Historya wieków średnich [Wyd. 3., popr., z licznymi rysunkami w tekście ed.] [PDF]

Zitiervorschau

OQ /"^^t^i^-' 1

T-

x\-'z

^

v-'^:/---V--x-. •^

,0 ^

V

Oo;-

o

.Oo.

o5 >'

«'-

^^"o,.'^^

/i

-/i.

.*

'^>. "

\>\s^::/^'^

.0^

' N O ^'^"

.o^

.^^"

.s

.^•^


xV ^> A^^' ^/^.,

'•^A

v^'

.Oo,

o5

^0

'.

-^.i.

O v"

,0-

>0>

^-^. /^./"'^"

^

o^^'

ci-

.^'

ci-^

^^

v>'

•^^'>:s

o

O'

,0-

u

\^' .\^^^"

^^

"^>v \aH/

L/^-/-

S,

,

\L.

-

A^

..-

x^,^^^^^

a^^

.^^

*

s^''

„rT^

^

^r

^^f

^.

,\

xV< '^^

5^

A^

^^^ .# .^^

Digitized by the Internet Archive in .

2011 with funding from

^^^ ''

^^

V

%

'

Thpliibrary of Congress .0^^

V.

y'^

^

\>

'fy: ^

"^^

,

o N o'.

-i^

^^

,

^-

I

'

cP ^^l,.r^

-c^vv*^'^ v^^

»

0^

,0c=^

http://www.archive.org/details/historyawiekwsOOkorz

^

\ ,^^'

A""

^'^.

,^^

^^^ -^ -..^-^ o.^

-O'

•^oo^

^ Y • O ^ -^-

^

.> '^r

"-,: 'o -'.

o

,

:

%;

,1,

#^:.

^o

0^

o5

-7-^

n>'

.v^^

,v^^'

^*''

^/.

.

* .

..

o ^

.\^e..

-

^*.-

-^

',

\^0^ --*

.

:.^^

'^K

^

•?/.

.^ "

'

o

-* .,

,

cP^

o

0^

,0-

.# >.V^^

^^iink-

—na Zachodzie Czechy

tach zdobywa wietne tryumfy i

Polska Jagielloska, na Wschodzie szybko wzrasta-

jce Wielkie ksistwo Moskiewskie. Wielkie odkrycia i

wynalazki oraz zbieg brzemiennych

tkami wypadków otworz Dzieje.

wanymi

sku-

now epok —nowoytne _

Okres Pierwszv. ROZDZIA

I.

WIELKA WDRÓWKA LUDÓW I UPADEK CESARSTWA ZAGHODNIO-RZY]VISKIEEO. z wyyn Eranu, rodl' kraju ludu. Liczne, zwizkowe narody liczyy po

mnogoci

kilka gmin^).

ywili si gównie Starania

dzili.

prac rczn garpola skadali na niewolni-

z rolnictwa, lecz

koo domu

i

kobiety, a sami woleli wylga si po caych i dniach okoo ognia, jedzc miso i popijajc piwo jczmienne. Niewolnicy jednak nie doznawali u nich takiego uciemienia jak w cywilizowanym Rzymie; miewali zwykle wasne chaupy i obrabiali pola na

ków

wasn

korzy, skadajc panu pewn miar zboa, odziey, a rzadko si trafiao, aby z byda panowi bili, wizili cikie roboty im wyzna-

co

albo ich

i

i

Wic

czali.

nie

bya znan w Germanii

sada prawników rzymskich,

okrutna za-

e niewolnik jest rzecz^

Kobiety u^^way wysokiego powaania. Germanowie brali zwykle jedn on, której w posagu dawali wou, konia pod siodem, tarcz lub wóczni. Bo wszelkie trudy, a nawet niebezte dzieliy z pieczestwa wojenne; zdarzao si, pierzchajcych z pola bitwy zagrzeway do wznowienia boju, przypomog si sta brankami nieprzyjacieminajc im,

mami

e

e

la.

Walczyy same

i

giny

z

orem w rku w

obro-

kapanki i wieszczki (Alrunn) doznaway posuszestwa i^czci zarazem od kilku narodów, jak owa Weleda, której zwyciscy wojownicy oddali w ofierze legata rzymskiego, której oglda nie wolno byo nawet posom, przybywajcym do nie obozowisk. Dziewice

niej z

darami.

Na

przestrzeni dzisiejszego królestwa Bawa^skiego 1) •ic cztery Gau; Cheruskowle i Chaukowie mieU po kiika.

mieciy

_16 — bya najmilszem i Jezaszczytnem, zatrudnieniem, a waleczno naj celniej sz zalet. Kady chodzi z broni. Niektórzy zapuszczali brod, lub nosili obrcz elazn na nodze, dopóki nieprzyjaciela chociaby jednego nie zaDla wolnego Germana wojna

dynem

Biada tchórzowi, któryby tarcz sw rzuci i z poCzekaa go powszechna pogarda, lub mier sromotna w bocie gnoju. A kto poleg w bitwie bili.

la

uciek.

i

zaszczytnej, tego

miay odprowadza pikne

dziewi-

Fig. 3.

Kobiety (kapanki?) germaskie, jadce za wojskiem, paskorzeby tryumfu Marka Aureliusza w Rzymie.)

(Z

ce, walkir3'e, do Waihalli (raju), gdzie oczekuj wojowników wieczne wesele, pomylne walki owy, i uczty z dzikiem, pieczonym przy wielkiem ognisku. i

Wojn te zajmowa Wuotan

czyli

si mieli najwj^si bogowie: Odyn, przebiegajcy niebo na omio^

—

IV

—

nonym biaym rumaku przeraajcy i

nieprzyjaciela

odgosem rogu swojego; Thor czyli Donar, uzbrojony motem ogromnym elaznem! rkawicami, grzmicy koami swego wozu, gdy si toczy po niebie, wspominany dzi jeszcze w nazwie dnia czwartkowego (Donnerstag) nareszcie Tyr czyli Zio, któremu, w postaci miecza obnaonego cze oddawano. Wród tej sui

;

rowej szych

religii

tylko dwie boginie byy obrazem agodniej-

uczu myli: (wicono jej pitek i

Freja, opiekunka

— Freitag)

ziemia karmicielka, której

maestw

Hertha (Erde), wóz, okryty zason, wyi

prowadzano z ''czystego lasu"'"z nad brzegów oceanu wozem biego mnóstwo kow pewnej porze roku. biet, dotyka go mia prawo jeden tylko kapan; ustaway wtedy wojny i przez kilka dni trwao wito po-

Z

koju.

.

Wybierajc si na wojn, lud cay obiera sobie wodza wojskowego (Heerezog), a wtedy ju byo opuci go, lub wróci bez niego, bo wódz walczy o sazwycistwa, wojsko za walczy o wodza. Z dawnych czasów mieli Gennanowie wasny szyk bojowy pod ostrym ktem, na podobiestwo klina.

hab

w

wtedy nawet, kiedy im aden nieprzyjaciel zagraa, ludzie wolni, szczególnie z modziey, ruszali do wsawionych wodzów, by szuka bitew i zdobyczy. Z takich ochotników skada si orszak Geleite:wódz nie paci im odu, lecz karmi ich obficie dzieli si z nimi upem. Zdobyta sawa pami zasug przechodzi na potomków; std powstay cae Ale

i

nie

—

i

i

W

rody szlachetne (etheling'owie). wieku IV-m u niektórych ludów znajduj si rody królewskie, jak np.

— 18 — u Gotów Amall

i

Franków Merowingowie; podnosz na tarczy t. j. obieraj

Balta, u

z tych wojownicy

konung'iein (królem)

Wódz

najdzielniejszego.

uyw^aj

u nich wszake tak growadzy, jak w Rzymie cesarze, lub despotyczni monarchowie na Wschodzie; nie pobierajc podatków z grzywien sdowych, wyznaczanych (chyba za kar zbrodni), utrzymuj si z wasnego mienia; rozkazuj tylko podczas bitwy. Sprawy publiczne mniejszego znaczenia rozstrzyi

król nie

nej

cz

starszyzna (etheling'owie) na rad zebrana, waniejsze rozwaa wiec ludu caego, zwany Gaiiding (od wyrazów: ''dingen" naradza si i ''gau" gmina). Porzdku przestrzega kapan: pochwalano zdania mówicych uderzaniem w tarcze, ganiono szemraniem. Tu wolno byo oskara zoczyców i kara ich mierci; tu wyb'erano sdziów (grafów, od siwy), którzy wespó ze stu lub wyrazu: ''grau" kilkudziesiciu wolnymi ludm" sdz' meli po minach i etnictwach pomniejsze przestpstwa.

gaa

ale

—

—

:

Wogóle Germanowie strzegli bacznie swojej wolnoWizie zgoa nie znali, bi siebie nie pozwalali, chyba kapanom. Za morderstwo, lub zrzdzone komu kalectwo winowajcy zgrozia zemsta rodowa od wszystkich krewnych pokrzywdzonego; jeli za sprawa przychodzia przed sdziów, ci wyznaczali zwykle okup z pewnej iloci byda i koni. Talci okup zwal si Wehrgeld. Lubo nieuksztaceni umysowo, srodzy, skonni do zabijania, rabunków, poogi, nie oni przecie ludmi dzikimi; zwano ich barbarzycami, a sami Rzymianie przyznawali im niepospolite prz) mioty. Tacyt stawia za wzór do nalaci.

s

-19 oowania

zepsutemu

—

spoeczestwu swojemu

czysto obyczajów, przywizanie wierno.

ciioty: i

Widzielimy,

§ 5.

e

od wieku

II-go

Germanowie do pastwa Rzymskiego

—

i

wciskali

coraz

nie dlatego, eby czywiej z biegiem cza^u przy rozradzajcej si nienawidzili, ale

e

ich

rodzinne

si

natar-

Rzymian

wci ludno-

ci, a nieumiejtnej i niedbaej gospodarce doznawali czsto niedostatku, lub godu. Blisi chtnie przyj-

sub wojskow przy legionach, albo nawet parobcz na folwarkach suyli wiernie przeciwko wszelkim nieprzyjacioom Rzymu, chociaby przeciwko wasnym wspóplemiennikom dalsi z broni mowali

i

;

w rku uderzali na rzymskie granice, zrzdzali znaczne spustoszenia, lecz w kocu byli odpierani odstrai

Trwao

a

pod koniec IV wieku, kiedy powsta niezmierny rozruch w caym wiecie barbarzyskim i zacza si Wielka wdrówka ludów, szani.

wywoana

W

r.

to

przez

nowo ukazujcy si lud Hunnów. rzek Rha (Wog), a zwyciy-

375 przebyli oni

wszy i zabrawszy

z

sob

Alanów, uderzyli na germa-

skich Ostrogotów.

Hunnowie przybywali

gbi Azyl

naleeli do rasy twarzy mieli mae, wzkie oczy, nos spaszczony i rzadki zarost na brodzie. Pdzili ycie koczujce: ony swe i dzieci przewozili na wozach, a sami nie zsiadali prawie z koni; na koniu mongolskiej.

jedli

i

spali.

Na

z

;

szerokiej

Za zwyky pokarm

suyo

im miso,

przyparzone pod siodem. Zrcznie puszczali strzay z uków, napadali na nieprzyjaciela w galopie z prze-

— 20 — raliwym krzykiem. Powiadali o nich Gotowie, e s potomstwem dyabów i czarownic, wygnanych na stepy niegdy przez ich króla Filimera. Ostrogotom panowa wówczas znakomity król z rodu Amali, iio-letni Hermanaryk= Ten, przewidujc porak, anie chcc by zwycionym, sam sobie odebra ycie. Wtedy Hunnowie pokonali Gotów w kilku spotkaniach, zmusili ich do podi^ania si zajli cae Wizygotów obszerne ich pastwo,. Ucieka tylko dobytkiem, dziemi przybiega nad Dunaj onami, z Rzymian o schronienie w granicach cesarbagaa i stwa^). Walens kaza przyj tych zbiegów; wpuszczono ich w roku 376 do Mezyi (dzisiejszej Buga-

cz

i

i

rii).

Ziemia hyla tu yzna, ale nie obsiana, wic Gotowie rycho zaczli doznawa godu. Kupowali zboe od Rzymian, którzy nie omieszkali korzysta z ich ndzy. Pozb^^wszy si byda caego niemal dobytku, rozji

uciskiem przedajnych urzdników, Wlz3'goci ju w roku 377 rzucili sina Macedoni i Tessali, rabujc, palc, mordujc wszystko po drodze. Sam cesarz Walens wyruszy przeciwko nim, lecz pod Adryanopolem w roku 378 legiony jego poniosy straszliw porak, on za zgin w pomieniaci podpalonej chaty. Ledv/o Teodozyusz Wield po Idlkoletniej walce zdoa uspokoi barbarzyców dostarcza trzeni

zdzierstwem

obficie

zboa

i

:

do

armii,

byda, gaska wodzów, 40,000 wcieli a zrcznem postpowaniem umia nawet poi

zyska ich przycliylno. Jednake niebezpieczestwo gówne usun si nie dao: Gotowie, liczcy 200,000 _)

Wodzem

t^-ch

Wizn/gotów

by Frytygera.

mów zbrojnych, pozostafi w Mezyl. W kilkanacie lat póniej, po mierci Teodozyusza, pod synami jego, Arkadyuszem, cesarzem Wschodu i Honoryuszem,

poowy podzielone (ostatecznie) pastwo Rzymskie doznao jeszcze dotkliwszych cio-

cesarzem Zachodniej

sów od nowego konunga

—

goclciego

— Alaryka.

—

wcale, rik bogaty, potny; § 6. Alaryk (Ali razem znaczy: najpotniejszy) pochodzi ze znakomitego rodu Batów, a z dzielnoci podoba si Gotom: wic go podnieli na tarczy i okrzyknli swoim królem. Nie zadowalajc si tytuem wodza wojsk sprzymuerzeczych czyli posikowych, domaga si on od cesarza Arkadyusza wyszej komendy nad jakim oddziaem armii rzymsdej z odpowiednim tytuem i pac. Dano mu odmown odpowied. Uraony tern Alaryk poprowadzi cay swój lud oraz tumy innych pod Konstantynopol i srodze spubarbarzyców stoszy podmiejskie okolice, potem przeszed Macedodo Peloponezu, poni, Tessali, Hellad i dosta si zostawiajc za sob zgliszcza i trupy wymordowanej ludnoci (roku 397). Ministrowie Arkadyusza, nie majc si do walki ze strasznym wojownikiem, udali si do dworu zachodnio-rzymskiego z prob o pomoc. Wszechwadny minister i opiekun nieletniego cesarza Honoryusza, Stylikon przyby z licznem wojskiem i zrcznie otoczy Gotów szacami na granicy Elidy

a

a

i

Arkadyi.

Móg

ich

godem wymorzy,

ale póniej,

poróniwszy si z ministrami wschodnimi, zacz bankietowa, usun wojsko swoje z kilku punktów i pozwoli Alarykowi wymkn si z matni, poczem spokój-..

— 22 — nie

odpyn do saby

ratunku,

Italii.

Wtedy,

nie

widzc ju adnego'

cesarz Arlcadyusz ofiarowa Aiarykowi

prowincye Epir i Illiry z wadz namiestnitz tytuem wodza rzymskiego (dux) Tym sposobem Wizyznalazszy goci otrzymali nowe siedziby; x'\larylc, i

.

w

kaza robi macliiny gotujc si do wypraw dalszych. Niedugo te, bo z kocem 401 roku, ruszy niespodzianie na cesarstwo Zacliodnie. Honoryusz musia iiciodzi z Medyolanu w stron Galii po drodze znaEpirze cztery fabryki broni,

wojenne

i

ku ore,

;

w

maej forteczki powstrzymaa Alaryka przez par miedzie sicy, dopóki^Die nadszed z odsiecz Stylikon. Wielkiejnocy 402 roku cofajcy si ju Alaryk zosta napadnity pod Polency, pobity odepcinity ku Apeninom. Grozio mu obsaczenie, jak dawniej w Grecyi; uoy si wic ze Stylikonem, obiecujc, e wyjdzie z Italii. Puszczony wolno nie wyszed jednak, lecz zabra si do oblenia Werony. Tu poniós od Stylikona drug, stanowcz porak, która go nareszcie do ucieczki zmusia (403 r.). Honoryusz odby wjazd tryumfalny do Rzymu, ale, bojc si na przyszo podobnych niespodzianych napadów, przeniós rezydency swoj do RaAvenny, mocno ufortyfikowanej i otoczonej niedostpinemi, lubo niemile cuchncemi laz bezpieczne scironienie

muracli

Asta, która

W

i

bagnami. Jeszcze nie

wypocza

nowa na ni

Italia

po rabunkach Wizygo-

cigna nawaa.

Niejaki Radarodem podobno z Ostrogotów, zebra w dolinie Dunaju tumy barbarzyców (iio, 200 czy moe 400 tysicy). Mia ich prowadzi do miasta na siedmiu wzgórzacli rozoonego t. j. do Rzy-

tów, gd}'

gajs, Iierzog czy król,

a

.

^2H — mu

Przeby te Alpy, zdoby wiele si do Etruryi i obieg Fiorencyc (405 r.). „J^ecz Stylikon potrafi zgromadzi 30 legionów, sprowadzi iord Hunnów na pomoc obsaczy Radagajsa pomidzy rzek Arnus a pobliskiemi górami (Fiesole). Wjxieczeni godem barbarzycy ginli, lub szli do niewoli. Bya ich taka mnogo, niewolnika po

upy

bogate.

miast, dosta

i

e

sprzedawano po sztuce zota. Sam Radagajs osob przyozdabia tryumf Stylikona, poczem zosta stracony razem z synami, jako zbrodniarz, który mia podnie na ''wieczne miasto." Uradowany senat rzymski wzniós na pamitk zwycistwa uk tryumfalny by to ju ostatni. Zreszt rado trwaa krótko, nadeszy bowiem okropne wiadomoci z Gallii. Ju ku kocowi roku 406 posunli si ku Renowi Alanie, Swew^owie, Wandalowie, Burgundowie. Znalazszy obnaon granic (bo legiony byy wyprowadzone do Italii przez Stylikona

sw

rk

:

przeciwko Radagajsowi), barbarzycy ci bezkarnie do Pyrenejów. Nieszczliwi mieszkacy, nie otrzymujc adnego ratunku od cesarza, poddawali si uzurpatorowi Konstantemu, okrzyknitemu przez legiony brytaskie. I ten pldrow^ali od Belgiki

a

wszake niewiele im dopomóg. Po

kilkoletnich rabun-

kach Burgundowie obrali sobie stae siedziby nad Rodanem; ich konung (Gondekar) zamieszka w Cenawie i tym sposobem powstao w poudniowej Gallii królestwo Burgundzkie (413 r. ). Inne za ludy przedostay si w roku 409 przez wwozy Pyrenejskie do Hiszpanii, zalay j podzieliy midzy siebie: w czci pónocno-zachodniej tworzy si królestwo SweWÓW, w rodku rozmiecili si Alanie, na poudniu i

— 24 — Wandalowie Wandaiuzyi,

Na

w

Betyce, która

otrzymaa

teraz

nazw

czyli Andaiuzyi.

dv/orze cesarskim

wszczy si

teraz oskarenia

Zahaczajc o jego i zasugaci, Rzymianie zarzucali mu, e jest barbarzyc (Wandalem) z rodu, z barbarzycami trzyHiszpanii. ma, e umylnie wpuci ich do Gallii istocie Stylikon by synem Wandala, dowódc3' oddziau germaslciego, lecz \\^xhowany od dziecka wród Rzymian, przej si c5Tviizacy i suy Rzymowi szczerze, skoro od Teodozyusza W-go móg otrzyma opiek nad ii-letnim nastpc jego. Posugiwa si Germanami, a nawet Hunnami, ale tylko dla ratowania Rzymu. eni Honoryusza po kolei z dwiema córkami swemi, wic nie móg le yczy swemu ziciowi. Pomimo to dworacy (szczególniej przebiegy intrygi przeciwko Stylikonowi.

e

i

W

Grelc Olirapiusz) zdoali

Stylikon usuwa go od

wmówi

wadzy

i

e

Honoryuszowi, wasnego syna

pragnie

osadzi na tronie wschodnim (umar bowiem

w

Kon-

stantynopolu cesarz Arkadyusz). Poduszczali te legion}' rzymskie do buntu (w Pawii). Wtedy saby Honoryusz pozwoli uv/izi Stylikona w Rawennie, a w par dni póniej podpisa na niego wyrok mierci, jako na zdrajc (408 r.). Zbrodnia ta wydaa jak najgorsze skutki. Aaryk ukaza si natychmiast w Italii, goszc, pragnie

e

pomci mier

rodaka-barbarzycy.

Przyczyo si

sucych w

Rzymie Germanów, poonierze rzym.scy mordowali ich ony dzieci. Minwszy Rawenn, Aaryk doszed do Rzymu przeci Vv^szelkie dowozy ywnoci. Trzeba byo da okup ogromny (5,000 funtów zota, 30,000 do niego 30,000

niewa

rozjuszeni

a

i

i

^25 — funtów srebra, 4,000 jedwabnych tunik, 3,000 skór farbowanych szkaratem, 3,000 funtów pieprzu). Alaryk cofn si, ale nie dalej, jak do Etrur^-i róne wymagania to rangi wodza i stawia cesarzowi wojsk rzymskich, to ustpienia trzech prowincyj, to dostarczania ywnoci dla wszystkich Gotów, ile potrzeba co roku. Honoryusz nie zgadza si na takie :

dania; Alaryk ogosi w rza (Attala)

;

lecz

i

obozie swoim innego cesa-

od tego doznawszy oporu, zniecier-

pliwiony ruszy znowu na Rzym. Po krótkiem obleniu szturmem nocnym, przy pomocy zdrady niewolników, którzy jedn bram otworzyli zdoby "wie-

czne

miasto"

pnia 410

i

wyda

na rabunek (dnia 23

je

sier-

r.).

Pomimo upadku pastwa, Rzym wietnia

jeszcze

W

cigu omiuprzepychem i zadziwia ogromem^). nie widziao nimiasto to Gallów, napadu set lat, od Hannibal nawet murach; swych w nieprzyjaciela gdy kamienia." Teraz pitego do tylko si mia posun niem, niszczc po pldrowali dni trzy przez Gotowie arcydziea sztuki, mordujc mieszkaców, zrzucajc ''

zoto, klejnoty, jedwabie na dugi szereg

mnóstwo domów

wozów poar ;

paaców; Alaryk rozkaPiotra Pawa, poza oszczdza tylko kocioy

pochon

i

.

i

niewa by chrzecijaninem. Z przeraeniem zgroz dowiadyway si o i

niesy-

chanej klsce prowincye rzymskie. Liczni jeszcze po-

wity,

1) Liczono w nim 1,482 paaców, 44,171 domów, 424 17 bazylik, 29 bibliotek, 8 cyrków (z których jeden, Circus MaKimus,' móg mieci 400,CK3O widzów), 16 ani publicznych (z których jedne, Thermae Diocietiani oddaway do uytku ;i,000

wanien marmurow>'ch).

gani

potinieli

gone

narzekania,

by chr3^st3"anizni, poniewa od

e sprawc

ukazania si

Jiledols

tej

wiary

Rzymu, niegdy zwyciskiego potnego, dopóki zostawa by pod opiek Jowisza, Dla

datuje si upadek ©iJparcia tyci

i

wyrzeka w. Augustyn, biskup Hippo-

ny, napisaj wspaniale i sawne swe dzieo " O miecie Boem' (De civitate Dei) Dowodzi, upadek Rzymu ;

'

e

.

by nastpstwem zepsucia samycli pogan; cirzecijaliom za przekada, e nie potrzebuj bole nad losem ziemskiej stolicy, gdy maj sobie obiecan lepsz oj-

—

KrólestAvo Niebieskie. czyzn 2 Rzymu kroi Gotów ruszy na poudnie, by opa-

nowa

najyniejsze prowincye cesarstwa: Sycyli i Afryk, lecz niespodzianie zaskoczya go mier pod Konsency. Gotowie eby ukry mogi pogromcy Rzymu, odwrócili koryto rzeki Busento, zoyli na dnie rzeki zwoki skarby królewskie, pozabijali niewolników, którzy nad tern pracowali, i znowu pucili wod na dawne oysko. ,

i

Któby

przypuszcza,

e

cesarstwo Zachodnie je-

Tak byo wszake. Pomniki dawnej sawy R^ymu, posuszestwo, z jakiem kady urzdnik wykonywa rozkazy rzdu wygowszystko to tak silne na bardy ycia i cuda sztuki barzycaci czynio wraenie, szwagier Alaryka szcze kilkadziesit lat przetrwa?

,

—

e

Ataulf, królem teraz obwoany, zawar pokój z Honoryuszem, wyprowadzi wojownikóv/ swoich do Gallil i zobowiza si uprztn kilku uzurpatorów, którzy przypaszczyli sobie tytu cesarski. Wojowa te jako wódz rzymski i polubi siostr Honoriusza Gali

Placydy, tern przez

lecz

w

Barcelonie

mciwego sug

zgin, iigodzony

(415).

sztyle-,

Wtedy brat jego Wa*

*

Aecyusz Caa dyptyku

z ko^ci slon.owei

sv

skarbcu katedralny.,

w

Mouza),

»

— 28 — Ha odesa cesarzowi Placydy, która wesza w powtór-

maeski z Rzymianinem (Konstancyuszem, ministrem) a sam dalej wojowa, wytpi Alado kraju Wandalów. Potem wróci nów i doszed do Galii i zaj miasto Toloz z okolic. Tu Wizygoci ny zwizek

a

si zaoyli królestwo Wizygockie czyli Tolozaskie (4i9 roku). Tym sposobem zaledwo mae czci Gallii i Hiszpanii pozostay przy cesarstwie Zachodniem w chwili gdy schodzi bezpotomnie ze wiata Honorj^usz (423 r.). Odziedziczy po nim purpur Wale tynian III osiedlili

i

—

(423 455), 5-letni siostrzan jego, syn Placydyi z drugiego maestwa. Rzdy obja w imieniu nieletniego cesarza matka. Wkrótce zaufanie jej posiad Aecyusz, dzielny wódz, czowiek wszechstronnie utalentowany, lecz

ambitny i przewrotny.

Przez ambicy, nie,

Aecyusz

chcc by pierwsz osob przy

powzi zazdro do zasuonego

stnika Afryki, Bonifacyusza,'

i

oskary o

tro-

namie-

zdradzieckie

e powoano go do Rawenny dla

wytlóBonifacyuszowi ostrzeenie, aby nie przyjeda, poniewa cesarzowa Placydya ma go uwizi lub mierci ukara. Nie domylajc si podstpu, Bonifacyusz odmówi posu-

zamiary, tak, maczenia si.

szestwa jego

i

i

Jednoczenie

posa

wezwa na pomoc Wandalów.

w. Augustyn

Przyjaciele

Avykryli intryg; Bonifacyusz

a-

nierozwanego kroku: ale ju byo za póno. Kulawy, milczcy, niepoczesny, ale zrczny i waleczny Genseryk przeprawi si przez cienin Gibraltarsk w 429 roku, z 50 czy 80 t>'sicami Wandalów, Gotów, Alanów, i, pobiwszy dwakro Bonifacyusza, zacz zdobywa Afryk, popeniajc

owa

szczerze swego

^29 — Spdza tum

straszne okruciestwa.

ludzi ze wsi,

trupy rozrzuca pod murami miast, eby Eabija do poddania si. Tym sposobem mieszkaców zmusi Wandalów królestwo w najyzniejszej i rozzaoy cigu lat lo-u dokona podboju legej prowincyi. i zdoby nawet miasto Kartagin, która si staa stolijego. Std przedsibra co roku morskie wyprawy na Wschód lub Zachód, stosownie do tego, w któr stron wiatr nadmie agle, i przez lat blisko 50 (do mierci w roku 477) by plag obu Imper^^ów rzymskich. Bya te stracon Brytania od czasu wyjcia z niej legionów. roku 449 powstaje tam pierwsze króleicli

i

W

c

W

stwo Saksoskie. Wic ku poowie V-go wieku do cesarstwa Zachodnio- Rzymskiego naleaa sama Italia z przylegemi wyspami czstka Gallii. i

§ 7. Jeszcze

jedno

atoli straszne

wstrznienie

za-

graao skoatanemu Imperium Rzymskiemu.

Dotd

Hunnowie, posuwajc si ku rodkowi Euro-

wadz

py, zostawali pod niejednokrotnie suyli

nami.

Ale

w

kilku naczelników którzy

Rzymianom

434 roku

w walce z Germawadz u nich

odziedziczy

Attyla (Atil, Etzel t. j Woga, bo si urodzi nad brzegami tej rzeki), barbarzyca dumny i grony. Pobi on Ostrogotów, Gepidów, Markomanów, Kwadów, Swewów, Herulów, Rugiów, w dugoletniej wojnie pokona i Akatzirów (Chazarów) pod górami Kaukaskiemi, nareszcie zamordowa (w r. 444) rodzonego brata, Bied. Wtedy sta si wadc wszy.

wjTn

a

— 30stkicli

ludów od

Wogi do Dunaju;

700,

000 wojowni-

ków czekao jego skinienia. Attyla mia wielk kudat gow na grubym, krpym tuowiti, mae, ale przenikliwe oczy nos spaszczony. Naz^^wa siebie ''Motem wiata," ''Biczem Bo^m," albo z upodobaniem powtarza pamitne i

sowa:

''Tam trawa

przeleci."

Zbudowa

midzy Dunajem

nie poronie, gdzie

sobie stolic na stepie

a Ciss^).

mój

ko

bezlenym

Bya to wie dua; wród

domów, w któryci mieszkali wodzowie i synowie, wznosi si jego paac drewniany z czterema lepianek

^

i

wieami po

rogach, opierzony gadkiemi i doskonale spojonemi deskami. Zwraca jeszcze uwag mniejszy paacyk jednej z on (Cerki czyli Helki), ozdobiony supkami, ukami i rzebami z drzewa. Uczty odbyway si w sali, zapenionej maymi stoami w rodku wznosio si podw>'szenie ze stoem, krzesem i oem, okrytem pstremi kapami i pócienn bielizn dla Attyli. Zastawiano przed nim chleb i mi-s drewnian z misiwem, w drewnianym te kielichu podawano mu wino. Gocie i posowie obcy byli raczeni obficie, toasty Brzmiay speniali czarami zotemi lub srebrnemi. wtedy pieni wojenne Hunnów; poczem wzruszonych biesiadników rozweselali bazny sztukami amanemi ;

i

dowcipnymi artami. Teodozyusz II sa mu dary

i pokorne poselstwa; a jednak Attyla po razy kilka rabowa nadgraniczne naprowincje, stawia coraz wiksze wymagania, reszcie wkroczy w cesarstwa Wschodniego (446 do Termopi; wracar.). Zburzy 70 miast, doszed

a

gb

a

L

1)

W dzisiejszych Wgrzech, micclzy Peuztem a Debreczynem.

--31 skierowa si na Konstantynopol w pobliu tego miasta pobi legiony rzymskie po raz trzeci (na Chersonezie) Wtedy przeraony cesarz musia

jc stamtd

i

,

.

baga o pokój przyj ianiebne warunki: odda gronemu Hunnowi ziemie do Dunaju przylege na przei

zgodzi si na zwikszenie danirocznie, a 6,000 funtów-zafuntów zota ny do ?,ioo cofn si potem na swe jednorazowo. Attyla paci koczowiska do Pannonii i urga przy kadem zdaPo mierci wszake Teodozyusza rzeniu cesarzowi. nastpca jego, dzielny Marcyan, odmówi daniny, mówic: ''Mam zoto dla przyjació, a dla wrogów elazo." Attyla nie zemci si za t obraz, poniewa gotowa wtedy now wypraw na cesarstv\'o Zaciostrzeni 5-u dni drogi,

dnie.

yciem wysano j do Konstantynopola na popraw pod opiek pobonej Siostra Walentyniana, Honorya, rozpustnem

plamia

godno domu

cesarskiego;

cesarzowej w^schodniej, Pulcheryi. Przykrzc te suro-

w

opiek, Honorya w>^prawia tajemnie

Attyli, ofiarujc

mu

goca do

rk swoj. Ten przyj

propo-

zgosi si do Rawenny, dajc przysania mu narzeczonej i polowy cesarstwa w posagu; lecz otrzyma odmown odpowied, z wyjanieniem, Honorj'a jest ju zamn, a zreszt podug praw rzymskich, jako kobieta, odziedziczy pastw^a nie moe. Taki by gówny powód wielkiej wojny roku 451. Zebrawszy wszystkie iordy swoje, Attyla ruszy jednak nie ku Italii, lecz ku Gallii, dokd go cignli Genseryk Wandalski przeciwko Wizygotomi jeden konung Franków przeciwko drugiemu (MeZ3'cy

i

e

—

— 32

-

Przeprawiwszy si roko rozpuci zagony po Belgii

roweuszowi).

Ren, szeMiasta Metz i Rheims (Divocorum i Remi) zostay zdobyspalone. Tylko cudowi i modom' publicznym, te przez

i

Gallii.

i

zarzdzonym przez w. Genowef, przypisywa lud Parya (Lutetia) swoje ocalenie. Attyla doszed

a

do

rzeki Ligiery

Przez

obieg Orleans (Aurelianum).

tuk

mury

tarana-

gdy Hunnowie ju do miasta wpaukaza si obok kurzawy w oddali. Bya to

mi, lecz dali,

w

i

tygodni

kilka chwili,

odsiecz.

Aecyusz, majc liczne stosunki z barbarzycami, dowiedzia si wczenie o zamiaraci Attyli i. wiodc przeciwko niemu legiony rzymskie, wzywa Burgundów, Wizygotów, Franków do wspólnej walki ku obronie Gallii. tego wezwania,

Wszyscy

zio spustoszenie.

cz>' si

-ci

barbarzycy usuchali

— gdy wasnym

ich

Król wrzygocki

siedzibom

gro-

(Teodoryk) po-

z Aecyu«zem i obaj, wyprzedzajc piechot, pdzili na czele konnicy, eby Orleans uratowa. Attyla nie chcia tu I zdyli na ostatni chwil. przyj bitwy i^ cofn si do Szampanii, której rozlege równiny wyday mu si dogodniejszemi do harców i uderzania wielldemi masami. Zatrzj^ma si si na polach Katalaunickich (koo m. Durocatalaunum, dzi Chalons sur Marne). Tu zasza godzin okropna bitwa narodów. Przez sze walczyo co najmniej pó miliona barbarzyców w nieadzie, wród wrzasku i kurzawy: strumie przez do lin pyncy, zaczerwieni si krwi; na pobojowisku pozostao 165,000 trupów, a w tej liczbie znajdowa si król wizygocki; jeden tylko Aecyusz dziaa

'

'—33

—

"'ecirug obmylanego planu; legiony jego zdobyy najwaniejsz pozycy na pagórku. Gdy ciemna Hoc rozdzielia walczcyci, Attyla wróci do swego obozowiska, opasanego wozami i tu si dowiedzia

o niezmiernychi stratach swoich. Duma nie pozwomu jednak ucieka przed nieprzyjacielem; nie

lia

rusza si z miejsca przez cay dzie nastpny lecz nikt go nie atakowa, poniewa nowy król wizygocki (Torysmund) pospieszj^^ do swego kraju, bojc si, aby mu bracia skarbów nie zabrali, a sam Aecyusz mia za mao wojsk. Nastpnej nocy Attyla poprowadzi przerzedzone hordy swoje napowrót za Ren. Na wiosn wzacie 452 r. zada znowu rki Honory i, otrzymawszy powtórn odmow, przygotowa si do nowego najazdu. Tym razem wkroczy do Italii. Pomimo zacitego oporu zdoby Akwile, Medyolan, Pawie i wiele miast innych. (Mieszkacy nadbrzeni szukali schronienia na w^^sepkach morza Adryatyckiego tym sposobem dali pocztek Wenecyi). Aecyusz nie mia si dostatecznych do uderzenia na Hunnów, poniewa dawni jego sprzymierzecy, Wizygoci i Burgundowie, nie troszczyli si o Itali, a cesarz wschodni zwleka z przysaniem posików. Wijgc droga do Rzymu staa otworem. Wród powszechnego przeraenia papie Leon W-ki z dwoma senatorami wybra si do Attyli do obozu pod Mantu. Stanwszy miao przed owym 'Biczem Boym' dowodzi mu, nikt nie moe bezkarnie podnie rki na 'wieczne miasto' i Alaryk umar Lak prdko wanie za kar dokonanego na nim rabunku. Podanie gosi, we nie ;

,

i

;

e

'

',

*

e

e

— 34 — ukazali si Attyli apostoowie Piotr

mu gniewem Boym. Czy

to

pod

i

Pawe,

wpywem

groc zabo-

opanowa wyobrani barbacliorób, jakie w obozie rzyca'', czy Avskutek godu grasowa zaczy do, e ttyla niespodzianie postanowi opuci Itali. Wróci do swego drewbonnego straciu,

jaki

i

—

Chcia tu wkrótce umar (453 r.). jedn on (Germank Idik);w czasie godów i^i duo, a w nocy uleg apopleksja. Nazajutrz zrana Hunnowie po dugiem oczekiwaniu; wyamali dczwi znaleli go ju bez ycia, krwi zbronianego paacu

poj

i

jeszcze

i

czonego. obcinali

Powsta lament niezmierny;

wosy

sobie

—

i

kaleczyli

z

twarze.

rozpaczy

Ciao

w

trumnach zotej, srebrnej i elaznej zostao pogrzebane na stepie, zamiast grobowca usypano wysoki kopiec obrzdy aobne zakoczyy si stytrzecli

Attyla zostawi 50-u synów, w tej- liczbie 6-ubyo dorosych. Zabrano si do dzielenia trzód i ludzi na równe czci. Gdy przysza kolej na Germanów, ci oburzyli si i nie dali liczy siebie na podobiestwo byda. Std przyszo do strasznej bitwy nad rzek Netad (Neitra?): Ostrogoci i Gepidowie zwyciyli. Hunnowie, straciwszy 30,000 ludzi, uciekli nad morze Czarne i pastwo ich zniko odrazu.

§

8.

Waciwie

Attyla nie

zrzdzi widocznej stramu adnej

ty cesarstwu Zachodniemu, nie zabra prowincyi, a jednak przyspieszy jego

wyniszczenie resztki &i

i

zasobów.

upadek przea

Zaszy te

stra-

^- 30

—

w Rawennie: Walentynian zabi w kótni Aecyusza (454 r.) i sam zosta zamordowany przez jednego z wiernyci jego przyj ació-Germa nów (455 r.). Tak wygas dom Teodozyusza W-go. Potem w cigu lat 20 widzimy 9-u cesarzy, z których szne wypadki

jeden tylko (Sewer)

panowa okoo

7-u

lat, inni

cza-

miesicy i). Nastpca Walentyniana, Maximiis, zosta ukamienowany przez ud za uci^ca, gdy Wandalowie zbliali si do Rzyto, mu. Papie Leon Wielki zdoa wyprosi u Genseryka tylko ycie dla nieszczliwych mieszkaców, lecz miasto byo przez 14 dni rabowane bez litoci, a cesarzowa z córkami zabrana w niewol do Afry-

sem po

kilka

e

ki.

Odtd

rzyca irier

i

rozrzdza Swewów, wnuk

przez lat 17

z plemienia

przyprawi) o

mier

barba-

tronerii

RycyWojsamych GermaWalii,

czterech cesarzów.

ska bowiem i g"ward\^a skaday si z nów, a zniewieciali Rzymianie dla przypodobania

si tym walecznym wojownikom

dug

ich

zwyczaju

w

przebierali

skóry zwierzce.

si po-

Dowódca

je-

oddziaów germaskich, z rodu Rzymianin, ale niegdy poddany Attyli, Orestes, wysany do Caiiii, zawróci nagle z drogi posun si pod Rawenn. Przestraszony cesarz Nepos uciekf, a wtedy Orestes oblek purpur swego 16-letniegosynaRomulusa Augustula. Ale wkrótce wojownicy gerdnego

z

i

s

1) Imiona tych cesarz}' nastpujce: Maximus w 4.35 r, Avitus 455 4.56, Majorianus 457—460, Severus 460 465, Antemius 467 i72, Olibrius w 472 r., Gliccrius 473, Juiius Nepos 47a 475 (panowa do 480 r., ale tylko w Dalmacyi), Romuius 4'76. Atgustiiliis 475 przerwach pomidzy 456 a 457, oraz 465 467 uznawan bya wadza cesarzów wschodnich. Marcyana

— —

i

Leona".

——

—

W

—

— 36 — mascy

domaga gruntów, majtków

zaczli si

skich, zabili Orestesa,

gdy im odmówi,

i

ziem-

okrzykn-

Odowakra, który obieca speni Romulus nie odway si na aden opurpur; nie zabi pór, owszem, pospieszy go te Odowaker, lecz wysa na przyldek Mysene do dawnej willi Lukullusa, przeznaczajc mu na ycie 6,000 solidów rocznie (24,000 talarów). Nastpnie przybywszy do Rzymu i wszedszy do seli

innego wodza

ich

dania.

zoy

natu, rozkaza

wymierzy trzeci

skich dla wojska

i

wysa

cz gruntów

poselstwo

do

ital-

Konstanty-

e

na cesarstwo Rzymskie nopola z owiadczeniem, wystarczy jeden cesarz Wschodni. Od siebie te

napisa kaza podobny

do owoczesnego cesarza poczem odesa mu purpur Rawenny wszystkie znaki godnoci cesarskiej z Ta revv-olucya zowie si upadkiem cesarstwa (476). Zachodnio-Rzymskiego, bo chocia dawniej zachogwatowniejsze wstrznienia, lecz dziy wiksze od tej dopiero chwili zabrako w Itai osoby nolist

bizantyjskiego, Zenona, i

i

szcej tj^tu cesarski.

TRE

ROZDZIAU. 113 r. przed Chr. Germanowle ukakrajach rzymskich, w 167 r. po Chr. wdzieraj si do 251 260 pustosz okolice morza Czarnego i prowincye ZaItalii, chodnie, lecz fortyfikacye graniczne i kordon wojsk utrzymuj do r. 378 po Chr. ich w grozie Gówne ludy germaskie w IV w^eku: I. Frankowie ^Saksonowie i Allemani. II. Swewowie, Wandalowie i Burgundowie. III. Gotowie. Cechy Germanów: Marki z odosobnionych osad i gau plemienne; poszanowanie kobiet; wojowniczo w religii, obyczajach i szyku bojowym; obieralno wodzów i królów; poczucie wolnoci; barbarzystwo, ale nie stan dzikoci. Lu« 375 r. Wkroczenie Hunnów wywouje Wielk

zuj si w

—

a

Wdrówk

dów.

— 37 — 378 r. Wizygoci zadaj porak cesarzowi Walensowi pod Adrya^ nopoiem; 397 410 Alaryk, ich król, pustoszy oba cesarstwa, zdo* bywa i rabuje Rzym; Ataulf wyprowadza ich do Gallii, gdzie Wal" lia zakiada w roku 419 1) królestwo Wizygockie czyli Tolo-

—

zaskie.

Tumy Radagajsa wyginy, ale Burgundowie, wtargnwszy do zakadaj 2) kr Jlestwo Biirgundzkie w 413 r., Swev/owie, Wandalowie zalewaj Hiszpani, skd dwa ostatnie ludy przechodz do Afryki i zakadaj 3) królestwo Wandalów Gallii

Alanie,

(429

r.).

449

r.

w

Brytanii powstaje pierwsza osada Saksonów, a z cza-

eem utworz si .4) królestwa Anglo-Saksoskie. 433 453 r. Attyla, król Hunnów, ostatecznie znka cesarstwo

—

Zachodnie, lubo poniós nie

porak w bitwie Katalaunickiej Rzymu i

dobywa.

455—-475

Rzym

Tronem rozrzdzaj wodzowie wojsk germaskich. Odowaker detronizuje Romulusa Ailgustula i staje si kmlm w Italii; to si nazyw^a upadkiem cesarstwa Zacho-

(455

r.).

476 5)

r. po mierci Walentyniana III-go byo 9-u cesarzów. zrat>owany powtórnie przez Genseryka, króla Wandalów

r.

dnio-Rzymskiego. Dodatek: kilka lat potem Hlodwig zaoy najpotniejsze z pomidzy wszystkich 6) królestwo Franków.

W

:

ROZDZIA

II.

GE&\RSTWO WSCHODNIE CZYLI BIZANTYJSKIE. §

9.

skiego,

dliska

Po zburzeniu cesarstwa Zachodno-Rzymgdy ludy barbarzyskie znalazy stae sie-

w yznych

osab ów ruch Wielk W^Wschodnie zdoao ju u-

jego prowincyaci,

w

pow^szeclmy, który si zowie

drówk ludów

i

cesarstwo

histoiy

trz>TTia si na dugo, bo prawie na lat tysic.

Pierwszym cesarzem

Arkadyusz

(395

W. Nieszczliwe

Wschodnio-rzymskim by starszy syn Teodozyusza

— 408), to

byo

panowanie,

jak

wiemy

Nastpny cesarz Teodozyusz II (408 450) nie lepiej te radzi sobie sobie z Attyl, skoro mu si okupywa tylz

opowieci o wyprawacli Alaryka.

~

—

ko zotem, upokorzeniami, a w sprawach wewntrznych kraju nie umia uspokoi wani Stronnictw religijnych.

Zawzite kótnie, a nawet rozruchy, bójki, poogi wynikay z rónoci mniema o istocie Chrj^slusa Pana. Jeszcze na pocztku IV-go wieku w Ale336),' wytwoSyn Boski nie zatem Pan Jezus nie

ksandryi pewien kapan, Aryiisz

rzy pierwsz herezy, dowodzc,

e

(f

e

jest wspóistotny z Ojcem, ^jst prawdziwym Bogiem, lecz stworzeniem pierwfczem i najwikszem. Na wezwanie Konstantyna

-39

—

W-go zjech?!o 318 biskupów w asystencyi licznych kapanów do Nicei; u si odby pierwszy sobór poi

wszeciny (325), na którym uoony zosta symbol wiary, stanowicy podstaw obowizujcego dla wszyitkich prawowiernj-cli chrzecijan Wyznania ApoTej uciwastolskiego ("Wierz w Boga", Credo). znajle jednak nie poddali^si zwolennicy Arj^usza dowali opiek u kilku cesarzów (szczególnie u Walensa), a z granic rzymskich zostali wygnani dopito za Teodozyusza W-go. Ale wtedy tuajc si i

midzy barbarzycami, nawrócili ludy germaskie na swoj nauk.

wszystkie prawie

Teraz pod Teodozyuszem II patryarcha w Konstantynopolu Nestoryusz, zwalczajc aryanizm, wpad w przeciwny bd:

ew

Chrystusie

odrónia naley-dwie

Bosk

nie

poczone

ludzk. Przeciwko tej znów nauce wystpi przeor (hegumen) pewnego klasztoru,

istotnie natury:

Eutyches, twierdzc,

i

e

Chrystus

mia jedn

tylko

natur Bosk. Tym sposobem powstay dwie nowe sekty: nestoryanów i monofizytów. kótniach

W

ludno

e

dochodzia do takiej zaciekoci, spalono klasztor, w którym mieszka Eutyches. Z rozkazu cesarza by zwoany sobór do Efezu, lecz tu zasza bójka pomidzy mnichami, w której sam patryarcha (Flawiusz) poniós miertelne rany. Dopiero inny sobór, w Chalcedonie (451) zgromadzony, pokara winnych waciw nauk w kwestyacli spornych uoy. Jednakie sekta nestoryanów nie daa si przekona: przetrwaa ona do naszych czasów utrz>Tnuje si dzi jeszcze pomidzy Ormianami w Azyi (szczególnie na Kaukazie)-. TeodozyusZv.II zmar bezpotomnie; wic na tron stolicy

i

i

a

i

- 'U — wstpia

siostra,

rozumna

która

bya opiekunk

jego za

modu,

Nie polegajc na

cnotliwa Pulcherya.

i

polubia ona senatora Marcyana oddaa mu rzdy. Dzielny ten starzec przesta paci danin Attyli i umia krajowi zapewni spokój no. Po mierci jego Pulcheryi, poniewa wygas dom

wasnych (450

siach,

— 457)

i

i

Teodozyusza W-go, kilku cesarzów z kolei okrzyk kiwaa gwardya ^). Za rzdów Anastazy usa ujawnia si nowa plaga w spoeczestwie greckiem walka stronnictw cyrkowych. Konstantynopolu, jako miecie chrzecijaskiem

—

W

nie widziano

ju krwawych

igrzysk gladyatorskich,

zwierzta. Odbysi tylko wycigi. Pdziy zwykle czterokonne wozy do mety, a wonice odróniali, si kolorem tunik, jak dzisiaj dokeje kurtkami. Z widzów kady obiera sobie jednego wonic, któremu yczy zwycistwa. Z czasem utworzyy si, cztery stronnictwa: Zielonych, Bkitnych, Czerwonych i Biaych; z pienidzy skadkowych byy zakupywane konie i wozy, opacani grajkowie i poeci do sawienia zwylub szarpania ludzi przez dzikie

way

cizców; a w cyrku stronnictwo kade zasiadao zawsze na pewnych awach i przypatrywao si gonitwie z dziwnem, dla nas niepojtem wzruszeniem: twarze paay, z piersi wydzieray si okrzyki zachty ub rozpaczy i sypay si urgania na przeciwni-

—

1) Po Marcyanie panowa Leon (457 474), trybun wojskowy, koronowany przez patryarch w kociele (pierwsza korona-

—

potem Zenon (474 491), wiadek upadku cesarstwa ZaAnastazyusz (491 518), a nastpnie Justyn (518^ 527), barbarzyca, rodem z Dardanii, nie umiejcy czyta ani pisa, ale i silny pomimo 68 lat wieku. cya);

chodniego, po nim

—

mny

—

— qi — ków.

w

Za czasów Anastazj-usza

której

Bkitni

nikay te n3^cli,

przyszo do bójki,

wyinordoAvali 3,000 Zielonycli.

Iclótnie

i

walki z

powodu sporów

Wy-

religij-

lub niezadowolenia z jakiego urzdnilca, a na-

wet z cesarza.

—

(527 5G5), najznakomitszy § 10* Justynian cesarzów tego okresu, zawdzicza tron wujowi swemu, Justynowi. Pociodzi z barbarzyskiej, maz

cedoslviej rodziny^), lecz

w

szkole

iw paacu

na-

by

wyksztacenia, sta si doradc niepimiennego cesarza w sprawaca rzdow^^ci, zosta jego synem

W

przybranym i wspórzdc. pocztkaci panowanie Justyniana zapowiadao si niepomylnie. By onaty z tancerk, córk niedwiednika cyrkowego, Teodora, która teraz zostawszy cesarzow, prote-

gowaa Bkitnych

przez

wdziczno

i

omielaa

do napastovrania przeciwników, szczególniej

za

ici

i-

in.) dowodzili, ze to bya ro1) Uczeni rosyjscy (Hilferding dzina sowiaska, Justynian w modoci nosi imi Upr wda; ojciec jego nazywa si Istolc i mieszka w Dardanii we wsi Bederiana (Wiedrana?), matka zwaa si Wiglinica i bya siostr Justyna, który, wyszedszy ze stron rodzinnyci, z okolic m. Skupi lub Skopia (po turecku Uskub), dosta si w r. 498 do gwardyi, a z czasem do najwyszycli rang i do tronu. Sprowadzeni do Konstantynopola wszyscy poprzybierali imiona aciskie: Sabbatius, Yigilantia, Justinianus. Obali te wywody Bryce w 1887 r., wykazawszy, pocliodz ze zTaioru legend sowiaskich, uoonego dopiero w Xyil wieku przez ksidza Iwano Marnavich'a na podstawie "ywotu," przypisywanego niejakiemu Teofilowi i przechowywanego w jednym z klasztorów góry Atos. Wedug wiarogodniejszycli, wspóczesnych róde Flavius Petrus Sabbatius Justinianus urodzi si w Tauresium, w pobliu wsi Bederiana, w 482 roku; zaopiekowa si nira wuj Justyn jeszcze przed

e

e

e

wstpieniem na

tron.

i

— 42 — cznego stfonnictwa

Zielonych.

Frzy tern dwaj mi-

komendant gwardyi cesarskiej dopuszczali si rónych naduy, a sam Justynian przeladowa aryanów innych rónowierców. Stao si to wszystko powodem gronego buntu Zielonych, zwanegdT "Nika" do okrzyku: "Zwyciaj!" wydawanego przez waczcych. nistrowie

i

i

W

rolcu 532 Zieloni zaczli okrzykami objawia w cyrku niezadowolenie swoje; Justynian milcza cierpliwie do 21-ej gonitwy; nareszcie z loy swojej zap3'ta o powód haasów. Zieloni z dou odpowiedzieli skargami na komendanta gw^ardyi (Kalopoda) i na róne doznawane krzywdy; gdy za nie otrzymali przych5'lnej decyzyi od Justyniana, nazwali go morderc wypadli na miasto, obwoujc innego cesarza ^). Wszcza si walka krwawa i takie zamieszanie, Justynian chcia ju ucieka z Konstantynopola, ale powstrzymaa go odwana Teodora, mówic, i dla monarchy purpura jest najpikniejszym caunem ona te wskazaa na Belizaryusza, jako na wodza, zdolnego przywróci porzdek. istocie, zebrawszy zaledwo 3,000 onierzy, Belizaryusz walczy przez dni siedm, pokona buntowników, pooywszy 30,000 trupa. Spono wie-

a

i

e

:

W

a

le

domów

i

koció w.

Zofii.

Uratowany z wielkiego niebezpieczestwa, znalazszy znakomitego wodza, Justynian zamarzy o odzyskaniu cesarstwa Zachodniego, bo tytuowa

1)

Hypatiosa;

stynem panowa.

by

to synowiec Anastaayusza

,

który

pned

Ju*

—

—

43

si wadc Afrykaskim, Wandalskim, Alamanskim Frankoskim. Gockim Królowie Wandalów ^), bdc wyznania aryaludno kaskiego, przeladowali duchowiestwo tolick Atryki z oburzajcem okrucieóstwera wypdzali tysicami na pustyni, mczyli torturami, skazywali na rozszarpanie komi, na poarcie przez i

i

:

dzikie zwierzta, na spalenie ),rwcem.

si przeladowa

Nie dopuszcza

tylko przedostatni król

Hilderyk,

zdetronizowa i uwizi Gelim.er, najsroszy przeladowca. Wtedy przyby do Konstantynopola jeden z biskupów afrykaskich i baga Justynia-

lecz tego

na o ratunek. cili

Wiadomo byo,

e

Wandalowie utrapod wp\'wem gorcego

ju swoj wojowniczo

e

nie umieli ju obroklimatu i zbytkownego ycia ni si Mauroni. Wic Justynian wysa Belizaryusza z II tysicami piechoty i 5 tysicami jazdy. Uniknwszy spotkania z flot wandalsk, Belizar}'usz wyldowa pomylnie na brzegach Afryki. marszu doznawa on wszdzie pomocy i yczlipot>liu Kartaginy woci od mieszkaców. Wandalowie ponieli stano\\-cz porak, a Gelimer, ;

W

W

opuciwszy stolic swoj, ucii^k w kierunku Numidyi. Stan raz jeszcze do boju (pod miastem Trikameron) now poniós porak. Szuka schroi

nienia u

Maurów

^),

lecz

opasany

przez

woj-

—

1) Po zaoycielu królestwa w Afryce Genseryku (428 477) panowali: syn Hunerich (477 484), synowiec tego Gunthamund (484^^96), drugi synowiec tego Huneryka Trasemund (496 523); syn Huneryka Eudocyi, porwanej z Rzymu w 465 r. cesarzowej zachodniej, Hilderich (523 630), zdetronizowany przez Gelimera (530—534), górach Pappua. 2)

—

—

W

i

—

— 44 — znkany niedostatkiem, podda si Tak upado królestwo Wandalów

ska bizantyjskie,

zwycizcy.

w

roku 433. Przywieziony do Konstantynopola, piu pur i pad na' twarz przed JustyGelimer nianem, który siedzia na tronie w cyrku, przepenionym ciekawymi widzami.

zoy

Zaraz potem Belizar>'usz by wysany do Italii, na Ostrogotów. I tu odniós wietne zwycistwa, cioprowadzi wojsko niesforne, z samych prawie

ca

wszake podejrzliwo barbarzyców zoone^); podraniona przez zawistnyci intrygancesarza, tów, nie pozwolia mu rozpocztego dziea dokona. srog 20-letni wojn ukocz^d inny wódz, Narses, zburzeniem królestwa Ostrogotów 553 r. Korzystajc z zamieszek, jakie wyniky u Wiz)'go-

T

posa do Hiszpanii wojsko swoje; zaono wybrzea poudniowe pówyspu, lecz caego lcrólesLVva nie zdobyo. Do Gallii za i Brytanii tów, Justynian

jo nie

byo adnej

Wic

w^'prawy.

projekt odebrania

barbarzycom cesarstwa

w poowie, Zachodniego da gdy Justynian zmuszony by broni wasnych prowincyj na Wschodzie od niel)ezpiecznych napastnisi urzeczywistni tylko

ków. 1)

kle

Wojska Justyniana zawsze liczyy niewielu krajowców, zwywieniaków trackich lub illiryjskich oraz górali z Izauryi,

si

stanowili najemni "sprzymieLikaonii; najwiksz zagraniczni: Hunnowie, Gepidowie, Herule, Wandalowie, Gotowie, Longbardowie, Antowie, Sowianie, Persowie, Ormianie, Arabowie z Syr>'i, Maurowie z Afryki i plemiona z Kaukawaleryi nawet na konia, kazu. Dawano im doskonal zbroj, i bro nietylko sieczn i kut, ale te uki z koczanami, penymi niecarni, zuchwali i do zdrady strza. Silni i zrczni onierze ci

Pizydyi

i

rzecy"

w

s

zawsze gotowL

— 45 — Król nowo-perski Chozroes wiedliwy)

tyocii (540 go

Anoszyrwan

I

(Spra-

wtargn do Syryi, zburzy wspania An*

pokona

r.)

i

pustosz>'

Belizaryusz,

W

Azy Mniejsz.

majc kocu

Nie móg zbyt szczupe siy pod Justynian musia o-

swymi rozkazami. kupi pokój danin. I od strony Dunaju cesarstwo doznaje gronych napadów. Przez trzy lata (548 551) Sowianie (Antowie) pustoszyli Illiry, Macedoni, pobili Greków pod Adryanopolem, osiedlali si w okolicach morza Egejskiego. Potem przyszed lud koczujcy, nalecy do plemienia Tureckiego, Awarowie, zagrozi samej stolicy. Na czele wylkych jej mieszkaców stan sdziwy Belizaryusz raz jeszcze urato-

—

i

i

wa

cesarstwo (554

r.).

§ 11. Do dzi dnia istnieje w Konstantynopolu wspaniay pomnik po Justynianie koció w. Zo-

—

zamieniony przez Turków na meczet (Hagia-SoZwieziono kolumny, porfiry i marmury z najfia). pikniejszych pogaskich (Dyany w Efezie i soca w Baalbeku), uoono je w ksztatn cao, nie aowano koci soniowej, srebra, zota i drogich kamieni ku ozdobie. Plany tworzy architekt Antemiusz z Trales. Z nim spoinie Izydor z Miletu kierowa prac wykonawcz 10,000 majstrów i robofii,

wity

tników.

Wydatki wyniosy sum,

odpowiadajc

361 milionom franków dzisiejszych. Roboty ukoczono v/ grudniu r. 537. Justynian wchodzc po raz *

pierwszy do

'Salomonie,

tej

wityni, zawoa:

olbrzymiej

przewyszyem ci

!' '

W istocie jest ona

.

_ 46 — arcy-dzieem i piei'^'OWzorem, 'stylu bizantyjskiego,** w którym budoAvano niektóre kocioy katolickie (np. w. Marka w Wenecyi), a buduj si dzi jesz'

cze cerkwie greckie

i

rosyjskie.

Niemniej trwaym, a waniejszym jeszcze dla nas ksigi, zwane 'Corpomnikiem rzdów Justyniana pus iurisi.''

s

*

Fig. 5.

Justynian z orszakiem (Mozaika

Wiadomo"), jak

mdre

w

Rawennie)

prawa umieli

ukada

Rzymianie, z jak przenikliwoci i jasnoci myli rozwiz3'wali najtrudniejsze pytania wielcy rzymscy Ale ich dziea, jako te ustaprawnicy G uris consulti) niktby wy ludu, senatu i cesarzów byy tak liczne, nie zdoa ani zebra, ani pozna wszystkiego. Justynian wyznaczy w kocu 530 roku komisye z i6-u biegych prawników pod prezydencj^ najitczesze.

e

1) Patrz

w

Historyi Staroytnej §§81

i

116.

— 47 — W

cigu lat trzech komisya ta opracowaa Kodeks czyli zbiór pr/episów, uoony w takim porzdku, iby kady sdzia, urzdnik, adwokat, z atwoci móg znale, czego potrzebuje. Ta ''witynia sprawiedliwoci rzymskiej/' po przejprzepisaniu, na nowo staa si obowizujrzeniu cem prawem d. 17 listopada 534 r. poniewa jednak artykuy kodeksu s wyraone jak na j zwilej dla go Tryboniana.

i

i

niewprawnych

uoono

w

mog by "'^-"

niezrozumiaymi, przet® Diksigach tak /.wane /

Fig. 6.

Koció

gsta dzie

iw. Zofii

Paadekty,

czyli

w

Konstantynopolu.

to

,

jest

wycigi

z

2,000

stosownemi wyjanieniami, przykadami filozoficznem rozumow'aniem. Nadio dla pocztkujcej w szkoach prawniczych modziey Trybonian przy pomocy dwu profesorów (Teoiia Doroteusza) napisa, krótki wykad prawa pod naprawniczych,

ze

i

i

-48 —

zw

Instytiicye Justyniana. Wszystko to razem stanowi 'ciao' czyli organizm prawa cywilnego (Corpus juris civilis Romani), nieoszacowan spucizn po starych Rzymianach, przekazan w daNa tych ksigach uczyli rze ludom nowoytnym. '

'

-si rozumowania prawnicy v/ wiekach rednich i ucza si dzi jeszcze w uniwersytetach, a prawo-

dawcy, chcc udoskonali ustawy krajowe, staraj si wszdzie korzysta z mdroci Rzymian.

Corpus

iuris spisane jest

póniejsze prawa

i

w jzyku aciskim,

lecz

akty urzdowe cesarstw^a Wscho-

bd

w jzyku greckim, poniewa dniego wychodzi mieszkacy Konstantynopola (dawnego miasta Byzantion)

i

wszystkich niemal prowincyj- mówili

po

Chocia cesarze nazywali si rzymskimi, cesarstwo wszake stao si waciwie greckiem.

grecku.

zapewniaj pami wiekuist i saw Juchocia nie sam je tworzy. Nie dba te o szczcie poddanych swoich. Na budowle, przepych dworu i cige wojny wychodzio duo pieni-

Dziea

te

stynianov/i,

dzy,

wic

lud

by

obarczony cikimi podatkami, a

poszukiwa nieprawych zysków: sprzedawa urzdy, w sprawach sdowych wydawa niesprawiedliwe wyroki, biorc datki od stron, zabierajc na

cesarz

majtki obywateli. Nawet Belizaryuszowi zapaci niewdzicznoci: wtrci go do wizienia Ur (562), podejrzywajc o udzia w jakim spisku. sprawiedliwi! si wprawdzie Belizaryusz i odzyska wolno, lecz gdy w 8 miesicy potem umar, dobra

skarb

jego

byy na skarb zabrane, pod

pozorem,

e nie zosta-

— 40 — Vii}

dzieci^).

Zarzucaj

te

historycy

Justynia-

nowi zamknicie szkó wyszych w miecie Atenach w 529 r. i odjcie pacy profe&oiom. Siedmiu filozofów opucio wtedy Grecy i odjechao do Perfilozofowie rozsy i. Powodem tej surowoci byo, trzsali zawsze pisma staroytnych pogaskich mdrsami po wikszej czci przyznawali si do ców,

e

e

za by prawowiernym chrzedo przelacijaninem gorliwo swoj posuwa dowania ronowierców, szczególnie aryanów. Na zalet doda naley, i by przystpny, pracowity i wstrzemiliv7y jada i sypia mao, eby mie umys trzewiejszy do pracy. pogastwa, Justynian

a

i

;

Nie bdziemy wymieniali wszystkich cesarzów póniejszych; poprzestaniemy na zaznaczeniu najwaniejszych zwrotów w losach pastwa. ItaH pónocn utraci Justyn II (568.); podbili si nieprzywieku VII Longobardowie. granicach. Z dzielwszystkich na jacielskie masy §

12.

j

mno

W

—

zasyn najbardziej Herakliusz (610 641) Chozroes II Parwez zdoby Jez Persami. walce w rozolim, zaj Syri i Azy Mniejsz; zaprowadzajc wszdzie cze ognia wedle religii Zoroastra, sta-

noci

n

pod murami Konstantynopola

benie,

które

Wielkanoc 622 Zofii

i

1)

w

trwao r.

gór

lat

i

rozpocz

pi.

Herakliusz wchodzi do

zbroi, poleca

Spraw

z

Bogu

i

o-

Wreszcie na

kocioa w.

patryarsze syna wraz

t przeksztacili póniejsi e

kronikarze, ubarwili poe-

sdziwemu bohaterowi wykuto oczy i puszczoOpowiadano, no go po ebraninie. Chopak mia wodzi go za rk, woajc: ," Dajcie obola Bdizar>'uszowi!" to wiary niegodne zmylenia. ci.

S

— 50 — z miastem caiem, i, wziwszy obraz Zbawiciela do rki niezwocznie udaje si do portu wród okrzyków

ludu

i

ycze, aby swe czarne buty zaczerwieni krwi

Wypynwszy pomylnie

Persów^).

ku

brzegom

AvyIdowa pod Issus, gdzie odniós wietne zwycistwo nad przemagajcym liczb nieprzyjatrzeci kolejnych wyprawach posuwa si cielem. w gb Azy i; zalewajc ogniem magów, doszed Syryi,

W

a

do Ispahanu wywoa bunt samych Persów przeciwZako Chozroesowi, zakoczony uwizieniem jego. czy si zaburzenia w pastwie Sassanidów w cigu 9-u lat zmienio si 9-u szachów, a Herakliusz wróci tryumfalnie od Konstantynopola, niosc odzyskane drzewo Krz^-a -go. Jednoczenie trzeba byo odpiera napady Awarów Sowian od pónocy. Sowianom, a mianowicie Chrobatom, Herakliusz musia odda Sorabom Kroacy (630). kraje, zwane dzi Serl:)i i

;

i

i

i

Pomimo tylu ni pastwa od

w3'sile Herakliusz nie

zdoa uchro-

stanowczej straty: w ostatnich latach ycia jego Arabowie wyszli ze swego pustynnego kraju na podboje; zdobyli oni Syry z Je-

rozolim

wiellciej

i

bogaty Egipt. Póniejsi cesarze z dynastyi Herakiusza i

czekali przyjcia

Bugarów nad Dunaj

(679)

;

doucho-

przed tym nowym najazdem Sowianie toczysi -do krajów greckich, zajli Tessali, Beocy, dostali si do Peloponezu. Góra Helikon zwaa si odtd ''Zagora,'' na miejscu sawnego Maratonu ukazaa si wie Yrana, w dawnej Lakonice miejsce

dzcy li

a

1)

Cesarze

nosili

zwykle koturny psowe.

^ 51 — Spartaczyków zajli Milicy

i

Jeziercy

(Ezerici)

Dopiero w IX wieku (od r. 8o7) zdoali ich zabra cesarze pod rzdy swoje, lecz skutkiem czenia si z przybyszami, potomkowie staroytnych Greków przeistaczali si na Nowo-Greków, ze znaczyli

cznie

Majnoci.

zmienion

mow.

W

wieku VIII przybyo cesarstwu jeszcze jedno ródo udrcze w herezyi obrazobiirców czyli ikonoklastów. Herezyarch tym razem by cesarz Leon III (717 741), protoplasta dynastyi Izauryjskiej. By to dobry wojownik: odpdzi Arabów od Konstantynopola; jako administrator chcia opodatkowa majtki kocielne, zmniejszy liczb klasztorów i odebra wychowanie modziey duchowiestwu; ale, nie poprzestajc na tern, wda si w sprawy religii i edyktami swoimi nakazywa usun z kocioów obrazy. Daremnie opierao si temu duchowiestwo: zabierano mu dobra na skarb, a patryarcha poszed na wygnanie. Konstantyn V

—

—

Kópronim (741 775) wstpowa w lady ojca, lecz by sroszym od niego w przeladowaniu: zamienia klasztory na koszary, wystawia m.nichów na pomiewisko wc>Tku, wydawa ich na tortury, czem zarobi sobie na przezwisko Nerona. Jednake walczy pomylnie z Bugarami. Syn jego Leon IV (775 780) byt oeniony z Atenk Iren. Ta po mierci ma, objwszy rzdy w imieniu nieletniego Konstantyna VI (780 797), pragna przywróci cze obrazów, co nie byo rzecz atw, poniewa obrazoburcami przepenione byy: dwór, wysze duchowiestwo zaoga stolicy, zoona z legionów azyatyckich. Nie uda si te pierwszy .sobór, zwoany do

—

—

i

— 52 -^ wysze urzdy Konstantynopola. Dopiero gdy obsadzone zostay ludmi nowymi, gdy legiony obrazoburcze wysano do Azy i, a na ich miejsce weszy do stolicy wojska europejskie, drugi sobór, zasiadajcy w Nicei w roku 787, przywróc:i obrazy i opisa, w jaki sposób czci je naley. Za te starania ciwalon jest Irena w historyi Kocioa. Lecz w rzdach na niej wielkie winy: uwizia wasnewieckich go syna i kazaa mu oczy wyupi, eby nie mógt

ci

wadzy odebra. Jako panowaa potem lat pi, daa wygin najlepszym wojskom w walkach z Bugarami, otaczaa si ludmi niegodnymi, nie umiaa uciszy rozterek midzy stronnictwami. Na czele niezadowolonych stan jeden z wyszych urzdników (logoteta) Nicefor, opanowa wadz najwysz posa Iren na wygnanie, na wysp Lesbos (802), gdzie w ndzy zakoczya ycie.

jej

ale

i

TRE

ROZDZIAU' 395, po ostatecznym podziak cesarstwa przez Teodozyusza W-go, Arkadyusz rozpoczyna szereg cesarzy wschodnich czyli bizantyjskich. Napady Gotów i Huniiów; stronnictwa religijne i cjTkowe. 627 565. Justynian I. 53.3. Zdobycie królestwa Wandalów przez Beiizaryusza. Ukada si Corpus iuris t. j. Kodeks, Pandekty, 530 534.

— —

Instytucye.

w.

koció — Ukoczony 553. Podbój królestwa Ostrogotów przez Belizaryusza Narsesa. 548 — 551. Napady Sowian (Antów). 537.

Zofii.

534

i

559. Awarowie pod Konstantynopolem. 668. Italia pónocna stracona (przez Longobardów podbita). Herakliusz zwycia Persów i Awarów, lecz od610 641.

—

daje Serbi i Kroacy Sowianom, traci Egipt i Syry. Od 671 napady Bugarów, Sowian, Arabów; utrata wszystkich

prowincyj afrykaskich. 711 797. Dynastyalzauryjskaobrazoburcza (odLeona III). Drugi sobór Nicejski, przez Iren zwoany, przywraca 787. cze obrazów.

—

ROZDZIA

III.

ITALIA.

Pastwo Odowakra, 476

a, §

13.

Nic prawie nie zmienio si

w

— 4^3.

Italii

po de-

Odowaker pozostawi urzdnilców rzymskici po dozorem senatu, pozwala im peni swoje obowizki rzdowe po dawnemu co roku mianowa konsulów sam clicia by patrycyuszem, a ciocia nazywa si królem, lecz nie prz>'wdzia purpury nie przywdzia oznalc monartronizacyi

ostatniego

cesarza.

i

;

i

sz5''ch.

Nie

bdc

tylko

nalec do adnego

rodu królewskiego,

wodzem

rónoplemiennego wojska, móg si uwaa za szczliwego, mieszka w paanad piknym krajem panuje ^). cu cesarskim Z prowincyj zaalpejskich dociodziy do osadni-

e

i

ków rzymskich w^oania o pomoc przeciw upieskim konungom, czyhajcym na miasta kocioy. i

chciwym rabunków by król Rugiów (Fawa), osiedlonych nad górnym Dunajem. Odowaker, jako obroca Rzymian, toczy dwie wojny z Szczególnie

Nazywa si raz królem Scyrrów, drugi raz Turcylingów ub 1) Swewów, czasem "królem narodów." Jeden z uczonych (Wie-

e

tersheimlY, 433) mniema, Turcylingowie nie stanowili oddzielnego narodu, lecz jaki ród, moe królewski u Scyrrów; w takim razie Odoakr móg nalee do tego rodu, chociaby w jakiej odle-

gej

linii

bocznej.

— 54 — Rugiaml, króla ich, wziwszy do niewoli, straci po odbyciu tryumfalnego wjazdu do Rzymu, a cay ]'Iai

z

rodu Amali.

W zamku na jeziorze Bolsena w Etrurjd, gdzie ju dawniej

panowa.

Morderstwa dokonali krewni trzech Gotów, straconych Amalazunty. Intrygowaa te podobno cesarzowa bizantyjska Teodora przez posa cesarskiego Piotra. z rozkazu

— 58 — owiadczy cesarz bizantyjski Justynian, obowizany jest pomci Amalazunt, która da-

Zaraz

e

wniej jego opieki szukaa

W

i

do Konstantynopola

u-

rzeczywistoci umyli skorzysta z zamieszek, eby Itali Gotom odebra. Jako rozpocz wojn (535), która z niewielkiemi przer-

cieka chciaa.

wami trwaa

lat 18.

Belizaryusz na czele wojska S-tj^sicznego, zoo* nego przewanie z barbarzyców, zacz od podboju nastpnie zdoby Neapol. Tchórzliwy a Syc3'lii, chciwy na pienidze, Teodad chcia odrazu odda cesarzowi cae swoje królestwo za dobr pensyc roczn (1200 funtów zota), lecz Gotowie wypowiedzieWitygesa li mu posuszestwo i królem okizyknli (536 mali,

-

— 540)

,

który dla spokrewnienia si z rodem A-

poj wnuczk Teodoryka

za

on.

I

on

nie

móg

obroni Rzymu, poniewa mieszkacy dobrowolnie zaprosili Belizaryusza; ale zabra 150,000 wojowników, z którymi oblega miasto przez rok cay. Odparty i zagroony przez wieo przybye wojsko bizantyjskie, musia Wityges zamkn si w Rawen^ nie. Gdy ju gód zacz dokucza oblonym, Gotowie, za

zgod

Witygesa, owiadczyli

gotowopod-

dania si Belizaryuszowi, jeli zechce zosta ich królem.

Jako otwary si bramy Rawenny,

przykadem poddaway si

inne fortece.

a za

tym

Belizaryusz

zabra skarb Icrólewski samego Witygesa do niewoli, lecz wtedy powiedzia, i wadzy Icrólewskiej nie przyji

mie,

dopóki

yje

cesarz

Justynian.

ju skoczona; jadc

Zdawao

si,

przeciwko Persom, Belizary^usz przywióz Witygesa z on, orszakiem i

ewojnajest

"

-^59

—

skarbami do Konstantynopola. Urzdnicy bizantyjscy objli zarzd Italii. Niespodzianie jednake znalaza si gromadka Gotów, którzy pod obcem panowaniem nie chcieli.

Nowy

—

y

Totyla (541 552)) z garstk walewojowników zwycia niezgodnych pomicznych dzy sob dowódcÓAv bizantyjskich i odz^^ska prawie Itali. Miasto Rzym ulego raz jeszcze zekról

^)

ca

mcie Germanów

:

trzecia

cz murów jego zburzon

Prz^-sany znów Belizaryusz nie mógt pokona Totyli, poniewa posiada zbyt mao wojska i nie otrzymai danych posików od podejrzli-

zostaa (546).

wego Justyniana; prosi wic o powtórne odwoanie ju jako o ask. Zastpi go Narses, eunuch paacowy, cieszcy si zupenem zaufaniem cesarza. z Italii

Majc

30,000 dobrze zaopatrzonego wojska, wkrostrony pónocnej i stoczy zwycisk bi-

czy on od

tw (pod Tagina 552), w której Totyla poleg. Ale Gotowie podnieli na tarczy jjeszcze jednego króla Tejasa. Ten, chcc ratowa skarby, zoone w miecie Kumach, stan do boju u stóp Wezuwiusza. chwili, gdy zmienia tarcz, na której tkwio dwanacie pocisków, strzaa nieprzyjacielska przeszya mu serce. Pomimo to Gotowie walczyli mnie jeszcze przez cay drugi dzie do noc}' (553). Bya

— W

a

Zwycieni wychodzili byo tylko okoo 1,000 mów;

to ostatnia ich bitwa. lii,

ale takich

pozostaa

i

zmieszaa si

W

z

z Ita-

reszta

Rzymianami, przyjmujc

1) cigu roku Gotowie obierali dwóch królów: Ildibada i rugijczyka Eraricha, lecz pierwszy zgin z rki mciwego mordercy, drugi na siebie podejrzenie zdrady i zostalzamordowany przez sprzysionych.

cign

^

— 60 — uczc si ich mowy, tak, e po juby nikt Gota nie pozna wród

'eh obyczaje,

latach

kilkunastu

ludno-

ci miejscowej. c) Italia

pod greckim egzarch. (553

— 568),

Spustoszona przez dugoletni wojn, nie zaznaa pomylnoci pod rzdem Narsesa, którego cesarz zaszczyci tytuem swego namiestnilca czyli egzarchy.

Podatki bizantyjskie

byy

nierównie uciliwsze

od

gockich, a zesany od Justyniana podslcarbi egzelnvo-

wa zalegoci

od czasów Teodoryka W-go i faszowa Za panowania nastpnego cesarza (Justyniana II) Narses popad w nieask i postrada wysokie urzdowanie swoje. Podobno przez zemst mia sam zachci do najcia na Itali Longobardów ^).

monet zot.

d)

Królestwo Longobardów. -.,-

§

Ib.

— 774).

Longobardowie po dugiej wdrówce

za pozwoleniem cesarza

dli

nii (526 r.)

w

(568

bizantyjskiego

osie-

w Panno

obok Gepidów, którzy mieszkali za Ciss Wkrótce z tego s-

dzisiejszym Siedmiogrodzie.

siedztwa

wynika

30-letnia wojna.

Nareszcie

e

król

sprawczyni dymisyi bya cesarzowa Zofia,' obrazy dodajc urganie, przysaa Narsesowi wrzeciono Wracaj do Konstantynopola z Icdziel i kazaa mu powiedzie Narses mia odrzec: 'Naprzd ci z mojemi kobietami. " tak, nie rozpaczesz" i w>'sa goca do Albuina, króla Longobardów, z koszem owoców dla pokazania, jak pikne pody wydaje gi»mia Italska. Powiadaj,

1)

a do

tej

'

:

prz

e

'

'

- Gl — longobardzk Albuin, pozyskawszy pomoc Awarów odarowizn dziesitej czci wszystkiego byda bietnic obfitych upów, odniós wielkie zwycistwo. Miao zgin w bitwie 40 czy 60 t^^siccy Gepidów wraz z królem Kunimundem (566 r.)Zdobywszy sobie saw rozgon, Albuin zamiePoniewa Longobarrzyl opanowa pikn Itali. dowie nie byli liczni, wic powo>'%va wojowników I przyb5o do niego 20 tysicy Sakz rónych ludów. sonów. Z wiosn 568 r. rozpocz si pochód z kobietami ca}Tn dobytkiem. adne wiksze wojsko nie zastpio drogi, w3'pado tylko zdob>^wa miasta trzy lata, opieraa si obronne. Najdiuej, bo cigu piciu lat zajt zostaa pónocna Pawia. jedna do dzi dnia nosi nazw LomItalia, której bardyi; nastpnie Albuin przekroczy Apeniny i podi

i

W

a

cz

bi Tuscy, lecz tu zgin, zamordowany za spraw wasnej onj' ^). pówyspu wybrzee AdryaWic poudniowa

cz

tyku pozostay pod

i

wadz

e

cesarzów wschodnich

Albuin, po wspomnianem zw>'cistwie nad Podanie gosi, 1) Gepidami, z czaszki ich króla Kunimunda zrobi czar do wina, Raz podczas uczty w a córk jego Rozamund poj za on. Weronie kaza onie wyciyli t czar. Dotknwszy ustami koci swojego ojca, Rozamunda przypomniaa sobie obowizek zemNamówia wic giermka królewskiego Hemiciisa sty rodowej. na spenienie królobójstwa i wpucia go do sypialnej komnaty, przywizawszy poprzednio miecz do óka. Zbudzony Albuin broni si stokiem, lecz wkrótce dosign go cios miertelny. Mprderstwo to wywoao pomidzy Longobardami najwiksze oburzenie. Rozamunda musiaa ucieka do Longina, egzarchy greckiego wraz z Helmichisem, którego polubia, a potem pozby si chciaa trucizn, lecz ten, AY^ypiwszy poow, zmusi wiarooniewiast do wypicia reszty tak oboje mieli w jednej u-

mn

mrze godzinie.

i

jako Egzarchat

Rawenneski, gdy za w wieku

Rawenn

zdobyli Longobardowie, pozostao

VIII

Bizantynom

pi

miast nad Adrya tykiem, zwanych

Petapolis (gówne: Ankona). Longobardowie b5'}i srosi od Gotów: zabiera^ dwie trzecie gruntów i trzeci dochodów, z pozostawionej za Rzymianom czci wymagali uciliwych podatków: nie czyli si z ludem podbitym, nie wolno im byo eni si z Rzymiankami; jako ar^^anie przeladowali katolików; dugo te przechowali wojownicze przymioty.

Albuin nie zostawi potomstwa.

Obrany po nim

panowa tylko pótora roku, ale tak zabi go wasny niewolnik, a herzog'owie

Klefis (Kleph)

e

okrutnie,

postanowili nie obiera króla

i

rzdzili sami przez

kady swoj

prowincy. Wszake niesnaski ustawiczne i obawa przed Frankami przynaglia ich do nowego obioru, zebrali si wic na zwyczajne swoje 'pole majowe' i powoali na tron syna Kle,Ten wznowi wypraf owego Autarysa (Authari). do miasta Regium na powa'' wojenne i, doszedszy udniowej koczynie pólw^^ii, wjecha w morze na koniu. Polubi on królewn bawarsk Teodolind, która zasyna z cnót i mdroci tak, da lec, po mierci Autarysa, Longobardowie pozwolili jej wybra drugiego maonka i panowa z nim wspólsiedm

lat,

'

'

a

e

—

Wybrawszy sobie Agilulfa (590 615), Teonakonia go do przejcia na W5'^znane katolickie (okoo r. 600), za co papie owoczesny, Grzegorz Wielki, przysa jej w darze sawn *'Lomobrczy wprawiony by jebardzk koron." nie.

dolinda

W

den

z

gwodzi, którymi Chrystusa Pana miano przyz tego powodu korona zowie si elaTeodolinda zoya j w m. Monza, w zbudo-

bi do krzya; zn.

wanym prze? siebie ogromnym kociele w.

Tu

Jana.

przechowuje si dotychczas obok wielu kosztownoci, pochodzcych z owej epoki. Fig. 7.

Gundeberga Teodolinda syn córka Teodolinda sklgdajca dary w. Janowi. (DiTj- tu wyobraone, po wikszej czci przechowuj' si dzi jeszcze skarbcu kocielnym w Monzy). Agilulf Adaluald

w 3

Gdy rónica

wiary pomidzy zAA'ycizcami a podustaa, nastpio zblienie i powolne zlewanie si dwóch ludów, a std w^-twarzafa si nowa naro-

bit>nTii

dowo:

woska.

Longobardowie

z

czasem

tra-

swoje cechy germaskie, zapominali swego jzyka, poddawali si wpi^^wowi owiaty rzymskiej ; Rzymianie znów skutkiem tylu wojen, spustosze i gro-

cili

nego panowania barbarzyców dziczeli kazili modawn, stawali si podobnymi do wadców swoich. i

w

Znikaj

szkoy, literatura, uczeni, arpowszechnego nieuctwa i prostactwa ludzie z trudnoci zdoaj rozmówi si o najpilniejtaych interesach swoicJi; trzeba byo 700 lat, tyci;

liczne dawniej

wród

— 64rónorodnych wyrazów i mieszaniny z nieksztatnych form móg uksztaci si nowy jzyk woski, zdatny do pieni, kiasomówstwa i naukowej rozprawy. Wic w historyi Wieków rednich nie bdziemy ju mówii o Rzymianach i Italii, lecz o

nim

Wochach

i

Z królów

Woszech. longobardzkich dopiero pierwszy

— 652)

Ro-

zrozumia potrzeb wydania 'edyktu" czyli pisanego prawa dla sdów. Znajdujemy tu ustawy o mobójstwie, okaleczniach, kragrobów itp. dzieach, rabunkach, rozkopywaniu Za gow zabitego, za rk, nog, za kady palec, do pitego, oznacza si poczynajc do wielkiego, zapata (compositio) od 900 do 3 zotych solidów, ale za Longobarda wolnego czowieka (barona) zawsze tari (636

'

a

przynajmniej dwa razy wicej, ni za Rzymianina. Tylko zdrada kraju bya karana mierci. Póktórych niejsi królowie wydawali inne edykty, z utworzyo si cae prawodawstwo longobardzkie (Lex Longobardorum), pisane po acinie, zapewne przez ksiy, którzy bj^wali pisarzami królewskimi, lecz

aciny

tej

nie

zrozumiaby

dav>^ny

Rzymianin

z po-

wodu domieszania mnóstwa wyrazów germaskich.

W

wieku VIII Longobardowie zdobyli Rawenn (król. Liutprand (713 726), Istry i Pentapolis (Aistulf 749 Grekom pozostaa jedna tak 756), Kalabrya z Sycyli; a chcieli jeszcze i m.. Rzym zdoby. Ale papiee znaleli opiek u Franków, którzy te pokonali Longobardów i wzili do niewoli ostatniego ich króla Dezyderyusza. w r, 774.

—

—

e

TRESCi ROZDZIAU. Oddaje trzeci

476

— 493 Odowaker

cz gruntów Germanom,

lecz nie

panem

tyka

Italii'

urzdze

i-zymskich.

—

526 Teodoryk Wielki królem Italii. Opiekuje si Rzy493 mianami, ale Gotów pozostawia pod wadz grafów. si, zg pomoc wzów rodzinnych, ze wszystkimi królami barbarz>'Qskimi. Synie w pieniach. 553 r. Justynian toczy wojn z Gotami. Watyges, To535 tyla, Tejas walcz z Belizaryuszem i Narsesem. Po bitwie u stóp VVezuwiusza królestwo Ostgotów upado. 553 568 r. Italia pod rzdami Narsesa, jako egzarchy. 568 573 r. Albuin podbija Itali pónocn i tu zakada Icrólestwo Longobardów. Okoo 600 r. Teodolinda, ona Autarysa i Agilulfa, nawraca Longobardów na katolicyzm (z aryaskiego wyznania). elazna korona lombardzka. Zlewanie si z Rzymianami powolne wytwarzanie si narodu woskiego z jzykiem woskim. Prawa Longobardów. 774 r. Król Franków (Karol Wielki) wiedzie Dez\'der>'usza w niewol i wciela królestwo Lombardzkie do swojej monarchii.

Wie

—

— —

i

ROZDZIA

IV.

KRÓLESHVO WIZYGOTÓW

^).

w IV wieku nad Dunajem ochrzczezwyciskiemi wojnami i zdobyciem m. Rzymu wsawieni, zaoyli Wizygotowie jedno z pierwszych miast germaskich w Gahi poudniowej- ze stolic w Tolozie. Osiad tu kró Wallia (415 419) i datego on (nie za Alaryk, ub Ataulf) uchodzi za waciwego zaoyciela królestwa. Syn jego (Teopoeg na poach Kataaunicldch (451 r.),doryk I

17. Jeszcze

ni,

—

a

najmodszy

484)

(trzeci) z

panowa ju nad

wnuków ") Euryk

ca

prav/ie

(466

Hiszpani

—

(próc23

zachodnio-pónocnej czci, zajtej przez Swewów do rzeki Lirozszerzy posiadoci swoje w Galii pisagiery (Loary). Wydawa on prawa (edykta)

a

i

.

syn

z wspaniaoci i ogane dobr acin; dwór jego dy; Wizygoci bardziej, ni inne ludy germaskie

przejli

swoich

si cywlizacy rzymsk. "^Ale poddanych zraali przeladowaniem religijnem.

Bdc

Histor3' stuletniego królestwa 1) z §§ 6 i 10, opuszczamy.

Wandalów, jako

wiadom

ju

Po Teodoryku I-m panowali z 2) Torysmund (451 .453), Teodoryk II

—

kolei trzej jego synowie:

(453

— 466)

i

Euryk (46d

— 67 — sami aryaskiego wyznania, wizili i cinali ksiy katolickich, cierniami zagradzali wejcia do kocioów, które wyglday jak legowiska dzikich zwierzL dachów. Wic za panowania Alaryka bez drzwi II (484 507), gd}"^ si ukaza w pónocnej GalUi król-katolik (Hlodwig u Franków), caa gal!o-rzymska, a szczególniej duchowiestwo widziao w nim zbawc przyszego i pragno, aby Wizygotów

—

i

udno

wypdzi. Wiedzc o tern, Hlodwig przj^szed w roku 507 i odniós zwycistwo na polu W'ogadeskiem W''izygoci (V^ougle), gdzie poleg sam król Alaryk. Teodoryk Wielki uciekali za Pyreneje, tylko Ostrogocki obroni dla nich wybrzee morskie, zwane Septimani (7 miast, z których gówne zwao si Arelate). Stolica przeniesion zostaa do Barcelony, póniej do Toledo, a królestwo Wizygockie stao si Hiszpaski era. Nieletni syn Alaryka, Amalaryk, dugo zostawa pod opiek dziadka swojego Teodoryka W-go i sam panowa' zaledwo lat 9, do roku 531. Zmar bezpotomnie i na nim wygas ród Batów. Odtd Wizygoci obieraj królów; tych wadza i powaga uszczupla si, a natomiast wzrasta znaczenie i zuchwao grafów uciskana rzymska powstaje niejednokrotnie przeciwko ciemizcom. Wj-nika walka midzy dwoma wspózawodnikami 'do tronu; jeden z nich (Atanagild) uda si o pomoc do Justyniana, a ten nie omieszka wysa wojska swego," które zajo wybrzea poudniowe (550 r.). Dopiero dzielny Leowigild (569 586) wypdzi Greków i Hiszpani pod swem berem zjednocz}'! (gdy podbi królestwo Swewów). Chcia on przywTÓci dzie-

udno

;

—

ca

dzict^"o tronu

i

w tym

celu

mianowa sam nastpc

Swoim syna Rekkareda (586 trafi utrz^ona

mitni si Rekkared czy kie

— 601),

koron pomimo oporu najbardziej tem,

za wj^znaniem katolickiem, a

który

te

po-

Upasi owiad-

grafów.

e

std wyniky

ta-

jakiemy u Longobardów widzieli: Wizacza si z zygoci zbliyli si z ludnoci podbit czasem wytwarza nowa narodowo hiszpaska. Nie dao si jednak ustali dziedzictwo tronu. Po Rekkaredzie nastpuj znów królowie obieralni; monowadcy usiuj zdoby sobie wpywy przewane: std wynikaj zamieszki, a kilku królów pada pod ciosam^i morderców ^). Ostatni, Roderyk, wydar tron ojcu i w nastpnym roku (711) sam zgin za spraobraonego stryja swojego, Juliana, grafa Ceuty. czasie Afryk pónocn opanowaow3'm skutki,

i

.

w W

li

fa

Ici wielkorzdca,

Aratx)wie.

Juliana

wyprawi

Muza

z

namowy

gra-

komend

12,000 wojska pod

Rersa Taryka do Hiszpanii. Taryk rozbi pierv/szy swój obóz na skale Gibraltaru, noszcej do dzi dnia Doczejego imi (Gebel al Taryk ^= skaa Taryka) dwóch innych wodzów arabprz3^bycia si kawszy i pod Xeres wzdu w^^brzea ruszy Taryk skich, de la Frontera pokona Wizygotów w krwaw^ej bi.

Wszystkich królów obieralnych byo 23, a mianowicie: 1) Teudes, zamordowany w r. 548, Teodegizil te w 550, Agila i Atanagild wspózawodnicy; ostatni wezwa Bizantynów na pomoc; córki jego Brunehilda i Gajlesuinta zasyny w histor5'i FraLiuwa I w Gallii do 572, Leowigild 567. ków; panowa 550 601, LiuwS II zamordowany w roku 569 586, Rekkared 586 603 przez Witericha, ar>'anina, którego podobny los spotka w r. Gondemar, Tyzebut i Rekkared II do 621, Swintyla do 635, 610. Sizenand do 636, Chintyla do 640, syn jego Tulga i Cliindaswint do 642, Receswint prawodawca do 672, Wamba do 680, JbruMg do 687, Egiza do 701, Sitiza zdetronizowany przez syna w 710, 711 pad pod Xeres de la Frontera. Roderyk 710

—

—

—

—

— 69która trwaa podobno przez ani siedm. Poleg sam Roderyk a z nim 100,000 v/ojowników, jeli mona wierzy skonnym do przesady historykom arabslcim. Tak upado królestwo Wizygotów w r. 711. Resztki ici znalazy schronienie w górach pónocnych, gdzie powstao ml« królestwo Asturyi twie,

za czci pówyspu popady Arabów i Maurów afr>^kaskich.

(Gotya), najpikniejsze

na dugo pod

wadz

TRECI ROZDZIAU. 419 Wallia zakada królestwo WiTolozaskie. W czasie upadku cesarstwa Zachodniego (okoo 476 Eur>'k panuje nad Galli a do Ligiery nad ca Hiszpani. Przelar.

zygockie

cz\'li

r.)

i

duje katolików. 507 r. po bitwie pod Vougle Wizygoci trac wszystkie prawie posiadoci swoje w Gallii. 531 r. Wygasa na Amalaryku ród Batów. Nastaje tron elekcyjny. Okoo r. 600 Rekkared (syn dzielnego Leowigilda) przechodzi na w->'znanie Icatolickie. Zaczyna si czenie wizygotów z podbitjudnoci w jeden naród hiszpaski. Po nim zamieszki ci,

ge. 711 r, Roderyk ginie pod Xeres de la Frontera; Wizygotom pozostaje Austrj^a; reszta pówyspu podpada pod panowanie Ara-

bów

i

Maurów.

ROZDZIA V,

-PASTWO FRANKÓW. a)

pod Merowingami.

W

czasie upadku cesarstwa Zachodnio§ 18. Rzymskiego Gallia poudniowa bya podzielon midzy Wizygotów i Burgundów, w czci zacliodniej Bretani zajmowali uciekajcy z Anglii Bryttowie, pomidzy Ligier i Sekwan miasta poczyy si ku wzajemnej obronie w zwizek Armorykaski, na pónocy rozsiedli si Frankowie, a w rodku, w

okolicach

Parya

istniaa jeszcze

prowincya rzym-

majc nad sob od

ska. Jej rzdca, r. 476 adnej zwierzchnoci, przekaza swoje miasta. swoje dwa legiony synowi, Syagryuszowi. Egidyusz, nie

Frankowie zamieszkiwali wybrzea dolnego Renu od ujcia do rzeki Menu. Dzielili si na Rypuar* skich (stolic ich byo miasto Kolonia) i Salickich, Re« nazywajcych si tak od jednego z piciu

a

uj

Wszysi skórami zwiei»^

nu, Saal, a podzielonych na trzy królestwa.

scy byli jeszcze poganami, okrywali

rzcemi, a waleczno i uywane do boju topory czy** iiiy ich strasznjnmi wojownikami. Jako najdawniejszych swych królów wymieniali Faramunda, Klodyojia i syna jego Meroweusza (Merewig t. j. sawny wojownik), od którego wszyscy póniejsi królowie

tx

si Merowisigaini. WnuHlodwig (481 511) r., po acinie zwany Clodovaeus, po francusku Clovis, póniej imi to zamienio si na Ludwika), zaoyciel najwikszego i najznakomitszego z pomidzy wszystkici pastw barbarzyskici. pierwszej djmastyi zwali

kiem Meroweusza

—

by

Hlodwig odziedziczy po ojcu w 15-ym roku yowoczesnyci (Turnacum, Tournay) i 4,000 wojowników. Z tem wojskiem maluczkiem wkroczy on^iur. 486 do pro wincyi rzymskiej i odniós pamitne zwycistwo pod Soassonem (Suessiones, Soissons); Syagryusz uciek do Toloy, lecz Wizygoci wydali, a Hlodwig zabi go. Frankowie nie zabierali gruntów wacicielom prywatnym, poniewa wystarczyy dla nici dobra skarbowe. Posiadszy pikn i ludn krain z paacem cesarskim w Paryu, Hlodwig pozyska królewny burgundzkiej Klotyldy. Ta bya gorliw chrzecijank i namawiaa docirztu. Hlodwig wzbrania si zrazu pozwoli tylko ochrzci pierwszego syna swego; nieszczciem,-dziecko to zmaro; wtedy Hlodwig rozgniewa si na Boga chrzecijaskiego i sysze cia jedno z czterecli królestw

a

rk

ma

i

ju

Nim

o

Afe

w

r.

nie chcia.

\

496 wtargnli Allemanowle

w

zamiarze

Frankom bogatego ich kraju. Hlodwig stan do boju nad Renem, a mia w swojem wojsku odebrania

licznych Gallo-Rzymian.

Waka bya

zacita.

L-

kajc si poraki, Hlodwig wezwa na pomoc "Boga

K lotyldy" i zapoi^iedzia, e si ochrzci, jeli zwyciy. Zagrzani t obietnic Gal|lo-Rzymianie w\^walczyli

zwycistwo,

a

HlodWig so\va dotrzyma. Chrztu

^ 72 mu biskup w. Remigiusz w miecie Rheims (Rhemi), przybranem w kobierce i wiece. Trzy tysice Franków ochrzcio si te za przykadem kró-

udzieli

la.

domyla Hlodwig, ile mu szczcia przynie

Ani si

e

otrz3'ma chrzest od biskuokoliczno, pa katolickiego. Biskup rzymski (papie) przysa mu tytu: "Króla Arcy-Chrzecijaskiego," cesarz purpur i koron, lud okrzykiwa go wschodni

miaa

ta

—

konsulem

'

i

'augustem.'

'

Zwizek Armorykaski

dobrowolnie podda si pod jego panowanie; pozostae w niektórych miastach zaogi rzymskie przeszy pod jego rozkazy. Nadto w Gallii Wizygockiej ludno, doznajca przeladowania od swych królów król-katolik wyzwoli.' aryaskich, pragna, aby

j

Dowiedziawszy siotem, Hodlwig zv/oa Franków ci heretycy na narad i rzek: "Nie podoba mi si, najpikniejsz Gallii. Pójdposiadaj Gotowie wypdmy ich, podbijBo, pomoc nich z my na my ich ziemi, a dobrze uczynimy, bo ziemia ta jest bardzo dobra." Jako w r. 507 przeprav/i si przez gotów na polu Wogladeskiem Ligier i pK)bi do Py(pod Vougle), poczem zagarn cay kraj renejów, prócz Septimanii, któr odda musia Teodorykowi Wielkiemu (§§ 14 i 17). Wszystkie te plemiona Franków zjednoczy,uprztajc trzech królów podstpami i morderstwem* Przeciwko jednemu (Sygbertowi) poduszczy synai którego póniej zabi, niby karzc go za spenione ojDrugiego (Ragnachara) zwyciy i cobójstwo. zabi, niby w oburzeniu za ponienie godnoci kró-

cz

Wyy

lewsldej,

e

a

poniewa zwyciony da si zwiza.

Prze^

— 73 — ciwko trzeciemu zbuntowa jego wojowników, obiecujc wielk sum pienidzy, któr wypiaci nastpnie faszywem zotem. Gdy ci, dostrzegszy oszukastwa, przyszli ze skarg, odpowiedzia im, si inaczej nie paci za zdrad. Ale wybaczano mu te

e

e

zbrodnie pogaskie przez wzgld, wyznawa wiar katolick, i pobony biskup dziejopis ^) powiada o

e

"z czystem sercem cliodzi przed Bogiem." Hlodwig obra sobie na stolic miasto Pary (Parisii, Lutetia, Parisiorum) i tu umar w 45-m roku ynim,

cia. § 19. Czterej synowie Hlodwiga podzielili si pastwem, jak majtkiem prywatnym, nie troszczc si o ksztat granic, dobierajc sobie miasta i okolice rozrzucone w rónych stronach, byleby si wyrównadochody. Najstarszy (Teodoryk) dostaje kraje nadreskie ze stolic w Metz, nazwane królestwem

y

Wschodniem

czyli

Austrazy

(Oster-rike)

;

ni otrzymali dzielnice zachodnie ze stolicami sonie,

Paryu, Orleanie

i

z

nazw

trzej in-

w

Soas-

ogólnej Nejstryi

(Ne-Oster-rike czyli pastw^a Nie-wschodniego).

Wszyscy byli chciwi, pochopni do wojen i skonni do olo-uciestw. Gdy jeden z nich (król orleaski) 1) Grzegorz TuroneskI II, 40. Hlodwig zawsze by chciwy, podstpny i mciwy. Zdarzyo si raz przy zrabowaniu pewnego kocioa, e przyszed biskup z prob, aby mu oddano chocia jeden kielich. Hlodwig pozwoli mu wybra z upów, zoonych na kup. Wtem wystpuje Frank-wojownik i powiedziawszy, e król nie ma prawa rozdawa zdobyczy przed podziaem, ci toporem po kielichu. Hlodwig zmilcza wtedy, ale po roku, robic przegld wojska, odszula owego wojownika, zaja go za nierzdne uzbrojenie i wytrci mu topór. Gdy Fcank schyli si

E

ziemi,

Hlodwig

uci mu gow.

— 74 — poleg w bitwie, dwaj inni bracia posali po jego dzie-" ci do matki Klotyldy niby dla pokazania ich wojsku. Ale by to podstp zdradziecki. Gdy przj^wieziono osieroconych chopaków. Lotarj'usz (Hother) Soassoski cisn najprzód jednego o ziemi i zabi, ponie zwaajc na pacz jega przebi mu bok, poczem królestwo Orleaskie zostao zabrane i podzielone. Król Austrazyjski po dugiej wojnie podbi Tliryngów (530 r.), lecz umar modo; syn jego wybiera si na Gracy, lecz umar przedwczenie, a wnuk zszed ze wiata w modocianym wieku bezdzie-

tem zabra si do drugiego, i

noem

a

tnie.

Króowie paryski Burgundzkie

i

soassoski zdobyli królestwo

(5.34 r.),

Wszystkich przey Lotaryusz Soassoski; on te pozabiera wszystkie dzielnice zjednoczy moMia czterech synów, którzy narchi (558 561). po mierci ojca, uczynili powtórny podzia pastwa (patiz genealogi Nr. 1).

I,

ca

i

—

Najstarszy'" z tych synów, a

wnuków Hlodwiga,

poj w maestwo

wizygock królewn Brunehild. Huczne byo wesele w Metz'u, duo byo opowiada o piknoci i bogactwacli monajmodszy z braci, Hilperyk Soassodej pani, ski zapragn oeni si z jej siostr, Gajlesuint. S}'gbert Austrazyjski

a

Wypiawi wic

poselstwo do król^wizygockiego(Ata-

nagilda) z owiadczynami.

y

Zrazu dosta rekuz, bo

jak poganin z 18-tu onami, lecz gdy obieca wszystkie oddali i trzy swoje miasta poudniowe ofiatak dla krarowa w daize, rada wizygock uznaa,

e

— 75 — korzystn ofiar przyj naley i Gajlesuintc wyprawiono na Pyreneje. Hilperyk sowa dotrzyma. i cieszy si Przez kika miesicy by dobryni bogatym posagiem, Ale jedna z on oddalonych, Fredegonda, znalaza sposobno spotkania si w ogrodzie z Hilperykiem i tego dokazaa, Gajlesuint zabi kaza, a polubi i królow ogosi. Bruneiilda, dowiedziawszy si o strasznym losie swej siostry, zapalia si pragnieniem zemsty, do czego nawet obyczaj germaski obowizywa. Podegany przez ni Sygbert, wkroczy do królestwa Soassoskiego w r. 573 tyin sposobem zacza si zawzita wojna pomidzy Austrazyjczykami i Nejstryczykami, a waciwie pomidzy dwiema kobietami,

5u

mem

e

j

j

m,

i

Sygbert

m.

opanowa r>^cho cae królestwo obieg poniewa wojownicy Hilperyka przez ui

Soissons,

szanowanie dla najstarszego z braci poddawali mu Wojna tedy bya ju ukoczon. Ale Fredegonda, rozczuliwszy dwóch modych Franków lariientami nad losem swoim, namówia ich, aby poszli zabi Sygberta. Obiecaa im hojne nagrody, jeli wróc, albo po sto mszy za ich dusze, jeli zgin,

si dobrowolnie.

i

sama daa im dugie zatrute noe.

Poszli

wic do

obozu, dostali si do króla austrazyjskiego, udajc, maj dla niego wane wiadomoci, i zadali dwa cio-

e

sy

w oba boki.

Rozsiekano ich na miejscu,

bert zaraz ducha

lecz

Syg-

wyzion.

Brunehilda z trojgiem dzieci znajdowaa si w Pajej Tu dowiedziaa si z przeraeniem, WypraAustrazyi. nie yje, a wojsko jego wraca do wia tajemnie swego 5-letniego syna (Hildeberta),

ryu.

e

m

— 76—

/

eby go królem obwoano, lecz sama nie po/ediala, poniewa drogi byy ju niebezpieczne. W istocie Hilperyk wyszed niezwocznie z Soassonu; 1 przyby do Parya. Bruneiilda dostaa si do niewoli; umia-

a wszake wystpi Hilperyk nie

z

wyrzdzi

tak powag jej

adnej

i

godnoci, kaza

la'Z>^/dy

;

e tyl-

odwie do m. Rouen (czytaj: Ruan). Hilperykowi towarzyszy 17-letni syn Merewig (Meroweusz) ten jeszcze bardziej zaciwyci si Bruneiilda, bo pobieg za ni do Rouen i prosi o rk. Wkrótce dowiedziaa si z oburzeniem Fredegonda,

ko

;

e

bislvup da lub jej pasierbowi z nienawistn nie-przyjaciók. Merewig mia by pojmany, lecz uciek wczas znalaz bezpieczne scironiene w m. Tours (czytaj Tur) w katedrze, syncej z grobu w. Mari

:

cina

^).

Tu

przesiedzia

okoo pó

roku.

Tym-

czasem Bruneiild odesano do Austrazyi. Dowiedziawszy si o tem, Merewig uciek z Tours i pomylnie dosta si na dwór ony. Ale przyjli go bardzo niechtnie panov/ie austrazyjscy,- którzy sprawowali rzdy w imieniu maoletniego króla. Merewig musia znów ucieka, lecz na granicy lcrólest\>'a soassoskiego zosta otoczony przez strae i zakocz}'! ycie podobno samobójstwem. 1) Kocioy suyy wtedy za scironisko (asylum) dla przeladowanyci. Król HilperyR domaga si u biskupa (Grzegorza Turoneskiego), aby pozwoli zabra Mercwiga, lecz nadaremniebiskup grozi gniewem w. Marcina. Hilperyk udawa si ze swem daniem do samego witego. Posa mianowicie pewnego ksidza z zaleceniem, aby na trumnie pooy kart przez trzy doby, poszczc sucho, baga o odpowied. Po trzech dniach ksidz zdj kart, lecz bya nie zapisana. Zrozumiavv3zy to jako odmow, Hilper}'k nie mia ju napastowa syna w kocielo, tylko rozkaza grafowi postawi stra naokoo cmentarzu. i

— 7/

—

I sam Hiiper3'k zgin zamordowany (5y4 r.j, zapewne za spra'\v Brunehildy, która nabya znaczewladz}', jak tylko syn jej doszed penoletnoci. nia Wojowaa nieustannie, lecz nie zdobya królestwa soassoskiego i Fredegonda umara niepokonan (597 r.). Bruneliiida przeniosa sw nienav/i na jej syna Lotaryusza II, a tak si przyzwyczaia do podegania wojen wani, nawet wasnych wnuków porónia. Jeden z nich, król BurgundzkI (Teodoryk) i

e

i

pokona brata, króla austrazyjskiego (Teodeberta) w dwóch krwawych bitwach, pojma go skaza na i

on

mier

wraz z i dziemi (612 roku). Sam. te zmar wkrótce po tem bratobójstwie. Teraz z linii Sygberta pozosta jeden tylko prawnuk nieprawego urodzenia. Brunehilda popieszya obwogo królem, lecz panowie austrazyjscy wezwali tajemnie Lotaryusza II-go. Przeciwko temu synowi Fredegondy wyruszya sam.a Brunehilda, wówczas ju liczca okoo 80 lat wieku. Daa znak rozpoczcia

a

aden z wodzów nie usucha jej rozkazu. wszystkich opuszczona ujrzaa si niespodzianie niewoli. Lotaryusz posa przed sd Franków,

bitwy, ale

Od

w

oskarajc,

j

e

bya sprawczyni

ktrólewskiego rodu. Okropny

by

mierci jej

10-u osób

koniec: przez

drczono j torturami, potem na wielbdzie oprowadzano przed wojskiem, nareszcie rozszarpano trzy dni

komi

(013

Te wojny ce

r.).

40-etnie zrzdziy wiele klsk: cae okoli-

wyludniy si,

nych,

ludno

lasy

porosy na miejscu pól uprawzróy/naa si

gallo-rzymska zdziczaa

i

barbarzycami; trudno byo znale czowieka, imtejcego czyta i pisa. z

—

Lotan.'Usz

za

ani

ca ^monarchi

zjednoczy\\^szy

Il-gi,

panowa jeszcze wyszego rozumu,

ranków,

10 lat (613

628).

Nie oka-

ani siy ciar^teru.

Star-

szemu synowi, Dagobertowi, jeszcze z^k ycia swego oddal Austrazy, opiekunami za jego tnianowa monych panów Pipina z Landen i Arnulfa biskupa Metz. Modszy syn (Harybert) otrzyma Akwitanic i sta si protoplast oddzielnej gazi Merowingów. Dagobert (628 638) by dumny i srogi monych panów przeladowa; clicia si pozby nawet Pipina, który mdrze i sprawiedliwie rzdzi Austrazy. tym czasie znajdujemy pierwsza wzmiank o pastwie Sowiaski^m. Zaoy je Samo, poczywszy kika plemion w zwizek. Dagobert cica go pobi, ecz to si nie udao porak ponioso wojsko austrazyjskie. Objedajc prowincye, Dagobert sdzi oso:

—

.

;

W

:

bicie wszelkie skargi i sprawy. Lubi okazao i lud piewa dugo pieni o jego tronie zotym i zotej przepasce, zrobionej przez zotnika w. Eligiusza. Dagobert zbudowa pod Par3'^em sawny koció z opactwem w. Dyonlzyusza (St. Denis) i ubogaci swoj fundacy dobrami, lub skarbami, zabranymi innym kocioom. Tu spoczy prochy jego, grzebano królów póniejszych i przechowywano wielk chor-

t

giew królewsk.

§ 20.

Po

mierci

Dagoberta

nastpuje

szereg

leniwych Merowingów" (rois faineants). Wszyscy prawie umierali modo, prónowali, na wojn nie wy**

i sprawach pastwowych sysze Raz tylko do roku ukazywali si ludoT^i

jedali, o sdach laie chcieli.

^79 — na "polu marcowem," czylina ogólnem zgromadzeniu Franków. JPrzyjedali na kolasie w kilka woów zaprzonej, zasiadali na zotym stoku bez porczy, ze zot przepask na dugich,, nigdy nie strzyonyci wosach, odziani szat bkitn, przyjmowali/ dary i wracali do swych drewnianych paaców na caoroczne próniactw^o. Nie zasuguj oni na pami historyczn; wic te poprzestaniemy na zaznaczeniu ich imion

w

genealogii (Nr. 1).

Jeli kto

mia

do marszaka

/

jaki kolwiek interes, czyli

musia

mera paacowego

z

nim

i

(major do-

~

mus).

Majordomowie byli dawniej naczelnikami suby i rzdcami dóbr królewskich, lecz pod leniwymi królami wyrczali ich i w sdzeniu piocesów, i w dowództwie na wojnie,

i

w odprawie posów cudzoziemskich^

we wszelkich sprawach rzdowych. Takim wszechwadnym majordomem by ju po mierci Dagoberta Pipin z Landen w Austrazyi (do r. 639), a nastpnie syf» jego Grymoald, który omieli si nawet wysa niedonego Merowi nga do Irlandyi, a tron odda wasnemu synowi. Wszake w kilka miesicy potem Austrazyanie zbuntowali si Grymoald z synem za-' padl gow za zbytni (656 r.). Pomimo to, i

i

miao

siostrzan jego,

Pipin Herystalksi zosta

uznany

majordomem Austrazyi posiad jeszcze wiksze znaczenie, poniewa by bogatszym od poprzedników jako i

spadkobierca dóbr Pipina z Landen po matce i Arnulfa biskupa Metz po ojcu swoim^) (patrz genealogi li

Arnulf

iuogli

si

by

jeszcze

onaty;

eni.

w owym

czasie

ksia wieccy

i

biskupi

W

wojnie z Nj estryjeykami zwyciy on icli Nr. 2). majordoma pod Testri (687 r.), a wtedy zosta majordomem obu królów zacz si tytuowa wodzem (dux et princeps Francorum); i ksiciem Franków i

rzdzi tak

blisko

at

30.

(714 r.) rzdzia wdowa jego (Piekimieniu dzieci swoich, uwiziwszy pasierba

Po mierci jego

w

truda)

Karola,

czyków

lecz ten i

zosta uwolniony przez Austrazyj-

wj^pdzi macoch

(721

r.).

Poniewa

nie

sucha Nejstr37Jczykowie, wic pobi ich^ opanowa rzdy Nejstryi wraz z Burgundy, wtargn chcieli

go

do Akwitanii i zmusi tamecznego Icsicia (Eudesa) do ulegoci sobie. By srogim wojownikiem i, zdobywajc miasta, pali je; do dzi dnia widoczne lady ognia na amfiteatrze rzymskim w spalonem przez niego miecie Nimes. Potem walczy zwycisko z ssiednimi ludami (Saksonami, Bawarami, Fryzami), Najznakomitszym atoli czynem jego bya bitwa pod

s

Tours

(czytaj

Tur)

:

w r.

732 stoczona.

Wanie w owym czasie Arabowie doszli do najwipotgi panowali ju nad zachodni Azy, pó-

kszej

;

nocn Afryk Hiszpani, a chcieli te podbi cal^ Europ, eby szerzy wiar w proroka swego, Mahoi

wpadali ju kilkakrotnie przez góry PyreneJWreszcie wódz ich Abd-el-Rahman Akwitanii. skie do t>^sicami wojska wybra si na Nejstry/ czy 75 z 65 meta,

i

pomidzy miastami Tours ujrza on zakutych Poitiers uzbrojonych pancerze, w topory i miecze w elazne wojowników Karola. Przez sze dni ogldali si wzajemnie wrogowie, a siódmego dnia ze strasznym okrzyNie doszedszy do rzeki (czytaj

:

Poatie)

Ligiery, i

— 81-. kiem: "Allah, akbar" (Bóg jest wielki!) rzucili si Arabowie na elazne szeregi chrzecian, lecz zachwia ich nie zdoali. Dwadziecia razy ponawiali atak i zawsze byli

odpierani ze strat.

Tymczasem ksi Akv/i-

zaszed od tyu, a Frankowie posunli si pod obóz. Karol razi Arabów tak potnie, i zasuy u swych wojowników na przezwisko Martela (Mota). Noc rozdzielia walczcych. Ale nazajutrz^ gdy Frankowie szykowali si znowu do bitwy, zadziwia ich cisza niezwyka w obozie nieprzyjacielskim. Ruszyli naprzód nie znaleli nikogo Arabowie, porzuciwszy bogactwa swoje, uciekli. tanii (Eudes)

a

—

:

Tern zw3'cistwem Karol Martel obroni

Europ

Chrzecijastwo od jarzma muzumaskiego; sawa jego rozesza si po obcych krajach: wiedziano o nim za morzem w Brytanii i za Alpami we Woszech. Opieki jego wezwa papie przeciwko Longobardom Karol wyi przesa mu klucze od grobu w. Piotra. prawi wietne poselstwo do Rzymu, obiecujc sw pomoc, lecz zmar przed ukoczeniem ukadów (741 r. Rzdzi on Frankami wedle wasnej woli, pozornie tylko uznajc królami niedonych Merowingów; rozdawa nawet majtki i nagrody w swojem imieniu. i

Trzej synowie otrzymali

kady oddzieln prowincy

do rzdzenia jeden z nich atoli zosta wygnany, drugi wstpi do klasztoru, wic po latach kilku pastwo cae zebrao si znowu pod wadz jednego majordoma, najstarszego z braci, Pipina Krótkiego, który czu si ju silnym, eby sign po królewsk koron. ;

do

W owym

czasie papiee, naciskami

od Longobar*

— 82—

.\

dów, wygldali ratunku tylko od

To te

wadcy

móg miao wyprawi

Pipin

charyasza II-go z zapytaniem:

stowa godno królewsk: czy

Franków,"

poselstwo do Za-

"Kto powinien piapdzi ycie w

ten, co

prónowaniu, czyli ten czowiek, który ponosi wszyrzdzenia narodem?" Odpowied papie-

stkie trudy

a wypada, naturalnie, na korzy Pipina stawi

j Frankom na

polum.arcowem

i

,

który przed-

zosta królem

obwoany, poczem namaci go Olejami w. zasuony arcybiskup w. Bonifacyusz, jak niegdy Samuel namaszcza Saula. Pipin kaza obci dugie wosy Merowingowi (Ciilderykowi III) i osadzi go w klaTak si zaczo panowania nowej dynastyi, która jednak nosi miano nie Pipiningów, JecK Karolingów od najsawniejszych jej czonków, Karosztorze.

la

Martela

Karola Wielkiego.

i

d)

Pod Karolingami.

— 987 Pipin Krótki (752 — 768) wkrótce po wsta* (752

§

21.

r.).-

ujrzau siebie papiea Stefana II (naprzybywajcego osobicie, eby prosi o pomoc przeciwko gronemu Ajstulfowij królowi Longobardów. Przyjty, jako nastpca w. Piotra, wobec zgromadzonych Franków z ozriakami najgbszego uszanowania, papie ukoronowa Piobu synów jego w opactwie w. Dyonizyusza pina Ozdobiony tytuem patrycyusza rzym(St. Denis). skiego, Pipin zwa si odtd królem "z Boej aski" pieniu na tron

stpc

Zaciary^asza),

i

(Dei gratia)

i

zami

Merowingów,

których

dugie

^83 — Wosy oznaczay wprawdzie pochodzenie boskie, do bogów pogaskich, obecnie ju zapomnianych. Wywdziczajc si za tak wielk przysug,

ale

Pi-

pin wyruszy z wojskiem za Alpy, pokonai Ajstulla, od niego 40-u zaldadników, odesa papiea do

wzi

Rzymu na i

wieczne czasy

nada w.

Piotrowi, to jest

wszystldm jego nastpcom, odebran od Longobardów okolic, która otrzymaa nazw Ojcowizny w. Piotra (PatrimoniumS. Petri). Z tej darowizny po-

wstao pastwo Kocielne, a papiee stali si wadcami wieckimi czci Woch (754 r.). I do dzi dnia posiadaj wadz monarsz, lubo na maej przestrzeni, bo tylko w obrbie paacu Watykaskiego.

W

par

lat

póniej

Ajstulf

zama umow

i

li-

cznem wojskiw^n otoczy miasto Rzym. Ale Pipin pospieszy znowu na ratunek, znka Ajstulf a obleniem jego stolicy Pawii, zmusi go do pacenia soi wydania trzeciej czci skarbów (756 r.).' Nie uznawa jednak nowego króla Akwitanii (Wajfar) jako Merowing z rodu (potomek CharyberStd wywizaa si uta, patrz genealogi Nr. 1). porczywa wojna; zabi Wajfara jaki zdrajca, spo-^ dziewajc si za to nagrody od Pipina.

bie daniny

,

ksi

—

Karol Wielki (768 814) we 26 roku y^ria odziedziczy} po ojcu poow pastwa pónocn^ gdy drug otrzyma modszy Karloman. Dwaj brada yli niezgodnie; pragnc ich do zgody doprowadzi, matka (Bertrada) poenia z rodzonemi sio§ 22.

Itrami, królewnami longobardzkiemi

:

lecz

i

to aio

— S4 — pcmogo.

Podczas wojny

z

ksiciem Akwitanii

(sta-

rym Hunoldem, ojcem Wajfara) Karol znalaz si

w

wiekiem niebezpieczestwie z winy brata zwyciy nowego m.ianowa ksicia wprawdzie rokoszanina (Lupusa), ale do Karlomana powzi gbok uraz. ;

i

Moeby nawet wyda mu wojn lecz Karoman umar wkrótce (771 r.). Wtedy Karol opanowa jego dzielnic, wypdzajc wdow z dziemi. Dezyderyusz, król Longobardów, bolenie uczu wymierzon córce wnukom krzyv/dc, alici Karol odesa mu niebai (Dezyderat). Obuwem i drug córk, wasn postanowi ogosi wnuków króDezyderyusz rzony wkroczywszy KocielAusLrazyi i, do pastwa lami ;

on

nego,

zada w Rz>'Tnie, aby

icti

papie ukoronowa;

ubiegajc si o opiek Karola, zawiadomi wytrwae opiera si Longobardom. wszystkiem, go o lecz ten,

Z

takich to

773 wypraw si z gór w.

powodów Karol przedsiwzi za Alpy.

Bernarda

Liczne i

Cenis.

jego

vv'XDJsko

w

roku

spucio

Dezyderyusz, nie

mic stawi czoa w polu, zamokn si w stolicy swojej

Pawii; broni si tu przez 7 miesicy, lecz

podda si musia

w kocu

zosta odesany do klasztoru. Syn jego (Adelhis) uciek (z Werony) do Konstantynopola. Karol przyj wic w r. 774 tytu króla Longobardóv/, na sWe skronie koron 'elazn,' lecz ziem nie zabiera dla sv,^oich wojowników: zostawi tylko zaogi po miastach, ustanowi swoich grafów, a na wschodniej granicy urzdzi marchi Friul&k z markgrafem, który mia by zawsze gotowym do wojny z ssiadami. Przybywszy potem do Rzymu, Karol zoi

woy

y podzikowanie w.

'

'

Piotrowi za odniesione zwyci-

— 85darowizn ojca doda papieowi pastwa Kocielnego. Nierównie dusz zacitsz bya wojna Z Sakso-

siwa, potwierdzi

i

kilka miast do

i

nami, ludem zamieszkaym po obu brzegach Wezery poza Elb, a przechowujcym wiar pogask Dawali oni czasem i dawne obyczaje Germanów. danin Mc-owingom, lecz staej ulegoci nie znali.

a

Postanowiwszy wcieli ich do pastwa swojego, Karol wkroczy do ich ziemi jeszcze przed longobardzk

wypraw w

r.

772, obali

najwiksz

ich

wito

Ir-

mensul (sup Hirmina, boga wojny) i zaoy twierdz Eresburg dla utrzymywania ich w cigej grozie. Sprowadzi przytem duo ksiy, aby ich nawracali tym spona wiar chrzecijask, spodziewajc si, sobem najlepiej zbrata ich z Frankami. Ale gdy bawi w dalekim kraju woskim, Saksonowie powstali i twierdz^ow zburzyli wic Karol przyszed po raz drugi z wielkiem wojskiem dotar do Wezery i tak ich znka, wielu znacznj^ch etelingów i tysice ludu ochrzcio si ze strachu. Tylko Wittykind, najdzielniejszy z v/odzów saksoskich, uciek do Danii, eby wznieci nowe powstanie, gdy Karol si oddali. Saksonie pozabijali ksiy, wpaI tak si te stao. spustoszyli wybrzedli nawet do kraju Franków, Renu na znacznej przestrzeni. Pobici, porwali si we dwa lata póniej znowu do broni i znieli cae jedno wojsko Franków (pod gór Suntel). Wtedy rozgniewany Karol wymordowa (koo Verden) w cigu dnia jednego 4,500 buntowników (782 r.). Okrutna ta zemsta staa si powodem jeszcze zawzitszego powstania. Dopiero po dwóch cikich porakach Wittykind stan przed Karolem w Attigny

e

;

e

a

^86 — (Attiji) z owiadczeniem ulegoci; ochrzci si wteAle Salisonowie poryi walki zaniecha (785 r.).

dy

a

do r. 803. Wtedy wali za bro jeszcze razy kilka Karol ostatecznie stumi ducha oporu, przesiedliwszy 10,000 rodzin saksoskich do innych prowincyi i rozdawszy ich ziemie zasuonym Frankom swoim. Przy-' tem w cigu lat 30-u uroso ju nowe pokolenie, od dzieclca wychowane w wierze chrzecijaskiej, gd^^ Karol nieustannie wysya ksiy, budowa kocioy i zaoy 8, do dzi dnia istniejcych, stolic biskupich (w Bremie, Verden, Monasterze, Osnabrucku, Minden, Hildesheim, Halberstadt

i

Paderbornie)

.

Zre-

szt doprowadziwszy Saksonów do posuszestwa sobie, Karol Icaza urzdnikom zachowywa ich ustawy zwyczajowe, które te spisane zostay jako prawo obo(Lex Saxonum), uszanowa mienie i osobiste prawa ludzi wolnych, etelingom za szczególne wiadczy aski. Wic zapomnieli Sakso nowie dawnych udrcze i zjednoczyli si szczerze z Frankami, tak, w sto lat póniej, mogc odzyska niepodleswoj, dobrowolnj^ wspólnego z nimi króla obra-

wizujce

go

e

li.

W

r.

777,

gdy Karol chrzci Saksonów na sejmie

Paderbornie, przyby tu Arab z Hiszpanii, pfzez emira Saragossy).

w

wygnany

Abd-e-Rahmana, jego namiestnik (wali Baga on opieki i pomocy. Dla Karo-

obojtnym by los jakiego nieznanego Araba, lecz podobaa mu si bardzo myl walczenia z niewiernymi mahometanami. Naradziwszy si wic z Frankami swoimi na "polu majowem," ruszy za Pjtcneje, zdoby Pampelun, Saragoss i przyczy do pastwa swojego ca Icrain a do rzeki Ebro pod la

»

Fig. 8;'

I

tPodJofi mojailu

u

Karol WJelk. Jana Lateranen^ego

w.

w

.

.

Rzymie).

.

.

^88 — Hiszpaskiej. Ale w powrocie Baskowie, zaczaiwszy si nieszczcie: go spotkao napadli, na (Roncesvaux) RoncesvalIes W dolinie straszn zadali frankoskiego i wojska tyln stra porak. Zgin w tym boju Rutland czyli Roland, graf pogranicza Bretanii, jeden z najsawniejszych paladjmów, czyli wojowników Karola ^). Poniekraj Basków nalea do Akwitanii, wic Karol ukara mierci ksicia tamecznego (Lupusa) Bawaryi Tassylon, poduszczany przez

nazw Marchii

,

wa

on

Ksi

swoj

(trzeci

córk Dezydery usza

longobardzkiego),

wrogami Karola i samowolnie owyprawy. Za to skazali go na mier Frankowie, lecz Karol poprzesta na osadzeniu w klasztorze i zabraniu mu ksistwa (788 r.)

porozumiewa si

puci wojsko

z

jego podczas

Bawary

Poza

mieszkali

Hunnami, lud koczujcy

i

zwani te trzyma który upieski,

Awarowie,

w niewoli kilka ludów sowiaskich, a napastowa w szyKarol postanowi wytpi tych stkie ssiednie kraje. rabusiów do szcztu. Urzdza wic od r. 791 do 799 siedm wypraw, z których jedn sam prowadzi, inne szy pod rozkazami syna Pipina i kilku wodzów. Trudno byo doj do stolicy hagana, zwanej Ring, bo otaczao dziewi waów czy zasiek ze citego drzewa kamieni. Udaa si nareszcie jednoczesna wy-

j

i

prawa

1)

z

Bawaryi

Pieni

liczne

i

z

Woch.

gosz,

e

Markgraf Friulu Herrik,

Roland

w

rozpaczy,

chcc skruszy

miecz swój " durandal," zdruzgota jednem ciciem sup marmurornu wy; potem zatrbi w swój róg "olifant" z tak .si, na 'szyi popkafy, a Karol trbienie usysza w odlegoci 8-iu Z tych zaraz na ratunek popieszy, lecz przj^by za póno. rnii swój sawny poemat: Orlaiido Furioso. pieni Ariosto

e

i

uoy

yy

— sy — z ksiciem sowiaskim, Wojnimirem, dotar do Ringu, zdoby go i zabra nagromadzone tam

poczywszy si

wielkie bogactwa.

Karol Wielki, dzielc

t

zdobycz,

obsypa zotem swoich wojowników, biskupów i przespustoszonej za sa znaczne sumy papieowi. i wyludnionej ziemi Awarskiej zaoy Marchi Wscho-

W

dni

(Ostmark, póniejsza Austrya).

Jeszcze przed

pierwsz

wypraw awarsk

(od

r.

789) Karol rozpocz wojn z ludami sowiaskimi, z którycli jeden (Obotryci) dopomaga Frankom prze-

ciwko Saksonom., drugi za (I.!''~Ty) przeciwnie, wspiera Saksonów w walce z Fra. —.ni. Zbudowawszy dwa mosty la Elbie z warowniami po obu kocach, Karol wyruszy na Lu tyków czyli Weletabów. (Dragowit) nie zdoa obroni swojego groIch du; m^usia wic ukorzy si, da zakadników i wierzaprzysidz. I póniej po razy kilka (805, 806y 811, &12) Frankowie uderzali na Sowian, a taki na imi Karola stao si dla nich nich popoch rzucili, wyrazem najwyszej potgi suyo póniej ich wadcom za tytu, od imienia bowiem: "Karl" pochodz tytuy: "kral, król, korol." Jedna wyprawa dosza podobno do rzeki Wisy. Wojowa jeszcze Karol ze Skand}'nawami w Danii t, posunwszy granic swoj do rzeki Ejdery, urzdzi tu Marchi (Daenemark SlT r.). Tej olbrz\Tiiiej potdze Karola Wielkiego papie Leon III doda wietnoci. napadnity podczas procesyi w Rzymie okaleczony przez nieprzyjació swoich (którzy ucili mu jzyk i wyupili oczy), przyjecha do Paderbornu szuko. sprawiedliwoci i opieki. Karol, przyjwszy go z oznakami najglb-

ksi

no

e

i

a

a Dusk

Bdc

i

—

czci, odesa z siln eskort, 9 nastpnie przybrawszy osobicie do Rzymu, zwoa synod dla rozpozna-

szej

nia sprawy

winowajców mierci polcara.

i

Gdy

na-

deszy wita Boego Narodzenia, w pierwszy dzie nowego 800 rocu ^), Karo modli si, Idczc w Icociele w. Piotra; wtedy papie mu na gow

woy

koron

cesarslc i_odda

yje

nia: "Nieci

i

mu

polcon, a lud obecny wo-

zwycia

Karol,

wielki

cesarz

rzymski, koronowany z woli Boga.' Wypadek ten nazyw^a si wskrzeszeniem cesarstwa Zachód nioRzymski^go. Nie by wprawdzie Karol Rzymianinem, ale potg swoj przypomina dawnych ^anów wiaw 54 wyprawach, istocie wsawi on swój ta. a niestosownem si zdawao na.z}rwa, go królem Franków, jeli rozkazywa i Longobardom, i Hiszpanom, i Sowianom. Granice jego sigay od i Saksonom, Ejdery do Ebro i Benewentu, od Oceanu do Dunaju '

W

i

or

poza Elb.

W Europie nie byo drugiego pastwa

To te poddani Karola i potnego. spogldali na niego z czci najgbsz, tytuowali go mianem 'Kaisar' i przyklkali przed nim na jedno tak rozlegego '

'

kolano.

§ 23.

suy

i

Oprócz wojennych wawrzynów, Karol za-

sobie na uwielbienie jako prawodawca, jak-\vatnem by^ ski-omny, oszczdny, rzdny. Nosi zwykle suknie pócienne, córek utkane,

rk

w

zimie kaftan futrzany, paszcz zielonego

Tylko od parady i miecz ogromny u boku. przywdziewa bogate szaty i zot koron z drogimi kamieniami. Starannie prowadzi gospodark w koloru

dobrach

sv\'oich:

w

kapitularzach,

wydawanych

dla

ekonomów, pisa zalecenia o niwach, o zbiorze siana, o chowaniu koni i rebit, wymienia liczb kur i ka-

— 94 — C2ek na lolwarkach.

Umiarkowany

w

jedzeniu

i

pi

sucha w, czasie obiadu opowiada o daw" nych królaci, abo pieni, wykonywanych z towarzyciu,

lubi

szeniem

lutni.

Przy ogromnym wzrocie (634 stóp) i dobrej tuszy si posiada olbrzymi: ama po trzy razem zoone podkow}^ Twarz, oywiona bardzo duemi oczyma, miaa zwykle wyi^az wesoy i jasny. Sawa jego rozchodzia si po dalekich krajach. Przybyway do niego przyjazne poselstwa od cesarzów bizantyjskich, a nawet z Azyi od kalifa Bagdadu, Haruna al Raszyda. Ten ostatni przysa wspaniae dary: zegar z wypadajcemi co godzina kulkami i jedcami, wystpujcymi z 12 drzwi, kobierce, kadzida, szachy i sonia. Karol móg posa tylko psy, .

konie

i

pótna

flandryjskie.

^

Ale na schyku ycia nawiedziy go zmartwienia: pomarli starsi synowie; od morza przypynli po raz pierv\^szy zuchwali Normandowie i spalili Idlka wiosek, a jedyny ju syn Ludwik nie okazywa ani dzielnoci, ani wyszego rozumu. Frasowa si przeto Karol o przyszoci pastwa swojego. Zaprowadzi jednak Ludwika do katedry i kaza mu w swoNiedugo koron z otarza. jej obecnoci potem, dnia'28 stycznia S14 r. umar w 72 im roku y\

myl

wzi

cia.

TRE

ROZDZfALU. 486 r, Hlodwig zwycia Syagryusza pod Soassonem i zajmuje Pary-. 496 r. po zwycistwie nad Allemanaroi przyjmuje chrzest po katolicku. Galiii, do 511 r. czy wszystkie 507 r. W5'pd2a Wiz^gotów plemiona Franków. Synowie jego dziel si pastwem: Austrazya r.

i

Nejstrya.

530

r.

Król austrazyjski

x>f-»Ttnie, jako ozdoba swojego wieku. Uoone przez

byy powszectinie uywane ksiy do obliczania, kiedy ma by obcliodzon Wiellcanoc w Icadym roku. Gdy moniejsi panowie, nawet królowie, nie umieli czyta, jedni ksia uczyli si troch w szkoach katedralnych lub klasztornych. Widzielimy te samych ksiy mnichów w akademii paacowej Karola Wielkiego. Oni wic uratowali nasiona cywilizacyi wród niego tablice paschalne

przez

i

ciemnoty barbarzystwa.

Przy tylu cnotach tak poytecznych prasudzy Kocioa Chrzecijaskiego pozyskiwaniezwyky szacunek i wpyw u barbarzyców, u § 29.

i

,cach, li

e

najsroszych nawet zdob\n\^ców. W'idzieimy, I broni Rzymu sowem swojem od Attyli i Genseryka, Hlodwig ulega radom w. Remigiusza, jeden z synów jego (Tioderyk) niezburzymiasta Clermont (czytaj Klerm) przez wzgld na biskupa, który 'by wielki przed Panem.' I wiele zdarzao si wypadków podobnych std lud widzia w biskupach

Leon

'

"

;

obroców swoich. Wszake z pomidzy wszystkich biskupów w Europie zachodniej najwysz powag posiad biskup rzymski, zosta iDowiem Gow Kocioa sam jeden utrzyma miano: Papa, czyli Papiea. Do tego najwicej sie przydolroczyców

i

i

mdroci Grzegorz I WieJki (590 G04 r.) Pochodzi on ze znakomitego rodu Anic\uszóv.'; od oO-go roku }cia piastov/a wysoki urzd prefekta cz5'ni cnotami, pracam.i

—

i

«— 110

—

Rz3'mu posiada bogactwa aie nie doznawa szczcia,poniewa boIa^Tiad klskami, które w owym czasie Europ ti"apily."l có jest na wiecie powiada on coby si nam podoba mogo? Wszdzie aoba, ze wszystkici stron same jki" ^). Cay swój majtek i wszystkie swe prace powica na niesienie pomocy nieszczliwym tak, zyska uwielbienie ludu rzymikiego. Zbudowa i funduszem opatrzy sze klasztorów w Sycylii, a jeden v/Rz3anie; wreszcie sam przyluby zakonne. Raz przeciodzc przez rynek,; spostrzeg kupca, sprzedajcego modyci, jasnowo:

;

—

—

'

e

j

niewolników.

sycli

Spyta

zaraz,

skd

s przywie-

— "Z wyspy Brytanii' — odpowiedzia ku"A czy ocirzczeni?" — "Nie, s to jeszcze poganie.' — "O jaka to szkoda, e w tak piknyci czoacli. niema pojcia o asce Boej!" — zawoa Grzegorz; — a do jakiego nale narodu?" — "S to Anglowie.' — 'Susznie nazwa, tak bowiem aeni ?

'

piec.

'

sz

'

'

icli

wyglda musz

anioowie w niebiesiecli'* (Angeli i Angli po acinie maj podobne brzmienie). I cicia Grzegorz do Brytanii dla nawrócenia tycli Angów, lecz odjazdowi przeszkodzi lud rzymski przemoc. Niedugo tene lud obra Grzegorza pa-

pyn

pieem. I

chów

1)

szy na liojn jana wykup niewolników, na zasiek dla mniicli pracacli. Sam pdzi ycie surowe i no-

teraz wszelkie docliody jego

mun, w

Przypomnijmy

sobie,

e wtedy wanie Longobardowie wi-

to zdobyli Itali, u Franków toczyy si wojny Brunehildy i Fredegondy, w Hiszpanii trw^aly zamieszki i przeladowanie katolików. Cesarstwo Wschodnie z trudnoci bronio si od Persów^

gwarów i Sowian,

—

111

—

grub odzie zamiast szat jedwabnych. Podwietno naboestwa katolickiego, dodajc, nowe ceremonie piew kociehiy wedug nut wasnego ukadu (piew Gregoryaski). Uoy wiele pickn>'ch si

niós

i

modlitw i pieni, uywa nyci do dzi dnia prz}- obrzdach religijnych. Nie zapomnia te ó xA.nglach. Wyprawi do Brytanii mis\c z czterdziestu ksiy pod przewodnictwem Augustyna, przeora klasztoru Gallii misyonarze, nasuchawszy awentyskiego. &ic. opowiada o dzikoci Anglów, strwoyli si i pro-

W

sili

o pozwolenie powrotu.

Ale Grzegorz zaleca

im odwag, obiecujc nagrod w niebiesiech rozpisa listy do Brunehildy oraz do innych królów frankoskich. Usiowania te uwiecz3'y si podanym skutkiem: w cigu lat kilkunastu Anglia bya ju ochrzczon i Augustyn prosi o wicej kapanów do i

$)omocy.

Biskupi

miast

najznakomitszych: Jerozolimy, Konstantynopola nazywali

Antyocliii, Aleksandryi,

si patryarchami ,/

;

ostatni

domaga si prz^^znania

so-

biepierwszestAva przed innymi przed biskupem rz\Tmskim na tej zasadzie, przeb\'wat w stolicy przy boku cesarza. Grzegorz Wielki mdrze te spory zaatwi, przybierajc na j pokorniej szy, ale przez nii

e

kogo nieuywany tytu: Suga Sug Boycli (Ser-" vus servorum Dei). A zwierzchnictwo jego uznay

przyjmujc

trzy kraje, mianowicie: Brytania, która

wiar chrzecijask od mnichów rz\da zarazem,

i

Grzegorz

jest

rzymskicli, uwie-

arc\-kaplanem wia-

Wfochy, którym wywiadczy wielkie dbrodziejstwo, nawracajc Longobardów na katoli-

ta caego;

cyzm

za

porednictwem Teodolindy,

i

Hiszpania,

—

1X2

—

która podobnie uwolnia si od skich,

przeladowa arya-

gdy król Rekkared przyj wyznanie

katoli-

ckie.

Dziki tym pracom gorliwym a wielostronnym, Grzegorz Wielki wysoko podniós powag stolicy apostolskiej rzymskiej i widzia przed mierci zwycistwo nauki katolickiej na caym Zachodzie. Nastpni papiee postpowali po drodze przeze wytknitej. Grzegorz II, v/yprawiajc w. Bonifacego na apostolsk do Niemiec W3/praw, nadajc mu godno arcybiskupi i udzielajc wskazówek do skutecznego nawracania pogan, zjedna tam dla papieóv/ tak

sam wadz, jak posiadali w

Anglii.

Aw

tym

cza-

ju caa

monarchia Franków poddawaa si papieowi, jako Gowie Kocioa za wpywem Karolingów. Widzielimy, Pipin szuka uprawnienia swej wadzy królewskiej u Zacharyasza i Stefana II, a za koronacy swoj wywzajemni si darowizn, sie

e

która nastpcom w. Piotra daa wieck monarsz v/adz nad czstk Woch (§§ 20 21). Tak wic pod i

koniec niniejszego okresu papiee posiedli rodki do nabycia panowania nad wiatem

ju

obtite

chrzeci-

jaskim.

TRE

ROZDZIAU. Przy plerwotnera zajciu krajów rzymskich wojownicy germascy otrzymuj ziemie prawem wasnoci (porzdek allodyalny) potem Karolingowie rozdaj ziemie królewskie zasuonym w posiadanie czasowe (porzdek feudalny albo lenniczy). Wassal skada hod suzerenowi, dostarcza hufców na wojn, peni suby i zobowiz^-wa si do wiernoci. okresie Il-m feudalizm wemie przewag nad porzdkiem allo;

W

d3'alnym.

Urzdzenie pastwa Franków: nikami paacowymi,

2) grafowie,

Król z antrustionami urzdmarkgrafowie r sendgrafowie,

1)

i

3) zjazdy marcowe lub majowe, zwane mallum placitum, 4) publiczne, jawne z udziaem ludzi "szanownych" lub (od

dy

sKa-

— rola

113

—

W-go) stah'ch siedmiu awników, Avymierzajce najczciej

kar pienin;

pojedynki

Ludno suebna:

sdowe "sdy Boe" i

niewolnicy, litowie

i

(ordalia).

ministeriales.

Ludno

wolna rzymska zlewa si z germask. Bogactwo zaley na posiadaniu ziemi. Opaty dokonywaj si w podach natury. Pienidze (solidy, denary) w iloci zbyt maej. Koció Chrzecijaski Katolicki opiera si na Nicejskiem Wyznaniu Wiary, lecz do r. 600 przewaa w królestv/ach germaskich

kr

herezya arj^aslca. Pogan chrzcz misyonarze: w. Patryk, w. Augustyn, w. Gallus, w. Bonifacyusz (Winfryd). Zakon Benedyktynów od VI wieku pracuje nad upraw roli i przechov/anieni dzie staroytnych. Duchowiestwo dostarcza pisarzy i nauczycieli, jak Grzegorz Turoneski, Beda, Alkuin, Einhard etc, a wic ocala nasiona cywilizacyi. Bislcupi obrocami ludnoci. Najwysz powag na ZachoGrzegorz I dzie zyslcali biskupi rzymscy, zwani papieami. Wielki (.590 60 i) przyczyni si do tego najwicej przez cnoty przez ochrzczenie Angloswoje, przez uwietnienie naboestwa, Saksonów w Brj^tanii i zapewnienie zw^^cistwa katolicyzmowi nad ar>-anizmem. Grzegorz II kieruje apostolskiemi pracami w. Bonifacego w Niemczech. Monarchia Franków uznaje zwierzchnictwo Rzymu przez wpyw Karolingów. Powstaje pastwo Kocielne (754 r.}. Papie staje si Kocioa Zachodniego.

s

—

Gow

ROZDZIA ARx\BOWIE.

,

>

Vir.^

e

Arabi § 30. Z Historyi Staroytnej wiemy, -zamieszkiway plemiona rasy Biaej, gazi Semityckiej

wa

;

zajmowalimy si losami ici, poniezdziaay wtedy nic godnego pamici. Mie-

lecz nie

nie

szkacy pustyni, Izmaelici tj. potomkowie Imaela, syna wypdzonej przez Abraiama Agar}^ yli poci namiotami to

rabowali przechodzce karawany, jak jeszcze Beduini; raiieszkacy za y-

i

czyni dzi

zn}'ch

wybrzey

i

Joktana, jednego

oraz, Joktanidzi, z

wywodzcy si od

potomków Sema,

trudnili

si

rol-

nictwem i handlem, posiadali miasta i pastewka swoje, ale zbyt drobne i sabe, innym narodom nie zagraajce z powodu trudnych dróg niedostpne. Tylko Fenicyanie dochodzili do poudniowych koczyn pówyspu, do miast Saba i Adana, w celu zakupywania kadzide i towarów indyjskich. Arabowie odznaczaj si zdolnociami umysowyobrani, lubi powiewemi, a szczególniej ci bajki, od dawna posiadali nawet siedm znakomitych poematów, które zway si zawieszonemi (moallakat), poniewa w istocie wisiay w gównej wityni, Kaabie (Kiabba), w miecie Mekce, stolicy i

yw

i

Hedasu. Kaaba

ci

nie

uderzaa oka

ksztatu.

ani

ogromem, ani pikno-

— By

to

w jednej

may ze

i

115

—

prosty czworoboczny budynek, lecz

cian mieci si czarny Icamie, przedmiot

czci dla wszystlcich

pokole

arabskich.

Na tym

ka-

mieniu mia stawa patr^^archa Abraham podczas modlitwy i wznosi si na nim w oboki, o czem wiadczy lad jego stopy. Czarnyin sta si dopiero po jego mierci od caowania grzesznemi usty, dawniej bowiem by biaym przezroczyst>Tn liiacyntem i odz>ska czysto w dzie zmartwychwstania. Tak gosio prastare podanie. I przybyway do Melcki

sw

z

najodleglejszych

czci

Arabii

liczne

karawany

pielgrzymów dla ucaowania witego zabytku. Przechowywaiie kluczów Kaaby stanowio zaszczyt najwikszy.' Od wieku V-go (od r. 464), klucze te znajdoway si w posiadaniu jednego z pokole Izmaeickich: Korejszytów (Kurejsz). Wszystkie inne pokolenia miay w Kaabie ustawione sw^oje bawany,

cz

ogóem 360, bo wllcsza wyznawaa wiar bawochwalcz, opart na czci gwiazd (Sabeizm od ra*^ Saby). Znajdowali si zreszt w Arabii czciciele ognia (Madyanici), ydzi, a nareszcie i chrzecijanie na pónocy, w okolicach Synaju.

I 31.

Na widowni

historyczn wyprowadzi Ara-

bów Mahomet (Muhammad) Korejszyta z rodu Haszema, urodzony w r. 571. W drugim miesicu ycia utraci on ojca, a w G-ym roku matk; w spadku po rodzicach otrzyma tylko dom, jedn niewolnic, 5 wielbdów i kilka owiec. Zaopiekowa si nim jego stryj, Abu-Taleb, stró kluczów Kaaby.

W

domu spdzi Mahomet

lata dziecinne,

przypatrujc

'

si obrzdkom

—

116

religijnym,

—

:»

przysuchujc si

opo-'

wiadaniorn pielgrzymów. Zreszt nie uczonego ani czyta, ani pisa. Towarz^^szc stryjowi wpodróach handlowych; Mahomet zwiedzi Syryc, potem przyj-

mowa polecenia

ma sub zki

sv,''e

od rónych kupców, nareszcie otrzy-

u bogatej

Obowipikna posta pikne obej-

wdowy Chadidy.

spenia rzetelnie,

a

i

rk

e

swoj ofiamu cie jego tak ujy Chadid, rowaa. Chocia zachodzia znaczna rónica wieku, bo ona miaa lat 40, on za 25 wieku, yli jednak przykadnie.

Mahomet skorzysta tyle, i on}'potrzebujc zarobkowa na utrzymanie ycia,

Z bogactw nie

móg

si

czasie

podróy swoich spotyka si

oddawa rozmylaniom dugie

cijanama;

z

religijnym.

ydami

i

W

chrze-

rozmov/y podobno prowadzi z klasztorze nestoryaskim,

mnichem Sergiuszem w

Bostra; nareszcie duo móg si dowiedzie od brata Chadidy, uczonego Waraki, ktry zna ca Bibli wyznawa wiar Mojeszow, a potem Chrzecijask. Pod takimJ wpywami Mahomet przyszed do przekonania, e panujce w Arabii bawochwalstwo Oddala si na pustyni, cae jest wiar faszyw. m.iesice spdza samotny w jaskini Hara (o trz}^ mile od Mekki), rozmyla, m.odii si, a pewnego razu w nocy, jak mu si zdawao, stan przed nim Anio kaza gtosi now, prawdziw wiar w jeGa}:)ryel i

i

dnego Boga.

Wylky

blady przybieg do domu i oposwoje widzenie, wyraajc obaw, czy go szatan nie uwodzi? Chadida uspokajaa, go. a niedugo tene aniof ukaza si powtórnie i za-

wiedzia

i

onie

— pewnit,

e

Mahomet

117

—

posacem Boym, Od tej chwili waha si ju podj si otrzymanego

jest

nie

posannictwa

Uwierzyli

^).

niewolnik Seid

i

w

niego najpierw: brat

wierny

(syn Abu-Taleba),

12-letni Ali

stryjeczny,

Abu-Bekr, jeden

z

dziesiciu

s-

dziów Mekki (612 r.). Wszakj,^ gdy w trzecim roku zechcia publicznie ogosi si prorokiem i zwoa na gór pod miastem cay swój ród Kaszema, prz\''jto mow jego z gniekamieniem. Powem, a jeden ze stryjów cisn dobn niech do nowej nauki okazali wszyscy Korejszj^ci, a naw^et caa ludno Mekki. Obrzucano Mahometa botem, przery\?i'^ano mu wrzaskami modlitw w wityni, domagano si cudów. cigu lat dziesiciu liczba nawróconych bya bardzo szczup; wielk pociech sprawio jednak Mahometowi iiaYyTÓcenie 12-u przybyszów z miasta Jatreb.

we -

W

Po mierci Abu-Taleba stróem Kaaby zosta Abu' Ammijadów; ten by najzawzitszym wrogiem proroka urzdzi takie przeladowanie, garstka nowonawróconych musiaa ucieka do Abisynii. Nareszcie Korejszyci postanowili Mahometa zabi. Otoczyli dom jego, wyw'aili drzwi, Alego. lecz gdy przypadli do oa, znaleli w niem i

Sofian, szeik roku

i

e

—

Mahomet w

tej

chwili

ju w towarzystwie w jasldni, unikn pogoni

ucieka

Abu-Bekra ukryw^szy si i dosta si pomylnie do m. Jatrebu. ;

Ta

ucieczka,

1) Widzenia takie Mahomet móg miewa przy swej ywej' w>'obrani i chorobliwem rozdranieniu nerwów, podlega! bowiem w dziecistwie konwulsyom, a póniej paroksyzmem omdleniaj z czoa, a z piersi przyczem zamykay mu si oczy, pot wydzieray si "krzyki modego wielbda."

pyn

—

118

—

hedyr

zwana, staa si er mahometask, od od dnia 17 lipca 622.r. mahometanie prowadz rachub lat, jak my od narodzenia Chrystusa ^). niej t»owiejn, to jest

W

istocie,

proroka.

w

losach

uprzedzeni

przez

odtd-zachodzi wielka zmiana

Mieszkacy

Jatrebu,

owych 12-u uczniów, przyjli go uwierzyli w jego posannictwo Boe. Ucieszony Mahom.et zmieni i

nazw

"Jatreb" na "Medinat-al-Nebi" (gród pro-

roka) lub krócej:

"Medyna"

(

= gród,

jak niegdy

Doznajc tu Rzym by zwany "miastem," zamarzy o naposuszestwa, zupenej ulegoci urbs).

i

ydów, którzy posiadali due miasto ChajWyprawi do nich poselstwo, lecz otrz^nma

wróceniu bar.

odmown

odpowied, która go tak oburzya,

e

po-

stanowi u3^ innego sposobu. Poniewa Mojesz i Chrj^stus nawet cudami nie mogli przekona uporcz^^wych, wic on, ostatni z proroków Boga, ogasza

wojn demu,

wit

obiecujc rozkosze raju kazginie. I zebra wkrótpobi Korejszytów nad z którymi wojowników, 314 ce bogata jeziorem Beder. Zwycistwo to i zdobycz zyskay mu odrazu wicej zwolenników, ni dugoSam zreszt zagrzewa walczletnie nauczanie. cych t^dko sowami, dowództwo powierza Alemii, Omarowi i Kaledowi, ale towarzyszy czsto wyprawom i w jednej niepomylnej bitwie z Abu-So(szeriat),

kto z mieczem

w rku

2) eby oblicz^^ jaki rok erj' mahometaskiej, trzeba jeszcze mahometanie u3'\%-aj lat ksiycowych o 354 lub wiedzie, 355 dniach, a wic w porównaniu z naszemi latami, slonecznemi, przybywa im okoo 3-ch dni na kade stulecie czyli po 1 4jiiu na lat mniej wicej 33.

e

—

119

—

gór Ochod, 625) otrzyma dwie rany w Zdobyto Chajbar, podbijano z kolei wszystkie plemiona Arabii. Korej szyci musieli zawrze pokój na lat 10 i wpuci Mahometa do Mekki na trzydnioroku nastpnym we modlitwy w Kaabie (629 r.). fianem (pod

twarz.

W

atoli

wyniky znów

wyruszy na

nieporozumienia

Mekk w

trafem stra przednia

10,000 ludzi.

Mahomet Szczliwym i

pojmaa Abu-Sofiana;

bdc zagroony

ten^

mierci, upokorzy si uzna proroka, Mekka poddaa si po sabym oporze, a MaIiomet odby wjazd uroczysty, siedzc na wielbdzie w sukni pielgrzymiej i w czarnym zawoju. Obszedszy siedm razy

i

Kaab, pocaowa

czarny

kamie

i

powyrzuca bawany (630 r.). Przebaczy wszystkim swym wrogom, zabawi dni 15 wróci do Medyny. Po tym tryumfie przybyway do niego poselstwa od wszystkich plemion arabskich z owiadczeniem czci i ulegoci. Rok 630 631 zowie si u roahometaa i

—

rokiem poselstw. .lueraz

mona ju byo pomyle

o nawracaniu ob-

Jako Mahomet wyprawi poselstwa Rzdca Egiptu (Mukowkis) przysa mu dary; cesarz Herakliufez da odmown, ale grzeczn odpraw szach perski (Ciozroes II) podar list proroka z pogard. Mahomet obraony zawoa: cych narodów. do ssiadów.

;

*^'Tak

Bóg poszarpie królestwo jego na

Przed wybraniem si na nowe wojny

sztuki."

Mahomet

odby jeszcze jedn uroczyst pielgi:7:ymk do Mekki,' na czele 90,000 pobonych wykona wtedy wszystkie ;

przepisane

bo

tyle lat

Siecznego

:^bi na ofiar 63 wielbdy^ wieku sobie liczy (podug kalendarza so-

obrzdy

mia

i

tylko lat 61).

Wcóciwszydo Medyny^

:

—

120

—

'

wkrótce zachorowa. Modli si za polegycli w wojnie witej, przeprasza wszystkich, kogo obrazi, rozda znajdujce si w domu pienidze uboginTi po 15- dniowych cierpieniach skona na kolanach najulubieszej ony swojej Ajeszy, córki Abu-Bekra (832 r). skromnie: jada chleb jczmienny i Mahomet daktyle^ pija tylko v/od, sam doi kozy i zamiata izb suknie jego weniane lub z pasiastej tkaniny byczstokro atane, ale zaws2fe czyste; skrapia si z tego powodu otacza go przywonnymi olejkami

y

;

y

ir

jemny zapach, darem niebios;

b, mówic: inni wierni.

po Patim.

lecz

jej

którj^

nie

wedug

pisarzy arabskich

pozwala on powstawa przed

e jest takim

by so-

samym sug Boym, jak Chadid, Do lat 50-u mia jedn mjerci poj 21. Ulubion córk swoj

wyda

on

Pogrzebany

za Alego.

w

Medynie.

§ 32. Kalifem czyli nastpc pr-oroka uznano AbuBekra, który niezwocznie zaj si spisaniem nauki Ajesza przechowywaa w slcrzyni biae kamiejego. nie, koci baranie, rzemyki i licie palmowe, na któ-

rych uczniowie pozapisywali wygaszane przez Mahometa objawienia Gabrj^elowe. Byo takich ustpów (sura ) 114; spisa je niewolnik Seid bez porzdku, bez wzgldu na tre, w jedn ksig, z^van Koranem (Al-Koran).

Dowiadujemy si

z niej,

e islam, czyli wiara praw-

dziwa, polega na uznaniu jednego Boga (Allaha)

i

Wiernym (moslm, w liczbie mnogiej moslimin, skd powsta nasz wyraz muzumanin) jest kady czowiek, bez wzgldu na Mahometa, jako proroka. :

:

—

121

—

ras i narodowo, kto wymówi te sowa: "Niemasz Boga nad Boga, a Mahomet jego prorokiem' Nie wolno wyobraa Boga w adnym ksztacie cielesnym, ani w posgu, ani w obrazie malowanym kolor skóry,

'.

bawochwalstwa Mahomet zabroni wyznawcom &v/oim rzebiarstwa malarstwa ^). O wielkoci Boga m.ona powzi wyobraenie z otaczajcj^ch Go anioów: tal-el Eblis. Ten ostatni za nieposuszestwo zosta przemieniony w szatana. Na ziemi zsya Bóg patryarchów proroków: Abrahama, Izm.aela, Mojesza, Jezusa Chrystusa nareszcie Mahometa, który jest prorokiem do Arabów posanym. Zreszt nie naz>^va sie)ie Mahomet istot nadludzk: "Jestem taki czowiek, jak wy; doznaem tylko niebieskich objawie." Gdy dano od niego cudów, odpowiada, najwikszym cudem jest Koran. Przepov.'iada przyjcie sdu osidLecznego: wtedy na gos trby ziemia góry obróc si w proch, niebiosa si rozpadn ul-cae si o3mviu

dla wyplenienia

i

S

I

i

i

,

e

i

i

anioów, nioscycli Allaha na

tronie.

Wtedy li

i

1) Tómacz>' istot Boga w Al-Koranie niby sam Abraham (w rozdziale VI, w. 75 79), gdy chcia pokoni si najprzód gwiadzie, potem icsiycowi, nareszcie socu; widzc atoli, i ono si slcr>'Io po zachodzie, zawoa: "Ludu mój, ja nic chc nalee do czci bogów waszych. I podniosem czoo Icu Temu, który stworzy niebo i ziemi, czcz jedno Jego, rka moja nie powici kadzida bawanom." Mahom.et nie wspomina o Trójcy w., tylko wci powtarza okrelenie Boga zupenie jedynego. "Niema Boga innego jak Bóg; jeden Bóg adnego Boga prócz Niego." Al-Koran jest przetómaczony na jzyk polski przez Jana Murz Tarak-Buczackiego. (Warszawa, 1858 r., tomów 2).

—

e

i

—

—

122

bd

zepchnici do piekielnych otchani niewierni (Sakar albo Hawye)^ okuci w ogniste kajdany 70

okci dugoci, dostan na pokarm wstrtne owoce zgni wod za napój. Wiernych drzewa zakkum za oczekuj ogrody Edenu, ocienione piknemi drzewami, zwilane strumykami wodotryskami. Wybrai

i

ni

znajd

tu zielone szaty z

jedwabiu,

przetykane

zotem, naszj-jniki z pere, kobierce, wysokie krzesa do sytoci, pi j loa; dwa razy dziennie jada

bd

wino, które nie odurza,

napoje te -rach roznosi fur)

;

i

wod z rajskiego róda

w przezroczystych,

bd

modzone ojy-

dzieci;

jak kryszta,

zabaw uprzyjemni

i- czarnookie

dziewice

(Kacza-

od-

_(huryski).

eby si dosta do tego raju, kady czowiek przechodzi musi przez most al-SiraT, wszy od wosa; tylko zupenie sprawiedliwy przejdzie przeze bez Ale

szkody; grzesznik

za

spadnie

w przepa

piekieln.

Muzumanin powinien: 1) modli si 5 razy na dob, o ile mona, w meczecie (wityni) »a modlitw ;

zwouje muezzin

z

wysmukej wieycy

(minaret)

gosem swoim, bez dzwonienia lub trbienia; przed modlitw naley umy twarz, rce po okie i stopy do kostek, a w pustyni w braku wody oczyci si piaskiem, 2) poci przez cay miesic Ramadan,

a

do ukabiorc nic w usta od wschodu soca gwiazd na niebie; nadto nie wolno nigdy si zania krwi wieprzowiny, zwierzt wina, i dawa uywa 3} Jamun, mianowicie: od zarobków uczciwych czfi nie

—

pit, 4) odby pieldziesit, od mniej uczciwych grzymk do Mekki chociaby raz w yciu; w okolicach witego grodu nie wolno wycina drzew, rwa

—

12o

--.

trawy, zabija zwierzt nieszkodliwjTh

i

ciga

nie-

przyjaciela.

Wiar t kaza Mahomet przez

co zaszczepi

w

szerzy nawet orem,'

sercach w>'znawców

swoich fanatyzm. pocztkach proroctwa swojego gosi przebaczenie chrzecijanom i ydom, ale póniej mówi: "imajcie ich i zabijajcie, wytpiajcie giaurów (niewiernych), chyba, opaca danin wasnemi rkami i stan si ulegymi. " Wojna wita, za wiar (szeriat) zapewnia polegym wnijcie do raju. Wic muzumanin szed ochoczo do boju i nie ba si mierci tembardziej, musiat wierzy w przeznaczenie, którego nikt unikn nie zdoa (fa-

W

bd

e

e

talizm).

Oprócz ustiaw religijnych al-Koran zawiera jeszcze przepisy o karach na

zoczyców

i

prawodawstwo

cywilne; wystarcza on dla sdziego (kadi) do wydawania wyroków we wszelkich procesach. Na szcze-

góln uwag zasuguje urzdzenie rodziny. Po mierci Chadidy Mahomet pozwoli sobie wszystkim wiernym zalubia cztery ony, ale z czasem poj i

e

i wtedy ogosi nowe objawienie Gabryela, wolno mie nieograniczon liczb niewolnic. T\Tn sposobem wprowadzi wieloestwo i poniy kobiet, pozwalajc mczynie kara i bi nawet. Ludzie ubodzy miewaj po jednej onie, poniewa wikszej liczby nie mogliby wy>'wi, ale bogacze, a szczególniej monarchowie utrzymuj po kilkadziesit i kilkaset zamknite w haremach, spdzaj one ycie na prónowaniu, intrygach bezmylnych zabawach. Zakaz malarstwa nie utrzyma si: muzumanie ozdabiaj utwory poezyi obrazami, a nawet w mC'

21

j

;

i

—

124 -^

gównym Mekki znajduje si wizerunek samego Mahometa fantastyczny. Znajduj si w Al-Koranie sprzecznoci np. o zwracaniu si twarz podczas modlitwy ku Jerozolimie, ku Kaabie. Uczeni mua wedug innego ustpu czecie

—

zumascy m.aj duo

trudu z pogodzeniem takici przepisów wkadanycli w usta anioowi Gabryelowi. Niesusznie jednak nazy%vano Mahometa oszustem, gdy niewtpliwie mia szczere przekonanie o praw-

dziwoci posannictwa swojego, by czowiekiem dobrej woli i wielkiego "dziea dokona, dajc Arabom, zamiast bawochwalstwa, wiar w jednego Boga, rozniecajc w nich zapa i wyprowadzajc z nieznanego pówyspu na podboje w Azy i, Afryce i Europie.

RZDY

CZTERECH PIERWSZYCH KALIFÓW.

—

(632 634) ogosi v/ojn wizastpy zebray, pobogosawi je i podzieli na trzy wojska: jedno pod dowództwem AbuObejdah'a miao wkroczy do Syryi, drugie pod Kado Persyi, trzecie pod rozkazami Amru nieledem co póniej w>Tuszyo do Egiptu. Ale na pocztku tych wypraw zmar stary Abu-Bekr, wyznaczywszy § 33.

t

i

Abu-Bekr

gdy si

liczne

—

nastpc swoim:

Omara

(534

— 644

r.),

którego

rzdy

s

sfewne

Abunadzwyczajnych zwycistw i podbojów. Obejdah, pobiwszy wojska greckie, obieg Jerozolim. Mieszkacy tego miasta owiadczyli gotowo poddania si, ale tylko samemu kalifowi, I Omar z

— 125

-

pojecha natychmiast, wyznajc uszanowanie dla Podróowa z najv/iksz grobu Chrystusowego. prostot: na wielbdzie swoim wióz wór z wod, chleb i daktyle, jada przy jednej misie z pospólstwem wasnorcznie kara napotykanych po drodze winoDo Jerozolimy wszed pieszo, pozwoli wajców. chrzecijanom pozosta przy swej wierze, oboy ich tylko pogównym podatkiem, kaza, aby wpuszczano muzumanów do kocioa Grobu Paskiego i wybudowa meczet na miejscu, gdzie dawniej staa wityPotem Arabowie zdobyli Damaszek, nia Salomona Baalbek, Antyochi

opanowali

i

ca

Syry

(do

r.

639).

pomimo uporczywej obrony Am.ru podbi Egipt zdoby na Grekach m. Aleksandry (641 r.). i

pod

w trzydniowej zacitej bitwie Kadezy zwyciy Persów (636 r.), zdoby sto-

lic,

Madain,

Trzeci wódz, Kaled,

i

podbi nastpnieich

kraj

a do morza

u(Jezdegerd) gdzie byy ciek do Turkiestanu, a na miejscach, obozy arabskie, powstay v/ie!kie miasta: Bassora i

Kaspijskiego.

Ostatni

Sassanida

Kufa.

Zostawszy wadc obszernego pastwa, Omar l^aza spisa swoich poddanych dochody, wpywajce tak z podatku od niewiernych, jako te z pitej czci upów, zdobywanych przez wojska wiernych. Zgiz rki ubogiego Persa (Firuza), który rzuci si na przy drzwiach meczetu w Medynie, paajc zemst za pognbienie ziomków swoich. i

n

Szeciu

yjcych wówczas

towarzyszy proroka o-

^

— brao kalifem Osmana

126

czyli

— Otmana

(644

— 656

r.).

Arabowie szli coraz dalej zwyciskim pochodem w Azyi do rzeki Indus, w Afryce do Trypoli, a namiestnik Syryi, Moawiah, zbudowawszy flot, zaj Cypr, Rodos i kilka wysp na Archipelagu. Osman, porzuciwszy prostot poprzedników swoich, ju pysznie, otoczy si licznym dworem, obchodzi si dumnie Ale to si nie podobao mieszkaz mosleminami. com Mekki: zbuntowali si, obiegli go we wasnym :

y

domu

nareszcie zabili.

i

Ali

(656

— 660),

obwoany

proroka,

sprawiedliwoci,

ostatni z

yjcych

towarzyszy

syn z pobonoci cign na siebie nienawi

kalifem,

lecz

i

wielu mosleminów niedowiarstwem. Oprócz Al- Koranu bowiem za czasów Omara spisano w drugiej ksidze, Sunnie, opowiadania towarzyszy i on Mahometa, co od niego syszeli, lub co czyni w ich obecnoci. Wszyscy moslemini wierz tjoii opowiadaniom i nazywaj si Sunnitami; jeden tylko AU zaprzeczy, a za jego zdaniem poszli nowo-na wróceStd wyniky zawzite sponi na islam Persowie. ry i nienawici. Potpia Alego Ajesza, ona Mahometa, zwana "matk wiernych," a Moawiah, syn Abu-Sofiana, oskary go o udzia w zamordowaniu

Osmana

i

sam ogosi si

kalitem.

Dwaj

przeciwni-

gotowa do wojny; z Moawi poczy si Amru, zdobywca Egiptu. Gdy si ju wojska C}^

zaczli si

zbliyy do

boju, trzej Arabowie umówili

wszystkich trzech wodzów,

eby

si zabi

zapobiedz przele-

wowi krwi muzumaskiej, lecz udao si im zabi tylko Alego. Pochowany w Kufie; do jego grobu odbyw^aj pielgrzymk Persowie, nieuznajcy i wykli-

najcy

trzech pierwszych kalitów, ale za to niena-

widzeni przez Sunnitów

Bi

i

zwani pogardliwie Szyita*

czyli heretj^kami.

DYNASTYA OMMIADOW.

— 750). Moawiah (660 — 680) za •

§ 34.

si

nastpc

(660

syna (Jezyda)

i

ycia swego ogo-

tym sposobem zamieni

godno

kalifa z obieralnej na dziedziczn w swym roPrzeniós stolic z odlegej Mekki do Damaszku jako miasta, pooonego prawie w rodku pastwa; pobudowa tu paace, otoczy si przepychem

dzie.

rzdzi

despotycznie.

Za panowania Ommiadów Arabowie posuwaj si coraz dalej, roznoszc wiar swego proroka. Podbili Turkiestan, Hindostanu, Azy Mniejsz i pónocn Afryk. Ju okoo 700 r. Okba (wódz Abdel-Maleka 685 705 r.) doszed dooceanu Atlantyckiego, i, wjechawszy konno w wod, zawoa: "AIlahu wiadkiem, e dalej nie mog.' JednakMuza, namiestnik Walida I (705 nie 714), ulk sinawet fal morskich. Wyprawi on wojska swoje do Hiszpanii, która te podbit zostaa w r. 711 (§ 17) i doradza kalifowi przepraw przez Bosfor, eby zawojowa ca Europ, uderzajc na ni z dwu stron, od wschodu i zachodu, Lecz wielki ten plan nie da si wykona. Arabowie po trzechletni sm obleniu (714 — 717) zostali odpdzeni od Konstantynopola (przez cesarza Leona Izauryjczyka (§ 12),

cz

—

!

e

i

bd

r-

'

—

.

—

1.28

—

a Karol Martel zwycistwem swojem Turoneskiem (§ 20) odpar ich za góry Pyrenejskie (732 r.)-

Odtd

ju Arabowie wojny witej i budowaniem miast, upraw roli, urzdzaniem piknych ogrodów, rzemiosami, handlem, naukami. Od ydów dowiadywali si o literaturze greckiej, tlómaczyli dziea naukowe na swój j-zyk w zaniechali

zajli si

i

krótkim

czasie

cenia, jakiego

nabyli

w owym

wszechsifonnego wyksztaczasie nie posiadaa chrze-

cijaska Europa, w barbarzystwie pogrona. Wszalce pomim.o wzrostu potgi pomylnoci pastwa pod panowaniem Ommiadów nie lubili muzumanie tej dynastyi, poniewa pochodzia od Abu-Sofiana, jednego z najzacitszych przeladowców proroka chtniej si garnli do potomków Alego lub Abul-Abbasa jednego ze stryjów Mahometa. Okoo poowy wieku III licznem byo stronnictwo Abbasydów, odróniajce si czarnymi zawojami; na czei

;

,

le stali tizej bracia Ibrahim, Abul-Abbas i Almanzor. Pierwszy z nich zosta zabity z rozkazu kalifa (Merwana II) podczas pielgrzymki do Mekki, co wy-woao niezmierne oburzenie w wiecie muzumaskim. Dwaj modsi bracia, zebrawszy w Kutie liczne wojsko ze stronników swoich, W3'dali bitw "biaym zawojom" (tj. stronnictwu Ommiadów) nad rzek Zab, w pobliu ruin Niniwy, i odnieli zwycistwo (750 r.). :

DYNASTYA ABBASYDÓW. § 35.

Abul-Abbas, Krwawy

dowa w Damaszku

wszystkich

(El-Saffah)

wymor-

Ommiadów

(50-u),

—

-

129

prócz jednego, Abd-el-Rahmana, który przebywa

w

Ten Abd-el-Rahman nie uzna ogosi si niezalenym emirem pa

dalekiej Hiszpanii.

nowego

kal'fa

i

Kordubeskiego (nazwa

stwa

pochodzi od stolicy

umar nieAlmanzor wyprowadzi dugo (w r. 754) brat jego Damaszku, zbroczonego krwi Ommiadów, i feic z

jego Korduby,

x\bul-Abbas

Cordova). ;

zaoy now

stolic Bagdad w pobliu ruin BabiloNajznakomitszym z Abbasydów byi HarunAl-Raszyd czyli Harun Sprawiedliwy (786 809), zwycizca Greków, bo zmusi cesarzow Iren do pacenia sobie daniny, wzorov/y muzumanin. Przebrany ciodzi po Bagdadzie z wezyrem swoim Dyatfarem i, zagldajc do sdów, wymierza kary na nu,

—

rozdawa codzien-

kadi'chi za niesprawiedliwe wyroki,

po 1,000 drachm ubogim, co roku zaopatiyv/a razy potrzeby 300 pielgrzymów i sam odby poprzedniPrzewyszy pielgTZ}Tnkc do Mekki. nie

pi

ków

swoich

w

dobrodziejstwach, wiadczonych po-

uczonym, których zgromadzi przy swoim dwozawiza uprzejme stoWidzielimy, rze. sunki z Karolem Wielkim przysa mu dary, które byy przedmiotem podziwu dla Franków. Lecz podzieli pastv/o pomidzy trzech synów i tem przyczyni si do osabienia kalifatu Bagdadzkiego.

tem

i

e

i

TRESC ROZDZIAU. Mahomet w Mekce, umar w Medynie.

y od

r.

571 do 632. Urod''

si

622 630 632

r.

r.

Ucieczka Mahometa do Medyny czyli hedyra jest er. opanowanie Meldci; 631, rok poselstw z caej Arabii. 634 Abu-Bekr, pierwszy kalif, ukada Al-Koran. Zasady wiara w jednego Boga i Mahometa, Jego proroka, w sd

—

fiiladu:

ostateczny, pieko, raj i przeznaczenie; modlitwa, post, jamuna, wieloestwo. pielgrzymka do Mekki; z ustaw cywilnych

—

— ^'^

—

130

—644 pod Omarem Arabowie podbili Syry, Persy, Egipt. nie uznaj Ali Persowie 656—660 nastpca Osmana, nienawidzony od Ajeszy

634

Uoona Sunna, której

(Szyici).

i

Ali,

"matki wiernych," musi walczy

z

Moawi

Amru. Zamordowa-

i

ny przed bitw. 660

—750 dynastya Ommiadów; zaoyciel

jej Moawiah przeMekki do Damaszku; panuje d^potycznie. Arabowie przekraczaj rzek Indus, podbijaj Turkiestan, Azyc Mniej-

t

nosi stolic z

sz Afryk pónocn a i

do oceanu. Namiestnik Walida

I,

Mu-

myli o zawojowaniu Europy przez nacisk od wschodu i zachodu; wódz jego Taiyk podbija Hiszpani (711 r.). Lecz warow^ nie Konstantynopola i waleczno Karola Martela zatrzymay poza,

chód Arabów. 750 r. Abbasydzi zwyciaj Ommiad kalifa Merwana II. Abd-el Rahman ogasza si niezalenym emirem Korduby (Hiszpanii). Almanzor przenosi stolic do Bagdadu. 786 809 Harun-al-Raszyd najsawniejszy z Abbasydów.

—

Okres Drugi. (Wieki IX,

X

ROZDZIA

i

XI).

VIII.

ROZKAD MONARCHII KAROLA WIELKIEGO: § 36.

Ludwik Pobony

(814

— 840)

otrzyma

staranne wychowanie, lecz nie umia rzdzi tak rozlegymi krajami i tylu rónymi narodami, jakie ojciec jego

pod berem swojem zgromadzi.

uku

Ciocia

ciska dzirytem, nie lubi wojen i wzdycha za cisz klasztorn. Gdy przyjecha papie (Stefan IV) do Rheims, Ludwik powita go trz>'krotnem przyklkaniem i pozwoli mu ucelnie strzela z

i

silnie

koronowa

siebie po raz drugi. Dla duchowiestwa* by hojnym, uwolni wiele klasztorów od podatków i obowizku dostarczania wojowników. Kopoty rzdowe uprzykrzyy mu si tak rycho, ju w r. 817 postanowi przybra sobie do pompcy synów. Po trzydniowych modlitwach, pocie, jamunach wyznaczy na sejmie Akwisgraskim najmodszemu synow;i, Ludwikowi, Bawary z przylegemi marchiami niemieckiemi, redniemu, Pipinowi, Akwitani, a najstarszemu, Lotaryuszowi, reszt pastwa

e

z

tytuem wspórzdcy

i

cesarza.

—

132

—

Podzia ten odrazu wywoa wojn domow. Jepo mierci drugiego syna swego, Pipina, odda{ Wochy pozostaemu po nim wnu,kowi, Berniardowi. Ten, nie chcc traci piknego królestwa podlega Lotaryuszowi, zbuntowa si i wojskiem swojem obsadzi przejcia Alpejskie. Wkrótce jednak da si namówi do ulegoci i, przybywszy do cesarza Ludwika, na kolanach baga przebaczenia. Pomimo to sd Franków skaza go na mier. Cesarz nie zatwierdzi wprawdzie surowego wyroku, lecz cesarzowa Irmengarda, podobno bez jego wiedzy, kazaa wyfupi oczy nieszczliwemu modziecowi, który umar w mczarniach na trzeci dzie po opeszcze Karol Wielki,

i

racyi

(818

r.).

Póniej sam Ludwik pog^^'aci rozrzdzenie Akwisgraskie, a to si stao powodem rozterek i walk z synami.

W

r.

za za namocórk grafa bawarskienastpnym roku powia

822 Irmengarda umara; Ludwik

w panów polubi wkrótce

go Welfa, Judyt, która w syna Karola, przezwanego póniej ysym. Moda i pikna cesarzowa opanowaa sabego i wymoga na nim, na sejmie w Wormacyi m_ay Karol zosta ogoszony królem i otrzyma kraje nad górnym Renem. To oburzyo starszych synów: zbuntowa si najprzód Pipin, potem Lotaryusz (830 r.). Odesali oni macoch do klasztoru, ojcu za mieli odebra koron, lecz ten przy poparciu duchowiestwa i pomocy trzeciego syna, Ludwika, odzyska wadz. Wywierajc zemst na Judyta wrócia te na tron. Pipinie, wymoga, mu odebrano Ak witanie dla nadania Karolowi ysemu. Wic starsi synowie zbun-

mu

ma

e

e

1

oo

towali si po raz drugi. Wojska ich spotkay Ludwika Pobonego na Rothfeld, przezwanern póniej Luegenfeld (polem faszu, pod Colmar). Dobroduszna' cesarz, bojc si rozlewu krwi, poradzi stronnikom sv/oim przej do obozu synów i sam si do nich

uda

(833

r.).

Lotaryusz osadzi rach,

ojca

Karola w IclasztoJudyt namawia do przyjcia gdy namowy nie skutkoway, i

za kaza

lubów zakonnych,

a

zmusi go do odczytania w kociele (w Soissons) alctu, w którym Ludwik sam siebie obwinia o róne zbrodnie skaz^^wa na wieczn pokut, poczeilizoy na otarzu swój pas rycerski i przywdzia wosiennic jako i

grzesznik pokutujcy. nie; za

cki

Jednalce nikczemny post-

w>^woa prawie powszechne oburzezniewaonym ojcem uj si Ludwik Niemie-

Lotaryusza

pelc

i

W

posadzi go znowu na tronie (w St. Denis). par at póniej, zapomniawszy o tej przysu-

dze, cesarz

odebra Ludwikowi znaczn

cz

posia-

eby powikszy

Nareszdzielnic Karola. cie po mierci Pipina, wydziedziczy-wszy pozostaego po nim syna (Pipina II), odda jeszcze Karolodfoci,

wi Akwitani. Std wynik nowy bunt. Z dwóch stron wojbka zbliyy si ju do rzeki Menu, lecz znkany cesarz zachorowa i umar w namiocie na wyspie Renu, przebaczywszy synom swoim. mier Ludwika nie pooya lybrzea Hiszpanii, Woch i Grecyi. Takich to wojowników Eudes odpar od Parya pobi raz w otwari

tem polu (pod Mont faucon). Pomimo to buntowali si przeciwko niemu wasale za ycia jeszcze je* dno stronnictwo ogosio królem Karolinga Karola. Karol Prostak (S9S 929) by igraszk swoich wasali, których zjednywa sobie t">lko rozdawaniem i

—

1)

Ojciec jego, hrabia Andegawii, Robert Silny

(le

Fort)

mia

pochodzi z Saksonii, dzielnie walczy z Normandami i w bitwie poh Brissarthe poleg (866). On to by pra^^^zurem nowcg j dnmu, który w IX X wieku zwany jest Robcrtynami (Roba. ;:ie.-ii) a który stanic si pó4niej dynasty Kapetó.v. i

—

142

—

te wszystko, tak, e pozosta przy jednem miecie Laon. Dziwnego uy sposobu dla zabezpieczenia okolic Sekwany od Normandów. Gdy

dóbr; rozda

Danii król morsiii Rolf czyli Rollo, Karol krain przy ujciu tej rzeki, pod warun* kiem, iby innych Normandów nie wpuszcza. Zgodzi si na to Rolf, ochrzci si pod imieniem Roberta, zarczy si z 3-letni córk królewsk Gizel i sta

przyby

z

ofiarowa

mu

królestwa, zwanego Noriiiandy Szczciem Normandowie atwo si zbliali

si zaoycielem (911).

miejscow, wic te w krótkim czasie przesi na szczerych Francuzów. Wasalowie, widzc ubóstwo i bezsilno króla, uzuchwalali si coraz bardziej. Hrabia Parya, Robert, ulcoronowa si nawet, ale wkrótce zgin w bitwie (923). Syn jego. Hugo, pobi pomimo to wojska królewskie, a jeden ze sprzymierzeców jego (hr.' Yermandois) pojma Karola w niewol i trzyma go do mierci na zamku swoim Peronne królowa za z maoletnim królewiczem Ludwikiem ucieka do An* z ludnoci

istoczyli

a

;

glii,

ojczyzny swojej.

Obrany przez monowadców

zi

Roberta, Rani burgundzki (929 ^936), mia Jeszcze kopotliwsze panowanie, bo nawiedzili F;anczyli Rudolf,

cy

ksi

Madyarowie

i

—

wielkie poczynili spustoszenia.

Bogaty syn Roberta, Hugo, hrabia Parya, zwany Biaym od ulubionej barwy ubrania, lub Opatem od wielu posiadanycli opactw, a sam tytuujcy si "wodzem Franków" (dux Francorum),^ wola da koron E[aroHngowi: wic sprowadzi £ Anglii Ludwika IV, zwanego Zamorskim Wielkim,

(d'Outremer).

prawdziwym

Mody

król

ten

monarch

i

wadc.

zajcie Lotaryngii (490). najazd niemiecki na Francj;

dwór swój

nieletniego ki^icia

lecz

za{)ragn Pokusi

cign

by si tern

próbowa zabra na norma ndzkiego (Ry-

I), lecz zosta pobity przez wasali jega, a naustpnie uwiziony w Rouen. Nareszcie Hugo W-ki zabra mu Laon, ostatnie schronienie rodziiiy królewUciek po dwóch latach Ludwik do Nie'^ skiej (946). mie, pod opiek króla Ottona W-go, z którego siostr by onaty. Zgromadzenie biskupów i panów niemieckich, po wysuchaniu licznych zaale, nakazao Hugonowi pod grob kltwy, aby zwróci m. Laon; ten wszake nie pierwej przychyli si do ujrza zbliajce si wojsko niemieckie (950). zgody, 1 on te oeni si z siostr Ottona, Saksonk, Hatuid.

szarda

a

Syn

starszy Zamorskiego,

Lotaryusz (954

— 98G)

naby pónocn poow Lotaryngii dla brata swego, Karola, lecz nie zdoa utrzyma poudniowej dla siebie. Przeszkadzali mu najbardziej nowy potrafi

hrabia Parya, wyrachowany, przebiegy Hugo, zwany Kapetem od noszonej kapicy w. Marcina Turo-

neskiego, i arcybiskup Reimsu, Lotaryczyk rodem, Adalberon. Jawn walk z nimi omieli si

—

987) rozpocz nastpny król Ludwik V (986 zdradzieckie na i pozwa Adalberona przed sd o korzy Niemiec knowania, lecz umar nagle skutkiem nieszczliwego wypadku na polowaniu. Na nim zakoczya si dynastya Karolingóv/.

Na panów

obiór króla Adalberon (primates).

Zjechali

zwoa do

naj pierwszych

Senlis (czytaj; Saa-

—

144

—

dostojnicy duchowni i wieccy ze wszystkich krajów Francy i, a nawet z marchii hiszpaskiej. Na wniosek Adalberona jednomylnym okrzykiem obrany zosta Hugo Kapet (Hugues Ca pet) korona cya odbya si dnia 1 czerwca, czy 3 lipca 987 w Noyon. Ii)

;

b)

Dom

Kapetów

czyli trzecia

dynastya.

d-

Hugo Kapet (987—996) odrazu okaza do ugruntowania dziedzicznoci tronu, zachwiastulecia: nej elekcj^ami i przewrotami ostatniego przybra sobie za zgod panów syna, Roberta do udziau w rzdach i wymienia imi jego obok wasnego we wszystkich aktach. Sposób ten by uywany przez piciu jego nastpców, dopóki naród nie przyzwyczai si do zasady sukcesyjnej. Jako pretendent wystpi! stryj zmarego Ludwika V-go, Karol Lotaryski, i opanowa. Reims przy pomocy nowego arcybiskupa (Arnulfa), stronnika Niemiec (988). Hugo powoa na wojn wszystkich wasali "od Marny do Garonny, " ale stawio si tylko 6,000 wojowników. Karol jednake zosta pokonany, pojmany i osadzony w zamku Orleaskim (992),' § 39.

no

gdzie umar w par lat póniej. By to ju ostatni j30tomek z rodu Karola W-go. Arnulf, arcybiskup, równie zosta wtrcony do wizienia po degradacyi, wyrzeczonej przez synod duchowny. Arcybiskupem Reimsu by teraz mianowany Gerbert, najuczeszy w Europie owoczesnej i nauczyciel dwuch monarchów, najprzód Roberta francuskiego, a potem cesarza Ottona Hl-go.

m

-

145

—

Lotaryngia odpada od pastv/a Niemieckiego. Hugo nie troszczy si o ni, poniewa nie marzy wcale o posiadaniu dawnej monarciii Franlców. Królestwo

bdzie si nazywao Francy, bo rodowem jego dziedzictwem byo Ile-de-France, olcolica Parya, geograficzne rodowisko, niby serce Francyi. Jest on jego

te

panem (suzerenem) ksistw: NorBurgundyi, Alcwitanii, hrabstw wielkici: Szampanii, Yermandois (czytaj Wermandoa) i Tuluzy, oraz 50 mniejszych posiadoci feudalnych, lecz na posuszestwo tych wasali nie wiele rachowa moe. Gdy jeden z nich, pomimo królewskiego zakazu, zwierzctinim

mandyi,

:

oblega m. Tours, Hugo zapyta go: "Kto ci hrabi zrobi." On za odpowiedzia zuchwale: "A ciebie kto zrobi królem?" Najwicej usug i powolnoci dowiadcza Hugo od duchowiestwa, które byo krzyw^dzone i drczone pfzez panów wieckich, a std potrzebowao wci opield królewskiej.

Pilnie

te

trudnili

si pierwsi

Kapetowie sdami, objedajc posiadoci wasalów pobierajc znaczne pienidze z kar sdowych. wieku, do poowy Nie mieli staej rezydencyi mieszkacy wszdzie muprzyjechali, gdziekolwiek a sieli im dostarcza ywnoci, furau, pyoduszek i porónych te Zwao si to stacy (gite). cieli. miejscach, stosownie do chwilowego pobytu króla, odby-way si zjazdy baronów, prowincyonalne i oi

a

Xn

W

generalne, t. zw. "rozmowy," collouia ^) (^^parlements) do uchwalania ustaw prawodawczych,

gólne,

1)

ale

Zjazdy takie zwano nie koniecznie wyrazem:

te: concilium,

coUoutum

placitura, conventus, curia, synodua.

;

— pf)datków i decyz}']

14G

—

w waznycn vSprHWach narodo\>^ych-'

Tak wród rozprzenia feudalnego uirzymywaa si jedno pastwa w osobie króla "Francuza." lat 4 po mierci Hugona nadszed rok 1000-ny ery chrzecijaskiej, oczeki\fany z trwog, poniewa upowszechnio si mniemanie, e wtedy nastpi

W

musiao skoczenie wiata. Chodziy przeraajce stwierdzajwieci o nadzwyczajnych zjawiskach, cych niby przepowiednie Apokalipsy, jak np. o deszczach kamiennych, o dziewczynie z szyj gsi, o jaskini napeni czaszkami udziciezbóju, który

ca

Gdy

mi.

je'dnak

min

ów

role strasznj^

przypisy-

wiata zasugom pobonego, dobroczynnego, agodnego króla Roberta II (996 1031) nazywano go witym, a chorzy cisnli si do niego po cudowne uzdrowienie. Jako Robert, a nastpnie

wano

ocalenie

inni królowie z

—

domu Kapeta,

leczyli skrofuliczne cier-

'gowy i oczu przez dotykanie rk. Panowie lombardzcy ofiarowali mu koron wosk, lecz on jej nie przyj przez poczucie saboci sil pienia

swoich. ale

Z wasnymi wasalami

zblia si do

nigdy

nich przez przymierza

nie i

walczy,

zwizki po-

Trzy maestwa jego wszalce byy pierwsz rozwiód si, z drug,' ukochan Bert rozwie si zmusi go papie z powodu pokrewiestwa w 4-ym stopniu; trzecia, Konstancya z Aretalu, ot-worzya mu wprawdzie wstp do Francyi poudniowej i zwizki z królem Nawarry, ale stafa si sprawczyni zaburze. krewiestwa. niepomylne:

on

z

—

Henryk I (1031 1060) czynny, ruchliws odwany, nie mia jednake powodzenia w zamiarach, Odstpif najprzód

cz

wasnego dziedzictwa ksi-

—

147

—

cni rsiormandyi, Robertowi Dyablu, za dostarczane przeciwko innvTn wasalom posiki; gdy za ten ksipokutujc za liczne swe zbrodnie, przedsiwzi pielgi-zjTnk do Jerozolimy, z której nie wróci, król Henryk zabra jego syna Wilhelma, nazAvancgo z czasem Zdobywc, niby na wychowanieT" Atoli baronowie normandzcy wystpili zbrój no, pobili króla i odebrali mu swego ksicia. Sam Wilhelm, doszedszy penoletnoci, po razy kilka najeda ziemie królewskie i wymusza traktaty z korzystnemi dla sie-

,

bie

ustpstwami.

on

a

Henryk sprowadzi (trzeci) z Rusi, z KiBya to Anna jowa, podobno dla duego posagu. córka Jarosawa Mdrego (§ 56). Przezwawszy ma, nie dbaa o syna 8-letniego, lecz wysza nie dugo i

za

m

powtórnie, za jednego z wasali

^).

Filip I rozpocz; dugie panowanie (1060

— 1108)

pod opiek krewnego swego, Baldwina V hr. Flandryi, rady urzdników. czasie tej regencyi Wilhelm Normandzki zdoby Angli, przez co sta si jeszcze niebezpieczniejszym, ni dawniej, ssiadem. doj-

W

i

W

rzaym wieku

Filip

toczy kilka wojen z baronami,

podbi, skonfiskowa i naby przez kupno kilka posiadoci, spiera si z papieami o wadz nad duchowiestwem, rozdawa biskupst^'a i opactwa takim, którzy mu zapacili wicej przez 13 lat pozostawa pod ;

ekskomunik kocieln za

maestwo

z Bertrad obedyency ( t. j,' wyznanie ulegoci) papieowi w r. 1088. Ubezwadniony niezmiern otyoci, wyrcza si od r. 1097

andegaw^esk.

Zoy

J) Raoul'a hr. Crepi

i

nareszcie

Yalois (C2yt.:

Krpi i

Waloa).

—

148

—

posugami syna, króla "wyzrxaczonego" tiis) Ludwika VL

TRESC ROZDZIAU. Od potga wasalów, a

(rex designa-

czasów Karola ysego wzrasta hrabiów Pan/a i Ile-de-Fran-

szczególnie

cc'u._

88/ po detronizacyi Karola Otyego obrany Endes za zwycistwo nad Norn^andami. Po nim panuj jeszcze Karolingowie: Karol Prostak, Ludwik Zamorski; Lotaryusz IV i Ludwik V leniwy. 911 Rolf czyli Rollon, wiking, otrzymuje od Karola Prostaka ksistwo Normahdyi na chrzcie przyjmuje imi Roberta (I). 987 Umiera ostatni król Karoling Ludwik V; obrany potomek brata Eudesowego Hugo Kapct, protoplasta czysto-francuskiej dynastyi, istniejcej do dzi dnia. By suzerenem 55-u pastewek feudalnych, a z trudnoci pokona Karola lotaryskiego, ostatniego Karolinga. Umar 996 r. lÓOO-ny rok przypad na panowanie Roberta, któremu lud i

koca 3v.'iata moc ucze Gerberta pobony

przypisywa oddalenie skroiuów.

By

to

i

leczenia i

cudownego

dobroczynny. Jed-

nake dotknity by kltw papiesk za maestwo z Bert.

I wzrasta potga ksit Normandyi: \Mlhema Zdobywcy, królowie zfa francuscy pokonywa wasalów swoich gówn podpor wa-

Za Henr>'ka I Roberta Dyaba nie

s w stanie

dzy czterech

i

Filipa

i

pierv\^szych

;

Kapetów

jest

duchowiestwo.

ROZDZIA

X.

ANGLIA.

Wysp

§ 40,

Pryden

czyli

Brytania,

odkry(Gae-

t przez Cezara, zamieszkiway ludy Celtyckie lowie czyli Gallowie,

Kymrys czyli Kambrowi

grys czyli Logryjcz5'kowie)

a

.

i

Lloe-

Wiksz cz jej podbili

Rzymianie do rzek Fort iKlajd.pozaktóremi zaczynaa si kraina górzj-sta, zamieszkana przez Piktów ^) Skotów ubogich, yjcych patryarchalnie klanami (osadami, nalecemi do jednei

e

go rodu), a tak walecznych, trzeba byo odgronich murem, obronnj-m. cigu 400letniego panowania rzymskiego podbici Kambrowie i Logrj^jczykowie, zwani spoinie Bretonami, przyjli wiar chrzecijask, osv/oili si z cywilizacy, lecz zniewiecieli, poniewa nie brano ich do suby wojskowej. Gdy w roku 408 wymaszero-way std legiony rzymskie i zeszy stra.e z muru

dzi si od

granicznego,

Szkotów, a

Okoo

r,

W

wnet zaczy si napady Piktów i Bretonowie nie mogli si im obroni. 449 przybyli na trzech wielkich okr-

Saksonowie z botnistej krainy, pooonej przy wyjciu Elby. Król Wortigern wezwa ich na pomoc da im W5-sepk Thanet na Tam.izie do zamieszkania. Niedugo przybya wiksza gromatach

i

1) li

Picti

bobie

znaczy po acinie: "malowani;" zapewne tatuowa-

skór obyczajem ludów

dzikich.

— 150 — da na 17 okrtach pod gista

Horsy.

i

Dzielni

wodz ci

d^-A-óch

wojownicy

braci:

Hen-

pobili

Szko-

swe upy z Bretonami, ale potem ziemi i ywnoci, w razie odmowicej dali coraz rabunku, nareszcie zajli poudniosi do wy brali zaoyli sobie krópówyspu i koniec wo-wschodni (t. j. gród Kenmiastem Kenterbery z Kent lestwo

tów

rozdzielili

i

w Kentware-borough, Canterbury). Potem i wodzowie inni at przybywali dziesitków par poudnioczyli Sussex królestwa: zakadali z kolei we saksoskie, Wessex^ czyli zachodnie, Essex czyli wschodnie ^) i Middessex czyli rodkowe saksoskie z miastem Londynem (Long-Din). tu,

Za przykadem Saksonów

przesiedlali

si te

ich

ssiedzi z duskiego wybrzea, Anglowie, i zakadali vSwoje królestwa: Nortumbry (Nort!^umberland czyli kraj na pónoc rzeki Humber), OstAngli, Mercy (Merk, zapewne pograniczne z zwaa wolnym Bretonami) i Deir, której

cz

si póniej Bernicy.

Tym

sposobem do poowy

leczni przybysze opanowali

siejsz; królestwa ich czyli

pta

o

Siedmiu

=

7,

ich 8

arche

r.)

wa-

prawie Angli dzi-

(od greckiego wyrazu:

= pastwo), i

wieku (560

otrzymay nazw Heptarchii

Pastw

wikszych

I

ca

kilka

lie-

chocia waciwie by-

maych,

Bretonowie wcale nie mieli ochoty ustpowa swoich pól, wsi i miast, lecz nie mogli oprze sf

—

1) Zaoycielem pierw-szego by Aelic (478 490), go sawny, ale bajeczny Cerdi (494 534). trzeciego win (530).

—

drugie=-

— Asc-

— 151 zdobywcom;

za morza na wybrzeBretani tu zachowumow; drudzy ustpowali

uciekali

jedni

a

francuskie, gdzie zajli

j

do dzi

s.v

ku zachodowi,

w

dawn

a

znaleli bezpieczne schronienie

górach Kornwalii

i

Walii (Wales, czytaj

te przechowuj do dzi

gdzie

ck. Artur

zasyn

z

Okrgego

rjcerzy

Europie zachodniej.

Uels),

:

mow

dnia dawna

Nauczj^li si^ z czasem

celt)

ich

i

wojowa,

król

a

walecznoci; cz^^ny jego i I2-u Stou byy opiewane w caej I

on wszake musia

ust-

prowincyi wrogom, a mier znalaz w 537 w bitwie nieszczliwej (pod Madraud). Wszystkie te pastewka anglo-saksoskie yw nieustannych woj nach; zdarzao si niejedno-

pi dwóch r.

j

e

jeden król zwyciski zdobywa sobie zwierzchnictwo nad innymi i stawa si wodzem wojska pastw kilku. "J^aki zwa si bretwald ^) czyli szerokowadnym (niby hegemon grecki lub cesarz wiatka Brytaskiego) Ale od wszystkich

«V.krotnie,

.

zwycistw wojennych waniejszym faktem glo-Saksonów

ksiy w. Augustyna w

byo

przewodnictwem

przybycie

An-

dla

rzymskich pod r.

596

z rozka-

Bretwaldamibyli: Aella król Sussexu, Ceawlin wnuk Cer616), pierwWessexu (560), Aethelbert kr. Kentu (560 przyj chrzest od Augustyna, Eadwn kr. Nortumbryi (617 633), Oswald kr. Ostanglii (655), Oswin kr. Bernicy 796) z wale(659) etc. Sawnym by kiól Mercyi Offa (758 1)

—

dic'a z szy, co

—

cznoci

—

i

praw mdrych. Dzi

jeszcze

s lady wau

i

rowu (Of!

fas-Dyke), którymi ubezpiecza on swoj granic od [Wallijczyków. w stosunkach z Karolem Wielkirri. Ale lei popenia wielkie zbrodnie, za które wedug poda spada kara na rojego (Cynedrithe) utopili zbójcy w. stulzinc jego: dni, z córek jedna posza do klasztoru, druga zako6cz>'a ycic jako ebraczka na ulicach Pawii; syn umar w kilka misie ey po wstpieniu^na tron i tym sposobem ród Offy wygas

By

dumn

on

— 152 — zu papiea Grzegorza W-go (§ 29) dla zaszczepienia wiary chrzecijaskiej, której Bretonowie nie chcie Szczliwym trafem ówli wrogom swoim udzieli. czesny król Kentu i Bretwalda by onaty z królewn

rodu Merowingów chrzecijank; za jej wstawieniem si pozwolono misyonarzom wnij do stolicy Kenterbery, Augustyn wszed procesyonalnie z oka-

zaoci

w

a

biskupi, nawróci króla

Anglii katedr.

Po latach

i

zaoy

kilku prosi

pierwsz

ju

papie-

ksiy, "albowiem niwo jest takwielkie, e robotników brakuje. "Ustanowi te 12 dyecezyi a o wicej

chocia mier (608) nie dozwolia mu dokoczy dziea, lecz nastpcy jego w cigu lat kilkunastu rozszeHeptarchi.W Norrzyli wiar chrzecijask na tumbryi Paulin Rzymianin zosta arcybiskupem pónocnych królestw z siedzib w Jorku (Ever-vic) Duchowiestwo, hojnie uposaone, pozyskao wkrótce wpyw rozlegy; królowie anglo-saksoscy odprawiali pobone pielgrzymki do Rzymu, a czasem wyrzekali si tronu dla lubów zakonnych staway klasztory, które zasyny wkrótce jako ogniska cnót Std wychodzili najznakom-itsi misyonai owiaty. rze, jakw. Bonifacyusz uczeni, jak Beda Czcigodny (Yenerabilis) w VII w. i Alkuin. wiadomy iu nam przyjaciel Karola W-go ^).

ca

.

;

i

1) Bretanowi«, zawsze paajc nienawici do Anglo-baksonów, nie chcieli te mie stosunków z Rzymem, mieli swoich 7 biskupów i sawne klasztory: Ava!lon. Bangor, Jon, za duchownym uznawali opata Jony (dzi na wyspie Hi). Wyrobili oni sobie niektóre odmienne zw>-czaje przy obchodzie wit wielkanocnych, lubach it. p., wic le byli od papiców widzia-

gow

ni.

— 153 — 1)

Dom

Cerdika.

W

r. 8oo na wezwanie przyjació wróci z § 41. wygnania Icról Wessexu Egbrt (8oo 836) Trzynacie lat spdzi on na dworze Karola W-go i przypatrywa si, jakim sposobem tworzyasi wielka monarchia Franków (Francia). Za tym przykadem zapragn Egbert utworzy z królestv/ anglo-saksoskich jedyn Angli. Po kilkuletnich przygotowaniach rozpocz wojn z Bryttami; nastpnie zosta wezwany do królestwa Mercyi, szarpanej zamiekrwawej bitv/ie (pod Ellonszkami domowemi. dun 823) zwyciy najodwaniejszego pretendenta do tronu (Beornwulfa) wtedy Mercy posiad. Z Kentu, Essexu i Ost- Anglii po wypdza królóv/, a Nortumbryjczycy sami wyszli na jego spotkanie, ofiarujc danin i zakadników. Po tych zwycistwach

—

.

W i

"Rada Mdr^^ch" (witena gemote) okrzykna go królem Anglii w niektórych v/szake krajach pozostali dawni królowie, lecz uznali jego wadze zwierzchni, jako bretwaldy (8-go z kolei). Poniewa królestwa anglo-saksoskie nie róniy ;

si pomidzy sob narodowoci, wic poczenie ich nie sprowadzio adnych zych skutków, owszem,

wróyo wiksz pomylno. od

r.

Lecz na nieszczcie

zaczy nawiedza Brytani flotylle uNormandów z Danii ^). Egbert poniós

833

piesldch

1) Pierwszy raz ukazali si tu Normandowic przed Egbertem roku 787 na trzech tylko okrtach. Urzdnik saksoski przyszed spyta ich czego potrzebuj ? oni za zamordowali go z caorszakiem i, zrabowawszy wsie okoliczne, odpynli niezwlo-

w

:

ym c

n

e.

— 154od nich

pdzi

porak,

ale

we dwa

lata póniej pobi wyZa panowania nastpnego

ici z Kornwalii.

i

Duczykowie nie poprzestaj na doranych rabunkach, lecz usiuj (od r. 855) usadowi si na stay pobyt nad rz. Humber (czytaj Ember) Daremnie walcz z nimi podbili te Ost-Angli. króla Etelwulfa

:

;

trzej synowie Etelwulfa ^) czwarty, najmodszy, Alfred (871 901) obj pastwo w chwili nader niebezpiecznej. Gdy szed za pogrzebem zabitego w nieszczliwej potyczce brata swojego, nadbiegli ;

—

gocy cznie

i

e Duczykowie weszli ju w Wyruszy przeciwko nim niezwo-

z doniesieniem,

granice Wessexu.

odtd

zwodzi zacite, czasem

przez lat siedm

kadym rokiem przybywali coraz inni "królowie morza" i coraz dalej rozpocierali swe rabunki, poogi, morderstwa. Wsie, miasta (nie wyjmujc Londynu), klasztory z bogatymi ksigozbiorami leay w gruzach chrystyanizra nawet zwyciskie boje

;

lecz 2

;

by

bizkim wy tpipia nad Angli rozpostary si ' znów cienie barbarzystwa. ;

Rozpacz ogarna wreszcie nieszczliwych Saksonów: jedni uchodzili za morze, inni poddawali si w niewol najstraszniejszemu z wikingów, Godrunowi. Alfred chcia jeszcze walczy; posacy jego obiegali wsie i miasta, woajca "Ktokolwiek nie jest nikczemnikiem, niech wychodzi z domu i do króla pieszy;" lecz nikt prawie sucha nie chcia; zaltf* 4wo maa garstka wojowników stawia si na to

w^

J)

Etelbald, Etelbert

i

Eteired.

•

— i5b —

•

wanle. Opuszczon}'' od ludu, król musia pomyle o wasnem ocaleniu ucieka do obcych krajów.

—

Lecz Alfred nie móg si rozsta z ziemi rodzinn, kocha nad ycie. Wic porzuciwszy dv/ór i szaty królewskie, zaszed w bagniste puszcze Sommersetu i ukry si w chaupie swego pasterza. Poszukiwali go Duczykowie, ale nadaremnie ^). Tymczasem Saksonowie doznawali srogiego uciemienia pod panowaniem wrogów i zaczli nieposuszestwa, okazanego swemu dobremu i odwanemu królowi. Dopytywali si o niego najprzód eteiiagowie Sommersetu i przychodzili z zapewnieniem wiernoci. Alfred kaza zbudowa w lenem, bagnistem ustroniu zamek obronny, zwany "Wysp Etelingów" (Aethelney), skd urzdza niespodziewaich wyposzy z caego ne napady na Muczyków, Sommersetu. Wtedy znów rozesa goców po kraju, powoujc wszystkich zbrojnych na miejsce, zwane Kamieniem Egberta (w pobliu miasta Frome). Wkrótce zebrao si tu znaczne wojsko i zatknito sztandar saksoski z wyobraeniem smoka. Alfred, przebrawszy si za barda-piewaja, z arf w rku wszed do gównego obozu Duczyków pod Eddington i poty im piewa, dopóki nie obejrza wszystkich zaktków. Potem, wróciwszy do swoich, uderzy na nieprzyjaciela tak nagle, Godrun (czy-

bo

j

aowa

a

mów

e

1) Raz wpadli do tej samej chaupy, lecz przytomna gospodyni kazaa wsadza chleb opat do pieca królowi swojemu i uderzya go jeszcze po karku, niby jako niezrcznego parobka. Tem wanie ocalia go, bo Duczykowie poszli sobie dalej, nie domyliwszy si prawdy.

—

156

—

Gutbred) musia prosi o pokój przyj wiar cirzecijask, obieca zadowoli si pónocn Angli by

li

:

i

dobrym ssiadem. Z innymi wszalce jowa.

Przyrzeczenia tego dotrzyma. lo-ólami Alfred dugo jeszcze wo-

Dopiero po 15-Ietnich zapasacli 56 bitwaci od upieców i odzyska Loni

zdoa uwolni Angli dyn

(886).

Po tylu przebytycli nieszczciaci Icraj znajdowa si w ndzy nieadzie: v/ic Alfred stara si zaprowadzi porzdek broni ludzi dobrych a pracowii

i

od zioczycówi. Zwoa "Rad Mdryci," to dostojników i sug królewskich (earl, than), roztrzsa z nimi-^rawa dawnych królów (Etelberta,

tych.

jest

Offy, Ine'go),

poprawia

pnie podzieli królestwo

nowe obmyli. Nastcae na szery (shire) czyli i

w kadem ustanowi szeryfa (sciregerektórym poddani byli naczelnicy setnictw (hundred) i dziesitnictw (thyting). Jeli gdzie-

hrabstwa

i

fa, sherif),

kolwiek znaleziono trupa, nietylko dziesitnik, ale Wszyscy m.ieszkacy dziesitnictwa powinni byli wy-

nale morderc

lub sami

nin za gow zabitego. rza, to

du

kar

pie-

Jeli pojmano zbrodnia-

prowadzono go na

powoywa

zapaci

sd

przed szeryfa, który

lo-u lub 12-u ludzi z setnictwa, odbie-

da prawdziwego

orzeczenia,

czy oskarony jest winien rzeczywicie.

Z takich

ra od nich przysig

i

urzdze rozwiny si du

(selfgovernment) ,

najdoskonalsze

n

i

z

czasem zwyczaje samorz-

sdy "przysigych"

wiecie,

obecnie

(jury)

v/prowdzone

^157

—

we wszystkich pastwach chrzecijaskich ^) Sam te Alfred zasiada czsto na "awie królewskiej' (Kingsbench) dla rozstrzygania skarg sdowych. Przy takim porzdku zbrodnie stay si bardzo rzadkiemi; powiadano, e jeli kto rzuci na drodze kies .

j

znale nazajutrz nietknit. móg Mogli teraz kupcy bezpiecznie przewozi swoje towary i sprzedawa je taniej drogi i mosty byy naprawiane. Alfred stawia róne budowle w Londynie miastach. Ulice jednak byy jeszcze ciai innych sne i brudne, domy drewniane, trzcin lub kryte, bez podóg i drzwi porzdnych, poniewa nic wymylono jeszcze tartaków do piowania desek. Napaacu królewskim wiatr dmucha przez ciawet ny, a po wsiach lud mieszka w lepiankach bez okien ciemnych mieszkaniach panowaa i kominów. te ciemmota umyso^ya. Alfred w wieku dziecinnym nauczj^ si od matki tylko pieni anglo-saksoskich i czj-tania; ale póniej sam zapragn owiaty. 36-3-m roku ycia nauczy si po acinie i chciwie czytywa dziel Boecyusza: "O Pocieszeniu filozozota, to

;

som

Vv''

W

W

^)

Doskonao sdu

bardziej polega,

przysigych (krj-minalnego) na tem

naj-

e ich nikt nie moe ani przekupi, ani zastraszy

grobami, poniewa do domu sdowego wzywaj si po kolei obyv."atele rónych stanów, nieposzlakowanej uczciwoci w liczbie okoo 144, a gd\' si proces zaczyna, nazwiska ich A\'ycigaj si z urny losem, dopóki si nie zioy komplet 12-tu; oskarony i oskaryciel mog usuwa kadego, kto budzi jakiekolwiek podejrzenie co do stronnoci, lub uczciwoci. Gdy tacy wybracy po wysuchaniu wszystkich wiadectw i mów sdowych wyrzekn: "Nie winien!" wtedy oskaronego trzeba uwolni na cae ycie od tego oskarenia: jeli za okae si winnym, Vvi:edy sdzia królewski wymierzy kar.

— 158 —

_

t," Orozyusza History powszechn, Bedy Histo"" t. p. Wszystko to ryc Anglów, Grzegorza W-go przetómaczy dla swego- ludu na jzyk anglo-saksoski. Jedzi do Rzymu dla zoenia czci papieowi, a w tej podró)^ szuka znajomoci z ludmi u* czonymi.*- Zaprasza do swego dwory tak CudzoT i

ziemców, jakote krajowców znakomitych wiedz. Do takich goci ulubionych naleeli: Grimbald i Jan Szkot Erigena, filozof. Jeli jaki eglarz wróci z dalekiej podróy, Alfred wypytj^wa go zaraz o wi-^ dziane ludy i kraje i tym sposobem geogra^

uoy

w

znajdujemy troch wiadomoci nav/et o Polakach. Od etelingów wj^maga, aby ich dzieci umiay czyta i znay pieni ojczyste, a dla szerzenia wyszej nauki zaoy podobno szlco w Oxforfi,

którfej

dzie, która

dzi

jest

sawnym

uniwersytetem.

Wród zatrudnie tai rónorodnych i licznj^ch nie zapomina te o Ducz-ykach. Budowa wci okrt}'- podug nowego, mdrze obmylanego modelu o 6o-u wiosach i utrzymywa zawsze w gotowoci poow, To te, gdy w r. 893 przyb}-! z,'300 okrtami król morza Hasting czyli Alsting, Alfred walczyi z nim przez cztery lata i w kocu odpdzi go; potem aden wiking nie miajuzbliasi do brzegów Anwojska.

glii.

^

Umar Alfred w 52 roku ycia i w testamencie wyrazi yczenie, aby naród angielski bjd tale wolnym zawsze, jak wolnemi myli jego. tych sowach

s

W

przedmiertnych wyrazi raz jeszcze wielk jak dla swych wspóziomków czu przez cae

mio, ycie,

-159bijc si za nich pracujc dla nich bez wytchnienia ') Nazwano go te Wielkim, chocia panowa nad krajem maym, ubogim ciemnymi, a jeden ze znakomii

i

tych historyków angielskich (Freeman) utrzymuje w caej historyi niemasz imienia, któreby nawet,

e

dorównao M^iellcoci Alfredowi. Pod rzdami jego potomkó^W ^) Anglia uywaa pomylnoci przez cay wiek X. Szczególnie sawnym by jego wnuk Etelstan, zwycizca Duczyków i Szkotów, zaprzyjaniony z królem niemieckim Ottonem W-kim, który by z jego siostr (Edyt) onaPrzed r. 975 ju caa Anglia bya zjednoczona,ty. a Szkotowie i Walijczykowie uznawali zwierzchnictwo królów z rodu Cerdika: król Edgar zwa si nawet cesarzem caego Albionu.

§ 42. r.

Nieszczsne czasy nastay dla Anglii okoo

looo-go.

dowie, a

Znowu zaczli napastowa

niedony

król Eteired II

j

Norman-

obraca podatek

Zasuguje na podziwienie ogrom prac, wykonanych w ciktórych 19 upyno w wojnach z Duczylcami. To byo moliwem tylko przy zachowaniu cisego porzdku "\v zatrudnieniach. Alfred dzieli dnie swoje na trzy równe czci powica z nich jedn sprawom pastwa, drug naukom, trzeci potrzebom fizycznym, a poniewa nie mia zegara, wic urzdzi Eobie wiecznik o 6 wiecach, z któr^/ch kada palia si 4 godziny pali je z kolei, od powiewów za wiatru zabezpiecza zasonami z przezroczystej skóry. 2) Syn Edward I Starszy (901 924), waukowie: Etelstari (924 941), Edmund Wspaniay (941 946) i Edred Doskonay (Escellent 946 955), prawnukowie: Edwin, król Wessexu i Edgar Mionik Pokoju, król Mercyi owym cza(do 978). z pobonoci w. Dunstan opat (umar 988); by on dosie radc, opiekunem królów i rzdzi mdrze. 1)

gu

lat 30, z

i

;

—

syn

—

—

—

W

— 160 — Duski (DaenegeldJ na opacanie daniny, zamia.t obrony brzegów. Gdy mu ju brako pienidzy, po stanowi pozby si wszystkich zamieszkayci w Anglii Normandów i na dzie 13 listopada 1002 roku» o godzinie umówionej urzdzi rze w. Brajs (Erice) której ofiar pada te sioatra gronego króla Danii Swenona (Gunhild). Paajc pragnieniem zemsty, ów Sweno czyli Swegen rozpocz od roku 1004 zawzit wojn. Miasta Oxford i Kenterbery zostay spalone, arcybiskup (Aelfeah, czytaj: Elfi) zamordowany, a w roku 1013 przybya nowa flota z ogromnem wojskiem, w którem kady wojownik "by czowiekiem wolnym, synem wolnego i w sile wiekU'." Anglii, Po wyldowaniu wojsko to posuno si v/ zabierajc konie po drodze, niszczczapasy po wsiach i zabijajc gospodarzy. Etelred uciek do ksicia ,

gb

Emm

by Normandy z którego siostr MRada si Duczykom, a onaty, Londyn podda drych uznaa Swegena królem Anglii. Lecz w kilka miesicy po takim tryumfie "Szczliwy Swegen" francuskiej

umar w nuta

I

i,

10 14 roku, pozostawiajc

dwóch synów Ka:

Haralda.

Gdy obaj ci modzi królowie bawili w Danii, wróci do Anglii Eterled wkrótce umar wprawdzie, ae syn jego Edmund, zwany Bokiem elaznym (Ironside) waczy dzielnie z wracajcym Kanutem, dopóki nie zgin z rki mordercy (1016 r.). ;

,

Kanut Wielki

^)

(waciwie Knud 1017

1) Zrodzony z Polki, córki Mieszka lesawa Chrobrego,

:

I,

—

1035)1

by wic siostrzancm

Bo"

— IGI — zada

stanwsz}' pod Londynem, korony anglosaksoskiej, twierdzc, i sam Edmund przekazywa mu i powierzy opiek nad dziemi swemi. Wielkie zgromadzenie (gemote) biskupów, tenów i wolnych wacicieli ziem.skicli poddao si jemu. Kanut chcia panowa nie jako zwycizca, lecz jako prawowity nastpca dawnych królów wic oeni si z wdopo Etelredzie, Emm, która tym sposobem bya

j

w

;

on dwóch królów

i matk dwóch królów. Szanoprawa anglo-saksoskie, okazywa wielk pobojako chrzecijanin (ojciec za j ego Sweno chrzci si po kilka razy i wraca do wiary Odyna) pobudowa Icaplic na grobie Edmunda, odbudowywa zrujnowane kocioy, oddawa cze zwokom zamordowanego arcybiskupa (Elfi) objeda prowincy, sam wymierzajc sprawiedliwo, r. 1027 przedsiwzi podró do Rzymu, eby pozyska "opiek ask w. Piotra" i obieca papieowi nietylko regularne wypacanie dziesicin, ale i oddzielny podatek, zwany "witopietrzem," papie za zmniejszy arcybiskupom angielskim opat za palliusze. Rzymie spotka si Kanut z cesarzem Konradem II królem burgundzkim Rudolfem III; obaj zgodzili si zwolni od wszelkiego ca pielgrzymów i kupców angielskich, podróujcych przez ich kraje. Po mierci Haralda Kanut odziedziczy Dani, potem podbi

wa

no

,

,

W

i

W

i

Norwegi ;panowa tdy nad trzema królestwami sy-

n

i

jako najpotniejszy monarcha pónocy.

Umierajc, Kanut przeznaczy Angli dla modszego syna^ zrodzonego z

Emmy, Harta Knuta,

,

— 162brami wynika

wojna,

w

Pomidzy znaczn rol mia

Haralda.

a inne kraje dla -starszego,

której

Godwin, z pochodzenia vSaksoczyk ^), ulubieniec Kanuta, rzdca Wessexu, oeniony z dusk ksiniczk. Zwyciy najprzód Harald i panowa do 1039 r., potem Harta- Knut w^stpi znów na tron Uciska on poddanych podai panowa do r.-i042.

pdzi ycie hulaszcze; Duczykowie jego dopuszczali si gwatów upiestwa. Zniecierpliwieni Saksonowi zbuntowali si. a na ich czele stan Godwin, Gd}' bezdzietny Harta- Knut umar nagle wród tkami,

i

Godwin ogosi królem Edwarda^ sprowadzonego z^ Normandyi, najmodszego z synów Eteleda i Emmy.

pijatyki,

r

EdwarH Wyzaawca

—

1066) by powitany (1042 radonie, jako potomek Alfreda W-go, jako wskrzesiAle niedugo trwaa ta raciel rzdów narodow5.xh.

do. WychQ:y\'any na obczynie król chtnie przyjmowa towarzyszów modoci rozdawa im Avysokie i

urzdy; nawet arcybiskuptw^o kantuaryjskie odda Normandczykowi, Robertowi; na dworze panowaa mowa francuska; Godwin hyl usunity od rady aUraony niewdzicznoci, wznieski królewskiej. ci on rozruchy, a Saksonowi ujmowali si za nim tak gronie, e król musia go do urzdów przywróci i

e

Pochodzenie Godwina jest zagadkowe: jedni powiadaj, pasterza Ulfnota i ocali ycie jakiemu znakomitemu zdrad zyska sobie wzgldy Duczy^^ Duczykowi; drudzy, bi si walecznie za Edmunda, a po jego mierci pierwków; inni, szy uzna Kanuta, który go polubi za wymow, w radzie i charakter przyjemny w obcowaniu. 1)

by synem

e

e

mdro

— 103 — jego córk Edyt

polubi przybyszów normandzkich spokojnie, ogasza poyteczne prawa, budowa wspaniae opactwo Westoddali.

i

Odtd panowa ju

minsteru, istniejce do-dzi dnia.

Po mierci Godwina (1053) Edward pokocia jego syna Harolda, modzieca picknycli przymiotów^ uwielbianego w caym kraju. Modsi za s^-nowe Godwina byli odesani na zalcad wiernoci ojca do Normandyii przebywali tam przez lat kilka. Harold prosi cróla o powrót da braci, z atwoci otrzyma pomyln decyzy i sam si wybra po nich do Normandyi. Podró ta sprowadzia fatalne przygody. Skutkiem burzy okrt si rozbi; Harold uratowa si wprawdzie, lecz fala wyrzucia go na wybrzee nalece. do~ jednego z irabiów normandzkici ten za uwizi go, domagajc si okupu na zasadzie prawa brzegowego. Harold musia wyprawi goca do ksicia z prob o wyzwolenie uwolniony niezwoRuan) i dozna cznie, przyby do Rouen (czytaj Wilhelm, obsypujc go przyjcia. uprzejmego stara si pozj^ska zabawy, dla darami, urzdzajc w serdeczne rozmowy. si przyja jego i wdawa o latach dziecinnych, opowiada Raz na polowaniu spdzonych razem z królem Edwardem, i o syszabdzie mianonych niejednokrotnie obietnicach, wany nastpc tronu angielskiego, jeli na tym tronie Edward zasidzie. Po takich zwierzeniach nagle zagadn Wilhelm Harolda, czy nie zechce mu dopomódz z czasem do otrzymania obiecanej korony? Harold zmiesza si, odpowiedzia zrazu dwuzna;

;

:

Ksi

e

— 164 — e

polubi córk póniej musia przyrzec, wojsko jego wpuci do zamku Doveri siostr sw wyda za jednego z panów normandzkich. na tern. Wilhelm zebra wszystkich baroNie nów Normandy! na wielk rad zada} od Harolda, cznie, ale

Wilhelma,

e

e

do

i

aby

przyrzeczenia swoje publicznie

powtórzy

i

przy-

sig st-wierdzi.

Harold musia przystpi do mszau, pooonego na okrytym pulpicie, i powtórzy dyktowane mu sowa; baronowie krzyknli: "Niech Bóg

— a wtedy zdjto okrycie

mu

pomaga!"

si,

e pod mszaem znajdoway si relikwie, zwiezio-

i

pokazao

ne z wielu kocioów. Wic przj^siga miaa by niezwykle uroczyst. Poczem Wilhelm uwolni gocia i odda mu braci, prócz jednego, pozostawionego w zakadzie wiernoci. Król Edward z przeraeniem dowiedzia si z ust Harolda o tych przygodach, bo, znajc charakter Wilhelma, przewidywa nieszczcia, dla Anglii. Smutne przeczucia trapiy go do koca ycia. Umar zreszt spokojnie, kochany i opakiwany przez naród cay. Prochy jego spoczy w opactwie Westminsterskiem

).

Chocia z domu Ccrdlk^ pozostawa mody wnuk Edmunda, Edgar Eteling, lecz Anglo-Saksonowie woleli

ofiarowa tron ulubionemu Haroldowi. Wkrótstano poselstwo od ksicia Normand}'!

ce atoli

1) Za ycia Edwarda Wyznawcy' mia miejsce wypadek, który posuy Szekspirowi za temat do znakomircj tragedyi, mianowicie: zamordowanie króla szkockiego DLincan'a w r. 1039 przez Macbeth'a.

—

ItJn

-

przypomnieniem zaprzysionych zobowiza. Hawymawia si, do przyjcia korony zmusia wola narodu. go Wtedy Willielm zapowiedzia, vv cigu rolfu przyjdzie dopomnie si dugu. z

e

rold

e

2)

DOM NORMANDZKI.

—

§ 43. Wilhem Zdobywca (1066 1087) rozgosi jak najdalej "straszne wiaroomstwo Saksona"

wysawszy do RZymu zrcznego ksidza Lanf ranka, zaniós skarg przed stolic Apostolsk. Lanfrank umia zjedna poparcie wpywowego mnicria Hildebranda (§ 49) obiecujc, e Wilhelm bdzie posuszny papieom rzetelny w opacie witopietrza. i,

i

Zreszt krzywoprzysistwo

papie Aleksander helmowi, lecz

byo

Wic

widoczne.

przysdzi Angli Wilposa mu chorgiew powicon pierII nietylko

i

cie z wosami w.

Piotra.

T^^mczasem Wilhelm werbowa z caej Francyi wojowników, obiecujc sowity i zdobycz z rabunku. 400 wielkich statków i 1000 odzi zebrao

od

si

w porcie St.-Valery w tym samym i

28 wrzenia) przy

pomylnym

przybia do brzegów Anglii

1066 roku

(d.

wietrze liczna ta flota

w

pobliu miasteczka

Hastings.

w Jorlcu, gdzie leczy w zwycfskiej walce z niegodzi-

Dowiedzia si o tem Harold

si

z rany, odniesionej

wym

bratem swoim (Tostig'iem)

jego, królem Norwegii

sprzymierzecem Haraldem Okrutnym. Zai

— 166 — wezw}

w,

'niezwocznie wszj-stkie hrabstwa na wypr-*

czekajc naprzyjciepospoitegoruszenia, 6-ma tysicami pod Senlac w pobliu Hapobieg stmgs. Tu zasza bitwa pamitna stanowcza (Fig. Saksonowie, usypawszy na wzgórzach okopy,^ 17). dzielnie razili swymi toporami Francuzów ju wszcz Wilhelm si popoch, zacza si ucieczka (Fig. 18) lecz nie z

i

;

;

Fig. 15.

Natarcie normandzkiego rycerstwa na pieszych Anglo-Saksonów, (Podug haftowanych kobierców z Bayeux.) Fig. 16,

Norniandowie odparci oO okopów angio-saskich pod benlac.

(Podug kobierców

z Bayeux).

2 trudnofci pi-zywróci porzdek, zagradzajc

drog

wciekajcym bijc ich wóc5;ni. Wtedy irciekl si «3o podstpu. Na jego rozkaz oddzia jazdy zbliyj &§ do linii nieprzyjadebkij i jnagle gievs:ha^. Sa&» i

— 107 — e

mona ju zwycistwa doko" sonowie mniemaj c, na, popdzili za Normandani, opuciwszy swoje okopy; lecz na równinie otoczyy ich czterokrotnie przemagajce siy i Harold zgin z dwoma brami, z wiksz czci wojska swojego, Tajednabitw^a rozstrzygna losy Anglii, bo Wilhelm rzuci postrach bezlitonem paleniem wsi i mordowaniem mieszkaców, a przyszedszy pod Londyn,

obsadzi wszystkie drogi i odci dowozy- ywnoci. Zagroeni godem mieszkacy prosili go o pokój i uznali królem swoim. opactwie Westminsteru przysig, odbya si koronacya. Wilhelm bdzie rzdzi krajem jak dawni królowie anglosaksoscy, lecz podczas samego obrzdu, gdj' lud obe* cn\' zacz wykrzykiwa wiwaty, Normandowie, rozto jest stawieni po wszystkich ulicach, sdzc, okrzyk trwogi, podpalili miasto zrabowali niemao

W

zoy

e

e

i

domów. Rozkazawszy zbudowa w Londynie potny za(Tower, istniejce do dzi dnia ponure wizieAngli do pónonie) Wilhelm cign przez cnej granicy. W^ojsko jego wszdzie rabowao, palio, mordowao. Jorku, zrujnowanym do poo-

mek

a

ca

,

W

wy, wyprawia huczne uczty, a ci

w

Winczesterze lega-

papiescy ukoronowali go po raz drugi (1068). Za"

biera dobra

monym

Saksonom,

eby

je

rozdawa

sWoim wojownikom. Rabowani i niszczeni wieniacy uciekali do lasów, gdzie Ich tropiono zabijano jako i

gowy." Trzy razy powstawali Saksonowig pod dowództwem Edgara Etelinga, lecz wybi si "wilcze

nie zdoali z pod elaznej prawicy Wilhelma

srosz cigali na

siebie

i

tylk
'cia Harolda, obranego królem, pod Senlac w pobliu Hastlngs podbija Angli. Rzdzi srogo, ale umiejtnie. Wydziera urzdy i majtki Saksonom, tv/orzy now normandzk arystokracy. Zbiera opis Winczesterski (Doomesday-Book). 1087—1100 Wilhelm II Rudy okrutnik, Henr>'k I 1100 1135 powciga Normandów. Córka ostatniego, Matylda I' Eraperesse, otv.'icra drog do tronu angi'elsldego Plantaenetora.

ksi

i

—

ROZDZIA

XI.

NIEMCY I WOCHY. a)

Dwaj ostatni Karolingowie.

—

Arnulf (887 899), obrany po Karolu Otyzaraz Normandów, zdob>n^rszy ich obóz okoo m. Luwen, tern ich od dalszych napadów od§ 44.

ym, pobi

i

straszy.

Chcia podbi na wschodniej granicy niedawno powstae pastwo sowiaskie, Wielkie Morawy, lecz nie" móg pokona tamecznego ksicia witopeka (Swatopluka). Wyprawi podobno poselstwo czyli Wgrów, którzy pdzili ycie koczownicze na stepach Czarnomorskich, i zachci ich, aby przyszli na mieszkanie do Panonii. Poma-

do Madyarów

gali oni

w

pustoszeniu

i

Moraw,

ale stali

si te plag

Woch, bo

nieustanne czynili napady mnóstwo ludzi uprowadzali w niewol do poo-

dla Niemiec

i

a

wy nastpnego X-go

wieku.

Sigajc po koron Karola W-go, przedsibra dwie wyprawy do Woch, gdzie królem zwa si spokrewniony z Karolingami przez matk (genealogia Nr. 2) Berengaryusz, a cesarzem niejaki Gwido, mony ksi Spoletu Pierwsza wyprawa nie udaa si z powojska wodu chorób, które zabray wiksz i

.

cz

— 174 — niemieckiego na równinach Lombardy! druga pomylniejsz, bo Arnulf zdoby miasto Rzym ;

bya i

ko-

ronacy cesarsk odby. Wszake znienawidzili go Wosi za gwaty rabunki, popeniane przez wojsko na« i

wet w kasztoracli kocioaci. Zwalano te na niego win wsz3'stkicli clsk, jakie W'growie zrzdzaPrzypisj^wano rjTli mier jego karze Boskiej, ji. i

—

91 1) zowie si Szecioletni syn jego Ludwik (899 Dzieckiem, poniewa zmar nie doszedszy penolejego imieniu rzdzili tnoci (w 18 roku ycia), najmoniejsi dostojnicy: arcybiskup moguncki (HatSaksonii Otton Znamienity (der^Erlauchto) i Panowanie to byo nieszczliwe. Trzy wojska te). wyginy w walce z upieskimi Wgrami. Szczegól.

W

ksi

>

straszn bya bitwa pod Presburgiem 907 r.j gdzie poleg margraf bawarski Luitpold, a liczne woj* sko niemieckie i ksita mora-\vscy byli pobici na niej

gow-. Skutkiem maoletnOvci króla rzdcy prowincyi od* zwyczailisi od posuszestwa stali si panami feudal* nyrai tworz si potne dziedziczne ksistwa l) Saksonia, 2) Lotaryngia, z czasem podzielona na Góri Doln, 3) Frankonia (Rypuarska), 4) Alemania czyli Szwabia i 5) Bawarya z Marchi Wschodni czyDawne gminy germaskie rozprzgy Ji Austry. si; cae spoeczestwo wieckie zaczyna si rozkada na dwie gówne klasy: ciemisklch wojowników i czynszowych lub suebnych chopów. i

;

:

n

Na bezpotomnem Dziecku wygas ^ów niemieckich.

ród KaroHis*

— 175 — b)

§

45.

KRÓLOWIE OBIERALNI.

Nadesza chwila

wana

przyszoci Nie-

dla

mogyby teraz odzyska dawn niepodlego swoj, gdy umar ostatni potomel-c Karola W-go. Ale nikt ju o tem nie myla. Nawet Saksonowie, pokonani przed Podbite przez Franków plemiona

mie.

stu laty (str. 55) rozumieli

dnoci pastwowej biskupi

i

moni

potrzeb utrz^^mania

dla obrony od ssiadó;^.

wanie Frankoczyka, Konrada Konrad

I

(911

Wic

wasale, zjeciawszy do Forchheim

(w Turyngii), powoali na tron jednego i

je-

z

iercogów

^).

— 918) odebra przysig wierno^

od wszystkich dostojników, a jednak dozna od nich

nieposuszestwa gii

i

zuchwalstwa.

Ksi Lotaryn-

podda si królowi Francyi (Karolowi Prostakowi)

mody tego)

ksi

;

Henryk (syn Ottona Znamieniprzemoc zabra sobie Turyngi. Konrad wosaski

jowa z nim, ale bez powodzenia. Przed mierci sam doradzi, aby królem obrano Henryka, jako ksicia

najmoniejszego

stao si

i

dzielnego.

yczeniu temu

zado.

'} We Frankonii synf w kocu I w. ród grafów na Babcfbergu w^ród ziemi sowiaskiej (m. Bamberg); 'bojc si ici »tgi, król Arnulf rozdawa wysze urzdy swym krewnym z rud u Karolingów, ztego ostatniego pochodzi wanie Konrad |>ói

niejsi cesarze

XI-go wieku.

^

76

1)

DOM SAKSOSKI

CZYLI LUDOLFIK-

GÓW.*) (919

— 936)

koronowa si

przez

Henryk nie

I

zwany Ptasznikiem^ skromno, powiadajc:

"Do mi na sawie, em pierwszy z mojego rodu dostpi

Wymaga

królewskiej godnoci."

jednak od

potnych ksit (Szwabii, Bawaryi, Lotaryngii) umia skarci orem. Wgrzy zawsze byli postrachem dla Niemiec. Na

wasali

posuszestwa

i

szybkich -koniach wpadali niespodzianie

i

znikali ze

ni zdoao si zebra wojsko Saksonów, walczce pieszo dawnym obyczajem. Na szczcie w r. 924 Henryk pojma jednego z wodzów zdobycz

pierwej

,

wgierskich zamiast okupu wymóg tedy pokój na Czalat 9, obiecujc nawet paci danin co roku. wybornie. Nakaza, aby kady dziesu tego wity czowiek szed do wojska, albo pracowa nad wzniesieniem grodów obronnych; pozostajca w domu ludno miaa dostarcza ywnocii danin dla wojowników. Urzdzi liczn jazd i odtd w Saksonii wojownik staje si rycerzem (Ritter czyli jedziec). ;

uy

1) Ten ród nalea do starodawnych etelingów saksoskich znanym byt ju w czasie wojen Karola W-go, z którym si nawet by spokrewni przez zwizek maeski (Ekberta z Id, siostr znakomitych panów Adalharda Wali, zaoycieli klasztoni i

i

Znaczenie domu uroso jeszcze wicej pod Lu(t 866 r.), który by gorliwym chrzecijaninem, odby-

Korbijskiego).

dolfem

wa pielgrzymk do Rzymu wyda sw córk za i

króla

Ludwika

Jeden z synów (Brun) uchodzi za fundatora Brunwiku, drugim by Otton Znamienity. 2) Podanie ludowe, przerobione przez póniejszych kronikarzy, gosi, poselstwo, zapraszajce Henryka na tron, zastao go La poowie sokoów. Saksona.

e

— 177 Napadom

.

nieprzyjacielskim sprzyja

brak miejsc Tylko nad Renem i Dunajem istniay miasta, niegdy przez Rzymian, lub przez Karola W-go zbudowane, Henryk popiesznie budowa Merseburg, Hersfeld, Kwedlinburg, otaczajc te grody murem, waami, basztami Kwedlinburgu i osadzajc w nici sta zaog. sam zv.'ykle mieszka. Z czasem powstao wiele miast przy paacach królewskich,^ klasztorach, lub stolicach biskupich, lecz pierwsza pobudka wysza od Henryka dlatego nazwano go "Zao5xielem miast."

obronnj^h

w

Saksonii

i

Turyngii.

W

i

W latach 927

i 928 przeprawi si on za Elb, eby ssiednich Sowian; pali ich grody, pna uderzy do Pragi i ksicia czeskiedzi w niewol, doszed hodownictwa do sobie zmusi. Na go (w. Wacav/a) granicy urzdzi dwie Marchie Star (AItmark) Minijsk, z grodami i zawsze gotowymi do wojny zaogami. Zodziei i zbójców uwalnia od kary i posya do takich grodów granicznych, zalecajc, aby otrostwa swoje tylko na Sowianach praktykowali. Tym sposobem rozpocz on dugoletni walk, która si zakoczya z czasem wytpieniem Sowia-

a

:

i

szczyzny Nadelbiaskiej.

W roku 933, gdy termin pokoju upyn; Henryk odmówi daniny Wgrom,

wpadli ogromnym tumem, lecz pod Merseburgiem ponieli dotkliw pierwsz porak. Na polu bitwy ucieszone wojsko okrzykiwao zwyciskiego króla cesarzem (imperator) Tya

ci

.

tuu

tego

jedna u

Henryk nie przyj,

wasali,

lecz za

ycia swego wy-

e nastpc uznali jego syna Ottona.

— 17;^

—

Otton Wielki (936 973) odby koronacyc Akwisgranie (Aachen) Naz wielk uroczystoci w oprowamoguncki arcybiskup maciwszy Olejami, Poukazania caemu ludov/i. dza go po galeryi dla Karola marmurowem krzele tem zasiad Otton na §

46.

.

ksita

a

Wielkiego,

pjg. ^g.

plemion nie-

czterech

mieckich przystpowali kolejno i skadali mu hod jako "królowi

Podczas

Franków." festynów niali oni

i

uczt spe-

róne posugi:

jeden pilnowa porzdku na pokojach, drugi ^^)

zarzdza stoem,

trze-

napojami, czwarty mia dozór nad komi

ci

i

sub; std

powstay

li enryk I

na pieczci.

póniej wielkie urzdy dworskie podkomorzego (Kaemmerer) stolnika (Truchsess) podczaszego (Mundschenk)! marszaka (Marscheall). Otton ubra si w obcis tunik Franków sobie Karola W-go. i za wzór do naladowania obra :

,

,

tak uroczystego iodu, ci sami ksita czasie stawiali si hardo i odmawiali Gizelbert z Lotaryngii przetrzyma! posa królewskiego bez odpowiedzi, Eberhard Franmieszkaców jednego miasta, wokoski jujc z ssiadem; nadto dwaj bracia Ottona, starszy

Pomimo

w póniejszym posuszestwa.

wyrn

Tankmar

i

modszy Henryk,

wzniecali rokosze, a

j-

--179

—

Wgrzy wpadali od wschodniej granicy. Wród okolicznoci tak trudnych Otton wietnie oka-

dnoczenie

za moc charakteru rozumu swojego. Dziedziczn swoj Saksoni odda wiernemu sudze swojemu Heri

manowi

Billungowi, który odpiera nieprzyjació od

granicy wschodniej wasali.

,

sam za zwalcza nieposusznych

Eberhard poleg

uton w

Gizelbert

Renie,

w bitwie (pod Andernach), Tankmar zgin w zdob)^

tern miecie (Eresburgu), Tylko brat Henryk, na wstawienie si matki, otrzyma przebaczenie i rzdy

Bawaryi.

Zdawaoby si, e Otton, pozbywszy si zuchwaych ksit, zechce na przyszo rzdzi sam ksistwami. Ale to byo niemoliwe w owym czasie, poniewa król nie móg znajdowa si jednoczenie w rónych czciach rozlegego pastwa i nie mia ani wprawnych urzdników,

ani

wasnego

wojslca, ani

skarbu na utrzymanie tych i owych. Dochody jego, jakkolwiek znaczne (30 funtów srebra dziennie czyli

okoo

300,000 rubli rocznie), wystarczay tylko na utrzymanie dworu. Wic Otton mianowa znów ksi-

t;

tylko dobiera

ju

najbliszych krewnych; tak,

Bawarya bya, jak wiadomo, w posiadaniu brata, Szwabi odda synowi swemu Ludolfowi, Lotaryngi i zarzd Frankonii ziciowi Konradowi Worrhacyeskiemu itd. Wszake ci najblisi z czasem poHO^wali si te dl broni toczyli wojn domow. Jak niegdy Karol W-ki Saksonów, tak chcia Otton wcieli Sowian do pastwa swojego mieczem i krzyem. Po kilka razy wkracza do krajów za-Eli

biaskich

;

w

r.

950 oblega

Prag

i

nieposusznego

— 180 — ksicia czeskiego (Bolesawa) zmusi do pacenia daniny oraz przysyania dobrze uzbrojonyci rycerzy na wyprawy wojenne. Nieustannie za napastowali -Sowian ksi saski Herman margrabia PólnocnoWsciodniej marcliii, Gero. Na ziemiacti zdobytyci i

:

oddzielano mas gruntów dla króla, na których osiedlano wasalów i ministeryaów zawsze gotowych do boju; budowano zamki (Burg), których komendanci okolicj_a sami (burgrafowie, kasztelani) rzdzili suchali rozkazów naczelnika marchii. Jeli gdziekolwiek ukazaa si zbrojna gromada Sowian, wnet stra-

ca

nic}^ zapalali ognie na górach, wojownicy biegli do burgów, a burgrafowie wiedli ich do margrabi. Ka-

za te Otton budowa kocioy, posya ksiy fundowa biskupstwa dla nawracania pogan, wreszcie i

wyjedna bull papiesk na urzdzenie stolicy w Magdeburgu 6-iu .podwadnych

cybiskupiej

i

arjej

katedr biskupich (967). Ale Sowianie kaza niemieckich nie rozumieli i dziesicin kocielnych paci nie chcieli wic powzili nienawi do wiary chrze•

cijaskiej i ulegali tylko przemocy. Byo to "opakane Apostolstwo"'^). Nciy te Ottona Wochy, które niegdy do Karola

W-go naleay.

mt. O ców. bard

Panowa tam oddawna

tytu królewski spierao si

wci

Jeden, król burgundzki Hugo,

y

i

tytuowa si

tego tytuu

na, wet

uywa syn jego

wielki za-

wadopanowa Lomkilku

cesarzem Rzymskim;

Lotaryusz, ale bez

wa-

1) Tak si nazywa pikny obraz Wojciecha Gersona, przeastawiajcy scen z tej wanie chwili.

— 181 — dzy, bo nie suchali go wasale;

umar on modo,

podo-"

bno otruty przez monego ksicia Iwrei, Berengaryusza. Niezwocznie Berengaryusz ogosi si królem Woch chcia oeni syna swego (Adelberta) z powdow, Adelheid. Ta zosta po Lotaryuszu jednak odmÓAvIa rki, za co zostaa wtrcon do wizienia w zamku (nad jeziorem Garda), gdzie morzono j godem. Ulitowa si jej losu mnich jaki, uatwi ucieczk, odprowadzi j do zamku Kanossy w Apeninach podj si poselstwa do Niemiec. Adelheid, wz>"w-ajc opieki Ottona, posaa mu swój pierSAvoj wraz z prawami do kocie i ofiarowaa rony cesarskiej. Otton, od at kilku owdowiay, popieszy za Alp3', polubi Adelheid w Pa wi (952 r.) przed powrotem do domu zacz wojn z Berengaryuszeni; któr}^ zosta nareszcie pokonany przez LuKonrada Wormacyesldego. Ale wkrótce dolfa sam Ludolf zbuntowa si przeciwko ojcu, majc poOtton le moc Konrada. Powodem bya uraza, si obszed ze zwycionym Berengaryuszem wbrev/ Ropoczynionym przez Ludolfa przyrzeczeniom. kosz -ogarn poludnicwe Niemcy, Frankoni, a naSaksoni. Otton musia oblega i wet po czci szturmem zdobywa miasta buntowników. Ale pokona ich pozbawieniem posiadoci ukara. Ledwo si z t spraw uatwi, gdy 100,000 Szwagrów zapucio zagony przez Bawary w bii w 955 r. Z licznem wojskiem uderzy na nich Otton pod murami Augsburga na Lecliowem polu. Po caodziennej Avalce zada im straszn porak. Poz caej liordy madyarskiej uszo tylko wiadano, i

mod

i

rk

i

i

e

i

i

gb

e

W-

— 182Nie mona to z obcitemi uszyma. temu wierzy dosownie wiemy, e dua kupa grów rzucia si jeszcze Icu czesliiej granicy, gdzie powtórn poniosa klslc od ksicia tamecznego (Bolesawa) resztki wróciy zapewne do Pannonii: lecz poraka bya w istocie dotkliw w skutkach wan, odtd bowiem Wgrzy zaniechali swych wypraw upieskich, zabrali si do ycia osiadego, do pracy rolzaoyli swoje porzdne królestwo. niczej Po kilku latach spokojnego panowania,Otton otrzyma od papiea Jana XII bagalne wezwanie o pomoa przeciwko Berengaryuszowi ksitom ssiednim i)» siedmiu ludzi

i

W-

;

;

i

i

i

1) Wochy znajdoway si wci w stanie smutnym. Od roku 899 do 951 wpadali 5 razy Madyarowie w tyme czasie Arabowie usadowili si nad rzek Garigliano, w zamczysku Fraxinetuni (w Prowancyi) i na górze w. Bernarda. Pikna niegdy rzymska Kampania przybraa pozór pospnej pustyni, w ruinaci czaili

rozbójnicy, ludno zdziczaa. aden z monowadców^, którzy nosili tytu króla Woskiego (Berengaryusz, Hugo), lub nawet cesarza Rzymskiego (tene Berengary^usz od r. 916 do 924, Ludwik, Lotaryusz) nie umieli obroni nieszczliwego pówyspu; w przymierzu z kilku ksitami potrafi raz tylko papie Jan pobi Arabów (916 r. nad rzek Garigliano). Ale sama Stolica Apostolska, kloirej znaczenie tak Avysoko poniós niedawno Mi-

si

X

najopakasz zaleno od panów rzymskicli* koaj I, popada szczególniej szkodliwymi dla niej byy "rzdy kobiece" (pornokratia910 '932) r.) Marozyi, orazpowabnycfi, rozumnj^ci, ale bardzo zepsutych jej córek: Marozyi Modszej i Teodory. Posiaswoj day one Rzymie za mele w. Anioa, wic z liczn panoway nad miastem. Marozjj^a Modsza, noszca tytiil senatorki (senatrix), kazaa ludowi obiera pa pieów, 'jakich ona

w

—

sub

w

chciaa, a potem wizia,

Trzecim

jej

morzya godem, zabijaa obranych.

mem by wspomniany Hugo Burgundzki.

"ksi

—Jej syn

Rzymian" (932 954), by mniej zepsutym czowiekiem, ale on rozrzdza zuchwale stolic papiesk; odda j bowiem 18-letniemu synowi swemu (Oktawianov/i), który przyj imi Jana XII (955 963). Ten zepsuAlber^^k

II,

i

senator wszystkich i

—

ty modzieniec pdzi ycie sprone, zaklina si na Jowisza i Wenus, pi zdrowie dyaba, jak powiadali wspóczeni ze zgrozi

Bya

dogodna sposobno do nabj^ia koron}^ ceJako w r. 961 Otton ruszy do Woch, bez oporu wszed do Medyolanu tu uwieczy swe scroto

sarskiej.

i

nie

elazn koron lombardzk.awroku nastpnym

962 zdoby Rzym, odniósszy

dwa zwycistwa, odby i

okaza koronacy na cesarza Rzymskiego. Odtd godno ta prawie bez przerwy a do r. 1806 naleaa do królów niemieckicli, a pastwo icli zwao si: "witem Rzymskiem Cesarstwem Narodu Niemieckiego (DaslieiligeroemisciieReiclideutsclier Nation). Odtd" Niemcy mogli wraa ludom modo-

e

naley okazywa szczególcianym np. Sowianom, ne uszanowanie posuszestwo ich cesarzom, jako zwierzchnikom caego wiata chrzecijaskiego. I suwiernie Ottonowi czeski, a nawet Mieszko i

y

ksi

paci mu danin z ziem sAvych a po rzek Wart." Hodowa te zwyciony król duski (HenI

polski

ryk Blaatand).

We Woszech zreszt napotka Otton niemao kopotów: musia kara buntujcych si Rzymian, zoz tronu Jana Xn, wojowa z Berengaryuszem, dopóki go nie pojma wizi^go (w Bambergu) do mierci. Sawa zwycistw potgi Ottona rozchodzia si daleko: z Hiszpanii emir tamecznych Arabów (Abd-el-Rahman Hi) przysa do niego posa z owiadczeniem przyjani radzi mu przytem pozby si ksi-

y

a

;

i

a

;

Wszake odziedziczywszy po ojcu bogactwia licznych wasali, nie ba si w Rzymie nikogo, a nawet chcia zdoby Egzarchat; gdy temu zamiarowi przeszkodzili inni ksita, Jan XII uda si wanie do Ottona z prob o pomoc (900 r.). i

— 184 —

t zuchwaych.

Tej rady Otton wykona nie mCgU zawsze srogim by dla nieprzyjació swoich, a wydajc wyroki sdowe, wyznacza ostre kary: noszenia psóv/ na plecach przez mil drogi, wizienia i mierci. Chcia Otton spokrewni si z cesarzami bizantyjskimi, którzy odmawiali mu swego uznania, mienic si jedynymi spadlcobiercami cezarów staroytnego Rzymu. Wyprawi tedy posa (Liudpranda, biskuksiniczki Teofanii pa Kremony) z prob o ale

rk

dozna obelywej odmowy to). Dopiero gdy Otton najecha posiadoci greckie we Woszech, cesarz (Jan Cymises) zgodzi si na proponowany zwizek. lub modej pary odby si w Rzymie Q72 r. dla swego syna, lecz

Otton

I

nauczy si czyta,

bdc

ju

na

tronie»

dorównywa W3^ksztaceniem Karolowi Wielkiemu. Nie umiia po acinie, wic po koronacyi ce-

lecz nie

sarskiej

w

jego imieniu

przemawia do ludu rzymKremony. Kaza te so-

skiego Liuhprand, biskup

tómaczy listy 'papiea. Umia wszake mówi po slowiasku. Do ostatnich lat ycia zachowa blask bystrych oczu i twarz rumian przy siwych wosach i duej brodzie. Wzrostu by w3'sokiego i dobrej tuszy; powierzchowno odpov/iadaa majestatowi monarszemu.

bie

Liudprand opisa swoje poselstwo do Konstantynopola z 1 wielkim gnieweni za doznane upokorzenia." Wyszydza pych mu dawano Greków obok ich skpstwa i ubóstwa. Powiada, gwardya cesarska chodzi boso, a dygnitarze mao jedzenia, maj dziurawe purpurowe paszcze. Otton, zdaniem ieeo. yje )

e

nierówn^ wspanialej.

e

§

47.

Otton

II

— 185 — (973 — 983) pokona zbuntowane-

go brata (Henryka Bawarskiego) odpar króla francuskiego (Lotaryusza IV, § 38) i, odzyskawszy Lodo Parya; wreszcie wybra si taryngi, doszed do Wocli, gdzie wadca zamku w. Anioa, syn Teodo,

a

Krescencyusz usiowa urzdzi niezalen Rzeczpospolit Rzymsk. Opanowawszy "wieczne miaod cesarza bizantyjskiego prosto," Otton wincyi poudniowo-woskich jako posagu za Teofary,

zada

Otrzymawszy odmown odpowied, rozpocz nia. wojn, lecz poniós porak w bitwie pod Basentello (w pobliu m. Tarentu) ledwo si od niewoli urai

towa, skoczywszy ze statku greckiego do morza. Klska ta omielia Sowian do powstania przeciwko Niemcom i do v/ypdzenia ich z ziemi swojej. Otton gotowa si do nowej wyprawy, lecz niespodzianie zaskoczya go mier w Rzymie w 29-m roku ycia.

—

Otton III (983 100^) zosta królem w 3-m roku ycia. Babka Adelheida, a szczególniej matka. Teofania, day mu staranne wychowanie. Jednym z nauczycieli jego by Gerbert (§ 39), sawny z uczonoci, zwany czarnoksinikiem przez wspóczesnych z powodu zadziv/iajcej mdroci ^) Uchodzi te .

1) Za nasz>'ch czasów uczono taka nie budziaby szczególnego podziwu. Gerbert zna niektóre dziea Ar>'stotelesa, poetów aciskich, grana jednej strunie (monochord) i, zajmujcsi^asf -ononii, mia sfer niebiesk, zbudowan z drzewaoraz abakus czyli przyrzd do mnoenia. Podobno uczy si u Arabów w Hisz|)anii podczas pobytu swego w Barcelonie. Zreszt by to

niepospolitego

umysu

i

wielce

wymowny.

m

^ 186Otton za "cud wiata," ale powzi wstrt do Niemców, majc ich za barbarzyców i marzy tylko o Rzymie, jalco o "stolicy wiata." od roku 996, kiedy pokona

Tam te mieszka stale i

ci

Krescencyusza.

rok looo-ny. Pod wpywem oczekistrachem dnia sdnego, ludy chrzecijawanego ze skie staway si bardzo pobonymi. We Woszech

Zblia si

Nilus pdzi ycie pustelnicze w jaskini. wity Romuald, potomek duków rawenneskich, mnichbenedyktyn, obostrzy regu zakonn, dajc ocL swych uczniów pustelniczego j-cia dla wicze asce-

w.

tyczni^^ch

;

wic zakada

eremj^ (pustelnie) przy kla-

Rawenn, przy porcie Claszaleca "szuka Chrystusa w mierci." Otton spdza po odbyAva pielgrzymki do witych sztorach, a najprzód pod

si

i

mów,

dw''a

tygodnie na modach,

nazywa siebie "sug Apo-

stoów," a paac swój "paacem-klasztorem." Pozna si te i zaprzyjani z Czechem, biskupem praskimAV. Wojciechem, który przyby do Woch, chcc pdzi ycie pustelnicze, k potem chodzi do ludów pogaskich, marzco koronie mczeskiej jako o szczciu najwyszem. Jako poniós mier za Wis od Prusów litewskich, a zwoki jego, wykupione przez Bolesawa Chrobrego ksicia Polski, spoczy w Gnienie. Otton postanowi odby w strasznym looo-m roku pielgrzymk do grobu swego przyj aciela-mczennika. Na tronie papieskim zasiada wtedy wspomniany Gerbert pod imieniem Sylwestra II (999 1003). Gdy przybyo poselstwo od ksicia polskiego z pro-

—

— isr -^ &fj o wyzwolenie kocioa polskiego

z pod zwierzchniej magdeburskich, Sylwester II postanowi utworzy kilka dyecezyi i jednego arc}'biskupa, któryby zalenym by bezporednio od Rzymu. Otton chtnie na to si zgodzi. Przybywszy do Polski, zblia si pieszo i boso do katedry gnienieskiej, odda pokon zwokom v/. Wojciecha, po-

wadzy arcybiskupów

czem brata jego Radzima czyli Gaudentego ogosi gnienieskim. Ujty gocinnoci i hojnoci Bolesawa Chrobrego, uczci go tytuem sprzymierzeca koadjutora cesarstwa, a ziemie jego od daniny uwolni. Gdy nie dba te o przywrómarchii cenie w Sowiaszczynie Nadelbiaskiej pozwoli królowi duskiemu wyama si z iosaw u Niemdownictwa, wic zarobi sobie na arcybiskupem

i

i

z

ców.

Z Gniezna wróci ^Otton do Rzymu,

ka si rokoszu

lecz tu docze-

trudnoci przebi si przez gromady buntowników. Oczekujc na wojsko z Niemiec,

umar

i

z

niedaleko od Viterbov/ 22-m roku ycia, potrucizny, zadanej mu przez stra-

on

dobno wskutek

conego Krescenc^aisza (Stefani) tomstwa.

—

.

Nie zostawi po-

II (1002 1024), wnuk po najmodszj^m Ottona W-go (Henryku Bawarskim), obrany przez Bawarczyków i Franków, wyjedna sobie uznanie u innyci plemion niemieckich probami, objedajc wszystkie ksistwa. Ale w roku 1004 Harduin, margrabia Iwrei, ogosi si królem Lombardy!, a król polski, Bolesw Chrobry, opanowa krain CzeskWic Henryk musia woi odmówi z me] hodu.

Henryk

z braci

— 188,>

jowa jednoczenie z dwoma przeciwnikami, nad Odr Przybywszy na koronacy do Pawii, zbuntowanej ludnoci musia wyekoczy oknem zama sobie nog. Przy koronacyi cesarskiej w Rzymie poprzysig wierno papieowi, podobna przysiga wymagan nie baOM

2)

SALIGKI.

tumy zebray si na obiór pod m. (Worms). Podzielono je na' sze tarcz wojskowych (Heerschilde) pod pierwsz stali moni wasale królewscy, przy ostatniej ubodzy ludzie, zrodzeni w stanie woln^^m z prawego maestwa. Stawao dwóch kandydatów, obaj Frankoczykowie, obaj noszcy imi Konrad, i graf. Obrano si zwa Sali jeykiem, potomkiem grafa dlatego, Franków Salickich, a nawet podobno Merowingów Liczne

§ 48.

Wormacy

;

ksi

e

Konrad

—

1039) koronowa si Rzymie z wielkim przepj^chem, w obecnoci królów Kanuta W-go Rudolfa III Burgundzkiego. Pragnc zapewni swemu domowi nastpstwo tronu dzieII Salicki (1024

w

i

dziczne,

wyda ustaw (dla Woch) moc której wszy,

stkie lennoci

miay przechodzi na syna lub krewnych.

e

tak samo bdzie przechodzia korona

Mniema.!,

bie, nie

rozcigajc

jej-

ustaw

tylko dla

sie-

na króla. Nie starczyo

mu

królewska; lecz wasale przyjli

si na zdobycie Med^^olanu, gdzie arcybiskup Arybert

urzdzi wojsko szykowne. Ale dla Sowiaszczyzny sta si gronj^m spustoszy ziemi Lutyków o:

gniem

1

mieczem, korzysta z zamieszek v/ybuchych

— 190 — w

Polsce pod synem Bolesawa Chrobrego, przywróci marchie nad Elb i Odr, Pilnie objeda ksistwa niemieckie, eby wykonyT^^^aiem sdowniczej wadzy podnosi znaczenie korony.

—

Henryk III {1039 1056) chcia by samowamonarch dziedzicznym wysokie zdoby sodnym i

bie w Europie stanowisko. Wsparty jego posikami Kazimierz I polski uznawa si jego wasalem; wojowczeski (Brzetysaw) baga jego przeniczy baczenia boso i w odziey pokutniczej jeden z wasalów francuskich (Teobald hrabia Szampanii) zomu hod w Wgrzech Henrj^k wprowadzi na tron z kolei dwóch królów (Piotra i Salomona), którzy mu

ksi

;

y

;

posuszestwo zaprzysigli z ksit niemieckich najpotniejszy a hardy Godfryd Lotaryski po. za;

wzitej walce odsiedzia kilkanacie miesicy wiey w zamku Giebichenstein (nad Sal). Okoo r. 1050 wdadza cesarska dosza do szczytu.- Henryk domaga si daniny nawet do króla Kastylii (Ferdynanda). Szczególniej uwagi

godnym jest stosunek Henm^ca

do stolicy papieskiej. Przybywszy po raz pierwszy do Rzymu na koronacy^ (1046 r.), zasta tam naraz trzech wzajemnie^obrzucajcych si kltwami papieów(Benedykta IX, Sylwestra III Grzegorza Henryk na synodzie roztrzsa roszczenia vi). wspózawodników i wszystkich odsdzi od wadzy; poczem wzi za jednego ze sw)^eh niemieckich biskupów i wprowadzi go na tron. By to Klemens II, który dopeni obrzdu koronacyi cesarskiej wród radosnych okrzyków ludu, lecz' w kilka miesicy po III

i

rk

1

— 191 — odjedzie cesarza zostat otruty przez osazonego Benedykta IX, Gdy i drugi Niemiec, przez Henryka przysany, umar po kilku tygodniach, nikt ju nie chcia przyjmowa niebezpiecznych obowizków Gowy Kocioa. Znalaz si w kocu czowiek powicenia: by nim Leon IX (Brun, biskup Toul). Boso, z modlitw na ustach, w odziey pielgrzyma wszed do paacu Lateraneskiego wyplenia naduycia,wizytujc dyecezye nietylko we Woszech, ale te we Francyi i w Niemczech. Po jego mierci wprowadzi Henryk na stolic Apostolsk jeszcze czwartego papiea (Wiktora II), Niemca. ;

Wiedzie jednak naley, i Henryk postpowa w w dumnych zamiarach okazania wyszoci urzdu cesarskiego nad papieskim, lecz przez troskliwo o dobro Kocioa ludów chrzecijaskich. Chtnie ulegao mu duchowiestwo, poniewa znan bya jego pobono gorliwo religijna: przywdziewa czsto wosiennic, biczowa si, odbywa spowied zawsze przed ubieraniem si w szaty cesarskie i utrzymywa serdeczne stosunki z opatem Kluniaku ten sposób nie

i

i

(Clugny).

Opactwo Kluniackie ju od lat kilkudziesit syz surowego wykonywania praw kanonicznych, uczonoci i stara o popraw obyczajów. Tu byy obmylane projekty reformy Kocioa. Za wpywem ©patów duchowiestwo s^kwitanil i Burgundyi zaczo gosi pokój Boy (Treuga Del) a synody ( 102 1031) wypracoway ustaw, iby nikt nie mia ©ra dobywa, ani adnej wojny feudalnej prowa-

no

,

—

'

^— IQ2

—

dzi od rody wieczorem do poniedziaku rano kadego tygodnia, dla uczczenia dni Mki i Zmartwychwstania Chrystusa Pana. Bya to ustawa dobroczynna dla biednego ludu, który wiele cierpia od ra-

bunków, gwatów i wojen zuchwaego rycerstwa. Henryk III nakazywa w Niemczech zachowywanie "pokoju Boego" ^). Atoli potga Henryka nie bya trwa. Zwrot niepomylny zaczyna si na Wgrzech gdzie Salomon zosta z tronu wyzuty z kraju wypdzony przez Andrzeja. Henryk przedsiwzi wypraw (czwart) w obronie swego wasala, lecz dozna niepowodzej

i

nia.

Wtedy podnieli gow ksita niemieccy

i

sta-

si nieposusznymi, a niektórzy zmówili si nawet na ycie cesarza. Chocia plan ten wykonanym nie zosta z powodu skruchy jednego ze spiskowców, lecz Henryk czu si znkanym bezsilnym. Przykra wiadomo o porace wojsk niemieckich od SowianLutyków dobia go. Umar w modym jeszcze wieli

i

ku, pozostawiajc 6-letniego s}^na, którego obiecali

uzna królem dostojnicy obecny przy i

Wiktor

skonie

papie

II.

W tym czasie powstao w poudnio\\^'ch Woszech pastwo Normandzkie. Dwunastu synów uboUtrzymujcy si dzi

jeszcze przesd,

e nie naley

wyjeda w drog w poniedziaek, jako w dzie feralny, mia znacze1)

w poniedziaek nie obowizywa ju pokój a wic drogi staway si niebezpiecznemi. Rozcigano czasem ten pokój na adwent, wielki post. Zielone witki, ogóna 264 dni w roku. nie

w

Boy,

em

wieku XI, gdy

— 193 — Normandy!, Tanwasala z francuskiej kreda d'Hauteville, szukao suby wojskowej u ksicia Salernitaskiego i u Greków póniej zdobywszy sobie m. Amalfi, wojowali oni pomylnie z ssiadami, sprowadzali coraz wicej wspóziomków, wreszcie opanowali Apuli, Jeden z braci, Drogon, iod cesarzowi Henrykowi III otrzyma od niego giego

,

;

zoy

i

tytu hrabiowski. Papie Leon IX rozpocz z nimi wojn, lecz dosta si do niewoli. Padli przed nim na kolana wymogli odwoanie rzuconej na nici kltwy. Po mierci Drogona, hrabi Apulii zosta i

Robert Guiscard (Chytry), który napada ju posiabizantyjskie za Adryatykiem i rozporzdza znacznemi siami. Najmodszy z braci Roer po 30letniej wojnie wypdzi Arabów z Sycylii, a syn jego (Roer II), odziedziczywszy Apuli, otrzyma z czasem tytu króla Obojga Sycylii (1130 roku).

doci

—

Henryk IV (1056 1 106) zostawa najprzód pod opiek matki, Agnieszki (z Poitiers), ale niedugo, poniewa porwa go podstpnie Hanno, arcybiskup koloski, zwabiwszy na pikny okrt pod pozorem ogldania onegO;

Nie poczuwajc si do siy walcze-

monowficami, Agnieszka odjechaa do Rzymu wstpia do klasztoru (1062 roku).

nia z

i

Hanno rzdzi w imieniu króla, dzielc si wadz po kolei z innymi ksitami przez par lat. Gdy jednak wypada potrzeba podjcia wyprawy do gier (w interesie zdetronizowanego Salomona) mo-

W-

,

icról mia sposobno poznania wielu ksipraatów, a najbardziej przylgn do arcybi-

dociany

t

i

— 194 — skupa Bremy,

Adalberta.

Odtd

nie chcia

zostawa pod okiem surowego Hannona, mieszrka

w

ju'

lecz za^*

ulubionej rezydencyi ojca swojego Go-

slarze.

Adalbert

by

tu

czstym gociem Fig.

Pafac cesarski

i

nie

broni Hen-

m.

w Goslarze, ismiejcy do dzi dnia

(styl

romaski^.

rykowi uciech, poniewa sam lubi ycie wesoe, otacza si licznym dworem i chtnie sucha pochlebców, którzy go tytuowali patryarch Pónocy. Za

rad 15-etni król opasa si mieczem (1065 r'.)^^ ogosi si penoletnim. Ale ksita w poroujnieniu z Hannon^m, zebrawszy si w Tribur, owiad* jego tj,

^~ 195 ~^

e zo go z tronu, jeli AdalbertSL

czyli Henn''kowi,

Przeraony modzieniec uleg i w cigu trzech lat musia pozwala, aby rzdzili za niego. "Niemy, jakb}' slcamieniay siadywa na tronie, a w jego imieniu przemawia zwylde Hanno." By nawet przymuszony do polubienia wybranej przez lesianie oddali.

t ony

(Bert)' Sabaudzkiej), której zrazu nienawi-

e

dzi tak dalece, si stara o rozwód. Dopiero gdy spi'awa rozwodowa nie powioda si z powodu oporu legata papieskiego (Piotra Mamiani), zbliy si Henryk do Berty i z czasem przekona si, mia w niej najwierniejsz przyjaciók.

e

Tak wic Henryk wyciowa si pod niepomylnymi Wpywami; le te rozpocz samodzielne panowanie swoje. Od opieki ksit wyzwoli si, jak tylko Avypada wyprawa wojenna (na Lu tyków loyor.) Dwóci ,

najmoniejszyci (bawarskiego i saskiego) uwizi, otoczy si mJodymi,. lekkomyln^^mi "radcami" i zamreszka w Saksonii, w wieo zbudowanym zamku Harzburgu. Lud okoliczny musia dostarcza wci produktów na utrzymanie dworu, co byo nieznonym

dla ciarem, gdy

jedajc

z kolei

dawniej królowie niemieccy, obwszystkie prowinc3'e, bawili krótko

na jednem miejscu. Dworzanie sprawowali si zuciwale; wpadali do wiosek, zabierali prze-

ywno

>moc.

a czasem

ciopkowi

stodo

porwali.

spalili,

albo

on

lub

Opowiadano te gorszce

córk rjzeczy

o rozpucie samego króla. Powstay narzekania, które dosz}' do uszu Henryka i wprawiy go wgniew. Mniema, Sasi nie aowaliby clileba dla swoici

e

— 196 — e

mu s niechtni jako Frankoczykowi* Postanowi te wzi ich w kluby i kaza budowa zamki obronne dla umieszczenia swoich onierzy. Na robot spdzano chopów masami. Std powstao jeszcze wiksze szemranie; rycerstwo zjedao si na tajemne narady; mnoyy si podejrzenia co do chce odda ziemi zamiarów króla; powiadano, Sask królowi dusldemu. Ottonów,

e

byo usposobienie umysów, gdy Henryk wszystkich wasalów na wypraw przeciwko Bolesawowi I!, królowi polskiemu. Po caej SaksoTakie

powoa

pi

e teraz wanie nastDuczykom, wypdzanie mor-

wnet gruchna pogoska,

nii

oddanie

tej

krainy

i

Zebrao si zaraz 60,000 chopóW) Tu-rycerzy, dostojników duchownych wieckich. my te ruszyy na Harzburg. Przeraony Henryk w towarzystwie kilku osób wiadomego dróg lenych przewodnika z trudnoci uciek manowcami, ddowanie ludu,

i

i

c

pieszo przez trzy dni do swej Frankonii (1073

r,).

Tu znalaz ju nieco wojska, cigncego na wypraw. Na kolanach baga ksit o ratunek; wyjedna pomoc od miast nadreskich ale zdoa zgromadzi ledwo 6,000 ludzi. Tymczasem Sasi obiegli nowo zbudowane zamki bronice ich zaogi przysay goców ;

;

z

daniem

odsieczy;

ksita

uradzili na-

zjedzie

obra innego króla. Henryk musia tedy rozpocz ukady zawrze pokój (w Gerstungen 1074 r.), zei

zwalajc na zburzenie zamków, byle onierze gli z

nich

wyj

m.o-

bezpiecznie.

.le przy wylionaniu

umowy w Harzburgu chopi

— 197 —

,

si na pakc na katedr, w której zrzdzili witokradzki rabunek wyrzucili z grobów prochy rodziny królewskiej. Niedugo potem w Kolonii zbuntowali si mieszczanie przeciwko arcybiskupowi i panu swojemu. Przerazio to ksit. Obawiajc si powszechnego buntu pospólstwa, wszyscy porzucili

i

i

pieszyli do Henn/ka. Prócz hufców szwabskich, bawarskich, lotaryskich, przyby z dobrem woj-

ksi

skiem czeski, Wratysaw, i Henryk ruszy na Sasów. bitwie pod Hohenburgiem (Homburgiem) nad rzek Unstrut odniós on stanowcze zwycistwo (1075). Wielu biskupów i wieckich panów dostao si do niewoli. Henryk, zasiadszy na tronie w ot^-^artem polu, kaza przeprowadzi jeców boso przed^ob i rozda ich po kilku ksitom, aby w swych zamkach wizili. Tryumf jego by wietny, a zwycieni Sasi popadli w rozpacz. Nie widzieli ju ratunku dla siebie. Umylili nareszcie wezwa opieki papiea. Có móg uczyni arcy-kaplan zwyciskiemu królowi? A jednak wezwanie ich nie pozostao bez skutku, gdy na stolicy Apostolskiej zasiada' w tym czasie niepospolity Grzegorz VII Hidebrand.

W

m

—

§49. Hidebrand by synem -toskaskiego wieniaka Benizo, waciciela osady Roaraco (czyli

Roanco) lecz mia stryja przeora w jednjni z kic^ziorów rzymskich (Santa Maria na Awentynie), któryg o wzi na wychowanie w 7-m roku ycia. Spdziwszy wiek dziecinny w murach klasztornjcli, Hidebrand ,

— 198 — móg si Towarzyszc Grzegorzowi VI, jedzi do Niemiec iFrancyi, spdzi przywdzia habit benedyktyski, a wic

zwa naprawd par

dzieckiem Kocioa.

Iatv/ opactwie Kluniackiem,

naiilci

i

pomysów

reformatorskicli.

sawnem

ognisku

Po powrocie do

Wocli, wspólnie ze witobliwym kaznodziej pisarzam Piotrem Damianim stan na czele wzrastai

jcego wci stronnictwa reformy. Reforma w istocie bya konieczn, duchowiestwo bowiem, wcielone do spoeczestwa feudalnego, psuo si zdziczao. Biskupi opaci otrzymywali bei

i

neficya swoje od królów, którzy,

cie

pastora,

wrczajc im

pier-

dali

od nich takiego samego hoduj jak od wszystkich wieckich wasalów. Obrz4 nadawania godnoci duchownej zwa si inwestytur (niby "przyodziewaniem," od aciskiego wyrazu: vestis, odzie). Stajc si wasalem, dostojnik duchowny musia te peni wojskow ibsobicie prowadzi swój hufiec; niejeden, pomimo zakazów prawa kanonicznego, broczy krwi rce, biorc udziaJ w walce ornej. ZamakoM^awszy w yciu obozowem, polowaniach, pijatyce, biskup czstokro nie umia mszy odprawi, nie rozumia psaterza i ewani

sub

gelii; zdarzay si nawet bójki midzy dostojnikami duchownymi w samym kociele ^). Czsto te ludzie niegodni dochodzili do urzdów duchownych

1) Tak np. w r. 1063 w Goslarze pokócili si o pierwsze miejsce bi^up hildesheimski z opatem Fuldy; gdy ustawiano krzesa w

sub opata

presbyteryum, pachokowie biskupa uderzj'li na nieli zwj^cistwo, lecz po zacitej walce, w której jjrfzel?*"

i

od-

niemao krwi

— 199-^ przekupstwem. Gdy zawakowalo beneficyum, cisnli si do króla ksia i mnisi, ofiarujc datek pienicn}-, aten, kto postpi sum najwysz, otrzymywa inwestytur. Sobory ostro zakazyway takich

nazyway je witokupstwem, cz34i SySymona maga, który clicia u w. Piotra kupi moc czynienia cudów) pomimo to symoniacy

spekulacyi,

moni

(od

;

wdzierali

si

a na tron

papieski.

Przy tylu szkodliwych wpywach duchowiestwo musiao przejmowa si wadami spoeczestwa feudalnego. Mona byo przewidywa, e z cza.cem kapan bdzie takim samym nieukiem upiec, jak wojownik. Woa te Hildebrand z boleci e "wiara chrzecijaska zagina ju prawie," a ratowanie tej wiary stao si dla niego celem ycia caego. Pomimo i

i sabego gosu, ju od wieku sta si onwp>'wowym w Rzymie i doradc, piciu papieów, poczj-najc od Leona IX. Za jego rad Mikoaj II zmieni sposób

niepozornej powierzchownoci

mem

poowy XI

obioru

Gowy Kocioa w r.

limy-, obiór

zalea

1059,

Dotd, jak widzie-

pozornie od ludu rzymskiego,

w

rzeczywistoci za od monowadców, albo monarchów niemieckich odtd obiera papieów mieli tyl;

ko biskupi z pastwa Kocielnego, proboszczowie i dyakonowiem. Rzymu, nazwani gównymi, kardynalnymi czyli kardynaami. Za Aleksandra II Hildebrand, mianowany archidyakonem i kanclerzem Kocioa rz5'mskiego, sam prawie rzdy sprawowa, a znanym by te i ludowi rzymskiemu ze witobliwoci surowej. -W r. 1073, gdy si odbywa obiór papiea w kociele w. Piotra w Okowach, zebray si

— 200 — tumy okrzykiway Hildebranda za gosem te kardynaowie. Obrany Hildebrand przybra imi Grzegorza VI I-go. liczne

i

;

ludu poszli

Grzegorz VII (1073

gn Koció

z

upadku,

— 1085),

pragnc podwi-

umyli oderwa duciowie-

stwo od spoecznoci wieckiej, wyzwoli

chown,

a nawet

wadz

du-

wywyszy j ponad wszystkie inne

na ziem.i. Na synodzie rzymskim 1074 r. wzbroni surowo symonii oraz nakaza bezestwo (celibat) ksiom. Nastpnie poszy bulle do biskupów z nakazem do pilnowania, ab}^ wszyscy kapani, "lewici" i subdyakonowie opucili swe ony i dzieci, albo te w^ystpili ze stanu duchownego i porzucili beneficya. Na to odpowiedzia najprzód biskup konstancj^^eski przeoeniem, i reforma, tak dotkliwa dladuchowiestwa, nie moe by wykonan odrazu nagle; potem niektóre synody prowincyonalne odrzuciy wrcz, nazywajc herezy; w Niemczech arcybiskupi odmówili naw^et posuszestwa, a wszdzie duchowiestwo stawio opór zacity. Ale Grzegorz ustpi nie myla i uciek do rodków przymusowych rozesa legatów po wszystkich krajach i wezwa mnichów, aby przemawiali do ludu stosownemi kazaniami. Legaci wyklinali i usuwali od urzdów duchownych i

j

:

kadego, co si przed wol papiea ukorzy nie chcia, a lud, syszc od mnichów, bogosawiestwo onatego ksidza stanie si przeklestwem, modlitwa

e

e

jego nie

bdzie wysuchan od Boga, odstpowa od

swego proboszcza i wj^pdza z kocioa, lub do ulego-

ci papieowi zmusza.

Tym

sposobem ustawa bez-

.

— 20I — zeftstwa

wprowadzon zostaa rycho w krajach pou-

dniowych i zachodnich ^) Zarazem postanow^i Grzegorz VII wyzwoli duchowiestwo z pod wadzy monarchów, wic zabroni biskupom przyjmowania, a królom udzielania inwestytury. " Zadanie takie byo jeszcze trudniejsze do rozAvizania. Biskupi, opaci, zakonnicy posiadali

mnóstwo wsi

i

miast, mieli

w

swych posiadociach

ludno tak niewolnicz, jako te woln, obowizan do suby wojennej. Móge jakikolwiek monarcha zgodzi si na

to,

aby

te

rozlege beneficya, zaj-

cz pastwa,

mujce ogromn

adnego poytku, aby

nie przynosiy

ich posiadacze nie

mu

skadali

hodowniczej i zaleeli tylko od papiea, mieszkajcego gdzie za górami? Ale Grzegorz twierwszyscy mocarze ziemscy powinni mu uledzi, ga, poniewa bior potg swoj od w. Piotra, jak ksiyc bierze wiato od soca. Przy takiej sprzecznoci interesów i mniema musiaa wywiza si v/aika o inwestytur. Jako zrczny polityk, Grzegorz VII nie chcia jednoczenie zen\"a ze wszystkimi królami. Tak, z Wilhelmem przysigi

e

nazywa go midzy monarchami, chocia nie otrzy-

Zdoby^'c utrzymywa dobre stosunki brylantem

i

ma obiecanego witopietrza z Anglii rugowa onatych ksiy nawet

W

z

i nie móg wydworu królewskie-

1) Niemczech krajach dalej pooonych wykonanie nastpio znacznie póniej w Polsce np. dopiero na pocztku XIII wieku przy pomocy ksicia Wadysawa Laskonogiego, który wtri

:

ca opornych ksiy do wizienia

(1206

r.).

W Wgrzech jeszcze

1267 r. legat kardyna Gwido zezwala, aby ksia mieli nie wiceej jak jedn on, tylko wywiconym wieo zabrania bezwaruor*

W

kowo zwizków maeskich.

— 202 — Ca baczno

energi skierowa na Henryka i cesarz móg wywiera przewany wpyw na stolic Apostolsk, a po^ tem wady jego charakteru i ogrom niechci a nawet nienawici, jak na siebie cign, wróy atwiejsze zwycistwo.

go.

I

IV, ten bowiem jako król niemiecki

Walka zacza si ju w r. 1075, kiedy przybyy do Rzymu dwa poselstwa: od zwj-cionj^ch Sasów z prob o opiek oraz od Henryka dla ukadów o Koronacy cesarsk. Grzegorz napisa wtedy list, w którym wyt3'ka królowi niemieckiemu upór w udzieprzeladowanie zatwierdzonego w Medyolanie utrzym5'wanie radców wykltych ^) w kocu przyinwestytury,

laniu

przez stolic Apostolsk arcybiskupa i

;

pomnia mu

którego Bóg strci z tronu za nieusuchanie' przestróg proroka -(Samuela). Nadto ustnfe zaleci posom, iby poufnie wezwali króla do pokuty za rozliczne grzechy i bdy, o, których los Saula,

wie

do stolicy Apostolskiej dochodzi.

Henryk IV oburzy si na

takie napomnienia i grogniewem, powoa duchowiestwo niemieckie na sobór do Wormacyi. Tu wystpi- pewien/ zdegradowany kardyna (Hugo Blancus) z oskareniem Grzegorza VII o róne wystpki i grzechy; nadto zarzuca mu nielegalno obioru, poniewa lud

by.

Paajc

1) Grzegorz VII zatwierdzi arcybislcupa Atto, obranego przez stronnictwo reformy kocielnej, zwane Pataria; Henrj^k za, daopiek stronnictwu przeciwnemu (Ambrozyaskiemu, jc to jest: w. Ambroego), kaza jednemu ze swoich radców utrzy-przy archikatedrze Tedalda i cae stronnictwo Patarii wj'tpi. Radców, którzy w tej draliwej sprawie medyolaskiej dziaali, Grzegorz VII dotkn kltw.

sw

ma

.

-203

—

okrzykami sw^Tni wywiera nacisk na obradujcych wtedy kardynaów. Biskupi niemieccy, rozdranieni nakazem bezestwa, skwapliwie pocliwycili te oskarenia, nie p5'tajc o dowody uciwalili zoenie Grzegorza VII ze stolicy Apostolskiej i napisali buntowniczy iist "do brata Hildebranda" z wezwaniem, aby zszed z -tronu Piotrowego, na któr5/m zasiad przez intr3'g. Henryc IV doda od siebie list peen ostrycli wyrae, ubo nie nosi jeszcze korony cesarskiej, a wic nie u3^wa adnej prawnej wadzy

w

Rzymie.

Papie

nie

przyj

tycli listów, lecz

kaza

je odczj^-

na synodzie wielkopostnym 1076 r. przed caem zgromadzonem ductiowiestwem rzymslciem. Obu-

ta

rzenie

byo

tak wielkie,

e

ksia

i

biskupi

rzucili

Obroni go sam Grzegorz, wróci na tron, wzniós rce wrzaw, uspokoiwszy lecz modlitw^): "S-ty tak wypowiedzia ku niebu i przyciyl ku prosz, Piotrze, Ty ksi Apostoów, wiadkiem i Ty mi sam jeste nam ucho askawie... Twój -ty Pawe, e Pani moja. Matka Boska, i brat do Iderowania mi Twój . Koció Rzymski zmusi sob wbrew mojej woi.... Dlatego wierz, I byo jest Twoj wol, aby... chrzecijastwo cae byo mi posusznem, jako nastpcy Twojemu, I e mi dan jest tej wadza tak zwizywania, jak rozwizywania. ufnoci zabraniam na mocy Twej wadzy... w ImieSyna Ducha -go, królowi Henrykowi, niu Ojca, który powsta przeciwko Kocioowi z niesychan pych, sprawowa rzdy caego pastwa Niemieckiesi na posa niemieckiego.

I

W

I

A)

i

W skróceniu; opuszczone wyrazy zaznaczone s kropkamL

— 204 — z Wochami, rozwizuj wszystkich chrzecijan od zobowiza przysigi, Wykonanej lub majcej si wykona, zabraniam, aby ktokolwiek suy mu jako królowi." Poniewa przysiga stanowia w paristwach feudalnych gówny jedyny pra-

go wraz

i

i

wie

wze,

wicy wasali z królem, wic wyrok Grze-

usuwa fundament z pod tronu Henryka aktem detronizacyi. Ze zdumieniem suchali tych sów obecni, a po oddaleniu si papiea day si sysze róne wtpliwoci: czy mia prawo tak postpi ? czy móg obala v/adz od Boga pochodzc? czy godzi si podnieca poddanych do nieposuszestwa i wywoywa wojn domow? Wrodzy Henrykowi ksita biskupi nie odwayli si jednak zerwa odrazu wzów przysigi feudalnej zebrawszy si w Tribur, postanowili zwoa na wiosn 1077 r. (za 4 miesice) sejm do ugsburga, zaprosi na papiea i tam, po wyuchani\i wszj^stkich zaale, wyda wyrok ostateczny; tymczasem za Henryk mia usun si od rzdów, nie uywa insygniów dostojestwa królewskiego mieszka w Spirze (Speier) bez radców swoich, pod dozorem biskupa Werdeskiego (Verdun), Z przeraeniem ujrza Henryk, i moe koron utraci, postanowi pojedna si z_pap'ieem jaknajprdzej przed zebraniem si sejmu. Puci si w droBert, maem dzieckiem, do Woch zim., z jedynym wiernym towarzyszem kilkoma sugami. Z najwiksz trudnoci brn przez niegi alpejskie (przez gór Cenis), ustpstwem prowincyi musia okupi sobie wolne przejcie przez Sabaudy, lecz gdy gorza VII i

by

i

:

i

i

g

on

i

— 205 — si ukaza w Lombardy! stronnictwo niechtne Grzegorzowi powitao go z radoci, ofiarujc wojenn w wyprawie na Rzym, tyra czasie Grzegorz znajdowa si ju w podróy do Augsburga. Dowiedziawszy si o gronem wzburzeniu Lombard yi, zatrzyma si w Kanossie, niedostpnym zamcu przyjaciólci swojej Matyldy Toskaslciej spadkobierczyni po monym niegdy margrabim Bonifacym. Ale Henryk wojowa nie chcia bez orszaku ozdób królewskich, boso, w odziey pokutujcego grzesznika, stan pod bram Kanossy dnia 25 stycznia 1077 roku i przez trzy dni doprasza si przebaczenia. Dopiero czwartego dnia, na wstawienie si margrabiny Matyldy, Grzegorz VII kaza go wpuci do rodka i wprowadzi do kaplicy. Stojc przy otarzu, owiad,

sub

W

,

i

:

czy

najprzód,

winien, a na

e zarzucanych mu wystpków nie jest

dowód przyj Komuni w.

(str. 65).

Henryk pokornie wyznawa swe winy baga o rozPodano mu do podpisu zobowizanie do grzeszenie. posuszestwa na przyszo, do gorliwej pomocy w reformie kocielnej. Henryk na wszystko przysta. Wtedy papie zdj z niego kltw, lecz nie odwoa i

detronizacyi,

odkadajc

t

spraw do

sejntu.

Bezprzykadne to upokorzenie majestatu monarszego gburzyo Lombardy Henryk widzia w przejedzie obojtno a nawet pogard; zamykay si przed nim bramy miast, stronio od niego rycerstwo. :

do

Czujc w sercu swem bólu wieo zawart ugod, zatrzyma w

i

zemsty,

zama

Medyolanie lega-

tów kaza pojma samego papiea lecz ten zdoa uratowa si szybk ucieczk. Wic walka wznowia si. i

;

Fis. 22.

Kuiny zamku w Kanossie (w dzisiejszym

sta.iie).

— 207 — Panowie niemieccy, zjechawszy do Forheim, wyHenryka i obrali anti króla Rudolfa, ksicia Szwabii. Ale Henrykowi zostay wiernemi miasta i lud wiejski pracowity; popieszy te z gorliw pomoc mony czeski Wratysaw. Zacza si wojna domowa. Grzegorz nie ponawia jednake kltwy i nie uzna Rudolfa, dopóki ten nie odniós dwu zwycistw ^) Da wreszcie publiczne posuchanie jego posom i ofiarowa mu rzekli detronizacyc

ksi .

(jak gosi póniejsze podanie kronikarskie) ze

n

znaczcym napisem "Opoka :

(Chrystus)

koron

da koro-

Piotrow^i, a Piotr Rudolfowi" (Petra dedit Petro, Petrus diadema Rudolpho). Ale niedugo potem w bitwie nad rzek Elster, Rudolf postrada praw

rk

otrzyma ran mierteln w piersi. Umierajc, mia powiedzie do otaczajcych: "Patrzcie' oto jest rka, na któr przysigaem królowi memu, Henrykowi. Wy, którzycie mnie do wstpienia na tron jego nakonili, pomylcie, czycie drog prawdy mi i

wiedli?" (1080). Sasi ze Swewami obrali drugiego anti-króla, Hermana (hr. Salms), który zamieszka w Goslarze, ale zamae mia siy do wojny skutecznej (umar io88), Henryk te nie troszczy si o niego, poniewa skierowa wszystkie wysilenia swoje ku zgnbieniu Grze-

^)

kd

W

r.

przez

1077 powstrzymywa si od ponowienia kltwy, ix>nie-« wzgld na ccsarzow^-wdow Agnieszk, w której du-

mio

szy cieraa si macierzyska dla Henryca z uczuciem bokiej czci dla papiea. Imierajcjc, zapisaa caic swe mienie Piotrowi. Grzegorz sam peni posugi religijne przy jej

gw.

ou

miertclnem.

— 208 — gorza VII. Zebrawszy 19-tu biskupów na sobór {w Brixen), mianowa anti papiea Wiberta, biskupa

rawenneskiego, który si nazwa Klemensem III. Potem przedsibra wyprawy do Woch, zaj wszystkie prawie posiadoci Matyldy i cztery razy oblega miasto Rzym. roku 1084 opanowa je i przykoron cesarsk z rk Wiberta. Ale Grzegorz broni si energicznie w zamku w. Anioa z wojskiem Matyldy. onierze ju tracili cierpliwo i woali o ukady; papie jednak nie zachwia si ani na chwil, doczeka pomoc}/ od Roberta Gwiskarda. Wtedy otwara si brama zamku, wyjecha z -niej Grzegorz, otoczyli go Normandowie i odprowadzili do m. Salerno, gdzie umarwtym samym roku (1085). Ostatnie sowa jego byy skarg: "Miowaem sprawiedliwo, nienaw^idziem nieprawoci i dlatego umieram na wygnaniu." I po mierci jego odz5avay si naj-

W

j

a

sdy: jedni pisarze nazywali go grzepowodujcym si radami szatana, siejcym nienawi gniew midzy udzi, zrywajcym najwitsze wzy spoeczestwa: inni przyznawali mu skromno, umiarkowanie, nauk, mdro, czysto sprzeczniejsze

sznikiem,

i

jcia cuda.

i

e

przy zwokach jego dziay si Nie nazwao go duchowiestwo spóczesne

zapewniali,

witym

^),

ani historya W^ielkim, lecz nikt nie

odmówi mu wzniosego umysu, szczeroci

gii,

i

cz3'stoci

moe

nadzwyczajnej energorliwoci o dobro

de,

chrzecijastwa. 1)

ale

w

ywa a.

Z czasem Grzegorz VII zosta! zaliczony w poczet witych, 520 lat po mierci, bull papiea Pawa V w r. 1606, kiedy tradycya wygasa, a historya krytyczna jeszcze nie istnia-

— 209 — Kardynaowie nie uznali Wiberta, lecz obrapapieem Wiktora III, a gdy ten umar niedugo, przystpili do nowego obioru wynieli Urbana II (1088 1099), na którego wskazywa Grzegorz VII, jako na godnego po sobie nastpc. Walka o inwestytur trwaa dalej. Po mierci anti-króla Hetma§ 50.

li

i

—

na przeciwko Henrykowi powstawafi wani jego syHenryk (V.) Tymczasem Urban nowie Konrad wielce podniós urok urzdu papieskiego, urzdzajc pierwsz w'OJn Krzyow, jako gowa wszystkich narodów chrzecijaskich. Nastpny papie (Paschalis II), nie widzc skutku z ukadów, wezwa do wojny Henryka V-go, który podstpnie uwizi ojca, stawi go przed sejmem i zmusi do zoenia korony. Daremnie cesarz pada na kolana przed synem, przypominajc, natura nie pozwala sdzi ojca, jakkolwiek cikimi byyby jego grzecl\y. Zdetronizowany ostatecznie Henryk IV uciek do Leodyum (Liege, Luettich), gdzie umar w r. 1106. Biskup miejscowy (Odbert) pozwoli postawi zwoki w kociele, lecz zgromadzony w Akwisgranie synod, dowiedziawszy si o takiem pogwaceniu prawa kanonicznego, rozkaza wyrzuci prochy potpieca i zniewaon wityni zamlcn. Przez par tygodni trumna staa na wyspie i

.

e

Mozy; modlU si nad ni tylko jaki litociwy grzym.

Przeniesiono

boszczyk

wiono

w

j wreszcie do

wybudowa wspania katedr, niepowiconej kaplicy,

roku po zdjciu

piel-

Spiry, gdzie nielecz posta-

Dopiero

w

im

kltwy zoono ciao Henryka IV

grobach królewskich.

w

2IO

—

11 25), tak niby posuszny KoHenryk V (1106 ,cioowi, zmieni si po wstpieniu na tron i z wadzy swojej nie chcia uczyni adnego ustpstwa. Przybywszy do Woch w 30,000 rycerstwa, toczy dugie r. 11 11 odulcady z papieem (PaschaHsera II). bya si koronacya cesarska, ale z dziwnymi przypadkami, bo Henryk nie chcia wymówi, zrzeczenia si inwestytury, a papie przerwa ceremoni i przez dni 70 by wiziony. I cigna si dalej walka jeszcze przez lat II z wyklinaniem cesarza, obiorem antl-pa-

W

piea

Nareszcie

itd.

dzi

udao si

legatowi Kaliksta II

e wyrzeczenie si inwestytury nie zaszko-

przekona,

wadzy

królewskiej.

dy konkordat

W roku

Wormacyeski

1122 podpisano te-

(w miecie Worms),

moc którego biskupi mieli by obierani przez kapitu-

y

bez

adnego gwatu

lub symonii

i

otrzymywa od

monarchy pastora, jako znak wadania beneficyami, ale

piercie, jako znak

wadzy duchownej

oraz kon-

sekracy jiiogli odbiera wycznie od papiea. Ten akt, podpisany przez Henryka V-go, Kaliksta II, biskupów ksit niemieckich, odczytany tumnie zebranemu ludowi, zakoczj dugoletni walk o inwestytur i do dzi dnia stanowi podstaw stosunku i

pomidzy rZdami stkich krajów

a stolic Apostolsk.

otrzymaj prekonizayl od papiea, administratorami cania

ksiy,

Rzdy wszy-

proponuj icandydatów, kcz dyecez}'!, ale bez

ci,

jeli nie

mog by

t3'lko

wadzy wywi-

udzielania dyspens peAvnych, rozgrze-

uywania szat biskupich itd. Zaczasami nieporozumienia w stosowaniu

szania win cikich,

chodz jednak tej

zasady

i

dzi

jeszcze kwestya stosunków

p^bstwa

— 211 — Kocioem naley do najtrudniejszj-ch, prawie niepodobnych do rozwizania, Vv' innych przedsiwziciach swoich Henryk V do powikszenia potgi, lecz nie mia powodzenia. Wasale odmówili mu hufców na wypraw do Franc^^i^ wojny z Bolesawem Krzywoustym byy niepomylne. Na Henryku wygas dom Frankosko-Salicki. z

dy

TRE ROZDZIAU. Arnulf królem Niemiec

do Wioch.

i

887 po detronizacyi Karola Otyego cesarzem rzymskim. Dwie wypraAvy

Niepomylne wojny

ze

witopekiem Morawskim;

sprowadzenie Mad^^arów. 911 Wygasa ród ^Karolingów niemieckich na Ludwiku ,
'ska tron dziedziczny dla rodu swego. Henryk III, srogi dlaksit zhodo wa Wgry; mianowa z kolei 4-ch papieów; wprowadza "pokój Boy" (treuga Dei) lecz umar zamany. Powsta,

;

je

pastwo Normandzkie we Woszech,

—

ksit

1056 1106 Henryk IV w pocztkach pod opiek doznaje upokorze; potem uciska Sasów; uchodzi z oblonego Harzburga; zwycia ich nad Unstrut pod Hohenburgiem; ma licznych, wrogów.

1073

— 1085

Grzegorz VII ;(HiIdebrand), papie, nakazuje

bezestwo ksiom domaga si od królów zrzeczenia si inwestytury. Zaczyna walk z Henrykiem I\', groc mu losem Saui

— 212 — la.

Henryc

rza, ten

z

oucftowiestwem niemieckiem degraduje Grzegoi rozwizuje przysig hodown jego pod-

za wyklina go

danych. 1077 Henryk przez trzy dni boso

gajc

przebaczenia, ale potem

stoi

pod

bram Kanossy, ba-

amie swe zobowizania.

1080 Grzegorz posya koron anti-królowi Rudolfowi Szwab^kiemu, który wkrótce zgin od rany. Henryk mianuje antipapiea Wiberta biskupa rawenneskiego (Klemensa HI). 1085 Grzegorza uciodzi z zamku w. Anioa pod oson Normandów i umiera na wygnaniu v/ Salerno.

Urban

H

i

Pasclialis 11

tocz

dalej

walk; podburzaj synów

Henr>'ka, który, postradawszy koron, umiera pod

kltw.

1122 Henryk V konkordatem Wormacyeskim koczy walk o inwestytur: biskupi maj odbiera od cesarzów pastora, a pier-

cieA'od papieów. 1125 na Henr>'ku

V

wygasa dom Frankosko-Salick.

ROZDZIA

XII.

CESARSTWO BIZANTYJSKIE. który wj^gna Iren, nie potrafi § 51. Nicefor, obroni Azyi Mniejszej od Arabów (Haruna al Raszyda), a w wojnie z Bugarami poniós straszn klsk w Bakanach sam zgin gow jego han bu arski (Krum) kaza zatkn na wysok tyk, a potem zrobi z niej czar od wina (8i i) Tracya do przedi

;

a

.

mie

Konstantynopola

bya

niejednokrotnie

upem

barbarzyców. Przez pó wieku pastwo znajduje si w stanie osabienia rewolucye paacowe wstrzsaj tronem; lud roznamitnia si w sporach religijnych; dwaj cesarze (Micha II Zajkliwy i Teofil) wznawiaj obrazoburstwo, a za panowania Michaa III w roku 863 zaczyna si rozbrat Kocioa Wscliodniego czyli Greckiego z Zaciodnitn czyli Rzymskim. Bezposredninr i najbliszym powodem byo wygnanie patryarchy Ignacego i mianowanie nastpc jego Focyusza^). Ten ostatni, szukajc uprawniet3'ch

;

l)Focyusz by dawniej nauczycielem cesarza Michaa, potem komendantem gwardyi, potem patryarch, potem wygnacem

Uywa

dwukrotnie na wygnaniu zmar w r. 891. sawy najuczeszego swojego czasu; zostawi liczne dziea: Sownik, Nomokanon, Kanony Myriobiblon czyli Tysicoksig, gdzie spisa tre 280 dzie przecz3'tan3'ci tre nie jest dokadna, bo pisana z pamici na wygnaniu, ale dla nas cenna, poniewa obejmuje niektóre dziea ju dzi nieistniejce.

ma

i

i

;

—214 —

'

nia swego tytuu,

wyprawi

poselstwo do papiea Mina sobór, któryby zaatwi wszelkie nieporozumienia kocielne, Ale Mikoaj, zebrawszy biskupów w Rzymie na synod, nie uzna go patryarch i zagrozi kltw, jeli stolicy patryarszej odpowiedzi na to Focyusz, zwoawszy nie opuci. sobór w Konstai^tyiTopou, osadzi papiea i obwni cay Koció Zachodni o herezy, szczególnie o dogmat fiiioue (e Duch w. pochoc;lzi nie od samego Ojca, lecz od Ojca "i Syna"). Póniej w cigu dwu^ stujeci byy ponawiane ukady w celu przywrócenia jednoci, lecz w r. 1054 za patryarchy Cerularyusza nastpi stanowczy rozdzia, gdy legaci papiescy wyszli z kocioa w. Zofii, wyklinajc Greków i otrzsajc proch z obuwia swego.

koaja

I

z zaproszeniem

W

Wszake w przeddzie

rozdziau Kocioów sta si roku 862 wyruszyli dwaj bracia apostoowie, S. Cyryl i Metod}', do Sowian, eby naucza ich wiary chrzecijaskiej. Niedugo potem., w roku 864 ochrzci si car Bugarów, Borys który by mu i przyj imi Michaa na cze cesarza, ojcem chrzestnym.

wiekopomny wypadek:

w

Zamordowa Michaa III, pogronego w nie gbokim po pijatyce, Bazyli Macedoczyk, ulubieniec jego, zagroony mierci; zasiad na tronie (867 886) sta si zaoycielem dynastyi Macedoskiej. Adryanopola, B}"! to Sowianin, rodem z okolicy oszczdny administrator, biegy wódz i znakomity prawodawca. Wypdzi Arabów ze swych posiadoza rzek Eufraci woskich przedsibra wyprawy Poniewa kodeks Justyniana po upywie lat 350 tes.

—

i

i

a

— cinie

odpowiada

ju

zmienionym pojciom

i

potrze-

ludnoci, przeto Bazj^li wyda nowy zbiór praw^ zwany Prociiron (870), ktbry utrzyma moc obowizujc do upadlcu cesarstwa.

bom

a

Za rzdów syna jego Leona VI Filozofa ukaza si czyli Waregowie; Oleg zagrozi samej stolicy (907) i zmusi cesarza do korzy-*^

nowy wróg: Russowie

ksi

Podczas maoletnoci Konstantyna VII Porfirogenity dugo rzdzi pastwem waleczny admira Roman Lekastnego dla Rusi traktatu handlowego.

— 944).

Broni si on, jak móg, gronym wrogom: carpwi bugarskiemu Sym^onowi W-mu, który trzy razy wojn w^znawia, Madyarom, którzy do Konstantynopola docierali, nareszcie ksiciu Russów Igorowi, który dwie wyprawy przedsibra. Wydawszy za Konstantyna córk sw, Helen, otrzy-

pen

(919

a

ma

tytuy: ojca cesarskiego, cezara, drugiego cesarza, a nie zadoAvalajc si tern, przywaszczy sobie cawadz koronowa trzech synów swoich gdy jednak rozkaza wymienia w modlitwach imiona ich przed cesarskiem, czterej wodzowie zmówili si wtrcili go do wizienia. Konstantyn VII panowa odtd sam (944 959), lecz wola trudni si pisaniem dzie Dworu Bizantyjskiego" i "O rzceremoniach "O naprawd rzdzi. Zasuy si ni pastwa" dach autor, dostarczajcy wiadomoci jako wycznie te Sowianach. o i

;

i

—

z

Syn jego (Roman II) onaty by z pikn, ale kobiet niskiego pochodzenia, Teofania, która wypdzia ze "witego paacu" siostry swego maonka, a nastpnie pomawian bya o zadanie jemu trucizny

— 2l6 — chocia powia

mu

— 1025)

dwu synów, Bazyleg;0 Konstantyna IX (963 1028).

dwie córki

i

— W imieniu tych malców chciaa rzdzi wic uatwia opanowanie stolicy przez najznakomitszego wodza Nicefora Fokasa (963 — 969) zalubia go, jako II (963

i

:

ce-

i

swych dzieci. Nicefor wsawi si ju zdobyciem wyspy Krety na Arabach, którzy od lat pótorasta trapili rabunkami wybrzea i wyspy Archipelagu dzielnie te walczy z Saracenami w CySyryi. Surowy ten wojownik i pobony ascelicyi ta pracowa energicznie nad powikszeniem posiadonieustannej wojnie z muzuci potgi pastwa. Syryi z manami podbi wysp Cypr, Cylicy i miastem Antyochi Alepo, zerwa przymierz z carem bugarskim i nasadzi na niego ksicia Russów witoslawa (§§ 55, 56) da wynios odpraw poscwi Ottona W-go, nie przyznajc mu tytuu cesarza rzymAle na pokrycie kosztów wojennych nakaskiego. da uciliwe podatki, wypuszcza monet niepenej sarza, opiekuna

;

i

W

i

cz

i

;

wagi, zabiera fundusze klasztorne, a

drani ludno Konstantynopola.

surowoci rozbya te z nie-

Nie

go zadowolon Teofania. Uknua spisek, ofiarujc swoj jego towarzyszowi broni przyj acielowi^. sama ob)ecnie rozalonemu, Janowi Cymiscesowi: te wprowadzia do paacu kilku spiskowców, którzy Nicefora zamordowali w nocy. Natychmiast ogosi Ormianin si cesarzem Jan Gymisces (969 976) (znakomitego rodu ^), maego wzrostu, ale bardzo sil-

rk

i

—

,

1) Przezwisko brzmi poormiasku: Czemeszgig; znaczeniem przypomina naszego okietka. Miejscem urodzenia byo m. Hierapoiis w powiecie Chozan w pobliu punktu poczenia dwu strumieni górnego Eufratu.

-

^217

—

odwany i utalentowany. Gdy patrya''cha Polieuktes nie wpuci go do kocioa w. Zofii, domagajc si kary na królobójców, Jan skaza na mier jednego ze swyci wspólników, a Teofani wysa do na granicy Armenii, odlegego klasztoru Damis, za córk jej, take imieniem Teofani, wyda za Ottona (II) (972), eby zakoczy pokojem najazdy na posiadoci woskie Bizantynów, ponawiane przez obraonego cesarza Ottona I-go. Wypdzi z Bugaryi ksicia Russów witosawa, a cara tamecznego Borysa przyprowadzi do Konstantynopola, podczas tryumfalnego wjazdu kaza mu zdj purpur razem z koron bugarsk publicznie przed ludem i na otarzu w kociele w. Zofii. Utrwaliv/szy wadz przez oenienie si z ciotk nieletnich cesarzów (Teodor, zamierza obali kalifat bagdadzki. Zboczy z drogi do królestwa Armenii, eby poprze stronnictwo unii kocielnej z Grekami a zarazem pozyska pomoc synnego z walecznoci wojska ormiaskiego i to mu si udao przez zawarcie przymierza z "królem królów," Asciodem III^). Z pomnoonemi siami wszed Cymisces do Mezopotamii zdob>"wa miasta ny, zrczny,

a

m

wci

t

sw

zoy

pónocne, nie napotykajc w polu nieprzyjaciela nie dotar jednake do Bagdadu dla braku wody i y^Aynonastpnym roku z, Antyochii wyruszy ci (974) do Syryi, zdoby Emez, Balbek, przyjmowa dary i pokorne poselstwa od miast Fenicyi i Palestyny, nie móg jednake oblega Jerozolimy. Wród powodze ;

.

—W

wielu wity, 1) Ten Aschod, zaoyciel ni. stoecznego Ani rwany Miosiernym, naley do liczby najznakomitszych IcrólTy i

2 dynastyi Pagratidów.

Panowa od

952 do 977.

— 2l8 — zapad na zdrowiu, a wróciwszy do Konstantynopola] zamar, jak domylano si, od trucizny, zadanej przea jednego ministra. Zjedna sobie serca poddanych agodnoci, sprawiedliwoci, hojnoci i poszanowaniem religii. Lubo

Rpmana

nie doszli jeszcze II:

dwunastoletni

do pehioletnoci synowie

Konstanty IX

i

czterna-

Bazyli II zaczli jednak panowa bez opiekuMa. Obadwaj z pocztku pdzili ycie lekkomylne, a midzy wodzami znajdowali si buntownicy, którzy przywaszczali sobie tytu cesarski. Zawichrzy. si tedy prowincye najprzód azyatyckie, a potem stoletni

y i

europejskie.

Przyszo nareszcie ostateczne niebez-

pieczestwo, gdy Bardas Tokas posun si pod Konstantynopol zagrodzi swymi okrtami cienin (987), i

Szukajc ratunku, Bazyli, ju penoletni, posa do ^ksicia Russów Wodzimierza wezwanie o pomoc zbrojn. Jak tylko przybyli waleczni Waregowie, uderzy z nimi na buntowników, odniós dwa zwycistwa rzdy. Panujcy w zai odtd (988) siln chodniej Bugaryi car Samuel opanowa/Macedoni, Albani, Epir, Tessali, pustoszy Hellad^ iPoloponez,

rk uj

Bazyli wzi sobie za cel ycia obalenie tego wskrzeszonego a potnego carstwa. Nie mia ony, nie jada misa, nie pija wina, nie zna litoci, lecz w cigu lat blisko 40 trzema nawrotami toczy wojn (981^ pamitnym roku 996-^1003 i lOii 1019). looo-ym, gdy cesarz Zachodnio-Rzymski Otton III ©dbywa pobon pielgrzymk do Gzniezna, wojska

—

W

greckie zdobyway dawn stolic Symeona W-go i roku 1014 odniós Widdyn (Bdyn) na Dunajii;

W

•

i— 219

—

w wwozach Bakaskich (pod wziwszy 15,000 Bugarów w niewol, wszystkich kaza olepi, zostawiajc po jednem oku

stanowcze zwycistwo

Bieasic)

i,

tylko setnemu czowiekowi,

eby móg

suy za prze-

wodnika. Za to przezwany zosta Bu^arobójc (Bufgaroktonos). Car Samuel, ujrzaw^szy taki tum nieszczliwych, umar z rozpaczy. Jego nastpcy zdoali opiera si jeszcze do roku 1018. Bazyli zdoby stolic (Presp) ze skarbami, przesiedli duo ludu z Macedonii i Tracyi do Azyi, zwiedzi spustoszon dzikczynienia w Partenonie (przeroHellad, bionym na koció Matki Boskiej w Atenach), i, wracajc do Konstantynopola, wjecha przez Bram Zona r3-dwanie tryumfalnym. Mia wtedy (>\\ct wieku. Poddali mu si Serbowie i król Chorwatów. Teraz cesarstwo Bizantyjskie rozcigao si od brzegów Adryatyku do Eufratu od Drawy do Cypru. Stolica liczya z 500,000 mieszkaców, dochody zwikszyy si tak znacznie, i Bazjdi móg zosta^^ w sklepach swojego paacu 200,000 funtów zota ).

zoy

t

i

Ustay te napady Russów, poniewa ksi Woprzyj wiar chrzecijask od Greków. tak wietnym stanie cesarstwo utrzymywao si

i

dzimierz

W

Za panowania córki Konstantyna, Zoe, zostay stracone posiadoci wowyspa Sycylia

niedugo. i

jej

skie

trzech i

mów

,

Po wyganiciu dynastyi Macedoskiej otrzyma purpur Izaak Angelos (1057 1059) pierwszy z do-

—

It 20 myriad talentów, co na dzisiejsz 220,000,000 franków.

monet

czvni okoto

—

— 220 — a

mu

Komnenów. Oszczdny do skpstwa, sla bego zdrowia, prowadzi! jednak osobicie wojska na Wgrów i Pieczeniegów. Znuony atoli trudami odda rzdy obcemu, lecz uznanemu za najgodniejszego, Konstantynowi Dukas, który panowa lat 8. Po jego mierci wszczy si intrygi paacowe tern szkodliwszej-~e do Azyi Mniejszej wtargnli Turcy Seldukowie. Wódz (ich Alp Arslan) zdoby cay ten pówysep i zaoy pastwo muzumaskie Ikonium czyli

X

Rum. Nareszcie po dugich zamieszkach zasiad na tronie -iiiS), który usynowiec Izaaka Aleksy I (1081 gruntowa dynastj^ Komnenów wród trudnych warunków. Z murów Konstantynopola mona byo wi-

_

dzie chorgwie tureckie; Pieczeniegowie i Poówce (czyli Kumani) wpadli od pónocy; Robert Gwiskard ze swymi Kormandami zdoby m. Durazzo (Dyrrawybrzey Adryatyku. Nie machion) znaczn dostatecznych do walki z Turkami, Aleksy wyjc si do zachodnich z prob o poposelstwo ludów prawi Doczeka licznego wojprzeciwko niewiernym. moc Krzyowców, dcych do pierwszej wyprawy ska, Palestyny i zrcznie chcia z niej korzysta dla odzyskania dawnych posiadoci cesarstwa. i

TRES

cz

w

rozdziau, IX wieku napastuj cesarstwo Bugarowie (Krum). 863 za Michaa III rozdzia Kocioa na Greclci i Rzymski. Focyusz. SS. Cyr3'l i Metody. 864 chrzest Borysa Bugarslciego. 1056 Dynastya Macedoska od Bazylego I, wojownika 867

—

prawodawcy. Napady Russów i wojny misces pogromca wiatoslav>'a i Arabów. i

z

Bugarami.

Jan Cy-

— 221 — 1000 Bazyli II w Bugarii, któr podbija w 1018 Potga pastAvowa wzmocniona. rozszerzone.

r.

Granice

mów,

1057 po niepomylnych rzdach Zoe jej Iza.ak: Angelpa pierwszy z dynastyi Komnenów. Po nim zamieszki i utrata i

Azy

Mniejszej. 1118 Aleks}' I 1081 az}'ati'ckie przy pomocy i

—

Komnenes usiuje odzyska DrowmcYe Krzyowców.

ROZDZIA X!IL

SOWIASZCZYZNA

WGRY,

I

V

Sowianie, przyszedszy z wyyn Eranu do Eufopy w czasacli przed-Cirystusowycti (moe w wieku V), zajli pierwotnie równin midzy Dnieprem, Batykiem, Prypeci i Wis.* Popyciani czasem, podbijani przez ssiadó\^, posuwali si oni ku poudniowi i zachodowi, szczególniej w czasie wielkiej wdrówki ludów, zajmujc opuszczone lub spustoszone kraje, Wszake nie zapuszczajc si tak daleko, jak inni barbarzycy. Pisarze greccy i rz^^mscy ) zov/i § 52.

Wendami i Serbami Atty la podobno okazywa im askawe wzgldy na jego dworze znajdowali si dostojnicy z imionami sowiaskiemi stolica jego miaa pozór wsi sowiaskiej. Po upadku pastwa Hunnów plemiona somaskie osiedliy si nad Elb Saal (midzy 454 495 r.), inne na pówyspie Bakaskim, gdzie walcz z Grekami orem (493, 548, 551, 578, 583) (-.zdobywaj Hellad i Poloponez (587) inne zajmuj kotlin Czesk (midzy 'Ij-Si a 570) po wyjciu Markomanów do Bawaryi inne znów po Longobardach zagarny Pannoni, Styry, Karynty, Tyrolu, Friulu Istryi nad Adryatykiem (592 595). Pozostaa te ludno na dawnych pierwotnych sieich

.

;

;

i

i

;

;

—

i

i

dzibach.

.

i) Tacyt,

Pliniusz,

Ptolomeusz.

cz

— 223Prawie caa ta ogromna przestrze jest równin zdatn do rolnej uprawy; rolnictwo te stanowi gówne najulubiesze zatrudnienia Sowian^). Mieszkaj gromadnemi osadami, wsiami, nie za w odor bobnionj^ch zagrodach (jak Germanowie, § 4) ") Najcilejszym zwizkiem byo u nich pokrewiestwo (za druga u poudniowych, skadajca si_ czasem z 60-

i

oni

.

osób).

W rodzinie rzdzi ojciec lub

brat,"

w

radzie

przewodniczy starosta czyli starszyzna, a caa wie ya w takiej cisej spólnoci, poczytywaa las, pastwiska, jezioro, czasem nawet rol za mienie ogólne (do obcy, czyli obszczyzny nalece), wasnoci osonazwa nawet nie bistej, dziedzictwa, nikt nie zna umia. Z czasem, gdy z rodów urosy plemiona, trzeba byo zajmowa wiksz przestrze ziemi, zaoy

e

i

zway si rzdzi niemi jaki ban, Opolami" albo upam.i, a ksidz (ksi) miepan, upan, knez, knia,

kilkadziesit

i

kilkaset wsi; takie krainy

;

1) Rolnictwo znane byo ludom Aryjskim jeszcze na wj-ynie ^Janu (patrz Hist. Staroytn §§ 33). Przychodzc do Europy, -''owianie musieli czas jaki pdzi ycie koczownicze, a wic mieszka na wozach i w budach, lecz pasterstwem trudnili si tam tylko, gdzie natura do tego zmuszaa t. j. na stepach i w górach. Tacy przejli od Finów nazwy: szatr, szaas, kucza, bryndza, birka, baca, juhas. Alewszyscy ci, którzy si na yznych równinach rozsiedli, zaczli urzdza sobie stae mieszkania zrazu w "zie-miankach," prz3'krj'wanych somian "strzech" (od wyraz "strzec," "rozpostrze"), potem szopy, stodoy lub gumna na zboe, wreszcie "chaupy" z ogniskiem, drzwiami, oknami i dachem. Trudnili si rolnictwem ju w czasach bardzo dawnych, przed rozdzieleniem si na róne ludy, jak wnosi naley z istnienia jednakowych wyrazów we wszystkich jzykach sowiaskich: ora, sia, kosi, móci, sierp, motyka, opata, snop, yto, proso, mka, chleb, rzepa, groch, bób. 2) Niemcy zwali wsie sowiaskie zaokrglonemi; Fing, Runden-Doerfer, wendische Docrfer.

,

— 224 — w

grodzie, opasanym rowami i ostrokoposiada wadzy monarszej, bo sprawy dotyczce ogóu rozwaaa caa starszyzna na wiecu czyli sejmie. Przy uchwaaci dano najczciej jednomylnej zgody, a kto si opiera woli caego zgromadzenia, naraai si na kar pienin, na obicie kijami lub na utrat caego mieniar (np, u Lutyców). Pomimo rodków tak gwatownycli, zgodnoci nie mona dopatrze w charakterze Sowian czciej wi-

szkal zwykle

em;

lecz nie

;

dzie bdziemy nami,

rozterki

doprowadzajc do

plemio-

e

si wrogami przeciwko swoim pobraNie umieli te wytrwa w posuszestwie

czyy z obcymi, tymcom.

nienawi midzy

i

takiego zalepienia,

z

e

za wiele pragnli naczelnikom dlatego zapewne, wplnocr; nawet cudzoziemxa, na wojnie ujtego, nie trzymali przez cae ycie w niewoli, lecz po niejakim czasie pozwalali

mu

albo

zosta przy gromadzie

wróci do swoici; albo po-

w stanie wolnym.

Przeciwko nieprzyjacielowi wystpowali tumnie i si odwanie, lecz nie znali adnego szyku bojowego, a wic nie byli narodem wojowniczym, (jak Germanowie). Woleli trudni si gospodarlc, rzemioi pleni taczyli tak sem ^) iandlem lubili Niemiec dawa Sowia^ninowi przezwisko: ochoczo, bili

gdb

;

,

;

e

skaczcy

(sclayus saltans) dla uraczenia gocia wolno byo popeni kradzie u ssiada; przy zabawie kielichu znikay niesnaski, panowaa serdeczno. i Pogodne te byy myli Sowianina o wiecie i bóWierzy on, wiat powsta z piasku morstwie. ;

e

1) Cale wsie trudniy si rzemiosami i takie nazyway si: Kowale, Zotniki, elaniki, Korytniki, Ilzeszotar^', agiewniki Bednary, Koodzieje, Zduny (garncarze) t. p:

i

'

— 225 — skiego, jest

,sn

e

pywa

ziemia

bogów biesów i

i

drudzy

lato,

:

po zwierciadle wód.

pierwsi

—w

Duo

rzdz wiatem przez wio-

jesieni

i

zimie.

Wierzyli

je-

dnak Sowianie w boga najwikszego, jedynego, któremu dawali im.ic: Swaróg, a pod którym rozumieli wiate, jasne niebo; czcili te soce pod imieniem Dadbogalub Chorsa, grzmoty z piorunami pod mianem Peruna, wiatry pod mianem Stryboga; opiek nad trzodami przyznawali- Welesowi. Potny i

wyobraano go

z

zwa

si: witowit; czterema twarzami, a zbliajc si

wszechwiedny bóg powietrza

wolno byo odd^^cha, eby nie zakazi powietrza ludzkim oddecliem. Pomidzy bóstwami eskiemi najstraszniejsz bya Marzanna (Morena), -.bo niosa mier ludziom, najpikniejsz ada czyli Wiosna ;pomniejsze: Jaga czyli Jdza-Baba, Rusaki, Wile, Suenice itp., zaludniay w wyobrani Sowianina powietrze, jeziora, rzeki lasy. wicono przemiany pór roku na uczczenie yciodajnej siy soca,, a te wita przeciowuj si w zwyczajacli naszych do dzi dnia: kolda w czasie najkrótszyci dni zimowych, zielone wita, obchodzone niegdy na cze rusaek, sobótki w noc -Jask, kiedy soce najwiksz wywiera si, kiedy skryto-

do niego,

nie

'

i

pciowa papro ma kwitn, wreszcie jesienne wito owoców. Bogom skadano obiaty ofiary (ertwy) i

W

ywych ludzi. witych gajach stay bawany, pod konarami witych dbów, ub w obszernych drewnianych Ictynach. z chleba, owiec,

woów,

a czasem z

Dusze zmarych latay po drzewach, dopóki ciaa nie i wiatr zanosiy je szybko do raju. Potrzeboway jednak na tamtym wiecie jada, napo-

spalono; pomienie

*— 226 -^ odziey, zbroi, konia, sokoa i to wszystko kladzio-* stosie, a czasem ofiarowaa si na spalenie i ona. Pogrzeb nie obywa si nigdy bez uczty, zwanejs styp lub tryzn. ju,

no na

Wic w religii pogaskich Sowan nie dostrzegamy adnych instynktów wojowniczych, W istocie, tylko w górach pówyspu Bakaskiego dawnej Lai

i

Adryatyku i Batyku okazuj Sowianie pochopno do ora, do napadów rozboArkonie na wyspie Ru^ii czterolicy witojów wit sta si bogiem wojny; leay przy nim: siodo, trkoniki, na brzegach

i

W

zla

i

miecz; przy

zoony

wityni

utrzym3'^wano dla niego

300 jedców. Ale, oprócz tych kracowych plemion, wszystkie ludy sowiaskie okazuj zamiowanie spokojnego ycia i przywizania do krainy rodzinnej. orszak,

z

Przy takich cechach plemiennego charakteprzeby Avielkie nieszczcia dugie niewole, zanim si nauczyli tworzy porzdek paepoce przedhistorycznej deptali po nich stwowy. § 53.

ru Sowianie musieli

i

W

Germanowie (Gotowie, Swewowie) i Hunnowie; od poowy VI wieku (559 r.) ujarzmiaj ich Awarowie, im wojowa w przednich szeregach, zaprzgaj po trzy, cztery kobiet do puga, lub wozu, pobie^ raj danin z kadej wsi. Od tych strasznych "Obrzynów" czyli "Olbrzymów" uciekay cae gromady z Pannonii, a nawet z poza Karpat na pówysep Bawieku VII-m przybywaj nowi wrogowie: kaski. z jednej strony Bugarowie, a z drugiej wzrastajca do koca Bieustannie monarchia Franków.

ka

W

A

— 22

•

1-go okresu

nie

-^

7

umiej Sowianie urzdzi adnego

jaki kupiec, z kraju Franków przybyy, imieniem Samo, zapewne Sowianin rodem, poczy plemiona czeskie, morawskie, sorabskie i soweskie (w Alpaci) w jednTzesz (623 653), a prowadzc do boju licznych wojowników, zwyciMerowinga Dagoberta. Po mierci Awarów^ zwizek ten rozprzg si rozdzielone plemioSamona którzy nie mog si opiera maj swoich ksit, na

pastwa;

raz tylko

—

a

i

;

skutecznie

gronym ssiadom

jak wiadomo przed

Dopiero inne ycie i

;

musieli

te korzy

si,

Karola W-go.

w Il-m okresie, w IX-m wieku zaczyna si w Sowiaszczynie: 4csztatuj si ludy

powstaj pastwa.

gówne

orem

Poznajmy

najprzód chociaby

najmoniejsze ludy, przypatrujc si ma-

i

pie (Nr. 3).

Caa

Sowiaszczyzna

na dwie gazie:

dni. A)

Ru

oddawna

^)

rozdzielia

poudniowo-wschodni

i

zacho-

Ga poudniowo-wschodnia t

nazv/ od koca IX-go wieku przybieraj a) Nowogrodzianie czyli poprostu Sowianie, mieszka;

:

1 ) Rozdzia nastpi okoo V-go wieku przed nar. Cir., jak twierdz uczeni badacze mowy (filologowie), opierajc si na dowcipnem spostrzeeniu. Gdy bowiem nazwy-' zwierzt domowycti przedmiotów gospodarczyci wspólne wszystkim jzykom i slpA^iaskim, wyraz: kogut znajduje siTylko w jzykacli zacliodhio- sowiaskich t. j. poiskim, czeskim (kolrut), sorabskim (kokot), w innycli za ten sam ptak ma nazw, utworzonSj' z innego

s

pierwiastku: pictucli (w rosyjskim), pietao (serbsko-kroackim), (w bugarskim), petelin (w soweskim). Wiadomo przytem, kogutów dostali Grecy od Persów w poowie VI-go w. przed Chr., a prawdopodobnie jest domys, u Slbwian koguty upowszechniy si przez stosunki z Grekami,

pietet

e

e

— 221 jacy

w

okolicach jeziora Ilmen, nad którem wznosi

si wielkie miasto Nowgprod, b) Pooczanie nad Dwiz miastem Poock, c) Kr^/wicze, posiadajcy na górnym Dnieprze m.. Smolesk, d) Dregowiczanie nad

n

Prypeci,

e)

Polanie z

rii.

Kijowem,

Drewlanie na

f)

Woyniu^ cze

i

lud;

g) Siewierzanie nad Desn, h) i) Rad^^miWiatycze w okolicach rzeki Oki. 2) Bugarowie,

zoony ze Sowian

i

przybyszóv/ tureckiego szcze-

pu na dolnym Dunaju^z miastami: Priesawa, Bd5^n (Widdyn) Derstr (Sylistrya) 3) Serbowie nad rzekami Moraw, Dryn i Bosn, lud przybyy w VII-m wieku od róde Dniestru i Prutu. 4) Chorwaci czyli Kroaci, lud przybyy jednoczenie (w VII-m wieku) od gór Karpackicli z Biaej Chrobacyi i osiedlony na pónocn3xh wybrzeach Adryatyku do rzeki Sawy. B) zcliodnia: 5) Lecliici nad Wis i Odr, do których si zaliczaj a) Polanie (zwani póniej Wielko-polanami, od nich nazwa Polaków), z grodami: Kruszwic, Gnieznem, Poznaniem, b) Ma.

,

Ga

:

c) lzacy z Wrocawiem; Gogow, d) Pomorzanie z Gdasldem, oraz wysp miastem W''ollin, d) od koca X-go wieku wcielon zostaa do Polski Chrobacya Biaa (dzisiejsza Gaiicya) z niiastem Krakowem zwaa si póniej MaPolsk. 6) Czesi u róde Eib^'" w objtej czterema pasmami gór kotlinie z piknem miastem Prag. 7) Morawcy z Welegradem. 8) Polablanie czyli Sowianie Nadelbiascy wspólnej nazwy nie znali w jeden lud nigdy nie zczyli si, lecz drobne ich plemiona skupiay si czasem w dwa zwizki a) Obotrytów czyli Bodryczów midzy ujciem Elby morzem Baltyckiem; tu zasyny grody: Meklemburg i Lubeka

zowszanie z Pockiem., Czerskiem, i

i

i

:

i

'

— 229 — (Lubicz) b) Lutyków-Wików czyli Welelabów od wybrzey Batyku uj Odry ku Elbie Sali ci naj;

i

duej

przetrwali

w

i

pogast^v"ie

mieli

i

:

sawn wi-

tyni drewnian Radegasta w grodzie swoim Retrze nad jeziorem, Tollen czyli Doleskiem (w dzisiejszem ksistwie Meklemburg-Strelitz) do nich te naleay ;

okolice Berlina

i

gród Branibor czyli Zgorzelec (dzi

Bi-andenburg) 9) Sorabowie z grodem Budziszynem (Bautzen) szcztki ich (uyczanie) istniej do dzi .

;

dnia

w

królestwie Saskiem

i

Brandenburgii.

Posuway si osady sowiaskie niegdy jeszcze dalej ku zachodowi w Hanno werskie, w okolice Goslaru, Turyngii, Bawaryi, do Szwajcaryi Woch w pónocnych, lecz te rycho postraday narodowo swoj, znalazszy si pod panowaniem wadców niemie-""

—

a

gb

i

ckich.

Zwrómy jeszcze uwag na ssiadów Sowiaszczyw stronie wschodniej. 1) Od ujcia Wisy a poza

zny

Dwin rozsiady si pobratym.cze Sowianom, plemiona Litewskie, mianowicie Prusacy na wybrzeu bursztynowem do ujcia Niemna, Zmujd nad rzek Dubiss, Jadwingowie czyli Jawie nad Bugiem na Niemnem do Podlasiu, Litwa \vaciwa nad Wili ujcia Niewiay, Kuroni w Kurlandyi otwa czyli otysze za Dwin w Inflantach. 2) Dalej na póno,

:

i

i

cy i wschodzie siedziay lub koczoway liczne plemiona i ludy obce Sowianom krwi i mow, rasy ótej, Fiskie i Tureckie, jak: a) Bugarowie, którzy po cz-

ci

osiedlili

si nad rzek

Kam

i

posiadali

s

pastwo

dzisiejsi swoje Penn czyli Biarmi (potomkami ich Czuwasze), po czci za przebywali na stepach Czar-

— 230 — nomorskich, skd posuyicl si nad Dunaj, b) Gliazarowie 26 stolic Sarkie nad Donem pobierali danin od plemion Rusi Wschodniej han ich wyznawa wiar ;

ydowsk, a

cz ludu muzumask,

c) Madyarowie Wggrzy ze stepów Czarnomorskich przeszli w "kocu IX wieku nad Ciss do Pannonii zao,>^'szy tu królestwo swoje, wparli si klinem midzy Sowia-

czyli

i,

Pomniejsze hordy Pieczeniegów i Postepach Czarnomorskich, trapiy Sov/ian i Greków, dopóki nie

szczyzn, d)

owców

czyli

poczyy

si

Kumanów, tuajc si po

z

Na poudniu

Wgrami w

Pannonii.

nareszcie stykali

si Sowianie

z "Gre-

kami, a ze Skandynawii do Konstantynopola prze-

chodziy przez —-tu War egami.

§ 54.

Na

Ru

druyny Normandów, zwanych

tak ogromnej przestrzeni zamieszkae ludy

soAviaskie, mnogie, liczne, ale nieradne, niezgodne, nie wdroone do bojów, niepimienne, pogaskie, do-

znawszy duo cierpie od ssiadów (szczególniej od hord Fisko-Tureckich) uczyy si posuszestwa wasnym ksitom; cywilizacy za europejsk mogy otrzyma t;^lko od spadkobierców staroytnego Imperium Rzymskiego, to jest od Bizantynów i od nastpców Karola W-go, cesarza zachodnio-Rzymskiego, a pierwszym krokiem do zblienia si z tymi i owymi byo przyjcie wiary chrzecijaskiej cigu IX i ,

.

wieków dokonywa si te wiaszczyzny. Od zachodu iiit^

W

X

chrzest prawie caej

nauk Chrystusow

So-

Niemcy,

szczególniej arcybiskupi slcburscy (Salzburg)

i

mag-

— 231 — denirscy, ale nie z tak czyst gorliwoci, jak dawniejsi apostoowie i misyonarze: posyaj bowiem ksiy,

znajcych mowy sowiaskiej wymagaj znacznych nazw dziesiciny na utrzymanie kocioów i duchowiestwa, naka~zuj posuszest-wo, oprócz Boga papiea, jeszcze swoim Icrólom niemieckim. Nie podobao si to Sowianom: powzili oni mylne wyobraenie, i wiara chrzecijaska sprowadza niewol Z najwiksz zai bronili si od niej nawet orem. wzitoci walczjdi o swe boyszcz^ Lutycy i Obotryci nadelbiascy do XI I -go wieku z cesarzami domów Frankoskiego Saskiego, tudzie z ich urzdnikami, dopóki nie zostali wytpieni lub wynarodowieni. Dzi^-ludy te jxi nie istniej. Wielcy ksita meklembur^scy s potomkami dzielnego obotryty Niklota zachowuj konny posg jego nad frontonem swego paacu, lecz z mowy i uczu Niemcami panuj nad krajem niemieckim; na miejscu wioski lutyckiej stoi dzi Berlin, stolica , potnego cesarstwa Prusko-Niemieckiego; przestrze odebrana przez Niemców Sowianom, wytpionym lub wynarodowionym wzdu nie

,

danin pod i

a i

i

s

i

caej zachodniej granicy, wynosi okoo kwadratowych^). (Drang nachOsten).

mil

3,000

1) Dla ciekawych podajemy krótki zarys historyi Poiabian. to jest Obotr3'tówi Lutyków. Dowiadujemy si o nich najprzód czasie wojen Karola W-go z Saksonami (str. 57), si niena-

e

w

widz

wzajemnie. Obotryci pomagaj Karolowi, a Lutycy Sak^ sonom. I ci i owi atoli musz uledz wadzj^ cesarza, a potem jego nastpcy, Ludwika Pobonego, i wnuka Ludwika NiemieckieNie bya jednak cis zaleno pod Karolingami i Polabiago. nie tocz jeszcze pomyln walk z ssiadami. Cikie czasy nastay dla nich dopiero w X-m w. kiedy saski, Henryk I Ptasznik zosta królem niemieckim. W3'(Drawy jego w 927 928 roku byy straszne: wiele grodów zburzy, wiele ludu wyci lub

do

,

ksi

i

232

—

Szczliwsz myl powzili ksita Moraw. Oko-

o roku 836 osiad na Welegradzie dzielny Mojmir

cz

formowa pastwo

Przyj on

rozlege.

i

za-

chrzest

wyprowadzi; po caej Saksonii sprzedawano niewiasty dzieci sowiaskie natargaci, a miano Sowianina (Sklave) zaczo oznacza niewolnika. Otton W-ki sta si jeszcze groniejszym; jego margraf, Gero, morduje zdradziecko przy uczcie 30-u ksit soWiaskici i podbija wszystkie plemiona do granic Polski. Wo-saski Herman Billunge. Przy iowa te nad Elb nowy wojsku lupieskiem jechali biskupi ksia, chrzcili przemoc, zoi

a

ksi

i

w podbitych

kocioy kazali sobie znosi po mierze zboa od kadego puga, po 40 motków lnu po 12 pieników srebrnych co roku. Tak powstao 6 biskupstw (w stawali

krajach, budowali

i

i

Stargardzie, Jiawelbergu, Braniborze, Merseburgu, Cyiicyi i w Minii) poddanych pod zwierzchni

Zeitz czyli

wadz arcybisku-

pa magdeburskiego. Gdy Otton by zajty

wojn z Wgrami, powsta ksi obo" powygania niemieckich ksiy wojskowe zaNiezwocznie tedy po zwyciogi, wpad nawet do Saksonii. stwie augsburskiem (955 r.) przybieg sam Otton z Geronem, lecz. wszedszy midzy bagna, znalaz si w tak wielkiem niebezpieczetrycki Stójgniew,

stwie,

i

e ofiarowa pokój.

Dumny

Stójgniew odrzuci propozy-

Tymczasem Gero Avynalaz przepraw v/ bród Sowianie, napadnici znienacka, ponieli porak. Zwyciski Otton wywar srog zemst, bo kaza uci Stojghiewowi gow otoczy j trupami 700 zabitych jeców. Potem przez lat 10 jeszcze rozkazywa Gero Sowianom, podbi Sorabów, urzdzi now marchi (Minijsk)i stoczy' zw^cisk^ bitw z Mieszkiem polskim (963 ukochanego syna (Sygfryda). Ta r.), w której jednaic st^raci strata przeja go tak boleci, e wkrótce zaniecha ycia wojennego, wybra si w pielgrzymk do Rzymu, a wróciwszy stamtd, zaj si budowaniem klasztoru. cy.

i

i

a

margrafom ijjiskupom do mierci Ottona do Woch i waczyli obotryckich cigno w nieszczliwej bitwie pod Basentelo (str. 120). Ale od r. 983 obotrycki, Mciwoj H, wiedzie z sob 30 puków powstaje Lutycy, zdobyi burzy m. Hamburg, od roku za 990 burz si v/aj twierdze niemieckie, zabijaj ksiy, wlok powizanych cigu lat kilku wszystkie stolice bichrzecijan w niewol. skupie zburzono i wiara chrzecijaslca do szcztu wytpion zostaa. Wojska niemieckie przechodziy par razy, lecz nie zdoprzywróci panowania grafów, a cesarz Henryk II wity musia zawiera przymierza z Lutykami i znosi w swoim obozie ich Foabianie

II; 1,000

ulegali

a

jedców

ksi

W

ay

"

-

-233 — z

rejk

arcybiskupa

(Adalrama),

salcburskiego

pozwoli wznie pierAVsze w Sowiaszczynie kocio(w Oomucu, Bernie, Nitrze i zapewne v/:_Wele-

y

pogaskie bo>'szcza, eby zyska mu Bolesawowi I-mu.

Wszake wolno stwem,

ju bowiem

ich

pomoc przeciwko

polskie-

by trwa

w zwizku z pogata nie moga ochrzcili si Czesi, Polacy, Duczycy: wic

opasywaa Poabian wiara chrzecijaska. Nie dugo mogli si jej opiera ksita obotn,'ccy: ochrzci si syn Mciwoja (Przybigniew-Odo), a wnuk jego, Gotszalk, wychowa si ju w klasztorze niemieckim w Luneburgu. Ten ostaZ alu po utracie ojca (zamortni mia dziwnie burzliwe 5'cie. dowanego) odpad! do pogastwa zburzy w Saksonii kilka ko-

ze wszystkich stron

i

pokut opu&^ii ziemi rodzinn bawi (1031 — 1032) na dworze ICanuta W-go w Anglii, którego wnuczk polubi; potem przy pomocy Duczyków opanowa niet'lko plemiona obotrjTkie ale cay prawie kraj Lutyków; sta si wic zaoycielem wilcszego pastwa, zwanego u Niemców pastwem Wendów. Rzdzc niem przez lat 24 (1042 1066), sam nawraca swój lud, sprowadza ksiy z Bremy (od arcybiskupa Adalberta, Iclastr. 126), odnowi trzy stolice biskupie, budowa kocioy sztor\% mawia kazania, tlómaczc -na jz^^k sowiaski to, cze-

cioów; potem

za

i

i

—

i

go obcy Icsia nauczali w- niezrozumiaej mowie. Ale niestety! wszystkie te usiowania okazay si bezsilnemi wobec zadawnionych przesdów, przyszli z wyspy R^ugii Ranowie, czciciele towita, i powoali wieo ochrzczonych Lutyków dó po^^tania w imi dawnjTli bogów. Gotszalk schwytany pad pod noem ofiarnym pogaskich kapanów, ona jego zaedwo ucielca nago z .Meklemburga, bislcup Jan (stargardzki) poniós mier mczesc, a jego zaniesiono do?etry na ofiar Radegastowi. Znowu tedy znika wiarachrzecijaska, nad pastwem Wendów objwadzKrukczy Krut3% poganin(1066 1093), i znowu zaczy si napady chrzecijan-ssiadów. Cesarz Henr^-i IV zburzy Retr (1068 r.), król duski (Eryk) dawa pomoc synowi Gotszalka a sv.-emu krewnemu Henrykowi, który wywalczy sobie powrót do ojczyzny i kaza zabi starego Kruca. Odtd rozprzga si pastwo czyi królestwo Wendów. Chrzecijanin Henryk (1093 1119) utrzymuje si przy Avadzy zawsze przy pomocy obcej; z Rugijczylcami, a nawet z wasnj^mi poddanymi wojuje, a dwaj synowie jego trac siy w bratobójczej walce. Zaraz cesarze niemieccy upomnieli si o zwierzchni wadz;; od nich brali w posiadanie chwilowo królewicz duski

wi-

gow

—

—

(Kanut Laward) ziemi Obotryck, a Bolesaw HI Krzywousty czfe ziemi Lutyckiej. Tymczasem pospólstwo trzymao si wci

-234 — gradzie), ale nie chcia ulega Ludwikowi Niemieckiemu, Karolingowi. Nie zdoa jednak obroni si licznemu wojsku niemieckiemu musia ustpi i

ksicej

nastpc

jego zosta synowiec Rocisaw czyli Rastic (846 r.). I ten równie chcia by niezalenym od Niemców, a widzc,^ czez

d

stolicy,

a

wyprawi poselstwo do proszc o przysanie ksiy, którzyby mogli gosi wiar chrzecija.sk Sowianom w zrozumiaej sowiaslciej mowie. daniu temu stao si zado w roku 863 przybyli z Grecyi prawgo

biskupi niemieccy,

cesarza greckiego,

:

dziwi

misyonarze,

szczyzny: bracia

apostoowie SowiaCyryl (Konstanty) i Metody.

czcigodni

.

bawochwalstwa, kiedy caa Europa mylaa o wojnach Krzyowych z wrogami Chrystusa. Wanie w r. 1147 król francuski i cesarz niemiecki W3'bralisi do Palestyny na drug wojn Krz3'ow (| 64). Wtedy w Niemczech pónocnych powsta proPapie (Eugejekt podobnej w^^prawy na pogan sowiaskich. niusz III) pochwali go i bull swoj doda zachty. Zebrao si podobno 200,0000 wojowników: Niemców, Duczyków, Czechów, ^Orawian szy przez

i

pobon

nieco Polaków,

eby dostpi zbawienia du-

zbrojn pielgrzymk.

Wojsko to pustosz3'o

trzema oddziaami kraje nadelbiaskie, a nawet ochrzczone Pomorze nad Odr. i

Ostatni cios zadali Poabianom:

sawny

ksi saski z domu ksi

Welfów, Henryk Lew (§ 74), i margraf Albrecht Niedwied z domu Askaskiego. Z pierwszym walczy odwanie obotryck chrzecijanin Nikiot, dopóki nie zgin, bronic ostatniej swojej twierdzy (Wurle w r. 1160); syn jego (Przybysaw) wyprosi sobie u cesarza tytu ksicia, a wnuk (Burwin) by szczerym Niemcem protoplast panujcego dzi'w Meklemburgii domu. Albrech Niedwied opanowa ziemi Lutyków nabj^ m. Branibor po bezdzietnym ksiciu tamecznj^m (Przybysawie). Osiadszy tu, wyjedna sobie nadania cesarskie z tytuem margrabiego Brandenburgii (midzy 1143 1170 r.). Teraz ju Aviara chrzecijaska ustalia si ostatecznie, ale Poabianie wyginli w wojnach lub wytpieni zostali w póniejszych wiekach; na opustoszone ich siedziby przyszli kolonici z nad Renu z Fandryi; tych najgorliwiej sprowadza Henryk Lew, zaoyciel nowej Lubeki. i

i

i

i

—'2-35B\Ii to synouie jednego z bizantyjskich; urodzili

si

w

wyszych urzdailców^ Tessalonice, otoczonej

ludnoci sowiask i). Starszy z braci, Metodyusz, suy wojskowo sprawowa rzdy prowincyi, zwanej SawJni; modszy, Konstanty, w 14-m roku ycia by wzity na dwór cesarski dla towarzystwa w naulcach nieletniemu Michaowi 1 1 1 i sucha wykadów sawnego Focyusza. Otrzymawszy tym sposobem i

wysokie wyksztacenie, nowiska; jako znawca

móg

wietne zajmowa

jzyków

wschodnicli

sta-

jedzi

w

poselstwie do kalifa bagdadzkiego. Lecz nie nciy go zaszczyty wieckie modo wstpi do klasztoru, przybra imi Cyryla, przez rok jeden wykada filozofi, a potem ju cigle myla o nawracaniu pogan. Gdy han Chazarów zada uczonego, któryby potrafi mu wytómaczy, która wiara jet lepsz, Cyryl podj si tego zadania i odby podró podobno z pomylnym skutkiem. Tymczasem Metodyusz, *^orzuciwszy swój urzd, przyj luby zakonne w jednjmi z klasztorów na górze A'tos; tu przyby zaraz Cyryl; tu obaj bracia zaczli si gotowa do nawranaley gosi im sowo Boe cania Sowian. Uznali, i mie dla nich ksigi wite w zrozumiaej narodowej mowie. Wic w roku 85a Cyryl alfabet sowiaski 2), a póniej wspólnie z bratem Metodym :

e

,

uoy

1)

Zdaje si,

e

matka

Midzy uczonymi

ich

bya Sowiank.

trwa spór, dotychczas nie rozstrzygnity ostatecznie, czy wynalezionym przez Cyryla alfabetem bya "gagolica", czy te tmrdziej zbliona do pisma greckiego "kirylica," uywana dzi jeszcze w ksigach cerkiewnych w Rosyi^ Uczeni rosyjscy owiadczaj si za ostatniem twierdzeniem, zachodnio2)

sowiascy

za pierwszena.

— 236 — zacz tómaczy

jzyk sowiaski. Te drogocenne dary

y

wic

/

Bibli (od Ewangelii

w. /

— pismo

przygotov/ane od lat

Jana) na

—

byksigi wite kilku, gdy przybyo do i

•

Konstantynopola wspomniane wyej poselstwo od Rocisawa Morawskiego. Niezwocznie w roku 862 wybrali si dwaj bracia, a w pamitn>'m 863-m roku rozpoczli apostolsk sw prac w pastwie Morawskiem. Ochrzcili ksicia Pannonii Kociea w Batnie (nad jeziorem Platten) i Rocisawa w Welegradzie. Lud chtnie sucha nowej nauki, podziwia

pikne

naboestwo i skwapliwie uczy si pieni: "Hospodi, pomiuj ny" (Panie, zro.iuj si nad nami). Ale arcybiskup salcburski przesa skarg do papiea,

i obcy ksia wkroczyli do jego dyecezyi i urzdzaj jakie .naboestwa w jzyku barbarzyskim 0> eby

si oczyci z zarzutu herezyi, wybra si w. Cyryl do Rzymu, dozna tu dobrego przyjcia, wyjedna uznanie obrzdku sowiaskiego i um.ar tu w roku 869, m.ajc 42 lat wieku. Papie Hadryan II) wyniós Metodego na godno arcybiskupa Pannonii i nadal m.u tytu legata swego. Tymczasem zaszed przewrót w pastwie Morawskiem:

ksi

Rocisaw zosta pojmany przez Icróia w roku 870 zakoczy ycie

Ludwika Niemieckiego w wizieniu. Stao si

witopeka.

i

to skutkiem zdrad}'

synowca

w nastpnym

roku Morawianie powstali, witopek (Swatopluk) zdradzi znów Niernców, dosta si do Welegradu i, panujc

jego,

1)

^Ale gdy

Godnymi ksig wict}'ch

zyki: hebrajski, grecki

i

ii>Tnawano

aciski.

wówczas tylko trzy j-

.

— 237 — przez 23 lat (871—694), rozcign sw wadz od Karpa t do rzeki Drav/y Pastwo jego zwano j Wielkiemi Morawami (VyszniajaMorava). Wtedy rozszerzy sw dziaalno Metody: ocirzci

a

u

.

i

w

on

ksicia czeskiego Borzy-w^oja i jego Ludmi, zapewne podczas pobytu ici w Welegradzie, okoo roku Docliodzi póniej 873. nad brzegi Wisy do ksicia, jak si zdaje, Wyszewita na Wilicy, lecz

a

nakoni

go do cirztu nie zdoa. Cierpia' wiele od ssiednici biskupów niemieckich, którzy go potpili na swoim synodzie v/ (Salzburgu), a nawet wizili, wystawiajc na deszcz i mrozy, lecz, majc zawsze obron cd papieów, Metody utrzym.a si na stolicy arcybiskupiej do maerci (885 r.) i wyksztaci 30-u uczniów do pomocy sobie tak w prac}' okoo naboestwa, jakote w tóm.aczeniu Biblii.

a

Wielkie dobrodziejstwo wywiadczyli wici bracia Sowianom^ zachodnim, rzecz mona ocalili ich od zagady, bo wprov/adzili do wiata chrzecijaskiego Pannoskie ludy i Czechów, a ci udzielili chrj-styanizrou Polakom w sto lat póniej. Susznie wic obchodzono w roku 1863 t-ysico-letni rocznic

—

przy-

bycia Cyryla i Metodego i ustawiono dla nich pom.nik w Pradze (w kociele Tyn" zwanym)

pikny

'

Uczniowie Metodego (Gorazd, Klemens, Naum, Sawa, Angelar etc.) w kilka lat potem musieli opuci Morawy z rozkazu nastpnego arc3'biskupa Niemca (Wichinga) udali si do Bugar>'i. ;

go

ju

przetrwao

e

i

Zreszt niedu-

pastwo Wielko-Morawskie. Wia-

witopek dzielnie broni si Niemcom, lecz po jego mierci pov/stay wanie midzy synami, ksi^i-

domo,

;

ta

czescy zerwali przymierze, a wtedy

wanie

za-

czynaj si napady Wgrów. Po strasznej bitwie pod Presburgiem (907 r.; nikt nie wspomina o Morawach ani sówkiem przez cae stulecie, Wetegrad znik bez ladu, kocioy zostay poburzone, kraj wyludniony, niewtpliwie przez

Wgrów.

W

Bugaryi zapanowaa wiara chrzecijaska ju od roku 864. Car tameczny, Bogorys czyli Borys, wojujc z Grekami, niespodzianie przy ukadach pokojowych z cesarzem Mikoajem III da si ochrzci pogaskiego. Wyi przyj jego imi zamiast swego gnani z Moraw uczniowie Metodego znaleli tu dobre przyjcie i prowadzili dalej prac tómaczenia ksig witych na jzyk sowiaski, a te ksigi-- przyday jej Wodzimierz ochrzci si dla Rusi, gdy

ksi

si

w

roku 988.

Tak wic w IX X wiekach caa Sowiaszcz>'2n wesza do Kocioa Chrzecijaskiego, dziki zacnej Cyryla Mepracy dwóch cywilizowanych Greków, si dla niej sta Koció todego,^ lub ich uczniów. uczy, umoral"matk" i mistrzyni duchow, cywilizowanego. Przyycia nia, wychowywa do czasie rozrywaa tyme pomnijmy sobie jednak, e w si jedno Kocioa. Wic ludy zachodnio-sowiaskie pozostay pod wadz papieów w Kociele Rzymi

.

sko-Katolickim, wschodnie .Rusini)

w

i

za (Bugarowie, Serbowie,

podday si wpywowi Bizantynów znalazy i

owe nie Polabianie) pogascy ssiadom (jak daj si wytpi tworz kilka pastw, o których z kolei owszem mówi bdziemy,

si

Kociele Wschodnio-Greckim,

yj

i

lecz te

i

•

— 239 — A)

SOWIASZCZYZNA WSCHODNIA. Bugarya.

§ 55. Na pówyspie Bakaskim Sowianie mieszkaoddawija (od III wieku) okazali wiksz, ni gdziekolwiek w^ojowniczo w wyprawacli ldowyci i mor* skici dali Bizantynom dwóch najznakomitszych cesarzów; lecz nie umieli zdoby adnego z wikszych miast greckich i nie tworzyli adnego pastwa, dopóki nie pomiesza si z nimi lud obcej krwi, tureckiej li

;

;

—

Bugarowie. .

W roku 679

,

Isperych (po grecku Asparuch), han

posun si ze stepu nadDniestrzaskiego (Budaku) ku Dunajowi, porazi cesarza ^), podbi siedm plemion sowiaskich, ósme jednej hordy bugarskiej,

wypdzi

za góry

i

zaj

ca Mezy

dawn.

Odtd

staj si Bugarowie postrachem dla ssiadów; szczególniej. gron>'m dla Greków by Ktum (807 815), który pija zdrowie czaszk zwycionego cesarza Nicefora, pobi nastpców jego (Michaa I Rangabe i zabra 30,000 jeca w jednej bitwie, poLeona ) pali przedmiecia Konstantynopola, w krótkim cza-

—

;

sie

wjTzdzi szkody wicej, ni

umar

z apopleksyi.

Attyla,

i

jak Attyla

W owej^epoce Bugarowie

nosili

zawoje na golonych gowach i szerokie spodnie, miewali po wiele on, które chodziy z zakryt twarz, /siadywali na pitach, sdzili si wedle surowych zwyczajów. Tak np. za bunt karano mierci nietjlko 1)

Konstantyna Pogonata.

— 240 — winnego, ale

te

ca jego rodzin; przy ledztwie s-

eby wymódz prawdziwe wyznanie, uderza Oskaronego maczug po gowie, lub wbija mu widy elazne w biodro. Caa granica bya obstawiona g-

dzia,

stemi straami i otoczona cierniowym potem z oknami i furtkami dla przychodniów. Przy hanie znaj-

dowaa si rada z rowie rzdzili

6-u wielkich "boliarów

"wociami"

czyli

;"

inni bolia-

prowincyami, podo-

bnemi do hrabstw (comitatus).

Ten

srogi lud przeistoczy

si

w

dziw^ny sposób od

r.). Han Borys-Micha musia stoczy walk z buntownikami, a zwyciywszy ich, wymordowa 52 boliarów Odtd lud bugarski czy si z onami dziemi.

chwili przyjcia wiary chrzecijaskiej (SG-

i

poddanymi Sowianami, a nawet przyjmuje mow i obyczaje sowiaskie, staje si ludem sowiaskim. Do takiej przemiany niewtpliwie przyczynio si naboestwo sowiaskie, wprowadzone przez uczniów w. Metodyusza (iw. Klimenta, Gorazda,^ Nauma etc), którzy schronili si tu po ucieczce z Moraw. Borys wchodzi w ukady z papieem (Hadryanem II) co do urzdzenia hierarchii duchownej, lecz gdy nie otrzyma prekonizacyi arcybiskupiej dla swego wybraca, uda si do Konstantynopola i przyj przyz

sanego stamtd arcybiskupa

Józefa, który ustano-

wi 10 dyecezyi (870 r.). Zaniechawszy wojen, Bor5'-s budowa kocioy, zaoy klasztor w Ochrydzie, a na staro zoy wadz sam wstpi do klasztoru (okoo i

888

r.).

zym

Poniewa nastpca

chrzecijaninem,

jego

Wadimir okaza si

wic wypdzi

go,

opuciwszy

— 241 — sw

cel chwilowo,

i

wprowadzi na tron modszego

syna, 25-Ietnego Symeona.

—

Symeon Wielki (888? 927), ujmujc si za kupcami bugarskimi, Ictórzy doznawali zdzierstwa od Greków, zacz wojn zmusi cesarza bizantyjskiego do ustpstw. Potem, panujc, przeszo 20 lat w poi

urzdzi sobie wspania stolic w Preslawie ^), otoczy si gwardy w zocist3'ch lub srebrnych zbrojach, kaza wita siebie podug ceremoniau greckiego. Nawet Bizantynowie raczyli nazwa go pó-grekiem. Bo Symeon posiada wysze wyksztacenie sam uokoju,

y

i

ksig

doborow^Th m.ów Chr^^zostom.a pod tytuem: Struga Zota ("Zatostruj")- Pod jego opiek uczniowie Metodego i wielu pisarzy z duchowiestwa t'óm.aczyli Ojcó*w Kocioa, ywoty witych, prawa kocielne (tak zwane u Greków nomokanony), dziea z

historyczne

i

powiastki bajeczne o

Aleksandrze

Ma-

cedoskim"). Tym sposobem powstaa pierwsza w która Sowian szczynie literatura bugarska, z czasem przeniesion zostaa do Rusi. Ostatnich 15 at panowania spdzi Sj-meon w nieustannych wojnach z Grekami, Serbami, ChorwataPierwszym powodem byo zniewaenie posów mi. jego

w

ck

stolic

Konstantynopolu. i

Rusz}'! (w. r..913) na greokopy; wtedy przyszli do dostojnicy bizantyjscy na uka-

zacz sypa

obozu patryarcha

i

1) Dzi wioska o 300 domach, zwana po turecku: Eski-Stambu, nad rz. Wielk Kamczy, o 4 godzin na zachód od Szurali, na miejscu dawnego rzymskiego miasta Marcianopolis; dawn wielko przypominaj tylko ruiny. 2) Najznakomitszymi pisarzami byli: Jan egzarcha bulgareki, biskup Konstantyn, tómacz kroniki Malali i mnich Chrabr.

— 242 — dy, zaprosili synów jego do rzekli,

k

paacu na uczt,

przy-

e mody cesarz (Konstantyn VII) polubi cór-

Symeon cofn si, ale dumna cesarzowajego. matka (Zoe) nie pozwolia na umówione maestwo; std nowa wojna. Wojska greckie zostay pobite dwukrotnie w górach Bakaskich, a Symeon przybra tytu Cara czyli cesarza Bugarów i Rzymian, po-" stanowi bowiem zasi sam na tronie bizantyjskim. Jeli jego

córk

Spustoszy srodze Trapo raz drugi pod

pogardzono.

cy, zdoby Adryanopol,

nareszcie

r.), domagajc si, aby cesarz gdy, "tak chce Bóg." Jednake potrafi zdoby potnych murów zadowoli si

Konstantynopolem (924

ustpi mu nie

tronu,

i

upokorzeniem Romana Lekapena, "ojca cesarskiego:" po czterodniowem oczekiwaniu zaledwo pitego dnia raczy przyby na platform, zbudowan wród moI potem jeszcze trwarza, dla ukadów pokojowych, a wojna, lecz znacznie sabsza, '^poniewa Chorwacie zawarli sojusz z Grekami i w zabranej niedawno Serbii wybucho powstanie. Symeon okrutnie spustoszy

t kran, wyprowadzajc z

niej

prawie

ca ludno;

od Chorwatów za wojsko jego ponioso pora,kc podobno w dniu jego mierci. Piotr

wity (927 — 969) nie poszed w lady ojca

•

Grekami (927). do- korzystny zreszt ^) i pojechawszy do Konstantynopola, polubi ksiniczk bizantyjsk. Oddawa si przezaraz

zawar pokój

z

,

1) Bulgar3'a otrzym3'waa wane miasto portowe Mesembryc granic^ na poudniowym stoku gór Rodope ~^ pod Adryanopolem; nadto opat ze skarbu cesarskiego roczn za strzeenie

i

tej"

granicy,

barzycy.

aby

jej

nie przekraczali

^

Madyarowie lub ~

.

inni bar'

— 243 — wanie wiczeniom pobonym, odwiedza

pustelnika'

w.

Jana Rylskiego (pa_trona Bugaryi), który pdzi dugie lata w ciemnej pieczarze, na dbie, albo na skale niedostpnej. Z podobnych udrcze zasynli wtedy trzej inni pustelnicy, czczeni do dzi dnia w sawnych trzech klasztorach. Za tego panowania pop Jeremiasz, zaoyciel heretyckiej sekty Bogomilów. Nauka jego bardzo si rónia od chrzecijaskiej, gdy zawieraa róne objanienia i opowieci, czerpane z religii pogaskich staroytnego Wschodu, Oprócz Boga, stworzyciela duszy, kaza wierzy w sza-

y

by stworzycielem ziemi

tana (Satanaela), który mia i wszystkiego, co na niej yje, a

wic

i

ciaa

ludzkiego.'.

Dziwne banie byy opowiadane o Adamie, Abrahamie, Matce Boskiej o stw^orzeniu wiata i). Bogomilowie modlili si nie w wityniach, lecz w domach zwyczajnych; na stole, biao zasanym, kadli ksig ewangelii. Biskup ich nazywa si dziadem i mia do pomocy 12-tu apostoów (died i s trójniki). Ludzie "doskonali," umartwiajc swe ciao szataskie, jadali tylko roliny i ryby na oliwie; wychudzone icl twarze odbijay bladoci od czarnego dugiego ubioi

ru.

Znajdowali jednak licznych zwolenników; z cza-

sem (w XIII wieku), na samym pyówyspfe Bakaskim liczba ich urosa do czterech milionów. Her-*' zya ta przesza

i

do krajów zachodnich, gdzie przybie,

raa*nazwy: Patarenów, Kattarów, Albigensów.

1) Jeden z póniejszych utworów bogomilskich: "Chodienije Bogorodicy po mukam" bywa przytaczany w ^ jclrcznikach szkolnych Historyi Literatury Rosyjskiej.

— 244 — Sprawami pastwowemi Piotr

nie

umia rzdzi,

najazdami broni. Madyarowie przelecieli dwukrotnie (959, 962) przez jego pastwo i wpadali do Tracyi, pustoszc po kilka powiatów cePosya jednak do Konstantynopola regusarstwa. roku 965 poselstwo jego przylarnie po danin. byo w chwili, kiedy si odbywa tryumf po wietnyci zwycistwach nad Sara cena mi syryjskimi. Cesarz Nicefor Fokas zaja najobel^T^/szemi sowami posów, kaza ich spoliczkowa zapow iedziar^e danin sam. przyniesie carov.i. Wtargn te do poudniowej Bugaryi, ale nie chcia zapuszcza si w niebezpieczne wwozy gór Bakaskich wola sprowadzi z Ru^ Ten przypyn ze sw si ksicia witosawa (§ 56). waleczn druyn odziami do Dunaju, zdoby grogranic

ani

przed

W

i

;

Ma

Preslaw wród dy nadbrzene Preslawiec czyli roku. Wtedy mordów w 967 rabunków strasznyci Szyszman, rodem z TirMokr czyli bolar mony ogosi si carem. zachodnie, prowincye ratujc nowy, i

i

W

nastpnym roku cesarz Nicefor, dowiedziawszy si samowcnem gospodarowaniu gronego zdob>"\\'cy o

przez ca zim, zaproponowa Piotrowi odnowienie dawnego przymierza, które umocni zabraniem dwu maoietnrch córek carskich na przysze ony dla ceBazylego. Tymczasem Swisarzów Konstantyna tosaw musia w 968 r. wróci do Kijowa. Umar tedy Piotr z nadziej pomocy bizantyjskiej. PozoRomana, lecz Icrótkie stawi dwóch synów, Borysa byo ich panowanie, w poowie lata bowiem 969 roku> przyby powtórnie Switosaw z ogromnem wojskiem, i

i

do niewoli, zaj stolic gówn, Wielk Prerozpostar swoje podboje za Bakany. Cesarz

wzi ich slaw,

i

— 245 — Jan Cymisces wyda mu wojn, pokonaJ go do zawarcia pokoju zmusi, ale Borysa i Romana zabra do Konstantynopola w niewol. Tak upado Cari

stwo Wschodnio- Bugarskie

(971

r,).

Lecz pozostao jeszcze nietknitem Carstwo Zachodnio-Bugarskie i wkrótce stao si gronem dla Bizantynów, gdy si dosta do tronu najmodszy z synóv/ Szyszmana, Samuel (977 1014). Ten przedsibiorczy i dumn}^ car podbi Serbii, Macedoni, prócz m. Tessaloniki, Epir, Tessali, Hel-

— cz

ca

i Peloponez, pobudowa sobie paace w Prespie na jeziorze Ochrydzkiem zgromadzi tak wielkie skarby, po dugiej i niszczcej wajnie dostao si Grekom w zdobyczy jeszcze 100 centnarów zota (przeszo On to walczy przeszo 30 lat z ce600,000 dukatów) sarzem Bazyljm Il-m Bugarobójc i umar, uczuwszy

lad i

e

.

"ból w sercu" na widok 15,000 wojowników swoich, olepionych przez Bazylego po bitw^ie pod Bielasic. cigu czterech lat nastpnych ginie syn Samuela (Gabryel) za spraw synowca (Jana Wadysawa), ten ostatni umiera, a cesarz Bazyli dociera do Ochrydy; powstaje niezgoda w rodzinie carskiej i midzy boljarami, a pastwo Bugarskie staje si zdobycz zwyciskiego cesarza greckiego i znika z historyi na lat pótora sta ^).

W i

1) Od IX do koca XI wieku istniao w ^owlaszczynie poudniowej jeszcze inne pastwo: Chorwacya czyli Kroacya. Chorwatowie podlegali Karolowi W-mu, lecz wyzwolili si z pod panowania Franków okoo roku 850. Tytuu królewskiego uywa najpierw podobno wielki upan Tomisaw (okoo 920 r.). Panowaa ju tu od VII wieku wiara clirzecijaóska, a wród sporów o rozdzia Kocioa sobór, zebrany w Splecie (Spalatro) w r. 924, postanowi pozosta pod wadz duchown Rzymu. Clior-

— 246" — RUS, \Vielk drog wodn od Batyku przez jeziorzek Dniepr przechodzili do Konstantynopola sub Normandowie czyli (z grecka) Waregowie

56. ra

-na

i

W

r. 862 i podbijali przytem plemiona sowiaskie. Nowogrodzianie, znueni domowemi rozterkami rodów swoich, postanowili poszuka obcego ksicia, któryby rzdzi nimi wedle sprawiedliwoci. Posowie ich udali si do Szwecy i i zaprosili wodza Russów, Rliryka, mówic do niego w te sowa "Ziemia nasza jest rozlega i obfita, lecz niemasz w niej porzdku: przyjdcie wada i rzdzi nami." Ruryk wyruszy chtnie z orszakiem i osiad w Nowogrodzie; jeden z braci jego, Syneus, zaj Bieooziero, drugi, Truwor, zamieszka w Izborsku w pobliu póniejszego Pskowa. Taki by pocztek pierwszego ksistv\'a Ruskiego. Poniewa Ruryk umierajc pozostawi maiego syna Igora, wic dowództwo nad wojskiem normandzkiem :

—

912). Ten popyn (druyn) obj Oleg (879 Dnieprem na poudnie; ujrzawszj' wielkie miasto Ki-

jów,

opanowa

je

i

tfczyni stolic

swoj

czyli "macie-

watowie poczyli si z pobratymcami nad Saw, nabyli Dalraacyc przez stosunki z Grekami, pobierali w X-m wieku danin od Wenecyi, ale doa wenecki Piotr Orseolo zacz wojn od roku 968, zdabyi kilka miast dalmackicli i sta si panem morza Adryatyckiego. Mao wiadomoci doszo nas o królacli Krasimirze Starszym (940 r.), Mierostawie, Dierysawie (970 1000), Kra-

—

wykona przysig ulegoci papieom przed legatem Grzegorza VII w r. 1076 umar bezdzietnie; jego ona (Helena) bya siostr króla wgierskiego, Wadysawa wisimirze

II.

Zwonimir*-

i

tego, który,

bdc wezwany

przyczy Kroacy

dla stumienia rozruciów (1089 do swego królestwa w roku 1091.

r,),

^

^247 — rz grodów ruskich." Potem podbi wszystkie ple* miona od Buga Karpat po Ok, przedsibra po-

a

i

myln wypraw

na Konstantynopol, wzi bogate dary od Greków zawar z nimi traktat iandlowy (910 T.).IgOT (912— 945), mniej dzielny od "wieszczego'' Olega, przedsibra te wyprawy na Konstantynopol (941 i 944 r.) w 10,000 odzi, lecz te pierzchay przed potokami ognia greckiego. Zabili go Drewlanie za to,e, wybrawszy od nich danin, wróci i powtóri

da

nej.

Rzdzia potem ona tniego S3'na,

jego

"mdra"

Olga za niele-

(Switosawa objedaa swój :

lia go na prowincye (pohosty), oznaczaa

nin.

W roku 957

kraj, dzie-

suszn

daochrzcia si, pojechawszy do Kon-

stantynopola.

—

Switosaw ^) i

myla

(957 972) ochrzci si nie chcia tylko o wojnach: podbi plemi Wiatyczów,

pokona Chazarów, Jasów, Kasogów,

majc

ruszy do Bugaryi

w roku za 967,

w

10,000 ludzi na wezwanie cesarza Nicefora, który przysa mu 1,500 funtów zota (100,000 dukatów). Zdoby Bugarj od Dunaju po Bakany spdzi tu zim na dzikich hulankach. Russowie jego, bankietujc,' zncali si nad jecami wbijali im wieki w gow dla zabawy, albo wsadzali na kó, albo przybijali do krzyów. Z wiosn 968 r. Switosaw przeszed Bakany, ale dalszej wyprawy zaniecha, poniewa wezwaa go matka, Olga, na obron oblonego od Pieczeniegów Kijowa. Uprosia go te, zby jej nie opuszcza w cholat 25,

cz

a

ca

i

:

1)

Nie wiatoslaw.

Grecy

pisali to

imi

z

brzmieniem noso-

— 248 — Gdy zmara wkrótce, witosaw zacz zbiera wojsko na ponow^n wypraw do BuJgaryi, która mu si iepiej podobaa, ni ^ijowszczyzna. Oprócz

robie.

Waregów poprowadzi

Pieczeniegów, razem podobno podbija te, i zdobywa wszystko po drodze,, nawet Wielk Preslaw, potnie ufortyfikowan. Pojma Borysa ^ Romana, synóv/ zmarego w styczniu cara Piotra, f)rzeszed nastpnie Baze 60,000

kany

w

969

przerazi

i

r.,

ca

Tracy

zdobyciem. Filipopola,

mieszkaców ponioso mier na szubienicaci, albo na palu (970). Wówczas nowy cesarz Jan Cym.isces kaza m.u wynosi si z Bugaryi, obiecujc wszake zapat za sub podug obietnic Fogdzie 20,000

l'mieniro.y jednego tylko, Wratysawa U (1061 1092), który suy gorliwie cesarzowi Henrykowi IV

ksistw, poniewa

—

w

nietylko

wojnie saskiej, lecz nawet

w

Dowódca doborowego oddziau

pieem.

walce z paz 300 ryce-

we wdar si na mury Rzy-

rzy czeskich, Wiprecht z Grojska, odznacza si

wszystkich bil^wach m.u(1084).

i

pierwsz}'

Wywdziczajc si za

takie usugi,

Hen-

ryk IV udarowa ksicia czeskiego ziemi Minijslc, zrzek si za siebie nastpców swoich rocznej daniny, wreszcie na sejm.ie w Moguncyi, kaza arcybiskupowi i

koron królewsk

uwieczy

go

tysaw

zacz si tytuowa

II

)Wic Wra-

(1085.

kralem, ale papiee

odmówili swego uznania, które nabrao najwikszej wa.ei wanie od czasów Grzegorza VII.

POLSKA. I

58,

Pomidzy, Wart

i

Wis ju w

staroytnych

czasach przechodzili handlarze italscy ku brzegom Batyku po bursztyn. Potem (zapewne w Il-m wieku po Chr.) przyszy plemiona Lechickie jedno z nich, ;

Mazowsza Bzur, od Pomorzan Bagnistem korytem Noteci, od Poabian puszczami na-

oddzielone od

f

— 257 a g

N.

aj

(U05

ba

e.i3

rt

^'

s

g a

2 « O » N

ft!

o

ni

04

ti

s V

G)

3

^

o,

3 * i:a

- 258 — dodfzaBskiemi, otrzyniao

Polaków") lid pól swoich

nazw Polaków ("Wielkich mao zadrzewionych, tyiko

wodami spokojnemi przerywanych. Liczne jeziora^ niegdy poczone w nieprzerwanj^drog wodn ^)i posugiway handlarzom w przewoeniu towarów pomidzy Kijowem a sjnnym na Batyku Wolinem, Towary mona byo kupowa, pacc "kruszarni'* soi: wic stacj^ handlu midzynarodowego staa si zasobna w sól Kruszwica nad jeziorem Gopem. Pan tutejszy móg posiada wiksze od swoich ssiadów dostatki, a sta si potentatem od chwili, gdy wybudowan zostaa wiea z kamieni polnych. Ta wiea, widzialna dzi jeszcze na par mil dokoa, jest kolebk pastwa Polskiego, poniewa, dajc bez-

wan

wadcom swoim, czynia ich nieJak si oni zwali? Zapewne Po-

pieczne schronienie

zwycionymi.

pielami, doszo nas bowiem podanie o tego imienia, którzy

sw wadz

si nawet na sposoby gwatowne mia otru 12-tu "stryjów"

piel II

okolicznych lud

obra

2).

sobie

szerzyli, i

ksitach odwaajc

niegodziwe.

Po-

— zapewne panów

Oburzony takiem okruciestwem ksiciem Ziemowita, którego ojciec,

1) Dzi jeziora te zmniejszyy si skutkiem robót kanalizacyjnych, wykonanych pod rzdem pruslcim_w celu osuszenia bagien i rozszerzenia pól ornych. mnóstwo myszy, które zjady 2) Z cia stryjów miao

on

wyj

obu synów jego. Szajnocha dom 3'la si pod my« szami Normandów, zwanych niejednokrotnie szczurami wodn3'mi; Popiela,

Bartoszewicz

i

— Myszan

cz3'l

szy; Piekosiski twierdzi,

e

mieszkaców

z poblizkiej wsi

My-

dynastya Popielów pochodzia od wodza jakiej dru3'ny wojennej sowiaskiej, która od Normandów przeja kultur skandj^nawsk, ale ustpowa musiaa przed safiiskiem Franków Karola W-go z nad Elby i Polan podbia.

/^

-259 Fis. 22.

Piast

— 260 — Piast, s^-n z dobroci serca gocinnoci, a by podobno nie koodziejem, lecz piastunem czyli opiekunem którego Popiela. i

1.

DOM

PIASTÓW.

Ziemowit, syn jego Leszek, i wnuk Ziemomy&I, przedzierajc si przez puszcze bagna, podbijaj wszystkie mazurskich; czyny ich wszake opola polskie i upamitniy,^ si tylko w podaniach wiadomoci za historyczne, zupenie wiarogcdne, dochodz nas dotej -nopiero od r. 963, kiedy panowa czwarty i

cz

;

ksi

wej

dynasty i.

—

992) nad ca krain od redniej Mieszko I (963 ? Odry do Wisy nad maym klinem za Wis, pomii

dzy dzisiejsz W^arszaw, Czerskiem

i

Wgrowem

i).

Stolic Piastów byo Gniezno, ale bezpi^eCzniejsze podobno mieszkanie ksice znajdowao si na wyspie jeziora Lednicy ~), gdzie do dzi dnia zachoway si szcztki budowli kamiennych. Wród swoich Mieszko b}^ m^onj-m wadc, ale w roku 963 napad go niemiecki graf Wichman z Pomorzanami i pobi; potem groniejszy jeszcze margraf Gero (str. 116) przymusi do hodownictwa cesarzowi i do pacenia daniny po Wart. z ziem polskich Poznawszy tak dotkliwie potg niemieck, Mieszko uzna potrzeb wzmocnienia si sojuszem z pobratym-

a

1) Klin ten od najdawniejszych czasów nalea do biskupstwa poznaskiego, zaoonego w r. 968 (archidyakonat czerski). 2) Kolo m. Pobiedzisk, o 4 mile od Poznania.

— 261

ry^ Mieczysaw

I.

— 262 — c

rk

ami wic prosi ksicia czeskiego Bolesawa I o Jako przyj eciaa Dbrówka (Dubrawr. ka) w 965, a Mieszko nietylko zalubi j, oddaliwszy siedm on SAVoich pogaskich ale ochrzci si w Gnienie dnia 5 marca 966 roku lud swój na' wiar chrzecijask nawróci bez oporu, bo zrozumia Polakom bya nauka ksiy czeskich i). By to czyn mdry w skutkach bogi, albowiem odtd Polska zabezpieczon zostaa od nienawici caego wiata chrze:

córki jego.

,

i

i

i

cijaskiego, jaka ciya na Sowiaszczynie Nadelbiaskiej. Gdy jednak przyszo do urzdzenia biskupstwa, trzeba byo uda si do cesarza, poniewa Czechy w tym czasie wasnego biskupa jeszcze nie miay. I przyby do Polski Jordan, a dyecezya dla niego, poznaska, urzdzon zostaa dopiero w roku 968, kiedy Otton W-ki zaoy arcybiskupi stolic w Magdeburgu jako metropoli dla krajów sowiaskich.

Jednoczenie pracowa te Mieszko nad wzmocnieZapatrujc si zapewne na rycerzy niemieckich, utworzy wojsko z 3,000 jedmiesiczny denarami srebrnymi ców, paci im (Fig 27), opiekowa si ich onarni i dziemi, zaopatrywa ich w konie, odzie 4 uzbrojenie elazne: to te; Jeden taki wojownik wart by dziesiciu pospolitych. Ju w roku 967 pobi Mieszko Wichmana, dawniejszego pogromc swojego. Ale cesarza zwierzchnictwo uznawa nad sob tak samo, jak ksita czescy. Nawet wobec markgrafa wschodniego zachowywa si jiiem swej siy zbrojnej.

od

^ "

3) Podanie, lubo spónione, wytmemA Bohwida, (dopeni na Mieszku.

któr>-

chrztu

Bolesaw

1.

Wielki.

-264

e nie wchodzi do jego miepowstawa z siedzenia, gdy tamten sta. Ale gdy tene markgraf Odo, spróbowa przyj z wojskiem po danin do Polski, zaraz nad Odr (pod Z takiem uszanowaniem,

szkania

w

futrze

i

=

cik

Cydynem Zehden ?) poniós porak i straci "najlepszj^ch" rycerzy swoich (972). Pomimo to pojecha Mieszko do Kwedlinburga na powitanie cesarza Ottona W-go; dozna tu dobrego przyjcia i cenne oti'zyma dary. Póniej jeszcze przyjeda do Ottona III i ofiarowa mu wielbda (985). Po mierci

Dbrówki (977) poj w maestw^o Od, córk marmniszk grafa Tideryka,

Fig. 25.

z

klasztoru

go

podobno Denar ciki Mieszka

w

I.

otoku Misico; w rodku korona; na odwrociu krzj-e, godo wieo przyjtej (Napis

wian,').

:

cwifalteskie-

(Zwiefalten) jej

nedyktyni,

,

a

wtedy

kapelani,

przynieli

Be-

do

Polski tablice paschalne (str. 70)

i

swój rocznik klasztorny

wiadomociami historycznemi o pastwach zachodnich. z

Sowianie nadelbiascy znienawidzili Mieszka za odstpstwo od wiary przodków i wrogo wystpowali przeciwko niemu (w przymierzu z Wrchmanem); on swe wojsko cesarzowi na wypraw przeciwko nim i nie da im adnej pomocy podczas wielkiego powstania w r. 983, a póniej posikowa Niemców przy zdobywaniu Braniboru. Za to mia te niemieckie posiki w wojnie z Czechami, którym zabra lska z grodem Niemcz (Nimptsch). Zna radzi sobie roztropnie, kiedy si dorobi powanego na wiecie stanowiska. Inni monarchowie zawierali z nim

te posya

cz

- 265 pokrewiestwa

stosunki

:

—

siostra jego (Adelajda Be-

bya za królem wgierskim (Gejz), córka za (Sygfryda, Dumna) najprzód za królem szwedzkim (Erykiem) a w drugiem maestwie za duskim Sy/e-

loknehini)

,

genem

(str.

104).

Bolesaw Chrobry czyli Wielki (992—1025), wypdziwszy macoch Od z synami i dwóch jakich Prybuwoja), opanowa wszystkie panów (Odilena dzielnice Lechii, zdoby na Pomorzanach wane miasto Gdask przy ujciu Wisy (994), a tym sposobem posun pastwo swoje do brzegów Batyku, potem zwróci si na poudnie, zdoby chrobacki Kraków (999) z przyleg krain górzyst, len, która otrzymaa nazw Maej Polski (czyli Modszej w porównaniu zabra Czechom reszt ze starsz Wielk Polsk), lska. Okazujc gorliwo sw dla wiary chrzecii

i

oddzia swojego wojska przeciwko przyj pogaskim Obotrytom (995), z czci od mczesk mier poniós w. Wojciecha, a gdy ten umieci zota wag na jego Prusaków, wykupi ciao W Gnienie; wysa te pierwsze poselstwo do Rzymu jaskiej,

posa

raz

gbok i

(999).

By wic ju

Bolesaw

jaskim monarch

w

szerokovv adnym chrzeci-

chwili,

gdy przedsibra

znan

pielgrzymk cesarz Otton III (1000 r.). Przyjcie dostojnego gocia byo niezwykle wspaniae, "stay szeprzystrojono regi licznego rycerstwa, ulice Gniezna kobiercami, drog za do kocioa wysano suknem;

trway uczty, a wszystkie naczynia srezote ze stoów oddawano orszakowi cesarskie-

przez trzy dni

brne

mu.

i

Ujty hojn gocinnoci Otton mianowa Bo-

— 266 — leawa przyjacielem, sprzymierzecem koadyii torem cesarstwa, da mu wóczni w. Maurycego, cudowae godo zwycistw wadzy^), zwolni ziemi jego od daniny. Na tyme zjedzie dokonao si umówione i

i

poprzednio

w Rzymie

(porównaj

Polski pod b)ezporedni

121) poddanie od papieiS, przy-

str.

zaleno

jecha bowiem Czech Gaudenty (Radim), brat wj Wojciecha, ju na arcybiskupa gnienieskiego wywicony. Wic zakrelono granice dla jego archidyecezyi, uszczuplajc pierw^otny obszar biskupstwa poznaskiego, zaoono trzy nowe stolice biskupie: w Krakowie, Wrocawiu i pomorskim Koobrzegu. Tym sposobem otrzyinaa Polska pi^ dyecezyj z wasnym metropolit, a Bolesaw prawo mianowania biskupów udzielania im inwenstytury. Czci ich, bo powstawa przed nimi, a nawet i przed kapelanami swoimi. Popiera prac duchowiestwa monarszymi nakazami i grob np. wybijania zbów kademu, ktoby nie zachowywa postu. Przybywajcych misyonarzy rad wita: Brunona (f 1009), Reinberna (f przed 1018). Pierwszemu wydzieli zawisa skie ziemie, jako "arcybiskupowi pogiin," drugiemu torowa drog na i do stepowych nomadów. Jednego ze swoich synów wysa do klasztoru w. Romualda we Woszech. Papieowi posya witopietrze. Wzajemnie z Woch i

—

i

Ru

1) Grot od tej wóczni przechowuje si dotychczas w skarbcu, katedry krakowskiej. Najdawniejszy dziejopis Polski, Gallus opowiada, cesarz, zdjwszy ze swojej gowy koron, wlo^yl Bolesawowi, lecz to si nie potwierdza adnem innem wiadectwem, a w kadym razie nie miao znaczenia Koronacyi. Bolesaw zwany by u Niemców ksiciem, nie królem i zalicza si do wasalów cesarskich; uczestniczy nawet w obiorze Henrykali w Merseburgu.

e

j

--267

—

niosc sprzty ksigi kocielne; powsta w Trzemesznie, zaoony

przyb>'\vali mnisi,

i

Pierwszy klasztor

w. Wojciecha, drugim by erem w Midzyrzeczu, zaoony pierwotnie przez 5 zakonników reguy . Ro-

przez

mualda.

W klasztorach tych pracowali Benedyktyni

(str. 69),

przybysze z

Woch

i

Niemiec, zaoyciele

piemszych szkó, pierwsi w Polsce przepisywacze ksig. Sam Bolesaw uczon jon nie by; moe i czyta nie umia: afe ceni owiat, skoro syna swojego

kaza uczy po

acinie

i

grecku.

III, korzystajc z zamieszania do ich marchii i doszed do w znanie pogaskich Poabian u lecz Elb) (za rz. Sali laz yczliwoci, ani ulegoci, a nowy cesarz Henryk II granicach; nie móg pozwoli na takie zabory w swych nastroku w Alici uyck. ziemi tylko ustpi i posiad najpikCzehic zaj Bolesaw pnym (1003) Prag, odniejsze z miast sowiaskich, murowan

Po mierci Ottona Niemczech,

a

wpad ;

mawiajc paconej przez ksit czeskich daniny. Wtedy nieuchronn si staa rozprawa orna pomidzy Chrobrym zdob>'wc cesarzem Zachodu. i

W^ojna ta cigna si dugo: od 1004 do 1018 r. prawydal wie bez przerwy. Walnej bitwy Bolesaw nie (szczególnie rzeki przez przepraw broni ale razu, ani na Odrze), silnie obsadza grody, trapi wkraczajcych nagymi napadami i ciga cofajcych si.

Niemców

'

wiód Cztery razy (1005, 1010, 1015, 1017) sam cesarz straty. liczne hufce rycerstwa i ponosi dotkliwe

W

panów z ostatnim odwrocie straci wielu znakomitych gór 1 ,000 jeca Nadto Bolesaw przekupywa dwccesarradców, porozumiewa si z wrogami rzan i

.

i

r

— 268 — skmi; gocy jego biegali a do Lombardyi (doHarduina zaufany kanclerz jego, opat midzyrzecki Tuni (Antoni?),

b^-wa

a

w

Lotar}'ngii.

Naoczny wiadek

wojny, biskup merseburski Tytniar, nie posiadajc si z gniewu, nazywa Bolesawa "przeladowc naszym (Niemców), jadowit, lwem i

uczestnik

tej

mij

te nad warunkami ostatecznego pokoju, zawartego w Budziszynic, bo chocia Bolesaw utraci Czecliy i dalsze kraje Poabskie, lecz utrzyma iiyce i zieftii Mileslc, a wic opiera sw granic o górny bieg Elby. Pozostay te przy nim Morav/y. polskim, tryumfatorem p3v'szn3-m." Ubolewa

W

zdy

tym sam.ym roku 1018 z Budziszyna Bolesaw nad Bug, porazi ksicia ruskiego Jarosawa odprowadzi zicia swego witopeka do Kijowa nad Dnieprem.. Wjedajc do tego bogatego miasta, ci w Zot bram mieczem, Ictóry si wyszczerbi; póniej tym. "szczerbcem" opasywali si królowie pclscy prz)' koronacyi. Bawi na Rusi II miesice wracajc zostawi tam swoje zaogi. Wyci je zdradziecko sam Sw^itopek wkrótce zgin, zwycionj' przez Jarosawa, ale odtd ksita ruscy czsto udaj si o pomoc do Polski, a Bolesawowi ulegaj plemiona zai

i

i

wiaskie Ru Czerw^ona. Jako wadca caego Mazowsza, Bolesaw chcia je ubezpiecza od Prusaków; nastraszy wic ich napadem niszczcym (1014) spaleniem witego ich lasu F».om.owe, a granic w> tkn na rzece Osie, bijc ei

i

lazne supy.

Jakime sposobem, móg Bolesaw tak daleko roznosi postrach swojego ora, a szczególnie oprze si naj-

— 269 Fig 2o

Mieczystaw

11.

Gnuny,

wikszej

w owvm

czasie

potdze cesarstwa Niemie-

ckiego ?

Oto

*

dla

_v

obrony kraju swojego

budowa grody zami

ki czyli kasztele (castellum), a

w kadym

kasztelana czyli komesa, który

zarzdza okolicznym

ludem

ustanawia

W razie napadu nieprzyjacielskiego

zapaotwartych polach dla powoania wojoAvników. Do wypraw wojennych stara si mie jak najliczniejsze wojsko nietylko w leklano

^).

smo

na wzgórzach

kiem uzbrojeniu szulkach.

i

z tarczami, ale

Gówna

te w elaznych i

sia jego skupiaa si

w

ko-

czterech

obozowiskach, mianowicie przy grodach: w Poznaniu 1300 pancernych i 4000 tarczowych *' " " 5000 Gnienie 1500 " Gieczu " " 300 2000 ^*

Wodzisawiu

800

"

2000

"

" " 13000 Razem 3900 Zwaywszy, e po innycli grodach musiay sta zaogi, wnosi naley, i cae wojsko sldadao si przynajmniej z 20,000; wiemy nawet, e Bolesaw wyprowadzi raz (1017) w pole 22 legiony (puki), a kady liczy musia po tysic gów. Oprócz swoich, zbierao si pod chorgwie Chrobrego wielu obcych wojaków: 1) Castellanus jako komendant baszty, lub zaniku I castetaHia jako okolica, podlegajca jurysdykcyi kasztelana, ukazuje" ei we wspóczesnej Francyi (Luchaire I, 216), a wic std moe, laie z marchii niemieckich, powzi Bolesaw myl urzdzenia, Dzielia si te^na kasztelanie Flandrya,, kasztelanii w Polsce. znana Polakom, poniewa przychodzili stamtd mnisi i ubodzy

wychodc3', poszukujcy sposobu do ycia dka (Pirenne I. 113, 138 n. 3).

i

osiedlali

si na So-

Kazimierz

I.

Odnowicie!.

— 272 -> Wgrów, Niemców, Rusinów, nawet Pfeczeniegów Poowców czyli Kumanów, zwabianych hojnym oi

dem udziaem w upach i

^).

Kasztelanami i dowódcami puków (wojewodami?) bywali potomkowie dawnych ksit plemiennych,panowie, rycerze znakowi, bo kady mia swój znak

na proporcu,

zbroi, pieczci;

r>'cerze z klasy

wodyków,

w

szeregach

która póniej

za

stawali

nazwaa si

szlacht. Odtd rycerstwo ma siebie za klas wysz od pospolitego ludu, który musi skada daniny i

peni suby

gospodarcze na potrzeby pastwowe.

Ale Bolesaw nie pozwala krzywdzi ciociaby najuboszego wieniaka: kad skarg wysucha i winowajców sprawiedliwie kara (czasem wasnorcznie "sprawia ani" t. j. obi, zaprosiwszy do ani). Skazanych na mier ratowaa czasem, ona jego, Emnil-

Do narad w sprawach wanych i tajemnych mia zawsze przy sobie 12-tu zaufanych dostojników. da.

ludów sowiaskich i nie bojc si okaza wiatu, nie jest od papiea zatwierdzenia wasalem cesarza, bo tytuu królewskiego ale dopiero po mierci Henryka II, podczas bezkrólewia w Niemczech, pozwoli papie Jan XIX biskupom polskim wykona koronacy. Obrzd ten odby si na Boe Narodzenie 1024 r. Niespena w pó roku potem (14 czerwca 1025 roku) Bolesaw umar. Przez cay rok nie syszano muzyki po Podbiwszy

tyle

nikogo, pod koniec ycia

da

e

;

gospodach, ani gosu wesela na ulicach grodów, ani piosenki dziewiczej po wsiach, bo czu naród cay,

e

1)

600

Tak, na

Wgrów

i

wypraw Kijowsk szo 1,000 Pieczeniegów.

300 rycerzy niemieckich,

Bolesaw

II.

miay,

.

-^ 274 utrarl wielkiego

ma,

—

który dal poczesne miejsce

Polakom w gronie narodów cywilizowanych do pracy dziejowej na przyszo. ^ §59. Mieszko II (1025 nazwany "Gnuenym," bo

— 1034),

i

uzdoloiS

król, niesusznie

wyksztacenie mia niepospolite, i w wojnach nieraz dzielnie si sprawi ) nie posiada jednak geniuszu. ojca, wic nie potrati rozlegego pastwa utrzyma. li bracia zawichrzyli i

—

kraj ssiedzi napadli ze wszystkich stron ;

utracia grody Czerwieskie

:

wic

Polska

(Ru Czerwon,

czyli

Galicy Wschodni), Morawy, uyce z ziemi MilPomorze. Po atalnym roku 1031 Mieszko uznaje' si wasalemi cesarskim, a nareszcie ucieka do^ Niemiec, gdzie umiera zrozpaczony, widzc zupene wadz pastwowych. Wdorozprzenie porzdku wa jego (Ryksa) z modszym synem Kazimierzem ^)

esk

i

i

szuka schronienia za granic; Wystpuj tumy pogan, niszczc kocioy, mordujc ksiy; wpada ksiczeski Brzetysaw (1038) i zdobywa trzy obozowiska (Giecz,

Pozna

i

Gniezno), pali katedr gnienie-

sk pomidzy upami zabiera krzy srebrny tak wielki, i

1) Gdy brat Bezprym uciek do cesarza Konrada II, Mieszko 10.30) i w ostatniej wyprawie swojej zabra wydal wojn, (1028 z Saksonii 9065 Niemców w niewol. 1) Starszy syn, Bolesaw, podobno panowa okoo 3-ci lat z taimienia jego nie chcieli wspomina spóczent srogoci, rocznikarze; zakoczy ycie "mizernie" w 1037 r. lub na pocztku 1038. Modszy Kazimierz by w wieku pacholcym przeznaczony do stanu duchownego spdzi lat kilka w klasztorze, na naukach; zwany te by Mnichem. Matka ich Ryska czyli Rycheza bya wnuczk cesarza Ottona II, a siostrzenic Ottona III, miaa brata w Kolonii na katedrze arcybiskupiej zyskaa protcfccyo cesarza Konradall, któremu oddaa koron polsk. Ta korona przechowuje si do dzi cliiia w skarbcu katedry akwisgraa-

—

k

e

i

i

skiej

zagarnia lsk pod SAv wfana Mazowszu Maslaw, dawniej

ze go 12 ludzi

dwigao;

zc

Wis

;

tylko za

czenik królewski, umie porzdek utrz>'ma. Dopiero w kocu 1038 r. ukaza si Kazimierz na czele 500 rycerzy cesarskich

i

100 wgierskich, lecz

do roku 1047 nie móg opanowa Mazowsza, gdy Masaw mia pod swymi rozkazami 30 puków i zawar przymierze z Pomorzanami, eby samemu panowa. Kazimierz wzj^wa trzykrotnie szwagra swojego, ksicia Rusi, Jarosowa z jego posikami odniós krwawe jrwycistwo nad l^untownikiem (1041). Potem jeszcze lat kilku wymagao odzyskanie lska od Czechów ^). Koronowa si nie móg, bo nie byo arcybiskupa w Gnienie; nosi wic tytu ksicia i paci cesarzowi danin, 300 grzywien zota, jako wasal.' Pracami swojemi zarobi na miano Restauratora czyli Odbudowcy pastwa. Bolesaw II czyli Szczodry (1058 1080) odziedziczy Wielkopolsk, Maopolsk, i lsk, Mazowsze za z rezydency w Pocku dane byo modszemu 4)ra tu, Wadysawowi Hermanowi. Za ledwo doszed do penoletnoci ^) Bolesaw ju w trzecim roku swego panowania wdaje si w sprawy ociennych krajów i rozpoczyna szereg wypraw wojennych, dobijajc si odzyskania zabranych dziadowi ziem i utra* eonej wród zamieszek niepodlegoci królewskiejj i

miay

—

W

roku 1061 wojowa na Wgrzech przeciwko Salomonowi, hodownikowi cesarskiemu, a dopomaga!

% 1) Kazimierz i Brzetysaw pogodzili si w 1054 r. w Kwedlinburgu, gdzie rozsdzi ich wzajemne zaalenia cesarz Henr^jk I1I« 2) Rok urodzenia jest niepewny: 1039, albo podug Dugosza 3012; perwszy jest wiarogodniejszy. 1

— 276 dó zdobycia tronu

Beli

I

-mu,

swemu

pociotowi

(t. j;

mowi swej ciotki) zdy jeszcze na drug wojn — ;

Wratysawem II czeskim, któremu nie chcia pace daniny za posiadanie lska. Uderza na nieprzyz

jaciela

Do tylko

szybko

i

gwatownie,

politycznych celów

svv'^oich

orem: zasnuwa te

posugiwa si

nie-

stosunki przyjani albo

i pokrev/iestwa Temu Wratysawowi dal siostr s^woj Switaw w zamcie (1062), a bratu jego Jaromirowi uycza gocinnoci przez caych 6 la 1. Oenii si sam z Rusinka, córk ksicia czernihowskiego Swiatosawa (1065). Drugi pociot, a zarazem brat cioteczny, Iziasaw, jako najstarszy w rodzie Rurykowiczów, by w. ksiciem kijowsko-nowogrodzkim. Na jego wezwanie Bolesaw popieszy do Kijowa z pomoc przeciwko zbuntowanym ziemianom i tron mu prz>"WTÓci (1069) w par lat potem ujrza go na swoim d%\orze, jako zbiega, wygnanego przez dwu modszych braci, Swiatosawa Wsiewooda (1073). Wtedy Bolesaw wola sprzymierzy si z tymi modszymi przez swoj i na polityczne widoki, nietyiko wzgld na bowiem otrzymywa grody Czerw^ieske, ale mia zapev/nione posiki wojenne. Jako obadwaj wyprawili synów swoich, Olega i Wodzimierza Monomacha, do Bolesawa na wojn czesk (1076); ci suyli mu .

;

i

on

przez cztery miesice

posuwali si

w

okolicach

Gogowy,

a do gór Kruszcowych.

Bya

a

std

wojna niezwykle v/ana, bo Wratysaw bojowa wówczas za spraw cesarza Henryka IV, który ju rozpocz wiekopomn walk z papie ;em Grzegorzem VII o inwestytur C^S 48 i 49). Z bdów i win Henryka I V korzysta Bolesaw dla to

— 277 — wyzwolenia si od zalenoci lenniczej. Przestaj pla* ci danin. Chcc skarci go za to, cesarz powoawasalów swoich na wypraw wojenn do Polski (1073), ale na przeszkodzie stan mu bunt Sasów. Naturaljiie, Bolesaw wspiera Sasów radami i orem; wtardo msrchij nadgranicznych (1075) i zagarn Mi-

gn

ni, nadan wieo Wratyslawow w nagrod usug jego (1076).

Nie omieszka te zawiza stosunków z Grzegorzem VII: W5'pravvi do Rzjonu poselstwo z oblacy czyli oddaniem Polski pod opiek w. Piotra (1074). Chcia nosi koron królewsk; do koronacyi wszake i do namaszczenia olejami witymi nie wystarczaa wadza biskupia, a w Gnienie arcybiskupa nie byo od czasów nieszczsnych Mieszka II. Zacz uywa wprawdzie tytuu arcybiskupiego jeden z bisku-

pów krakowskich

(Aron,

zdoa zapewne uprawni

zmary w 1059

r.),

tego tytuu, skoro

ale nie

nastpcy

Lampert Iii Stanisaw ze Szczepanowa, si znów biskupami. Grzegorz VII zaj si

jego,

zwali pilnie

sprawami Polski: w bulli, datowanej 20 kwietnia 1075 nakreli zarys organizacy kocioa polskiego z wasn metropoli i wiksz, ni dotychczas, liczb d^^ebull wyprawi dwu legatów, którzy mieli cezyi; z j wj^^kona, a nadto omówi inne, przemilczane w niej, sprawy polityczne. Jako legaci, przyjechawszy do

r.,

i

t

duchowiestwo na synod, konse(by nim podobno witobliwy mnich Bogumia czczony nietylko za yPolski, zgromadzili

krowali arcybiskupa do Gniezna cia,

ale

i

po mierci przez lud wielkoposld),

wywi-

nowych biskupów lub sufraganów: a zatem urzdzili na nowo samoistn, niezalen od Niemiec cili

kilku

— 27S,— hierarchi polsk. Udzielili Bolesawowi wiadomoci o zajtrzonych zatargach papiea z Henrykiem iV;

powstrzymywah od wojny, która si zacza zakoczya si pomylnie dla ora polskiego. Uwieczeniem zwycistwa nad Wratysawem Henrykiem I V-m staa si koronacya Bolesawa, odbyta w wito Boego Narodzenia, 25 grudnia 107G r. z wielk okazaoci, bo w asystencyi v/icc nie

niezwocznie, a

i

15-tu biskupów. Wic wskrzeszonem zostao i królestwo polskie niezalenie od cesarstwa, jak za Bolesa-

wa

I

Chrobrego.

W tym samym czasie Henryk IV, wyklty

i skazany na detronizacj, przedsibra smutn pielgrzymk swoj do Woch dla przebagania Grzegorza YH. Upokorzenie, doznane w Kanossie, sLao si dla niego jeszcze dotkliwszem, gdy otrzyma wiadomo o korona-

cyi Bolesawa.

wem

cenia buntu

Zaraz w porozumieniu z Wratysaplan zemsty, mianowicie: wznie-

uknu

czeskim

w

Polsce

ksicia na Mazowszu.

w imi Wadysawa Wysano tam

Hermana,

Henrj^ka, opa-

ta pewnego klasztoru z archidyecezyi mogunckiej, która nie przyjmowaa reform Grzegorza VH, a zakresem wadzy metropolitalnej ogarniaa Czechy.

Pozyskano monego rodem i godnoci duchown Stanisawa ze Szczepanowa, biskupa krakowfekiego. Ten wda si w rozpraw króla z rycerstwem. Uciliw, nieustann prawie staa si ostatnimi czasy suba wojskowa po wyprawach w cesarskie kraje, po zdobyciu Minii chodzi Bolesaw do Wgier, eby Wadysawa witego wprowadzi -na tron (po mierci Gejzy), a Salomona wypdzi w tyme samym 1077 roku byo posyane wojsko na Ru, eby po zaszej mier:

i

/Wadysaw

I.

Herman.

— 280 — wiatosawa, Iziasawowi wadz wielkoksic przywróci. Zniecierpliwieni rycerze, odbiegajc chorgwi, wracali samowolnie do domów swoich. Bolesaw kara tych zbiegów, ja ko te niewierne ich ony srodze, a najbardziej obruszy si na biskupa Stanisawa, gdy usysza od niego napomnienia, wyrzuty i kltw. Osdzi go jak pospoHtego "zdrajc" na kar cielesn obcicia czonków (truncatio membrorum), a. przy wykonaniu wyroku rbano i po gowie ^) wic zamiast kary spenionem. zostao morderstwo (11 kwietnia 1079). Teraz atoli wzmogo si wzburzenie powszechne do tego stopnia, Bolesaw uchodzi musia do Wgier z Poszy synem Mieszkiem. w niepami jego zasugi dla kocioa, jak wskrzeszenie m.etropolii gnienieskiej i zaoenie dwu klaszto-

ci

:

on

rów benedyktyskich

:

e

i

w

Mogilnie

i

w Tycu. Ten

ostatni otrz)'ma tak hojne uposaenie,

e przeoony

tytuowa' si "opatem na stu wsiach." Wygnany król polski zakoczy ycie w 1081 r., jak powiadano, na posugach pokutniczych w habicie ^nniszym. Wadysaw Herman (1079 1102) sta si narzdziem biernem w rku Wratysawa czeskiego dosta~-córk jego za on, a za to odda mu Kraków, wyrzek si koronacyi, poprzesta_na tytule ksicym Z Gniezna ustpi Bei pozosta w swoim Pocku. arcybiskupiej osastolicy do klasztoru, a na nedykt dzony zosta ów opat Henryk z Bawaryi, który przyjecha z poselstwem buntowniczem. Wkrótce zwy-

—

:

Przy ogldaniu relikwii w. Stanisawa podczas wizytacyi Icatedralnego przez biskupa ks. Albina Dunajewskiego stwierdzono na tjdnej czci czaszki szram od uderzenia ostrera narzdziem, lubo nfe na wskro. 1)

kocioa

-281

—

Fig. 30.

Bolesaw

W,

Krzywousty.

— 282 — ielski cesarz przeprowjKlzil obiór

antypaplea

Kle-"

(1080); narzuci go te Polsce. Dzieo Grzegorza VI I zostao wywrócone f reformy jego nie wziy skutku i oto Polska przez cay jeszcze wiek XI I

mensa

III

miaa duchowiestwo onate "ksiyców" czyli syZwoki zamordowanego biskupa Stajriów ksiych. i

nisawa

zoono ze czci na Skace potem ;

(1089) prze-

do katedry na Wawelu; duchowiestwo polskie uznao je za relikwie mczennika w Rzymie jednake zdoao uzyska kanonizacy dopiero w 1254 r.^ gdy si zatary lady walki o inwestytur. wity Stanisaw zosta uznany za patrona Polski; przez niego duchowiestwo naoyo hamulec na samowol mojuarsz wojowniczych Piastów. Wszyscy póniejsi królowie, lubo z innych rodów pochodzcy, przed koronacy przychodzili z procesy do kocioa na Skace, eby przebaga mczennika za "grzech" popeniojiy przez króla Bolesawa II. T^TTiczasem -czeski Wratysaw panowa w Krakowie od 1079 do 1086 r. wyprov/adza wojsko polskie na wojn do Aust^ryi (1082) mia nadziej panowania Polsk, jako $witawy, dopóki Herman. nad nie doczeka si prawego potomka by te okrzykifiiesiono

;

;

m

ca

;

;

wany królem czeskim

polskim na swej koronacyi w Moguncyi (1085). Ale najprzód córka sprawia mu w tyme roku niespodziank, powijajc Hermano\\^ Bolesawa Krzywoustego, a nastpnie przyby do Krakowa syn Bolesaw II, Mieszko, z hufcami wgierskimi, wypdzi Czechów, posiad tron i pozyludu. Krótkiem byo jednak paska wkrótce J30wanie jego: otruto go w 1089 r. Wtedy Maopolska poddaa si pod wadz Wadysawa Hermana, po-

mio

i

— 283 — pieranego zawsze przez ckich dostojników.

S

jig:

duchowiestwo

przez

i

ws>-

bowiem bogacze o kilkudziesiciu wociach,

pamitajcy pochodzenie swoje od dawnych panów

czyli ksit plemiennych, przyzwyczajeni do piastowania w\-sokich urzdów. Sabod uszny Wady-

saw

ulega

wanie

wojewodzie hufców krakowskich,

mu obsadza urzdy jego suniskiego nawet pochodzenia i budowa zamki obszernych jego dobrach. Z tego powodu zbunto-

Sieciechowi, pozwala

alcami

w

wali

si synowie przeciwko Wadysawowi

i

przy po-

mocy innego pana, kasztelana krakowskiego, Magnusa, W}'mogIi oddalenie Sieciecha od dworu. Bolesaw III Krzywojuisty (1102—1138) stoczy 47 bitew, wdajc si w sprawy Czech, Wgier, Rusi, walczc z cesarzem, a najwicej w czasie podboju

Pomorza.

koczc

Bo,

dzieo Chrobrego, zdoby

nietylko lesist, bagnist lini Noteci z

grodami

),

lecz,

jej

obronnymi

przedarszy si przez ogromne lasy, trzeba byo zna^^ naciciami na

w których drog drzewach, zdoby Pomorze zachodnie, nad-Odrzaskie z handlowemi miastami Julinem i Szczecinem^ Poddao mu si te par plemion Lutyckich za Odr wyRu gia. Zmusza yzwycionych Icsit pomori-

spa

skich do przyjcia chrztu, dla nawracania ludu

wyprawia misyonarzy (biskupów Bernarda, Hiszpa, na, Ottona bamberskiego Niemca, swego nauczyciei

,

1) IN aj

Nakem, Czarnkowem, Ujciem, Drezdenkiem, Santokiem.

wiksz bitw

zgino byli:

pod Nakcm w r. 1109ksitami ich najwybitniejsi

stoczyli Pomorzanie ich tu 27,000. Pomidzy

chrzecijanin aopiero w 1108 r.

witopek

i

poganin Gniewomir, ochrzczony

-284 — la)

i

ufundowa biskupstwo w Julnie.

posiadoci

zoy liod cesarzowi

Z tych nowych

(1135

ale

r.),

ten

i

wywiadczy mu cze niezwyk, kac bi we wszystkie dzwony na powitanie wjedajcego do Magdeburga.

Bolesaw

III

by

ostatnim zdobywc-wo-

Jak "lew porykujcy" obiega granice Polski, wpada do cudzych krajów, a jedn tylko bitw przegra v/ wojnie wgierskiej (1132 1135) przez Pomotchórzostwo wojewody, modszego Sieciecha. rze zachodnie pozostawao pod wadz Polski niedugo, gdy po mierci Krzywoustego zacznie si okres podziaów.

jownikiem.

—

G) § 60.

mi lub

WGRY.

Madyarowie, u Sowian zwani Agrami, Ugra-

Wgrami, szczyc si pochodzeniem od

nów, a niewtpliwie

Wedle poda, w

nale

liczbie

liun-

do szczepu tureckiego

siedmJu plemion,

ze 108 rodów, mieszkali oni za

i).

zoonych

Donem a do roku

884,

kiedy nacisk liczniejszych Pieczeniegów zmusi ich do wdrowania przez stepy Czarnomorskie Icu zachodowi.

W

owym

czasie

najwikszego powaania doznawa

u nich jeden z 7-u wojewodów Almos, lecz by ju w podeszym wieku. Poniewa han Chazarów yczli-

wytómaczy im potrzeb jednoci wadzy wobec grocych niebezpieczestw, przeto obrali sobie syna wie

Almosowego Arpada (888

— 907)

wodzem

i

1) Turkami nazywali ich Bizanty nowie spóiczeni. Pauler utosamia ich z Baszkirami.

wadc Uczony

najwyszym, a wszyscy wojewodowie z krewnymi swoimi poprzysigli, wpuszczajc krew z rk swoich do

witej

czary,

e

inny nie bdzie

mu

ni«

dopóki ród jego

panowa

i

nikt z

trwa bdzie,

nikt

poddanych wiernoci

zamie pod kar mierci.

Zabawiwszy okoo roku nad Dniestrem, Arpad poprowadzi Madyarów przez wwozy Karpat do krain}', w której niegdy przebywa Attyla zszedszy w dolin przy pomocy przewodników sowiaskicli, zaoy zaraz obronny obóz, czy fortec Munkacz (889 r.). Std w cigu lat 10-u podbi ksit bugarslcichna poudniu, wadc chazarskiego w rodku (midzy rzeIcami Marosz i Szamcsz), Woochóvv w Siedmiogrodzie sowiaskie posiadoci witopeka moraw'skiego z ruinami grodu Attyli (Buda?), przyczem korzystnem dla niego byo prz^^mierze z cesarzem Arnulfem. Obfity W' ki bogaty kraj nad Ciss do Dunaju, Draobszernym dla nielicznewy Saw-y wyda mu si go ludu Madyarów, wic nie posuwa dalej podbojów i powyznacza dla wszystkich plemion okrgi do zamieszkania. Zaoy tym sposobem pastwo z ludnoci liczn sowiask ujarzmion. ;

i

i

do

i

1.

DOM ARPADA.

Pod Zoltanem (Zsolt) Mad3-arowie w 12-tu w"vprawach przebiegali kraje woskie, niemieckie do Cambrai, Burgundj, Francj-, roznoszc zniszczenie, porj^wajc tysice braców.i bogate upj^, zaw^sze pra-

a

^

—

wie bezkarnie, ale syn jego Taksony (947 972) doczeka si dwu fatalnych klsk: pod Augsburgiem od Ottona W-go (955 r.) i pod Adryanopolem od bizantyjskiego wodza Bardasa (970) nadto na zachodniej granicy, na miejscu zniszczonej marchii Karola W-go, bracia Babenbergowie ^) urzdzili hrabstwo, póniejtedy okres wypraw usze ksistwo Austry. pieskich Taksony zabroni ich^sujowo ludowi swojemu, a bojc si, przerzedzone hordy nie zdoaj wasnych siedzib obroni, zaprosi Pieczeniegów i Bugarów nieochrzczonych i rozmieci tych przybyszów w rónych okrgach. Konieczno zmuszaa Madyr.rów do zmiany trybu ycia, do rolnictwa i pracy. Gej za I (972 997) zawar wieczysty pokój z Ottonem W-kim i pozwoli, aby przychodzili ksia dla ;

Min

;

e

—

nawracania ludu na wiar chrzecijask (972 r.). Wielki wpyw wywieraa na chrzecijaska ona, siostra Mieszka polskiego, Adelajda zwana u Sowian Beloknegini

te

misyonarze z

rodzin Gejzy. za,

"pikn ksin/' Przychodzili Niemiec, a w. Wojciech ochrzci ca-

czyii

Ale gdy lud

burz\ si zacz,

Gej-

lubo ochrzczony od dawna (w Konstantynopolu), jest ofiar pogask Isztenowi, powiadajc,

e

zoy

do bogatym,

eby dwom bogom usuy.

—

1038) z zapaem i nieStefan I wity król (997 swojego nanawracania si dó zomn energi zabra ochrzci, si ma kady czowielc rozkaz, rodu: wyda naosobicie ksiy, po Woch do Niemiec posya obprzy starszynie Chrystusa nauk wykada wet jazdach kraju. Jeden z wojowników (Kulpa, 998 r.)

e i

1)

Berthold

i

Luiip^ld pod

opiek Ottona

II-go.

Wadysiaw

II.

— 2S8-—

.

wznieci grony rokosz, ale bitw" przegra

Poczem Stefan ufundowa skici

i

5 klasztorów

zgin. benedyktyi

10 dyecezyj biskupici z arcybiskupstwem

w

Strygoniu (Gran) na pocztku za strasznego 1000-go roku wyprawi do Rzymu posel-

Ostrzyhomiu

czyli

;

z prob, aby papie zatwierdzi dokonane praprzyj Wgry w poczet królestw chrzecijaskich. Sylwester II uradowany nada Stefanowi tytu króla "apostolsldego," oraz przysa krzy patryarszy "koron anielsk," która do dzi dnia jest przedmiotem

stwo

ce

i

i

Wgrów

Odbywszy uroczyst wprowadzi nowe urzdzenia pastwowe, przeksztacajc dawny ustrój

szczególnej czci u

w tyme

koronacy

^).

roku. Stefan

plemienny wedle wzoru niemieckiego. Ustanowi^ trzy stany duchowny, magnatówf któr3'ch si miao skada wojsko królewskie) i szlachty (nobiles servientes, z których si tworzyo pospolite ruszenie czyli insurrekcya) urzdy podskarbiego, sdziego nadwornego i palatyna, który mia szerok wadz administracyjn i sdow nad caym, krajem jalco pomocnik i wyrczyciel króla; sdy z udziaem duchownych i wieckich panów^ z karami pieninemi, gowszczyzn i odwetem. Najznakomitszem atoli okazao si w nastpstwach urzdzenie komitatów (hrabstw) pod wadz gespanów (naczelnik zamku królewskiego, niby kasztelaTn). królewsk podniós, :

;

Wadz

1)

I

dzisiaj cesarze

austryaccy

grów tylko wtedy,' gdy si

ron

mog by pewni wiernoci W-

uwiecz koron w.

Stefana.

T

ko-

póniej osadzono na drugiej, obrczowej koronie, przysanej

królowi Gejzie

Dukasa.

I

w

1073

r.

przez cesarza bizantyjskiego

Michaa

—289

—

znoszc dawnych potnych wojewodów ubezpieczawojskiem oddzieinem sam za utrzymywa gwardy z cudzoziemców; wielu niemieckich panów osiado odtd stale w kraju wgierskim, doznajc wieikici ask od króla. Przeciv/ko reformom zbuntowa si ksi Siedmiogrodu (Gyula), lecz odpokutowa za to wizieniem; pom.ocnik za jego, wódz Pieczeniegów (Kean) poi

jc

;

leg

w bitwie ze Stefanem

rzdek

W

ostatnich latach Stefan

Wic nowy

)r.).

po-

(Gizeli)

by znkany mierci

Za spraw omusia mianowa nastpc lekkomylnego

jedynego syna

ny

(1003

rzeczy ustali si.

i

v/asnemi chorobami.

siostrzana swojego. Piotra Orseolo, syna ckiego.

Piotr (1038

— 1041

i

1014

doy

wene-

— 1046), zwany "Niem-

cem," rycho zrazi sobie Madyarów, tak, e go wypdzono, a królem okrzyknito Samuela-Ab. Wtedy Piotr uda si do cesarza Henryka III wykona przed nim hod lenniczy. Odtd zaczynaj si wyprawy niemieckie (Henryka HI Henryka V) w celu utrzymania zwierzchnictwa nad królestwem gierskiem i). Królowie z bocznej linii rodu Arpada broni niezalenoci przy f>omocy króla polskiego Bolesawa H-go miaego z dobrym skutkiem. Wadysaw I wity jest królem potnym: stumiwszy resztki pogastwa, jako sprzymierzeniec Polaków i

i

W-

Po wypdzeniu okrutnego Aby, niezalenoci broniliAndrzej wsparty przez Bolesawa II polskiego, Bela I 1061) Syn Andrzeja Salomon (106.3 1063). 1074) hodo(wal Niemcom, a synowie Beli, Gejza (1074 1077) Wadysaw I Sw. (1077 1095) posugiwali si pomoc polsk. 1)

(1046 (1061

— —

i

—

—

—

i

— 290 — wkracza do Rusi Halickiej (1093 r.) i otwiera drog' wpywom wgierskim na sprawy ksit Rurykowiczów; jako szwagier Zwonimira po jego mierci zajmuje Kroacyc wyznacza dla niej ksicia (Almosa (1091 r.). Synowiec jego, Koloman Bibliofil (1095 1114), kulawy, garbaty, wychowany w klasztorze, zamiowany w ksikach, by jednak dzielnym na poWcieli on Kroacyc do Wgier i t}'m spolu bitwy. sobem nabj=" wybrzee Adryatyku, Za jego czasów na pierwsz wojn przeszy tumy zbrojne, i

—

•

dce

krzyow. ROZDZIAU. Sowianie yj wsiami gromadnie* TREplemionami. Wiecuj. upani ksita wznosz

rodami

i

i

przeszkadza im w tworzeniu wikszych religii, tr\'bie j^cia i bojach nie okazuj ducha wopastw. jowniczego, tylko przywizanie do ziemi rodzinnej.

Niezgodno

grod^'.

W

.

i

-

Germanowie, Hunnowie, Awarowie, Bugarowie Frankowie, którzy jednak napotI-::ali opór wrzeszy Samona (623

Podbijaj

ich

— 658).

Wyliczy ludy sowiaskie ssiednie w IX wieku podug mapy. Od IX-go wieku Sowiaszczyzna ukazuje si na widowni hiprzejmuje cywilizacy z Rzymu, lub z Konstantystorycznej i

i

nopola.

Chrystyanlzm, przez Niemców narzucany przemoc, \\^'wouje opór nad Elb. Poabianie walcz do XII- go wieku i gin^wyCj^ryl i Metody chrzcz Sowian Pannoskieh, tpieni. Lecz Morawian (863 r.), ksicia czeskiego Borzywoja (873 r.), daj pismo i ksigi w. w tómaczeniu. Bor3's bugarski ochrzczony przez cesarza bizantyjskiego Michaa (864 r.). Mieszko polski przyjmuje chrzest przez Czechy (966), Wodzimierz w. ruski g. Kon.stantynopola i Culgaryi (989 r.).

.

A)

SOWIASZCZYZNA WSCHODNIA. 1.

Wl

T.

Bulgarya.

BulgarowJe, tureckiego szcz^u, podbijaj

Dunajem pod dowództwem

Ispricha,

Sowian nad

.

.^_

29i

—

Bor\'s-Michal chrzci si, wycina wielu bojarów za bunt; BugaroM'ie przeistabzaj si na Sowian. 927 S3'meon Wielki, car Bugarów "Rzymian" grony "'8SS dia Konstantynopola, pó-Grek, opiekuje si literatur bugarsk, najstarsz w Sowiaszczynie. 9U.J r. za Piotra W-go rozdziela si carstwo na Wschodnie i Zachodnie (Szyszmana). pustelnicy i pop Jeremiasz, zaoyciel sekty Bogomilów. 971 r. Wschodnie carstwo obalone przez J^a Cymiscesa. 1018 r. Zachodnie carstwo, pomimo zdobyczy Satnuela, poelbite przez Bazylego II.

804

V.

odtd

—

i

yj .

2.

Ru.

'862

r. Ruryk, wódz Waregów (Normandów), zakada ksistwo Nowogrodzie, Oleg zaka4a stolic w Kijowie, Switosaw pod!)ija Bugaryc Wschodni, lecz zostaje wypdzony przez Greków. 989 r. Chrzest Wodzimierza -go. 1019 1054 Jarosaw Mdry prawodawca.

w

—

B)

SOWIANSZCZYZNx\ ZACHODNIA, 3.

a)

873

r.

Czechy.

Pod dynasty Przemysowiców.

Borzywoj

z

on Ludmi chrzci si

i

za wciera przymierze

witopekiem Wielko-Morawskim. 928 r. w. Wacaw, oblony w Pradze, przyrzeka danin Henrykowi I-mu. Std oburzenie stronnictwa pogasko-narodoweWacaw, patron ziemi czeskiej. Zabici Ludmia go.

ze

—

i

a

967 Bolesaw I Srogi tworze' wielkie pastwo 935 do Buga, lecz Ottonowi Wielkiemu poddaje si w- zaleno. 973 r. Bolesaw II Szczodry funduje biskupstwo praskie. w, Wojciech wprowadza naboestwo aciskie (od r. 982), aposto-

uje w Wgrzech Polsce, zabity w Prusach. 1003 r. Bolesaw Chrobra' polski w Pradze. 1004 r. Czesi (Jaromir i Oidrz5'ch) wyganiaj Bolesawa ulegaj Niemcom. 1037 1055 Brzetysaw I odbiera Polsce Morawy dochodzi do Gniezna. Stanow prawo starszestwa w rodzie ksicym. 1085 r. Wratysaw II za wiern Henrykowi IV-m ukoronowany w Moguncyi, lecz nic uznany przez papiea. i

i

—

i

sub

— 292 — POLSKA.

4.

a)

domem

Pod

Piastów.

pastwo w Wielkopolsce. Z Gniezna pierwsi posuwaj si ku Bzurze Wile. Mieszko I za wpywem ony Dbrówki, Czeszki, chrzci

Zawizao

sic

trzej Piastowie

i

96G r. si; pierwszym biskupem cesarzom.

w

Poznaniu Jordan.

Hodo wnictwo

992—1025 r. Bolesaw I Chrobry czyli Wielki zdobywa Gdask. Kraków lsk, przyjmuje wspaniale Ottona III-go (1000 r.); i

ustanowione arcybiskupstwó z trzema nowem.i biskupstwami. Wypdzony z Pragi zatrzymuje Morawy. Walczy przez 14 lat z cesarzem i zmusza do odstpienia uyc. Wchodzi do Kijowa. Koronuje si w Gnienie na króla. Ma 22 puków; z tego rycerstwa wodyczego powstaa póniej szlachta; kasztelanami za panowie. i rycerzami znakowymi 1031 Mieszko II traci podbite przez ojca kraje. 1047 r. Kazimierz I Restaurator po dugich zamieszkach utracie dalszych podbojów Chrobrego odzyskuje wadz nad \A'ielk Polsk, Mazowszem i lskiem. i 1079 r. Bolesaw II miay dopomaga trzem królom 1058 \vgierskim przeciwko Salomonowi, dwakro wprowadza Iziasawa do Kijowa, wyamuje si z hodownictwa ce^rzowi Henrykowi IV, waczy z jego stronnikiem Wratysawem czeskim, jest w stosunkach z Grzegorzem VII, uzyskuje wskrzeszenie arcybiskupstwa gnienieskiego koronuje si królem. Zabiwszy biskupa w. Stanisawa, uchodzi z kraju. Potem panowie Wadysaw (Sieciech, Magnus) nabywaj wpj^wu na rzd. Herman zwie si ksiciem. 1102 1138 r. Bolesav/ III Krzywousty, ksi, bojuje w k-rajach ociennych, podbija i chrzci Pomorze do Gdry.

s

i

Ma —

i

—

G)

-

WGRY.

89 r. Madyarowie czyli Wgrzy, tureckiego szczepu, wchodz do Pannonii pod dowództwem Arpada podbijaj tu Sowian, Chazarów, Woochów, Bugarów. i

a)

Dom

Arpada.

Taksony zabroni wypraw upieskich na skutek cikich pora-

ek W-^Niemczech

955

i

w

Grecyi 970

r.

w.

Gejziii Beloknegini przyjmuj misyonarzy. Wojciech chrzci Stefana. 1000 r. Stefan I-Sw. za nawrócenie Madyarów otrzymuje koro-

— 293 — nc królewsk od papiea; tworzy królestwo chrzcócljaskic przez nowe urzdzenia. 1041 r. Piotr I Niemiec (Orseolo) wzywa pomocy Henr>'ka III Wród rozterek cesarza, oddajc si w lennictwo niemieckie.

o tron cesarze wkraczaj, wspierajc Piotra Salomona; inni królowie z bocznej linii broni niezalenoci przy pomocy Bolesawa i

II polskiego.

1095

— 1114

Koioman

r.

I

Bibliofil wciela królestwo

Kroacyi

Dalmacy. Fig. 32.

Meczet, dzi katedra

ROZDZIA

w

Kordubie

XII.

WIAT MUZUMASKI. § 61.

Upojeni

potg

i

otoczeni bajecznym prze-

pychem nastpcy proroka gnuniej, zaniedbuj iateresa rzdowe wyrczaj si sugami. Std wyniko i

-294 — rozpacir.icie

Hiszpanii, 2)

Azyl

i

3)

si

kalifatu na trzyrl)

Kordubeski

Bagdadzki prawowierny, sunnicki

w

w

Fatymidów Ireretycki, szjacki w Afrj^ce.

1)

HISZPANIA,

Gd rzezi- Abul-Abbasa uratoAva si jedyny z Onimiadów, Abdel-Rahman. Osiadszy w Kordubie, panowa on niezalenie (759 788), lecz ze skromnym tytuem ernira. Nie wojowniczy (nie obroni te "marchii" od Karola Wielkiego), zostawi jednak znakomite pamitki: przeliczny paac Alkazar w Sewilli i meczet w Kordubie, dzi jeszcze nalecy do najwickszj'ch i najwspanialszych gmachów wiata.

—

Przeniós palmy z Airyki,

urzdza kana}^

dla

eni suciych gruntów, przez co uynia ziemi.

zwi" pcd

I

nastpcami jego wykon>^wano podobne prace z wieli korz3^ci, bo rolnictwo doszo do tak wietnego stanu, jak nigdy przedtem i potem, pod królami chrzecija-

Nadto Arabowie umieli wyrabia pikne skóry (sawne "kordubany" z garbarni kordubeskich) i wiele rónych towarów, a czego brakowao, sprowadzali z Afryki i Azyi, majc tam dawne stosunki. Wic skimi..

Arabowie hiszpascj^a^di wygodnie,. a nawet wytworÓsmy i najznakomitszy wadca z tego domu, nie.

~ 961), mia ju tak ludne zacz nazywa emirem-almumenim czyli kalifem; mia dochody wiksze od kadego monarchy chrzecijaskiego w Europie; KorAbd el-Rahman i

III (912

bogate pastwo,

e

si

•

—

21';)

—

3 m'l o!>wf;du. Jego palc, rozrosa si do 2 Azzechra, posiada sale ozdobione mozaik, zotem^

dt'za 785, Aglaba 800, napastujca Sycyli Almorawidów, Almohadów, wreszcie Fatymidów. 2) Taherydów, Soffarydów, Samonidów, Buidów, która posiada urzd emira-al-omra w Bagdadzie. 1)

i

Wochy

— 298 — Od nich otrzymujemy cenne ficzne i historyczne. wiadomoeci o Sowiaszcz\ nie o Mieczysawie f poli

skim.

rozwo

Karawany dne

po

caym

towar}', wzorzyste Icobierce

Wschodzie rónoroi

szale, cienkie tlcani-

ny (np. muliny z Mossulu) ludne stolice zdobi si wspaniaymi gmachami, w których podziwiamy styl maurvtaski. ;

3)

KALIFAT FATYMIDOW.

Potomek Fatym)',

ulubionej córki prorol^a

Moez

i

czwar-

w wieku X zdoby cz

wybrzea w Afryce (z Sycyli) Egipt, gdzie wybudowa m. Kair (Kahira =gród zwycistwa). Potomkowie tego kalifa Alego,

i

jego zdobywali

Mekk S>Ty z Jerozolim, i

nawet Bagdadowi, jako

zagraali

stolicy nienawistnych dla sie-

bie sunnitów.

W ich posiadociach niemniejszej troskliwoci doWogóle wic wiat muzumaski wyprzedzi Europ zachodni na polu umysloweni i

znawaa owiata.

wytworzy wysok

C3'wilizacy.

TURCY SELDZUKOWIE. Tak wysoko ucywilizowana Azya popada w XI wieku pod panowanie ludu dzikiego. Na stepach przy morzu Kaspijslciem od wieków i do dzi dnia je^t siedlisko wojowniczych, upieskch nomadów S2'czepó

— 290 — tureckiego, którzy nieustannie-Jiapastowali osiadJe lu-

w Etiropie, cignc przez stepy nadwoaskie czarnomorskie, jako te w Azyi. Wadcy muzumascy od IX wieku przyjmuj Turków do dy Aryjskie tak i

zachcaj ici do tumnego wyWywedroAva te w X wieku niejaki Selduk ze 100 jedcami, 1500 wielbdami 15,000 owiec do Buchary, a jego syn Togrul-Beg okoo r. 1040 zdobywa ju Perst.c na czele 200,000 ludzi wchodzi do Bagdadu na wezwanie kalifa (Kaima Beamrillah), który mianuje go swoim emirem-al-omra. Odtd dosuwaj si Turcy za Eufrates w zdobywczym pochodzie. Synowiec i nastpca Togrul-Bega, Alp Arsian (Silny Lew) pobi -wzi do niewoli cesarza bizantyjskiego (Romana Dyogenesa 1071 pod MangA\-ardyi swojej, czenj

chodztwa.

i

i

i

zikert

w

Armen"ii), a

Maek

Szach (1072

zy Mniejsz

bra Bizantynom

i

— 1092

za-

wysa do Syryi wo-

dza swego Ortoka, który zdoby Jerozolim (1086 r.). Szybko zdobyte pastwo Malek-Szacha rozpado si na kilka czci zaraz po jego mierci, skutkiem podziau pomidzy synów ale Turcy zachow>avali swoj waleczno i srogo, a jako lud dzild zncali si nad chrzecijanami w Palestynie. Skargi pielgrzymów na doznawany ucisk stay si jednjon z najbliszych powodów do poruszenia Europy na wojny Krzyowe. ;

TRE Od

VIII wieku kalifat rozpada si. 1.

759

ROZDZIAU.

zaoony

Kalifat

Kordubeski.

przez Abd-€l-Rahmana

I,

dochodzi do najwic-

—

300

—

j /\

tniejszego stanu za Abd-ei-Rahjr.ana III, rozpada si nlcllka pastewek od bitwy pod Kalat Annosor (1002). Chrzecijanie tworz królestwa Astur\'i, Leonii etc, posuwajc si od gór pónocnych za rzek Duero.

2).Kaifat Bagdadzki.

/

910 Radi zatrzymuje tylko wadz duchown, a wieck oddaje cmirowi-a-omra. Mnóstwo dynastji. Mahmud III Gaznewida zdobyv,'a Indye okoo 1000 r. '

3.

W X-tym dzie

wieku

kwitn nauki

i

Kalifat Fatymidów. przez Moeza; stolic Kair. Wszsi wspaniaa cywilizacya.

zaoony rozwija

Turcy Seldukowie.

W XI

Palestyn wieku zdobywaj Bagdad, Azj- Mniejsz Togrul-Beg, Alp Arsan, Malek-Szach. '

z Jerozolim.

i

301

Okres

trzeci.

(Wieki XII

XIII).

i

ROZDZIA

X.

WOJNY KRZYOWE, KRÓLESTWO JEROZOZAKONY RYCERLIMSKIE, RYCERSTWO i

SKIE. §62. Widzielimy^), jak si rozarzyo uczucie na Zachodzie okoo roku 1000-go, kiedy oczekiwano skoczenia wiata. Pustelnicy, zakonnicy udrczali ciao postami i bezsennoci, najzuchwalsi wojownicy poddawali si cikim pokutom, bogacze fundowali klasztory, monarchowie korzyli si przed religijne

trumn

lub

osob pobonego kapana.

Odprawiano

pielgrzymki do grobu apostoów Piotra i Pawa w Rzymie, do w. Jakóba w Kompostelli hiszpaskiej,

anawet do Palestyny, jako Ziemi witej której Chrystus dotyka stopami swojemi. Z koszturem tykw ,

i

na

wod

pielgrzym przechodzi przez wszystkie kraje chrzecijaskie. bez adn3'ch opat; za i prz}'.

ywno

1) Str. 120,

128

i

nast.

—

:j02

—

tuek; za serdeczne przyjcie, jakie znajdowa w kazamku lub miecie, dano od niego t}'lko 7110-

dym

W

dlitwy.

Paskiego,

oliwn w

Palestynie nawiedza

kpa

sie

"ogrodzie

w

wit^-ni Grobu

Jordanie, uam>T\"a

gazk

Abrahama" pod Jerycho t, wrói

ciwszy do Europy, przechow>'^va starannie, zalecaXI-m wieku Avoono do trumny. jc, aby mu

W

j

pielgrz3='mk

tak

ta, biskupi, a

odprawiali nawet rycerze,

wreszcie cilkutysiczne

tumy

ksi^).

wita z jej najdroszemi pamitkami w mocy niewiern\'ch, którzy napastosi znajdowaa Europ, z którymi trwaa jeszcze nawet wali niegdy Ale Ziemia

nieustanna walka w Hiszpanii, na woskich WN-brzeach i nad Bosforem. Std w sercach arliwych chrzecijan budziy si uczucia alu i gniewu, które byy podsycane opowiadaniami pielgrzymów o znie-

wci

wagach, doznawanych szczególniej od czasu, gdy Jerozolima dostaa^i Turkom, Seldukom. Uczucia te

wywoa wielk 'walk Zachodu ze Wschoz Azy, krzya z ^póksiycem. Europy dem, Pierwsz myl zbrojnej walki o Palestyn powzi znakomity papie Sylwesta II (Gerbert, okoo roku musiay

1000), lecz nie urzeczywistni

gorz

II

jej

praktycznie.

Hildebrand zebra 50,000 ludzi na

przeciwko

Turkom

(1074

r.),

lecz

Grze-

wypraw

powstrzymay

go:

rozpoczta reforma Kocioa i spór o irtwesty tur. Atoli we 20 lat póniej myli i pragnienia stay si czynem. Ostateczn pobudk da cesarz bizantyjski Aleksy Komnenes, wyprawiajc poselstwo do Rzymuzpro1)

W

1064 roku arcybiskup moguncki Siegfried prowadzi Anglików. i

7000 Niemców

— 303 "

O pomoc przeciwko Turkom; organizatorem za wojny by Urban II, Francuz rodem. Papie ten, przejty zasadami Hil-

piewszej

Gow

wiata debranda, uwaa si za jynie chrzecijaskiego: w Europie opiera o ju pogan ^) nikt mu si nie ;

na Zaciodzie po upokorzeniu wykltego cesarza Henryka; trzeba byo jeszcze poz3'ska wadz nad oddzie-

lonym Kocioem Wschodnim czyli Greckim, ku czemu nastrczaa dogodn sposobno proba cesarza Aleksena synodzie w Placencyi (w marcu 1095 roku) Urban II przedPodugrkopismug^awj poselstwo bizantyjskie licznie weneckiego: De tumom (bo oprócz passagiis iiiTer- Zgromadzonym ram Sanctam." duchowiestwa znajdowao si tu

Wic

go.

Urban

II.

,

,

,,

i zawezwa wierGrekom w walce z pomocy nych do niesieniazbrojnej wrogami krzya Chrystusowego. Wezwanie byo prz}'jte z zapaem, ale papie, chcc jeszcze wiksze masy pocign, zwoa na jesie tego roku sobór do Clermont (czytaj Klerm) miasta pooonego prawie w rodku Francyi, w pobliu granic Burgundyi, nalecej wówczas do cesarstwa Niemieckiego. Witany wszdzie po drodze z czci najgbsz, Vr-

ze 30.000 ludzi stanu wieckiego)'

:

iban II znalaz

w

,

Clermont 14 arcybiskupów, 225

bi-

1) Rzesze nowe utworz^-Iy si pod dowództwem ksidza Ciolszaika, Folkniara i najliczniejsza (ze 200,000) hrabiego Emik:i z Leiningcn; jedna rzesza, nie majca wodza, postpowaa za g\-stworzenia wynajd najsiorcm i koz w mniemaniu, te

e

lepsz drog.

mdre

— 304 — skupów, 400 opatów z rónych krajów

e jej

i

tak cib

obj

miasto nie mogo. Wic na rozlegem polu ustawiono tron, z którego sam Urban przemówi dnia 26 listopada 1095 roku w gorcych sowach, krelc ^drczenia chrzecijan i zniewaanie •wity Jerozolimy od Turków, oraz niebezpieczestwo, zagraajce Konstantynopolowi. -Powoj^a na wojn z "synami Agary" wszystkich, kto zdolnym si czuje do pochwycenia za or. Przerywano kilkakrotnie papieowi, a gdy skoczy mow, cae pole napenio si ok^ykami "Bóg tak chce!" ludu,

wit

sw

:

(Deus

el volt).

toczyli

si

Paczc, kajc, drc ze wzruszenia, rónych stanów do stopni tronu, przypinali sobie na piersiach krzye

ludzie

przyjmowali i Pierwszym by Adenar biskup z czerwonego sukna. którego papie zaraz mianowa swoim legatem Puy, Kady i wodzem witej wyprawy pod Jerozolim.

zwa si odtd krzyowcem, same za wojny Chrystusa otrzymay nazw Krzyowych czyli

wojownik o grób

Krucyat (od aciskiego wyrazu: crux).

I-SZTA

KRUGYATA

(1096—

1099).

Zapa wojowniczy rozszerza si z szybkoci pomienia na Francy okoliczne kraje. Gdy papie legat jego naradzali si z monymi ksitami, ubo§63.

i

i

gi mnich pikardyjski Piotr Achery, zwany Piotrem, Pustelnikiem, rozpocz wdrówk od wsi do wsi, od miasta do miasta i, opowiadajc o doznanych w

— 305 — woa

pielgrzymce zniewagach, nycli. Jego twarz wychuda

i

o pomst na niewierpor>'wajca wymowa

dodaway mu uroku witoci. Ogromne rzesze zbieray si na polach na rynkach miejskich, eby usyi

kady stara si dotkn szaty jego, lubuskubn par wosków z sierci jego mua na pamitk. I poruszj^y si masy pospólstwa wychodziy sze

tego proroka

:

;

wsie cae; ubodzy wieniacy podkuwali

woy w

braku dziemi i szli, nie znajc drogi, pytajc przy kadym zamku, lub miecie: czy to nie Jerozolima ? Jedn kup podj si prowadzi sam Piotri jako wiadomy drogi do Azy i, druga zebraa si pcd dowództwem ubogiego rycerza, Waltera Golca (Gauter SenzaA^ehor) obie za poczywszy si weszy na Wielkanoc 1096 roku do niemieckiego miasta Kolonii. Teraz wszcz si podobny rozruch w Niemczech, przyb}^A^aIy te statki napenione Anglikami Duczykami utv^^orzyo si kilka rzesz, uzbrojonych widami, kijami, a rzadko kto pik lub mieczem ^) Zabrano si do mordowania ydów, licznie osiedlonych w konia, zabierali

si

z

;

i

i

.

miastach niemieckich i czeskich; ci, uciekajc przed srogimi przeladowcami, znaleli schronienie w Polsce, gdzie mieszkaj do dzi dnia w najwikszej liczbie. Tym czasem rozjuszone a godne zgraje w 'dalszym pochodzie przez W^gry zaczy rabowa chrzecijask ludno; wywizay si std bójki, w których tj^^ch pierwszych krzyowców wygina. wiksza Do Konstantynopola doszo jeszcze 80,000 jezdnych 100,000 pieszego ludu, Ujrzawszy takich wojownii J6w, cesarz Aleksy kaza co prdzej przeprawi ich do

cz

1)

Z Godfrydem dnia

3-go kwietnia 1097

r.

Azyi Mniejszej, gdzie ich wycili Turcy. Piotr Pustelnik wróci do Konstantynopola z garstk, ale tu doczeka wkrótce hufców rycerstwa. Z wiksz rozwag i z lepsz znajomoci rzeczy przygotowali si do wyprawy moni wasale z Francyi, Niemiec i Woch: Rajmond, bogaty hrabia Tu-

ma

luzy; brat króla francuskiego

dois (czytaj la

:

Wermandoa

Hugo

hr.

czyli Szam.panii)

angielskiego Robert, który

cdda

Yerman;

brat kró-

zastaw ksiza 10,000 grzywien srebra, pov/

svv'e Norma ndy yczonych na koszta w Naprawy; dwaj Normandowie woscy: Boeinund ksi Tarentu (syn Koperta Gwiskarda) mody synowiec jego Tankred, margrabia Brindisi; wreszcie ksi Dolnej Lotaryngii Godfryd

stwo

i

de Bouillon (czytaj Buli), wasal niemiecki, mówicy te swobodnie po francusku, z brami Baldwinem :

i

Eustachym oraz krewnym Badwinem de Bourg. z tych panów wiód tysice rycerstwa w ela-

Kady

znj'zbroi na dobrych koniach

ksiy,

pielgrzymó\Y

,

i

duo

nawet kobiet.

pieszego ludu,

Liczba ogólna

zbrojnych wynosia najmniej 300,000 gów, a suby i pielgrzymów moe drugie ty^le; wszyscy prawie mófrancuskim. wili jzNicami romaskimi, przewanie Od sierpnia 1096 roku dyli krzy-owcy rónemi drogami, ldem i morzem, do Konstanty^nopoa Cesarz Aleksy wita ich uprzejmie, ale oacza.1 swojemi wojskami i przysigi lenniczej od wodzów na pewno, mu oddadz miasta i krainy, jakie na muzu.

da

e

manach zdobd.

Std wynikay spory, raz przyszo ^), ale w koticu wszyscy ksi4-

nawet do krwawej bitwy 1)

BagiSyan.

— 307 — .

.

w'

"*. .

.

,

lub ujci darami i olnieni wietno dworu cesarskiego, pi-zysig wykonali. Wtedy przewieziono ich na brzeg Azyi Mniejszej.

ta,

zmuszeni

si

ci

Uszedszy mil kilkanacie, krzyowcy ujrzeli Nicec, stolic Kilid Arslana, jednego z najpoteniejszyci wadców tureckich. Rycerze pdzili w galopie ku murom, ucznicy wypuszczali chmar strza, ale zaoga turecka urgaa tym wysileniem, bo miasto posiadao wyborne fortyfikacye. Trzeba byo rozpocz oblenie. Nadbieg Kilid Arsian z odsiecz, lecz poniós porak straci 30,000 ludzi. Po 7-tygodniowej pracy przypuszczono szturm walny, gdy w tem na basztach ukazay si greckie chorgwie. Cae wojsko krzyowe zawrzao oburzeniem na taki podstp, lecz

cik

i

uj ksit darami,

Aleksy potrafi znowu minajc zarazem

zoon

przypo-

niedawno przysig.

W

dalszym pochodzie l'i i Mosulu zwycia króla Gwidona Luzyniana pod Hattin i zdobywa Jerozolim.

— —

1192 r. III Krucyata. Fryderyk I Barbarossa zdobyi dochodzi do m. Seieucyi, lecz tonie w rzece Salef 1190 r. Filip August z Messyny pynie pod Akk: 1191 r., wkrótce przybywa tu Ryszard Lwie Serce z wyspy Cypru, któr podbi Akka zdobyta, lecz wynikaj i odda Gwidonowi Luzynianowi. nieporozumienia; pozostaje sam Ryszard, który zmarnowa czas i siy na bahych walkach i nie widzia Jerozolimy. 1197 1216 r. Papie Innocenty III w cigu swych rzdów nieustannie powouje do krucyat. 1204 - 1204 r. IV Krucyata baronów francuskich za spraw doy weneckiego Henryka Dandolo zdobywa Konstantynopol, zamiast Jerozolimy, a zakada cesarstwo aciskie. 1212 r. Krucyata dzieci, 1217 Andrzeja króla v/gierskiego, 1218 1189

wa Ikonium ;

— —

oblenie Damietty. 1228

— 1229

V

Krucyata. Fr^^deryk II Sztaufen, cesarz oenienie z Mary Jolant), wyjednywa do sutana Kamcia ustpienie Jerozolimy na lat 10 i koronuje si i

r.

król jerozolimski (przez

_

^534—

.

w wityni Grobu Paskiego, ale bez udziau ducjiowiestwa, jako wyklty. 1239

r.

Jerozolima znów zdobyta, 1244

r.

ludno

jej

chrzeci-

jaska wycita. 1248 — 1254

Ludwik IX -ty zdobywa Dar. YI Krucyata. miett, lecz dostaje si do niewoli pod Mansurahi bawi w Palestynie dugo, lecz bezskutecznie. 1270 r. VII Krucyata. Ludwik IX -ty umiera pod Tunisem. 1291 r. Ostatnia posiado chrzecijaska w Palestynie, Akka iitracona.

Skutki krucyat 1) wzrost handlu i niiastr2) ruch umyslo\iky 3) rycerstwa. uszlachetnienie charakterów i Zakony Rycerskie: Templaryuszów 1118 1312, Braci Szpital* :

,

poj

—

nych, czyli póniejszych Kawalerów Maltaskich od r. 1118 Teu_^ czyli Krzjacki od roku 1190 do 152-5, pamitny w dzie* ^ jaeh Polski.

toski

ROZDZIA X I

Rci

I.

FRANCYA. 69. Ludwik Otyy (1108 — 1137) syn z wojenochoty odwagi ju \v dziesiciu ostatnich latafch i

panowania ojca bojowa te póniej, dopóki otyov^ nie przeszkodzia mu dosiada konia (1127. Posiadoci jego dziedziczne byy szczupe rozrzucone po 12-tu dzisiejszych departamentach. Baronowie w^ypiowadzaji zuchwale przeciwko niemu podwasalów swoich, powiadajc "Chodcie ze mn, bo ja chc wojowa z królem jegomocia." Ich zamki tamoway mu przejazd z Parya do wasnej orleaskiej dzielnicy. liardo^ci odznacza' si panowde na Lupiestwem i

;

i

:

i

Coucy

^)

(czytaj: Kusi)

i

Puiset (czyt.: Piuize).

a

Jednego z nich Ludwik: a I, pojmawszy, wizi do mierci zamek Puiset l)3^ zdobywany palon\' trzykrotnie A^inon, pan Bourlaon^u, ogodzony kilkoletniem obleniem, zszed zeswej baszty, pad na kolana przed królem podda si na ask jego. Nielctórzy baronowie pozbawieni zostali ziem swoich za kar; siedm posiadoci król przycz3'^ do królewszczyzn ul^ezpieczv mocnemi twierdzami, zbudowanemi w punktach zagroonych. i

;

i

i

l) '• Panowie na Coucy mawiali o sobie z dum: "Roi ne suis, Nie jestem ne diK", ne comte aussi; je suis le sire de Coucy" ( królem, ani ksiciem, ani hrabi, lecz panem jesieni na ivusi). Kruszwica, miasto i zamek, jaki by w r. 1565, zanim go Szwedzi Po U^vej stronic doczony jest plan zamku. zburzyli.

—

— 336— 1 wielkim wasalom nie waha si Ludwik wojny wypowiedzie, chocia wojsko jego skadao si z 700, a czasem zaledwo z 400 rycerzy. Najwiksze nie-

pieczestwo upatrywa od strony Normandyi, potameczny Henryk by królem angielskim i wyda córk swoj za cesarza niemiecko-rzymskiego, wic nietylko sam stoczy zwycisk bitw (pod Bremule 1119), ale w sojuszu z 2iciem gotowa najazd na Francy poczonemi siami (1124). Ludwik VI powoa wszystkich swych "wiernych" na pospolite ruszenie (ost) i wzi uroczycie z opactwa w. Dyonizyusza zocistp-purpurow chorgiew (oriflamme).

niewa

ksi

Ksi burgundzki

hrabowie stawili si z hufcai dwaj namiestnicy królewscy dostarczyli pieszych wojowników, wic zebraa si tak wielka sia, sprzymierzeni monarchowie zanieHrabia Szampanii (Teochali zamierzonej wyprawy. bald V) po latach 24 walki zgodzi si przyj urzd przy xiworze królewskim. Ludwik nie wypuszcza z rk wadzy rozdawania beneficyów duchownych pomimo grób papiea (Kaliksta H) i w. Bernarda, któ-

mi

i

liczni

rycerzy, trzej biskupi

e

ry naz^^^^^a go Herodem, wrogiem

religii.

wietne

widoki otworzyy si dla dynastyi, gdy Gwilhelm X, ostatni

wa

wadca ksistwa Akwitanii po

synowi królewskiemu

rk

spadkobierczyni Eleonory (Alienor).

lub w roku Denis,

1

zaufanego doradcy

i

j^

Odby si te

137 za staraniem Sugeryusza, opata z St.

skrztnego rzdcy dóbr pisarza

mieczu, ofiaro-

jedynej swej córki

i

i

gorliwego sugi Ludwika

dochodów korony, uczonego

przezornego polityka.

^

kJÓ

Ludwik

\'II

(1137

'

t

— IISO),

zwany

zay/sze

mo-

dym, odziedziczy po ojcu zwikszon powag zastp urzdników, do suby wdroon3-ch. Piciu n^wyszyci ) znajdowao si przy osobie królewskiej i

zaatwienia czjainoci administracyjnych! wojskowych, sdowyci, a na zamkaci i w miastach rzdzili

dl?,

,

"przeoeni" sobie

(prevot

— praepositus)

z

podwadnymi myt po-

wikaryuszami, bedelami, poborcami

i

Fig. 36.

,-(^^.;

Zamek Coucy

(

w stanie dzisiejszym podug w Hist. Bemont Monod'a.

dep. Aine)

_, rj-ciny

i

datków, dozorcami lasów. Dochody z królewszczyzn czyniy po 19,000 funtów srebra na miesic, a wic okoo 5,700,000 franków rocznie. Jako maonelc Eleonory, spoinie z ni rozkaz^-wa Ludwik w Piktawil (Poipod góry Pirenejskie. Ale tou), Gwiennie, Gaskonii wyprawa krzyowa do Palestyny (§ 64), podjta na

a

]) Kanclerz, podkomorzy, stolnik czyli seneszal, podczaszy boutillier) i koniuszy czyli konetabl (dawniejszy buticularius comes stabuli, póniej: hetman). Imiona ich byy wpisywane do kadego aktu dla stwierdzenia woli królewskiej.

—

— 338 — wezwanie w. Bernarda, a wbrew radom Sugeryusza, staa si powodem niebezpiecznych zaburze w paporónienia midzy maonkami. Pobony SANie Ludwik oburza si na Avesoe i poche zabawy Eleonbry ^) do której czul za to uraz, go samemJ córkami obdarzaa. Postanowi rozwie si z ni. Jako natychmiast po mierci Sugeryusza (1152) wystpi z daniem rozwodu przed S5modem duchowiestwa, zebranym w Beaugency (czytaj-: Boansi), podajc za powód pokrewiestwo w stopniu zakazanym, a w. i

e

i

.

-

Bernard, nie dbajc wcale o interesy wieckie, popar go skutecznie W5'mow swoj.

m

Eleonora odjechaa do swego ksistwa, a we cztery za ssiada, miesice póniej wj-sza powtórnie za Henryka Plntaenet, hrabiego Mane, Toiirame i Anjou (czytaj: Men, Turen, Anu). Ten hrabia rodzi si z królewny angielskiej i w i^ku 1154 obj w spadku po domie Norma ndzkkn koron Anglii oraz ksistwa Normandyc i Bretani,- a wic blizko poowa Francyi znaaza si w jego posiadaniu. Uznawa on si wprawdzie wasalem Ludwika II-go, okazywa mu

nalene uszanowanie, zarcza synów

wnami francuskiemi

:

ale

.swoich z króle-

w razie nieporozumienia umia

e

pokaza, jest bogatszym i potniejszym od suzeLudwik zrozumia, chocia za póno, jakie nierena. bezpieczestwa wynikn musz dla Franc\'i, gdy poowa jej znaaza si pod bjerem obcego monarchy, i wznieca bunty, podburza s>'nów przeciwko Henrykowi,

1

)

nami

par

razy

Pomawiano

w Syn

i.

j

pole: nie

osign

o romanse z rycerEami, a nawet t

muMima-

sam

w5X'hodzit

w

— 339 — Przecie korzyci trwaych i pozostawi nastpcom j^woim zarzewie zawici i walk, toczonych wcigu lat 300 pomidzy dwoma narodami. Cesarzowi nie móg Ludwik II przeszkodzi w zajciu królestwa Burgundzkiego, ale przeladowanemu przeze papieowi Aleksandrowi III da schronienie

w

pastwie z ulegoci poddawa si zarzdzeniom kocielnym tego papiea. WXII-m wieku podniosy gow z pod ucisku feudalnego stany nisze, pracowite, pogardliwie zwane wilanami ^) wieniacy i mieszczanie. Wielu panów wygino, lub zrujnowao si na krucyatach, a natomiast zbogacio si wielu kupców rzemielników przez rozwój handlu. Wic nasamprzód na szlaku handlowym od Renu ku portom Flandryi i zaczynaj si bunty, zwizki czyli konfederacye i sprzysienia przeciwko wieckim i duchownym suzerenom. Tworz si gminy (communia, communes) i zgaszaj si do króla o opiek, o wydanie im ustawy czyli karty, spisanej na pergaminie, opatrzonej pieczci królewsk. Ludwik Vlfnada dane karty 7-u miastom ^) i kilku gminom wiejskim, wicej Ludwik II, który nawet zaprzysiga mieszczanom wierne dochowanie opisów, a jeszcze i

:

atwiejszym, i yczliwsz^-m dla nich by syn jego, Filip August. Królowie we wasnych posiadociach osaniali od cemistwa prevotów poddastwo, "wiadczc

—

wyraz, pochodzcy od "ville" i "yillage" ( miasto, 1) Yilain wie), nabra znaczenia pogardliwego: nikczemny, lichy, pody. 2) Noyon, Beauvais, Soissons, S. Riuier, Corbie, Bruycresous-Laon. Zdarzay si ju w XI w. przykady oporu i zwizków, a pierwszy wzór urzdzenia gminnego podao w kocu wieku Cambrai (czytaj: Kanibre), które miao trzech suzerenów:

X

biskupa, ce^ailza

i

króla

francuskiego.

'

— 340 — mu

niejak ludzko

i

dre ustawy;" udzielali

polepszajc

los jego przez

równie opieki

ni-i

swojej mieszcz-^

dobrach duchownych, a czasem i w posiadociach wasalów wieckich. Tre takich kart komunalnych bywaa rozmaita stosownie do ycze kadej gminy; tu okrelano podatki stal cyfr i jednym lub dwom.a terminami pacenia; tam wzbraniano poborów dowolnych gdzieindziej byo pozwalane przewoenie towarów pewnem.i drogami na odlego mil 10 lub l2-tu, wydawanie córek za bez pozwolenia suze-^| rena, obieranie starszyzny miejskiej do sdzenia t. j. m.erów (major) i awników (scabini echevins) Taki tylko sdzia mia prawo wymierzy trzy policzki mieszczaninowi, któryby uchybi winnego uszanowania jakiej osobie wyszego stanu ^). Paryu król zrzek si prawa zabierania materaców poduszek podczas stacyi (1165). Miasta otaczaj si r.urami obronnymi przy bramach stoi zawsze stra zbrojna ulice za-

nom w

;

m.

—

.

.

W

;

;

m.ykaj si na noc acuchami; w razie trwogi rzemielnicy kupcy z czeladzi biegli do wyznaczonych sobie baszt, eby odpiera pikami, berdyszami, celnemi Gmistrza a mi z uków szturmy rycerskiego woj sk ny chopskie nie dugo zdoay opiera si panom feui

.

dalnym,

ale miasta ludniejsze

swoj niezaleno

i

i

bogatsze ubezpieczyy,

zdobyy wkrótce gos

narodowych jako stan

August (1180 ~ 1223), wyksztaco— bo sam czytywa romanse rycerskie ksipobone — zrczny w korzystaniu kadej pomyU

§ 70.

Filip II

ny nieco gi

na radach

"trzeci."

i

z

1) Weclle

ustawy Dokoiu. naraaiei miastu Laon.

— 341 — nej okolicznoci,

pracowa wytiwale nad

niem swej potgi.

Od

porano/je-

.

króla angielskiego

Henryka

II

zada

zwrotu

zamków nadgranicznych ^), i otrzj^mawsz^ pdmow, rozpocz wojn. Podniecajc przeciwko dwócli

niemu synów i baronów, potrafi go znka i zmusi do prz)- jcia bardzo uciliwych warunków pokoju w^-dania kilku miast, zapacenia 20,000 grz>^vien sre-

hodu itd. Te rozterki dziaania wospowodoway zwok w przygotowaniach do kru-

bra, ponowienia

jenne

i

Dopiero po mierci Henryka, gdy na tronie zasiad Ryszard Lwie Serce, Filip z tym przj^jacielem i yczliwym wasalem, wybra si do Palestyny (§65). Ale Av cigu wyprawy krzyowej przyja zamienia si w nienawi. Wróciwszy do Parya, Filip stara si szkodzi Ryszardowi, przeduy jego niewol w Niemczech, poduszcza jego brata, Jana, do zabrania Normandyi, a nawet i tronu angieskiego. Wic Ryszard mia suszne powody do rozpoczcia wojny zaraz po powrocie swoim; walczy ze zwyk odwag, raz pobi na samego Filipa, lecz korzyci ti"w^alszych osign nie umia po jego mierci (1 199) brat Jan Bez Ziemi, odziedziczywszy tron, popieszy wojn zakoczy i sporne ziemie odstpi. Obaj królowie po tej ugodzie wysadzali si na okazywanie wzajemnej przyjani Jan zjeda w odwiedziny do Parya Filip ustpowa mu swego królewskiego mieszkania i podejmowa go z wystawn gocinnoci. cyaty.

gow

:

:

;

1) Gisors i Vexin, danych w posagu królewnie francuskiej, pO' lubJonej najstarszemu z królewiczów angielskich, który wanie .,xinarl bezpotomnie w roku 1185,

ik

, ;

•

w owym

czasie

tJ-i

dozna

'

Filip bolesnego upokorzenia*

zreszt susznie, bo za wasn win. Jeszcze w 1 193 r., wlcrótce po powrocie z Palestyny, owiadczy si on Ingeborgi, siostry króla duskiego (Kanuta o I) bardzo posanej. Gdy przybya do Francyi, polubi niezwocznie i ukoronowa kaza, atoli w czasie obrzdu uczu do nowopoubionej wstrt dziwny i nie przyj jej za on. Nikt nie domyla si przycz> ny przypuszczano tj^lko, chyba dyabe opta króla (le kilka dni po lubie demon ouvra en notre sire). Filip kaza biskupom da sobie rozwód, Ingeborg za osadzi w klasztorze, a póniej wizi w jednym z swyci zamków, poniewa nie chciaa wraca do Danii i wezna ' pa-

pie Innocenty III (§ 66) zabra si do sprawy energicznie. W^^sany przez niego legat zebra duchowiestwo na synod

w

Dijon (czytaj

:

Di). Gdy

Filip nie

stawi

si na pozwy nie dawa odpowiedzi na bulle, ogoszono interdykt na ca Francy przy ponurym jku dzwopów, odpiewaniu aobnego Miserere gaszeniu pochodni przez biskupów (1198). Potem palono wszystkie obrazy wihost3'e, znoszono do sklepów relikwie tych, okrywano krep krucyfiksy, piecztowano drzwi kocielne naboestwo ustao na caym obszarze królestwa. Nie wolno byo udziela adnych sakramentów i

i

i

i

l>rócz chrztu

i

ostatniego namaszczenia; niarlycli pie

343

przyjmowano

i>a

cmenatr^; grzebano trupy

Wic

^sw,cconej ziemi.

lud

w

nleno-

zacz si

burzy, oblega kocioy, wygraa ksiom, ale ostatecznie oburza •si na króla, jako na sprawc tylu strapie udrcze. tihp wgniewnein uniesieniu zazdroci Saladynowi le.1 me potrzebuje zna papiea; zapowiada, przyjmie Wiar mahómetask, ale w kocu wyprawi poselstwo do Rzymu nie pierwTJ wszake i

e

e

wyjedna

;

sienie interdyktu,

a

«!om Innocentego.

znie>

si podda wszystkim wymagaZjechawszy do Dijon na drugi

synod I202), przyrzek przyj odepcinit 1 oddahc Agnieszk: Ta umara w par miesicy póniej wydajc na wiat syna, imieniem Trystana (Smtn>'j; Ingeborga jednak dugo jeszcze (a do r. 1213) czekaa na wezwanie do podczas tak dugiego wizienia zasuya ona sobie na dobr saw u "ludu pobonoci, lundoxYanfem klasztorów, przyozdabia-

maonk

,

ma;

Jiiem ^

kocioów.

Po otworzeniu kocioów przez Fihp odzyska

swobod myli w

legata papieskiego interesach pastwo-

wych. Niedugo nadarzy si dogodny dla niego wypadek: król Jan Bez Ziemi zamordowa synowca swego Artura, ksicia Bretanii, trzymanego w Rouen za udzia w rokoszu. Powiadano, wywióz go w odzi na Sekwan i wasnorcznie zada mu dwa pchnicia mieczem, a nastpnie zwoki rzuci dowody. Zbrodnia

e

tak

straszna

«ietylko

w

wyw^oaa

Bretanii, ale

i

„oburzenie

w caej Francyi

powszechne ;

Filip

za nie-

zwocznie i3ozwa Jana, jako ksicia Normandyi, a swego wasala, przed sd parów t. j. równych mu stanem

.

— 344 — najwyszych wasalów korony francuskiej ^). Ja nie zaprzecza praw sdu (przez wzgld na wasnych wasalów) chcia si stawi zada tylko listu elaznego i

;

e

wolnego powrotu. Filip odpowiedzia, powrót zalee musi od wyroku parów. Na to pose zrobi tj.

uwag, e ksi Normandyi nie moe przyj tak, iby jednoczenie nie przyszed król Anglii, poniewa obaj mieszcz si v/ jednej i tej samej osobie; baronoza angielscy nigdy na tonie pozwol, aby ich

wie

by

król

karany mierci lub

marszczc

brwi,

zawoa

wie. Wtedy

gniewnie do posa:

Filip,

"Có

to

e ksi

Normandyi, panie biskupie? Wiadomo, mój czowiek, naby przez g-w-alt Angli; wic gdy wasal podrasta w potg i zaszczyty, czyli jego pan su-

jest,

ma traci swe prawa?" Tak zagadniony pose znalaz odpowiedzi w swej gowie; powróciwszy do Jana, ostrzeg go tylko o widocznem niebezpieczestwie podró}'. Wic Jan nie stan, ale parowie osdzili go zaocznie, uznali winnym morderstwa i nieprawoci (meutre et deloyaute), i skazali go na mier z utrat wszystkich posiadoci we Francyi (1203 r.) Jakkolwiek susznym powanym móg by ten wyrok, wszake caa warto jego zaleaa od p3'tania, czy bdzie wykonany? mierci kara króla angielskiego Filip nie móg nie mia zamiaru, ale najecha zaraz Normandy. Jeden zamek -) zatrzyma go przez pó roku; z innymi poszo atwiej w roku 1204 zeren nie

i

i

:

ustanowi 6-ciu vvieckich parów (ksit Burgunclyi, Normandyi, hrabiów Szampanii, Flandryi i Tuluzy), oraz 6-ciu duchownych. Póniejsi królowie szafowali tym tytu«m hojnie, wic te liczba parów zwikszya si. 1)

Filip

Gwienny

,.

i

2) Chateau-Gaiilard-

.

^

.

— 345 — ju caa Normandya bya w jego

mocy. Fotem za.]i opanowa wszystkie sowem jednem Ligier, nad kraje posiadoci francuskie Plantaenetów i dawniejszego domu Normandzkiego (prócz krajów Akwitaskici w jeEleonory nad Garonn). Jan odgraa si, dnym dniu odbierze wicej miast zamków, nili ich Filip zdobdzie w cigu rok, ale siedzia w Anglii na wojn wystpi nie odway si, a baronowie i miesi poddawali chszczanie tak go znienawidzili,

e

i

i

e

tnie królowi francuskiemu.

ywi zreszt Jan zemst w sercu

i obmyli projekty Wreszcie skojarzy wielk i nader niebezpieczn dla Filipa koalicy, do której weszli siostrzan jego cesarz niemiecki Otton IV Welf (§ 75) oraz hrabowie Flandryi i Bulonii (BouloCelem przymierza by zupeny rozbiór krógne). lestwa francuskiego, zupene obalenie tronu Kapetów. Jan zgromadzi liczne okrty wojska w Anglii: na przegldzie, urzdzonym pod Canterbury, stao 60,000 ludzi w dobrem uzbrojeniu, z tych poowa bya posa-

odwetu

v/

cigu

lat dziesiciu.

i

z drug poow sam Jan ruszy ku ujciom rz. Loary. Zdoby par zamków ale dowiedziaw-

na do Flandryi,

;

si o nadejciu królewicza francuskiego z 5,000 rycerstwa, uciek do Anglii. Walna wszake rozprawia miaa si odby we Flandryi, gdzie Anglicy poczyli si z wojskami wiaroomnych wasali francuSiy sprzyz wielk arm.i cesarza Ottona. skich mierzeców urosy tym sposobem do 150,000 gów. Filip móg zgromadzi zaledwo 80,000, a w tej liczbie znajdowao sie ze 20,000 uczników, dostarczonych przez miasta komunalne. Pod Bouvines w 12 14 roku zasza pamitna bitwa. Filip zagrzewa przykadem szy

i

— 346 — do walecznoci; zrzucony z konia, ledwo si uchrtmjl od stratowania kopytami: ale zwyciy. Wóz orze cesarski dostay si Francnoni,_5-u hrabiów i 25-u panów chorgiewni^^ch wzito do niewoli. Hrabia Flandryi (Ferrand) odpokutowa za swe wiaroomstwo 18-letniem wizieniem w zamku paryskim (Chatelet), hrabia Buloski (Rejnald) jcza przykuty do kloca (w Peronnie). Francya-zostaa ocalon od rozbioru; wadza monarsza nabya nowego uroku na powitanie wracajcego króla miasta przystrajay si w kwiaty i wiece, lud cisn si z okrzykami radoci i tryumfu i

;

wietnie tedy

koczyo si panowanie

Filipa.

Jego

domaine roya) zwikszyy si do 67 prowincyi (prevotes), gdy dawniej naleao do króla tylko 35 dochody wynosiy teraz 43,000 funtów srebra rocznie; Filip otrzyma od spócze.snyeh przezwisko Augusta czyli pomnoyciela (od sowa: augeo). Podniós te znakomicie stoeczne swe miasto Pary opasa je murami i basztami, pobudowa halle (niby sukiennice) dla kupców, kocioy, szpitale, wzniós obszerny paac Luwr (Lou\Te), zaoy pierw-

Ix>siadoci królewskie

(le

;

:

Pod jego opiek powsta uniwersytet pa-

sze bruki. ryski, który

szych

w

zasyn

Europie

wkrótce jako jedno znajpierwowiaty.

ognisk

W poudniowej Francyi wrzaa zawzita wojna tak zwana krucyata przeciwko Albigenczynnego som (1209 — 1229), Filip nie bra w

re-

ligijna czyli

niej

idziau, a jednak przyniosa ona wielkie korzyci monarchii Francuskiej.

Albigensami zwano heretyków z miasta Alby, któnauk, przejt od bugarskich Bogomów

rzy gosili

— 347^ fstr. 158) i przyniesion zapewne przez krzyowców *) Nie suchali oni ksiy, nie uznawali biskupów papie^ a, lecz dzielili si na "wierzcych" i "doskonaych;" ci ostatni pdzili nader surowe ycie, zmieniali obrz* dy religijne, chrzczili nie wod i Olejami lecz przez trzykrotne chuchnicie w usta; po swojemu te udziei

.,

Komunii i lubów maeskich. Ju od poowy XII wieku papiee przez wysanników swoich starali si powstrzymywa lud od tych nojw"oci, ale naderemnie; nawet kazania witego Bernarda byy przyjmowane z szyderstwem. Wreszcie Innocenty III, postanowiwszy wypleni herezy, wysa legata, Piotra de Castelnau, z poleceniem, aby lali

zada

skutecznej pomocy od wszystkich baronów, a szc?ególnie od Rajmonda I, hrabiego Tuluzy, który by zwierzchnim panem rozlegj^ch posiadoci nad

Garonn Rodanem. Da przytem gron bull, sysza bowiem, e na zamkach Langwedozyi, przy zabawach i pieniach wesoljTh, trubadurowie (piewac>-poeci) wyszydzaj uomnoci duchowiestwa, i

przez co

omielaj suchaczy do

lekceRa>;ertia

po-

wagi Kocioa. Legat,

mu, i

stanwszy przed hrabi Tuluzy, wyrzuca

e udziela opieki heretykom, nazwa go

wykl;

tyranem

zamordowany przez Rajmond zapewnia, e

wki-ótcc atoli zosta

kiego rycerza (1 207). si stao bez jego woli wiedzy, i

lecz

nowi wymierzy przykadn kar

ja-

to

Innocenty postai

kaza gosi po

Ukazaa si jednak przed 1-sz kriicyat sekta Katarów we 1.) Woszech; ku kocowi XII w. kupiec iugduski Piotr (Piene (e Vaux) utworzy! sekK,' Waldcnsów, którzy zamieszkiwali przi-wa-

^ '*l-

ck«Iitiy

Alp.

— 348 — caej Vrancyi krucyat dla wytpienia heretyków, natakie same przywileje, jak za pielgrzymk do Palestyny. I gromadzili si liczni wojownicy z pónocnej Fran-

dajc wojownikom

cyi,

podobno

z

gór

50,000,

do Lyonu, gdzie rozda-

wa im krzye czerwone Arnold, opat C3^stersów, mianowany legatem wodzem wyprawy i

lip

August

nie

chcia

i osobicie,

(1209). Król Fi-

lecz

posa duy

hu-

Przeraony Rajmond podda si upokarzajcej pokucie; da si wprowadzi do kocioa ^) z obnaonemi plecami i otrzyma przed otarzem chost rózgami, krzycza z bólu i krew mu spywaa strumieniami po grzbiecie. Kltw zdjto z niego, lecz krucyaty nie odwoano. Krzyowcy fiec

rycerstwa swej ego.

a

wkroczyli do Langwedocyi. Oprócz legata

i

Cystersów

postpuj cj-ch na czele z krzyami w rku, wiód ich hrabia Simon de Montfort (czytaj: Mfor), silny waleczny, dowiadczony rycerz, lecz okrutny fana-

Dziaania wojenne zaczy si od oblenia pit3'k. knego miasta Beziers Arnold kaza je zburzy do szczto rnotu i mieszkaców w pie wyci, a na uwag, by dobrzy katolicy, odpowiedzia: "Zabijcie wszystkich; Bóg pozna swoich na tamtym wiecie." Sto zamków i duo miast pomniejszych (w tej liczbie Alby) doznao podobnego losu; Albigensów palono setkami na stosach, Rajmond m.usia towarzyszy ze swojem wojskiem, lecz po zdobyciu K^rkassony, nie mogc ju nad swym alem zapanowa, opuci krzyowców Ten przyj go askai uda si ze skarg do papiea. Sywie, lecz odesa do miejscowego duchowiestwa. ;

e

g

1) Saint-Gilles

(czytaj: Sc-

y).

- 349 — uzna Rajmonda godnym kSzymon Montfort, wysawiany przez duciowiestwo jako "Judas Machabeusz," umia zapenia ubytki w swyci szeregacli ly)

t^ny

i

utraty posiadoci, a

wieymi przybyszami, walczy bez przerwy i w r. 1214 odniós pod Muret (Miure) wielkie zwycistwo nad Iiufcami tuluzaskimi i królem aragoskim, Piotrem II, który tu poleg w boju. Wtedy Rajmond z synem szuka schronienia w Anglii, a cae hrabstwo Tuluzy z przylegociami ^) dostao si Montfort'owi wedle uchwa synodu miejscowego (w Montpellier), a nawet soboru Lateraskiego (1215). Ale w par lat póniej ukaza si stary Rajmond z synem i wnet wybucho pow^stanie. Szymon Montfort przy obleniu zbuntowanego miasta Tuluzy postrada j^cie (1218) najstarszy z synów jego Amalarj/k (Amaury) nie zdoa odzyska zdobyczy ojca i po szecioletnich zapasach zrzek si swych roszcze na rzecz króla francuskiego Ludwika VIII (1223 1226), który osobicie wyruszy nad Rodan i zdoby miasto Awenion. Wojna cigna si jeszcze do roku 1229, kiedy Rajmond II (syn zmarego pod kltw i po^) grzebionego w niepowiconej ziemi Rajmonda zrzek si w ikszej czci swego dziedzictwa na rzecz króla i, przybywszy do Parya, podda si smaganiu rózgami dla pojednania si z kocioem. Wyda nadto i

;

—

córk swoj

za królewskiego brata (Alfonsa hr. Poi-

obja

spadek, a po jej mierci (1271) reszta bogatego hrabstwa Tuluzaskiego wcielon zostaa do posiadoci królewskich (domaine royal). tiers)

;

ta

i\ Beziers. Carcassone,

Narbonne.

— 350 — or

krzyowCo do Albigensów, tych wytpi nie ców, lecz trybuna S-tej Inkwizycyi, ustanowiony przez Grzegorza IX w roku 1229 najprzód w Awenionie. Zasiadali w nim Dominikanie, mnisi nowego zakonu, za-

oonego

przez Hiszpana

zwalczenia

herezyi.

by wyszukiwa

Dominga Guzmana w celu proboszcz obowizany

Kady

ieretyków po wsiaci,

jemnie, z uyw^anielTi tortur, "a «np Jenie ywcem.

lasacli

i

wszel-

badaa oskaronych taskazywaa na stos czyli

kich kryjówkach; Inkwizycya i

—

wity

§71. Ludwik IX (1226 1270) wstpi na tron po ojcu w 12-m roku ycia maoletnoci jego omieleni baronowie buntowali si, odmawiali hodu, wzywali króla angielskiego; ale mdra królowa matka Kastylska potrafia ich poróni i poskromni przy ;

pomocy oddanego

sobie hrabiego Szampanii (Teobai-

Wychowany pod jej okiem w pobonoci Ludwik codziennie sucha wszystkich Mszy od rana a do

da).

poudnia, biczowa si, czytywa ksigi religijne. Okazywa te tkliwe wspóczucie dla niedoli karmi przy 'swoim stole 120 ubogich codziennie i sam im usugiwa, roznoszc miso; zwiedza szpitale, pociesza trdowatych, których w owym czasie zamykano w od:

domach za murami miejskimi przez obaw ^), wasnorcznie nawet obmywa ndzarzom rany. Obok tej czuoci mia on w ser.

dzielnych

zaraliwoci trdu

1)

W istocie trd jest zaraliwy

go leczy; przynoszony

by

z

i

dzisiejsi lekarze nie

Azyi przez krzyowców.

umiej

— 351 — €u swojem dosy siy i hartu dla penienia wszellticli obowizków urzdu swegof Wyl:)rawszy si na Icrucyat (sit. 210), przewysza najdzielniejszycli rycerzy

walecznoci

i

swoim mieczem

niemiecldm zadawa potne ciosy pod Mansurali ). Gdy wróci po picioletniej nieobecnoci, zasta we Fran-

Loys IX. (Podtug Ms. De passgii) in Terram Sanctama.

cyi wiellci niead, wojny pomidzy baronami, rozboje w samym Paryu. Ludwilc surowo kara rabusiów i gwaltowników: monym burzy za m^i> "«• pospolityci rzezimieszków wyzrcznego wójta nalaz (prevot), i-^ t-» ktory Wiesza icli bez litoci i z raryza ,

.

.

i,

wyposzy. znacli,

nych

•

W

i

'

i

•

-

królewszczy-

swoicli

czyi posiadociaci koronnych dotjiera obezna-

prawem rzymskiem urzdników, zwanych baiprezydowli oni wsadach rzdzili prowincyami, majc pod swymi rozkazami do pomocy prevotów i sierantów. Nie mia im opiera si z czasem najdumniejszy baron skoro przed bram zamku stan posaniec sdowy w herbacli królewskich, trzeba byo wyj na most zwodzony powiedzie: "Panie sierancie, stan przed sdem króla." Chwalono powszechnie sf)rawiedliwo umiejtno urzdników królewskich. Zreszt ich wyroki z

lifami lub .seneszalami

i

;

:

i

i

mogy by zaskarone do parlamentów, czyli rad, ywanych

zwo-

Ludwika dla roztrzsania Avanych spraw pastwowych, a zoonych z grona wiel1)

czvSto przez

Dennait des grands coHps a raerycilles, fit des plus gran»!s jak powiada naoczny wiadek, Joinrille.

faits d'arfB€s,

— 352 — kich wasali tak wieckich, jak duchownych. Nadto sam król prawie codziennie zasiada do sdzenia: w

kamotowym kaftanie czarnym paszczu szed do ogrodu w Paryu lub do lasjkuw Yincennes (czytaj: Wsen) siada pod drzewem, a wtedy wolno byo najuboi

,

szemu czowiekowi przystpowa ze skarg sprawiedliwego wyroku.

i

da

Chcia Ludwik usun wojny feudalne, które zrzdzay mnóstwo szkód i nieszcz ludowi wiejskiemu, gdy panowie, pokóciwszy si midzy sob, najedali wzajemnie swe posiadoci i wyAvierali zemst na poddanych, na zboach w polu, na zabudowaniach i dobytku wieniaka. A tymczasem wypowiedzenie wojny, posanie kartelu z wyzwaniem uwaao si za najwitszy przywilej rycerza ^). Ludwik -ty, szanujc prawa kadego ze swoich poddanych, nie zakaza tych wojen bezwarunkowo, lecz ograniczy je czterdziestodniówk królewsk (la uarantaine du roi) w ten sposób, i baron, dotknity obraz lub krzywd, powinien by najprzód zanie skarg d o króla, a dopiero po upywie dni 40-tu, jeli wyToku nie otrzyma, m.óg wojn wypowiedzie. Zalecono te podwasalom, ab}^ nie wychodzili na wojn po pierwszem wezwaniu, ecz aby odpowiadali baronowi: "Panie, ja pójd dowiedzie si u mojego króla, czy tak jest, jak mówicie?" t. j. czy icról odmówi swego sdu. Król angielski, Henryk III, pragnc odzyska utra' cone przez ojca posiadoci francuskie zacz wojn, lecz

1)

cze

s

pojedynki, dzi Zabytkiem po wojnach feudalnych za jedyn}- sposób zmazania krzywdy honoru.

uwaane

jesz-

OOO

porak od Ludwika ^) ten wszake pomimo zwycistwa gotów by odda wszystko, cokolwiek byo

poniós

;

zabranego za panowania dziada Filipa i parowie zapewniali, Parlament Augusta. nic nie naley zwraca, a jednak przy zawarciu ostatecznego pokoju (1259) Ludwik odda trzy miasta zapaci za Gwienny, kierujc si nie obaw, ale wycznie gosem wasnego sumienia. Cieszy si potem, dawny wróg chtnie zrzek si wszelkich roszcze od reszty posiadoci spornych i, wykonawszy hod lenniczy, sta si^jego "czowiekiem" (czyli wasalem). istocie Henryk okazywa odtd gbokie uszanowanie dla Ludwika, podawa na jego sd zatargi z wasnymi poddanymi, zjeda gocin do Parya. Nie uchybi Ludwik prav,-dzie nawet w stosunku z duchowiestwem, chocia czci je z gbi serca. Cay synod od niego, aby kaza zajmowa dobra tych wasali, którzy kltv/ dotknici bd; on za wrcz odmówi, poniewa duchowiestwo naduywao czasem kltwN^ dla widoków materyalny eh. Brat królewski, Karol hr. Anjou, przyj z rk papiea koron neapoitask i przedsiwzi wypraw dla wydarcia onej domowi Sztaufów; Ludwik nie przyznawa susznoci ani papieowi, ani bratu swojemu; Wybierajc si po raz drugi na krucyat, Ludwik chcia zapobiedz, aby we Francyi ludzie li i przewrotni iie krzywdzili dobrych i nie naruszali pokoju. tej myli powoa (1270) roztropnych na parlament, dopytywa si, jakie przestrzegane zwyczaje niesusznie

e

i

cz

adn

e

W

da

W

mów s

1)

Pod Tailleburg 1242.

Henryk, JPoitou.

bdc

wzywany

—

I dawniej (1228 123.3) wojowa przez rycerstwo Gaskonii, Gwienny i

.

prawne w rónych prowtncy ach i, wybierajc naimdrsze, kaza wpisy^^^a do ksigi praw, nazwanej Statiutami Francy! (Etablissements)^ Znajdujemy tu

w

213 rozdziaach (raczej artyl>:uach) przepisy o karach za przestpstwa, o prawach i olx)wizkach wasali,

o podziale spadków deks

w

Europie

itp.

Jest to prawie piei-w szy ko-

^)

Ludwik nie powikszy obszaru królewszczyzn, a jednak wicej od kadego z przodków swoich przyoy si do podniesienia wadzy królewskiej. Rozkazy jego nie napotykay adnego oporu, poniewa nilct nie

posdza go o przewrotne osobiste widoki. Wasale okazywali mu niezwyk ulego, poniewa widzieli w nim wzór wszelkich zalet rycerskich i cnót chrzecijaskich. Stany nisze uwielbiay go za miosierdzie, sprawiedliwo, za obron od monych szli do niego ze skargami ludzie ubodzy nietylko z królewskich krajów, ale te z posiadoci wasalów, z najodleglejszych prowincyi. Upowszechnia si wtedy wiara, kró Do dzi jest dobroczyc i opiekunem ucinionych. dnia wieniak francuski wspomina o dbie wseskim, chocia db ten ju nie istnieje "). Ludwik zaszcze;

e

pi

w sercach

ludu przj^yizanie

Filip III niial5^(i27o

w

i

cze dla monarchii.

— 1285)

towarzyszy ojcu

Z pod Tunisu przj^yióz pi ony, syna i szwagra. Zreszt

ostatniej krucyacie.

trumien ojca, brata, :

nie

upamitni si adnym znacomitszym

Wojowa w

Hiszpanii

gonii, lecz bez

czynenrti.

w celu zdobycia Kastylii

i

Arra-

powodzenia.

w

by

r. 1231, w^-dany jeden tylko podobny kot) Poprzedttio, lirks przez Fryderyka Sztaufe dJa króJestwa NeapoHtaskiego.. 2} Na tem miejscu stoi pomnik parku przy forcie Yincenneg,

w

TRE

—

ROZDZIAU. 1108 1137 Ludwik VI Otyy, o^ tfzymawszy po ojcu tylko Isle-de-France i Orleans, doznaje zuchwalstwa od wasali swoich, lecz rozpoczyna walk z nimi i pozyskuje przywizanie mieszczan za nadawanie przywilejów gminowyc)i (communes). Doradc jego byt opat Sugeryusz, pierwszy polityk Ave Francyi.

Ludwik VII Mody, poróniwazy si na wyprawie krzyowej rozwodzi si z ni, traci posagowe jej ksistwo Akwitani. Gdj' za poj j w powtórne maestwo Henryk z

on Eleonor,

Plantaeneta, spadkobierca domu Normandzkiego, i poowa Fransi pod berem króla angielskiego, zaczy si wojny rancusko-Angielskie trwajce blizko 300 lat. 1180 1223 Filip II August walczy z królami angielskimi. Uczestnicy w Ill-ej krucyacie. Doznaje upokorzenia od Innocentego III (interdykt) za odepchnicie ony Ingeborgi i zaluSdem parów bienie nieprawe drugiej (Agnieszki Meraskiej). skazuje Jana Bez Ziemi na mier i utrat lennoci francuskich, orem za zdobywa na nim Normandy i kraje nad rz. Ligier, 1214 ocala Fra-ncy od rozbioru sawnem zwycistwem pod Bouvines nad cesarzem Ottonem IV i wiaroomnymi wasalami swoimi Wznosi mury i gmachy w Parj^u, nadaje przywilej uniwersytetowi. Rozszerza posiadoci królewskie prawie w dwójnasób, za co otrzymuje przezwisko Pomnoyciela czyli Augusta. 1229 Krucyata na Albigensów. Herezya bugarskich 1209 Bogomilów przesza do Woch i Francyi, a gównem jej siedliod Rajmunda hn skiem stao si m. Alby. Innocenty III Tuluzy ulcrócenia heretyków; a gdy legat papieski zosta zamordowany, ogosi krucyat. Zebrao si 50,0(}0 ludu zbrojnego z pónocnef^Francyi pod dowództwem legata Arnolda i Simona hrT de Montefort' Albj", Beziers, Carcassone zburzone, Tuluza zdobyta: mnóstwo ludzi zgino od miecza, lub na stosie. Hrabstwo Tuluzy byo przyznane Montfortowi, lecz on sam poleg w walce ze zbuntowan ludnoci, a syn jego zrzek si swych praw na rzecz króla Francyi. Podobnie i syn Rajmunda szuka opieki królewskiej, eby uzyska utracone hrabstwo: przez zwizek maeski cae to hralsstwo przeszo z czasem (1271) w rce Ka_petów i wcielonem zostao do posiadoci królewskich. Herezyc cyi znalaza

—

—

da

wytpia 1226

ci

—Inkwiz>'cya. 1270 Ludwik IX wity, utrzymany na tronie zrczno-

matki Blanki Kast, póniej przez wielkie cnoty podnosi poi urok wadzy królewskiej. Urzdza wzorow administrakrólewszcz3'znach, czuwa nad sdownictwem, ogranicza wojny feudalne, wprowadzajc 40 dniówk królewsk, ukada ^CgC praw (Etablissements de France), zjednywa sobie przykról^ angielskiego i szacunek jego baronów, urzeczywistnia idea rj-erza. Dwie wyprawy krzyowe; 1248 1^0.

wag cy w

ja

i

ROZDZIA

XVII.

ANGLIA. 3.

DOM PLANTAENETÓW.

—

^§72. Henryk II (1154 1189), Francuz rodem, syn jednego z mniej znaczn\-ch wasalów korony francuskiej, sta si moniejszym od swego suzerena przez objcie spadku normandzkiego po matce i przez maestwo z Eleonor Alcw-itask (§§ 43 i 69) Szybkie wyniesienie wzbio go w dum, podniecio wrodzon .

gwatowno

jego ciarakteru.

Przybywszy do Anglii, pozna i bardzo upodoba Tomasza Beketa, arciidyakona katedry kantuaryjskiej. Wzi go sobie na kanclerza, obdarowywa beneficyami, dzieli z nim uczty i zabawy, da mu orszak ze 140 rycerzy, powierzy najwaniejsze sprawy i poselstwa.

W roku

1

161

zawakowaa

stolicar^arcybisku-

wCanterbury i kró postanowi osadzi na niej swego ulubieca; jako przeprowadzi obiór pomylnie i otrzyma od papiea bull z palliuszem. Beket odrazu wjiwici si na kapana i obj najwysz w Anpia

glii

godno duchown — prymasa.

w kilka lat po dokonaniu obrzdu wice nikt poznawa^w Bekecie dawnego czowieka. Odrzuci

Ale nie

bogate szaty,

zacz

y

o chlebie

i

wodzie,

w

salach

— 357 — paacowych kaza zastawia

stoj' tylko dla ubogich.

Odesa królowi piecz kanclersk, owiadczajc, e obowizkom dwóch urzdów podoa nie moe. Obrazi si tcm Henr>'k

i odrazu sta si wrogiem dawnego ulubieca swojego. Chcia odebra kilka wsi od arcybiskupstw^a, potem znów zechcia znie swobody caego duchowiestw^a. Na zjedzie w Clarendon (w r. 1 164) przedoy biskupom nowy statut (zwany Karendoskim) który zabrania jedzi do Rzymu, wyklina wasalów, obiera kogokolwiek na urzdy duchowne bez pozwolenia crólewskiego i t, p. Beket Zrazu uleg namowom przestraszonych biskupów i wycisn piecz swoj na statucie, lecz po namyle uczu wyrzuty sumienia i, wysawszy goca do papiea, przez dni 40 nie wykonywa adnych czynnoci duchownych. ,

Wtedy król, unoszc si coraz wikszym gniew^em,

poz-

wa go o 44,000 grzywien srebra, które by}' mu powierzone w czasie penienia obowizków kanclerza. Zgromadzenie baronów wydao wyrok surowy, Beket za nie uznajc nad sob sdu wieckiego, apelowa do papiea, opuci sal wród grób, krzyków, szczku ora i w nocy tajem.nie, w habicie mniszym, puci si w drog do Francyi, gdzie dozna yczliwego przyjcia od króla Ludwika VII.

Papie owoczesny, Aleksander

III

znajdowa si

w trudnem pooeniu z powodu walki z cesarzem (Fryderykiem ii). Pochwali on wprawdzie postpowanie Beketa, lecz, nie

mic

narazi si Henrykowi

II,

stara si doprowadzi przeciwników do pojednania.

Sze lat cigny si ukady bezwocne. dugiem tuactwein

Beket,

uda si

Znlcany tak

nareszcie

sam do

_

-jr-.q

,

Fic-.

króla, prosi o po-

powrotu

zwolenie i

34.

otrzyma

ale

je,

bez pocaunlcu przebaczenia^)

.

Skoro

wyldowa

na brzezebraKentu, gach

y si nieprzeliczone tumy wieniaków, które odprowadziy dawno niewidziane-

go pasterza do Canterbury. Nieprzyja-

Beketa,

ciele

ci

szczególnie, których

on wykl, pobiegli do kfóla z doniesie-

e

arcybiskup niem, chopoduszcza pów do buntu. Nie

posiadajc si z gnie wu, Henryk zawoa: "Tylu rycerzy

karmi stole,

a

przy moim aden z nich

umie uwolni mnie od zuchwaego

nie

ksidza!" Zaraz

1)

vSpotkanie

w

te

miao

pobliu

m. Tours pod FrettCA ille-

rmejsce

Geoffro'i

Plantagenet ojciec Henryka II,

PodJug emalii

w

rtji^zeum

m. Mans*

czterech rycerzy ruszyo w drog; w katedrze przy olta-

zamordowali oni arcybiskupa, wykrzykujc: "Tak umiera zdrajca, który zakóca królestwo i buntowa Anglików!" (1170). rKii

Staa si

ted)-

wielka zbrodnia, która porusz^da

cay

naród angielski. Tomasz Beket powszechnie by uznany za mczennika; do grobu jego odbyway si tumne pielgrzymki, papie naliczy go w poczet witych, król

w

pastwie swojem stawia dla niego II dla pojednania si z KJocioer musia odwoa statut Klarendoski, wykona, lub wypra^\'y krzyowej i odprawi pokut. Przybywszy do Canterbury podda si biczowaniu: kady mnich i csidz uderza go po obnaonych plecach dys« cyplin o dlku rzemieniach (1174.) Dopiero po takiem upokorzeniu przyzna mu papie (Aleksander III) panowanie nad Irandy z warunkiem opacania w. Piotrowi co rolcu po denarze z kadego domu. Irlandya, czyli Erin zielony, wyspa pagórków zielonych, dzielia si na cztery Icrólestwa, które osabiay si wzajemnie czstemi wojnami. Jeden z królów, paajc pragnieniem' zemsty ku drugiemu ^). prosi Henryka II, aby mu pozwoli wezwa na pomoc barofra|cuski ka5:a

otarze.

nów

Sam Henryc

Nie dugo te przybyli dwaj baro400 ludmi (i 169) i opanowali kilka miast znaczniejszych. Powodzenie to zachcio samego Henryka do W5^prawy wojennej jako w rolcu 1171 wyldowa w Irlandyi z 500 rycerzami i prawie bez walk* angielskich.

nowie

z

;

zaj trzy królestwa,

wi

goszc,

e chce przyprowadzi j^

1) Diarmait, król Leinsteru, ku Roderykowi Tar\-, za spalenie stoecznego miasta'

0'Connor, Jcróo-

— 360—

-

do ulegoci papieowi. Irowic bov/icm (plemi celtyckie) chocia ochrzczeni od IV wieku nie mieli adnych stosunków z Rzymem i odróniali si od wiata katolickiego urzdzeniami kocioa swego (mae,

,

stwem ksiy, odmiennjm obchodem Wielkiejnocy i t, d.) Dlatego to papie bra stron króla angielskiego przeciwko innowierczym Irom. Chocia Henrykowi II atwo si poddawaa ludno i w Dublinie wybudowaa mu paac drewniany kunsztownej roboty, ale w póniejszym czasie powzia nienawi do Anglików pragna wyzwoli si z pod ich panowania. Zawzita walka cignie si odtd przez sze stuleci i trwa dzi jeszcze. Anglii Henryk zasuy sobie na pochway kilku mdremi urzdzeniami, jako to: izby skarbowej do poboru podatków sdzenia spraw podatkowych, zwanej "Szachownic" ^) ustanowieniem sdziów wdrownych, którzy objedali wci kraj dla wymierzania .

i

W

i

;

sprawiedliwoci ludziom wszelkiego stanu; nareszcie uporzdkowaniem- suby wojskowej, do której zostali obowizani, oprócz wasalów królewskich, wszyscy ludzie wolni, a nawet mieszczanie w uzbrojeniu, zastosowanem do zamonoci ^) Henryk posiada znaczne bogactwa w skarbcu jego leao 90,000 funtów srebra i zota. By szanowany w Europie: dwie córki jego .

:

1) Exchequer, po acinie scaccarium; nazwa pochodzi od tablicy na 10 stóp dtugiej, na 5 szerokiej, osadzonej na stole, przy którym zasiadali urzdnicj^ skarbowi. Podobno i posadzka w sali posiedze bya uoona w szachownic z rónokolorowego kamie-

nia.

2) Podug dochodu 16, 10 grzywien rocznie i mniejszego ni 10; wymagan bya albo zbroja rycerska, albo czapka elazna z :

naszyjnikiem, albo czapka elazna

i

kaftan skórzany.

— 361 -

m

za królów (sycylijskiego i kastylskiego), poszy za dwaj królowie (Kastylii i Nawary) poddali swe zatargi pod jego wyrok. ostatnich latach dozna wiele przykroci, po czci Zon Eleonor wizi przez lat lo, z wasnej winy. ona za poduszczaa synów do buntu, z czego korzystali

W

znjw

króloAvie francuscy, szczególnie Filip August,

1 185 toczy ju wojn pomyln. Henryk musia okupi pokój uciliwemi ustpstwami i obieca przebaczenie tym wasalom, którzy zmawiali si przeciwko niemu z królem francuskim. Gdy mu list wrczono, ujrza na pierwszem miejscu imi najulubieszego swego syna Jana Bez Ziemi. To go tak silne zmartwio, zachorowa i umar, woajc "Haba królowi ZM^^-cionemu Przeklty dzie, w którym si urodziem! Przeklci synowie, których pozosta-

który od roku

e

:

!

wiam!" Ryszard

—

Lwie Serce (1189 11 99) zaraz po koronac}'i zacz gotowa si do wyprawy krzyowej. Sprzedawa dobra koronne, urzdy, przywileje, gotów by sprzeda nawet Londyn dla zebrania jak najwicej pienidzy. Ruszy nareszcie razem z królem francuskim, ale, jak wiemy (§ 65), Jerozolimy nie odebra muzumanom, z Filipem Augustem poróni si i ksicia austryackiego Leopolda obrazi. A wracajc z Palestyny, obra sobie wanie drog przez kraje austryackie i przyjecha pod sam Wiede, stolic ksicia; I

a

ukry\va wprawdzie swe imi, lecz wyda je giermek, pojmany na rynku przez podejrzenie i wzity na tortufy. Wnet aresztowano Ryszarda i osadzono go w. zamku (Durrenstein koo Krems). Dowiedziawszy •ic o tern, cesarz Henryk VI prawem suzerena zada.

1^

:

I

'ót*i

aby braca jemu wydano.

w cesarskim zamku

Wic

(Trifels)

i

Ryszard znalaz si

przesiedzia tu rok z gó-

r, dopóki

nie przywieziono z Anglii okupu (100,000 grzywien srebra). Na zebranie tak wielkiej sumy nie wystarczy naoony na Angli podatek i* przetapiano srebra kocielne. Po powrocie do kraju (i 194) Ryszard zacz niezwocznie wojn z Filipem Augustem, eby si zemci za jego zabiegi o przeduenie wizienia w Niemczech i za

ca

zmow z Janem Bez Ziemi. Wojowa nadt^ z wasnymi wasalami we Francyi. Przy obleniu jednego zamku otrzyma ran w rami, która sprowadzia mu mier. Waleczne czyny jego hyly opiewane prze^ trubadurów prowansaskich.

Po bezdzietnym Ryszardzie nastpi najmodjego braci Jan Bez Ziemi ^) (Lackland, 1199—

§ 73.

szy z 1

2 1 6)

.

By to jeden z najgorszyci Icrólów angielskich

brzydki z twarzy, aroczny, chciwy, gwatowny Pomimo to panowanie jego jest wane tafc tchórz.

may, i

dalece,

e

stanowi

epok w

dziejach Anglii.

Filipowi Augustowi zoy hod z francuskich swoici. wielkie czyni

ustpstwa gwoli przeduenia rozejmu. A król francuski poduszcza mu synowca Artura Bretoskiego i baronów do rokoszu Gdy posiadoci

i

.

Artur obleg[zamek starej królowej Eleonory, JatTprzybieg na odsiecz i odniós jedyne w yciu zwycistwo, które jednak stao si dla fatalnem w nastpstwach.

1)

Przezwisko to pozostao

swojej dzielnicy, za Ryszarda

mu z lat dziecinnych, gdy nic mia ^a posiada hrabstwo Mortaigne.

w niewol, wizi go Rouen, a potem zabi wasnorcznie. Widzielimy dogodn sposobno do zabrania Janowi wszystcici posiadoci francuskicli prócz Alcwitanii (1204 r.), Z powodu obsadzenia stolicy arcybislcupiej w Canterbury, Jan wda si w wallc z papieem Innocentym

ujwszy bowiem modego ksicia

w

Kapitua obraa jednego Icandydata, Jan forydrugiego, a papie odrzuci obu i mianowa trzezago, Stefana Langtona. By to Anglilc w Rzymie ymieszlcay, niegdy Icolega Innocentego z uniwerIII.

towa

m

cetetu paryslciego, wieldej naulci. Rozgniewany Jan zalcl si na "Zby Boe," nie wpuci go do Anglii Lizaj dociody arcybislcupie. Poniewa wszelkie

przeoenia

e

skutkoway, wic papie rzuci kl-

nie

tw na lo-óla (1208)

.

Ten zapali si jeszcze wikszym

e

gniewem; grozi, wszystkich Icsiy wypdzi do Rzymu z obcitymi nosami i uszami; pozwala abi*-ja ich jako wrogów swoich. I zdarzao si mnóstwo zabójstw, rabunków, bo teraz zoczycy mogH-^ po-

dawa

Zrozumia wreszniedorzeczno sów swoich i ogosi, wiesza kae na pierwszej gazi kadego, kto ksidza zabije. A sam postpowa jak zbójca okrutnik: swego pisarza skarbowego (Gotfryda) Icaza-^odem umorzy i cikim oowianym paszczem przydusi na ydów nakada ogromne podatki, a gdy pewien bogacz (w Bristolu) zaklina si, e nie posiada danych 10,000

cie

Jan

za przyjació królewskich.

ca

e

;

grzj.^^^^ien,

go

wyrwano mu

7

zbów,

a przy rwaniu ósme-

yd zawoa, e zapaci. eby nie dopuci do

ro-

przejeda si cigle po rónych hrabstwach i od rycerstwa swego bra zakadników. Gdy bro duchowna okazaa si niewystarczajc, papie odsdzi

koszu, Jan

^

.

-364

—

Jana od korony, któr of arov/a królewiczowi francuskiemu (1212). Przy brzegach Francyi zaczy si gromadzi okrty i hufce rycerstwa, a do Anglii przygo by legat Pandulf i ywo przedstawi Janowi, wani zdradz wasale. To poskutkowao. Przejty strachem król nie tylko Langtona .przyj, ale z

e

wasnego popdu podda Angli w lennicz zalepapieowi, zobowiza si paci po tysic grzyv/ien daniny corocznie i wykona wobec licznie zgroma-

no

dzonego ludu hod przed legatem (1213) Po takiem upokorzeniu zaj si Jan wielkimi projektami sojuszu przeciwko Filipowi Augustowi, lecz now sobie zgotowa hab, bo uciek z poa przed niniejsz si francusk (str. 222) i utraconych prowinPrzegrana pod Eouvines (12 14) cyj nie odzyska. dopenia miary cierpliwoci. Oburzeni bezecnymi rzdami baronowie angielscy zaczli si zgromadza na zbrojne narady. Arcybiskup Langton wskaza im dawn ustaw Henryka I która, ograniczaa samowol królów. Narady i ukady trway przeszo pó roku gdy Londyn wzi stron baronów, a wojsko ich stano obozem na dolinie Runnemede (czytaj Renimid) i zwikszao si « dniem kadym, Jan, opuszczony od wszystkich (bo w kocu pozostao przy nim zaledwo ,

;

:

musia podpisa podan

7-u jezdnych),

sobie

Wielk

Kart Swobód (Magna

Carta ibertatum) w roku 12 15. Jest to opis caego rzdu, zawarty w 63-ch artykuach, z których jednak najwikszego znaczenia na-

bray dwa (i2-ty 39-ty) l) e król nie ma prawa nakada adnego podatku inaczej jak za zgod zgromadzonych na rad biskupów, opatów, hrabiów i wiki

sz)

eh laronów

;

2)

:

e nikt z ludzi wolnych nie moe by

— 3G5 — wiziony, wygnany lub na jak za wyrokiem

wa

krajowego.

majiitKti niszczony inaczej,

sdowym swoich parów podug praTym sposobem ubezpieczon zostaa

wolno

osobista kadego Anglika, a król musia powstrzymywa si od naduy przez obaw, iby mu nie

odmówiono podatków. Ten akt do dzi dnia jest kamieniem wgielnym konstytucyi angielskiej i doznaje czci gbokiej zna go kady wyksztacony Anglik z licznych kopij, w podobiznach ub druku wydawanych. Dyszc zemst, Jan wezwa opieki papiea i zacz werbowa najemnych wojowników z Francyi. Innocenty III uj si za swoim wasalem i potpi Wielk Kart, autorów za jej wykl: potem zawiesi w urzkltwy nie ogosi. Lecz dowaniu Langtona za to, baronowie nie ulkli si; owszem posunli si jeszcze dalej, gdy ofiarowali tron angielski synowi Filipa Augusta, Ludwikowi. Ten przyby w 7,000 ludzi i rozpocz wojn, któr jednak wkrótce przerwaa wiadomo o mierci Jana-Eez-Ziemi. ;

e

Henryk III cholciem

w

Swobód

— 1272) by jeszcze 9-letniem pa-

wstpienia na tron. Opiekunowie baronów pot-i^ierdzeniem Wielkiej Karzmusili Ludwika francuskiego do opu-

chwili

jego uspokoili

ty

(1216

i

Upyno

szczenia Anglii.

doszed penoletnoci fnie

i

i

nieudolnie przywilejów :

lat

10 spokojnie.

sam rzdzi zacz, i

Król

ale nietra-

Wielkiej Karty nie sza-

nowa, otacza si Francuzami, sucha intrygantów,

marnowa duo pienidzy na zbytkowne sili

to baronowie

a

ycie.

Zno-

do roku 1248; nareszcie wypowie-

swoje i dali poprawy. Król na skargi nie zv/aa i coraz wikszych domaga si podatków dla siebie i dla papieów, którzy wicej od Anglii wymagali, dzieli skargi

— 366-

m

od innych krajów, jako jej suzerenowle. Dugi doszy ju do 350,000 grzywien srebra, a Henryk chcia Jeszcze przygotowa kosztown wypraw dla syna swego (Edmunda), poniewa papie (Aleksander IV) ofiarowa mu koron neapolitask, posiadan przez roku 1258 baronowie, zwoani Hohensztaufów. nietyko odmówili pienico do tej wyprawy, rad na dzy, ale zmusili króla przyj pimienne zobowizanie^ Wielk Kart wiernie wywydali cudzoziemców,

W

e

e

konywa bdzie

e

24 panom pozwoli dozorowa wszystkich urzdników. Ze wiec w rku Henryk zaprzysig te "prowizye Oxfordzlde," lecz wypenia i

wielk niechci. Na czele baronów sta wtedy Simon de Mon tf ort, modszy syn sawnego hrabiego

je z

Tuluzy (str. 224) oeniony z siostr królewsk i posiadajcy hrabstwo Leicester (czytaj Lejster) w spacjTen, przewidujc nieuniknion walk ku po babce ,

:

'^) .

powzi myl now — uzyskania poparcia u mieszczan. Przez poselstwo zada, aby miasto Londyn uznao prowizye Oxfordzkie. Mieszczanie mile przyjli to wezwanie, powitali wjedajcego Montfort'a biciem w dzwony i dostarczyli mu 15,000 zbrojnego ludu. Gdy wic król, zachcony przez stronników swoich (przewanie przez rycerstwo z hrabstw pónocnych)» porwa-si do broni, Montfort stoczy z nim bitw pod Lewes (czytaj Luis) i wzi go do niewoli wraz z synem Edwardem," bratem Ryszardem i wielu panami Nie pozbawi go tronu, lecz w jego irnieniii (1264). rozkazywa rzdzi przez cay rok. Dla zaatwienia :

i

1) Henryk zrazi go kaprysami, mestaloci, odebraniem namieBtBJctwa Gaskonii i obelgami.

spraw spornych -woa on na dzie 20 stycznia 1265 roku rad powsiiechn do Londynu, pamitn z tego prócz baronów i wyszego duchowiestwa w/:glcdu, byli wezwani posowie od uboszego rycerstwa, po di^^óch z kadego hrabstwa, i od mieszczan, po dwóch z kadego znaczniejszego miasta. Taka rada obejmowaa ju wszystkie stany narodu angielskiego (prócz poddan5'ch i niewolników), staa si cakowitym sej-

e

mem narodowym (parliament od

i

sowa

otrzymaa nazw Parlamentu :

parler)

.

Wtedy stany zasiady

w czterech oddzielnycli komnatach, lecz od nastpnego wieku baronowie poczyli si

z

duchowiestwem w je-

dn Izb Wysz czyli Lordów, a mieszczanie z drobn szlacht zasiedli spoinie w drugiej, Izbie Ni8ze| czyli Izbie

Gmin.

W tyme 1265 roku Simon Montfort poleg w bitwie (pod Evesham) z królewiczem Edwardem, stronnicy cikiemu przeladowaniu, ród jego wygin w cigu krótkiego czasu, lecz dzieo jego Parlament wszechstanowy przetrwa wszelkie przewroty i ciosy si wspodo dzi dnia. Z jego ju imieniem mnienia pierwszej odezwy urzdowej w dwóch jzykach, francuskim i saksoskim, oraz pierwszej piosnki w jzyku nowym, angielskim, który wytworzy si ze zlewku mowy panujcych Normandów i podbitych, a tak srodze uciemionych niegdy Anglo-Saksonów. jego ulegli

—

wi

a

TRE

ROZDZIAU.

lir>4

— 1189 Henryk

domu Plantacnetów, przecza do korony

II,

protoplasta

angielskiej liczne, po-

siadoci swoje i onj', Eleonory, we Francyi. Poddaje si biczowaniu przy grobie zamordowanego Tomasza Beketa. Zdobywa Irlandyc (1171,). Ustanawia scfl^ziów jedcych izl>c skari

— 368 — bow (,cxciiequer;.

z,nkany "buntami synów i upokorzony przea

Filipa Augusta.

Ryszard I Lwie Serce spdza 4 lata na 3-ej wyprawie krzyowej, rok w niewoli niemieckiej, reszt panowania na wojnach we Francyi.

—

1216 Jan-Bez-Ziemi. Traci posiadoci francuskie 1199 prócz Akwitanii, uznaje si wasalem papiea (1213), ciga na siebie pogard tchórzostwem w wojnie z Filipem Augustem (1214) i

powszechn nienawi tyraskimi rzdami. 1215 zatwierdza Wielk Kart Swobód (Magna Carta

Liberta-

tum) na dolinie Runnemede. 1258 Henryk III, zniecierpliwiwszy baronów saboci dla faworytów, utracyuszostwem i daniem pienidzy na wypraw neapolitask dla syna, jest zmuszony zaprzysign prowizye Oxfordzkie.

^

1264 Simon de Montfort, hr. Leicester, pozyskawszy pomoc mieszczan, zwycia pod Lewes i bierze w niewol króla. 1265 Powoani na rad powszechn posowie niszego rycerstwa i miast. Tworzy si parlament, obradujcy najprzód w 4-cb,i a póniej w 2-ch Izbach: Lordów i Gmin. Dokonywa si zjednoczenie Normandów z Anglo-Saksonami i wytw^arza si narodowo angielska.

ROZDZIA NIEMCY § 74.

I

XVIII.

WOCHY.

Umierajc Henryk V,

ostatni salijczylc, po-

on

wierzy insygnia opiek nad swojemu siostrzanowi Fryderykowi, ksiciu szwabskiemu z domu SztaUfów; ten wic, jak si zdawao, by najlepszym z pomidzy kandydatów do korony. Atoli, gdy si zebray (60 tysiczne) tumy na polu elekcyjnem, arcybiskup moguncki potrafi zrcznie skierowa obiór na ksicia saskiego z domu Supplinburg, Lotaryusza III (i 125 1 137), po którym spodziewa si wikszej ulei

—

goci

dla stolicy apostolskiej

i

dla

Kocioa.

W

isto-

Lotaryusz zrzek si wszelkiego wpywu na obsadzanie ducliownyci urzdów (zatem niweczy skutki sporu o inwestytur), przedsibra dwie wyprawy do Rzymu, walczc o papiea Innocentego II przeciwko anti-papieowi (Anakletowi II), i przy obrzdzie koronacyi cesarskiej okaza tyle pokory, i duciowieetwo mogo twierdzi, jakoby lennicz wykona przycie,

sig.

Ksi

szwabski ywo odczuwa zawód w sw©ici widokach, a gdy mu nie dano wielu dóbr we Frankonii, odziedziczonych po zmarym cesarzu, pochwyci! 2a bro spoinie z bratem swoim Konradem. Lota-

obj

ryusz, poniósszy porak, chcia pozyska

pomoc Hen-

,

—-370 — ryka Pys;?nego, ksicia Bawaria ze staroytnego domii

Welfów

mu

^)

.

Wyda za niego jedyn córk swoj

i odda Pomoc monego zicia bya sku-

ksistwo Saskie.

Bracia Sztaufowie musieli na klczkacli ba-

teczna.

ga przebaczenia (1135),

lecz w gbi serca ywili zazdro nienawi do Welfa. Odtd zaczyna si walka i

tych dwócli domów. Ku kocowi 3Tia Lotaryusz czu si silniejszym, dawniej: odbiera

hody od ksit:

ni

czeskiego (Sobie-

polskiego (Bolesawa III, za Pomorze), podsawa) bi króla sycylijskiego (Roera), doszedszy a do Apulii, ale w powrocie z drugiej woskiej wyprawy zmar w maej bawarskiej wiosce. Zi Henryk zaj si pogrzebem zabra przytem insygnia ceslirkie. i

i

d)

DOM SZTAUFÓW (HÓHENSZTAUFÓW). (Walka

Gwefów i Gibelinów)

Panowie niemieccy Welfa, woleli zatem

bali

si potgi

i

.

pychy Henryka

da swoje gosy ksiciu swabskie-

—

muSztaufowi, Konradowi 111(1138 Ten 1152). zadecydowa ju na pierwszym sejmie, e poczenie dwóch ksistw w rku jednego wasala sprzeciwia si 1)^ Rodowód Wetfów siga czasów Odowakra; w epoce Karolingów Jud^-ta Welf zasiadaa na tronie cesarskim, jako druga

ona Ludwika Pobonego;

Welf IV otrzyma od Henryka IV ksistwo Bawaryi; Henr'k Pyszny odziedziczy po matce znaczne posiadoci w Saksonii (Luneburg), a przez oenienie si z córk^ Lotaryusza, Gertrud, otrzyma jeszcze Brunwik godno ksii

cia saskiego.

— 371 — starodawnym zwyczajom, odebra Henrykowi Saksoni, Bawaryii za sama poddaa si przyrodniermr-brai

tu cesarza, Leopoldowi Austryackiemu.

Wród

ta-

zmar Henrj^k Pyszny, polecajc nieletniego syna Henryka Lwa wiernoci Sasów, którzy te wystpili zbrojnie w jego obronie. Walczy kich przeciwnoci

XL

W

jednoczenieJDrat zmarego, Welf bitwie pod Weinsbergiem walczce strony nawo>Tvay» si okrzykami: "Hej Welfy!" "Hej Wajblingi!" Std powstay

nazwy stronnictw

w

Niemczech

i

we W^oszech

(ze

zmian Welfy na Guelfi, Weiblingen ^) na Guibellini). Bo wanie w tym czasie szykoway si we Woszech dwa wiellcie i dugowieczne stronnictwa. Miasta handlowe (Genua, Piza, Florencya, Wenecya) i Medyolan, pooony na yznej lombardzkiej równinie, bogaciy si i wzmagay przez stosunki z królestwem Jerozolimskiem. Chciay one rzdzi si przez wasnych obieralnych urzdników na sposób republikaski, nie troszczc si o zwierzchni wadz cesarsk. Nie na tem, one jeszcze ulegoci od okolicznych

—

day

do

miast mniejszych. Te ostatnie, nie majc si oporu, musiay si poddawa pod rozkazy urzdników Medyolanu, W^enecyi, Florencyi etc, ale z wielk niechci. Przypominay sobie, e niegdy mniej doznaway uci-

sku

i

przykroci, dopóki bawili namiestnicy cesarscy.

Wic

i teraz pragny mie we Woszech panem, sdzi, opiekunem sabych panujcego w Niemczech Wajblinga czyli Gibellina. Przeciwnie, miasta wielkie sympatyzoway z jego nieprzyjaciómi, Welfami i same

1)

Zamek

dziedziczny,

bdcy

Weiblingen lub Gweibelinga.

gniazdem Sztaufów,

zwa si

— 372 — przybray miano Gwelfów. Wic pierwsze stronnictwo stao si monarciicznem^ drugie republilcaskiem. Niedugo, pod nastpc Konrada wznowia si w^alka pomidzy cesarstwem a papieami; Gweifowie Wioscy stali si wtedy sprzymierzecami Rzymu, stronnikami Kocioa. Po upywie stulecia ustaa walka wrogich domów niemieckicli Sztaufowie wygali: ale stronnictwa Gibellinów i Gwelfów pozostay we Woszech, bronic ju tylko zasad, monarchicznej lub do zeszego, republikasko-kocielnej i przetrway

—

;

a

,

XIX

wieku.

Konrad

III nie

korzysta z tak yczliwego dla

usposobienia mieszczan gibelliskich i nie prosin poselstwa lombardzkiego, bo nie

siebie

przyj

mia

za-

wyda-

Henryk Lew zgodzi si niby poz Niemiec. przesta na jednem ksistwie Saskiem, zrzekajic si Bawaryi (1146), lecz przy kadej sposobnoci gotów by walk wznowi. BHzko dwa lata zabraa druga wojna krzyowa (str. 200) wróciwszy z niej, Konrad mia ju uledz probom, papiea (Eugeniusza III) o pomoc przeciwko Arnoldowi Breszyaczykowi (di Brescia) lecz umar przed rozpoczciem wyprawy rzymskiej. Wic nie odby nawet koronacyi cesarskiej i legalnie móg uyw^ao tylko tytuu królewskiego. I 75, Fryderyk Rudobrody czyli, z woska,, Barbarossa (i 152 do 1 190) synowiec Konrada III, zapragn przy^ATci koronie cesarskiej ten blask, jakim janiaa na czole Karola i Ottona W-go. Naleao tedy odzyska wadz nad Wochami, jak oni posiadali nie-

la si

;

,

,

.

gdy. r

wypraw zaalpejsk Fryderyk powici lat na uporzdkowanie spraw niemieckich: objeda

Przed

par

*^ 373

-

-

rozstrzygn spory o tron elarda, wymowny kaznodzieja. Domagajc si od duchowiestwa powrotu do prostoty pierwszych chrzecijan, powstawa na panowanie papieów i doradza

Na powodach do

nie

;

odnowienie staroytnej rzeczypospolitej

krelc przytem obrazy Liwiusza.

I

musieli

jej

w^ietnoci

i

w

potgi podug

papiee opuci swoj stolic,

bo lud wzburzony obra sobie dwu konsulów natorów (1145), ulegajc przez

Ten

to senat z

1)

w

lat

i

stu se"

dziesi Arnoldowi.

ludem rzymskim (senatus populusue

^omanus) zaprasza Konrada pitolu, bo.

Rzymie,

III,

aby osiad na Ka-

rozmarzonej gowie kaznodziei zrodzia

Judyt, Welf, siostr Henryka Pysznego,

•

— 374— si myl,

e kró^^wie niemiecc> s wanie spadkobier-

cami rzymskich cezarów.

W

Fryderyk 54 pierwsz swoj wypraw wosk. Przybywszy pomylnie na równin Ronkaroku

1 1

przedsiwzi

sk w Lombardyi, zlustrowa wojsko swoje, pokara nieobecnych wsalów pozbawieniem posiadoci lenniczych i udziela posucliania poselstwu miast. gronie Medylanowi zapowiedzia sd swój", ale przekona si niebawem, ma si zbyt sab do wykonania pogróki nad miastem, które byo opasane murem podwójnym o i8 bramach i loo basztaci,

e

,

liczyo 200,000

ludnoci,

nowao nad 6oo wsiami zamkami (bo

i

i

pa-

150

okoliczne ry-

cerstwo bratao si z mieszczanami). Wic wywar srogo

swoj

tylko na trzech miastach

pom.niej szych

(Asti,

Chieri,

rabujc je i burzc, poczem z wiosn, przyj wszy koron lombardzk w Pawi (ii55)r pody do Rzymu.

Tortonie), Fryderykl, Barbarossa, (W^ klasztorze w. Zenona

w

Bawaryi)

i

Spotkao go na drodze poselstwo od senatu ildu rzymi

skiego, które

warunkiem,

ofiarowao mu koron cesarsk,

e

ale

pod

zaprzysignie poszanowanie praw daw-

'

nowy cli, oraz e wypaci 5,ooo funtów srebra Dumnie odpowiedzia na to Fi-yderylc, e mowa posów nie okazuje mdroci staroytnej, e potga i cnoty dawnycli Rzymian na Niemców przeszy, e wasnoci swojej Icupowa nie myli, e nie uych

i

senatowi.

poddanym, lecz poddani jemu powinni skada koczy trwalsz jest, przysig. "Wola moja nili prawa wasze, a sowo moje wicej znaczy, ni wasze przysigi." Tymczasem do olx)zu przyby ju nowoobrany papie Adryan IV; z nim wic ruszy Fryderyk w dalszy pochód i zajza-Trybrov/dzielnicc Rzymu z kocioem w. Piotra. Tu odbya si koronacya cesarska. Ale jednczenie na Kapitolu obradowa senat Rzeczypospolitej, który, mszczc si za doznan pogard, rozkaza ludowi uderzy na wojsko niemieckie; zacita walka trwaa do wieczora zakoczya si porak Rzymian. Wkrótce potem Arnold Breszyaczyk poniós kar mierci, podobno przez spalenie na stosie. król

—

—

a

i

)

Zaraza ukoczony termin suby feudalnej znagli Fryderyka do odwrotu; wszake zostao zburzonem porak Weroczyjeszcze m. Spoleto i ponieli kowe, którzy napadli wracajcego cesarza w wwozie alpejskim; 13-tu pojmanych rycerzy poszo na szubienic, a ich trupy rozoono przy drodze na postrach i

cik

Wochom.

W Niemczech znalaz Fryderyk mnóstwo skarg na Wymierzaskaza arcybiskupa mojc surow sprawiedliwo, gunckiego (Arnolda), paatyna reskiego (Hermana) lo-ciu grafów na haniebn kar noszenia psów na plecach przez mil drogi, wielu rycerzy pokara na garrabunki, rozboje, samowolne pobory myt.

i

;

— 376 — dle

i

zamki ich rozbójnicze poburzy, a myta nieprawne

Godzc spory o posiadanie Bawaryi, pow posiadaniu Henryka Lwa, wspózawozostawi dnika za, margrafa Austryi (Henryka H Babenberga), wynagrodzi przywilejem (privilegium minus) i podniesieniem Austryi do tytuu ksistwa (1156). Objeda póniej swoje Icrainy pónocne, wiód wielwypraw do Polski (11 87) i ksicia Bolesawa Kdzierzawego przymusi do upokorzenia w Krzyszkowie do Burgundyi dla objcia dóbr drugiej std znów swej ony, niedawno zalubionej królewny burgundzkiej (Beatryksy).- Witany okazale i radonie, odprawi wietnie sejm w Besancon przy licznie zgromadzonych wasalach i poselstwach od wielu obcych monarchów. Atoli podczas tego wanie sejmu wszcza si rozterka pomidzy cesarzem a papieem, która zamienia si w dugoletni i zacit V¥-alk dwu najwyszych wadz chrzecijastwa zachodniego. Adryan lY z powodu obrabowania w Niem.czech jednego z przejezdnych biskupów ^) zarzuca Fryderykov/i niewdziczno wzgldem Kocioa, który go przyozdobi koron cesarsk. Na te sowa oburzyo si cae zgromadzenie, a legat ) jeszcze wil^sze wznieci gniewy, gdy wadz cesarz, zapyta: "Od kogó wic otrzyma jeli nie od papiea?" Fryderyk rozkaza legatom wraca najprostsz drog do Rzymu i w licie swoim wypowiedzia wbrew przeciwn zasad, wadza monarsza pochodzi bezporednio od Boga, a papie jest cesapoznosi.

,

j

k

dy

ow e

rzowi

podwadny.

1) Arcybiskupa lundzkiego ze Szwec^u, 2) Roland.

Gdy nadto z Lombard yi doszy wiadomocfo coraz nowych gwatach Medyolaczylcóv/, Fryderyk: zarzdzi drug wypraw wosk (1158 1162). Piciu drogami przeszo przez Alpy 115,000 wojska. Po Icilkotygodniowem obleniu Medyolaczycy musieli

—

da

300 zakadników, 9,000 grzywien srebra i baga idc przed tron cesarski z goymi mieczami na plecach i powrozami na szyjach. Wtedy Fryderyk rozkaza, aby z 14-u miast lombardzkich przybyli posowie na równin Ronkalsk (Roncaglia, koo Placencyi) dla okrelenia raz na zawsze obowizków wzgldem wadzy cesarskiej. Czterej prawnicy, biegli w prawie rzymskiem i przejci wyobraeniami monarchicznemi Justyniana, uoyli ustaw Ron-

przebaczenia,

kalsk, która przyznawaa

cesarzowi prawo pobierapodatków posyania swoich namiestników (podesta) do kadego miasta. Wszyscy posowie t ustaw zaprzysigli. Ale gdy wysacy cesarscy przybyli do Medyolanu dla zaprowadzenia nowego porzdku, lud si zbuntowa o mao ich nie pozabija. Rozgniewany Fryderyk poprzysig, nie woy korony, dopóki nie zetrze zuchwaego miasta z oblicza ziemi. Jako doczekawszy si nadejcia wieych wojsk (i 160), speni pogrók. Po 2-letniem blizko obleniu m.ury obalono, domy zrabowano i spalono, mienia wszelkich

i

i

e

szkacomi kazano sobie

goci dwóch

osady w odle-

pugiem krzy posypano je sol. Przeraona caa Lombardya, przyja cesarskich podestów-

dwie brózdy na ;oni

budowa nowe

mil jedna od drugiej; przeorano i

Papieowi zabra Fryderyk td{}r-,n

IV umar

i

duo

posiadoci, a gdy

na jego miejsce obranym zosta

— ;7S

--

Aleksander III i), nie uzna tego wybraca ca ^^k mec popiera z kolei trzech antipapieów. Podestowie rzdzili miastami ciemisko i lupiesko, a Fryderyk na adne skargi nie zwaa i odpowiada Wic zrozpaczeni fia nie wiksz jeszcze srogoci. fftieszczanie, za rad pod przewodnictwem Aleksandra III, zwizali si w Lig Lombardzk w celu opierania si nadmiernym roszczeniom cesarskim polczonemi siami. Szybkp odbudowano Medyolan. Fryderyk zdob\' Rzym, broczc krwi nawet koció w. Piotra (1167); Aleksander III musia uchodzi do Francyi; ale w wojsku niemieckiem wybucha zaraza (malaria rzymska), która zabraa w cigu tygodnia 25,000 ludzi. Ta klska zniweczya wszystkie i

i

korzyci wyprawy -) Fryderyk zaledwie bi si do Niemiec z naraeniem ycia. ;

zdoa

prze-

Dopiero po upywie at 6-ciu mona byo urzdzi 5- wypraw (1174 iiyS) i to z mniej licznymi, ni zwykle, hufcami. A miasta lombardzkie wystawiy okoo 100,000 zbrojnego ludu. Strawiwszy jesie i zina obleganiu fortecy Aleksandryi (wieo zbudowanej i na cze papiea jego imieniem nazwanej), Fry-

—

m

e za mao ma wojsk. Rozpocz wic ukady z Lig dla zyskania |a czasie rozederyk przekona si,

i

sa naglce wezwanie do Niemiec o posiki. Najbardziej chodzio o pomoc potnego Henryka Lwa, który znacznie rozszerzy sw^oje posiadoci przez podbój Pojecha do niego (str. 152). Sowian Obotryt 1)

legat RotemK który takie oburzenie wj^wokl 242). r. 1163. 11^8), 3-t;ia oibyJa si 4-ei (1166

Ten sam

Besancon 3i}

(str.

—

w

w

P.7' z konia,

opakany

przez

on, utraciwszy tar-

mieczem w rku dosta si jednak do Pawii. Wtedy zgosi si o pokój do Aleksandra III, który- ju wróci do Rzymu na zaproszenie se-

cz wóczni, i

pieszo z

Pojednanie

natu.

miao nastpi w Wenecyi, dokd

si te posowie Ligi Lombardzkiej i wielu obcych monarchów. Przed kocioem w. Marka Fryzjeciali

deryk

ucaowa stopy

Aleksandra, ten

bogosawiestwa wraz

za

udzieli

mu

pocaunkiem pokoju; po odprawionem nalwestwie^^rzez plac zapeniony tumnie ludem, przeszed dumny cesarz, przytrzymujc strzemi jadcemu konno papieowi (1177). Z miastami pokój ostateczny podpisany^ zosta dopiero w 1 183 roku w Konstancy! zapewni im wolny samorzd z' obieralnymi urzdnikami (konsulami) pod warunkiem uiszczenia pewnych, cile okrelonych podatków skadania przysigi na wierno cesarzowi. Po powrocie do Niemiec Fryderyk ukara Henryka Lwa wyrokiem wygnania i odjciem wszystkich posiadoci, które rozda okolicznym Icsitom. Bawarya dostaa si walecznemu Ottonowi von Wittelsbach, protoplacie domu, panujcego tam do dzi dnla^Po z

;

i

1

ryi

i

Do Chiawenny

poudniowej,

a bodaj

nawetjdo Partenkirchen \

w Bawa*

—

—

'A^a

—

trzyletnim pobycie na dworze angieskim

otrzyma pozwolenie powrotu

i

Henryk Lew

dziedziczne swe do-

Brunwik z Luneburgiem. A Fryderyk znakomipomnoy potg rodu Sztaufów, enic syna sw^go.

bra, cie

Henryka z Konstancy, spadkobierczyni królestwa z wielk okazaoObojga Sycylii i). lub odby ci w Medyolanie (1186, bya to 6-ta wyprawa do Wioch). Gdy przysza wiadomo o zdobyciu Jerozolimy przez Saladyna, Fryderyk wybra si na wypraw krzyow, z której nie wróci (§ 65). Zgon w dalekim kraju wschodnim, wród walk bohaterskich z muzumanami rzuci wiato urocze na posta srogiego i dumnego Sztaufa. Dugo lud nie chcia w^ierzy mierci cesarza wyglda jego powrotu, a z czasem usnu leFryderyk pi w pieczarze Kyfhaeuserbergu, gend, w elaznej zbroi, wsparty na stole; czasem budzi si, pyta kruka, czy nie czas ju wsta? Gdy stosowna godzina wybije, powstanie on w caym majestacie, w^skrzesi potg cesarstwa i zoty wiek na Niemcy

^

i

e

sprowadzi

2).

Henryk

II (1190 1197) skorzysta z pojmania Ryszarda Lwie Serce (str. 233), eby wymusi pokój na Henryku Lwie (jego szwagrze), dobijajcym si -

1) Królestwo Obojga Sycylii utworzyo si z posiadoci, zdobytyci przez Normandów, synóv/ Tankreda d'HautevilIe (str. 124 i nast.)' Tytuu królewskiego udzieli papie w r. 1130 Roerowi II, ojcu Konstancyi; panujcy po nim Willielm II by bez-

dzietny (t 1189).

W

r. 1871, po powrocie zwyciskich wojsk z pod Parya, 2) sprzedawano w Berlinie mnóstwo fotografij z jakiego obrazu, przedstawiajcego chwil, gdy Fryderyk Barbarossa wychodzi 2 pieczary i podaje bero swoje Wilhelmowi, królowi pruskiemu f

i

cesijarzowi

Niemiec.

— 3S1 — wzi

znów panowania nad Saksoni

I grube pienidze z Anglii, które posuyy mu do podjcia wy^prawy neapolitaskiej Zdoby te dziedzictwo swej ony .

cign

zamieszka w Palermo, ale na siebie przeklestwa Wochów okrutn zemst, wymierzon na stronnikach domu Normandzkiego, oraz chciwoci, z jak wywozi skarby do swojego zamku niemieckiego Trifels. pogoska (lubo niewiarogodna), otrua go wasna ona Konstancya z alu nad cierpieniami ziomków. Umierajc modo, Henryk nie urzecz3^vistm marze swoich o zdobyciu Konstantynopoi

Krya

e

zdy

la,

o monarchii powszechnej

domowi swojemu na

mier

i

zapewnieniu dziedzictwa

tronie niemieckim.

Henryka VI bya

dotkliw}^!! ciosem syn jego Fryderyk by 3-letmem dzieciciem brat Filip Szwabski chcia go do Niemiec sprowadzi, lecz musia sam przyj koron (1197 1208), pcnieAva stronnictwo Wclf ów obwoao królem i cesarzem Ottona iV, jednego z sy§ 76.

dla stronnictwa GibcIUnów,

gdy

;

—

nów zmarego

— 12

przed

dwoma

laty

Henryka Lwa (1197

Tym

sposobem v.^ Niemczech znalazo si dwu cesarzów i wjmika niszczca wojna domowa, a Konstancya, przeraona niesfornoci wasnych poddanych, szukaa poparcia u Stolicy Apostolskiej, zobowizujc si do hodownictwa lenniczego i pacenia 1,000 dukatów rocznie; nadto umierajc (1198) polecia syna swego, Fryder^-ka, opiece papiea. chwili takiego rozbicia potgi Hohensztaufów wstpowa na tron wielokrotnie ju wspominany pa18).

W

pie Innocenty 1)

III

Lotar dei Contu

j)

(1198

— 1216)

w

sile

wieku,

— 382—

'

w

Wysoce wyksztacony, uczy sO-n"^ roku ycia. si bowiem na dwóch uniwersytetach, paryskim i boloskim, niezmordowany w pracy, bo zostawi po sobie 3,580 listów i decyzyi po wikszej czci wasnorcznych, wstrzemiliwy i czysty w yciu powszedniem,

przej si on duchem Grzegorza VII

mieni si najwiata, przedstawicielem Boga prawdziwego na ziemi. i

wyszym sdzi, najwyszym panem caego Umia upokorzy i

królów Francyi

231), rozstrzyga spory o tron

i

Anglii (str. 220

w Wgrzech

posa korony królewskie wadcy Serbów i

Danii,

i

carowi

Bu-

garów; król Arragonii (Piotr), przyjechawszy do Rzymu, koron na otarzu w. Piotra, eby

zoy sw

odebra

z

lennikiem

rk

j

papiea; król portugalski uzna si

gowy Kocioa; duchowiestwo

te

polskie

w

weszo

karby zupenego posuszestwa. Lubo 4-ta krucyata chybia celu gównego, przyniosa przecie t korzy, w Konstantynopolu zasiedli cesarz i patryarcha aciscy; nawet Armenii (Leon II 1 180 Dotychczas naj1216) podda si Rzymowi. wiksze niebezpieczestwa spaday na Rzym z gronego ramienia królów niemieckich. Innocenty pracowa nad w}'zwoleniem Woch, z pod ich wadzy i zobowiza tak Ll^ Lombardzk, jako te wieo utworzony zwizek Toskaski do przyrzeczenia, i nie b-

e

ksi

—

d nigdy uznaway cesarzów bez przyzwolenia papieskiego.

sig

Prefekt cesarski

ulegoci.

w

Rzymie

W Niemczech

zoy

mu

przy-

Innocenty po dugici

ukadach uzna Ottona, skoro ten zrzek si konkordatu

wormackiego.

ków

i

Filip

walczy zwvciesko,

mia

liczniejszych

lecz niespodzianie

stronni-

zada mu

— 3S3 ^ ran mierteln

palatyn v. Wittelsbach ^). Otton postara si przejedna stronnictwo gibelllskie przez zalubienie córki Filipa, nastpnie, ugasiwszy wojn

domow, przedsiwzi rzymsk wypraw

i

koron cesarsk z rk Innocentego (12 lo)

Ale wkrót-

.

otrzyma

e

i Welf nic nie chce uroni z peni wace si okazao, dzy cesarskiej, a nawet siga po :rólestwo Neapolitaskie. Wyniky znów zatargi i oburzony Innocenty ogo-

si jego detronizacy, ofiarujc tron niemieclci Sztaufowi, pupilowi swemu Fryderykowi II, który by ju

oeniony ze starsz od

ogoszony penoletnim

i

królewn aragosk.

Siedemnastoletni modzieniec,

siebie

przybywszy do Niemiec, oczarowa ksit uprzejmoci i zrcznoci, a gdy klska pod Bou\"ines zamaa powag i sil Ottona, zosta uroczycie ukoronowany w Akwisgranie i posadzony na krzele Karola W-go(i2i5). tyme 12 15 r. Innocenty zgromadzi w kociele Lateraskim sobór powszechny; prezydowa na nim otoczony biskupami i poselst\\'ami od wszystkich krajów Europy, czczony jako widoma gowa wiata chrzecijaskiego. Nikt wtedy nie mia mu za ze wy\s'0ania pierv^'szej wojny religijnej (przeciwko Albigen-

W

som,str. 222), ani

pomysu w.

Inkwizycyi,

zaczer-

pnitego z ustaw rzymskich o obrazie majestatu. Wydano tu ostateczne rozrzdzenia i wyznaczono termin rozpoczcia wielkiej krucyty. Bya to chwila najwyszego wzniesienia si wadzy papieów, a niedugo potem mier oszczdzia Innocentemu gor>'czy za wodów umar w caej .wietnoci majestatu i panowania nad caeni chrzecijastwem. :

1)

Nie wiadomo, czy przez zemst, czy przypadkiem.

— 384 — (1215 — 1250),

wywdziczajc §77. Fryderyk II si papieowi za doznan pomoc w zdobyciu królestwa Niemieckiego, zaprzysig l) e odda Sycyli z Nea:

polem synowi swemu Henrykowi, iby nie bya poczon z Niemcami pod jednem berem 2) pójdzie na wojn krzyow. Ale nastpca Innocentego, Honory usz ni, musia powzi podejrzenia co do szczeroci tych obietnic, gdy Fryderyk w terminie oznaczonym nie wybra si na krucyat ^) a cen ogromnych darów i przywilejów uzyska na panach niemieckich, zawczasu obrali cesarzem wanie Henryka. Wybacza to wszystko agodny papie, koronowa nawet Fryderyka w Rzymie i oeni go z Jolant Jerozolimsk, córk Jana de Brienne, eby tytuem króla jerozolimskiego zachci go do wyprawy krzyowej, lecz ;

e

,

e

w cigu rzdów swoich wykoata tylko trzy ponowne obietnice bez skutku rzeczywistego.

energiczny Grzegorz

IX

(1227

—

^

Jego nastpca,

1240), nie chcia

si

udzi obietnicami wym.ówkami gdy w terminie ostatecznym Fryderyk nie odpyn i tumy zebranych krzyowców narazi na powietrze morowe, dotkna i

go

kltwa

(str.

:

209).

Dziwne na pozór postpowanie Fryderyka II tómaczy si jego charakterem i deniami. Wychowany w Sycylii wród prowansalskch trubadurów i xA.rabów, w znacznej liczbie tam zamieszkaych, nie czu ón tej czci dla Gowy Kocioa, jak przejte byy wówczas ludy europejskie. Pod wzgldem wyksztacenia

1) Szli i

wielu

(str.

wtedy (w 1217

r.)

Andrzej Wgierski,

Jan de Brienne

krzyowców; wkrótce zaczy si walki pod Damiett

208).

— 385zdolnoScf umysowych wyrónia si z pomidzy caego pokolenia spóczesnego, zna bowiem pisma staroytnych i literatur wschodni, mówi 6-ma jzykami (greckim, aciskim, woskim, francuskim, niemieckim, arabskim), lubowa si w sztukach piknych, sam kreli plany piknych swoich paaców, ukada kancony

i

(piosnki),

zaoy pierwsze w

giczne,

kaza przetómaczy

aciski

z arabskiego.

waniu, a

dumny

Europie

muzeum

i\.rystotelesa

zoolo-

na jzyk

Odwany, wspaniay

obco-

v/

jak wszyscy Sztaufowie, nie chcia

by

wasalem papiea wygasza gibelliskie zasady: niezaleno wadzy wieckiej, oraz panowanie nad Wochami. Ju odmówi miastom Lombardyi praw i

zapewnionych pokojem Konstancyeskim

i,

przewidu-

jc walk, osiedli 20,000 Arabów w Luceryi, eby mie wojsko obojtne na gromy papieskie. Do kancelaryi swojej dobra najuczeszj^ch i naj przebieglej szych prawników (z tych szczególnego zaufania uywa Piotr de Vineis) wic wszelkie ukady i stosunki pimienne byy prowadzone z niezwyk zrcznoci i przewro:

noci. Podraniony styny

i

kltw

przez dziwne

Fryderyk w>Tuszy do Pale-

ukady wyjedna u sutana

egip-

skiego zwrot Jerozolimy chrzecijanom na lat 10. Te-

wobec wiata chrzecijaskiego móg zarzuci papieowi lep nienawi ku sobie. Nadto Grzegorz rX, nie zwaajc na przywileje krzyowca, chcia od-

raz

da królestwo Neapolitaskie Janowi de rzdzi wypraw wojenn. Ale Wschodu,

ków

wypdzi

cesarz,

Brienne i uwróciwszy ze

bez wielkiego trudu Jana

i

oda-

Sprawa zakoczya si pojednaniem przciwników i odwoaniem kltwy. papieskich.

Upyno "W

lat kilka w pokoju. Fryderyk urzdza! swojem królestwie Sycylijskiem monarchiczn ad-

ministracyc, ich

zamków

ama opór feudalnyci panów burzeniem i

zaborem dóbr, ustanawia podatki na

wszystkich poddanych, nie i

wyda (1231) sawne

wyczajc duchowiestwa

''konstytucye"

tj.

kodeks praw^

e

którym znajdowa si przepis, nikt nie ma by przeladowanym za wyznawanie wiary mahometan-*' skiej lub starozakonnej Ta niezwyka w Wiekach rednich tolerancj^a nie zyskaa wszalce uznania spóczesnych; przeciwnie, cigna na Fryderyka zarzut obojtnoci religijnej.

w

.

Chcia te podobnie gospodarowa we Woszech pónocnych i tu wyznacza sejmy cesarsko-niemieckie (w Kremonie, RaAvennie), lecz przeszkadzaa mu Liga iLombardzka, nie dopuszczajc panów niemieckich przez wwozy alpejskie, krnbrnie opierajc si wszelkim rozkazom i daniom. Pojecha wic Fryderyk do Niemiec, stumi rokosz swojego syna Henryka i 'przyprowadzi do Lombardyi znaczne siy. Pod Cor* tenuova (1237) pobi 6o-tysiczne wojsko Ligi na gow; polego 10,000 Medyolaczyków; w rkach zvt^ytizcy zosta ich podesta razem z carrocio v/. Ambroego. Widzc, papie sprzyja Lidze, Fryderyk posia to carrocio jemu niby w darze, a waciwie na upokorzenie. Gdy nadto odda synowi swemu, Enzio, wy-» sp Sardyni, uwaan za wasno stolicy rzymskiej

e

sw jawn opiek jednego z najokrutniej szyci panów gibeliskich, ksicia Padwy Ezzelma da Ro-*] 'iDfiano, zniecierpliwiony Grzegorz IX wyrzek jK>wtórni otoczy!

^tw.

Odtd ycie

Fryderyka upj^wa

w nieustan*

nej

i

zaAYzitej walce z papieami, miastami wio.-klc-

mi, z calem

stronnictwem Gwelfów.

Obaj przeciwnicy, odwoujc si do sdu caego wiata clirzecijaskiego, rozsyali pisma pene oljelg i najciszych zarzutów bunierstwa, herezyj, oszustwa, faryzeuszostwa, nazywali siebie wzajemnie snio-

kiemriub wielk besty Apocalipsy. Papie zwoa pojma w niewol przeszo stu dostojników Kocioa ^) obsadzi wszystkie drogi swoimi stróami i szpiegami, zajmowa dobra duchowiestwa, skaz\"R'a na tortur>' i na mier tych, którzy omielili sobór, a cesarz

,

si ogasza bulle papieskie; wreszcie stan obozem pod murami Rzymu (1241). Wanie w tej chwili nadeszy okropne wieci o wtargniciu Mongoów do Europy i woania o pomoc od króla wgierskiego, lecz roznamitnieni walk obaj "naczelnicy Zachodu odpowiedzieli czczemi obietnicami

i

ubolewaniem.

Wszake

klskami i wiekiem, blizko stuletnim, opuciy Grzegorza; umar, nie ustpiwszy nic z wysiy, stargane

maga

swoich.

Przez

dwa

lata blizko stolica Apostolska nie

bya

obsadzon. W'reszcie zgodzili si kardynaowie na obiór Innocentego IV (1243 $ 1254). By to Genueczyk z gibelliskiego rodu Fiesco (Sinibald hrabia LaWinszowano tak pomylnego obioru Frydevagna) r\kowi II, ten za odpowiedzia z trafn przenikliwoci: "Straciem przyjaciela z grona kardynaów, a na.

1) Pynli pod eskort 27 okrtów genueskich, które zostafy napadnite zwycione przez flot cesarsk pod wysp Mclori; 2000 ludzi utono, w tej liczbie znajdowa si arcybiskup Besancon; reszta odprowadzona do Neapolu Melfi. i

i

i

-388 byiem wroga

by

w

Innocentym;

Gibellinem."

W

—

aden papie

istocie,

nie

mole

pomimo okazywanej

Fig. 40.

Innoceiity rv' « portretu

w paacu

Lateraskim.'

przez cesarza gotowoci do przyjcia wszelkich v/arun-

ków

pojednania, Innocenty

wymkn si

tajemnie do

— 389— stamtd do wolnego miasta Lugdunu (Lyon) i zapozwa go przed sobór na w. Jan 1245.

Genui, a

Fryderyk nie przyby osobicie, lecz wysa za siebie wymownego prawnika Tadeusza di Suessa. Papie swoj od sów: "Wy wszyscy, którzy rozpocz

mow

drog, patrzcie, czyli jest bole wiksza jako bole moja?" Wyliczy-wszy klski, jakie wtedy trapiy v/iat chrzecijaski, wyoy powody walki z cesarzem spustoszenie kwitncych okolic Rzymu ogniem i mieczem, uciemienie Woch, blunierstwa, gwaty idziecie

:

wadcami muzuPose cesarsjci zaprzecza zarzutom i ofiarowa napraw krzywd, zrzdzonych Stolicy Apostolskiej, pomoc przeciwko Mongoom, now kr ucya t do Ziemi witej; powoyjego wojsk saraceskich,

przyja

maskimi, utrzymywanie haremu

z

itp.

wa si na porczenie królów francuskiego go; wreszcie dowodzi,

moe

cesarza

e na ziemi adna

i

angielskie-

wadza

nie

sdzi. Innocenty IV po kilkutygodnio-

wych ukadach,

nie czekajc na przybycie nowego pozgromadzi ojców soboru na drugie (raczej trzecie) posiedzenie i odsdzi Fryder>'ka od tronu, ponawiajc kltw. Wszyscy obecni spucili w dó tak ma zagai pogasili ponce pochodnie na znak, szczcie i wietno cesarza na ziemi. Fryderyk, bawicy wówczas w Turynie, kaza sobie wanie przynie koron i zawoa: "Biada temu, kto si jej dotknie!" Zapowiedzia, odtd bdzie ju nie

selstwa,

e

sn

e

kowadem,

lecz

motem.

ód buntu Sycylijczyków

Srogoci powstrzymyn^^a ^)

wyciska jak najwiksze

1) 150 mczyznom pojmanym w niewol kaza ucina nosy prawice lub wykala oczy, potem wtrci ich razem z 22 kobietami szlachetnemi do podziemnycti wiezieó w Palermo; w Apulii i

uwizi, 5,000

ludzi

i

t.

p.

— mi) — podatki na zacig wojska, a gdy brako zota srebra, bi pienidze ze skór\'; oblega miasta gwelfowskie, i

wojowa nieustannie w^e Woszecli pónocnych, Innocenty IV dziaa z niemniej sz zawzitoci: powoa wiernych na krucyat przeciwko Fryderykowi, nadajc wiksze aski kocielne, ni za pielgrzymk do Palestyny; kaza mnichom miewa stosowne kazania do ludu; bullami i pienidzmi podnieca poddanych do nieposuszestwa wykltemu monarsze. Jako

w

Niemczech duchowiestwo nakonio landgrafa Turyngii Henryka Raspe do przyjcia roli anti-lcróla (1246), gdy za ten zmar wkrótce, strapiony poniesioporak, przyj koron w Akwisgranie mody Wilhelm hrabia Hollandyi (1247) syn cesarski, Konrad, liie zdoa tego przeciwnika pokona. Sam Fryderyk dozna te bolesnych ciosów. Podobno chcia go otru ulubieniec jego Piotr de Vineis; skazany na har niebn i srog kar, rozbi on sobie gow o mur. Obleni mieszkacy Parmy zabrali cesarzowi cay obóz

n

;

ze skarbcem

i

koron, a Boloczykowie porwali

wol naukochaszego tnie nieszczcie dotkno

syna jego, króla Enzio.

w nie-

To ostaPropono-

go najmocniej.

wa papieowi zgod, ofiarujc si boso I do Palestyn, Znów wtedy cign do i^y, lecz nie w>''suchano go. |>ast^'^a Kocielnego, lecz w drodze umar. (1250).^ -Starszy syn jego

móg pokona

sam

Konrad

I

anti-króla

(1250

Lombardzkiej

dobno

Modszy Manfred,

otruty.

nie

Wilhelma Hollender-

umar te

skiego, ani Ligi

;

— 1254)

rycho, po«

ksi

Tarentu^^;

posiad z czasem królestwo Obojga Sycylii (1258

— 126)

i

391

Ale papiee szczurczego

odmawiajc uznania potomkowi "]a* rodu" (Sztaufów), ofiarowali koron nea-

^)

,

politask najprzód królewiczowi angielskiemu 22,5) a nareszcie Karolowi Andegaweskiemu ,

Fig

Frydenk

cesarz (na pieczci

(str.

(Ati-

1%

dokumentu

w

archiwum miasti

Frankfurtu.)

By to brat Ludwika IX witego, t\'Iko wcaJe do niego nie podobny. Zwerbov/awsz\' ze 30,000 tysicy wojska i okrywszy je godami krzyowców, Karo! stan pod Benewentem. Na propozyc>'e ukadów jou)

1;

.

Innocenty IV, ^-McksanJer

I\M'rban IV

Klemens IV,

- 392 -odpowiedzia: "Jutro albo dusza Manfreda pójdzie do pieka, albo moja do raju." zacitej walce Manfred poleg mierci bohatersk, poczem Karol stal si panem Neapolu i Sycylii (1266). Ale jego okruciestwa i chciwo wkrótce zniechcimu poddanych. jeszcze jeden potomek rodu Sztaufów, syn Konrada IV, Konradyn, czyli "May Konradek." Do niego to udali si niektórzy panowie neapolitascy z prob, aby przedsiwzi wypraw. Obiecywali mu, caa ludno powstanie przeciwko Karolowi. Zncony urokiem korony, i6-letni modzieniec, bez -wiedzy matki nawerbowa 6,000 wojska i ruszy za Alpy w towarzystwie przyjaciela swego Fryderyka Badeskiego. bitwie pod Tagliacozzo (czytaj Taliakocco) by ju pewnym zwycistwa, gdy od-

—

W

y

y

e

W

:

dziai francuski

w}^pad niespodzianie Konradyn

z zasadzki

i

stra-

zdy uciec, lecz jeden

szn zada klsk.

panów rzymskich (Frangipani) wyda go onierzom Na rynku W Neapolu w^ród gonego kania licznych widzów kat Konfadyna i przyjaciela jego. Ostatni ze Sztaufów umiera mnie; tylko przed z

Karola.

ci

pooeniem gowy pod kie

cierpienie

topór,

zgotowaem

Taki b}^ koniec

zawoa: "O matko,

ja-

tobie!" (1268),

stuletniej walki cesarzów niemie-

Ze Sztaufami znikaj na dugo marzenia o monarchii powszechnej, znika potga korony niemieckiej czasy Ottona W-go i Barbarossy pockich z papieami.

:

zostan dla Niemców tylko miem wspomnieniem. Przeciwnie, papiee mogli si cieszy zwycistw^em, bo teraz nikt ju nie mia im zaprzeczy najwyszej wadzy

w

chrzecijastwie.

nie poczyna

sabn

ta

A jednak od tej epoki wacze mio, jak dotychi

— 393czas

stwa

ywUy narody dla stolicy rzymskiej, bo zwyciorne bogactwa pienine nie dodaway bynaji

mniej uroku Namiestnikowi Chrystusa, który

e królestw^o Jego nie jest z tego wiata. korzy cie

z tej walki

mówi,

Rzeczywist

odniosy tylko Wochy, mianowi-

miasta woskie (Medyolan, Florencya, Piza, Genua,

a szczególnie Wenecya), które, wyzwoliwszy si od

wadzy

cesarzów niemieckich,

tncego

stanu,

dochodz do

e pod kadym wzgldem

tak kwiwyprzedza-

j wszystkie spóczcsne narody.

TRE ROZDZIAU. Pysznym

z Hcnr>'kiem

Lotaryusz III Supplinburg wje si oddaje mu Saksoni, upokarza

\\'cllem

i

Sztaufów. Std pocztek walki dwu domów. 1138 1152 Konrad III rozpoczyna panowanie Sztaufów. Szykuj si do dugoletniej walki stronnictwa Gwelfów i Gibellinów, które na ziemi woskiej trway po wyganiciu domu Sztaufów, poniewa przeistoczyy si na stronnictwa zasad monarciicznej (Gibellini) i republikasko-papieskiej (Gwelfowic). 1152 1190 Fryderyk I Rudobrody, zjednawszy sobie Welfów (Henr^'ka Lwa), ruszy' do Woch; omijajc Medyolan, poburzy kilka miast mniejszych i koronowa si tak w Pawii, jak w Rzj^mie (1165). Wyprawa do Polski. Na sejmie w Besancon (w Burgundyi) wywizuje si spór z papieem (Adryanem IV) wadz. o 2-giej w\'prawie woskiej narzuca miastom Ustawy Ronlcalskie (1158) i mianuje podestów niemieckich. Burzy Medyolan (1162), przeladuje Aleksandra III papiea, mianuje 3 eh anti-papieów. Ale w 5-ej wyprawie, pobity pod, Legnano przez wojska Lgi Lombardzkiej, upokarza si przed Aleksandrem III w Wenecyi i przyznaje wolny samorzd miastom (pokój Konstancyeski, 1183). Skazuje na bancy Henr>'ka Lwa (Welfa), Bawar>'c oddaje Wttelsbachom; tonie w rz. Salef na wojnie krzyowej. 1190 1197 Henr>'k VI przez zalubienie Konstancy! posiad królestwo Sycylijskie. Chciwy, okrutny i dumny. Zostawi! syna Fryderyka w^ trzecim roku ycia.

—

:

—

wyszo

W

—

1197

— 1208 dwóch cesarzów:

Filip ze Sztaufów

i

Otton IV

domu Welfów. Ostatni po koronacyi spiera si z Innocentym III; wklty, pobity pod Bouvines traci wadze (1215), vic da

z

1218.

-3M — — —

1198 1216 Innocenty III wynosi wadz papiesK na szczyr potgi, upokarza królów, rozdaje korony, nawouje do krucyat, 1215 1250 Fryderyk II, chocia przez papiea Innocentego III na tron cesarski wprowadzony, a przez Honory usza III t3'tukróla jerozolimskiego obdarzon}', do niezalenoci, a nawet do panowania nad Wochami. Pod kltw udaje si do Palestyny na krucyat. Urzdza now administracy i wydaje "konst3'tucye" w królestwie Obojga Sycylii. Bije Medyolaczyków pod Cortenouva (1237), Sardyni oddaje swemu synowi^ (Enzio). Std nowj' zatarg z Grzegorzem IX; za kltw oblenie Rrz\'mu. 1245 na soborze w Lungdunle (Lyon) Innocenty IV detroni-

dy

em

zuje Fryderyka

II.

Chocia

król

Konrad umia obroni ojca od

uzurpatorów, Henr>'ka Raspe i Wilhelma Hollenderskego, lecK poraka pod Parm, zdrada Piotra de Vineis, a szczególnie ujcie ukochanego Enzia przez Boloczyków znkay go. Umierajc,

przywdzia habit cystersa. 1250 1254 Konrad IV ma wspózawodnika wWilhelmie Hol-

—

lenderskim.

1266 Manfred ginie w boju z Karolem I Andegaweskim, który zdobywa królestwo O. Sycylii. 1268 Konradyn, syn Konrada IV, ginie na rusztowaniu w Neapolu

—

ostatni z Hohensztaufów. Rozkwit miast woskich.

ROZDZIA

XIX.

CECHY CYWILIZACYI OKRESU EurO{3a nie jest

w

III-go.

ju barbarzysk; wytworzya si

niej c>'A\'ilizacya rednioVv'ieczna.

§ 78.

Dziki zaprowadzonemu wszdzie porzdko"

s

wi feudalnemu, pastwa zachodnie ju bezpieczne od takiego spustoszenia, jakie zrzdzali dawniej Normandowie, Awarowie, Wgrzy: wic te si wsie, zamki i miasta czciej natrafiaj si pola uprawne wród ciemnych puszcz grzzkich bagien. Wielka podró z powodu lichych dróg jest niebezpieczna i trudna, powozem prawie niemoliwa; wszj-scy, nie konno; jednake na rzekach wyczajc kobiet, znajduj si mosty, utrzymywane przez pana feudalnego, który od przejezdnych i przechodniów wymaga za to opaty (myta) a czasem nie wstydzi si rabowa i obdziera kupców, prowadzcych swoje towar^'. Mosty kamienne zaczynaj budowa mnisi ze zgromadzenia "Prci Mostowych" w. Benzefa (um. 1184), który

mno

;

i

jed ,

rozpocz robot sawnego mostu, narz. Rodanie pod Awenionem ^). Chaupy wieniacze, z drzewa, gliny 1)

Dugoci

blizko

pó

wiorsty (420 metrów), o 21 arkadach (po 33 metrów otworu kadaj-

ukowych, lekko spaszczonych

—

390/^

kupi si pod basztami zamku, a jewie odsobnio, to si ubezpieczaj waami fosami, napenionemi zwykle cuchnc wod. Nikt jeszcze nie dba o wygod, byle mie spokój obroisiomy l^udowane,

li ty^^orz i

i

n od

niespodzianego napadu.

W miastach grube okute

drzwi wakie okratowane okna nadaway nieszkaniom pozór ponury w ciasnych ulicach mieszczai

;

nin nie widzia promienia sonecznego, szczególnie jeli

pitra wysze wystaway nad niszemi.

Nawet

w zamku rycerza b}^vaa tylko jedna wielka sala, gdzie raczy goci

byy

ne

i

przyjmowa wasalów; izby za mieszkali ubogie. Ale budowano ju wspania-

ciasne

e, olbrz3'mie klasztory, kocioy,

domy radne miejskie,

czyli ratusze'^).

ywno ludu poddanego skadaa si przewanie baraniny lub misa koziego; chleba cae prowincye we Francy i atwiej byo o owies. Nie umiano jeszcze soli ryb, ani pali gorzaek; w XII \Yieku we Francyi wyrabia si napój zwany jabecznikiem (cidre), a piwo przyrzdza si bez chmielu. Kady nieurodzaj stawa si przyczyn strasznych mczarni godowych od których ludzie wymierali tysicami, poniewa przy trudnych komunikacyach niemoliwym by dowóz z innych okolic. Bogacze owoczeni podziwialiby potrawy i napoje, podawane dzi w najskromniejszych traktyerniach miejskich, u nich bowiem stoy zastawiay si wycznie z kaszy ytniej,

ytniego

i

nie zna}^

;

j

misiwem, przewanie wieprzowin; na wielkich ucztach ukazyway si cae woy, pieczone w ogromnych

1)

Ratusz, Rathaus, hotel de

lille,

signoria

— 397piecach.

jada

Can

i

Hojno przyjcia zasadzaa, si na obfitoci podejmowa

delia Scala

goci; na

sawnem

przez

Ksi

Werony cay miesic 5,000

wielkiej liczbie biesiadników.

weselu króla czeskiego

Wacawa

gocinnych 190,000. Dopiero w Azyl si panowie z przysmakami, a kupcy wozapoznawali zaopatrywali tam si w przyprawy korzenne, jak scy pieprz, imbier, cynamon. Odzie zabezpieczaa lepiej od zimna, gdy si rozpowszechniy spodnie (w XI w.) a skadaa si z weny, skóry i futra. Król Jan Bez Ziemi nosi zwykle kaftan okadany, spodnie ze skóry cielcej, krótkie bu-ty barankiem wycieane i pas czarny, ale nie mia koszuli; uprawa lnu i konopi rozwija si dopiero od XIV w. okie pótna opacano 87 funtami yta, a królewna francuska w XV wieku otrzym^n^aa na ca wypraw zaledwie dwie koszule. Mczyni zbytko wali, strojc si w kosztowne futra, sprowadzane z krajów pónocnych kobiet}^ byy gromione przez w. Bernarda za frendzle i powóczyste suknie, któremi podnosiy kurzaw. Zaczynaj si te ukazyw-a tkaniny jedwabne. Jaja jedv/abnicze byy przyniesione od granicy chiskiej w roku 550 do Konstantynopola przez dwóch mnichów, w laskach [wydronych, a z Grecyi przeniós jedwabnictwo do Sycylii król Roer w poowie XII w. (1147), zabrawszy w niewol tkaczy z Koryntu, Teb, Aten; po wielu hodowców II liczono koni

,

;

i

zaoeniu za cesarstwa aciskiego Wenecyanie, posiadszy More, urzdzaj jedwabnictwo w pónocnych Woszech i zaczynaj wyrabia tkaniny ze zotymi lub srebrnymi brzegami. We FIandr>'i sony grunt wj'b5'?ea morskiego

ywi

liczne trzody owiec;

cie-

:;

— Soska wena dostarczaa doskonafego matefyau tkaczom wic rozwin si tam wyrób znalvomitycli sukien (flamandzkici czyli falendyszów) i powstay ludne, bogate miasta fabryczne, jak Gandawa, Ypern, Bruegge, Towary wschodnie i róne pikne v/yroby groma" elz si w miastach woskicli, skd wioz je kupcy da Niemiec (doMoguncyi, Kolonii, Bardewiku) i doFranna sawny jarmark

cyi, szczególnie

w

Troyes (czytaj

Zwiksza si szybko ilo pienidzy. Srebrne denary i) bij si wszdzie (i w Polsce), ale coraz mniejsze, otrzymuj nazw krajcarów (ocl krzya:

Troa).

Kreuz) w Niemczech lub Sterlingów (starling od gwiazdy star, wybijanej na jednej stronie) ku kocowi XIII w, ukazuj si grosze czyli grube denary (grossi denarii) z tych najsawniejszymi stay si praskie, wybite z rozkazu króla czeskiego Wacawa II (pierwszy raz w roku 1300 przez myncarzy, sprowadzonych z Lombardy i Florencyi). Ze zota bij si floreny we Florencyi (od 1252 r.) i dukaty czyli cekiny w Wenecyi, tak zwane od wizerunku doy (duxduca) lub od nazwy gmachu (Zecca), w którym mie-^ §cia si mennica. Przy wikszych wypatach waono pienidza na funty (rzymskie za I-CS-rolaW-go, z których, powstay z czasem monty: livre francuski 1 lub lira woska przy znacznem zmniejszeniu wagi)

~

;

,

i

grzywny

czyli

marki;

z

tych najlepszej

wiary

uy-

waa grzywna koloska, waca okoo pól funta. Ceny byy okoo 20 razy nisze od dzisiejszych 2). Roz1)

Porównaj

str. 67,

Naprzykad w Anglii w r. 1172 wól kosztowa 2 szyling? czyli okoo 1 10 funta sterlingów dzisiejszego, a okie sukna czerwonego 53''2 szylingów, wic blizko 3 woy. 7 2)

—

— 309 — wic

wija si

gospodarstwo pienine.

Cesarze me-

mieccy, zbierajc wojsko na woskie wyprawy, wy-

magali podatku po trzy funty srebra na kadego rycerza, po funcie na kadego pachoka, prócz koni, -elaza na podkucie i rónyci pakunków. Ksita niemieccy miewali po kilka i kilkadziesit tysicy grzywien srebra dochodu; arcybislfup koloski 7,000, salcburski 20,000, margrabiowie brandeburscy po 50,000; król czeski po 100,000. Za najbogatszego pana w XIII wieku uwaany by Ryszard kornwalijski, brat króla angielskiego

Henryka III, i^cesarz niemiecki, wamajc>' dochodu po 370,000

ciciel kopalni cynow\'ch,

funtów szterlingów.

Najwysz wadz, a raczej powag wieck Europie zachodniej piastowa cesarz rzymski. Narzuca on swe zwierzchnictwo modocianym pa-» stwom sowiaskim i królestwu Wgierskiemu, dobi§ 79.

w

ja si panowania nad Wochami, lecz nie wywiera adnego wpywu na królów Francy i Anglii, którzy mogli wyprowadzi na wojn niemniej liczne hufce i

rycerstw^a.

Wszysc^^

ci

monarchowie, stojc na szczy-

systemu feudalnego (§ 24), maj szczupy zakres wadz>% rzdz nie calem pastwem, lecz tylko cie

w

dziedzicznych swych ziemiach.

W posiadociach

str.

w

Historyi Star'lko osobniki, jak np. pojedynczy ludzie (Jan, jest Piotr itp.) pojcie za rodzajowe: "czowiek" tylko dwikiem gosu, poruszeniem jzyka, wyrazem imieniem (nomen). Std posza nazwa nominalistów, nadaw^ana zwolennikom takiej nauki 1), Wystpili przeciwko nim realici, jak Gwilelm de Champeaux (czytaj: Szampo, f 1121 r.) i i\nzelm arcybiwszyskup kantuaryjski ( f 1109 roku), tómaczc, ogólscy ludzie stanowi jeden rodzaj "czowiek," no, uni\versalno mieci si w kadym osobniku. nawat istniaa rzeczywicie przed stworzeniem osobniZ tych twierka (na podobiestw^o idei Platoskiej) dze zasadnicz3xh wysnuway si nastpnie zagadniePonienia o Bogu, wiecie, obowizkacli czowieka. posiadano bardzo szczupe i niedokadne wiado-

gadnienia filozoficzne,

na otrzymaa

nazw i

e

—

;

e e

:

.

wa

o w^szechwiecie, a nawet o ziemi, wic filozofowie redniowieczni usiow-ali rozwiza tak trudne

moci

pytania za

pomoc

1) Roscelin twierdzi,

cisego rozumowania wedug

lo-

e Trójca Sw. musi skada si z trzech

oddzielnycli istot (indywiduów),

gdy

inaczej nie istniaaby

w

rzeczywistoci. Synod SoassosW potpi takie tómaczenie Naczeln Izasad jako prowadzce do uznania trzech Bogów. najprzód nominalistów byo: universalia post rem, to znaczy, istniay rzeczy, a póniej umys ludzki nadawa im nazwy i two^ rzy pojcia.

e

— 406 —

.-

giki (raczej dyalektyki)

biegoci

w dysputach

i

aochodzili do niepospolitej

W pismach Ojców Kocio-

i).

a

znajdowali wyjtki z filozofów greckich, Platona i Arystotelesa; wszake z pomysów pogaskich korzystali

m.ona byo pogodzi z Piwielk ciekawo w suchaczach, si tumnie nawet z obcych krajów.

o tyle tylko, o

smem w.

ile je

Budzili oni

którzy zbiegali

W XII wiekii umia szczególniej pociga do wykadów

swoich Piotr Abelard (1142), ucze wyniitenionych przed chwil realistów. Naucza w Paryu, potem w opactwie St, Denis, nareszcie w lenem ustroniu nad brzegiem Sekwany, gdzie uczniowie zaoyli ogromne obozowisko, zwane Paraklet, Lecz sawa rozgona nie uchronia go od wielkich cierpie okaleczony przez :

on

zemst, musia rozsta si z swoj Heloiz oskarony o heretyckie pojmowanie Trójcy Przenajwitszej, musia jedno z swych dzie spali wasnorcznie w obecnoci legata papieskiego przeladowany przez w. Bernarda, naczelnika szkoy mistyków, na siebie wyrok synodu (w Sens, 1140 r.), skazujcy go na uwizienie w klasztorze, a wszystkie dziea jego na spalenie 2), ;

;

cign

Przez stosunki ze wiatem jnuzumaskim, zawizane w czasie krucyat, doktorowie nabyli nowych wiadomoci i zapoznali si z wielu dzieami Arystotelesa, które zostay przetómaczone z arabskiego na rozkaz

Fryderyka II-go Sztaufa.

wi

1) Jeden z III, ten

e

-

To te w XXIII-m

wie-

doktorów, Wibald, dowodzi cesarzowi Konrado-

ma trzy oczy.

2) Grobowiec jego rzu Pere Lachaise.

i

Heloizy znajduje si

w Fasyia

na cmenta*

j

(^407

—

ku ukazuj si jeszcze znakomltsi scholastycy: Al bert Wielki, Tomasz z Akwinu i Jan Duns Scott. Albert Wielki(Albertus Magnus z Boellstaedtf 1280) dominikanin, chwilowo (1260 2) biskup ratysboskif naucza w m. Kolonii o rodzaju, stworzeniu wiata. Bogu, wolnej woli itp., przerabiajc myli filozofów greckich i arabskich wedle zasad wiary chrzecijaskiej. Zajmowa si te rónemi naukami, a napisa 21 grubych tomów. Wspóczeni opowiadali o nim, zrobi mówic i w ogrodzie ki asztornyni^zrobi z zimy wiosn (zapewne urzdzi cieplar-

—

e

ni?)

e

gow

•

Sw. Tomasz z Akwinu

(f 1274 r.) ix>chodzi z mohrabiowskiego rodu, lecz nie szuka wieckicli zaszczytów. Uczy si w Paryu i w Kolonii (u Al-

nego

wstpi do zakonu Dominikanów i pisa dziea (18 foliaów^), z których najznakomitszem jest: Summa Theologiae, zawierajce 3,000 pyta i 15,000 odpowiedzi. Glbolco bada Arystotelesa i po^^ przednich scholastyków, tómaczy tajemnice wiary lecz twierdzi, filozofia wierze i podlega powinna. Teologowie póniejsi uznawali go za najwyberta W-go)

,

liczne

suy

e

sz powag

(doctor universalis, doctor angelicus)

jego imienia zwali 'si Toinistami. jego dowodzenia franciszkanin,

Duns Scott (Scotus, lektycznych i sta si logów: Skotystów.

rodem

i

od

Zbija jednalc z Anglii,

Jan

f 1308) biegy w dysputach dya* zaoycielem drugiej szkoy teo* ,

W

uniwersytecie paryskim (w Sorbonnie) codziennie znajdowa si jeden franciszka* nin

w

gotowoci do zwodzenia sporów filozoficznyci

z Tomistami,

,

— 408 — Historya zawdzicza

te duchowiestwu najwi-

ksz ilo wiadomoci

swoich o Wiekach rednich. Roczniki czyli annale (str, 70) staj si oraz liczniejsze i obfitsze pisze je zwykle mnich w kadym wikszym klasztorze, a czasem opat i biskup. Otto biskup Freysingen, brat cesarza Konrada III-go, w Kronice sy/ojej skreli dzieje powszechne od Adama 'cer-

stwa zachodniego, nie mog obroni swych posiadoci od greckich Komnenów i wadców ormiaskich^) traTurkestan i nareszcie poddaj si Mongoom (KajKozru 1243 r.). Wielk potg posiad Saladyn, syn

c

zaoyciel dynastyi Ejubidów, lecz ta dugowieczn nie bya ^). Sutan Ejub (1240 1248) otoczy si gwardy Mameluków czyli Czerkiesów, zakupywanych na Kaukazie. Ci zabili jego syna (Tuokrzyknli sutanem wodza swego, Birad-szacha) barsa. Ten waleczny, chytry, srogi wadca Egiptu nai DamaszJku sta si wrogiem chrzecijan i pobi

Ejuba

i

i

—

i

Kilid Arslan (f 1107 r.\ Malik-Szach, Areddin, Kilid ArKaj-Kobad, Kaj-Kozru. 2) Najznakomitszym z tych by Leon II, który okoo r. 1180 panowa nad Cylic^^, Izaury, okolic górnego Eufratu; otrzyma koron królewsk od papiea Celestyna III (t 1216 f-)3) 17 synów jego wywaszczy brat Maek Adel (Almalik Aladi 1194—1218), potem Kam'A\''ano

znaway tylko dla Boga.

tak cze, jak inne ludy wy Mongo posiada bardzo sa-

be uczucie religijne i bardzo poziome pojcia o bóstwie

sam sobie robi bawana z wojoku, ofiarowa mu pierwsze

mleko od klaczy lub krowy

dego jada, ^cJlI

i

swego

ale

w

razie

boka na

i

pierwszy

jakiego nieszczcia, wywle-

próg namiotu, obi kaczugiem

wyrzuca precz, a zastpowa go innym

ten

w

bdzie lepszym opiekuneni dobytku

Han by nie

go

nadzieji, i

e

zdrowia.

czem wikszem od bóstwa, poniewa byo obi kaczugiem.

przeto

mona

ks od ka-

^

— 424 Urzdziwszy swe hordy,

Czyngis-Han

wkrótce

—

najprzód do Chin(1209 r.) wyruszy na podboje Raz odparty, przedsiwzi drug wypraw, zburzy

70 miast, zdoby stolic za pomoc podkopu po 3-Ietniem obleniu, wypdzi cesarza na poudnie i podbi pónocn poow pastwa "niebieskiego." Potem wkroczy do Chowarezmii, pobi potnego Mohameda i poburzy miasta jego. Ciiwie wyci

W

100,000 ludzi

wia konie w

ciók.

;

w

syncej z biblioteki, staa ksiki kaza rzuca na pod-

Bucharze,

meczetacli,

Oddziela zwykle rzemielników i tych zaniewol; reszt ludnoci mordowa. Jeli

biera w si miasto poddawao bez walki, nie pali budowli; mieszkacy jednak byli wycinani lub w jassyr pdzeZ Turkestanu szed do Persyi, Hindustanu, a ni.

wszdzie zrzdza takie spustoszenia, e^w powrocie hordy jego doznaway godu. Jedna horda przesza. przez Kaukaz do Europy i uderzya na Kumanów czyksit ruskich, li Poowców; ci wezwali na pomoc lecz w bitwie nad rzek ponieli okropr.) (1224 porak; polego trzech ksit Mcisawów. Ju Mongoowie zapucili swe zagony do Dniepru, gdy

Kak

n

rozkaz Cz}Tigis-Hana

powoa

szny ten zdobywca dochodzi 70 *o

wybra si po raz

mier

(1227

r.);

trzeci

do odwrotu. Stra-

ich

lat

wieku;

pomimo

Tu zaskoczya go

do Chin.

Mongoowie, niosc

jego

zwoki do

H porak; polego trzech ksit Mcisawów. Mongoowie rozkaz

zapucili swe

Ju

zagony do niepru, gdy

Czyngis-Hana powioa

ich

szny ten zdobywca dochodzi 70

do odwrotu. Stra-

lat

wieku;

pomimo

—

— 425 — to

wybra si po

mier

(1227

r.)

raz trzeci ;

do Chin.

Tu zaskoczya go

Mongoowie, niosc jego zwoki do

zabijli po drodze kadego, kogo spotutrzymania tajemnicy. Ruiny pokrywa blizko poow cywilizowanej Azyl; przeszo 5 milionów gzupa wiadczyo o bezlitonem, nieludzkiem okruciestwie tego niszczyciela, który najwysze szczcie okreli nastpnemi sowy: "Najszczliwszym jest ten, co ciga zwycionych wrogów, rabuje ich mienie, dosiada ich koni, upaja si zami ich krew-

Karakorum,

kali,

dla

y

nych, uciska ich

Godno

ony

i

córki.

otrzyma Oktaj (1227; si pastwem Chowarezmijsklem, a synowiec (syn zmarego ju najstarszego z braci: Czuczego) Batu otrzyma dowóTen dztA\'0 nad trzema hordami i stepy w Europie. wtargn w roku 1237 na Ru wschodni, pobi wielkiego ksicia Jerzego II-go nad rzek Siti, zburzy jego stolic m. Wodzimierz; zwróci si nastpnie ku wielkiego hana

1241) dwaj bracia jego ;

^)

podzielili

poudniowi, zrobi kup gruzów z bogatego, ludnego Kijowa, nareszcie podzieli swe wojsko na dwie czci z jedn poszli Bajdar i Peta do Polski, znieli dwakro wojewodów polskich, zburzyli Lublin i Kraków, pobili rycerstwo lskie I niemieckie pod Lignic (1241) lecz, nie mogc zdoby zamku, skierowali si ku poudniowi i przez Morawy, gdzie doznali poraki od wojewody czeskiego (Jarosawa ze Szternberka) poczyli si z Bartu-Hanem, który tymczasem na czele drugiego wojska pobi króla wgierskiego Bel IV na^ :

,

1)

Dagataj

i

Tuli.

^

rzek

Sajo

i

— 426 —

strasznie

pustoszy

Wgry.

austryacki (Fryderyk Wojowniczy)

eaw

l)

Ju ksi

(Waj si o walki nad Dunajem, gdy Ba-

gotovv'al

i

król czeski

tu otrzyma wiadomo o mierci Oktaja ^). Wnet wydat rozkaz odwrotu i hordy jego, kierujc si szlakami poudniow3'mi przez Chorwacy, Serbi, Bugary, doszy do stepów Czarnomorskicli, a potem na Wog. Tu dowiedzia si Batu o dokonanem ju obwoaniu wielkiego hana (Gajuka) zatrzyma si wic i zaj koczowiska w okolicach morza Kaspijskiego. Tak powstaa Zota Horda czyli Kapczak, która panowaa nad Rusi a z czasem (XV-m wieku) horda Krymska, która bya plag dla Polski, Litwy, ;

W-

Bugaryi.

gier,

W 1370

Azyi Mongoowie panowali nad Chinami (do r.)

i

obalili

kalifat

Bagdadzki (1258

r.).

Ostat-

by

Al Mostaasem, czowiek skpy, niedony i ulegajcy lepo zdradzieckim radom swojego wezyra szyity (Mujaddedina). Gdy nadcign Hulagu, brat wielkiego hana (Mangu, nastpcy Gajuka), kalif pojecha do obozu mongolskiego i ju stamtd nie wróci, poczem nastpi szturm i zburzenie Bagdadu. Rabunek i morderstwa trway przez dni

nim

40,

Icalifem

zgin miao

800,000 mieszkaców.

Ale od czasów Koblaj-Hana (brata gu) zaczyna si podzia

Zatrzli oni raz po jego mierci

1)

i

jeszcze

znikli z

i

nastpcy Man-

upadek pastwa Mongoów.

Azy

pod Tamerlanem,

widowni dziejowej.

Pod Klosterneuburg, niedaleko od Wiednia.

lecz;

TRE

ROZDZIAU. Dynastya Ejubidów (Saladyna) pazdetronizowa wódz Mameluków Binuje do roku 1248, kiedy bars; syn tego, Seledyn, zdoby Akk, ostatni szcztek królestwa Jerozolimskiego 1291 r. Chowarezmia w polowie XI I-go wieku staje pastwem nie-

j

zalenem, rozszerza si na cay Turkestan i Persy. Lecz Mahomet III Kobeddin zosta pokonany przez Mongoów 1224 r. 1206 r. Temudyn, Mongo, uznany Czyngis-Hanem. 1209 1227 r. Mongoowie podbijaj Chiny, Ciowarezmi, dociodz do Indyi i do stepów Czarnomorskicli w Europie (bitwa nad rzek Kak). 1237 r. Najcie Batu-Hana na Ru wschodni. Bitwa nad

—

^1. Siti.

1241

pnic,

r.

1258

r.

Mongoów

na Polsk nad rzek Sajo. Hulagu burzy Bagdad i znosi

Najcie

Oomucem

i

Wgrj'; bitwy pod Li-

i

kalifat

Abbasydów.

»

ROZDZIA XXIL

SOWIASZCZYZNA

W wiekach

XII

i

tych

VGRY.

XIII dla modocianych pastw

sowiaskich nastay czasy

Jce w

I

wielkiej niedoli.

pastwach rody (Ruryka,

Panu'

Piastów, Prze-

myla) rozmnaaj si w liczne potomstwo, a niedojrzaym tym ludom zdawao si-susznem, iby kady potomek panujcego mia wasne, oddzielne pastwo pod zwierzchnictwem kiem czonka rodu. ski

i

seniora, czyli najstarszego wie-

Std wynik

Czech na ksistwa

podzia Rusi, Pol-

udzielne.

Podobne koleje

przebywaa niegdy monarchia Franków ta jednak

zachodzia rónica,

(§§ 19, 36,

i ludy sov/iaskie

y

groniejszych,

tu

podziaowego wyszy najpierw Czechy

ni

Frankowie, ssiadów. (z

37)

mia-

Z zam-

kocem

XII wieku), nastpnie Polska (z kocem XIII wieku) W. Ksistwo Moskiewskie (w XV wieku). Prawo starszestwa rodowego nie ukaz>'wao si tylko w Sowian czynie Poudniowej (na pówyspie Bakaskim), która v/ tym okresie przeja si wpywami bizantyzmu.

najpóniej

429

SOWIASZCZYZNA POUDNIOWO-

A)

WSCHODNIA. 1)

§

85.

Carstwo Nowo- Bugarskie.

Prawie

1

70 lat zostawali Bugarowie pod pa-

nowaniem Greków; powstali

ju wytrzyma ucisku

w

roku

11 86, nie

mogc

upiestwa urzdników Izaaka Angelos 1). Jan Asien, bolar, opoliczkowany przez greckiego wodza, przyby z bratem swoim, Piotrem, do m. Temowa i, zgromadziwszy lud w cerkwi, podnieci go obietnic opieki w. Dymitra do pochwycenia za bro. Pierwsze potyczki byy niepomylne; Asien uciek, lecz wkrótce ukaza si znowu, prowadzc hordy Kumanów (Poowców) odtd zwyciy z kolei trzy wojska bizantyjskie i po bi samego cesarza (1190 roku). Tak powstao pa stwo Nowo-Bugarskie, ze stolic w Temowie. Obaj zaoyciele niedugo cieszyli si panowaniem zginl bowiem od m.orderczej rki (x\sien w 1 196, Piotr 1 197 r Trzeci brat, Kalojan, opiewany przez lud jako "car pod Kalijamczo" (1197 1207) pustoszy Tracyc przezwiKonstant>'nopola, bo chcia zarobi na mury sko Grekobójcy (jak niegdy Bazyli zwal si Bugaro2bójc);z radoci te widzia obalenie cesarstwa Bizantyjskiego przez acinników, szuka przyjaznych nimi stosunków, podda si papieowi, z rk jego (Leona), przyj koron królewsk, bero i chorgiew

podatkowego

—

z

wyobraeniem

w

Piotra (1204

i

a

r,)

Aleksander Bald-

1) Bezporednim powodem powstania by nowA' podatek, natoony na pokrycie kosztów weselnych cesarza IzaaJca.

- 430 — win odrzuci z pogard przyjazne owiadczenia; Avic Kalojan przyj wezwanie ludnoci greckiej i ruszy z posicow liord Kumanów pod Adryanopol, gdzie te odniós zupene zwycistwo (1205 r.). Odtd przestaje on uznawa papiea staje si wrogiem eesari

.stwa acislciego.

Najwietniejsz cliwil w dziejacli Nowej Bugaryi jest panowanie Jana Asiena II (1218 1247), Ictóry by synem "starego Asiena.'" Korzystajc ze sasi przeciwko nim z Greboci acinniców i

—

wic

kami,

naby duo miast,

tak,

i granice jego dotkny

Przyozdobi Ternowo gmaciami cerkwi, w której do dzi dnia znajduje si jego napis pamitkowy. On jeden ze wszystkicli Asienów umar mierci naturaln, Z jego synów modocianyci 1) "^eden by otruty; drugi, zamordowany podczas rozruciów w stolicy, zakoczy dynasty 1257 r. Dwaj trzeci mórz.

i

nastpni cirowie zwali si wprawdzie Asienami,

w

istocie byli

pociodzenia serbskiego

lecz

2).

Pod nastpn dynasty Terterydów s) Bugarya stawaa si coraz sabsz. Car Jerzy Terteryj nie móg^ si oprze najazdowi Tatarów (1285 r.) i wyda musia córk za syna baskiego (Czoki, syn Nogaja), który póniej

wystpowa

—

jako pretendent do tronu,

Z

—

Michai II Asien (1246 Kaliman (1241 1246) 1257). Konstanty Asien (1258 1277), obrany carem przez bojarów, by prawnukiem Nemani, upana serbskiego; usuna go od wadzj' ona, Greczynka Mar)'a (córka Teodora Laskarj-sa, ce1)

I ^

2)

i

—

sarza nicejskiego), i rzdzia w imieniu syna Jana Asiena III (1277 ^-1280); znienawidzona za intrygi. 3) Pochodzili z tej dynastyi: Jerzy Terteryj I (1280— 1292)i po3-letniem panowaniu bolara Smilca i tatara Czoki, Teodor Swtslaw (1295—1322) i Jerzy Terteryj II (1322—1323).

-

i

—431

—

cesarzami greckimi wojny wypada}' niepomylnie,

chocia carowie eni si zwykle z ksiniczkami greNadto wyamuje si z posuszestwa wadca Bd}'nu (Widdynu) boar Szyszman, którego syn Micaa dostaje si nareszcie na tron (1323 r.) i rozpoczyna ostatni dynasty 1), Upadek jest coraz widoczniejszy; Bugarowie nie mog si opiera królom Serbii, a jeszcze trudniej im byo mierzy si z Turkami. Gdy nadeszy chwile walk ostatecznych, carstwo znajdowao si z podziaach i skadao si z trzech Bugaryi 2), Wic Szyszman III musia przyj hodownictwo tureckie (1370 r.). a potem doczelca jeszcze zdobycia i zrabowania Ternowy, oraz obalenia ckiemi.

,

carstAva swojego (1393

2)

§

r.).

SERBIA.

Soral^owie czyli Serbowie osiedlili

86.

si ju za

panowania Herakliusza okoo 630 roku, nad rzekami Moraw, Bosn i na wybrzeu Adryatyckiem (gdzie stano miasto Dubrownik czyli Raguza) lecz nie r>' cho dali si pozna w hlstoryi, bo yli pod sab wadz kilku upanów. Popadli pod panowanie Buga,

rów,

wted}' przyjli

i

wiar chrzecijask;

upan Muntymir okoo

. Cyryla

stwa 1)

Naleeli do

i

niej

Metodego, :

w okoo za

867 roku

Micha (1323—1330),

1000 roku pod-

który

z Serbami pod Velebud, Szyszman II (f 1331), (1331 loG5), który si oeni z pickn

—

szman

III

najpier

czasie apostol-

zgin wbitwie

Jan Aleksander

ydówk Teodor,

(1365—1393).

2; Tcrno\vska,

Bd}'aska

i

Dobrudza.

i

Szy-

— 432 — wadny

carowi Samuelowi

upan Wadimir za^uyl

miano witego. Gdy po upadku Bugaryi nastao panowanie Greków, potomek rzeczonego Wadimira, Stefan Wojsaw, w roku 1040 zniszczy wojsko cesarskie w Vtrwozach Czarnej góry (Montenegro) i tym sposobem zapewni niepodlego krajowi swemu. Synowi jego, Michaowi, papie Grzegorz VII przysa koron królewsk, lecz w owym czasie Kosobie na

ció by ju w rozerwaniu wic Miclia nie uywa naprzyczya si do Ko:

danego sobie tytuu, a Serbia cioa Wschodniego.

W

nastpnem XII-m stuleciu wywysza, si ród Nemaniczów, któremu Serbia zawdzicza najwietwspomnienia przeszoci swojej. upan RaStefan Nemania (1144 1200) umia pokona starszych swych braci i zmusi wszystkichinnych upanów do posuszestwa sobie; zwa si "Wielkim upanem;" zrcznie posugiwa si pomoGreków, ecz im nie ulega i kilka miast zabra; wita uprzejmie i okazale w m. Niszu cesarza Fryderyka Barbaross, dcego na wypraw krzyow sam by wielce gorliwym chrzecijaninem, wytpia szcztki pogastwa, przyozdobi wspaniale klasztor Chilandar czyli Carsk na górze Atos; nareszcie, porzuciwszj' tron, wstpi do tego klasztoru i umar tam Jako zakonnik. Syn jego Stefan Pierwowienczanniejsze

scyi

—

(Rasy)

c

;

awr

—

ny (1200 1224), poszukujc pomocy przeciwko Woeni si z córk doy weneckiego, Ann Danwszed w ukady z papieem Innocentym III, dolo, który mu przysa koron królewsk. Ale stosunkom grom,

i

takim

by

przeciwny brat Stefana, Rastko; ten wsta-

_ 433 — pi do klasztoru na górze Atos, pod imieniem Sawwy, na miano witego i otizyma godno arcybiskupi. Ulegajc wpywom jego, oraz caego duciowiestw^a serbskiego, Stefan powróci do Kocioa Wschodniego, a wtedy ukoronowa go w, Sawwa w m. Skopie 1209 roku. Odtd Nemanicze uywaj tytuu krala, doznaj wielkiej czci u ludu i bywaj zwykle zaliczani w poczet witych wtedy nawet, kiedy ycie ich byo pokalane zbrodniami. w. Sawwa, ©siadszy w m. Uycy, sprawowa rzdy nad duchowiestwem i sta si bohaterem licznych legend (t 1236 r.). Mia wskrzesi Stefana, eby dopeni na nim postrzyyn zakonnych. Koronowa z kolei dwóch jego synów ^). Trzeci syn, Stefan Urosz I, zwany Wielkim, odpiera Mongoów (1255 roku), wojowa 2 Wgrami, posun granic swoj ku poudniowi kosztem Greków, wywiera wpyw na Bugary. Zosta jednak sam zrzuccny z tronu przez syna, Dragutina.

zasuy

—

3)

a)

RU.

Wielkie ksistwo Kijowskie.

M-

Jeszcze w poowie Xl-go wieku Jarosaw § 87. dry przed mierci podzieli pastwo swoje midzy 5-ciu synów (patrz genealogi Nr. 12), zalecajc, aby

modsi szanowali 1)

starszego brata, jak ojca.

Tak si

Radosawa (1224—1230) Wadysawa (1230—1237); po I (1237— 1272>

nich Stefan Urosz

i

— 434 — zacza epoka podziaów

Rusi prócz 5-u ksistw, roz;

danych synom, powstao jeszcze 6-e ksistwo, Polo-| ckie, nalece do potonków Braczysawa Izlasawicza ). Stoeczny Kijów mia zawsze nalee do najstarszego z czonlców rodu. Tym najstarszym by Iziasiaw (1056

— 1078).

Na stepach Czarnomorskici ukaza si wtedy wanie lud koczowniczy Poowców czyli Kumanów, który, zwyciywszy Pieczeniegów, zacz napastowa poudniowe granice Rusi. Iziasaw cliciaich odeprze, lecz poniós dotkliw porak. Mieszkacy Kijowa dali ora i koni, eby raz jeszcze stoczy walk z "pohacami," lecz on odrzuci ich prob oburzeni Kjowianie wygnali go za to. Iziasaw wezwa na po;

moc swego ciotecznego brata, króla polskiego, Bolesawa II miaego, który wprowadzi go znowu do stolicy (1069) Nie dugo wszake siedzia na tronie wielkoksicym wyparty przez brata wiatosawa czernihowskiego, przybieg znowu do Polski, ale tym razem .

:

nie uzyska opieki od Bolesawa Udawa (str. ). si przeto do cesarza Henryka IV, a potem do papieGrzegorza VII. ze swemi skargami i probami. Dopiero po mierci wiatosawa, Bolesaw da wojsko polskie Iziasawowi, które dopomogo mu do odzyskania tronu (1077) znów na czas krótki, poniewa w

a

roku nastpnym pad w bitwie z Olegiem witosawiczem, Borysem Wiaczesawiczem i sprowadzony-

1)

Linia

by synem z

Poocka

moe nie naleaa do domu

Rohniedy, ale nie wiadomo

Wodzimierzem -tym,

dem.

czyli z

z

którego

pierwszym

jej

Ruryka: Iziasaw

maestwa: czy

mem Roiwoto-

— 4ci5 — mi przez niego Polowcami pod Czernihowem, na

"ni-

wie Nieaty." Ostatni z

Wsiewood

yjcych wówczas synów (1078

— 1093),

Jarosawow>'ch zasiadszy na "stole ki-

jowskim," nie zdoalDy utrzyma ksit w zgodzie pokoju, gdybj'^ go nie wspiera dzielny syn jego Wo-

i

Monomach. Ten zjednywa sobie druyiojnoci, duchowiestwo pobonoci, a lud cay pilnoci w sdzeniu spraw walecznoci w czstych wyprawach na Polowcó^, To te Kijowianie po mierci Wsiewooda zapraszali go na tron, ale Modzimierz

n

i

nomach

przyj

mu

godnoci, ponieprawo starszestwa naleao do syna Iziasawowego witopeka. Panowanie tego ksicia (1093 nie

ofiarowanej

wa

—

13) byo nieudolne: nie umia ani granic broni,' waniom krewnych zapobiega. Dopiero za staraniem Monomacha przyszed do skutku zjazd w mie•

1 1

ani

e

cie Lubeczu, gdzie uchwalono, kady z ksit po-, winien pozostawa przy posiadociach, po ojcu odziedziczonych; nadto utworzono now dzielnic Ha-

—

(Ru- Czerwon)

potomków najstarszej linii Jarosawowej (Wasilka i Woodara). Monomach te zaprojektowa wspóln wyprawi na Poowców. istoi cie dwa razy wychodzili ksita na stepy, dotarli do rzeki Donu odniel? wielkie zwycistwo, opiewa;ne

licz

dla

W

a

i

w

pieniach ludow^ych.

witopek zmar

bezdzietnie,

Kijowianie znowu

Monomacha, on za znowu si wymawia, wskazujc na starsz lini wlatosawiczów. Ale ci zapraszali

cignli na

siebie

powszechn nienawi chciwoci

— 436 — sprowadzaniem upieskich Poowców ^) wic na po^ wtórne naglce zaprosiny uleg Wodzimierz Moi

:

nomach

(1113

— 1125)

c.

Niektórzy z

ki, iecz

musieli

przyj godno

i

wielko-ksl-

ksit próbowali wystpi do wal-

ukorzy si przed

em, wypróbowanym w

jego

zwyciskim or-

83 wikszych wyprawach.

Z Konstantynopola przysa mu cesarz grecki "czapz koron, któr si przechowuje do dzi dnia^). Prócz Kijowa, posiada Monomach Nowgorod, Wo-

k"

y

Wog

pooone (Rostów nadwoask krain odda' t Ostatni i Dugorkiemu, Ictóry wród swemu Jerzemu synowi (Mery szerzy kolonizacy etc.) sofiskich plemion 1 r.) zaoy (okoo czasem m. Moskw. v/iask i z 147 Najstarszy z synów Monom.acha, Mcislaw (i 125 1 132) zasiada na stolicy kijowskiej równie na daOpierali mu si ksita pooccy, lecz munie ludu. Ród sieli ustpi z ojcowizny i ucieka do Grecyi. Monomacha sta si najpotniejszym wród potomków Rurykowych, lecz w jego onie powstay te niei

ziem.ie

wschodnie, nad

Suzdal).

—

Izlasaw

snaski,

II

M cisawicz,

ulubieniec

ludu,

jako nie posiadajcy prawa starszestwa, móg rzdzi w Kijowie tylko w imieniu dobrodusznego stryja swego (Wiaczesawa), po jego za mierci musia stacza walki nie zawsze pomylne z drugim stryjem, Jerzym Dugor^kim, I z ksitami linii czemihowskiej ^).

Usadowi si

wreszcie Jerzy

Dugorki w

1) Najwicej zawini Oleg, przezwany "Gorysawicz," bo zrzdzi na Rusi wiele niedoli. Moskwie, w Zbrojowni 2) cigu tych walk Iziasaw II wzywa pomocy Wgrów 3)

W W

(Gejzy

II).

— 437 — panowa do mierci (i 1577.;, lecz potem znowyniky rozterki, gdy Kijowianie powoali na tron modszego w rodzie, Mcisawa II-go. Sjai Jerzego, Kijowie

i

v/u

Andrzej Bogolubski,

ksi Rostowa,

reszcie przymierze jedenastu

ksit

i,

skojarzy naotoczywszy Ki-

jów ogromnem (60-tysicznem) wojskiem, zdoby go i zra-bowa srodze w r. 1169; lecz, posiadszy godno wielko-ksic, wróci do swej"zalekiej" krainy t-mieszka w nowo-zbudowanem miecie Wodzimierzu nad Klam, które odtd staje si stolic zamiast Kijowa,

WIELKIE

b)

§ 88.

noc

KSISTWO WODZIMIERSKIE.

Przeniesienie stolicy

byo pocztkiem

wielko-ksicej na pó-

wielkiego przewrotu

w

dziejaci

Rusi.

Ksita

panowali dotychczas prawie niezalenie

na dzielnicach swoich. Kady z nich wybiera danina swój u5'tek, sdzi sprawy w dziedzicu swego teremu (paacu), mia swoj druynC, która bya jego gwardy, orszakiem i wylconawcz. Druyna modsza (gridi, otroki, dietskije, dworzanie) pe-

n

sub

nia nietylko dworskie posugi, ale te cigaa podatki, chwytaa winowajców, wykonywaa wszelkie rozkazy ksice; starsza druyna, czyli wiksi ludzie (bojarowie) stanowia zaufan rad ksicia i dostarczaa wyszych urzdników. Dobry knia musia by gocinnym hojnym dla drujaiy; taki miewa licznych i dzielnych wojowników, przybywajcych nawet i

z daleka, czasem z obc^xh krajów.

:

.

— 4oS — Lu^

pdzi ycie w

wiejski

pracy przewanie nie-

wolniczej, jako "raby" czyli wiekuici niewolnicy, lub

jako "kabalni"

i "zakupnie" tj. niewolnicy czasowi, a przedajcy si za dugi. Ale po miastach utrz^-mywa si zwyczaj staro-sowiaski zbierania si tuma-

mi na wieca dla obioru urzdników ziemskich i naradzania si nad wanymi dla ogóu wypadkami miasta mniejsze ulegay wiecom miast wikszych: Kijowa, Nowgorodu, Poocka, Smoleska, Rostowa. I ;

kniaziowie nie mieli

wanych spraw poczyna

sa-

mowolnie, bez przyzwolenia wiecu. Kijowiane umieli niemiego sobie ksicia wyprawi, a miego na tron zaprosi Andrzej Bogolubski ^) nie lubi rzdów wiecowych, bo chcia by samowadc ("samowastiec") Dlatego to wzgardzi Kijowem, a nawet wasnym ludnym i bo.

.

gatym Rostowem, przenoszc Wodzimierz, którego ubodzy mieszkacy nie znali wieców i pokornie suchali ksicych rozkazów. Niedugo cieszy si wa-

dz;

zabili

wo

(1 1

go bojarowie, znienawidziwszy za suroWszake pomimo tak strasznego wy74 padku jego pozostaa wzorem dla nastpców, dla wszystkich ksit pónocnych. Rostowianie daremnie próbowali wyzwoli si z pod r .)

.

dno

wadzy synów

Jerzepo

Dugorkiego

z

pomoc zapro-

szonego ksicia innej linii (Mcisawa Chrobrego) pokona ich Wsiewood III zwany Wielkiem Gniazdem (i 176 1212). Ten pracowa wytrwale nad po-

—

mnaaniem posiadoci 1)

Zwany tak od

i

dochodów swoich,

wsi swojej Bogolubowo.

ale

sawy

—

4:jy

—

ryz^-kownych przedsiwzi unika. Wola podnieca rozterki midzy wojowniczymi ksitami poudniowej Rusi i czatowa na jak wojennej nie szuka

dogodn

dla

vsiebic

ludnym

i

okoliczno. Jako zagarn ksiNowgorodzie, podówczas ju

W

stwo Kazaskie. bardzo'

i

Ijogatym z rozlegego iandlu, rz-

dzi ciemisko przez swego "posadnika" (namiestnika), nie sza*nujc przywilejów, przez Jarosawa diego nadanyci. Tu wszake spotkao go niepow^odzenie, bo jeden z ksit poudniowych, Mcisaw Zucliowaty (Udaoj), lubicy nie pomoc wszystkim ucinionym, pobi jego synów i Nowgorodzian wyzwo"

M-

li.

—

Jerzy II (juryj 1212 1238), walczc pomylnie z ludami fiskimi, posun granic swoj ku ujciu Oki do Wogi, gdzite zaoy miasto Nini Nowgorod na ziemi zwycionego ludu Mordwy. Ale za jego rzdów ulega napadom strasznych osabiona podziaami

Ru

Mongoów

W

bitwie nad rzek Siti poleg Jerzy, stoeczriy Wodzimierz zosta zburzony,

(1224

i

1237).

rodzina ksica wyrnita w cerkwi. Hordy Batu-Hana zbliyy si na sto wiorst do Nowgorodu Wielkiego, lecz bagna moczary zmusiy je do obrócenia si na poudnie, gdzie pastw Ich sta si bogaty

caa

i

Kijów.

Odtd

zaczyna si epoka panowania

Mongoów

jarzma mongolskiego dla ksistw wschodnich, brat bowiem Jerzego, Jarosaw II (1238 1242), przeraony widokiem spustoszenia i niedoli, zrzdzonej przez najezdników, wybra si z czoobitnoci do Baty Hana, uznajisic jego hodów niklem, ztzwglU na po^.

czyli

—

— 440 — caej ludnoci, pi kumys, jecha do wielkiego iana, w pis

zoy ofiar bokom, po-

gb stepówMongolii

i tam Jumarz utrudzenia i poniewierki. Nastpcy jego musieli te jedzi do Zotej Hordy naraa si na wszelkie upokorzenia; ujmowa datkami ony i urzdników iana tym sposobem wyjednywa sobie "jaryk" czyli pimienny przywilej na godno ksic. Caa ludno obowizana bya do pacenia daniny "pogównej". Szczciem nie w^dawali si Mongoowie w sprawy wewntrzne, nie przeszkadzali ksitom rzdzi wedle dawnego obyczaju i okazywali szacunek dla duciowiestwa. Móg wic lud zachowa wiar chrzei

cijask,

ni

a z

i

te

nasiona cyv/ilizacyi, jakich

dostarczyy Bizancyum

Bugarya.

Istniaa

ju

mu li-

ksig duchownych, kaza i apokryfów bogomilskich, znajdoway si

terarura,

kilku

w

i

której oprócz Biblii,

roczniki historyczne, pisane po klasztorach, drogo-

cenna kronika Nestora, mnicha Pieczarskiej (f

okoo

Sowo

Igora.

o

puku

awry

,

Kijov/sko-

pikny poemat p. t. Ten zasób duchowy zabezpie-

iiii

r.)

i

Ru od wynarodowienia w dniach najciszej nie-

czy woli.

Syn Jarosawa Aleksander zwany .

by Newskim

za zwycistwo, odniesione dawniej (1240 r.) nad Szwedami przy ujciu rzeki Iory do Newy. Zwyciy

te rycerzy niemieckich (124 1 r.) na lodzie jeziora Pejtrzy razy odpdzi Litwinów od ziem nowgoro-

pus

i

dzkich.

Ale gdy zosta wielkim ksiciem wodzimier-

skim (1252

— 1263),

broni oprócz pokory

skutecznego

oporu.

nie i

uywa

na

Mongoów

powstrzymywa swój Przyjechali

innej

lud od bez-

v/anie urzdnicy

— 411 — (baskakowle) tatarscy dla zrobienia popisu poglównego; Nowgorodzianie opierali si takiemu liczeniu ludzi na gtowy, lecz Aleksander naldoni ich do ule-

W kilku innych miastach pozabijano pobor-

goci.

ców

tatarskich: Aleksander

pojecha do hordy, prze-

wyjedna odwoanie wysanych ju puków. Tym sposobem ocali kraje ruskie od nowego spustoszenia, czem zarobi sobie na wdziczno i na miano witego.

baga

hana

i

Potem przez pó wieku z gór trwaj zawzite walki pomidzy ksitami pónocnymi, najprzód pomidzy brami, a póniej pomidzy synami jego. Wspózawodnicy nie sromaii si zabiega a hanów o poparcie czasie tych wani i sprowadza wojsk tatarskich.

\

W

najmodszy z synów Aleksandra, Danio, krzata si z cicha ocoo poY/ikszenia swego maego Ksi§stwa Moskiewskiego, a tak skutecznie, e Juryj Da; niowicz móg ju wystpi do walki oi tytu wielkoksicy z kniaziem Tweru, Michaem, do którego tytu ten z prawa nalea. Juryj Moskiewski pozyska wzgldy hana Uzbeka i oeni si z siostr jego (Koczak). Ale Icsi twerski pobi wojska jego Koczal: wzi do niewoli. Nieszczciem i Koczak zmara. Rozesza si wie, e j otruto. Wtedy Juryj pojecha do hana ze skarg, otrzyma jaryk na wielkie icsistwo, a Michaa wezwany do hordy, poniós mier okropn, w okolicach Derbentu na Kaukazie (1309 r.). Paajc zemst, syn zamordowanego (Dymitr Grone Oczy) zabi Juryja w hordzie, za co sam poniós kar mierci. Wreszcie

]

trzeci,

on

modszy

brat Jurjja

Iwan

I

Kaleta, korzystajc z

j

\

/
'a).

— —

950 1025 pod panowaniem Czechów, -go Wodzimierza, Bolesawa Chrobrego. 1090 1198 r. rzdy Rocisawiczów. 1189 r. Andrzej wg. królem Galicyi. Wypdzony przez Kazimierza II polskiego.

1200 1246

— 1327

r.

Monomachowicze

linii starszej

od Romana

II.

Danilo królem, koronowany w Drohiczynie. Ulega do Czech, jako sprzymierzeniec Tatarom. Posya wojsko Beli IV wgierskiego. 1300 r. Lew, zaoyciel Lwowa. 1324? r. Bolesaw.—Jerzy II. 1340 1349 r. Kazimierz W'ielki wciela Halicz do Polski. r.

a

—

B)

SOWIASZCZYZNA ZACHODNIA. 4.

POLSKA.

1138 r. Testamentem Bolesawa III Krzywoustego Polska poNajstarszy z synów Wadysaw II wydzielona na 4 ksistwa. gnany, lecz potomstwo jego za protekcy cesarza Fryderyka Barbarossy otrzymuje od Bolesawa IV (1162 r.). lsk, niemczy si krain za panowania Ja.na Czeskiego. i odrywa 1177 1194 r. po wygnaniu Mieszka III Starego, Kazimierz II Sprawiedliwy osadzony na stolicy krakowskiej przez monowadcow, daje im udzia w prawodawstwie na synodzie czyckim (1180 r.); wywiera wpyw na Ru, wypdza Wgrów z Halicza; ku Bugowi. osadnictwo polskie roz szerz si za

—

t

Wis

'

-^ 490

—

W

XIII wieku pod wnukami i ddlszymi potomkami Krz^^rwouWadza monarcliiczstego rozdrabnia si Pobka na 12 ksistw. na sabieje, ksztatuje si senat (colouia). Grone napady od wschodu. 1228 r. Konrad Mazowiecki nadaje ziemi Chemisk Krzyakom i wskazuje (1246 )drogc Litwie do tupiestw Pol\/' duo tu nabudowa gmachów i ogrody

7alov,

— 496 —

•

wezwa znowu baronów do Parya na powtórn narad

(1303

r.).

e

(do swego Luwru) Zgromadzenie to ustawiony przed sobo-

Bonifacy ma by chwaio, Lyon zebra si majcym. Uchwaa tam. rem, w si nietylko zuciwa, lecz nawet niemozdawaa ka wykonania Tymczasem Filip wynalaz spodo liw .

sób, jeli nie sprowadzenia, to zniewaenia Bonifa-

pomocy monego rodu Kolonnów, pokrzywwyrzuconego z dóbr przed kilku laty. Nodzonego do Woch bez wojska, ale z grubymi pojecha garet pienidzmi; dopomaga mu Sciarra Colonna (czytaj: Szyjarra Kolonna); zwerbowawszy okoo 400 rycerzy i 500 pieszych, obaj wpadli do Ananii z rozwinit chorg^d francusk i okrzykami: mier Bonifacemu!" cego, przy i

Pa zacitej walce leli

papiea

w

ze

stra wdarli si

naów na tronie, z krzyem dali, eby jecha do Lyonu, czo.

do paacu. Zna-

towarzystwie dwóch wiernych kardy, i

kluczami

lecz

on

w

-

rku.

odmówi stanow-

Wtedy rozwcieklony Colonna pochwyci

go,

dusi, chcia przebi mieczem; ledwo obroni go Nogaret, ale

trzyma pod stra uwizionego.

ro po trzech dniach nadbiega odsiecz z

Dopie-

Rzymu

-

za-

wstydzeni mieszkacy Ananii uderzyli na napastni-

ków.

Nogaret

i

Colonna

uciekli

w cwa,

a Bonifacy

wyzwolony przemówi! w rzewnych wyrazach do ludu i zaraz uda si do Rzymu otoczony tumami. By-'

o

to jednak zbyt silne wstrznienie dla 86-etniego

starca:

siadywa samotny, rozpacza, podobno bi go^

w o mur; po

kilku dniach znaleziono jego ciao beac

— 497 — ducha na ou. Na nim skoczyo si wszechwadz"^ two papieów ^). Po krótkiem panowaniu Benedykta XI-go, który rzuci klt-u^ na wszystldch sprawców gwatu, popenionego w Ananii, kardynaowie nie mogli si zgodzi na obiór nowego papiea przez 10 miesicy, walczyy

bowiem

dwa stronnictwa

dzy niemi

talca

ugoda,

e

wreszcie stana pomistronnictwo francuskie o;

bierze jednego z trzech kandydatów, zaproponowa-

njch przez stronnictwo rzymskie w c^gu 40-tu dni. Goniec przywióz Fiipov/i te trz)^ imiona dnia II-go.

Mia wic Filip dosy czasu, eby porozumie si z jednym kandydatem, Bertrandem du Got, znanym z prónoci Gaskoczykiem; ten zgodzi si na podane mu 5 punktów, a nawet zaprzysig na komunikancie wykonanie punktu 6-go, którego tre miaa by w póniejszym czasie wyjawion. Goniec wróci do Rzymu 35-go dnia z decyzy królewsk niei

zwocznie obran3'm zosta ów Bernard y (1305—1314).

Wybraniec

ten,

czyli

Klemens

ku powszechnemu zdziwieniu, we-

1) Bonifacy posiada niepospolit nauk, wymow i majestatyczn powierzchowno, zaoy (1303 r.) uniwersytet w Rzymie zwany Sapienza; lecz nie zasuy sobie u wspóczesnych na sza-

Poprzednika swego, Celestyna, namówi do niepraktykowanego kroku: zrzeczenia si godnoci papieskiej i wizi go póniej by to pobony pustelnik, zaoyciel zakonu Celestynianów, kononizowany w r. 1311. Namitnie walczy Bonifacy z Kolonnami, ogosi na nich krucyat, pozdobywa ich zamki, zburzy do szcztu Palestryn (jak Sulla niegdy t sam Prenest) i wszystkie ich dobra rozda swoim krewniakom. Uywa wadzy duchownej nie w interesie kocioa, lecz dla swych materyalnych widoków. Nawet pobony nasz Dugosz wyd'aje surowy cunek.

;

donira.

(Ks. IX.. 1303

r,}.

~ 498 — zwa kardynaów do Lyonu

i

tii

odby swoj

korona*

cy w

obecnoci Filipa (i Icróla Majorki, Jakóba); nastpnie zmienia kilkakrotnie miejsce pobytu, wreszcie zamieszka stae od r. 1309 w Awenionie. Tak si zacza 70-letnia "niewola babiloska papieów," czyli poddastwo ich u królów francuskich.

a

speni wszystkie dania

Klemens tylko zniós

kltw

i

rozrzdzenia Bonifacego, \ecz

Okaza te zupen

nawet potpi go przez proces.

powolno w ^a

Filipa; nieJ

sprawie Tetnplaryiiszów, która

zawiera si

w

mia-

tajemnym, punkcie 6-m wspomnia-

nej ugody.

Po utracie Akki (1291 r.) Templaryusze przenieli si na wysp Cypr potem na wezwanie Klemensa V-go ;

wielki mistrz zakonu,

Jakób Molay,

z

kapitu swoj

przyby do Francyi w celu narad nad projektowan krucyat zamieszka w Paryu w potnym zamku Tempie (czytaj Tampl) niedaleko od Luwru. To blizkie ssiedztwo nie podobao si despotycznemu i

:

królowi, a bogactwa i

rycerzy

przywiezionych pienidzach

w

rozlegych dobrach

podraniy chciwo

jego-

W roku

1307 urzdnicy królewscy

w

caej Francyi

otrzymali pakiety z napisem, aby je otworzono

cy z dnia 12 na 13 padziernika.

By

w no-

to nakaz nie-

zwocznego aresztowania Templaryuszów.

Tym spo

sobem o jednej prawie godzinie wszyscy rycerze znaleli si w wizach. Sdziowie rozpoczli ledztwo.

— 409 — wymogli liczne zeznauywajc strasznych tortur nia, e zakon by zakaony herezy, e czci Baffome').

i

e

zapiera si Chrystusa, nowicyuszom kazano na kruc3'fiks itp. Potwierdzi to sam wiellci mistrz. Wprawdzie 50-u rycerzy odwoao póniej wyznania swoje, lecz za to spalono ich na wolnym ogniu. Poniewa synod, zebrany w Vienne, nie chcia wyda wyroku be przesuchania oskaronych, wic na danie Filipa Klemens VIty, biorc spraAv na wasne sumienie, rozwiza zakon bull (Ad providam Christi Yicarii) i dobra jego przekaza Braciom Szpitaln>an (1312 r.). Wielkiemu mistrzowi i czonkom kapituy odczytano wyrok doywotniego wizienia, lecz ci owiadczyli, i zgrzeszyli saboci, spotwarzajc teraz w obronie jego niewinnoci gotowi zakon, i ponie jeszcze srosze mczarnie. Rada królewska uznaa to owiadczenie za dowód zatwardziaoci w herezyi i skazaa ich na spalenie. Ponieli mier ts, a

plwa

e

s

mczesk mnie ^). Filip wcieli

do swych posiadoci m. Lyon, które (1312 r.) i hrabstwo Burgundyi,

miao 4-ch suzerenów

jako posag swojej synowej

^).

Próbowa naby

przez

1) Jeden z rycerzy pokazywa dwie koci, które mu wypady ze stopy od przepalenia ciaa na ogniu; drugi przesiedzia 36 tygodni w cuchncej ciemnicy samotnie o chlebie i wodzie, inni po trzy razy brani byli na mki coraz boleniejsze. 2) Templaryusze przejli jednak jakie wyobraenia heretyckie od muzumanów, czy od sekt wschodnio-chrzecijaskich. Baffomet jedni wyprowadzaj od Mahometa, inni od Ba fe-metidos, co ma znaczy Boga, którzy chrzci wedle ducha. Tamplu znaleziono jaki posg i rzeby zagadkowe. 3) Ostatnim hrabi Burgundyi by Otton IV, wasal niemie-

Nazw

cku

W

:

-500 — ukady koron cesarsk

dla brata Karola dla jednego synów, Filipa, pragn zdob3'^ jakie królestwo w Azyi. Lecz plany te nie uda}'^ si. Jego chciwo, coraz nowe podatki, cige faszowanie monety i srov/y woay lig miast i rycerstwa, Przeraony Filip widzia, ewadza jego rozprzga si; wic obie;

-z

go

cuje poprawi monet, znosi jeden podatek, wz>wa posów miej skici do Parya na rad wród tak przyi

w 46-m roku yUpowszechnio si midzy ludem podanie, Jakób Moay, wielki mistrz Templarj^uszów, z pomieni powoywa Filipa Klemensa na sd Boy w Icrych dla siebie okolicznoci umiera

e

cia.

i

cigu roku e dlatego obaj pomarli w roku 1314. cigu nastpnj^ch lat 14-u, trzej synowie Filipa Ludwik XSwarliwy (1314—1316), Filip Dugi (1322) i K roi IV Pikny (f 1328), kolejno wstpowali na tron umierali bez mskiego potomstwa. Ludwik X i

W

i

mia córk,

t

lecz baronowie (1321 r.) odsdzili od spadkobierstwa na mocy prastarego prawa Salickiego które przeznaczao majtek spadkowy Franka tylko dla synów. Wygasa zatem starsza linia domu Kapeta i korona przesza na stryjecznego brata ostatnich królów, Filipa Walezyusza (hr. Va'ois).

LINIA

WALEZYUSZÓW

(YALOIS).

§97. Filip VI (1328—1350), mianowany pierwototrzyma wkrótce godno królewsk z uchway baronów, gdy si urodzia córka po zmarKarolu IV m. Ile z rozszczeniami do tronu Kanie rejentem,

ym

,

— 501 — petów W5^stpi król angielski Edward

ny przez

matk swoj

Izabell, która

.zachca-

III,

bya rodzon

e

siostr ostatnich trzech królóv.'. Twierdzi on, prawo salickie nie usuwa go od spadku poniewa jest czyzn, na co Francuzi odpowiadali, nie moe dziedziczy po matce tego, czego ona sama nie posiadaa, wreszcie znaleliby si jeszcze blisi spadkobiercy (po córkach ostatnich królów), gdyby przyznano kobietom prawo udzielania spadku. Tymczase,m ,

e

m-

e

domaga si hodu od Gwienny. Nie czujc si gotowym do wojny, Edward przyjecha do Francy! ze wietnym orszakiem wykona przysig wasala Filip Yl-t)^

i

ze wszystkiemi formalnociami; lecz zaw^sze

chtny swemu suzerenowi

d

(le roi

i

nazywa go

by

nie-,

Icrólem-znaj-

lTouve).

ywio vre wasnem. pastwie* bogat^^h miastach Flandryi. Wojowa z niemi, podbi ich wojsko 1), ujmujc si za ich hrabi, którego nie lubiy i nie suchay. Potrzeboway one duo weny do swych fabryk sukienniczj^ch a tej dostarczaa im Anglia, obfitujca w trzody owiec. Filip

VI mia wrogi

mianowicie:

w

Gdy Edward

III, obraony uwizieniem kupców anzakaza wywoenia weny, zaraz we Flandryi da si uczu brak roboty i gos midzy robotnikami.' Wtedy Jakób Arteweld, bogaty piwowar z Gandawy, zebrawszy na narad znakomitszych mieszczan rodzinnego miasta, oraz Ypern i handlowego Brugge, wymownemi sowy przekona ich, e korzystniejby byo dla Flamandów pod berem Edwarda,

gielskich,

y

1)

Pod

Casscl.

— 502 — ni

"Króla-znajdy" Filipa.

Zaraz

te

zagajono

sto-

sowne ukady.

Gdy

Filip

y

z

przepychem, otacza si rycerstwem

podejmowa czasem po cztereci królów na swoim zamku wseskim; Edward porozumiewa si z Flacesarzem (Ludwikiem Bawarskim), mandczykami i

i

zawiera prz^^mierza z ksitami niemieckimi, ofia* wysoki (po 15 dukatów miesicznie na karowa zbroj elazn) i gotowa wojn, która otrzymaa nazw stuletniej a trwaa z przerwami nawet duej, bo 114 lat (1339—1453).

od

d

Edward otrbi kaza wypowiedzenie wojny ju 1337, lecz wybra si do Flandryi dopiero w roku

w r.

i wtedy jednak nie przyszo do spotkania ze 100,000-m wojskiem francuskiem, bo Filip usun si od wyzwania. Pierwsza wielka bitwa zasza w r. 1340 pod Sluys (Ecluse) przy ujciu rzeki Skaldy, gdzie staa flota francusko-genueska Bya to najwiksza z bitew morskich w Wiekach rednich: Francuzi stracili 30,000 ludzi i wszystkie swoje okrty (prócz genueskich, które zawczasu wyszy na pene morze). Zwyciski Edward przybra teraz herby francuskie.

-1339;

.

Przez kilka lat z powodu braku pienidzy dziaa-

si drobnymi najazdami obreniami zamków. Dopiero w roku 1346 Edward zdoa zgromadzi okoo 30,000 wojska w którem znajdowali si sawni ucznicy angielscy ^). Pustos-^-^c wybrzea Sekwany,' doszed a pod Pary (do St, nia wojenne ograniczay

i

,

1^

uki

przebija

po .6 stóp, strzay elazne 6-stopowe zbroj.

ich mia}'

elazn

mogy

-503

—

Musia jednak rozpocz odwrót, gdy do zagroonego miasta cigny liczne hufce (najmniej 70,000) i przyby Icró czeski, Jan Luksemburczyk, stawseski, z synem woim Karolem, wieo oJy branym cesarzem. Filip VI-ty, rozwinwszy ognist chorgiew pastwow (oriflamme), ruszy w pogoza Mchodzcjnn ku granicom Flandryi nieprzyjacielem. Pod Grecy (czytaj Kresi) dogoni go wreszcie i atakowa popiesznie, chocia od deszczu porozmakay ciciowy u uków. Angielscy ucznicy jednak zabezpieczyli swoj bro od wilgoci wic obsypali najemn wosko- francusk piechot strzaami. Nadto z poza szaców angielskich rj-kny armaty, ziejc malemi kulami elaznemi ^). Rycerstwo francuskie uderzyo na wasnycli uczników, posdzajc ich o zdrad, potem w bezadnej walce straszn ponioso klsk; 16-letni syn Edwarda III, Edward Czarny, proCloud).

go

:

:

ksi

wadzc

przednie hufce,

zdoby

sobie rycerslde ostro-

lepy król czeski Jan Luksemburczyk poleg razem swymi rycerzami, którzy si z jego koniem powizali cuglami; Filip VI szuka ratunku w ucieczce. Mia on jeszcze drugie wojsko za Ligier, zajte obleniem zamk-ów, lecz rozpuci je z rozpaczy, pozbawiajc swe prowincye ostatniej obrony. Zdawaoby si e po takich powodzeniach Edward III r3xho stolic zdobdzie ca Francy podbije. gi

;

z kilku

i

Do

tego jednak nie przyszo:

w

roku

nastpnym

za-

raz pierwszy wystpuje artylerya waciwa; Ang^Iicy "bombardami" zamku du Quesnoi w 1340 r.; jednoczenie ksi litewski Giedymin pad! od strzau ognistego, bronic Wielony od Krzyaków, lecz to byy pomniejsze rucznicc (garrots dc feu), wynalezione we Florencyi okoo 1326 r.) 1)

Tu po

bronili

— 504War! nawet rozejm, poniev/a wyczerpay mu si zasoby pienine. Wic Filip utrzyma si na swoim tronie/ Po\\Ikszy nav/et obszar królewszczyzn przez iabycie piknej krainy: Delfinatu (Dauphine), której tirabia (Humbert II), lekkom.ylny i rozrzutny o

trzyma 120,000 zotych

florenów, a wreszcie,

wst-

piwszy do klasztoru, odda (1349) r.) swe hrabstwo wnukowi Filipa, Karolowi (V). Odtd starszy syn królewski, nastpca tronu, nosi zawsze tytu delfina (dauphin).

Jan

(1350

podatkami cie

— 1364) wyprawia v/ietne festyny rycer-

marnowa

skie,

i

faszowa pienidze, uciska miasta

a do zniecierpliwienia, krzywdzi

i

naresz-

uwizi

tów

^),

zicia swego, a potomka starszej linii Kapekróla Nawarry Karola Zoliwego (le Mau-

gdy wyszed termin rozejmu z Anglikami, nie odnowi takowego. Wic zacza si znów wojna. Czarny ^) zniszczy 500 wsi, miast i zamków, vais), a

Ksi

a

w roku

1356

ku rzece Ligierze. Mia tyJan spotka go w okolicach m. Poi-

posun si

Ico 8,000 wojska.

pod Maupertuis (czytaj Pomimo tak wielkiej przewagi

tiers

rak

:

Mopertiui) z 50,000. okropn po-

si poniós

nim mnóstwo panów Czarny okaza istnie r}'cersk wspaniaomylno; wysawia jego waleczno, usu-giv/a mu przy stole, stojc za jego krzesem, zabazim w Bordeaux, a wiosn, przywia go przez wiózszy do Anglii, jecha za nim z tylu, na maym i

dosta si do

feudalnych.

niewoli, a z

Ksi ca

1)

2)

Po matce Joannie, która bya córk Ludwika X. Przezwisko to pochodzi od koloru uywanej przez ksicia

broi.

— 505 — czarnym koniku. Edward III, przyj równie dostojnego jeca z wykwintn grzecznoci i da mu za mieszkanie pikny zamek Windsor, dyktowa twarde warunki pokoju.

ale

przy ukadaci

Dla Francyi nastay teraz okropne czasy. Króleby jeszcze za mody i mia zyci doradców. Zwoawszy Stany Generalne (1356), od nich nadzwyczajnego podatku i otrzyma na zacig 40,000 ludzi, lecz nie chcia wysucha skarg na swych urzdników, nie pozwoli, na pobór i szafunek •grosza przez wybrane od zgromadzenia osoby; wo.la zabra si do faszowania monety. Zniecierpliwicz Karol

zada

wieni mieszczanie paryscy zbuntowali si za spraw .przeoonego nad kupcami (prevot des marchands) Stefana Marcel'a (czytaj: Marsel), który odtd by panem stolicy blizko przez dwa lata (1357 8), bo go wszyscy suchali ^) Raz na czele zgromadzonych cechów miejskich Marcel wszed do Luwru i w obecnoci królewicza zabi dwu jego radców. Uraony Karol wyjecha do Compiegne (czytaj: Kompijen), Marcel za myla podobno o zdetronizowaniu nieszczsnego rodu Walezy uszów i sprowadzi wyzwolonego

—

z wizów króla Nawarry korony.

w

zamiarze oddania

mu

Lud wiejski straci te cierpliwo. "Kompanie" a raczej bandy najemnego odactwa wasay si po caym kraju, rabujc, palc, dopuszczajc si wszelkich gwatów. Rycerze po powrocie z niewoli an1)

Na

znak posuszestwa

•zczanie czapki czerwone, po

perons rouges.).

i

;>'czIIwocI dla niego, nosili mies»z czarnym kolorem, (cha-

poowie

— 506 — gielskej zbierali pienidze

na okup, wydzierajc ostat-

poddanym swoim. Mówili artobliwie, e poczciwy "Kuba" (jacques tj. chop) ma cierpliwe Wyplecy. Alici" Kuba" wpad we wcieko. póbucli straszny bunt chopski (Jacuerle). nie mienie

W

nocnej ly,

i

rodkowej Francyi ogromne tumy

mordujc okrutnie panów,

ich

ony

i

cliodzi-

dziatw, zbu-

rzyy ze szcztem crzes;^© 150 zamków (1358 r.) Przeraone rycerstv.'0 pieszyo do k;rólewicza Karola i li.

cznymi hufcami uderzao na buntowników. Wyndzniae, a le uzbrojone gromady pierzchay, lub gipod kopytami koni i pod wóczniami r^-cerzy. Po stumieniu tych rozruchów Karol wkrótce odzyska Pary, gdy Marcelowi rozwali gow toporem

ny

jeden z jego towarzyszy.

Tymczasem król Jan w Londynie zawar pokój, zgadzajc si na oddanie wszystkich tych prowincyi, które niegdy naleay do Henryka II, z dodatkiem miasta Calais (czytaj Kale) i 4 milionów florenów okupu gotowemi pienidzmi. Byy to warunki tak ucisyn Karol zwoane przez nieliwe dla Francyi go Stany Generalne musieli je odrzuci. Wic toczya si wojna dalej i Edward dochodzi znów do Parya. Tylko brak pienidz^^ zmusi go do zawarcia pokoju w Bretigny (czy^taj: Bretinii) na agodniejszych warunkach poprzesta na prowincyach poudniowych i trzech milionach florenów, patnych w szeciu ratach :

,

e

i

:

pórocznych; zrzeka si roszcze do tronu francu. skiego a król francuski zrzeka

si praw suzerena (i36o)J

Wróci wic Jan, po czteroletniej niewoli, dawszy w aakad dwóch synów 30 baronów do czasu W}'pai

50T

rema

^Mao

ostatnie] raty.

jednak ajmowal si rz-

Karola: gdy za zana obczynie pobytem lcladn*cy znudzi si dugim sam do Lonpojecha jeden z królewiczów uciek, Jan a na wiosn zabaw, d\-nu, spdzi wesoo z"m wród wyrzwyjazdem 1364 r. zacliorowa' i umar. Przed ukochaneBurgundy dzi krz^-wd pastwu, oddajc mu synowi swemu, Filipowi miaemu, który star si protoplast domu Burgundzkiego, niebezpiecz-

dami, pozostawiajc

nego

da

królów

je

w rku

póniejsz5xh.

Karol V (1364— 1380), wychudzony, blaschorzay i), nie móg przywdzia zbroi, ani dokonia, ale zasuy sobie na ty tu' Mdrego i

§98. .y,

si

pokona zwyciskich Anglików. Wród nieszcz krajowych nauczy si sztuki rzdzenia. Zamiast hulaszczych rycerzy, zbiera

koo siebie ludzi umiejt-

rozmyla, zgromadzi 900 dzie nych, duo czyta w trzech pokojach Luwru (jest to zawizek dzisiejszej olbrzymiej Biblioteki Narodowej) dziaa zawsze wedug obmylanych gboko planów. eby podwgn zniszczony kraj z ndzy, Karolo monet nigdy nie ucieka si przywróci dobr do faszerstwa; sprowadzi wygnanych ydów, którzy wypoyczali pienidze i pozwoli im pobiera procenty^), okazywa yczliwo mieszczanom, wzmoci

,

wak

i

Karol Zoliwy, król Nawarry, zada mu ja1) Powiadano, kiej trucizny. ,. ioao- roczokoo l.JU /o 2) Bardzo wysokie: po 2\i tygodniowo czyli braku kapinie, co wiadczy o niezmiernem ubóstwie narodu, o taów.

e

,

i

— 508 — ni

tortj^fikacye

Farya, wznosi budowle

i

mosty

^),

czuwa nad sprawiedliwoci sdów. Ale rozpuszczone po wojnie odactwo pldrowao niszczyo wieniaków. Karol stara si wyprawi je za granic. Jai

ko Bertrand du

Guesclin

(czytaj: Diugekl), Bre-

odwany i zr"wielk kompani" róne bandy, poprowadzi je doKast3'1ii na pomoc Henrykowi Trastam.arra w wojnie z królem Piotrem Okrutnym. toczyk may,

szpetny, ale nadzwyczaj

czny, zebrawszy

w

W

tej

wojnie uczestniczy

te

ksi Czarny, jako sprzy-

mierzeniec Piotra, odnosi zwycistwa,

pojma

Ber-

tranda w niew^ol, aie zaduy si ogromnie wojsku swojemu. Po powrocie do Bordeaux odda nawet swoje srebrne naczynia i nie rnia ju zgoa funduszów na opacenie 'cych

bya

wojn domow. Zacieko

tak wielk,

wal-

e oba stronnictwa, nie za-

dowalajc si pustoszeniem

kraju, szrakaly

pomocy u

-

Anglików.

Wojna

Fig. 55t

przy ci-

stuletnia

zaburze w mody król Hen-

elia skutkiem Anglii, lecz

ryk

V

sta

z

postanowi skorzydogodnych dla siebie

okolicznoci

w

wyldowa

i

W

pobliu sawnego Crecy, pod zamkiem A2;iiicourt (czytaj Aze Normandyi.

:

kur) zasza bitwa,

pi

w

której

razy liczniejsze rycer-

stwo francuskie na gow^ pobitem zostao (141 5 r.).

A

stronnictwa nie zaniecha-

y

swych wani nawet, wobec tak strasznej klsk' naArrodowej. Pon'ewa

magnac uwizi królov/ Izabell rzdzi w porozumieniu z modym delfinem Kai

T-1- r^ L ruip Dobry,

dzki,

w

ksi burgunI

stroju

•

.

.^

W. Mistrza

Orderu Zotego

Runa

(Quicherat).

rolem

:

wic Jan .

•

,

burgundzld •

.

,

•

zjedna sobie hojnemi obi

t-

.

— 513 mcami mieszczan Parya, którzy go wpucili nas tp* i

nie

wymordowali 5,000 Orleaczyków,

ic

kobiet

dzieci;

i

zgin sam

nie oszczdza-

konetabl Armagnac,

wadz,

Jan Nieustraszony okaza si jednak skonnym do zgody z delfinem i przyby dla ukadów na most na rzece Yonnie pod Montereau (czytaj Mtero) lecz tu zosta zamordowany (1419 roku) Nowa ta zbrodnia wydaa najgorsze owoce, syn bowiem zabitego, Filip Dobry, zalepiony pragnieniem zemsty, jawnie przeszed na stron Anglików, poczem królowa Izabella zawara haniebny ukad W ni. Trojposiadszy

,

:

e

ten m"a poluyes (czytaj Troa) z Henrykiem V, VI odzieKarola (Katarzyn) mierci po króle^m bi :

i

dziczy Francy niepodzielnie; wyrodna matka wyrzeka si syna, delfina, odmawiaa mu prawa do kopny. Obkany król z ca prawie rodzin towarzyszy Henryl'ch i swoim do miasteczka VaucouUdaa si wic z wujem urzdnik krógdzie przebywa leurs (czytaj Wokuler) clice zamu, Owiadczya lewski (Baudricourt) koronacy Rheims na delfina do prowadzi (1429 r.). obkanie^ o podejrzewana artami, Przyjta zra^u potrafia jednake po kilku dniach zjedna sobie taki szacunek i wiar, dostaa kon'a, zbro' dwóch rycerzy z pachokami, którzy zaprowadzili j do rezydencyi owoczesnej królewskiej Chinon (czytaj Szy

mandy

bratu.

Karol pieszy si

z

powrotem do swego kraju

ukara dwa zbuntowane Luttich)

i

Dinant,

miasta:

Dumny

i

Leódyum

,

eby

(Liege,

dla stanów niszych sro

doznawa te nienawici mieszczan, gdy sam zo sta ksiciem Burgundyi (1467 1477). Panowanie swoje rozpocz od nierozsdnego tryumfu nad Leo^ dyjczykami: zburzy ich mury i baszty, skasowa I

gi,

—

cechy i magistrat, wielu ze starszyzny syci wszy

sw

zemst

i

pych,

uj

ci kaza.

Na*^

si Karol za po*

krzj^wdzonymi przyjaciómi; w;^'-zutym z Normandj'^! bratem królewskim i za ksiciem Bretanii, któremu wojsko zajo ju par zamków*^ Miaa wig,c rozpo^

W

Conflan^

.

— 527

-,

cz si druga wojna domowa, lecz król wola ofiaroi róne ustpstwa pokrzywdzonym ^), a dla porozumienia si z Burgundczykiem zjecha osobicie do jego miasta Peronny. Atoli podczas pouLeodyjfaych narad Karol otrzyma wiadomo, czykowie zbuntowali si znowu i ich poduszczali wysacy królewscy: wic takim, zapali si gniewem, kaza pozamyka bramy i gotów by zabi obudnika. Wystraszony Ludwik ratowa si zotem, przeJcupujc radców i dworzan Karola. Ten wszed trzeciego dnia do pokoju Ludwika, lecz nie uchybiajc ^alenego majestatowi uszanowania, zapyta tylko: czy chce J. K. dotrzyma zaprzysionych zobowiza? Naturalnie, odpowied bya twierdzca. "Ludwik w>'kona now przysig na w>itym z jego Icufrów krz3'u Karola W-go, przy biciu w dzwony, pod i zgodzi si towarzyszy wojsku burgundzkiemu

i«ra pienidze

e

e

e

Mo

e

Leodyum; bra nawet udzia w szturmie, którego nastpstwem byo zburzenie ludnego miasta, prócz kocioów i 300 domów, nalecych do duchowiestwa. Wydostawszy si nareszcie na wolno, Ludwik XI ssadzi do klatki i W3'trzymat w niej przez 1 1 at kardynaa de la Balue, któr>' poda projekt fatalnej podróy peroskiej ^) O dochowaniu przysigi i teraz Ludwik nie myylal, tylko ostroniej walk prowadzi. I&rol, rozmarzo-

Bratu da zamiast Ncwmandyi Szampani z dopat; sameKarolowi miaemu zapaci! 120,000 zlotyci talarów. 2) Kardyna de la Balue wymyli wanie budowanie clatek dla winiów i pierwszj' na sobie dowiadczy wartoci swego wy1)

mu

nalazku,

^

— 528 — ny romansami r>'cerskimi snu wci wielkie plany nie rachujc si z czasem i przeszkodami. Nabywszy dwie nowe prowincye w Holandy ^), zabrawszy Lotaryngi ksiciu Renatowi, zapragn ufundowa królestwo burgundzko-austrazyjskie

i

zawadn caym

biegiem Renu, a we Francyi radby widzie 6-u królów zamiast jednego. Posiada te znakomite stosunki rodki po temu. By oeniony z siostr króla i

angelsklego,

n cywa rk

Sabaudyi

Edwarda IV, zawar przymierze i

z

z

ks'-

monym ksiciem Medyolanu,

obie-

Maryi, synov/i

jed3'nej swej córki,

cesarza

brako mu pienidzy i rycerstwa, najemnyci wosk'cli wiczonyci oddziaów, i artyleryi. Ludwik XI cieszy si w duszy z tycli w!eikici

niemieckiego, a nie i

i

niepraktycznych projektów

urzdzon (od roku

i

pilnie je

1464) najpierwsz

ledzi,

majc

w Europie pocz-

t, urzdziwszy stae poselstwa przy dworach

zagra-

nicznych, rozsyajc licznych szpiegów,* pod postaci

pielgrzymów albo ebraków, nie aujc pienidzy na przekupstwa i przebiegajc swe pastwo w rónych kerunkach bez okazaoci, niemal pokryjomu. Gdy upatrzy chwil stosown, zaczyma wojn, a gdy dostrzeg niebezpieczestwa, godzi si i ujmowa Karola darami albo pochlebstwem. Najkrytyczniejszym by dla rok 1475, gdy w^^Idowa we Flandryi Edward IV angielski z i6-tysiczn konnic, oprócz piechoty.

Miaa to by wielka wyprawa zbiorowa; lecz Edward, nie zastawszy wojska burgundzkiego

i

widzc przed

Eutphen od hrabiego, któremu ^ele cierpie I 1) Gddryc ;»radzi syn niegodzi^r^

sob zamknite bramy

miast,

poróni si

z Karol-

mv

czego zaraz Ludwik skorzysta, eby ofiarowa 75,000 talarów na razie i po 50,000 doywotniej pensyi za roS5ejm 7-etni; Anglicy byli ugaszczani we wszystkich 9.

8z>^nkowniach (w Amiens) bezpatnie; dwaj królowie spotkali si na mocie ^) rozmówili si serdecznie przez ,

krat

i

Ekward odpyn.

Karol b^^ czedi.

czasie zajty wojn w Niemsi za wymierzon sobie zniewag: zje-

w owym

Mci

cha bowiem do Trewiru

z przygotowanemi insygniami królewskiemi a cesarz (Fryderyk III), nie dopeni wszy koronacja, odjecha niespodzianie (1473). Zebrawszy tedy liczne wojsko, Karol wkroczy do arcybiskuji^twa koloskiego i zabra si do oblenia m. Keuss, lecz straci tu cay rok prawie na daremnych usiowaniach i w kocu si cofn- gdy miasto blizkieiB byo poddania si (1475 r.)- Tymczasem Szwajca/" rowie, zachceni przez Ludwika XI -go, wypowiedzie li mu wojn i cili namiestnika jego alzackich posia^ doci ^) Karol postanowi ukara i podbi tych ch'o' pów-górali, ubogich, ale wsawionych ju waleczno Wybra si z wielkim przepychem, z Idejno* tami i wspaniaym namiotem^ Zdoby zamek Gran? son podstpnie i kaza^ powiesi na gaziach drzevs zaog, 412 ludzi. Ale nazajutrz ukazay si za stpy z kilku kantonów szwajcarskich samej piecho;

,

.

d. ca ty.

Zawizaa si

t)

Pod Tictgaf

bitw^a,

która

moga posuy

(c^rta)'. (Pitó^i),

za no*

— 530 — vry

dowód,

e rycerstwo jo ale jestzdonenidowalfci Szyk czworoboczny Szwajcarów

zwyciskiej.

wy*

trzyma bezadne ataki cikiej konnicy; gdy za ^a* grzmiay rogi nadcigajcych wie5'ch oddziaów ca-e wojsko burgaudzkie rzudlp si do ucieczki. Obózsrebrne

zote

i

iiacz5*nia,

upem gó-

brylanty stay si

Karol irali, me zriajcyc si na wartoci zbytku* ofia^ I podatków acada od swego pastwa nowy-cb, ^iok$ miesicy w cax% iebra znów 40,000 wojska i

wkrc^czylzmów do Szwajcaryi,

rak

lecz

poniós

drug

poi

pod Marten (1476). Zawstydzony, zrozpaczony, nowych uzbroje, ae nadaremnie; mnó* stwojego wasali polego, zasoby pienine byj wyczer*

da

pane.

Z klsk

takich skorzysta Renat II

swojej Lotaryngii

«iii

si z

i

zgin

da

odzyska*

zdoby Nancy. Karol spó* odsiecz, przyj liitw, da si znów iJobi

lif^

(1477

r.),

i

"

Ludwik XI ju od lat kilku wytapia panów feu* daliiycb, dawnych czonków Ligi. Wfetsnego brata Karola, przeniósszy z Szampanii do dalszej Gwien* 3i>-, otru podobno i zabra jego posiadocL Bunto* wniczego ArmianiaJca pokona i przyprawi o mier brata jego trzyma przez 10 lat w wizieniu; ksicia Nemours,

na

wydr cc ywszy torturami posa

r ucztowanie

:

a

wic

wszystkie poudniowe posia*

wcielonemi zostay do Konetsabl St. Pol, wydany przez dafcróIewszcz>T:n. wnego przyjaciela, Karola Burgundzkiego, poszed

doci potnego niegdy domu

.

631

od topór katowski jako zdrajca ^) itp. Jake sS '{ideszy Ludwik, dowiedziawszy si o mierci najpo-

tniejszego przeciwtiifca swojego. 2^az wyda vrof* »ka do BuTgusdyi i Artols (czytaj: Artoa) i zawi! jstosunki z mieszczanami Gandawy, gdzie przebywali Fig.

Cbcena z bitwy Karola

miaego

Granson (podug Ms. Frokssarta

58.

ze ^Szwajcarami,- podobno pod! w Kibl. miejskiej we Wrocawiu)

1) Konetab! w istocie caynfl zdradzreclde propozyrye króJbW^f llT^ebkiemu i Karolowi iiaemu, a zarazem wypnawii obudo^ poselstwo do Ludwika. Ten przyj posa, usiadszy przy para* ir&nie, i p(^udzji go do artów z I^^oa, a za parawanem ne* jlaa ukryty jeden z oajzaufaószj^ch radców tnurgtmdzkicb. któ fS wszystko itlyszal 1 D«uia swoacmu dook^ nie toMBstkaJL.

532-^ jedytia córka

m

i

spadkobierczyni Karola,

Nie umiejc radzi sobie

sza za

wród

moda Marj^^

niebezpieczestw,

za syna cesarskiego Maksymiliana

'vv'y-

Habs- v

burga, któr>'^ krzta si gorliwie stoczy raz pomyln I z Francuzami ^) lecz stany zmusiy go do zawarcia pokoju z ustpstwem czterech hrabstw w Burgxindyi, tudzie m.iasta Arras w posagu za córk niedawno urodzon, a przeznaczon dla delfina w mai

bitw

'

;

Gówna

25estwo.

jednak masa ziem, skadajcych

ksistwo Birgnndzkie, odtd przechodzi do doxau Habsburskiego.

ora i kata przez zabezdzietnych panów zapewni sopisy testamentow^e spadek domie po Andegaweskim Lobie Ludwik XI Wcale innym sposobem, bez

,

:

Prowancy

prawami do korony neapoliII) oraz Maine ksiciu Renacie Anjou. taskiej (po

taryngi

i

z

i

Wszystkie dzielnice feudalne, oprócz jedynej Bretanii, zjednoczyy si pod berem królewskim zamiast 6-u ;

królów,"

danych

przez arystolcracy,

stan

jeden

król, zwycizca artystokracyi niszczyciel feudalizmu, ,

twórca monarchii francuskiej, m.ajcy 30,000 regularnej armii ^ z liczn artylery 6- tysiczn najemn piediot szv,'aj carsk, 4,700,000 li"cvTÓw rocznego doi

chodu z podatków, ministeryum finansów pod m anem Izby obrachunkowej (chaml>re de comptes), poselstwa za granic, jako zawizek dyplomacyi, czyli ministeryum spraw zagranicznych. Brzemi pcdatkó\C^ byo cici;kiein dla ludu, ale za to Ludwik obdarzy go 1)

2)

Pod Quinegate, 1479 r. 5,000 cikiej jazdv (honimes d'armes)

Okoo

25,000 piechoty.

i

przeszo

ll

— 633bezpieczestwem, w>T;woli od upiestwa samowoli feudalnych panów, zaprowadza jednakow dobr monet, udziela opieki kupcom, uporzdkowa wymiar spra-c^dedliwoci, ustanoA^a parlamenty (najwysze sdy) w Bordeaux, Dijon Grenobli na wzór paryskiego, powciga cliciwo prawników. Straci on l-mierci gwatown ze 4,000 ludzi w cigu swego panowaxi'a, lecz Karol mia-y, obroca feudalizmu, pooy trupem dziesitki tysicy na polacli bitew. i

"

W

roku 1480 Ludwik XI dosta jakiego ataku gwatownej cioroby przez par tygodni pozosta bez mowy. Odzyskawszy j, zaraz kaza sobie poda depesze i i

zabra si do spraw ^zdo^\'ycl. Jeidzi) znów, robi4 przegldy wojska obozu, wysila si w pracy, eby ukry wzmagajc si chorob. Wreszcie (od roku 1482) ukry si w okolicy Tours w zamku Plessis, zaopatrzonym w elazne kraty, fosy wilcze doy; ucznicy mieli rozkaz strzelania do kaidej osoby, któraby si zbliaa, kiedy brama nie bya otwart. Nie u/a nawet wasnemu synowi, którego trzjTna po cisym dozorem w oddaleniu (w Amboise). Mia przy sobie tylko sualców z gminu golibrcd 01ivier'a Dyaba, którego nazwa "Jeleniem" (le Daim) i Trystana, zwanego Pustelnikiem (rHermite). Wysya w>rroki mierci do rónych miast, eby wiedziano, król rzdzi. Stroi si w szkaratne suknie, podbite drogiemi futrai

i

:

e

mi,

aeby oywi

twarz wyblad, i pokry wyniszczeLekarzowi (Jakóbowi Coyctier) wypaci

nie ciaa.

64,000 li\\TÓw w cigu 5-u miesicy za przeduenie ycia; wyjedn>'\\'a sobie absolucy u papiea, ogrotnne dary zapisy czyni kocioom, sprowadzi! wi. i

-

534

-

tego pustelnika z Neapolu I^ranciszka a Faulo I na klczkach baga go o oddalenie mierci, lecz nowyatak wtrci go dQ grobu po 5-dmowej agonii. Ludwik pozostawi po sobie pami file tak wstrtn,Jakby si spodziewa mona byo po spenionyci przez niego zbrodniach okrucieiistwach. Wspóczesny pisarz i suga jego 1) spodziewa si nawet, cierpienia ostatnich lat ycia zaprowadziy go do raju zastpiy mu cz5^ciec; jeden z nowoczesnych historyków francuskich nie chccnazyw^a go tyi^a nem, lecz bezwzgldnym nowatorem. Zapewne lud podziela wyrzeczone o nim zdanie: "Jeli uciska swoich poddanych, to nie pozwala, aby ich uciska kto inny z udzi i

e

i

pr>'watnych, lub z cudzoziemców." Pokolenia za wród póniejsze wybaczyy mu winy moralne za to, niezmiernych trudnoci w cigu 20-letnich rzdów z rónobarwnej szachownicy feudalnej •yt^'^orzy je-

e

dyn

Francy.

TRE ROZDZIAU. Cig

—

dalszy

domu Kapeta w

'«•

linii starszej.

/_

1285 1314 r, Filip IV Pikny uciska mieszczan podatkami ! faszowaniem monety,- wywouje bunt we Flandryi, opiera si roszczeniom Bonifacego VIII (bulli Clcricis Laicos). 1300 r, Jubileusz w Rzymie, 1302 r. Stany Generalne (z posami miast), zwoane po raz pierwszy przyznaj suszno królowi w obronie niezalenoci pastwowej. 1303 r. Nogaret \y i wizi Bonifacego VIII w Ananii. 1309 r. Klemens V przenosi stolic do Awinionu i podaje ja-

pieów w-70-letni "niewol babilosk." 1)

De Commynes,

(Memoires).

radca.,

pose Ludwika

Rozwizuje zakoo

J

autor

Pamitnika

"r^mpTaryuszów. Wielki mistrz MiAay spalony iia stosie.

2-ga linia, Waiezyuszów

7.

(

czlonlcami kapituT;^

Yalois),

1328 r. umiera ostatni trzech synów Filipa IV bez potomstw* mskiego do tronu powoany Filip VI, hr. Yalois, poniewa córkom odmówiono nastpstwa na mocy prawa Salickiego. 1339 1453 r. Wojna stuletnia anglo-francuska, zaczta przez" Edwarda III-go w imi praw do korony francuskiej, a waciwie z powodu nienaturalnego stosunku lennictwa pomidzy dwo*; /.

—

iTia

królami.

1346 r. Filip VI pcbitj' pod Crecy (ucznicy i artjder3^a); pro* v^adzi jednak dwór wietny i wzbogaca królew^szczyzny Delfinatem. 1356 r. Król Jan, pobit- pod Maupertuis przez ksicia Czarnego dostaje si do niewoli angielskiej. ciganie okupu przez rycerstwo i spustoszenie wojenne wywouje bunt chopów (Jacuerie); naduycia urzdników wywouj bunt Parj-a (Marcel) przeciwko' Pokój w Bretigny uciliwy. Jan wraca dar delfinowi (1358 r.). Londynu, gdzie umiera. Przedtem (1363) oddaje Burgundyg; Filipowi, synowi.

— 1380

r. Karol V. Mdr>^ wyprawia lupieskie "kom.panje** Kastylii; przyjmuje skarg Gaskoczyków i wznaIctórej Iconetabl du Gursclin; zabiera wszy-* wia wojn, stkie posiadoci Anglikom. Zakada bibliotek (obecnie Naro*

1364

odactwa do

w

dow), gromadzi

zasyn

skarby.

:"

1415 r. za panowania obkanego Karola VI, wród walki stroa^*. nictw burgundzkiego z orleasldm czyli Armagna'cami Henrj^^fer V, król angielski zwycia Francuzów pod Azincourt. Poteni (1420 r.) Filip Dobry Burgundzki, mszczc si za zamordowanie swego ojca (Jana Nieustraszonego), czy si z Anglikami, a królowa Izabella traktatem w Troyes wj^^dziedzicza wasnego syndL delfina, na rzecz zicia, Henrjdia VI-go. 1422 1461 r. Karol VII, zwany z pocztku delfinem, lub kró--' lem Bourges, a w Icocu Zwyciskim,

—

•

Joanna D'arc ocala Orleans, bierze wodza anglelskiegot; Talbota do niewoli (pod Patay), prowadzi króla do Rheims na ko-^ ronacy, rozbudza zapa w narodzie, lecz nie moe zdoby Parya* i5o król, zwizany rozejmem, nacaza odAvrót. Pojmana pod; Compiegnes przez Burgundów spalona w Rouen, jako czarowni^-i ca po mczcym procesie (1431 r.), 1445 r, urzdzone wojsko stae regularne z 15 kompanij ordy-t)ansow5'ch gens d'armes, patnych z uchwalonego przez Stan3P' Generalne (1439 r.) staego podatku, nadto w gminach byli utrzy< 1429

r.

536 itiywani

w

gotowoci na Kade wezwanie wolni strzelcy-ucznicyT

udoskonalona artyierya. 14r»3 r. koczy si wojna stuletnia odzyskaniem wszystkich prowincyi od Anglików (prócz M. Calais). 1461 1483 r, Ludwik XI toczy walk z panami feudalm^mi. Ci zwizai si w Lig Dobra Powszechnego i oblegali Pary, lecz Najgroniejszym z fiali si zudzi chwiiowemi ustpstwami, Burgundyi, Karol miay czyli Zuchway rach by mony (1467 -1477). Wizi on Ludwika w Feronnie i zmusi go do udziaw szturmie burzeniu m. Leodium (Liege). Rozmarzony projektami utworzenia królestwa nad Renem, zaniedba poczy si z królem angielskim, Edwardci-n I V-m; wojowa z cesarstwem niemieckiem, oblegajcym. Neuss; napada na Szwajcarj^, lecz poniós cikie poraiici pod Granson i Murten; zabiera Loratynziem gi, 'ecz poleg w bitwie pod Nancy. Ludwik zabra za Maks j^mi liana Kabsburr córce jego Maryi, która wysza za innyiii panom pozabiera ich posiadoci przemoc, ntrj^g fa; ul) drog ukadów i zapisów testamentowych. Francyc .(proc? Bretanii) zagarn pod bero swoje. Ma dochody trzyIcro wickaze od ojca (5 milionów), powiksza armi do 30,000, urzad^a pocsz dtale poselstwa za granic, polepsza wymiar sprawiedliwoi-iCi ustanawia trzy nowe parlamenty (sdy). Tym spoeobcru pizi-ohrcizil Ludwik pastwo feudalne na siln monarchi.

—

ksi

—

u

i

m

cz

Ca

,

i

i

ZDZIAXXIV, ANGLIA. §

Po

102.

niedonym Henryku

III

(§

nast-

73)

puje szereg Pantaenetóv/ przeclsibierczych v/ojowniczych w cigu lat 200 znalazo si zalecYi^o trzech królów, niezdatnych do rzdzenia. wietne zwyclstv/a nad Szkotami i Francuzami przyniosy duo saw>', lecz chybiy celu, gdy wsz3v'stl-de podboje strai

;

cone zostay. Icimi

Naród

angielski

^),

przytoczony wiel-

ciarami z trudnoci, lubo energicznie

i

wytrv/a-

broni pozyskan3^ch swobód lecz oki-opn wycierpia niedol, gdy plaga wojen z ziem obc3'ch przeniosa si do samej Anglii i przez lat 30 j niszczaa. Edward I (1272 1307) dowiedzia si o mierci ojle,

;

—

w

w

do

powrocie z Palestyny '') bav/ii d'ugo we Woszech i w Gaskonii; jako sawny rycerz walczy na wielkich turniejach u hrabiego Szampanii; dopiero w 1274 roku przyby do Anglii na korona cyc. Walili (W ale: czytaj: Ucls) Lewellyn II odmówi m.u Iiodownej przysigi i napastowa pograniczne dobra. Edward wkroczy do jego krainy i po ca

Sycylii

;

Ksi

1) Bardzo nieliczny w porównaniu z dzisiejsz ludnoci, bo oitoo 2,500,000 grów wynoszc}'. 2) Pod Ak5c by raniony przez jakiego saracena zatrutym kindaienn; ocaiira mu ycie przywizana ona, Eleonora Kastylska, wyssav/szK jad z rany ustami.

;

— 53S -^

uporczywycli walkacli w niedostpnych wWozacli g5ry Snowdon zmusi go do ulegoci (1277 roku). Wszakw lat póniej (1282) tenife Lewellyn z bra-

e

pi

tem swoim Dawidem powoali znowu celtyddch górali do broni; obaj zapacili za to yciem; jeden poleg

w walce, drugi poniós kar mierci w Londynie. WalIm wcielon zostaa do z\nglii 1283 r., a jako pamitka dawnej niepodlegoci nadaje si tytu ksicia Wallii starszym synom królewskim, nastpcom tronu angielsldego

^).

WSzkocyi wygas iietli''ów

sta ro>i:ny

dom królewski Ken-

(na Aleksandrze III, 1286

Magorzacie Norweskiej,

r.

i

wnuczce jego

8-letniej narzeczonej

kró-

a

12-u Znalazo si pretendentów do korony niektórz}^ udali si do Edwarda I-go. Ten, wyznaczywszy 104 sdziów do rozpoznania wszystkich roszcze, ogosi wyrok na korzy przysig hodown (1292 ), Jana Baliol, który Ale utrata niepodlegoci bya zbyt bolesn dia Szko* tów: wic w Icilka lat póniej Baliol owiadczy, Wasalem by nie chce. Wtedy Edward odniós wielkie zwycistwo (pod Dubnar, gdzie polego 10,00Q' Szkotów), Baliola zdetronizowa i do Londynu odpro^ wadzi, zabra kamie koronacyjny "), i podda Szfcopod rzdy swoich dwóch i^araiestników (1296 r.)» Wkrótce atoli (1297 r.) wybucho powstanie, na któ-

lewicza angielskiego 1290

r.).

;

"

zoy

e

y

Wanie

podczas ostatniej -wyprawy królowa powia sj^na nada mu tytu ksicia Wallii, korz3'stajc z Galiowie •przepowiedni sawnego barda celtyckiego, Mer.ina, jcioddadz si tyko wtedy, gdy na ich zienai urodzi si król. 2) Ten kamie granitowy znajdowa si pod m.Scoae; wedug podaJjia mia na nim usn^ niegdy patryarclia Jakób. 1)

Edwarda

i

II; król

e

rego czele

stan waleczny, zrczny

I

niezmiernie silny

William Wallace (czytaj Uólles) "Jak rój pszczó," lecieli górale do niego. Pobity przez Edwarda .schroni si do Francyi (1298 r.), lecz wróci przy pierwszej monoci (1303 r.) i zniós trzy wojska angielskie. Znowu tedy musia Edward prowadzi z 50,000 konnicy 4 piezego ludu, w ubogie górskie okolice. Wallace^ unikajc bitwy walnej, toczy wojn podjazdow, dopóki nie pad ofiar zdrady (1305 r.) ^), Edward spla-* mi swe imi zemst okrutn, kaza bowiem bohatera Szkocyi, sawionego do dzi dnia w podaniach i pieniach, drczy wymylnemi^mczarniami przy tra.

:

a

i

ceniu

w

LondjTiie

^),

I

nic to nie

nie, rozjtrzeni jeszcze bardziej

pomogo,

przeciw-*

Szkotowie ukorono-

wali Roberta Bruce (1306) który zapeni trosk ostatnie chwile ycia Edwardowi. ,

W sprawach wewntrznych pastwa Edward,

nie-

gdy

pogromca Montfort'a, chcia rzdzi samowadmusia nie, lecz baronowie stawili si tak gronie, powo\'T»-a ich na rad, a w roku 1295 wezwa na "wielki parlament' wespó z lordami po 2-ch r>'cerzy z ka-» dego hrabstwa i po 2-ch posów miejskich od Icade-

e

'

go ze 115 miast Anglii, a wic obie izby

sz

:

Wysz i-aN[i-

do koPotrzebujc wci na swe wojny uciliwj-ch podatków, by zmuszony ca

(zreszt posiedzenia

odbyway si

jeszcze

XI V wieku w czterech salach).

1) Wj-dago Anglikom wasny suga Jack domu pod Glasgowem.

2)

Short

w

ustronnytn

Wlec przez miasto uwizanego przy ogonie koslcim, wyspali je za ycia przed oczyma nieszczli-

drze wntrznoci

i

wego, dopiero póniej uci giow i powiertowa ciao dla roze siania cziooków po wigkszych iniastach Ajoglii i SzkocyL

-,540--

wyda

zarczenie,

e

nie

bdzie nonych nakada bez

przyzwolenia baronów i gmin (1297). Tym sposobem tylko powstrzyma gotujcy si rokosz. Edward II (1307 1327) nie umia zwalcz^T dziel-

—

nego króla Szkocyi, Rob'erta Bruce, ani naYy^et v/asnych granic obroni od nieustannych jego napadów. Ogromna w>'prawa ze 100,000 wojska zakoczya si

dotkliw poralc ^) wreszcie trzeba byo okupi pokój przyznaniem zwycizcy godnoci królewskiej (1323 Edward nieudolny, lekkomylny poddawa sie r.)takim faworytom ^, którzy wywoali powszecin niech i nienawi. Zrazia si te do niego ona, Izabella, Ta po kilkuletnim pobycie v/e Francyi wyldowaa z garstk wojska. Tchórzliwy Edward da gi pojma w niewol, zosta zdetronizowany przez uchv/a parlamentu, zrzek si korony na rzecz swego syna w kilka miesicy póniej postrada ycie. Podobno spalono mu wntrznoci gorcem elazem. ''M Edward III (1327 1377) zrazu panowa pod opie-' ;

i

—

k

j

dopiero po trzech latach, a nieg-omatki; usun znienawidzonego ulubieca jej powszechnie dnego i

(Rogera MortJmer, hr. March) stawi przed izb lorwyrok mierci ( 1 330 r .) dów (parów) która wydaa

na

,

Wiadomo (§ 97), e Edward rozpocz wojn stuletni e wspaniae zdobywa w niej wawrzyny wspólDodajmy nie ze swym synem. Ksiciem, Czarnym. znaczny tej-wojny przebieg na wybuch i tutaj, e na zostawaa która Szkocy, walki ze wpyw w>avieray

1)

Pod Black-Bourn kolo

2) Gaveston,

city

Stirling 1314

przez baronów

i

r.

Hugo

Despenser.

•

-541

'••

•

—

w cigych

I cisych stosunkach z królam* francuskiHrabstwa pónocne byy czsto napastowane i pustoszone, a chocia Edward odniós raz wielkie zwycistwo (1333 r., pod Halidon-Hill), chocia król Dawid Bruce (syn Roberta) dosta si do niewoli ^) dludie lata spdzi w Londynie, ostatecznie jednake utracili Anglicy zwierzchni wadz nad Szkocy od czasu, gdy po mierci bezdzietnego Dawida korona jego

mi.

i

przesza na siostrzana Roberta, protopla^st

domu

Stuartów (1371 r.). Wojna wymagaa ogromnych kosztów ^) i Edward od narodu nadzwj^czajnych podatków, musia które obmyla i uchwala móg tylko parlament. Uchwala te niejednokrotnie hojnie '^),lecz za towy-

da

i

pod Kevil-Cross 1346; niewola trwaa do W od dzienny wynosi Funt, — Ksicia Walii bitv,'ie

1)

2)

ster],

szyllin.

1

Ksicia krwi królewskiej na 300 koni "

na 200 koni Hrabiego krwi królewskiej na 200 koni " na 100 koni Wice-hrabiego (viscount) na 50 koni Barona na 30 koni Rj'cerza na 10 koni .... Eskuajra (esuire) na 6 koni Szlachcica z luzakiem koastablów, setników, 4,022 giermków, kady po 5,104

uczników kon.

kady

po

—

i

dwudziestnik.,

pieszyci, 15,480 4,474 Wallijczyków etc. '

kady

po

15 10 10 5

2 1

— — — —

— —

r.

1357. den..

— 6 4 4 8

13

18 IS 6 15 14 12 7 2 1

—

—

— — —

6

— — •

^ 3

n

W obozie pod Calais 1347 znajdowao si 13 tirabiów, 44 baronów panów znakowycli (bannerets), 1,046 rycerzy. dawa królowi 9-ty snop, 1340 np. kazano w cigu 2 3) W i

lat

r.

0-te jagni, 9-te runo,

9-t

cz dochodu mieszczan, I5-t cz

dochody pomniejszych kupców

i

ziemian,

•.-

542

—

magaf od króla i od wszystkich urzdników przysigi na wierne wykonywanie Wielkiej Karty. stosunkach z papieami (awen'oskimi) parlament zerwa zaleno lennicz, przyjt przez Jana Bez Ziemi

W

zagrozi konfiskat mienia za odwoywanie si od wyroków sdu królewskiego do trybunau papieskiego (bill, zwany Praemunire 1365 r.) odtd jiigdy ju nie pacia Anglia daniny.

X

;

Edward mia saw pierwszego w Europie rycerza^ fubi wystawno, zbudowa przeliczny zamek Windsor podziwiajc króla Artura i dwunastu jego rycerzy OIcrgego Stoju (str). ustanowi order Pod^ wizki (garder) dzi jeszcze zaliczany do najzaszczytniej szych, poniewa udzieli go mona tylko 12-tu osobom ^) Lecz z pienidzmi rachowa si nie umiah zapoycza si u kupców niemieckicli, nadajc im za to przywileje handlowe, zastawia koron i klejnoty

"

;

.

w

Kolonii,

zrujnowa niewypacalnoci (900,000 zo-

tych florenów czyli dukatów) bogaty dom bankierski (Bardi) we Forencyi, a nawet, pobrawszy ogromny

okup za róla francuskiego, Jana

,

zostayy^a

w cigej

cik

bole mu mier bohaterskiego syna, ksicia Czarsam zoony chorob, kaza przedstawi parla-

potrzebie.

Na staro zniedonia

;

sprawia nego;

mentowi

1)

i

posadzi na

Opowiadano,

wizk;

e w tacu pikna pani

rycerski król,

dworu, podniós

turonie II -letniego

Sallsbury zgubia pod-

osaniajc poszkodowan przed artanu

t podwizk

Eisem: Honny soit qui to o tem le myli).

wnuka Ry-

may

zrobi z niej oznak orderu z napense (Nieci bdzie zawstj-dzony, i

szarda, poczem niedugo umar, opuszczony od sug woich ^),

I

ne

W czasie maldfelnoci

103.

króla wyniklj''

zamieszki, do których piervi'sz

gro-«

podniet poday

pisma Wiklifa.

John

Wicliff e (czytaj

:

Don

Uiklif)

,

profesor teo-

logii na uniwersytecie oxfordzkim proboszcz Lutterwortliu (koom. Lincoln), broni przeciwko papieom niepodlegoci narodu, czem pozyska yczliwo wi* kszoci w parlamentach jednego z Icrólewiczów, Jana i

i

ksicia Lankastru, który ju za Edwarda III-go sprawowa rzdy Anglii w zastpstwie schorzaego ojca*

Powstajc na^demoralizacy Kocioa, Wicliffe twierdzi, e nauka Chrystusowa spaczon zostaa, e czerpa j naley z samej tylko Ewangelii (przetómaczy le Bibli na jzyk angielski (1380 r.), owiadczy si przeci\A^v:o bezestwu ksiy odpustom, chcia aby dobra duchowiestwa byy wasnoci ubogich. Ale gdy dotkn nauki o komunii, dowodzc, e jest tyl-^ ko symbolem Ciaa Krwa Paskiej, wtedy synod po-» tpi go, a zwolenników jego nauki kaza wizi. Nie mieli ju broni go moni protektorowie; jednake i

i

"nie

poniós wikszej cary, prócz wydalenia

sytetu, '

i

umar

spokojnie

w

z uniwer-*

parafii swojej (13S4).

Uczniowiv^ Wicliffe'a, zwani LoUardami, lub

mi ubogimi,"

W

zacliodzili dalej

"ksi-

od mistrza, mawiali

bo*'

Westminsterze postawiono Edwardowi Ill-mu posg zi 1) elaza, a w katedrze Canterbury przechowuje si zbroja ksicia Czarnego, któr mia w dniu bitwy pod Poitiers.

— 544'e

w kazaniach, bogactwo, dar aski Boej, nie powinno si znajdowa w rkach grzeszników i natura przeznacza ludzi do równoci. Szczególniej John Bali (czytaj- Boli) "szalony ksidz" z hrabstwa Kent, karany wizieniem przez arcybiskupa i dotknity kltw, przyczyni si do poruszenia chopów, wygaszajc kazania swoje na ulicach i polach. Zbieray si koo niego liczne rzesze i pieway piosnk o wspónem pochodzeniu ludzi od Adama i Ewy ^). Umysy byy ju wzburzone, gdy zacz si pobór nowego pogównego podatku z bezlitosn surowoci. Poborcy postpowali gwatownie, a jeden z nich dopuci si oburzajcego grubijastwa wzgldem 14-letniej dziewwiem

e

:

Wat

czynki, córki Waltera Ceglarza,

Tyler'a (czytaj-:

Ten zabi poborc wznieci straszny krótkim czasie zebrabunt chopski (1381 r.). o si ze 100,000 ludzi, którzy, mordujc rj-cerzy i niszczc ich dobra, doszli do Londynu. Dostawszy- si do miasta zabijali bogatych kupców, spalili paac znienawidzonego ksicia Jana Lankastra i z haasem otoczyli Tower. Modociany król odwanie wyjecha Uat

Tajler).

i

W

,

da.

Domagali si, aby do nich dla wysuchania im nadano grunta na wasno aby ich nie naz>^'-ano poddanymi. Ryszard II obieca wyda stosown^przywiieje dla kadej wsi, byle wracali do domów. znaczna odesza, ale jedna kupa wdara si do Tower, i

Cz

Whan Adam delfe and Eve span Who was than a gentleman. Piosnka ta przesza póniej razem z nauk Wiklifa na ld, Czech Polski, gdzie j przetómaczono w XV-m wieku: Gdy Jadam drzewo rba, a Jewa za- kdziel przda, 1)

i

A odzie

wtenczas szlachcice b^di

?

do

— 545 ^ zamordowaa fiikupa,

kilku dostojników

nastraszya

matk

i

sdziwego arcybi-

królewsk, gaskaa rycerzy

po brodzie, pldrowaa po wszystkich pokojach. Typozabija wszystspali Londyn, ler odgraa si, jadcego Spostrzegszy poborców. kich prawników i kózuchwale zacz i niego ulic króla, zbliy! si do m.ajor zwali go lord wtedy ci si z giermkiem jego; szczuna rzuci clicia si Tum czekanem z konia. py orszak, lecz Icról ocali swych towarzyszy ^.mia przem.ow, a wkrótce nadbiegli zbrojni mieszczanie na ratunek i buntov/nicy rozpierzchli si w popochu. Wielu ich zgno od miiecza; okoo 1,500 stracono za

e

e

wyrokami

sdów wród

olcrutnych mczariii; parla-

ment uniewani wydane przez króla dokumenty wyi

da jeszcze surowsze przepisy o poddastwde; chopom zabroniono posya swe dzieci do szkoy, eby nie myo wydostaniu si ze stanu poddaczego-

ay

W tych dniach okropnych Ryszard

II

ojca

swojego odwag; mona byo std

okaza godn

wróy wietne

panowanie modziecowi. Lecz póniejsze okolicznoci spaczyy jego charakter. Oeniwszy si w 15-m zbytkownie roku ycia z królewn czesk (Ann) ulubieców. szacunku niegodnych i askami obdarza Wic parlam_ent, gdy od niego dano wielkich podatków, pocign do odpowiedzialnoci kilku ministrów, a królowi da 11 -u parów do rady i nadzoru (1386). Ryszard próbowa wyzwoli si z pod opieki przy po,

mocy •

sug swoich, lecz parowie, w znajdowa si dumny stryj królewski,

najwierniejszych

których

liczbie

ksi Glocester im,

y

w

(czyt.

40,000 wojska

stanli pod Londypojmawszy 5-u na j znaczniej-

Gloster)

:

i

,

-

546 --

szych stronników królewskich, zaskaryli "eh przed parlamentem, który wyda wyrok mierci na wszystkich.

Odtd

Ryszard

nienawi.

i

dz

ywi w

sercu

DovSzedlszy 22 lat wieku,

opiekunom, stara si

zawiza

podejrzliwo odebra wa-

najcilejsze sto-

dworem francuskim, polubiajc po mierci pierwszej swej ony 8-letni córk Karola VI-go, napenia parlament swj-mi stronnikami rozpocz dziesunki z

i

o

mier

Nie oszczdzi te stryja Glocestera, który tajemniczo zakoczy ycie jako wizie, ani brata stryjecznego Henzemsty: vskaz3/wa

ryka, krórego

.na

wygna do

lub wygnanie.

Ffancyi.

Temu

ostatnie*

mu zabra nadto spadek po jego ojcu, zmarym ze

smu-

tku Janie Lankastrze. Zaniepokoili si wreszcie wszyscy baronowie. Gdy Ri^szard wybra si na wyprado Irlandyi, przyby nagle Henryk z garstk woj«

w

ska zosta powitany jako wybawiciel od tyranii. i

Ry>

wojowników, dosta si do niewoli; parlament- /dsdzi go od tronu (1399 r.) i skaza na doywotnie wizienie, lecz po kilku miesi* xach (w zamku Pontefract) nastpia mier jego, poszard, opuszczony

od

doano godowa (1400

U)

s'

roich

r.).

LINIA LANKASTERSKA, (1399—1461).

nie móg prawnie pochodzi z linii trzeciej^. prawo spadkobierstwa naleao do nieletnich Morti*

1 104.

Henry] IV (1390—1413)

B^zieziczy^, korony,

&

gdy

— 54/ TiierYny z linii drugiej

tu

")

;

^).

jeden tylko biskup

Wzi wiad;;c od parlamen-*' odezwa si przeciwko sdze-

wieccy niu Rj^szarda; wszyscy lordowie duchowni gosowali najprzód pojedynczo, a póniej zbiorowo i i

jednomylnie na korzy Henryka; zaprowadzi go do oprónionego tronu arcybiskup kantuaryjski, wszyscy zoyli

mu przysig poddacz;

lud

wtórowa

ra-

dosnymi okrzj-kami a jednak chwila ta krya w so-" bie zaród strasznych wojen domowych. Panowanie Henryka IV upyno w tumieniu buntów ), i w troskach o zapewnienie nastpstwa wasnemu potomstwu. Prawy dziedzic tronu (Edmund Mortimer) by wiziony w Windsorze; wojna we Francy! sabo moga by popieran przy tylu zamieszkach wewntrznych. Stara si Henryk usilnie o yczliparlamentu; pozwala na dozorowanie skarbu przez wybranych delegatów; nada przywilej nietykalnoci czonkom parlamentu takim nawet, którzy wystpowali z niepfzychylnemi da króla mowami ueuwa ministrów, dworzan, spowiedników od boku swego i z dworu królowej, jak tylko cignli na siebie ;

wo

;

skargi parlamentu.

1) 2)

Niemniej

Patrz genealogi Nr.

by dbaym

o

wzgldy

15.

Po odsdzeniu Ryszarda o.d tronn, Henryk powsta przeegnawszy si, zada korony na mocy pochodzenia swego od króla Henryka HI oraz dla uratowania pastwa, które si znajdowao w niebezpieczestwie skutkiem zych rzdów, I

3) Uknuli spisek najprzód stronnicy Ryszarda U (1399 r.) czem, przypieszyli mier jego, potem (1400 r.) Owen Glendower ogosi si ksiciem Walii, potem (1402) w Szkocyl ukaza si faszywy Ryszard H, w 1403 trzeba byo stoczy krwaw bitw z hrabiami Percy pod Shrewsbury, w 1405 wynik rozlegy bunt W pónocnej Anglii kar mierci poniós lubiany u ludu arcyb{i

6kup Yorku R}'szard Scrope.

- 548 duchowiestwa, zabroni biblii Wikiifa pozwoli! li na stosie kilku lollardów. Choroby i zgryzoty su| mienia wtrciy go przedwczenie do grobu. Jakcf by z Krzyakami na wyprawie litewskiej (1390 i

ksi r)'

—

Henryk V (1413 1422) z lekkomylnego, lubo wakcznego i ulegego prawom modzieca ^) sta si odrazu królem powanym, sprawiedliwym i dzielnym. Na sumieniu czu si spokojnym, poniewa tron posiad po ojcu; wypuci te na wolno dorosego ju Mortimera uaskawi 'kilku skazanych przez ojca panów. Wybrawszy si osobicie do Francyi, zdoby wietnemi zwycistwami (§ 98) saw dla siebie i koron Walezyuszów dla syna. Lecz w 35-m roku ycia w marszu zachorowa i pod Paryem w zamku seskim umar, zapewniajc obecnych, pragn serdecznie odebra Jerozolim niewiernym, po ukoczeniu ksigozbiorze jego znajdowawojny francuskiej. si te kronika Jerozolimska i historya Godfryda de Bouillon. On pierwszy z Plantaenetów zamiast francuszczyzny polubi jzyk angielski, mówi nim chtnie i pisywa. Henryk VI, og oszony w kolebce królem angielskim i francuskim, w cigu 40-Ietnego panowania ui

W-

e

W

y

1)

Raz Henryk bdc jeszcze ksiciem Wallii, dowiedzia si, suga by aresztowany za awantur uliczn; pobieg do

e jego

da

natychmiastowego uwolnienia. Ale sdzia Gascoisdu i ja siedz tutaj na miejgne rzek z powag: "Panie, pamitaj, scu waszego Icróla i ojca; w jego imieniu rozkazuj wam odstpi •od zamiaru, a za kar posyam was do wizienia królewskiego." Henryk upamital si posusznie da siebie do aresztu zaprowadzi.

e

i

— 549 —

.

traci obie korony.

sprawowali za nieletnieBedford we Francja, Humfrid Glocester, jako prezes rady regencyjnej, w Anglii. Matka (Katarzyna Francuska) adnego wpywu nie posiadaa i z czasem wysza powtórnie za

go stryjowie: Jan

JhCzdy

ksi

ksi

m

za czowieka nieznacznego, Owen'a Tiidor'a.

Pomimo starannego wyciowania, król okazywa nieudolno umysu sabo charakteru. Po dojciu do penoletnoci opanowaa go ona, Francuska Magorzata ^), kobieta p*kna, ale zoliwa mciwa. Gloi

i

zwany "dobrym" u ludu, zosta wziony tajemniczo zakoczy! ycie; ogromne podatki nie v,'ystarczay na potrzeby dworu król zaduy si na 500,cester,

i

;

000 funtów sterlingów; wojna z

si

Francy zakoczya

haniebnie utrat wszystkich zdobyczy

wanem

wszystkich zwycistw

(§

i

zmarno-

100); podejrzewa-

no Magorzat, jej ulubieca (Siffolk'a) a nawet samego króla o zdrad zbun towao si pospólstwo w h" ab stwach poudniowych gospodarowao przez dni kilka w Londynie (1450 r.) jak niegdy przed 70 laty ^). 2 tych powika skorzysta Ryszard, Yorku, pochodzcy po dzadku z linii 4-ej, lecz po matce (Ann Mortmer) z linii 2-ej''), a wic posiadajcy lepsze od Lankastrów prawo do korony. Zbierajc po ;

i

,

1) .

ksi

Córka Renata, tytularnego króla jerozolimskiego

i

neapoli-

taskego z domu Anjou, zalubiona w r. 1445. 2) Przywódc 20-tysicznej kupy by Irlandczyk Cade, który si mieni nieprawym synem Edmunda Mortimera. Waciwie Lionel, ksi Karen3) Patrz genealogi r, 15. cyi, by 4-m, Jan Gaunt Lankasterski 5-m, Edmund York 6-m synem Edwarda III, wszy cotomstwa.

lecz 2-gi i3-ci zmarli mk)do, nie pozostawi-

z broni w rku domaga si wypastwowej ,"zdrajców," a miat za so-' wiele gosów w parlamence u pospólstwa. rolcu cliorob umyso1454 król zapad na ^) wtedy Ryszard otrz^^ma regency z ucliway parlamentu z tytuem "protektor i obroca króle-

,000 swoich wasal'

,

dalenia z rady

b

mio

i

W

w

;

stwa," ale po 13-U miesicach król ozdrowia i regen« cyc zniesiono za staraniem królowej. Bojc si,c zemsty przeciwników

i

zasmakowawszy we wadzy, Ry-

szard ruszy do stolicy zbrojno

i

rozpocz wojn

do-

mow, §105.

Wojna Dwóch

si od bitwy pod

St.

Ró

(1455

Albans (czytaj-

— 1485)

zacza

St Olbens)

,

gdzie

pobi lordów, prowadzcych z sob króla zdoby powtórnie regency. Ale znów na czas krótki, bo mu takow król odebra z poduszczenia ony i stronników sw^oich. Wic krewni Ryszarda Ryszard

z 3,000

i

(szczególniej

wpywowym by zuchway

hojny hr< i rozwinli sztanPo kilku utarczkach przy-

Warwick^), porwali si do broni dar z

bia ró (1459 r.).

i

szo do zacitej bitwy pod Northampton

won, haftowan

z

ró

czer-»

na sztandarach królewskich; pole*

go 300 baronów lankasterczyków, Magorzata ucieka do Szkocyi zwycizcy znaleli w namiocie opusz« ;

czonego króla, padli przed nim na kolana, zapewniajc o swej wiernoci i zaprowadzili do Londynu. Tu Ryszard, pow'oawszy parlament, omieli si ju za-

1)

2)

Zapewne odziedziczon po dziadku, Karolu VI francuskim. Karmi po uO,000 ludzi przy stolacl) swoich.

ii

daf korony wszake ani izby, ani sdziowie, nie cliciefl Uzna roszcze jego, trwajc w zaprzj^sionej wierrxOci. Dopiero gdy sam dobroduszny król Henryk zaproponowa nastpstwo tronu Ryszardowi, ten zo-* sta ogoszony ksiciem Wallii protektorem t. j. regentem pastwa (1460 r.). Lecz zaledwo upyno pó roku, gdy si iilcazaa królowa Magorzata i wydaa zacit bitw pod Wakefield (czyraj Uekfild) odniósszy' zwycistwo, kazaa ucit Ryszarda przystroi w koron papierow i zatlcn na murach Yorku. Mcia si okrutnie na caem stronnictwie Róy Bia'ej, pustoszc dolara, skazujc na mier wieAle ta niciwo wanie sprowadzia jej lu panów. upadek. Gdy wyruszya do hrabstw pónocnych dla dalszego pastwienia si, do Londynu przyby syn Ryszarda, Edward z hr. Warwick'iem, zosta radonie bero Edwarda przez lud powitany i ujwszy w Wyznawcy, miao zasiad na tronie (1461 roku). ;

i

:

;

gow

rk

h)

Edward IV nej

twarz\',

LINL\ YORKÓ'W.

(1461

— 1483), modzian niezwykle pt-

waleczny

i

w

boju szczliwy,

umocni

sw wadz zwycisk, a straszn bitw (podTowton), która ludzi

i

przecigna si póno w noc, powalia 30,000 zmusia Magorzat z Henrykiem do szukania

przytuku w Szkocyi. I potem niemal co roku wznawiaa si walka, lecz Edward zawsze zwycia, Pojtan}- w niewol Henryk VI (1464 r.), spdzi lat kil-

^ 552 — ka w Tower chwilowo uwolniony i królem znów ogo-' szony przez uraonego Warwick'a, zgin nareszcie ;

w tyme zamku te do

(1471

zion przez

cztery lata

Magorzata dostaa si

r.).

niewoli jednoczenie i

ju

stracia syna,

^),

bya wi-

zaniechaa wszelkich my-

li o tronie, gdy na wstawienie si Ludwika

XI moga

odjecha do Francy i. Tak upad dom Lankasterski, a z nim i cae stronnictwo: 10 najznakomitszych rodzin hrabiowskich, 138 rycerzy

i

praatów, parla-

ment skaza na konfiskat dóbr, utrat zaszczytów kar mierci, prócz tych, którzy pogini na polach bitew pod ogniem dzia lub od miecza. Edward syi

dy do wytpienia

arystokracyi i pod"Oszczdzajcie lud, zabijajcie panów !" Nie móg by przecie pewnym i w^asnych stronników: hrabia Warwick "królotwórca" ubieg mu stolic pod nieobecno jego, eb}' ogosi krjSlem HenKlarencyi) knul jakie ryka brat rodzony (jerzy spiski obaj przypacili yciem jeden poleg w boju "), drugi zosta utopiony w beczce wina (1478 r.). Edward walcz}'^! osobicie w 8-miu bitv/ach, z których jedn tylko przegra. Skoczywszy z Lankastrami, wdawa si w sprawy Szkocyi oraz w spory szwagra swojego Karola Burgundzkiego z Ludwikiem XI (str.), któremu da si przekupi. Pienidzy potrzebowa duo i pomimo zwikszenia dochodów przez konfiskat dóbr lordowskich (jedna pita obszaru caej Anglii), umia wydostawa grube "dary" (benevostem.at^^cznie

czas boju

woa:

ksi

;

;

1)

2)

Po bitwie pod Tewksburj' Pod Barnet 1471 r.

;

(czytaj; Tiuksbery).

—

553 lencesj szczególniej ty, obfite uczty,

od mieszczan

^)

.

Lubi strojne dam;

polowania, towarzystwo

piknych oczu polubi

wdow

stronnictwa lankasterskiego

^)

sza-

dla

po lordzie Rivers ze Ale naduycie uciech

.

zmysowych skrócio mu ycie. Syn jego Edward V (1483),

12-letnie pachol, w drodze do Lond>Tiu zosta pojra_any przez stryja swego Ryszarda, ksicia Glocester osadzony, w Tower, niby dla bzp'eczestv/a. Panowa' z im"enia zaledwo pótrzecia esica, bo Ryszard rozgosi, i

e

m

on sam tylko jest prawym synem lubionego niegdy w narodzie Ryszarda Yorka, e* Edward IV-ty panowa n'eprawnie i nieprawnem byo maestwo jeLiczne tracenia bez wyrogo z E.biet Rivers ^) ków sdowych rzuciy postrach na panów, a Buckingham, zwoawszy obywateli miejskich na narad, kaza najt3'm krzyaczom woa: "Niech yje król Ryszard," poczem ofiarowa Ryszardowi korow imieniu ludu. Edward V wraz z maym braciszkiem zosta zamordowany pogrzebany pod schodami w Tower.

e

.

ksi

n

i

—

Ryszard III (1483— 1485) wzrostu maego uomny, bo mia nierÓMme ramiona, ponurego i starego nad wiek (31 -letni) oblicza naley do najohydniej,

1) Raz osobicie przymawial si o "dar" starej wdowie; ta odpowiedziaa: "Ch3 ba dla twej piknej twarzy dam 20 funtów ste lingów." Edward pocaowa za to i dosta drugich 20 funtów w dodatku.

j

2)

dem 3) z

To

maestwo

oburzyo Warwicka

i

byo gównym powo-

jego zdrady,

Wszystkie

te skandaliczne wywody (czytaj: Szaa).

ambony ksidz Siaw

wygosi przed ludem

j

- 554 — po widowni dzieZbrodniami chcia utrzyma si na tronie: 8-u najznakomitszych panów (w tej Buckingham'a)j mnóstwo baronów i rycerstwa posa na rusztowanie; Ogromne sumy zmarnowa na szpiegów; kaza wszystkim wasalom utrzymywa hufce w cigej gotowoci. Odkry te zmow, na korzy Henryka Tudora, spokrewnionego przez matk z domem ankasterskim, lecz jego samego pochwyci nie zdoa. Henryk za, sclironiwszy si do Francyi, zwerbowa 5,000 wojska, licho uzbrojonego, wyldowa na brzegach Anglii. Ryszard III zastpi mu drog pod Bo* sworth na czele 20,000. Gdy przyszo do starcia, jeden z lordów (Stanley) przeszed na stron Tudora^j drugi (ksi Nortumbryi) schowa miecz w pochw. Widzc to, Ryszard wcisn silniej koron, spi konia zawoa: "Zdrada! Zdrada!", uderzy na orszak Henryka, powali siln3'm ciosem chorego i, waczc roz^

szycli zbrodniarzy, jacy sic przesuwali

jowej.

uoon

i

paczliwie, po!eg.

By

ostatn'm z Yorków

i

z Plan-

taienetów.

Zwyciski Henryk polubi córk Edwarda IV-go, Elbiet, a wic zjednoczy prawa linii lankasterskie] i jorskiej. Sta si on protoplast nowej dynastyi Tudorow. Wojna dwóch Ró skoczya si. Miaa ona dla Anglii znaczenie podobne, jak dla Francyi panowanie Ludwika XI-go: pochona 80 czonków królewskiego rodu i poow arystokracyi feudalnej.

TRE Cig 1272—1307

r.

dalszy

Edward

I

'ROZDZL\U.

domu Pantaenetów. wciela

1283) r.) ksistwo t« Usiuje podbi Szkocy,

Walic

nadaje nastpcom tronu angielskiego.

i

*

— 555 —

•

wadzy

jego powstaj: holdowny król Jen Balio!, dzielny Robert Bruce. Ten ostatni wywalczy sobie niezaleno (uznan przez Edwarda II w. r. 1323). Musia zwoywa parlament i zrzec si. samowolnego nakadania "ic-cz

przeciwko

bohaterski Waliace

i

podatków. 1327 1377 Edward III zaczyna wojn 100-IetnI; pomrtna 7-wyciestw pod Crecy i Poitiers traci posiadoci francuskie. Podobnie pomimo zwycistw zwierzchnistwo nad Szkoey, gtdzie wystpuje dom Stuartów od r. 1371. Zaciga 'ftielkie dugi. Parlament zrywa zaleno lennicz wzgldem papieów; pilnuje w)"^» konania Wielkiej Karty, 1381 r. Bunt chopów, wzniecony przez uczniów refortnator^ ksidza Wiklifa poborców uciliwego podatku. Wat Tyler zuchwale zaczepia króla, zabity; poddastwo utrzyjKane obó-. strzone przez parlament, Ryszard II, zniecierpliwiony ograni'^ czaniem swej wadzy przez parlament rad opiekucz, dopu^ szcza si tyranii, Zdetronizowany (1399 r.) koczy w wizienia

—

i

i

podobno mierci godow.

By

bezdzietn}',

q) Linia Lankasterska^

1399 r. Henryk IV, pomimo pochodzenia z linlT S-elcj, otrzymuje koron od parlamentu; poddaje si te pod kontrol izb, ubiega si o wzgldy duchowiestwa; pozwala pali na stosi* zwolenników Wiklifa; walczy z rokoszami.. 1413 1422 r, Henryk V po zw3-cistwie rod Azincourt zdo-

—

bywa koron francusk

dla sj-na swego,

Henr>ka VI, niedone-

1453 r. zakoczya si wojna 100-letnia urat wsz5'stkich posiadoci we Francyi prócz m. Calais. Std niezado"^-óene w An«« gl'i.

14.55

— 1485.

r.

Wojna dwóch Ró,

czyli

domów

Lajikasterskie-

Ryszard York, czcy prawa linii 4-tej i 2-giej, zdobywa regency powtórnie po zw>Ticstwie pod St. Albans, poteln za zgod pojmanego po raz drugi Henryka VI-go uznany nastpc tronu, ginie w bitwie pod Wakefield z ki-ólow, Ma2:orza« t, lecz pomci go syn.

go i Yorskiego.

b) Linia

—

Yorska.

1461 1483. Edward IV zwycia Magorzat pod Towtom Hechara, Tcwksbury, Henryk VI ch^Orilowo przywrócony (przez br. Warwicka) koczy w Tower 1471 r. Edward konfiskuje 1.5. obszaru Anglii. Wdaje si w zatargi Karola Burgundzkiego t Ludwikiem XI-m. Waleczny, pikny, ale srogi i rozpustny. 1483 1485 r, Ryszard III zamordowa dzieci brata; panowa ,

—

•

— 556 — okrutnie

i

zbrodniczo,

kiem Tudorem, który skiej.

dalnej

Poleg

poczy

w

;

bitwie pod Bosworth z Henry-

prawa

Zakoczy wojn domow.

linii

iankasterskiej

Poowa

i

jor-

arystokracyi feu-

wygina.

Pierwszy pomys tych sdów przypisuje si arcybiskupov/i koloskiemu, Engelbertowi (1225 r.); przetrway do poowy w lecz zepsuy si z czasem, poniewa czonkowie femy popeniali morderstwa czstokro z pobudek osobistej nienawici lub zemsty. 1)

,

XV

ROZDZIA XXV. NIEMCY SZWAJCARYA

I

Wielkie Bezkrólewie

i

WOCHY. Hanza.

Ju za Fryderyka

II, gdy wstpili anti-krón'ead w Niemczech, który przeszed, w nieznon anarchi, w panowanie pi'. (Faiistrecht) po mierci Sztaufa Kolirada IV-go. Nastpi bowiem okres bhzko 2o-letni, zwany Wiel)iciem Bezkrólewiem. Po sponiewieran koron cesarsk zgosili si dwaj cudzoziemcy: brat króla angielskiego Ryszard Kornwallijski (1257 1272), synny bogacz, i król kastylski Alfons X Mdry. Obaj ofiarowali znaczne datki ksitom niemieckim; obaj te zostali obrani. Ryszard odby przynajmniej koronacy i przyjeda trzy razy do Niemiec dla zabawienia si festynami, ale Kasty Iczyk nie ukaza si wcale. Wic bezkarnie mnoyy si rozboje, gwaty,

§

106.

iowie

(str.,)

wszcz si

—

rabunki, powstaa klasa rycerzy-rabusiów (Raubritter), którzy,

przejezdnych chwale.

posiadajc zamki nieprzystpne, upili i

dopuszczali si wszelkich zbrodni zu-

Najwicej cierpieli na tem Icupcy, mieszczanie. To te ku obronie swoich towarów, miasta nad Renem pooone tw^orz ju w roku 1241 Zwizek Reski Miejski.

Potem nad morzami Batykiem

i

Niemie-

.

;

— 55« — ckiem tworzy si drugi, potniejszy zwizek, zwany (od XIV wieku) Hanz Niemieck. Poczynajc: od roku 1259, kiedy si zwizay przymierzem trzy miasta "wendzkie," Lubeka, Roztok Wismar, w cigu stulecia przystpio do n-ego okoo 100 miast, które paciy wkadk roczn i ulegay zwierzclmoci zwiz-^vie przy swej niezalenoci od Habsburgów i w roku 1^09 otrzymali od nastpnego cesarza

(Henryka Wll) "potwierdzenie przywilej u Adolfa Jeden z synów Albrechta Leopold zwany 'kwiatem rycecerstwa chcia poskromi górali orem i w roku 1315 przedsiwzi wy^praw, lecz w wwozie Moorgarten .

'

,

,

,

'

'

mu okropn porak.

WteUri Unterwalden ponawiady .j dawne przymierze (z roku 1291) tworz Zwizek Szwajcarski, tak nazwany od kantonu Szwyc, spo,*'chopi" Szwycii zadali

kanton}^

Lene Szwyc, :

i

i

1) Szwajcarowie powtarzaj obecnie pikne podania o Wiielmie Telu i powstaniu przeciwko wójtom Alfrechta w r. 130S. Kantonie Uri mia rzdzi srogo wójt Gessler von Brunneck. Kaza on w^^^upi oczy staremu wieniakowi Melcitalowi. Syn nieszczliwego, Arnold, porozumia si z dwoma szanowanym.! góralami innycli kantonów (Fuerstem i Stauf fach erem); kady przyprowadzi po 10-ciu zaufanyci na dolin Rutli czyli Grutlinad jeziorem Yierwaldstaetter i tu w nocy dnia 7-go listowójci maj pada 1307 roku wykonan zostaa przysiga, wypdzeni. Od tej przysigi pociodzi nazwa zwizku Eidgenosf sen, czyli sprzysionyci. \V liczbie 33- eh znajdowa si Wilhelm Zasj^szawszy co o sprzysieniu, Gessler obmyli szczeTel. gólny sposób wykrycia sprawców: zatkn na drgu w m. Altorf czapk ksica Abreclita i kaza przechodniom klka przed ni na znak ulegoci. Wanie Tell nie uklk. Scliwytano go, przyprowadzono przed Gelsslera, krór}' skaza go na strzelanie do jabka, pooonego na gówce syna. Tel trafi celnie, lecz z pod sukni wypada mu druga strzaa. Na zapj^anie Gessera odpowiedzia, na niego przeznaczy, gdyby si sta morderc wasnego dziecka. Uraony Gessler zabra go z sob na statek, eby go wtrci do lochów zamku Kussnacht, lecz wród burzy Tell, jako biegy sternik rozkuty z kajdan, wyskoczy na brzeg. Potem, zaczaiwszy si w wwozie, zabi przejedajcego GesDrugi wójt, Rerengar von Landenberg, musia ucieka, sera. Podaniom tym gdy górale pozdoby wali zamki w Unterwalden.

W

mów

e

by

i

—

et

—

_

e

—

zaprzeczyli historycy dzisiejsi i dowiedli, Willelm Tell nie istnia wcale, Gessler nie hyl wójtem (Vogt), w Uri, cala legenda zacza si tworz>' dopiero w kocu wieku i dokumenty majce za dowód, faszywe.

e

suy

s

XV

e e

-5G7 przysig (Eidgenossenschaft), Przyczay si potem do niego inne kantony ze szkod Habsburgów.

jony

synowiec poprzedniego, zniecierpliwiony takiem rozpocieraniem si Zwizku, ruszy z 4,000 doborowego rycerstwa i liczn piechot, lecz pod Sein» pach (1386 r.) zgin, a wojsko jego na pobitem zostao przez 1,300 Szwa jcarów pieszyci ^)> Potem I-Toiu,

szcie

j

e

.

Powiadano, otru go mnich dominikanin w Buonconvenpod Sienn kon-ainikantem.lecz komuni przyjmowa Henryk,

1)

to

mae-

gdzie

ju

^ l;cdc 2)

chor>^m niebezpiecznie.

Pod Rluhldorf kolo m. Ampfmgen

.

-.

570 -^

"ksita, zjechawszy do Rense

go, a

jijzacy jego

i

^),

ogosili detro*

Karola

obrali królewiczT\'ane sobory; jeden po upywie lat piciu, a nastpnie peryodyczne, co lat 10. Zabie-

y

;

rano si do roztrzsania skarg na naduycia bislcupów angielskich, lecz pracy (Av smenta) niemieckich tej nie ukoczono z powodu oporu Marcina V. Rozwizanie nastpio w roku 141 8. Tene sobór spali (14 1 5) czeskiego reformatora Husa, co stao si poi

wodem strasznych wojen husyckich (§115)Nastpny sobór w Pawii (1423) nie uda si dla zbyt szczupej liczby praatów i zarazy morowej. Dopiero w nastpnym terminie przyszed do skutku wielki sobór w Bazylei (1431 1449) który wytkn sobie dwa cele: i) stumi wojny husyckie, 2) dokona reformy

—

,

Kocioa w Gowie Czonkach. i

Husyci — Czesi tak wnikami,

e

strasznymi okazali si wojociiyba tylko przez Zygmunta, zdaniem

,

samych Czechów

by zwyciem. wieo urz.zakoczya si sromotn poraDomalicami (1431), skd przy-

Bioglt

dzona wielka krucyata

k pod Tauss

czyli

by kardyna Julian Cesarini przeraony i, objwszy prezydency na soborze, zaproponowa ukady. Papie Eugeniusz IV, dumny Wenecyanin, by przeciwny wszelkiemu porozumieniu z heretykami i wystosowa do soboru ostr nagan, która staa si powodem sporu otwartej walki pomidzy dwoma najwyszemi wadzami kocielnemi. Wygosiwszy zasad, e sobory powszechne stoj i

ponad papieami, ojcowie bazylejscy ukadali si z przywódcami husytów zawarli t. zw. kompaktaty (1433), które stay si fundamentem kocioa Utrakwistów, rónicego si od katolicyzmu: komuni pod dwiema postaciami (sub utraue), jzykiem ludow> m i

w

naboestwie

etc.

Nastpnie rozwijajc plan reformy, postanowili obali nieograniczon wjadz papleów, rozszerzajc zakres dziaania biskupów t. j. zmieni monarchiczn organizacy Kocioa na arystokratyczn, episkopaln. Skargi Niemców innych ludów chrzecijaskich znów. przyszy pod rozpoznanie, zniesiono annaty ^), ukadano ustawy, zapobiegajce naduyciom wla;'zy i

duchownej. Eugen'usz nazyw^a^ te czynno n eprawem wdzierstwem w prawa Stolicy Apostolsk'ej i przez ukady z monarchami szuka sposobu rozwizania soboru. Dl^ Zygmunta wasnym kosztem wy-, praw^i wspania koronacy w Rzymie, lecz nie zdo1)

riu

Dochody z biskupsl:l^ opactw z pierwszego roku po urzdu przez nominata, vin*.s20Kt do kasy papieskiej. i

obje*

(wM^.

'™'

.

^579-^

a nakoni go do energicznego wystpienia. Zygmunt umar

Zreszt

w cigu

toczcej si walki, gdy Eugeniusz zwoa inny sobór do Ferrary', a sam zosta odsdzony od wadzy przez ojców bazylejskich. pastwie niemieckiem Zygmunt nie umia utrzyporzdku; ogaszane killcakrotnie "pokoje ziemskie" i projelctowane reformy pozostaway bez skutku. Nawet w dziedzicznej swej Brandenburgii nie móg okieza rozpasanej samowoli rycerzy-rabusiów ). Nie majc z marchii adnego dochodu, Zygmunt wypuci w zastaw najprzód synowcowi swojemu, Jo-

W

ma

j

sam bezwstydnie rabowa kupców po droodda w administracy burgrafowi Norymbergii Fryderykowi Hohenzollern, który w roku 141 5 otrzyma w kocu inwestytur wraz z godnoci elektorsk sta' s' protoplast, dzi panujsztowi, który

gach, a potem

i

cego

w

Prusach królewsko-cesarskiego

Pon'ewa Zygmunt mia

mn

tylko

domu

^)

córk (Elbiet),

za-

domem HabsIV (1364 r.) umowa

za Albertem Austryaclcim, a z

burgów istniaa od czasów Karola wzajemnego dziedziczenia wszystkich posiadoci: wic spadek po Luksemburgach dosa si Albertowi. 1) Moltke, Manteuffel znani jako korsarze na morzu Baltj'ckiem niejaki Dietrich von Qiiitzow naby rozgonej sawj' znai

czenia politycznego jako rozbc')jnik (Droysen-Gesch, d, preuss, Politik I, 114, 115, 348). 2) Zbierzmy rozprószone wzmianki o Marchii Brandenburskiej ^atoycielcm. by Alarecht Niedwied z domu A skanskit go; nazwa pochcdzi cd grobu sowiaskiego: Branibor czyli Zgorzelce; inwestytura cesarslaivatny w razie doznanej od kogo niegrzecznoci strasi poskary synowi, Maksymilianowi. szy, A jednak niedony ten cesarz mia dumne marzen-a koronow^a si w Rrzymie (1452 r.), znaczy swoje samogoskami A. E. I, O. U. w któryci zawieraa si myl o panowaniu Austryi nad wiatem caym ^) wyjecia z Trewiru przed ukoronowaniem Karola mia* lego (str. ), bo czu si upokorzonym jego wyslawnoci. Pomimo to umówione wówczas /Stwo Maksymiliana z Mary Burgundzk przyszo z czasem do skutku (1477 r.) otworzyo Habsburgom drog do wiekici nabytków przez zwizki pokrewiez

;

i

e

:

,

mae*

i

'Stwa^).

Maksymilian jem wkracza

ju

czymy tylko

jego

I (1493

do

— 1519),

tiistoryi

panowaniem swo* nowoytnej. Tu zazna*

denie do reformowania feudalnego

W

ro* cesarstwa na monarchi typu nowoytnego. ku 1495 na sejmie w^ormacyeskim ogosi on wieczy»

8ty pokój ziemski (ewiger Landfriede) z wzbroni* niem wszelkich wojen prywatnych, pod kar 2,000 grzywien zota. Pokrz3n\'dzeni mieli szuka sprawiedliwoci

1) Austriae est Imperare orbi unh-erso, hib: Alles Erdreich !st Oesterreich unterthan. 2) Z powodu tego sawnego maestwa Icról Maciej Korwin trafny dwuwiersz o zdobywaniu przez Austryc crólcstw. z laslci Wenery bez opielci Marsa: Bella gerant aii, tu felix, Austria, nube, \am auae Mars aliis. dat tibi regna Yenus.

uoy

— 584 -w

nowo ustanowionym Sdzie Cesarstwa

(Reichs-

kammergericht) którego wyroki miay by wykonytym celu wane przez naczelników cyrkuowych. cesarstwo podzielonem zostao na cyrkuy (Kreise). Urzdzi te Maksymilian wojsko stae, lubo nieliczne t. zw. kopijników (Lanzknechte) napisa dzieo o artyleryi (Ueber Artairey) da duo armat do ufortyfikowania stolicy swojej Wiednia; ustanowi poczt tej utrzymanie powierzy rodowi Turn i Taxis, który uywa tego prz>'W"ileju, do naszych czasów. ,

W

,

,

;

a

112. Uzupenijmy zarys historyi Woch. Po upadku Sztaufów, cesarze nie odzyskali wadzy nad pikn Itali, nie rzdzili nigdzie i koronacye rzymskie stay si czczym ceremoniaem, przypomnieniem Karola W. Zamiast jedynego wadcy wytworzyo si mnóstwo rzdów republikaskich, lub §

monarchicznjch.

Nieustanne walki tych

stronnictw, intrygi, morderstwa

i

rzdów

i

wojny podniecay

w umysach Gibellinów myl o potrzebie jedynego wadcy ale mnogo rzdów niosa te niemae poyt;

ki,

skoro do

dzi dnia

liczne

miasta woskie posiada-

daj tyle paaców, kocioów zbiorów wspaniaych, cigajcych ciekawe tumy podróników, uczon5'ch i

i

artystów.

W Lombardyi,

mianowic-e

w

Medyolanie ugrun-

towa si rzd monarchiczny Wiskontieh (str. ). Od roku 1395 Jan Gaeazzo tytuowa si Wielkim Ksiciem kupi sobie niezaleno od cesarstwa. Starszy s}ti Jana, Jan Marya, zasyn' z bezi

litosnego okruciestwa: rzuca buldogom na poarcie najznakomitszych obyAfiJ^ateli, nawet wasnj^^ch krew-

;

— 585 — nych,

mier po kilkadziesit osób za proZgin pomimo to pod sztyspiskowców w kociele, ale brat jego Filip Ma-

skazywa na

ste podejrzenie o spiski.

letami

rya uszed mierci

po niejakim czasie, przy pomocy wodza najemników Karmanioli, którego córk poj za on, odzyska wadz (142 1 Marzy o 1447). podbiciu caych Woch tytule cesarskim, zaj Gei

—

i

nu, zacz wojn

z

Wenecy

i

Florency,

lecz odra-

opuci Karmaniola. Wtedy Filip Marya, chcc przywiza do siebie innego znakomitego wodza Franciszka Sforc (Francesco Sfarza) wyda za niego poboczn sw córk (Blank) umar bez prawego potomstwa zakoczy dynasty zu utraci zdobycze, gdy go

,

;

i

Medyolaczycy ogosi u siebie rzeczponiewa mieli wojTen,- odniósszy sawne zwycistwo z Wenecy. (pod Caravaggio), porozumia' si ze zwycionymi Wenecyanami odda im dwa miasta, za pomoc do opa-

Wiskontich.

pospolit, lecz zatrzymali Sforc,

n

i

nowania tronu po Wiskontich: nastpnie obleniem i godem zmusi Medyolaczyków do poddania s'. Rzdzi zrcznie, (1447 1466), okruciestw nie dopuszcza si, dla ludu urzdza zabawy, dla swego bezpieczestwa zbudowa potny zamek, rozcign sw Lombardy Genu, wywiera wpyw wadz na na Toskani i naby sawy naj przebieglej szego poli-

—

ca

tyka.

S>m

i

jego (Galeazzo Maria)

by zamordowany

przez spiskowców (1475) a jednak dom Sforców utrzysi na tronie. imieniu maoletniego Jana Ga,

ma

W

obj rzdy jego stryj, Ludwik Moro. Wenecy istnieje od roku 453, kiedy uciekajca

leazzo

przed

Attyl ludno pobudowaa

s

na lagunach

— 580— miaa od roku

-

do (dux)

697 ksicia czyli

który rz-

,

w

sprawach wanych (np, str. ), zb"era zgromadzenia ludowe. Wiadomo, jaksibogacio to miasto w epoce krucyat. Jedynym niepomylnym wypadkiem bya wojna z Manuelem, cesarzem grecdm 1171 r. (str. ). Doa Witalis Mikieli, wysany ze 120 okrtami, da si uudzie ukadami, straci floty i przywióz do Wenecyi, Lud zrozpaczony zamordowa go, posdzajc o zdrad. W^tedy ograniczono wadz doów, poddajc ich pod nadzór Rad: Wielkiej, Maej i Czterdziestu (uaranca). Zgromadzenia ludowe staj si coraz rzadszemi, a na pocztku XIV wieku ustaa si ju panowanie arystokracyi, gdy do wszelkich urzdów i zasiadania w radach przypuszcza zaczto jedynie tych, których nazwiska znajdoway si w Zotej Ksidze (nobli) . Stao si to za rzdów doy Piotra Gradengo (1289 131 1)» który nadto ustanowi (1310) gron dziesiciu (Capi dei Dieci) z jej ona wysza póniej (w XVI w.), jeszcze straszniejsza instytucya trzech Inkwizytorów Stanu: posiadali

dzi

i

sdzi,

lecz

cz

dum

—

Rad

oni prawo karania

;

kadego z

obywateli, publicznie ub

tajemnie, rozrzdzali kas, nie

na swe usugi policy

i

zdajc rachunków,

licznych szpiegów.

mieli

Jeden

z

doów, Marino Falieri, któremu syna zamczono w torturach, wszed w porozumienie z ludmi klasy nichcia wydrze arystokracyi Wadz. Lecz inkszej i

wizytorowie, przeniknwszy jego zamiary, cili

gow

na "Wschodach Olbrzymów" (i355

dnia miedzy oortretami

doów

jest

rama,

r-)-

mu

Do dsi

w której

na

587

>^amem\^knie

cz>'tam>- napis: "Miejsce

Marina Fa-

iicri.

Rzdy ary&tokracyi weneckiej siyny z przezornoci, energii, wiata i trwaioci (a do roku

1797). Chocia "pótorej wierci cesarstwa aciskiego" zostaway w jej posiadaniu tylko do roku 1261, jednake

—Fig.

61.

Zecca (mennica). Campanelia (dzwonnica) i Palazzo ducale (paac dozow). (^a 2-ch kolumnach Piazetty lwy

w, Marka). Wenecya utrzymaa na dugo More, wiele wysp na Arciipelagu i morzu Joskiem, bya "Królow Adryatyku;" centaurze),

skanym 1

doa w-yjeda nk zocistym okrcie (bueby "zalubia morze" piercieniem, ci-

w jego

fale; flota

skadaa si z 3,000 okrtów okoo 180.000 mie-

38,000 marynarzy; miasto liczyo

zkaców

wadao znaczn czci wybrzea

wyrazwierciada szklane wasnego wynalazku. Przez stosunki swoje z muzumanami Wenecya dostarczaa Europie towarów wschodnich, a szczególniej indyjskich (pieprzu, cynamonu etc.) za porednictwem Arabów. O bogactwie patrycyuszów weneckich wiadcz pozostae po nich paace. i

biao sukna, aksamity

z jedwabiu,

szko

;

i

Genua wspaniaa (La Superba) miaa rzd arysto" kratyczny i wspózawodniczya z Wenecy, lecz po chwiiovvym tryumfie pokonan zostaa w roku 1381 i

nie

umiaa

ustrzedz si od

wtrcay

które

zaburze wewntrznych

j w zaleno od Francy

i,

lub Med}'o-

lanu.

Piza gibelliska, dzi miasto ldowe, bya dawnieJ portem F^rencyi i wspózawodniczk Genui, która zwyciya j (1261 r.) i zagrodzia wejcie do portu

acuchem. Florencya, najpotniejsze miasto Toskanii,

wy

tworzya rzd cechowy, demokratyczny. Wiksze i mniejsze cechy obieray Rad i 12- tu Priorów oraz gonfaloniera (chorego), który by wodzem wadz wykonawcz. Zachodziy czste walki pomidzy stronnictwami Gwelfów Gibellinów, Czarnych B-aych (Nr»ri e Bianchi). Pomimo to miasto syn'o z fabryk licznych z bogactwa bankierów, którzy trudnili si wym"an wypoyczan'em pienidzy. i

i

i

i

i

W XV wieku naby wielkiego wpywu Jan Medyceusz (Giovanni Medici) bankier bardzo bogaty, a zarazem dobroczynny, hojny szalchetny(t 1429 r.).Syn jego Kozmas Wielki (Cosimo um. 1464) sta si pro-

— oo» Fig. 62.

Palazzo Yecchio (paac stary), siedlisko

rzdu we

Florencyi.

—-090 foplast domu ksicego.

Posiada! 128 kantoró-w

handlowych po rónych krajach, a hojnie szafowa pienidzmi na uytek pubhczny. Raz wrogowie skazali go na lo-letnie wygnanie, ale po roku lud wymóg odwoanie wyroku i powita wracajcego ulubieca swego mianem ojca ojczyzny. Wnuk jego Wawrzy-* nie Wspaniay (1469—1492), wsawi si jako opie-

kun

sztuki

i

Neapol

nauk.

Pogromca ostatnich Sztaufów zaoyciel dynasty! Andegaweskiej znany ju nam Karol I (1266 1275), panowa tak ciemidoczeka w kocu powstania na w^^sko, spie, zwanego "nieszporami sycylijskimi" (1282 r.) Wybucho ono w stolicy Palermo z powodu, poborca Sycylia.

,'

i

"

—

e

e

myta przy bramie, Francuz, obrazi przechodzc mo-

d dziewczyn, a wanie lud szed gromadami do po-

kocioa. Wnet rozlegy si okrzyki zemwszystkich Francuzów wymordowano. Rokosz

blizklego

sty

i

ca

wysp Sycyli (pod przywództwem Jana Proczydy) wysano zaprosiny do króla Arragonii Piotra III Wielkiego, oenionego z córk Sztaufa Manfreda. Wywizaa si wojna; dzielny admira arra-* yoski Ruggiero Lorla pobi flot Karola I w porcie Neapolu i wzi do niewoli s^ma jego Karola II Garbarego. Tym sposobem na wyspie Sycylii usadowia ogarn

;

si dynastya arragoska. Drugi

czk

w

s>Tn

Karola II-go, Karol Martel polubi wnu-

króla Beli

IV

(str.)

;

zwizek ten by podny poniewa w XIV wieku

skutki wielkiej doniosoci,

AndegawenI po wyganieniu domu Arpada

zasiedli

59.1

fig

(J2,

na tronie wgierskim,

a po mierci

Kazimierza W-go, Piasta, polskim. Zanieli oni

wytworno

francusk

w

chów ^^fc>>

,

Karol

i

umiejtn

i

na tronie

polit\'k

Wo-

podkarpackie kraje.

Z linii neapolitaskiej nazna,komitszym by wnuk Karola I-go Robert Do-

3-VI

—

—

Andega-

naczelnik bry (1309 1343). Jako Gwelfów, sprzymierzeniec papieów Florencyi, niweczy on usiowania Henm. ryka VII I Ludwika Bawarskiego, zajmowa Rzymu z tytuem senatora, odniós zwycistwo nad flot sycylijsk. By opiekunem literatury i czy na Kapitolu sawnego poet Petrark. Synowica 1382) zazwolia na zamorJego, Joanna I (1343 dowanie swego, Andrzeja wgierskiego i odda^ weczyk

'

(Carlo

I

Angioyino) (M?. Pe Pa3sagis'm Ter k, ram Sanctam),

cz

we»

—

ma

a rk mordercy

Lecz wkrótce ukaza si mcina czele wojska, Joanna musiaa ucieka. Sdem papieskim uniewinnion zostaa od zarzutu mobójstwa i po odejciu Wgrów wrócia do Neapolu. Bezadne jej ycie upywao wród zaburze i scen gorszcych rozpustnego dworu. Powodujc si kaprysem, mianowaa nastpc tronu Frai)cuza Ludwika (l) ksicia Anjou str. 509) z pokrzywdzeniem najbliszego z krewnych swoich Karola III Maego (1382 1386), który, zdoudusi i rozpocz panowabywszy Neapol, kaza linii Durazzo. Ludwik Anjou przyby na czele jftie ^snacznego wojska, lecz po dwuletniej walce umar od iel-brat zabitego,

^)

.

Ludwik W-ki,

—

j

1)

Ludwikowi ksiciu Tarentu*

—

— 592 — zarazy morowej, Karol

za

po koron Arpadów

tam zgin.

i

wybra si do Wgier

III

Andegaweczy-

kowie francuscy (Ludwik II, III i Repat) nie przestaCórka wali dobija si korony neapolitaskiej ^). Karola III Joanna II (141 4 1435) dwa razy prze-

—

znaczaa tron dla

nich, ale trzeci raz

mianowaa swoim

nastpc króla Arragonii, Alfonsa V Mdrego, wic po jej bezpotomnej mierci wynika wojna mi-

—

dzy pretendentarni (1435 1442), która zakoczya si tryumfem Alfonsa i ustaleniem w Neapolu Dynasty! Arragoskiej dom za wspózawodniczcych Andegawenów wygas we Francyi za Ludwika Xl-go, który zabra jego posiadoci, wraz zewszystkiemi prawami. ;

TRE NIEMCY

ROZDZIAU. I

SZWAJGARYA.

—

1256 1273 r, Wielkie Bezkrólewie (Ryszard KornwallijPanowanie pici. Zwizek miast. i Alfons X-ty Kastylski). Pocztek Hanzy (od r. 1259), która w cigu 100 at ogarnia Batyk i morze Niemieckie, liczy okoo 100 miast i zwycia królów skandynawskich. Sdy tajemne w Westfalii.

ski

"-

—^1291

a)

Rudolf

Dom

Habsburgów.

uznaje zwierzcinictwo papiea, po zwytistwach nad Ottokarem II czeskim zabiera Austry z przylegociami dla swego domu, otwiera potomstwu drog do spadków Niemczech powciga przez korzystne zwizki maeskie.

1273

r.

I

W

wymierza surow sprawiedliwo. 1298 1308 r. po detronizacyi i porace Adolfa hr. Nassau, Albrecht I zabiega okoo comnoania posiadoci bez powodzenia. 1291 1315 tworzy si Zwizek Szwajcarski, zrzuca wJadz Habsburgów: Leopold I pobity pod Moorgarten (1315 r.), Leorozboje,

— —

1) Za (t 1435).

Wadysawa

(1386

1414)

i

jego

siostry

Joanny

II

— 593 — poio 111 ginie poa ot-mpach (Winkclncd). Zwydrstwa nad Kawojenn Szwajcarów. rolem Burgundzlcim utrwalaj wieku 10 kantonów.

W

saw

XV

b)

Dom Luksemburski

— 1313

(Luetzenburg'8ki).

Henryk VII nabywa Czechy dla swego domu przez maestwo syna, Jana. Wznawia wyprawy woskie, koronuje si w Rzymie, lecz wadzy cesarskiej nie ustala. 1347 1378 r. po Ludwiku Bawarskim (i Fr cter\ ku Habsburgu do 1322) Karol IV, czowiek europejski, r^,i7A ;,nakomic!e w Czechach, a niedbale w Niemczech, koronowany w Kzj^mie, autor Zotej Bulli, która nadaa 7-u elektorom prawa niemal monarsze Nabywa Brandeni usankcyonowaa rozdrobnienie cesarstvv'a. burgi dla syna Zygmunta. — 1400 r. Wacaw zdetronizowany, chocia nie skada tytuu. 1410 1411 r. Po mierci Ruprechta trzech cesarzów. 1411 1438 r. Zygmunt król wgierski, a póniej czeski, koronowany w Rzymie, podejmuje si zaradzenia Wielkiej Sch3'zmie w kociele, która wynika z dwoistego obioru papieów: rzymkich i awinioskich. Oddaje Brandenburgi Fryderykowi Ho1308

r.

—

— —

henzollern (1415

r.).

1414—1418 r. Sobór kenstancyeski usuwa 3-ch wspózawodniczcych papieów, obiera Marcina V-go nakazuje peryodyczne zwoywanie soborów. Pali Husa, czem daje powód do strasznych i

wojen husyckich. 1431 1449 r. Sobór Bazylejski zawiera kompaktaty z Husytami i zezwala na koció Utrakwistów; wygasza zasad wyszoci soborów nad papieami; walczy z Eugeniuszem IV i Mikoajem V. Wydalony z Bazylei na rozkaz cesarza Fryderyka III-go rozwizuje si, skoniwszy do abdykacyi wybraca swego Reformy nie wykonane. Feliksa V-go.

—

Dom

Habsburgów (ponownie

a do

r.

1740).

—

1438 1439 r. Albert Ubierze spadek po Luksemburgach jako zi Zygmunta. Wadysaw Pogrobowiec uznany tylko w Czechach i Wgrzech, 1439 r. Sobór we Florencyi, zgromadzony przez Eugeniusza IV, ogasza Uni Kocioów Rzymskiego z Greckim; nieprzyjta przez Wielkiego Ksicia Moskiewskiego Wasila II. 1440 1493 r. Fr>'deryk III ponia cesarstwo niedostwem swo-

—

jem.

r. Maksymilian I, oeniony z Mary Burgundzk, domowi Habsburgów drog do wielkich nabytków przez maestwa. Ogasza wieczysty pokój ziemski (1495 r.), urzdza Sd Cesarstwa (Reichskammergericht) z podziaem Niemiec na10 cyrkuów, wojsko wiczone Lanzknechtów i artylery.

1493-^1519

otwiera

.

— mi — WOCHY Lombardya. Mateusz Yisconti namiestnikiem cesarskim w MedyoGallazzo 1395 r. wielkim ksiciem z nadania cesarza Wacawa. Syn jego Jan Maria, okrutny tj-ran, ginie pod sztyletami 1311

r.

/anie.

.

y spiskowców. 1447 r. na Filipie Maryi wygasa dom Wiskontych. Franciszek Sforca zdob3'wa wadz wielko-ksic i rozpoczyna dom Sforców.

Wenecya. powodu nieszczliwej wyprawy Witalisa granicz si wadz doów przez ustanowienie Rad. 1171

r.

z

Michieli o-

1310 r. za rzdów Piotra Gradeniego ustalony rzd arj-stokratyczny (nobii), Rada Dziesiciu dozorwje doów. Inkwizytorowie Stanu (trzej) ledz (od XVI) w.) wszystkich obj'wateU i samego do. Marino Falieri city (1355 r.). Wenecya królow Adryatyku, ma liczne posiadoci na wodach wschodnich^ dostarcza towarów indyjskich, synie z fabryk.

Florencya.

W'XIII-m wieku wytwarza rzd demokratyczny bogatych bankierów Czarnych i Biaych. 1429

cem

— 1464

r,

i

fabryki.

Walki Gwelfów

z cechów. i

M*

Gibelinów'

Kozmas Wielki Medyceusz,

ojczyzn^?^, ulubieniec ludu, staje

bankier, zwany ojsi zaoycielem lcsiceg«

'ntyjsk:-gOr

Magorzat zwan Maultasch do

ust szerokich.

— 598-2 Karol

—

(w Niemczech IV, 1346 1378} móv/i wyokazywa wicej pieczoowitoci o

I

bornie po czesku

i

narodowo czesk, ni Wacaw I lub Ottokar II Przemylicze. Powikszy Prag nowemi dzielnicami (No-

wem Miastem zniemczenia;

i

Hradczynem), które zabezpieczy od klasztor sowiaski na wzór da-

zaoy

uy-

wnego niegdy sazawskiego: przyczy ziemi

ck z m. Budj^szynem; zwiza j, jako te lsk rawy

z

koron w. Wacawa

przez wieczyst

i

Mo-

uchwa

sejmuzr. 1355. rolnictwie

i

J ako zdolny administrator podniós górnictw^o, trzebi lasy, zaludnia pustki

osadnikami, budowa gmachy, w Pradze wystawi wspaniay most na do arkadach, istniejcy dzi dnia, przyozdobiony posgami witych dwiema basztami. Zdobywa sam burzy zamki niespokojnych rycerzy, prezydowa w sdach uoy ze znajomoci prawa rzymskiego kodeks p. t. Majestas Gai

i

i

rolina (którego zreszt sejm czeski nie

przyj w

ca-

dzieem Karola jest pierwszy w Sowiaszczynie, a nawet w Europie rodkowej Uniwersytet Praski, zaoony w roku 1348 na wzór paryskiego dla 4-ch "narodów:" czeskiego, oci).

Najznakomitszem

polskiego, bawarskiego

i

atoli

saskiego.

Kady z nich mia

gos przy wyborach; równowaga midzy Sowianami i Niemcami naruszya si dopiero po zaoeniu Akademii w Krakowie, gdy Polacy tam si przenieli, a w dzielnicy polskiej pozostali tylko nie.

Sam

Karol

nalea do

lzacy

i

Pomorza-

ludzi najwiatlejszych,

posiada znaczny ksigozbiór, uprzejmie wita bie

sie-

11

znakomitych pisarzy cudzoziemskich (midzy

nemi Petrarke).

Susznie

wic

Czesi zaliczajc

i^"

Ka-

ro)a do najznakomitszych swych królów, iiczcih' go posgiem; nektórzy nadaj mu miano Wielkiego.

—

Starszy syn jego, Wacaw I (1378 § 114. 1419), jako cesarz w Niemczech zashiyl na detronizacy (str.

w

574),

za iipamitn' si okruciestwa* w stanie opilstwa. Gdy arcybiskup,

Czechach

mi, popenianemi

wbrew jego zakazowi, mianowa jednego opata, Wacaw uwizi kanoników kapituy, Puchnika Nepo-muka (Jana Nepomucena), drczy ich torturami, wyi

rywa

katowi pochodni, eljy ich spali, wreszcie uwolni p'erwszego, ale Nepomuka zwizanego kaza wrzuci noc do rzeki Moldawy. Trzyma w sypialnej komnacie brytanów, które podobno rozszarpay wasn jego on; chodzi po ulicach z katem, którego

nazywa swym kmotrem

mu si kto

wa

uprzejmo,

zabija bez sdu, jeli okazyumysi ywy, wiadczy i

W stanie trzewym

nie podoba'.

agodno

i

mieszczanom chopom, dla Niemców by jawnie niechtnym. Zmieniajc ustaw uniwersytetu, da Czechom trzj' gosy, a wszystkim cudzoziem-

yczliwo

i

Uraeni Niemcy tumnie opucili com jeden tylko. Prag zaoyli nowy un'wersytet w Lipsku. Sprawa i

la zreszt ligijnych,

wie

si

wywoan

z

walk narodowoci

zasad

i

re-

przez Husa.

Jan Hus z Husica, syn ubogiego wieniaka, przez wysoke wyksztacenie doszed do katedry do urzi

—

,

du rektora na uniwersytecie praskim (1389 1402). Dwaj panowie zbudowali w Pradze kaplic, Betleeni .zwan, i wprowadzili tu kazania w jzyku ludowj^m. Hus ;costa pierwszym kaznodziej tej kaplic}'; po-

— coo tern jako spowiednik królowej Zofii

zamkov/e.

W

i-oku

1402 wróci z

wszed na pokoje podróy zagrani-

Hieronim Praski i przywióz Hus przyj si uwielbieniem dla

cznej uczony rycerz

dziea Wiklifa^).

angielskiego reformatora

sady.

i

zacz wygasza

Daremnie arcybiskup broni kaza

jego zatakicli,

200 ksig, zakaonych herezy angielsk, sam król zmusi go do tolerancyi (1410 r.) Gdy za przybyli do Pragi wysacy Jana XXIII ) z odpustami, które sprzedawali na rynkach z trbieniem i bbnami (1412), Hus nazwa to oszustwem, porozlepia po ulicach wyzwania do dysputy, a Hieronim Praski ze studentami uniwersytetu spali cay pk buli papieskich pod szubienic, wród szydersk ej

daremnie

spalif publicznie

.

Za tak zniewag Jan XXIII ogosi (1413 r.) Idtw, której Hus jednak nie ulk si, lecz, odwoujc si do sdu Chrystusa Pana^ zacz wydawa liczne procesyi.

dzela po acinie dla uczonych i po czesku dla ludu. Powstawa na zepsucie duchowiestwa twierdzi, pap'e, ji-eli nie posiada cnót w. Piotra, staje si posacem Antychrysta. Sam w ubóstwie, a sodycz charakteru ujmujc wymow pociga ku sobie kraj cay. Tylko ludno niemiecka pozostaa i

y

i

wiern Rzymowi. 1414 zebra si sobór w Konstancyi (str, sprawa 577) czeska znalaza si midzy najwaniejszymi ~ przedmotami obrad. Hus otrzyma pozew

Gdy w roku

1) Znaczna liczba Czechów bawia w Anglii w orszaku królowej Anny, ony Ryszarda II. ^, 2) Który zbiera pienidze na wojn z Królem neapolitaskim, ten sam, który zosta ukarany wizieniem z decyzyi soboru.

— CVI -~ "eby zakoczy rozruchy Tdobr saw Czechom przywróci ;"zaraz te wybra si w podró. Król,

cesarski,

królowa suchacze kaza z Betieemskiej kaplicy zoyli znaczn sum na podró, trzech panów podjo si eskortowania, wyjednano od Zygmunta list elazny z wyranem zarczeniem "wolnego przejazdu i napowrót." Jednake w Konstancyi, w par tygodni po przyjedzie, Hus zosta osadzony w wizieniu, przy klasztorze dominikaskim, pod stra miejscowego biskupa, który kaza go naw^t przykuwa na noc do ciany. Zacz si proces. Kom"sya ledcza wycigna z dzie jego 13 funktów oskarenia ^). Z tych jedne odrzuca Hus, i

"jako (aszywe, inne potwierdza,

wo

owiadczajc gotoZygmunt nie-

udowodnienia, przez dysput.

tylko nic nie uczyni dla obrony sdzonego, lecz

w po-

kardynaami poradzi pozby si heretyka, poniewa wznowiby niewtpliwie swoje kazania, skoroby wróci wolny do Czech. Sowa te, wyrzeczone w refektarzu bosaków i dosyszane przez jednego z panów czeskich, rozlegy si po caym kraju czeskim obudziy zawzit dla Zygmunta n"enawi. Po 4-dniowych sporach, gdy Hus odmówi odwoan"a swych twierdze, wygotowano wyrok wydania go w rce wadzy wieckiej t. j. spalenia. Zdjto ze ufnej rozmowie* z

i

1) Oto najwaniejsze: 1) e instytucya papiestwa hierarchia s obce nauce chrzecijaskiej, 2)e dogmat o czycu jest bajk,3) e nauczanie ludu powinno by wolnem dla wszystkich, 4) e kapastwo Jiamaszczenie wite nie s sakramentami, 5) e spowied uszna nie jest skuteczn, 6) e budowanie kocioów klai

i

i

sztorów nie jest

bne

i

t,

d.

zasug,

7)

posty

i

piew kocielny

nie

s potrze-

— H02 -^ ©rnat kapaski, starto

w

oleje,

i

arcybiskup moguncki'

as3'stencyi 6-ciu biskiipó\f rzek:

ju

"Koció

nie

ma

tob, oddaje wic twoje ciao wadzy wieck'ej, a dusz dyabu." Poczem nastpio trzykrotne uderzenie -w piersi, na znale wydania cesarzowi, ten za odda Husa palatynowi, jako naezenemu sdziemu pastwa. Zakutego w kajdany^ W' ciapce papierowej z wyobraeniem dyaba wyprowadzono za miasto, przywizano molcrymi sznurami do dwie s|,upa, szyj okrcono acuchem, przywieziono fury drzewa somy oboono delinkwenta takim wado wysokoci brody. Cesarz zawezwa go ]X> em, raz ostatni do odwoania herezyi otrzj^ma odmown odpowied. Wtedy buchny pomienie, z poza klórych dochodzi gos modlitwy, a nawet piewanie psalmu przez dobr chwil. Pozosta gar prochów wrzucono do Renu (1415). roku nastpnym podobnie spalono Hieronima Praskiego, któr}' by jednam nic

do czynienia

i

z

i

a

i

W

•'.

najbliszych przyjació Husa.

Wiadomo o spaleniu ukochanego kaznowywoaa w Czechach niezmierne

115.

dziei reformatora

wzburzenie umysów. Dzie mierci (ó li{xra) zaczto wici w^prowadzono komuni sub Utraue t. j. pod dwiema postaciami (chleba i wina) dla osób wieckich ^) za rad doktora Jakuba ze Strzybra, a zezwoleniem Husa (z w''zien'a danem). Wic ju masy ludu odróniy si od wiata katolickiego obrzdkiem. ;

1) Zwan inaczej Kielichem uchwa soboru Lateraskiego z

wieckich (Laienkelch) wbrew 121.5, wprowadzonej clu Czech

r.

tfopjero za Karola Liiksemburczyka.

r,

— 603 Roznamitnienie wzmogo si jeszcze bardzie], gdy zjecha legat po zamlcniciu soboru i zacz wypdza ksiy liusyckich, a kilku mieszczan Pragi na mier skaza. Teraz trzeba byo tylko wodza, eby* krwa-» wa wojna w^^bucha. I znalaz si wódz taki szam:

Jan

belan dworu królewskiego,

yka z Trocnowa.

Fig, 64,

ika, (Podug dawnego

Wsawiony

w

miedziorytu),

wojnach polsko-krzyackich, wgierskoCigny ku niemu tumy ludu miejskiego wiejskiego, on za potrafi formowa z nich wojsko za pomoc prostej, lecz genialnej tureckiej, anglo-f rancuskiej i

.

— C04-r orgamzacyl ^) rozdawa cepy elazne I kilkurzemierine beze z elaznemi kulami naucza otacza si na polu bitwy wozami, a nie majc fortecy, upatrzy wysok gór z trzech stron wodami oblan i tu kaza zaobozu powstao niezdobytoczy obóz. Wkrótce te iTkasto Tabor, opasane potrójnym murem. wszed do Pragi z procesy, któroku 141 9 rej przewodniczy ksidz iusycki, trzymajc kielich w rku, godo nowego wyznania; gdy mijano ratusz, ów ksidz zosta ugodzony kamieniem. Oburzony wpada na pokoje radne burmistrza z 12-ma Wacaw doraj cami wyrzuca oknem (def enestratio) wiedziawszy si o tem, z gniewu dozna ataku apopleksyi, który go wtrci do grobu. :

;

W

yka

yka

i

.

by

Spadkoberc,

j

brat,

Zygmunt,

,

ale Czesi przy-

orem

postanowi praw swych go nie chcieli wic dochodzi, a papie (Marcin) popar go ogoszeniem ;

krucyaty.

Tak si zacza wojna Husycka

(1420

—1434)-

Od Wgier cign pod Prag cesarz, od miec krzyowscy

w

liczbie 100,000.

yka

strony Nie-

Oblenie trwao

broni si zapamitale w odwrocie 4 tygodnie. pobi nieprzyjacela na górze, jego imien'em nazwanej. Potem spróbowa Zygmunt szczcia pod Wyszegradem (na Morawach), lecz now poniós porak od husytów i cakiem ju ustpi by zmuszony do Niemiec. Wtedy przebiega zacz ziemi czesk w rónych kierunkach, burzc klasztory, mordujc mnichów, krwawo mszczc si na miastach opornych. i

yka

1)

Przechowa si

lei militaris.

uoony

przez niego regulamin: Instructio

1

-605

—

Podczas szturmu utraci jedyne s^'^e oko, lecz i to nie, w nim energii: sedzc na wysokim wozie, uustawia szyk wedug opowiadania; zwikszyo si tylko okruciestwo jego.

osabio

W

roku 1422 wkroczya druga wyprawa krzyowców jednoczenie z Wgrami Zygmunta. yka by otoczony pod miastem Kutna Hora przebi si jednak ;

gow pod Niemie-

wkrótce porazi nieprzyjaciela na ckim Brodem (Deutscibrod). i

Któ

atoli mia*

panowa

zamiast Zj^gmunta? Kie-

Hchowcy (rronnictwo umiarkowane), bronicy tylko kielicia, mowy czeskiej w naboestwie ubóstvv^a i

^si}', suchajcy Jana z Rokycan Jakubka ze Strzyi

bra, of arowali tron

Wadysawowi wpraw

polskiemu; odm^ówi on Witold, w.

ksi Litw}^

munta Korybuta z muni sub utraue nie, ale walki sekt

i

;e,

*;

wysa

Jagielle, królowi

ale za jego

synowca swego, Z

,000 rycerstwa. i

wiedz g_

Ten przyj ko_

zaprzysig cztery artykuy pra-

stronnictw uciszy nie

zdoa.

y-

ka, wódz Taborj''tów, którzy odrzucali wadz papiesk c- erk, oraz odmawiali czci obrazom, rozi

pocz wojn domow;

trzy razy

pobi Kielichowców,

zdoa nakoni go do zawarcia pokoju z Praanami wymowny

zabiera si do szturmowania Pragi.

Jan Rokycana. i

Srogi wojownik

Zaledwo

pocign na Morawy

niedugo um.ar przy obleniu jednego miasta (Przy-

bisawa) w tak zwanym 'krwawym roku yki" '

Powiadaj,

(

424) »

e skór swoj kaza napi na bben; nad

.

— 60G — w

grobem

kociele czaslawskim zawieszono

maczug

jego

elazn

^)

Po mierci jego wyniky nowe rozterki stronnicze. Jagieo i Witold pod naciskiem papiea (Marcina V) odwoali Zygmunta Korybuta (1423), obiecali nawet wypraw na heretyków, t wszake sam cesarz Zygmunt odwróci, obawiajc si sympatyi narodu czeZygmunt Korybut wróci z kuskiego dla Jagiey. ociotników (1424) bojowa odwanie na wasn

p

i

rk, to,

ale

w roku

1427 uwizili go sami Kielichowcy za

e prz>'j naUk nowego sekciarza

^)

.

Jedna

cz

Taborytów obraa sobie wodzem Prokop^f Wielkiego (zwanego take: Holy, bo wygala sobie tonsur na gowie) druga nazwaa si Sierotkami i, nie znajc godnego po Zyce wodza, obraa rad wojenn, w której najwikszego wp3''wu uywa Prokop May czy;

Prokupek.

li

nów

tpi

Ci ostatni postanowili,

"Filisty-

przeciwników Husa. Jako roznieli mord i poog po i.ustryi, Bawaryi, Saksonii^ wpadali do Wgier, Polski, dochodzili do Pomorza, Ksita niem"eccy pojedynczo i zbiorowo zawsze byli Nareszcie w roku 1431 na sejm do Norympobijani. bergi zjecha legat J^ilian Cesarinl celem urzdzenia i

Moabitów,"

t.

j.

a

wielkiej

40,000

krucyaty. rycerstwa;

Zebrao si 90,000

bya te

artylerya.

piechoty,

i

Sztandar ce-

By "fanatykiem pobonoci," zdaniem hstor>'lai Paacktekaza siebie tytuowa "bratem;" nienawidzi Niemców, walczy za narodowo czesk, i sowiask (pro wyswobodzeni nie toliko prawdy akona boziio, ale zwlaste tak z jazyka ceskeh® Z tylu zwycistw nie potrafi jednak wycii slovanskeio"). 1)

go;

gn trwalszych korzyci; snad nie posiada tego ducha,

wa Rzymianom 2)

i

Niemcom, panowanie nad wiatem

Ksidza Jana Przybiama.

co da-

(III, cz.

.|

ftr?rstwa

j^zemu z

by

przez

ksit

Zygmunta wrczony

najdzielnicj-

Rzeszy, Fryderykowi Hohenzollern

(sir.). Wkroczywszy do Czech kilkoma oddziaami, krzyowcy zaczli raboAva pali, alici w glów«ym obozie rozleg si okryk: "Prokop idzie!" Sowa te sprawiy dziki popoch zacza si bezadna ucieczka, a busyci, dogoniwszy zbiegów pod Tauss, wybili 11,000 ludzi, zabrali 150 armat, 3,000 wozów, kapeJusz kardynalski Juliana 1:)ull papiesk. Pod wraeniem tej wanie poraki kardyna Julian doradzi soborowi Cazylejskiemu zagajenie ukadów, które doprowadziy do zawarcia kompaktatów (i433 str. ) i do utworzenia Kocioa Utrakwistów )* Nie przyjli zgody tylko husyci sekt kracowj^ch (Siei

:

i

w

zalepieniu fana-

ziemi.

Wywizaa si

roty, Horebici, Adamici), którzy

wasn

tycznem pustoszyli

midzy stronnictwami w zacitej bitwie pod Lipanami (1434) obaj Prokopowie zginli; Kie* ichowcy zwyciyli przyjli ukady z Zygmuntem. teraz w^ojna

;

i

Otrzymawszy od niego zapewnienie amnesty i, oraz to* lerancyi religijnej, uznali go królem Setniego starca

i

wprowadzili 68-

do Pragi (1436) na krótkie

ju

pano*

1(vanie.

3)

HABSBURGOWIE 1 4) JERZY PODIEBRADZKI. 1 116.

Wiadomo

(str. 370),

e po Zygmuncie bra!

dziedzictwo Albrecht Habsburg, ale

w

Czechach

EngHsSl 1) Do Bazylei przyjechali 300 koni Rokycana I Piotr •d stronnictwa Kielichowców, Mikulasz z Pelhrzyraowa ibaka^ la« OWraych, teologowie stronnictwa Talx>rytów,

_ 608 —

cz

husprzyjaa mu tylko arystokracya wiksza za Kazimierza polskiego Jakrólewicza wezwaa sytów gielloczyka. Wszake 6-tysiczne wojsko polskie (pod Janem Tczyskim) niechtnie czce si z podejrzanej prawowiernoci husytami, rycho cofno si; Albert umar: wic Czechy pozostay znowu bez króla. Ustanowiono tedy hetmanów dla kadej prowincyi do rzdzenia; w ich liczbie znalaz si 2o-letn, lecz ju ze wietnych zdolnoci znany Jerzy Podiebradzki, (jiry z Kunstatu a z Podebrad). Gdy si urodzi Wadysaw Pogrobówiec (1440 1457), uznano go wprawdzie królem, ale rzdzili hetmani, dopóki Jerzy nie zosta mianowany (1452; sam jeden rzdc pastwa (sprav/ca zemsky), jako zwyciski wódz Kielichóv/ców i pogromca Taborytów; po mierci za modocianego ¥/adysawa sejm, idc za wymownym gosem Rokycany, obra Jerzego królem (1458—1471). :

—

e

Wielka b^/a rado Czechów, -"miy Bóg wyzw^oli pod wadzy Niemców^" Jerzy zacz rzdzi askawie i sprawiedliwie: katolikom lskim zostawi trzy lata na wykonanie przysigi poddaczej pow^ierza urzdy ludziom wszystkich wyzna, utrzym>'wa poich z

,

kój

i

zgod midzy

stronnictwami.

nowego panowania byy jedn

Pier\\^sze

lata

najszczliwszych Cesarz Fryderyk III z;.chy/il w historyi czeskiej. wdzicza Podiebradowi swoje wyzwolenie od zbiuitowanych mieszczan wiedeskich; obcy ksita zoyli mu hod z dóbr w Czechii posiadanych; Maciej Korwin, obrany królem wgierskim, a bdcy wtedy jecem w Pradze, polubi jego córk na zarczenie yczliwoci. Umys jego przystpny by marzeniom z

— 609 — o nabyciu korony cearsko-niemiecklej albo i bizana nastpnie o cesarstwie sowiaskiem. Podniet do takich marze da niejaki Antoni Ma,

tyjskiej,

—

rini,

autor projektu wielkiej

wyprawy królów

chrze-

cijaskich na sutana tureckiego, który ju by panem Konstantynopola. Ukaza si Marini najprzód w Pradze jako pose Ludwika XI (1462), potem stawa przed Kazimierzem Jagielloczykiem i sejmem polskim w Piotrkowie (1463), nareszcie jedzi do króla wgierskiego Macieja (1464). Z poselstwami od tych monarchów stawi si przed Ludwikiem XI, ale nastpnie znik bez ladu. Jerzy Podiebradzki zawar jednake traktat przymierza francusko-czeskiego z Ludw kiem XI (w D eppe, dnia 18 lipca 1464).

pomylno

znika od chwili, kiedy si wypapieem. Pius II widzia w Utrakwistach odszczepieców od Kocioa Icatolickiego, nie uzna ich arcybiskupa, domaga si przywrócenia dóbr duchowiestwu. Brako ju ksiy, bo aden biskup Ale ta

wizaa walka

z

katolicki nie chcia wywica kleryka, dopóki ten nie wyrzeknie si komun i sub utraue. Na danie sejmu Jerzy wyprawi do Rzymu wietne poselstwo z proo w5^konanie kompaktatów i zatwierdzenie Rokycany na stolicy arcybiskupiej (1462). Zamiast odpowiedzi Pius II przysa legata ^), który zada od gamego króla, aby si wyrzek komunii pod dwiema postaciami. Nadto na sejmie wystpi z tak obraamow, Jerzy musia go uwizi. Chocia do Rzymu zaraz poszed list królewski z wyjanieniami i prze-

b

jc 1)

e

Fantinusa de Val!e.

— 010^ pfos)nani, Pius

pozwa

wszake odwoa kompaktat>- bazy-

Jerzego na sd, jako heretyka,

wyNastpni papiee toczyli dalej zaczt walk«^, podburzali panów czeskich prowincye katolickie, lejskie,

i

kl go.

i

krucyat, ofiarowali koron najprzód Kazimierzowi Jagielloczykowi, a potem Maciejowi Korycinowi. Ten ostatni, obrany w Oomucu i ukoro* ,"'bwany przez legata, znalaz sympatye w Morawach^ lsku, Luzacyi i wtargn do Czech (1469). Jerzy broni si dzielnie od licznych w^rogów, lecz uzna za stosowne przeprowadzi na sejmie obiór królewicza, jjoskiego, usuwajc wasny ród od tronu. gosili

5)

Wadysaw ty

i

DOM JAGIELLOSKI.

—

(1471 1516) przyby z 5,000 piecho* 2,000 jazdy polskiej i po kilkuletniej wojnie za-»

Maciejem pokój, ustpujc mu w doywotnie Rzymie bj Moraw, lska uyc. dobrze widziany jako katolik. Sejm Kutnohorski za jego staraniem ogosi wolno sumienia dla wszyst-

War

z

j^siadanie

kich

wyzna

W

i

(1485).

Chocia saty

z charakteru I

niezdolny do wielkich czynów, zjednywa jednak

dysaw serca agodnoci hojnoci, i

nie

Wa*

tamowa

roz«»

woju narodowego, a panowanie jego naley do "wie-* Im zotego." Po mierci Macieja Wgrzy ofiarowali

mu koron w. Stefana. Tak wic w XV wieku

%

Europie.

,

Czeii odegrali

Ich roty wojerine zasj

wielk

ny taktyk

rol^ i

nie*

—G — 1

1

pokonan walecznoci tak we w}asn>'m kraju, te w subie wgierskiej, polskiej, krzyackiej. dosza

jabi-

Ich

ju

do wielostronnego l)ogaclwa. (Iprócz picknyci, ale bardzo wtpliwycli pod wzgldem autentycznoci utworów poezyi z rkopisu Króliteratura

lodworskiego, oprócz dawniej szycli aciskicli kronikarzy, posiadali oni znakomite dzieo x\ndrzeja z Du-

by: "Objanienia praw z"emi czeskiej" (1400), p"sina astronomiczne Chrystyana z Prahatic (wyk'adane w Akademii Krakowskiej), ogromne dzieo encyklopedyczne Pawia Zydka (Liber viginti artium) ksio obowizkacli królewskich tego autora, nareszfilozof icznycli, pocie mnóstwo dzie teologicznych czynajc od samego mistrza Husa, który napisa 20 w duchu umiarkowanej reformy, do Mikoaja Krzyowskiego, który dochodzi, do zaprzeczenia bóstwa Chrystusowi. Hus zasuy s'c uksztacen"em jzyka czeskiego i urobieniem prostej, a dokadnej pisowni. Jako filozof na szczególn uwag zasuguje zaoyciel Jednoty Braci Czeskich Piotr z Chelczyc(ur. 1390). Dowodzi on w swych dzieach ^) i trzeba oprze ycie spoeczne na mioci bliniego, a wtedy nie bd.-j JU potrzebni, ani królowie, ani papiee Odrzuca nastpnie kar mierci, prawo wojny, podzia na stany i przywileje szlacity; rycerzy nazywa zbójami, otrami, mordercami, z herbów szydzi. Bractwo, przez i

g

a

a

,

niego

zaoone

(1457

w

Kunwaldzie), pomimo srogich do naszych czasów (w

przeladowa, przetrwao

a

Herrngut).

1)

Sie Wiary

(Sit

Viry).

fostyua

etc.

.

— 612 — 2)

117.

POLSKA.

Wadysaw okietek

(1306

— 1333),

2do-

bywszy po raz trzeci stolic krakowsk, ju Jej nie opuci do mierci. Lecz w cigu trzech lat panowa Polsk, Wielkopolanie bowiem wetylko nad zwali jednego z ksit lskich (Henryka Gogowskiego) i dopiero po jego mierci poddali si okietkowi. Mazowsze naleao do oddzielnej linii Piastów, która niejednokrotnie wizaa si z wrogamLlcrakowskiego wadcy, a zniemczen' ksta lscy ^) dopucili si jawnej zdrady przeciwko Polsce, poddajc s' dobrow^olnie w hodownictwo królowi czeskiemu (janowi uksemburczykowi 1327 r). samym Krakowie^ r. n'eobecnoci okieta podczas 131 1 mieszczanie sprowadzili sobie ze lska ksicia zbuntowali si Bolesawa Opolskiego, który siedzia tu z pó roku, lecz nie poczuwajc si na siach, wszed w ukady u-

a

Ma

W

V

i

i

stpi

Dziedziczny wójt Albert,

ze stolicy.

gówny

sprawca buntu, uciek, a wielu mieszczan pon oso srokar: wóczono ich komi i wieszano na szubienicach, domy ich skonfiskowano 2) Najdotkliwsz atoli klsk dla Polski owoczesnej bya utrata Pomorza nadwilaskiego przez zdrad ojca i syna wieców, którym okietek za nieposuszestwo odebra urzdy. Wezwany przez nich mar-

g

— Bolesawa widnickiego.

1)

Oprócz jednego

2)

Karano mierci

"soczewica, koo, miele

nikami buntu byli

tych, co nie mogli

myn,"

a

wymówi

wic Niemców.

wyrazów: Zreszt wspól-

te: opat miechowski Kenryk

kowski, Jan Muskata, rozpustnik, karcony przez wojenne swawole.

i

biskup kra-

okietka za

— 613 — opanowa dolne miasto Gdask doby zamku obleniem. Dowódca zaogi

graf brandenburski i

chcia

(Bogusza), tka,

okieza przyzwoleniem pomocy od Krzyaków. Ci chtnie poow zamku obsadzili i w pomylnej podobno

zada

przybyli,

wycieczce dopomogli

znie

do szcztu wojsko bran" drug poow zam-

denburskie; ale potem opanowali ku,

okietek nie móg. eby si ich pozby

wypdziwszy polsk zaog.

wtedy zapewne myle o wojnie, ofiarowa niezwoczn opat kosztów wojennych, lecz Krzyacy zadali ogromnej sumy 100,000 grzywien srebra. Daremne byy wszelkie propozycye sdu polubownego; wyrnli oni w miecie Gdasku okoo 10,000 bezbronnych mieszkaców podczas jarmarku, zdobyli inne grody i w cigu 9-ciu miesicy 1308 krain pomorsk. Wtedy 1309 roku podbili (1309 r.) wielki mistrz zakonu (Sygfryd von Feuchtwagen) przeniós si z Wenecyi do wieo zbudowanego przy ujciu Wisy wspaniaego Malborga (Marienburga, grodu Maryi). Podlegali mu mistrzowie krajów niemieckich (Deutschmeister) a wkrótce uznali

—

ca

,

jego zwierzchnistwo

i

mistrzowie

Kawalerów Mie-

czowych, zakonu zaoonego przez biskupa Rygi Albrechta

^)

Stano wic padomu niemieckiego," potne posiada-

w Inflantach (Liwonii)

stwo "braci

.

niem wybrzey Batyku, zyskownym handlem, niezwyke umiejtnym zarzdem, opiek papieów i sympatyami wszystkich panów chrzecijastwa dla po1) Albrecht by trzecim z kolei nastpc Meinharda, misyonatza mnicha, przybyego wieku do Inflant w celu nawracaliia. tamecznych pogan; w 1201 r.

wXn

Ryg zaoy

^(^14

—

gromców balwocliwalczej Litwy.

Co

roku niema!

dalekich nawet krajów, z Anglii i Hiszpanii 'r)-cerze, a czasem i moiiarchowie, eby

przybywali

z

wzi

Fig. 65.

Sala kapituy na

ijdzia

zamku Malborekim istniejca do dzi

W pobonycii

wojnach

i

zasuy

dnia.

na zaszczytne

przy "ucztach honorowych." okietek zaniós skarg do papiea (jana XXII), który poleci przeprowadzenie procesu nadto pozwojTiiejscc

;

li tajemnie arcybiskupowi

gnieniesldemu

namaci

go na króla polskiego, pomimo protestacyi Jana Luk^ semburczyka, spadkobiercy Wacawów czeskich. Ko*

ronacya

13^9 roku (dnia lo stycznia) w wszystkich biskupów i kilk'.i

odbya si

w obecnoci ksit. Odtd stolic Kraków ie,

miasto najwiksze

ka Czarnego siono tu

i

:

Polski staje

Wacawa murami

koron

i

si Kraków jako ju od Lesz-

najobronniejsze, bo

znamiona

umacniane; przeniez wieniaczego

wadzy

C'»niezna.

Sd

komisarz)' pa})ieskich skaza

Krzyaków na

zwrot Pomorza i na zapacenie 30, cc o grzywien za pobrane docliody (132 1 r.), iecz oni wyrokowi temu nie p'da Kazimierz 3,600 grzywien; przez 2 lata pracowao 300 udzi z mnóstwem woów i koni. Kierownikiem robót by ksidz proboszcz Wacaw z Tccryna. 3,600'^rzeg 45 (liczb zamków) ortrzymujemy 162,000 grzywien czyli 7,776,000 groxszy; ale suma ta musi za szczupa, poniewa niektóre zamki, jak krakowski i 2 lwowskie, musiay kosztowa wicej, ni wodzimierski.

Mnoc

by

-

—

IJHI)

—

umorzy godem, 'wtrciwszy do lochu, gdzie podawano tylko dzban wody wizk siana; ubogidi za sucha tak askawie sdzi tak cierpliwie, e od szlacity otrzyma przezwisko ''króla chopów." i

i

Jego starostwie

i

''oprawcy" (sdziowie kryminaów)

ycia ludzna drogach publicznych. Oprócz urzdników sdowj^ch i skarbowyi;h mia Kazimierz przy boku swoim liczn kancelarj^, bo na

czujnie strzegli bezpieczestwa, zdrowia

w domu

kiego

i

i

kad prowincy oddzielnych

:

kanclerza

i

podkancle-

Z tych kanclerza krakowskiego Zbigniewa nazywa gównym i najwaniejszym doradc swoim. /' Ukochanym radc" by te arcybiskup gnienieski Jarosaw (Bogorya Skotnicki), uczony prawnik, dawniej rektor scholarów w Bononii. Dwaj ci mowie byli zapewne gównymi pomocnikami króla i redakrorami sawnych Statutów. rzego.

Ju w

zwoaa

roku 1347

Kazimierz ''baronów"

praatów na wiec do Wilicy dla zaradzenia temu, e sdziowie, kierujc si wasnem pojciem, rozmaici* sdz jednakowe uczynki, przeduaj procesy i wyrzdzaj liczne uciliwoci. Rozwaano wic prastai

re zwyczaje; uczeni prawnicy dostarczali w^yjaniei

z prawa rzymskiego; król proponowa obmylane zawczasu ustawy: poczem spisano i zatwierdzona Statut Maopolski (dla ziem Krakowskiej i Sandomierskiej). Podobn narad nastpnie Kazi-

zoy

mierz z praatami, wojewodami, rycerstwem

cht

z Wielkopolski,

wane w

Ich prowincyi,

kopolski.

Póniej

w

uwzgldni i

i

szla-

zwyczaje, praktyko-

spisa rozkaza Statut Wiel-

cigu-caego panowaiiia czuwa

'

— 627 — nad udoskonaleniem praw, poniewa, jak powiada '),' najwyszem dobrem w tern yciu jest czci sprawie-

dliwo

kademu, co naley, oddawa, Przepisy\\-a sdziom ustawy dodatkowe wzorowe wyroki, przy sdzeniu spraw wtpliwych wydane. Tym sposobem prawodawstwo Kazimierzowe uroso do i6o i

przeto

i

mniej wicej artukulów. Z treci tego prawodawstwa widzimy, wtedy naród polski by ju podzielony na róne stany: (i duchowiestwo, o którem niema adnych prawie prze-

e

pisów,

poniewa podlegao prawu kanonicznemu,

2)

rycerstwo, do którego naleeli a) r^^cerze szlachetne-

go

i'odu,

szczan

i

b) scieraki c)

(scartebelli)

sotysi lub kmiecie za

podobno

z

mie-

waleczno do

ry-

cerstwa przyjci; rónica godnoci okazuje si z sza-

cunku gowy (gowszczyzny) 60, 30 i 15 grzywien groszy, przysdzanych krewnym w razie zabójstwa, 3) kmiecie, którzy zostaj w^ poddastwie u panów i których gowa ceni si tylko na 6 grz^^-ien (dla krewnych, nadto 4 grz}n?v'ny paci si sdowi za kar), z 4) mieszczanie, podlegajcy prawu niemieckiemu tego powodu rzadko wzmiankowani w statutach.' ydzi nie tworz jeszcze ''narodu ydowskiego," lecz z tego powodu rzadko wzmiankowani w statutach* pozwolono im pobiera nie wicej nad 108%, (po gro* szu od grzywny tygodniowa) to z podzikowaniem ;''\ zaleni oni wycznie od sdownictwa monarchy na mocy przywileju Bolesawa Kaliskiego (z roku :

i

'*

s

J264), a ten przywilej przez Kazimierza oddzielnymi

1)

Powtarzajc okrelenia rzymskich prawników

ryc Staro3'tn.)

(patrz Histo*

— 028 aktami zosta rozcignity na kraje maopolskie (1334, od rycer1364) i na miasto Lwów (1367). Prawo stwa karnoci: kady musi znajdowa si na wojnie przy jakiej ciorgwi pod utrat konia; w czasie cignienia wojsko ma stawa obozem w polu, lecz nie po wiach lub miastach; kmiecie maj pilnowa roli, wi wolno im zmienia pana tylko raz do roku na Boe Narodzenie i przytem w jednym roku moe odej nie wicej, jak dwóch gospodarzy ze wsi. Gdyby jednak pan dopuci si gwatu na córce lub onie kmiecia, gdyby zostawa pod kltw przez rok cay, lub gdyby za jego win zab ranem byo mienie kmieci wtedy moodej wie caa. Na zoczyców kary zwikszo-

da

;

e

s

ne; oprócz gowszezyzny i wynagrodze za kalectv\'o, winowajca paci musi na skarb królewski i na dochód~ sdu od 4 skojców do 14 grzywien czyli tak zwanej kary sieddziesit ^) za niektóre przestpstwa winny ;

podlega karom cielesnym, jak mier, przebicie norki lub ucha, pitnowanie na twarzy, a wreszcie wydawanym bywa królowi, niewtpliwie na kar jeszcze srosz. Ludzi za uczciwych prawodawca stara si zabezpieczy od niesprawiedliwoci i krzywd,

em

—

okrelajc nietykalno wasnoci (szczególnie kopców granicznych) osaniajc od nieznonego zdzierstwa urzdników królewskich, na co skaryli siiz paczem ,

1) ICara siedmdziesit czyli "siedmnadziesta" jakote wszstkie inne pomniejsze byy dawniej uiszczane skórkami kuniemi iub wiewiórczemi lecz od Xlii wieku zaczto pobiera je pie

w

,

nidzach, rachujc 1 grzywn srebrn najprzód za 3, a potem za 5 grzywien skórkowych; std wypado, 70 grzywien w skórkach równe byy 14 grzywnom w srebrze. Takie tómaczenie podaje Dr. Piekosiski. (Kodeks dyplomatyczny Katedry Krakowskiej

e

•'°'^'i.

Tom

I, str.

77).

•

-

629

—

i kmiecie. Dla tych ostatnich artykuów, przewanie zmierzajcych do osonienia osoby i majtku kmiecia przed panem lub nikt nie moe by w spraurzdnikami. Zastrzeono, wach kryminalnych pozywany, dopóki nie stanie oskar yciel nikt nie moe ponie kary inaczej, jak po udowodnieniu winy przed sdem. Kobiety doznan istnie

ludzie ubodzy, szlachta

spisano

12

e

;

rycerskiej grzecznoci, statut

bowiem

nie chce ich

na przeciskanie si przez tum mczyzn w izbach sdowych i nakazuje, aby do ich mieszkania schodzi urzdnik razem ze stron przeciwn dla zapytania: kogo mianuj swoim penomocnikiem, lub adwokatem do prowadzenia procesu w ich imieniu? Godnem jest te uwagi -wysokie pojcie honoru, który si ceni na równi z yciem: jeli szlachcic znieway

naraa

obelywem sowem, ma zapaci 60 grzywien groszy, jak gdyby go zabi. Artykuy takie wiadcz o uszlachetnieniu obyczajów, o znacznym postszlachcica

pie

w

c>'W'ilizacyi.

Kazimierz niejednokrotnie zgromadza wiece i powoywa na nie czasem szlacht oprócz dostojników. Zawsze troszczc si o dobry wymiar sprawiedliwoci, o wyksztacenie sdziów, postanowiAkade-

mi

zaoy

wszechnic (stud>aim generale w Krakowie). Jako w roku 1364 przy m. Kazimierzu na gruntach wsi duchownej Bawó, zacz budowa z kamienia domy, uzyska bull papiesk, osadzi trzech czyli

profesorów prawa, dwuch

zwolonych. Nie przed mierci.

zdy

filozofii

i

jednego nauk wy-

ukoczy fundacy* o nauk nisz dla ogóu

jednak

Dbao jego e przy zakadaniu

okazuje si std,

miasta Bydgo-

szczy (1346) zaleca wójtowi, rajcom

proboszczów*

i

utrzymanie szkoy.

Z czasem dorobi si Kazimierz W. powanego sw Europie stanowiska. Gdy Ludwik wgierski mia wyda cesarzowi Karolowi IV wojn o zniewaenie matki, Elbiety, Kazimierz dotrzpna mu przymierza. Zaczy si wielkie przygotowania, ale zesany od padoprowadzi powanionych monarchów do nawet zwizek masi eski cesarza z wnuczk Kazimierz, Elbiet pomorsk. Wesele odbyo si w Krakowie (1363) z niezwyk wietnoci w obecnoci królów wgierskiego, duskiego i cypryjskiego, oraz wielu ksit. Wszyscy jechali od granic Polski pod opiek urzdników, któ-

piea

legat

zgody tak

szczerej,

e

uoy

rzy zaopatrj^wali wszystkie ich potrzeby wszyscy znawygodne pomieszczenie na zamku wawelskim. Na miecie stay beczki z winem dla ludu i owsem dla ;

leli

moda otrz>'maa 100.000 zotych czyli dukatów posagu. Wszystkich piciu monarchów zakoni; panna

domu

mieszczanin krakowski i podNiemiec Wierzynek (Wersinc), ugoci i rozda im dary, szacowane na 100.000 czerwonych zotych. Ta zamono króla i 'mieszczanina bya chlubnym skutkiem prac ekonomicznych, dokonanych w tak srodze zniszczonym przed 30-u laty kraju. Gdy Kazimierz pojecha zwiedzi posiadoci Zakonu Krzyackiego dla obejrzenia rzdów tamecznych, wielki mistrz przyjmowa go z szacunkiem i honorami.

prosi do swego skarbi

królewski,

Kazimierz

zakoczy na

tronie polskim d3'nastyc

Piastów, chocia z tego rodu yli jeszcze liczni ksina lsku i Mazowszu, chocia mia sam trzy

ta

^

--

rj3i

-

zwizków lubnych. WidzieHmj^ za jak^ zdobj^wa tak potrzebn sobie pomoc Wgier w najtrudniejszych chwilach panowania. Potny; siostrzeniec, Ludwik W. ju w roku 1355 odebra na*^ wet hod od stanów ix)lskich» jako spadkobierca koro-

eórkl ze «:enc

i

ny.

£.

§

119.

jjom Andegaweski.

Ludwik

wcgie;:ski

(1370

— 1382),

przyby-

wszy spiesznie do Krakowa, ukoronowa si, wyprawi wspaniay pogrzeb Kazimierzowi, odda rzdy swojej matce, okietkównie Elbiecie, i po kilku tygodniach odjecha.

Odtd par osobicie w

razy t^-lko (1376, 1377

r.)

uka-

gdy widzia co nieloezpiecznego dla swej dynasty. Przychodzi z wojskiem wgierskiem dla odparcia Litwinów od Rusi, ale przyczy do królestwa wgierskiego. Stara Elbieta lubia zabawy na zamku^krakowskim niemal codziennie brzmiaa muzyka, ale w kraju mnoyy si rabunki, rozboje, szerzy si niead. Chocia wic Ludwik by wielkim znakomitym królem na Wgrzech (§ 127,) Polacy narzekali na niego susznie. Pomimo narzeka potrafi on przecie wymódz na Polakach zapewnili nastpstwo tronu jednej z córek jego^ pomijajc potomstwo Piasta. eby tego dopi, zjedna sobie panów maopolskich rozdawaniem urzdów i przekupstwem, a w^ielkopoan zastraszy danieni podatku, niepobieranego od lat kilkunastu 12 groszy 2 anu. Sta si popoch w caym kraju mnóstwo osób pojechao do wgierskiego miasta. Koszyc ( Kaschau)^

zywa si

Polsce,

t

Ru

i

i

e

:

;

—

—

632

przebywa Ludwik. Ten, po dugich probach si na zmniejszenie podatku do 12 groszy z anu ^) nadto zarczy za siebie i nastpców, e nawet w czasie wojny adne ju inne podatki i ciary nakadane nie bd, bez przyzwolenia barogdzie i

targach, zgodzi

,

nów

i

szlachty; wzajemnie baronowie

i

szlachta przy-

i majcych si urodzi. Na tych warunkach opisano pa-

rzekali tron jednej z córek

Ludwika, urodzonych

mitny

przywilej Koszycki (1374 r.), którs' ostateprawo dziedziczne dynastyi Piastów i wprowadzi zasad obieralnoci królów domów ob-

usun

cznie

cych

^).

Polsk otrzyma miaa królewna Marya, polubiona, czyli raczej zarczona Zygmuntowi LuksemburCzykowi (§:110, 128.). Ten znajdowa si wanie

w

wgierkiem dla poskroniesfornych pan>w (Bartosza z Odo"

Wielkopolsce z wojskiem

mienia jednego z

anowa) gdy ,

przysj^a

wiadomo

Wnet zacz si tytuowa panem brego przyjcia od mieszczan ale szlachta lani

i

inni

odepchna go

w

^).

o mierci Ludwika*

dozna

Polski,

Gnienie

i

do'

Poznaniu,

Wojewodowie, kaszte-

urzdnicy wielkopolscy skonfederowali

Warto

grosza jest taka sama, jaka podana powyej. Wielkopolanie opierali si temu ukadowi i nawet chcieli wyjecha z Koszyc, lecz gdy przed nimi bramy aamknicto, ulegli. Naj gorliwiej Ludwikowi suyli panowie maiopolcy, szczególnie Zawisza z Kurozwck, biskup krakowski a zarazem kanclerz; on to zapewne ukada i napisa przywilej Koszycki. zamieszka z w Polsce 3) Poaiewa nie chcia obieca, i ustinie znienawidzonego starost generalnego (Domarata z Pierzchn, rodu Grzymaów). 1) 2)

e

e

on

Fig. 88.

Ludwik.

—

634

—

Ss z maopolanami w Radomsku ^) obiecujc posuszestwo tej z córek Ludwika, która w Polsce zamie,

szka (a zatem

ju

nie Maryi, ukoronowanej

na

W-

utworzyo si stronnictwo za Piastem, Ziemowitem IV, ksiciem jnazowieckim "), królowamatka (wdowa po Ludwiku, Elbieta Boniaczka),' ©wiadczya wprawdzie, da Polakom modsz sA\^ córk Jadwig, lecz jej nie przysaa w cigu lat dwóch; wic wszcz si zamt w Icraju, wywizaa si iiawet wojna domowa w Wielkopolsce. Zniecliceni daremnem wyczekiwaniem Polacy zapowiedzieli ji obiór Ziemowita. Gd}' nareszcie zjechaa do Krakowa Jadwiga (1384- 1399), Liczya zaledwo 14-ty rok ycia, ale janiaa ju urod, mdroci mowy, sodycz obejcia. Powitano j z zapaem, ukoronowano niezwocznie (trzeciego dnia) na "króla" pol-» grzech);

e

skiego walka stronnictw odrazu ucicha. ;

We trzy miesice r.)

,

po koronacyi

(d. 18 stycznia

1385

przybyo do Krakowa poselstVó od wielkiego

ksi.-*

bogatymi darami dla mo'* Jagieo by po* si ochrzci z caym udem ganmen], lecz obiecywa, swp'm i Litw do Polski przyczy. Panowie rady królewskiej, oceniajc wielkie corzyci takiego zwizku, dali przychyln odpowied, chocia Jadwiga od y-go roku ycia bya polubion Wilhelmowi ksiciu cia litewskiego,

Jagiey,

docianej królowej

i

z

z

prob o jej rk.

e

pierwsza 1) Jest to pierwszy zjazd ws}>ólny dwóch prowincyi konfederacya 1382 r., wpisana do ksig prawa (Yolumina Le-* gum). 2) Najpowaniejszym dostojnikiem tego stronnictwa byl ar* cybiskup Bodzanta, najenergiczniejszym bojownikiem Bartos^ X Odolanowa. i

—

Jadwiga.

-

636

—

austryackiemu i powzia dla niego tkiwe uczucie ^). Musiaa jednak zrobi ofiar z serca i osoby swojej dla dobra Polski i chrzecijastwa; matka nie sprzeciwiaa si; papie rozwiza lub dawniejszy; maestwo z Jagie przyszo do skutku. Dla wyrozumienia, jak

wan

bya

ta chwila,

zapoznajmy si z Wielkiera

Ksistwem Litewskiem.

O Litwinach (str. ) dowiaduje si histopoowie XII w. (od roku 1159), kiedy pomocy ich wezwa ksi miski Woodar przeciwko Rohwoodowi poockiemu. Wród walk z ksitami Rusi zachodniej opanowali oni Miska Nowogródek i Grodno § 120.

rya

w

przed

1

191

r.,

a jednak nie tworzyli jeszcze zorgani-

zowanego narodu. ^di drobnemi gromadami pod wodz wielu kunigasów ") czyli królików wród puszcz i bagien; owiectwo, ryboówstwo, bartnictwo i uprav/a roli soch drewnian, bez elaza zna dostarczay niedostatecznego poywienia, skoro zabijano starców 1)

lub

siedmioletnich dzieci Jadwigi

i

Wilhelma

by zawarty

w

Hainburgu pod Wiedniem 1378 r., z woli Ludwika Wielkiego lecz mia znaczenie zarczyn wedug prawa kanonicznego. zasierpniu 1385 r. Wilhelm przyby do Krakowa, eby z mieszka, 1 ecz panowie (szczególniej Dobiesaw z Kurozwck, kasztelan krakowski i Dj^mitr z Goraja podskarbi) nie dopucili klatego. Wilhelm, stanwszy na miecie, widywa si z Jadwig sztorze ranciszkaskim, pozyslcat jej przywizanie, mia wyznai przyszed czony dzie (23 sierpnia) na dokonanie z orszakiem weselni^m na zamek, lecz znalaz bramy zamknite,

on

W

w

maestwa

a Jadwiga daremnie próbowaa toporeni skruszy zapor. Miezostao spenionem szczanie krakowscy mniemali, i uaskawili kilku wiiniÓAv; tymczasem Wilhelm, bojc si o swoje

e maestwo

ycie, ^'"jecha z Krakowa. 2) Bajeczny Paemon mia przyby nad Niemen z liczn druyn; Wejdawutis by bohaterem Prusaków i zaoycielem witego Romowo, które w czasie podboju krzyackiego zostao przeniesione na nad rzek Dubiss, a póniej jeszcze dale], pod

mud,

— 637 — i

modsze

wymaga

ma

kady pogrzeb (ciaopalny) tyme stosie ony, czasem z niejecami. Kapani czsto dali ofiar

córki, a

spalenia na

wolnikami lub z ludzi, nie

zadowalajc si zwierzcemi; wytAvorzona

religia nie dosiga wysokich pomysów, ani uksztatowanych obrazów. Bóstw wymieniano mnóstwo, rzdzcych zboami, polami, wodami, lecz nie wyobraano ich w adnej postaci, chociaby niepoczesnych bawanów; upatrywano je gównie w drzewach i lasach; dzielono na ziem_skie niebieskie; midzy pienvszemi gównym by eminink, midzy drugiemi Perlcun, podobny do sowiaskiego Peruna;

jednak przez nich

i

wielce rozpowszechniony

by

kult

wów; najgbsz

wszake czci otaczano ogie. Litw nadniemeslc (t. zw. Wysok, Auksztote) zaczli najeda Icsita ruscy; nie znajdowali tu adnych upów; musieli przyjmowa mioty w daninie:

ale

rozbudzili

ch

zemst}''.

Litwini

potrafili

wkrótce przysposobi si do v/ypraw najezdniczych. W3"wróconych wosem do góry Icouchach, ubrawszy w eb niedwiedzia ub ubra, " obuci w apcie yczane, wpadali do l'k hr. Derby, póniejszy król angielski Henswoimi ucznikami i francuz Boucicaut, sawny z pielgrzymki do Palestyny i bojów z muzumanami (§ 129). 1) Przyby r>'k IV z 300

^— G54 -

Witold

uczu

czyli

Witowt

wadz ksitom,

(1392

— 1430)

braciom

i

otlrazu

da!

synowcom swo-

im: za nieposluszestWo wypdza ici, a po mierci Skirgiey kijowsk jego dzielnic zaj. Wkrótce sta sic potentatem. Wypraw krzyack (1394) odpar; ziemie

pskowsk

i

nowogrodzk najeda, wywiera!

Moskwy Wasila I, chocia wyda Zofi. Zhardzia te bardzo. Gdy za niego córk sw, Podola Spytkowi, a Jadwiga Jagieo odda drugiej czci, twierdzc, naley do z daa daniny nacisk na w. ksicia

cz

za-

e

Witod po raz trzeci zbliy si do Krzyodstpioz nimi przymierze ) za zawar aków, mistrz echta jego dum, tytuumudzi, a w, nej im Rusi halickiej

,

cz

go królem (1398). Zamierzajc posun granice daleko na wSchód, Witod postanowi zwalczy Tatado rzeki Donu pierwszej wyprawie doszed, rów. osiedli jeców na Litwie"), ale w drugiej i zabranych nad rz.^ straszn porak od Edygeja poniós (1399) polego 74 ksit i mnóstwo rycerstwa tale niemieckiego, jako te polskiego ^) Po tej klsce Witod pojedna si znowu z Jagie; w roku 1401 nastpi pierwszy zwizek dwóch narodów, gdy t>o]arowie litewscy (w Wilnie) zarczyli w razie mierci W^itoda zwrot wadzy najwyszej Jagielle, panowie za polscy

jc

W

Worsk

a

:

.

Radomskim) przyrzekli,' i w razie (na zjedzie mierci Jagiey innego króla nie obior bez porozusobie pomoc wzamienia si z Witodem zarczono t ;

Na

e

saliskim ostrowie Niemna. Potomkowie tych osiedlom^ch Tatarów mieszkaj do dzi* dnia w guberniach Wileskiej, Miskiej, Suwalskiej. 3) Poleg te Spytek z Melsztyna; Edygej by jednym z -wodzów* Tamerlana; Witd:d chcia przywróci w Zotej Hordzie wygnanego Tochtamysza. 1)

2)

.

.

liDO

—

wojnach. Odtd pomylniej sza staje si dziaWitolda: podburza mudzinów przeciwko rzdowi krzyackiemu, narzuca zwierzchnictwo swoje Nowogrodowi W-mu oraz Pskowu, zmusza w. ksicia Moskwj'^ do ustanowienia granicy po dawnemu na rzece Ugra (poza Moajskiem i Borowskiem), I dosign! wreszcie upragnionej wielkoci w dniu bitwy Grunwaldzkiej Krz3'acy utracili cel swego istnienia z chwil chrztu Litwy; papie stanowczo zabroni im wypraw

jenin

w

alno

a

krzyowych

(1404); rycerscy gocie przestali napyZachodu, Wtedy, odrzuciwszy pozory pobonych zamiarów, Zakon Teutoski zaj si wycznie powikszeniem pastwa swojego i gromadzeniem bogactw nawet przez ciemienie wasn^T-h poddanych ^) Okrutnie gnbic mudzinów, zabiera te Polsce ziemi Dobrzysk, zamek Zotory, miasta Drezdenko, Santok i t. d. Jadwiga przez pobono i paha ojca, przyjaciela zakonu, w^N^trwale pracowaa nad utrzymaniem pokoju, lecz po jej mierci (1399)

wa

z

mi

zatargi

staway si coraz

wybucha

a

ostrzejszymi,

wreszcie

wojna" 1410 roku. Jagieo zgromadzi 51 chorgwi ziem panów polskich, oraz Woochów i najemnych Czechów; poczy si z nimi nad Wis ) Witold z 40 chorgwiami Litwinów, Rusinów, Tatarów ") poczem ogromne to wojsko przekroczyo granic prusk, m"erzajc dal''wielka

i

;

1)

Szczególnie za wielkich mistrzów

Konrada brata jego Uicyi

ka Jungingcn. 2) Poniej Warszawy, pod Czerwiskiem. o) Tatarz\' byli zajewne swoi, litewscj', bo najcj,

7.

jakiejby

mogU pocho^lzi hordy.

róda

nie

wspomi-

-^ 656

—

sz lecz bezpieczniejsz drog ku

Malborgowi.. Miody,

waleczny, w. mistrz UIryk Jungingen, przechwalajzota," stan na czele 52 chorgwi cy si swoj ''

wie

i zacinego rycerstwa z rónych kraWiekopomna bitwa nosi nazw wsi krzyackich Grunwaldu lub Tannenberga ^). Rada wojenna z omiu panów pod przewodnictwem Witolda wskazaa Jagielle miejsce bezpieczne na górze,

ze swoich ziem

jów

^).

zalecajc, aby

w

szyku nie sta

i

na

walk si

nie na-

raa,

ceniono go bowiem za 10.000 rycerzy. Dowództwo nad wojskiem polskiem sprawowa Zyndarm z Maszkowic, zaszczycony skromnym urzdem miecznimaej postawy, ale serca wielka krakowskiego,

m w

sprawach wojennych biegoci; on wic stan na czele wielkiej, najliczniejszej chorgwi krakowskiej pod znakiem ora biaego w koronie; prawe skrzydo zajy chorgwie litewskie. linii bojowej wynosia sze wiorst, a pomidzy trzema szeregami utworzyy si dwie ulice, któremi przejecha, zagrzewajc do walecznoci, Witold, poprzedzakiego

i

znacznej

Dugo

rycerzy, niosc>'ch ''dwie szablice." O poudniu Krzyacj- dali po dwakro ognia z dzia, na co

ny przez

Liczba wojsk nie daje si okreli dokadnie: dawniejsze po^ mówi o 130, a nawet 160 tysicach pod chorgwiami Jagiey i Witolda, ale w nich cyfra Tatarów, 40-tysiczna stanowczo jest przesadzona; armi krzyack oznaczaj na 83,000. Najwiesze obliczenie (Górskiego) zmniejsza siy polsko-litewskie do 23,600, krzyackie do 16,300 jedców, ale nie obejmuje wcale piechoty. Gdy za przy rycerstwie szo zawsze duo czeladzi i ciurów obozowych, wic te tak odmienne liczby dadz si pogodzi przy wydzieleniu rycerstwa konnego z masy ogólnej. jest nazwa bitwy pod Dbrown^t poniewa 2) Mniej pod tern miasteczkiem by ostatni nocleg, o IM naiH o^ pola bitwy. 1)

dania

waciw

odpowiedziaa

657

— polska tak skutecznie,

artyler\'a

e

musieli cofn si na staj drogi w ty. Potem przy wielkim okrzyku w czwa zbiega konnica z obu stron w dolin skruszono odrazu kopie i rozpocz si srogi godzin zachwiali si Litwini, jako bój na miecze. sabszych na koniach siedzcy i gorzej uzbrojeni; pomimo nawoywa i razów Witolda, poszli oni w roz;

W

sypk

;

tylko trzy bohaterskie roty

dary si ku skrzydu polskiemu.

Smoleszczan prze-

Ju Niemcy wznieli

pie tryumfu, gdy nadbieg Witod z posi^kami odwodowego szeregu; wtedy Polacy wzili gór nad krzyackim hufcem w. Jerzego. Widzc poczynajc si porak, w. mistrz poprowadzi i6 chorgwi swojej rezerwy naokoo, eby uderzy z boku, ale ten manewr nie uda si. Przed zachodem soca potna armia Zalconu zupenie zniszczon zostaa; poleg w, mistrz z ca kapitu; z 700 biaych paszczów" polego najmniej 203, do niewoli dostao si 40.000, sztandarów znalazo si w rkach zwycizców 52, t. j, wszystkie, ile ich byo niektóre byy obalone przez samych Pomorzan krzyackich, którzy zdrad pomcili si na swoich panach za doznawane uciemienie. Na sto lat wstecz na sto lat póniej Europa nie widziaa tak wielkiej bitwy i tak wietnego zwycistwa. Stano ''

;

i

te odrazu spojone krwi

i

saw wspóln pastwo pol-

pierwszorzdne mocarstwo. Ale Zakon zadziwiajcym sposobem ocala. Zanim Jagieo wypocz na placu boju, zanim po-

sko-litewskie, jako

cign

wolnym marszem pod Malborg, ju tam wszed z kilkuset ludmi jeden z komturów, energiczny Henryk hr. Plauen, i, przyjwszy godno w. mistrza, przygo

towa obron zamku, wezwa landmistrza inflanckiego do Prus, zaciga najemne roty. I nie zdoby Jagieo Malborga a do zimy, a po odejciu Witoda, nie mogc sobie poradzie z wielu kopotami, zawar

w

trasitat

ziemi

Toruniu (141 1), którym odzj-ska tylko

Dobrzysk

i

Zawskrzysk

dla Polski, oraz

mud dla Litwy, lecz pozostawi Krzyakom nawet Pomorze, którego dziedzicem oddawna si mieni. jeszcze wiele zatargów, sadów i par wojen do mierci swojej. z nimi

Mia te

a

§

Bitwa grunwaldzka przekonywaa dowo-

122.

dnie tak Polaków, jak Litwinów o poytecznoci po-

czenia swych

si.

wielkie przeszkody

Ale poczenie to napot^^kao

te

w rónorodnoci dwóci pastw.

Jagieo zobowiza si (1386) ''wcieli" Litw do królestwa Polsldego; prawo i wadz najwysz posiaprawie zim w lasach itewskici spdza na da;

kad

polowaniacli ale ;

rzdzi sam nie móg z powodu ogro-

obszarów. Zosta królem polskim i w nowem otoczeniu przemieni si w innego czowieka. Panom zaw-

mu

los nowy, musia te im ulega wywdzicza si darami. Jadwiga, która bya ju pierwej królem," wystpowaa w wielu sprawach samodzielnie ),

dzicza swój

i

''

rozumiejc,

Bya

e

przez

ni Jagieo

dosta si na tron.

dla niego nauczycielk wiary

tvanego.

Wykonywajc

niepimienny

I

jej

i

ycia

c3^wlizo-

testament, Jagieo, lubo

nieumiejcy czyta, wskrzesi podu-

pad Akademi Krakowsk, zakupi gmachy, nada 1)

Np. przy zajciu Rusi,

KrzYakami.

v,'

sprawie Podola,

w

zatargach z

ustaw, uposay

i otworzy (1400). Zaopatrzona funduszami przez liczne zapis)' osób, o owiat dbaych, scupiwszy znalconT.itycli uczonycli, Alcademia staa si wlcrótce ''per wszystlcicli umiejtnoci." Objawi si wszdzie ywy rucli umysowy; Polacy bior udzia w rozstrzyganiu wielkich zagadnie, jalcie poruszay owoczesn Europ. Do spraw rzdu crajowego zostaje przypuszczonem, oprócz wysolcich urz-

onej

obficie

ubosze

dniJców,

rycerstwo, czyli szlachta.

Bo chocia

aktach panowie polsc\' zowi si ''baronami," róni si jednak tem od wasali pastw feudaln^-ch, i V.'

cz

w

si

gromady rodowe, zwizane pokrewie-

stw^em, czyli tak dacli

nowie

zwanem

''braterstwem."

Na

obra-

w uycie wyraenie: ''paKady ród uywa, jednego herbu

wiecowych wchodzi bracia'"

i

^).

zawoania jak np. LeKwa, Topór i t. p. Kiedy trzeba byo zapaci 50.000 zotych okupu za ziemie Dobrzysk, Jagieo zwoywa wiece w kadej ziemi (sejmiki) dla uzyskania nadzwyczajnego podatku (po 10 groszy z anu) który nastpnie zosta uchwalony na walnym zjedzie w Nowem Miecie Korczynie (1404). Inaczej przedstawia si Litwa. Tylko maa jej i

,

cz

przyja

pontnymi przywilejami; obszerne za kraje ruskie, nalece oddawna do Kocioa Wschodniego, czuy si upoledzonymi i niechtnie widziay dzieo Jagiey, a Witod wanie na Rusi przewanie panowa panowanie swoje rozszerza. Wszake obok, dumy, podsycanej ogromem chrzest katolicki z

i

samowadztwa, 1)

Temi

sloM'y

welski na zjedzie «io

Wgier.

w duszy jego budzia si ch mieszczezagai sw mow ju w 1384 Przecaw War.

Sczu, gdy radzono o wyprawieniu poselstw*

»— 660 nia

—

si midzy monarchami europejskimi zachodnimir

wyej w owym czasie ucy vvite pozosta ostatecznie w Kociele

zblienia si do narodów 1

zowanych; sam

Katolickim. Z walki takich przeciwiestw ''

wypado,

wcielenie?" Litwy do Polski zostao zanieclianem

i

e e

natomiast obmylano Uni w Horodle, zamku granicznym nad Bugiem. roku 1413 zjechali si z licznem otoczeniem Jagieo i Witod- Aleksander, ustanowili na Litwie urzdy polskie, nadali bojarom równe prawa ze szlacht, pozwolili im uczestniczy w zjazdach i wiecach ogólnych polskich; nadto panowie polscy przyjli do swych rodów, do braterstwa i pokrewiestwa" 47-miu Litwinów, dzielc sic^ z nimi herbami i zawoaniem ^).

W

'

wszake do równoci praw, do urzdów, dc przypuszczeni byli wycznie katolicy| pozostawa wic zaród wani z Rusinami obrzdki I

teraz

braterstwa

wschodniego. Witold

powzi myl

unii kocielnejj

osadziv/szy na metropolii kijowskiej powolnego v/ido|

kom swoim Bugara Zemblaka, wyprawi go z wieli biskupami ruskimi na sobór do Konstancy!, gdzie znaj

i

dowao si duo duchownych polskich z arcybiskup pera Mikoajem Trb"), lecz posektwo to za póm przybyo

1)

Tak

(141 8).

Monwid zosta przyjty do rodu

Leliwa, a zater wielce wpywowym i monjT krakowskim; Zbigniew z Brzezia, marszae, Ijoronny|

np.

zbrata si

z

Janem Tarnowskim,

wojewod przyj Jawna do swego

herbu Zadora

i

t.

p.

Mikoaj Trba wróci z soboru ^z tytuem prymasa, który da arcybiskupom gnienieskim pierwsze^ stanowisko po króiu, 2)

a z czasem prymasów:

i

i

zastpstwo riterrex).

króla,

podczas bezkrólewi (zwano wtedy

:

>-

dlii

—

Chocia Jagieo za kadym do Litwy przyjazdem wiadczy Witoldowi tak mio braterska, jak niegdy Olgierd Kiejstutowi, bo

szuka zdania jego nawet

w

sprawach polslcich; wynikay jednake porónienia pomidzy nimi z powodu wojen husyckici (str. ). Zbigniew Olenicki, zostawszy biskupem krakow-

wpyw w

skim (od 1423), wywiera przewany królewskiej, a jako arliwy bojownik

radzie

prawowiernoci katolickiej, powstrzym^-wa Jagie od przyjcia korony czeskiej i od wszelkiego sojuszu z Czechami, gdy Witold wielkopastwowe snu plany i synowca Zygmunta Korj^buta do Czech na króla wysya. Z innej znów strony Zygmunt Luksemburczyk, dobijajcy si dziedzicznej korony w Czechach, sta si

zacitym wrogiem Jagiey i Witolda,

udzc ich przy-

jani pozorn. Szkodzi im niemao w zatargach z Zakonem krzyackim, a w kocu obmyli dowcipny proi rozenyania unii polsko- litewPrzyjechawszy do ucka w styczniu 1429 w odwiedziny do obu braci, zaproponowa im jako cesarz rzym.ski, wyniesie Witolda do godnoci królewskiej. Dobroduszny Jagieo jak najchtniej przyzwoli )

jekt porónienia ich skiej.

e

ale

praaci

i

uck

baronowie polscy oparli si energicznie

zapado wtedy ostapar tygodni potem podkanteczne postanowienie. clerzy Wlad. Oporowski wysa urzdow odpowied i

nawet

do cesarza,

w

opucili.

W'ic

nie

W

której

wytkn niemoliwo

koronacyi

zdoby Zygmunt znienacl'skiego w Trokach,

^

—

GG7

natorów polskich. Jednoczenie W}adyvslaw III w i6-m roku ycia wyjecha clo Wgier, eby zasi na tronie Arpadów, Tocz^^a si wanie wielka wojna ludów chrzeciaskich z Turkami z mlodziecj.ym zapaleni rzuci si w ni Wadysaw, pozyska saw i ;

mio

ioddany eh

,

lecz

zgin pod Warn.

—

Kazimierz IV Jagielloczyk (1447 1492) dugo zwleka z przyjciem ofiarowanej sobie korony najprzód dlatego, nie mia pewnych dowodów co do mierci brata, a potem, e powstrzymywao go niechtne Polakom stronnictwo litewskie^). Gdy nareszcie Polacy zagrozili obiorem Piasta mazowieckiego. Kazimierz przyjecha, ale poprzednio musia wyda przywilej ziemski (1447), zapewniajcy Litwinom róne swobody {'dogodnoci, a nadto zaprzysidz, zwróci Litwie sporne z Polsk siemi grody, szczególnie Podole, dane niegdy Witoldowi doywotnio, uck,

e

e

i

i

posiadany przez Swidrygiee.

W jake trudnem pooeniu znalaz si mody król, po koronacyi Polacy zadali od niego potwierdzei nietykalnoci swoich granic' Przez lat sze trway zatargi, w których biskup Zbigniew Olenicki wystpowa z ostremi napomnienia-

gd\'

nia swoich przywilejów

ubliajcemi powadze majestatu. By mu te Kaniechtnym i wp^^wem swoim w Rzymie przeszkadza w pozyskaniu kapelusza kardynalskiego, nastpnie po uzyskaniu, nie dopuci go do pter»v'szestwa przed pr>^masem i przeprowadzi ustaw, na prz\^szo aden biskup polski nie bdzie si ubiegat

mi,

zimierz

e

1)

Gasztod wojewoda wileuski

dem, Maeitj.

i

biskup wileski, Niemiec ro-

;

— o

godno

kardynaa

i

f)G8

—

legata bez zezwolenia królew-

skiego. Ale Zbigniewa nie atw^o

zany pokrewiestwem

byo pokona: zwi-

panami, wysoce wyksztacony, kanclerz akademii, fundator jednej z burs akademickich (jerozolimskiej), pan,ksistwa Siewierskiego, które dla biskupstwa krakowskiego zakupi, znany w Europie z udziau w walce pomidzy^oborem Bazylejskim a papieami rzymskimi^), pogromca he-^ rezyi, wymowny, miay do zuchwalstwa i dumny, chcia naladowa w. Stanisawa i owiadcza znanemu zreszt z agodnoci królowi, gotów jest krew sw^oj przela. I upokorzy go w kocu na pamitnym zjedzie czyli sejmie Piotrkowskim 1453 roku. Zgromadzenie byo bardzo liczne i podzielio si (po raz pierwszy) na dwa koa: senatorskie i szlacheckie; powstaa wrzaw^a o uck, wieo (1452) z wielu

"

a

—

—

e

oddany pod zarzd litewski; dano detronizacyi król po 5-dniowym oporze uleg nareszcie wykona przysig na zachowanie przywilejów, na przywrócei

nie królestwu tego,

''

cokolwiek od onego niesprawie-

nikomu wielkiego ksistwa Litewskiego nie odda i utrzyma je w zjednoczeniu z Polsk pod osobistym swym rzdem. Wytrwale te pilnowa (tak przed, jako te po mierci Zbigniewa 1455 r.), aby na stolicach biskupich zasiadali tacy t\4ko ksia, których on zaleca; raz toczy walk nawet z papieem (Piusem II). dliwie oderwano, lub wydarto." Ale

neutralnym w tej walce Synod czycki 1441 r. uzna s Z bigniew owiadcza si za soborem; mia sobie ofiarowan (jdno kardynalsk ju od Feliksa V, ju od Eugeniusza IV; §Qpiero 1447 r. uzna Mikoaja V, podajc za królem, który sw K^bedyency" do Rzymu przesa. 1)

igCZ

669

Fig. 73

Kaziioierz

IV Jagielloczyk

(z

grobowca na Wawelu).

—

—

G70

Po upokarzaj c\'ch scenach piotrkowskich nastay dla króla przyj e mniej s^^e chwile 1554 roku: ukad>-

swadziebne i lub (dnia 10 lutego) z Elbiet Austryaczk^), która go obdarzya licznem potomstwem; dni przepdzono na tacach i zabawach, a zaleducichy okrzyki wesela gdy zjechao na zamek krawo kowski (dnia 20 lutego) poselstwo od ziem i miast Zakonu krz^^ackiego z prob, aby je król raczy

om

,

przyj w poddastwo. Dziwny ten nieprakty kowany w dziejach iCvypadek by nastpstwem ciemistwa, chciwoci okruciei

i

stwa rzdu krzyaclciego. Szlachta pom^orska, przewanie polskiej narodowoci, utworzya ju 1397 roku zwizek Jaszczurek' ") po bitwie za grunwaldzkiej, miasta, osadzone ludnoci niemieck, zaczy zwraca oczy ku Polsce, gdzie mieszczanie pod opiek prawa magdeburskiego i agodn wadz Jagieów uA- wali swobody w zarobkowaniu i codziennem 3ciu. roku 1440 miasta owe poczyfy si ze szlacht i zaAvizay spólii konfederacy wzorem polskich konfederacyj najwieszej dat3'-.^''ielki mistrz fcudwik y, Erliclishausen doprowadzi spraw do ostatecznoci. w\'jednywajc '^) wyrok cesarza Fryderyka III na zniesienie konfederacyi i domagajc si 600. ooO z. oraz Wic stany pruskie ukarania 300 osób na gardle. wysiay w^^powiedzene wojny w. mistrzowi (dnia 4 lutego 1454 r.) natychmiast miasta Gdask, Toru, Elblg oraz 21 miast innych W3'pdziy ze swycli '

'*

,

W

—

i

1)

Sicislr\Vlad>si;iwa Pogrobowca, króla czesko-wgierskiego.

Przywódcami byli wtedy obywatele chemiscy Polacy: Mikoaj Jan Ryscy oraz Fryderyk i AFikoaj Kitnowscy. 2)

i

o)

raczej kupujcie zu

cen

16,IX)0

dukatów.

—

Cul

—

zamków zaogi krzyackie. Z tak

to

nowin

stajicU

posowie pruscy^ przed Kazimierzem i, padszy na kolana u podwoi izby radnej, ze zami bagali, aby raczy wcieli na nowo do królestwa Polskiego ich ziemie, niegd^^ przez Krzyaków przemoc podstpami wydarte. Narady senatTi trv\'^ay i6 dni, bo Zbigniew Ole^^nicki z kilku senatorami by-przeciwny zerwaniu zawartych z Zakonem traktatów, a Jan Tczyski, wojewoda krakowski, radzi odroczy spraw do walnego zjazdu porozumie si tymczasem z Litwinami; za natychmiastowem przyjciem poddajcych si ziem pruskich pierw^szy gosowa Jan Czyowski, kasztelan krakowski, i przekona wikszo senatu w}^vodami swoimi. Przyjto wic 'publicznie hod i przysig poselstwa, a dyplom wcielenia ''dobrowolnie wracajcych Prus" nada im równouprawnienie z krajami koronnymi, udzia w elekcyi królów, zwolnienie od kilku riaj uciliwszych podatków, wolny przejazd po wszystkich drogach handlowych t.p.") Prócz tego Gdask i

i

i

otrzyma

zimierzowy,"

moc

Kasi cieszy nietylko sprawach wewntrznych ale

którego

zupenym samorzdem w te wchodzi w stosunlci obcemi,

.

inn}', jeszcze obszerniejsza^ ''przywilej

móg

,

i

pastwami utrzymywa fortyfika-

przymierza z

zamyka port wilan\-,

Bayssen (Ba)'nski), chelmiczyk, któr\' si poror, 1452 za porednictwem prymasa, Jan Bayssen, Mikoaj z Wolkowa, Augustyii Schwewc z burmistrzami i rajcami Gdaska, Elblga, Torunia, Brunsberga, Knciphofu, Królewca, razem 12 osób. 1) Gabr>-el

zumiewa z rzdem polskim od

2) Pisali ten akt: Jan Koniecpolski, kanclerz kocin^ podkanclerzy.

i

Piotr ze Szczo-

'

— cye

i

672

—

wojsko wasne. Zdawaoby si,

przywileje

musiay przynie szkod

e

tale

rozlege

gdy przy handlu, usadowi si Polsce,

ujciu Wisy, gównej arteryi i prawie niezalena od rzdu rzeczpospolita Gdakupiecka: dowiadczenie jednak okazao, szczanie byli zaw^sze najgorliwszymi obywatelami Polski, do ostatnich rozbiorów w cigu 339 lat. zbrojna

e

a

Wojna pruska

— 1466) z Krzyakami zacza

(1454

si od poraki samego króla z pospolitem ruszeniem pod Chojnicami (Konitz) i bya prowadzona niezrcznie przy wielu pomylnych okolicznociach. Zakon posiada zaledwo par zamków, a fundusze jego wyczerpay si do tego stopnia, e nie móg wypaci odu swoim najemnikom ^). Ci ofiarowali wydanie Malborga Polakom za wypat nalenych 456.000 z. wgierskich. Zebranie tak znacznej sumy z podatków uchwalonych cigno si przez cay rok Gdaszczanie, ucieszeni przybyciem, króla, dopoy czyli brakujcych 30.000; wykonanie ugody -nastpio wreszcie (1457); wielki mistrz opuci swoj rezydency, wygraajc pici poprzysigajc zemst; W par dni póniej wjecha Kazimierz na zamek; w Krakowie bito w dzu'^ony i palono iluminacy z radoci a jednak potem jeszcze przez 9 lat cigna si wojna niszczca. ;

i

;

Król przychodzi co lato prawie z pospolitem ruszeniem, a gdy si przekona o niezdatnoci jego do oblutrzymywa mniej liczne, ale wywiczone roty zacinego onierza (od roku 1 461). Tysic takich

e,

1) Od kwietnia 1456 UIn'k Czerwenka, Czech, rozkwaterowa swoich onierzy w salach zamkowych i zabra w. mistrzowi nawet czerwony pokoik. '

'

'

— odaków

w

-

673

pod Piotrem Duninem I Janem Skalskim z drugim tysicem zbrojnych mieszczan

poczeniu

koo Pucka, 1462) wiksz krzyackicli, która grasowaa zu-

rozbio (pod arnowcem,

gromad'odaków

a

ciwale na Pomorzu, pod Gdask. Za tem poszo poddanie si najobronniej szych miast i biskupa warmiskiego (Legendorfa) który dotd by najgorliw,

szym

sug

w. mistrza.

zdobyte Chojnice

^)

:

Na

ostatku dopiero zostay je z ziem.i zróv/na,

chciano

poniewa zaoga zniecierpliwia oblegajcych oporem zacitym uywaniem strza zatrutych. Król nie poi

Do

zwoli na burzenie.

cz ogólnej

byo

zniszczenia;

znika

zgino 100.000 wojowników 200.000 ludnoci wydano moc pienidzy gdy szósta

liczby wsi,

i

po stronie

;

polskiej naliczono 9 milionów, a

po krzyackiej 5 milionów. Najwiksze ofiary poniós Gdask, wyda bowiem 700.000 grzywien i dostarczy 15.000 onierza, ale duo zyska na jandlu, poniewa królewska opieka uatwia mu stosunki handlowe z Angli i z portami Flandryi. Przy porednictwie legata papieskiego stan pokój w Toruniu (1466). Polska odzyskaa Pomorze swoje") nabya biskupstwo warmiskie w rodku Prus litewskich; Zakon zosta ui

trzymany, jako instytucya kocielna, z now stolic Królewcu wielcy mistrze obowizani byli skada hod królowi w cigu pórocza po swym obiorze dostarcza hufcÓAv posikowych na wojn. Zwyciony Ludw(k von Erlichshausen na ratuszu toruskim ugi

w

;

i

1) z udziaem posików Iwana Chodkowicza 1466.

2) Podzielono je

chemiskie.

litewskich,

przyprowadzonych przez

na trzy województwa: pomorskie, raalborskie

— eby iiHkn,

kolano,

go popiesznie

obdarowa dla

na

—

ale dobrotliwy król

uciska

naczyniami srebmemi,

hojnie

podniós

ze Izami wspóczucia;

potem

futrami,

komi wyznaczy 1 5 .000 dukatów na wypat jego, zwolni Zakon od suby wojennej 20, a ca ludno, przyczon do Polski, od

szatami "

i

674

,

,

onierzy lat

i ciarów na lat 25. wojny zaszy przeobraenia formy rzdu

wszelkich podatków

W czasie W

Polsce.

''

tej

Modsi"

bracia, czyli szlachta nisza, naj-

przód z Wielkopolski,

pierwsz i ale do

idc pospolitem ruszeniem na

wypraw

(1454), rozpamitywaa sVe urazy starszej braci t. j. senatorów, obozie pod

W

Cerekwic o dwie mie od nieszczsn bitw,

Chojnic, na trzy dni przed

w

dniu 15 sierpnia otoczya króla i podaa do zatwierdzenia osoni przed naduyciami przywilej, który mia urzdników i sdziów, oraz usun niesprawiedliwo z wrzaskiem

i

zgiekiem

j

w

rozdawnictwie urzdów przewanie maopolanom. jesieni dla powetowania przegranej bitwy król powoa na drug wypraw w^ojewództwa maopolskie

Teje

Pod wsi Opoki

pod miastem Nieszaw i król widzia si zmuszonym wydawa Statuta Nieszawskie (11, 12, 16 listopada, 11 grudnia) ze szczegóowymi opisami co do sdownictwa, sprawowania urzdów, obowizków mieszczanina, chopa, yda i t. d. Najwaniejszem w skutkacli okazao si przyrzeczenie, król nie bdzie wydawa nowych praw, ani powoywa i

ruskie.

i

w obozach ozway si podobne skargi

e

ziemian pospolitem ruszeniem na ziemskiego.

W

istocie

odtd

byy^zwo^^wane sejmiki

w

wojn

bez zjazdu

co roku albo

i

czciej

pojed}^czych ziepwiichj

—

bid

IZ

r

G7.3

—

'

OYt)

—

w prowincyach (wielkopolskiej w Kole, maopolskiej w Korczynie), a nawet zjazdy ogólne z caej Korony, jak mp. 1459, 1484, 1485, w Piotrkowie. Król naradza si z senatorami, szlachta bya przytomn obradom i yczenia swoje wypowiada moga, chocia do konkludowania, czyli decydowania spraw przypuszczan nie bya. Kazimierz nasucha si nieraz cierpkich zarzutów, a czasem niegrzecznych przymówek; znosi je cierpliwie; umia opiera si wytrwale w kwest>'ach wanych, ale uraz w sercu nie chowa ^) Wielk energi rozwin w sprawie obsadzenia biskupstwa krakowskiego (1460 1463); nie dopuci ani W3'braca kapituy (Lutka z Brzezia), ani nominata papieskiego ( Jakóba Sienneskiego) zajeda dobra grozi wizieniem, zburz3' dom. kanonicki Dugoszowi. Ale gdy swojego kand3"data (Gruszczyslciego) zainstalowa, a gówny przeciwnik upokorzy si i nominacy papiesk odda, Kazimierz przyj wsz3'stkicli do aski, da im inne biskupstwa, do rad poufnych przypuci, Dugoszowi za wychov/anie swych dzieci powierzy. dynaObok dobrotliwoci mia Kazimierz styczn, któr podniecaa w nim ona, Elbieta, jako córka cesarza Habsburga, a wnuczka cesarza Luksemlub generalne

.

—

;

dum

mow

wygosi na sejmie Piotricowskim 1459 r. 1) Bardzo ostr jeden z przywódców stronnictwa "modszej" braci, Jan Rytwiaski 3vyponiina Kazimierzowi, on i ojciec jego, poganin Jag-i?o, Polakom tylko zawdziczaj wysokie w wiecie chrzeciawic zwrotu Polakom ucka, Brzecia skim stanowisko, monety, sprawiedlis-ego sdownictwa i t. p. i Podola, lepszej Na radzie senatu w n 1456 w Grudzidzu marszaek Mikoaj z Brzezia, gdy nie móg otrzyma sumy porczonej pismem krówykrrj-kn: "Niech król jegomo wycinie lewskiem, piecz swoj psu na ogonie."

e

:

da

mia

—

677

—

e

burga. Mniema, dzieci jego posiadaj po matce prawo dziedziczne do koron: czeskiej i wgierskiej. Std wysnuy si I3letnie nowe zawikania i walki. Ju od roku 1465 najstarszemu, ale maoletniemu synowi Wadysawowi proponowali koron czesk i papie, i stronnictwo katolickie lsko-morawskie, i sejm utrakwistów, i sam król czeski, Jerzy, pov,''odujc si

W

rozmaitymi, lub wrcz sprzecznymi widokami. roku 147 1, po mierci Jerzego, sejm czeski rozwaa róne kandydatury; gdy pose polski, Dobiesaw z Kurozwk ''Lubelczyk" (wojewoda lubelski) udowodni, syn Kazimierza tyranem nie moe, a nad-

e

by

przypomnia spólno mowy z Czechami; nastpi Jednomylny obiór 15-letniego królewicza polskiego, chocia tytuowa si ju od lat dwóch królem czeskim Maciej Korwin wgierski, obrany przez katolików lskich morawskich, popierany mocno przez papieów. I on owiadcza si z gotowoci zapewnienia to,

i

tronu czeskiego Wadysawowi, jeli otrzym.a

rk jego

warunku nie przyj. Zaczli si wic wojna. Do Wgier, na zaproszenie prymasa kilku magnatów, zosta wyprawiony z 12.000 onierza 13-letni królewicz polski Kazimierz (póniej wity), lecz Maciej potrafi wyprze roku 1474 wkroczy Kago w cigu kilku miesicy. siostry (Jadwigi), ale król Kazimierz tego

i

W

lska

buaw

60-tysicznem wojskiem (pod Rytwiaskiego) poczy si z nim Wady-

saw na

cze'e 20

zimierz do

z

;

tysicy Czechów

caw. Pokazao si,

talentów wojskowych; nietylco potrafi

1

i

razem

obiegli

Wro-

e ani ojciec, ani syn nie posiadaj wic

Maciej,

rorJ miasta

wódz znakomity

z lo-ciu

tysicami,

al

—

67S

—

poczyni spustoszenia w Wielkopolsce, wyshiwszy tam zabra wysane do obozu oddzia Stefana Zapolyi, trans^rty z ywnoci...Ogodzona armia polslcoKaczeslca znalaza si w tak trudnem pooeniu, i

e

Wadysaw,

wielk nieclici, musieli zgodzi si na osobist rozmow ze wzgardzonym Malubo z

zimierz

i

ciejem.

Stan rozejm,

ale tylko dla Czeci.

eby

za-

szkodzi Polsce, Maciej omieli do buntu biskupa Warmiskiego, Tuengena i w. mistrza Krzyaków, a papie, rozwizawszy przysig torusk kaza Prusom wróci pod wadz Zakonu i upowani! swego legata do rzucenia interdyktu na Polsk. Caa ta burza atoli uspokoia si w roku 1479, gdy Maciej zawar pokój, poprzestajc na doywotniem posiadaniu tytuu i czci królestwa Czeskiego, a sprzymierzeców swoicli opuci. Tuengen, przeraony banicy i obsaczony przez wojsko polskie, pad królowi do Jióg w. mistrz ;

(Truisess) cliocia zaklina si, ,

e woli

we wasnej krwi si skpa, wykona iod na zjedzie

w Nowem

Miecie Korczynie, a wspaniaom^^lny

da mu 1 1 .000 dukatów na opacenie kasztów buntu. Wadysaw nietylko utrzyma si na tronie

Kazimierz

czeskim, ale po mierci Macieja (1490) zosta Icrólem

"Wgierskim: wic posiadoci domu Jagiellonów' signy od Batyku do Adryat^^ku. Nie tak pomylnie rozwijay si stosunki we wsciodnicl posiadociaci Kazimierza, w diedzicznem jego

a

W. ,

Ksist^-ie Litewskiem od czasu, kiedy

zaczo

si wzmaga w potg W.. Ksistwo Moskiewskie pod berem Iwana III. Granica J^iega od róde Wogi przecinajc

rz.

MoslcAr, o 5 mil przed jNIoajskiemj

— brzegiem Ugry,

liV'J

—

a pod Lubucknad Ok, w lec zachodzi*

a w gb siedzib wielkorosyjskiego plemienia niej

siedzieli

kniaziowie "drobni" czyli

ale przy ''suebm" ;

suby Kazimierzowi na mocy przysigi, któr mogli mii wypowiedzie t>iko na mocy przys'gi, któr mogli mu wypowiedzie, jeli si im podobao skorzysta z prawa odjazdu" dó innego ksistwa, zagranicznego, Poock, Witebsk, Smolesk, Kijów, i wschodnia Podola byy rzdzone przez ksit Giedyminowiczów, zruszczonych i wyznajcych wiar greck. Wielki rzdzi bezporednio przez wasnych urzdników tylko w dwóch województwach: troclviem i wileskiem, obejmujcych siedziby plemienia litewskiego Biaorusinów, podbitych jeszcze za Mendoga. Kai zimierz Jagielloczyk utworzy trzecie województwo, Riirykowicze, obowizani do t>'!ko

'

cz

Wo^

ksi

Semena Olelkowicza ''wzi Kijów na siebie," a bratu nieboszczyka Michaowi Olelkowiczowi da Sluck Kopyt. Wadzy nie chcia w-ypuszcza z rku nie zgadza si na^^'et na powierzenie zastpstwa adnemu z synów kijowskie, po mierci kniazia

(1471)

t. j.

i

;

swoich podczas nieobecnoci: ale nie móg pokona rozterki midzy poddanymi swoimi, wynikajcej z rónicy wyzna religijnych, wikszo bowiem ludno-

ci

^^^

Ksistwa, nawet

leaa do kocioa

w

trzech województwach, na-,

greckiego

i

przejta

bya arliw

nienawici do katolików-Litwinów. Unia florencka przez czas krótki

uznawan bya w

1468) za metropolity Grzegorza;

naciskiem

i

Kijowie (1458—. ten

wszake pod

wadyków musia uda si do

carogroflzkiego

o

jK»twierdzenic

patryarchy

SAvego

urzdu-

—

680

—

Duchowiestwo ruskie atwo poddawao si radom mei wyznawao cze dla prawosawnego wielkiego kniazia. Dotkliw strat poniós Kazimierz na docllodach i posiadociach ziemskich, gdy Iwan III zaj bogat rzeczpospolit Nowogrodzk (1478). Wojewodowie tropolity moskiewskiego (Jonasza)

powypdzali namiestniz Czarnokustwa czyli z Chomskiego pogostu. Z takiej zaczepki musiaa wywiza si walka. Naprawiajc zaniedbanie wanej sprawy, Kazimierz przyjecha do Wilna na kilkuletni pobyt (1479 1483). Sprzymierzy si z haAchmatem gotowa wojsko do nem Zotej Hordy wyprawy Moskw nim na spólnej z (1480), ale nie dowiedzia si o buntowykona zamiaru, poniewa podwadnych. zmowie trzech kniaziów swoich wniczej Micha Olelkowicz, Iwan Holszaski Teodor Bielski umylili oderwa ód Litwy wschodni pola poza rzek Berezyn, Kazimierza zabi,- zaprosiwszy na wesele, jego uwizi. Spisek zosta wykryty dwaj spiskowcy dali gow pod miecz katowski, a trzeci (Bielski) uciek do Moskwy bez panny modej (1481). Tymczasem Achmat, nie omieliwszy si stoczy bitwy z Iwanem Ill-m, cofn si ku Wodze z upami, lecz spotka na drodze hana nogajskiego Iwaka i w walce z nim zgin, syn za Szyg-Achmet z resztkami pobitej Zotej Hordy koczowa ju na stepach czarmoskiewscy

pozabijali albo

ków litewskich

z

Rewa,

Wielkich

uk

i

—

i

i

on

iiomorskiech

i

;

tu

za wada

Nogajami

innemi gromadami Tatarów han

— 1515),

i

rozmai tern*

Krymu Memgli

Gie-

wyama

raj (1469

syn Aczi-Gieraja, który

by

posuszestwa wielkim hanom, zakadajc

ei

z

-

681

—

niezaleny uus na pówyspie, zagospodorowanym Wenecyan i Genueczyków. MengliGieraj porozumiewa si z Iwanem III i zacz najekraje Kazimierza (od 1474). Raz (1482) potrafi zdoby Kijów, spali zamek i wzi do n'ewoli i dziemi. Trzeba byo wojewod Cliodkowicza z powoywa pospolite ruszenie i zbiera tysice smerdów" (chopów) z siekierami, eby odbudowa domy przez Greków,

da

on

''

i

fortyfikacye (1483). Jeszcze jeden, najpotniejszy

najgroniejszy wróg

i

przyby ju nietylko Litwie, ale Koronie, ca'emu chrzeciastwu sutan turecki, zdobywca Konstantjmopola. Wojska jego obsadziy genuesk Kaff, najwiksze miasto handlowe w Krymie (1475), zdo-

—

b3'3^

i

i

w 1484 r. Kili, Biaogród (Akkerman) Hadybej i

wane porty, z których Jagiellonostatki zboem adowne na A.rchipelag.

(póniejsz Odes), wie wyprawiali

Odt^

Kazimierz zaniecha walki z Iwanem Ill-m,

chocia utraci kilka woci wschodnich przez odj*azd do Moskwy ksit suyjTh" (Wirotyskiego, Meeckiego, Odojewskiego, Kozielskiego), a wn-óciwszy do Korony, myla o odzyskaniu brzegów czarno'*

morskich, o walce z nie

muzumanami. Genueczykom czasie, ale uzna za obowi-

da pomocy w swoim

zek broni hospodara Modawii, jako lennika swego.

Ruszy sam na wypraw, w

hod od

1495,

przyj w Koomyi

hospodara Stefana Wielkiego

rycerstwa

w

i

da mu

3.000

posiku. Polacy uchwalili na zjazdach

swoich pobory nadzwyczajne, wzywali do spólnej akcyi Litwinów, Ci okazali teraz przyj aniejsze uspo,bienie

i

wracali do cilejszej unii z Polsli;. Królewicz

—

682

—

cz

polsk Podola, pobi Tatarów pod Kopestrzyniem nad rz. Morachw (1487) Litwini cznie z Polakami pomcili najazd ordyców zwycistwem na Woyniu pod Zasawiem (1491). Jedziy poselstwa do cesarza, do Wenecyi, do Rz>'mu z projektami wyprawy wszystkicli pastw chrzeciaskicli na Turków .bezskuteczne Kazimierz nie odzy-

Olbracht, zasaniajc

—

sl^ Zdarzyy si jednak potem rozruchy dla ostatecznego wic poskromienia, w. ksi wyprowadzi 3.000 ro-

ulegli

i

;

dzin najbogatszych (zapewne

do miast moskiewskich, ci

bojarskich"

a

na

ca

icli

gromad "goci")

miejsce osiedli "dzie-

(nisz klas wojskow)

i

kupców

ze

—

swoich prowincyi (i487 9). Handel hanzeatycki upad, Ido Niemców te aresztowano i towary im zabierano.

Przechodzia póniej kolej na ksistwa udzielne. Miasto Twer poddao si skutkiem oblenia, a ksiuciek na

Litw

(148o

r.)

;

poowa

ksi,stwa Riaza-
"\va si pobór modych chopców dla poturczenia ich I oddania do wojska janczarów. pod Konstantynopol chodzi musieli Serbowie do koszenia suita skich. Tylko w pieniaci przechoway si wspomnienia kra ów i Kossowego Pola Wskrzeszenie Serbir nastpio dopiero w XIX wieku. Bonia upada rozterkami i zdrad (14G3 r.) r krat Stefan Tomaszewicz^), zosta city, caa masa bogowi, ale

gijnym,

e

ca

pi

A

k

.

1) Po Twardiaj I panowali jego krewni Stefan Dubi.sza (t 1.395 Stefan Ostoja (1398 1418), któremu wadz wydziera syn Twardica, Stefaii Twardko II (1404—1443) i sam R-aiczy musia z pretendentami. Nastpc te jego zosta syn poboczny Ostoi, Stpfa.li Tomasz (1443 14(jl), przedostatni kral^Jest to dytiai

—

—

:

~-

700—

przyja islam, przeje poturczenle si ocalaa arystokracya boniacka i utworzya klas begów, która do dzi dnia przechowuje sowiask i jednoestwo obok fanatycznego muzumaslwa. i-nilów

mow

TRE A)

ROZDZIAU.

SOWIASZCZYZNA ZACHODNIA. 1.

2)

Czechy.

DOM LUKSEMBURSKI.

—

1311 1345 r. Jan rzadko bywa w Czechach-, sojusznik i^rzyzaków, mianuje si królem Polski, wciela lsk, wojuje w Litwie, Woszech i Francyi, sawny ri"cerz, lecz król niedbay. 1346—1378 r. Karol I (rV) zakada uniwersytet Praski (134S r.), rozszerza Prag, podnosi dobrobyt, utrzymuje bezpieczestwo publiczne, ukada kodeks (Majestas Carolina), zyskuje uwielbienie w Czechach. 1415 r. za Wacawa IV Jan Hus, reformator, Icaznodzieja pisarz znakomity, spalony w Konstancyi z wyroku soboru. Std oburzenie. Huyci przyjm.uj Komunie sub utraue. Jan Zyka z Trocnowa zakada Tabor, organizuje wojsko. Wchodzi do Pi'ai

wykonywa dcfenestrac}'? w ratuszu. Wacaw umiera. r. Wojny Husyckie. Zygmunt krzyowcy pobici kilkakrotnie. Kielichowcy pi-zyjmuj Zygmunta Korybuta. Zyka zaczyna z nimi wojn, lecz Pragi nie zdobywa i na Morawach w ol:)ozie umiera (1424 r.). Mi4zy Taborytami formuje si gi

1419 1420

r.,

— 1434

i

najgroniejsze stronnictwo Sierotek, które napada kraje ocienne. Wielka krucj'ata (kardyna Julian i Fryderyk Hohenzollern) zniszczona pod Tauss czyli Domalicami. Kompaictaty bazylejskie przyjte przez L*tralcwistów, którzy pokonali kracowych pod

Lipanami 1436

— 1438 .

r.

Zygmunt przekazuje spadek ziciowi.

stya

Kotromaniczów, v7ywodzca si od bana Stefana Kotro-

mana

(1272). Ale jeden z

— 1466) W3'ama} si

z

mono wadców, Stefan Wukczycz (1435 poddastwa i zacz si tytuowa "herce-

czyli ksiciem S. Saby od r. 1448. Std posiadoci jego otrzymay nazw Hercegowiny; popady one równie pod miecz

giem"

wrecki

(1465),

.

701

Dom

3)

1438—1439

r.

1439

r.

— 1457

Habsburgów.

Albert I. VVlad)'sa\v Pogrobowiec.

Rzdzi

Jerzy z Po-

dicbrad.

Jerzy z Podiebrad.

—

1457 1471 r. obrany królem przez utrakrw-istów, nic uznany przez katolickie prowincye, przeladowany przez papieów, musi

walczy

z

Maciejem Korwinem, ukoronowanym

w Oomucu;

przekazuje tron Jagiellonom

Dom

5)

Jagielloski.

—

1471 1516 r. Wadysaw uspokaja stosunki zagraniczne i walk stronnictw wewntrzn. Czesi zasynli ze swych ro twojennych i literatury narodowej. (Andrzej z Duby, Chrystyan z .bogatej Prahatic, Pawe Zj^dek, Piotr Cheiczycki, zaoyciel Jednoty Braci Czeskich).

Polska.

2. 1)

— 1333

Ostatni

Piastowie.

Wadysaw okietek

Ma

zjednoczy Wielk Polsk. Krzyacy zagarniaj Pomorze z Gdaskiem, i tworz pastwo potne ze stolic Malborgiem zwierzchnictwem nad 1306

r.

i

i

Zakonem Mieczowym

w

Inflantach.

Wadysaw

koronuje

si

w

Krakowie 1319 r., sprzymierza si z Giedym inem litewski iij z Karolem Robertem wgierskim, zwycia Krzyaków pod Powcami (1331 r. ), lecz nie moe obroni Kujaw. 1333 1370 r.Kazimierz Wielki godzi si z Janem Czeskim kosztem lska (1335 r.) i z Krzyakami kosztem Pomorza (trakHalick (1340—1349 r.), tat Kaliski 1343 r.). lecz nabywa

—

Ru

cz

zajmuje Woynia i Podole, walczc z ksitami litewskimi i Tatarami. Opiekuje si obrzdkami greckim i ormiaskim. Obdarza miasta prawem magdeburskiem, a w Krakowie ustanawia najwyszy sd miejski. Wznosi budowie i zamki. Podnosi dobrobyt narodu. Wymierza sprawiedliwo. Ogasza statuty 1347 r. wilicki i wielkopolski. Zakada Kazimierz i Kleparz, Funduje Akademi w Krakowie 1364 r. Zostaje w cisem przymierzu z Andega wenami wgierskimi i nastpc mianuje Ludwika. W-go. 2)

Dom

Andegaweski.

1374 r. Ludwik w Koszycach zdobj^wa przyznanie nastpstwa tronu córkom swoim cen przj'wileju, z\\'alniajcego od podatków (prócz 2 groszy anowego). 1382 r. po mierci Ludwika konfederacya. w Radomsku zawi-

;

— owiadcza si

za Jadwig. Potem zamieszki i walica stronPiasta Ziemowita z maopoanami. 13S4 1399 r. Jadwiga zarczona \^^i!he-mowi austryackiemu,

zana, ni

-

702

ków

—

mus odda i

rk Jagielle.

3) Dotn Jagielloaów. Pochodzi od Giedymioa (1316 1340) i syna jego Olgierda (1345 1-377) wielkich ksit Litewsko-Ruskich, którzif zdobyli obszerne kraje, lecz nie. umieli pokonywa Krzyaków. ^1386-^1434 r. Wadysaw II Jagieo; chrzci Litw. odzyskanej przez Jadwig Rusi Halickiej panowie malopKiiscy otrz}'mi\i^ obszerne dobra. Hospodarowie Modawii skadaj hod od r. 1387. Witod wielkj-m lwiciem Litw^; rozszerza granice ku wschodowi i pónocy. Bracia w\'daj "wielk wojn" Krzyakom i od-

—

—

W

.

cz

pa(1410 r.). Litewskie aktem Unii Horodelskiej (1413 r.), lecz poczeniu zawadza rónica wiary urzdze. Polsce Jagieo ulega panom, zwohi^c sejmiki (1404 r.). i walne zjazdy, obdarza szlacht przywilejem neminem captivat>imus (1430 r. w Jedinie) w Litwie przypuszczeni do równoci praw i braterstwa tylko katolicy, a Witod jest .Avladc nieograniczonym i despoti^cznym Szerzc panowanie swoje na Ru,3i chce zosta królem, lecz koronacyi przeszkodzili panowie polscy; zmartwiony umiera 14.30 r. Po strceniu Swidrygiely (1432) Rusini przypuszczeni do urzdowi herbów na równi z Litwinami katolikami. Jagieo fundatoi;em powtórnym Akademii Krakowskiej (1400 r.). 1434 -1444 r. Wadysaw III Warneczyk pod opiek panów i biskupa Zbigniewa Olenickiego. Od 1440 r. bawi,w Wgrzech. 1447 1492 r. Kazimierz IV Jagielloczyk skrpowany przez Lit\^nów dugo nie przyjmuje korony, potem odmawia zatwierdzenia przywilejów i granic Polski z powodu sporu o Podole i uck. Napominany i upokorzony przez Zbigniewa Olenickiego na zjedzie piotrkowskim 1453 r., gdzie utworzy 137 si dwa koa; senatorskie i szlacheckie. 1454—1466 r. Wojna pruska z Krzyakami z powodu przyjcia w poddastwo miast i szlachty pruskiej. Pokojem Toruskim Pomorze odzyskane, Zakon zobowizany do hodownictwa. 1454 r. Statuta nieszawskie. Rozwój sejmików i zjazdów generalnych. Pomylny stan kraju. Owiata. 1471 r. Wadysaw osdzony na tronie czeskim. Wpjna z Maciejem Korwinem. 1474 r. Niepomylne -oblenie Wrocawia. .1478 I. Utrata zwierzchnictwa nad Nowgorodem. Bunt w. mistrza i biskupa warmiiiskiego. 1479 r. Pokój z Maciejem. Kazimierz udaje si na Litw, eby zwalcza Iwana III moskiewskiego, 1483 r. Odbudowuje Kijów*, spalony przez Mengli Gieraja. 1484 r. Utrata portów czarnomorskich. nosz wietne zwycistwo pod Grunwaldem

stwa Polskie

i

i

W

i

'

—

—

•

— 5485 TiU,

—

Wypr "wa na ratowanie haspotJara

r.

moMawsJaogo MelaPiany wojny z Turcy nie urzeczywistnione. Zwycistwo nad Tatarami pod Kopcstrzj'neni.

lioidownika.

14S7

B)

703

r.

SOWIASZCZYZNA WSCHODNIA POUDNIOWA. I

Wielkie Ksistwo Moskiewskie.

.

—

1328 1340 Iwan I Kaleta poborc daniny tatarskiej we wszystkich ksistwach; pokonywa przeciwników przez hana; Mosk^i-u *{a}e si rezydency metropolity. 1359 1389 r. Dymitr Doski walcz>' z ksitami udzielnymi i i na Polu Kulikoz Olgierdem. Zwycia Tatarów nad rz.

—

wem

Wo

Zmienia prawo starszestwa na dziedzictwo tronu w linii zstpnej. 1.389 1462 r. Wasil I trapiony najazdami Tamerlana EdyWasii II stacza opo IJgr. gcja, Witoldowi odstpuje kraj statni walk z ksitami udzielnymi; olepiony przez Szeraiak Uni kocielii odrzuca. 1462 ly505 r. Iwan III zajmuje Nowgoród W^ielki (1478 r.), Twer i pcrfow Riazania. Po zalubieniu Heleny Paleolc^ (1472) (1380

r.).

lecz uledz

musi Tochtamjszowi.

—

i

a

—

przybiera herb i ceremonia! bizantyjski. Wyzwaa si od przez upadek Zotej Hordy i zw>'^cistwo nogajskiego hana Iwaka nad Achmatem (1480 r.). Przyjmuje Odojewskiego, Worotyskiego Kozielskiego, czernihowskich Wydaje pod swe berto i zwycia Litwinów nad Wiedrosz. Sudiebnik (1497 r.). Sprowadza majstrów zagranicznych. Jest

r.)

Mongoów

ksit

samowadnym

i

monym

monarch.

Serbia i Bonia. 1-300 r. Stefan Milutin Urosz II jest najpotniejszym z wadców pówyspu. Urosz III Deczaski zwycia Bugarów pod 4.

Yelebud

—

(1330).

a

do 1355 r. Stefan IV Duszan Car posuwa podboje Kiil Hellady. Panuje nad Boni i Raguz. Oywia handel. Wydaje Zakonnik (1349 r.). Zagroony przez niego Jan Kantakuaen wszywa Turków. 1367 r. Na Uroszu

V koczy si dom

Nemani. Serbia rozpada

W

Boni Twardko oddane pod rzdy namJestnika-Wgra ~), zreszt nie na dugo. Przed wyrokiem papieskim ukorzy si Ludwik, lecz od Joanny nie przyj ogromnej sumy (300.pialnej komnacie.

feprawxa morderstwa^) ;

000 dukatów), ofiarowanej na koszta wojenne, ponie dla pienidzy porwa si do broni. wiadajc, Póniej z potrzeby i pobudek politycznycli wojowa na Rusi zXitw, na stepach z Tatarami (1351 1353,), w Serbii (1359), w Bugaryi (1365) i trzy razy z Weostatniej z tych necy (1356, 1372, 1379—1381).

e

—

W

wojen Ludwik dziaa w sojuszu z Qenueczykami i Padv/;Wenecya widziaa sztandar^^ sprzymierzeców ju na samym placu w. Marka lecz gdy przyby adflot genuesk ) mira Pisani i wzi do niewoli razem z (Andrzejem Doria), Ludwik musia przysta najagodniejsze warunki pokoju (podzieli si wybrzeem Adryatyku i zmniejszy opat w gotoWinie (do 7.000 dukatów). ;

do

1)

Karoi

ksi

Durazzo. Laczkofy Apora przez 4 lata. zowie si te "woja o Chtoggic"). ir,diyQ;.l\\ojna

2) Stefana

S) ^Pod

K

ca

—

706

— a

Posiadszy Polsk, rozcign swe panowanie do Pomorza Batyckiego. Dla dwóch córek swoich obray^i zwizki maeskie, dogodne do wikszego jeszcze rozszerzenia granic, jedn bowiem, Mary, zarczy z elektorem brandenburskim Zygmuntem, eby jego ziemie mogy si przyczy do Polski, drug, Jadwig,' do korony wz ksiciem austryackim w nadziei, gierskiej przyronie dziedzictwa Habsburgów.

e

cz

Wytpi resztki pogastwa katolick posuwa

(u

Kumanów) gorliwo innych wy;

a do przeladowania

zna: ydów wypdzi,

Rimin za

czyli

Woosi

sami wyszli z komitatów Marmarosz i Bereg nad dolny Dunaj (1354) na opuszczone przez nich siedziby Lud^ •wik sprowadzi jednego z wygnanych ksit litewskich, Teodora Koryatowicza, który zaludni pustkowie Rusinami. Ludwik zjednyvk'a sobie serca uprzejmoci, sza;

€':hetnoci charakteru, grzecznoci dla

dam

i

rscer-

sk, romantyczn odwag. Matk (Elbiet okietkówn) otacza czci gbok, tak, e mia wyda wielk wojn cesarzowi Karolowi IV za ubliajce jej wytwornie i zbudowa nohonorowi slcwo (13G1). wy paac w Budzie. Zaoy akademi w Piclukocio^

y

fach (Fuenfkirchen). Nadawa przywileje miastom i kupcom, znosi myta na drogach, ubezpieczy eglug przez wojny z Wenecy i oy-wi handel. Zag^ldal do chat wieniaczych i dowlad^i^^a si o sprawowanie urzdników; lecz obostrzy poddastwo, wzbrania* ^c chopotn wychodzenia ze wsi i poddajc ich po«| sdownictwo panów (1351), iby ci togli wyprowa^

m

4?A

na

wojn liczne

"banderia."

Los córek Ludwika nie j^prawdzi jego ojcowskie|

-

707

—

marze. Sejm wgierski odda koron w. SLcfana Maryi (13B2

— 1395), a Jadwiga

z

czasem zostaa króIow4

polsk i zamiast Wiilielma

aiistryackiego

musiaa

lubi Jagie

liczca

czy

Marya,

16,

za-

moe

nawet 12 lat wieku, zacza panowanie pod- opiek matki, Elbiety Boniaczlci, Ictóra poddaa si wpywowi palatyna Mikoaja Garay'a. Inni magnaci (kroacc3') z powodu uraz osobistyci ofiarowali tron Karolowi Maemu Durazzo, który niedawno przy pomocy Ludwika opanowa króestwo Neapolitaskie. Czujc swoj bezsilno, obie królowe wyjecliay w zocistej karecie na spotkanie zezwoliy na koro-

—

i

nacy

Karola

w

wet mieszkaniem

swojej obecnoci, podzieliy

w paacu,

lecz

si na-

po upywie kilku ty-

godni pozbyy si go przez podstpne m.orderstwo

eby uspokoi

(ll^G). Nastpnie,

stronników, pojecliay do Kroacyi;

oburzonyci jego

w

drodze szczupy

orszak zosta oskoczon^' przez buntowników, Garay

poleg

w

zacitej walce, królowe

za

znala/Jy

si

w

nie\\óli.

Na obron uwizionych wybra si modzieczy Zygmunt LuksemlDurczyk, z wojskiem, w Czechacli z%verbowanem (1387), lecz nie móg zapobiedz zamordo-

zdoa wyzwoli tylko Mary. W cigu. tej spraw}' sejm da mu k(jron udzia av rzdzie obok on}

waniu Elbiety

i

^)

i

po krwawej bitwie

.

1) Przez Palisnay'a, komt-ndanta Novigradu: eby zmusi obuntu by biegajce wojsko weneckie do cofnienia si. Jan Horvalhy, e>:-ban Kroacyi, zamczony póniej (1392; przez Zygmunta \v okrutnych torturach.

Gow

3.

§ 128.

—

708

KRÓLOWIE RÓNYCH RODÓW. Zygmunt Luksemburczyk

jeszcze blizko

(1387—1438)

pi lat waiczj^ z rokoszanami kroacki-

rni, a pokonawszy ich, traci bez sdu i z pogwaceniem zarcze. Pych, samowol, rozpustnem yciem, dobieraniem faworytów cudzoziemców ^) wywoa poY/szechn liu sobie niech wic slcoro Marya umar:

a

bezdzietnie, liczne stronnictwo

wezwao

neapoli-

taskiego andegaweczyka (Wadysawa, króla), len wszake, pomnc na los ojca (Karola), nie przyby osobicie do stolic wgierskich "). _ Tymczasem na granicy poudniowej ukaza si potny wróg: Turcy Ottomascy, zwycizcy z Kossopobratymcy Mady a rów z krwi i wego Pola

mowy. Zygmunt rozpocz 400-letni walk z nimi bardzo nieszci liwie zgromadziwszy 100.000 wojska z rónych ludów chrzeciaskich, w imi krzya wkropod Nikopolis (1396) stoczy czy do B ulga ryl bitw z sutanem Bajazetem, która si skoczya straszn klsk. Sam Zygmunt maisia ucieka w maej ódce Dunajem na morze i zaledwo po pórocznem tu;

i

actwie wróci przez Dalmacy do Budy. Gdy Wenecyanie zagarnli wgierskie wybrzee, a Zygmunt, okazawszy nieudolno w wojnach z ssiadami, zawiera samowolnie umowy, zapewniajc bratu Wacawowi nastpstwo tronu wgierskiego. 1)

Polaka Scibora ze ciborzyc, Czecha Sternberga

Hermana

2) Póniej,

ków

w 1403,

Niemca

przyby do Dalmacyi koronowa si w Zai Zygmunta uciek; 12- przyszy listy od admiraa flot}' papiesko-weneckiej od cesarza Jana Pa teologa z doniesieniami, sutan jest zajty buntami w Azyi Mniejszej, zatem nadesza najdogodniejsza ciwiia do wypdzenia Turków z Europy. Kardyna Julian ofiarowa w imieniu papie-

e

e

a

zamanie przysigi

rozgrzeszenie za

4

w>Tnowaie

zachca do korzystania z pomylnych okolicznok^iWbrew zdaniu sejmu, Polaków Brankowicza, Icról z Hunyadem ruszyli, majc zaledwie 20.000. Przebyli i

pomylnie Bugary Bakany, gdy, nad wszelkie spoi

wiadomo o w3'ldowaniu samego sutana (przewieli go z 40.000 wojska Genueczycy zacitej 4)1 twie pod za 40.Tzuty Ulrykowi, który w gniewie porwa si do miecza, ale po krótkiej walce pad od miertelnego ciosu. Król przyj usprawiedliwienie tego wypadku i zaprzysig, si nie bdzie,

krzyowców

:

mo

e mci

zjeda do Hynyadych w gocin, ale po. kilku miesi-

'

cach podstpnie pojma obu braci, W'adysawa posa na rusztowanie, Macieja za na proby legata uaskawi i zabra z sob jako jeca do Pragi czeskiej. Tam wkrótce zmar bezpotomnie. Fr>'derylc III, cesarz, mia na przechowaniu koron w. Stefana i prawem spadkobierstwa przybra niezwocznie tytu króla wgierskiego, ale nie chcia go naród; Giskra, wódz najemnych Czechów, zaprasza Kazimierza Jagielloczyka ale wdowa po Janie Hunyadzie, i brat jej Szylag>'i (cz>'taj Siladi), zawarszy ukad z prz3niv'ódc przeciwnego im stronnictwa palatynem Garai, zapewnili obiór Macieja^). Pomny za,

:

1)

Ulryk zapowiada obu Ijjunyadora

mier w

swego, Jerzego Brankowicza. 2) Maciej przed objciem rzdów p>owinien Garaia, i t. d.

Ann

licie

do tecia

by polubi córk

•

sug bohatera

lud' z

na uicaci Pesztu nie,

;

sej

714 --

zapaem okrzyki wa syna jego m zgodzi si na obiór jednomyl-

powierzajc ze wzgldu na

mody

(lo-etni) wiek

Macieja, regencyc jego w^ujowi Szylagyiemu na lat

pi.

,

..

I

Maciej Korwin (145S— 1490), przebywajc w Czecliaci pod stra Podiebrada, zobowiza si do zalubienia córld jego (równie niepenoletniej, Katarzyny). Wyzwolony przez poselstw'o narodowe i powitany tytuem króla odrazu odrzuci umow^, zawart z Geraiem, jalco gównym sprawc mierci brata Wadysawa. Nie znosi te nad sob opield wuja wysa go wlcrótce nad granic turecc, jako dzielnego wojownika. GisliJ- pobi na gow (pod Sarospatalc) i siln rzdy pochwyci. Przedsiwzi niezwocznie wyprawi na Turlców i odniós pierwsze zwycistwo pod Semendry, 1458). Od sejmu uzyska prawo powoywania narodu na pospolite ruszenie i wyprowadzania banderyi magnackich za granic. Ale uraony wuj Szylagyi zbuntowa si aresztowany zrczliie i na mier skazany, otrzyma uaskawienie za wstawiennictwem legata papieskiego; na wyprawie tureckiej dosta si do niewoli i poniós mier w Konstantynopolu z rozkazu sutana. Bunty (Garaia 1459, S^ast^ Rozgonyi'ego, wojewody Siedmiogrodu 1460) zostay stumione. Dla odebrania Turkom Boni, Maciej wyruszy z 19-tysicznem wojskiem zdoby gówn twieri

rk

;

i

dz kraju (Jaicz, 1463), ale na krótko. Gotowa si do udziau w wielkiej wyprawie chrzeciaskiej, urzdzanej przez Piusa II (14^4)^ ale t udaremni zgon papiea. Tymczasem przybycie do Pesztu zagadkowego Mariniego obudzio w umyle Macio*

—

marzenia o zdobyciu korony ceSkwapliwie te przyj od papiea propozycyc wykonania wyroków detronizacyjnych na Jerzym anil^itniojsze

Ja

sarskiej.

Podiebradzie^).

Mia

jeszcze

trudn spraw w

Sied-

miogrodzie z buntem Emer^^ka Zapoljd-i Jana SanktGeórgen, którzy uzbroili 50.000 ludir; Maciej pobi ich

pod Klausenburgiem (1467) i ustali spokój wew'n-

trzny na lat kilka.

Z Fryderykiem III zawiza najprzód czuy, niby synowski, stosunek, prosi go o wybór ony dla siebie, poratowa wojskiem swojemi od najazdu czeskiego do Wiednia na ukady przejedajc si saniami, caowa stc z nim na

(1468), przyjeciia osobicie

(1470)

i

ulicach przed ludem, ale, spostrzegszy nieszczero,

poegnania. Z Jerzym wojn rozod stanów morawskich, lskich, uyckici przyj tytu króla czeskiego (1469) jednego z synów Podiebrada, walecznego Wiktoryna, wzi w niewol, a chocia od drugiego, Henryka, poniós znaczn porak (pod Hradiszczem 1470), rozsnuwa coraz dalej tkanin planów swoich. Szoka przemierza z Kazimierzem Jagielloczykiem (§ 123), ae doznawa upokarzajcej odmowy po razy kilka, wic musia toczy z nim wojn, która bya niebezpieczn metyle siami wojennemi, ile vS3-rapatyami ludów dla domu Jasejm praski woa odgielloiikiego. Widzielimy,

wyjecha

pocz

nagle, bez

(1468)

;

;

e

da

Wadysaw^owi, a-modszy brat jego, Kazimierz,- wkroczy do Wgier na wezwanie kilku magnatów prymasa Jana Witeza, który by niegdy tron czeski

i

1)

Krótkotrway zwizek inaieski Macieja z (14t)o^ 1464) zerwa si przez zgon jej.

Podicbrad

—

/Katarzyn

-

—716

—

'

Hunyada, kierownikiem ^'ychowania i mdrym doradc samego Macieja ^) manifecie swoim Kazimierz gosi wyzwolenie narodu wgierskiego z pod wadzy ''tyrana."

gerdeczn^^in przyjacielem Jana

,

W

W

istocie

Maciej nie

uznawa

dla swej woli

ad-

nych ograniczef^. Rozrzdzajc si zbrojn/^nakada samowolnie podatki, gwaci odwieczne przywileje iswobody stanów, rozdawa urzdy plebej uszom i cudzoziemcom, skazywa na konfiskat i na wygnanie bez prawomocnych wyroków sdowych. Teraz jednak nadawa wiele obietnic sejmowi i zrcznie przejedna m.alkontentów, a gdy wojsko polskie po wysueniu pobranego odu rozchodzi si zaczo, modociany Jagielloczyk powróci do ojca z niczem. wietn chwil w panowaniu Macieja by rok 1474, kiedy broni Wrocawia z 10-tysicznem wojskiem, od

omiokro

liczniejszej annii czesko-polskiej zmusi dwuch królów do przyjcia rozejmu z tytuem, wpisanym do aktu dla Wadysavya jako " pierv\''orodnego syna króla polskiego," nie za króla czeskiego. Wtedy te przybieg goniec z wiadomoci, e król neapolitaski, Ferdynand, zgodzi si wyda za Macieja córk sv/oj. Beatryks, Arragonk. Biciem w dzwony i wiatem olbrzymich pochodni z wie Wrocawia nowina ta bya podan do wiadomoci króla polskiego, który

by odmówi

i

córki swej Maciejov/i.

A

podobne odm.o-

go od Hohenzollernów, cd ksit sasod Sforzów m^edyolaskich. Beatrj^csa pocho-

wy spotkay skich

i

e

zosta 1) Jan Witez ze Zredny zi-azit si do Macieja tern, pozbawiony urzdu bana Sawonii i usunity od narad królew-. skich. Wikszem zaufaniem obdarzy wtedy Maciej Beckensloera zrobi go prymasem po mieici .Witeza. i

— 717 —

-

dzia wprawdzie z nieprawej linii domu Arragoskiego, bya przecie królewn. Po up>-wie dugiego rozejmu (w 1477) nie przyszo ju do star ornycli; nawizay si ukady i stany traktaty pokojowe; z Wadysawem (1478) na podstawie doywotniego utrzymania tytuu i posiadoci Macieja w Czecliaci, z Kazimierzem (1479), pod warunkiem wydania na ask jego buntowników pruskici, w. mistrza krzyackiego i biskupa warmiskiego. ale

Do

pojednania si z Jagiellonami nagliy Macieja

po czci walki z Turkami (na Wooszczynie 1475, 1476, zwycistwo Stefana Batgri pod Boos w Siedmiogrodzie 1479, wyprawa Macieja do Boni 1480), oraz wojna z cesarzem (1477 1490). Maciej zagarniazko-

—

lei

wszystkie niemal krajeaustryackie, a

zdoby Wiede

i

kaza wybudowa

wroku 1485 paac

dla siebie

Uchway wojownicze Rz szy niemiebyy mu straszne, ale zabola go obiór Mak-

na mieszkanie. ckiej nie

s>miliana Habsburga na króla rzymskiego (1486), poniewa zamyka mu na zawsze drog do tronu cesarskiego. Niezaspokojona w tym kierunku ambicya

popychaa Macieja do nowych projektów zawika. Zawiera umowy z kantonami szwajcarskim.i gotów by wyda wojn Ludwikowi XI, królowi francuskiemu; poduszcza w. ksicia Moskwy Iwana III przei

i

ciwko Polsce; przez yczliwo dla tecia swojego pooddziay Wgierskie do Nfeapoiu; chcia zdoby na W^enecyanach Ryjek (Fiume); przyj protektorat nad Ankon wystpowa z pogrókami nawetprzeciv/ko papieowi, Innocentemu VIII, lubo zawsze po-

sya

;

dawa si

za

ciastwa

i

naladowc

sug

dziel ojca, za

obroc chrze-

Stolicy Apostolskiej.

Tak

z kolei

,

—

718 --

kóci si ze wszystkimi monarch^iiii, radcami,

sluga-ni

przyjaciómi. Nie iisz3noAvaI te ustaw kocielnych: gdy nastpca Witeza na stolicy pryniasov»skiej ostrzyi

homskiej (Beckensloer) uciek do krajów cesarskich, stolic ^la nieprawego brata Maciej przeznaczy swej ony, 13-letmego Jana Arragoi::::zyka, a po rychym jego zgonie dla siostrzeca ony, 7-tetniego

t

—

Hipolita Este z Ferrary,

Nie

majc z

zapewni

Beatryksy

potomstTA''a

,

Maciej

pragn

tron nieprawemu synowi swemu, Janowi.

Odda mu wi^e

twierdz, archiwum i skarb, ale przed uzyskaniem uchway sejmowej umar w Wiedniu. Maciej z niepospolitego wyksztacenia znajomoci'wielu jzyków, z zamiowania do iiteratury j sztuki. Ozdabia paace swoje posgami, zakupowal

Syn

'

,

rkopisma z zaldadu kaligraficznego we Fiorencyi i w rónych Icrajach, nawet w Azy i; zgromadzi! te ogrobiblktek w Budzie. Szkoa wysza (Academia Istropolitana) w Presburgu bya dzieem Jana Witeroku 1486 Madej zoj^ sejmowi znakomit za. ksig praw. Jako wódz nie mia scfcie równego w Europie owoczesnej. By te dobrym organizatorem floty

mn W

wojska staego, mianowicie "czarnego legionu" z do-

i

borowych onierzy. Pomimo, wietnych zdolnoci, dziaalno Macieja nie pozostawia dzie trwaycli. We dwa tygodnie po Imierci jego najzaufaszy hetman, Stefan Zapolya, komendant Wiednia i namiestnik Austryi, wyda proklamacy, wzywajc Wgrów, aby pomyleli o epszem zabezpieczeniu na przyszo pogwaconych swobód swoich. Jako sejm obra nie Jana Korwina, ale "*^advsawa Jagielloczyka, króla czeskiego. ':

'

.

—

—

719

TREO

ROZDZ(AL(T.

Dom

Aadegiaweaki.

.)

1307—1342 r. Karol Robert przynosi do Wgier wosk sztukf^ rzdzenia, urzdza wspania rezydencyc w Wyszechradzie, .-zapewnia synom korony polsk i neapolitask. 1342— I3S2 r. Ludwik \^'-ki pomci mier brata w dwóc!k w\'piawach -do Neapolu, wojowa z Wenecy, Bugary, Tatarami

Syn

etc.

w

z

przymiotów

rj^cerskich.

Zaoy akademie

Picciukocioach. Od r. 1270 panowa w Polsce. Córki zareczyi L a kserab orczykowi i Habsburgowi. 1387 r. iSIarj-a, wj-zwolona od buntowników kroackich iHy.tz umiera modo i bezdzietnie (1395 r).

J^ f

ma

3)

Królowie rónych rodów.

—

1387 1438 I. Zygmunt Luksemburczyk rzdzi le; poJ>ity pod Nikopolis od Turków 1396 r.) Walecznenui Janowi HoUoa nadaje dobra Hunyad. 14^8 1439 r. Abert II Habsburg w wojnie z Turkami. 1440—1444 r. Wadysaw IV Jagielacz>'k w obronie WWjer chrzecijajastwa odnosi zwycistwa wspólnie z liunyadem \w wielldcj wyprawie 1443 r., wyzwaa Sbwiaazcz^^zn Bakask lecz z namowy kardynaa Juliana amie traktat i ginie pod War(.

.

—

n.

144ij

— 1457

r.

ta II, przez 8 lat

Wadysaw V Habsburg, pogrobowy S3'n Alberchowany w Wiedniu. Hunyad gubernatorem

przegrs^wa bitw na ICossowem Polu (1448 r.). Zwycisko odpiera sutana od Belgi ad u przy pomocy krzyowców, zgromadzottych przez w. Jana Kapstiana; umiera (1456 r.). Starszy svft jego city; modszy, Maciej, wywieziony przez króla do Pragi. 1458 1490 r. Maciej Korwin toczy wiele wojen: z Turcv"

—

Jerzym Fodkbradem, JageUonami, Fryderykiem I!I, hospodarem Modawii, Stefanem, posiada królestwa Czeslaego i zdobywa kraje austr>'ackie z Wiedniem. Wdaje si w zatargi pastw woskich. \yywouje liczne rokosze we wasnym Itraju.

cz

By

prawodawc, mionikiem

aawnej

biblioteki

w

Budzie.

literatury

i

sztulci, zaio2ycieL-f>*

P

.

Rozdzia

XXVin.

TURCY OTTOMASCY,TAMERLAN; UPADEK CESARSTWA BIZANTYJSKIEGO. §

Micha

129.

VIII

Paleoog

(1259—1289),

móg

wskrzesiciel cesarstwa Wschodniego, nie

wszyst-

dawnych posiadoci, chociaby w Europie, odzyska. Nie starczyo mu si na wypdzanie baronów, wadajcych obronnymi zamkami, ani na wytpienie kich

korsarzy woskich, a có dopiero na wojn z królem neapolitaskim, Karolem I Andegaweczykiem. Wy-

najmowa Sowian Turków, wzywa nawet hana Tatarów, Nogaja ^); musia zagai ukady z papieami^ obiecujc zjednoczenie Kocioów; ale tern wanie i

cign na siebie gniew duchowiestwa

i ludu. Zdrago wodzowie; siostra i siostrzenica ^) poduszczay sutana egipskiego do wojny; zosta nareszcie wyklty przez swoje duchowiestwo i przez papiea, który go o obud iwsdza; po zgonie odmó^tiono zwokom jego pogrzebu w stolicy. ^

dzali

Nastpny wszy do

1)

Andronik II Starszy ^, przyj-» najemniczy oddzia KataloAczyków

cesarz,

suby

Przeciwko Janowi, Ksiciu Tessalii (1281

c^k

2) Siostra Eulogia z 3) 1289— 1S28, potem

1328— 1341

r).

"

"* ,

-,,

swoj Mary, carow bu^arsk^ wnuk jego^-.^^^Andronik III Modszy -*

c,;

/

;

— nie

721

—

paci im oidu, oszukiwa, podstpnie mordewal;

te odpacili spustoszeniem olcolc Konstantynopola, caej Tracyi. góry Atos zaoyli pastwo rozbójnicze, które byo postrachem okolicznych prowincyi oni

i

w cigu 75 lat. Jeszcze gorzej dziao si ^dy purpur odziedziczy nieletni Jan V Opiekun

cesarstwu, Paleolog^)

jego, uczony, waleczny, ale niezmiernie

am-

Jan Kantakuzen sam ogosi si cesarzem; w wynikej z tego powodu walce wzywa do pornocy so-

bitnj^

bie.Dusan Cara

pewnego hajduka bugarsutana Turków Ottomaskich, któremu da modziuchn sw córk do haremu. Wjecha wprawdzie przez Zot Bram do Konstantynopola panowa tu lat 7 (1347 1354); ecz skutkiem spustosze wojennych, Tracya staa si pustyni bez zbó, trzód ludzi, a w cieninie Dardanelskiej Turcy zajli klucz jej, fortec Galipoli (1354), a wic usadowili si w Europie. Turcy Ottomascy wyszli, tak samo jak Selduskiego

serbskiego,

(Momczyo)

,

a nareszcie

i

—

i

i

•

kowie, z Turkestanu (uchodzili przed

Mongoami)

nazv' z*a narodow przybrali od imienia dzielnego wodza Otmana czyli Osmana (1288 1327), który utworzy niezalene pastewko ze podbi Bityni stolic w miecie Brussa, gdzie do dzi dnia znajduje gi grób jego pod srebmem sklepieniem ^. Urchan Orkan urzdzi regularn piechotjg (1330) cz>'li

—

i

1)

1341—1381

r.

2) Wyprowadzi 50,(X)0 Turków do Armenii okoo 1224 r. Suwrócia po mierci Cz>Tigis Hana na stepy lejnian; z tyci rodzinne, druga (400 rodzin) pod dowództwem Ertc^rula

cz cz

sub

do sutana Seiduków (Alaeddina), który nada iSrtogruowi za wojenne zasugi okolic Doryleum, kolebk paiStwa Ottoniaskiego. Osman by synem t^o wojownika.

posza na

— na

lat sto

z

formowa wanych w

j

gór z

przed

722

—

gens d'arn\es

francuskimi

chopców chrzeciaskich,' wycho-

i zaprawionych do suby wojennej. janczarowie (jeni czeri nowe wojsko), tworzcy rodzaj zakonu rv'cerskego. Oprócz nich sutan mia okoo 140.000 jazdy (spah), dostar-

islamie

—

Byli to straszni

czanej przez wacicieli Jako sprzymierzeniec i

majtków"na kade wezwanie.

zi Kantakuzena, Urchan go^

ci kilka raz\' w Konstantynopolu, posya wojsko swe do Europy zaj Gallipoli (1354 roku) Tytuowa si ju Padyszachem przy paacu wystawi wielk bram, i

.

i

Porte," przez któr wolno byo tylko Syn jego, Murad I (i359 1389). przechodzi. pieszo Adryanopol, przeniós tu swoj stolic zdob>nyszy i zacz wojn z pastwami sowiaskienii roku) (1365 pówyspu. On to odniós wielkie zw-ycistwo na Kossowem Polu i po bitwie zgin z rki jednego Serba. Cesarz bizantyjski, Jan V, musia zobowiza si do pacenia daniny, gdy nie otrzyma pomocy od narodów zacho-

''Wysok

czyli

—

pomimo objedania rónych dworów

dnich

europej-

skich przystpienia do Kocioa katolickiego (1369 przed papieem Grzegorzem XI. i

r.)

Jeszcze straszniejszym od Murad a by s}m jego Bajazet (Baezid), zwany Ilderim czyli Byskawic

—

(1389 1402). Hodowali mu ksita Serbii i Buga Grer>a; zwinni jego jedcy (spahi) przebiegali cesarstwo bizantyjskie miecio Lakoniki si do cy, wani Konstantynopolu, a wród o tron jednym w czonkowie rodziny Paleologów wz^-w^ali jego opieki.

a

ca

;

Nie^oprzestajc na opanowaniu

pó\(\'>'spu

Baka-

Bajazet posya ju swe wojska na kraje wgierskie. Skargi cesarza-Mariuea, poselstwa Zygmunta skiego,

;;

ro-:

bulle papieskie poruszyy nareszcie chrzeciaslwo. Zebrao si pilaie wojsko krzyowe^), eby wyrzuci Turków z Europy, lecz pod Nikopolis Bajazet odniós krwawe zwycistwo (1396 r.). Obsadziwszy fortece naddunajskie, zacz napastowa Konstantynopol czstymi napadami; cesarz Manuel wybra si do Zaciodniej Europy, dojeclia do Anglii, by wszdzie przyjmowany z ionorami, lecz nikt mu nie da rzeczywistej pomocy; upadek cesarstwa zdawa si ju nieuniknionym, gdy Bajazet musia zanieclia planów swoici i popieszy do Azyi na walk z Tamerlanem. Timur Lenk (kulawy), czyli Tamerlan, (1369— 1405), urodzi si w Turkestanie w pobliu m. Samar-j kandy (1336 r.) z kaw^akiem krwi zapiekej w rku t wosami biaymi jak u starca " (tak gosio podanie ludowe) By synem jednego z pomniejszyci sutanów i swoj spdzi w drobnych upieskich wojnaci potem rozszerzy podboje na Mongoli i w roku 1369 panowa ju od morza Kaspijskiego do granic Mand ury i. Wezwany do Zotej Hordy na rozjemc w zai

a

''

.

modo

a

odda j Tochtamyszowi, którego póniej sam pobi wypdzi za nieposuszestwo (1396 roku). Za wadzi o Ru Wschodni, lecz jej nie podbija

targach, i

poniewa wola pldrowa po Azyi,, gdzie obali 9 dynastyi drog Aleksandra Macedoskiego wkrai

1) Znajdowao si w nieni 1000 rycerzy i 60(X) wojowników pospolitych z Francyi pod dowództwem hrabiów Nev-ers, Eu i marszaka Boucicault, który laajwicej zagrza do wyprawy opowiadaniem o tem, co widzia podczas podróy swoich na Wschodzie; z Niemiec hr. Herman Cyllejslci, Frj"deryk HtAenzollern, »palatyn etc, z wyspy Rodos Joannici ze swym wielkim mistrzem 2 Polski sawny rycerz Zawisza Czarny i t.^d. razem okoo 100,000

2

Wgranii

i

Woochami.

/

.

—

—

724

cza do Indyi Wschodnich. Dzikoci przewyszy Dyngis Hana: zdobywszy miasto Ispahan.kazau ona placu piramid z 70.000 czaszek ludzkich; podobna piramida z 90.000 gów ludzkich stana w Bagda -dzie w Delhi wymordowa kilkaset tysicy mieszka 7 /ZV

—

zaledwie okoo 15.000 wojska, Hczc razem z 3-ma tysicami cudzoziemców^) poddowództw-eni Genue-

Diia?

dzielnego Giustiniani (czytaj: Dustiniani).

C7:5^ka,

Flota papieska nie przysza,

poniewa zatrzymay j Cliios). Przyby legat,

przeciwne wiatry (przy wyspie metropolita Rusi Izydor,

ale wanie przyogoszenie unii roznamitnio lud i duchowiestwo. Jeden, mnich") woa, Turków zniszczy .'anio mieczem ognistym, gdy dojd do kolumny Justyniana. Wród kótni teologicznych i wyklinania acinników ludno ogromnego miasta nie braa udziau w olironie. Jednake waleczny cesarz przy pomocy Izydora i dowódców woskich odpiera Turków y>rzez pótora miesica (od dnia 4-go kwietnia do 19 maja), dopóki

bycie jego

i

e

»

flota nieprzyjcacielska nie ).

ukazaa si

w Zotym

Rogu

Nareszcie Mohamed, zagrzawszy' wojsko swoje obie-

tnic 3-dniowego rabunku, przypuci szturm ogólny, któremu nic ju oprze si nie mogo. Konstant>'n XI poleg przy bramie w. Romana.

treS rozdziau. 1261

r.

Micha VIII

Paleolog wskrzesza cesarstwo Bizantyj-

dgaj

kcz ukady z p>apieem o zjeapa ny.

161. Gregorius

\" li

.

Wrbcrtus

Johannes

IIDHUW.M.Hr

XV syn

(108!i

Roberta.

X\^

]()2.

........

9,S5

Gregorius \' 990 lohannes X\'l (XVIl)CaIabritanus, Philagatusan .

.

.

s

999

antip. 19(13

lóhannesX\'lf (XIX)

1003

148. Scrgius IV'

....

l(/()9

,

1073

^

i

.

!

'

Yictor iii

H

XVl

(XVIII)

1059 1060

.

.

^^.

1086 1088 1099

Theodoricus antip. 1100 uwiziony. Al jerlusanlipap. 1102 wiiaszlorze osadzony. M.iginulfus (SiiV. l\)

zoony 998.

146. Johanni

10.58

(Glcin.

163. UrbanusH 164. Paschalis

.

145. Silyerster I[ ....

1047 1048 1054 1057

zoo-

d984r.).

143. Johannes

.

104f>

Cadaius, M.nHirius

.984

bawi w Konstantynopolu, skd wn )-

.

.

.

.

Rzymu,

z

.

X

zamordowany.

(XVI)

1045

152. Gregorius

X

(wygn.

zoony i04().

9G3

zoony.

147.

wygnanv

Rzymu

Leo VIII

tip.

.

1045 Grzegorzowi \''L znowu wraca r.

li

137. BenedicLus V 11 138. Johannes 139. Benedictus \'I

14-1.

.

r.

963. 13(5.

^.

m4

151. Benedictus

9o()

.

JohaTine.-iXX

(XX)

.931

.

1012

Gregoriusantip.

1105-1

111

zoony. 165 166

1118

Gela-siuslI Cali.v.tus

(1.

Burdinus

'(

... .i l-.,.

111'.)

— VIII) antipapado 1 121

,

w klasztorze

osadzony. 167. Theobaldus Buccapec. (Coelestinus) 1124

ustpy Honoryuszowi

II.

1124 168, HonoriusII 169. InnocentiusII .. 1130 Anacetus II antip.

umar 1138 r. Gregogorius (Victor IV) antip. 1138, wlcrótce odda si Innocen-

centemu 170. 171. 172. 173. 174.

LuciusII

..

.

.

\^ctor IV (Octavianus) antip. do 1164. Paschalis III

(Guido Crem.) ap. 1164 1168. CaIixtus III (Joan de Struma) p. 1168

—

—

1178; odda si Ale:xandrowi III, Innocent. III (Lan-

dus Sitinus) 1178 1 180 deportowa;

ny.

LuciusIII

1181 1185 1187 Cicmcns III .... 1187 Coelestinus III. 1191 InnoccntiusIII 1198 Honorius III 1216 Gregorius IX 1227 CoeIestinus'iV. 1241 Dwuletnia wakancya 1241— 1243. 185. Innocentius IV1243

Urbanus

X

V V XXI

(XX)

III

1254 1261 1265 1271 1276 1276 1276

193. NicolausIII .... 1277 194. MartinusIV 1281 195. Honorius IV 1285 196. NicoIausIV 1288 197. Coelestinus 1294

V

(abdykowa 13

— .

.

XII) 1143 1144 1145 1153

EugeniusIII ^. AnastasiusIV .. Hadrianus IV, Anglik jedyny 1^54 175. AIexanderIII .. 1159

176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184.

186. AlexanderIV .. 187. Urbanus IV .... 188. ClemcnsIV 189. Gregorius 190. Innocentius .. 191. Hadrianus .. 192. Johannes

II.

Coelestinus II..

—

IV

.

Gregorius VII

,

.

198. BonifaciusVIII 1294 199. BenedictusXI .. 1303

Clemensy

1305 (w Awenionie) XXII 1316 201. Johannes Nicolaus V, antip. 1328— 1330 zrzek

200.

si. 202. 203. 204. 205. 206. 207.

Bened{ctusXII Clemens VI

1334 1342 1352 1362 Urbanus V 1370 Gregorius XI Urbanus VI .... 1378 Clemens Virantip. w Awenionie do Innocentius VI

.

.

.

.

.

.

1394.

208. Bonifacius

IX

1398

XIII antipap. w Awenionie obrany 1394, uznany 1403 r., zoBenedictus

ony

sobór 1409 i

przez

Piaski

Konstancyeski

.

.

.

1417

r.,

umar

r.

1423. 209. Innocentius

VII

1404

zoony przez sobór Piaski, abdykowa 1415. 210. Gregorius XI I

..

1406

.

..

— V

1409 1410

211. AIexander 212. Johannes XXIII

zoony na soborze Koastancyeskim 1415, umar 1419 213. Martinus V

ClemensYIII an

1417 -

tip.

1424; nie uzna -

nv,

ustpuje sam

1429 214.

-.

— 231. 232. 233. 234. 235. 236. 237. 238. 239.

Pius

IV

. PiusV

zoony przez

.

.

.

1431

so-

Bazylejski

1439, nie poddaje si. Felixantipa-

pie 1439—1449 zrzek si. 215. 216. 217. 218. 219. 220.

Nicolaus V .... 1447 CalixtusIII 1455 Pius II 1458 Paulus II 1464 1471 SixtusIV Innocentius VIII 1484

221. 222. 223. 224. 225. 226. 227. 228. 229. 230.

Alexander VI

Nowoytni. .

Pius III JuliusII

LeoX Hadrianus VI ClemensVII Paulus III JuliusIII

MarcellusII Paulus IV

.

1492 1503 1503 1513 1522 1523 1534 1550 1555 1655

...... 1559

GregoriusXIII SixtusV

UrbanusVII

..

GregoriusXIV.. Innocentius IX

ClemensVIII Leo XI

240 Paulus

r.

EugeniusIY. bór

V

V

..

XV

241. Gregorius 242. Urbanusyill

243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264

.

..

InnocentiusX Alexander VII Clemens IX .... .

.

ClemensX Innocentius

....

XI

AlexanderVIII Innocentius

XII

Clemens XI Innocentius XI II Benedictus XIII .Clemens XII .. Benedictus XIV

Clemens XIII Clemens XIV Pius VI Pius VII Leo XII Pius VIII

..

..

Gregorius XVI.. Pius IX

LeoXIII PiusX

1566 1572 1585 1590 1590 1591 1592 1605 1605 1621 1623 1644 1655 1667 1670 1676 1689 1691 1700 1721 1724 1730 1740 1758 1769 1775 1800 1823 1829 1831 1846 1878 1903

/

"5-*'

-t

oso

-,

3 3 o—

.2^

s*

> rtco I

L2

Cm

i o

|o u

O IM

o

"OB

w

o.

ii

>-
—

,

.

.^

959—975^ 978—10161

Athelred

Eadweard Wyznawca 1042—1066

^

1 1057

Atheling Eadgar t po 1126

:^

Nr. 4.

.

Dom Normandzki w Anglii, f

Wilhelm Zdobywca, syn Roberta DyaWa, potomek Rolfa 106G—-lO^ ' ,

.

2'

o

2

s o

•s

"^

N

uiJ 2

lO lO

o

^

o)

r-s-

^ rt

•o

•^

o

^ Ih

'

^

"^^

W

1

-1 •^

f

c4

o o.«i 4
.

•o

Eos

»^ Rt

.

1o > r^

Im

1

•o

lO IM»-t

1J,1

js

N —

a a

tj

J3iM

t--

>.

J3

•O

f6-r->

os

^ l^ i'

3t)cq

gOJ

mS

1

-Q

[3

1

.

•

,

Nr. 12.

Dom

Ruryka.

Ruryk 862—«79 Itor

913—94j5 . Olga 1 967

—

wiat osaw 945 972 i

Wadimir

.

Tmutorafcanc

1054—1078

Czemilow. jasaw. 1078 t 1076

Polockait.d.

I

N

ft

55.

Osmomys 1 1 187

Wadimir 1 1198

.

'

— Dawid •

Mstislaw

W.

(s)

O

5.B

Wiaczesaw

Jaropok 1132—1139

1125—1132

Wadimir Mono mach 1113—1125

.-.9J

n P

Woodar x-ta haliccy

Wladimirko 1 1152 Jaros law

,

1093—1113

t 1066

Wasilko.

Igor — Woy

1093

Roslisaw wiatopokll Oleg Jarosaw

WsieMaw x-ta

— 1015

M sti^aw x

.

wiatosaw Wsiewood Per-

Iziasawl

t 10.32

Wadimir . 980 & Gleb

Borys,

1018— ia54

3015—1018

i

Braczvsaw

.

Jarosaw I

Swiatojwlk

1/iaslaw.

OlegDrcwl.

Jaropok Kijów.

Rogwold Rogieda.

Snioleski t 1154

Juryj

Dhigorcki n.~.5— 1157

Iziaslaw II Roslisaw

1

13'i— 1 na

Smoleski

Bosolubs.

A!ivirei

1169—1174 Mstislaw X.

Michai Wsiewood IH 1174—1176 1176—1212

Mstislaw

II

Woynia

Clirabry

Roman 1 1205 x-c Woynia Halicza i

Mstislaw

Uday

Dniitryi T

271— 1294

Jarosaw

Aleksander

Newski 1246-1263

Wasil

Kostrom.

Twer.

12^3- 1271

1271—1276

Micha

Andrej llorodec. Daniio.

Moskwa

1294—1301

DyiEitrij

Lew 1

'

Mcislaw. Szwarn. Juryj. Iwan

266-1 30 Juryj

]

Kaleta

1340—135;$

Andrej (wlodz.) 131(j~]322? • ,

BuMazaLubartcn

Lew

II

Gron. Oczy

Iwan H 1353—1359

Symeon Dumny

I

1301—1316

_-

I

327—1 340

Marya

Andrzej

W ladimir 1359-1389

Wasilij I

Juryj

1389—1425

• i

Wasil.

1322?— 1340

—

Dmitryj Donskoj

zaTrojI 1322? dencm Mazowiec. llalic.

Boleslaw-Jurvi II

Aleksabder 1319 1328 x-ta T werscy

Wasilij II

Olepiony

142.5—1462

Iwan 1111462— 150i i

t.

d.

Dmitrj-j Dmitryj Szemiaka Krasny

Nr. 13,

Bom Jagielloski Giedymin

(1320—1340)

Jawnuta 1345—1377 1340-1345 Olgierd

Kiejstut t 1382

Witold 139— 1430

(Giedysninowiców).

Zygmunt 1432—1440

_

J

'

Lubart. 5 córek: za Kazimierzem W., za Bolesta-

|

wem-Jerzym lialickim, za Symeo-

nem mosldew-

j

skira etc.

i

V/!adysaw II 1377—1386, w Polsce

Jegieilo

1386—1434

Wadysaw III Warneczyk 1434—1444 ;•

I

'?

* I

r^

1

Kazimierz IV

1448—1492

Wadysaw .Kazimierz Jan Olbracht Aleksander Zygmunt I Fryderyk Stary kardyna 1492—1501 1501—1506 kr.czes.iwg. t 1484 1506—1548 t 1615 *

Anna za Ludwik kr. F«rdyn. czesk.iwg, Habs, t 1516

>

*

'

Zygmunt II August

1548—1572

Katarzyna za

Janem Waz?

~»

Anna za Stefanem Batoryiy

:

:

Nr. 14.

upani, kralowie i despoci

Serbii,

upani:

a)

Wyszesaw, Radosaw, Wastimir

Prosigoj

Muntimir,_867

si

cirzci

Gojnik

ótrojmir.

Ktonimir

Eoren. Stefaa.

Pa wet

Czeslaj'

93g-.H f* c 3 i

i>

^c^. §...

i2S

§

sIn

i

^

1

i! [W

[Pi

li

li

4d

Is

V

K

Dom

Habsburgów.

Rudolf Albrecht

Hartmaa

I

1298—1303

t 1281

.

t 1307

Friedrich

1314—1322 t 1330

Rudolf (IV) t 1365

-

1273—1291 6córekj

RiKiolf(lI)

t 1290

-j

JanParricida

I

•sj^udolf (III)

I

Leopold Albrecht t 1326 Mdry t 1368

Heinrich * 1337

(11}

Friedrich (ni) AlbrechtjIII ELcopold (III) t 1395 t 1362 t 1386

Ernst t 1424. 3 syaów

Albrecht (I\0 t 1404 ^

Albrecht (V)

U

1438— 1439

Anna. Elisabeth za KaLadiolaus zunierzemlYJag. Posthumus .

iar.

polsk.

Otto 5 córek t 1339

14rl(>— 1457

Friedrich

(\')

III1139— 1493

Masimilian 1493

—1519 .

sundzka i

.

t,

d

/'

MaryaBos