odrbne. Ale i poddani nie stanowili jednolitej masy.

brach królewskich, ich

byo

w

ekonomjach

o wiele lepsze, znoniej sze,

obowizki, paszczyzna

robocizny

i

wic

inwentarzami, nie podlegali gnaci,

i

dzierawicy

starostwach

stano-

W

do-

pooenie

ni gdzieindziej. Ich byy cile okrelone

samowoli wacicieli. Ma-

starostwa, czasami dawali folg

swoim

instynktom, ale i wtedy jeszcze istniaa droga otwarta dla chopów: skargi przed komisarzem, rewidujcym majtki,

sdy referendarskie w Koronie, asesorskie na Litwie. Naogó wic pooenie tych chopów byo znoniejsze, ni — chopów w dobrach duchownych. Ucisk duchowiestwa by wikszy, bezpieczestwo mniejsze, ale stan chopów tej kategorji

by

checkich, stanowili

o wiele jeszcze lepszy anieli

czyli

t.

najwiksz

posiada,

ma

sam

miao

okoo

dobrach

poow

szla-

dziedziczni

wszystkich cho-

byo

jest faktycznie

eli pan jego nie jak to

cz,

w

Chopi

prawdziwie smutne. Chop szlapoczucia wasnoci, bo jej rzeczywicie nie

pów, a pooenie ich checki nie

dziedzicznych.

zw.

móg

wasnoci

pana swego.

Je-

go sprzedawa dowolnie, jak rzecz,

miejsce np.

w

Rosji, to

w kadym

razie

móg

w

obrbie swojej posiadoci rozporzdza jego osob. Ta dowolno jest najistotniejsz cech stosunku szlachcica do chopa: paszczyzny, robocizny, darem szczyzny, wszystko to byo regulowane wedug widzimisi waciciela, który na terytorjum swoim by nieograniczonym królem. Rzeczpospolita skadaa si z caego szeregu absolutnych monarchji, najprzeróniejszej wielkoci poczwszy od posiadoci, przechodzcych wielkoci nie jedno udzielne pastwo niemieckie, a do drobnych dwu lub trzywókowych majteczków. Pan rozporzdza samowolnie nie tylko poddanemi; nawet ludzi „wolnych wtrcano w niewol przez

poddank lub objcie gruntu chopskiego". Wypdzano chopów z gruntu zabierano im chaupy rol. Uprawiano ucisk ekonomiczny, narzucajc chopu gorzak,

oenienie

z

i

i

28

marchwi, buraków

t.

i

Chop musia

indziej.

W czarnych

p.

po cenie wyszej, anieli gdzie-

siedzie cicho

znosi

i

to wszystko.

stanowczo nie przesadzonych barwach mawocianina polskiego, los czowieka, od któ-

ale

luje Staszic los

—

zaleaa przyszo odrodzenie pastwa. narodu polskiego stoi mnie przed oczyma. Widz miljony stworze, z których jedne wpó nago chodz, drugie skór albo ostr siermig okryte, wszystkie wysche, rego faktycznie

„Pi czci

zndzniae, obrose, zakopciae, oczy gboko w gowie zapade, dychawicznemi piersiami ustawicznie robi. Pospne, zadurzae i gupie, mao czuj i mao myl, to ich najwiksz szczliwoci. Ledwie w nich dostrzec mona dusz rozumn. I zwierzchnia posta z pierwszego wejrzenia wicej podobiestwa okazuje do zwierza, nieli do czowieka. Chop ostatniej wzgardy nazwisko maj. Tych ywnoci jest chleb z rótu a przez wier roku same zielsko; napojem woda i palca wntrznoci wódka. Tych pomieszkaniem s lochy, czyli troch nad ziemi wyniesione szaase. Soce tam niema przystpu; s tylko zapchane smrodem i tym dobrotliwym dymem, który, aby podobno mniej na swoj ndz patrzali, zbawia ich wiata, aby mniej cierpieli i w dzie i w nocy duszc, ukraca ich ycie mizerne, a najwicej w niemowlcym wieku zabija. tej smrodu i dymu ciemnicy dzienn prac strudzony gospodarz na zgniym spoczywa barogu; obok niego pi maa a naga dziatwa na tern samem legowisku, na którem krowa z cieltami stoi i winia z prositami ley. Dobrzy Polacy! Oto rozkosz tej czci ludzi, od których los waszej Rzeczypospolitej zawis. Oto czowiek, który was ywi! Oto stan rolnika w Pol-

—

W

sce! („Przestrogi dla Polski"). Nie tylko i

w wywodzie

Staszica

zapytanie co to jest

prawnie

jest

niczym,

mieci si

chop

w

duo

Polsce,

w caym

opisie, ale

gorzkiej prawdy.

odpowiedzianoby

faktycznie jest wszystkim,

e

istniao prawo ycia

prawda po

r.

1768,

w

—

narodem

caym, wytwórc caego bogactwa narodowego. Doda ley,

Na

na-

mierci nad poddanemi. Co którym zakazano tej samowoli, ustao i

29

po czci wieszanie i cinanie chopów, a jednak i potym zdarzay si wypadki nadzwyczajnej samowoli ze strony szlachty. Na dworze Radziwia by owczy, który „na osoce i obawie, e ludzie nie dopilnowali zwierza, kilku chopów zaraz powiesi kaza" (Matuszewic). Paszczyzna bya normalnym stanem rzeczy wszdzie,

bya

gówn

podstaw gospodarki

wpyw

gorszy

rolnej.

na charakter chopa:

by

Wywieraa

naj-

on leniwy, niena-

widzi pracy, która bya dla niego przedewszystkim przeklestwem i która jemu nic nie przynosia prócz ndzy. Pan chcia zaatwia wszystko przy pomocy tej przymusowej pracy, std wszelka wolna praca miaa zbyt warto. O wartoci tej pracy poucza nastpujce obliczenie; w nim podajemy z jednej strony nazw towaru,

ma

z drugiej

robi

ilo dni

tyle, ile

owsa

jczmie.

=20

pszenicy

W

takich

wnego,

e by

s

potrzebne,

aeby móc

za-

dany towar.

= 24 dni = 32 = 12

yta

korzec

pracy, które

kosztuje

„

korzec grochu tatarki

„

prosa

„

„

„

kapon

=24 =16 =28

dni „ „

= 26

„

^).

y

warunkach musia nasz chop. Nic dzion, zwaszcza poddany szlachecki, niepora-

dnym, leniwym, apatycznym, skonnym do pijastwa, brudnym, e dom jego nazywano „domem zarazy". Zatraci w sobie poczucie ludzkoci, nie posiada innych uczu, prócz religijnego, ale to ostatnie odgrywaa olbrzymi rol w jego yciu i czstokro mogo by dwigni do rozpacznego czynu.

Dodajmy do tego, e chop nie mia monoci wyoenia swoich krzywd przed bezstronnym sdzi, dlatego e i w dobrach duchownych i szlacheckich waciciel sprawowa wadz sdziowsk (sdownictwo patrymonjalne), i zrozumiemy, dlaczego z poród chopstwa nie móg si ')

Obliczenie to dotyczy starostwa Olsztyskiego

w

r.

1789.

30

podnie aden mski gos protestu, prócz jków aden i

zor-

ganizowany, a cigy czyn w obronie swoich interesów. Wocianie byli warstw najliczniejsz w kraju, jakociowo je-

dnak (ekonomicznie i spoecznie) sabi, zdolni jedynie do chwilowego wybuchu, pod wpywem godu lub agitacji na tle rónic religijnych pomidzy niemi a wacicielem, dzierawc lub poddzierawc (^ydem) ale nigdy do silnej walki o swoje prawa. Wybuchy te wyraay si w formie rzezi, hajdamaczyzny na poudnio-wschodzie Rzeczpospolitej. Po powstaniu Gonty i eleniaka, bardziej zorganizowanym, które jednak spoeczestwo szlaclieckie utopio we krwi chopprzy pomocy tych samych Rosjan, którzy wywoali cay ruch ukraiski, chopom na dugie lata odesza do walki. Pomimo to ndza, z powodu nieurodzaju przechodu skiej

ch

i

wojsk rosyjskich, agitacja, kierowana z Petersburga, zwrócona przeciwko katolikom i ydom, wywoaa nowe wybuchy w latach 1788 i nastpnych. Wybuchy te byy rzadkie, posiaday charakter sporadyczny i wicej wywoay przeraenia wród sfer rzdzcych, wicej w Warszawie, ni na miejscu. Szlachta postanowia broni si wszelkiemi jakie tylko naw^et

byy w

wygotowa

jej

rkach rodkami

i

zaproponowaa chopom.

ruszenie pospolite przeciwko

Takie nadzwyczajne rodki okazay si zbyteczne i na Woyniu i w Szawlach. Pomimo to szlachta nie znaa miary

w

karaniu.

„Wojska na Woyniu, powiada jeden ze spóczesnych, a jednak strach si nie zmniejszy", gromady obwinionych sprowadzano do Dubna, ucka, Krzemieca Wodzimierza. „Oczyszczano ich ozami z pyu buntowniczego, najczciej niewinnie, ciko wyobrazi sobie te wszystkie nad poddastwem zncania si i tylko pragn naley, aby takie postpowanie nie przywiodo chopów do ostatecznej rozpaczy. Ale choby i to nie nastpio, wielka zawsze dla prowincji wypadnie std ruina. Dziedzic uciek-

byo duo, i

szy do a

chop

miasta, nie nie

dba o

moe doglda pody

swojej roli,

swego gospodarstwa, wraz z ywidzc,

e

31

ciem lada chwila mu je wydr". Wojewoda Stempkowski pisze do króla: „Od samego Wodzimierza po wszystkich miasteczkach i wsiach, szubienic peno rónego narzdzia. I u mnie jest pilno, ale bez haasów, szubienic nie stawinni, to dosy czasu, a tym spowiam, bo gdy si trwoy, a drugich prawie ucz, by sobem jeden lud si desperacja szerzya rozruch w^szczty". Za sowo nieostrone i

oka

kiedy powiedziane wsadzano ksiy czsto wiksza ufno przez chopów okazywana bya dostatecznym tytuem do aresztowania i indagacji proboszcza. Wybuch stumiono w^ zarodku. Faktycznie nie by on grony: skutki odbiy si fatalnie tylko na krzywdzonej ludnoci wociaskiej, atwo byo zdusi go szlachcie, która potrafia bezlitonie broni swej posiadoci wewntrz, nie umiaa tylko zasania ojczyzny lub przy

kieliszku

unickich do wizienia

;

od wroga. Groniejszemi w skutkach byy ucieczki chopów. Lepsze warunki ycia w zaborze pruskim (po r. 1772) wywoay wród chopów wielkopolskich denie do uciekania gromadami pod opiek rzdu pruskiego. Na wschodzie pomimo elaznych kleszczy, w jakie uja Katarzyna Kozaków, sicz wywieraa pocigajcy wypyw na wocian, którzy

i

tam

Wic pomimo

poddastwa papowsta brak rk praspoeczestwie ziemiaskim musiaa si zjauciekali.

i

szczyzny na ziemiach szlacheckich

cujcych,

wi

w

troska o usunicie tego braku. Silniejszym

by wpyw

wocian na klasy rzdzce, Avpyw, musia si odbi na prawodawstwie, w formie chci przycignicia do kraju nowych si roboczych. Poza tern ciarami na chopach wszystkich bez wyjtku ciyy inne jeszcze obowizki, dziesiciny, madraty, meszne, z których, podug sów biskupa Skarszewskiego, skadaa si gówna dochodów duchowiestwa katotego biernego czynu

który

i

cz

lickiego

u

nas.

Co

mówi

o wielkoci tego dochodu, jeeli

w rkach duchowiestwa w r. 1777 miecia si dziesita cz dymów Korony, a w 1791 w caym past^yie posia-

32

dao duchowiestwo 153551 dymów, ju po jezuickich,

zabraniu dóbr

wynoszcych 32 miljony z. Na jedn gow okoo 12.000 gów duchowiestwa) przy-

przecitnie (liczc

padaaby wcale nieza wioska o

14-u przeszo dymach, chocia równego podziau nie byo, to i tak jeszcze nawet wikarjusze i proboszcze w zych okolicach, nie mówic o dochodach ze wiadcze duchownych, mieli uposaale

enia mierne,

wio u

Duchowiestwo

ale dostateczne.

nas osobnego stanu.

Byo

nie stano-

jednak przeniknite du-

chem kastowym, obce interesom narodowym,

suc

wy-

cznie interesom osobistym polityce Rzymu; kler nie^ zajmowa odrbnego stanowiska, by wyranym odwieri

ciadleniem szlachty, i

jej

odamem

najbardziej niezalenym.

wród

szlachty,

tkwiy

i

— bardziej

Te same warstwa,

w

egoistycznym jakie istniay

duchowiestwie, brako tylko

pozbawionych utrzymania. Na czele stali biskupi i arcybiskupi, których interesy ekonomiczne i moralne zbiegay si z interesami monowadztwa. Olbrzymie posiadoci (biskupstwo krakowskie przynosio przed pierwszym rozbiorem okoo 1 miljona zotych, po rozbiorze przeszo 574.860 z., zatym naleao do najbogatszych w Europie, biskup wileski otrzymywa 220 tys. zp. rocznej intraty, najubosze ze wszystkich Chemskie czynio okoo 46.300 zp.) przynaleno do senatu i wpyw religijny na cay bardzo religijny ogó czyniy z nich potg prawdziw, co przy waciwociach innych monowadców, przy przekupstwie nienasyconej chciwoci uczynio z nich „czwart i nigdy potencj rozbiorow" Polski. Wprawdzie i wród duchowiestwa znalazy si jednostki uczciwe, ale naogó episkopat przy zupenej obojtnoci dla spraw ogólnych przedstawia materja najbardziej przeciwny wszelkim zmianom. Ich pooenie byo wietne, czegó im jeszcze wicej byo potrzeba.

Pocztkowo w rkach kocioa bya zerodkowana owiata i dobroczynno publiczna, po zwiniciu zakonu jezuitów czynnoci

te

przeszy do

rk

pastwa.

Komisja

33 edukacyjna

dya

do prawdziwej owiaty

i

musiaa si

który wszdzie spotyka z oporem i nienawici nie chcia wypuci z rk swoich dawnych rzdów nad duszami ludu, a zatym sprzeciwia si wszelkim zmianom w ustroju politycznym. Na tym samym tle zrozumie mona opór, jaki stawiao duchowiestwo zwaszcza zrównaniu w prawach akatolików z katolikami, szczególniej przykleru,

znaniu przedstawicielom wyszego duchowiestwa greckiego równych praw z katolickim. Wywoao to nienawi tak zw.

prawosawnych,

ich

cienie do

w kocu

ten

sam, co

pospolitej,

i

Rosji,

niech

u pierwszych

— pomimo

do Rzeczrezultat,

si do wszelkiej równego znaczenia z pierwszemi. Okoo 300 tys. dyzunitów, przewanie chopów na wschodzie i poudniu rzeczypospolitej, nieowieconych, ciemnych byo t mas, przy

nienawi

pomocy

naprawy

której

dziaao duchowiestwo

dobijania

greckie.

Jeeli wielkim by ucisk i wyzysk chopów przez duchowiestwo chrzecjaskie, to wprost niewol nazwa naley zaleno gminu ydowskiego od kahaów i rabinów. dostatecznie silnemi do walki o prawa, kabay Nie usioway wszystkiemi siami broni istniejcego stanu rzeczy, byle tylko uniemoliwi pastwu wtrcanie si do wewntrznych spraw swoich gmin. Ciemnota, ndza, choroby byy ich staym siedliskiem, a przy ucisku zzewntrz od spoeczestwa chrzecjaskiego, przy takiej organizacji gmin, uzalenionych od garci bogatych bankierów i przedsibiorców kahalnych, ydzi nie mogli podnie swojej sprawy sami. Pomimo to ich sprawa jako sprawa obcego wewntrz pastwa prawie miljonowego organizmu nie moga nie na widowni historyczn.

bdc

—

wypyn

Konstytucja 3-go maja.

n.

Próby

i

w

pomysJy reform

drugiej polowie

w. XVIII. olska staa nierzdem",

wicie nierzd

mawiano

by gówn

tnego stanu rzeczy. Zmiany

i

rzeczy-

przycz}'n smu-

byy

pastwo miao wogóle

konieczne

Po zupenego upadku za Sasów, zjawiaj si w drugiej poowie XVIII w. pierwsze odruchy budzcego si ycia. Co byo przyczyn, jeeli

okresie anarchji

istnie.

i

tego odrodzenia? usiowalimy to wyjani w rozdziale pierwszym. Wpj-AY rodziny Czartoryskich, znaczenie warunków zewntrznych, ucisk ze strony mocarstw ocien-

nych

— nada

szy bieg

myli

stana na

w

pocztku panowania Poniatowskiego yw-

reformatorskiej. Pierwsza reforma polityczna

sejmie

konwokacyjnym 1764

niejsza reforma zostaa

dokonan

w w

r.,

dalsza a

wa-

latach 1773--1775na

r. 1776. Nastpnie zaZaczyna si rozwój spopanowaa cisza w^ prawodawstwie. ecznego ycia: powstaj pierwsze zmiany, dosze do sku-

sejmie delegacyjnym,

f

\ '

tku

uzupeniona

w

drodze inicjatywy pryNvatnej. Praca prawodawcza zwracaa si przewanie, jeeli nie wycznie, do napra^vy organizmu pastwowego, w dziedzinie ycia spoecznego wprowadzajc drobne tylko zmiany. r. 1764 sejm w zakresie reformy prawodawczej zdoby si zaledwie na wprowadzenie ..porzdku sejmowania".

W

/

;

Sejm repninowski r. 1768 posun kwestj t naprzód, ale nie przyniós prawdziwie korz-stnych dla pastwa zmian. Sprawy, podlegajce sejmowi, podzielono na trzy kategorje. Do pierwszej naley miay t. zw. prawa kardynalne (zasadnicze), które zostay ostatecznie sformuowane na tym sejmie, a jako wieczyste

nie

miay

by

przez

aden

sejm

35

nastpny zmieniane. Obejmoway one elekcyjno tronu, artyku de non prestanda obedientia (prawo buntu wzgldem króla w razie naruszenia pactów), liberum veto w ma-

dwoisto rzdu

w

Koronie

na Litwie, nieodwoalno urzdów, co znaczyo, nieodpowiedzialno urzdników. Konstytucja zatwierdzaa wszystkie najwaniejsze braki ustroju politycznego; zaleao na tym Rosji i zbiegao si to z interesami monowadztwa. Drug kategorj obejmuj materje status, które musiay zapada jednomylnoci gosów. Do materji status zaliczono wszystkie najwaniejsze kwestje, wzbudzajce zawsze najwicej wzburzenia i najwicej nieadu: powikszenie lub ustanowienie podatku nowego, pomnoenie wojska, zwoanie pospolitego ruszenia, wypowiedzenie wojny i zawarcie pokoju, traktaty handlowe i polityczne, pomnoenie lub zmniejszenie zakresu wadzy urzdów, porzdek sejmowania lub sejmikowania, urzdzenie trybunaów i in. Trzeci kategorj stanowiy materje ekonomiczne, które mogy zapada wikszoci gosów. Jedyna prawdziwa zasuga i warto tej zmiany polegaa na tym, wprowadzono now zasad a mianowicie, nawet zerwanie sejmu nie obala zapadych do chwili zerwania postanowie. Ograniczono równie prawa sejmików w zakresie skarbowoci wojewódzkiej i w ten sposób przyczyniono si nieco do umoliwienia sprystoci rzdu centralnego. O ile w dziedzinie prawodawstwa, jak widzimy, nie posunito sprawy naprawy poza drobne zmiany, do czego gównie przyczyni si hamujcy wpyw Rosji, obok wroterjach status^

i

e

giego stanowiska drobnej szlachty

panów,

w

zakresie

i

niektórych

wadzy wykonawczej

spraw reformy bardzo

umiejtnie.

Na

—

monych

postawiono

sejmie konwoka-

cyjnym 1764 r. utworzono komisje skarbu koronnego, skarbu litewskiego i komisj wojskow koronn, a na sejmie koronacyjnym dodano jeszcze komisj wojskow litewsk. Przelano na

ni

te

komisje

ministrowie, podskarbi

wodniczy

w

ca wadz, jak posiadali odnoi

hetman

mieli

odtd

tylko prze-

komisjach, przyczym na wypadek wojny

—

3»

wadza w caej rozcigoci powraca do hetmana. Zamano wic nieodpowiedzialno najwyszycli dygnitarzy, zastpujc ich ciaami zbiorowemi, ustanawiajc nawet ich odpowiedzialno wobec sejmu nie zapewniono prawdziwej sprystoci rzdu. Komisje sprawoway swe czynnoci kadencjami, co kwarta miay si gromadzi i przez miesic zaatwia przekazane sobie sprawy. Skad komisji zmienia si móg co dwa lata, kady sejm dokonywa nowych w^ybor(nv (4 lub dwu czonków z senatu, ale

z izby poselskiej). Dwoisto zostaa utrzymana, a jednoczenie pozbawiono króla resztek wpywu, jakie móg wywiera na rzd centralny. Coprawda w 1766 r. królowi przyznano prawo przedstawiania czterech kandydatów do komisji, z których sejm wybiera jednego. Ustanowiono wic obok w^adzy wykonawczej królewskiej, drug

dwunastu lub siedmiu

wychodzc

z ona sejmu, a co zatym idzie, zamiast usuanarchj, wprowadzono nowy czynnik rozprzenia. Do szeregu komisji w okresie lat 1773 4 dodano take komisj edukacyjn, zbudowan na tej samej, co i poprzednie zasadzie, z t rónic, to ministerjum owiaty rozcigao swoj wadz na cae terytorjum pastwa polskiego, zatym byo pierw^sz prob zcentralizow^ania wadzy nad obu poowami Rzeczpospolitej. Na sejmie delegacyjnym pod bezporednim w^pywem ustaposa rosyjskiego przysza do skutku nowa reforma nowiono Rad nieustajc. Instytucja ta miaa duo dobrych stron, jednake od samego pocztku wywoaa nienawi i niech postpowej czci spoeczestwa, które w niej widziao tjdko nowy gwat carowej i nowy dowód ucisku rosyjskiego. Rada nieustajca bya wydziaem sejmowym, zoonym z króla i .przedstawicieli stanów, wybieranych na kadym sejmie ordynaryjnym co dw^a lata. Ministrowie nie naleeli do Rady z mocy swego urzdu, ale tylko o tyle, o ile ich wybrano na sejmie w liczbie czterech po jednym z kadego ministerjum. Prócz ministrów wchodzio do rady 14 senatorów, wród nich trzech biskupów, a za

n

—

e

e

—

37

—

18 sejmu jeszcze thvu ministrów, za od szlachty Wszystmarszakiem Rady. by jeden których deputatów, z kiego czonków Rady byo 36. Rada rozpadaa si na departamenty: interesów cudzoziemskich, policji, wojskowy, skarbowy i sprawiedliwoci, kady liczy po 8 czonków, a departament interesów zagranicznych skada si z 4 departamencie interesów cudzoziemskich czonków. marprzewodniczy kanclerz, w departamencie policji podhetman, w skarbowym szaek, w wojskowym drugi kanclerz. skarbi, w departamencie sprawiedliwoci Oprócz zebra departamentalnych odbyway si ogólne pod

wol

W

—

—

—

—

przewodnictwem króla. Król na mocy tej reformy

wionym

by jeszcze bardziej pozbamóg mianowa urzdników,

wadzj'; nie zatwierdza jednego

swej

móg tylko

z trzech

kandydatów, przed-

stawionych mu przez Rad. Wadza jego bya tymbardziej musia si on poddawa wikszoci ogólograniczon, nego zgromadzenia i tylko w razie równoci gosów swemi dwoma gosami przechyla decyzj na t lub drug stron.

e

Stopniowo monarcha faktycznie przeistoczy si w prezesa Ta sama zasada wikszoci obowizywaa karzdu. dego prezesa kadego departamentu. Ustanowienie Rady przynioso wane zmiany: po raz pierwszy i ostatecznie stworzono jeden wspólny rzd dla Korony i Litwy, wpro^vadzono jedn ogóln instytucj

—

zwierzchnicz dla caego pastwa. stytucja z\\'ierzchnicza,

podlego wyczajc Komisji czono

Bya

poniewa na

wszystkich

to

sejmie

faktycznie in-

1776

r.

orze-

urzdów wykonawczych,

—

kar w

nie

rapod rozkazom Rady zie nieposuszestwa usunicia winnego od urzdu. Do organizacji pastwowej wprowadzono chocia pod naciskiem zzewntrz pierwsze czynniki prawdziwie organizacyjne. A jednak Rada nieustajca od pocztku bya przedmiotem staych napaci ze strony ludzi prawdziwie dobru publicznemu yczli^^'^'ch. Zarzucano jej trwonienie grosza publicznego, samowolno w postpowaniu przez wprowadzanie

38

wysyanie listów napominalnych rekwizycjonalnych t. p. Prawdziwa przyczyna niezadowolenia tkwia gdzieindziej. Rada powstaa na rozkaz Stainterpretacji praw, przez i

i

bya przez cay czas swego istnienia ulegym rkach narzdziem, zgadzaa si na utrzymywanie

ckel berga

w w

jego

i

kraju wojsk rosyjskich, na gwacenie prawa nietykalnoci

posa

osobistej przez

widzia

Kraj

w

rosyjskiego (uwizienie Sotyka)

niej

dzieo

Rosji

i

i t.

p.

nienawi swoj do

wroga przeniós na jego dzieo. dziedzinie reform spoecznych prawodawstwo nie zrobio nic, albo prawie nie, zdobyAYszy si zaledwie w r. 1768 na skasowanie prawa ycia i mierci nad chopem,

W

przy zapewnieniu jednak nietykalnoci wszystkich dotychczasow^'ch praw dziedzica, oraz na zniesienie

(w^ r.

1775)

upokarzajcego pitna, jakie podug dawnego prawa nakaday na zajmujcych si przemysem i handlem ich zajcia.

Nieco wicej

w tej

dziedzinie

dokonaa

inicjatyAva pry-

watna (w stosunku do wocian). Rozumie si, reforma opieraa si na dobrze zrozumianym interesie wasnym, nie bez pewnej przymieszki zasad humanitarnych, i moliw bya tylko w wielkiej wasnoci ziemskiej. Dziki obliczeniom Turgofa, który dowiód, e na pracy paszczynianej Francja tracia 75% wydajnoci, rozpowszechnia si w caej Europie przewiadczenie o niekorzystnoci pracy niewolnej.

w

Jeeli nia,

to

Polsce

pocztkowo

w kadym

rza si u

ludzi

nie

byo

razie zaczyna

takiego przewiadcze-

wiadomo

tego wytwa-

Zmiana paszczyzny na w ekonomjach 1760 Zamoyski Andrzej puci w do-

wybitniejszych.

czynsze zostaa wprowadzana nasamprzód

królewskich.

W

r.

Bieu

grunta folwarczne i role 15-tu gospodarzom za 1500 tynfów rocznego cz^mszu i kilka dodatkowych poumowa taka przynosi mniejszych powinnoci. Widzc, mu korzyci i odbija si dodatnio na gospodarstwie cho-

brach

e

pów odnowi umow w^ r. 1765, ale wprowadzi ju szczegóowe warunki, bardziej dla siebie korzj^stne, wród któ-

39 rych spotyka si take: „Trunki wszelkie z nikd ind, pod sztrafem na jak^tylko z karczem moich, brane

bd

nieposusznych 10 talarów". Nastpnie wprowadzi tak reform w dobrach Olszewo. O wiele bezinteresowniej sz zmian zaprowadzi ks. Pawe Brzostowski w dobrach Pawowie czyli Mereczu. Celem reformy byo przez stopniowe zmiany doj do usunicia paszczyzny i folwarcznego gospodarstwa, wprowadzenie czynszów i staych danin obliczonych na pienidze, wreszcie podniesienie

uobywatelnienie chopów.

i

Wprowadzi

sowem mia

on szerok organizacj samorzdn,

na oku

przedewszystkiem nie swoje interesy, ale dobrobyt chopów. Dalsze wysiki

i

zmiany szy

reforma wprowadzona

ju

o wiele radykalniej:

w

dobrach korsuskich przez Stanisawa Poniatowskiego, a w majtku Szczorse i Wiszniew przez Joachima Chreptowicza wiadczy o wyszym poziomie tych ludzi. Oni pierwsi wyzwolili chopów chocia nie zrzekli si korzyci pyncych z pracy ludzkiej, uregulowali ten wyzysk o tyle, wprowadzili umiarkowany czynsz zamiast dawnej paszczyzny. Dziesite dziesiciolecie w. XVIII przynioso znowu kilka przykadów reform, ale wszystkie te zmiany, jakie zachodziy w dobrach ksiny Jabonowskiej, Szczsnego i Stanisawa Potockich, Augusta i Adama Czartoryskich nie przekraczay poziomu i interesu rzdnego gospodarstwa. Jeden tylko Jacek Jezierski dorówna Chreptowiczowi, darow^ujc wszystkim chopom poddastwo. To byo wszystko, na co si zdoby moga szlachta. Poza drobnemi wyjtkami nie spotykamy si z niczym innym, jak tylko

de

i

e

dobrze zrozumianym interesem wasnym. Anarchja, jaka panowaa w stosunkach politycznych Polski, odbijaa si szkodliwie take i na sprawach ycia z

wewntrznego i prawa prywatnego, które oparte przewanie na zwyczaju nie odpowiadao w zupenoci nowym stosunkom i ukadowi nowych warunków wród szlachty. Po pierwszym rozbiorze Polski rozpoczyna si okres po-

40

wolnego odradzania si spoeczestwa, zrastania i gojenia ran, otrzymanych z rki wrogów zewntrznych udajcych tym czasie te z koniecznoci przyja i wewntrznych. kwestja uregulowania wewntrznych stomusiaa

W

wypyn

sunków ycia szlacheckiego, zebrania wszystkich praw z zakresu prawa prywatnego, karnego i procesu i przystosowania ich do nowych potrzeb. Andrzej Zamoyski podj si tej sprawy w r. 1776, zorganizowa komisj redakcyjn przy pomocy Józefa Wybickiego, szczerego demokraty, Wgrzeckiego i Grocholskiego, korzysta z wskazówek Szembeka i Chreptowicza, kodeks zosta wykoczony i wydrukowany w r. 1778 p. t. „Zbiór praw sdowych". Oprócz waciwego przedmiotu, tj. kodeksu karnego i cywilnego szlachty (kodeks karny by oparty na zasadach nadzwyczaj surowych), Zamoyski projektowa take reform chopów i mieszczan. Chopów podzielono na dwie kategorje: na osiadych na gruncie dworskim bez inwentarza i bez umowy, i na osiadych z wasn zaog za kontraktem. Pierwsi nie mog opuszcza gruntu, z synów ich najstarszy i trzeci musi pozosta na gruncie, inni mog rozporzdza swocórek nikt jemi osobami. Woli ojca w wydawaniu

zam

krpowa

nie

moe. Chopi

drugiej kategorji

mogli dochodzi krzywd swoich na w sdzie grodzkim; to samo prawo i

panach

byli wolni

sdownie

suy miao niewolnym w razie, gdy dziedzic zagarnie dobytek, przyprawi chopa o kalectwo, wizi duej ni godzin 24 przywaszczy sobie sdownictwo karne. Za zabójstwo chopa ma dziekadej parafji ma by obodzic odpowiada yciem. Miastom maj by przywrócone ich wizkowa szkoa. i

i

W

—

prawa, zapewnione

w przywilejach

lokacyjnych, oraz prawo

kupna majtków w promieniu trzymilowym od Kodeks wprowadzi mia take pewne ograniczenie

miasta.

wpywu

czci majtku po ksiach Kodeks taki posiada powane

papieskiego, obracanie czwartej

na

cele

dobroczynne

i

t.

p.

wprowadzenia w ycie móg si sta podwalin dalszego rozwoju, wzmocnienia organizmu poznaczenie,

w

razie

41

—

na zewntrzny móg nada mu odporno on jednak sprzeczny z interesami egoistycznej masy drobno szlacheckiej, to te Stackelbergowi z atwoci udao si go obali. Sprawa ta przysza na sejm w r. 1780. Stackelberg, który otrzyma od Katarzyny rozkaz utrzymania konstytucji 1775 r. bez zmiany, utrzymania litycznego,

ucisk.

By

uwiadomi o tym króla zyska sobie posów. Na sejmie podniosy si krzyki: „nie masz zgody". Projekt zosta odrzucony, a w dyjarjuszu zapisano: „niszczemy i tych praw wskrzesza aprobowa nie bdziemy". Okazao si, e najwikszym szkopuem w wewntrzprzy pomocy wszelkich rodków, i

i

która umiejtnie ko-

nej ewolucji kraju jest opieka Rosji,

rzystaa z ciemnoty egoistycznej

ciemnej szlachty, podsy-

i

e

cajc jej opór wobec wszelkich zmian, okazao si, reforma musiaa si zacz od obalenia gwarancji lub od radykalnej przemiany stosunków w drodze rewolucyjnej, któraby t gwarancj na przyszo usuna. Ale z drugiej strony kodeks ten by naj wyraniejszym dowodem, niema dziedziny ycia, która nie byaby najcilej zwizana z potrzeb zmiany stosunków spoecznych, tylko gruntowna zmiana tych stosunków moe naród i pastwo uratowa od zguby, do której si zbliao. Skoczy si okres reform poowicznych, reform, które

e

e

nie

mylay

o zniesieniu istniejcych dotychczas

urzdze,

stosowa wszystko to, co istniao. Naleao zmieni ycie radykalnie. Zmienia je miaa tylko jedna warstwa, tylko szlachta przez swoich penomocników w sejmie; cay za naród by usunity od tego dziea, a tymczasem nabrzmiae potrzeby caego spoeczestwa odbijay si we wszystkich jego które chciay tylko inaczej

warstwach.

Nie znajdujc,

w

wystpieniach czynnych, wszystkim w obfitej i bogatej

Powód dawao

nie

mogc znale

uzewntrzniay

w tre

spoeczestwo

w

\Nyrazu przede-

literaturze politycznej.

broszur, broszurek, rozpraw z siebie

si

tym

i

studjów, jakie wyczasie, nie

byo

ani

42

W

caej tej dziaani te zbyt chaotycznym. alnoci wyranie wystpuj trzy kierunki, trzy programy. Nasamprzód widzimy przedstawicieli interesów mono-

jednolitym

wadztwa spekulujcego na ciemnocie drobnej którzy, walczc sowem „wolno", rozumieli

szlachty,

tylko

sa-

anarchj, wolno jednego stanu, usiowali utrzywszystkie zasady istniejcego porzdku i proponowali tylko inne ich stosowanie. To by kierunek staroszlachecki.

mowol

i

ma

niego wystpowali przedstawiciele zamonej szlachty rozumnego monowadztwa, ludzie pojmujcy, e jeeli pastwo chce istnie wogóle, koniecznoci jest powikszenie siy zbrojnej i wzmocnienie rzdu centralnego. Ludzie namitnych pism francuskich ci, pod wpywem gorcych filozofów uznawali w zasadzie równo obywatelsk, chocia w praktyce nie mogli wyj poza sfer interesów klasowych, liczc si z praktycznemi warunkami ycia swojej klasy, z której sami potrafili si wysun. Kierunek ten zwa si patrjotycznym, reformatorskim, a przedstawiciele jego domagali si reform umiarkowanych. Pozostaje jeszcze kierunek radykalny: prawdziwie demokratyczni przedstawiciele tego kierunku w przew^anej czci pochodzcy z poród szlachty, wolni od przesdów szlacheckich, byli konsekwentnemi wyznawcami zasad przez siebie goszonych, to zn. wyprowadzali z nich najdalej idce konsekwencje, wierzc, e tylko prawdziwie radykalna zmiana warunków^ spoecznych nie jest paljatywem, lecz jedynym wyjciem z matni, jedyn drog odrodzenia narodu i pastw^a; w dziedzinie jednak zmian politycznych i oni nie mogli wyj z koa monarchizmu, jako jedynej w^edug ówczesnych poj formy silnej wadzy pastwowej. Naj-

Obok

i

i

wybitniejszym

cznym

i

tego

praktycznym

kierunku jest

przedstawicielem

teorety-

Hugo Kotaj. By on w

grun-

dy,

byo republikaninem, a celem, do którego utworzenie trwaej rzeczypospolitej na podstawie uprawzwolennikiem nienia wszystkich warstw narodu. cie rzeczy

Bdc

rewolucyjnego

prdu chcia zastosowa nowe wyaniajce

43

ze zasady we wasnym kraju i zbudowa spoeczestwo polskie na nowych podstawach, ale pogldy i zaosi

chcia doj stopczciach swoich. „Do Stanisawa Maachowskiego referendarza koronnego o przyszym sejmie w swoim „Prawo polityanonima listów kilka" (1789)

enia

jego

niowo.

byy

W

tylko celem, do którego

trzech

i

czne

narodu polskiego,

czyli

ukad rzdu

Rzeczypospo-

szczegóowe rozwinicie jego zasad, daje on program postpowania tymczasowego. Poddaje krytyce istniejcy ustrój, a za punkt wyjcia do tej mu twierdzenia nastpujce: „Naród cay, krj'tyki ani mieszkacy jego swobodnemi nie bd, jeeli prawoludzi, zostawi redawstwo wasze wzgldne na szt pod przemoc i uzurpacj" oraz „wszelki czowiek w pastwie Rzpltej zrodzony, zamieszkay albo przychodzie wolny jest. Wolno mu podug praw boskich i praw tego kraju uywa si wasnych i majtku swego, jak atylko najlepiej dla siebie sdzi. aden czowiek dnego czowieka moc wasn lub zmown ima nie moe, ani nikomu innemu do tego pomaga, tym bardziej szkodzi bliniemu swemu na majtku, osobie lub yciu". Odrónia trz\' stany, którym nie przyznaje równych praw politycznych. Zachowujc podzia na stany, litej"

(1790),

które

zawiera

su

ma cz

wprowadza cenzus majtkowy

praw polub majtku, litycznych, a mianowicie posiadanie 7Vj wók czciowe uprawnienie dla kapitalistów, skadajcych 5 tys. z. procentu. Chciaby umoliwi atwe przejcie od stanu jednego do drugiego. Budow caego rzdu opiera na dobrj^m rzdzie pojedynczych województw, które chciaby zrówna pod wzgldem rozcigoci. Zapewniajc województwom dawn autonomj, organizuje j tylko dokadniej, znoszc wszystkie zbj-ieczne i tylko honorowe urzdy i sdy grodzkie. Miastom zapewnia szeroki samorzd, ale Posowie na sejm obierani zespala je z województwami. co lat

sze maj otrzymywa

nieustajcy

ma by

dla korzystania z

instrukcje najcilejsze. Sejm

instytucj zwierzchni.

Sejm wybiera

44

urzdy wykonawcze, odpowiedzialne przed Sejm skada si z dwu izb: w wyszej zasiadaj przedstawiciele wacicieli ziemskich (posowie po 4 od województwa senatorowie po dwuch od województwa), w nireprezentanci miast (po trzech od województwa). Lud szej wiejski ma prawo posiada trzech trybunów, obieranych komisje, jako

sejmem.

i

—

przez sejm ze stanu rycerskiego. Izba

wysza

posiada nie-

obraduj osobno, czc si przy otwarciu limicie (zamkniciu) sejmu dokonywanych w obecnoci króla. Wadza wykonawcza jest cile od prawodawktóre przywileje, obie

izb}-^

i

oddzielona.

czej

Kotaj

utrzymuje króla,

da

dziedzicz-

noci tronu, jako obrony od chciwoci mocarstw obcych i

ambicji

monowadców,

prawo dozoru nad rzdem jest

plan

Monarchja

równo nowe

sad

praw

—

królowi przyznaje zaledwie

mianowania

senatu.

—

—

wobec republikaskiego ducha, wobec zasady ró\vnoci, przywileje

kapitalistyczne.

i

i

Taki

Kotaja, zwolennika organicznego przetwarzaStd powstaj róne niekonsekwencje w jego

nia ustroju. planie.

ale

elekcyjnoci

—

niesta-

Kotaj

republikanin zwalcza za-

wic w

sprzecznoci sam ze sob.

jest

Byo

to

ków

najatwiejszego urzeczj^wistnienia reformy

wynikiem chci pogodzenia praktycznych waruni

zasad

te-

warunkami ycia. konsekw^entniejszym by w swych pogldach

oretycznych, ideau z materjalnemi

O

wiele

z pochodzenia zna on z praktyki wywierany przez panów^, gbiej przenika si potrzebami mieszczastwa i szczerzej domaga si reformy. Najznakomitszym jego dzieem s „Przestrogi dla Polski z teraniejszych Europy zwizków^ i praw natury wypadajce" (1790), W' których wyranie podkrela niebezpieczestwo, jakie musi grozi Polsce wolnej od despotycznych ssiadów. Bdc wrogiem zbrojenia si ludów musi ze w^zgldu na konieczno obrony niepodlegoci domaga si wobec strasznej potgi mocarstw^ ociennych powikszenia iloci wojska. Jako szczery demokrata by jednym z najpierwszjxh na wiecie antymilitarystów. — Widzc nie-

Staszic. lepiej

Jako mieszczanin

krzywd

i

ucisk,

45

bezpieczestwo

ze strony Rosji

i

Prus, nie jest

lepym na

przywizanie do dawnych wady szlachty, jej przesdy naogów, a magnatów ocenia bezwzgldnie, lecz sprawiei

na sejmikach uczy obywatela zdrady, podstgwatu, kto niewinn szlacht najpoczcipodoci, pów, dliwie. „Kto

wiej

najszczerzej swojej ojczynie

i

kupuje

i

yczc

oszukuje, prze-

od wieków robi nieczynn sejmy? Panowie. Kto sdowe ma-

rozpija? Panowie. Kto

wadz prawodawcz, rwa gistratury zmienia w targowisko

sprawiedliwoci, albo plac pijastwa, przekupstwa, przemocy? Panowie! Kto koron przedawa? Panowie Kto koron kupowa? Panowie! Kto Jednoczeobce wojska do kraju sprowadzi? Panowie!" nie Staszic jest wrogiem królów, susznie widzc w nich 1

—

„ludzi strasznych narodom", a wic uwaa, e naley ich uczyni moliwie nieszkodliwemi. Jego plan jest konsekwentnym rozwiniciem jego zaoe. Sejm skada si z reprezentantów miast i ziemi w równej iloci i o równych prawach, jest jednoizbowym, senat niema wadzy prawodawczej. Sejm trwa nieustannie, posowie s obierani na lat dwa. Uchway sejmowe przechodz wikszoci wojewódzkich instrukcji, do zmiany praw kardynalnych potrzeba wikszoci dwuch trzecich gosów. Wadza wykonawcza jest

w rkach czterech komisji. W czasie nieczynnoci sejmu, wadz sprawuje wielka komisja, wybrana przez sejm z posów

i

senatorów, dodana królowi.

Województwa obieraj

nie tylko posów, ale i senatorów i wszystkich urzdników administracyjnych i sdowych. Reforma, obmylana przez Staszica, jest budow zupenie demokratyczn. Jeeli nie

wykrela

króla, to nadaje

mu

prawa minimalne; król

jest

ozdob kraju. Fakt ten wynika z praktycznego ukadu jest warunków ycia tak, jak takim samym wynikiem nie pocignicie chopów do praw politycznych. To byy

tylko

—

ofiary

zoone

przez Staszica na otarzu

wymaga

praktyki

ycia. Bardziej jeszcze

kim

i

powanym

radykalnym, chocia nie tak

przedstawicielem tego kierunku

gbo-

by Woj-

46 ciech Turski (Albert

le

która

rewolucji,

dom w

kraju.

Sarmat). Nie

by

on stronnikiem

par wyranie otwarcie do moga podug niego pooy kres niea-

umiarkowanych reform,

lecz

i

Zapalony wielbiciel rewolucji francuskiej,

wyznawca tcorji komunistycznych rzuci rkawic caemu porzdkowi szlacheckiemu, opartemu na niesprawiedliwoci. Jego „Myli o królach, o sukcesji, o przeszym i przyszym rzdzie" (1790) walcz z monarchj, poniewa „samo wspomnienie dziedzicznego króla ten skutek czyni, jaki dla zdrowego czowieka podany szarlatask proszek emetyku''. Domaga si usunicia króla i zastpienia go przez konsulów, wprowadzenia równoci majtków itp. Susznie

rk

wycznie imi obrocy gos rewolucyjny, który jednak mia zgin nie poruszywszy waciwej nuty w narodzie to jest ludu pracujcego, do którego nie móg nawet doj. Podobte

gdzieindziej

ludu.

By

przypisuje sobie

to pierwszy

czci „jakobinizmem" zabarwione s pisma F. S. Jezierskiego, który biczem swej satyry smaga nieudolno szlachty jej sprzedajno, wykazywa braki, ale sam z nich wskaza na przyszo nie w^yprowadza. Obok tych radykalnych pomysów^ wysuwaj si zaznaczaj pomysy reformy umiarkowane, które mog si streci w deniu do podniesienia wadzy królewskiej

nym

po

i

i

niejakim uprawnieniu mieszczastwa. Najtypowszym tego kierunku wyrazem, najlepszym i naj dojrzalszym pomysem „Myli polityczne dla Polski'- (1789). Nieznany autor i

s

e gówn przyczyn dotychczasoniemoc rzdu, która bya wynikiem osabienia monarchizmu. Sabo pastwa moe wywoa straszne skutki, dla uniknicia których naley odrzuci dawn nieufno do króla. A za tym królowi naley nada w^adz wykonawcz, w jego rkach powinno by zerodkowane mianowanie wszystkich urzdników wyszych i niszych, wojskowych cywilnych, król powinien posiada naczelne dowództwo na wojnie, prawo zawierania traktatów, prawo aski, sowem powinien by wykonawc wszysttego traktatu dowodzi,

wych klsk

jest

ca

i

47

W

take mie udzia w prawodawstwie. dzieycia spoecznego domaga si szerokiego uprawnienia miast i zasadniczej zmiany stosunków wociaskici, wreszcie zaprowadzenia dziedzicznoci tronu. Program ten jest cile mówic programem konstytucjonalistycznym ludzi, kich praw, a

dzinie

dyli

którzy

do monarchji ograniczonej

przez parlament

odpowiedzialnoci ministrów. To te zwrócono uwag na Anglj w niej szukano wzorów. Wyrónice w urzdzeniach Ankazywano na podobiestwa glji i Polski i na potrzeb zaprowadzenia u nas urzdze miar pracy sejmowej wzrastao wród odangielskich. amu patrjotów przewiadczenie, e program taki moe by przeprowadzony tylko odrazu, powstaj pisma, w których nalegano na ryczatowe przeprowadzenie reformy, przyczym podkrelono, e u nas specjalne warunki wymagaj takiego stanowy wkrótce

z

i

i

W

radykalnego zaatwienia sprawy.

Rozumie si, ostrzejsz

krytyk

e

wszystkie te

gosy spotykay si

z naj-

ze strony partji staroszlacheckiej. Posy-

byy to raczej jakie protenapadano na reformatorów za to, e chc wywróci rzd, e chwytaj si cudzoziemskich form rzdu, e niszcz najgówniejsze podstawy wolnoci. Ustanowienie sejmu trwaego, usunicie nieposesjonatów od praw politycznych i zniesienie instrukcji wojewódzkich oburzao ich najwicej, poniewa widzieli w tym rzekome narodziny despotyzmu. Nieprzyjazne reformom wszystkie te pisma zgadzay si na to, e jednak reforma jest konieczn, tylko zadaniem jej nie powinno by postawienie nowej formy rzdu, ani co najwaniejsza zmiana stosunków spoecznych, ale poprawa formy dotychczapay si

stacje,

w

niezliczone broszury,

których

sowej, zniesienie istniejcych

w

niej

naduy

— „oywie-

nie praw dawnych". Jest to wypróbowany, a po dzi dzie stosowany przez reakcjonistów wszelkich odcieni system, majcy na celu zawsze utrzymanie dawnych przywilejów, pomimo, i pewna zmiana staa si wprost koniecznoci. Konserwatywna partja zohydza cay ruch refor-

48

widzc potrzeb reformy

matorski,

mówic

inaczej

—

nic nie chce

tylko

zmienia

v>'

w

obyczajach,

pastwie

i

spo-

eczestwie; bronic swej „wolnoci" szlacheckiej, wydziera wszystkim innym, nie szlachcie. „Wy nam wszystkim wolnoci równo z yciem cenion wydrze usiujecie. Z nas jest wojsko, fabryki, chleb, pienidz, wsparcie, a prze-

j

nas macie", mówi mieszczanin jeden, bronic koniecznoci nadania praw miastom, a partja staroszlachecka nazywaa takie denie buntem, skierowanym do zniszczenia wolnoci, bo wedug nich jest jedna rada „aby kady stan peni urodzenia swego powinno, tak, jak cie za nic

peni

komparujc)

(nie

wó

j

i

osio".

Pomidzy stanowiskiem tych ludzi a stanowiskiem paradykaów bya przepa, wyp.\n^'ajca przedewsz}'stkim z rónicy reprezentowanych si spoecznych. To te pomidzy niemi nie mogo by porozumienia, moga by walka, a od jej rezultatu zalea rezultat planowanej trjotów

i

si sprawa stosunku patrjoróne interesy spoeczne Przedstawiajc tów i radykaów. odamy te róniy si w swoich ostatecznych celach, ale co do programu tymczasowego zbiegay si ich pomysy reformy.

Inaczej przedstawia

punktach, a przj^tym odam radykaów by nieliprawdziwi przedstawiciele mieszczastwa w sejmie gosu zabiera nie mogli, bo nie mieli do niego dostpu, a w sejmie przecie caa sprawa rozstrz^^gn si miaa. Szlacheccy reprezentanci skrajnjTh zasad ju w programach swoich odstpowali od „zbyt radykalnych" wytycznych, tym

w wielu czny,

przyszo uczyni na polu praktycznej dziasejmie niema dwuch kierunków lewicy, alnoci. istnieje tylko stronnictwo patrjotów, zoone z rónych pod wzgldem opozycyjnego napicia ludzi.

atwiej

im

to

— W

III.

Konstytuanta warszawska (sejm czteroletni). omdziesitych latach wieku XVIII zaczo si zmienia zewntrzne pooenie Polski. elazna obrcz przymierza prusko - rosyjskiego zaczyna

pka. Zela

ucisk,

który

gniót Polsk od lat dwudziestu kilku. Prusy szukaj sprzymierzeców przeciwko Rosji. Polska staje si Z chwil rozpadnicia si przymierza Oba pastwa staraj si zyska przedmiotem zabiegów.

—

—

sprzymierzeca w osobie pogardzanej dotd Rzpltej. Byy to warunki najdogodniejsze, jakich Polska ju dawno nie znaa. Dojrzae potrzeby wymagay rozwizania. Spoeczewrogowie sami stwo rzuca si do tej pracy tym bardziej, oddaj w jego rce bro, usiuj mu j nawet narzuci. Sejm zbiera si wanie w jesieni r. 1788. Pose rosyjski przy pomocy króla postanowi utworzy konfederacj, aeby móc bezporednio wpywa na przebieg spraw krajowych, aeby przeciwdziaa rosncym wpywom Prus. Mylano o utworzeniu konfederacji jeszcze przed zwoaniem sejmu i aby ustanowia Rada nieustajca, pocigajc do niej przybyych do Warszawy posów. Ale opar si temu stanowczo Maachowski Stanisaw, referendarz koronny, obrany posem sandomirskim. Znany by w kraji^ze swej bezwzgldnej uczciwoci i prawdziwego oddania sprawie dobra publizostacznego, i dziki temu mia wszystkie dane na to, nie wybrany marszakiem sejmowym. Wiedzc o projektowanej konfederacji, nie dopuci do urzeczywistnienia pomysu posa rosyjskiego, uwaajc, nie wprzódy moe by zrobion konfederacja, póki marszaek nie zostanie v>'ybrany zwykym na sejmach sposobem, marszaek niema

e

j

e

e

e

mie

osobnej izby konfederackiej

Konstytucja 3 maja.

i

nie

moe wydawa

osob-

50

nych uchwa (sancytów), to jest eby wsz\'stkie postanowienia pochodziy z wikszoci sejmu. Próno grozi pose rosyjski Maachowskiemu zesaniem na Syberj. Przyczy'si do zdania Maachowskiego pose pruski, nie zgadzajcy si na urzdzenie konfederacji przed sejmem. I rzeczywicie sejm si zebra. Wbrew czynionym przez posa rosyjskiego przeszkodom wybra Maachowskiego marszakiem, a nastpnie przetworzy si w konfederacj. Przetworzenie si sejmu w konfederacj posiadao t sihi stron, e odtd (7 padziernika 1788) miaa obradowa instytucja, któraby wszystkie sprawy rozwizywaa wikszoci gosów, któraby istniaa, dopóki uzna za stosowne istnie. Od najpierwszych chwil istnienia tego sejmu da si w nim zauway prd niechtny wszelkiej przemianie. Rzd rosyjski uwaa dla siebie za szkodliwe wszelkie denia do naprawy ustroju polskiego. Najistotniejsze jego interesy polegay na tym, aebj"^ stopniowo niszczy udzielno pastwa polskiego, aeby rozstraja spoeczestwo pod wzgldem ekonomicznym, poniewa na tej anarchji opierao si znaczenie Rosji u nas. Niemono stawienia oporu, bezsilno wewntrzna i zewntrzna, rozprzenie dziaalnoci administracyjnej i wojskowej pozbawiao Polsk wszelkiej odpornoci, a co uatwiao Rosji pochonicie Polski w drodze zatym idzie dla niej najdogodniejszej. Wszystkie rodki, które do tego prowadziy byy dogodne, ale najdogodniejsze byo opieranie si na spoecznych ywioach niezadowolonych z pro-

—

cz

mononaleaa ta wadztwa polskiego, któremu zaleao na utrzymaniu anarchji, bo taki stan umoliwia zupen samowol polityczn, wyuzdanie ekonomiczne, zbytki, rozpust. Tu wic zbiegay si interesy rzdu rosyjskiego czci monowadztwa polskiego, a co zatym idzie musiao powsta porozumienie midzy niemi. Na pocztku stronnictwo moskiewskie skadao si z dwu frakcji: jedna Stackelberga, posa rosyjskiego, obejmowaa patnych przyjació Rosji, skadajcych jakgdyby dwór jego, króla z prymasem i caym dworem, ponowanych reform.

Do

takich

i

51

ma

liczb jego domowników, Szczsnego Potockiego z druga Potemkina — miaa na swym czele Branickiego, onatego z jego synowic nieliczn gar warchoów. Rónica powstaa faktycznie z ambicji przywódzców kadej Wkrótce druga chocia mniej liczna, lecz zuz frakcji. chwalsza potrafia si sta dla pierwszej gron. Stronnictwo moskiewskie poza bezporednio nalecemi do czonkami sejmu szukao oparcia w szerokich masach drobnej szlachty maorolnej i bezrolnej, pozorujc s\N'oje wyst-

\

^

i

hasami

pienia

sowa

wolnoci

szlacheckiej

w dawnym

tego

rozumieniu.

Szczsny Potocki widzc od pocztku bior niepomylny obrót, zarzuca dworowi,

,

e sprawy e nie usu-

chano jego zdania i nie utworzono konfederacji po województwach przed sejmem dwór zwala win zego obrotu na nieudolno Potockiego, na nieliczno i nieczynno jego partji. Z tego nie omieszka skorzysta Bra-

ca

;

nicki i

dcy

do zagarnicia pierwszego miejsca

postanowi pozornie przechyli si na stron Stronnictwo patrjotów

trjotów.

z

pocztku

w t.

sejmie,

zw. pa-

posiadao

nie

cile okrelonego programu. Skadajc si z przedstawicieli zamonej szlachty, wyranie dcej do przeistoczenia porzdku pastwowego w myl swoich inte-

jednolitego

resów

i

klasowych,

i

z

najlepszej

czci

arystokracji

nie

mogo ono nawet przedstawia jednolitego programu. Od uczciwego, ale umiarkowanego szlachcica Maachowskiego, od Czartoryskiego, zwolennika silnej wadzy monarchicznej, do szeroko pojmujcego reform spoeczestwa

a

mona

—

cakiem radykalnego Kotaja przeprowadzi jedn tylko wspóln linj jestto d-

Ignacego

Potockiego

i

:

przemiany stosunków politycznych, w celu dojcia w ten sposób do prawdziwej udzielnoci pastwowej, do wyzwolenia si z pod

enie do

rzeczywistej

habicego

ucisku mocarstw ociennych, zwaszcza Rosji. Stronnictwo to poza redni warstw szlachty znajdowao

serdeczny

oddwik w

sercach caej

masy rozbudzajcego 4«

j

si do ycia mieszczastwa, przedewszystkim mieszczastwa warszawskiego. Pomidzy t prawic i lewic sejmu, pozostawaa obojtna wikszo, któr mona byo przecina t, lub inn stron sil argumentacji, a przedewszystkim grob zewntrznego niebezpieczestwa (nie te rol w kaptowaniu gosów odgrywao przekupstwo, stae pensje odbierali zwolennicy Rosji, rozdawano take drobne pensyjki prezenty nieokrelonym pod wzgldem swych przekona czonkom sejmu). Branicki uda, e si nie moe zdecydowa po czyjej stronie stan, nakaza swoim przyjacioom si z patrjotami, napada najgorcej na Rosj, tak, iby mogli uwie zaufanie spoeczestwa, dobrze mylcych ludzi

gn

ma

i

czy

pomidzy sob zniechca

i

kolejno

poddawa

w

ich

po-

Rozpoczto napada na Szczsnego Potockiego chcc mu wyrwa z rk dowództwo wodejrzenie opinji publicznej.

rozpoczto prawdziw polityk gasusznie mówi o nich: „Po kilkanacie

jenne, a jednoczenie dania.

Kotaj

e

gos na jednej zabierajc sesji, przegadali, tak rzek, dwa pierwsze lata sejmu bez innego, jak obudy talentu". Cel zosta osignity: dlugiemi czsto pomiennemi mowami wzbudzali zapa wród ogóu, a jednoczenie zupenie zamcili jego wiadomo. Jeeli prawica pozostawaa na odzie i w bezporerazy

dniej

si

z

zalenoci od Rosji, lewica zaczyna porozumiewa Prusami. Prusom zaleao przedewszystkim na osa-

bieniu

wpywów

Rosji

i

oddzieleniu

jej

interesów od inte-

resów Austrji. Udaway wic Prusy za porednictwem Lucchesiniego najwierniejsz przyja i przychylno dla

suyy zawsze (pozornie) siami swemi w przedkroki sibranych zamiarach, }n,vic nieponn nadziej, zamylane przez patrjotów prdzej czy póniej doprowadz do rozamu z Rosj, e zatym osabi Polaków, a zawikaj siy rosyjskie. Z tego zamierzay skorzysta Prusy. Okolicznoci wydaway si odpowiednie; miano przystpi do z^valenia departamentu wojskowego, podlegajcego Polski,

e

53 Radzie nieustajcej, jednej

w

najcelniejszych

z

spryn rzdu

na wypadek poraki w sejmie postanowili uciec si do si Pruskich. Berlin wysa wic zawczasu wojska nad granic dla natj^chmiapopierania ewentualnej stowego wkroczenia do Polski rosyjskiego

Warszawie.

Paiijoci

i

konfederacji.

W

sprawie

obalenia

pierwsz swoj rol

wadzy

odegra Hetman

departamentu

partja Branickiego.

miaa

dy do

siami, a obalenie departamentu danadziej przywrócenia wadzy hetmaskiej w dawnej rozcigoci, której pozbawiy go urzdzenia sejmu delegacyjnego. Departament zosta zniesiony. Dodao to nowego ducha partji opozycyjnej, i nastpnie wystpiono wszystkiemi

wao mu

(pod

skom

wpywem

naszeptywa Lucchesiniego)

przeciw^ko woj-

dajc

usunicia ich z granic pastwa. Jakgdyby w^ odpowiedzi na to Stackelberg poda not, w której wj^stpowa przeciw^ko deniom reformy. Nota ta jednak nietylko nie wywoaa tego skutku, jaki si spodziewa wjTw^oa pose rosyjski, przeciwnie podniosa przeciwko niemu, przeciwko caej partji królewskiej, która bya faktyczn autork tej noty, opinj sejmu i spoeczestwa. Warszawa zaja stanowisko wrogie wzgldem partji królewskiej, której przedstawicielom w gwarze miejskiej dano suszne przezwisko pieczeniarzy. Pooenie Stackelberga stawao si coraz bardziej kopotliwym, zwaszcza z chwil, kiedy Prusy zrzeky si charakteru gwarantki i kiedy w^ sejmie rozpoczto akcj przeciwko ros3'jskim,

drugiej zwierzchniej instytucji ulegajcej

Rosji,

przeciwko

Upadek Stackelberga by ju tylko dzieem chwili. Branicki potrafi znowu uciec si do swoich wpywów w Petersburgu. Posem mianowano Buhakowa, kreatur potemkinowsk. Hetman móg si zatym spodziewa, e now^y pose bdzie przychylny przedewszystkim jemu a nie królowi i caemu dworowi. Po obaleniu departamentu wojskowego przystpiono do zbudowania na jego gruzach nowej instytucji, komisji Radzie nieustajcej.

34 \N'ojskowej,

wych

ministerjum

wojny,

w

którym obok wojsko-

take zasiada c\'^vilni. Rozprawy nad tym projektem trway dugo bardzo, gównie dlatego, e partja Branickiego, który w ten sposób myla przywróci swoje dawne znaczenie, przecigaa do nieskoczonoci dysputy, wprowadzajc coraz to inne propozycje. Po departamencie wojskowym przysza kolej na Rad nieustajc. Naprzód osabiono jej znaczenie, utworzywszy osobn Deputacj spraw zagranicznych. Król postanowi jednak uratowa mieli

i

W

Rad. porozumieniu ze Stackelbergiem wystpi z projektem „Stray Narodowej", która miaa odtd sprawowa funkcje Rady

skowej

i

okrojonej

dyplomatycznej

— i

t.

j.

pozbawionej

wadzy

woj-

prawa wyjaniania praw. Ro-

zumiano doskonale zamiar tych, którzy w ten sposób usiowali zagwodzi obrady, wprowadzajc zamt, niedopuszczajc do proponowanego przez patrjotów ustanowienia podatków i etatu wojska. Z drugiej strony patrjoci nie mogli si zgodzi na podatki wieczyste, dopóki istnieje „Rada nieprzyjacióka wolnoci, matka nierzdu, córka gwarancji". Obiecywali si na nie zgodzi, o ile Rada zostanie zniesiona. Wtedy król uciek si do frazesów o moralnoci i p>i:a: „Uchylenie rady zupene znaczj^oby z naszej

strony zerwanie traktatu

Rosj). Czy

byoby

to s u-

czy byoby roztropnie ama traktat?" Walka toczya si ju drugi tydzie, a wytrzymj^wa waciwie sam Stanisaw August, przywódca stronni-

miennie

j

(z

i

zatym postanowia zmczy króla. 19 stycznia 1789 rozpoczy si ostateczne ataki na rad. Wystpiono z argumentami statystycznemi, uczuciowemi, prawnemi, a w odpowiedzi na to ktojz stronnictwa staroszlacheckiego proponowa udanie si do Stackelberga z zapytaniem, jak si na to zapatruje. Fakt ten wywoa tylko nowy wybuch oporu. Podniós si okrzyk domagajcy gosowania: 120 gosów pado przeciwko Radzie, 11 za Rad, 62 wstrzymao si od gosowania. Rada upa-

ctwa moskiewskiego

;

opozj^cja

55

Byo

olbrzymim zwycistwem lewicy, która faktycznie opanowaa sejm i rozpocza wpywa na rzd. Król i jego przyjaciele obawiali si jedynie tego, jak na reform zapatruje si Petersburg; dreli na myl niezadowolenia posa rosyjskiego. Ale carowa nie moga w danej ciwili broni rzekomo wolnoci polskiej, poniewa dyda.

to

wytkna jej wyran konieczno zaTurcj szykowania si do rozprawy z Prusami. Upadek Rady znaczy dla niej wzmocnienie si wpywu Prus w^ Polsce. Pooenie wewntrzne kraju, rozrucliy wociaskie na poudniu, dyplomatyczne usiowania Kaunitza, które wywoay nieczynno Rosji, wszystko to dodatnio wpyAvao na dziaalno sejmu w tym rozumieniu, plomacja austrjacka

warcia pokoju

e

z

i

wadza przechodzia wycznie do rk papomimo to partja moskiewska nie przestawaa wszelkich rodków, byleby tylko przewóczy wpro-

stopniowo

trjotów. Ale

uywa

wadzenie

w

ju praw. wyrwa z rk Szczsnego

ycie uchwalonych

Branicki postanowi

Potoc-

wadz

nad wojskami na Ukrainie. Przyjaciele Branickiego postanowili skorzysta z religijnej niechci cho-

kiego

pów rusiskich na tym zumia,

i

podnie

ich przeciwko szlachcie,

chcc

tle wypyn na wierzch. Ale sejm doskonale e uspokojenie Ukrainy ley przedewszystkim w^

roin-

Szczsnego, który pozostawiony przy wadzy uspokoi te wkrótce kraj cay. Rka Branickiego znowu daa si we znaki w sprawie zabrania dóbr biskupich krakow-

teresie

skich na rzecz skarbu.

spraw Poniskiego,

Sprawa

ta

bya cile zwizana

ze

jako przeora maltaskiego. Znienawi-

dzony przez wszystkich, upieca dóbr narodowych, gówny aktor sejmu rozbiorowego by on atwym przedmiotem napaci i wkrótce te na siebie wybuch, wywoany przez ludzi Branickiego. Proces Poniskiego z punktu widzenia sprawiedliwoci koniecznym, zupenie nie w por, przeszkadzajc w^aciwym obradom nad reform rzdu. Posowie jednak i publiczno skwapliwie chwycili si tego procesu, i sprawa ta zaja

— cign

bdc wypyn

56

dugie

Poniski

sesje.

swoich spólników,

i

nie

haha

omieszka oraz

wcign

wszystkich

nienawi sdu spyna

na Branickiego, który si by tego obrotu sprawy nie spodziewa. Program patrjotów obejmowa utworzenie trwaej formy rzdu, opartej na dostatecznej sile zbrojnej i na cisym zwizku z królem pruskim. Program ten coraz w^yraniej wystpowa w dziaalnoci sejmowej, std prawidem postpowania przeciwników reformy, którzy stopniowo zlewaj si w jedn partj, byo zwlekanie, przeciganie dyskusji nad wszystkiemi projektami, opieranie si wszystkim podatkom najumiarkowaszym. Wojsko stutysiczne zostao ju uchwalone wraz z komisj wojskow moskiew^ska nietylko na niego, ale

i

,

wic da mu tak narzdziem w rku

partja usiuje

organizacj,

aeby byo

ono tylko

niektórych

naczelników

swoich albo nawet w rkach Rosji. Dziki przewadze partji reformy jednogonie przj^jto

na sejmie uchwa o podatku. Naoono na starostwa dochodu starostwa), dwie kwarty (kwarta pita na ekspektantów po objciu przez nich oczekiwanych dzieraw pótrzeciej, na emfiteutycznych posiadaczy królewszczyzn z roku 1775 póczAYart kwarty. Na duchowiestwo naoono oprócz suhsidium charitatwum (dobrowolny zasiek, wynoszcy od caego duchowiestwa kilkaset tysicy zotj^ch) 20% od dochodów, na dobra szlacheckie

=

cz

—

—

—

10°

01

czyli

zw. ofiar dziesitego grosza.

t.

cze miao

to

Wedug

przynie 36 miljonów zotych,

obli-

to jest pra-

byo na utrzymanie wojska. Szlachta jednak ukrywaa prawdziwy stan majtków swoich, podatek przyniós zaledwie 18 miljonów zotych. Trzeba byo wie

tyle, ile

potrzeba

si uciec do pótora podymnego (na miasta), czopowego, skórowego od skór itp., sowem zwali cay ciar na mia-

Pomimo wszystko nie mona byo zdoby potrzebnych 40 miljonów, musiano si zadowolni 65 tysicami wojska. Widzc, pomimo egoizmu szlachty wojsko istnieje, zjednoczone stronnictwo moskiewskie postanowio obecnie sta.

e

57

cay wysiek skierowa na osabienie jego organizacji. Branicki wbrew potrzebom chwili, które wymagay przedewszystkim piechoty, wystpi jako obroca wielbiciel i

kawalerji narodowej.

I

rzeczywicie wniosek Branickiego

przeway: podniesiono ilo kawalerji, przelano regimenty w puki lekkiej stray, aby im doda wicej

jazdy

cech prawdziwie narodowych,

jak mówili zwo-

lennicy Moskwy, nawet w tym celu — przemieniono strój woj-

Wszystko to pochaniaoby moc pienidzy, a szkodzio tylko sprawie uzbrojenia. Jednoczenie Branicki rozpuszcza wieci, e jest on jedynym i prawdziwym zbawc on uratowa kawatej prawdziwie narodowej instjiucji, lerj od intryg, które jej cakowitym upadkiem groziy. Partji moskiewskiej szo o to, aeby wybra na dowódców ludzi Rosji ulegych, a zatym proponowali rónych swoich zwolenników na oficerów. I ten jednak zamach na si zbrojn Polski si nie uda, wojsko pozostao wierne sejmowi. Ju z samego pocztku sejmu Rosja obawiaa si przysko"^^'}^

e

mierza bliszego

Polski z Prusami.

Kosakowski i Branicki, dwaj wszdzie, zabór Wielkopolski

W

interesach

Rosji

pachokowie, ogaszali jest pewny, jeeli Polska

jej

e

z Koron, straszc przePrusakiem. Ogó klskami obywateli drobnoszlachecki pocz widzie zbawienie tylko w Rosji. A sejm, rzdzony wikszoci patrjotyczn, nie spieszy zbytnio z uformowaniem wojska, kadc zbyt wiele ufnoci w pomoc Prus, które jakoby zapewniay zupene bez-

nie zawrze

raonych

bliszego przymierza

—

tylu

Przewiadczenie takie wdraa Lucw Warszawie. Pod jego wpywem sejm postanowi, wojska rosyjskie mog przechodzi przez ter}i;orjum polskie jedynie po drodze wskazanej

pieczestwo od chesini,

Rosji.

mianowany posem

e

komisj wojskow, oddziaami nie wikszemi ni e jeden oddzia musi wyj z granic, eby inny móg w nie wkroczy zakaza wreszcie dostarczania produktów polskich wojskom rosyjskim.

przez

1500

ludzi;

;

i

58

Zwycistwa skiego

Rosji

wzmoon

w

Turcji

dziaalno.

wywoay Uwaano,

e

u dworu pru-

naley rozpo-

cz

przygotowania do silniejszej akcji, do której wstpem musiao by powaniejsze zblienie do Polski. Nie mówic o tym,

e

Prusy wytworzyy koalicj,

zoon

pastw

z

pónocnych, Anglji Holandji, e burzyy Wgrów przeciwko i tym niszczyy pomoc, jak Austrja miaa Rosji dostarcza, postanowiono przystpi do wcignicia Polski w to koo najbliszego zespolenia. Prusy zaproponoway Polsce traktat liandlowy, sprowadzajcy si do obnienia i

Austrji

ca, oraz traktat zaczepno odporny, na mocj' którego Prusy dostarczaj ^olsce 10 tys. piechoty i 2 tys. kawalerji, a Polska Prusom 2 tys. piechoty, i 10 tj^s. kawalerji, traktaty te byy ofiarowane za cen ustpienia Torunia i Gdaska. Sejmowa deputacja odmówia nie majc upowanienia do ustpowania ziem polskich, wtedy Prusy ze zdwojon ener-

gj prowadz zabiegi o porozumienie. D. 29 marca 1790, stan traktat zaczepno-odporny, „powszechn aklamacj, wbrew intrygom opozycji Stackelberga, króla Polski i ich zwolenników". Na mocy tego traktatu w razie jakiejkolwiek zaczepki kade z pastw obowizuje si broni sprzymierzeca w drodze dyplomatycznej, a w razie wybuchu wojny maj Prusy przysa Polsce 14 tys. piechoty, i 4 tys. kawalerji, a Polska Prusom 8 tys. kawalerji 4 tys. piechoty, lub na danie strony zaczepionej odpowiedni pomoc pienin. Byo to ostatecznym zwycistwem partji patrjotycznej, i

i

odtd ju

wielbiciele Rosji nie omielali

podnosi gosu.

W

si

w

jej

obronie

sejmie nastpuje zewntrzna

przeciwnicy reformy znikaj; wszyscy jedni postpowemi, drudzy

s

jej

zmiana: zwolennikami,

za konserwatywnemi.

Ci osta-

patne sugi Katarzyny. Sejm zmuszony dug nieczynnoci i bezskutecznoci obrad postanowi przyspieszy dziaalno, a w tym celu •w-yoni z siebie we wrzeniu 1789 Deputacj do uo-

tni to

enia projektów do formy rzdu. misji,

Utworzenie

tej

ko-

majcej na celu wypracowanie projektu do zmiany

59

wywoao burz wród konserwatyrozpoczli na ni systematycznie napada. De-

politycznego,

ustroju

stów, którzy

pod przewodnictwem Adama Krasiskiego, zmusobie dwóch czonków z ich ona, ale i to nie powstrzymao ich niszczycielskiej dziaalnoci. Utworzenie tej deputacji dodao otuchy mieszczastwu, które wystpio w obronie praw swoich pod przywództwem Dekierta. Wystpienie miast wywoao utworzenie (w grudniu 1789) putacja,

szona

nowej

bya dobra

Deputacji

do

miast

naszych królew-

skich, pozostajcej pod kierunkiem biskupa Okckiego, która miaa si porozumiewa z dawniejsz deputacj. Póniej

(w czerwcu 1790) dodano jeszcze jedn

Deputacj

do rozstrznienia projektu reformy poniewa konieczno takiej reformy wystpowaa raniej znajdujc sobie dobitny wyraz

w

ydów, coraz wy-

spóczesnej

litera-

Deputacj do poprawy formy rzdu, cilej mówic, czonek tej, Ignacy Potocki, wygotowa zasady do poprawy, rzdu, zoone z 8 artykuów, które zostay przedstawione

turze.

sejmowi

rzdu

w

grudniu 1789.

zabezpieczenie

Zasady uwaay za powinno obywatelowi w^olnoci, wa-

kademu

snoci i równoci, widzc w tym ródo wszystkich wadz Z niemonoci sprawowania wszystkich wadz rzdowych przez naród cay wyprowadzono potrzeb sejmu, zoonego z posów od narodu, na sejmikach wybranych. sejmikach ma bra udzia szlachta posesjonaci. Aby wola obj^watelów nie bya opatrznie sprawowana, konieczne byy instrukcje, które jednak obowizyway w pewnych cile okrelonych wypadkach, pozostawiono cay szereg spraw, wolnych od instrukcji. Sejm powinien by stale gotowy. sprawach waniejszych niema wystarcza prosta wikszo gosów, lecz wikszo trzech czwartych. Dozór wadz wykonawczych, zwoywanie sejmów, ciga wadza wykonawcza, zoone maj by do rk króla, jako gowy stray, odpowiedzialnej przed sejmem. Odpowiedzialnymi wszyscy urzdnicy. Konfederacja ma by nazawsze zniesion. Zasady byy oparte na podstawach monar-

jego.

W

—

W

s

60

zupenie

chji konstj-lucyjnej,

dów umiarkowanych aprobat,

zj^skay

z

w a t el

i,

pozbawiono

nazywajc

teoretycznych pogl-

Przedstawione na sejmie pewnemi jednak zmianami zamiast

wolnoci, równoci

wasno,

w myl

patrjotów.

wasnoci utrzymano tylko ca mas ludnoci tytuu o b yi

ich tylko

mieszkacami

Rzeczypo-

Sejm by inst\i:ucj stanow, egoizm stanowy nie mu si podnie do tej wysokoci, na jakiej stay najlepsze z poród szlachty jednostki. Po zatwierdzeniu zmienionych w ten sposób zasad poleci Deputacji przystpi do w}'pracowania praw kardynalnych, w tym znaczeniu, jak je okrelono w r. 1768. skad tych praw wchodzia kwestja miast, a tymczasem ta sprawa miaa by zupenie osobno rozpatryAvana w specjalnej deputacji. Podzia na dwie deputacje by skutkiem usiowa konserwatystów: nie mogc nie zadowolni silnego mieszczastwa postanowiono przynajmniej t reform moliwie utrudni. Sejm, nie czekajc na ostateczne wygotowanie projektu przez deputacje, przystpi do \N'prowadzenia najniezbdniejszych urzdze. Z projektem A^ystpili posowie litewscy Wawrzecki i Bernowicz. Naprzód dla Lit^sy, potym z niewielkiemi zmianami prz>'jto prawo dla Korony o komisjach porzdkowych cywilno wojskowych (grudzie 1789). Zaprowadzono je we wsz3''stkich województwach, powiatach i ziemiach. Do kadej komisji sejmik gospodarski wybiera z poród ob^^wateli dobrze osiadych pod kondemnatami (^Nyrokiem) nie zostajcych w niczym podug prawa nie notowanych osób 15 na Litwie, 16 w Koronie na lat dwa. Komisarze w liczbie 3 na Litwie, a 4 w Koronie odbj^Yaj codziennie swoje czynnoci, obowizki swoje sprawuj bezpatnie, uznaje si je tylko „za stopie do zasug ob\^'atelskich". Komisje zajmuj si kwestjami c^'^vilnowojskowemi i ekonomicznemi, co do kwaterowania wojsk, rekrutowania, zapobiegania dezercji, urzdzania magazynów, sdzenia spraw midz\' cywilnemi a wojskowemi, zajmoway si statystyk ludnoci, odbieraniem podatków, spolitej.

pozwoli

W

da

—

61

opiek nad handlem, rolnictwem, górnictwem itp. Utworzono komisji w caym pastwie 72, w czym zajtych byo bezpatnie 1150 osób. To te nie wszdzie funkcjonoway dobrze, naogót jednak zasuj^y sobie na uznanie. Jednoczenie deputacja zajmowaa si ukadaniem praw kardynalnych. Wiedziaa o tym dobrze, e kwestja ta rozbudzi wszystkie zastarzae przesdy,

da

e

kler, szlachta, pa-

swoich przywilejów, nowie wystawi cay szereg nasamprzód przepisy o stapostanowia za tym a nowieniu praw. Zabrano si do okrelenia wadz}^ prawodawczej i wykonawczej pastwa, przygotowujc projekt do konstytucji. Nie spieszya si zbytnio deputacja, zdobya si na podzielenie projektu na rozdziay, na opisy kadego odamu wadzy, co do jej skadu, zakresu, postpowania i odpowiedzialnoci. Byo to stanowczo zbyt mao jak na cztery miesice od chwili uchwalenia zasad. Nie omieszkali z tego skorzysta konserwatyci: wiedzc o niewykonaniu obowizku poczli nalega o podanie sejmowi dobiega drugi rok sejmu, projektu, powoujc si na to, a w istocie nie sejm bdzie niezadugo rozwizany, przyniós tego co mia przynie krajowi t. j. konstytucji. Zarzuty byy suszne, ale przyczyna ich wystawienia tkwia w nowym zamiarze uniemoliwienia reformy. Prawdziwym ich celem byo moliwie najszybsze przyjcie pod obrady praw kardynalnych, podczas których musiaby nadej czas rozwizania sejmu i urzdzenia nowych wyborów. Liczyli oni na to, wybory te dadz dla nich rezultat przychylny. Wystpienie konserwatystów miao ten dobry skutek, wkrótce deputacja przedstawia sejmowi rozdzia I

uoy

e

e

—

e

e

(maj 1790). Deputacja objania przez usta Krasiskiego prezesa swego, przedstawia nasamprzód ten rozdzia, poniewa w sejmikach widzi ródo woli i wszechwadztwa narodowego (suszniej powiedzie szlacheckiego). Przedstawienie tego rozdziau umoliwio poznanie prawdziwych zamiarów partji moskiewskiej. Jacek o sejmikach

e

Maachowski, a za nim inni zwolennicy tego stronnictwa

62

poczli si gwatownie domaga przedewszystkim przedstawienia praw kardynalnych, rzucajc podejrzenie, de-

e

oszuka sejm podajc mu czciowe projekty zniszczy zasady obowizujce. Patrjoci dowodzili, e prawa kardynalne s wynalazkiem nie dawnym, powstay putacja chce

i

e przedewszystkim

zaledwie na sejmie Repninowskim,

na-

ley ustanowi form rzdu, a dopiero z niego wyprowadzi to prawo. Sprawa zostaa w ten sposób zaatwiona, e nakazujc ustanowienie formy rzdu, przepisano równie nakrelenie zasadniczych praw. Termin zakoczenia sejmu

zblia

— jak wogóle wszyscy przeciw— stali w danym momencie na

si. Stronnicy Rosji

nicy zmian politycznych

e

sejm naley rozprawnym i uwaali, konfederacj i naznaczy nowe wybory, jeeli sejm nie chce by w niezgodzie z prawami zasadni-

stanowisku czysto

wiza, skasowa Szo

czemi. a

o zniszczenie

przedewszystkim

o

któr deputacja na miejsce dzi. Ale patrjoci

potrafili

elekcji

caego

jej

dziea,

dziedzicznoci

tronu,

konfederacji,

zapobieenie

miaa zamiar wprowa-

uratowa swoje

dzieo. Przepro-

dug utarczk w sejmie, która si zakoczya ich zwycistwem: w czerwcu uchwalono sejm przeduy (prorogowa) uzupeniwszy go nowym zastpem posów, których miano wj-^bra na sejmikach, z^voanych na dzie 9

wadzili

lutego

r.

1791.

Mimo

wszystkich

wysików konserwatystów

wybory te miay by dla nich now porak. Na sejmikach \NTbrano ludzi, którzy poparli denia patrjotów, a instrukcje, w swej treci zupenie zgodne z polityk patrjotów, byy wyrazem zaufania, zoonym przez ogó szlachecki sejmujcym. Zewntrzne okolicznoci zmieniay si równie: w AuLeopold i zawar pokój z Turcj. strji wstpi na tron Gustaw szwedzki zakoczy wojn z Rosj. Przymierze Zrozuz Prusami zaczo traci swoje istotne znaczenie. miano, e naley pomyle przedewszystkim o wasnej sile. Deputacja poja wreszcie, e upajanie si wasnemi, choby pierwszych najpikniejszemi sowami, nie jest czynem.

W

63

dniach sierpnia 1790 dynalnych.

W

r.,

zoya

celu lepszego

cakowity projekt praw karrozwaenia projektu nazna-

w

Aby umoliwi porozumienie marszaek sejmowy zbiera w tym czasie przedstawicieli obu stronnictw poza sejmem. Zajmowano si czono trzytygodniow przerw

obradach.

projektem, wygotowano uniwersa do caego narodu. Zda-

wao

si,

e zupena zgoda panuje

na

sesjach, a

tymczasem — do sejmu

kiedy prawa kardynalne przyszy pod obrady

we wrzeniu podlegy

najstraszniejszym zarzutom.

ostatecznie przekonano si,

Wtedy

e porozumienie z zwolennikami

niemoliwe. Jednoczenie utrwali si zwyczaj si na sesje przedsejmowe, tylko e w nich mieli bra odtd udzia tylko zwolennicy reformy. Powsta w ten sposób rodzaj klubu patrjotów. zasadach zapewniono religji katolickiej stanowisko panujcej, a innym opiek prawa, ale dodano na sejmie, o ile byy w Rzpltej tolerowane. Wprowadzono zasad niepodzielnoci terytorjum, okreliwszy j: „i nie bdzie si godzio na adnym sejmie, ani komukolwiekbd adnej czci zamienia, tym bardziej od ciaa Rzpltej oddziela, ustpowa lub oddzielenie albo zamian przedsibra". Przyjto nastpnie, zmieniajc odpowiednio projekt, i „sama Rzplta w stanie szlacheckim prawa dla narodu stanowi jest mocna", zniszczenie gwarancji, wolno osobist, prawo nietykalnoci osobistej dla wszystkich mieszkaców, gos wolny. Ustanowiono wreszcie prawo obierania królów. Gosy si w tej sprawie podzieliy, jedni domagali si elekcji w dawnej formie, drudzy obieralnoci dynastji, ale dziedziczno w jednym rodzie. Walka w tej sprawie przyjmowaa coraz ostrzejszy charakter. Wtedy rzucono pomys zapytania si narodu, o to, jak przyjmuje on form elekcji, i zaproponowania mu wyboru nastpcy Augusta za ycia (w osobie Fryderyka Augusta saskiego). Odwoanie si do szlachty — byo jedynym i stanowczo demokratycznym sposobem wyjcia z trudnego pooenia. Ale teraz stronnictwo moskiewskie, bojc si wyniku gosowania, zaczyna kwestjonowa legalno taRosji jest

zbierania

—

—

—

W

64

przez

ma prawo uniwersay pyta naród. Wniosek o odwoanie si do

ogóu

szlachty przeszed jednak

kiego rozwizania trudnoci, zapytuje czy sejm

opinji,

Szczsny Potocki

wygotowali

swoj

i

w

sejmie.

Dla urobienia

Seweryn Rzewuski

protestacj, oblatowali

j w

w

Wiedniu ziemstwie

bracawskim rozpowszechnili drukiem. To samo uczynio kilku posów woyskich z tego samego obozu. Sprawa elekcji zostaa zawieszon a do wypowiedzenia si narodu, i

waciwie szlachty. Wypadki przynagliy sejm do przypieszenia sejmików, które wyznaczono na dzie 16 listopada r. 1790. Z powodu to jest

wobec mocarstw zagranicznych, niedokoczonego rzdu, nieopatrzonych potrzeb skarbu i wojska, zwizek konfederacki zosta utrzymany w mocy. Aeby niebezpiecznej sytuacji

go jeszcze zasili, postanowiono

wezwa

aby na

sejmiki,

dzie 16 listopada przystpiy do wyboru nowych posów. Posowie nowi stawili si 16 grudnia do sejmu, uczynili akces do istniejcej konfederacji. Odbyte wybory decyzja sejmików bya jeszcze jednym zwycistwem patrjotów. Jednomylnie (za w'yjtkiem w^ojewództwa woyskiego) przyi

jto nastpstwo tronu

w

osobie elektora saskiego.

Co do

wyranie za elekcj przez osoby, maa wyranie za elekcj przez familje okazaa si". (Kotaj). Naogó, patrjoci przekonali si dowodnie, e polityka ich znajduje oddwik v/ sercach szerokich mas szlacheckich, interesujcych si sprawami publicznemi. Sejm w podwójnym skadzie d. 20 grudnia 1790 postanowi odrazu przystpi do uchwalenia prawa o sejmikach. Sprawa ta wleka si równie dugo, dziki nieskoczonym sporom atakom ze strony partji konserwatywnej, prawo to jednak zostao wreszcie uchwalone. Podug rozkadu deputacji nasuwaa si kwestja mieszczaska, tymbardziej, e j ycie od dawna na plan pierwszy wysuno. Enerelekcji

„maa

liczba

liczba

i

mskie wystpienie miast — przerazio nie tylko szlacht, przerazio samego Dekierta. Widzielimy, jak w obawie o rezultaty tego wj-^stpienia, miarkowa on coraz bardziej

giczne

65 je do skromnych rozmiarów. Jednoczenie deputacja „do miast naszych", jak i ta druga deputacja wioda nieskoczone dyskusje, w których brali udzia przedstawiciele miast: Mdrzecki, Barss, Grabowski. Spraw przewlekano; szlachta si oburzaa, a nie chciaa

dania, sprowadzajc

ustpi.

mier

e

grocy,

na miasta si pobuntuj,

który potrafi

Dekierta, który

trzyma

i

W listopadzie

ou ostatnim posa mier

umierza dania

list

tego czowieka, miast,

wywara

grudniu 1790 r. posypay si hojpróbowano mieszczan przekupi i jedno nobilitacje: nie miast rozbi. Nie udao si to jednak. Sejm rozumia,

wraenie.

i

e

kwestj miast trzeba zaatwi najprdzej.

zoonych sobie dowodów uowraca miastom polskim nastpujce swobody: zapewnia wasno terytorjain podug przywiDeputacja stosownie do

ya

projekt, który

lejów lokacyjnych, utwierdza jurysdykcj bie

posesji

lokacyjnej,

wyjmowa

miasta

miejsk w obrz pod wszelkiej

jurysdykcji szlacheckiej, przypuszcza je przez reprezentan-

tów do wadzy prawodawczej, a przez wybór komisarzów do egzekucyjnych magistratur, naznacza im miejsce w asesorji. Zabezpiecza mieszczanom wszelkie zdolnoci obywatelskie,

nietykalno osobist,

(nikogo nie uwizimy),

promocj

w

stanie

t.

wolno

neminem captivahimus

zw.

nabywania dóbr ziemskich,

duchownym, wojskowym

Stronnicy moskiewscy uwaali

za

zbyt

i

t.

d.

ostre

nawet

skromne propozycje deputacji, które obciy jeszcze minimalny program miast. Projekt deputacji zwalono. Powstaway teraz nowe projekty w sejmie, podawano nawet gosy za dopuszczeniem reprezentacji miast, ale wszystkie te pro-

szy po to do deputacji, aby po powrocie do izby upa w'ród nie koczcych si mów. Zdawao si, e sprawa miejska nigdy ukoczon nie zostanie. Wtem Suchorzewski, jawny zwolennik Rosji, postawi propozycj,

jekty

która

bya poczci

jekt jedynie

po

to,

Konstytucja 3-go maja.

projektem patrjotów,

aby

odcign

poda

ten pro-

mieszczan od patrjotów. 5

66

Tymczasem

rezultat

strony zgodziy

okaza si wprost niespodziewany,

si na

ten projekt,

i

obie

18 kwietnia przeszo

w pa-

wreszcie prawo p.t. „Miasta nasze królewskie wolne

stwach Rzpltej". Po dwuch przeszo latach sejm móg ustanowi zaledwie dwa prawa: o sejmach o miastach. Sejm potrafi wyania z siebie deputacje, deputacje radziy nieskoczei

nie dugo, a potym duej jeszcze — rozprawia nad ich wypracowaniami cay sejm znowu, ale reformy nie dokonano. Opozycja konserwatywna doprowadzaa kad naj-

prostsz

—

prób

do stanu najzacitszej walki i rozwlemogy przechodzi cakiem wypadkowo. Opozycja coraz bardziej si skupiaa, a ogniskiem, z którego wychodziy iskr}', rozpalajce opór, by

kaa

dyskusje

i

obrady. Prawa

palc Buhakowa,

gdzie gniedzili

si

ci

„miujcy

ojczy-

zn"

obywatele (Kossakowski, Maachowski Jacek, Oarowski, Branicki). Prusy stopniowo zaczynaj si wycofy-

wa

z przyjani. Rosja zwycia Turcj; zblia si chwila pokoju dla niej. Patrjoci rozumieli, pokojowy sposób przeprowadzenia reformy jest niemoliwoci, naleao si uciec do zmiany gwatownej. Towarzystwo, które si zbierao u marszaka sejmowego, nie rozpada si; przeciwnie nawet coraz bardziej spaja ich wszystkich wiadomo i konieczno prdkiej zmiany. U Maachowskiego zbieraj si: Ig. Potocki, Kotaj, Mostowski, WeN^ssenhoff, Niemcewicz, Matuszewicz i in. Obraduj nad konstytucj cakowit. Dopuszczaj do obrad ks. Piatoliego, rewolucjonist, sekretarza królewskiego, a przez niego wcigaj do projektowanego zamachu stanu i króla. Stanisaw August ju by zmieni swe plany i przechyli si na stron tych, którzy mieli si w kraju, to jest zwTaca si do patrjotów. Liczba stowarzyszonych wzrasta do 60, a sia ich tym jest wiksza, klubu, który kierowa i poKotaj by rusza masami ludowemi miejskiemi. Mona wic byo i na miasto liczy. Plan stowarzyszonych polega na tym, eby

e

—

e

we

waciwym

gow

momencie przedstawi cakowity

projekt

67 konstytucji

i

na jednym posiedzeniu bez dyskusji

go przez aklamacj.

czynny udzia sam

stpowaa wic

W wypracowaniu

przyj

tego projektu

wzi

Konstytuanta warszawska przydo waciwego swego zadania, do wreszcie król.

stworzenia Konstytucji.

IV.

Dzie 3-go maja

r.

1791.

^^^^Elyznaczono 5 maja jako dzie zamachu. Zamach stanu polega mia na pominiciu dwuch przepisów, z których jeden zamieszczony by w uchwalonym na pocztku stycznia tego roku regulaminie czyli porzdku obrad sejmowych.

Wedug

tego

„zarcze-

porzdku w izbie'' kady projekt mia by drukowany rozdany sejmujcym na trzy dni przed przystpieniem

nia i

do obrad sejmowych. Drugi za, mieszczcy si

w

drugiej

aeby pierwsze dwa tygodnie po rozpoczciu sejmu byy powicane obradom ustawie porzdkowej, nakazywa,

nad przedmiotami skarbu podatków, za nastpnie dopiero, aeby przystpowano do obrad nad form rzdu i

przyszego.

Zbliay si wita wielkanocne. Pocigao

to

zawie-

sejmowych na czas dwutygodniowy, w cigu którego Warszaw opuszczaa zazwyczaj wikszo deputowanych. Niedziela wielkanocna przypadaa w tym roku 24 kwietnia. Posiedzenia sejmowe, odroczone na czas ferji, miay si rozpocz dn. 2 maja. Patrjoci przewidywali, e na pierwsze posiedzenia nie zjawi si jeszcze w dostateczszenie obrad

nej iloci przeciwnicy reformy, nie

przypisujc zbyt wiel-

obradom nad sprawami skarbowemi. Sami za wstrzymali swych zwolenników od wyjazdu z Warkiego znaczenia

szawy,

chcc odrazu prz^^stpi do planowanego zamachu.

skiego,

e mog

e

znajd poparcie wród ludu warszawliczy take na opinj lepszej czci spo-

Wiedzieli dobrze,

eczestwa szlacheckiego. Tymczasem król zdradzi spraw starym swoim zwyczajem. Czy to obawiajc si zbytnio dostojników swoich,

69 czy

te chcc

zapewni odwrót na wypadek klski,

sobie

zmierzy si kanclerzowi Maachowskiemu, marszakowi wielkiemu Mniszchowi i podkanclerzemu Chreptowiczowi, a odebrawszy od nich przyrzeczenie zachowania zupenej tajemnicy zawiadomi ich o treci ustawy i o dniu zamierzonego zamachu. Tego tylko trzeba byo przeciwnicigu dnia rozpucili po miecie wieci kom reformy. przedstawiciele dawnego pojednoczenie o tej sprawie, a rzdku zebrali si u Buhakowa, posa ros5^*skiego, w celu naradj' nad zniweczeniem pomysu patrjotów. Postanowiono przynajmniej odwlec w^^konanie zamiaru, w najgorszym rana zie zawichrzy obrady sejmowe i przez opór spoeczegwatu i niech pozory przeciwników swych stwa. Rozesano natychmiast posów w celu sprowadzenia najwikszej iloci zwolenników starego kierunku na dzie siy ostatecz5 maja, a równoczenie postanowiono ludu warszawskiego, tego samego ludu, którym nej zawsze pogardzano. Agitatorzy partji konserwatywnej rozeszli si po miecie. Po kawiarniach, szynkach, na rogach króulic rozgaszali wieci najdziwaczniejsze, opowiadali, lowi, marszakom sejmu i jego najwybitniejszym czonkom zwolennikom grozi mier przez siepaczy, to znowu

W

cign

uy

—

e

—e

i

przyjacioom Rosji

gro

tajemn

i

gwatown zagad.

da si poruszy w

obronie zwolenników „zotej wolnoci", a swoich zacitych wrogów. Pomimo to, patrjoci obawiali si jakich kontrmani-

Ale lud warszawski nie

festacji

ulicznych

i

sejmowych,

i

zdecydowali

przypieszy. Wybrano dzie 3 maja. przeciwnicy nie

Wiedzc

zd ju si stawi w tym

si spraw o tym,

e

terminie, od-

postpowanie konspiracyjne (tajne) i ju od rana maja rozgosili po miecie wiadomo, e przygotowana ustawa konstytucyjna odczytana bdzie tego dnia po rzucili

dn. 2

poudniu skiego na i

publicznie

w

wielkiej

sali

paacu Radzi wiow-

Krakowskiem przedmieciu. Liczono na miasto

miasto nie zawiodo.

Klub polityczny, którego kierownikiem rzeczywistym

70

by Hugo Kotaj, ju

od dawna pozostawa

dniej stycznoci z miastem. Staraniem

nopki,

dwuch znakomitych

w

bezpore-

Dembowskiego

i

Ko-

agitatorów ludowycli, jeszcze

tego dnia stawia si ogromna ilo ludzi oprócz posów obu stronnictw w paacu Radziwiowskim. Czytanie ustawy przeryway od czasu do czasu huczne oklaski. Po skoczeniu czytania rozleg si wielokrotnie powtarzany okrzvk Zgoda, zgoda! Stronnicy Rosji byli tym przeraeni tylko jeden z nich omieli si wystpi z projektem otworzenia dyskusji nad ustaw. Wniosek ten wywoa miech caego zgromadzenia, poczym zebrani zaczli si powoli w^'suwa z sali. Przeciwnicy konstytucji rozeszli si po miecie, szkalujc now projektowan ustaw, a jednoczenie wikszo suchaczów obnosia po miecie saw tego projektu. ten sposób miasto zostao wcignite bezporednio w wir walki politycznej i jeeli nie miao odegra decydujcej roli w spotkaniu, które na dzie nastpny byo planowane, i

W

w kadym

miao w swe rce

razie

opinji publicznej

i

poparcie

de

wzi

kierowmictwo

partji reformy.

Wieczorem raz jeszcze zebrali si patrjoci w paacu marszaka Maachowskiego, aeby ostatecznie uchw^ali, w jaki sposób naley kampanj dnia nastpnego poprowadzi.

Wikszo bya tego

e

naley

zdania

i

zdanie to

porczya

ca

pod-

e

konstytucj odrazu przedstawi, natomiast zbawienie ojczyzny, ograniczy si tylko spokojnym odpieraniem zarzutów, z jakiemiby wystpowaa strona przeciwna. Pierwszy do potwierdzenia tego przyrzeczenia przystpi biskup Krasiski, a za przykadem jego poszli inni czonkowie zepisami,

mona wystpowa z wnioskami ubocznemi, stawaj c w obronie dziea, w którym widziano nie

brania.

w

Równoczenie partja przeciwma zebraa si na narad salonie Buhakowa. Maachowski, Branicki, Kossakowski,

Massalski, Raczyski, Suchorzewski

zasiado wraz

uniemoliwi

z

posem

i

kilku jeszcze

posów

carowej do narady nad tym, jakby

urzeczywistnienie

planu patrjotów. Po du-

71

e

gich naradach przyszli do przekonania, i

ilociowej przewagi przeciwnej

bd

partji

wobec moralnej

zamysów swoich

w

czyn wprowadzi, postanowili zatym zawichrzy posiedzenie. Postanowiono w tym celu nie

mogli

uy

czowieka najuczciwszego Przebiegy

rzewskiego.

w caym

biskup

stronnictwie,

Kossakowski

Sucho-

uy

caej

przekona posa kaliskiego, e projektowana ustawa niweczy renic wolnoci i narzuca narodowi (czytaj szlachcie) wieczne pta niewoli e ona do zrównania szlachty z mieszczastwem i chopami, jest bowiem narzdziem despotyzmu, e wreszcie Rosja, nie swojej

wymowy,

i

,

dy

chcc naraa pastw na wzburzenie

pospólstwa, jako prawdziwa opiekunka Polski, w obronie jej i wolnoci stan gotowa. Suchorzewski wierzy oddawna w i nietykalno tej renicy, to te prdko da si przekona i przyrzek wystpi z bezwzgldnoci do walki z konstytucj. Partja reformy wiedzc o agitacji, jak przeprowadzili jej przeciwnicy w miecie, spodziewajc si silnego oporu z ich strony postanowia zapobiec wszelkim moliwym zamieszkom. porozumieniu z królem naznaczono dowódc wojsk Józefa ks. Poniatowskiego i o godzinie 10-ej wieczorem rozdano onierzom w poowie ostre naboje, oraz wydano im rozporzdzenie wystpienia od rana z broni w rku. Zawiadomiono take wadze miejskie, przewodniczcych cechów i bractw i zaproszono do uroczystego wzicia udziau w jutrzejszym czynie. ten sposób przygotowywano si do rewolucji, jaka miaa mie miejsce dnia 3 maja. Noc przesza w zupenej ciszy i spokoju. Nadszed wreszcie dzie oczekiwany z utsknieniem z jednej strony i obaw z drugiej. Od rana oddziay woj-

wito

ca

W

W

ska najprzeróniejszej

broni

wystpuj

zbrojno z koszar, rozwijaj si wzdu ulicy szeregami. Na tarasach zamku zatoczono kilka dzia. Tumy publicznoci wylegy na ulice i zwartemi szeregami podyy w kierunku zamku, gdzie znajdowaa si sala

cign

obrad.

na Krakowskie Przedmiecie

W

miecie rozchodz si

i

naj dziwacznej sze

wieci

11 o mierci króla, o rozruchach, o rewolucji itp., agitacja zwolenników Rosji zaczyna wywiera wraenie. Zamykaj sklepy, zabarykadowuj wejcia do domów. Szeregi ludu powikszaj si. Tworzy si olbrzymi pochód manifestacyjny, który si uformowa, kroczc za odwitnie przybranemi radnemi miasta, którzy pod przewodnictwem prezydenta szli do zamku. Za nimi szy cechy i bractwa, poprzedzane chorgwiami i godami. „Niech y j e k o nstytucja" oto haso, które prowadzi te tumy. Miasto zebrane przed zamkiem, zamkno wszystkie przystpy do niego. Nad zgromadzony tum ulatuje wci ten sam okrzyk. Od wschodu soca publiczno zgromadzia si w sali napywajce tumy nie mogy si w niej obrad.

Wci

pomieci.

Zajmowano wic wszystkie

cz wielka

schody, przysionki,

zamkowym. Wszystkie balkony

w

panowaa

i

kurytarze,

^s^j^czekuje

galerje

sienie,

na podwórzu

doszcztnie

byy

Wszyscy wyczekiwali tego decydujcego momentu, który mia wreszcie rozwiza trudnoci i ukoczy dugoletnie obrady. Posowie zebrali si wczeniej ni zwj^kle. Szermierze stronnictwa zapenione. Cisza

sali.

rosyjskiego zawczasu zajli wA^znaczone sobie przez naczel-

ników miejsca w izbie sejmowej. Dozwolono im tego, udajc, e nie zauwaono tego manewru. Szykowali si najwidoczniej do jakiego

gwatownego kroku,

a kierownictwo

byo zerodkowane w rkach Branickiego. Chcc uniemoliwi wszelkie awantury, stronnictwo patrjotów postanowio ich obezwadni. tym celu patrjoci rozchodz si

W

po

sali,

otaczaj zwolenników Rosji

cznie przez ludzi

Nastrój

w

pewnych

sali

i

i

przedzielaj ich zr-

zaufanych.

by powany

i

uroczysty.

e

Panowaa

chwil ma wybuchn burza, która zadecyduje o dalszych losach caego spoeczestwa. Nadesza godzina jedenasta, o której si zwykle rozpoczynao posiedzenie. Na twarzach zebranych senatorów i posów odmalowuje si zniecierpliwienie i zdenerwowanie. Cisza stawaa si^ ieszcze wiksz. Wtem wszed

zupena

cisza

:

odczuwa si dawao,

za

73

do sali Stanisaw August, w mundurze korpusu kadetów, otoczony licznym orszakiem senatorów i urzdników koronnych, poprzedzony przez dwór wietny i czterech marszaków, wielkich i nadwornych. Zgromadzony tum wita okrzykiem króla, który zasiada na tronie. Marszakowie, pokoniwszy mu si gboko, odchodz na miejsca swoje, za krzesami senatorskiemi, przy drugim kocu sali. Marszaek wielki koronny uderza trzykrotnie lask o ziemi i

gos marszakowi sejmowemu, który zagaja posieciszy zupenej. Rozpoczo si zakoczenie

udziela

ród

dzenie

dugoletnich nieporzdków.

Wskazujc na upadek, w jakim znajduje si Polska, zwróci uwag na wypadki polityczne zewntrzne, które miay decydujce w tej mierze znaczenie. Wród gwaru, który si podniós w odpowiedzi na to zdanie, udzielono gosu naprzód posowi krakowskiemu Sotykowi, poniewa gos pierwszy nalea si województwu krakowskiemu. „Wszdzie odgos ju prawie publiczny niesie, e jeeli Polacy

nie

uyj

tej

chwili,

która

ju

bardzo

jest

krótk, dla przypieszenia ustawy rzdu, dla wzmocnienia si krajowych, stan si nieochybnie upem przemocy i zmownej chciwoci ssiadów" mówi on, nastpnie domaga si, aeby odczytano wiadomoci, jakie ma deputacja spraw zagranicznych, a przytym, aeby przytomnemi byli arbitrzy (tak zwaa si zebrana publiczno). Podniosy si w sali gosy: „Prosimy", a jednoczenie powstaa wrzawa, wród której naj doniosej rozchodzi si gos Suchorzewskiego. Krzycza on, e ma co okropnego do wyjawienia, wzbudza zamt, podnieca innych. Wreszcie spokój zosta przywrócony, a król poleci odczytanie depesz zagranicznych. Ale Suchorzewski rozpocz znowu krzyki.

Widzc,

e

to nie skutkuje,

opuszcza swoje miejsce

i

w

zu-

penym zapamitaniu posuwa si na rodek sali. Tam zrywa z piersi rzuca na ziemi order w. Stanisawa gwatownym ruchem rzuca si na ziemi. Obrzucony dugiemi i

nimi

i

od zdartego orderu, wije si po posadzce, a macha-

74

jc rkami

si do tronu woa, aeby król przez odjcie mu gosu nie dopuszcza do gwacenia witych podstaw wolnoci. Ta bazeska scena poskutkowaa. Dano mu gos, a wtedy w bezadnej mowie pocz dowodzi, e przygotowano zamacli stanu, e chc przez rewolucj wprowadzi absolutyzm na wzór tego, co si dziao w Szwecji. Uwaa, e w tym wanie celu sprowadzono mieszczastwo do izby poselskiej. Domaga si sdu, któryby spraw rozpatrzy. Chcia wystawi siebie jako obroc wolnoci, któr zamierzano zgwaci; chcia siebie naw^et w ofierze tej sprawie przynie. Mow t dwukrotnie przei

nogami, czoga

i

publiczno miechem wielopowtarzajcym dawaa dosadny wyraz swoim antypatjom w stosunku do caego kierunku, przedstawiarywali posowie, a zebrana krotnie si

nego przez Suchorzewskiego.

Po uagodzeniu zamtu przystpi Matuszewicz do odczytania depesz zagranicznych.

Wszystkie one jednalcowo

gronie brzmiay, wiadczyy o chci zblienia si mocarstw rozbiorowych w celu ostatecznego zniszczenia Polski. Najoczywiciej wystpow^ao w tej mowie niebezpieczestwo groce krajowi, jeeli izba natychmiastow^o nie przystpi do decydujcych kroków. Wysuchiwano te mówicego w najwikszej ciszy i skupieniu, a kiedy skoczy, dugi czas nikt w sali gosu nie podniós. Nastpnie po mowie Potockiego, jednego z promotorów reformy, król zabra gos, polecajc przecz}i:anie projektu nowej konsty-

—

Po przeczytaniu projektu izba caa wielokrotnie okrzykiwaa zgod, chocia niektórzy dali deliberacji, niektórzy sprzeciwiali si w myl swoich nakazów dziedzicznoci, a Suchorzewski sprzeciwia si nawet dyskusji. Wikszo sejmujcych nalegaa na marszaka, aby zapyta o zgod. I rzecz^^vicie marszaek w mowie, v\yjaniajcej ustrój amerykaski angielski, prosi króla, aeby zawar z narodem nowe zwizki, a od dawnych si uwolKról ni. Izba caa prawie po^\i;órzya to samo danie. objani, e dotrzymywa dotychczas p a c t ó w c o n w e n-

tucji.

i

75 t

ó

w

prosi, aby go uwolniono od

i

Kiedy

dziedzicznoci tronu.

przepisu dotyczcego

woali

jedni

:

zgoda, Sucho-

znowu uciek si do komedji. Wyprowadzi synka, którego by sprowadzi umylnie dla tej sceny, na rodek rzewski

sali,

wrzeszczc:

niewoli,

któr

„Zabij wasne dzieci, aby nie

doyo

ten projekt krajowi gotuje". Ale te sztuczki

konserwatystów,

którzy

clicieli

odgryw^a rol republika-

skich Rzymian, pozostay bez wraenia.

Odcignito

krzy-

czcego obroc wolnoci przystpiono do dalszj^ch obrad. Po Mielyskim, który protestowa, i Maachowskim, który owiadczy podziwienie dla projektu, zabra gos Zotnicki, pose podolski. Stara paiija (konserwatj^na) rozpocza wielk akcj, wysyajc mówców, którzy rzekomo stali na gruncie cile legalnym. Pose podolski wskazywa, e projekt jest grobem sam.owadnoci Rzpltej, czytania pactów, dowodzi, e wedug nich tylko cay i

da

i

naród

moe uwolni

wanienie tylko do

króla od zobowizania, elekcji

e

monarchy

saskiego

ma

upo-

za

ycia

przeciwko dziedzicznoci tronu stanowczo oponuje. To samo wykada Oarowski, który wskazywa, istniej inne rodki ratowania ojczyzny, jakoto królewskiego,

ale

e

pomnoenie wojska skarbu. Odpraw im da Zakrzewski, pose poznaski. Wyjani czym jest prawdziwa wolno, mówi: „Wolnoci istotnej w rzdzie republikanckim ini

nieznam nad t, gdy prawa przez niczemu tylko prawu podlegym nie jest, gdy niezna rodzaju podatku, tylko ten, który na siebie przyjmuje, gdy nie zna magistratur, niezna sdów narodowych tylko te, które jego s M^^borem" Nazwa elekcje nie prerogatyw, lecz zgub wolnoci, gdy, elekcji królów nigdy nie zna, nigdy niedowiadcza naród, lecz tylko monowadcy w narodzie, tychto dzieem, tychto pastw, wnuki ich tuczca bywaa elekcja". Utrzymywa, rzd monarchiczny nie tak okropny, nie tak sromotny, jak ronej dla republikanina siebie tylko stanowi,

.

,,

ea

e

kraju. Cign dalej „i jeeli król przysig zobowiza si dogadza monowadztwu, dogadza przy-

zerwanie

:

76

siga przekupstwu tronu polskiego, tedy przysig obowiza si caoci kraju, caoci istotnych prerogatyw wolnego narodu pilnowa. Zway wic naley, ku czemu króla cilejszy obowizek, czyli ku ogóowi zabezpieczenia narodu, czyli ku zabezpieczeniu zguby narodu" i koczy proszc o podniesienie projektu konstytucji.

Po tej mowie znowu podniosy si gosy domagajce si zaproponowania zgody, ale przeciwnicy zmian wytoczyli na nowo najmocniejsze dziaa. Czetwertyski w^stpywa przeciwko projektowi, „skrycie przez jak intryg narzunie móg go po jednym odczepianiu conemu", mówic, obj, wskaz\n,va jednak na niebezpieczestwo, jakie ze

e

spynie na kraj. Po Linowskim, pole krakowskim, który domaga si przypieszenia sp^a^^^»r, znowu Korsak domaga si oddania sprawy na deliberacj. Mylano w ten

ca

kwestj. Wtedy to Potocki, pose ludowodzi, e wbrew wyranemu ukazowi swoich mocodawców bdzie gosowa za dziedzicznoci tronu, i mówi „ponios gow do spóbraci", Potocki przyczyni si ogromnie do podniesienia entuzjazmu, który po sposób przewlec belski,

który

mowie Zboiskiego, posa dobrzyskiego, dosign najwyszego napicia. Marszaek sejmowy przystpi do zapyzgod,

powstrzymali go jeszcze niektórzy posowie podolscy i woyscy. Po mowae Kiciskiego, który zaj wprost radykalne stanowisko: „Wszystko nam jest

tania o

ale

gin od nieprzyjaciela, czyli od wasnych rodaków, gdyby si znaleli tacy, coby usiowali wróci rzplit do dawnej sytuacji", po gosie Rzewuskiego, który

jedno, czyli

domaga si natychmiastowej przysigi przez króla stany sejmujce, wybucha nowa wrzawa, któr uciszy dopiero i

zwracajcy si do marszaka sejmowego z rozkazem: pan \vskaza, kto z w. panem trzyma, niech pozna, gdzie jest sensus gentis (uczucie ludu) niech da mi

król,

„Chciej w.

usysz prawdziw wol

sejmu".

Upyno ju

dzin obrad. Zgromadzenie byo zmczone i Na propozycj króla podniosy si zewszd:

siedm gozdenerwowane.

„wszyscy, wszy-

77

marszakiem, niech yje król, niech yje konstytucja!" Ale marszaek chcc uchwale zapewni zupen legalno, postanowi przeprowadzi gosowanie. Na jego rozkaz powsta mieli ci, którzy si nie zgadzaj na konstytucj. Wystpia nieliczna gar wrogów nowego porzdku, z których niektórzy poczli uzasadnia swoje sta-

trzymamy

scy

z

nowisko. Najostrzej

wystpi

Sanguszko, który powiedzia,

e

opozycj pozbawiaj gosu prawnego, uprasza na osta„i gdy si przyjdzie do naturalnego i prawnego porzdku sejmowania i gdy szczególne prawa stanowione do ogóu projektu", aby wtenczas wolno byo potku,

bd

prawi

to,

co jest wogóle szkodliwe.

Olbrzymia

wikszo domagaa

Wtedy Sapieha marszaek

nowa jeszcze

si stanowczej uchway.

konfederacji litewskiej, zapropo-

wniosek kompromisowy, a mianowicie, aeby raz odczyta projekt. Kiedy za przystpiono do powtór-

nego odczytania projektu, przeciwnicy rozpoczli wrzaw, woajc: niepozwalamy, a jeden z nich Szamocki, pose warszawski zawoa: „pozwalam na czytanie, jeeli dodatki poprawki czynione by maj, ^lecz jeli ich czyni nie wolno, na có próno czas trawi czytaniem"! i

W Jedni sili

izbie

dali

znowu podniosa si wrzawa

i

zamieszanie.

czytania, inni protestowali, inni wreszcie pro-

marszaka, aeby zapyta o zgod. Nad gwarem wrezapanowa doniosy gos posa inflanckiego Zabiey,

szcie

zawezwa wszystkich, a przedewszystkim króla do zoenia przysigi. Mowa ta podziaaa. Natychmiastowo który

ze swoich miejsc: posowie, senatorowie, urzdnicy, publiczno obecna i posunli si na rodek sali do tego miejsca, gdzie siedzia król. Napróno mar-

\vszyscy ruszyli

szakowie uderzali laskami, nakazujc powrót do adu. Byo to ju niemoliwym. sali sejmowej rozlegaj si radosne okrzyki: wiwat król, wiwat nowa konstytucja! Unosz si one ze wszystkich kruganków i galerji. A z podwórza, z placu, z ssiednich ulic odpowiadaj im takie same okrzyki warszawskiego ludu miejskiego. Lud war-

W

78 szawski

pora pierwszy

bierze czynny

niu prawa, po raz pierwszy

rzuca

udzia

swoje

w

uchwala-

grone sowo na

szal postanowienia. Huk ulicy dodaje nowego bodca i zapala jeszcze bardziej zebranych w sali. A jednoczenie w rogu jej odgrywa si inna scena. Zebraa si gar ponurych i zimnych postaci. To partja starosziachecka. Przez krótk chwil szepc ze sob. Rzucaj ostatni kart. Z poród nich wysuwa si gwatownie haaliwie Suchorzewski, aeby odegra trzeci, ostatni i w tym dniu, scen bazesk. Rzuca si do stopni tronu, kadzie si na wznak i w rozkrzyowanej postaci woa na zbliajcych si do króla, po trupie jego przejd tylko do przysigi, zabójczej dla wolnoci. Ale scena ta ju najmniejszego nie wywiera wraenia. Wikszo nawet nie spostrzega tego wcale, cisnc si w zapale do tronu królewskiego. Ten wanie zapa mógby si odbi na lecym na ziemi, gdyby nie Kublicki, znany siacz, który uniós go i usun, ratujc od stratowania. Napróno raz po raz pyta marszaek o zgod. Gwar, szum, krzyki zaguszay jego. Nie móg zupenie Zapa ten opanow^a zapau, jaki ogarn zgromadzenie. udzieli si i królowi, który chcc aby go wszyscy widzieli wszed by na krzeso tronowe i zada: „Gdy widz sta

e

mow

i

wyran

—

sejmujcych wol, abym wykona przysig za

konstytucj narodow, wzywam zatym ciebie pierwszy kapanie tu przytomny, moci ksie biskupie krakowski, aeby mi przeczyta raczy rot przysigi, dla wykonania jej

przezemnie".

Do

króla

przystpi

bisk.

krak. Turski

z

ewangielj

w rku. Król pooywszy rk na ksidze, któr trzyma Gorzeski, powtarza sowa przysigi. Ta scena podniosa Okrzykom nie jeszcze bardziej napicie radosne w sali. byo koca, a kiedy król wypowiedziawszy: Juravi Domino, non me penitehit (Przysigem Bogu, aowa tego nie

bd), wezwa

entuzjazm doszed

do udania si do katedry, do najwyszego stopnia. Król ruszy.

wszystkich

79

(poszed krytym gankiem do katedry) a równoczenie wszyscy zebrani: posowie, senatorowie, dwór, dostojnicy, widzowie opucili sal. Olbrzymi ten tum wyla si z zamku na ulic, gdzie miasto zebrane od rana zgotowao mu wspaniae przyjcie. Podniosy si okrzyki: wiwat król, wiwat

rzdowa! Pochód prawodawców ruszy dalej w kierunku \v. Jana. Wkrótce zosta porzdek przerwany: tum chwyci marszaków sejmowych i na ramionach zaniós ich do katedry. A tam czekay ju na przechodzcych cechy i bractwa wadze miejskie. Witano wchodzcych powiew^em rozwinitych sztandarów^ znaków i chorgwi. Cay koció by w^ypeniony publicznoci, oywion, rozpromienion, szczliw. Król przyby do kocioa. Otoczyli go marszakowie i dygnitarze. Pierwszy przemówi marszaek sejmowy, wzywajc zebranych do przysigi, nastpnie gos zabra marszaek konfederacji litewskiej Sapieha, powiedzia, e nie wiedzia sejm, wiwat kon&tytucja

i

—

ani o konstytucji, ani o sposobie

w

jej

uchwalenia, wiele do-

by uchyli pragn, ale pomimo to nie chce swego zdania przeciwstawia woli sejmu i króla i zgadza si na przysig. Nastrój udzieli si i jemu, gorca atmosfera reformatorska stawaa si coraz bardziej zaraliw. Na okrzyk: prosimy o przysig, biskup krakowski przystpi do jej odczytania. Tysice rk podnioso si do góry; w^szyscy powtarzali sowa przysigi na zachowanie obron zasadniczej ustaw^y rzdow^ej. Po dokonaniu tego biskup Gorzeski zaintonowa hymn dzikczynny: Ciebie Boe chwalimy. piewali go wszyscy obecni w^ kociele, wszyscy stojcy przed kocioem na ulicy. piew ten przemieni si w potny huk, który zaguszy nawet huk dzia, stojcych na tarasie. Nie prdko mona byo uciszy ten sza, jaki ogarn tumy. Udao si wreszcie po kilkakrotnym odezw^aniu si dzwonka zakrystji królowi przemówi „Wykonawszy to, comy Bogu winni byli, pow^-ócimy teraz do izby sejmowej, dokoczy dziea naszego". Poczym wszyscy powrócili w tym samym strzega

niej

przepisów,

i

które

80

porzdku,

przy

oguszajcych okrzykach ludu,

do

sali

obrad.

Kiedy lud publicznie wraz z przedstawicielami i królem skadali przysig na zachowanie konstytucji, w sali obrad odbywaa si narada pozostaych w niej do dwu-

posów

dziestu

opozycyjnych. Gwar, szum, krzyki

— zape-

niy pust sal. Obraona duma, nienawi, zdrada knuy tam swoje zamysy. Dowodzono, e nigdzie o tym w dawnych prawach nie czytali, aby w rzpltej wadza jaka wykonawcza by miaa. Suchorzewski doradza kolegom niezwoczne podanie manifestu do akt publicznych lub odwoanie si do województwa z wiadectwem zdania, jakiego byli w tej sprawie. Szykowano ju wtedy zniszczenie dzieu reformy. Po powrocie do izby poselskiej król zaproponowa odebra przysig od magistratur, komisji wojskowej wojsk na konstytucj, poczym zaproponowa marszakom podpii

sa

odroczy posiedzenie do dnia nastpnego. Gromtowarzyszyy opuszczajcemu sal królowi. Marszakowie zaprzysion ustaw rzdow podpisali, a nastpnie udali si do paacu rzeczypospolitej, aby tam odebra przysig od komisji wojskowej. Zoyli j natychmiast wszyscy obecni na posiedzeniu czonkowie komisji, akt

i

kie okrzyki

za

j

nieobecny Czaplic wykona dnia nastpnego. Tymczasem lud ze sztandarami bractw czeka na marszaków

przed paacem. Po ukoczeniu przez nich tego

obowizku

odprowadzi ich w olbrzymim pochodzie a do ich mieszka. Nastpnie fale ludu popyny na plac przed paacem Saskim, woajc: „wiwat elektor Saski, nastpca tronu!" Wszystkie

dugo z

byy rzsicie owietlone. Fale tumów nocy przepyway po ulicach miasta radosnym: Wiwat król, wiwat konstytucja.

ulice

jeszcze

okrzykiem

Energja ludu

—

w

wymagaa

jeszcze upustu.

Tumy

rosy, prze-

lewajc si z jednego placu na drugi, z jednej ulicy na drug. Lud miejski zdobywa, sankcjonowa ustaw, która mu faktycznie nie miaa przynie adnych praw poza

81

uregulowaniem porzdku pastwowego, lud miejski popar

dnoci

ostatecznie

reformatorskie patrjotów. Dopiero nad

samym ranem ucich pogwar,

jaki

panowa

przez

cay dzie

—

powróci Lud powróci do normalnego ycia aden gwat, aden wybryk samowoli zakóci uroczystoci dnia. Lud wystpi pora pierwna widowni historyczn i odrazu zaj stanowisko siy

ubiegy.

zupenie spokojnie. nie szy

kulturalnej.

Nastpny dzie zeszed na odbieraniu przysig od magistratur, a

niu poczt

i

zwaszcza od komisji skarbowej, na wyprawiakurjerów na prowincj i zagranic. Poród

zaj Maachowski zapomnia oblatowa konstytucji w grodzie (to zn. wnie jej do aktów grodzkich warszaw-

tych

skich, co rzystali

byo warunkiem prawomocnoci).

przeciwnicy reformy

Sposób, jaki

w

i

Z tego sko-

postanowili zaprotestowa.

suy protestujcym,

polega na umieszczeniu

aktach grodzkich odpowiedniego manifestu.

Wrogowie

zatym umieci akt, w którym oskarali przed narodem, jako dzieo gwatu i bezprawia. Ale pisarz grodzki Skólski nie chcia przyj tak zredagowanego aktu i zgodzi si jedynie na umieszczenie w ksigach zapisu, który gosi, 27 posów sprzeciwia si zamocy swoich instrukcji wojewódzkich. pademu prawu na Do podpisujcj^h przyczy si take jeden senator (Czetwertyski). Kiedy ci wrogowie powstajcego porzdku rozpoczli akcj w drodze prawnej, a otwarcie, gowy obozu niezadowolonych rozpoczy snu intrygi i zdrady. Szczsny Potocki ju by dawniej wyjecha na „emigracj" do Wiednia, gdzie naprzód ukada bezmylne a nacechowane pych magnack protestacje, a nastpnie rzuci si w objcia rzdu rosyjskiego, który potrafi wyzyska jego pych, dum i znaczenie. Dwaj inni Branicki hetman i Kossakowski biskup, nie przestajc ani na chwil prowadzi dziea zniszczenia, udali przychylno dla rozpocztego dziea, zoyli przysig i postanowili rozpocz obstrukcj. Kiedy marszakowie sejmowi 4 maja przybyli na posiedzenie dekonstytucji chcieli

j

e

Konstytucja 3-go maja.

6

82 putacji konstj^tucyjnej

podpisali ski

ogoszon

z

daniem, aeby

przewodniczcy Deputacji powiedzia,

nie pozwala

czonkowie

jej

dnia poprzedniego ustaw, Kossakow-

mu przyoy

e sumienie

do tego rki, skoro

jego

uchwaa

nie

zapada jednogonie lub wikszoci gosów, w drodze imiennego gosow^ania i domaga si oddania tej wtpliwoci pod decyzj sejmu. Próno patrjoci odwodzili go od tego postanowienia, starajc si go przekona o zupenej prawomocnoci ostatniego postanowienia, Kossakowski nie da si ugi, bo szo mu jedynie o przewleczenie

ca spraw rozwiza na naj-

sprawy. Postanowiono zatym bliszym posiedzeniu sejmowym. Posiedzenie

to

wypado

dnia

nastpnego

gonym

(5

maja).

Króla zjawiajcego si w sali Niech yje zbawca ojczyzny! Posiedzenie zagai marszaek istniej wtpliwoci, nursejmowy, przyczym zaznaczy, tujce deputacj konst>i:ucyjn. Wtedy raz jeszcze, Kossakowski wobec caego zgromadzonego sejmu w^ypowiedzia rzekomo mczce go wtpliwoci. Linowski, pose krakowgo sejm nie moe uwolski, zwTÓci mu wtedy uwag,

powitano

okrzykiem:

e

e

poddaniem konstytucji pod prrs^pomina biskupowi, e wraz z innemi prz5'sig na konstytucj, ju si na ni zgodzi i miao j podpisa moe. Podniosy si gosy, popierajce zdanie

ni od podpisu, niewano, ale

bo byoby

to

Linowskiego, ostatecznie uratow^a sytuacj Sapieha, który

zaproponowa, aby caa izba zaprosia Deputacj do przystpienia do podpisu. Po trzykrotnym okrzyku jednozgodcaej izby czonko^Yie deputacji dokonali swego obowizku, zaopatrujc uchwa podpisami wasnemi. Kossakowski udajc zachwyt dla dokonanego dziea zaproponowa aeby dzie 8 maja, dzie witego Stanisawa, jako dzie

nym

imienin królewskich, uzna za uroczysto wicenia tej pamitki narodowej, oraz aeby wystawi koció opatrznoci „ex voto stanów" dla uczczenia tej samej chwili. Pod wpywem nastroju jaki panowa wród zebranych,

przyczyli si do przejmujcych konstytucj, niektórzy

83 poprzednio opozycyjnych posów. Odbio si to równie na niektórych projektach do praw, które zostay jednogonie przyjte. Jeden z nich, projekt Sew. Potockiego, nakazywa komisji wojskowej w^espó z komisj skarl)ow obmyrodki do szybkiego opatrzenia wojska broni, krajow, z zagranicy sprowadzon, z zapewnieniem jednak pierwszestwa broni krajowej oraz do opatrzenia arsenaów w sposób odpowiedni. Drugi projekt Rzewuskiego nakazywa komisji wojskowej, aeby z grona swego i z pomidzy w^ojskowych z zawodu wybraa po trzech ludzi biegych, którzyby wspólnie uoyli projekt do ulepszenia stanu wojska, poprawy etatu jaknajprdzej takowy przedstawili sejmowi. Wreszcie postanowiono ustaw opublikowa za porednictwem uniwersau. Naz

H

bd

bd

i

rzdow

stpnie król odroczy posiedzenie do najbliszego poniedziaku. Odezwa, wj-^dana 7-go maja, rozniosa po caym kraju wiadomo o dokonanej zmianie w^ rzdzie, zmianie, która miaa krajowi w przyszoci zapewni niepodlego i do-

wie t

wszdzie z równym zapaem, jak i w Warszawie. Miasta poruszyy si w taki sam sposób, jak stolica, pochody manifestacyjne wszdzie miay miejsce. Szlachta równie dawaa naogó wyraz swojemu nastrojowi przez adresy, odez^vy i t. p. wystpienia. Nawet w niektórych miejscach rozpoczy si ruchy wród brobyt.

Przyjmowano i

chopów, zreszt bardzo sabe. Podniosy nastrój, który si rozwin tak wspaniale, utrzyma si jednak nie dugo. Po dniach napicia ener-

mia

wkrótce nadej okres depresji, reakcji, z którego zdrajcy sprawy nieomieszkali skorzysta wrogowie reformy narodowej, Targowiczanie.

gji

—

6*

Nowa

konstytucja.

apróno interesowani obrocy przywileju mieni go wielk spokojn bez rozlewu krwi dokonan rewolucj. Tak go mianowa wolno byo tylko spóczesnym publicystom

pochwaami nierozumu samolubstwa szlachty polskiej chcieli potpi rewolucj francusk, wskazujc ludom Europy nowe formy i warunki ycia spoecznego" tak pisa „O dniu trzecim maja 1791 roku" J. N. Janowski. I doprawdy przeprowadzona z takim wysikiem „Ustawa rzdowa 3-go maja 1791", zdobyta, jak si zdawao, w drodze rewolucyjnej, bya jednak najkonsekwentniejszym wynikiem caej dziaalnoci sejmu 4-letniego; nie wprowadzono w niej nic nowego, ani jednej nowej idei, przeciwnie wszelka rewolucyjangielskim, którzy

i

no w treci

jest

uchwalone pod

najzupeniej konstytucji

wpywem krzyujcych

si

tej

obc. Zasady,

zda

partyjnych,

byy

przyjte za ich podstaw, a pierwsze rozdziay, uchwalone jako prawo o sejmikach i prawo o miastach, wczone zostay do owej konstytucji. Bya ona nazbyt umiarko-

a

wanym

zastosowaniem i rozwiniciem zasady, wyraonej w art. IV praw kardynalnych: „I Rzplta sama w stanie szlacheckim prawa dla narodu stanowi jest mocna i tym tylko naród posuszestwo winien", która w ten sposób trawestowaa zasad „wszechwadztwa naro-

dowego" w

rozumieniu czysto stanowym. skadaa si z XI artykuów: I religja panujca, II szlachta ziemianie. III miasta i mieszczanie, IV chopi wocianie, V rzd czyli oznaczenie wadz

Nowa

konstytucja

wadza prawodawcza, VII król, wadza sdownicza, IX regiencja,

publicznych, VI sejm, czyli

wadza wykonawcza,

X

VIII

edukacja dzieci królewskich, XI sia zbrojna narodowa.

85

Wynikiem

takiego pojmowania zasady o wszech wadzpodzia obywateli na róne kategorje. Waciwemi twie obywatelami Rzpltej miaa by tylko szlachta, której zapewniono takie stanowisko, na skutek zasug pooonych przy zbudowaniu „rzdu wolnego" w Polsce. Zasugi te miay by tytuem, zapewniajcym szlachcie wszystkie nadane jej przez królów polskich prawa, statuty i przywinich faktycznie ujto wszystkie wolnoci obywaleje. telskie. Zapewniono zupen równo szlachty caej w spra-

by

W

wowaniu urzdów publicznych oraz w obliczu prawa. Zabezpieczono jej nietykalno osobist, wolno przenoszenia si i rozporzdzania wasn osob, a nadewszystko nietykalno wasnoci gruntowej i ruchomej. Ta szczególna opieka, nadana wasnoci „komukolwiek z prawa przynazasuguje na uwag i zaznaczenie. Szlachta, jako waciciele redniej wasnoci przedewszystkim mylaa o tym „prawdziwym spoecznoci wle", jakim dla nich lenej",

,

bya

ich ziemia, ich fabryki

—

i

kapitay. Zapewniajc wol-

mylano o nich, jako obywatelach pierwszego rzdu, „najuroczyciej" zapewniano im „prerogatywy pierwszestwa w yciu prj'watnym i publicznym". Poniewa za olbrz}'^mia wikszo noci obywatelskie

szlachcie,

o

szlachty

ków

bya

katolick,

wolnoci

wic warujc

w

„wszelkich obrzd-

zapewniono pierwszestwo religji katolickiej, zakazujc przejcia od tej „wiary, panujcej do jakiegokolwiek wyznania" pod surow kar. I tu zatym tkwia zasadnicza sprzeczno: jak wszechwadztwo narodu wymaga zupenej równoci obywatelskiej, tak wolno religji wymaga ich zupenego zrównania. Ale twórcy konstytucji goszc zasad wolnoci i rÓAvnoci, ani na chwil nie wysuwali si poza granic jednego stanu. Takie stanowe albo stanowo -klasowe stanowisko nakazywao przyzna miastom prawa obywateli jakgdyby drugiej klasj'', uwaa „jako prawo wolnej szlachcie polskiej dla bezpieczestwa ich i

religji

krajach

Polskich"

i

myl

swobód

i

caoci wspólnej

ojczyzny

now, prawdziw

86

skuteczn dajce si". Zapewniono wolno wszystkim miastom królewskim, ale nie prywatnym. Te nadal miay pozostawa w zalenoci od panów, i tylko gdyby ludzie wolni osiedli w miastach dziedzicznych, a pan nada im ziemi dziedzicznie, w takim razie mog za prob dziedzica otrzyma od króla dyplom lokacyjny, który ich zrówna z innemi miastami. Wszystkie miasta wolne zostay zrównane w prawach, zapewniono im nadto autonomj, czyli samorzd administracyjny (to znaczy prawo wyboru urzdników) prawodawczy (prawo „czyni rozporzdzenia co do wewntrznych porzdków") oraz wolno od jurysdyki

i

cji

szlacheckiej.

lewskich

we wszystkich miastach

Mieszczanie

s równi uywaj i

jednego

w caym

kró-

kraju prawa

si przez zapisanie do ksig zamieszkaym si handlem trudnicym lub przemysem, oraz w miecie, ludziom wolnym, a chrzecijanom. Przyjcie prawa miejskiego nie wywiera wpywu na zmian poprzedniego stanowiska danej osoby. Mieszczanom zapewniono nietykalno osobist, za wyjtkiem podstpnych bankrutów i zodziei schw\i;anych na gorcym uczynku, prawo nabywania wana prawach dziedzicznych, prawo snoci nieruchomej dostpu take do wyszych stopni wojskowych (oprócz kawalerji narodowej), prawo penienia obowizków „w kanmiejskiego.

Prawo

to nabyAva

miejskich, co przysuguje wszystkim ludziom,

—

celarjach

i

kasterji trybunalskich

obejmowania

za

w

rzdowych dyinnych mniejszych sdów", prawo

wszelkich komisji,

palestrach i

kolegjatach

prelatur

i

kanonji,

Rozszerzono

w

kate-

wic

sfer jednoczenie nie zapomniano o najwaniejszej rzeczy czonkowie mieszczastwa, którzy penili posugi publiczne, w cigu dwuch lat po upywie tego terminu, ci, którzy w wojsku dosuyli si stopnia sztabskapitana lub kapitana chorgwi u piechoty a rotmistrza w puku, ci, którzy dosuyli si stopnia regienta w kan-

drach

kanonji

wolnoci zawodu,

doktoralnych.

ale

:

celarji

prosi

— maj by

ci,

którzy

nobilitowani, jak

opacaj 200

równie

mog

o to

zt. ofiary 10-ego grosza z nie-

87

ruchomoci ziemskiej. Wreszcie na kadym sejmie maj by podawane do nobilitacji 30 osób z mieszczan, posiadajce posiadoci dziedziczne w miastach, szczególniej ludzie, którzy si odznaczyli w komisjach porzdkoAYych, rekomendowani przez pow handlu, przemyle lub

bd

sów

i

miasta.

A wic

kiedy mieszczanom zapewniono dru-

gorzdne stanowisko, postarano si jednoczenie przeci-

gn

do szeregów szlachty najbogatsze jednostki z poród wic i w tym wzgldzie prawodawca-szlachta mia na uwadze przedewszystkim swój interes. Ustpiono co prawda ze stanowiska stanowego, nie ustpiono jednak z zajmowanego stanowiska klasowego. redniozamona szlachta, jako klasa posiadaczy, wciga do swoich szeregów posiadaczy z poród mieszczastwa z niszego stanu. Mieszczanin biedny, robotnik, rzemielnik, przekupie otrzymuje tylko prawo nietykalnoci osobistej i opiek mieszczan, zasili szlacht

;

• prawa, bez praw politycznych. Znacznie jeszcze skpsz jest konstytucya w stosunku do chopa. Kiedy mieszczanom i miastom zapewniono prawa obywatelskie i samorzd, wocianie pod obu wzgldami pozostali bardzo pokrzywdzeni. Chopów wzito je-

dynie pod opiek prawa rzdu, ale byo to zbyt mao, powiedzmy faktycznie nic. Olbrzymia wikszo chopów i

dziedzicznych

nym: nadal

pozostaa

nadal

w pooeniu

niezmienio-

(poddastwo) i ekonomicznie (paszczyzna) wacicielowi ziemskiemu, zmian mona byo tylko w tym chyba widzie, e rzd zapowiada zajcie si losem chopa, e opieka prawa miaa moe oznacza ograniczenie samowoli pana. Twórcy konstytucji rozumieli i zaznaczyli, e zmiana jest konieczn: ^tak przez sprawiedliwo, ludzko obowizki chrzecijaskie, jako i przez wasny nasz interes dobrze zrozumiany". Ostatecznie okazao si jednak, e interes olbrzypodlegali

politycznie

i

miej wikszoci szlacheckiej przeway, e reformatorowie, pochodzcy przewanie z poród arystokracji, nie omielili si urzeczywistni szerzej pojtego interesu, któryby wy ma-

88

ga

uobj^yatelnienia

ze

opoki

w walce

chopa

przez wyzwolenie,

uczynienia

niepodlego. Ideologja bezporednich, najbliszych interesów mas szlacheckich nie pozwolia prawodawcom na to, chocia ich osobisty interes (byli oni przewanie wielkiemi wacicielami) zgadza si z wyzwoleniem chopa, a interes narodo\N^ domaga si tego. Nie naruo

szajc dotychczasowej wasnoci szlacheckiej postanowili uatwi wyzwolenie chopom, nada im warunki, umoliwiajce nabycie jakichkolwiek praw obywatelskich. Stanli na gruncie tego, co wprowadzaa inicjatywa prywatna w wielkiej wasnoci, na gruncie kontraktów i umów. Postanowiono, od tej pory wszystkie swobody, nadania

e

umowy, zawarte czy to z gromadami czy te z poszczególnemi wocianami, podpadaj pod opiek rzdu i prawa. lub

Obowizywa maj

wacicieli ziemskich, ich spadkobierprawonab}^vców z jednej strony, wocian z drugiej. Wocianie mog usuwa si tylko od powinnoci po zadouczynieniu wszystkim, wzitym na siebie zobowizaniom. Konstytucja wprowadza wic cile umowny stosunek pomidzy panem a chopem, Ns^prowadzajc tam przymus, gdzie panowie dotychczas postpowali wedug swego widzimisi. To byo wszystko, na co si zdobyto w stosunkach do chopów poddanych. Czci ich zapewniono peokrelono obowizków; innych praw obywatelskich nie nadano. Byo to wypywem czysto ekonomicznego egoizmu szlachty, któr od reformy prawdziwej odcigay jej interesy rolne, jej troska o zapewnienie sobie bezpatnych rk roboczych. Z drugiej strony konstytucja zapewnia zupen wolno „dla wszystkich ludzi tak nowo przybywajcych,

ców

i

wn

jako

i

tych, którzyby pierwej z kraju oddaliwszy si, teraz

e

Postanowiono, kady czona ziemi Polskiej, wolnym jest zupenie". Takim ludziom zapewniono zupen wolno zawodu, wolno wyboru miejsca pobytu, zawarcia kontraktu wiejskiego lub pobytu w miecie. Zasada ta bya prawdziwie demokratyczn, a zgadzaa si z interesami sza-

do ojczyzny powróci

chcieli".

wiek, „jak tylko stanie

nog

89 która za\va^o^Ya^vszy sobie rce chopskie zgodzia si na pomnoenie roboczej ludnoci krajowej; bya bardzo korzystn w swych skutkach. Ustawa cigna z czasem do kraju nowe zastpy ludu, umoliwiajc w^zrost przemysu naszego. Z samego Monbeillardu przybyo do kraju wicej ni 100 rodzin. Z raportów komisji porzdkowych okazao si, e do kraju weszo do stu tysicy chty,

ludzi.

Faktycznie prawa obywatelskie po 3 maja zasadniczo róniy si od tego, co byo przedtym. Mieszczastwo otrzy-

mao

przedewszystkiem zamano tam, Nie znoszc stanów bogatemu mieszczastwu atwy dopyw do to zwycistwem nowej zasady: szlachta ze

pewne wolnoci,

ale

jaka dzielia szlaclit od mieszczan.

udostpniono szlachty.

Byo

stanu redniowiecznego przetwarza si

w

nowoczesn klas

wacicieli ziemskich. Interesy redniej szlachty i bogatego mieszczastw^a zbiegay si i wywoay zasadnicz zmian

w

stosunkach. Ale te same interesy gospodarcze

w^ymagay

—

utrzymania paszczyzny na ziemi, z drurk w miecie. Chop nie domaga si dla siebie praw% to te mu ich nie zapew^niono. Zatryjum-

z jednej strony

strony wolnych

giej

wyzyskujcych prac chopa. powiada jeden ze spóczesnych publi„Zdaniem moim artyku IV o chopach wocianach jest cystów^ (1792)

fowa

interes

posiadaczy,

—

—

prawdziw plam w ustawie 3 maja, która wiele rujnuje jeszcze z piknoci tego nieporównanego dziea. Przebóg to w wieku omnastym powinno byo waha si zgroma!

dzenie prawodawcze

w

oddaniu ludziom praw, bezsprzecznie im si nalecych, w wystawieniu wspaniaego ludzkoci przybytku " Obok tego wprowadzono zasad kontraktu, jako formy stosunku przyszego, porednio popierano ucieczki chopów, przygotowujc sobie niezadowole-

—

!

nie

mas gminu drobnoszlacheckiego, tworzc zarodki wol-

nego

wociastwa.

Waciwemi i

szlachta

obywatelami

bya

tylko

szlachta

,

pod wzgldem praw politycznych nie bya

ale je-

90 dnolit

caoci.

Jeeli wszyscy czonkowie tego stanu korzy-

w zasadzie z prawa

penienia obowizków publicznych, wszystkim przysugiwao prawo wyboru przedstawicieli do sejmu udziau w samorzdzie ziemskim. Podug prawa o sejmikach prawa wyborcze przyznane zostay dziedzicom ich synom, zastawnikom i posesorom doywotnim, paccym sto zotych ofiary dziesitego grosza, stali

to nie

i

i

wojskowym urlopowanym, majcym posiado ziemsk. Od kandydowania na urzdy i poselstwo zostali usunici niemajcy lat dwudziestu czterech, niebdcy nigdy na funkcji publicznej, skartabellowie (nobilitowani z zaoraz

:

strzeeniem, niedopuszczeni do

stajcy pod

kondemnat

w

urzdów

publicznych)

i

zo-

sprawie cywilnej. Zastosowano

cenzus majtkowy, bardzo wysoki, cenzus stanowy i cenzus wieku. Ci, którzy teoretycznie bronili takiej zasady,

e

uwaali,

dla

sprystoci rzdu naley od sejmikowania gminu ciemnego, atwo podlegajcego

usun ca mas wpywom

znieprawnionych

uwaa,

monowadców. Ogó

e

szlachty,

naley si wyczny udzia w sprawach politycznych, godzi si na usunicie od polityki masy szlacheckiej jeszcze bardziej ogranicza ilo prawdziwych obywateli, posiadajcych wszyst-

jako ziemiastwo,

jemu

tylko

;

kie prawa, którzj'

mieli

jakoby przedstawia cay naród

wszechwadny. Podobna jednak niedemokratyczna zmiana musiaa si spotka z najenergiczniejszj^m oporem (moe nawet nienatychmiastowym) pokrzywdzonych, stworzya z nich (z gminu szlacheckiego) ukryt si, przeciwn caej reformie.

Na okrelenie

wpyw

ówczesna

uksztatowanie

i

nauka

polityczna,

Monteskjusza o podziale wadz.

wadza spoecznoci

ludzkiej

narodu", podkrelajc dzy

—

rzdu ^^ywara wyrany a

zwaszcza

Zaznaczajc,

pocztek swój

t wyczno róda

konstytucja ustala

podzia wadz

e

teorja

„wszelka

bierze z woli

wszelkiej

wa-

publicznych, sta-

nowicych rzd, jako konieczny warunek ich równowagi, która jest gwarancj udzielnoci pastwa, wolnoci oby-

91

porzdku spoecznego. Wadza prawodawcza zoona jest w stanach zgromadzonyci, wadza najwystray, wreszcie wadza ssza wykonawcza w królu dowa — w odpowiednich jurysdykcjach. Przeniesienie

watelskich

i

i

wadzy prawodawczej na specjaln

instytucj jest wyni-

kiem czysto zewntrznych warunków: „jako za prawodawstwo sprawowane by nie moe przez wszystkich i naród \N'yrcza si w tej mierze przez reprezentantów czyli

posów swoich dobrowolnie wybranych". stany zgromadzone

czyli

sejm dwuizbowy,

Instytucj

t s

zoony

izby

z

„Wyobraez senatu pod prezydencj króla. poselskiej skadem wszechwadztwa narodowego", „wityni niem prawodawstwa" jest prawnie tylko izba posów, wanie i

i

skutkiem swojego obieralnego charakteru. Izba poselska ma si skada z 204 czonków, nie bdcych przedstawicielami kady swojej ziemi, jak dotychczas, lecz reprezentantami

caego narodu.

Tkwi

w

tym

moe

i

nie-

wszystkim posiadajcym wadz klasom zudzenie: nieliczna warstwa posiadaczy, wybierajca swoich do parlamentu przedstawicieli, posiadajcych

wiadome

,

ale

z\s7^ke

wadz

decydowania o losach caego narodu, uwaa siebie za ludzi, na których tylko za naród, a swoich posów spoczywa „ufno powszechna". Do izby poselskiej naley mog take i przedstawiciele miast. Miasta, posiadajce

—

bd

wybieray kade jednego przed.stawiplenipotenta. Prawa wyborcze bierne przysuguj ciela tylko wacicielom posiadoci nieruchomej, w miecie pooonej, ,,crimine non notatos^ pod procesem niebdcych

sdy

apelacyjne

—

urzdowaniem miejskim zaszczyconych". Cenzus by zatym ogromnie wysoki ogranicza wybory tylko do pewnej i

i

grupy mieszczan z patrycjatu. Plenipotentów wj^bierano z poród na lat dwa. Na sejmach prowincjonalnych nich wybierani przedstawiciele miast po dwóch z kadej prowincji (prowincji byo trzy) do komisji skarbowej i pomieli gos Komisarze ci licji, po trzech do asesorji. decydujcy w tych instytucjach w sprawach miejskich i han-

bd

bd

92 (iowych, i

w

innych gos doradczy.

asesorowie miejscy

bd

bd

mieli

Otó

ci

sami komisarze

prawo udziau

w

sejmie,

bd

prawo przedstawiania ycze miast, prawo mieli zabiera gos w sejmie, ale nie mog bra udziau w gosowaniu. Przedstawiciele miast, wybrani przez dwustopniowe wybory, nie byli czonkami izby, mieli tylko prawo wstpu do niej. Miasta Gdask i Toru mogy przez sekretarza swego przedstawia „proby" sejmowi. Izba senatorska skada si z biskupów, wojewodów, kasztelanów ministrów, pod prezydencj króla. Sejm zwyky (prawodawczy i ordynaryjny) zbiera si z prawa samego raz na lat dwa. Poniewa posowie nie przestaj by reprezentantami narodu przez cay ten okres, zatym w razie potrzeby zwoywa si ma sejm nadzAvyczajny, gotowy, który „ma stanowi o tej tylko materji, gdzie

mieli

bd

i

do której

zwoanym

bdzie, lub

o

potrzebie,

po czasie

zwoania przypadej". Sejm taki z^voa naley: 1) w razie gwatownej sprawy z zakresu prawa midzynarodowego, np. wojny ociennej, 2) w razie wewntrznego zamieszania,

grocego rewolucj turami, 3)

w

razie

bezpieczestwa",

4)

w^ kraju lub kolizj midzy magistra„widocznego powszechnego gosu nie-

w

razie

mierci króla lub jego choroby

niebezpiecznej.

Kompetencja sejmu obejmuje prawa ogólne i uchway Do pierwszj^ch konstytucja zalicza prawa konstytucyjne, cj^^ilne i kryminalne, oraz uchwalanie wieczystych podatków; do drugich nale sp^a^^y poborów- „doczesnych", stopnia monety, zacigania dugu publicznego, rozkadu wydatków publicznych, ordynaryjny eh i ekstraordynaryjnych (budetu), nobilitacji i innych nagród przysejmowe.

padko^N-ych, wojny, pokoju,

ostatecznej

ratyfikacji trakta-

tów zwizkowych i handlo^^ych, wszelkich dyplomatycznych aktów i umów midzy narodo>\'y eh i t. p. Inicjatywa praw^odawcza naleaa do króla, do izb sejmowych, wreszcie do sejmików. sposobie uchwalania istnieje iedna ogólna zasada: „wszystko i wszdzie wi-

bd

bd

W

bd

93

kszoci gosów udecydowane by powinno". Z zasady tej wynikao skasowanie wszystkich z ni sprzecznych dawniejszych urzdze; liberum veto, konfederacje sejmy konfederackie zniesione zostay przez konstytucj. Innym jest tryb i

uchwalania praw ogólnych, a inny

uchwa

sejmowych. Pierwsze uchwalaa tylko izba poselska. Propozycje od tronu w tych sprawach (czyli inicjatywa królewska) podawano naprzód województwom, ziemiom i powiatom, które wy-

raay

swe

w

tej

dzaj referendum).

pogldy zapomoc instrukcji (roKade prawo po przejciu formalnym wikszoci instrukcji poselskich, winno

mierze

w izbie poselskiej by przesane do senatu, który bd moe zatwierdzi uchwa izby poselskiej, co nadaje ju prawu moc osta-

bd

teczn,

mu

te prawo zawiesza a do nastpnego sejtym ostatnim wypadku, jeeli nauchwali znowu to samo prawo, zyskuje ono

W

zwyczajnego.

stpna

izba

moc obowizujc senat zawieszone prawo przyj musi. Przy uchwaach sejmo\\^xh propozycje od tronu nie :

bd

podawane caemu uprawnionemu ogóowi, lecz tylko posom, maj przychodzi wprost do izby. Prawo uchwala naprzód izba poselska, a nastpnie uchwalone przesya sePrawo otrzymuje moc obowizujc, jeeli padnie wikszo gosów obu izb razem. przedmiotach „sprawowania si z urzdowania swego" odpowiedni urzdnicy i ministrowie gosonie mog, mog by tylko obecni na posiedzeniu i dawa odpowiednie wyjanienia. Wobec ogromnej liczebnej przewagi izby poselskiej nad senatorsk i w spranatowi, który je poddaje pod gosowanie.

na

W

wa

wach

drugiej kategorji

nie liczc tego faktu,

decydujcy gos posiada izba nisza, posiada pierwszestwo w roz-

e ona

patrywaniu kwestji. Faktycznie (a wic nietylko prawnie) caa wadza prawodawcza zostaa zoona w rce izby poselskiej, w rce obieralnych przedstawicieli ziemiastwa. stytucja,

zajmowa

zoona

z

— Senat,

urzdników wieckich

drugorzdne

znaczenie,

jako

in-

duchownych, stanowisko zalene i

94

w

sprawach najwikszej wagi posiada zaledwie prawo veto (^zabraniam) zawieszajcego. Stanowisko króla w zakresie prawodawstwa byo sprowadzone do roli przewodniczcego senatu. Nie posiada on prawa protestu, przeciwko uchwalonemu projektowi, prawo takie przysuguje a

caej I

izbie ^^yszej,

tylko

w

wizj-^ya

w

której król posiada tylko jeden gos.

równego podziau gosów moe on rozparitatem gosem dodatkowym, jaki mu w da-

razie

t

nym wypadku

bd

przyznaje prawo, król

moe

swój

gos odda

te nadesa zdanie

swoje do izby, to bya jedyna prerogatywa króla, którego zdanie jednak mogo osobicie,

w mniejszoci. Pomimo dwuizbowego skadu sejmu b3' on jednak urzdzeniem demokratycznym w tym si znale

rozumieniu,

e

ga

zoono najwysz

wadzy

—

pra-

wodawstwo w rce przedstawicieli obieralnych, zapewniajc im faktyczn niezaleno od wpywów korony i urzdnictwa.

bya w dawnej Polsce wabyo jedn z przyczyn upadku sa-

Najsabiej zorganizowan dza wykonawcza,

co

modzielnoci pastwowej. Spoeczestwo doskonale rozumiao ten brak w ustroju politycznym, a twórcy konstytucji uwaali nawet za konieczne podkreli ten motyw w samym tekcie („dowiadczenie nauczyo, zaniedbanie tej czci rzdu nieszczciami napenio Polsk"), jako najgówniejszy powód reformy tej gazi wadzy. Zadaniem jej jest pilnowanie praw i cise ich penienie. Obowizkiem jej jest dziaanie tam „gdzie prawa dozAvalaj, gdzie prawa potrzebuj dozoru egzekucji, a nawet silnej pomocy". Wadza wykonawcza nie moe stanowi praw nowych, ani dawne tumaczy, nie moe nakada podatków i poborów, zaciga dugów, nie moe odmieni rozkadu dochodów skarbowych, ustanowionych przez sejm, niema prawa zawiera traktatów z cudzoziemskiemi mo-

e

carstwami.

Moe

tylko

tylko „tymczasowe

i

prowadzi

z

niemi ukady,

potoczne dla bezpieczestwa

i

moe

spokoj-

noci kraju wynikajce potrzeby zaatwia". Rkojmie wa-

95

ciwego wypeniania obowizków przez

wadz wykonawcz

polegaj na nastpujcych zasadach: obieralno urzdników do wszystkich magistratur prócz najwj'szych, zaleno magistratu r od najwyszych, które otrzymuj prawo karania instytucji podwadnych, wreszcie odpowiedzialnajwyszych urzdników przed sejmem. To byy zasady, które winny byy zapewni prawdziwe uywanie dostp do penienia funkwolnoci obywatelskich, tylko

czonków

no

—

cji

to

publicznych,

wyej

cho

bardzo rozszerzony, nie by jakemy na zasadzie równoci. Stanowo

widzieli, oparty

wybijaa na nim w^yrane swoje pitno. Najwysza wadza wykonawcza bya

króla w radzie, nie wskazuje

na

towa urzdzenie polski

mia by

zwanej

wpyw

Stra

angielski, który

dziedziny

tej

dziedzicznym

w

zoona

do

rk

praw. Podobne okrele-

ycia

w

czci ukszta-

politycznego.

Tron

rodzinie obranego przez

szlacht na sejmikach nastpcy tronu Fryderyka Augusta,

w

mskiej, gdyby za nastpca Stanisawa Augusta nie mia potomstwa pci mskiej, tedy przez elektora, za zgod stanów zgromadzonych córce jego (Marji Augucie Nepomucenie, któr ogoszono infantk, to zn. dziedziczk przypuszczaln obecnego nastpcy tronu) dobrany zaczyna ma linj nastpstwa z pci mskiej do elektora saskiego,

linji

„m

tronu polskiego".

w

Dziedziczno wic istnie miaa tylko

mskiej. Zachowano, jako prawo, nie podlegajce adnemu przedawnieniu, po wyganiciu jednego rodu, naród sam (waciwie rozumiano przez to szlacht) wybiera drugi dom do tronu. Tron by zatem elekcyjny przez familje. Król wstpujcy na tron musi poprzysic zachowanie niniejszej konstytucji oraz pacta conventa uoone z elektorem saskim. Osoba króla jest nietykaln i nieodpowiedzialn. Pakta konwenta zapewniaj mu nietykalno dochodów (lista cj^wilna) i prerogatyw korony. Do tych prerogatyw^ zaliczy naley przede wszystkim formalnie zapewlinji

e

nione pierwsze miejsce

pastwa

:

w

Rzpltej,

zewntrzn

reprezentacj

wszelkie akta publiczne, trybunay, magistratury,

96

monety, stemple odbywaj si pod królewskim imieniem. Królowi przysuguje prawo aski skazanych na mier, za wyjtkiem skazanych za zbrodnie stanu. Król jest naczelnym wodzem wojsk w czasie wojny, naley do mianowanie komendantów wojska, chocia w tym narodowi za-

prawo odmiany. Król mianuje urzdników, nominuje biskupów, senatorów i ministrów. Do praw jego naley take wezwanie ministra od kadego wydziau administracji do rady swojej czyli stray. bezpiecza si

Wychowanie

dzieci

Zajmowa si tym ma

królew^skich król ze

naley do narodu.

stra

i dozorca edukacji królewiczów, wyznaczony przez sejm. Dozorca na kadym sejmie ordynaryjnym winien donosi stanom o edukacji królewiczów. Obowizkiem komisji edukacyjnej bdzie

wypracowanie projektu wychowania i wyksztacenia synów królewskich, który to projekt musi by zatwierdzony przez sejm.

Stra miaa odgrywa rol gabinetu ministrów. Skada

si

z 6 czonków^ czynnych i dw^uch sekretarzy, prow-adzcych jeden protoku stray, drugi spraw zagranicznych. Czynnemi czonkami prymas, jako gowi duchowie-

—

s

stw^a polskiego oraz

rcza

go

moe

podpisywa

jako prezes komisji edukacyjnej (wy-

pierwszy

rezolucji,

z kolei biskup),

oraz

ministrowie

który nie policji,

moe

pieczci,

i spraw zagranicznych. Na posiedzeniach obecnym nastpca tronu po wyjciu z maoletnoci i po zoeniu przysigi na konstytucj, bez prawa stray z obowizku zasiada take marszaek sejgosu. mowy, obieralny przewodniczcy izby, jako obroca legalnoci oraz praw przysugujcych sejmowi. Król wzywa ministrów do zasiadania w stray przez lat dwa, z tym zastrzeeniem, e i po upywie jednego okresu sejmowego moe ich nadal zatwierdzi w tej godnoci. Stra ma pod swemi rozkazami komisje, czyli ministerja, w^ skad których

wojny, skarbu

moe by

W

wchodz

w^szyscy ministrowie oraz komisarze, obierani przez

sejm do sprawowania urzdów\ Komisji takich

jest cztery:

97 edukacji, policji, wojska

i

wezwany do

Minister

skarbu.

stray nie moe zasiada w komisjach. Stra nie decyduje roztrzsanych kwestji, gdy decyzja naley do króla. Rezolucje wychodz w jego imieniu i z podpisem rki jego, ale rozkaz taki wtedy dopiero wiza bdzie do posuszestwa i bdzie wykonany przez komisje lub inne magistratury wykonawcze, jeeli posiada równie podpis jednego z czonków stray z poród ministrów. Kontrasygnata (podpis ministra) jest koniecznym warunkiem prawnoci rozporzdzenia. Moe si zdarzy, aden z ministrów jednak nie zgodzi si kontrasygnowa rozkazu, a wiedy król musi odstpi od decyzji. Kontr-

—

e

e

przy nieodasygnata miaa z tego powodu znaczenie, powiedzialnoci króla, wskazyw'aa czowieka odpowiedzialnego za czyn popeniony. Ministrowie byli odpowiedzialni przed narodem za wszelkie „przestpstwa prawa" podczas sprawowania swoich czynnoci i mieli odpowiada „z osób Stany zgromadzone, w razie, gdy dei majtków sw^oich". putacja sejmowa, wyznaczona do „egzaminowania" czynnoci ministrów, postawia ich w stan oskarenia, mog prost wikszoci obu izb poczonych odesa obwinionego ministra do sdu sejmowego. Kontrasygnata przy takiej odpowiedzialnoci ministrów dawaa rkojmi, Korona nie bdzie czynia zamachów na wolno obj^^ateli, nie bdzie obraaa zwierzchnich praw sejmu. Konstytucja jednak przewiduje moliwo powanego

e

e

konfliktu

pomidzy królem

a

ministrami,

i

wprowadza

nadzorcze prawa sejmu. Gdyby król nie chcia ustpi od swej decyzji, wtedy marszaek ma uprasza króla o zwo-

anie sejmu gotowego, a gdy si

sam

król

na

to

zgodzi nie

zwoa powinien.

Ten sam obowizek zwoania posów i senatorów listami okólnemi ciy na nim w tym wypadku, kiedy uzna potrzeb koniecznego zwoania sejmu, a król tego uzna nie zechce. Marszaek wic, jako przedstawiciel obieralny obieralnej izby poselskiej ma prawo i obowizek z pominiciem króla zwrócechce,

sejm

Konstytucya 3-go Maja.

7

98 nia si do reprezentantów uprawnionego narodu z daniem zdecydowania tych spraw, które podug niego groziy ywotnym interesom tego narodu. Ale reprezentanci narodu maj jeszcze jeden rodek wpywania na charakter i kierunek rzdu bezporednio przez dobieranie jego skadu. Obie izby wikszoci dwuch trzecich gosów zczonych przy tajnym gosowaniu mog zada usunicia ministra ze stray z komisji, i król natychmiastowo na jego miejsce musi naznaczy innego ministra.

—

bd

Mamy

bd

wyran prób

tu

—

—

ujcia

w form

przepisu

usta-

wnego formy rzdów gabinetowych. Caa ta strona wzoruje si na porzdkach, jakie si w kocu w. XVIII ustaliy w Anglji, z t tylko rónic, e kiedy tam uwaano za gwarancj wolnoci obywatelskiej — kontrasygnat i odpowiedzialno ministrów oraz wpyw wikszoci na ukad gabinetu na mocy zwyczaju, u nas konstytucja t ostatni zasad próbuje w form przepisu, e nastpnie kiedy tam w razie sporu pomidzy ministrami a Izb, król mia prawo odwoa si do narodu, rozwiza izby i naznaczy nowe wybory, u nas konstytucja stoi na innym gruncie. Dopatrujc si w ministrach sug narodu i przypuszczajc

uj

—

moliwo

sporu pomidzy królem a ministrami, w kontakim odwouje si do reprezentantów narodu. Idzie zatym dalej w swej nieufnoci do króla i zapewnia posom wikszy wpyw na skad ministerjum. Stra pod przewodnictwem królowej albo w jej nieobecnoci prymasa jednoczenie peni ma funkcje regiencji w wypadkach nastpujcych: 1) w czasie maoletnoci króla, 2) w czasie trwaego pomieszania zmysów^ 3) gdyby król bj' wzity na wojnie. Maoletno trwa tylko do ukoczenia 18 lat. ..Niemoc wzgldem trwaego pomieflikcie

szania

gotowy

zmysów" ogasza ma

wikszoci

czonych.

za

przyczyn

trzech czwartych

izb

z-

W tych trzech wypadkach prymas, albo gdyby ten

zwóczy, marszaek sejmowy winien miast.

regiencji sejm

gosów obu

Sejm gotowy urzdzi

kolej

zwoa

sejm natych-

zasiadania ministrów

99

w w

regiencji umocuje królow do zastpowania króla obowizkach. Po zakoczeniu regiencji winna ona zda spraw ze swych czynnoci, za które jest odpowiedzialn i

królowi

narodowi.

i

Najnisz instancj w zakresie wadzy wykonawczej byy komisje porzdkowe wojewódzkie i powiatowe, ustanowione W' r. 1789, podlege cakowicie komisjom rzdowym. Reforma wadzy wykonawczej obejmowaa jednoczeterytorjum pastwowe,

nie cae

zostaa ta reforma snej

w

praktyki

i

Litw

i

Koron. Dokonan

w myl

teorji,

najpostpowszych zasad owoczea bya wielkim krokiem naprzód

pastwowoci polskiej. Sdownictwo ulego najmniejszym zmianom. Utrzymano podzia na sdy szlacheckie (mówic cilej szlarozwoju

checko-ziemiaskie, obejmujce wszelkich wacicieli ziemskich), mieszczaskie i wociaskie. Pierwsza i trzecia ka-

ulegy adnej istotnej zmianie, byy jedynie otrzymay porzdek cilejszy (ustawy 10 i i 21 stycznia 1792), jedynie miasta otrzymay nowe sdownictwo. Zmiana polegaa na wyzwoleniu od jurydyk szlacheckich i duchownych, i na zapewnieniu zupenej autonomji sdownictwu miejskiemu, rozcignitemu na wszystkich mieszkaców miasta. Sd oparty bdzie na zasadzie obieralnoci, skada si z dwuch instancji: z magistratu sdu apelacyjnego. Wreszcie utrzymano sdownictwo administracyjne sd najwyszy sejmowy. Rozumiano doskonale, e skoro przystpiono do gruntownej przebudowy ustroju spoecznego politycznego nie mona si zatrzyma przed nowym okreleniem wewntrznych stosunków spoecznych. Próba uoenia kodeksu cywilnego karnego, podjta przez Zamoyskiego, nie daa rezultatów. Konstytucja raz jeszcze obiecuje podj t spraw, rozkazuje zabra si do utworzenia kodeksu praw cywilnych i kryminalnych. Rzeczywicie zostay utworzone Deputacje, które si temi sprawami zaj miay, którym jednak nie sdzono ju doprowadzi sprawy do koca. nie

tegorja

uregulow'ane

i

i

i

i

7'

100

Na

czysto demokratycznych zasadach opieraa

stytucja

w

narodu

jest

artykule o

sile

obrona kraju

si kon-

Obowizkiem wroga, obrona od caoci ojczyzbrojnej narodu.

jej i wolnoci s wszyscy objn,vatele. Woj„wj^cignit" si obronn z ogólnej siy caego spoeczestwa. Przechodzi wic na obowizek

obrocami

zny;

sko

jest tylko

obrony kraju, strzeenia granic fortec, pilnowanie wolnoci (pomoc prawa). Ani najmniejszego hasa zaborczoci. Zasad wojskowoci ma by obrona niepodlegoci i prawa, to jest podstawa teoretyczna istnienia wojska, ale i

take jeden

to jest

si

gównych motywów, któremi kierowali Konieczno obrony kraju poruszya

z

twórcj' konst^iiucji.

myl

ówczesnych najwybitniejszych ludzi

i

zespolia

ich

razem. Trzyletnie czsto

jaowe

beztreciwe obrady przyPolsce now konstytucj. Konstytucja to prawdziwa, poniewa dawaa wy-

niosy wreszcie

raz

rezultat

i

podany, day

nowym stosunkom spoecznym, formuowaa

laa

je

prawnie,

budujc nowe

drogi

rozwoju,

i

okre-

poniewa

tworzya now budow polityczn. Widzielimy jakie interesy spoeczne i jakie pobudki wywoay tak wanie, dziea nie inn form praw, która obja spoeczestwo.

W

monarchj ograniczon, konrzdach gabinetowych, ale opart na wycz-

dzinie politycznej stworzono

st}i:ucyjn o

noci stanowej. Stworzono

—

sejm czteroletni konstytuanty. Nie

now form pastwow

wypeni przyj

a

wic

zadanie sejmu urzdzajcego,

zaznaczy, podkreli w konstytucji takie sw^oje stanowisko. Jednoczenie rozumia, zbudowany gmach nie posiada cech wiecznoz koniecznoci musi ulec zmianie, i postanotr^Naych,

nazwy,

tej

ale

e e

wi,

e

dla rewizji

i

poprawy co

sejm konstytucyjny

lat

25

ma si odbywa

ekstraordynaryjny,

przeznaczony specjalnie dla kwestji ustroju polityczno-spoecznego.

Kotaj nada

Polsce

zadaje sobie pytanie, czy sejm konstytucyjny

form

demokracji

i

dowodzi,

e

nic podob-

101

nego nie

miao

miejsca,

my

dzisiaj

tego nawet

dowodzi

nie

miary do dziea w. XVIII przykada nie moemy. Nauka nie uznaje takiego porównania, nakazujc gdzieindziej szuka probierzy. Za podstaw do porównania wzi mona tylko zjawiska w czasie spórzdne, i z nich A\'}'prowadza naley rónice w stopniu rozwoju kadego. Moglibymy sign po konstytucj r. 1793 cile biorc konstytucja r. 1793 we Franwe Francji, ale Ale

potrzeba.

naszej

—

cji,

a konstytucja 1791

mierne.

O

wiele

r.

w

Polsce

s

to zjawiska

niespó-

si do porównania barkonstytucja 3 wrzenia 1791 r. i co

bardziej nadaje

zbliona do niej do czasu powstania i co do charakteru swego. Kiedy konstytucja ta proklamuje wolno i równo wszystkich ludzi, kiedy ogasza za prawa niezbywalne, przysugujce kademu czowiekowi: wolno osobist, wasno, bezpieczestwo i prawo stawiania oporu wszelkiemu gwatowi, wolno i równo wyzna, kiedy kasuje rónice stanów i niweluje wszystkich obywateli wobec prawa, konstytucja polska zdobya si zaledwie na przyznanie wszystkim opieki prawa, na uznanie jednej powszechnej wolnoci nietykalnoci wasnoci. Pozatym stany istniej, a w granicach tych stanów zapewniono wolnoci wszystkie tylko szlachcie, mniej mieszczanom, wocian nawet nie wyzw'olono. Kiedy konstji;ucja francuska prawa polityczne rozszerza na wszystkich tych w narodzie, którzy opacaj podatek, równy wartoci pracy trzech dni, w Polsce prawa te zwono nawet w granicach jednego stanu tylko do posiadajcych czonków tego stanu. A jednak zasada, na której si opieraj oba te dokumenty, jest jednakowa: wadza caa naley do narodu, tylko konst}i;ucja francuska rozumie przez naród rednio zamonych i bogatych obywateli, a polska redniozamonych i bogatych szlachciców. I jedna i druga nie zalicza do narodu nie posiadajcych czonków spoeczestwa. Wybory we Francji porednie, w Polsce bezporednie. Kiedy konstytuanta francuska ustanowia jednoizbowy parlament, jako ródo prawa, polska nie zerdziej

—

—

—

e

—

—

s

—

102

waa

z przesdem, pomimo, i tylko jednej izbie zapewnia faktyczn wadz prawodawcz. Ale kiedy w Polsce król jest pozbawiony wszelkiego znaczenia w prawodawstwie, we Francji korzysta jeszcze z prawa veto zawieszajcego, nadaje prawom sankcj. Król je^t osob nietykaln nieodpowiedzialn w obu pastwach, ale konstytucja francuska przewiduje, kiedy król odpowiada musi jeeli nie zoy przysigi na konstytucj lub j cofnie, jeeli stanie na czele armji przeciwko narodowi lub nie zaprotestuje przeciwko takiemu przedsiwziciu, które si zasania jego nazwiskiem, jeeli król opuci królestwo i do nie wróci, przez to samo traci prawa do tronu, staje si zwykym obywatelem i odpowiada przed sdem za swoje przestpstwa. Podobny rodek by zbyteczny u nas. We Francji ministrowie odpowiadaj przed sejmem, zobowizani s do kontrasygnaty, w Polsce dodano do tego rzdy gabinetowe i nadano najwyszy gos w sprawach wykonawczych sejmowi. Król we Francji po rewolucji, po zupenym upadku swojego wpywu ma wicej prerogatyw, ni w Polsce, gdzie nowa konstytucja bya dzieem zamachu stanu, dokonanego przy

— i

:

—

spóudziale króla. Wreszcie, we Francji sdownictwo jest dla wszystkich równe, powszechne i bezpatne, a w Pol-

— zachoway

si wszystkie przeytkowe urzdzenia stanowe. Francja i Polska zrzeky si polityki zaborczej i jednakowo zupenie okreliy zadania siy zbrojnej nasce

I

rodowej.

Tak wyglda konstytucja 3 maja

w

wietle porówna-

egoistyczna, stanowa niedemokratyczna w zakresie urzdze spoecznych nia

nie

i

:

dorosa do

ciowej,

gmachu

wymaga

nowej europejskiej myli wolno-

udatn prób zorganizowania

jest

politycznego, zwaszcza prawodawstwa

na zasadach demokratycznych. Ale jeeli nie dorasta do urzdze wolnociowych Francji, przerasta i przewysza stokrotnie wszystko to, na co si zdoby móg ówczesny owiecony absolutyzm, Józefinizm (rei

egzekutywy,

103

formy Józefa siech, nie

II

w

mówic

Austrji)

i

polityka Fryderyka

rozumie si o

II

w

Pru-

reformach Katarzyny. zachodnio-europejskiej, zajmuje t.

z.

Nie dorównywujc dnoci ta szlachecka konstytucja wybitne miejsce wród urzdze wschodniej Europy, przewyszajc wszystkie reformy, na jakie

si zdoby

mogy

monarchje.

VI.

Przyczyny upadku konstytucji. konstytucja

zy

uchwalona

w

maju miaa

widoki trwaego istnienia? pytanie to jest jak wiadomo, burza tymbardziej ciekawe, reakcji zerwaa si prawie nazajutrz po jej uchwaleniu, burza, która miaa zmie z powierzchni nietylko sam konstytucj, ale

e

i

resztki

niepodlegoci Polski, która

miaa pewne warstwy

spoeczestwa naszego okry wieczyst otrz>'maa

odtd

Otó na

hab.

Targowica

potoczne znaczenie sprzedajnej zdrady.

odpowiedzie zdaje si naley twierdzco. Konst}i;ucja wzmocnia wadz rzdow, nadaa sprysto jej dziaalnoci, stworzya rzd w Polsce. Nie rozwizaa co prawda kwestji mieszczaskiej, ale w wysokim stopniu zainteresowaa mieszczastwo i zwizaa je z interesami pastwa. Na tym gruncie, t. j. na gruncie zjednoczonych interesów bogatej szlachty i mieszczastwa, mona byo wytworzy siln ekonomiczn podstaw potgi pastwa. spoeczestwie pod wpywem tych faktów, jakie miay miejsce w Warszawie, wzrosa energja: powstaje chwilowy zapa, powstaje ofiarno. Czyme wic objani upadek konstytucji? Naleao tworzy wojsko, naleao organizowa now administracj wojenn, uzupeni sztab i uformowa nowe kadry wojska. to pytanie

W

Spoeczestwo oraz spraw, ale zbrako

sfery

rzdzce zdaway

sobie z tego

którzyby doroli do wysokoci któremu po doktrynersku narzucano rol naczelnika rzdu zupenie nie by w stanie sprosta nasuwajcym si trudnociom. A tymczasem król od pierw'szej chwili zaj dwuznaczne stanowisko: nie przypisujemy tego moe nawet wiadomej zdradzie króla, w kachwili, zwaszcza,

e

ludzi,

król,

105

dym razie postara si on o zapewnienie sobie odwrotu na wypadek zwycistwa reakcji. Stra, która powinna bya szczególniej na pocztku skada si z ywioów tylko „patrjotycznych" od pierw^szej chwili przedstawiaa mieszanin niejednolit, z wyran przewag przeciwników reformy (wchodzili do Ignacy Potocki i Ostrowski z patrjoMaachowski Branicki i Chreptowicz Jaki skad stray, takim by te dozór nad wadz wykonawcz.

tów,

oraz

Jacek

,

z partji moskiewskiej). i

Komisja skarbowa nie potrafia w por zacign poyczki w Holandji, nie uzupenia wojska litewskiego; stale odstrczaa komisarzów miejskich postpowaniem, które wzbudzao tylko ich opór i wywoao zatamowanie porzdnej dziaalnoci. Gorzej jeszcze dziao si w komisji woj-

zupen wadz zagarnli zwolennicy Rosji. Zaniedbano zakupienia broni, nie dopeniono kompletu wojska, nie zapewniono w dostatecznej iloci amunicji. Cakowicie zaniedbano wojska litewskie pod wzgldem wicze. Nie uyto we waciwym kierunku kapitaów, które jej sejm hojnie zawsze przyznawa. Nie ubezpieczono granic od strony rosyjskiej. Gówna odpowiedzialno za te braki spada na Stanisawa Augusta i to nie tylko z tego powodu, skowej, gdzie

e

nie

wypeni swego obowizku, e

utrzymywa

ich

w

karbach,

nie

doglda wadz,

e przeciwnie

nie

broni ich zaw-

e

do jego rk od wszelkich skarg, ale take i dlatego, zoono naczelne dowództwo, a on z niego nie chcia skorzysta. Od wrzenia 1791 biegy coraz to nowe wieci o ruchach wojsk rosyjskich, które wkroczyy do kraju niezasonitego od strony wroga, wieci te przychodz coraz czciej, coraz groniejsze, a wódz naczelny nie wydaje adnych rozkazów, nawet kiedy pose polski Zabocki otrzySprawy zagraniczne rozkaz wyjazdu z Myrhorodu. byy równie cakiem prawie powierzone królowi, który otoczy t dziedzin ycia politycznego najwiksz tajemnic, minister nie donosi o niczym sejmowi, pomimo,

sze

—

ma

e

Deboli,

pose

w

Petersburgu,

stale

przysya alarmujce

106 wieci.

Dopiero na miesic przed wkroczeniem wojsk rodoniós sejmowi o gwatownych

syjskich do Polski, minister

zamiarach carowej wzgldem

Rzpltej.

bya uchwalon,

Konstytucja

ale

pozostaa na papie-

stosowa nowych zasad w yciu nie wchodzimy w mot\n,vy politycznym, a król nie usun ich od rzdu, przeciwnie otoczy si niemi. Król zdradzi hasa, które podpisywa, jeszcze o wiele wczeniej nim uczyni akces do Targowicy. rze.

Dawni

ludzie nie mogli

—

—

Nie potrafiono tylko przeszkodzi urzeczywistnieniu reformy spoecznej szlachta gromadnie zapisywaa si do ksig miejskich, mieszczastwo posiadao si, z któr po:

cz

stpowa

spoeczestwa si

Zapisujc si do mieszczastwa zaznaczaa swój czynny protest wobec caego dawnego kierunku. Mieszczastwo wzio w posiadaliczya.

mu przyznano. Konst\iucja upada, nie przystpiono nawet do jej urzecz\n,vistnienia. Monowadcy w rodzaju Rzewuskich, Branie prawa, które

uwaali j za zamach na swoje ramach nowej formy pastwowej nie byo

nickich, Potockich susznie

wolnoci.

W

gwatów bezkarnych nierzdu. Konst\iucja niszczya podstawy ich bytu dotychczasowego, musieli wic z ni rozpocz bój miertelny. Ale w^szelkie przestpstwo, dokonywane na spoeczestwie, wymaga z koniecznoci osony ideologicznej. Szykujc si do zdrady, któr zamierzali dokona przy pomocy bagnetów cudzoziemskich, jednoczenie wystawiaj hasa, które rzekomo dodaj poparcia moralnego ich dziaalnoci. Takie poparcie miay im da dawne dwiczne haso liberum miejsca dla samowoli hetmaskiej, dla i

veto

— — renica

wolnoci,

elekcja,

jednomylno, rzekomo

zgwacone na sejmie konstytucyjnym. Stroili si w togi obroców pokrz\^vdzonych praw staro}i;nych, w tym szuSzo tu kali usprawiedliwienia, przed opinj publiczn. nietylko o to denie do pozornej susznoci jest zwy:

ke

wszystkim przestpcom spoecznym, tutaj szo o poOlbrzymia warstwa szlachty parcie bardziej materjalne.

107

zostaa usunita od praw, jakie im zape-

nieposiadajcej

wniay

czasy dawniejsze.

pitalistyczn, która

Wprowadzono

bya tym groniejsz

now

zasad ka-

dla nich,

i

roz-

poczynaa si doba rozkwitu przedsibiorstw przemysowych, okres nowej gospodarki spoecznej. Wszystko przeprzeciwnie mawiao za tym, nie powróc dawne czasy, ilo skrzywdzonej szlachty tylko wzrasta musi. Mogo to do szeregów niezadowolonych zapdzi wszystkich tych, którzy byli drobnemi posiadaczami ziemi. Ju projekt doKotaja grozi take i ich prawom politycznym. datku konstytucja bya gron zapowiedzi dla ich gospodarki, poniewa zaleca wprowadzanie umownego stosunku na wsi, popiera porednio wychodtwo ludu. Wszystko to stwarzao w wikszoci drobnej szlachty nastrój oporny

e

e

W

dawne zasady wydaway im si lepszemi, dawna Polska wyrazem prawdziwej wolnoci, bo przecie im tylko zapewniaa gos decydujcy. Wiedzieli o tym panowie liczyli take i na to, e gmin szlachecki bdzie dla nich t armj, która przywróci znowu czasy nierzdu i wywiesili na swoim sztandarze danie przywrócenia dawnego „adu polskiego".

wzgldem

konstytucji

:

—

;

Ale te zjednoczone siy nie przewayyby szali i nieobaliyby konstytucji, gdyby nie wmieszay si tu obce mocarstwa. Dla Prus i dla Austrji nadzwyczaj niedogodnym by artyku IV konstytucji. Zapowiada on wolno i nietykalno osobist tym wszystkim, którzyby si w gra-

nicach Rzpltej znaleli, to znaczy wprowadza zupeny zaw prowincje austrjackie i pruskie, graniczce z Polsk.

mt

Absolutyzm

w

obu tych pastwach, wyprowadzajc drobia-

zgow opiek rzdow, móg coprawda wzbudzi wród chopów nienawi do miejscowej szlachty, ale nie zapewnia im ludzkiego sposobu ycia. Zapowied konstytucji polskiej musiaa tych chopów pociga pocigaa, groc powanemi powikaniami wewntrznemi, niezadowoleniem i

miejscowej szlachty,

nych ruchów

moga si sta

rolnych.

nawet przyczyn powaTo bya gówna przyczyna, która

108

skierowaa siy Prus przeciwko Polsce; kiedy za carowa pocza rozdziera kraj, faszywy aljant z cynizmem, zwy-

kym

rzdowi pruskiemu, zrzuci

mask

przyjani

i

przy-

stpi do rozbioru. Ale zajmujc Wielkopolsk on musia upozorowa swój gwat. Zaznacza, e demokratyczne mai

ksymy rozszerzyy si do takiego stopnia w tej prowincji, dla wasnej spokojnoci musia do niej wprowadzi wojska swoje. Zarzuca Polakom jakobinizm. Jakobinizm jakiego si stara dopatrzy w ówczesnej Polsce tkwi jednak tylko

e w

zasadniczej sprzecznoci interesów Prus a Polski. Ale

tej

Prusy nie wn»'stpoway pierw^sze do walki,

panami polskimi,

tryg z

stpiy si sta

tylko wtedy,

upem

nie

kiedy,

nie

snuy

in-

tworzyy kontrrewolucji, wyjak si okazao, Polska miaa

jednego wroga. Inaczej Rosja. Dla niej kon-

maja miaa znaczenie wielkie, nie przez sam zawart w niej tre. wiadczya ona, e spoeczestwo otrzsno si ostatecznie z ulegoci, w jakiej pozostawao wzgldem znieprawionego monowadztwa, e potrafi wyprowadzi kraj z zalenoci od Rosji. Konstytucja ta bya pierwszym prawdziwym czynem nowej partji wikszoci rzdowej patrjotów, którzy wzmocniwszy rzd wewntrz podyliby do wzmocnienia Polski nazewntrz. Pod tym wzgldem musi konstytucja 3 maja wzbudza wdziczn pami, jako szlachetny odruch spoeczestwa, które nie tracc nadziei w pooeniu beznadziejnym uczynio krok powany na drodze do niepodlegoci. Carowa wiedziaa dobrze, jakie miaa znaczenie ta reforma, i postanodo popraw-, wiewia w zarodku zdusi wysiki, dzc, e moe po tym bdzie ju zapóno; w dodatku pluarystokracji polskiej szukaa jej aski w Petersgawa burgu, bagaa o pomoc w jej przedpokojach, zdob>^vaa kosztem niezalenoci pastwowej donacje, dawaa pozory susznoci projektowanym wystpieniom. Carowa postanowia przygotowa opinj publiczn wród niezadowolonych warstw w spoeczestwie naszym, zwaszcza, e liczya i na chopstwo, które miano na rzecz jej przecign. Dwór pestytucja 3-go

dce

cz

109

przysa deklaracj 18 maja 1792, któr naprzód rozesano potajemnie szlachcie a potym dorczono mininiej zaznacza Rosja, strowi zagranicznych interesów. jako gwarantk i jako mosejm konstytucyjny obrazi narchini ssiedniego pastwa. Ogasza dziaalno sejmu za nielegaln i wskazuje spoeczestwu szlacheckiemu na to, konstytucja jest zamachem na jego wolno, jest rodkiem wprowadzenia monarchji nieograniczonej. Wiele w tym ironji! carowa wystpuje w obronie pokrzywdzonej jakoby wolnoci i znajduje posuch w spoeczestwie, które siebie za wolne uznawa chciao Dnia 19 maja 1792 wstpiy w granice Polski pierwsze oddziay rosyjskie. Zaczynaa si ostateczna walka z wrogiem, walka, w której Polska miaa upa. Niedemokratyczno konstytucji zemcia si fatalnie. Trzeba byo stworzy siln armj, walk uczyni masow, có kiedy masy nie stao. Nie wyzwolono chopa w r. 1791, nie uczyniono

tersburski

W

e

j

e

wojny by uobyusiowanie dla chopów rzecz obojtn. Poowiczne watelnienia chopów, dokonane w obliczu wroga pod Poacem, przyszo zapóno. Polska upada.

ze

obywatela, nie dano

mu

ojczyzny. Rezultat

; f ? |

w

szkicu niniejszym

uj

usiowalimy

i

w^^jani

naj-

waniejsze zagadnienie ycia spoecznego Polski, z koca wieku XVIII, znane pod nazw konsti;ucji 3 maja. Na tle ukadu si spoecznych próbujemy narysowa denia spoeczestwa oraz ostateczne rozwizanie nabrzmiaych poZe wzgldu na popularny charakter w^^kadu usutrzeb. nlimy ze wszelkie cjiaty, zNN^ke w kadym opracowaniu naukowym. Nie podajemy te spisu wszystkich róde

(drukowanych czy te rkopimiennych;: uchwa, listów, pamitników, pism i broszur, z którychmy korzystali, uwa-

ajc

natomiast za konieczne podanie najwaniejszych opra-

cowa,

które

nam byy pomocne w

pisaniu niniejszego

szkicu.

O. cji

Balzer: Reformy spoeczne

trzeciego maja.

i

polityczne konstytu-

Przegld polski 1891.

Kalinka: Sejm czteroletni I II. Kotaj: O ustanowieniu upadku i

i

skiej.

konstytucji pol-

1793.

Korzon: Wewntrzne dzieje Polski Augusta I— V. 1897. Piat: O literaturze politycznej sejmu

za Stanisawa

czteroletniego.

1872.

Smoleski: Wegner:

Pisma

II

Dzieje dnia 3

III.

i

i

5 maja

r.

1791. 1865.

SPIS RZECZY. I.

Str,

si spoecznych w Polsce w kocu XVIII w. Pastwo jego organizacja. Panowie. Stanisaw August. Szlachta. Mieszczastwo. Zjazd delegatów miast. Wocianie, ich ndza. Bunty chopskie. Duchowiestwo. ydzi

Ukad

i

5

II.

pomysy reform w drugiej poowie w. XVIII. Sejm Próby Repninowski. Rada nieustajca. Skasowanie prawa ycia mierci nad chopami. Reformy wociaskie Zamoyinnych wacicieli ziemskich. Zbiór praw sdoskiego wych. Literatura polityczna. Trzy kierunki myli spoei

i

i

cznej: i

patrjotyczny

staroszlachecki,

czyli

reformatorski

radykalny

34 III.

Konstytuanta warszawska (sejm czteroletni). Partje w sejmie: moskiewska patrjotyczna. Walka dwuch frakcji moskiewskich. Zniesienie departamentu wojska Rady Nieustajcej. Sprawa Poniskiego. Opozycja partji moskiewskiej na sejmie. Prusy. Zwycistwo patrjotów. Deputacje sejmowe. Zasady do poprawy rzdu. Gówne reformy konstytuanty. Projekt praw zasadniczych. Opinja ogóu szlacheckiego. Sprawa miast na sejmie i

i

49

IV.

Dzie trzeciego maja 1791 r. Przygotowania przedwstpne. Dzie zamachu stanu. Obrady w izbie. Miasto. Uchwalenie konstytucji. Stanowisko ludu warszawskiego. Dzie 5 maja. Nastrój

w

kraju

.

.

.

68

•

V.

Nowa

konstytucja. Jej tre. Prawa obywatelskie (szlachta, mieszczanie a chopi). Prawa polityczne. Podzia wadz pa-

stwowych. Sejm (izba poselska senat). Stanowisko króla. Sdownictwo. Projektowane reformy prawa cywilnego karnego. Konstytucja 3 maja a francuska konstytucja 1791 r. i

i

84

VI.

Przyczyny upadku konstytucji 3 maja

104

PLEASE

CARDS OR

SLIPS

UNIYERSITY

JN 6753 1791 H3

DO NOT REMOYE FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY

Handelsman, l^rceli Konstytucja Trzeciego Maja r. 1791

i

$

Lik^^H

l»

f

Ut^ii] i^Hiif '^y I

m 'fn

^l