Warszawa 1656 [Wyd. popr. i uzup ed.] 9788311115323, 831111532X [PDF]

Zitiervorschau

Ilustracja na okładce: Bartłomiej Drejewicz Redaktor merytoryczny: Bogusław Brodecki Redaktor techniczny: Elżbieta Bryś Korekta: Anna Olszowska, Hanna Rybak Wydanie poprawione i uzupełnione

© Copyright by Miietśław Nagietki, Warszawa 2009 © Copyright by Bellona Spi6fka Akcyjna, Warszawa 2009

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem. www.ksiegamia.bellona.pl Nasz adres: Bellona SA ul. Grzybowska 77, 00-844 Warszawa Dział Wysyłki: tel. 022 457 03 06, 022 652 27 01 fax 022 620 42 71 e-mail: [email protected] www.bellona.pl

Druk i oprawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi Sp. z o.o. 90-520 Łódź, ul Gdańska 130

ISBN 978-83-11-11532-3

HISTORYCZNE BITWY

MIROSŁAW NAGIELSKI

WARSZAWA 1656

BELLONA

WARSZAWA

WSTĘP

Bitwa warszawska, stoczona na równinie praskiej 28-30 lipca 1656 r. między sprzymierzonymi siłami szwedzko-brandenburskimi a oddziałami polsko-litewskimi, zasłu­ guje na szczególną uwagę nie tylko ze względu na jej efek­ ty, które okazały się dla obu stron nader skromne w sto­ sunku do oczekiwań, ale głównie z uwagi na siły obu stron biorące udział w tej kampanii i szereg nowych rozwiązań taktycznych sposobów walki. Szwedzi zaskoczyli stronę polską obejściem jej szyku całą swoją armią, marszem flankowym, zmuszając Jana Kazimierza do przegrupowa­ nia wszystkich sił własnych. Jak zareagowała strona polska i czy w tej nowej sytuacji można było przeciwstawić się sprzymierzonym, dysponującym przewagą tak w artylerii, jak i w sile ognia regimentów pieszych i dragonii - to głów­ ne cele pracy przedstawiającej nie tylko bitwę warszawską, lecz całą kampanię 1656 r., łącznie z przygotowaniami do odzyskania stolicy, jej oblężeniem, a także wydarzeniami, które nastąpiły już po wycofaniu się polskich oddziałów na skutek przegranej batalii pod Warszawą. Mimo iż działania wojenne przesłaniają wydarzenia polityczno-dyplomatyczne tego okresu, te ostatnie miały jed­ nak istotny wpływ na operacje 1656 r. Przez cały ten okres obie strony prowadziły intensywną akcję dyplomatyczną w celu pozyskania sprzymierzeńców, o co szczególnie za­

biegała Rzeczpospolita osamotniona w walce ze Szwecją i pozostająca od 1654 r. w stanie wojny z Rosją. Wyda­ rzenia wojenne 1656 r. miały również ogromny wpływ na rokowania prowadzone przez polskich komisarzy z Rosją (traktat przymierza w Niemieży z 3 XI 1656) i Austrią (układ z 1 XII 1656), które zmieniały istniejący układ sił w środkowo-wschodniej Europie.

Kampania warszawska przyniosła zwycięstwo sprzy­ mierzonym, którzy natychmiast przystąpili do przedsta­ wiania jej wyników całej Europie, zamierzając wyzyskać sukces propagandowo. Ukazało się wiele gazetek ulot­ nych, relacjonujących trzydniowe zmagania, podkreśla­ jących jednocześnie wkład oddziałów brandenburskich w zwycięstwo Karola X Gustawa na polach praskich. Jedną z nich była: „Relation oder wahrhaftiger Bericht, wie es auf Seiten kurfürstlichen Durchlaucht von Brandenburg bei der wider die Polen und Tataren vor Warschau erhalte­ nen Victoria zugegangen”1. Aby podkreślić zasługi armii elektorskiej i jej dowódcy, wielu wyższych oficerów pru­ skich przystąpiło do sporządzania własnoręcznych relacji z pola bitwy. Należeli do nich m.in.: Wolrad Waldeck2, jego brat Jerzy Fryderyk Waldeck3, a nawet sam Fryderyk Wilhelm4. Nie pozostali w tyle Szwedzi, czego przykła­ dem są relacje księcia Adolfa Jana, brata królewskiego5, i Erika Dahlbergha6. B. m. w., po 31 VII 1656, B. Naród., nr Mf. A 320. 2 J.G. D r o y s e n, Die Schlacht von Warschau 1656, Leipzig 1863, zał. nr 3, s. 124-127. 3 Zob. Bruchstücke einer Relation Georg Friedrich Waldecks über die Schlacht von Warschau, w: A. R i e s e , Die dreitägige Schlacht bei Warschau 28, 29 und 30 Juli 1656, Breslau 1870, zał. 6, s. 211-212. 4 D r o y s e n , op.cit., zał. l , s . 109-112. 5 J.L. C a r 1 b o m, Tre dagars slaget vid Warschau, Stockholm 1906, s. 203. 6 Zob. Handschriftlicher Bericht Dahlberg’s, vtv R i e s e , op.cit., zał. 2, s. 201-207. 1

Polacy natomiast niezbyt chętnie powracali do bata­ lii, w wyniku której musieli opuścić Warszawę. W ko­ respondencji króla, jak i pozostałych dostojników na czele z kanclerzem koronnym Stefanem Korycińskim i podkanclerzym Andrzejem Trzebickim, nie znajdziemy dokładnego opisu bitwy warszawskiej, lecz jedynie wy­ jaśnienia, jak doszło do przegranej, i luźne uwagi o jej rzeczywistych rozmiarach. Strona polska, wobec rokowań z Moskwą i Austrią, starała się pomniejszać znaczenie tej kampanii, bagatelizując poniesione straty. Widać to wy­ raźnie w korespondencji do polskich komisarzy, pertrak­ tujących w Niemieży o rozejm z przedstawicielami cara Aleksego Michaj łowi cza7. Dopiero w 1688 r. wydano dzieło Wespazjana Kochowskiego, Annalium Poloniae climacter secundus z obszernym opisem działań polskoszwedzkich okresu Potopu. Na szczególną jednak uwagę zasługuje praca Samuela Pufendorfa, De rebus a Carolo Gustavo Sveciae rege ge­ st is, commentariorum libri septem elegantissimis tabulis aeneis exornati cum triplici indece, Norimbergae 1696,

wraz ze świetnymi rycinami i planami sytuacyjnymi Erika Dahlbergha. O jej poczytności świadczy fakt, iż wkrótce przetłumaczono to dzieło na język francuski i niemiecki. Dla nas największą wartość mają trzy plany poświęco­ ne bitwie warszawskiej, gdzie w legendach autor opisał drobiazgowo oddziały armii sprzymierzonych. Wiemy, iż autor brał udział w tej bitwie i stąd znał dobrze uszykowa­ nie wojsk szwedzko-brandenburskich w poszczególnych fazach batalii warszawskiej. Opracowanie Pufendorfa sta­ nowi do dzisiaj podstawowe źródło epoki przy opracowy­ waniu tego tematu. 7

Jan Kazimierz do komisarzy polskich z Garwolina 3 VIII i z Lubli­ na 23 VIII 1656, B. Czart., rkps 149, nr 77, rkps 386, k. 127-130.

Dopiero wraz z rocznicą 200-lecia wydarzeń historycy rozpoczęli ich dogłębną analizę. Należy wymienić prace Juliusa Mankella8 i Johanna Gustava Droysena9. Ten ostat­ ni w aneksie zamieścił wiele źródeł bezpośrednio odno­ szących się do bitwy warszawskiej, głównie dotyczących udziału w niej wojsk sprzymierzonych - na szczególną uwagę zasługują relacje Jerzego Barkmanna, rezydenta gdańskiego przy osobie Jana Kazimierza. Praca ta, choć wykorzystująca wiele źródeł dotąd nieznanych, stanowiła jednocześnie apologię elektora i jego podkomendnych. Jeszcze dalej w tym kierunku poszedł August Riese, au­ tor wielce kontrowersyjnej pracy o batalii warszawskiej10. Jego poglądy na temat staropolskiej sztuki wojennej grze­ szyły anachronizmem, co wykazał już Konstanty Górski w pracy Trzydniowa bitwa pod Warszawą „Biblioteka Warszawska”, 1.1,1887. Autor ten nie kwestionował w za­ sadzie rekonstrukcji wydarzeń poczynionej przez Riesego, lecz uzupełnił obraz batalii, wykorzystując polskie archi­ walia tej epoki. Z innych prac poświęconych temu zagadnieniu na uwa­ gę zasługuje szkic gen. Wojciecha Chrzanowskiego, zna­ nego topografa, kartografa i pisarza wojskowego. Znając dobrze teren bitwy, przedstawił zmagania obu stron przede wszystkim na podstawie dzieła Pufendorfa11. Zainteresowanie polskich historyków dziejami Warsza­ wy spowodowało, iż wielu z nich podjęło temat trzydnio­ M a n k e 11, Berattelser om svenska krigshistoriens márkvárdigastefaltslag, z. III, Stockholm 1859. 9 Dr oy s e n , op.cit., wśród 11 załączników (s. 109-152) znajduje­ my spis wojsk sprzymierzonych, biorących udział w batalii warszaw­ skiej, wraz z „ordre de bataille” z 29 VII 1656, zał. nr 10, s. 138-141. 10 R i e s e , op.cit., wraz z załącznikami źródłowymi, s. 198-213. 11 Druk w: Lettres de Pierre Des Noyers, secrétaire de la reine de Pologne Marie-Louise de Gonzague, Berlin 1859, s. 219-226. 8 J.

wych zmagań na Pradze, jak choćby Jan Wegner, Adam Kersten czy też Stanisław Herbst, który zajmował się dziejami wojny polsko-szwedzkiej. Od czasów Górskiego brak jednak całościowego opracowania tej kampanii, gdyż trudno za takie uznać artykuł Herbsta, poświęcony batalii warszawskiej12. Znacznie więcej uwagi problematyce zmagań pol­ sko-szwedzkich poświęcili historycy szwedzcy na czele z Larsem Tersmedenem13. Z innych prac należy wymienić publikacje Ame Stade14, Hansa Landberga15 czy Jonasa Hedberga16. Zawierają one wiele cennego materiału, do­ tyczącego organizacji, liczebności i uzbrojenia oddziałów szwedzkich, jak też finansowania działań i zaopatrywania garnizonów przez Szwedów. Oczywiście czytelnikowi przedstawiono nie tylko wyda­ rzenia militarne 1656 r., ale także przyczyny konfliktu polsko-szwedzkiego wraz z charakterystyką złożonych stosun­ ków politycznych w tej części Europy. Rozmowy dyploma­ tyczne z rezydentami państw obcych w Rzeczypospolitej, rokowania polskich dyplomatów z Austrią i Moskwą miały H e r b s t, Trzydniowa bitwa pod Warszawą 28-30 VII ¡656 r., w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, Warszawa 1973, s. 296-330. 13 L. T e r s m e d e n , Karl X Gustavs Garden 1654-1660, w: Särtryck ur Kungl. Svea Livgardes Historia, t. III, cz. 2, Stockholm 1967; t e n ż e , Carl X Gustafs Armé 1654-1657. Styrka och dislokation, w: Cari X Gustaf-Studier, t. VIII, pod red. A. S t a d e , Kristianstad 1979, s. 163-276. 14 A. S t a d e , Erik Dahlbergh och Carl X Gustafs krigshistoria, w: CarlX Gustaf-Studier, t. IV, Stockholm 1969. 15 H. L a n d b e r g , Finansowanie wojny i zaopatrywanie garni­ zonów. Szwedzki zarząd okupacyjny w Krakowie i Toruniu podczas wojny polskiej Karola X Gustawa, w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (dalej cyt. „SMHW”), t. XIX, cz. 2, Warszawa 1973, s. 171-216. 16 J. H e d b e r g, Carl X Gustafs artillen, w: Carl X Gustaf-Studier, pod red. A. S t a d e, t. VIII, Kristianstad 1979, s. 277-343. 12 S.

istotny wpływ na działania militarne. Zauważmy bowiem, że wiele opisywanych zjawisk było nierozłącznie związanych z wydarzeniami wojennymi, wpływając niejednokrotnie na ich przebieg - i odwrotnie, zmagania na polach bitew kory­ gowały proces żmudnych przetargów dyplomatycznych.

RZECZPOSPOLITA POWSTAJE

Na początku 1656 r. niemal cała Rzeczpospolita znajdo­ wała się w rękach Szwedów. Broniły się jedynie w Prusach Królewskich Gdańsk, Puck i Malbork, ale już w lutym wróg opanował Gdańską Głowę, a w marcu Malbork. Szwedzi zajęli zatem niemal całe koryto Wisły, pozostawiając w rę­ kach polskich Gdańsk z Wisłoujściem. Dla Karola X Gu­ stawa opanowanie koryta Wisły miało kapitalne znaczenie. W wielu miastach nadwiślańskich (Toruń, Warszawa, San­ domierz, Kraków) skoncentrowano znaczne siły. Z ośrod­ ków tych mogli Szwedzi prowadzić działania przeciwko odradzającym się siłom Rzeczypospolitej we wszystkich kierunkach. Opanowanie przepraw wiślanych stwarzało swobodę manewru armiom poi owym przeciwnika po obu stronach Wisły. Jednocześnie ta najważniejsza arteria komu­ nikacyjna Rzeczypospolitej odgrywała istotną rolę w syste­ mie zaopatrywania sił manewrowych i licznych garnizonów szwedzkich. Słusznie zauważył Wespazjan Kochowski, znany dziejopis XVII wieku, iż bez silnej artylerii i licznych oddziałów zaciągu cudzoziemskiego trudno było Polakom rozerwać szwedzki system obronny oparty o naturalne prze­ szkody: „o ile Szwedzi siedząc w widłach rzek czuli się bez­ pieczniej, o tyle Polacy pozbawieni piechoty, dział i sprzętu

oblężniczego nie mogli doprowadzić do kończenia wojny tak, jak się spodziewali i jak sobie tego życzyli”1. System obronny Karola X Gustawa opierał się głów­ nie opradoliny. Tworzyły go pasma silnie umocnionych twierdz: Łęczyca, Łowicz, Nowy Dwór i Tykocin w cen­ trum kraju, dalej na północ Pułtusk, Ostrołęka i Rajgród, wreszcie Bydgoszcz, Toruń i Brodnica2. Szwedzi opanowali również większość przepraw, i to nie tylko przez Wisłę, ale i inne rzeki, jak Warta, Bug czy Narew. Nad wieloma z nich wybudowali fortyfikacje ziemne i obsadzili je silnymi gar­ nizonami. Był to system tzw. czynnej obrony zajętych pro­ wincji Rzeczypospolitej, zakładający likwidowanie sił prze­ ciwnika dzięki stałej kontroli terenu przez armie polowe, garnizony wielkich miast i miasteczek. Oczywiście zdawał on egzamin, dopóki Szwedzi mieli do czynienia z drobnymi oddziałami powstańców, ale nie mógł spełnić swej funkcji, gdy działania rozpoczęła regularna armia koronna. Wykorzystując znaczne rozproszenie oddziałów szwedzkich, których ponad połowa stanowiła załogi twierdz i miast Rzeczypospolitej, strona polska przystąpi­ ła do ofensywy. Sygnał do walki ze Szwedami dało nie tyl­ ko zawiązanie konfederacji w Tyszowcach (29 XII 1655) czy udana obrona Jasnej Góry, obleganej przez oddziały gen. Burcharda Mullera, ale przede wszystkim powrót do ojczyzny Jana Kazimierza. Polski monarcha już 1 stycznia 1656 r. znajdował się w Lubowli, 4 stycznia w Krośnie, aby w połowie tego miesiąca stanąć w Łańcucie, gdzie doszło do oficjalnego porozumienia króla z hetmanami. W. K o c h o w s k i , Lata Potopu 1655-1657, wyd. A. K e r s t e n , Warszawa 1966, s. 154. 2 S. H e r b s t , Wojna obronna 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. II, Warszawa 1957, s. 70; por. J. Wimmer, Przegląd operacji w wojnie polsko-szwedzkiej 1655-1660, w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, Warszawa 1973, s. 158. 1

Orszak królewski kierował się do Lwowa, gdzie dotarł Jan Kazimierz ok. 10 lutego. Dwa dni wcześniej w Samborze monarcha potwierdził nadanie wojsku litewskiemu dóbr po zdrajcy Januszu Radziwille. Sytuacja była trudna, gdyż Polacy mieli mało piecho­ ty i artylerii. Dlatego sformowanie nowej armii regular­ nej, zdolnej skutecznie przeciwstawić się Szwedom, było koniecznością. Zaciąg odbywał się początkowo głównie w województwach południowych, niezajętych przez prze­ ciwnika, m.in. w ruskim, bełskim, wołyńskim i lubelskim. Jan Kazimierz zdawał sobie sprawę, iż celem ataku Karo­ la X Gustawa będzie Lwów, gdzie koncentrowano siły do wiosennej kampanii 1656 r. Dlatego już 17 stycznia naka­ zał, aby regimentarz litewski Paweł Sapieha kierował się spod Brześcia Litewskiego na Sandomierz. Strona polska zamierzała jak najszybciej rozpocząć działania na tych obszarach, które opanowane były przez Szwedów. Cho­ dziło nie tylko o wybranie rekruta do nowo powstających pułków jazdy i regimentów, ale przede wszystkim zamie­ rzano, rozpowszechniając uniwersały królewskie, rzucić hasło powstania całego społeczeństwa Rzeczypospolitej przeciwko najeźdźcom. Do województw krakowskiego i sandomierskiego wy­ słano płk. Gabriela Wojniłłowicza i regimentarza Stefana Czarnieckiego w sile kilku tysięcy jazdy i dragonii. Mimo klęski pod Gołębiem (18 lutego) podstawowe zadanie zosta­ ło wykonane. Konfederacja szlachty województwa sando­ mierskiego podjęła uchwały o pospolitym ruszeniu, a także powołaniu rekrutów łanowych i dymowych. Osiągnięto też sukcesy militarne - opanowano przeprawy wiślane pod Za­ wichostem i Solcem, zdobywając słabo umocnione zamki3. T e o d o r c z y k , Wyprawa zimowa Czarnieckiego 1-20II1656 r. Bitwa pod Gołębiem, w: Wojna polsko-szwedzka..., s. 276-277. 3J.

Z samego województwa sandomierskiego wyruszyły tysiące szlachty i chłopskich rekrutów, gotowych do walki ze Szwedami. Przeprowadzono także przez Wisłę wielką liczbę koni, które posłużyły do zaciągu kilkunastu nowych chorągwi jazdy w pierwszym kwartale 1656 r. Wielu jed­ nak rekrutów wywodziło się spośród biedoty wiejskiej i małomiasteczkowej Sandomierszczyzny, jak też z „ele­ mentu luźnego”. Z obawy przed tymi ludźmi magistrat lwowski nie zdecydował się wpuścić czamiecczyków w obręb miasta. Na tym tle doszło nawet do rozruchów w nowo sformowanych chorągwiach i próby opanowa­ nia miasta siłą. W końcu przybyłe oddziały rozłożono na zgliszczach spalonych przedmieść. 6 marca pod Lwowem kasztelan kijowski prezento­ wał przyprowadzone chorągwie, które szacowano na ok. 10 tys. ludzi. W rzeczywistości wraz z dywizją Czarniec­ kiego siły te nie przekraczały 6 tys. żołnierzy w 75 chorą­ gwiach. Wzmocniły one znacznie zgrupowanie lwowskie Jana Kazimierza, przygotowujące się do odparcia spodzie­ wanej ofensywy Szwedów. Położenie Karola X Gustawa pogarszało się z miesiąca na miesiąc. Nie tylko dopuścił do pojawienia się oddziałów Czarnieckiego na lewym brzegu Wisły, ale nie udało się szwedzkiemu monarsze całkowicie rozbić sił regimentarza pod Gołębiem. Polacy wycofali się w kierunku Końskowo­ li i Kurowa. Już jednak 19 lutego miało dojść do następnej potyczki w okolicy Łysobyk, w której Szwedzi ponieśli dotkliwe straty. Na pomoc grupie Stanisława Witowskie­ go, który prowadził rekrutów i zebrany prowiant, przybyły także chorągwie litewskie, zapewne z pułku pisarza polne­ go litewskiego Aleksandra Hilarego Połubińskiego. Wymknięcie się wojsk Czarnieckiego i obawy przed wzrastającym w siły zgrupowaniem lwowskim spowodo­ wały, iż Karol X Gustaw zdecydował się już wówczas do­

puścić elektora do udziału w rozbiorze Rzeczypospolitej. W liście pisanym w dniu bitwy gołąbskiej, 18 lutego, ofia­ rowywał Fryderykowi Wilhelmowi, w zamian za przysła­ nie swych oddziałów, dwa województwa wielkopolskie: poznańskie i kaliskie. Cztery dni później dodawał woje­ wództwo sieradzkie i ziemię wieluńską4. Chodziło Karo­ lowi przede wszystkim o powstrzymanie Litwinów Pawła Sapiehy, zdążających spod Tykocina w Sandomierskie, gdzie mieli połączyć się z oddziałami Czarnieckiego. Pisał także szwedzki monarcha do Bohdana Chmiel­ nickiego i starszyzny kozackiej, proponując im zawarcie przymierza ze Szwecją. Chodziło o skłonienie Kozaków do zerwania kontaktów z Janem Kazimierzem. Tymczasem szwedzki monarcha, odesławszy część jazdy do Warszawy, zdecydował się ruszyć w kierunku Lublina. Miasto, pozostawione bez odpowiednio silnej załogi, poddało się i przyjęło szwedzką protekcję. Spod Lublina rozpoczęli Szwedzi marsz na Zamość, siedzibę Jana „Sobiepana” Zamoyskiego. Opanowanie twierdzy nie tylko ułatwiałoby kontynuowanie operacji lwowskiej, zabezpieczając tyły, ale ugruntowałoby władzę Karola X Gustawa w dorzeczu Wieprza i Bugu. Blokowano również w ten sposób drogę w kierunku Lwowa wojsku litewskie­ mu śpieszącemu na pomoc Janowi Kazimierzowi. Już 25 lutego jazda szwedzka pod komendą feldmar­ szałka Roberta Douglasa stanęła pod murami Zamościa. Dwa dni później przybył sam szwedzki monarcha, żąda­ jąc natychmiastowej kapitulacji. Mimo wielkich obietnic, czynionych podczaszemu koronnemu, ten odmówił przy­ jęcia szwedzkiej protekcji. Nie pomogło ostrzeliwanie miasta w nocy z 27 na 28 lutego, nie pomogły też per­ L. K u b a 1 a, Wojna szwedzka w roku 1655 i 1656, Lwów b. r. w., s. 278-279; T e o d o r c z y k , op.cits. 294. 4

swazje posłów, m.in. Jerzego Forgella i pisarza koronne­ go Jana Sapiehy, na próżno przekonujących Zamoyskiego o konieczności poddania się Szwedom. Nie mając sprzętu oblężniczego do prowadzenia regularnego oblężenia, oba­ wiając się pozostających w okolicy chorągwi Czarnieckie­ go, Karol zdecydował się pozostawić Zamość w spokoju, tym bardziej iż nadchodziła pora odwilży, uniemożliwia­ jąca szybkie manewry jego oddziałom. Król szwedzki obawiał się również nadejścia całej armii litewskiej pod komendą Pawła Sapiehy, która, choć odpar­ ta spod obleganego Tykocina przez Bogusława Radziwiłła, powoli posuwała się na południe; już w początkach marca Litwini znajdowali się w Bielsku Podlaskim. Oczywiście Karol X Gustaw, rezygnując z uderzenia na siedzibę Jana Kazimierza, zakładał, iż zmiana kierunku marszruty jego oddziałów stanowi jedynie chwilowe odłożenie ofensywy do czasu wyjaśnienia stanowiska, pozostających jeszcze w służbie szwedzkiej, polskich sił komputowych. Zaskoczeniem dla Karola była zdecydowana odmowa przyjęcia jego protekcji przez Jana Zamoyskiego, który w odpowiedzi na list Arvida Wittenberga z 2 marca miał odpowiedzieć, iż: „Co się tyczy poddania miasta, to stoi temu na przeszkodzie wierność, którą przysiągłem JKMci Janowi Kazimierzowi, obranemu sobie monarsze i poma­ zańcowi; niewzruszonym moim postanowieniem jest bro­ nić Zamościa aż do końca, choćby mnie to miało koszto­ wać ruinę ojcowizny, a nawet utratę życia”5. Taka postawa musiała wielce zadziwić Karola, przywykłego do uległości polskiej magnaterii, tym bardziej że w obozie szwedzkim nadal znajdowało się wielu polskich rotmistrzów na czele z Sapiehą, Zbrożkiem i Kalińskim. op.cit., s. 146; A. W i t u s i k, O Zamoyskich, Za­ mościu i Akademii Zamoyskiej, Lublin 1978, s. 187-189. 5Kochowski

Jak pisał jeden z profesorów Akademii Zamojskiej, Ba­ zyli Rudomicz, Szwedzi już 1 marca odstąpili spod Zamo­ ścia, z zemsty jednak za zlekceważenie własnego monar­ chy spalili wiele wsi podczaszego koronnego. Zimowo-wiosenna wyprawa Karola, mająca na celu roz­ bicie polskiego ugrupowania pod Lwowem, załamała się już w początkach marca. Po odmowie poddania się Zamo­ ścia Szwedzi kontynuowali marsz w kierunku Tomaszowa. Pod Bełżcem 3 marca szwedzki monarcha zdecydował się na zmianę planu. Wpłynęły na to przede wszystkim wiado­ mości uzyskane z innych prowincji Rzeczypospolitej, bę­ dących dotąd pod protekcją szwedzką. Już 2 lutego, stojący na czele królewskiego pułku jazdy litewskiej, Połubiński, porzucając służbę szwedzką, ruszył w kierunku Bielska do sił konfederatów Pawła Sapiehy, oblegających Tykocin. Wkrótce, nocą z 23 na 24 lutego, gros sił koronnych pod komendą chorążego Aleksandra Koniecpolskiego poszło w ślady wojsk pisarza polnego litewskiego. Oddziały te z pół­ nocnego Mazowsza rozpoczęły marsz w kierunku Lwowa, gdzie dotarły na początku marca. Karol wiedział również, iż obok grupy Czarnieckiego, obserwującego jego ruchy, część Litwinów Połubińskiego dotarła już do Lwowa (2000-2500 jazdy) i lada dzień zostanie skierowana przeciwko jego oddziałom. Dlatego zdecydował się na marsz w kierunku Sanu, docierając 11 marca do Jarosławia. Po niepowodzeniu wyprawy na Przemyśl, który Szwedzi próbowali bezskutecznie zdobyć, Karol podjął jedyną słuszną decyzję odwrotu na północ, w dół Sanu i Wisły. Dalszy marsz Szwedów w kierunku Lwowa, na co liczyli Polacy, mógł doprowadzić do całko­ witego pogromu oddziałów Karola. Na rozkaz Jana Kazimierza pod mury Lwowa przybyły tiie tylko oddziały Czarnieckiego, ale w drodze znajdowa­ ły się też chorągwie powracające z Mazowsza i Podlasia.

Oddziały te wraz z siłami skoncentrowanymi przez króla pod Lwowem stanowiły zbyt silne zgrupowanie, aby Ka­ rol ryzykował dalsze posuwanie się w kierunku miasta. Siły te wraz z pospolitym ruszeniem i świeżo przyprowa­ dzonymi ochotnikami Czarnieckiego szacowano na ok. 22-24 tys. ludzi. Optymizm, jaki towarzyszył otoczeniu Jana Kazimierza, odzwierciedla list sekretarza Des Noyersa z 23 marca z Głogówka: „Jeżeli Bóg pozwoli, że się król szwedzki nie cofnie i że jeszcze o jeden dzień marszu naprzód się posunie, mamy nadzieję z chwałą zakończyć wojnę”6. Odwrót szwedzkich oddziałów przez Puszczę San­ domierską odbywał się w bardzo trudnych warunkach. Maszerujących żołnierzy atakowali nie tylko partyzanci chłopscy, ale i regularne oddziały Czarnieckiego. 28 mar­ ca próba opanowania obozu szwedzkiego pod Niskiem zakończyła się niepowodzeniem na skutek opieszałości Litwinów. Wreszcie 30 marca ścigani Szwedzi dotarli do wideł Wisły i Sanu w okolicy Sandomierza. Miasto jednak było już opanowane przez oddziały marszałka koronnego Jerzego Lubomirskiego. Bronił się natomiast zamek pod komendą płk. Dawida Sinclaira. W trakcie przemarszu opuściły Szwedów ostatnie polskie oddziały pod dowódz­ twem pisarza polnego koronnego Jana Sapiehy. Nieudaną kampanię zimowo-wiosenną szwedzkie­ go monarchy przypieczętowała klęska margrabiego badeńskiego Fryderyka pod Warką, ale dla działań polsko-szwedzkich w tym okresie szczególnie istotne były ope­ racje w widłach Wisły i Sanu. Mogły one rozstrzygnąć losy tej wojny. Szwedzi, zamierzając kierować się w stronę Warszawy, przykładali duże znaczenie do utrzymania San­ P. D e s N o y e r s , Lettres... secrétaire de la reine de Pologne Ma­ rie Louise de Gonzague, pour a 1 *histoire de Pologne et de Suède de 1655 a 1659, Berlin 1859, s. 119. 6

domierza i przeprawy znajdującej się w pobliżu tego mia­ sta. Już w trakcie marszu w dół Sanu szwedzki monarcha wysłał z Jarosławia działa i amunicję, aby w ten sposób wzmocnić garnizon w Sandomierzu i przyśpieszyć prze­ marsz własnych oddziałów. Jednocześnie nakazał załodze szwedzkiej, aby przystąpiła do budowy mostu na Wiśle. Strona polska słusznie oceniła, iż Szwedzi nie będą kie­ rowali się na Kraków, lecz ku Warszawie, spławiając dro­ gą wodną tabory i artylerię. Jeszcze na naradzie w Grochowicach koło Przemyśla (19 III) Czarniecki wraz z Lubomirskim zdecydowali się nawet oblegać armię Karola X Gustawa w Jarosławiu, zamierza­ jąc ściągnąć ze Lwowa piechotę. Nagły wymarsz Szwedów z Jarosławia 22 marca przekreślił te plany, więc na następ­ nej naradzie tegoż dnia w Głuchowie obaj polscy dowódcy postanowili, iż Czarniecki będzie ścigał Karola X Gustawa, nękając jego oddziały podczas pochodu, a Lubomirski skie­ ruje się na Sandomierz w celu opanowania miasta i zamku przed nadejściem szwedzkiego monarchy. Jak wspomnia­ no, ten ostatni zadanie wykonał tylko połowicznie. Po starciach pod Rudnikiem i Niskiem polscy dowódcy, widząc, iż rozbicie oddziałów szwedzkich w bezpośrednim starciu nie jest możliwe, zdecydowali się na ograniczenie swobody manewru przeciwnika, zmierzając do zabloko­ wania armii Karola X Gustawa w widłach Wisły i Sanu, a następnie jej wygłodzenia i zniszczenia. Ze strony pol­ skiej w działaniach uczestniczyły trzy zgrupowania pod komendą Czarnieckiego, Lubomirskiego i Sapiehy. Wkrótce oddziały Czarnieckiego dotarły pod Sando­ mierz, blokując miasto od północnego zachodu. Pozostałe chorągwie pod komendą Jacka Szemberka, Aleksandra Koniecpolskiego i Jana Sapiehy rozłożono na południowy wschód od Baranowa. Sam Czarniecki już 2 kwietnia prze­ szedł Wisłę, stając pod murami Sandomierza. Siły mar-

szałka koronnego przekroczyły Wisłę na wysokości Osieka. Strona polska uniemożliwiła Szwedom dostarczanie posiłków zarówno prawym, jak i lewym brzegiem Wisły, pozostawiając im możliwość korzystania jedynie z drogi wodnej. Gdy 29 marca pojawiły się za Sanem pierwsze chorągwie litewskie Pawła Sapiehy, położenie Karola stało się niezmiernie trudne. Siły polsko-litewskie miały trzykrotną przewagę nad Szwedami, i to nawet nie licząc mas pospolitego ruszenia i partyzantów chłopskich. Wiadomości o osaczeniu Karola jeszcze bardziej zachę­ ciły ludność do walki ze Szwedami. Uniwersały do chłopów kierował nie tylko Jan Kazimierz, ale także lokalni polscy dowódcy. Sam Stefan Czarniecki jeszcze spod Grochowic wydał 20 marca manifest do ludu wiejskiego, wzywający go do walki ze Szwedami w imię wspólnoty narodowej i religijnej. Szczególnie podkreślał obowiązek obrony świętej religii katolickiej przeciw heretykom. Uniwersał kasztelana kijowskiego groził śmiercią tym spośród bra­ ci szlacheckiej, którzy usiłowaliby przeszkodzić chłopom w walce ze Szwedami: „Pobudzam tedy i ja wszystkich, chwałę Bożą miłują­ cych, do zemszczenia się tak wielkich krzywd Bożych, de­ klarując wójtom i wszystkiemu pospólstwu, aby powstaw­ szy z orężami swymi, nieprzyjaciela niszczyli i gdzieby się jeno pokazał, żadnemu nie folgowali, śmiercią złość ich nagradzając. A jeżeliby do tego panowie poddanym swoim lubo urzędnicy ich drogę zagradzali, zabraniając im znosić nieprzyjaciela, takowy i na substancyjej szwan­ kować (i) śmiercią pieczętować będzie”7. Podobne uniwersały wydał również Lubomirski do mieszkańców wsi i miasteczek nad Sanem, wzywając Chłopi obrońcami niepodległości Polski w okresie Potopu, Kraków 1946, s. 134. 7S.Szczotka,

ich do „kupienia się” w swych włościach w celu walki ze Szwedami. W jednym z nich czytamy: „Rozkazuję wam, abyście pomniąc coście Panu Bogu, wierze świętej ka­ tolickiej w tym Państwie od tak wieluset lat chwalebnie kwitnącej i JKMci Panu tej Korony powinni, wszyscy jako najprędzej i podług przemożenia, mężnie kupili się” pod komendę Sebastiana Paradowskiego8. Nie pomogły odezwy Karola, nakazujące chłopom po­ wstrzymanie się od wszelkich wystąpień zbrojnych prze­ ciwko jego żołnierzom. Szlachta i jej poddani masowo zaczęli gromadzić się nad Sanem i Wisłą, pobudzeni uni­ wersałami. Jak donosił pod koniec marca wojewoda po­ znański Jan Leszczyński, przedstawiając ostatnie potyczki ze Szwedami: „co się tego czasu stało jeszcze particularie nie wiem, ale musiało się coś stać znacznego, bo i chło­ pów gwałt szło do przepraw i szlachty”9. Tymczasem Szwedzi, którzy już 30 marca dotarli do wideł Wisły i Sanu, następnego dnia podjęli próbę prze­ prawy przez Wisłę pod Sandomierzem. Pomimo iż miasto znajdowało się już w polskich rękach, na zamku broniła się załoga szwedzka pod komendą Sinclaira. Wszelkie pró­ by przeprowadzenia żołnierzy na lewy brzeg Wisły wobec ostrzału spełzły na niczym. W tej sytuacji Karol podjął de­ cyzję wycofania oblężonego garnizonu, wysyłając w nocy kilka szkut pod zamek. Jednocześnie nakazano komendan­ towi zdetonowanie ładunków wybuchowych na zamku, gdy Polacy rzucą się do ponownego szturmu opuszczonych pozycji. Tak opisywał w swym pamiętniku działania pod Sandomierzem uczestnik tych wydarzeń Hieronim Chry­ stian Holsten, będący wówczas w służbie szwedzkiej: 8

J. Lubomirski do szlachty „po tej i tamtej stronie Wisły i Sanu” z obozu pod Kańczugą 22 III 1656, BPAN Kraków, rkps 2254, k. 477. 9 J. Leszczyński do ks. Schonchoff’a z Częstochowy 9 VIII 1656, B. Czart., rkps 384, s. 444-447.

„Polacy rozłożyli się po drugiej stronie Wisły, a my po tej, tak że mogliśmy tylko ostrzeliwać się z artylerii. Po­ nieważ nie czuliśmy się tak mocni, by przejść na drugą stronę, pobić ich i tak pomóc zamkowi, przez cały czas posyłaliśmy nocą na tamtą stronę po kilka łodzi i statków z rozkazem, by, gdy wszystko będzie gotowe (gdy będą podłożone miny - przyp. M.N.), nocą wycofali się na na­ szą stronę, co też się stało”10. W chwili wybuchu na zamku znajdowało się kilkuset ochotników, głównie chłopów, którzy wbrew rozkazowi Czarnieckiego rzucili się na rabunek. Zamiast spodzie­ wanych łupów, znaleźli śmierć w ruinach zamku, którego znaczna część wyleciała w powietrze, grzebiąc - ku ucie­ sze Szwedów - spragnionych bogactw ochotników. Oczywiście Szwedzi nie pozostawali bezczynnie w zle­ wisku obu rzek, lecz rozpoczęli przygotowania do prze­ prawy przez San. Dla odwrócenia uwagi przeciwnika, Karol ruszył 3 kwietnia pod Baranów, gdzie stacjonowa­ ły chorągwie z pułku Jana Sapiehy, które kilka dni temu przybyły do obozu Czarnieckiego. Na nieubezpieczonych i niespodziewających się ataku żołnierzy uderzyła rajtaria szwedzka, zmuszając kwarcianych do ucieczki. Kilka cho­ rągwi rozbito, lecz szwedzki monarcha mógł się przeko­ nać, iż gros sił polskich znajduje się już na lewym brzegu Wisły, pod Sandomierzem. Nie udało się Szwedom zmu­ sić sił polsko-litewskich do opuszczenia swych stanowisk, mimo iż Karol, sugerując, że szuka przeprawy powyżej Baranowa, starał się odciągnąć Polaków od miejsc, gdzie przygotowywano przeprawy dla wojska. Wraz z przyby­ ciem szwedzkiego monarchy ponownie w widły Wisły i Sanu wielu sądziło, iż los armii Karola X Gustawa jest Hol s t e n , Przygody wojenne 1655-1660, wyd. T. Was i l e w s k i, Warszawa 1980, s. 39. 10 H.Ch.

już przesądzony. Szwedzi, otoczeni ze wszystkich stron przez przeważające siły, ucierpieli także od wezbranych wód Wisły, „gdyż przez cały ten czas musieli leżeć we wo­ dzie, od której ich okopy usypane nie broniły”11. Położenie szwedzkiej armii, choć trudne, nie było wca­ le tak beznadziejne, jak to przedstawiają polscy pamiętnikarze. Pamiętajmy, iż drogą wodną stale przesyłano Ka­ rolowi posiłki z Warszawy i miast pruskich. Pisał o tym Wespazjan Kochowski: „Statkami wiślanymi przybyło mu na pomoc prawie trzy tysiące ludzi ściągniętych z różnych załóg”12. Od dawna gen. Robert Douglas ściągał do obozu szwedzkiego, znajdujące się na Sanie, środki przeprawo­ we (komięgi, tratwy) w celu budowy mostu łodziowego. Właśnie te środki przeprawowe umożliwiły szwedzkiemu monarsze załadować na nie żołnierzy i zdobyć przyczółek na prawym brzegu Sanu. Rankiem 5 kwietnia wszystkie oddziały szwedzkie były już przeprawione. W tym samym czasie, gdy Karol przygotowywał swych żołnierzy do decydującej walki o opanowanie przeprawy na Sanie, losy, idącej na odsiecz Szwedom armii margra­ biego badeńskiego Fryderyka, były przesądzone. Z chwilą wymarszu spod Sandomierza 4 kwietnia sił polskich (ok. 8 tys. żołnierzy) pod komendą Lubomirskiego i Czarniec­ kiego nie ulegało wątpliwości, iż dojdzie do starcia ze znacznie słabszymi siłami margrabiego13. Wysłany na odsiecz Karolowi X Gustawowi korpus Fryderyka von Baden-Durlach, złożony głównie z rajtarii N o y e r s , op.cit., s. 133. 12 K o c h o w s k i , op.cits. 161. 13 Zob. L. P o d h o r o d e c k i , Bitwa pod Warką (7IV1656 r.), „Stu­ dia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej”, t. II, Warszawa 1956, s. 300-323; A. K e r s t e n, Stefan Czarniecki, Warszawa 1963, s. 284285. 11 Des

i dragonii w sile około 2,5 tys. żołnierzy, posuwał się wol­ no lewym brzegiem Wisły, tocząc stale drobne potyczki w Puszczy Radomskiej z oddziałami partyzantów chłop­ skich. Dlatego dopiero późnym wieczorem 3 kwietnia do­ tarł do Janowca, gdzie zastał margrabiego rozkaz szwedz­ kiego monarchy, aby natychmiast wracał z powrotem do Warszawy. Widzimy więc, że oba zgrupowania rozpoczę­ ły marsz w kierunku stolicy 4 kwietnia spod Sandomie­ rza i Janowca, a dystans pomiędzy tymi miejscowościami wynosił niemal 80 kilometrów, co przy ówczesnych trak­ tach, na dodatek zalanych wskutek roztopów wiosennych, zwiększało szanse oddziałów szwedzkich. Margrabia Fryderyk popełnił jednak podczas przemar­ szu przez Kozienice wiele istotnych błędów. Nie tylko stracił czas, oczekując idącego z Radomia rotmistrza Rittera, obciążonego licznymi taborami, ale, jak się wydaje, zlekceważył ostrzeżenia nie tylko Karola, lecz i królew­ skiego brata, księcia Adolfa Jana. Podczas gdy polskie od­ działy przebyły w dwie doby dystans 80 kilometrów spod Sandomierza pod Zwoleń, Szwedzi znajdowali się wciąż nad brzegami Pilicy. Zamiast natychmiast, zgodnie z roz­ kazami, kierować się ku Warszawie, stracono kilkanaście godzin podczas przeprawy taborów przez Pilicę; główne siły margrabiego oczekiwały wtedy bezczynnie pod War­ ką na zakończenie przeprawy bagaży Rittera. Gdyby Fryderyk podjął decyzję poświęcenia załogi ra­ domskiej i rozpoczął marsz w kierunku stolicy już w nocy z 6 na 7 kwietnia, nie ulega wątpliwości, iż Szwedzi unik­ nęliby bitwy, cało docierając do Warszawy. Dla margra­ biego ostrzeżeniem winno być niemal całkowite rozbicie jego ariergardy pod dowództwem Tomskjólda w okoli­ cy Kozienic. Rozbitkowie musieli przecież donieść mu, iż Polacy znajdują się w pobliżu jego ugrupowania. Nie zmieniło to jednak planów szwedzkiego dowództwa, gdyż

dopiero nad ranem 7 kwietnia zerwano most na Pilicy i straż tylna rozpoczęła marsz w kierunku Czerska za si­ łami głównymi. Tymczasem pościg kierowany przez Czarnieckiego, trwający już przeszło trzy doby, sowicie się opłacił. Ran­ kiem 7 kwietnia pierwsze polskie patrole dotarły nad Pili­ cę i szybko uporały się z posterunkami szwedzkimi. Straże pozostawione dla ochrony przeprawy były zbyt słabe, aby nie dopuścić do sforsowania rzeki przez oddziały Czar­ nieckiego, tym bardziej że Polacy znaleźli bród powyżej miejsca, gdzie znajdowała się rajtaria szwedzka. Po krót­ kiej walce oddziały osłaniające pochód kolumny marszo­ wej margrabiego zostały zniesione. W chwili, gdy toczyły się walki nad Pilicą, gros sił mar­ szałka koronnego Lubomirskiego kontynuowało pościg za Szwedami, kierując się w stronę Piaseczna. Wkrótce szwedzka straż tylna znalazła się w zasięgu wzroku pol­ skich żołnierzy. W pierwszej fazie bitwy husaria Lubomir­ skiego doszczętnie rozbiła dragonię Rittera, a następnie wraz z pozostałymi chorągwiami uderzyła na zgrupo­ wanie margrabiego Fryderyka, przygotowującego się do nieuchronnego starcia. Obrał on zresztą słusznie wariant obronny, mając obecnie zaledwie 2500 żołnierzy. Dlatego uformował swoje oddziały w zwartym i głębokim szyku, opartym o las. Jednocześnie pozostawił ukrytych w lesie ok. 600 dragonów, którzy mieli ogniem muszkietowym odrzucić atakujące polskie chorągwie. Siły Fryderyka zo­ stały uszykowane w dwa rzuty, nie licząc oddziału pozo­ stawionego w lesie. Marszałek koronny, nie czekając na przybycie głów­ nych sił Czarnieckiego, uderzył, pragnąc do chwili na­ dejścia posiłków walką związać siły szwedzkie. Pierwszy atak przeprowadzony przez chorągwie husarskie, lekkie i dragonię Lubomirskiego nie przyniósł spodziewanych

efektów, a Szwedzi po odparciu szarży przeszli nawet do kontrataku, spychając oddziały polskie w kierunku Warki. Dopiero przybycie posiłków zmieniło radykalnie sytuację. Po naprawionym moście na Pilicy przeprowadził Czar­ niecki pozostałe trzy pułki jazdy: królewski pod komendą samego kasztelana kijowskiego, hetmański pod Machow­ skim i Witowskiego. Z chwilą przeprawiania się sił głów­ nych Czarnieckiego przewaga strony polskiej była niemal trzykrotna. Ponieważ Fryderyk oparł tyły swojego ugrupowa­ nia o las, otoczenie wroga było niemożliwe; w rachubę wchodziło tylko rozbicie oddziałów margrabiego atakiem frontalnym. Pozostawało przygotować atak przełamujący, który rozbiłby broniące się przed skrajem lasu oddziały szwedzkie. Ten wariant wybrali obaj polscy wodzowie, mając olbrzymią przewagę nad przeciwnikiem. Siły ich bowiem szacuje się obecnie na ok. 8 tys. żołnierzy, a od­ liczając tych, którzy nie zdążyli się przeprawić przez Pili­ cę, jak i tych, którzy rzucili się na rabunek taborów mar­ grabiego, należy stwierdzić, iż ponad 6 tys. brało udział w ostatniej fazie bitwy pod Warką, mając naprzeciw siebie ok. 2,5 tys. żołnierzy szwedzkich. W skład sił polskich, biorących udział w bitwie pod Warką, wchodziło 10 pułków jazdy koronnej, w tym kilka chorągwi husarskich użytych do natychmiastowej szarży na zgrupowanie margrabiego14. Husaria, wsparta przez dragonię i pozostałe chorągwie pancerne, miała rozerwać szyki zwartych szeregów rajtarii szwedzkiej, co też nastąpiło. W ciągu kilku minut szyki 14

Siły uczestniczące w bitwie wareckiej omawiają: T. N o w a k , Kampania wielkopolska Czarnieckiego i Lubomirskiego w r. 1656, w: „Rocznik Gdański”, t. XI, Gdańsk 1938, s. 72; P o d h o r o d e c k i , op.cits, 305-307; Ker s t e n , op.cit., s. 283; J. W i mm er, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII w., Warszawa 1965, s. 103.

wojska szwedzkiego zostały przełamane, a na spieszoną dragonię runęły nie tylko polskie chorągwie, ale także uciekający rajtarzy, którzy tratowali zasadzonych w lesie własnych dragonów. Większość z nich została wycięta przez chłopów, którzy, zgromadzeni wokół lasu, wyła­ pywali uciekających. Fryderyk z pozostałymi przy życiu Szwedami rozpoczął wycofywać się w kierunku Czerska, inni wybrali trakt warszawski, kierując się na Chynów. Margrabia na czele kompanii dragonów szczęśliwie do­ tarł do Czerska, który pozostawiono w spokoju z braku dział, amunicji i piechoty. Pościg za rozbitymi szwadro­ nami szwedzkimi trwał niemal do wieczora, a kilka cho­ rągwi dotarło nawet pod Ujazdów. Wywołało to ogromny popłoch wśród załogi obsadzającej Warszawę. Wiele cho­ rągwi powróciło pod Warkę dopiero kilka dni po bitwie, wyłapując w okolicy zdezorientowane grupy szwedzkich uciekinierów. Dwaj uczestnicy kampanii wareckiej, których relacje zachowały się - Mikołaj Jemiołowski i Jakub Łoś, słusz­ nie zauważyli, iż główny ciężar walki ze Szwedami spo­ czywał na rotach husarii. Towarzysz chorągwi pancernej Myszkowskiego Jakub Łoś zarzucił jednak wodzom wy­ prawy duży błąd, tj. wypuszczenie ze słabo obwarowane­ go zamku czerskiego wodza całego wrogiego ugrupowa­ nia i jego najbliższego otoczenia na czele z gen. Karolem Chrystianem Schlippenbachem. Oto, co pisał pamiętnikarz o starciu pod Warką: „Potkali się nasi mężnie, osobliwie usaryja tamże przełomawszy jazdę (szwedzką-przyp. M. N.), w pogoń dru­ dzy; cóż że się piechota broniła w boru, tę zapaliwszy bór łatwo pobili i tak mało co uszło onego wojska. Aleć i tam nie umieli nasi szczęścia zażyć; albowiem one książątka do Czerska do zameczka prawie pustego uciekli, a nasi im dali pokój, przenocowawszy odeszli; mogąc ich wziąć

zajednę godzinę, dali ujechać do Warszawy, w której był Wittenberg na praesidium”15. Sąd naszego pamiętnikarza o własnym dowództwie wy­ daje się nazbyt krytyczny. Obawa przed działaniami silne­ go garnizonu warszawskiego, mogącego w każdej chwili przyjść z odsieczą oblężonym, spowodowała „otrąbienie” przez obu polskich wodzów natychmiastowego powrotu pod Warkę. Większość chorągwi, biorących udział w po­ ścigu, już 8 kwietnia znajdowała się ponownie nad Pilicą. Tym bardziej należało szybko zebrać rozproszone po oko­ licy oddziały, iż zgodnie z planem, ustalonym z hetma­ nem litewskim, koroniarze winni byli ponownie powrócić w widły Wisły i Sanu, aby tu całkowicie rozgromić pięcio­ tysięczny korpus Karola X Gustawa. Obawa, czy Sapieha poradzi sobie ze Szwedami, nakazywała szybki odwrót spod Warki w stronę Sandomierza. Okazało się jednak, iż nie będzie już konieczny wobec wydostania się szwedz­ kiego monarchy z pułapki. Bitwa warecka, poprzedzająca działania, jakie rozegra­ ły się w następnych miesiącach pod Warszawą, odegrała istotną rolę w ewolucji poglądów strony polskiej na temat sposobów i dalszych planów prowadzenia wojny ze Szwe­ dami. Wykazała, że możliwe jest pokonanie Szwedów także w otwartym polu, a w walce na białą broń rajtaria przeciwnika nie może mierzyć się z polską jazdą. Dobrze zwłaszcza zaprezentowała się husaria, której impetu natar­ cia nie mogli wytrzymać Szwedzi. Umiejętne użycie po­ zostałych chorągwi jazdy przypieczętowało zwycięstwo. Oczywiście Szwedzi nie mieli pod Warką ani piechoty (dlatego spieszyli dragonów), ani artylerii. Dlatego tak ła­ two udało się Polakom przełamać szyki margrabiego. Pamiętniki Łosia, towarzysza chorągwi pancernej Władysława margrabi Myszkowskiego, wojewody krakowskiego..., wyd. Ż e g o t a Pauli, Kraków 1858, s. 13. 15

Kampania warecka podniosła również znacznie morale wojska polskiego. Do kwietnia 1656 r. dowódcy chorągwi komputowych nie decydowali się na stoczenie generalnej batalii ze Szwedami, stosując metody tzw. wojny szarpa­ nej. Porażki pod Żarnowem, Wojniczem czy ostatnio pod Gołębiem upewniały stronę polską, iż taktyka ta jest słusz­ na. Zwycięstwo nad zgrupowaniem Fryderyka zdawało się przeczyć tym założeniom. Podniosło ono na duchu nie tylko towarzystwo chorągiewne, ponoszące dotąd w star­ ciach ze Szwedami same porażki, ale również zachęciło masy ludowe do wystąpień. Jednocześnie w otoczeniu Jana Kazimierza zaczęło przeważać zdanie, iż armia Karola X Gustawa wcale nie jest niezwyciężona. Dlatego rozpoczę­ to pośpieszne przygotowania do letniej kampanii 1656 r., w której zamierzano wyzwolić stolicę Rzeczypospolitej i wyprzeć Szwedów z centralnych prowincji państwa. Bitwa pod Warką stanowiła ostatni etap nieudanej kam­ panii szwedzkiego monarchy, skierowanej przeciwko lwowskiemu zgrupowaniu Jana Kazimierza. Obie strony stanęły przed pytaniem: co dalej? Już pod Warką obaj wodzowie wyprawy dowiedzieli się, iż Karola nie zastaną w widłach Wisły i Sanu, gdyż, ko­ rzystając z wymarszu głównych sił koronnych, wymknął się z osaczenia. Natychmiast zwołano radę wojenną, która miała zadecydować o kierunku dalszych działań koroniarzy. Starły się dwie koncepcje prowadzenia kampanii. Lu­ bomirski stał na stanowisku, aby skierować się ze wszyst­ kimi siłami przeciwko przetrzebionej i upadłej na duchu armii Karola, gdyż „w jednym królu (szwedzkim - przyp. M. N.) summa rerum wygrałaby się, ani posiłki mogłyby mu znikąd przyjść, warecką klęską przestraszone”16. Mar­ szałek koronny skłonny był nawet wydać Szwedom walną 16 Cyt.

za: N o w a k, Kampania wielkopolska..., s. 89-90.

bitwę, licząc na znaczną przewagę sił własnych, upojo­ nych zwycięstwem wareckim. Natomiast Czarniecki uważał, iż zmierzenie się z Ka­ rolem nie jest jeszcze możliwe. Przestrzegał jednocześnie przed trudnościami w przeprawie na drugi brzeg Wisły. Forsował projekt wyprawy do Wielkopolski, aby „posił­ ki szwedzkie, jeśliby się gdzie okazały znosić i prezydia szwedzkie, ile być może odbierać, a co większa już szlach­ tę tameczną już Szwedowi podlegać i onego za Pana mieć nawykłą, od zawziętej odwodzić imprezy, a do poddań­ stwa poprzysiężonego królowi Kazimierzowi przywodzić, a ktoby był uparty, koniecznie do poparcia wojny z Szwe­ dem przymusić”17. Przeniesienie działań wojennych do Wielkopolski nie tylko winno wesprzeć szlachtę poznańską i kaliską, która już 15 marca zawiązała konfederację antyszwedzką, ale miało na celu zniszczenie drobnych oddziałów przeciw­ nika, stacjonujących w miastach i miasteczkach tej pro­ wincji. Zakładano również uzyskanie od gdańszczan ko­ niecznej podczas oblężeń piechoty i artylerii, którą strona polska nie dysponowała. Wbrew zdaniu Lubomirskiego i jego stronników kasztelan kijowski zdołał przeforsować swój plan, lecz stało się to powodem oziębienia przyja­ znych dotąd stosunków pomiędzy wodzami. Plan Czarnieckiego był najlepszym, jaki mogło reali­ zować w ówczesnych warunkach zgrupowanie wareckie, lecz spotkał się z krytyką wielu nieprzychylnych kasz­ telanowi osobistości w otoczeniu Jana Kazimierza. Od­ zwierciedleniem poglądów przeciwników kampanii wiel­ kopolskiej są oskarżenia kilku kronikarzy kierowane pod adresem Czarnieckiego, iż przegapiono moment dogodny Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego, towarzysza lekkiej chorągwi, ziemianina województwa bełzkiego... (dalej cyt. Jemiołowski), wyd. A. Bielowski, Lwów 1850, s. 92. 17

do zniszczenia całej armii szwedzkiej i szybkiego zakoń­ czenia wojny. Wawrzyniec Rudawski pisał, iż „zły to był plan i przez Europę powszechnie ganiony; zostawiwszy króla szwedzkiego w sercu Rzeczypospolitej, w odległe zapędzać się prowincje, które sam król Gustaw niezawod­ nie za okup własny by ustąpił”18. Sam Jan Kazimierz, po uzyskaniu dokładnych relacji o wydarzeniach pod Sandomierzem i Warką, zażądał od kasztelana kijowskiego podania powodów, dla których przeniesiono działania wojenne na zachód, pozostawiając Litwinów w Lubelskiem. Czarniecki w liście z Turku z 15 maja następująco przedstawiał swój pogląd w odniesie­ niu do zaniechania pościgu za armią Karola X Gustawa: „Skończona warecka nie miała podobieństwa, abyśmy króla (szwedzkiego - przyp. M. N.) przejąć mogli, będąc od siebie przez Wisłę, bo ani szkut, ani sposobu przebycia Wisły dla wielkości wody nie było”19. Z chwilą przybycia pozostałych czterech pułków ko­ ronnych spod Sandomierza (Jana Sapiehy, Michała Zbrożka, Seweryna Kalińskiego i Aleksandra Koniecpolskiego razem ok. 17 chorągwi) siły przeznaczone do nowej kam­ panii wzrosły do 12 tys. regularnej jazdy. Wraz z kilkoma skwadronami dragonii i ok. 2-3 tys. rabarzy (uzbrojonej czeladzi i chłopów) jazda polska 9 kwietnia ruszyła w kie­ runku Grójca i Mszczonowa. Już 12 kwietnia pod Łowi­ czem doszło do spotkania z pułkiem szwedzkim Israela Ridderhielma, który konwojował tabory w kierunku War­ szawy. Zdobyto tabor szwedzki, lecz zajęte jego grabieżą oddziały pozwoliły przeciwnikowi wycofać się do zamku W.J. Rud a w s k i, Historja Polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego..., wyd. W. S p a s o w i c z , Petersburg-Mohylew 1855, t. II, s. 91. 19 S. Czarniecki do JKMci z Turku 15 V 1656, cyt. za: N o w a k , Kampania wielkopolska..., s. 152. 18

łowickiego, którego nie oblegano ze względu na brak pie­ choty i artylerii. Następnie ruszono w kierunku Torunia, docierając 17 kwietnia w pobliże miasta, „chcąc i mieszczan tamecz­ nych ku Polakom doznać skłonności, i szwedzkiej, jeśliby jaka była, doświadczyć niegotowości. Oboje się nie po­ wiodło, bo i most od Dybowa przystępu bronił do miasta, i przed mostem Szwedzi szańce wysypawszy mocno akce­ su do mostu bronili”20. Próba opanowania z marszu Torunia, obsadzonego przez silną załogę, nie powiodła się, stąd ruszono w stronę Byd­ goszczy. Stale wzmacniane przez pospolite ruszenie szlach­ ty oddziały polskie 21 kwietnia dotarły do miasta. Natych­ miast uderzyły dwa pułki jazdy pod komendą Jana Sapiehy i kasztelana sandomierskiego Witowskiego, i „za życzliwo­ ścią mieszczan Polakom przychylnych” szybko opanowały miasto. Załoga zamku po dwóch dniach oblężenia poddała się. Odprowadzono ją pod eskortą do Poznania. 24 kwietnia zdecydowano się na dalszy marsz wzdłuż górnego biegu Noteci, zdobywając Nakło. Po obsadzeniu przepraw na Noteci i wysłaniu podjazdów w kierunku Tu­ choli, Swiecia i Brodnicy, rozłożono zmęczone oddziały na odpoczynek. Dywizja kasztelana kijowskiego rozlokowała się w okolicach Piły, natomiast chorągwie Lubomirskiego wokół Łobżenicy. Jednocześnie polskie dowództwo roz­ poczęło rozmowy z magistratem Gdańska, prosząc o przy­ słanie piechoty i artylerii w celu prowadzenia wspólnych działań na obszarze Prus Królewskich i Wielkopolski. W oczekiwaniu na odpowiedź gdańszczan dokonano nisz­ czącego wypadu w kierunku Szczecinka. Czarniecki for­ sował wówczas projekt rozpoczęcia działań na Pomorzu Szwedzkim, lecz napotkał sprzeciw wśród wyższego do­ 2 0 J e m i o ł o w s k i , op.cit.,

s.93.

wództwa chorągiewnego na czele z Lubomirskim. Dalsze plany polskiego dowództwa straciły aktualność na skutek nadejścia sił szwedzkich pod komendą królewskiego bra­ ta, księcia Adolfa Jana. Szwedzi, wydostawszy się z wideł Wisły i Sanu, już 14 kwietnia dotarli do Warszawy, gdzie oczekiwał na Karola X Gustawa korpus posiłkowy pod dowództwem feldmarszałka Karola Gustawa Wrangla i Filipa, palatyna Sulzbachu. Po kilkudniowym odpoczynku 17 kwietnia szwedzki monarcha opuścił stolicę, kierując się w pogoń za oddziałami Czarnieckiego i Lubomirskiego. Stojąc na czele ok. 10 tys. dobrze wyszkolonych żołnierzy, dążył do generalnego starcia z Polakami. Zmęczone oddziały, zło­ żone głównie z piechoty, posuwały się wolno. Po dotarciu 28 kwietnia do Pakości, przekazał Karol dowództwo nad głównymi siłami księciu Adolfowi Janowi, a sam na cze­ le dwutysięcznego oddziału ruszył wraz z siłami Gustawa Ottona Stenbocka pod Gdańsk, pragnąc zmusić miasto wierne dotąd Janowi Kazimierzowi do uległości. Wiedząc, iż główne siły Polaków rozłożone są za Notecią, nakazał księciu, aby odciął im odwrót z Pomorza i za wszelką cenę doprowadził do starcia. Tymczasem polskie dowództwo na skutek napływają­ cych wieści o pochodzie samego Karola X Gustawa do Wielkopolski skoncentrowało ok. 3 maja wszystkie chorą­ gwie w okolicy Piły, skąd ruszyły w kierunku Noteci. Na­ stępnego dnia przeprawiono oddziały pod Ujściem, kieru­ jąc je na Oborniki. Nadal obaj polscy wodzowie sądzili, iż mają przed sobą główną armię pod komendą samego Ka­ rola. Omijając Poznań, oddziały koronne skierowały się na Gniezno, pod które przybyły 5 maja. Wkrótce okazało się, że nieprzyjaciel posuwa się w ślad za Polakami. Już 6 maja Adolf Jan osiągnął Jabłkowo, leżące w pobliżu Kłecka ok. 15 kilometrów na północny wschód od Gniezna.

Starcie, do którego tak usilnie dążyli Szwedzi, było nie­ uchronne, zwłaszcza gdy Polacy zorientowali się, że na czele sił szwedzkich znajduje się jedynie brat królewski, a siły przeciwnika nie przekraczają 4 tys. jazdy i tysiąca pieszych (faktycznie siły szwedzkie przekraczały liczbę 6 tys. żołnierzy)21. Postanowili więc przyjąć bitwę. Skła­ niało do tego dalsze wzmocnienie sił własnych. Sukcesy w pierwszej fazie wyprawy wielkopolskiej sprawiły, iż szlachta pod przewodnictwem Andrzeja Karola Grudziń­ skiego, wojewody kaliskiego, i Piotra Opalińskiego roz­ poczęła działania przeciwko Szwedom. Ten pierwszy już 25 kwietnia stanął w Łobżenicy na czele chorągwi powia­ towych swego województwa. Mając trzykrotną przewagę nad przeciwnikiem (10-12 tys. jazdy, 4-5 tys. pospolitego ruszenia i kilka tys. rabarzy) polscy dowódcy rozpoczęli przygotowania do bitwy. Zamierzali wciągnąć Szwedów w pułapkę niedaleko prze­ prawy przez Wełniankę koło wsi Brzozogaj i zaatakować ich podczas forsowania rzeki jednocześnie z dwóch stron. W tym celu przeprawiono przez rzekę i ukryto w lesie cztery pułki jazdy pod komendą Jana Sapiehy, Dymitra Wiśniowieckiego, Jana Sobieskiego i Jakuba Potockiego. Miały one jednak uderzyć na Szwedów dopiero w chwili ich przeprawiania się przez Wełniankę. Najlepiej plan ten przedstawił Czarniecki w liście do króla z 10 maja: „Wojsko w zasadzkach dwóch położyłem i je lasem za­ kryłem. Pułki zaś pana strażnika wojskowego (Stanisława 21

Siły szwedzkie należy szacować na ponad 5 tys. jazdy i pewnąliczbę piechoty, razem na pewno ponad 6 tys. ludzi. Wykaz samej kawalerii ks. Adolfa Jana z 27 V 1656 r. podaje liczebność tylko jej szeregowych na 4024, ponadto 1017 bez koni, 211 odkomenderowanych, 1309 cho­ rych i rannych, 452 zmarłych, 428 zabitych i 194 dezerterów razem 7635 bez uwzględnienia oficerów i podoficerów. Zob. L. Tersmeden, Armia Karola X Gustawa, w: „SMHW”, t. XIX, cz. 2, Warszawa 1973, s. 161.

Mariusza Jaskólskiego) i pana starosty bohusławskiego (Jacka Szemberka) przodkiem na wymiot nieprzyjacielo­ wi podałem, aby się był nieprzyjaciel za nimi zagnał, a ja z wojskiem wszystkim mógł go z przodu i z tyłu przez przeprawę do mnie przechodzącego zaatakować”22. Przy boku kasztelana kijowskiego znajdowały się po­ zostałe pułki jazdy i pospolite ruszenie. Plan wciągnię­ cia Szwedów w pułapkę nad przeprawą nie powiódł się z winy dowódców czterech wymienionych pułków, gdyż widząc trudną sytuację chorągwi Jaskólskiego i Szem­ berka, pośpieszyli im z pomocą. Tymczasem chorągwie te nie wytrzymały ataku oddziałów Wrangla, który, ści­ gając uciekających, rozpoczął przygotowania do przepra­ wy przez Wełniankę. Wobec obsadzenia przeprawy przez szwedzką piechotę, Czarniecki zdecydował się na pozosta­ wienie sił Lubomirskiego na dotychczasowych pozycjach, a sam przeprawił się na czele dwóch pułków: Witowskie­ go i królewskiego, przez rzekę w okolicy Dębnicy. Atak na prawe skrzydło szwedzkie, którym dowodził Douglas, nie powiódł się. Kilkakrotnie ponawiane szarże nie zdoła­ ły złamać szyków szwedzkich. Stały ogień muszkietowy i działowy skutecznie powstrzymywał szarżujące chorą­ gwie. Widząc zbliżające się regimenty rajtarii szwedzkiej, Czarniecki zdecydował się wydać rozkaz odwrotu, tym bardziej iż na pomoc Lubomirskiego, znajdującego się na przeciwległym brzegu Wełnianki, nie mógł liczyć. Ściga­ ne chorągwie uciekły na prawy brzeg rzeki. Bitwa zakończyła się klęską Polaków, których straty sza­ cowano nawet na kilka tys. zabitych i rannych. W rzeczy­ wistości poległo ok. tysiąca żołnierzy. Działające w trzech odrębnych grupach polskie oddziały nie mogły przeciw­ 22

S. Czarniecki do JKMci ze Środy 10 V 1656, cyt. za: N o w a k, Kampania wielkopolska..., s. 146-147.

stawić się przeciwnikowi dysponującemu sporą liczbą pie­ choty i silną artylerią. Ich brak był według Czarnieckiego głównąprzyczynąprzegranej: „Byśmy byli armaty co a pie­ choty mieli, albo też żeby był Pan Bóg ad mentem meam (według planu mego - przyp. M. N.) umyśloną poszczęścił imprezę, uczyniłby się był nieprzyjacielowi koniec”23. Nie ulega wątpliwości, iż jedną z głównych przyczyn niepowodzenia pod Kłeckiem było zbyt szybkie uderzenie przeprawionych na lewy brzeg Wełnianki pułków jazdy. Wydaje się, iż na zachowaniu się tych chorągwi zaważył brak jednolitego dowództwa nad zgrupowaniem. Intrygo­ wać też musi szereg nowych nazwisk wśród dowódców poszczególnych pułków jazdy. Dowodzi to, iż w dowódz­ twie chorągiewnym nastąpiły istotne zmiany. Wiemy, że pułki jazdy obejmowały różną liczbę chorą­ gwi i niejednokrotnie podczas kampanii zmieniały swój skład. Często dochodziło również do ich wzmacniania lub osłabiania na korzyść innych w zależności od sytuacji i potrzeb. Dochodziło także do zmian i przetasowań do­ wódców pułków. Na czele kilku nowych pułków widzimy, od dawna dowodzących większymi zgrupowaniami jazdy, Jana Sobieskiego, Dymitra Wiśniowieckiego czy Jakuba Potockiego. Zapewne nowe przegrupowanie chorągwi i podział na pułki związany był z przyjęciem do służby tych rot, które podczas kampanii zimowo-wiosennej Ka­ rola opuściły służbę szwedzką, powracając pod władzę buławy. Odsądzono je od zasług za dwie ćwierci (IV kwar­ tał 1655 i I kwartał 1656 r.). Dlatego być może utracili na krótko faktyczną komendę nad swymi pułkami Zbrożek czy Kaliński. Jednak obecność pułku tego ostatniego pod Warszawą może świadczyć, iż ponownie dowódcy ci sta­ nęli na czele własnych chorągwi. 23

Tamże, s. 147.

W walkach nad Wełnianką miały wziąć udział znajdują­ ce się w straży przedniej pułki jazdy Szemberka i Zbrożka. Wydaje się jednak, iż obok pułku Szemberka w walkach uczestniczył pułk strażnika wojskowego Mariusza Stani­ sława Jaskólskiego, który nie był obecny na polu walki. Już bowiem w marcu Jan Kazimierz wysłał go spod Lwo­ wa do chana po obiecane posiłki i dopiero w czerwcu poja­ wił się Jaskólski wraz z ordą pod murami Warszawy, obej­ mując faktyczną komendę nad swym pułkiem. Kto zatem dowodził pułkiem strażnika wojskowego? Może właśnie Zbrożek, który na pewno uczestniczył w tej kampanii. Oceniając kampanię kłecką, nie wydaje się, by rację miał Mikołaj Jemiołowski, który twierdził: „niezgodzie regimentarzów, co w samej rzeczy było, i niedostatkowi armaty, nieforemny progres tej potrzeby przyczytano”24. Pośrednio wskazuje on na marszałka koronnego jako win­ nego przegranej pod Kłeckiem. Lubomirski nie mógł sfor­ sować silnie bronionej przeprawy, świadomie rezygnując z udzielenia pomocy oddziałom kasztelana kijowskiego. Forsowanie Wełnianki pod ogniem szwedzkiej piechoty mogło jedynie powiększyć straty własne. Z chwilą gdy zaskoczenie przeciwnika nie powiodło się, a oddziały polskie zostały podzielone na dwie grupy, pozostające na przeciwległych brzegach Wełnianki, decy­ zja Czarnieckiego ponownej przeprawy w celu ratowania cofających się sześciu pułków jazdy była słuszna, liczył bowiem, iż przewaga strony polskiej w jeździe umożliwi rozbicie mniej licznej kawalerii przeciwnika. Kilkakrotne szarże chorągwi Czarnieckiego nie zdołały rozerwać szy­ ków szwedzkich, a przeciwuderzenie oddziałów Adolfa Jana odrzuciło atakujące polskie chorągwie. Wytworzona sytuacja była wielce niesprzyjająca dla strony polskiej, bo24

J e m i o ł o w s k i , op.cit., s . 9 5 .

wiem podzielone siły (grupy Czarnieckiego, Lubomirskie­ go i uciekające sześć pułków jazdy bez wspólnego dowódz­ twa) nie mogły stawiać skutecznego oporu. Dlatego decyzja odwrotu była jedyną, jaką w tej sytuacji Czarniecki mógł podjąć, tym bardziej iż reszta chorągwi pod komendą Jerze­ go Lubomirskiego wycofywała się w kierunku Gniezna. Polacy cofali się przez Środę w kierunku Pleszewa, aby wkrótce dotrzeć do Uniejowa, gdzie 16 maja rozłożono od­ działy na kilkudniowy odpoczynek. Postój ten był koniecz­ ny dla zaprowadzenia większej dyscypliny w oddziałach, które grabiły niemiłosiernie ludność, nie oszczędzając również dworów szlacheckich. Jak pisał Stanisław Wierz­ bowski, trudno było „opisać utrapienia od hołotej kwarcianych naszych. Niewypowiedziane ich zbrodnie, a spusto­ szenie wsiów i domów szlacheckich. To najcięższa, że im tak Szwedzi jako wojsko nasze nie dokuczyło”25. Obaj dowódcy ostro zabrali się do przywracania dyscy­ pliny w oddziałach, wysyłając w teren po kilka chorągwie w celu pohamowania „swawolników”. Skargi jednak na zachowanie żołnierzy w Wielkopolsce musiały dotrzeć do samego monarchy, gdyż kasztelan kijowski w liście do Jana Kazimierza ze Środy obiecywał, iż będzie „skromił swawolę” we własnych chorągwiach. Jednak poskromie­ nie żołnierzy nie było sprawą prostą, gdyż służyli oni bez zapłaty, a sam Jan Kazimierz nie dysponował odpowied­ nimi funduszami na pokrycie wydatków nawet własnych oddziałów przybocznych. Pamiętajmy bowiem, iż docho­ dy skarbu nadwornego w okresie wojny ze Szwecją i zaję­ cia znacznej części terytorium Wielkiego Księstwa Litew­ skiego przez Moskwę były minimalne. Od lipca 1656 r. do połowy marca 1659 r: wpłynęło do podskarbiego nadwor­ S . W i e r z b o w s k i , Konnotata wypadków od 1634 do 1669 r., wyd. J.K. Z a ł u s k i , Lipsk 1858, s. 100. 25

nego Macieja Rembowskiego zaledwie 546 tys. złotych polskich. Dochody króla z ekonomii przez trzy kolejne lata Potopu nie przekroczyły 600 tys. złotych, podczas gdy rokroczne dochody Jana Kazimierza w początkach lat pięćdziesiątych sięgały miliona złotych26. Z chwilą przybycia pospolitego ruszenia z Wielkopolski pod komendą Piotra Opalińskiego do obozu pod Uniejo­ wem stało się wiadome, iż dojdzie wkrótce do rozdziele­ nia sił. Od dawna Czarniecki był zdecydowany przenieść działania na Pomorze, spodziewając się współdziałania z gdańszczanami, którzy dysponowali znaczną liczbą pie­ choty i dział. Kasztelan kijowski liczył też na pomoc Ja­ kuba Weyhera, wojewody malborskiego, który stał na cze­ le pospolitego ruszenia szlachty Prus Królewskich. Wraz z nim spodziewał się przy pomocy gdańszczan odciągnąć siły szwedzkie spod miasta, pod którego murami przeby­ wał Karol X Gustaw. Około 20 maja Czarniecki na czele 12 pułków jazdy ruszył z obozu pod Uniejowem w kierunku Bydgoszczy. Natomiast marszałek koronny wraz z pospolitym rusze­ niem i dwoma pozostałymi pułkami (własnym i Szember­ ka) pięć dni później pomaszerował na Łowicz. Z braku artylerii, Lubomirski nie zdecydował się oblegać Łęczycy. Pod zamkiem łowickim dywizja marszałka stała niemal dwa tygodnie, choć jej dowódca już 30 maja winien po­ jawić się w obozie ujazdowskim. Pozostałe oddziały wraz z pospolitym ruszeniem łęczyckim pod komendą chorą­ żego łęczyckiego Łukasza Wierzbowskiego stanęły pod Warszawą w pierwszych dniach czerwca. Lubomirski miał przyprowadzić pod mury stolicy siły obliczane na 10 tys. ludzi; faktycznie nie przekraczały one 26

Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), Metryka Koron­ na nr 393, k. 169-170; por. B. Czart., rkps 1739.

7-8 tys. W ich skład wchodziło, obok dwóch pułków jaz­ dy komputowej, pospolite ruszenie województw wielko­ polskich: sieradzkiego i łęczyckiego. Inaczej potoczyły się losy zgrupowania kasztelana ki­ jowskiego, które zmierzało do Prus Królewskich. Ruchy Czarnieckiego pilnie obserwował książę Adolf Jan, prze­ bywający wraz ze swymi oddziałami w Pyzdrach. Zamie­ rzał odciąć Polakom drogę do Gdańska, obsadzając przed ich nadejściem linię Noteci wraz z Bydgoszczą. Czarniecki był jednak szybszy, gdyż już 25 maja dotarł do Bydgosz­ czy, zajmując szaniec przy ujściu Brdy do Wisły. Wkrótce, w okolicach Nakła, doszło do połączenia się z Weyherem. Obaj dowódcy ruszyli w kierunku Kcyni i tam rozłożyli wojsko na odpoczynek. Polacy sądzili, iż są całkowicie bezpieczni, gdyż od Szwedów odgradzały ich rozlewiska Noteci. Tymczasem Szwedzi, mimo że ruszyli dwa dni później, szybko dotarli do Bydgoszczy, zdobywając ponownie miasto 26 maja. Dalsze ich działania zostały na pewien czas wstrzymane, gdyż Adolf Jan stracił orientację co do ruchów oddziałów Czarnieckiego. Podjazdy przynosiły sprzeczne wiadomości, wskazując na pobyt Polaków na­ wet w okolicach Koronowa i Tucholi. Dopiero skwadrony wysłane 30 maja w stronę Nakła ustaliły, iż Polacy obo­ zują pod Kcynią. Następnego dnia sam Karol X Gustaw przybył do obozu szwedzkiego pod Bydgoszczą. Postano­ wiono niezwłocznie uderzyć na zgrupowanie kasztelana kijowskiego, a dopiero po rozbiciu Polaków szwedzki monarcha zamierzał przygotować odsiecz dla obleganej Warszawy. 1 czerwca armia szwedzka przeprawiła się przez Noteć pod Rymarzewem i zaskoczyła rozłożone po kwaterach chorągwie. Główne siły zostały zaalarmowane przez chorą­ gwie oboźnego wojskowego Szymona Kaweckiego i straż­

nika wojskowego Mariusza Jaskólskiego, które pierwsze natknęły się na idącego w straży przedniej Wrangla. Bitwa pod Kcynią (1 VI 1656) zakończyła się klęską nieprzygotowanych do walki oddziałów polskich. Rzuciły się one do ucieczki, spowodowanej nie tylko zaskocze­ niem, ale i przewagą liczebną Szwedów, gdyż na pewno nie zdołano zebrać na czas wszystkich sił rozłożonych w obozie. Barwnie opisuje tę rejteradę jeden z uczestni­ ków wydarzeń: „Szwedzi postrzegłwszy, że niewiele i to zmiesza­ nych ludzi (bo także jak pod Gołębiem dwa czyli trzy pułki królewski i hetmański przy Czarnieckim były) armaty nie czekając sporzej na wojsko uderzyli i nie­ równie w większej potędze zostając, prędko go zmie­ szali i na przeprawę bardzo błotnistą napędzili i pewnie by byli w ludziach przy Czarnieckim będących szkodę uczynili, gdyby ich insze pułki pośledniej przychodząc, z tyłu napadłwszy, nie trwożyły i do odwrotu nie przy­ wiodły. Dosyć jednak mając na tem, że Szwedom wstręt uczynili, sami się też co prędzej przeprawowali i za Czar­ nieckim już za przeprawą będącym spieszyli”27. Za uciekającymi pułkami rzucili się Szwedzi w pogoń, zadając Polakom znaczne straty. W ich ręce dostało się kilku wyższych oficerów wraz z wysłannikiem Jana Kazi­ mierza - dworzaninem Janem Dominikiem Działyńskim. Jeszcze raz okazało się, że Szwedzi, dysponując dużą siłą ognia swej piechoty i dragonii, byli groźnym przeciw­ nikiem dla polskiej jazdy, uszykowanej płytko, bez wspar­ cia innych rodzajów broni. Pod Kcynią polskie chorągwie nie zdążyły się przygotować do walki, a już na karkach towarzystwa siedzieli rajtarzy szwedzcy. Potyczka wyka27Jemiołowski,

niecki, s. 296.

op.cit., s. 95-96; 99; K e r s t e n , Stefan Czar­

zała, iż polska kawaleria nie była dla Szwedów tak groźna, jak to podkreśla na ogół literatura. Nie bez przyczyny tak Karol, jak i Adolf Jan dążyli do walnego starcia. Przegrana pod Kcynią odwiodła kasztelana kijowskie­ go od planów kontynuowania wyprawy pomorskiej, tym bardziej że w związku z rozkazem Jana Kazimierza musiał ruszać pod mury obleganej stolicy. Po zebraniu rozproszonych oddziałów Czarniecki naka­ zał pośpieszny marsz w kierunku Warszawy. Kiedy oddzia­ ły kasztelana dotarły do obozu Jana Kazimierza, nie wie­ my; miał tam dotrzeć już 9 czerwca, prowadząc niepraw­ dopodobnie dużą liczbę żołnierzy, szacowaną na ok. 20 tys. zbrojnych, w tym wielu powstańców chłopskich z Kujaw. Dokładny wykaz sił przyprowadzonych przez regimentarza nie jest znany, lecz dużą część stanowiły luźne gru­ py złożone z czeladzi, chłopów i chorągwi powiatowych pospolitego ruszenia, które towarzyszyły Czarnieckiemu w trakcie całej jego wyprawy wielkopolskiej. Wielu z tych ludzi wzięło aktywny udział w oblężeniu Warszawy. Po rozproszeniu sił kasztelana kijowskiego Karol X Gustaw ponownie skierował się pod Gdańsk, kontynuując jego oblężenie. Zdobycie Grabin, umocnień pod Steblewem, a także Gdańskiej Głowy upewniało monarchę, iż upadek Gdańska jest możliwy. Na odsiecz stolicy wysłał swego brata, który pod Nowym Dworem założył warowny obóz. Miał on stanowić odskocznię nowej operacji Karola, zmierzającej nie tylko do odblokowania załogi warszaw­ skiej, ale rozbicia dużego zgrupowania wojsk polsko-litewskich rozłożonych pod murami stolicy.

ODZYSKANIE WARSZAWY Gdy wojska Karola X Gustawa wydostały się z wideł Wisły i Sanu, nie ulegało wątpliwości, że wojna ze Szwe­ dami szybko się nie zakończy. Czy jednak Paweł Sapie­ ha, nowo mianowany hetman wielki wojska litewskiego, mógł powstrzymać przeciwnika na przeprawach przed powrotem koroniarzy spod Warki? Mimo widocznych za­ niedbań dowództwa litewskiego musimy dać odpowiedź negatywną. Nad Wisłą i Sanem pozostawiono zbyt słabe siły do blokowania króla szwedzkiego. Przewaga ognio­ wa Szwedów, liczny park pontonowy, a także umiejęt­ ność szybkiej budowy mostów łodziowych zadecydowały o wyniku działań. Słusznie pisał zatem kasztelan wojnicki Jan Wielopolski, iż główną przyczyną niepowodzenia Li­ twinów była mała liczba „ludu ognistego”. Podobnie jak marszałek koronny Lubomirski zwracał on uwagę na brak piechoty cudzoziemskiej, stojącej bezczynnie pod Lwo­ wem1. Mimo obietnic Jana Kazimierza, wzięła ona udział w walkach dopiero podczas oblężenia Warszawy.

1

Zob. „awizy (z 30 III 1656) z Padwi cztery mile od Sandomierza z listu jmp. Wojnickiego (kasztelana Jana Wielopolskiego) do jmp. wo­ jewody sandomierskiego”, AGAD Archiwum Radziwiłłowskie (dalej cyt. AR), dz. II, ks. XXI, s. 98.

6 kwietnia, po sforsowaniu Sanu przez całą armię, Ka­ rol załadował na trzy szkuty artylerię, amunicję oraz tabor i pod silnym konwojem piechoty wyprawił je Wisłą w kie­ runku Warszawy. Podobnie postąpił szwedzki monarcha 9 kwietnia, gdy w Kazimierzu załadował na szkuty pie­ chotę, aby przekazać ją feldmarszałkowi Arvidowi Wit­ tenbergowi - dowódcy załogi stolicy. W trakcie przemarszu Szwedzi ponownie wyprowadzili w pole Litwinów, gdyż po uchwyceniu przeprawy na Wie­ przu pod Bobrownikami rozdzielili swe siły złożone głów­ nie zjazdy, przekraczając 10 kwietnia rzekę pod Skokami. Sapieha zamiast ścigać główne siły Karola, zmylony roz­ dzieleniem sił przeciwnika, ruszył na Lublin. Podrażniony ostatnimi niepowodzeniami, wbrew układowi zawartemu z załogą miasta (ok. 600 Lapończyków), kazał wyciąć ją do nogi2. Dopiero spod Lublina na rozkaz królewski ruszy­ li Litwini ku Warszawie, stając na Pradze ok. 20 kwietnia. Karol X Gustaw przewidział jednak następne polskie uderzenie, kierując się szybko prawym brzegiem Wisły ku stolicy, gdzie przybył 13 kwietnia i natychmiast rozpoczął przygotowania obronne. Prowadzono wówczas zakrojone na szeroką skalę prace fortyfikacyjne, mające na celu pod­ niesienie obronności miasta. Opuszczając 17 kwietnia Warszawę na czele ok. 10 tys. żołnierzy, pozostawiał Karol w jej murach silną załogę. Stolica była przecież ważnym węzłem komunikacyjnym, umożliwiającym łączność z garnizonami szwedzkimi na Podlasiu, Żmudzi i w Inflantach. Utrzymując Warszawę, Szwedzi mogli bezpiecznie prowadzić żeglugę wiślaną począwszy od Elbląga i Torunia po Kraków3. Tym należy tłumaczyć pozostawienie w Warszawie doświadczonego, znającego rzemiosło wojenne feldmarszałka Wittenberga. 2 3

K u b a 1 a, op.cit., s. 291. L a n d b e r g , op.cit., s. 176-178.

Jego zadaniem było również wywiezienie nagromadzonej przez ostatnie miesiące zdobyczy z wielu miast Rzeczy­ pospolitej, m.in. z Krakowa, gdzie Wittenberg też pełnił funkcję komendanta miasta i sprowadził stamtąd do War­ szawy olbrzymie łupy. Załadowane szkuty i barki czekały na podniesienie się stanu wód, co umożliwiałoby ich spław do Torunia, a następnie do Szwecji. W Warszawie podobno zgromadziło swe skarby wielu dygnitarzy szwedzkich, nie wyłączając polskich zdrajców na czele z Radziejowskim i koniuszym litewskim Bogusławem Radziwiłłem. Oba­ wa przed utratą bogactw mogła skłonić załogę do upartej obrony w nadziei doczekania odsieczy króla szwedzkiego bądź jego brata - Adolfa Jana. Klęska pod Warką spowodowała, iż wśród garnizo­ nu szwedzkiego zapanowała trwoga, a część dygnitarzy zamierzała opuścić miasto. Sam Radziejowski, usiłując wysłać kosztowne sprzęty do Torunia, opuścił Warszawę, lecz w towarzystwie nieufnie nastawionej ochrony, przy­ dzielonej mu przez Benedykta Oxenstiemę „niby dla ho­ noru, a w rzeczy zaś samej, żeby się im nie wymknął”4. Wraz z pojawieniem się Litwinów Pawła Sapiehy na prawym brzegu Wisły Szwedzi byli już pewni, że głów­ nym celem polskiego dowództwa stanie się opanowanie stolicy. Od 24 kwietnia miasto było już zagrożone bezpo­ średnio przez jazdę litewską. Sapieha nie próbował oczy­ wiście zdobywać Warszawy z braku artylerii i piechoty. Zadaniem Litwinów było blokowanie dróg prowadzących do miasta i utrudnianie dowozu żywności dla szwedzkiej załogi. Cierpiała z tego powodu jednak przede wszystkim ludność stolicy. Relacje nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce, wyd. E. R y k a c z e w s k i , t. II, Berlin-Poznań 1864, s. 296; por. J. We­ g n e r , Warszawa w latach Potopu szwedzkiego 1655-1657, Wrocław 1957, s. 68. 4

Hetman litewski, przeprawiwszy niektóre chorągwie przez zbudowany w okolicach Solca most pontonowy, cze­ kał na dalsze oddziały, które przybyły 26 kwietnia. Cztery dni później przeprawił na lewy brzeg Wisły większą część swego wojska w celu całkowitego zablokowania miasta. Podczas przeprawy doszło do utarczki z wysłanymi przez Wittenberga rajtarami, których Litwini „część pojmali, część ubili, na paszy koni pod tysiąc wzięli, wołów i bydła z sześćset”5. Jaka była liczebność wojska litewskiego,f zgromadzonego pod murami Warszawy, nie wiemy. Źródła określa­ ją siły Litwinów od 4 do 12 tys. wraz z czeladzią obozo­ wą. Nie wszystkie jednak pułki litewskie znajdowały się wówczas pod Warszawą, stąd możemy przyjąć, że Sapieha wraz z pisarzem polnym litewskim Aleksandrem Hilarym Połubińskim dysponował początkowo 5-6 tys. ludzi, ale po przybyciu wkrótce pod stolicę hetmana polnego litew­ skiego Wincentego Korwina Gosiewskiego - już znacznie silniejszą armią. Również liczebność załogi szwedzkiej, mimo obfitej li­ teratury, jest trudna do ustalenia. Polscy historycy oceniali jąna ok. 2 tys. żołnierzy wraz z obsługą artylerii i pocztami dygnitarzy szwedzkich. Historycy szwedzcy szacowali ją od 800 (Carlbom) do ponad 2000 ludzi (Carlson). Jan M. Wrangel w liście do ojca, Karola Gustawa Wrangla, pisał, iż z Warszawy wymaszerowało po kapitulacji miasta tylko 400 zdrowych i aż 1400 chorych Szwedów. Nie uwzględ­ nił jednak zabitych podczas oblężenia i zmarłych z ran i chorób. Wiemy również, że kapitulacja dotyczyła tylko Szwedów, Finów i Niemców, którzy otrzymali tzw. wolny wymarsz („freien Abzug”), a nie Kurlandczyków, Inflant­ czyków czy Prusaków jako poddanych Jana Kazimierza6. 5 AGAD

AR, dz. II, ks. XXI, s. 120-121. C a r 1 b o m, op.cit., s. 34; F.F. C a r l s o n , Geschichte Schwedens, t. IV, Gotha 1855, s. 142. 6

Według wyliczeń Georga Tessina w skład garnizonu warszawskiego miały wchodzić, z sił regularnych, kompa­ nie czterech regimentów pieszych: margrafa Fryderyka von Baden-Durlach i pułkowników Jerzego Stadinga, Szymo­ na Bolseya i Sebastiana Ludwika von Eytzena. Obok nich znajdujemy kilka kompanii piechoty polskiej z regimentu po księciu Januszu Radziwille, pod komendą Kurlandczyka Jana Lembike, który z początkiem 1656 r. przejął Adolf Jan. Piechota ta w sile ok. 300 ludzi (według Rudawskiego na­ wet 600), dzięki nieuwadze chorągwi litewskich, dotarła do Warszawy, wzmacniając załogę szwedzką7. Jej wkroczenie w mury stolicy barwnie opisał Henryk Sienkiewicz, widząc we wkraczających żołnierzach rajtarów Bogusławowych. Jazdę szacowano natomiast na ok. 300 koni, a w jej skład mieli wchodzić rajtarzy regimentów gen. mjr. Jana Wrangla, płk. Ludwika Löwenhaupta czy płk. Jerzego Forgella z dawnego pułku Pontusa de la Gardie (razem ok. 1700 piechoty i 300 jazdy). Dopiero jednak najnowsze badania Larsa Tersmedena pozwalają na weryfikację wyżej przedstawionych ustaleń. W pracy tegoż autora Armia Karola X Gustawa w latach 1654-1657 znajdujemy bowiem skład załogi szwedzkiej w Warszawie z czerwca 1656 r., a więc z okresu, gdy stolica była już oblężona przez siły polsko-litewskie. W skład garnizonu wchodziło 898 rajtarów, 1275 pie­ churów i 311 dragonów - razem 2484 ludzi. Zestawienie całościowe garnizonu warszawskiego znajdzie czytelnik w jednym z aneksów8. G. Tessin, Die Deutschen Regimenter der Krone Schweden, cz. I: Unter Karl X Gustaw (1654-1660), Köln-Graz 1965, zob. nr regi­ mentów 29a, 206, 212, 215, 216, 216a; Rudawski, op.cit, s. 102; por. Wegner, op.cit., s. 71. 8 Tersmeden, Carl X Gustafe Armé 1654-1657, tabl. nr 10, s. 257. Wcześniej autor ten sądził, że garnizon warszawski liczył 1800 ludzi,Tersmeden, KarlXGustavs Garden 1654-1660, s. 284. 7

Mimo iż pod względem narodowościowym załoga nie była jednolita (Niemcy, Finowie, Szkoci, Polacy), przewa­ żali jednak Szwedzi. Tak silna załoga szwedzka, pod dowództwem doświad­ czonego Wittenberga, mogła wytrzymać długotrwałe oblę­ żenie i jedynie brak żywności oraz amunicji mógł jązmusić do szybszej kapitulacji. Do utrzymania stolicy przykładali Szwedzi wielkie znaczenie. Z miast opanowanych przez siły Karola X Gustawa w 1655 r. jedynie Kraków został obsadzony przez większe siły (3550 żołnierzy), ale jego utrzymanie decydowało o panowaniu Szwedów w całej Małopolsce i kontroli nad dorzeczem górnej Wisły. Dla przykładu w czerwcu 1656 r. załogę Elbląga stanowiło 1240 żołnierzy, Torunia 1974, a Poznania 1000. Pozosta­ wienie w stolicy ponaddwuipółtysięcznej załogi sugero­ wało, iż Karol X Gustaw nie brał pod uwagę możliwości szybkiego zdobycia miasta przez siły Jana Kazimierza. Przygotowaniami do obrony miasta kierowała rada wo­ jenna pod przewodnictwem Wittenberga, znanego ze swej twardości i srogości. Znany warszawski pamiętnikarz Franciszek Kazimierz Pruszowski nazwał go „Finem złym i okrutnym”9. Jednocześnie feldmarszałek odznaczał się wybitnymi zdolnościami wojskowymi, które potwierdził zarówno w wojnie 30-letniej, jak i w pierwszym roku woj­ ny polsko-szwedzkiej. Z innych członków rady wojennej możemy wymienić Benedykta Oxenstiemę oraz prezesa administracji wojen­ nej i najwyższego sądu woj skowego - Aleksandra Erskeina. Natomiast wśród dygnitarzy szwedzkich i wyższych ofice­ rów obecnych wówczas w Warszawie widzimy: sekretarza stanu Wawrzyńca Cantherstena, gen. mjr. Jana Maurycego Wrangla, syna znanego feldmarszałka, pułkowników: Je­ 9

Cyt. za: W e g n e r , op.cit., s . 7 2 .

rzego Forgella, Ludwika Löwenhaupta, Piotra Hammarskiölda, nadkomisarza Jana Baidwina Puchera (Puchara, Pucherta) czy komendanta stolicy Adama Wehera (Weyhera)10. Wielu z nich nie zdążyło już opuścić miasta. Podobnie przedstawiała się sytuacja z damami szwedz­ kimi - żonami wielu wojskowych. W Warszawie prze­ bywały wówczas: żona i siostra gen. Roberta Douglasa, żona gen. mjr. Jana Wrangla i wiele innych. Głównie one, w obawie o swą cześć i życie, domagały się od Witten­ berga przystąpienia do rozmów z Polakami. Zgodnie jed­ nak z rozkazem króla feldmarszałek mógł przystąpić do rozmów, za zgodą rady wojennej, gdyby nacisk Polaków okazał się tak silny, iż dalsza obrona byłaby bezcelowa. Wittenberg przed opuszczeniem miasta miał zburzyć jego fortyfikacje, ewakuując załogę wraz z nagromadzo­ nymi skarbami. W najgorszym wypadku należało wyne­ gocjować takie warunki kapitulacji, które pozwoliłyby na wywiezienie przygotowanych do spławu szkut. Przed końcem kwietnia, obok umacniania starych for­ tyfikacji miejskich, Szwedzi przystąpili do prac w wielu budowlach, np. klasztorze Dominikanów, kościele św. Du­ cha, pałacu Biskupów Krakowskich czy przy Bramie Kra­ kowskiej. Wzmocniono również na Krakowskim Przed­ mieściu klasztory i kościoły Bernardynek i Bernardynów, a także pałac Radziejowskiego. Jak pisał znany pamiętnikarz Joachim Jerlicz: „Wittenberg miasto Warszawę moc­ no obwarował, wkoło muru rowy, pale, poza palami ostróg i kobylice ustawił”11. Tagebuch des Generalen Patrick Gordon während seiner Kriegs­ dienste unter Schweden und Polen vom Jahre 1655 bis 1661, und seines Aufenthals in Russland vom Jahre 1661 bis 1669, wyd. M.C. Posselt, 1.1, Moskwa 1849, s. 62-63; por. A. Walewski, Historya wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza (1655-1660), Ł I, Kraków 1866, s. 218. 1 1 J. Jerlicz, Latopisiec albo kroniczka 1620-1673, wyd. K.W. 10

W ó j c i c k i, 1.1, Warszawa 1853, s. 182.

Umacniane budowle miały Polakom bronić dostępu do Zamku i murów miejskich. Natomiast silnie oszańcowany kościół św. Ducha, który znajdował się przed Bramą Nowomiejską, na wprost ul. Mostowej, był najsilniejszą pozycją Szwedów w obrębie miasta. Oczywiście nie mo­ gli Szwedzi liczyć na obsadzenie załogą całego wału miej­ skiego (począwszy od Nowego Miasta; stąd koncentrowali

się na obronie szeregu masywnych budowli, które świetnie blokowały drogę atakującym w głąb miasta i w kierunku Zamku, gdzie znajdowała się kwatera Wittenberga. Nie oszczędzono wówczas także mieszkańców przed­ mieść, gdyż, aby oczyścić przedpole przed murami miej­ skimi, feldmarszałek rozkazał spalić część Krakowskiego Przedmieścia, ulice Długą, Senatorską, Freta i Mostową. Oto, co czytamy w pamiętniku Pruszowskiego: „Naprzód dnia 6 maja miasto dobrze osztakietowane i opatrzone amunicyją zamknął (Wittenberg - przyp. M. N.) i uczy­ niwszy wycieczkę na Krakowskie Przedmieście zapalić je kazał i spalił, potem dwory na Senatorskiej ulicy i na wale, i Długą ulicę, dnia 7 maja Freta z Mostową ulicą”12. Podpalono również Nowe Miasto, aby teren ten nie zo­ stał przez Polaków wykorzystany do skutecznej akcji oblężniczej. Na wieść, że Wittenberg szykując się do opusz­ czenia miasta, zamierza wysadzić w powietrze kilka ko­ ściołów wraz z Zamkiem, przerażeni mieszkańcy uciekali ze stolicy. Wśród uciekinierów znalazł się „szlachcic, na­ zwiskiem Butler”, który natychmiast doniósł o tym Janowi Kazimierzowi. Według sekretarza królowej Ludwiki Marii, „król dowiedziawszy się o tym, wypuścił na wolność jeńca szwedzkiego i kazał przez niego powiedzieć Wittenbergo­ wi, że jeśli dopuści się innych szkód oprócz tych; które pra­ wo wojenne czynić pozwala dla obrony miasta, żadnemu Szwedowi pardonu dawać nie każe”13. Wraz ze zniszczeniem mostu łączącego Pragę z mia­ stem położenie mieszkańców stolicy i załogi szwedzkiej znacznie się pogorszyło. Nie można było już bezkarnie za­ opatrywać się w żywność i paszę dla koni. Blokada wojsk litewskich nie była jednak tak szczelna, aby przerwać cał­ 12 Cyt. za: We g n e r, op.cit., s. 77. 13 Des Noyers,

Lettres..., 18 V1656 r. z Głogówka, s. 168.

kowicie łączność załogi z siłami Karola X Gustawa. Wit­ tenbergowi nie tylko udało się wysłać łodzią do Bydgosz­ czy hrabiego Schlippenbacha, ale, dzięki małej czujności Litwinów, lekceważących siłę załogi szwedzkiej, wprowa­ dzono do Warszawy posiłki. W czasie jednej z wycieczek załogi uśpiono czujność Sapiehy, wprowadzając w mury miejskie dawną piechotę radziwiłłowską. Te nagłe wypa­ dy Szwedów na stanowiska Litwinów mocno dawały się im we znaki. Jednak bez piechoty i ciężkiej artylerii nie mógł Sapieha myśleć o przygotowaniach do szturmu, cze­ kając na zapowiedziane posiłki od króla. W połowie maja przybyła wreszcie piechota pod komendąpułkowników Ernesta Magnusa Grotthauza (Grotthauzena) i Wilhelma Butlera (1960 porcji, czyli ok. 1750 żołnie­ rzy). Czekano jedynie na Jana Kazimierza, który 26 kwiet­ nia opuścił Lwów, zmierzając w kierunku Warszawy. Grotthauz zajął na kwaterę mocno zdewastowany przez Szwe­ dów pałac przy Krakowskim Przedmieściu i stąd skierował piechotę na przedmieścia, przygotowując się do wstępnego szturmu stolicy. Miała w nim wziąć udział nieliczna drago­ nia i piechota litewska, tłumy zebranej okolicznej szlachty, ciurów i kilka tysięcy chłopów z kosami. Wreszcie 17 maja przypuszczono na mury stolicy sześciogodzinny szturm. Przeciwnik był jednak dobrze przygotowany do jego od­ parcia, zadając atakującym znaczne straty. Następnego dnia Szwedzi pod dowództwem płk. Forgella przeprowadzili udaną wycieczkę, zdobywając dwie armaty, kilka z nich zagważdżając i kilkudziesięciu Pola­ ków biorąc do niewoli. Wszyscy czekali na przyjazd króla, sądząc iż samo pojawienie się polskiego monarchy skłoni dumnego Wit­ tenberga do rezygnacji z dalszego oporu i otwarcia bram miejskich. Obecność Jana Kazimierza pod Warszawą była konieczna także ze względu na sytuację w wojsku

litewskim. Część towarzystwa zaczęła już wypowiadać służbę, a spory wśród chorągwi starego i nowego zacią­ gu dotyczyły przede wszystkim ograniczenia uprawnień żołnierzy do dóbr radziwiłłowskich, przekazanych wojsku litewskiemu po zdrajcy Januszu Radziwille. Sprawa była poważna, skoro jej rozwiązaniem zajęła się w obecności króla rada senatu. Już po opanowaniu stolicy dopuściła do tych dóbr wszystkie chorągwie litewskie, „które przed po­ trzebą warszawską były w służbie”. Tymczasem Jan Kazimierz, który 12 maja był już w Za­ mościu, 30 tego miesiąca stanął na Pradze wraz z całym dworem, jazdą koronną i piechotą, którą świadkowie sza­ cowali na 4 tys. ludzi. Poseł cesarza austriackiego Jan Chrystian Fragstein oceniał przybyłą z Janem Kazimie­ rzem armię na 30 tys. konnych i 5 tys. piechoty z 16 dzia­ łami, a towarzyszyć tym siłom koronnym miało aż 14 tys. Litwinów”14. W rzeczywistości król, wraz z towarzyszącą mu w dro­ dze począwszy od Lwowa dywizją obu hetmanów, od­ działami Lubomirskiego przybyłymi spod Łowicza, jak i ciągle nieobecnymi siłami Czarnieckiego, dysponował najwyżej 15-16 tys. regularnej jazdy. Ogółem, wraz z jed­ nostkami pieszymi zaciągu narodowego (nadworna pie­ chota węgierska monarchy pod komendą Samuela Powierskiego) i cudzoziemskiego (Grotthauz, Butler, Grodzic­ ki i regiment Zamoyskiego), siły regularne zebrane pod Warszawą w czerwcu 1656 r. nie przekraczały 22-23 tys. ludzi. Wkrótce pod miastem zaczęły gromadzić się masy pospolitego ruszenia szlachty z towarzyszącą czeladzią i chłopstwem. Jan Wimmer, obliczając siły uczestniczące w oblężeniu Warszawy, szacuje zebrane pospolite rusze­ 14

J.Ch. Fragstein do Reichsgrafa z obozu pod Warszawą 31 V 1656, HHSt. Archiv Wien, PI I (Polonica V - VIII), nr 67, f. 58-v.

nie, bez luźnej czeladzi i chłopstwa, na 25-30 tys. ludzi, co wydaje się liczbą prawdopodobną15. Jeśli do tych sił dołączymy wojsko litewskie pod komendą Sapiehy (6-7 tys.) i zebrane pod murami stolicy masy chłopskie, które także uczestniczyły w działaniach, to stwierdzimy, że pod stolicą zebrało się ponad 60 tys. ludzi. Oczywiście w wielu XIX-wiecznych opracowaniach spotykamy dane o wiele wyższe. Rudolf Damus mówi o stutysięcznej armii oblegającej Warszawę, a płk. August Riese, bezkrytycznie cytując przekazy źródłowe, stwier­ dził na ich podstawie, iż siły polsko-litewskie wraz z Tata­ rami mogły przekraczać nawet 200 tys. ludzi. Sam szaco­ wał je skromniej na 70-80 tys. żołnierzy16. Jeszcze tego samego dnia (30 V) część oddziałów koron­ nych przeszła Wisłę po moście łodziowym, postawionym przez Litwinów, i rozłożyła się w Ujazdowie. Monarcha zamieszkał w pałacu Ujazdowskim. Stąd nakazał kancle­ rzowi koronnemu Stefanowi Korycińskiemu, aby wysłał pismo do Wittenberga z wezwaniem do kapitulacji. Tenże listem z 2 czerwca proponował feldmarszałkowi honoro­ we warunki, jeśli Szwedzi natychmiast zdecydowaliby się otworzyć bramy miejskie. Stwierdzał ponadto: „Nie będzie to zatem z dyshonorem dla WMci, jeżeli wprzód nim Naj­ jaśniejszy Król orężem to miasto zdobędzie, raczysz się udać do jego wspaniałości. Niech się bowiem WMść nie karmi nadzieją posiłków, bo drugie wojsko nasze, równie silne, strzeże i spotka każdego, ktoby chciał na coś podob­ nego się kusić”17. 15 J . W i m m e r ,

Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, War­

szawa 1965, s. 106. 16 A. R i e s e , Die dreitägige Schlacht bei Warschau, Breslau 1870, s. 67-68; R. D a m u s , Der erste nordische Krieg bis zur Schlacht bei Warschau, Danzig 1884, s. 94. 17 R u d a w s k i , op.cit., t. II, s. 103.

Kanclerz miał oczywiście na myśli dywizję kasztelana ki­ jowskiego, która nadal z posiłkami pruskimi wiązała znacz­ ne siły szwedzkie na obszarze Pomorza i Wielkopolski. Wittenberg zdecydowanie odrzucił propozycję kapitu­ lacji, oświadczając, iż „Mnie zaś powierzono bronić mia­ sta, mam ufność w bożą pomoc w najsłuszniejszej spra­ wie JKMci Pana mego Najmiłościwszego i spodziewam się też od niego pomocy”. Innego zdania byli dygnitarze szwedzcy na czele z Oxenstiemą oraz przestraszone żony wyższych oficerów. Blokada majowa mocno dała się we znaki miastu. Panował głód, a oprócz rannych wielu było chorych na tzw. szwedzką febrę. Ze znanych osób zmarła wówczas żona gen. mjr. Jana Wrangla. Wobec odmowy poddania miasta mediacji pomiędzy stronami podjęli się niedawno przybyli do polskiego obozu dwaj posłowie cesarscy: baron Franciszek Lisola i hrabia Franciszek Euzebiusz Pottingen. Jednak próby ich okazały się bezowocne. Przybyły pod mury stolicy Jan Kazimierz „żadnej goto­ wości do szturmu nie zastał” i dopiero podczas jego obec­ ności rozpoczęto przygotowania do generalnego ataku, spo­ rządzając drabiny „i inne potrzeby do szturmu należące”18. Olbrzymie mrowie ludzi i koni należało umiejętnie rozłożyć wokół Warszawy. Pułki hetmanów Stanisława Rewery Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego znaj­ dowały się najbliżej osoby króla w obozie przy pałacu Ujazdowskim. Pospolite ruszenie zajęło pozycje wzdłuż brzegu Wisły, natomiast Litwini nadal przebywali na Pra­ dze. Wszyscy autorzy, opisujący oblężenie stolicy, słusz­ nie wskazują na ludowy charakter wielu oddziałów przy­ byłych pod Warszawę. We wszystkich ugrupowaniach jaz­ 18

Awizy od jmp. Suchodolskiego z 20 VI 1656, AGAD AR, dz. II, ks. XXI, s. 133.

dy miały przeważać elementy nieszlacheckie, w tym także w oddziałach przybyłych wraz z królem spod Lwowa. Z doborowych pułków regularnego żołnierza szwedzkie i pruskie relacje wymieniają trzy regimenty piechoty cu­ dzoziemskiej, „gute alte Vólcker”, pod komendą Krzysz­ tofa Grodzickiego, Butlera i Grotthauza, a także duży pułk gwardii dragońskiej króla pod dowództwem Jana Henryka Bockuma. Grotthauzowi powierzył monarcha kierowanie oblężeniem stolicy jako generałowi artylerii koronnej. Na­ tomiast piechotą kierował Wilhelm Butler, dowódca pieszej gwardii monarchy, wzmocnionej trzema kompaniami pie­ szymi przybyłymi pod Warszawę po kapitulacji Malborka. Pozostałe oddziały piesze były słabo uzbrojone i niekarne. Jak donosił jeden z uczestników wydarzeń pod Warszawą: „rządu nie masz, swawola wielka, większa część wojska na rabowaniu aniżeli (w) boju”19. Mocno dały się we znaki stronie polskiej trudności aprowizacyjne. Wyżywić taką masę ludzi w zniszczonym kraju, zwłaszcza zaś w ogołoconej przez załogę szwedzką z żywności okolicy miasta, było niezmiernie trudno. Jan Kazimierz rozważał przeniesienie działań wojennych do Wielkopolski i na Pomorze Gdańskie, prawdopodobnie namawiany do tego przez przybyłego 26 maja hetmana polnego litewskiego Wincentego Korwina Gosiewskiego. Pod stolicą miano pozostawić jedynie nieliczne oddziały do blokowania miasta. Rozterki króla były o tyle uzasadnio­ ne, iż nie nadchodziły ciężkie działa z Zamościa, a z dział polowych trudno było prowadzić skuteczny ogień. Dygnitarze zgromadzeni pod stolicą byli jednak inne­ go zdania. Po tylu klęskach oręża polskiego w 1655 r. potrzebny był jakiś znaczący sukces w wojnie z Karolem X Gustawem. Nie bez znaczenia było także, iż w oblężo­ 19

Tamże, s. 123; W e g n e r , op.cit., s . 8 0 .

nej Warszawie znajdowało się wielu najbliższych współ­ pracowników króla szwedzkiego na czele z Erskeinem, Cantherstenem, a także kilkunastu znanych wojskowych. Szczupła załoga, słabe mury stolicy, jak i trudna sytuacja załogi (choroby, głód, dezercje) dawały podstawę do przy­ puszczeń, iż kapitulacja Warszawy jest kwestią tylko kilku dni. Twierdzono także, że na samą wieść o oswobodzeniu stolicy wiele innych miast podda się na sam widok wojsk polskich, a po zdobyciu Janowca wolna będzie arteria wi­ ślana począwszy od Krakowa po Toruń, co umożliwi swo­ bodne przemieszczanie się sił polskich na prawy lub lewy brzeg rzeki w zależności od okoliczności. Zdobycie Warszawy nie tylko podniosłoby autorytet pol­ skiego monarchy w oczach własnego społeczeństwa, ale przede wszystkim istotnie wpłynęłoby na zmianę stosunku zagranicy do Rzeczypospolitej. Natomiast odstąpienie od murów stolicy spowodowałoby, iż „sława wojenna ucierpia­ łaby”, a Jan Kazimierz „straciłby najpiękniejszą sposobność triumfowania nad nieprzyjacielem”20. Pamiętajmy, iż w obo­ zie pod Warszawą znaleźli się nie tylko dyplomaci cesarscy (Lisola, Fragstein, Pöttingen), francuscy (de Lumbres, d’Avangour), ale, wkrótce później, także posłowie z Moskwy i Krymu. Rada wojenna była przekonana, że skarby nagro­ madzone w murach Warszawy wystarczą na opłacenie regu­ larnego wojska, które domagało się pieniędzy. Pod wpływem otoczenia Jan Kazimierz porzucił plan wyprawy za Karolem X Gustawem na Pomorze i zajął się przygotowaniami do generalnego szturmu. Za radą Gro­ dzickiego miano go przypuścić od strony północnej, za­ 20

Lisola do cesarza Ferdynanda III z obozu pod Warszawą 3 VI 1656, w : A . P r i b r a m (wyd.), Die Berichte des kaiserlichen Gesand­ ten Fram von Lisola aus den Jahren 1655-1660, „Archiv österreichi­ sche Geschichte”, t. LXX, Wien 1887, s. 172; por. K u b a l a , op.cit., s. 341- 342.

chodniej i południowej, wykorzystując zebrane pod murami stolicy masy ludowe. Główny wysiłek skoncentrowano na opanowaniu kilku budowli od strony południowo-zachodniej, zwłaszcza pałaców na Krakowskim Przedmie­ ściu, których opanowanie otwierało drogę do Zamku. Mimo iż Zamek był głównym punktem oporu Szwedów i stanowił istotne ogniwo w obwodzie murów miejskich, sądzono, że po opanowaniu zewnętrznych umocnień nie­ przyjaciela na Krakowskim Przedmieściu Wittenberg bę­ dzie bardziej skłonny do kapitulacji. Dlatego główne siły skoncentrowano na tym kierunku, a planowane ataki od północy i zachodu na mury miejskie miały jedynie wiązać siły szwedzkie. Monarcha pragnął ocalić od bombardowania Zamek, i tak już mocno zdewastowany przez najeźdźcę. W celu lepszej koordynacji działań oblężniczych, Jan Kazimierz przeniósł swą rezydencję do pałacu podskar­ biego koronnego Bogusława Leszczyńskiego. W myśl planu króla i Grodzickiego, sławnego obrońcy Kudaku i Lwowa przed wojskami Chmielnickiego i Buturlina, od­ działy zajęły wyznaczone pozycje. Na wprost Bramy Nowomiejskiej, kościoła św. Ducha i klasztoru Dominikanów stanęły chorągwie litewskie wraz z regimentem pieszym płk. Grotthauza. Węgierska piechota wojska litewskiego, zapewne pod dowództwem porucznika Iwanowskiego, zajęła stanowiska na placu Panny Marii. Od strony po­ łudniowo-zachodniej blokowały miasto wojska koronne z pospolitym ruszeniem. Natomiast nadal część wojska litewskiego, przebywająca na Pradze, miała pilnować mo­ stu, łączącego oba brzegi Wisły, a także mieć „pilne oko” na szkuty szwedzkie, stojące pod Zamkiem”21. 21

s. 121.

Nowiny z 31 maja z Głogówka 1656 r., AGAD AR dz. II, ks. XXI,

Ustawiono również trzy baterie dział polowych śred­ niego zasięgu, które połączono transzejami. Jedna bateria stanęła na Krakowskim Przedmieściu, druga z północno-zachodniej strony pałacu Biskupów Krakowskich, a trze­ cia w pobliżu klasztoru Dominikanów na Nowym Mieście, (zob. szkic). Sam generał artylerii koronnej zajął stanowi­ sko w Ogrodzie Gdańskim. Oczywiście Szwedzi zorientowali się już wkrótce, że główne natarcie Polaków będzie skierowane na Krakow­ skie Przedmieście; stąd „w Kazanowskiego pałacu (wów­ czas już Radziejowskiego” -przyp. M. N.) baterią urobili, a nasi w klasztorze mniszek francuskich, skąd ich ma­ cają”22. Grodzicki uporczywie kontynuował prace fortyfika­ cyjne, sypiąc szańce dla sprowadzonych dział. 3 czerwca Polacy otworzyli ogień z galerii rezydencji królewskiej na Krakowskim Przedmieściu (tj. pałacu Kazimierzowskiego) w kierunku pałacu Radziejowskiego. Zaniepokojone damy szwedzkie, córki oraz żony generałów i pułkowników, uda­ ły się nawet do Wittenberga z żądaniem poddania miasta „nie czekając extrema i fiiryjej polskiej”, ale feldmarszałek, „mówiąc, że jeszcze nie mamy niewoli, obiecując succurs”, odrzucił te propozycje. Dla dodania obecnym w Warszawie Szwedom otuchy, urządził 4 czerwca, tj. w dniu Zielonych Świątek, wycieczkę na stanowiska polskiej piechoty. Kie­ rowała się ona w stronę Arsenału. Szwedzi zakładali, iż Po­ lacy swoim zwyczajem po odprawieniu mszy popiją się i na stanowiskach nie będzie należytej straży. I rzeczywiście nie pomylili się. Znaczna część szlachty biesiadowała, a czeladź rozbiegła się po okolicy za furażem. Dwie kompanie jazdy i 200 piechurów płk. Forgella, nie napotykając większego 22

Zob. diariusz obozowy oblężenia stolicy pod datą 27 V 1656, AGAD AR dz. II, ks. XXI, s. 131-132.

oporu, wycięło śpiących w aproszach żołnierzy i opanowa­ ło jedną baterię. Zagwożdżono dwie armaty, a z pozostały­ mi rozpoczęto przemarsz do miejskiego przekopu. Dopiero energiczna akcja Grodzickiego doprowadziła do odebrania Szwedom przed Bramą Poboczną, znajdującą się u wylo­ tu ul. Wąski Dunaj na Zawalną (obecnie Podwale), zagar­ niętych dział. Obie strony poniosły znaczne straty; zwłoki zabitych Szwedów na prośbę Wittenberga wydano w dniu następnym. Wydarzenia te nauczyły Polaków większej ostrożności, gdyż nie dali się już więcej zaskoczyć w tak łatwy sposób załodze szwedzkiej. Sytuacja oblężonych była coraz trudniejsza. Zdawał sobie z tego sprawę Karol X Gustaw, który otrzymywał dokładne meldunki o sytuacji w stolicy. Działania w Wielkopolsce i na Pomorzu nie przyniosły Szwedom oczekiwa­ nych rezultatów. Pomimo przegranych pod Kłeckiem (7 V) i Kcynią (1 VI), oddziały polskie stale rosły w siłę na sku­ tek przyłączania się partii pospolitego ruszenia, elemen­ tu luźnego i mas chłopskich, do których dotarły zapew­ ne treści ślubowania lwowskiego Jana Kazimierza wraz z zapowiedzią, iż po zwycięstwie nad Szwedami polepszy dolę ludu. Pod Warszawą natomiast zaczęły gromadzić się coraz większe wojska regularne, np. siły Czarnieckiego przybyły 9 czerwca. Szwedzi, dla których najważniejszą wówczas sprawą było opanowanie Gdańska, a także zawarcie trwałego so­ juszu z elektorem, nie zamierzali jednak pozostawić zało­ gi Wittenberga bez pomocy. Już 6 czerwca spod Gdańska król szwedzki nakazał bratu, Adolfowi Janowi, wymarsz z Torunia pod Nowy Dwór Mazowiecki w celu uchwyce­ nia przepraw na Narwi i Wiśle. Następnego dnia Szwedzi pod komendą królewskiego brata i feldmarszałka Karola Gustawa Wrangla ruszyli ku przeprawom. Tegoż dnia Ka­ rol X Gustaw wysłał gen. Roberta Douglasa do Pułtuska,

aby wzmocnić jego załogę. Idąc prawym brzegiem Wisły przez Dobrzyń, Płock, Wyszogród i Czerwińsk, książę Adolf Jan 13 czerwca dotarł nad Narew i założył tu, na polach wsi Modlin, warowny obóz. Wkrótce, po oczysz­ czeniu północnego Mazowsza z luźnych grup powstań­ ców, do sił tych dołączyły oddziały Douglasa. Tymczasem pod Warszawą trwały gorączkowe przygo­ towania do szturmu. Już w nocy z 6 na 7 czerwca „nasi tak posunęli swe działa, że już do fosy się spuszczać zaczęli”. Natomiast w środę „po Świątkach (tj. 7 czerwca -przyp. M. N.), w ten dzień najpierw poczęli z dział bić tak potęż­ nie z obu stron, że się w Ujazdowie okna trzęsły”. Ta ka­ nonada trwała aż do północy ze środy na czwartek. Nad ranem „o wtórej z północy” Jan Kazimierz rzucił na mury blisko 10 tys. hałastry, czyli chłopów, ciurów obozowych i pachołków z chorągwi towarzyskich, chci­ wych łupów i zawsze gotowych do akcji. Na wielu odcin­ kach szturmujący odnieśli znaczące sukcesy, opanowując mury w kilku miejscach, szczególnie od strony Nowego Miasta, lecz wobec braku posiłków musieli się wycofać. Jedna z grup, złożona z ok. 200 ludzi, nie mogąc się wy­ cofać przez mury miejskie, schroniła się do jednego z ma­ gazynów szwedzkich „gdzieś na Krzywym Kole”, gdzie została wycięta. Zdobyli jednak Polacy pałac Biskupów Krakowskich na ul. Miodowej, „bardzo potrzebny i sposobny do strzelania z dział”. Szwedzi, wycofując się z niego, założyli miny, pozostawiając także duże ilości prochu, lecz do wybuchu nie doszło. Podczas walki na odsiecz walczącym Szwe­ dom nadeszły inne ich oddziały ze Starej Warszawy „ale im nie posłużyło, gdyż ich tak nasi wystrzelali, że się ledwo który do miasta wrócił”23. Wówczas to uległ zniszczeniu 23 Zob.

awizy od jmp. Suchodolskiego z 20 VI 1656, j. w.

pałac Radziejowskiego, gdyż w wyniku ciągłego ostrza­ łu z dział ustawionych w kościele Karmelitów poczynili w nim Polacy duże wyrwy. Podczas szturmu doszło do zatrważającego zdarzenia, które mogło zaważyć na jego wyniku i doprowadzić do znacznego osłabienia zapału ochotników szturmujących mury. Idąca za polską „hołotą”, jak określał szturmujących rezydent gdański Jerzy Barkmann, piechota zaciągu cudzo­ ziemskiego miała także prowadzić ogień muszkietowy i w ten sposób wspomagać „drapiących się na mury jednak kiedy nasi pod mury podstępować mieli, oni zdrajcy, gdy nasi już na mury weszli, ognia do nich potężnie dali, że ledwo się który na murze został”24. Mimo iż się później piechota ta poprawiła, Szwedzi z większą ochotą przystą­ pili do obrony murów miejskich. Czy był to przypadek, czy też zdrada „między niemiecką piechotą wojska naszego”, autor nie wiedział. Sądzić należy, iż incydent ten zaszedł z powodu wielkiego zamieszania, związanego z walką na murach, i błędnej decyzji jednego z dowódców kompanii. Ponowiony szturm w dzień niedzielny po Świątkach, tj. 11 czerwca, także nie przyniósł znaczących sukcesów. Bez użycia ciężkiej artylerii, po którą posłano do Zamościa, nie można było myśleć o zdobyciu stolicy wobec nieugię­ tej postawy obrońców. Czekając na ciężkie działa, 15 czerwca w dzień Bożego Ciała urządzono w obozie polskim wspaniałą uroczystość. Przy huku dział i śpiewie całego wojska biskup poznański Wojciech Tolibowski odprawił uroczystą mszę. Wojsko stało w polu, w dwóch szeregach, począwszy od Nowego Światu do Ujazdowa. Następnie Jan Kazimierz ponowił śluby lwowskie. Obiecał, iż uwolni lud od nadmiernych ciężarów feudalnych, a także wypędzi arian z Rzeczy24 Tamże.

pospolitej. Śluby te miały wzmocnić autorytet monarchy wobec poddanych. Dwór królewski musiał liczyć się z na­ strojami mas chłopskich zebranych pod Warszawą, które wobec braku piechoty regularnej mogły się przydać pod­ czas szturmu. Ludwika Maria w liście do swojej przyja­ ciółki, pani de Choisy, pisała, iż „gdy się ta hałastra nastrę­ czyła, Król JMść, który miał niewiele piechoty i rad był ją oszczędzać, przyjął chętnie tych ochotników”25. Oczywiście król i jego doradcy doskonale wiedzieli, że lud podniecony walką trudny jest do pokierowania i ła­ two nie podda się obozowej dyscyplinie. Obawiano się, że stolica po udanym szturmie może paść łupem wieloty­ sięcznych mas ludowych. Sam Jan Kazimierz, który miał w Warszawie dwa pałace, był zatrwożony perspektywą ograbienia miasta podczas szturmu. Stąd kilkakrotne pró­ by podjęcia rozmów z Wittenbergiem. Także patrycjat Starej Warszawy z trwogą myślał o opa­ nowaniu miasta przez zbrojne w kosy i spisy oddziały. Nie dziwi zatem opinia Pruszowskiego, gdy pisał: „goło­ ta alias ciurowie i luźni ludzie, którzy nie tak byli chciwi chwały i sławy, jako łakomi zdobyczy, ostrząc zęby nie tak na Szwedy, jako na ubóstwo i substancyje miejskie, odpowiadając nie żywić ani jednej duszy”26. Wbrew zdaniu Rudawskiego, iż „pierwszy raz tedy ze­ chciała Polska zaradzić uciskowi poddanych, pierwszy raz przyznała się do grzechu ściągającego gniew Boży, pierw­ szy raz litować się poczęła nad nędzarzami, na których od wieków spoczywało pognębienie”27, nie zamierzano oczy­ wiście obalać podstaw ustroju feudalnego, lecz ograniczyć 25

A . P r z e ź d z i e c k i (wyd.), Zdobycie Warszawy przez Szwe­ dów r. 1656 opisane w listach królowej polskiej Maryi Ludwiki, zacho­ wanych w rękopiśmie, „Biblioteka Warszawska”, t. III, 1851, s. 202. 26 W e g n e r , op.cit., s . 9 0 . 2 7 R u d a w s k i , op.cit., t . I I , s . 9 9 .

najbardziej rażące ciężary. Sam najazd szwedzki próbowa­ no przedstawić jako karę za nadmierny ucisk chłopstwa, ale przede wszystkim za stosowaną w praktyce tolerancję, także wobec arian. Stąd usiłowania zmierzające do nada­ nia wojnie polsko-szwedzkiej charakteru wojny religijnej. Aspekty społeczne ślubowania we Lwowie i pod Warsza­ wą szybko uległy zapomnieniu, natomiast punkt dotyczą­ cy wypędzenia arian z Rzeczypospolitej został zrealizo­ wany w 1658 r. Dwór królewski obawiał się wybuchu powstania antyfeudalnego, skierowanego przeciwko szlachcie. Uni­ wersały Karola X Gustawa z 11 i 18 maja, skierowane do wszystkich stanów, wprost namawiały chłopów do wystą­ pień przeciwko wiarołomnej szlachcie, obiecując w zamian wolność osobistą, ziemię, a także dobra po pojmanych. Edykt z 18 maja nawoływał: „Postanawiamy, iż ktokolwiek ze szlachty trwającego w buncie przeciwko Nam szlachci­ ca ujmie, zabije i żywego, czy też głowę Nam przedstawi, będzie mu się należeć, na prawie dziedzicznem, połowa dóbr dziedzicznych czy też ziemskich ujętego czy zabite­ go, w której posiadaniu zatwierdzić go przyrzekamy”. Na­ tomiast „gdy kmieć, chłop lub mieszczanin czy wieśniak, uporczywie w buncie trwającego szlachcica jakiego czy też głowę jego nam przedstawi, nie tylko nadajemy mu i dzie­ ciom jego wolność osobistą i rolę przezeń uprawianą na wieczystość, lecz jeszcze damy mu, w ciągu lat sześciu, pobierać i używać rocznych intrat z dóbr dziedzicznych i ujętego czy zabitego pana jego, czy szlachcica”28. Niewielu jednak skorzystało z uniwersału króla szwedz­ kiego, a obecność wielotysięcznych mas pod Warszawą świadczyła, że lud opowiedział się za prawowitym mo­ narchą. 28 Tamże, s. 95.

W połowie czerwca do obozu polskiego dotarła wia­ domość, iż książę Adolf Jan, którego oddziały rozłożyły się pod Modlinem, zamierza przekroczyć Narew i przyjść oblężonej załodze szwedzkiej z odsieczą. Spostrzeżono również, iż na rozkaz Wittenberga Szwedzi przygotowują statki do spławu, ładując je po brzegi zagrabionymi łupa­ mi. W celu sprawdzenia uzyskanych wiadomości Jan Ka­ zimierz wysłał pod Nowy Dwór Stefana Czarnieckiego wraz z częścią sił litewskich. Za blokowanie zgrupowania modlińskiego odpowiadał wraz z kasztelanem kijowskim także Paweł Sapieha. Podjazdy wysłane w kierunku obo­ zowisk przeciwnika potwierdziły, iż siły królewskiego brata są nieliczne i nie zagrażają armii polsko-litewskiej oblegającej stolicę. Dlatego Czarniecki ponownie przepra­ wił się na lewy brzeg Wisły i ruszył pod Warszawę, gdzie stanął 23 czerwca. Strona polska przystąpiła w tym czasie do budowy dru­ giego mostu na Wiśle, poniżej miasta, aby uchronić siły litewskie na prawym brzegu rzeki przed nagłym atakiem przeciwnika. Natomiast sam monarcha, chcąc zlustrować siły Adolfa Jana, zamierzał osobiście udać się na rekone­ sans pod Zakroczym. Tymczasem do obozu polskiego nadszedł list od zdraj­ cy, Hieronima Radziejowskiego, skierowany do jego daw­ nego przyjaciela, podkomorzego koronnego Gotharda Wilhelma Butlera. Ekspodkanclerzy prosił go o zoriento­ wanie się, czy Jan Kazimierz wyrazi zgodę na wypuszcze­ nie z oblężonej Warszawy dam szwedzkich, jeśli otrzyma oficjalną prośbę Adolfa Jana. W razie odmowy Radzie­ jowski groził, iż Szwedzi nie tylko pozostaną głusi na wszelkie propozycje kapitulacyjne, ale pobudzi to ich do jeszcze większego oporu i zawziętości. Wskazywał także na możliwość rychłej odsieczy dla oblężonej załogi szwedzkiej.

Podkomorzy koronny za radą Jana Kazimierza odpisał 23 czerwca ekspodkanclerzemu, stanowczo odżegnując się od wszelkiej pomocy w tej sprawie. Jednocześnie nie bez złośliwo­ ści stwierdzał, iż„inter arma do nieprzyjacielskich łożnic amores wprowadzać” nie chce, mając na myśli przede wszystkim gen. Douglasa, zaniepokojonego o los żony pozostawionej w oblę­ żonej Warszawie”29. W obozie polskim po otrzymaniu informacji, jak się okazało fałszywej, że przybyłe na pomoc Adolfowi Ja­ nowi siły pod komendą Douglasa rozpoczęły przeprawę przez Narew, postanowiono w nocy z 16 na 17 czerwca skierować dywizję marszałka koronnego Lubomirskiego na prawy brzeg Wisły w celu wzmocnienia sił litewskich, blokujących zgrupowanie szwedzkie pod Pomiechowem. Jak dodawał Des Noyers, sekretarz królowej Ludwiki Ma­ rii: „Wszyscy Polacy okazują wielką radość z przybycia przeciwnika i mają wielką ochotę stoczyć z nim walną bi­ twę”30. Oczywiście Szwedzi, nie mając wystarczających sił, ograniczyli się do umocnienia swoich dwóch obozów. Większy, księcia Adolfa Jana, założony był na polach wsi Modlin, natomiast mniejszy, przybyłego później gen. Do­ uglasa, 4 kilometry dalej, u przeprawy przez Wkrę pod Pomiechowem. Oba te obozy, z wykonanymi szańcami przedmostowymi za Wisłą w Kazuniu i za Narwią na tzw. Kępie Szwedzkiej, zapewniały panowanie nad bardzo ważnym szlakiem komunikacyjnym. Obaj dowódcy mo­ gli przygotowywać odsiecz dla Warszawy, będąc pewni, iż Polacy nie podejmą ryzyka natychmiastowego uderzenia na ich zgrupowanie. W ostateczności, wobec przeważaj ą29

H. Radziejowski do podkomorzego koronnego Gotharda Wilhel­ ma Butlera z 21 VI 1656 r. z obozu pod Nowym Dworem i respons na list tegoż z 23 VI tr., B. Czart., rkps 149, nr 60, 64, f. 201-v, 221-v. 3 0 D e s N o y e r s , Lettres..., 2 VI 1656, s. 191.

cych sił, mogli zniszczyć mosty i wycofać się następnie na Płock i Czerwińsk. Nie bez znaczenia było i to, że oba obozy szachowa­ ły siły polskie oblegające Warszawę. Szwedzi mogli pro­ wadzić działania w kierunku stolicy prawym lub lewym brzegiem Wisły w zależności od tego, czy przeprawią swe oddziały przez Wisłę, czy przez Narew. Słabość sił własnych, które dowódcy zgrupowania pod Nowym Dworem oceniali na ok. 6 tys., a także przesadzo­ ne wieści o siłach polskich, szacowanych na ponad 100 tys. ludzi wraz z pospolitym ruszeniem, spowodowały, iż Szwedzi pozostali w oszańcowanych obozach. Zdając so­ bie sprawę z krytycznego położenia załogi warszawskiej, czekali na rozkazy Karola X Gustawa. Ograniczyli się jedynie do wysyłania podjazdów w celu zdobycia paszy dla koni i żywności, a także do budowy mostów na Wiśle i Narwi. Tymczasem sytuacja w oblężonym mieście była coraz trudniejsza. Brakowało żywności, a choroby i coraz częst­ sze dezercje osłabiały morale żołnierzy Wittenberga. Jak pisał Des Noyers, „codziennie ucieka po kilkunastu żoł­ nierzy z Warszawy, którzy powiadają, że Szwedzi już ko­ nie swe jedzą”31. Większość przekazów upatruje w dezer­ terach piechurów spod dawnego regimentu Radziwiłła, do których nieufnie odnosili się sami Szwedzi. Wśród ucie­ kinierów mieli znajdować się także dawni podkomendni Jana Kazimierza z jego gwardii pieszej pod dowództwem Fromholda von Ludingshausen Wolfa, którzy zostali za­ garnięci przez Szwedów w listopadzie 1655 r. Wielu z nich, wykorzystując przeprawę kilku skwadronów przez Narew 15 czerwca w celu obsadzenia przyczółka przedmostowego na brzegu praskim, ruszyło do polskiego obozu. 31 Tamże.

Wydarzenia pod Warszawą nie ograniczały się jedynie do prowadzenia działań oblężniczych. Jan Kazimierz i se­ natorowie właśnie pod murami stolicy prowadzili ożywio­ ne rozmowy dyplomatyczne z posłami państw obcych; król wysyłał także poselstwa do mocarstw ościennych. Stale trwały narady. Niejednokrotnie opinie króla i otaczających go senatorów były rozbieżne. Wielu dygnitarzy na czele z kanclerzem koronnym Stefanem Korycińskim uskarżało się, iż król ma odrębny pogląd na prowadzenie wojny i, co szczególnie drażniło możnych, przedkłada nade wszystko rady własnych dworaków32. Poczynania strony polskiej były obserwowane nie tyl­ ko przez dyplomację francuską na czele z Antonim de Lumbresem, ale i cesarską, z obecnym w obozie polskim Fragsteinem. Pod murami Warszawy przyjmował Jan Ka­ zimierz posła cara Aleksego Michajłowicza wraz z cztere­ ma przedstawicielami wojska zaporoskiego przysłanymi przez Chmielnickiego. Do obozu polskiego dotarł rów­ nież poseł chana krymskiego, Mechmeda IV, Mechmed Ali murza wraz z tłumaczem Romaszkiewiczem, znanym ze swych częstych misji do Bachczyserąju. Zostali oni wysłani nie tylko do polskiego monarchy z obietnicą ry­ chłych posiłków, ale także do elektora brandenburskiego. Mechmed IV już w jarłyku z marca 1656 r. przestrzegał Fryderyka Wilhelma przed aliansem ze Szwedami. O wie­ le groźniejszy w tonie był jarłyk wieziony obecnie przez Mechmeda Ali murzę. Poseł chański został przyjęty przez elektora, lecz zbyto go oświadczeniem, iż mimo prowa­ dzonych rokowań z Karolem X Gustawem Prusacy nie udzielą mu posiłków do wojny z Rzecząpospolitą. Kurfurst 32

Zob. Zdanie JMP. kanclerza wielkiego koronnego około Rzeczy­ pospolitej in octobri 1656 czy pokój z Moskwą stanowić i ligę przeciw­ ko Szwedom zawiązać, w: J.K. P l e b a ń s k i , Jan Kazimierz Waza, Maria Ludwika Gonzaga, Warszawa 1862, nr 4, s. 312-330.

nie wierzył, by Tatarzy mogli już wkrótce pojawić się nad Wisłą. W sytuacji, gdy rozmowy ze Szwedami wchodziły w decydującą fazę, nie zaprzątano sobie głowy groźbami chana. Niebawem czambuły tatarskie mocno miały dać się we znaki ludności Prus Książęcych”33. W czerwcu powrócił również wysłannik Jana Kazi­ mierza do Moskwy - Piotr Galiński, marszałek orszański. Prowadził on, począwszy od kwietnia, negocjacje o za­ wieszenie działań wojennych na Litwie. Zgodnie z poro­ zumieniem osiągniętym z bojarami: Bogdanem Chitrym i Ałmazem Iwanowem, na przełomie lipca i sierpnia miały się odbyć w Wilnie rozmowy polsko-rosyjskie. Do roz­ mów z Moskwą strona polska przykładała duże znacze­ nie, gdyż zawieszenie działań wojennych na wschodzie umożliwiało skoncentrowanie wszystkich sił do walki ze Szwedami. Dlatego Jan Kazimierz już w końcu czerwca kompletował wielkie poselstwo polskie do Wilna na roz­ mowy z Rosjanami. Des Noyers w liście z 27 czerwca z Głogówka donosił, iż „poseł moskiewski podczas audiencji, którą miał u kró­ la, nalegał o wysłanie komisarzy do układania pokoju”, w wyniku czego „wojewoda płocki (Jan Kazimierz Krasiń­ ski) i dwaj referendarze litewscy (Jan Dowgiałło Zawisza, biskup nominat wileński, i Cyprian Paweł Brzostowski) już się tam udali, to jest do Wilna”34. Była to błędna informacja, gdyż poselstwa jeszcze nie skompletowano, a instrukcję dlań przygotowano w kan­ celarii królewskiej dopiero 7 lipca, tj. tuż po zajęciu War­ szawy przez siły polskie. 33

J.G. D r o y s e n , Die Schlacht von Warschau 1656, w: „Abhand­ lungen der philologisch-historischen Classe der Königlich-Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften”, t. IV, z. IV, Leipzig 1863, s. 141; por. K u b a l a , op.cit., s.302. 3 4 D e s N o y e r s , Lettres..., 27 VI 1656 r. z Głogówka, s. 193.

Złożona sytuacja międzynarodowa zaprzątała głowy polskiego monarchy i jego otoczenia. Wciąż oczekiwano na posiłki tatarskie, które znajdowały się w drodze pod komendą Subchan Ghazi agi. Wysłanie posiłków dla Po­ laków spowodowane było przeświadczeniem, że osamot­ niona Rzeczpospolita zawrze sojusz z Moskwą, czego mocno obawiał się chanat krymski. Dlatego wieści o na­ wiązaniu rokowań polsko-rosyjskich przyśpieszyły decy­ zję wezyra Sefer Ghazi agi, który wysłał natychmiast pod Warszawę posiłki tatarskie. Trudności dyplomacji polskiej wiosną 1656 r. związane były z kontrakcją Karola X Gustawa. Po nieudanej kam­ panii zimowo-wiosennej szwedzki monarcha zrozumiał, iż siłami samej Szwecji nie opanuje całej Rzeczypospo­ litej. Dyplomacja szwedzka zaczęła gorączkowo szukać sprzymierzeńców. Pod uwagę brani byli, oprócz elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, Jerzy II Rakoczy, książę Siedmiogrodu, zawiedziony w staraniach o koronę polską, i Bohdan Chmielnicki. Trudności w rokowaniach z Holandią i Danią, które w obronie wolności żeglugi na Bałtyku wystąpiły aktywnie po stronie blokowanego przez Szwedów Gdańska, a także rozpoczęcie 17 maja przez Ro­ sjan działań wojennych przeciwko Karolowi w Inflantach i Karelii, znacznie poprawiły sytuację Rzeczypospolitej. Szwedzki monarcha jak mógł przeszkadzał Polakom, aby nie dopuścić do dalszego wzmocnienia przeciwnika i utworzenia koalicji anty szwedzkiej. Tym należy tłuma­ czyć m.in. niepowodzenia polskich poselstw rokujących w kwietniu i maju 1656 r. z Kozakami. Podobnie sytuacja przedstawiała się w rozmowach z elektorem. Wkrótce po przybyciu pod Warszawę łowcze­ go koronnego Teodora Maydla wysłał go Jan Kazimierz do Fryderyka Wilhelma, domagając się porzucenia Szwe­ dów w zamian za pewne ulgi w wykonywaniu powinności

lennych z Prus Książęcych i obietnicę dziedziczenia tronu polskiego. 17 czerwca doszło w Bałdze do spotkania łow­ czego koronnego z elektorem, który jednak zdecydował się już na sojusz ze Szwedami. Powstanie tak silnego zgrupo­ wania sił polskich pod Warszawą było na rękę kurfiirstowi, gdyż cena jego pomocy dla Karola X Gustawa zwiększała się. Poseł polski został wysłany do Królewca, aby nie asy­ stował w Malborku przy bezpośrednich rozmowach po­ między królem szwedzkim a elektorem. Jak pisał Fryderyk Wilhelm do Waldecka: „Teraz Szwedzi będą mieli wkrótce takie siły przeciw sobie, którym sami nie podołają i będą bardziej skłonni do przyjęcia naszych warunków (suwe­ renność w Prusach -przyp. M. N.). Nie zważaj, gdy będą udawać, że im na związku z nami mało zależy; wiemy do­ brze, że im bardzo na tem zależy. Teraz jest sposobność, jaka nam się już później nigdy nie nadarzy”35. Konieczność wzmocnienia własnych sił przed wymar­ szem pod Warszawę spowodowała, iż Karol musiał pójść na duże ustępstwa. Na mocy traktatu malborskiego elektor nie otrzymał wprawdzie suwerenności w Prusach Książęcych (zamieniał tylko lennika, poddając się królowi szwedz­ kiemu), ale uzyskał aż cztery województwa wielkopolskie (poznańskie, kaliskie, łęczyckie i sieradzkie) wraz z zie­ mią wieluńską, które obsadziły załogi brandenburskie. Dla Rzeczypospolitej był to cios, gdyż sądzono, że osamotnieni Szwedzi będą skłonni do rozmów z Janem Kazimierzem na temat losu Prus. Przystąpienie Fryderyka Wilhelma wła­ śnie w tym momencie do aliansu z Karolem X Gustawem znacznie przedłużało wojnę, komplikując i tak mocno po­ wikłane stosunki dyplomatyczne w tej części Europy. 35

Fryderyk Wilhelm do Waldecka z Bałgi 22 VI 1656 r., w: Urkun­

den und Acktenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg, t. VII, Berlin 1877, s. 616; por. K u b a 1 a, op.cit.,

8.334.

Zgodnie z układem brandenburska armia połowa pod wodzą kurfursta miała wziąć udział w nowej kampanii króla szwedzkiego, mającej na celu przyjście z odsieczą oblężonej załodze w Warszawie. Tymczasem Jan Kazimierz, który od 30 maja przeby­ wał pod murami stolicy, zniecierpliwiony przedłużaniem się oblężenia, ponownie 26 czerwca wezwał Wittenberga do kapitulacji. W polskim obozie po rekonesansie Czar­ nieckiego i Litwinów zdawano sobie sprawę, iż Szwedzi nie mogą liczyć na szybką odsiecz. Także wieści o trud­ nej sytuacji załogi i przygotowaniach do opuszczenia ob­ lężonego miasta drogą wodną, które otrzymał monarcha od przekradających się do polskiego obozu mieszczan ze Starej Warszawy, napawały otoczenie królewskie optymi­ zmem. Nadal czekano na ciężkie działa z Zamościa i pie­ chotę podczaszego koronnego, która była już w drodze. Bez względu na odpowiedź, król był zdecydowany na podjęcie energiczniejszych działań. Zgodnie z przewidywaniami feldmarszałek odmó­ wił poddania Warszawy, stwierdzając, że istnieje jeszcze „bliska nadzieja posiłków”, a obrona miasta jest nadal możliwa. Oxenstiema w liście do kanclerza koronnego Korycińskiego uznał za zbyteczne podawać powody od­ rzucenia polskiego ultimatum, gdyż na nie Wittenberg „obszerniej w liście swoim odpowiedział”36. Aby zyskać na czasie, Szwedzi prosili jedynie o zgodę Jana Kazimie­ rza na wysłanie posła do króla szwedzkiego z przedsta­ wieniem położenia miasta i zapytaniem o wolę monarchy co do kapitulacji. Gdy 27 czerwca przybyły długo oczekiwane działa z Zamościa i Lwowa wraz z 27 wozami amunicji, a tak­ że piechota, rozpoczęto przygotowania do generalnego 36 W e g n e r ,

op.cit., s. 88-89.

szturmu. Chcąc oszczędzić doborowe oddziały piechoty zaciągu cudzoziemskiego, Jan Kazimierz zdecydował się ponownie skorzystać z usług sił ochotniczych, w skład których wchodzili chłopi, plebs miejski i czeladź wielu chorągwi powiatowych i komputowych. Źródła mówią o 15 tys. ochotników, lecz ich liczbę należy nieco zredu­ kować. Natychmiast przystąpiono do ustawiania przybyłych dział na wprost Bramy Nowomiejskiej, innych naprzeciw wału miejskiego i pałacu Radziejowskiego. W dalszym ciągu prowadzono roboty minerskie, gdyż „kilka min było bliskich ukończenia, które teraz założono cokolwiek wy­ żej, aby nie trafiły na wodę”37. Kiedy obie baterie zostały ustawione, na znak dany przez generała artylerii Grodzickiego rozpoczął się ostrzał miasta, a następnie na mury ruszyły masy zbrojne w kosy i piki, wspomagane przez piechotę Grotthauza. Główny atak przypuszczono na Bramę Nowomiejską, której bronił komendant Adam Weher (Weyher), lecz mimo poświę­ cenia szturmujących nie powiódł się. Jeden z oddziałów, który uderzył na magazyny zbożowe, został ponoć wycię­ ty przez Szwedów do nogi. Trudno oszacować rozmiary strat, ale niepowodzenie to nie wpłynęło na osłabienie ducha walki atakującej czeladzi, którą z trudem udało się sprowadzić do obozu. Ciężkie walki toczyły się także koło kościoła św. Du­ cha, gdzie według Wespazjana Kochowskiego „Litwini odważnie wdzierali się na wały i forsowali rowy; z ich pie­ chotą zmieszana była młodzież spod szlacheckich chorą­ gwi, a także gromada obozowej hałastry, nie tyle liczna, co nieświadoma niebezpieczeństwa. Ludzie ci, podciąwszy rzędy ostrokołów, wtargnęli na zewnętrzne obwarowania, 37DesNoyers,

Lettres..., 3 VII 1656 r. z Częstochowy, s. 197.

przy czym znaleźli się tacy, co na szczycie wału, strąciw­ szy z niego obrońców, zatknęli litewskie sztandary. Z obu stron polało się sporo krwi, ale więcej poległo naszych, ponieważ kule trafiały ich w niezakryte piersi, zwłaszcza koło kolumny Zygmunta, gdzie sądzili, że zawalony mur wypełnił wydrążenie wału, tymczasem zaś wpadli, na łeb, na szyję, na samo jego dno, a gdy się usiłowali wydrapać z rowu, nieprzyjacielskie posiłki strącały ich z jego urwi­ stej krawędzi”38. Jak dodaje nasz pamiętnikarz, nie osłabiło to zapału atakujących i Wittenberg zorientował się, że sytuacja jest poważna. W dniu następnym ponownie wystąpił z prośbą do polskiego monarchy, aby mógł porozumieć się z Ka­ rolem X Gustawem. Oczywiście prośby tej nie uwzględ­ niono, domagając się natychmiastowej kapitulacji. Łudząc się nadzieją odsieczy, feldmarszałek w liście z 28 czerwca jeszcze raz odrzucił żądanie poddania miasta. Nie zaprze­ stano zatem ostrzeliwać stolicy, kierując silny ogień arty­ leryjski na pałac Radziejowskiego, zachodni wał miejski i Bramę Nowomiejską. Z chwilą gdy dokonano wyłomu w pałacu ekspodkanclerzego, dowództwo polskie ogłosiło na 29 czerwca ko­ lejny szturm, ponownie dopuszczając do walki chłopów i obozową hołotę. Już od rana na wyznaczonych stanowi­ skach zaczęły gromadzić się oddziały nieregularne, które oddano pod komendę towarzyszy jazdy pancernej. Gro­ madzono broń, drabiny, bosaki i inne przybory koniecz­ ne do szturmu, nie przerywając ostrzału miasta. Zaciężna piechota i dragonia miały początkowo stać w odwodzie i pilnować składu broni. Pół godziny po północy kilkanaście tysięcy ciurów, chłopów i czeladzi spod różnych chorągwi ruszyło na 38Kochowski,

op.cit., s. 183-184.

mury, korzystając z faktu, iż największe polskie działo, zwane Smokiem, wybiło węgieł pałacu Radziejowskiego. Pomimo odparcia atakujących przy Bramie Nowomiejskiej przypuszczono szturm na pałac Radziejowskiego. Uciekający Szwedzi schronili się do klasztoru Bernardy­ nów. Szturmującym przewodził towarzysz chorągwi pan­ cernej kasztelana halickiego Aleksandra Cetnera - Andrzej Zalski”39. Nadal, mimo wycofania się Szwedów do klasztoru i kościoła mniszek, bronili się oni zawzięcie przy Bramie Nowomiejskiej, gdzie nacierała zaciężna piechota pod ko­ mendą Grotthauza. Dopiero gdy zdobyto szańce przy ko­ ściele św. Ducha i wycięto drewnianą palisadę otaczającą kościół, Szwedzi zaczęli się wycofywać. Gdyby Polacy nie rzucili się na rabunek, jak podkreślał Des Noyers, stra­ ty przeciwnika byłyby smacznie większe. Krótka chwila zwłoki dała czas szwedzkiemu dowództwu na zorganizo­ wanie obrony przy Bramie Pobocznej, gdzie mimo kilka­ krotnych ataków odparto szturmujących. Pogarszająca się sytuacja mocno zdenerwowała Wit­ tenberga, który miał przybyć do pałacu Radziejowskiego o kulach. Widząc, iż nie utrzyma pałacu, „z przestrachu rzucił podpory i zaczął biegać jak gdyby zdrów i młody; od tego czasu już dobrze chodzi”, jak pisała królowa Lu­ dwika Maria do swej przyjaciółki pani Choisy40. Jedno­ cześnie schorzały feldmarszałek długo nie mógł uwierzyć, iż jego doborowe oddziały pod dowództwem Weyhera, Forgella czy Hammarskjólda zostały wyparte ze stano­ wisk nie przez regularną piechotę polską, ale przez masy ludowe. „To go najbardziej boli, że ciury zwyciężyli”. 39

Volumina Legum, wyd. J. O h r y z k o , t. IV, Petersburg 1859,

s. 266. 40

Ludwika Maria do P. de Choisy z Głogówka 27 VI 1656 r., w : P r z e ź d z i e c k i , op.cit., s.202.

Mimo dalszych wyłomów w murach miejskich, szturm przerwano z uwagi na późną porę. Tylko obawa przed podłożonymi przez Szwedów minami skłoniła oddziały ochotnicze do zaprzestania walki, gdyż dowódcy nie byli już w stanie zaprowadzić dyscypliny w podległych im od­ działach. Świadkowie tych wydarzeń z uznaniem wyraża­ ją się o biorących udział w szturmie ochotnikach. Wespazjan Kochowski, opisując atak na dawny pałac marszałka nadwornego koronnego, stwierdzał: „Kiedy dano znak do ataku, najpierw żołnierze, a następnie czeladź obozowa (którą nazywać ciurami albo hałastrą byłoby krzywdzące) ruszająnaprzód, podsuwająsię pod obwarowania (nagroda czekała na tych, co się dzielnie spiszą) i lekceważąc sobie niebezpieczeństwo, od razu forsują wysunięte umocnienia przed pałacem Kazanowskiego”41. Pełen podżiwu dla postawy „ciurów, woźnic i inszej drobniejszej czeladzi” był także uczestnik walk pod War­ szawą - towarzysz znaku pancernego Mikołaj Jemiołowski”42. Objaśnienia do mapy „Walki o odzyskanie Warszawy” 1. Zamek 2. Kolumna Zygmunta III Wazy 3. Klasztory: Bernardynów i Bernardynek 4. Pałac Adama Kazanowskiego (n. H. Radziejowskiego) 5. Kościół i klasztor Karmelitów Bosych 6. Kościół Wizytek 7. Pałac Kazimierzowski 8. Pałac Jerzego Ossolińskiego 9. Pałac Biskupów Krakowskich 10. Kościół i klasztor Dominikanów 11. Kościół św. Ducha 12. Kościół Najświętszej Marii Panny 41 K o c h o w s k i , op.cit.,

s. 179. 4 2 J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 100.

Wobec zdobycia kilku kluczowych obiektów, na czele z pałacem Radziejowskiego, sytuacja załogi szwedzkiej jeszcze bardziej się pogorszyła. Pod wpływem nalegań

dam, Oxenstiemy i oficerów Wittenberg zgodził się roz­ począć rokowania z polskim monarchą o poddanie miasta. 30 czerwca o godz. 9 wysłał feldmarszałek do Jana Ka­ zimierza trębacza z pismem, w którym prosił o zawie­ szenie broni „na dwie godziny w celu rozpoczęcia ukła­ dów; pozwolono na nie - nie tak dla ocalenia niewinnych mieszczan przed rabunkiem, jak dla uniknięcia ognia, od którego miasto mogłoby spłonąć”43. Feldmarszałek zobowiązał się do wysłania komisarzy na rozmowy z kanclerzem koronnym Korycińskim. Wkrótce przybyli dwaj przedstawiciele: Wawrzyniec Canthersten i płk Jerzy Forgell. Pertraktacje odbywały się w pałacu zmarłego kanclerza Jerzego Ossolińskiego. Ze strony pol­ skiej towarzyszyli Korycińskiemu znani dygnitarze polscy i litewscy: podkanclerzy koronny Andrzej Trzebicki, mar­ szałek koronny Jerzy Lubomirski, wojewoda poznański Jan Leszczyński, hetman polny litewski Wincenty Gosiewski i Mikołaj Opaliński. Uzyskawszy kilkugodzinne zawiesze­ nie broni, Szwedzi liczyli na dalsze przedłużanie rozmów, stawiając mocno wygórowane warunki. W myśl zaleceń Wittenberga chodziło im raczej o zwłokę, spodziewając się rychłej odsieczy Adolfa Jana. Komisarze szwedzcy żądali, oprócz dwóch tygodni czasu do namysłu, spełnienia szere­ gu innych postulatów. W ostateczności zgadzali się ustą­ pić z miasta, lecz z „bagażami, bronią i z 6-cią działami”. Oczywiście strona polska nie mogła przyjąć takich wa­ runków, stojąc na stanowisku bezwarunkowej kapitulacji. Rokowania nie posuwały się naprzód, mimo że obaj wy­ słannicy aż trzykrotnie przyjeżdżali do Jana Kazimierza, gdyż „ciągle obstawali przy tym, aby im wolno było zabrać bagaże, pieniądze i skarby Bogusława Radziwiłła”44. 43 Des

N o y e r s , Lettres..., 3 VII 1656 r. z Częstochowy, s. 198. 44 Zob: awizy spod Warszawy z 5 VII 1656, AGAD AR, dz. II, ks. XXI, s. 170.

Wobec przedłużenia się rokowań do późnej nocy, król zatrzymał obu parlamentariuszy, bojąc się, aby ich w dro­ dze powrotnej jakiś przykry wypadek nie spotkał. Było to konieczne wobec postawy ochotników przeciwnych wszelkim rokowaniom z załogą. Od wczesnych godzin rannych gromadzili się na stanowiskach ogniowych i go­ towali do szturmu. Także wojsko, obawiając się, iż dwór pozwoli Szwedom na wywiezienie bezcennych bagaży ze stolicy, było przeciwne przedłużaniu rozmów z Wittenber­ giem. Nawet w nocy z 30 czerwca na 1 lipca ochotnicy nie opuszczali szańców, dając do zrozumienia polskiemu do­ wództwu, iż są gotowi atakować w każdym momencie. iym należy tłumaczyć, że Jan Kazimierz „fortiter sta­ nął” i nie tylko nie ustąpił wobec propozycji szwedzkich, ale nakazał komisarzom wystosowanie listu do feld­ marszałka; aby dał ostateczną odpowiedź w odniesieniu do poddania miasta 1 lipca, najpóźniej do godz. 7 rano. Polacy zgodzili się jedynie na to, aby Szwedzi zabrali podręczny bagaż i własne pieniądze. Rankiem Canthersten i Forgell zabrali spisane warunki kapitulacji, które Wittenberg winien podpisać w ciągu pół godziny. W prze­ ciwnym wypadku Polacy mieli przystąpić do ostatecznego szturmu. Po upływie ustalonego czasu, gdy nikt z załogi nie przy­ był do polskiego obozu, Jan Kazimierz nakazał Grodzic­ kiemu rozpoczęcie ostrzału miasta i ogłosił atak na mury. Znakiem do ataku oddziałów ochotniczych i piechoty był wystrzał z dwóch armat. Z chwilą gdy pospólstwo rzuciło się w kierunku Bramy Nowomiejskiej, los załogi był już przesądzony. Na Zamku musiało wówczas panować duże zamieszanie, gdyż feldmarszałek nie zamierzał kapitulo­ wać na przedstawionych mu warunkach. Jak pisał Joachim Jerlicz w swym pamiętniku: „Tak był twardego serca Wit­ tenberg, który sam chciał sobie zadać śmierć aniżeli się

poddać dobrowolnie”45. Lament dam szwedzkich na czele z generałową Douglasową i namowy całego otoczenia spo­ wodowały jednak, iż zdecydował się poddać Warszawę. O dalszym oporze nie można było myśleć, gdyż żąd­ ne łupów oddziały, złożone z chłopów, czeladzi i elemen­ tu luźnego, z wielką gwałtownością atakowały ostatnie obiekty znajdujące się w rękach Szwedów. Wspomagały je siły regularne: piechota pod komendą Grotthauza, regi­ ment gwardii pieszej Butlera i Grodzickiego. Po zdobyciu klasztoru Mniszek ruszono w kierunku Bramy Krakow­ skiej, gdzie przy kolumnie Zygmunta III doszło do za­ żartego boju z wycofującymi się Szwedami. Przedostają­ cy się przez wyłomy w Bramie Nowomiejskiej ochotnicy toczyli ciężkie walki z piechotą Adama Weyhera. Część Szwedów, nie widząc sensu dalszej walki, złożyła broń, ratując w ten sposób życie. Wówczas dopiero, rezygnując z dalszej walki, Witten­ berg miał krzyknąć z okna zamkowego do trębacza, iż przystaje na wszystkie przedstawione mu warunki kapitu­ lacji. Natychmiast wysłano do pałacu Ossolińskich komi­ sarzy Adama Weyhera i Jerzego Forgella w celu podpisa­ nia aktu poddania miasta. Ze strony polskiej uczestniczyli w rozmowach obaj pieczętarze koronni wraz z wojewodą poznańskim. Wraz z przyjazdem szwedzkich komisarzy, wbrew zda­ niu części otoczenia, król nakazał przerwanie działań wo­ jennych. Zaniechano prowadzenia ostrzału artyleryjskiego. Król sądził, iż przeciąganie walki może doprowadzić do zguby nie tylko załogę szwedzką, ale i mieszkańców stolicy. Także znaczna część miasta mogłaby ulec zniszczeniu. Tak komentował decyzję monarchy Kochowski: ,Albowiem coż będzie w mieście bezpieczne i co zdoła ocaleć, gdy raz 45 Cyt.

za: We g n e r, op.cit., s. 93.

pozwoli się na wszystko mieczowi? Szwedzi zginą razem z mieszczanami, wrogowie wraz z niewinnymi; poświęco­ ne Bogu osoby i świeccy mieszkańcy, słaba płeć i nieświa­ dome nieszczęścia dzieci bez różnicy zostaną przyprawieni o zgubę. Ta sama wściekłość wtargnie do miejsc świętych, przed chciwymi łupu rękami nie uchronią się bogactwa ko­ ściołów, skarbce publiczne ani prywatne majętności, a przy tym zwycięzcy, srożąc się, sami poniosą znaczne straty, gdyż Szwedzi, mężnie spojrzawszy w oczy przeznaczeniu, drogo będą oddawać swoje życie”46. Powstrzymać atakujące oddziały było niezmiernie trud­ no. Hetmana polnego litewskiego Gosiewskiego strąco­ no z konia, a hetman polny koronny Stanisław Lanckoroński, „gdy zaciął kilku ochotników nahajką, ledwo nie został św. Szczepanem”, gdyż „gęsto kamienie i obuchy za nim leciały, że ledwie uniósł życie”47. Także pod Ste­ fanem Czarnieckim zabito konia. Tak nagłe wystąpienie oddziałów ochotniczych przeciwko własnym dowódcom należy tłumaczyć nieprzemyślanym oddaniem kilku salw przez zaciężne oddziały piechoty i dragonii królewskiej do atakującej „hołoty”, która wbrew rozkazowi Jana Ka­ zimierza nie zamierzała zaprzestać walki. To właśnie tak rozjątrzyło szturmujących, iż swą broń obrócili przeciwko dowódcom, którzy pozbawiali ich łupów i nagród. Do­ piero interwencja obu hetmanów wielkich: Stanisława Rewery Potockiego i Pawła Sapiehy, uśmierzyła tumult, „obiecawszy im nagrodę od JKMci, po którą zaraz tumultarze po staremu poszli do Króla JMci circum circa pałac obstąpiwszy (Bogusława Leszczyńskiego, gdzie król prze­ bywał w ostatniej fazie szturmu - przyp. M.N.) z srogimi aklamacyjami”. 46 Kochowski, 47 Awizy

op.cit., s. 186.

spod Warszawy z 5 VII 1656 r.,j. w., s. 170-172.

Wobec groźby znieważenia majestatu królewskiego, gdyż tłum krzyczał, iż wedrze się do wnętrza, Jan Kazi­ mierz przyjął delegację, domagającą się kontynuowania szturmu. W zamian za pozostanie na stanowiskach monar­ cha obiecał wypłacić im 40 tys. złotych. Nie zdawano so­ bie sprawy, że kasy magistratu, jak i komendanta szwedz­ kiego, są puste. Ochotnicy jednak wcale nie zrezygnowali. Chęć po­ mszczenia zabitych towarzyszy, a także przesadne wieści o nagromadzonych skarbach w Warszawie, zrobiły swoje. Po wysłuchaniu relacji delegatów, którzy wrócili od króla, ,, jakiś niecnota do uspokojenia podał niecnotliwe medium płacić sobie towarami ormiańskimi”. Hałastra rzuciła się na bazar ormiański, który znajdował się za kwaterą kró­ lewską na placu targowym. Obrabowano wówczas „kilka­ dziesiąt Ormian, w koszulach ich prawie tylko zostawiw­ szy i na sto tysięcy jakie szkody uczyniwszy”48. Jakub Łoś, towarzysz chorągwi pancernej Władysława Myszkowskiego, uczestnik szturmu Warszawy, szacował szkody Ormian jeszcze wyżej, bo na ponad 200 tys. Oczy­ wiście ochotnicy nie poprzestaliby na tym, gdyby z rozka­ zu monarchy nie wysłano dla uśmierzenia tumultu hetma­ nów z kilkoma chorągwiami jazdy i regimentem gwardii pod komendą Butlera”49. I to nie powstrzymało części ochotników, więc natychmiast obsadzono regularną pie­ chotą bramy Nowomiejską i Zamkową wraz z Zamkiem. Stała ona pod bronią całą noc z 1 na 2 lipca aż do południa, „broniąc przystępu hołocie, którzy się gwałtem do miasta napierali”. 48 49

Tamże.

Ciurowie zaś obaczywszy, że się na Warszawie nie dopuszczono im pożywić, Ormianów i bazar zrabowali. Uczyniono wtenczas szkody Ormianom na dwakroć sto tysięcy i od tego czasu prawie zniszczeli w towary tureckie”, Pamiętniki Łosia, s. 16.

Z relacji tych wynika, iż gdyby nie powstrzymano ata­ kujących, mogłoby dojść nie tylko do rzezi załogi i miesz­ czan, ale ogólnej grabieży miasta przez ochotników, których liczebność przesadnie obliczano na 20 tys. ludzi. Słusznie zatem zauważył Adam Kersten, iż „hołoty” oba­ wiał się dwór królewski nie tylko dlatego, że mogła gra­ bić, ale że będąc zawsze niechętną szlachcie i magnatom, opornie podporządkowywała się władzy buławy, a często wysuwała własne postulaty natury społeczno-ekonomicz­ nej. Pod Warszawą, mimo iż na jej czele stało towarzystwo Spod pancernych znaków, co stwarzało pozory zorganizo­ wania, była groźna nie tylko dla Szwedów. Anonimowy autor Początku wojny ze Szwedami Polaków następująco opisał wierszem wydarzenia z 1 lipca:50 Do tego się powrócą, kiedy traktowano, Z Wittenbergiem na podpis kondycyjej czekano. Król widząc, iże zwłóczył, już się ku szturmowi Miało, z dział bito bardzo ku Wittenbergowi Nie zdało się już zwłóczyć, wysłał podpisane traktaty przez trębacza zapieczętowane, Wzięli nasi trębacza, ledwie odwrócili Od szturmu ludzi chciwych, już na murach byli Miejskich i drudzy na odwrót, gdy tam bić kazano, Hetmana polnego tam zarazem ujrzano, Który pilno hamował, do szturmu zawziętych Tam nie uszanowany od ludzi przeklętych, W swawoli zastarzałych, kamieńmi ciskali. Jako kiedy grad z nieba, gwałtownie się wali, Pan Bóg sam go wybawił, dopiero koronny przypadł, mając przy sobie niemało obrony Z trudnością uhamował, gdy im obiecował 30AGAD

AR, dz. II, ks. XXI, s. 250-256.

Nagrodą, w krótkim czasie, jak im obiecował, Poszedł wszystek ten tumult, pałac otoczyli, Gdzie król senatorowie, tam pospołu byli, Zpośrodka siebie posły, zarazem posłali kilkunastu do króla, drudzy kołem stali Jaka tych oracja panów posłów była, Wszyscy oraz wołali, mówiło ich siła, Bardzo głośno ochotą swą opowiadali, Do szturmu im broniono, przyczyny pytali Król JMść im samże krótko podziękował, A nagrodą pojutrze pewną obiecował, Ze im ex nunc nie dano, tumult uczynili, Miądzy sobą takiego mądrego nabyli, Rzekł ten: Ormianie tu są, tymi płaćmy sobie Towarami, zarazem skoczyli w tej dobie, Poszarpali chudaków, którym na tysięcy Sto szkody uczynili, lecz pono więcej Poszedłby był ten pożar, już Lesznianie byli w strachu, ale hetman z żołnierzem przybyli z chorągwiami, a noc też zaraz nastąpiła, Że ledwie się swawola ta uspokoiła. Tej nocy zaraz bramy dobrze opatrzono, Także wbiegać hołocie do miasta broniono. Było co z niemi robić nazajutrz, bo chcieli Koniecznie wpaść do miasta, ale gdy widzieli, Że już tam komisarze do miasta posłani, W Zamku byli od wojska i senatu dani, Ażeby wszystkie rzeczy porewidowali, Te, które Szwedzi mieli i porabowali.

Tymczasem w pałacu Ossolińskich odbywały się roz­ mowy z komisarzami szwedzkimi. Przywieziony przez nich akt poddania miasta zawierał podpisy Wittenberga, Oxenstiemy, Weyhera, Erskeina, Cantherstena i Forgella.

Warunki kapitulacji ujęto w 15 artykułach. Ich postano­ wienia były następujące: - Feldmarszałek, Oxenstiema, Erskein oraz pozosta­ li oficerowie i urzędnicy opuszczą miasto swobodnie i bezpiecznie. Załoga także opuści stolicę, eskortowana przez Polaków do Torunia, ale z zastrzeżeniem, że wolny wymarsz mają tylko rodowici Szwedzi i Finowie. Nato­ miast „poddani i wasale Najjaśniejszego Króla Polskiego (Kurlandczycy, Inflantczycy, Prusacy), którzy byli dotąd w mieście lub pod znakami szwedzkimi, zostaną na łasce Najjaśniejszego Króla Polskiego”. Cudzoziemcom wol­ no będzie nadal pozostać w armii szwedzkiej lub przyjąć służbę w oddziałach polskich. - Po podpisaniu warunków kapitulacji załoga ma opu­ ścić nazajutrz stolicę, a Polacy mają zająć trzy bramy miej­ skie, Zamek i klasztory leżące poza miastem. Oficerowie szwedzcy mieli pozostać w mieście jeszcze przez 3 dni w swych dotychczasowych gospodach, a po ich upływie muszą opuścić Warszawę. Załoga, która do czasu opusz­ czenia miasta ma przebywać w pałacu Ossolińskich, wymaszeruje ze stolicy „z rozpuszczonemi chorągwiami, zapalonemi lontami, przy huku bębnów i z nabitą bronią”. - Szwedzka załoga zostanie odprowadzona drogą wod­ ną lub lądową do Torunia przez konwój złożony z dwustu jeźdźców, którym Wittenberg obiecał wolny powrót. - Wszystkie działa, znajdujące się na murach i w Zam­ ku, pozostaną w Warszawie. - Chorzy i ranni żołnierze szwedzcy oraz osoby cywil­ ne także zostaną wysłane drogą wodną do Torunia. Obłoż­ nie chorzy pozostaną w stolicy do czasu wyzdrowienia, a następnie udadzą się do obozu Karola. Taki los czekał m.in. Benedykta Oxenstiemę i Jana Puchera. - Zwłoki poległych żołnierzy i oficerów mają być wy­ wiezione „wodą czy lądem”, lecz pod warunkiem, aby „pod

tym pozorem nie wywożono innych zabronionych rzeczy”. - Z rzeczy osobistych mogli Szwedzi wywieźć tylko te przedmioty, które były ich własnością od dawna, tj. od chwili przybycia do Warszawy, co okazało się trudne do stwierdzenia. Wszelkie łupy zrabowane osobom pry­ watnym (mieszczanom warszawskim), jak i duchownym (pochodzące z kościołów i klasztorów), miały zostać zwrócone. Jan Kazimierz i komisarze mieli rozstrzygnąć, ile pieniędzy może wywieźć z miasta każdy Szwed, a do rozpoznania rzeczy zagrabionych powołana została przez monarchę komisja. - Szwedzkie damy wraz z dziećmi opuszczą miasto wraz z wyznaczoną ochroną. Feldmarszałek został zobo­ wiązany do przekazania zakładników, aby także polskie kobiety pochwycone przez Szwedów na obszarze Prus Królewskich zostały uwolnione. - Koniuszemu litewskiemu Bogusławowi Radziwiłło­ wi jako zdrajcy, nadal popierającemu Karola X Gustawa, „odmówiono wszystkiego”. - Strona polska żądała zwrotu zagrabionego archiwum koronnego i zbiorów biblioteki królewskiej, które miały zostać zwrócone. - Wszelkie długi zaciągnięte przez Szwedów obecnych w Warszawie podczas okupacji mają być spłacone. - Jeńcy polscy przebywający w Warszawie zostaną na­ tychmiast uwolnieni. - Załoga szwedzka podczas opuszczania murów stolicy nie dopuści się żadnego podstępu. Chodziło o to, iż feld­ marszałek często odgrażał się, że w ostateczności gotów jest wysadzić w powietrze siebie i załogę wraz z Zamkiem. Po­ lacy obawiali się podłożenia przez Szwedów min podczas opuszczania przez nich miasta. Pamiętano dobrze, jaką nie­ spodziankę zgotował płk Dawid Sinclair w Sandomierzu. -Wittenberg w swoim imieniu, jak i pozostałych ofice­

rów, miał zaręczyć, iż wypuszczeni na wolność Szwedzi nie podniosą oręża przeciwko Rzeczypospolitej w okresie czterech miesięcy od podpisania aktu kapitulacji. Wszystkie powyższe artykuły miały być zaprzysiężone, co stanowiło podstawę swobodnego opuszczenia stolicy przez załogę szwedzką”51. Negocjacje ze Szwedami o poddanie miasta miały burz­ liwy przebieg, gdyż komisarze znajdowali się pod stałą presją kilkutysięcznej masy ochotników, którzy siłą byli powstrzymywani od kontynuowania walki. Wydarzenia z 1 lipca i kilku dni następnych, opisane wierszem, znaj­ dujemy w silva rerum Zygmunta Stefana Koniecpolskie­ go. Oto obszerny fragment dotyczący warunków kapitula­ cji miasta, przedstawionych Wittenbergowi do podpisu52: Przez traktaty Wittemberg albowiem traktował, Z komisarzami polskimi to sobie warował, Aby on sam, Oxestiem, oficerowie, Wszyscy powychodzili wolno i Szwedowie Insze, i wojsko wszystko co w Warszawie było W oblężeniu, ażeby wolno wychodziło, Z tym dokładem, by tylko z narodu szwedzkiego Ludziom wyjście służyło, ale nie polskiego. Inszym narodom, które z Szwedami służyli, Wolno ze Szwedem iść, a którzy też służyli, Chętni do służby Króla a Pana naszego, Wolno każdemu czynić według zdania swego, Żeby ich do Torunia dwieście prowadziło Konnych naszych, aby im bezpieczniejsze było Przejście, a ci poddani Królestwa Polskiego, Co służyli pod Panem Królestwa Szwedzkiego, Na łasce zostają Króla Pana swego. Zob. warunki poddania miasta Warszawy z 1VII1656, R u d a w sk i, op.cit., t. II, s. 104-107; por. W e g n e r , op.cit., s. 95-97. 12 AGAD AR, dz. II, ks. XXI, s. 156-159. 51

Jak zapieczętowane artykuły będą, Te do wiadomości wszystkich wojsk przybędą Wojsko szwedzkie z Warszawy zaraz niech wychodzi, Króla polskiego ludziom, na trzy bramy godzi Już się uniść i do Zamku, lecz przecie Szwedowie W gospodach swych, do trzech dni oficerowie, Którzy zechcą, zostawać mogą, po skończeniu Trzech dni mają wychodzić, nie dając wytchnienia, Czas i wojsku wychodzić ma ku pałacowi Ossolińskiego zaraz, a owi gotowi To uczynić i wyszli, a tamże stanęli, Lepszej myśli niż w mieście, w tamtym miejscu byli, Rozciągnąwszy chorągwie i z zapalonemi Knotami, w bębny bijąc z rusznicami swemi, Kule w gębie trzymając sposobem wojennym, Żeby wyszli i z prochem z pulwersakiem pełnym, Ci od wojska naszego mają prowadzeni Być aż do Torunia, w zdrowiu stawieni. Gdy też i naszym dwiema stam toż warowano, Bezpieczeństwo od Szwedów mocno opisano, Chorzy, ranni, ażeby wodą ich puszczono, Wisłą do Torunia, by im iść nie broniono. A ci, którzy ruszyć się i jechać nie mogą, Którzy z ran i postrzałów mają boleść srogą, Ci aby do pierwszego zdrowia tu mieszkali, Lecząc się, a gdyby już z choroby powstali, Wolno im żeby było ze swemi powrócić, A każdemu do swojej ojczyzny się wrócić. Ciała umarłych, lubo wodą lub wozami, Aby im wolno wywieźć i z ichże rzeczami, Takim jednak sposobem, by nie wieziono Przy ciałach rzeczy, których im nie pozwolono, Sprzęty swoje i rzeczy, wozy, konie, szaty, Że wolno wywieźć Szwedom bez Polaków straty, Jednak te, które by jedno własne ich byli,

A łupem naszej polskiej najmniej nie pachnęli, A te rzeczy co szlachty także z dóbr złupione Kościelnych i królewskich, aby zostawiono Ornaty, złoto, srebro, na co wysadzeni Od Króla i od Szwedów, zaraz naznaczeni, Komisarze, ażeby tego pilnowali Co by łupów Szwedowie nic nie zabierali. Białegłowy, te wolno aby wypuszczono, O Radziejowskim także kilka przyniesiono Kondycyjej, ale o tym i nic mówić nie chcieli, Wszyscy jako zdrajcę Polski odbieżeli. Pisma wszystkie publiczne, aby powracali, A więźniów by z obu stron zaraz uwalniali. Obowiązują się też Wittemberg polskiemu Królowi, iż do niedziel czterech ku szwedzkiemu Wojsku się nie przyłączy z swoim gronem ludzi, Ani w nieprzyjażń przeciw nam się nie pobudzi.

Warunki kapitulacji były dla Szwedów zaszczytne, gdyż postanowiono wypuścić całą załogę, mimo iż poddała się dopiero podczas trwania szturmu. Szwedzi nie byli tak wspaniałomyślni, jak Jan Kazimierz pod Warszawą. Trzeba jednak przyznać, iż załoga zasłużyła na szacunek. Prawie 2500 żołnierzy powstrzymywało ponad miesiąc olbrzymie siły polsko-litewskie, które wraz z pospolitym ruszeniem szacowano na ponad 60 tys. ludzi. Dopiero brak nadziei na odsiecz i utrata kilku istotnych obiektów w mieście spowo­ dowały, iż feldmarszałek zdecydował się kapitulować. Jak pisał Kochowski, „załoga, złożona z tysiąca dwustu żołnierzy, zgodnie z umową, została 1 lipca przeprowadzo­ na do pałacu Ossolińskich, gdzie zaopatrzono ją w żywność na trzy dni”53. Wittenberg opuścił Zamek, zajęty przez pie­ 53

K o c h o w s k i , op.cit., s. 188. Przekaz ten sugeruje, że podczas oblężenia Szwedzi utracili ponad połowę załogi, co wydaje się jednak mało prawdopodobne.

chotę Grotthauza; dwa pozostałe pułki piechoty królewskiej (Butlera i Grodzickiego) obsadziły mury miejskie. Sam feldmarszałek przeniósł się do ratusza, pozostali pułkowni­ cy skorzystali z gościnności mieszczan warszawskich. Podczas wymarszu załogi szwedzkiej do pałacu Osso­ lińskich nie obyło się bez kłótni, kto ma prawo odejść. Po­ lacy, jak wspomniano, zgadzali się na opuszczenie stolicy tylko przez żołnierzy narodowości szwedzkiej. Natomiast w regimentach Karola X Gustawa, zaciąganych w Inflan­ tach i na Pomorzu, służyło wielu poddanych polskiego monarchy. Dotyczyło to przede wszystkim części piechu­ rów dawnego regimentu Janusza Radziwiłła, ale i innych. Wśród oficerów wspomnianej jednostki widzimy m.in. kilku Kurlandczyków: Jana Lembike, Jana Lebla, Wilhel­ ma Jana i Mikołaja Korfów, Prusaków: Tobiasza Roppela, Jana Scharmeghara, Francuza Piotra Dellini i Polaka Jana Kazimierza Zelskiego - późniejszego majora drago­ nów54. Większości żołnierzy i oficerów tego regimentu za­ pewne nie wypuszczono, wcielając ich do polskich od­ działów zaciągu cudzoziemskiego. W następnych latach kilku kapitanów tej jednostki widzimy w gwardii konnej Jana Kazimierza pod komendą płk. Ernesta Jana Korfa. Chodzi tu o jego krewnych, którzy wówczas dostali się do niewoli, synów starosty orleńskiego Wilhelma Korfa-Wilhehna Jana i Mikołaja. W ich sprawie interwenio­ wał u samego Bogusława Radziwiłła ojciec, dawny sługa radziwiłłowski. Interwencja ta nie była konieczna, gdyż obaj podjęli wkrótce służbę w gwardii rajtarskiej Jana Kazimierza55. 54 Te

s s in, op.cit1.1, nr 215, s. 287. 55 Zob. rolle popisowe leibregimentu gwardii konnej Jana Kazimie­ rza z lat 1658-1662, AGAD, Akta Skarbowo-Wojskowe (ASW), dz. 85, nr 87, s. 57-80, nr 92, s. 275-314, nr 93, s. 127-138.

W oblężeniu stolicy aktywny udział wzięły masy ludo­ we. To właśnie żołnierze pochodzenia plebejskiego wy­ parli Szwedów z ich stanowisk, zdobywając Warszawę. To nie oddziały regularne czy pospolite ruszenie narażały się na największe straty. Dlatego wielu ówczesnych poetów i pamiętnikarzy podkreślało zasługi i waleczność chło­ pów oraz czeladzi chorągiewnej w walce o odzyskanie Warszawy. Tak pisał o nich w poemacie Wojna Chocimska Wacław Potocki56:

Szkoda ich lekceważyć, kędy co z zdobyczą Pewnie ani postrzałów, ani ran nie liczą. Dali próbę odwagi w szwedzkiej onej wrzawie, Gdy szturmem Wittenberga dostali w Warszawie, Który wczoraj triumjy swoje mierzył w strychy, Nie wojsko, nie żołnierze, Holik wziął go łichy. Niewiele przesadził zatem Jakub Łoś, pisząc że Polacy „samymi prawie ciurami wzięli Warszawę”57. Oswobo­ dzona stolica przedstawiała widok żałosny: zniszczone mury i bramy miejskie, wiele zdewastowanych i spalo­ nych dworów, pałaców oraz kościołów. Najbardziej ucier­ piała dawna rezydencja Adama Kazanowskiego. Strasz­ nie zniszczone były wnętrza Zamku Królewskiego. Des Noyers, opisujący Warszawę po zakończonej okupacji szwedzkiej, tak przedstawiał wygląd Zamku: „Szwedzi tak bardzo zanieczyścili zamek warszawski, że nie jest on zdatny do zamieszkania. Konie wprowadzali nawet do komnat trzeciego piętra, które są pełne gnoju i ciał pole­ głych szwedzkich żołnierzy”58. Para królewska musiała zamieszkać w pałacu Ujazdowskim. M

W. P o t o c k i , Wojna Chocimska, wyd. A. B r u c k n e r , Kraków 1924, s. 52. 57 Pamiętniki Łosia, s. 16. “ D e s N o y e r s , Lettres..., 27 VII 1656 r. z Warszawy, s. 212.

Z okazji oswobodzenia stolicy magistrat miejski, wdzię­ czny za uratowanie Starego Miasta przed zupełnym znisz­ czeniem, wybił pamiątkowy medal z wizerunkiem Jana Kazimierza i napisem: „Providentia Dei, virtute optimi Regis Varsavia a svecis liberata D. 1 Julii 1656”59.

59

We gn e r, op.cit., s. 99.

W OSWOBODZONEJ STOLICY

Z okazji zdobycia Warszawy odprawiono przy huku dział uroczystą mszę, w której uczestniczył Jan Kazimierz. Radość z odniesionego zwycięstwa nie mogła jednak przesłonić wielu problemów natury polityczno-militarnej, piętrzących się przed polskim monarchą. Pierwszym problemem, jaki należało rozwiązać, była sprawa jeńców szwedzkich. Jak wiemy, już 1 lipca załogę zgromadzono w pałacu Ossolińskich. Tego samego dnia wyprawiono dziewięcioma szkutami do Nowego Dworu damy szwedz­ kie, a wśród nich żonę i siostrę Douglasa1. Wiele z nich próbowało ukryć cenne kosztowności, ale „komisarze królewscy, wzorem szwedzkim, osoby obojej płci wyjeż­ dżające trzęśli, nawet w opasaniu i na nogach wiele dostat­ ków znajdując”2. Odprowadzał je dworzanin królewski, późniejszy starosta feliński Aleksander Wolf, który za swe usługi otrzymał od Szwedów cenną nagrodę. Gorzej wyglądała sytuacja ze zwolnieniem załogi szwedzkiej. Pomimo iż w akcie kapitulacji miała zagwa­ rantowany wolny wymarsz z bronią w ręku i rozwinię­ 1

Tagebuch des Generalen Patrick Gordon..., s. 63; por. Kubala, op.cit., s. 347. ł J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 101; K u b a 1 a,op.cit., s. 347.

tymi sztandarami, w obawie przed ekscesami i w celu zapewnienia bezpieczeństwa znajdującym się w murach Warszawy Szwedom, Jan Kazimierz nakazał zamknięcie bram miejskich, a mury obsadzono silnymi strażami. Tak pisał o tych wydarzeniach mieszczanin warszawski Pruszowski: „Bezpieczeństwu i wygodzie miasta wygadzając, a bardziej jeszcze Szwedów w mieście zostających, nie kazał (Jan Kazimierz - przyp. M. N.) nikogo wpuszczać, aż kto by miał kartę własną ręką króla podpisaną”3. Wolny wjazd do miasta mieli jedynie senatorowie, wy­ żsi dowódcy wojskowi i komisarze. Zakazano również opuszczać stolicę bez zezwolenia królewskiego. Obostrze­ nia te wprowadzono w związku z pogróżkami plebsu, po­ spolitego ruszenia i żołnierzy, domagających się zatrzy­ mania dowództwa szwedzkiego na czele z Wittenbergiem, a także w celu ochrony mieszczan przed rabunkiem i za­ pobieżenia ewentualnemu wywiezieniu przez Szwedów nagromadzonych skarbów. Wreszcie starano się uniknąć za wszelką cenę powtórzenia wydarzeń z 1 lipca, kiedy ochotnicy wymogli na królu szereg obietnic4. 2 lipca do pałacu Leszczyńskich, gdzie przebywał Jan Kazimierz, przybyli dwaj przedstawiciele magistratu: Ka­ zimierz Pruszowski, pisarz wójtowski Starej Warszawy i starszy gminny, oraz dostawca dworski Augustyn Orlemus. Ze znanych patrycjuszy nikt nie wyrażał ochoty sta­ wienia się przed majestatem królewskim w obawie przed wymówkami za pośpieszną kapitulację miasta we wrze­ śniu 1655 r. Obaj wysłannicy wystąpili z prośbą, aby król miał „na wiernych swoich poddanych wzgląd i baczenie, a przy traktatach, jeżeli jakie będą, mieć pomnienie ra3

We g n e r, op.cit., s. 101; A. K er s t e n, Warszawa kazimierzow­ ska 1648-1668, Warszawa 1971, s. 278. 4 S z c z o t k a , op.cit, s. 233-234.

czył”5. Nie znamy szczegółów audiencji. Wiemy jedynie, że król rozwiał ich złudzenia w odniesieniu do odszkodo­ wań za poczynione przez Szwedów zniszczenia, gdyż jak stwierdził podkanclerzy koronny Trzebicki, „co się tycze szkód przez nieprzyjaciela poczynionych i okupu, to już nie do naprawy, ani tego nieprzyjaciel nagrodzić może”6. Oczywiście Jan Kazimierz zdawał sobie sprawę, iż wy­ egzekwowanie od Szwedów zwrotu zagrabionego mienia, archiwów i dzid sztuki będzie niezwykle trudne. Następnego dnia, tj. w poniedziałek, do Zamku, gdzie przebywali znaczniejsi więźniowie, przybył stolnik sando­ mierski Jan Andrzej Morsztyn. W asystencji kilku chorągwi odwiózłonSzwedów dopałacuLeszczyńskich, gdzie w oto­ czeniu senatorów, dworzan i szlachty oczekiwał na nich Jan Kazimierz. Do audiencji dopuszczono Wittenberga wraz z Oxenstiemą, Forgellem, Cantherstenem i Weyherem. Król, pokazując im swą niechęć za tak późne poddanie miasta, „nic się z miejsca nie ruszył”. Na to feldmarszałek odparł, iż poddali się tylko na skutek braku prochów oraz „płaczem i narzekaniem białych głów poruszeni”7. Dumne odpowiedzi feldmarszałka, który mocno dał się we znaki mieszczanom warszawskim, nie zrobiły dobrego wrażenia na słuchających. Tymczasem po wyjściu Szwe­ dów przed obliczem monarchy stanęli przedstawiciele wojska i szlachty, domagając się zatrzymania jeńców, a przede wszystkim Wittenberga i Oxenstiemy. Żądano, aby więźniów pod dobrą eskortą przewieziono do Zamo­ ścia lub Kamieńca Podolskiego. W petycji skierowanej : do króla delegaci wskazywali, iż wypuszczeni na wol­ 5

Wegner, op.cit., s. 102. 6 Tamże; por. K e r s t e n, Warszawa kazimierzowska, s. 279; K. H o * i z o w s k i , Żywot Andrzeja Zawiszy Trzebickiego, biskupa krakow­ skiego i księcia siewierskiego, Kraków 1861, s. 36. 7Awizy spod Warszawy z 5 VII1656 r.,y.w., s. 170-172.

ność Szwedzi mogą być jeszcze groźniejsi niż dotychczas. Zdając sobie sprawę, że niewypełnienie zaprzysiężonych warunków postawi króla w kłopotliwej sytuacji, posłowie prosili, aby zmianę decyzji ogłoszono pod ich naciskiem i na nich zrzucono winę. W przeciwnym wypadku gro­ żono buntem i wypowiedzeniem służby, ostrzegając jed­ nocześnie, że następnego wystąpienia „hołoty” nie mają zamiaru uśmierzać. Z nastrojami wojska musiał się liczyć Jan Kazimierz, tym bardziej że łagodne warunki kapitulacji wywołały niezadowolenie nie tylko wśród hałastry, ale także po­ spolitego ruszenia. Część żołnierzy, pozbawiona łupu, za­ mierzała wraz z czeladzią zastąpić wychodzącym Szwe­ dom drogę, aby pomóc polskim komisarzom w ich rewi­ dowaniu. Jan Kazimierz zamierzał dotrzymać wszystkich warun­ ków kapitulacji, lecz pod wpływem otoczenia i w obawie o życie wychodzących oficerów zgodził się na propozycje rady senatu. Feldmarszałek wraz z wyższym korpusem ofi­ cerskim miał być wywieziony do Zamościa, gdzie winien przebywać, „dopóki burza się nie uśmierzy”8. Sam Witten­ berg, choć był zaskoczony decyzją polskiego monarchy, nie protestował w obawie o swoje życie. Wiedział, iż sam nie dotrzymał warunków kapitulacji Krakowa w paździer­ niku 1655 r., zatrzymując gwardię pieszą Jana Kazimierza pod komendą Fromholda Wolfa i dragonię Czarnieckiego. Oddziały te zmuszono następnie do służby pod sztanda­ rami szwedzkimi i poprowadzono pod Jasną Górę. Kilku 8

W e g n e r , op.cit., s. 105. W pamiętniku z okresu pobytu Szwe­ dów w Warszawie w 1656 r. czytamy, iż Wittenberg „sam upraszał Jana Kazimierza, aby mógł pozostać jako zakładnik na jego łasce wraz z 30 swemi oficerami” w obawie przed atakiem pospolitego ruszenia z Wielkopolski, A. W e j n e r t (wyd.), Starożytności Warszawy, t. V, Warszawa 1857, s. 301.

Dragoni z I połowy XVII wieku

Rajtaria z połowy XVII wieku

Stefan Czarniecki, kasztelan kijowski i regimentarz wojska koronnego

Jerzy Sebastian Lubomirski, marszałek wielki koronny

Ądolf Jan, książę Pfalz-Zweibrucken, genera­ lissimus szwedzki

Obozy szwedzkie pod Modlinem i Pomiechowem

Panorama Warszawy od strony Pragi z 1656 r.

Plan Warszawy z 1655 r. Zaznaczona linia murów miejskich i nowo wybudowanych bastionów. Z obiektów miasta widzimy: 1 - rynek, 2 - ratusz, 3 - katedra św. Jana, 4 - Zamek Królewski, 5 - atrium przedzamkowe, 6 - kolumna Zygmunta III Wazy, 7 - brama Kra­ kowska, 8 - brama Zakroczymska, 9 - przedmieścia, 10 - pałacyk królewicza Karola Ferdynanda

Karol X Gustaw

Arwid Wittenberg, feldmarszałek Fryderyk Wilhelm Hohenzollern, szwedzki elektor brandenburski

Korpus artylerii polskiej z połowy XVII wieku

oficerów, na czele z Wolfem, wbrew wcześniejszym posta­ nowieniom aresztowano. Dlatego feldmarszałek oświad­ czył jedynie z goryczą, iż „lepszą w słowie królewskim pokładał nadzieję”9. Trudności, jakie wynikły z zaprzysiężenia przez Jana Kazimierza traktatu ze Szwedami, dokładnie przedstawił anonimowy poeta. Znaczną rolę w tych wydarzeniach odegrali polscy komisarze: Ci, gdy do Wittenberga, w Zamek przyjechali, Naprzód u niego, tego się upominali, By szwedzkie praesidium z miasta wyprowadził', Zaraz takim porządkiem on swój lud prowadził, Trzydzieści trzy chorągwie piechoty dość nędznej, Jedenaście kornetów jazdy nieforemnej, Do Ossolińskiego ich dworu prowadzono I tam ich do pewnego czasu zostawiono. Pod ten czas komisarze swej dość powinności czyniąc, rewidowali niepotrzebnych gościt Wittenberg z żalem wielkim prosił, aby chcieli Do ukontentowania, żeby insi byli, Wojska sposób*f a nie przez to sekwestrowanie, Szkatuł\ skrzyń i tłumoków jego wytrząsanie. Na to właśnie zaciągał, żeby był okupił, Pewną summą swe rzeczy; których moc nałupił, Swą szkatułę otworzył, wytrząsał szuflady, Było z trzysta czerwonych, chłop od żalu blady; -Do decyzyjej wzięli Króla JMci Panowie komisarze, fecz jako nie prości, Skrzynie spieczętowali, noc też nastąpiła, Przy czym przez noc piechota, straż potężna była. * aby znaleźli inny sposób do ukontentowania wojska. 9 Ku b a 1 a, op.cit., s. 349; We g n er, op.cit., s. 105.

W poniedziałek pan Morsztyn, stolnik sandomierski, Do Zamku jechał, żołnierz stał gotowo bliski, Po Wittenberga, Szwedów inszych prowadzili Do Króla JMci, gdzie i senat byli. Wittenberg, Forgiel, trzeci także Candistern, Czwarty komendant jakiś, piąty Oxestern, Niziuchno się kłaniali, po obocz stojącym Stronach panom dworzanom, po cichu mruczącym, Na złość Szwedów, a i prosto przed Majestat Pański. Surowo na nich pojrzał, lecz jak chrześcijański Pan (przecie nic się z miejsca nie ruszył) rzekł do nich, Ganiąc to wiarołomstwo przeciw Sobie u nich, I Rzeczypospolitej, ten upór ich ganił, Że się z poddaniem miasta dawniej nie poranił. Ten królowi pokornie bardzo odpowiedział, Wittenberg, o wszech sprawach naszych Pan nasz wiedział, Rozkazanie onego pilnie musielichmy, Zaczym wiary onemu dotrzymywalichmy, Ale że czas odsieczy naznaczony minął, Więc afekt zacnych matron, w nas jeszcze nie zginął, Serca nasze rzewliwie a krwawo płakały, Naszych, które lamentem swoim przerażały, Przed Majestatem Waszej Jasności padamy, Nie wątpiąc, że łaskę od niej otrzymamy. Z animuszu Wittenberg bynajmniej nie spuścił, Znać było z cery jego. Ledwo nie wyrzucił Oxestern, też z oczu swych, bardzo na tyrana Pierwszy poszedł, lecz wtóry na skromnego Pana. Gdy tych więźniów do Zamku zaś odprowadzono, Królowi JMci o tym oznajmiono, Iże przyszli posłowie od szlachty, wojskowi, A co mają w zleceniu, odprawić gotowi Od Braci, którzy koło w polu uczynili,

Z tym posłowie do Króla wyprawieni byli, Ażeby się spytali, czemu zawierano Traktaty przez* nich z Szwedy, w kupie ich widziano, Ażeby się Królowi z tym deklarowali, łże oni traktatów tych nie podpisali, Nie chcą też o nich wiedzieć, a zatym prosili, I żeby ci więźniowie zatrzymani byli, Póki wojna trwać będzie, a gdy tę skończymy lub przez broń, bądź traktaty, pokój uczynimy Na Rzeczypospolitej łasce zostać mają I Króla JMci, wtenczas ją uznają. A gdy takie poselstwo żołnierze czynili, Przeciwne temu dworskich sentencyje były, Lecz Król JMść przecie, tak się deklarował, Aby wojsko ukoił, pięknie im dziękował, łże statecznie wiary jemu dotrzymują, A Rzeczypospolitej dobro upatrują. Zatrzymać ich rozkaże, to kanclerz koronny Przyłożył, nie wiem jak sądzić obie strony Będą. Ale ojczyźnie z serca miłujący Nie rozumieli, tylko tak a nie inaczej, By ten tyran, heretyk, wielce nieprzyjazny Kościołowi Bożemu, za swój nieuważny Postępek, zbrodnie wielkie, jeszcze zatrzymany, A do więzienia w ruskie kraje był za stary, Z Cretenzykami bowiem słuszna cretenzować**, Nie od rzeczy niewiernym słowa też nie chować, W niektórych punktach zaraz, bowiem się znać dali, Żydów, Szotów między swe ludzie namieszali, Więc i dostatki swoje pokryli subtelnie, * bez, tj. bez zgody szlachty i żołnierzy. **Z Kreteńczykami (znanymi w starożytności kłamcami) trudna Kecz traktować (w znaczeniu: dorównać im).

W ruśnice, w miejsca skryte pokładli fortelnie, Po(d) chorych złota, srebra, kosztownych nakładli Rzeczy, co nałupili, w kościołach pokradli. Panowie komisarze potym przyjechali Do Zamku, tam niemało skrzyń pełnych zastali Po sklepach, gdzie stołowe srebro Radziwiłła Bogusława i skrzynia też królewska była, Ze srebrem stołowym i inszych bardzo wiele, Którego moc nabrali w domach i kościele10.

Tego samego dnia do miasta wjechali w znacznej asy­ stencji zbrojnych komisarze, wyznaczeni przez króla, senatorów i wojsko, do spisania i opieczętowania skar­ bów nagromadzonych przez Szwedów w Zamku. Wśród komisarzy, których było ok. trzydziestu, znajdujemy obu hetmanów koronnych, Potockiego i Lanckorońskiego, hetmana polnego litewskiego Gosiewskiego, kasztelana kijowskiego Czarnieckiego i wojewodę smoleńskiego Fi­ lipa Kazimierza Obuchowicza. Po opieczętowaniu skarbów, znajdujących się w Zam­ ku, komisarze przystąpili do konfiskowania szwedzkich łupów. Wittenberg próbował przekupić kilku z nich, ale widocznie suma 300 czerwonych złotych, którą znalezio­ no w jednej z szuflad, nie mogła ukontentować aż tylu dygnitarzy. Pozostawiono więc tę sprawę do decyzji mo­ narchy. Kiedy A. Wittenberg opuścił Warszawę wraz z pozo­ stałymi oficerami szwedzkimi nie wiemy. Wraz z Larsem Canterstenem podskarbim królewskim, mjrem Johanem Moritzem Wranglem, porucznikami Wrangelfeldem i Pe­ terem Hammarskjóldem oraz grafem Ludwikiem, przybyli około godz. 5 po południu do Zamościa z ciekawością wi­ 10AGAD

AR, dz. II, ks. XXI, s. 250-256.

tani przez mieszkańców miasta". Wielu z nich było wy­ cieńczonych trudami obrony Warszawy, a następnie po­ dróżą do twierdzy zamojskiej. Tym należy tłumaczyć, że pod datą 4 sierpnia 1656 r. nasz pamiętnikarz zanotował, iż zmarł Szwed graf Ludwik. Jednak w następnych latach nie tylko zawiązali oni przyjaźnie z mieszkańcami i dy­ gnitarzami przebywającymi w Zamościu, ale także z sa­ mym rektorem Akademii, u którego często gościł szcze­ gólnie Peter Hammarskjold. Przykładowo B. Rudonicz 25 kwietnia 1658 opisał wspaniałą ucztę u mieszczanina zamojskiego Jakuba Bemiego, na której obecni byli J.M. Wrangel, L. Canterstem oraz P. Hammarskjold; ten ostat­ ni miał nawet ofiarować synowi rektora Kazimierzowi pierścionek z diamentem, zapewne zrabowany w trakcie walk w Rzeczpospolitej w pierwszych miesiącach ekspan­ sji w Polsce. Nie wszystkim jednak wiodło się tak dobrze. A. Wittenberg, schorowany i stale liczący na odzyskanie wolności, nie uczestniczył w tych spotkaniach, narażając się nawet na uszczypliwe uwagi pod jego adresem swych szwedzkich kolegów. Nie doczekał się wyjścia z niewoli i zmarł w Zamościu 11 X 1657 r. „na wrzody w gardle” jak to zanotował B. Rudomicz12. Problem spisania zdobyczy zagrabionej w Rzeczypospo­ litej zasługuje na szczególną uwagę, gdyż opieszała dzia­ łalność komisarzy przyczyniła się do osłabienia karności i ducha bojowego polskiej armii. Żołnierze przecież liczyli nie tylko, w zamian za wierną służbę, na skonfiskowane srebra i inne skarby Bogusława Radziwiłła oraz szwedz­ kich dygnitarzy. Armia domagała się wypłacenia zaległego żołdu, zapowiadając opuszczenie służby w wypadku nie" B. Rud o m i c z, Efemeros czyli diariusz prywatny pisany w Za­ mościu w latach 1656-1672, cz. I (1656-1664); oprać. M.K. K l e m e n t o w s k i , W . F r o c h , Lublin 2002, s. 14. 12 Tamże, s. 59, 61.

spełnienia jej postulatów, tym bardziej że wartość nagro­ madzonych łupów szacowano na ponad 2 miliony złotych. Na komisarzach spoczywało zatem trudne zadanie wydzie­ lenia przedmiotów, które wcześniej należały do kościołów i klasztorów, prywatnych właścicieli, tj. głównie posiada­ czy rezydencji warszawskich, aby w ten sposób pozostałe dobra otaksować, przeznaczając je dla wojska. Jeszcze 27 lipca trwały prace komisarzy, skoro sekre­ tarz królowej Des Noyers pisał, iż „zdobyczy tej zbierze się tyle, że na każdą polską chorągiew przypadnie około 5 tysięcy franków; wychodzi więc na to, że Szwedzi, nie mając szeląga na zapłacenie swego wojska, płacą teraz żołd naszej armii”13. Jednakże żołnierze nie otrzymali wiele z nagromadzo­ nych bogactw; stąd skargi i posądzenia o kradzież pod ad­ resem nie tylko komisarzy, ale i królowej Ludwiki Marii, która uczestniczyła w pracach komisji zaraz po przyjeździe do Warszawy. Jemiołowski pisał: „odpieczętowano potem od komisarzów skarby, ma li się prawda rzec i nie ubogie, miasto pożytku wojsku, niemało kłótni, ba i dalszych rozru­ chów nabawiły, bo kiedy bez kilka niedziel około podziału tych skarbów (o co wojsko dużo następowało) traktują, co zaraz osobliwie specjalniejszych rzeczy ubywało i każdy na swoje koło radę ciągnął komisarz, a było ich do tego ze trzydziestu”14. Towarzysz znaku pancernego Jakub Łoś jednym zda­ niem skomentował prace komisji: „Siła obiecywano woj­ sku z tej zdobyczy, aleć to sami pobrali (komisarze -przyp. M. N.), mało co wojsku dawszy fancików”15. Wespazjan Kochowski, spisujący swą kronikę wiele lat po kampanii warszawskiej, wprost oskarżał dygnitarzy 13 Des

N o y e r s , Lettres..., 27 VII 1656 r. z Warszawy, s. 212. op.cit., s. 101. 15 Pamiętniki Łosia, s. 16. 14 J e m i o ł o w s k i ,

Rzeczypospolitej o kradzież, pisząc: „Cała ta niezmierzo­ na masa ruchomości doszczętnie znikła w rękach ludzi, którzy ją mieli obrachować”, podczas gdy „żołnierze cze­ kali na przyrzeczone pieniężne podarki, ale praca komi­ sarzy postępowała opieszale i jakaś tajemna siła, skryta w działaniach rachunkowych, powodowała, że bogactwa topniały w rękach rachmistrzów, jak śnieg od słońca. Skar­ gi żołnierzy o rozkradanie skarbu przerwało później na­ dejście szwedzkiego króla”16. W rzeczywistości zamiast wypłaty należnego żołdu wy­ padło po 3 lub 4 złote na „każdego jeźdźca, a na jedną chorągiew senatorską z półtorasta koni, jednę tylko czarę srebrną rozdzielono, którą rozgniewane rycerstwo ofiaro­ wało natychmiast swemu porucznikowi”17. Zapewne nie wszyscy z komisarzy przywłaszczyli sobie drogocenne kosztowności i wielu z nich zostało niesłusznie o to oskarżonych, lecz przy tego rodzaju działalności łatwo było o posądzenie, tym bardziej iż prace komisji podejrza­ nie przedłużały się, drażniąc i prowokując towarzystwo chorągiewne. Nie jest przy tym istotne, czy rzeczywiście w rękach komisarzy pozostało wiele kosztowności, ale at­ mosfera wokół tej kwestii odzwierciedla ogromną nieuf­ ność prostych żołnierzy do magnackich zwierzchników, gdyż w pracach komisji uczestniczyli trzej hetmani i kilku dowódców pułków. Nie napawało to optymizmem wobec zbliżającej się kampanii z samym Karolem X Gustawem. Tymczasem Szwedzi nie próżnowali. Mimo iż obaj szwedzcy dowódcy, pozostający w warownych obozach pod Modlinem i Pomiechowem, nie odważyli się przyjść z pomocą oblężonej załodze Wittenberga, za wszelką cenę starali się utrzymać newralgiczny węzeł komunikacyjny 16Kochowski,

op.cit., s . 193. 17 W e j n e r t , op.cit., s. 303.

Rzeczypospolitej nad ujściem Narwi do Wisły. Dlatego natychmiast przystąpili do odbudowy mostów łodzio­ wych na Wiśle i Narwi. Wkrótce umocnili na tyle szańce przedmostowe za Wisłą (w Kazuniu) i za Narwią (Kępa Szwedzka), że znajdujące się naprzeciw chorągwie Czar­ nieckiego uznały za niecelowe atakowanie tych pozycji. Książę Adolf Jan był przekonany, że Polacy uderzą wkrót­ ce na oba obozy, które blokowały wszelkie działania stro­ ny przeciwnej w kierunku północno-wschodnim (Prusy Książęce, Podlasie, Żmudź). Bezczynność kilkunastotysięcznej kawalerii pod murami Warszawy musi dziwić współczesnego czytelnika. Utrzymywanie ogromnej liczby koni w okolicach stolicy coraz bardziej wpływało na wyniszczenie tych rejonów, a ich pobyt o tyle był bezcelowy, iż w działaniach oblężniczych mogła brać udział tylko piechota i dragonia. Te kilka dywizji kawalerii wraz z licznym pospolitym ruszeniem mogli i powinni Polacy rzucić na płn.-wsch. Mazowsze, aby w ten sposób okrążyć zgrupowanie pod Nowym Dwo­ rem i zmusić Szwedów do opuszczenia stanowisk. Tego zapewne obawiał się generalissimus, skoro w raporcie do Karola X Gustawa domagał się posiłków. Także atak sił polsko-litewskich na Prusy Książęce, wo­ bec rozdzielenia sił przeciwnika, rokował duże nadzieje. Mógł on skłonić elektora do szybszego związania się z Ka­ rolem w obronie zagrożonego lenna, ale możliwe było tak­ że podjęcie konkretnych rozmów pomiędzy Fryderykiem Wilhelmem a Janem Kazimierzem. Niestety, strona polska nie podjęła działań ani w kierunku Podlasia, ani Prus Ksią­ żęcych, pozostając w obozach pod Warszawą. Planując działania ofensywne w kierunku Warszawy, szwedzki monarcha nie mógł dopuścić do utraty dogod­ nych pozycji w widłach Wisły i Narwi. 16 czerwca wysłał bratu trzy nowo zwerbowane regimenty rajtarii i jeden pie­

choty pod komendą Karola Magnusa, margrabiego Baden-Durlach. Siły te dotarły w okolice Modlina ok. 3 lipca, już po upadku Warszawy. Po traktacie malborskim (25 VI 1656) Karol X Gustaw zbierał siły znajdujące się w Prusach Królewskich i na czele ok. 4 tys. ludzi ruszył w kierunku Pasłęka, gdzie po­ nownie spotkał się z Fryderykiem Wilhelmem. Ustalono tu wstępny plan działania przeciwko zgrupowaniu war­ szawskiemu. Następnie przez Łasin, Brodnicę, gdzie urzą­ dzono kilkudniowy postój, dotarł król szwedzki do Bryńska (4 VII). Tu otrzymał wiadomość o poddaniu się załogi szwedzkiej w Warszawie. Przez Kluczbork i Szreńsk, gdzie lustrował szwedzką kawalerię, 7 lipca dotarł do Płońska, aby następnego dnia przybyć do obozu swego brata pod Nowym Dworem. Sytuacja, jaką zastał, nie wróżyła Szwedom nic dobre­ go. Siły, jakimi dysponował Karol, tj. niecałe 10 tys. ludzi, nie pozwalały na samodzielną akcję przeciwko Polakom, choć szwedzki monarcha nosił się z zamiarem rozpoczęcia natychmiastowych działań przeciw oddziałom polsko-li­ tewskim. Długotrwałe opady i brak paszy dla koni, wsku­ tek ogołocenia okolicy przez podjazdy Gosiewskiego, zmusiły go do biernego oczekiwania na siły elektora. Szwedom, znajdującym się w obu obozach, na wypa­ dek kapitulacji Warszawy Karol X Gustaw nakazywał po­ czątkowo wycofać się ku Szreńskowi. Dlatego Adolf Jan przystąpił do rozbierania mostów. Okazało się to niepo­ trzebne, gdyż wezbrane wody zerwały obie przeprawy (po 9 VII), a w obozie modlińskim stanął długo oczekiwany szwedzki monarcha. Węzeł modliński, którego Polacy nie zlikwidowali, bar­ dzo przydał się przeciwnikowi. Nie tylko szachował siły polskie pod Warszawą, ale umożliwił Szwedom opanowa­ nie sytuacji na północnym Mazowszu i Podlasiu. Parnię-

tajmy, iż czerwcowe zagony sił litewskich pod komendą Gosiewskiego i Szemberka zadały Szwedom duże straty. Nadal jednak trzymali w swoich rękach wszystkie prze­ prawy na Narwi, które Polacy zamierzali opanować. Wy­ słany 25 czerwca na podjazd pułk Jacka Szemberka, łow­ czego podolskiego, zniósł kilka skwadronów szwedzkich, zagarniając również kilkaset koni. Duże szkody wyrządzały ugrupowaniu Adolfa Jana i Douglasa chorągwie litewskie, wysyłane nie tylko w ce­ lu blokowania obozów przeciwnika, ale także utrzymania komunikacji z oblegającym Tykocin pospolitym rusze­ niem szlachty łomżyńskiej, wiskiej i podlaskiej. Blokada Tykocina trwała już ponad dwa miesiące, a uczestniczyły w niej także regularne siły litewskie pod komendą płk. Sa­ muela Oskierki. Opanowanie tej pozycji przez siły litew­ skie utrudniałoby komunikację ze Żmudzią i Inflantami, więc Karol X Gustaw zaraz po przybyciu do obozu mo­ dlińskiego zdecydował się udzielić Tykocinowi pomocy. Aby podkreślić, jak dużą rolę w planach szwedzkich odgrywało opanowanie Podlasia i północnego Mazowsza, cofnijmy się do wydarzeń mających miejsce kilka miesię­ cy wcześniej. Pod koniec 1655 r. bowiem w rękach Szwedów znaj­ dowała się niemal cała Korona poza województwami południowo-wschodnimi z Kamieńcem Podolskim i Lwo­ wem. Nieudane oblężenie Jasnej Góry przez korpus gen. Burcharda Mullera, który wycofał się z 26/27 grudnia w kierunku Siewierza oraz zawiązanie 29 grudnia konfe­ deracji w Tyszowcach przeciwko Szwedom, dopiero zwia­ stowało odwrócenie się losów tej wojny18. Powrót do oj­ czyzny Jana Kazimierza oraz nieudana kampania zimowo18

Zob. o rezultatach kampanii 1655 r. tej wojny u J. W i m m e r a , Przegląd operacji w wojnie polsko-szwedzkiej 1655-1660; w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, Warszawa 1973, s. 138-157.

-wiosenna Karola X Gustawa zakończona klęską wojsk szwedzkich pod Warką (7 IV 1656) otworzyła możliwości podjęcia ofensywy przeciwko siłom szwedzkim rozloko­ wanym w większych miastach Rzeczypospolitej i kontro­ lujących arterię wiślaną począwszy od Krakowa po Toruń. Dla Jana Kazimierza sprzyjającą okolicznością było to, że niemal cały naród chwycił za broń przeciwko szwedzkie­ mu najeźdźcy, a na Podlasiu działania przeciwko Radzi­ wiłłom podjęły zbuntowane jego chorągwie, które opuściły hetmana wobec jego sojuszu ze Szwedami. Dramatyczną sytuację Litwinów pogarszała ofensywa kniaziów Semena Urusowa i Jurija Borjatińskiego na Brześć, który z trud­ nością obroniło zgrupowanie Pawła Sapiehy regimentarza sił litewskich19. Trudna sytuacja Litwinów naciskanych z jednej strony przez Moskwę, z drugiej przez Szwedów, pragnących odciągnąć Sapiehów od kontaktów z elekto­ rem i dyplomacją moskiewską, skłoniła tak P. Sapiehę, jak i podkanclerzego lit. Kazimierza Leona Sapiehę do nawią­ zania ściślejszych kontaktów z Karolem X Gustawem20. Powrót króla oraz kierowane do szlachty podlaskiej ordynanse, aby występowała przeciwko Szwedom, wiążąc się z regimentarzem wojsk litewskich P. Sapiehą zmieniły sytuację. Tym bardziej, że po śmierci Janusza Radziwiłła wakowała buława wielka litewska, do której wojewoda witebski nie był przecież jedynym kandydatem. Porzuce­ nie służby szwedzkiej tak przez chorągwie koronne, jak litewskie było istotnym elementem decyzji Pawła Sapiehy, 19

O walkach pod Brześciem i Wierzchowiczami sił litewskich P. Sa­ piehy najszerzej informuje praca J. Płosińskiego, Wyprawa kniazia Se­ mena Urusowa na Brześć (listopad-grudzień 1655 r.)\ w: „Mazowiec­ kie Studia Humanistyczne”, nr 1-2, r. 2003, s. 5-31. 20 J. P ł o s i ń s k i , Potop szwedzki na Podlasiu 1655-1657; Zabrze 2006, s. 67-69; por. A. R a c h u b a, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Ja­ na Kazimierza (IX 1655-11 1656); w: Acta Baltico-Slavica, t. 11, War­ szawa 1977, s. 88-91.

który na kolejne monity królewskie, aby stawał u jego boku 15 lub 16II 1656 r. wysłał do króla pułk pisarza polnego lit. Aleksandra Hilarego Połubińskiego, a wkrótce główne siły litewskie ruszyły w kierunku Sanu w celu zablokowania armii Karola X Gustawa w widłach Wisły i Sanu21. Zanim jednak doszło do działań sił polsko-litew­ skich przeciwko Szwedom nad Wisłą, oddziały litewskie zgrupowane na Podlasiu zostały zaskoczone przez księ­ cia Bogusława Radziwiłła, który po zniesieniu oddziału K. Pokłońskiego zmusił do odwrotu siły Krzysztofa Sa­ piehy blokujące Tykocin. Dnia 26 II 1656 r., po zwinięciu oblężenia przez Li­ twinów, Radziwiłł tryumfalnie wkroczył do twierdzy. Wówczas właśnie wymienił jej załogę, zabierając ze sobą niepewny regiment pieszy Jana Berka, który niemal dwa tygodnie pertraktował z Litwinami w sprawie kapitulacji, ustanawiając nowego komendanta twierdzy w osobie Bo­ gusława Przypkowskiego22. Wyprawa księcia B. Radziwił­ ła nie powiodła się, choć w swej autobiografii pisał o sze­ regu zwycięstw nad konfederatami litewskimi. Czytamy bowiem o tryumfach koniuszego litewskiego, idącego pod Tykocin, aby go odblokować: „biegłem tedy do ciała (Ja­ nusza Radziwiłła - M.N.), ale przyjeżdżając do Kamieńca Mazowieckiego, dowiedziałem się, że młody J.M. Sapie­ ha (Krzysztof) Tykocin obiegł. Zebrawszy tedy, com jeno mógł ludzi, szedłem na odsiecz Tykocinowi, żebym ciało nieboszczyka książęcia, nad którym się pastwić chciano, deliberował. Zemściłem się też nad Korotkiewiczem (Sa­ muelem), który mi ludzi pod Zaszków był pobuntował, bom na głowę pułk jego w Choroszczy zniósł, tak że led­ wo sam uszedł. Skąd do Warszawy idąc, wszystko dobrze 21

Zob. o tych walkach w pracy A. K e r s t e n a , Stefan Czarniecki 1599-1665, Warszawa 1963, s. 277-283. 22 J. P ł o s i ń s k i , Potop szwedzki na Podlasiu 1655-1657, s. 80-82.

sprawiwszy, dowiedziałem się, że chorągiew sapieżyńska w Janowie będąca gotowała się napaść na mnie. Poprze­ dziłem ją tedy i zniosłem wszytką”23. Oczywiście rzeczy­ wistość była odmienna, gdyż choć księciu udało się opa­ nować Janów Podlaski (9 marca 1656), to dwa dni później został pobity przez Litwinów wysłanych przez P. Sapiehę kierującego się z głównymi siłami na Brześć, a następnie do obozu królewskiego24. Nie wydają się jednak wiarygod­ ne doniesienia, że książę zaledwie z kilkoma towarzyszami schronił się po dwóch dniach ucieczki w Tykocinie, skoro już 18 marca podjął kolejną wyprawę w celu połączenia się z posiłkami szwedzkimi, które prowadził płk Fabian Berens. Do połączenia doszło w Rogowie, skąd po prze­ prawie przez Bug pod Kamieńcem Litewskim miał rozbić grupę Samuela Łukomskiego, którego wziął do niewoli, zdobywając trzy sztandary chorągwi litewskich. Bitwa ta miała miejsce 30 lub 31 marca 1656 r.25. Dnia 1 kwietnia książę wysłał list do szlachty brzeskiej, strasząc ją presidiami szwedzkimi w przypadku nieukorzenia się przed Ka­ rolem X Gustawem, którego wojska już Bug przechodzą. ,, I tak radzę, żebyście W.M. moi Miłościwi Panowie zosta­ jąc sine sufficiente presidio z submisyją się swoją ozwali królowi Jego Miłości szwedzkiemu, który nie tylko nastę­ pować nie każe, ale choć cum presiudicio województwa

23

Autobiografia Bogusława Radziwiłła, oprać. T. W a s i l e w s k i , Warszawa 1979, s. 137. 24 J. Płosiński, Potop szwedzki na Podlasiu 1655-1657, s. 85-89; por. W. M a j e w s k i , Potop szwedzki (1655-1660)', w: Z dziejów woj­ skowych ziem północno-wschodnich Polski, cz. I, pod red. Z. K o s z tyły, Białystok 1986, s. 87-88. 25 Bitwę pod Kamieńcem Litewskim datuje na 30 III W. Majewski, a dzień później J. Płosiński; zob. J. P ł o s i ń s k i , Potop szwedzki na Podlasiu 1655-1657, s . 8 6 ; W . M a j e w s k i , Potop szwedzki (16551660), s . 8 8 . I

podlaskiego wojska swe wyprowadzi”26. Szlachta jednak, może traktując sprawę niepoważnie (1 kwietnia - prima aprilis), a z drugiej strony mając oparcie w siłach litew­ skich i fortecy brzeskiej, stanowczo odmówiła współpracy z Radziwiłłem i Szwedami. W liście do koniuszego litew­ skiego pisała szlachta, że „nam za Boga, za Pana i swo­ body nasze dulce et decorum było umierać. Nie wygasła taż ochota i teraz ad similes ausus, których documentum gęstymi nieprzyjaciół Króla, Pana naszego mogiłami te są pola. Te i W. Ks. M. admonebunt, abyś na województwo nasze oraz Ojczyznę, miłą matkę, nie następował”27. Brak poparcia szlachty i odejście z Podlasia posiłków szwedz­ kich F. Berensa zmusiło księcia do poniechania wszel­ kich prób blokady Brześcia i wycofania się przez Mielnik na Mińsk Mazowiecki, a następnie Warszawę, do której dotarł 17 kwietnia. Tu doszło do spotkania z Karolem X Gustawem dla opracowania planów dalszej walki z siłami Jana Kazimierza. Załogi pozostawione przez B. Radziwiłła w Mielni­ ku, Nurcu i Janowie Podlaskim zostały bądź wycięte, bądź poddały się oddziałom litewskim wracającym znad Sanu. Przykładowo 27 kwietnia poddała się załoga Jano­ wa Podlaskiego28. Ponownie inicjatywę przejęły oddziały litewskie, a około 11 maja płk Samuel Oskierka29 wraz ze swoim pułkiem i okoliczną szlachtą rozpoczął ponowną blokadę Tykocina, której posiłków w lutym skutecznie do­ starczył koniuszy litewski Bogusław Radziwiłł. 26

B. Radziwiłł do szlachty województwa brzeskiego z Kamień­ ca Litewskiego 1 IV 1656; w: Autobiografia Bogusława Radziwiłła. s. 222-223. 27 Respons do Książęcia Jegomości od województwa brzeskiego z Brześcia Litewskiego 1 kwietnia 1656; tamże, s. 224-225. 28 W. M aj e w s k i, Potop szwedzki (1655-1660% s. 88. 29 T. W a s i l e w s k i , Oskierka Samuel; w: Połski Słownik Biogra­ ficzny, t. XXIV/2, Wrocław 1979, s. 362-365.

Wydarzeniom pod murami Tykocina warto poświęcić nieco uwagi, gdyż były one bacznie obserwowane przez obie strony konfliktu. Opanowanie bowiem tego regionu wraz z przeprawami na Narwi stwarzało dla polskiego dowództwa duże możliwości w rozwinięciu uderzenia na Prusy Książęce, co niepokoiło elektora wobec przygoto­ wań do planowanej ofensywy na zgrupowanie warszaw­ skie Jana Kazimierza. Około 11 maja płk. Samuela Oskierkę30 widzimy pod murami Tykocina, który bezskutecznie z pospolitym ruszeniem szlachty próbuje zdobyć. Dla obu stron konfliktu Tykocin był ważnym punktem obronnym, ułatwiając przemieszczanie się oddziałów z Litwy poprzez Podlasie na północne Mazowsze. Stąd wieści o rozpoczę­ tej blokadzie twierdzy mocno zaniepokoiły Bogusława Radziwiłła, a nie będąc pewny czy załoga wytrzyma nowe oblężenie, starał się w razie jego zdobycia zyskać przy­ chylność dostojników litewskich na czele z jego krewnym Jerzym Karolem Hlebowiczem, starostą żmudzkim. Ksią­ żę obawiał się, aby w ręce powstańców nie wpadły listy tak jego, jak i ś.p. Janusza Radziwiłła hetmana w. lit. do Karola X Gustawa i innych Szwedów, odsłaniające kuli­ sy ugody kiejdańskiej. Stąd pisał do starosty żmudzkiego, aby sprzęt i majątek ruchomy oddano w ręce małżonki Hlebowicza z domu Radziwiłłówny, a „pieniędzy co było, tom z sobą wziął, wszystkie srebra najbardziej proszę, żeby skrzynia żelazna [ze] sprawami nie była od Jej Mi­ łości pani siostry oddalona, także druga skrzynia dębowa, wielka, płaska, słuckiego snycerza roboty, w której nie masz nic nad listy niektóre prywatne”31.

30 Tamże,

s. 363-364. B. Radziwiłł do J.K. Hlebowicza z Malborka z maja lub czerwca 1656 r.; w: Autobiografia Bogusława Radziwiłła, oprać. T. W a s i 1 e w 8 ki, Warszawa 1979, s. 228-231. 31

Widzimy więc, że wiele archiwaliów nie zdążył B. Ra­ dziwiłł wywieźć z Tykocina wiosną tr. w trakcie pierwsze­ go swego tamże pobytu. Działania S. Oskierki pod Tykocinem zaalarmowały także kwaterę Karola X Gustawa. W systemie bowiem komunika­ cyjnym przepraw na Narwi Tykocin odgrywał istotną rolę. Szwedzi obsadzili nie tylko Pułtusk, ale Różan, Ostrołękę, Łomżę oraz Wiznę, przejmując kontrolę nad dorzeczem Narwi i w ten sposób umożliwiając kontakt swych rozrzu­ conych korpusów od Żmudzi po płn. Mazowsze. Spodzie­ wana utrata Tykocina byłaby bolesną stratą dla dowództwa szwedzkiego, umożliwiając jednocześnie Litwinom szacho­ wanie garnizonów sił przeciwnika. Twierdza była dobrze przygotowana do obrony, gdyż koniuszy opuszczając Pod­ lasie wiosną tr. wycofał piechotę z regimentu Jana Berka, zastępując ją nowymi żołnierzami pod dowództwem nowe­ go komendanta, zaufanego sługi Bogusława Przypkowskie­ go”32. Relacje, ilustrujące działania S. Oskierki pod murami Tykocina, szacowały przesadnie jego siły nawet na 18 ty­ sięcy ludzi. W rzeczywistości dysponował swoim pułkiem i szlachtą pospolitego ruszenia podlaskiego, wiskiego i łom­ żyńskiego; razem około 2-3 tysięcy ludzi. Jednak współpra­ ca ze szlachtą, począwszy od ścisłej blokady twierdzy fak­ tycznie rozpoczętej od 9 czerwca, układała się od samego początku źle. Pułkownik siłą zmuszał szlachtę, aby stawiła się pod jego komendę do działań oblężniczych, a także do aprowizacji swego pułku. Stąd nie dziwi nas, iż dziesięciotygodniowa blokada twierdzy nie przyniosła spodziewanych rezultatów. Doszło nawet do tego, że dowódcy pospolite­ go ruszenia ziemi bielskiej Stanisław Lewicki i Władysław Ołdakowski zostali przez S. Oskierkę uwięzieni. Stałe jego 32

J. P ł o s i ń s k i, Potop szwedzki na Podlasiu 1655-1657, Zabrze* 2006, s. 91.

konflikty z dowódcami chorągwi szlacheckiego pospolite­ go ruszenia zaowocowały tym, że szlachta wysłała posłów do Jana Kazimierza w osobach Stefana Niewiarowskiego i Krzysztofa Żelskiego ze skargą na pułkownika. Z obozu pod Warszawą 26 VI 1656 r. zawiadamiali szlachtę, zgro­ madzoną pod Tykocinem, o swym rychłym powrocie oraz o wyznaczeniu ich komisarzami JKMci nad wszystkimi si­ lami blokującymi Tykocin. Działania delegacji szlacheckiej musiały dotrzeć do S. Oskierki, gdyż zdecydował się ener­ giczniej prowadzić oblężenie, aby twierdza wpadła w jego ręce przed przybyciem komisarzy. W początkach lipca prze­ prowadził dwa szturmy, oba nieudane, przy czym w trakcie drugiego próbował zsynchronizować atak na mury z działa­ niami flotylli rzecznej na Narwi. Barki rzeczne zostały jed­ nak zatopione ogniem artylerii zamkowej, a szturm odparty. Wkrótce płk S. Oskierka wyjechał do Jana Kazimierza do stolicy, wytłumaczyć się ze swych dotychczasowych dzia­ łań pod Tykocinem, a komendę nad oddziałami objęli przy­ byli komisarze królewscy. Przebywająca pod murami Tykocina szlachta i żołnie­ rze z pułku S. Oskierki nie przypuszczali, że przeciwnik przygotowuje kolejną wyprawę odsieczową dla obleganej twierdzy. Wobec projektowanej wyprawy sprzymierzonych na odsiecz oblężonej Warszawy Karol X Gustaw nie mógł pozostawić tak silnego zgrupowania na swojej północnej flance, które blokowało jednocześnie żeglugę na Narwi. Stąd w liście z 8 lipca do Fryderyka Wilhelma pisał, iż nakazał już organizację odsieczy B. Radziwiłłowi i dlatego konieczne jest wsparcie dla księcia od strony Ostrołęki w postaci choćby regimentu rajtarii Heinricha Wallenrodta. Dzień później, w kolejnej korespondencji do elektora, szwedzki monarcha prosił go o wysłanie większego oddziału w sile 800-1000 ludzi, który blokowałby Litwinów

od północnego wschodu33. W skład korpusu idącego na odsiecz Tykocina pod komendą koniuszego litewskiego weszły obok jego sił także oddziały przekazane przez Ka­ rola X Gustawa pod dowództwem gen. Roberta Douglasa. Miał on prowadzić aż osiem regimentów rajtarii i dwa dra­ gonii, z których większość możemy zidentyfikować: - regiment dragonii Georga Friedricha von Kanitza, - regiment dragonii księcia Bogusława Radziwiłła pod komendą Eberharda Puttkamera, -regiment rajtarii Arvida Wittenberga pod komendą ppłka Petera von Kissela, - regiment rajtarii Israela Ridderhjelma, - regiment rajtarii Roberta Douglasa, - regiment rajtarii Johanna von Waldecka”34. Razem siły prowadzone przez dowódców szwedzkiego monarchy liczyły nie więcej jak 3 tysiące żołnierzy z kilko­ ma działkami regimentowymi. Oddziały te ruszyły w nocy z 9/10 lipca spod Modlina w kierunku Pułtuska, gdzie do­ tarłszy, książę nakazał zniszczenie przeprawy przez Narew oraz wysłał dwa podjazdy dla ułowienia języka w stronę Ostrołęki i Kamieńca Mazowieckiego. Dowodzący pod­ jazdem ostrołęckim E. Puttkamer, po dotarciu do tego miasta, spalił mosty na Narwi oraz schwytał kilku jeńców. W tym samym czasie B. Radziwiłł z Pułtuska maszero­ wał już prawym brzegiem Narwi, zajmując kolejno Różan iWiznę. Dnia 13 lipca oddziały szwedzkie, po przepra­ wieniu się przez Narew, wyszły na trakt tykociński. Idący w awangardzie dragoni księcia pod Puttkamerem uderzyli 33 Karol

X Gustaw do Fryderyka Wilhelma z 8 i 9 VII 1656 r. z obozu pod Nowym Dworem; w: Urkunden und Acktenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg, t. VIII, BerlinLeipzig 1879, s. 86-87. 34 Spis sił podaje J. P ł o s i ń s k i , Potop szwedzki na Podlasiu, s. 98.

na furażerów S. Oskierki, a rozbitkowie litewscy przynie­ śli wieści o nadciąganiu odsieczy pod mury Tykocina. Ob­ legających uratowała przytomność umysłu dowódcy tego oddziału picowników, którzy wycofując się, zniszczyli jedyną przeprawę na rzeczce Ślinie w okolicach Targoni, co zmusiło Szwedów do zaprzestania pogoni i naprawy mostu. Dało to kilka godzin czasu, aby oblegający mogli zawczasu zwinąć oblężenie. Zastępujący płk. S. Oskierkę komisarze JKMci: S. Nie­ wiarowski i K. Żelski podjęli w tej sytuacji jedyną moż­ liwą decyzję natychmiastowej rejterady spod Tykocina. Dalszy pobyt pospolitego ruszenia pod murami twierdzy groził rozbiciem ich sił. Zaskoczenie jednak tak nagłym pojawieniem się Szwedów z B. Radziwiłłem było duże, o czym świadczyły pozostawione tabory, których nie zdo­ łano w tak krótkim czasie przygotować do wymarszu. Aby zmylić pogoń oddziałów szwedzkich, podzielono własne siły na dwie grupy. Jedna, południowa, miała kierować się na południowy wschód w kierunku Suraża, a druga, północ­ na, na północny wschód. Już jednak w trakcie odbudowy mostu na rzeczce Śliń doniesiono koniuszemu, że nie uda się zaskoczyć Litwinów pod Tykocinem, gdyż rozpoczęli odwrót. Stąd natychmiast pchnął dwa regimenty: dragonii Georga Friedricha von Kanitza oraz rajtarię A. Wittenberga pod komendą Petera von Kiessela w kierunku Suraża, aby w ten sposób odciąć wycofujące się oddziały spod Tykoci­ na. Do walki doszło na przeprawie pod dworem Szczawiń­ skiego w odległości zaledwie 1,5 mili od twierdzy. Straty w ludziach nie były duże, a w ręce Szwedów wpadła część szlachty oblegającej Tykocin. Dopiero nad ranem przeciw­ nik zajął tabory porzucone pod twierdzą, zajmując kilka­ set wozów z prowiantem, dwa działa spiżowe, wóz pełen hakownic i granatów ręcznych oraz inne „apparamenta Wojenne”. Za siłami płk. S. Oskierki miał ruszyć także re-

giment rajtarii Israela Ridderhjelma, ale Szwedzi nie mogli już poszczycić się większymi sukcesami, znosząc jedynie drobne partie pospolitego ruszenia. Zadanie postawione przed R. Douglasem i B. Radziwiłłem przez Karola X Gustawa zostało wykonane. W dniu 14 lipca książę koniuszy w towarzystwie oficerów szwedzkich, po przeprawie przez Narew, wkroczył w mury Tykocina hucz­ nie z kanonadą artyleryjską witany przez komendanta załogi - Bogusława Przypkowskiego i zaufanego sługę radziwiłłowskiego - Jana Mierzeńskiego. Jeszcze tego samego dnia wysłał B. Radziwiłł raport do króla szwedzkiego, informując go o odblokowaniu Tykocina i pobiciu sił S. Oskierki. Sam rozłożył wokół twierdzy żołnierzy na krótki odpoczynek po kilkudniowym intensywnym przemarszu spod Modlina. Obaj dowódcy otrzymali stanowczy rozkaz Karola X Gusta­ wa, aby natychmiast wracali do obozu generalnego pod No­ wym Dworem wobec przygotowań do generalnej rozprawy z siłami polsko-litewskimi Jana Kazimierza. Stąd 17 lipca wczesnym rankiem B. Radziwiłł z R. Douglasem nakazali swym oddziałom wymarsz spod Tykocina, uwożąc ze sobą najcenniejsze rzeczy po hetmanie J. Radziwille, a przede wszystkim archiwum W. Ks. Lit. przechowywane przezeń w murach tykocińskich. Koniuszy litewski zdawał sobie sprawę, że wojna przybiera niekorzystny obrót dla Szwedów i być może jest to ostatnia okazja wywiezienia z Tykocina wszystkich precjozów i akt. Stąd aż trzy dni trwał jego po­ byt w Tykocinie. Traktem przez Wiznę na Łomżę, Ostrołę­ kę i Różan książę kierował się do Nowego Dworu. Dystans dzielący Tykocin od umocnień pod Nowym Dworem, tj. około 150 kilometrów przebyli Szwedzi zaledwie w ciągu 5 dni35. Oddziały uczestniczące w operacji podlaskiej wzięły 35

W. M aj e w s k i, Potop szwedzki (1655-1660); w: Z dziejów woj­ skowych ziem północno-wschodnich Polski, cz.l, pod red. Z. K o s z t y ł y , Białystok 1986, s. 90-92.

udział w bitwie warszawskiej, gdyż koniuszy litewski sta­ nął w obozie Karola X Gustawa już 22 lipca36. Zaskoczone szybkością manewru przeciwnika dowództwo polskie nie zdołało zorganizować przeciwnatarcia i rozbić oddziałów B. Radziwiłła, podążających spod Tykocina. Decyzja o wy­ słaniu hetmana polnego litewskiego W. Gosiewskiego na odsiecz oblegającym była mocno spóźniona. Tymczasem wycofujący się spod Tykocina pułk S. Oskierki 17 lipca dotarł do Brańska, który wraz z okolicami do­ szczętnie ograbił, nie wiedząc, że jego starostą nie jest już B. Radziwiłł, a Jerzy Karol Hlebowicz, któremu przekazał to starostwo Jan Kazimierz za zasługi wojenne37. Natomiast partie pospolitego ruszenia szlachty podlaskiej, wiskiej i łomżyńskiej rozpierzchły się do domowych pieleszy, cze­ kając na dalszy rozwój wypadków. Już wkrótce pospolitacy ponownie staną pod bronią wraz z pojawieniem się sił litew­ skich hetmana polnego lit. W. Gosiewskiego. Jan Kazimierz bowiem już w dniu 16 lipca miał relacje z walk pod Tykoci­ nem i aby wspomóc szlachtę i wzmocnić ich opór przeciw­ ko Szwedom, zdecydował się wysłać Litwinów pod mury Tykocina. Jak już wspomnieliśmy, wysłanie tych sił w po­ czątkach lipca być może przyspieszyłoby zdobycie twier­ dzy oraz stworzyło groźną sytuację operacyjną dla armii szwedzko-brandenburskiej przygotowującej się do kampa­ nii przeciwko zgrupowaniu warszawskiemu wojsk Jana Ka­ zimierza. W zaistniałej sytuacji polski monarcha pozbawiał się ponaddwutysięcznej jazdy, która, jak się okazało, nie była w stanie ponownie dotrzeć pod Warszawę, aby wziąć udział w trzydniowej batalii z siłami sprzymierzonych. T . W a s i l e w s k i (wyd.), Bogusław Radziwiłł. Autobiografia, Warszawa 1979, s. 63; por. J . P ł o s i ń s k i , Potop szwedzki na Podlasiu 1655-1657, s. 183. 310 pobycie ludzi S. Oskierki w Brańsku pisze w swym diariuszu J.A. Chrapowicki, Diariusz, cz.l, oprać. T. W a s i l e w s k i , Warszawa 1978 .s. 95 34

Widzimy zatem, iż węzeł modliński nie tylko skutecznie powstrzymał Polaków od działań ofensywnych w kierun­ ku północno-wschodnim, ale, po oczyszczeniu północnego Mazowsza i Podlasia z sił pospolitego ruszenia i partyzant­ ki chłopskiej, Szwedzi poprzez odblokowanie Tykocina przywrócili komunikację z Podlasiem, Żmudzią, a także Inflantami, gdzie toczyli ciężkie walki z Rosjanami o Rygę. Dopiero teraz mógł Karol przystąpić do realizacji operacji warszawskiej, tym bardziej iż otrzymał od gen. mjr. Hansa Bóddekera dokładne informacje o przeciwniku. Bóddeker 10 lipca został wyprawiony z Zakroczymia na czele własnego regimentu rajtarii, lewym brzegiem Wisły, w celu rozpoznania stanowisk polskich. Miał zo­ rientować się, czy gros sił koronnych znajduje się nadal na lewym brzegu rzeki. Bóddeker dotarł aż do Błonia, wy­ wołując panikę wśród polskich dowódców, przekonanych, iż dojdzie wkrótce do walnej rozprawy ze Szwedami. Na wieść o nadciągającym przeciwniku ruszył w kierun­ ku Zakroczymia sam Jan Kazimierz, zabierając ze sobą przede wszystkim pułki jazdy, stojące dotąd bezczynnie. Wobec wycofania się Szwedów polski monarcha, z bra­ ku artylerii, nie kusił się o opanowanie przedmościa pod Kazuniem. Widząc dobrze oszańcowany obóz Adolfa Jana powrócił spod Zakroczymia do Warszawy. W drodze powrotnej zabiegli mu drogę przedstawiciele magistratu Starej Warszawy i wręczyli 100 czerwonych zło­ tych w jedwabnym woreczku. Zaskoczony tym darem Jan Kazimierz miał odpowiedzieć: „Nie potrzeba tego, niebo­ żęta, nawydawaliście teraz dosyć, ale kiedyście tak ochotni, dajcie, nie mam ci teraz nic przy sobie w kieszeni, dziękuję wam”38. Wydarzenie to, które opisał Pruszowski, obrazuje, w jak trudnej sytuacji finansowej znajdował się monarcha. 38

W e g n e r , op.cit., s. 103; K e r s t e n , Warszawa kazimierzowska. s. 279.

Kilkakrotnie ogłaszano wyprawę na stanowiska Szwe­ dów w widłach Wisły i Narwi, lecz do żadnej akcji nie do­ szło. Przeciwnik liczył się przecież z możliwością uderze­ nia Polaków na obozy pod Pomiechowem i Zakroczymiem, dlatego też Adolf Jan otrzymał zgodę na opuszczenie tych Stanowisk w razie rozpoczęcia działań przez oddziały pol­ sko-litewskie. Dlatego nie dziwi nas krytyka poczynań pol­ skiego dowództwa, podjęta przez wojewodę poznańskiego Jana Leszczyńskiego: „Przyznać muszę wiele niewłaści­ wości z naszej strony, albo nie wiem, jak je nazwać, bo były przewidziane, ale im nie zapobieżono, bo to więcej niż pewne, że nie tylko Warszawa wzięta być mogła, ale i Douglas zniesiony albo znacznie zrujnowany”39. Sytuacja uległa radykalnej zmianie wraz z zerwaniem 9 lipca mostu pod Warszawą. Wezbrane wody Wisły ze­ rwały także obie przeprawy łodziowe, wybudowane przez Szwedów pod Zakroczymiem i Nowym Dworem. Było to spowodowane ulewnymi deszczami, padało bowiem nie­ przerwanie od 2 lipca, zniechęcając rozłożone oddziały do wszelkich działań wojennych. Jednak gdy Szwedzi po przybyciu Karola X Gustawa rozpoczęli usuwanie szkód, przystępując natychmiast do naprawy zerwanych prze­ praw, Polacy zwłóczyli z odbudową mostu na brzeg praski, oczekując poprawy pogody. Zniweczyło to plany polskie­ go dowództwa, które po rekonesansie Jana Kazimierza pod Zakroczymiem planowało uderzyć jednocześnie na oba obozy szwedzkie, korzystając z nieobecności sił elektorskich. Część sił koronnych miała uderzyć lewym brzegiem Wisły na szańce przedmostowe pod Zakroczymiem, pod­ czas gdy główne siły winny po stronie praskiej sforsować Narew i uderzyć na obóz Adolfa Jana. 39

Jan Leszczyński do księdza Jerzego Schónhoffa z Częstochowy 9 VIII 1656 r., B. Czart., rkps 384, s. 444-447; zob. W e g n e r , op.cit., s. 108.

Plan upadł, gdyż przerzucenie koroniarzy na prawy brzeg Wisły wobec zerwania mostu było już niemożliwe. W obawie przed rozbiciem Litwinów rozpoczęto wreszcie prace przygotowawcze nad budową mostu na prawy brzeg Wisły. Budowę nowej, łodziowej przeprawy rozpoczę­ to niedaleko ujścia rzeczki Dmy do Wisły, na północ od Nowego Miasta, podczas gdy zniesiona przeprawa znaj­ dowała się pod Ujazdowem. Z obu stron przystąpiono do kopania szańców przedmostowych. Tymczasem królowa Ludwika Maria 28 czerwca wy­ jechała z Głogówka, aby 1 lipca stanąć na ziemi polskiej. Towarzyszył jej liczny orszak40. Dziesięć dni później stanę­ ła królowa w pałacu Ujazdowskim w Warszawie. 14 lipca pod Ujazdowem, w celu powitania monarchini, urządzono wspaniały przegląd wojska. Sekretarz Des Noyers pisał na­ wet, iż w powitaniu uczestniczyła pięćdziesięciotysięczna armia koronna, nie licząc Litwinów41. W polskim obozie czekano także na posiłki tatarskie, które w czerwcu tegoż roku wysłał Polakom na pomoc wezyr Sefer Ghazi aga. W połowie lipca orda znajdowała się pod Sokalem. Aby ustrzec mieszkańców tych okolic, przez które przechodzić mieli Tatarzy, od grabieży i znisz­ czeń, 16 lipca monarcha wysłał z obozu Aleksandra Ko­ niecpolskiego wraz z jego pułkiem jazdy. Miał on zmusić dowódcę chańskiego, aby przyśpieszył swój pochód. Liczbę posiłkowego oddziału Tatarów budziackich sza­ cowano bardzo różnie. Źródła wymieniają kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt tys. szabel, lecz w rzeczywistości ich liczba nieco przekraczała 2 tys. konnych. Wkrótce Jan Kazimierz ponownie przynaglił wojewodę sandomierskiego do pośpiechu. Oto, co pisał doń 19 lipca: 40

Des N o y e r s , Lettres..., 3 VII 1656 r. z Częstochowy, s. 201. 41 Tamże, 20 VII 1656 r., s. 204.

„Żądam, abyś od Łukowa gościniec im (Tatarom - przyp. M. N.) ku Stanisławowi wyprostował i tam stanąwszy, za­ trzymał ordy, aby się nie dzieliły i zagonami się nie roz­ biegały, a Subhan Kazi adze był powodem, żeby w lekkim poczcie przybył sam do boku naszego dla namowy, jako się pod nieprzyjaciela podemknąć”42. 16 lipca Jan Kazimierz nakazał hetmanowi polnemu litewskiemu Gosiewskiemu, którego chorągwie były roz­ lokowane w okolicy Wyszkowa, aby ruszył pod Tykocin. Wiemy, iż była to wyprawa spóźniona, gdyż na skutek ataku oddziałów radziwiłłowskich pospolite ruszenie już 13 lipca musiało odstąpić od oblężenia tej twierdzy. Szwe­ dzi, mając obsadzone główne punkty oporu na linii Narwi, tj. Pułtusk, Ostrołękę i Tykocin, mogli czuć się pewnie. Obrona tej linii miała zdaniem dowództwa sprzymierzo­ nych (tj. Szwedów i Brandenburczyków) uchronić Prusy Książęce przed nagłym wtargnięciem Litwinów. Tymczasem Gosiewski, którego siły oblicza się na ok. 2 tys. jazdy, po przekroczeniu Bugu pod Wyszkowem 21 lipca ruszył w kierunku Ostrołęki. Miasto opanowano 22 lub 23 lipca, a od pochwyconych jeńców dowiedzia­ no się o wymarszu grupy Bogusława Radziwiłła parę dni wcześniej. Gosiewski ruszył w pościg za uchodzącymi le­ wym brzegiem Narwi, docierając ok. 24 lipca do Pułtuska. Litwini zdecydowali się na oblężenie miasta, wokół które­ go Szwedzi wznosili bastionowe fortyfikacje. Działania Litwinów były dla dowództwa sprzymierzo­ nych sporym zaskoczeniem. Do obozu modlińskiego już 23 lipca dotarły wieści o wzięciu Ostrołęki przez hetmana polnego litewskiego. Karol X Gustaw zdawał sobie spra­ wę, iż wyprawa Litwinów może pokrzyżować jego plany 41

L. K u b a 1 a, Wojna brandenburska i najazd Rakoczego w roku 1656 i 1657, Lwów; b. r. w., s. 272-273.

odzyskania Warszawy. Szczególnie zaskoczony działalno­ ścią przeciwnika był elektor. Obawiał się nie tylko przecię­ cia linii komunikacyjnych łączących jego armię, zmierza­ jącą pod Nowy Dwór, z Prusami, ale generalnej wyprawy wojsk polsko-litewskich na Prusy Książęce, którą strona polska mogła podjąć w odpowiedzi na traktat malborski. Szwedzki monarcha już nocą z 23 na 24 lipca wysłał w kierunku Płońska prawie 3 tys. rajtarii pod komendą Karola Gustawa Wrangla. Oddziały te, po połączeniu się z posiłkami brandenburskimi pod wodzą gen. lejtnanta Je­ rzego Fryderyka hrabiego Waldecka, miały na rozkaz Fry­ deryka Wilhelma zaatakować Litwinów, o których wie­ dziano, iż znajdują się pod Pułtuskiem. Obaj wodzowie oceniali sytuację jako bardzo poważną. Z chwilą otrzymania wiadomości o oblężeniu Pułtuska, rankiem 25 lipca mszył Karol z całą jazdą (ok. 4-5 tys. żoł­ nierzy) na odsiecz oblężonym. Akcja króla była tak spraw­ nie i szybko przeprowadzona, iż wyprzedził on, maszeru­ jących pod mury Pułtuska, Wrangla i Waldecka. Nie udało się jednak Szwedom zaskoczyć Litwinów. Gosiewski, nie ryzykując starcia z przeważającymi siłami przeciwnika, przeprawił się przez Narew. Karol nadal próbował konty­ nuować pościg za Litwinami i w tym celu 26 lipca prze­ prawił się na lewy brzeg Narwi, jednak doścignięcie od­ działów Gosiewskiego okazało się niemożliwe; Szwedzi ruszyli z powrotem do obozu modlińskiego, gdzie dotarli w dniu następnym, tj. 27 lipca. Sukcesem hetmana polne­ go litewskiego było odciągnięcie znacznych sił sprzymie­ rzonych z obozów pod Modlinem i Pomiechowem, a tak­ że zagarnięcie dużej liczby koni rajtarii szwedzkiej, które znajdowały się na pastwiskach pod Pomiechowem. Zagon Gosiewskiego, przeprowadzony przecież nielicz­ nymi siłami, mocno zaniepokoił dowództwo sprzymierzo­ nych. W obawie przed przecięciem linii komunikacyjnych

Z Prusami, Podlasiem i Żmudzią zdecydowane było ono za wszelką cenę bronić linii Narwi i zniszczyć ugrupowanie przeciwnika. Tym należy tłumaczyć, że do walki z Litwi­ nami skierowano całą jazdę sprzymierzonych43. Wypada żałować, iż dowództwo polskie tak późno pod­ jęło decyzję rozpoczęcia działań przeciwko zgrupowaniu szwedzkiemu na polach modlińskich. Działania, jakie pro­ wadzili Litwini Gosiewskiego, podjęte miesiąc wcześniej, mogły skłonić Adolfa Jana do natychmiastowego opusz­ czenia zajmowanych stanowisk i wycofania się w kierun­ ku Szreńska. Z chwilą gdy Szwedzi, zmęczeni długotrwałym pości­ giem za Litwinami, docierali do własnego obozu pod No­ wym Dworem (27 VII), znajdowały się już tam główne siły elektora, które dotąd, w obawie przed zarazą i trudnościami aprowizacyjnymi, przebywały w Szereńsku i pod Szczyt­ nem. Fryderyk Wilhelm dopiero 10 lipca wyszedł z Kró­ lewca na czele regimentów pieszych i artylerii. 14 lipca był już w Szreńsku, gdzie od dawna oczekiwała nań rajtaria pod komendą Waldecka. Następnie przez Raciąż elektorscy skierowali się do Płońska, skąd Fryderyk Wilhelm wy­ ruszył 19 lipca, stając tego samego dnia w obozie szwedz­ kim pod Nowym Dworem. Zapewne towarzyszyło mu kilka skwadronów rajtarii na czele z regimentem gwardii przybocznej pod komendą płk. Aleksandra von Spaen. W tymże dniu doszło do pierwszej narady wojennej z udziałem obu wodzów. Ustalono, iż działania wojenne przeciwko siłom polsko-litewskim rozpoczną się wtedy, gdy obie zerwane przeprawy mostowe będą gotowe. Czekano również na poprawę pogody, gdyż, jak zanoto­ wał w swoim diariuszu Jan Antoni Chrapowicki, aż do 21 lipca niemal bez przerwy padało, co nie sprzyjało szyb­ 43M a j e w s k i, Potop szwedzki, s. 89-93.

kiemu zakończeniu prac przez szwedzkich pontonierów. Utrzymanie tych przepraw było głównym celem Karola X Gustawa i elektora, gdyż doskonale osłaniało Prusy Ksią­ żęce przed spodziewaną polską ofensywą. Dawało także znaczną przewagę strategiczną sprzymierzonym, ponie­ waż strona polska do końca nie wiedziała, czy przeciwnik zdecyduje się uderzyć na Warszawę lewym, czy prawym brzegiem Wisły. Na naradzie postanowiono również, iż główne uderzenie przeciwko Litwinom będzie skierowane prawym brzegiem Wisły. Ze względu na duże trudności z wyżywieniem tak dużej liczby ludzi i koni, w okolicy już ogołoconej z żyw­ ności przez Polaków, ustalono, iż główne siły elektora nie zostaną sprowadzone natychmiast do obozu modlińskie­ go, ale pozostaną zgrupowane w okolicach Płońska, od­ dalonego o ok. 30 km od głównych sił Karola X Gustawa. Ich sprowadzenie nie nastręczało trudności, gdyż w kilka godzin oddziały te mogły dołączyć do armii szwedzkiej, kierując się na Zakroczym, aby rozpocząć atak na stolicę lewym brzegiem Wisły, lub drogą Płońsk-Nasielsk-Pomiechówek, wybierając wariant ataku brzegiem praskim (na Litwinów)44. Armia elektorska maszerowała powoli, ale Fryderyk Wil­ helm nie pośpieszał własnych oddziałów, gdyż król szwedz­ ki zajęty był akcją przeciwko Litwinom Gosiewskiego i nie znajdował się aż do 27 lipca w obozie modlińskim. Wiedząc ponadto o trudnościach aprowizacyjnych Szwedów i o pa­ nujących w ich obozach chorobach, elektor spokojnie ocze­ kiwał na maszerujące spod Szczytna oddziały. Wiedział, iż 44

R i e s e, Die dreitägige Schlacht bei Warschau, s. 12-13; K. G ó r s k i ; Trzydniowa bitwa pod Warszawą, w: „Biblioteka Warszawska' 1887, t. I, s. 5; S. H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą 28-30 VII 1656 r., w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, Warszawa 1973, s. 302.

bez jego pomocy Karol nie zdecyduje się rozpocząć kampa­

nii przeciwko siłom Jana Kazimierza. Wraz z przybyciem monarchy szwedzkiego do obozu zdecydowano się tego sa­ mego dnia, tj. 27 lipca, rozpocząć przeprawę wojska przez Narew. Tym samym dowództwo sprzymierzonych rozpo­ czynało bitwę o odzyskanie Warszawy. W obozie polskim długo nie wierzono w możliwość wal­ ki z połączonymi siłami szwedzko-brandenburskimi. Wie­ my, iż misja Majdla do kurfursta, mająca na celu odwieść go od zbrojnego wystąpienia przeciwko Rzeczypospolitej, zakończyła się niepowodzeniem, ale liczono jeszcze na mediację dyplomaty francuskiego de Lumbresa. Tenże, po rozmowach z obu wodzami sił sprzymierzonych, udał się do polskiego obozu. Przybył doń 20 lipca „i bez pomocy królowej odesłano by go z obozu i odmówiono media­ cji francuskiej jako bardzo interesownego w popieraniu Szwedów”, pisał sekretarz Ludwiki Marii Des Noyers45. Mediację utrudniło posłowi przybycie wysłannika tatar­ skiego wraz z wracającym z Krymu podczaszym chełm­ skim Janem Szumowskim, którzy donieśli o zbliżaniu się ordy pod Warszawę. Na propozycje Francuza Jan Kazi­ mierz miał odpowiedzieć, że zbliżających się pod mury stolicy Szwedów odda na śniadanie Tatarom, a samego elektora wyśle tam, gdzie nie zagląda ani słońce, ani księ­ życ46. Poseł, straciwszy nadzieję nakłonienia pary królew­ skiej do rozmów pokojowych z Karolem X Gustawem, odjechał 28 lipca. Także wysłany przez cesarza Ferdynanda III do Karo­ la, z propozycją mediacji pokojowej pomiędzy Szwecją a Rzecząpospolitą, hrabia Franciszek Euzebiusz Póttingen został odprawiony z niczym. Prawdopodobnie dwór polski 45

D e s N o y e r s , Lettres..., 27 VII 1656 r. z Warszawy, s. 208. K u b a l a , Wojna brandenburska, s . 1 0 .

liczył, że u boku Karola znajdą się jedynie nieliczne posił­ ki elektorskie, a on sam nie zdecyduje się poprowadzić osobiście głównych sił brandenburskich na Warszawę. Dziwi to tym bardziej, że kurfurst wysłał 11 lipca list do Jana Kazimierza z wypowiedzeniem wojny, a poselstwo Mąjdla, łowczego koronnego, nie odniosło pożądanego skutku. Być może polski monarcha łudził się, że jego ostra odpowiedź, nakazująca elektorowi w ciągu trzech dni ustąpić z granic Rzeczypospolitej pod karą utraty lenna, skłoni go do opuszczenia szeregów szwedzkich. 26 lipca Jan Kazimierz wysłał jeszcze jeden uniwer­ sał do obywateli Księstwa Pruskiego, przebywających w szwedzkich obozach. Traktując ich jako poddanych, nakazywał, aby przed 10 sierpnia powrócili do swych domostw, pamiętając o przysiędze lennej i zobowiąza­ niach w stosunku do własnego Pana i Rzeczypospolitej. Uniwersał ten pozostał bez większego odzewu, gdyż nie spotykamy się z przejawami opuszczania obozu elektora w przededniu kampanii warszawskiej47. Odpowiedź Fryderyka Wilhelma z 27 lipca spod Zakroczymia świadczyła, iż postawił na sojusz ze Szwedami, dążąc do walnej rozprawy z armią polsko-litewską. Ko­ nieczność zawarcia sojuszu z Karolem uzasadniał kurfiirst przygotowaniami strony polskiej do zajęcia Prus Ksią­ żęcych. Chodziło o rozkaz uderzenia na ziemie elektor­ skie w maju tegoż roku, jaki miał wydać Jan Kazimierz Czarnieckiemu. Oczywiście polski monarcha podkreślał, iż wyprawa wymierzona była przeciwko Szwedom, sta­ cjonującym na obszarze Prus Królewskich. O prawdziwych intencjach dworu polskiego mógł elek­ tora poinformować dworzanin królewski, Działyński, 47

Uniwersał Jana Kazimierza z 26 VII 1656 r. z Warszawy, AGAD Archiwum Koronne Warszawskie, dział szwedzki, nr lla/42.

wzięty do niewoli pod Kcynią (1 VI), który przewoził ko­ respondencję monarchy do kasztelana kijowskiego. Nie ulega także wątpliwości, iż elektorscy mieli swoich agen­ tów w obozie pod Warszawą i byli informowani o zamy­ słach wyprawy na Prusy w celu ukarania wiarołomnego lennika już po zdobyciu stolicy48. Do konfrontacji parły zresztą obie strony, a wynikało to także ze szwedzkich pla­ nów operacyjnych. Natomiast w polskim obozie, zgodnie z relacjami uczest­ ników bitwy warszawskiej, źle się działo. Stale dochodzi­ ło do burd i zamieszek wśród żołnierzy. Wojsko litewskie wysłał Jan Kazimierz pod Pułtusk również z tego powodu, aby choć chwilowo zażegnać spory wśród chorągwi sta­ rego i nowego zaciągu, dotyczące dóbr radziwiłłowskich. Po wielu kłótniach „stare” towarzystwo zgodziło się dopu­ ścić nowo zaciągnięte chorągwie do udziału w dobrach po Januszu Radziwille. Wszystkich denerwowała działalność komisarzy, opieszale dzielących łupy szwedzkie. Atakowa­ no nawet królową Ludwikę Marię, twierdząc iż „królowa między komisarzami zawsze przesiadywała i co się jej po­ dobało najlepszego, bez respektu na wojsko, brała”. Dla­ tego, jak pisał jeden z anonimowych świadków tych wy­ darzeń, „panowie żołnierze nasi leżą, piją, dobrą myślą się bawią, zapłaty wołają bić się z nieprzyjacielem nie chcą, póty zapłaty nie zbiorą, na panów komisarzów narzekają, Króla JMci nie słuchają, podjazdów nie czynią, języka nie dostają, o potędze nieprzyjacielskiej się nie pytają49. Przykład dawali sami komisarze, którzy „więcej cza­ su bankietom i pijatykom pozwalając niż pracy”, nie zdążyli zakończyć rozdziału zdobyczy przed nadejściem Szwedów pod Warszawę. Wiele odzyskanych rzeczy sta­ 48

K e r s t e n, Stefan Czarniecki, s. 298-299. 4 9 Z a W e g n e r e m , op.cit., s. 108.

ło się ponownie łupem nieprzyjaciela. Także siły zebrane z tak dużym trudem dla odzyskania Warszawy topniały. Najpierw o zgodę na opuszczenie obozu poprosiła króla szlachta wielkopolska, gdyż - wystraszona uniwersałami Karola X Gustawa do chłopów - obawiała się buntu pod­ danych, którzy pod pozorem obrony ojczyzny mieli już rozpocząć rabunki w Wielkopolsce. W ślad za pospolitym ruszeniem wielkopolskim do do­ mowych pieleszy ruszyła szlachta mazowiecka, łęczycka i kujawska. Pod Warszawą pozostała jedynie część po­ spolitego ruszenia z Mazowsza, Lubelskiego, Sandomier­ skiego i województw ruskich. Nie ulega wątpliwości, iż skupienie tak dużych sił pod murami stolicy nastręczało olbrzymich kłopotów z wyżywieniem ludzi i koni. O za­ opatrzenie w wyniszczonej okolicy było coraz ciężej. Z trudnością zaopatrywano nawet regularne oddziały. Tymi głównie powodami tłumaczy wymarsz szlachty spod Warszawy Kochowski: „Niedostatek żywności, ile że zbiorowisko ludzi było ogromne, z dnia na dzień co­ raz bardziej dokuczał, a wielu złożonych było obozowymi chorobami. Przeciwdziałając złu, król postanowił uwolnić obóz od nieużytecznego ciężaru i pozwolił odejść przede wszystkim tym województwom, które miały u siebie zam­ ki poobsadzane szwedzkimi załogami (Poznań, Kalisz, Łęczyca, Sieradz, Kraków)”50. W celu odzyskania Krakowa ruszył spod stolicy tak­ że Jerzy Lubomirski wraz ze swoją dywizją i pospolitym ruszeniem z Małopolski, w sile ok. 8 tys. ludzi. Wymarsz sił regularnych i pospolitego ruszenia z Małopolski pod wodzą J. Lubomirskiego zasługuje na bliższe przedsta­ wienie, gdyż w składzie tych sił widzimy chorągwie sta­ rosty bohusławskiego Jacka Szemberka, a część relacji 50 K o c h o w s k i ,

op.cit., s: 194.

informujących o batalii warszawskiej widzi ten pułk pod Warszawą. W. Kochowski w swym Klimakterze poświę­ conym potopowi następująco opisał siły towarzyszące marszałkowi koronnemu pod Krakowem: „Przywiódł ze sobą szesnaście kwarcianych chorągwi, a towarzyszyli mu starosta bohusławski Jacek Szemberg, chorąży halicki Mikołaj Stanisławski, porucznik husarii Andrzej Sokolnicki, Piotr Sladkowski, Marcin Dembicki, Władysław Lubowiecki i inni dowódcy. Nadto posiłkowała marszał­ ka szlachta z województw krakowskiego, sandomierskie­ go i lubelskiego, a także górale i chłopi z Zawisła, w su­ mie więc jego wojsko liczyło do ośmiu tysięcy ludzi”51. J. Stolicki, opracowując oblężenie Krakowa przez J. Lu­ bomirskiego w latach 1656-1657, zestawił siły, jakie zna­ lazły się pod jego komendą. Z 16 chorągwi komputowych J. Lubomirskiego autor podał 14, które liczyły 1678 koni. Wśród nich znajdujemy chorągiew husarską marszałka w. kor. liczącą 205 koni, jego rotę kozacką liczącą 177 koni oraz dwie roty: pancerną i wołoską J. Szemberka, które wchodziły do pułku starosty bohusławskiego. W sumie szacował oddziały komputowe, zawodowe pod rozkaza­ mi Śreniawity na 1996 piechoty i 2685 koni jazdy oraz dragonii52. Jeśli uznamy, że autor relacji pt: ,Jlelacyja co się dzieje w Polszczę aż ad diem 23 augusti 1656” (zob. aneks) pomylił się, wpisując do rejestru pułków tak J. Lubomirskiego, jak i J. Szemberka, które w lipcu miały opuścić Mazowsze, udając się w kierunku Krakowa, to i tak budzi zastrzeżenie liczeb­ ność pułku starosty bohusławskiego złożonego z 3 chorągwi. W znanym popisie żwanieckim z 1653 r. pułk ten złożony z

51 W.

Kochowski, Lata potopu ¡655-1657, Warszawa 1966, s. 243. 52 J. Stolicki, Oblężenie Krakowa przez Jerzego Lubomirskiego w la­ tach 1656-1657; w: „SMHW”, t. XI, Białystok 2003, s. 96-100.

jazdy lekkiej liczył aż 12 rot w sile 1481 koni53. Brak kilku chorągwi w obu pułkach wskazuje, że część chorągwi mogło znajdować się nadal pod komendą hetmanów w zgrupowa­ niu warszawskim. Czy jednak obaj dowódcy pozostawili ja­ kieś roty ze swych pułków pod Warszawą jest mało prawdo­ podobne, a brak popisu wojska z tego okresu z podziałem na pułki jazdy uniemożliwia jednoznaczną odpowiedź w tym zakresie. Wydaje się jednak, że wobec zbliżającej się batalii generalnej z siłami sprzymierzonych, pozbawienie się ludu ognistego, w tym dragonii i piechoty samego J. Lubomir­ skiego było błędem, który potwierdziły działania szczegól­ nie w trzecim dniu bitwy warszawskiej. Także część drobnej szlachty i czeladzi, nie mogąc liczyć na zaciągnięcie się pod królewskie sztandary, odeszła na drugą stronę Wisły i osie­ dliła się na Pradze. Łącznie obóz warszawski opuściło wów­ czas ponad 20 tys. ludzi. Istotnym osłabieniem było odejście oddziałów marszałka koronnego. W skład wojsk idących pod Kraków wchodziło 16 chorągwi komputowych, regiment pieszy pod komendą Mikołaja Konstantego Gizy, dawnego majora gwardii pieszej króla, dragonia Lubomirskiego i jego piechota polsko-węgierska. Razem te siły regularne liczyły ok. 4 tys. zaciężnych żołnierzy. Ich obecność, przede wszyst­ kim piechoty i dragonii, przydałaby się bardzo, zwłaszcza drugiego dnia bitwy warszawskiej. Pozostałe pod Warszawą siły polsko-litewskie sięgały 40 tys. ludzi, w tym regularne przekraczały 25 tys. żołnierzy. W ich skład wchodziły jednostki koronne złożone z jazdy (16,5-17 tys. koni) i piechoty obu zaciągów (4,5 tys. porcji) oraz 5-7,5 tys. Litwinów. Pozostałe siły to pospolite rusze­ nie w liczbie ok. 10 tys. szlachty, oddziały ochotnicze (chło­ pi i czeladź obozowa) i Tatarzy (ponad 2 tys. ordyńców). 53

T. C i e s i e l s k i , M . N a g i e l s k i , Komputy wojska koronnego w latach 1651-1653: tamże, s. 270/

Redukowanie sił własnych, zwłaszcza regularnych, w obliczu nadciągającej armii sprzymierzonych, było błę­ dem polskiego dowództwa. W odróżnieniu od przeciwnika polskim oddziałom wyznaczono kilka zadań operacyjnych, m.in. opanowanie kilku kluczowych ośrodków w Wielkopolsce i Małopolsce pod nieobecność polowych armii Ka­ rola X Gustawa. Polski plan działania przeciwko Szwedom, znajdującym się w obozach pod Modlinem i Pomiechowem, był znany od dawna. Strona polska zakładała uderzenie w dwóch kierunkach. Część wojska miała ruszyć lewym brzegiem Wisły na przyczółek mostowy pod Kazuniem, aby unie­ możliwić Szwedom przeprawę przez Wisłę i zaatakowanie Warszawy. Główne siły po przeprawieniu się na brzeg pra­ ski, gdzie znajdowali się Litwini Sapiehy, miały sforsować Narew i zaatakować obozowiska Douglasa i Adolfa Jana przed połączeniem się oddziałów Karola z elektorem. Plan został zniweczony nie tylko na skutek warunków atmosferycznych (ciągłe opady), ale głównie z powodu opieszałości Jana Kazimierza. Słusznie zwrócił już uwagę Ludwik Kubala, iż stronę polską absorbowało zbyt wie­ le spraw, a sam król nie mógł pogodzić jednoczesnego prowadzenia działań wojennych i kontynuowania dialo­ gu politycznego z Moskwą (wysłanie komisarzy do Wil­ na) i Szwecją (mediacja d’Avangoura i de Lumbresa)54. W żadnym wypadku nie należało wstrzymywać działań na niemal miesiąc, umożliwiając Karolowi koncentrację sił własnych i połączenie z oddziałami elektorskimi. Nie było również zgody w łonie polskiego dowództwa na temat kontynuowania wojny ze Szwedami. Podczas gdy król dążył do walnej rozprawy i to za wszelką cenę, wyko­ rzystując ostatnie sukcesy, a przede wszystkim zdobycie 54Kubala,

Wojna brandenburska, s . 7 .

Warszawy, inni opowiadali się za przeniesieniem działań do Prus, unikając bitwy z Karolem. Sam kasztelan kijow­ ski Czarniecki, cieszący się poważaniem wśród żołnierzy i niższej kadry dowódczej, obawiał się o wyniki kampanii i radził prowadzić dalej działania podjazdowe. Spotkał się wówczas z gwałtowną repliką króla. Jan Kazimierz miał odpowiedzieć na radzie wojennej 27 lipca: „Wy, pano­ wie, nie macie ochoty uczciwie walczyć, szarpana wojna dotychczas podobała się wam”. Na replikę kasztelana, iż przyniosła ona duże korzyści Rzeczypospolitej, monarcha miał odpowiedzieć: „Położą głowę także i ci, którzy mo­ ich rozkazów słuchać nie będą”55. Wobec tak gwałtownej reakcji nikt nie oponował. Jeśli dialog ów, przekazany nam przez rezydenta gdań­ skiego Jerzego Barkmanna, uznamy za mało prawdopo­ dobny, to jednak świadczył on o napiętej sytuacji wśród wyższego dowództwa i potwierdzał opinię, iż decyzje mo­ narchy spotykały się ze sprzeciwem części korpusu oficer­ skiego. Nie stwarzało to dobrej atmosfery przed rozpoczy­ nającą się batalią. Rady Czarnieckiego spowodowały, iż król nie skorzystał z usług jego chorągwi podczas dwóch pierwszych dni bitwy warszawskiej, a kasztelan kijowski pojawił się na Pradze dopiero wieczorem 29 lipca. Narada z 27 lipca zasługuje na uwagę, gdyż wziął w niej udział dowódca posiłkowego oddziału Tatarów budziackich - Subchan Ghazi aga. Wraz z wojewodą san­ domierskim Koniecpolskim, wysłanym dla powitania i doprowadzenia ordy pod Warszawę, stanął w obozie kró­ lewskim. Z ochroną, złożoną z kilkudziesięciu ordyńców, miał przeprawić się rankiem 27 lipca po ukończonym mo­ ście na brzeg warszawski. Podobno podzielał on pogląd 55

D r o y s e n , Die Schlacht von Warschau 1656, załącznik nr 11, s. 148; K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 7.

Czarnieckiego, iż z tak „ognistą” armią nieprzyjacielską można walczyć jedynie metodą wojny szarpanej, poprzez wysyłanie w teren licznych podjazdów. Subchan Ghazi aga wyrażał zdziwienie, ,jak mogliśmy odesłać królowi szwedzkiemu żołnierzy, którzy bronili Warszawy, skoro on nam tak wiele razy swe słowo złamał”56. Zgodnie z wcześniejszymi planami, Jan Kazimierz prze­ forsował rozpoczęcie działań wojennych przeciwko Szwe­ dom, korzystając z rozdzielenia sił przeciwnika. Przybycie ordy, choć w liczbie daleko odbiegającej od oczekiwań strony polskiej, wzmocniło postanowienie Jana Kazimie­ rza stoczenia walnej batalii ze Szwedami. Tak oto opisywał przybycie ordy pod mury stolicy świadek wydarzeń: Dwudziestego dnia siódmego lipca Tatarowie Pod Warszawą stanęli, a skoro to król wie, Wojsku kazał w szyku stać, zbyt triumfowano, Na przyjazd ich z dział bito i ręcznie strzelano, Subchan Aga przez Wisłę w piąciset przejechał Koni, przeciw którem żołnierz nasz wyjechał. Był na audiencyjej, panowie hetmani Bankietowali dobrze ich, drudzy pobrani Od pułkowników inszych, wiele częstowano, Wieczorem zaś za Wisłę wszech zaprowadzono, Widzi wojsko, że się często przejeżdżają, Znieśli się z Tatarami, te nieprzyjaciela Szablą chcą gromić z Polskiej, a nie mówiąc wiela, Który w swoim okopie natenczas się bawił, Potym jako usłyszysz w oko się nam stawił51.

Nadal jednak strona polska działała bez należytego roz­ poznania przeciwnika, gdyż oprócz podjazdu Szemberka 56

Des N o y e r s , Lettres..., 27 VII 1656 r. z Warszawy, s. 2 1 1 ; por. K u b a l a , Wojna brandenburska, s . 1 2 . 57 AGAD AR, dz. II, ks. XXI, s. 254-255.

nie wysyłano innych chorągwi. Sądzono, że główne siły Brandenburczyków nadal przebywają pod Płońskiem. Plan Jana Kazimierza zakładał natychmiastową przepra­ wę głównych sił koronnych na prawy brzeg Wisły w celu zaatakowania obozu przeciwnika pod Nowym Dworem. Tatarom nakazano, aby przeprawili się przez Narew po­ wyżej Nowego Dworu, pod Nieporętem, i w ten sposób osaczyli Szwedów. Dano im nie tylko kilkanaście chorą­ gwi koronnych pod komendą Koniecpolskiego, ale i „woj­ sko litewskie jako ludzi ognistych, bo Tatarowie tego po­ trzebują pro assistentia”58. Czarniecki otrzymał zadanie ruszenia z wydzielonym oddziałem pod Zakroczym w celu zorientowania się, czy Szwedzi odbudowali już most przez Wisłę. Chodziło tak­ że o uniemożliwienie im ataku lewym brzegiem Wisły na tyły polskiej armii. Zdawano sobie bowiem sprawę ze strategicznego znaczenia tej pozycji. Szwedzi w wypad­ ku wygranej mogli natychmiast przeprawić swe oddziały i ścigać uchodzącego przeciwnika, a w razie niepowodze­ nia przeprawa pod Zakroczymiem osłaniała ich odwrót, uniemożliwiając Polakom szybką przeprawę na prawy brzeg Wisły. Zgodnie z powziętymi decyzjami Subchan Ghazi aga ruszył do oddziałów znajdujących się w okolicy Okuniewa, aby następnie skierować je na Nieporęt. Natomiast siły koronne rozpoczęły przygotowania do przeprawy na pra­ wy brzeg Wisły, którą rozpoczęto w nocy z 27 na 28 lip­ ca. Sam monarcha z obu hetmanami koronnymi Potockim i Lanckorońskim „przy pospolitych ruszeniach (woje­ wództw ruskiego, wołyńskiego, bełskiego, lubelskiego

58

Jan Leszczyński do księdza J. Schónhoffa z Częstochowy 9 V I I I 1656 T.J.w., s. 444; zob. K. e r s t e n Stefan Czarniecki, s. 307; H e r b s t. Trzydniowa bitwa pod Warszawą, s. 303-304.

i podlaskiego - przyp. M. N.) z piechotą, armatą dość do­ brą przeprawił się rano w piątek (28 lipca)”59. Obu hetmanów musiała drażnić obecność generała ma­ jora cesarskiego Andersona, przysłanego polskiemu mo­ narsze przez Ferdynanda III, na którego zdaniu wielce po­ legał Jan Kazimierz. Był on obok króla głównym autorem planu kampanii przeciwko Szwedom. Wielce pochlebnie, jako o mężu w rzeczach wojennych obeznanym, wyrażał się o Andersonie wojewoda poznański Jan Leszczyński, W dotychczasowych opracowaniach kampanii podkre­ śla się kilkakrotną przewagę sił polsko-litewskich nad ar­ mią sprzymierzonych. Liczebność sił podległych Janowi Kazimierzowi szacuje się począwszy od 39 tys. do niemal 200 tys.60. W rzeczywistości komputowa jazda koronna, która przeprawiła się na brzeg praski, nie przekraczała 15 tys. jeźdźców, gdyż kasztelan kijowski pozostał na brzegu warszawskim z ok. dwutysięcznym oddziałem kawalerii61. Obok nich znajdowali się Litwini, z których część posłano 59 Jan

Leszczyński do księdza J. Schönhoffa z Częstochowy 9 V I I I 1 6 5 6 s. 445; J. Droysen, Die Schlacht von Warschau 1656, s. 44; Górski, op.cit, s. 229; L. Carlbom, Tre dagars slaget vid Warschau, Stockholm 1906, s. 148-149; Herbst, Trzydniowa bitwa pod Warszawą s. 310. 60 Tagebuch des Generalen Patrick Gordon. . . . s. 66 (armia polskolitewska szacowana na około 39 tys. ludzi); J. M a n k e 11, Berättelser om svenska krigshistoriens Märkvärdigaste fältslag, z. 3, Stockholm 1859, s. 552-553; D r o y s e n , Die Schlacht von Warschau 1656, za­ łączniki nr 10, 11 (wykaz sił obu stron), s. 33-40; R i e s e , Die dre­ itägige Schlacht bei Warschau, s. 16-17,26,41-42,71-73 (zestawienia öd 39 do 200 tys. ludzi); R. D a m u s, Der erste nordische Krieg bis zur Schlacht bei Warschau, w: „Zeitschrift des Westpreussischen Ge­ schichtsvereins” z. 12, 1884, s. 98-101; G ó r s k i , op.cits. 18-19; C. J a n y , Geschichte der Königliche-Preussischen Armee, Berlin 1928, S. 124-125 (oblicza siły Jana Kazimierza na 39-40 tys. żołnierzy). 61 Siły Czarnieckiego szacowali sprzymierzeni znacznie wyżej, bo took. 4-5 tys. jazdy, zob. Droysen, Die Schlacht von Warschau 1656, s. 146.

z Tatarami, a kilkanaście chorągwi pod komendą Gosiew­ skiego znajdowało się w okolicach Pułtuska, maszerując na Ciechanów. Stawiało to pod znakiem zapytania udział hetmana polnego litewskiego w batalii warszawskiej. W skład sił litewskich uczestniczących bezpośrednio w trzydniowej bitwie pod Warszawą wchodziło pięć puł­ ków jazdy: królewski pod dowództwem pisarza polne­ go litewskiego Aleksandra Hilarego Połubińskiego (795 koni), hetmana wielkiego litewskiego Pawła Sapiehy, podczaszego litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła, Krzysztofa Sapiehy i zmarłego wojewody smoleńskiego Filipa Krzysztofa Obuchowicza. Pułków wojska litewskiego było więcej, gdyż na ich czele obok Gosiewskiego, Samuela Oskierki czy chorąże­ go nadwornego litewskiego Zygmunta Słuszki mogli stać pod Warszawą Michał Pac i Samuel Kmicic62. Z wielko­ ści pułku królewskiego możemy wnioskować, iż pozosta­ łe, z wyjątkiem hetmana wielkiego, nie przekraczały 500 koni. Dlatego Litwinów, którzy od dawna stacjonowali na polach praskich, należy szacować na ok. 4 tys. koni, a uwzględniając jednostki piesze i dragońskie, ich liczeb­ ność przekraczała 5 tys. żołnierzy. Wraz z dwutysięcznym oddziałem ordy i pospolitym ruszeniem wszystkie siły polsko-litewskie, które przeprawiły się na prawy brzeg Wisły, mogły liczyć ok. 34-36 tys. ludzi. Pamiętajmy także, iż Jan Kazimierz pozostawił zapewne w Warszawie, gdzie przebywała królowa i jej fraucymer, kil­ ka rot piechoty polsko-węgierskiej, o udziale której w bitwie warszawskiej nie mamy żadnych wzmianek źródłowych63. 62

Zob. Regestr chorągwi, które wyszły z panem chorążym W. Ks. Lit. w 1655 r. z Litwy do Króla JMci, B. Czart., rkps 2247, s. 85-86; por. H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą, s. 304. 63 J. W i m m e r, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII w., s. 106 (ocenia siły polsko-litewskie na ok. 40 tys. ludzi); H e r b s t , Trzydnio­ wa bitwa pod Warszawą, s. 304 (36—40 tys. ludzi).

Uwzględniając natomiast siły kasztelana kijowskiego, skierowane pod Zakroczym, i oddziały Gosiewskiego, armia polsko-litewska nieznacznie przekraczała 40 tys. ludzi i koni, czyli dwukrotnie przewyższała liczebnością siły sprzymierzonych. Tymczasem w obozie przeciwnika, po przybyciu Fry­ deryka Wilhelma i dokonaniu przez Karola X Gustawa przeglądu wojska elektorskiego, obaj wodzowie udali się na naradę. Zaakceptowano plan ustalony znacznie wcze­ śniej, już 19 lipca. Szwedzi chcieli zaskoczyć Litwinów rozłożonych na polach praskich. Plan wynikał z założe­ nia, iż strona przeciwna nie wykorzysta swojej przewagi liczebnej wobec podziału armii polsko-litewskiej po obu stronach Wisły. Liczono, że Polacy nie będą mogli prze­ rzucić znaczniejszych sił koronnych na pomoc Litwinom, gdyż nie odbudują na czas przeprawy łodziowej. Jeszcze 20 lipca Szwedzi otrzymali informacje, że trwająintensywne prace przy budowie mostu. Mogli więc przy­ puszczać, że zastaną na brzegu praskim samych Litwinów Sapiehy, których rozbicie nie nastręczało większych kło­ potów. Po zdobyciu przyczółka mostowego od strony Pra­ gi i zniszczeniu mostu, sprzymierzeni mieli powrócić pod Modlin i po przeprawieniu się pod Zakroczymiem przez Wisłę rozpocząć główne uderzenie na gros sił koronnych skoncentrowanych pod Warszawą. Zamierzano zatem, korzystając z rozdzielenia sił prze­ ciwnika, rozbić po kolei obie armie, wykorzystując od­ budowane przeprawy łodziowe pod Zakroczymiem i No­ wym Dworem. Wyprawa na Litwinów miała przebiegać szybko i sprawnie, jeśli zamierzano zakończyć kampanię w ciągu dwóch dni (28-29 VII). Dlatego pod Pragę sprzy­ mierzeni mieli ruszyć bez taborów, z zapasem żywności jedynie na trzy dni. Zakładano, iż dystans od Nowego Dworu do Pragi (ok. 30 km) piechota wraz z artylerią po-

lową pokona w ciągu 8 godzin, a po krótkotrwałej walce oddziały powrócą pod Nowy Dwór jeszcze tego samego dnia (28 lipca). W obozie modlińskim obaj wodzowie pozostawili znaczne siły dla ochrony taborów, ciężkiej artylerii i za­ pasów żywności. Des Noyers wspomina o dwutysięcznej załodze, w skład której miały wchodzić trzy skwadrony rajtarów z regimentów Henryka Joachima Kometki, Da­ wida Sinclaira i Ernesta von Sehera, a także brygada pie­ sza z regimentu Hälsinge pod komendą płk. Löwenschil­ da64. Załoga ta mogła być nawet większa, gdyż także kurfiirst musiał pozostawić jakieś siły do ochrony własnych bagaży. Wieczorem 27 lipca na rozkaz Karola rozpoczęto prze­ prawę przez most na Narwi. Przede wszystkim przepra­ wiono kawalerię szwedzką, następnie artylerię i piechotę. Nad ranem most uległ rozerwaniu i jego odbudowa zajęła aż 4 godziny; dopiero wtedy przeprawę rozpoczęły siły elektorskie. Około południa dnia następnego cała armia sprzymierzonych znalazła się w okolicy Nowego Dworu na brzegu praskim, rozpoczynając marsz w kierunku sta­ nowisk Litwinów. Zgodnie z ustaleniami Carlboma i Janego armia sprzy­ mierzona nie przekraczała 18 tys. ludzi. W jej skład miało wchodzić 60 skwadronów konnicy (12 500 koni) i 15 bry­ gad pieszych (5500 porcji). Dokładny skład sił szwedzkobrandenburskich znajdzie czytelnik w aneksie zamiesz­ czonym na końcu tej pracy65. 64

D e s N o y e r s , Lettres. . . , 1 1 VIII 1656 r. z Łańcuta, s. 214; por. R i e s e , Die dreitägige Schlacht bei Warschau, s. 83; H e r b s t, Trzy­ dniowa bitwa pod Warszawą, s. 306. 65 Wykazy sił obu stron sporządzono na podstawie danych zamiesz­ czonych w pracach: Droysena, Mankella i Riesego, porównując je z planami Dahlbergha.

Gdy ostatnie oddziały jazdy brandenburskiej kończyły przeprawę pod Nowym Dworem, straż przednia sprzymie­ rzonych docierała już do Jabłonny, wchodząc w kontakt bojowy z nielicznymi chorągwiami litewskimi. Rozpoczy­ nał się trzydniowy bój o Warszawę.

PIERWSZE STARCIE (28 LIPCA) Oddziały kawalerii szwedzkiej rozpoczęły marsz spod Nowego Dworu dopiero ok. godz. 7-8 rano, gdyż musiały zaczekać na zakończenie odbudowy uszkodzonego mo­ stu. Straż przednią stanowiło 300 konnych rajtarów gen. mjr. Claesa Totta. Wysłane przez niego podjazdy napotka­ ły w lesie przed Jabłonną polskiego trębacza, wysłanego przez Jana Kazimierza z listem do Fryderyka Wilhelma, zawierającym odpowiedź polskiego monarchy na list elektora z 27 lipca. Król odrzucił pośrednictwo kurfursta w sporze polsko-szwedzkim i groził mu konsekwencjami za zbrojny najazd w granice Rzeczypospolitej. Posłańca oczywiście zatrzymano, aby Polacy nie zorientowali się, iż trwa marsz sprzymierzonych ku Pradze. Kolumna posuwała się traktem przez Suchocin, Skierdy, Rajszewo na Jabłonnę. Tu właśnie szwedzka kawaleria zatrzymała się na posiłek, oczekując oddziałów branden­ burskich i własnej piechoty z działami. Nagle do biwa­ kujących żołnierzy „dotarł” poseł francuski de Lumbres, z którego pośrednictwa w konflikcie Jan Kazimierz zre­ zygnował. Nie ulega wątpliwości, iż przekazał on sprzy­ mierzonym szereg informacji o stanie liczebnym sił pol­ sko-litewskich, usytuowaniu obozu na Pradze, przybyciu posiłków tatarskich, a także, co było sporym zaskoczeniem

dla Karola X Gustawa1, o przeprawie wojska koronnego na brzeg praski. Zmieniona sytuacja wymagała podjęcia nowych decy­ zji. Karol X Gustaw przyjął z zadowoleniem fakt, że strona polska, stale uchylająca się od walnej rozprawy, przyjmie bitwę na polach praskich. Nie brał pod uwagę wariantu defensywnego, tj. cofnięcia oddziałów nad przeprawę pod Nowym Dworem i obrony warownych obozów. Polegając na doświadczeniu króla szwedzkiego, które nabył w trakcie dotychczasowych walk z Polakami; elektor zgodził się z de­ cyzją Karola zachowania dotychczasowego planu operacji. Około południa zakończyła się przeprawa ostatnich re­ gimentów brandenburskich, a w dwie godziny później czo­ ło jazdy elektorskiej znajdowało się już pod Jabłonną. Ko­ ści zostały rzucone. Pod osłoną straży przedniej Totta obaj wodzowie przystąpili do ustawiania szyku armii według opracowanego graficznie schematu. Oddziały szwedzko-brandenburskie miały zająć 2,5-kilometrową przestrzeń pomiędzy lasem a skarpą tarasu nadwiślańskiego. W celu odróżnienia własnych żołnierzy od zaciężnej piechoty nie­ przyjaciela nakazano im nałożyć na kapelusze słomiane wieńce i wydano hasło „Hjälp oss Jesus” - Wspomagaj nas Jezu2. Mimo iż w wielu pracach znajdujemy schematy usta­ wienia armii szwedzko-brandenburskiej, a znaczną pomo­ cą służą ryciny i plany Erika Dahlbergha, nie udało się dotąd dokładnie zrekonstruować szyku wojsk sprzymie­ rzonych pod Jabłonną. Jak istotnie różnią się źródła od siebie, świadczy porównanie zamieszczonych w niniej­ 1

D r o y s e n , Die Schlacht von Warschau ¡656, s. 109; por. A. Wa­ lewski, Historya wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza, 1655-1660,1.1, Kraków 1866, s. 245-246. 2 G ó r s k i , op.cit., s. 223; H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warsza­ wą s. 307.

szej pracy schematów szyków wojsk sprzymierzonych z drugiego dnia bitwy sporządzonych na podstawie rycin Erika Dahlbergha i wykonanych przez Augusta Riesego. Różnice te dotyczą nie tylko usytuowania poszczególnych regimentów i skwadronów, ale też identyfikacji dowód­ ców tych jednostek. Pewne jest, iż prawe skrzydło zajęła rajtaria szwedzka, lewe natomiast brandenburska, która została wzmocniona skwadronami rajtarii szwedzkiej pod komendą znanych pułkowników: Larsa Krusego, Hansa von Böddekera, Israela Ridderhjelma i Andrzeja Plantinga. Środek zajęła głównie piechota szwedzka i elektorska. Oba skrzydła miały być ustawione w trzech rzutach, cen­ trum natomiast w dwóch lub trzech; dlatego przed rozpo­ częciem bitwy widzimy osiem lub dziewięć odrębnych jednostek z osobnym dowództwem. Dowódcami trzech rzutów lewego skrzydła byli: Brandenburczyk gen. mjr Krzysztof Kannenberg i dwaj Szwe­ dzi - gen. mjr Claes hr. Tott i Hans von Böddeker, do­ tychczas pułkownik, mianowany właśnie generałem. Do­ wódcą całego zgrupowania jazdy brandenburskiej był graf Jerzy Fryderyk Waldeck. Trzema rzutami rajtarii prawego skrzydła dowodzili: pfalzgraf Filip von Sulzbach, graf Ka­ rol Magnus von Baden-Durlach i gen. mjr Henryk Horn. Całą jazdą tego skrzydła dowodził Robert Douglas. Trze­ ma brygadami pieszymi, uszykowanymi w dwóch rzutach na prawym skrzydle, dowodził gen. mjr Bertold Hartwig von Bülow, a artylerią hr. Gustaw Oxenstiema. Elektor Fryderyk Wilhelm z przydzielonym mu doradcą, feldmar­ szałkiem szwedzkim Karolem Gustawem Wranglem, po­ zostawał na lewym skrzydle. Naczelnym dowódcą zgrupowanej w środku szyku pie­ choty był brandenburski generał artylerii Otto Krzysztof Sparr. Dowódcami większych ugrupowań piechoty elektorskiej (brygad) byli dwaj generałowie majorzy: Wolrad

von Waldeck, Joachim Rüdiger Goltz i pułkownik Jan Je­ rzy von Sieberg (Syburg)3. Oczywiście w trakcie długotrwałej wymiany ognia po­ między wchodzącymi do walki skwadronami a przeciw­ nikiem Karol X Gustaw wprowadzał liczne korekty do wcześniejszych ustaleń. Szwedzki monarcha lekceważył przewagę sił polsko-litewskich, gdyż teren nie nadawał się do rozwinięcia kilkunastotysięcznej jazdy przeciwni­ ka. Stanowił on podmokłą, poprzecinaną licznymi stru­ mykami równinę, ograniczoną w odległości 1200-1500 m od Wisły pasem wydm. Właśnie na owym tzw. tarasie pra­ skim, usytuowanym 3-6 m nad średnim poziomem koryta Wisły, rozegrała się kampania warszawska 1656 r. Od pół­ nocnego wschodu pole bitwy ograniczone było mokradła­ mi, począwszy od Białołęki po Bródno. Równolegle do Wisły ciągnęły się, począwszy od kościółka parafialnego na Kamionku prawie aż po Jabłonnę, wspomniane wydmy wałowe, których opanowanie stwarzałoby trudną sytu­ ację dla obrońców brzegu praskiego. Wzgórza te świetnie nadawały się na stanowiska artylerii polowej, a obsadzo­ ne przez piechotę stanowiły naturalną twierdzę trudną do zdobycia, narażoną na atak tylko od północy - korytarzem szerokości ok. kilometra. Teren rozciągający się pomię­ dzy Wisłą a pasmem wydm obejmował ok. 10 kilometrów kwadratowych, lecz, jak wspomniano, pocięty był liczny­ mi strumieniami. Słusznie zatem zauważył Stanisław Herbst, iż rejon ten nadawał się na założenie obozowiska, ze względu na swój charakter obronny, lecz w żadnym wypadku nie stwarzał warunków powodzenia w wypadku szarży dużych mas ka­ walerii. 3

Droysen, op.cit., s. 42-43; C a r l b o r a , Tre dagars slaget vid Warschau, s. 143-146; G ó r s k i , op.cit., s. 223.

Pole bitwy leżało w granicach parafii Kamion, która obejmowała dwa miasteczka - Pragę i Skaryszew, stano­ wiące prawobrzeżne przedmieścia stolicy. Na Pradze znaj­ dował się okazały kościół Bernardynów wraz z klaszto­ rem, gdzie po bitwie pochowano wielu polskich żołnierzy. Obszar ten poprzerzynany był licznymi traktami prowa­ dzącymi w kierunku Pragi, gdzie przeprawiano się na dru­ gi brzeg Wisły. Znany trakt przez Żerań, Świdry, Tarchomin, Jabłonnę, Rajszew i Skierdy prowadził w kierunku Nowego Dworu, Płocka i Torunia. Tym właśnie szlakiem posuwali się obecnie sprzymierzeńcy. Często wykorzysty­ wana była droga przez Białołękę na Nieporęt, Białobrzegi i Pułtusk. Na Litwę prowadziła droga przez Bródno i Ząbkowską Wolę, Turów i Klembów. Ważny trakt przebiegał również z Kamiona przez Grochów, Grzybowską Wolę, Okuniew, Stanisławów i Węgrów. Drogą tą posuwały się posiłki tatarskie. Wymienione wyżej trakty ułatwiały przemarsz du­ żych mas wojska, które na brzegu praskim często napo­ tykały przeszkody terenowe w postaci mokradeł czy też strumieni, spływających do Skurczy lub Zązy. Krajobraz przedbitewny wzbogacały także elementy wprowadzone przez człowieka: obóz wojsk litewskich na polach Załęża i Golędzinowa, a także nowa przeprawa łodziowa, osło­ nięta z obu stron Wisły szańcami przedmostowymi. Most ten po stronie warszawskiej miał wlot poniżej dzisiejszej Cytadeli. Wjazd nań odbywał się wąwozem rzeczki Dmy. Niedaleko, na północ od Nowego Miasta, do 27 lipca roz­ łożony był obóz wojsk koronnych4. Przez całą noc z 27 na 28 lipca trwała przeprawa sił ko­ ronnych. Najpierw przerzucono na brzeg praski piechotę 4

Teren bitwy dokładnie przedstawili: D r o y s e n , op.cit., s. 29-33; H e r b s t , Wojna obronna 1655-1660, s. 91-92; t e n ż e , Trzydniowa bitwa pod Warszawą s. 307-309.

wraz z artylerią, a następnie rozpoczęły przemarsz cho­ rągwie komputowe. Dopiero w południe 28 lipca mogły przystąpić do przeprawy oddziały pospolitego ruszenia. Wówczas już, zgodnie z planem gen. Andersona, prace nad budową kilku szańców pomiędzy pasem wydm a korytem Wisły były prawie ukończone. Pracami fortyfikacyjnymi miał kierować obok wymienionego dowódcy cesarskiego generał artylerii koronnej Krzysztof Grodzicki. Rankiem 28 lipca na brzeg praski udał się Jan Kazimierz z hetmanami koronnymi: Potockim i Lanckorońskim, aby bezpośrednio nadzorować rozpoczęte prace w korytarzu wiślanym. Około godz. 10 strona polska została poinfor­ mowana o pochodzie nieprzyjaciela. Wkrótce doszło do pierwszych starć chorągwi litewskich ze szwedzką strażą przednią pod komendą hr. Totta. Litwini, którzy już ran­ kiem opuścili swoje obozowisko, ruszyli zgodnie z rozka­ zami w kierunku Nowego Dworu, napotykając kilka kilo­ metrów za Tarchominem pierwsze oddziały nieprzyjaciela. Obie strony podczas tych utarczek wzięły jeńców, od któ­ rych Polacy dopiero dowiedzieli się o powadze sytuacji. Z zeznań jeńców wynikało, iż w kierunku Pragi, obok od­ działów szwedzkich, maszeruje cała armia brandenburska. Pierwsze starcia miały zakończyć się sukcesem stro­ ny polskiej. Jak pisał Jan Leszczyński, Litwini, którzy zmierzali do połączenia się z ordą, wysłaną wcześniej w kierunku przepraw na Bugu, spotkawszy przednią straż szwedzką „tych ludzi pierwszych znieśli totaliter (całko­ wicie), część rozproszyli, część najmali”. Natychmiast zawiadomiono o potyczce Jana Kazimierza, który wstrzy­ mał pochód „mocno się spodziewając rozprawy tego dnia, gdyż ochota wojska nie mała była”5. 5

Jan Leszczyński do księdza J. Schónhoffa z Częstochowy, j.w., 9 VIII 1656, s. 444.

Natomiast z przekazów strony przeciwnej wynika, iż zaatakowano niewielki podjazd szwedzki, który rzeczywi­ ście poniósł pewne straty. Pojawienie się armii sprzymierzonych zaskoczyło do­ wództwo polskie, które zakładało osaczenie przeciwnika w obozach na obszarze już ogołoconym z żywności i pa­ szy. Nie mając miejsca do rozwinięcia własnej kawalerii, Jan Kazimierz wybrał wariant defensywny, oczekując w obozie ataku głównych sił sprzymierzonych. Zmianę decyzji wymusiły przede wszystkim warunki terenowe, gdyż, jak pisał wojewoda poznański, „miejsca do rozpo­ częcia rozprawy, zwłaszcza (dla) konnego wojska, nie było”, gdyż „tam ku Nieporętowi i nad Wisłą częścią pola, częścią lasy, które już był nieprzyjaciel opanował, a nasze­ mu konnemu wojsku w lasach niewcześnie wojować”6. Nakazano natychmiast piechocie sypać szańce, przystę­ pując do przygotowania stanowisk ogniowych dla polskiej artylerii. Pomiędzy wałem wydm a korytem Wisły usypano trzy reduty ze stanowiskami dla ciężkiej artylerii. Oddzie­ lone one były od siebie o 50 do 100 m, aby przez luki te mogła przedostawać się piechota i jazda w celu atakowania nieprzyjaciela. Korzystając z osłony własnej artylerii, w ra­ zie niepowodzenia łatwo było powrócić na zajmowane sta­ nowiska i schronić za usypanymi umocnieniami. Od północnego wschodu dostępu do obozu bronił nie tylko wał wydm, ale usypana na jednej z wyniosłości reduta - czterobastionowy fort o podstawie kwadratu, oddalony o ok. 600 m od skraju lasu żerańskiego. Jego położenie umożliwiało prowadzenie skutecznego ognia artyleryjskiego nie tylko w kierunku lasu, ale szachowało też siły nieprzyjacielskie, zbliżające się w kierunku usypa­ nych redut. Sam fort od zachodu osłaniała dolina rzeczki 6 Tamże, s. 444—445.

Skurczy, a od południowego zachodu flankowały wspo­ mniane umocnnienia. Jednocześnie przystąpiono od strony praskiej do wzmac­ niania szańca przedmostowego, który obsadzono piechotą z regimentu podczaszego sandomierskiego Jana Zamoy­ skiego. Usypane szańce, które pomimo wysiłku żołnierzy Grodzickiego nie zostały do wieczora tegoż dnia całkowi­ cie ukończone, obsadzono całą będącą w dyspozycji pie­ chotą i dragonią. Stanowiły one potężną przeszkodę dla atakującego przeciwnika. Reduty te nie tylko asekurowały się wzajemnie ogniem dział i broni ręcznej regimentów pieszych, ale zachowane odstępy pomiędzy nimi umoż­ liwiły częste wypady kawalerii na pozycje sprzymierzo­ nych, którzy zajmując pozycje między wałem wydm a Wi­ słą mieli znacznie utrudnione możliwości manewrowania swymi oddziałami. Z rozmieszczenia szańców i redut jasno wynika, jaki plan obrał Jan Kazimierz. Chodziło o maksymalne wy­ krwawienie sił szwedzko-brandenburskich przed umoc­ nieniami, aby następnie na zmęczonego walką przeciwnika rzucić masy wypoczętej kawalerii z zadaniem całkowitego jego zniszczenia. Wariant defensywny przyjęto również ze względu na fakt, iż duża część oddziałów konnych i po­ spolitego ruszenia nie przeprawiła się jeszcze przez Wi­ słę. Aż do późnego wieczoru pierwszego dnia bitwy trwa­ ła przecież przeprawa wojska koronnego i jego taborów, więc ustalenie Jak wyglądał szyk przeprawionych oddzia­ łów, jest trudne, tym bardziej iż w trakcie walk doszło do przemieszczeń. W szańcach, obok artylerii - 18 dział, stanęła cała pie­ chota zaciągu cudzoziemskiego, tj. regimenty Krzysztofa Grodzickiego, Ernesta Magnusa Grotthauza, gwardia piesza Jana Kazimierza pod komendą Wilhelma Butlera i część pie­ choty Jana Zamoyskiego. Oddziały te liczyły ok. 3300 żoł­

nierzy. Mogły znajdować się tu także niektóre roty piechoty polsko-węgierskiej, jak choćby hetmana polnego koronnego Lanckorońskiego czy oboźnego koronnego Andrzeja Potoc­ kiego7. Zapewne nieopodal stanęła gwardia dragońska mo­ narchy pod dowództwem Jana Henryka von Alten-Bockum. Kilka zdań należy poświecić polskiej artylerii, biorącej udział w batalii pod Warszawą. Wiemy, że regimenty za­ ciągu cudzoziemskiego miały jedynie po kilka działek polowych niegroźnych nawet dla przestarzałych umocnień Warszawy. W trakcie oblężenia stolicy wyszły wszystkie mankamenty związane z brakiem ciężkiej artylerii oblężniczej. Bowiem w trakcie zwycięskiej kampanii w Rze­ czypospolitej w 1655 r. Szwedzi zajęli arsenał w Warsza­ wie, Krakowie i Malborku. W stolicy 8 IX 1655 r. Karol X Gustaw miał zająć 2 pełne kartauny, 24 półkartauny, 24 ćwierćkartauny oraz kilka moździerzy. W Krakowie, do którego weszły wojska szwedzkie po kapitulacji mia­ sta 17 X 1655 r., większość z nich pozostała w mieście. Natomiast po kapitulacji Malborka (9 III 1656) Szwedzi pod komendą gen. G.O. Stenbocka znaleźli w arsenale 2 półkartauny, 2 kolubryny i 62 działa żelazne8. Tym na­ leży tłumaczyć, że Jan Kazimierz przystępując do oblęże­ nia Warszawy w czerwcu 1656 r., bazował początkowo na lekkiej artylerii oraz pożyczonych działach od dygnitarzy koronnych. Do działań pod stolicą użyto także dział przy­ prowadzonych przez Jana Zamoyskiego, który po zajęciu 7

Wykaz rot polsko-węgierskich, wchodzących wówczas w skład komputu wojska koronnego, znajdujemy w pracy J. Wimmera, Mate­ riały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660, „SMHW”, t. IV, Warszawa 1958, s. 526-529; por. H e r b s t, Trzydniowa bitwa pod Warszawą, s. 310. 8T.M. N o w a k , Polska artyleria koronna przed wojną 1655-1660 i podczas jej trwania; w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660 pod red. J. W i m m e r a . Warszawa 1973, s. 117-118.

miasta zapewne odesłał je do Zamościa9. Także w bata­ lii pod Warszawą siły sprzymierzone miały kilkakrotną przewagę w artylerii, dysponując nie tylko liczniejszą, ale cięższą artylerią od polskiej. Wyznaczone pozycje zajęły także pułki jazdy koronnej i litewskiej. Na prawym skrzydle stanęła jazda koronna, złożona z 14 pułków, gdyż pozostałe znajdowały się bądź na brzegu warszawskim pod Czarnieckim, bądź odeszły spod murów stolicy na czele z Lubomirskim (jego pułk wraz z chorągwiami po zmarłym wojewodzie krakowskim Dominiku Zasławskim) w celu blokowania Krakowa. Lewe skrzydło zajęli Litwini pod dowództwem pisarza polnego litewskiego Połubińskiego, porucznika królew­ skiej chorągwi husarskiej w kompucie litewskim, gdyż hetman „Paweł Sapieha, z zapałem wypadłwszy na pole, wskutek upadku konia wywichnął sobie straszliwie goleń. Było godne ubolewania, że ubył z szeregów znakomity wojownik, a wypadek ten stanowił zastanawiający pro­ gnostyk nadchodzących wydarzeń”, jak pisał znany dziejopis Wespazjan Kochowski10. Szyk oddziałów polsko-litewskich przedstawił nam również uczestnik tych wydarzeń, towarzysz lekkiego znaku, Jemiołowski: „Uszykowano wojsko porządnie: prawe skrzydło trzymało wojsko polskie, lewe od Wisły wojsko litewskie, środkiem piechoty z armatą następowa­ ły od Skaryszowa, w sukursie pospolite ruszenie następo­ wało”11. Jednak część wojska litewskiego była nieobecna pod Warszawą, gdyż pod komendą Gosiewskiego ruszyła na 5

P. S k w o r o d a , Artyleria szwedzka i polska artyleria koronna w dobie potopu - próba porównania. Przyczynek do historii wojen Rze­ czypospolitej ze Szwecją; w: „SMHW”, t. XLII, Białystok 2005, s. 27. ' “ K o c h o w s k i , op.cit., s. 198. 11 J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 102.

pomoc pospolitemu ruszeniu podlaskiemu. Wiemy, iż wo­ bec zagrożenia ze strony sił głównych sprzymierzonych, pod komendą samego Karola X Gustawa, hetman polny litewski przerwał blokadę Pułtuska (24 VII) i ponownie przekroczył Narew w celu oderwania się od przeciwnika. Część relacji dotyczących wydarzeń z ostatnich dni lipca mówi o obecności Gosiewskiego pod Warszawą w trak­ cie trzydniowej bitwy. Wydaje się jednak, że Litwini nie zdążyli przybyć na czas pod Pragę. Wiedząc natomiast o wycofaniu się głównych sił polsko-litewskich spod War­ szawy (30 VII), w pierwszych dniach sierpnia ponownie zaatakowali Pułtusk. Wobec zmiany planu kampanii Jan Kazimierz zde­ cydował się zawrócić z drogi na Nieporęt Tatarów, któ­ rym wyznaczono zadanie zaatakowania od tyłu wojsk nieprzyjacielskich. Dlatego też w pierwszym dniu bitwy walczyła znikoma ich liczba, gdyż główne siły pod do­ wództwem Subchan Ghazi agi znajdowały się na trakcie nieporęckim. Marsz armii sprzymierzonych w kierunku Pragi odby­ wał się znacznie wolniej, niż zakładał to Karol X Gustaw. Dopiero ok. godz. 14 większość sił szwedzko-brandenburskich znalazła się pod Nowym Dworem, na prawym brzegu Wisły. Dwie godziny później szwedzkie skwadrony nawiązały kontakt bojowy z przeciwnikiem. Straż przednia pod komendą hr. Totta starła się z podjazdami litewskimi. Dowództwo sprzymierzonych było zaskoczone małą szerokością korytarza pomiędzy zalesionymi wydmami a Wisłąpod Tarchominem, Świdrem i Żeraniem. Szerokość ta wynosiła zaledwie 800-900 m. W pewnych miejscach przemarsz musiał odbywać się skrajem lasu białołęckiego, więc Karol postanowił, w celu ubezpieczenia pochodu ca­ łej armii, wydzielić z lewego skrzydła 600 rajtarów, któ­

rzy wraz ze skwadronem dragonii mieli pod dowództwem Karola Gustawa Wrangla czuwać nad sprawnym przemar­ szem. Nikła przestrzeń pomiędzy lasem a korytem Wisły powodowała, że w pewnych miejscach przepuszczano skwadron po skwadronie. Zakładając, iż oddziały posuwały się w szyku czteroszeregowym, kolano w kolano, skwadron konny zajmował przestrzeń 80-90 m. Słusznie zatem zauważył Herbst, iż nawet w najszerszych miejscach mogły posuwać się jedy­ nie trzy rozwinięte skwadrony. To właśnie było przyczyną, że kolumna marszowa mocno się rozciągnęła. Za strażą przednią posuwało się skrzydło szwedzkie, złożone głów­ nie z rajtarii, gdyż piechota pozostała znacznie w tyle. Na­ stępnie maszerowały oddziały centrum (piechota szwedz­ ka i brandenburska osłaniana przez rajtarię) i na samym końcu, najpóźniej przeprawiona, rajtaria elektorska. Tak wydłużoną w marszu kolumnę, osłoniętą jednak skrajem lasu, można było zaatakować jedynie przy użyciu lekkiej jazdy lub Tatarów, lecz strona polska, zaskoczona nagłym pojawieniem się armii sprzymierzonych, nie wykorzystała tej sposobności, oczekując oddziałów szwedzko-brandenburskich w obozie. Dochodziła godz. 17, a szwedzka rajtaria ciągle posuwała się naprzód, docierając w okolice Tarchomina. Starcia awan­ gardy szwedzkiej z Litwinami przybierały na sile. Moment spotkania obu armii pierwszego dnia bitwy doskonale przed­ stawił Jan Leszczyński: „Nieprzyjaciel pokazał się za dwie godziny przed wieczorem z całą armią uszykowaną i directe (prosto) nad Wisłą lentissimo pasu (powolnym krokiem) począł następować prosto na te szańce, dobrze piechotą i działami osadzone; następował lekko, ale wesoło z trąbami i wszelką muzyką wojenną z dział przed sobą bijąc, a nasi z równą go alacritate (ochotą) czekali, i wytrzymali mu, aż im dobrze na mierę donoszenia dział podstąpił, skoro nasi

poczęli dawać ognia i onych mieszać, spuścieli de alacritate (z ochoty), muzyki ucichły, retirowali się poczęli”12. Hrabia Tott, wzmocniony 300 rajtarami elektorskimi, znacznie oddalił się od pozostałej rajtarii szwedzkiej, znajdującej się na prawym skrzydle sprzymierzonych. Słysząc odgłosy walki, Karol X Gustaw wysłał z pomocą straży przedniej dwa skwadrony rajtarii. Sam, wraz z gen. Jozjaszem Waldeckiem, Karolem Gustawem Wranglem i Filipem, palatynem Sulzbachu, ruszył naprzód, aby zo­ rientować się w sytuacji. Obserwację utrudniały tumany kurzu, wzbijane przez przemieszczające się w upale od­ działy jazdy. Stanąwszy na pewnym wzniesieniu, Karol mógł przekonać się, jak naprawdę wygląda sytuacja. Zauważył, iż przeciwnik broni się w szańcach, które bezskutecznie próbują atakować skwadrony straży przed­ niej hr. Totta, ponosząc duże straty od ognia muszkietowe­ go, artylerii i rzucanych ręcznych granatów. Wobec braku miejsca nadchodzące dalsze oddziały szwedzkie nie mo­ gły się rozwinąć. Musiały czekać na rezultat starcia swej straży przedniej. Oczywiście mogły być skierowane na pierwszą linię, ale żaden manewr oskrzydlający polskie umocnienia nie wchodził w rachubę. Wąski korytarz po­ między laskiem a korytem Wisły zmuszał do czołowego uderzenia na reduty przeciwnika, bronione przez polską piechotę. Atak ten mógł być przeprowadzony tylko ogra­ niczonymi siłami kilku skwadronów. Pozostałe skwadro­ ny mogły jedynie ponawiać uderzenia po wycofaniu zmę­ czonych oddziałów. Atakując kilka polskich chorągwi, znajdujących się przed szańcami, zmusili je Szwedzi do odwrotu i schronie­ nia się za własną piechotą. Następnie, nie mogąc przełamać 12

Jan Leszczyński do księdza J. Schónhoffa z Częstochowy, 9 V I I I 1656, s. 445; K u b a l a , Wojna brandenburska, s . 1 5 .

polskich umocnień, Szwedzi zaczęli powoli wycofywać się z pola ostrzału polskiej artylerii. Nie pomogły skwa­ drony rajtarii idące na pomoc hr. Tottowi pod komendą pfalzgrafa von Sulzbach. Uderzenie pozostałych chorągwi litewskich zrobiło swoje. Rajtaria szwedzko-brandenburska zaczęła cofać się w kierunku nadchodzącej kawalerii prawego skrzydła sprzymierzonych. Wówczas na rozkaz Karola do walki ruszyły skwadrony z regimentu Karola Gustawa Wrangla pod bezpośrednim dowództwem ppłk. Andrzeja Plantinga, odpierając atak Li­ twinów. Walki pod polskimi szańcami przedłużały się, co poświadcza wiele relacji szwedzko-brandenburskich. Obser­ wował je także Jan Kazimierz w otoczeniu hetmanów, gen. Andersona i kilku wyższych dowódców zaciągu cudzoziem­ skiego. Aby odciąć walczącą pod szańcami rajtarię przeciw­ nika od pozostałych sił sprzymierzonych, zdecydował się pol­ ski monarcha na śmiały manewr. Nakazał bowiem jednemu z pułków jazdy litewskiej pod komendą Połubińskiego (być może był to pułk, w którym znajdowała się husarska chorągiew króla), aby uderzył przez Skurczę ku Wiśle. Atak miał wyjść z linii między skrajem lasu białołęckiego a fortem znajdującym się w rękach Polaków. Jej szerokość, wynosząca prawie 500 m, umożliwiała rozwinięcie szarży pułku litewskiej kawalerii. Powodzenie tej akcji stwarzało duże niebezpieczeństwo dla części rajtarii prawego skrzydła, znajdującej się wówczas przed polskimi szańcami. Manewr został jednak zauważony przez stronę przeciw­ ną. Wyłaniające się z lasu chorągwie litewskie zbyt późno uszykowano do walki, gdyż forsowanie Skurczy zajęło im sporo czasu. Gdy rozpoczęły przemieszczać się w kierun­ ku Wisły, król szwedzki rzucił przeciwko nim nowe cztery skwadrony rajtarii pod komendą gen. Roberta Douglasa. Przeciwuderzenie polskie zostało w ten sposób udarem­ nione, a inicjatywę przejęli Szwedzi. Wraz z nadejściem

dalszych jednostek rajtarii prawego skrzydła i piechoty centrum, Szwedzi i Brandenburczycy zajęli całą szerokość nadwiślańskiego korytarza.

Na rozkaz Karola całą piechotę sprzymierzonych (12 bry­ gad, w tym aż 9 brandenburskich) uszykowano w dwa rzuty i oddano pod komendę Ottona Krzysztofa Sparra. Stłoczona w wąskim korytarzu pomiędzy Wisłą a rozlewiskiem Skur­ czy ubezpieczała sprzymierzonych przed dalszymi spodzie­ wanymi atakami polskiej kawalerii. Jednak ograniczone możliwości manewru pod ogniem polskiej artylerii powo­ dowały, iż najbardziej wysunięta ku szańcom przeciwnika rajtaria szwedzka ponosiła duże straty. Wówczas to został ciężko ranny płk Dawid Sinclair, „ten sam, który niegdyś podstępnie zburzył sandomierski zamek (3IV podczas ope­ racji w widłach Wisły i Sanu - przyp. M. N.), podkładając podeń beczki z prochem i zasypując bardzo wielu naszych”. Zginął od kuli armatniej, gdyż „ogniem wojował i od ognia zginął” - jak pisał w swym pamiętniku Kochowski13. W rzeczywistości Sinclair zmarł następnego dnia w obozie szwedzkim. Straty były zresztą większe, choć relacje szwedzko-brandenburskie wymieniają wśród za­ bitych z wyższej kadry dowódczej - obok płk. Sinclaira -jedynie majora z sił elektorskich. Zapewne największe straty poniosła rajtaria straży przedniej hr. Totta, która na­ gle znalazła się w zasięgu ognia polskich muszkieterów. Wobec zapadających ciemności, huku, kurzu i dymu, spowodowanego ostrzałem artyleryjskim z obu stron, za­ przestano walki i przed godz. 20 oddziały sprzymierzo­ nych wycofały się w głąb korytarza wiślanego, o ok. 2 do 3 km od polskiego obozu. Na polach wsi Żerań i Świdry za­ częto rozkładać obozowisko. Wzdłuż Wisły rozłożyły się siły prawego skrzydła szwedzkiego, zaś Brandenburczycy zajęli pozycje pod lasem. W obawie przed atakami Tata­ rów wystawiono silne straże wraz z działkami polowymi. Ubezpieczono się także od strony lasu białołęckiego. 13

K o c h o w s k i , op.cit., s. 199.

Mimo iż znaczna część żołnierzy szwedzkich i branden­ burskich udała się na spoczynek, ich dowództwa przygo­ towywały plany decydujących działań w dniu następnym. Pierwszy dzień bitwy przyniósł obu walczącym stronom spore zaskoczenie operacyjne, a sprzymierzonym duże rozczarowanie. Plan Karola X Gustawa, tak dokładnie przemyślany w przeddzień kampanii, nie został zrealizowany z wielu przyczyn. Nieprzewidziane trudności podczas przepra­ wy przez Narew (załamanie się mostu), powolne tempo przemarszu piechoty piaszczystymi drogami korytarza wiślanego, spowodowały, iż oddziały sprzymierzonych osiągnęły okolice Pragi kilka godzin później niż zakłada­ no. Zamiast w południe rajtaria Totta dotarła tam dopiero przed godz. 18. Dano zatem czas stronie polskiej nie tylko na rozpoznanie planów przeciwnika (podjazdy litewskie), ale też przerzucenie przez Wisłę oddziałów zaciągu cu­ dzoziemskiego i znacznej części jazdy koronnej. Piechota miała również dużo czasu na okopanie się w przygotowa­ nych szańcach, na których umieszczono ciężką artylerię. Wszystkie ataki hr. Totta i przybyłego mu z pomocą Sulzbacha, wykonane z marszu, nie były w stanie roze­ rwać polskiej obrony. Tak potrzebna do ataku na szańce piechota elektorska znajdowała się dopiero w środku ko­ lumny marszowej, zresztą mocno rozciągniętej, uniemoż­ liwiając wejście do akcji rajtarii kurfursta, zamykającej pochód armii sprzymierzonych. Polacy, choć trafnie usytuowali umocnienia i skutecz­ nie z nich razili atakujących Szwedów, nie wykorzystali jednak trudnego położenia straży przedniej Totta, gdy zo­ stała zmuszona do odwrotu. Poszczególne chorągwie wy­ padające przez luki pomiędzy szańcami jedynie wiązały walką rajtarię przeciwnika, były jednak za słabe, aby ja rozbić. Na atak od strony wału wydm ku Wiśle, zmierzają­

cy do odcięcia straży przedniej od pozostałych sił prawego skrzydła sprzymierzonych, zdecydowano się chyba zbyt późno. Uderzenie większymi siłami na cofające się skwadrony hr. Totta być może przyniosłoby klęskę Szwedom. Opieszale przeprowadzony manewr strony polskiej zo­ stał szybko zauważony przez Karola i udaremniony przez drugi rzut rajtarii pod dowództwem Douglasa. Nadejście piechoty wraz z artylerią, a następnie pierwszych oddzia­ łów jazdy lewego skrzydła elektora tak wzmocniło pozycje sprzymierzonych, iż spokojnie mogli czekać na przybycie pozostałych regimentów, nie obawiając się oskrzydlenia od strony lasku białołęckiego. Trzeba jednak obiektywnie stwierdzić, iż szanse pol­ skiego uderzenia flankowego na pozycje sprzymierzonych były niezbyt duże wobec wąskości korytarza wiślanego, gdzie toczyły się walki z siłami awangardy Totta. Pierwszy dzień bitwy zakończył się sukcesem strony polskiej, która nie tylko zatrzymała przeciwnika przed szańcami, uniemożliwiając mu w ten sposób rozwinięcie sił własnych, ale zadała znaczne straty pierwszemu rzuto­ wi rajtarii szwedzkiej. Także ogień z ciężkiej artylerii, pro­ wadzony do późnych godzin wieczornych, czynił szkody w uszykowanych głęboko brygadach szwedzko-brandenburskiej piechoty. Rezultat zmagań 28 lipca musiał wywrzeć wrażenie na Fryderyku Wilhelmie, który miał namawiać króla szwedz­ kiego do opuszczenia pola bitwy i uchylenia się tym sa­ mym od walnej rozprawy z Polakami. Elektor brał pod uwagę przede wszystkim skromne zapasy prowiantu, gdyż sprzymierzeni wzięli go jedynie na trzy dni, pozostawiając przecież swe tabory w obozie modlińskim. Innego zdania był oczywiście Karol X Gustaw. Mimo trudnych warun­ ków terenowych do stoczenia walnej batalii i zaskoczenia decyzją Jana Kazimierza o przeprawieniu znacznej czę-

ści sił koronnych na brzeg praski, pewien był zwycięstwa. Miał nawet rzec do elektora: ,3oicie się, że z bitwy z tym silnym wrogiem nie uniesiecie życia, a ja wam pokażę, że wyrwę z rąk jego zwycięstwo”14. Szwedzki monarcha był zdecydowany kontynuować walkę z Polakami, którzy dotąd unikali działań w otwar­ tym polu, pomni na porażki pod Żarnowem; Wojniczem, Gołębiem i ostatnio pod Kłeckiem i Kcynią. Dlatego na naradzie z dowódcami brandenburskimi przeciwstawił się wszelkim koncepcjom wycofania oddziałów w kierunku własnych obozowisk. Wydaje się, iż decyzję o przegru­ powaniu sił sprzymierzonych Karol odłożył do dnia na­ stępnego, gdyż zmęczone walką i przemarszem pod Pragę oddziały udały się na spoczynek. Zapewne już wieczorem tegoż dnia wydano rozkazy sypania szańców na wprost stanowisk polskiej artylerii. Prace te rozpoczęto wcze­ snym rankiem 29 lipca. Natomiast w otoczeniu Jana Kazimierza nie ukrywano zadowolenia z wyników starcia. Mimo sporadycznych głosów odradzających polskiemu monarsze stoczenie walnej rozprawy z Karolem (Czarniecki, Subchan Ghazi aga), Jan Kazimierz zachęcony osiągniętymi tego dnia sukcesami nie brał pod uwagę wariantu cofnięcia się na lewy, warszawski brzeg Wisły. Do kontynuowania bitwy zachęcał króla jeden z jego głównych doradców, gen. mjr Anderson. Jak pisał Jan Leszczyński, „tak się zgoła było poszczęściło (tego dnia, tj. 28 lipca -przyp. M. N.), że ten generał major cesarza JMci przysłany,..., victoriam obie­ cywał, bo weszli (Szwedzi) w zgłodzony kraj, gdzie subsistere (wytrzymać) trzech dni nie mogli”15.

14 Droysen,

op.ciL, s. 48-49; por. Górski, op.cit.t s. 228. Leszczyński do księdza J. Schónhoffa z Częstochowy, 9 VIH 1656, s. 445. 15 Jan

W dniu tym główny ciężar walki spadł na piechotę za­ ciągu cudzoziemskiego i chorągwie litewskie. Z regimen­ tów pieszych pewne straty poniósł pułk Jana Zamoyskie­ go, który, aby powstrzymać atak nieprzyjaciół, musiał być wsparty przez posiłki16. Przez całą noc z 28 na 29 lipca trwała przeprawa pozo­ stałych chorągwi koronnych i pospolitego ruszenia na pra­ wy brzeg Wisły. Chorągwie komputowe przeprawiły się z własnymi wozami taborowymi, gdzie m.in. towarzystwo spod chorągwi husarskich miało złożone drzewka (ko­ pie), a pospolite ruszenie komunikiem, czyli bez żadnych taborów. Mimo ustania działań wojennych, w obozie polskim pa­ nowało duże zamieszanie. Należało wyznaczyć miejsca na nocleg poszczególnym chorągwiom, rozmieścić wojsko według przygotowanego planu, aby rankiem oddziały te mogły szybko i sprawnie zająć swoje miejsca w szyku. Zdając sobie sprawę, iż główne siły sprzymierzonych znajdują się na brzegu praskim, Jan Kazimierz postanowił sprowadzić z powrotem wojska kasztelana kijowskiego, znajdującego się pod Zakroczymiem. Pchnięto natych­ miast kurierów, aby Czarniecki pośpieszał pod Warszawę. Można było jednak mieć duże wątpliwości, czy ponad 2 tys. szabel zdąży wziąć udział w walkach następne­ go dnia. I rzeczywiście w sobotę, tj. 29 lipca, chorągwie Czarnieckiego przybyły pod Warszawę dopiero późnym wieczorem. Liczono przede wszystkim na przeprawioną jazdę ko­ ronną i Tatarów. Ci ostatni byli jednak, jak podkreśla to wiele źródeł, rozmieszczeni w kilku miejscach. Jedynie kilkuset znajdowało się pierwszego dnia bitwy przy cho­ rągwiach litewskich, a i ci nie byli skorzy do ataku fron16Des

Noyers,Lettres..., 11 VIII 1656,s.213.

talnego na siły sprzymierzonych. Nieprzyjaciel bowiem „ze wszystkiej prawie armaty, którą miał z sobą, bardzo potężny ogień na ordę wypuścił, tak że ich zaraz zmie­ szawszy z dala w bory przyległe spędzał, sam prosto na wojsko polskie nastąpił”17. Wiemy, iż w przeddzień bitwy Subchan Ghazi aga miał radzić królowi, aby nie przyjmował walnej bitwy, „mó­ wiąc, że ponieważ nieprzyjaciel tylko na trzy dni wziął żywności, ponieważ miał wielkie trudności z wodą, którą mógł dostać tylko z Wisły, i ponieważ jego szyk był tak dobry, że wydawał się ruchomą twierdzą (tak właśnie on go nazwał), można by go zniszczyć bez utraty ludzi, ale trzeba by, żeby Król JMść ściągnął z drugiej strony Wisły (tj. na brzeg warszawski - przyp. M. N.) piechotę i działa, jazdę zaś z nim połączył, wówczas by oni w krótkim cza­ sie ogłodzili Szwedów bez rozlewu krwi, przecinając im wszystkie linie komunikacyjne”18. Polski monarcha zakładał, iż podobnie jak podczas pierwszego dnia zmagań Szwedzi ruszą na polskie umoc­ nienia, chcąc je zdobyć atakiem frontalnym, gdy on tym­ czasem po wykrwawieniu się przeciwnika pchnie do wal­ ki całą jazdę czy to przez luki pomiędzy szańcami, czy też korytarzem między fortem znajdującym się w polskich rękach a pasem wydm, ciągnących się w stronę Pragi. Tatarzy, których skierowano na tyły armii sprzymierzo­ nych, mieli uderzyć od strony Białołęki w kierunku Że­ rania, gdzie znajdował się obóz nieprzyjacielski. Po jego zdobyciu ordyńcy mieli stale niepokoić od tyłu oddzia­ ły sprzymierzonych. Chodziło zatem, aby ze wszystkich stron osaczyć przeciwnika w wąskim korytarzu pomię­ dzy laskiem białołęckim a korytem Wisły i, jak pisał Jan 17Jemiołowski,

op.cit., s. 102. 18 DesNoyers, Lettres..., 11 VIII 1656, s. 215.

Leszczyński, „zgłodniałego nieprzyjaciela obsidere i koń­ czyć”19. Jak się jednak miało okazać, w dniu następnym czekała polskie dowództwo niejedna niespodzianka ze strony Ka­ rola X Gustawa.

19

Jan Leszczyński do księdza J. Schónhoffa z Częstochowy, 9 VIII 1656, s. 445.

WSPANIAŁA SZARŻA (29 LIPCA)

Wczesnym rankiem obaj wodzowie armii sprzymierzo­ nych ruszyli na rekonesans w kierunku Białołęki. Korzy­ stając z gęstej mgły, monarchowie w otoczeniu wyższych dowódców przedzierali się laskiem, aby znaleźć dogodne miejsce do stoczenia walnej batalii i flankowego uderzenia na obóz Litwinów. Nieudane próby frontalnego zdobycia polskich szańców spowodowały, że Karol X Gustaw po­ stanowił uderzyć na obóz przeciwnika ze wschodu, skąd Polacy najmniej mogli spodziewać się ataku, bowiem z tej strony mieli nie tylko umocniony szaniec, ale ponadto spod Nieporętu rozpoczęli marsz na Białołękę Tatarzy. Zanim mgła całkowicie opadła, Karol dokładnie zlu­ strowawszy okolicę, opracował plan akcji. Szwedzki monarcha zdecydował się na obejście od wschodu sił pol­ skich i zajęcie stanowisk na wydmach pomiędzy Biało­ łęką a Bródnem. Można było stąd nie tylko zaatakować z flanki obóz przeciwnika, ale zepchnąć całą kawalerię polsko-litewską w kierunku koryta Wisły. Jedyna przepra­ wa mostowa nie dawała przecież możliwości szybkiego przerzucenia na brzeg warszawski całej armii. Aby plan ten powiódł się, należało nie tylko sprawnie przemieścić oddziały na oczach przeciwnika, ale utrzymać

Polaków w przekonaniu, iż sprzymierzeni nie rezygnują z czołowego ataku na polskie umocnienia. Wydano więc wydzielonym brygadom piechoty rozkaz kontynuowania ataków od strony Żerania i wiązania tym samym polskich sił w korytarzu pomiędzy Wisłą a pasem wydm. W czasie gdy piechota sprzymierzonych miała toczyć uciążliwe walki pod umocnieniami, Karol wraz z elekto­ rem musieli przerzucić skrajem lasu białołęckiego gros sił w celu obejścia polskich stanowisk od północnego wscho­ du. Jak słusznie zauważył już Konstanty Górski, najwięk­ sze niebezpieczeństwo dla przerzucanych oddziałów nie było związane z samym przemarszem, ale podziałem ich sił na dwie części. Podczas gdy lewe skrzydło Fryderyka Wilhelma miało opanować wydmy na prawym skraju la­ sku białołęckiego, skrzydło szwedzkie winno osłaniać siły elektora. Zgodnie z planem ok. godz. 9 kurfurst ruszył na czele jazdy i dwóch brygad piechoty, zapewne Sparra i Goltza, w kierunku Białołęki. Oddziały poruszały się wolno, gdyż błotnista droga prowadząca skrajem lasu białołęckiego, przecięta Skurczą, sprawiała niemało kłopotu maszerują­ cym żołnierzom i obsłudze artylerii. Dlatego też przeby­ cie dystansu wynoszącego ok. 4 km pomiędzy dawnym obozowiskiem a opanowaną wydmą zajęło kolumnie brandenburskiej ponad dwie godziny. Tak więc przemarsz grapy, na czele której stał Fryderyk Wilhelm, zakończył się ok. godz. 11. Wspomniane wzgórze, znajdujące się powyżej fortu za­ jętego przez Polaków, nie było obsadzone przez żadne siły, co świadczyło, że Jan Kazimierz nie wiedział o przemiesz­ czaniu wojsk przeciwnika. Nie wystawia to dobrego świa­ dectwa polskiemu dowództwu, które mając do dyspozycji Tatarów i kilkądziesiąt chorągwi lekkich długo nie miało należytego rozeznania co do ruchów przeciwnika w terenie.

Tymczasem elektor obsadził wzgórze piechotą i dragonią, w skład której wchodziły kompanie z regimentów Waldecka, Kanitza i Kalksteina. Wciągnięto tu także dwa 12-funtowe działa, spodziewając się ataku Tatarów. Następ­ nie elektor uszykował swe siły w trzech rzutach. Pierwsza linia rajtarii zajęła stanowiska wzdłuż drogi, na skraju lasu. a dwie dalsze z tyłu, w głębi lasu, który porastał całe wzgó­ rze. Bagnisty strumień uchodzący do rzeczki Zązy ubez­ pieczał pierwszy rzut rajtarii w razie nagłego ataku. Obronne położenie wojsk kurfursta podyktowane było przekonaniem o natychmiastowej kontrakcji przeciwnika, który znał przecież teren zbliżającej się batalii. Jednocze­ śnie ubezpieczające oddziały szwedzkie znajdowały się daleko w tyle. Przed rozpoczęciem działań Jan Kazimierz wraz z wyż­ szym dowództwem, senatorami i dygnitarzami Rzeczypo­ spolitej przybył wczesnym rankiem do klasztoru Bernar­ dynów na Pradze, gdzie wysłuchał mszy świętej i przyjął komunię. Po nabożeństwie przystąpiono do objazdu stano­ wisk. Jazda i piechota zajęły te same pozycje, co dnia po­ przedniego. Liczono, iż szańce pomiędzy korytem Wisły a wałem wydm będą nadal skuteczną zaporą przeciwko nacierającym nieprzyjaciołom. Konnica zajęła stanowiska za piechotą, będąc w każdej chwili gotowa do zaatakowa­ nia rajtarii sprzymierzonych przez luki pomiędzy stano­ wiskami ogniowymi. W odwodzie znajdowały się masy kawalerii polsko-litewskiej i pospolite ruszenie. Czekano także na wieści od Subehan Ghazi agi, który miał uderzyć na przeciwnika od strony Białołęki. Początkowo wszystko przebiegało po myśli polskiego dowództwa. Sprzymierzeni, podobnie jak dnia poprzed­ niego, rozpoczęli ostrzał artyleryjski pozycji, które obsa­ dzała piechota Grotthauza, Butlera i Grodzickiego. Wkrót­ ce do ataku ruszyła piechota szwedzka. Jednak silny ogień

artyleryjski strony polskiej i kanonada muszkieterów zaciągu cudzoziemskiego powstrzymały atakujących. Także flankowy ogień dwóch dział, ustawionych z inicjatywy królowej Ludwiki Marii na Kępie Potockiej, mocno dał się we znaki Szwedom. Epizod ten wart jest szerszego przedstawienia. Otóż królowa, ciekawa przebiegu starcia polskiej kawalerii z rajtarią sprzymierzonych, od samego rana przypatrywała się z szańców, wykonanych dla osłony przeprawy mosto­ wej od strony Warszawy, wymianie ognia artyleryjskiego pomiędzy wojującymi stronami. Zauważywszy, iż umiesz­ czone na lewym brzegu Wisły działa nie czynią większej szkody atakującym Szwedom, nakazała wyprząc z własnej karety konie w celu przetransportowania dział ze wzgórza „Szubienicznego” na sam brzeg rzeki (na Kępę Potocką). Umieszczona tu bateria skutecznie raziła ogniem piecho­ tę i stanowiska artyleryjskie przeciwnika. Od pierwszych wystrzałów miało paść 40 rajtarów, a skuteczny ogień spo­ wodował, iż przeciwnik zaczął się wycofywać. Jan Kazi­ mierz dowiedziawszy się, iż powodzenie to zawdzięcza inicjatywie królowej, miał wysłać do Ludwiki Marii po­ słańca z powinszowaniami. Wątpić należy, czy rzeczywi­ ście doszło do wymiany korespondencji w trakcie zażartej wymiany ognia, ale o inicjatywie królowej, która, siedząc na bębnie, okryta burką tatarską, śledziła przebieg bitwy, wspomina szereg przekazów źródłowych. Nie wiemy, kiedy strona polska dowiedziała się o prze­ marszu znacznych sił przeciwnika w kierunku Białołęki, gdyż niemal do godz. 15 trwały utarczki przed szańcami polskimi. Wydaje się, iż Polacy otrzymali pewne dane o ru­ chach wojsk przeciwnika od czat obsadzających okoliczne Wzgórza, a przede wszystkim od nielicznej załogi fortu, który znajdował się w rękach polskich. Czy sądzono, iż warunki terenowe uniemożliwią sprzymierzonym przerzu­

cenie tak dużej liczby żołnierzy, czy też liczono na Tata­ rów, którzy mieli osłaniać obóz polski od strony północnowschodniej, nie wiemy. Pewne jest to, iż nie wykorzystano rozdzielenia się głównych sił przeciwnika, pozwalając na przemarsz niemal całej armii szwedzko-brandenburskiej. Zadanie rozpoznania przeciwnika i wyparcia Brandenburczyków z opanowanego przez nich wzgórza powie­ rzono Tatarom i Litwinom. Akcję miano rozpocząć wraz z przybyciem części chorągwi litewskich od strony Biało­ łęki. O przybyciu Litwinów do polskiego obozu informuje nas prymas Andrzej Leszczyński w liście do feldmarszał­ ka cesarskiego Melchiora Hatzfelda1. Skąd przybyli Litwini i jaka to była część wojska litew­ skiego, nie wiemy. Na pewno nie była to grupa pod komen­ dą Gosiewskiego, hetmana polnego litewskiego, która nie zdążyła wziąć udziału w walkach nad Wisłą. Wiemy, że główne siły Litwinów pod komendą Sapiehy i Połubińskiego znajdowały się u boku króla. One to przecież wzięły ak­ tywny udział w działaniach drugiego i trzeciego dnia bitwy warszawskiej. Zmęczonych długotrwałym marszem chorą­ gwi nie wysyłano by natychmiast do ataku na pozycje elektorskich. Zapewne było to kilka chorągwi litewskich wy­ słanych wcześniej z głównego obozu na rekonesans czy też w celu ściągnięcia pod stolicę Tatarów, którzy, jak wiemy, dopiero późnym wieczorem dnia poprzedniego mogli otrzy­ mać wiadomość o położeniu wojsk przeciwnika, usytuowa­ niu obozu sprzymierzonych i planach polskiego dowództwa, przeznaczającego dla nich bardzo trudne i odpowiedzialne zadanie - zaatakowanie pozycji nieprzyjacielskich od tyłu, zwłaszcza zaś taboru przeciwnika, znajdującego się w na­ prędce przygotowanym obozie na polach żerańskich. 1

Andrzej Leszczyński do Melchiora Hatzfelda z Zawad 31 VII 1655, w: Wa 1 e w s k i , op.cit., 1.1, nr 23, s. XIX.

Od dłuższego czasu Fryderyk Wilhelm przygotowywał się do odparcia spodziewanego ataku od strony Białołęki. August Riese, stale podnoszący zasługi kurfursta i jego oddziałów podczas kampanii warszawskiej, w postawie Brandenburczyków przebywających pod opanowanym wzgórzem upatrywał przyczynę sukcesu sprzymierzonych w trakcie dwóch ostatnich dni bitwy. Całością operacji kierował oczywiście Karol X Gu­ staw, który zajęty był odpieraniem ataków polskiej jazdy w korytarzu wiślanym. Już od wczesnych godzin rannych trwała kanonada artyleryjska z obu stron. Umożliwiła ona polskim chorągwiom przygotowanie się do ponownego ataku na pozycje przeciwnika. Trudna sytuacja Szwedów związana była z faktem, iż poważnie obawiano się uderze­ nia Tatarów na obóz żerański. Atak taki rzeczywiście na­ stąpił od strony lasku białołęckiego. Zadaniem ordy było zaatakowanie taboru sprzymierzonych, zajętych wówczas walką przed szańcami Polaków. W drodze, w okolicy wydm, na skraju lasu, napotkał Subchan Ghazi aga siły elektora Zaskoczenie musiało być obustronne, gdyż Tatarzy nie spodziewali się spotkać w tej okolicy żadnych oddziałów przeciwnika. Nie doszło jednak do starć, gdyż orda po­ dążała w kierunku Żerania, nad Wisłę. Wyłaniającym się ordyńcom Karol przeciwstawił trzeci rzut swej rajtarii pod komendą gen. mjr. Henryka Homa. W skład oddziałów, będących pod jego dowództwem, wchodziła rajtaria, m.in. z regimentów księcia Karola von Meklenburg i feldmar­ szałka Hansa Krzysztofa Königsmarcka (razem ok. 10-12 skwadronów, tj. ponad 2 tys. rajtarów). Ogień szwedzkiej rajtarii był na tyle skuteczny, że Tatarzy zrezygnowali w ogóle z walki i szybko zawrócili w kierunku lasku biało­ łęckiego. W drodze powrotnej ponownie znaleźli się na tyłach ugrupowania elektora.

Podczas gdy Tatarzy wycofywali się w kierunku Bia­ łołęki, w korytarzu nadwiślańskim trwały ciężkie walki pomiędzy Szwedami a Polakami. Chorągwie jazdy ko­ ronnej, wykorzystując luki pomiędzy szańcami, ruszyły z impetem na wysunięty przed własne stanowiska ognio­ we pierwszy rzut rajtarii szwedzkiej. W ataku na pozy­ cje nieprzyjaciela musiały brać udział także chorągwie husarskie. Atak prawdopodobnie przeprowadzony był większymi siłami, ale wobec trudności rozwinięcia, ze względu na małą szerokość korytarza, Jan Kazimierz kie­ rował do walki chorągwie pułkami, które stopniowo były wprowadzane do akcji. Szwedzi, nie mogąc sprostać Pola­ kom, zmuszeni zostali po krótkotrwałej walce do odwro­ tu i wycofania się za stanowiska piechoty. Ogień artylerii i zgrupowanych tu regimentów pieszych pod komendą Karola Gustawa Wrangla okazał się na tyle skuteczny, że towarzystwo chorągiewne, choć triumfujące, musiało ze znacznymi stratami powrócić na pozycje wyjściowe. Jedną z przyczyn niepowodzenia prób rozerwania szwedzkich pozycji było według wojewody poznańskiego Jana Leszczyńskiego zaniechanie przez Tatarów ataku na tyły obozu żerańskiego. Nieskoordynowany w czasie atak z dwóch stron został przez Szwedów odparty, tym bar­ dziej że od strony lasku białołęckiego mieli do czynienia z drobnym oddziałem ordy. Utracili jednak Szwedzi część taboru z żywnością, który padł łupem ordyńców: „Tatarów część mała przyszła, bo już o dziesięć mil powyżej Bugu dla przeprawy byli poszli, atoli i ci to zrobili, że im tył zabiegłszy wozy z prowiantami porabowali”2. Tymczasem Karol Gustaw, straciwszy kontakt z siłami elektora, ruszył do Fryderyka Wilhelma, aby rozpoznać 2

Jan Leszczyński do księdza J. Schonhofta z Częstochowy, 9 V I I I 1656, s. 445; K u b a l a , Wojna brandenburska, s . 1 8 .

teren i zlustrować siły polsko-litewskie. Około godz. 12 szwedzki monarcha znajdował się już u boku swego bran­ denburskiego sprzymierzeńca. Opanowane przez kurfUrsta wzgórze dawało doskonały wgląd w teren zbliżającej się batalii. Widać było doskonale, począwszy od Białołęki po Bródno, ciąg wydm, które od wschodu osłaniały obóz polski, a także siły przeciwnika znajdujące się opodal la­ sku bródnowskiego. Mogły one skutecznie przeszkadzać w przemieszczaniu się oddziałów sprzymierzonych, ale pod warunkiem, że zostaną użyte natychmiast do akcji. Obaj wodzowie dokładnie zlustrowali sieć drożną i rzeczną (strumienie i bagniste koryta Skurczy i Zązy) okolic3. Szwedzki monarcha zdecydował wówczas, iż je­ dynie przerzucenie wszystkich sił na pola pomiędzy Biało­ łęką a Bródnem może zaskoczyć stronę polską i przynieść zwycięstwo. Należało zatem przerzucić gros sił szwedz­ kich znad Wisły pod ogniem polskich oddziałów. Jedno­ cześnie Karol X Gustaw, przywiązując duże znaczenie do opanowanych przez elektora pozycji, które stanowiły oś manewru, obiecał swemu sprzymierzeńcowi wzmocnie­ nie. Natychmiast po przybyciu do własnego obozu wysłał trzy brygady piesze pod komendą gen. mjr. Wolrada Waldecka wraz z kilkoma działami. Wkrótce po godz. 13, skrajem lasku białołęckiego, ru­ szył Waldeck na pomoc elektorskim. Marsz był powolny ze względu na grząski teren, a także trudności z transporto­ waniem dział. Przy przeprawie przez Skurczę ugrzęzły one w wodzie i cała kolumna musiała się zatrzymać4. Był to do­ skonały moment, aby uderzyć na znajdującego się w mar­ szu przeciwnika, tym bardziej że Karol dopiero przygoto­ 3

Zob. relacje Fryderyka Wilhelma i gen. mjr. Wolrada Waldecka, W: D r o y s e n , op.cit., s. 110, 125. 4 Tamże, s. 54-55; G ó r s k i , op.cit., s. 238-239; H e r b s t , Trzy­ dniowa bitwa pod Warszawą, s. 318.

wywał pozostałe regimenty piesze i rajtarskie. Do ataku nie doszło, gdyż znaczna część towarzystwa, biorącego udział w rannych potyczkach ze Szwedami, udała się na posiłek. W polskim obozie panował doskonały nastrój, a wyco­ fanie się rajtarii przeciwnika za stanowiska ogniowe po­ czytywano jako znak zwycięstwa i rychłego opuszczenia pola bitwy przez sprzymierzonych. Przewaga liczebna strony polskiej, nieuzasadniona wiara w zdobycie szwedz­ kiego obozu przez Tatarów spowodowały, iż dowodzący chorągwiami komputowymi udali się na posiłek, dając przykład towarzystwu chorągiewnemu: „poszła starszy­ zna sobie obiadować, chcąc czegoś po obiedzie dokazać, ale i tam dłużej niektórzy jedli niż trzeba było, pod pretek­ stem czekania na zgromadzenie się ordy, która wprawdzie daleko była”5, lecz nieprzyjaciel nie czekał na obiadują­ cych i w kilka godzin ustawił nowy szyk bojowy swych oddziałów. Po odjeździe szwedzkiego monarchy formujące się na skraju lasu białołęckiego oddziały elektora zaatakowali jednocześnie, powracający z nieudanej akcji przeciwko obozowisku szwedzkiemu, Tatarzy i chorągwie litewskie. Atak ordyńców nastąpił od strony wzgórza zajętego przez kurfursta, tj. z kierunku Białołęki. Został odparty przez dragonię i piechotę brandenburską, a także przybywające im na pomoc skwadrony rajtarii szwedzkiej, pod dowódz­ twem Homa. Natomiast od strony pól bródnowskich, wąskim koryta­ rzem pomiędzy pasmem wydm a mokradłami, ruszyli do natarcia Litwini, wspomagani przez kilka chorągwi koron­ nych. Jaki był skład sił, które podjęły szarżę na stanowiska sprzymierzonych, nie wiemy. Także ich liczebność budzi duże kontrowersje wśród historyków. Podczas gdy źródła 5

Jan Leszczyński do księdza J. Schónhoffaj.w., s. 445.

pruskie, począwszy od relacji własnoręcznej samego elek­ tora, szacowały siły atakującej jazdy na 4-6 tys. koni, to historycy polscy na czele z Górskim znacznie pomniejsza­ li ich liczbę do ok. 1000 koni. Wydaje się, że do ataku uży­ to głównie sił litewskich, a ich liczebność nie przekraczała dwóch, trzech pułków, tj. ok. 1-1,5 tys. koni. Silny ogień piechoty i dragonii spowodował, iż kilkumi­ nutową szarżę odparto, a zmieszane towarzystwo zaczęło powoli wycofywać się w kierunku polskich stanowisk. Pewne straty miały ponieść chorągwie od ognia artylerii szwedzkiej, która rozpoczęła kanonadę zza Skurczy. Były to działa prowadzone przez las białołęcki przez gen. mjr. Waldecka, który mając możność obserwacji terenu z połu­ dniowego skraju lasu, otworzył ogień w kierunku wycofu­ jących się Litwinów. Niepowodzenie obu szarż kawaleryjskich musiało ostu­ dzić nieco zapał Polaków, gdyż do godz. 15 nie przeszka­ dzali już, formującym się w kolumny marszowe, oddzia­ łom sprzymierzonych. Być może polskie dowództwo uwa­ żało, że sam przeciwnik wchodzi im w ręce, pchając się pomiędzy pas wydm a mokradła i błota zlewiska Zązy. Zarzut, iż oba ataki jazdy nie były zsynchronizowane, jest trudny do przyjęcia. Obie grupy działały samodziel­ nie, wykonując powierzone im zadania w znacznym od­ daleniu. Jedynie powodzenie jednej z grup rokowało na­ dzieje zatrzymania, a następnie zniszczenia przeciwnika. W tym przypadku nie ulega wątpliwości, iż przy udanej akcji jazdy litewskiej Tatarzy powtórzyliby atak na pozy­ cje elektora. Widząc nieudaną próbę rozerwania szyków sprzymierzonych, szybko zawrócili w kierunku Białołęki. Po odparciu obu szarż, aż do godz. 15, było spokojnie. Przerwę tę Karol X Gustaw wykorzystał, przerzucając niemal wszystkie siły znad Wisły na pola pomiędzy Bia­ łołęką a Bródnem. Dziwi natomiast bezczynność strony

polskiej aż do chwili ukazania się nieprzyjaciela na wprost Bródna, gdy pierwsze skwadrony zaczęły wychylać się z lasku białołęckiego. Czyżby wieści o obecności Brandenburczyków na południowy zachód od Białołęki nie zostały przekazane polskiemu dowództwu? Czyżby o obu nieudanych próbach ataku Tatarów na obóz szwedzki i po­ zycje elektorskich Jan Kazimierz nie został powiadomio­ ny? Trudno w to uwierzyć, gdyż Polacy, wybierając praski brzeg na stoczenie generalnej batalii ze sprzymierzonymi, musieli przecież przeprowadzić wcześniej rozpoznanie terenu przyszłej potyczki. Mieli ponadto wiele lekkich chorągwi, a także posiłkowy oddział Subchan Ghazi agi. Winno to gwarantować, iż każdy ruch przeciwnika spotka się z kontrakcją oddziałów polsko-litewskich. Nie ulega wątpliwości, iż Jan Kazimierz musiał mieć jakieś informacje. Zapewne wysłano rozkazy do Tatarów, aby przeszkadzali w posuwaniu się wojsk Karola X Gusta­ wa. Ci natomiast, stale odrzucani salwami piechoty i dragonii przeciwnika, podpalili Białołękę i Bródno, zmuszając sprzymierzonych do pozostawienia znacznych sił w celu osłony obu formujących się skrzydeł armii. Pod Białołę­ kę musieli Szwedzi wysłać rajtarię Homa, aby umożliwić przemarsz pozostałych oddziałów w kierunku Bródna. Tu także pozostawili część piechoty z kilkoma skwadronami jazdy w obawie przed atakami z jednej strony sił polsko-litewskich (znad Wisły) i Tatarów (z północnego wscho­ du poprzez wąskie korytarze pomiędzy błotami a rozlewi­ skami Zązy). Korzystając z osłony trzeciego rzutu kawalerii szwedz­ kiej, ubezpieczającej przemarsz sił głównych, Karol X Gustaw nakazał dwóm pozostałym rzutom rajtarii wraz z piechotą i artylerią kontynuować marsz po osi Białołęka-Bródno. Siły te pozostawały pod komendą królewskie­ go brata - księcia Adolfa Jana.

Podczas gdy Szwedzi posuwali się traktem białołęckim w kierunku Bródna, siły elektora również zaczęły prze­ mieszczać się spod umocnionego wzgórza, skrajem wydm, równolegle do kolumny szwedzkiej. Oba wojska były więc nadal rozdzielone, gdyż Brandenburczycy posuwali się ko­ rytarzem pomiędzy wydmami a pasem bagien i rozlewisk Zązy. Liczne dopływy tej rzeczki nie mogły jednak utrudnić szybkiego połączenia sił sprzymierzonych w razie nagłego uderzenia chorągwi polsko-litewskich, gdyż obie kolumny marszowe znajdowały się w zasięgu wzroku i ich oddalenie od siebie nie przekraczało kilometra w linii prostej. Umoż­ liwiało to w razie ataku Tatarów lub lekkich chorągwi pol­ skich szybkie rozwinięcie skwadronów rajtarii i zamknię­ cie luki pomiędzy oddziałami sprzymierzonych. Zresztą atak prowadzony w trudnych warunkach terenowych, przy znacznej przewadze ogniowej oddziałów szwedzko-brandenburskich, nie rokował większych nadziei powo­ dzenia, tym bardziej iż Polacy właściwie rozpoznali ma­ newr sprzymierzonych dopiero wówczas, gdy oddziały brandenburskie zaczęły się wychylać zza lasku białołęc­ kiego, a Szwedzi dochodzili do Bródna. Podpalenie obu osad, Białołęki i Bródna, musiało wcze­ śniej już zaalarmować polskie dowództwo, ale wobec od­ poczynku części oddziałów było bezradne. Dogodny do uderzenia moment, gdy sprzymierzeni podchodzili dopiero do swych nowych pozycji i rozpoczęli pośpiesznie szyko­ wać swe oddziały według przygotowanego przez Karola X Gustawa „ordre de bataille”, minął bezpowrotnie. Wów­ czas właśnie, korzystając z rozdzielenia sił przeciwnika po­ zostającego na odkrytym terenie, umożliwiającym użycie mas kawalerii, Jan Kazimierz mógł przechylić losy bitwy na swoją stronę. Jednak Polacy tak byli zaskoczeni poja­ wieniem się oddziałów sprzymierzonych na polach bród­ nowskich, iż do żadnego wystąpienia w ogóle nie doszło.

Trudno opisać zamęt, jaki powstał wśród oddziałów zgromadzonych za polskimi szańcami. W krótkim czasie musiał Jan Kazimierz dokonać zmiany frontu całej armii o 90 stopni i obrócić oddziały w kierunku wyłaniających się skwadronów przeciwnika. Na wał wydm - na północny wschód od lasku praskiego - należało przerzucić nie tylko poszczególne pułki jazdy polsko-litewskiej, ale również piechotę wraz z artylerią. Pamiętać także należy, iż wielu spośród towarzystwa i wyższego dowództwa chorągiewnego nie było obecnych przy własnych oddziałach, ucztu­ jąc w namiotach pospolitego ruszenia. Dlatego przyjęcie nowego szyku przez siły polsko-litewskie zajęło sporo czasu, ułatwiając stronie przeciwnej ukończenie manewru obejścia pasma błot, a także ustawienie oddziałów sprzy­ mierzonych według planu szwedzkiego monarchy. Około godz. 16 armia szwedzko-brandenburska była już ustawiona i gotowa do odparcia polskiego ataku. Tym razem lewe skrzydło zajęło wojsko szwedzkie, mając na tyłach zabudowania Bródna. Brandenburczycy natomiast zajęli pozycje na prawym skrzydle w odległości ok. 700 m od kwadratowego fortu i wału wydm, który osłaniał obóz polski6. Wydaje się, iż Brandenburczycy zagięli front swego pierwszego rzutu w kierunku wymienionego fortu, znajdu­ jącego się jeszcze w polskich rękach. Zajmując przestrzeń pomiędzy wałem wydm a pasem błot białołęckich, oddzia­ ły elektorskie były nieco wysunięte do przodu w stosunku do uszykowanego w trzy linie szwedzkiego sprzymierzeń­ ca. Ustawienie sił Fryderyka Wilhelma na wysokości po­ zycji zajmowanych przez pierwszą linię kawalerii szwedz­ kiej byłoby zbyt niebezpieczne. Za regimentami kurfursta ciągnęły się błota, a teren był mocno podmokły. Szyk tych 6

Zob. mapkę nr 4 przedstawiającą drugi dzień bitwy warszawskiej.

Arkebuzerzy konni z I połowy XVII wieku

Johann Georg ks. Anhalt-Dessau

Jan Kazimierz Waza

Ludwika Maria Gonzaga, królowa polska

Piechota polsko-węgierska z I połowy XVII wieku

Paweł Jan Sapieha, wo­ jewoda wileński i hetman wielki litewski

Komputowe chorągwie tatarskie w służbie polskiej

Stamisław Rewera Potocki,hetman wielki koronny

Wincenty Aleksander Korwin Gosiewski, podskarbi wielki i hetman polny litewski

Benedykt Oxenstierna

Bitwa pod Warszawą - pierwszy dzień, 28 lipca 1656 r.

Korpus artylerii konnej

Karol X Gustaw i Fryderyk Wilhelm na polu bitwy w otoczeniu dowódców i dygnitarzy. Zgodnie z oznaczeniami Lahlbergha w skład orszaku wchodzili: 1 - Karol X Gustaw, 2 - Fryderyk Wilhelm, 3 - pfalzgraf Filip von Sulzbach, 4- ks, Bogusław Radziwiłł, 5 - margraf Karol Magnus von B, enDurlach, 6 - hr. Krzysztof Karol von Schlippenbach, 7- ks. Adolf Jan (podnoszący kapelusz), 8- pfalzgraf ab Simmern, kuzyn elektora, 9 - hr. Gabriel Oxenstierna, 1 0 - k s . K arol von Meklenburg, 11- feldmarszałek Karol Gustaw Wrangel, 12 - gen. Otto Krzysztof Sparr, 13 - graf Jerzy Fryderyk Waldeck, 14 - feldmarszałek Robert Douglas, 15 - gen. mjr Henryk Horn, 16- gen. mjr Claes Tott, 17 - gen. Bertold Hartwig von Bulow, 18 - gen. mjr Joachim Rüdiger Goltz, 19 - gen. mjr Hans Böddeker, 20 - gen. mjr Krzysztof von Kannenberg, 21 - gen. mjr graf Jan Wolmar von Waldeck

Aleksander Hilary Połubiński, dowodzący husarią szarżującą w drugim dniu bitwy

oddziałów musiał być oparty o trakt idący z Białołęki na Pragę, a więc całe ugrupowanie sprzymierzonych, ciągną­ ce się od skraju lasku białołęckiego po granice Bródna i Pragi (ok. 2500-3000 m), było ustawione równolegle do pozycji polskich z lekko zagiętym skrzydłem prawym, zajmowanym przez siły brandenburskie7. Najbardziej w kierunku polskich pozycji wysunięte były trzy regimenty piesze elektora, na czele z jego leibgwardią pod komendą Piotra de la Cave. Położenie sił szwedzkich, mimo zajęcia wyznaczonych pozycji, nie było dobre. Za nimi znajdowała się osada Bródno i błota ciągnące się aż ku Markom. Posuwanie się lewego skrzydła szwedzkiego ograniczały podmokłości i strumienie uchodzące do Zązy. W razie klęski Szwedów czekała również przeprawa przez Zązę, na której nie mieli żadnej stałej przeprawy mostowej. Karol był jednak pewny zwycięstwa, licząc na swe doborowe regimenty, pamięta­ jące okres wojny trzydziestoletniej. Nie dopuszczał do sie­ bie myśli, iż siły polsko-litewskie mogłyby rozerwać szyki jego weteranów. A przecież Szwedzi znacznie oddalili się od swoich głównych linii komunikacyjnych, ciągnących się od Jabłonny do Nowego Dworu. Musiał zdawać sobie sprawę szwedzki monarcha, iż w wypadku zwycięstwa Jana Kazimierza sprzymierzeni będą zmuszeni wycofywać się kilkoma wąskimi traktami w kierunku Grodziska i Ma­ rek. Słusznie zatem zauważył Konstanty Górski, iż usta­ wienie armii sprzymierzonych tyłem do błot i trzęsawisk świadczyło o dużej pewności siebie Karola X Gustawa8. Karol od dawna starał się doprowadzić do generalnego starcia z siłami polsko-litewskimi, licząc iż po odniesio­ 7

Ilustruje to doskonale jedna z rycin E. Dahlbergha, przedstawiająca drugi dzień batalii (na pierwszym planie szyk wojsk szwedzko-brandenburskich w kształcie półkola). 8 G ó r s k i, op.cit., s. 378.

nym zwycięstwie ponownie zawładnie całą Rzecząpospołitą. Nie udało mu się doprowadzić do starcia z Polakami w czasie zimowo-wiosennej kampanii 1656 r. Dlatego obecnie, nawet w trudnych warunkach terenowych, decy­ dował się na stoczenie walnej batalii. Liczebna przewaga w piechocie i dragonii, znacznie większa siła ognia artyle­ rii szwedzko-brandenburskiej (47 dział w stosunku do 18 po stronie przeciwnika) rokowały sukces. Armia sprzymierzonych szykowała się do decydujące­ go starcia. Na lewym skrzydle, w trzech rzutach, znajdo­ wały się wojska szwedzkie. Przed pierwszą linię rajtarii Karol wysunął piechotę - trzy brygady pod komendą płk. Adolfa Wrangla (Smaland), płk. Nisbeta (Upland) i ppłk. Andrzeja Szóge, dowodzącego gwardią pieszą monarchy. Ugrupowanie to oddano pod komendę gen. mjr. Bertolda Hartwiga Btilowa9. Na obu skrzydłach umieszczono rajtarię szwedzką. W pierwszym rzucie stanęły skwadrony grafa Eryka 9

Droysen, op.cit., s. 66-67; Riese, op.cit (zob. jego ordre de bataille z 29 VII 1656, z zaznaczeniem poszczególnych skwadronów pieszych i konnych, zamieszczony w aneksie); Górski, op.cit, s. 243. W odróż­ nieniu od wyżej wymienionych rysunki Dahlbergha przedstawiają całą piechotę sprzymierzonych w centrum, natomiast na interesującym nas skrzydle szwedzkim widzimy jedynie trzy rzuty rajtarii. Wydaje się jed­ nak, iż podobnie jak we wcześniejszych kampaniach, Szwedzi ustawiali swe skwadrony konne i brygady piesze w szachownicę, a nie grupowali całej piechoty sprzymierzonych w centrum pod komendą Sparra, tym bardziej iż wiele relacji wspomina o udziale szwedzkich regimentów pieszych w odparciu szarży jazdy polskiej drugiego dnia bitwy, a wobec usytuowania ich w centrum nie mogłyby prowadzić skutecznego ognia, przedzielone od atakowanych regimentów innymi skwadronami rajta­ rii szwedzkiej. Jak ustawiały się w szyku bojowym szwedzkie brygady i skwadrony jazdy, widać doskonale na rys. E. Dahlbergha, wykonanym jako pierwowzór miedziorytu w dziele Pufendorfa, przedstawiającym armię szwedzką w widłach Wisły i Sanu w pocz. kwietnia 1656 r., zob. ilustrację w pracy L. Tersmedena, Armia Karola X Gustawa - zarys or­ ganizacji, „SMHW”, t. XIX, cz. II, s. 135.

Oxenstiemy pod komendą ppłk. Rosena (Smaland), gen. mjr. Karola Gustawa Wrangla (Upland) pod Plantingiem, grafa Ludwika Löwenhaupta (Ostgothen) i księcia Adolfa Jana. Obok nich widzimy inne skwadrony rajtarskie: pfalzgrafa Filipa von Sulzbach (dowódca I rzutu), księcia Jana Jerzego von Anhalt-Dessau, płk. Jana Jakuba Taubego i dragonię Sulzbacha. Dwa pozostałe rzuty tworzyły skwadrony rajtarii i dragonii szwedzkiej pod komendą margrabiego Karola Magnusa von Baden-Durlach i gen. mjr. Henryka Homa (Nyland). Centrum stanowiło sześć brygad piechoty brandenbur­ skiej, w skład których wchodziły skwadrony grafa Ottona Krzysztofa Sparra, płk. Jana Jerzego Sieberga (Syburga), gen. mjr. Wolrada Waldecka i gen. mjr. Joachima Rüdigera Goltza. Musiały być one uszykowane także w trzech rzutach i z obu stron ochraniane przez skwadrony pruskiej i szwedzkiej rajtarii. Według Droysena komendę nad sze­ ścioma brygadami pieszymi centrum sprawowali Sparr z gen. mjr. Jozjaszem Waldeckiem. Także na rycinach Dahlbergha widzimy regiment pieszy Jozjasza Waldecka usytuowany w trzecim rzucie centrum. Prawe skrzydło zajął Fryderyk Wilhelm wraz z przy­ dzielonym mu do pomocy feldmarszałkiem Karolem Gu­ stawem Wranglem. Oddziały rozłożono w trzech rzutach. Pierwszą linię zajęły skwadrony rajtarii pod komendą gra­ fa Fryderyka Waldecka, kierującego całą pruską kawalerią. Znajdowały się tu również skwadrony gen. mjr. Krzyszto­ fa Kannenberga (dowódca pierwszego rzutu rajtarii elek­ tora), a także leibgwardii kurfiirsta pod dowództwem płk. Aleksandra von Spaen. Brygady piesze elektora na cze­ le z jego gwardią pod Piotrem de la Cave lekko zaginały front pierwszej linii w kierunku polskiego fortu. Druga linia złożona była z rajtarii prusko-szwedzkiej pod ogólną komendą gen. mjr. Totta, a trzecią stanowiły

skwadrony rajtarii płk. Jerzego Schónaicha, płk. Krzyszto­ fa Brunella, płk. Dietricha Lessgewanga, księcia Jana Je­ rzego von Weimar i płk. Wolfa Ernesta von Eller. W skład tego rzutu miała wchodzić również dragonia płk. Chry­ stiana Ludwika Kalksteina10. Przed stanowiskami poszczególnych brygad pieszych rozmieszczono działa, na skrzydle prawym 24, lewym 23. Ogień artylerii miał na tyle zniechęcić atakujących, iż wchodzącym sukcesywnie do walki skwadronom raj­ tarii wyznaczono zadanie zepchnięcia sił przeciwnika w kierunku koryta Wisły. Zakładano, iż siła ognia piecho­ ty sprzymierzonych i ich artylerii zrównoważy przewagę strony polskiej w konnicy, głównie ciężkozbrojnej husarii, której się obawiano. Siły polskie rozłożyły się na wale wydm, na wprost wsi Bródno. Najszybciej stanowiska naprzeciw sprzymierzo­ nych zajęły pułki jazdy koronnej i litewskiej. Pośpiesznie przerzucano piechotę wraz z artylerią (12 działek polowych), przystępując do kopania stanowisk ogniowych na wydmach. Część dział miało znajdować się w forcie, obsa­ dzonym przez siły polskie od dawna. Pozostałe rozmiesz­ czono głównie u wschodniego podnóża wydm, gdzie grupo­ wały się pułki jazdy koronnej. Obie armie po godz. 15 były już w zasięgu ognia artyleryjskiego, lecz wobec dalszego przegrupowywania oddziałów kanonadę rozpoczęto znacz­ nie później, zapewne po godz. 16, gdy na szwedzkie skwa­ drony lewego skrzydła runęła husaria polsko-litewska. Jakimi siłami jazdy dysponował Jan Kazimierz, do­ kładnie nie wiemy. Część sił koronnych pod komendą Czarnieckiego dopiero późnym wieczorem mogła przebyć most warszawski i dotrzeć na brzeg praski. W każdym 10

Brak jej w planach przedstawionych przez A. Riesego, lecz wy­ raźnie skwadron dragonii Kalksteina widzimy na rycinie Dahlbergha w trzecim rzucie na skraju prawego skrzydła.

razie chorągwie te nie uczestniczyły w szarży kawaleryj­ skiej pod dowództwem Połubińskiego. Z pułków wojska koronnego, znajdujących się wówczas na prawym brze­ gu Wisły, znamy czternaście, gdyż przynajmniej dwa na czele z królewskim pod komendą kasztelana kijowskiego znajdowały się na lewym brzegu, a pułk Lubomirskiego, wraz z jego chorągwią husarską, został znacznie wcze­ śniej wysłany spod Warszawy w celu blokowania załogi szwedzkiej Pawła Wirtza w Krakowie. Na czele pozosta­ łych, które czytelnik może odnaleźć w jednym z załączni­ ków na końcu pracy, widzimy znanych dowódców jazdy: Aleksandra Koniecpolskiego, wojewodę sandomierskie­ go, Aleksandra Zamoyskiego, strażnika koronnego, Ma­ riusza Jaskólskiego, strażnika wojskowego, Jana Sapiehę, pisarza polnego koronnego i wielu innych. Pułki jazdy polskiej nie stanowiły w XVII wieku stałych jednostek organizacyjnych kawalerii - tego rodzaju puł­ ków o niezmiennej liczbie chorągwi w wojsku polskim nie było. Tworzono je przed wymarszem na kampanię, w obo­ zie lub przed samą bitwą, a podział na pułki, obejmujące dowolną liczbę chorągwi różnego typu, nie był stały. Pułki królewski i hetmańskie były najsilniejsze i wchodziło do nich nawet kilkanaście chorągwi. Przykładowo w 1653 r. w obozie żwanieckim cała jazda została podzielona na 16 pułków; pułk królewski liczył aż 1741 koni, zgrupowanych w 13 chorągwiach: 2 husarskich, 7 kozackich (pancernych) i 4 wołoskich. Były również pułki znacznie słabsze, jak choćby kasztelana sandomierskiego Stanisława Witowskie­ go, złożony z 5 chorągwi, liczących zaledwie 507 koni”11. Niestety, podobnego komputu z 1656 r., w przededniu bi­ twy warszawskiej, nie mamy. Po kampanii zimowo-wiosen11Zob.

Komput wojska polskiego in Anno 1653 pro 1 octobris pod Żwańcem popisanego, AGAD ASW dz. 85, nr 89, s. 1-8.

nej tegoż roku, w której jazda poniosła znaczne straty, przede wszystkim w koniach, pułki były słabo „okryte”, co podkre­ ślało wielu pamiętnikarzy. Liczebność poszczególnych puł­ ków wahała się od 400 do 700 koni. W każdym razie na wy­ dmach bródnowskich stanęło w szyku bojowym kilkanaście tysięcy jazdy komputowej koronnej w 14 pułkach. Jeszcze trudniej określić siły Litwinów, którzy znacz­ nie wcześniej zajęli wyznaczone pozycje. Spora ich część (ok. 2 tys.) pod komendą hetmana polnego litewskiego znajdowała się w okolicach Pułtuska i nie zdążyła wziąć udziału w walkach pod Warszawą. Armia litewska, choć pozbawiona kilkunastu chorągwi, liczyła znacznie więcej pułków niż 5 wymienianych w dotychczasowej literaturze. Siły Litwinów, wraz z nielicznymi rotami pieszymi i dragonii, należy szacować na ok. 5 tys. żołnierzy. Siły polsko-litewskie niewiele wzmacniał posiłkowy oddział Tatarów pod dowództwem Subchan Ghazi agi (ok. 2 tys. ordyńców). Mógł on jednak być użyty w drugiej fa­ zie bitwy podczas pościgu za siłami sprzymierzonych czy ataku na ich tabory. Reasumując, Jan Kazimierz mógł dysponować 20 ty­ siącami jazdy, w tym maksymalnie 900-1000 kopii hu­ sarskich, choć nie wiemy, czy rzeczywiście wszystkie chorągwie husarskie dysponowały drzewkami (kopiami), o które było podczas kampanii niezmiernie trudno. Brak tych drzewek powodował, iż często rotmistrze zmuszeni byli zamiast po husarsku stawać w obozie po rajtarsku12. Tym bardziej wymagano, przede wszystkim w chorą­ gwiach królewskich i hetmańskich, aby towarzystwo mia­ ło w miarę jednolite proporce, wykonane z kitajki. Wydaje się, że od barwy proporców, w jakie każda rota była za­ H. W i s n e r , Wojsko polskie I połowy XVII wieku, cz. U l . „SMHW”, t. XXI, Wrocław 1978, s. 90-91. 12

opatrzona, nadawano jej nazwy: biała, czarna, czerwona czy żółta. Oczywiście w trakcie długotrwałych działań to­ warzystwo używało kopii o różnobarwnych proporcach. Widzimy zatem, że wraz z oddziałami pospolitego ru­ szenia Polacy mieli zdecydowaną przewagę w jeździe nad 12-13 tys. rajtarii i dragonii sprzymierzonych. Szlachta, przeprawiwszy się na brzeg praski bez więk­ szych taborów, stanęła w pułkach wojewódzkich pod ko­ mendą swych pułkowników. Szczególnie bojowo miały prezentować się województwa lubelskie i sandomierskie, z których szlachta brała udział w ostatniej zwycięskiej kampanii lutowej Stefana Czarnieckiego. Karol X Gustaw, mimo zachęcających rezultatów kam­ panii 1655 r. w Rzeczypospolitej, cenił walory polskiej jazdy, szczególnie obawiając się spotkania z husarią. Pra­ gnął, aby jedna z tych rot przyjęła służbę szwedzką „cho­ dząc” pod jego imieniem. Podczas pobytu w Krakowie pod koniec października 1655 r. przejął litewską husarię Jana Kazimierza, wypłacając zaległe zasługi jej towarzystwu. Oto, co napisał w tej sprawie zaufany doradca Bogusła­ wa Radziwiłła, Benedykt Olszewski: „Chorągiew husar­ ską królewską wziął za swoją (Karol X Gustaw - przyp. M. N.) i na moderunek jej panu pisarzowi Połubińskiemu dał kilkanaście tysięcy”13. Nie tylko szwedzki monarcha był zafascynowany tą ciężkozbrojną kawalerią jej wyglądem, sposobem wal­ ki, ubiorem i uzbrojeniem. Zachowały się piękne opisy tej jazdy w pamiętnikach cudzoziemców przebywających w Rzeczypospolitej. Sekretarz ambasadora francuskiego hrabiego d’Avaux - Karol Ogier - w relacji z Malborka, 2 8 sierpnia 1635 r., tak pisał: 13

Benedykt Olszewski do Bogusława Radziwiłła z Warszawy 8 XI 1655, AGAD dz. V, teka 2 4 1 , nr 10816.

„Chorągiew husarska... wyjechała nam z obozu naprze­ ciw i nie widziałem nigdy nic wdzięczniejszego. Szlach­ ta polska, oni wszyscy, na pięknych rumakach, w zbroi świetnej i błyszczącej, z zarzuconymi na plecy skórami panter, lwów i tygrysów, mają długie kopie podtrzymywa­ ne rzemieniami zwisającymi od siodła, na których końcu, niżej ostrza, są jedwabne wstęgi, czyli proporczyki, które w wietrze furkocą i oczy wrogów błądzą. Bardzo to świet­ ne, ale trudno się nie roześmiać na widok długich skrzydeł przymocowanych do ich pleców, od których, jak oni sądzą, także konie nieprzyjacielskie się płoszą i do ucieczki rzu­ cają. Wędzidła końskie są srebrne i pozłacane, a z karku końskiego zwisają srebrne naszyjniki i kółka. Przy boku mają szable, a przy siodle pistolety, maczugi, młoty, topory i miecze-koncerze. W bitwie może użyć tych kopij pierwszy albo drugi tylko szereg, dalszym są prawie bez użytku i dlatego one inszej się chwytają broni. Ci, którzy nie mają kosztownych skór, okrywają ramiona kobierca­ mi, i to dla ozdoby, jak dla zakrycia szczelin w zbroi”14. Także Franciszek Paweł Dalairac w swych Anegdotach o Polsce pisał: „Usaria to najpiękniejsza jazda w Europie przez wybór ludzi, piękne konie, wspaniałość stroju i dzielność broni. Siedzi ta jazda na najlepszych koniach w kraju, uzdeczki są ozdobione blaszkami i guziczkami srebrnymi lub po­ złacanymi. Siodła haftowane z łękiem złoconym, wielkie czapraki na sposób turecki..., koncerz bardzo ozdobny przymocowany do siodła pod lewym udem. Uzbrojeni są husarze w kirys, szyszak, zarękawie, osłaniające ręce z ty ­ łu i z boków do łokcia, rękawic nie używają. Na ramio­ nach noszą skórę lamparcią lub tygrysią, kopię z grotem 14

226-228.

Cudzoziemcy o Polsce, wyd. J. G i n t e l , t. I, Kraków 1973, s.

ostrym, z drzewa lekkiego, giętką i wydrążoną w środku, z chorągiewką długą na łokci, malowaną i złoconą całą, noszą ją w tulii przymocowanej do siodła. Husarze nie cofają się nigdy, puszczając konia w całym pędzie, przebijają wszystko przed sobą”15. Oczywiście w połowie XVII wieku to bogactwo stro­ ju i uzbrojenia, ze względu na zniszczenia kraju ciągłymi wojnami i coraz większy zastęp ubogiej szlachty służą­ cej w tego typu chorągwiach, zaczęło ustępować miejsca prostemu rynsztunkowi żołnierskiemu. Walory bojowe pozostały i w nich upatrywał nadzieję zwycięstwa Jan Ka­ zimierz, rzucając na szyki sprzymierzonych całą husarię, jaką dysponował. Pozycje, jakie zajęły siły polsko-litewskie, górowały nad stanowiskami sprzymierzonych, ale oddziały były rozłożone na stosunkowo niewielkim obszarze, ograni­ czonym z jednej strony rozlewiskami Zązy, z drugiej ob­ sadzonym przez siły brandenburskie traktem z Białołęki ku Pradze. Za pozycjami polskiej jazdy, u stóp przeciwle­ głego zbocza wału wydm, płynęła Skurczą, a dalej o ok. 700-800 m potężna przeszkoda terenowa, jaką była Wisła z jedną tylko przeprawą mostową! Obie strony nie brały zatem pod uwagę innego zakończenia batalii, jak zwycię­ stwo własnych oddziałów. Polacy, gdy rozpoznali manewr sprzymierzonych, za­ częli wycofywać się spod wzgórz opanowanych przez siły elektora w kierunku Białołęki, a następnie w stronę pól bródnowskich. Nie próbowano zatrzymywać sił szwedzko-brandenburskich, gdyż zamierzano wciągnąć prze­ ciwnika na teren dogodny do użycia kawalerii. W szarży kilkudziesięciu chorągwi husarskich i pancernych dostrze­ IS

K. G ó r s k i, Historia jazdy polskiej, Kraków 1894, s. 65-66; por. Z. Ż y g u 1 s k i (jun.), Broń w dawnej Polsce, Warszawa 1975, s. 253.

gał Jan Kazimierz szansę rozstrzygnięcia batalii, gdyż ze­ pchniętym w bagna i rozlewiska Zązy sprzymierzonym groziła całkowita zagłada. Ewentualny ich odwrót mógł odbywać się jedynie drogą na Nieporęt, gdzie nie przygo­ towali żadnej przeprawy mostowej. Losy bitwy miały rozstrzygnąć się po godz. 16, gdy do ataku ruszyły wybrane ze wszystkich pułków jazdy roty husarskie pod komendą pisarza polnego litewskiego. Za­ pewne polski monarcha obawiał się, iż dalsze zwlekanie z rozpoczęciem generalnego natarcia uniemożliwi rozerwa­ nie szyku sprzymierzonych. Wiedziano przecież, iż stro­ na przeciwna w pośpiechu dokonała przegrupowania sił, a piechota musiała odczuwać skutki długotrwałego marszu z obozu żerańskiego na pola bródnowskie. Nie przypusz­ czało polskie dowództwo, że sprzymierzeni tak szybko przygotują swoje oddziały do walnej rozprawy, ustawiając rajtarię głęboko, bo aż w trzy rzuty. Minęła godz. 16 i od strony pozycji polsko-litewskich słychać było coraz silniej­ szy tętent koni pędzących w tumanach kurzu i dymu. Wydzieloną do szarży jazdę oddano pod dowództwo pisarza polnego litewskiego i porucznika królewskiej cho­ rągwi husarskiej w kompucie litewskim - Aleksandra Hi­ larego Połubińskiego. Był on już znanym dowódcą jazdy w wojsku Wielkiego Księstwa Litewskiego, a pierwsze laury wojenne jako rotmistrz roty husarskiej zebrał po bi­ twie pod Łojowem ze Stanisławem Krzyczewskim, wo­ dzem armii kozackiej (29-30 VII 1649)16. Powierzenie dowództwa husarii, od której szarży zale­ żało powodzenie całej batalii, pisarzowi litewskiemu za­ sługuje na uwagę. Oczywiście było to wynikiem nieobec­ ności na polu bitwy dwóch hetmanów litewskich: Pawła 16

Zob. biogram A. H. Połubińskiego; w: Polski Słownik Biograficz­ ny (dalej: cyt. PSB), Wrocław 1982, t. XXVII/2, s. 358-363.

Sapiehy, który przebywał w stolicy na skutek bolesnego upadku z konia, i Wincentego Gosiewskiego, skierowa­ nego z częścią sił litewskich na Podlasie. W tej sytuacji atak mógł poprowadzić jedynie porucznik królewskiej chorągwi husarskiej i jednocześnie dowódca pułku kró­ lewskiego w wojsku litewskim. Połubiński uczestniczył przecież nie tylko w wojnach kozackich pod komendą Janusza Radziwiłła, ale także w kampanii moskiewskiej 1654 r., biorąc udział w bitwach pod Szkłowem (12 VIII) i Szepielewiczami (24 VIII). Wraz z siłami Pawła Sapie­ hy wziął również udział w kampanii zimowo-wiosennej 1656 r. przeciwko Karolowi X Gustawowi jako dowód­ ca pułku, w skład którego wchodziło 795 koni w siedmiu chorągwiach17. Liczba husarzy skierowanych do ataku na szyki szwedz­ kie jest trudna do ustalenia. Dane, które za Ludwikiem Kubalą powtórzyło wielu polskich i obcych badaczy, mó­ wiące o 1200 husarzach, dopiero niedawno zostały podda­ ne rzetelnej krytyce przez Stanisława Herbsta18. W szarży uczestniczyło na pewno sześć chorągwi husarskich, czte­ ry z wojska koronnego, dwie z litewskiego. Z koronnych były to rota husarska hetmana wielkiego koronnego Sta­ nisława Rewery Potockiego (188 koni), hetmana polnego koronnego Stanisława Lanckorońskiego (98 koni), woje­ wody krakowskiego Władysława Myszkowskiego (171 koni) i podczaszego sandomierskiego Jana Zamoyskiego (126 koni). Po odliczeniu „ślepych” pocztów, tj. ok. 15% stanu chorągwi, otrzymamy 500 rzeczywistych kopii jaz­ dy koronnej. Natomiast z sił litewskich wiemy jedynie o chorągwi królewskiej pod Połubińskim (147 koni) i het­ 17 Komput.

wojska litewskiego z 1656, B. Czart., rkps 2749, s. 96. L. Kubala oparł się na przekazie gen. W. Chrzanowskiego, za­ mieszczonym w edycji listów Des N o y e r s a, Bataille de Varsovie en 1656, s. 223; H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą s. 321. 18

mana wielkiego Pawła Sapiehy pod komendą Hrehorego Kruniewicza, chorążego mozyrskiego (193 konie)19. Dołą­ czając obie roty litewskie, możemy szacować liczebność husarii pod wodzą Połubińskiego na 800 koni. W szarży warszawskiej wzięły zapewne udział tak­ że inne roty husarskie z wojska litewskiego, np. Micha­ ła Kazimierza Radziwiłła, który miał taką chorągiew w kompucie litewskim. Według listu przypowiedniego z 5 sierpnia 1654 r. liczyła ona 120 koni20. W ataku mogła brać udział także rota husarska zmarłego hetmana wiel­ kiego litewskiego Janusza Radziwiłła, którą przejął Paweł Sapieha. Jej porucznikiem był Jerzy Władysław Chalecki, starosta mozyrski. Miał on pułk jazdy w wojsku litewskim, gdyż „nie dając się żadnym obłudnym nieprzyjacielskim pinguiori sorte (intratnym urzędem) sobie obiecanym unieść perswazjom, do nas (wojsk JKMci -przyp. M. N.) z pułkiem swoim powrócił”, za co właśnie otrzymał we Lwowie 8 kwietnia 1656 r. strażnikostwo litewskie. W bi­ twie pod Warszawą miał odznaczyć się w oczach samego Jana Kazimierza, tracąc w tej potrzebie „18 osób usarskiego towarzystwa”21. Nie wydaje się również prawdopodobne, by na czele szarży postawiono Litwina, nawet porucznika królewskiej husarii, gdyby do ataku skierowano tylko jedną czy dwie roty litewskie obok wielu koronnych. Wiemy, że porucz­ nicy czy namiestnicy koronnych rot husarskich niechętnie oddawali się pod komendę Litwinów, gdy działania trwały na obszarze Korony, tym bardziej iż na czele chorągwi ko­ 19

Według J. W i m m e r a , Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660, „SMHW”, t. IV, Warszawa 1958, s. 490-533. 20 AGAD AR, dz. II, teka 10, nr 1287. 21 Zob. biogram W.J. Chaleckiego, PSB, t. III, Kraków 1937. s. 252.

ronnych biorących udział w szarży stali starzy towarzysze, znani i cenieni w hierarchii wojskowej. Porucznikiem roty hetmana Potockiego był wówczas Sebastian Machowski, a husarią Myszkowskiego dowodził Władysław Wilcz­ kowski - późniejsi regimentarze, samodzielnie dowodzą­ cy większymi ugrupowaniami jazdy. Wydaje się więc, iż w szarży warszawskiej uczestni­ czyło nie sześć chorągwi, w tym dwie litewskie, ale przy­ najmniej osiem, tj. obok królewskiej i hetmana Sapiehy mogły wziąć udział dalsze dwie roty litewskie: dawna Ja­ nusza Radziwiłła22 i krajczego litewskiego Michała Kazi­ mierza Radziwiłła. Nie wydaje się jednak, aby liczebność atakujących chorągwi przekraczała tysiąc koni ze względu na teren, który nie pozwalał rozwinąć większej ich liczby w trój szeregowym ustawieniu niż 300 kopii w pierwszej linii. Pamiętajmy także, że liczebność rot, podawana we­ dług poszczególnych ćwierci popisowych, znacznie różni­ ła się od stanu faktycznego. Popisu bowiem dokonywano raz na kwartał, a ciągłe straty czy absentowanie się spod chorągwi towarzystwa jeszcze bardziej zmniejszały ich stany osobowe. Dwustuosobowe roty husarskie, hetmań­ skie, rzadko kiedy liczyły więcej niż 2/3 towarzystwa pod­ czas działań wojennych. Chorągwie litewskie po kampanii nad Wisłą i Sanem były wyniszczone i mocno przetrze­ bione. Królewska chorągiew husarska pod Połubińskim straciła nawet własny sztandar, który król polecił dla niej wykonać we Lwowie z nowej materii23. Podstawowym zadaniem uszykowanej na wzgórzach praskich husarii było rozerwanie szyków brandenbursko22

Według stanu z 9II 1656 rota miała 196 koni, lecz w okresie kam­ panii zimowo-wiosennej poniosła duże straty, Ar. Wileńskie (CPAH), Aps 3410, s. 309. 23 Jan Kazimierz do Aleksandra Hilarego Połubińskiego ze Lwowa 19IV 1656, AGAD AR, dz. III, kop. 5, nr 98.

szwedzkich, a następnie z pomocą pozostałych chorągwi zepchnięcie nieprzyjaciół w błota. Większość relacji pod­ kreśla, że zmasowany atak husarii nastąpił po godz. 16. Je­ dynie jedna z relacji brandenburskich przesuwa początek walk na godz. 1824. Zgodnie ze staropolską szkołą prowadzenia wojny atak husarii rozpoczynały chorągwie w szyku luźnym, z odstę­ pami na długość konia. Podchodziły one na swoje pozycje wyjściowe stępa, aby przejść następnie w kłus. W zależności od sytuacji, a przede wszystkim możliwości rozbicia szyku nieprzyjaciela, dokonywano rozluźniania lub ścieśniania szyku chorągiewnego, co było czynnością bardzo trudną i wymagało dużego doświadczenia każdego jeźdźca. Przy zbliżaniu się do nieprzyjaciela główne zadanie spoczywało na kierującym szarżą, który musiał ocenić szansę przełama­ nia jego szyków. Jeśli na przykład zauważono, że muszkie­ terzy oddali już salwę i przed nich zaczęli wysuwać się pikinierzy, dokonywano nagłego ścieśnienia szyku, tj. zwężenia frontu poprzez zjeżdżanie się obu skrzydeł do środka. Husaria wyruszała do natarcia z odległości maksymal­ nie 400 m przed szykiem sprzymierzonych. Z tego ok. 100 kroków (75 m) przebywała stępa, ok. 200 kroków (150 m) kłusem, 120 kroków (90 m) w galopie, a ostatnie 80 kroków (60 m) - cwałem. Aby niepotrzebnie nie męczyć koni, nie należało przechodzić w galop wcześniej niż na 200 kroków przed przeciwnikiem. Dobrze wyszkolone chorągwie husarskie potrafiły nawet w trakcie rozpoczę­ tego ataku ponownie rozluźnić własne szeregi, a było to wobec oddziałów wroga, przygotowanych do oddania sal­ wy, nie lada sztuką gdyż w ostatnim fragmencie szarży starano się atakować cwałem w zwartych szeregach. J. M a r t i t z, Gründliche Nachricht. Zur Schlacht bei Warschau„Hohenzollem-Jahrbuch” 1898, s. 245-247. 24

W przypadku szarży pod Warszawą nie zachodziła ko­ nieczność atakowania piechoty, ale rajtarii przeciwnika; szarżujący zdawali sobie jednak sprawę, iż zbroje nie są w stanie ochronić ich od skutecznego ognia muszkietowe-

go, a znaczne obciążenie konia (uzbrojenie i ciężar jeźdź­ ca) przeszkadza w nagłych odskokach od atakowanych skwadronów sprzymierzonych. Pamiętajmy bowiem, lekkie działa przeciwnika mogły donosić kartacze na od­ ległość ok. 300 m, a ogień muszkietowy był skuteczny do ok. 250 m. Począwszy więc od nieudanej szarży hu­ sarii pod Gniewem, starano się unikać bezpośredniego ataku na szyki piechoty w obawie przed nawałnicą ognia muszkietowego i salwami artylerii, tym bardziej jeśli nie można było liczyć na wsparcie własnych sił ogniowych. Polska jazda była narażona na ogień od momentu wpadania w kłus, husarz bowiem w trakcie szarży, na­ wet w optymalnych warunkach terenowych, przez ponad minutę znajdował się pod ostrzałem dział i muszkietów przeciwnika, a przez ostatnie 20 sekund nie chronił go od śmierci nawet najgrubszy napierśnik. Ten czas wystarczał zawodowemu muszkieterowi na dokładne wybranie celu, wymierzenie i oddanie strzału. Z reguły salwa oddana z bliskiej odległości (do ok. 100 m) powodowała, iż ginęły niemal wszystkie konie z pierwszego szeregu szarżującej husarii. Często zmuszało to dowództwo do zaniechania ataku i wycofania się drugiego szeregu atakującej jazdy. Dlatego niejednokrotnie przygotowywano szarżę w ten sposób, iż szykowano husarię w pierwszej linii, a w dwóch następnych pancernych (kozaków) lub odwrotnie; pozwa­ lało to uderzać na przemian - raz ogniem, raz kopią. Jak podkreśla Jerzy Teodorczyk, wykorzystywano w ten spo­ sób wszystkie walory jazdy, tj. impet uderzenia husarii na białą broń i nagły ogień chorągwi pancernych25. Pod Warszawą w ataku wzięły udział jedynie chorągwie husarskie, a dopiero potem miały szarżować chorągwie 25

J. Teodorczyk, Bitwa pod Gniewem (22 lX-29 IX-1X1626). Pierw­ sza porażka husarii, „SMHW”, t. XII/2, Warszawa 1966, s. 157-163

pancerne. Nie bez przyczyny wybrano również kierunek uderzenia, gdyż na wprost pozycji husarii stały szwedzkie regimenty rajtarii, a do stanowisk piechoty, usytuowanej w centrum szyku sprzymierzonych, było kilkaset metrów. Zapewne Połubiński rozpoczął szarżę już po oddaniu ognia przez szwedzką artylerię i po salwie części żołnierzy pierwszego rzutu piechoty sprzymierzonych do szykującej się husarii, choć na bezpośredni ogień prowadzony z dal­ szego dystansu były narażone jedynie konie atakujących. Pędzące chorągwie husarskie mogły ostatnie sto metrów przebyć w kilkanaście sekund, a był to czas wystarczają­ cy na oddanie tylko jednej salwy przez atakującą rajtarię szwedzką. Ze względu na szczególną wrażliwość jazdy na uderzenia ze skrzydeł, szykowano ją głęboko w kilka, a nawet kilkanaście rzutów. Obawiano się bowiem, iż sku­ teczny flankowy ogień wysuniętych do przodu regimen­ tów pieszych sprzymierzonych może narazić atakujące chorągwie na duże straty. Impet uderzenia chorągwi husarskich pod komendą Polubińskiego był ogromny. Środek prawego skrzydła, złożo­ ny z doborowych regimentów uplandzkiej i smalandzkiej rajtarii (były to skwadrony pod dowództwem ppłk. Plantinga i Rosena), został przełamany, a husaria przedzierała się w głąb ugrupowania przeciwnika mimo ognia prowa­ dzonego przez nierozbite jeszcze skwadrony rajtarii nie­ przyjacielskiej. Uderzeniu nie oparły się także skwadrony pierwszego rzutu rajtarii gwardii królowej pod komendą Anhalta. Duże straty miała ponieść także gwardia rajtarska samego Karola X Gustawa pod Sulzbachem26. 26

Łatwo zauważyć, iż taki rozwój wypadków możliwy był tylko w przypadku ustawienia szyku wojsk sprzymierzonych według szkicu Dahlbergha. Według „ordre de bataille” Riesego pomiędzy rajtarią Upland i Smaland a skwadronem Anhalta znajdują się regimenty piesze szwedz­ kie. Nie można wykluczyć, iż ustawienie 1 rzutu lewego skrzydła armii

Ocalali z pogromu żołnierze pierwszej linii chronili się, uciekając przez odstępy pomiędzy skwadronami za drugi rzut rajtarii szwedzkiej. Husarze wywołali również spo­ re zamieszanie w czterech skwadronach drugiego rzutu jazdy szwedzkiej pod komendą księcia Karola Magnusa von Baden-Durlach, ale atak powoli zaczął załamywać się w wyniku bocznego ognia, jaki prowadziły regimenty gwardii konnej pary królewskiej, a także ugrupowanie pod komendą księcia Adolfa Jana. Droysen, opierając się na rycinach Dahlbergha, zwró­ cił uwagę, iż największe straty poniosła nacierająca husa­ ria nie od ognia szwedzkiej gwardii pieszej pod komendą ppłk. Szöge, ale właśnie gwardyjskich regimentów rajtarii pary królewskiej pod dowództwem Anhalta i Sulzbacha27. Boczny ogień rajtarii szwedzkiej mógł być rzeczywiście skuteczny, gdyż husaria, uderzając na odcinku 800-900 m, atakowała frontalnie trzy regimenty rajtarów: Upland (ppłk Andrzej Planting), Smaland (ppłk Jan von Rosen) i Ostgothen (graf Ludwik Löwenhaupt). Wchodząc w głąb szyku nieprzyjacielskiego, narażała się nie tylko na ogień rajtarii szwedzkiej z prawej flanki (od atakujących), ale i lewej, która obracając się w kierunku Polaków rozpoczęła inten­ sywny ostrzał z broni ręcznej. Wiele relacji brandenburskich podkreśla, iż przed ze­ tknięciem się husarii z pierwszym rzutem rajtarii szwedz­ kiej stojąca z boku gwardia piesza elektora zdołała oddać sprzymierzonych w wersji Riesego jest błędne, a wymienione regimenty znajdowały się dopiero za rajtarią Löwenhaupta, obok skwadronu księ­ cia Adolfa Jana. Wiele relacji właśnie jego wymienia jako dowódcę tego ugrupowania (w jego składzie znajdowała się także piechota szwedzka), którego flankowy ogień spowodował załamanie się szarży husarii pol­ skiej. Zob. oba „ordre de bataille” z 29 VII, zamieszczone w aneksie. 27 Już D r o y s e n , op.cit., s. 80-81, zwrócił uwagę na znaczne róż­ nice między rycinami Dahlbergha a innymi przekazami źródłowymi w odniesieniu do uszykowania wojsk sprzymierzonych.

salwę, nie powstrzymując jednak szarżującej jazdy pol­ sko-litewskiej. Nie była to jednak leibgwardia piesza Fry­ deryka Wilhelma, gdyż znajdowała się ona bądź w drugim rzucie regimentów pieszych wojsk sprzymierzonych, bądź na końcu pierwszego rzutu prawego skrzydła elektorskiego28. Ogień muszkietowy mógł otworzyć jeden z regimen­ tów pieszych, znajdujących się w pierwszym rzucie lewe­ go skrzydła szwedzkiego, ale na pewno nie - z racji odle­ głości - piechota zgrupowana z centrum, choć nie można wykluczyć, iż część stojących tam muszkieterów oddała salwę do powracających chorągwi husarskich po załama­ niu się szarży. Natomiast gwardia piesza Karola X Gusta­ wa, której nie znajdujemy na planie Dahlbergha, mogła wziąć udział w odparciu ataku husarii, jeśli przyjmiemy, że znajdowała się w pierwszym rzucie lewego skrzydła pod komendą Adolfa Jana. Natomiast przyboczna piechota kurfürsta wraz z jego gwardią konną pod komendą płk. Aleksandra von Spaen rzeczywiście odpierała atak, ale chorągwi pancernych, i było to już po odrzuceniu rot husarskich Połubińskiego29. Szarża łącznie z bojem spotkaniowym nie trwała dłużej niż kilka minut. Chorągwie husarskie, niewsparte przez posiłki, utknęły w drugim rzucie rajtarii szwedzkiej, nie przełamując lewego skrzydła sprzymierzonych. Reszty dokonał silny boczny ogień nierozbitych skwadronów pieszych i konnych, który kierowano głównie do koni nacierającej jazdy. Nie widząc spodziewanych posiłków, husarze małymi grupkami zaczęli odpływać w kierunku swoich stanowisk. O . S c h w e r i n , Das Regiment gens ci 'armes und seine Vorge­ schichte sowie die Geschichte der anderen Stammtruppen des Kürassi­ er-Regiments Kaiser Nicolaus 1 von Russland (Brandenburgisches), nr6.cz. I (1652-1740), Berlin 1912, s. 2-3, 37. 29 H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą s. 322. 28

Główną przyczyną załamania się szarży husarii w dru­ gim dniu bitwy warszawskiej było zwlekanie ze wspar­ ciem w postaci pozostałych chorągwi pancernych i lek­ kich, gdyż początkowo atak mimo pokaźnych strat roz­ wijał się pomyślnie. Jak pisał Stanisław Wierzbowski: „Nie posiłkowali nasi. Odjął Pan Bóg rozum i męstwo dla grzechów”30. Jakub Łoś tak oceniał rezultaty szarży husarii pod ko­ mendą Połubińskiego: „...a nasi dziwowali się tylko miasto posiłków, które gdyby za tą chorągwią (królewską M. N.) choć kilka skoczyło chorągwi, nie daliby byli Szwe­ dzi się poprawić”31. Jednocześnie na brak współdziałania z innymi rodzajami broni zwrócił uwagę Jan Leszczyński: „Nasi poczęli się kusić o nieprzyjaciela i rzeźnie potykać, daleko jednak od dział swoich i od piechoty (oddalili się - przyp. M. N.), na ogień nieprzyjacielski wielki (trafili - przyp. M. N.), ale i tam nie infeliciter pugnatum (nie­ szczęśliwie walcząc), bo mu jednego skrzydła kilka cho­ rągwi husarskich, srodze resolute skoczywszy, urwali byli, późno kazano posiłkować, że się nieprzyjaciel recolligować (ponownie swe szyki zewrzeć) mógł i znowu ustąpił in locum securiorem (na bezpieczne miejsce)”32. Postawa Jana Kazimierza, głównodowodzącego, w tym momencie bitwy godna jest podkreślenia. Zdając sobie sprawę, iż bez wsparcia całej jazdy szarża Połubińskiego spełznie na niczym, starał się własnym przykładem wpły­ nąć na kwarcianych, aby ruszyli za husarią. Jak pisał Des Noyers, król szykując chorągwie do walki zarazem urząd sierżanta, kwatermistrza i zwykłego żołnierza sprawował, 30

S. W i e r z b o w s k i , Konnotata wypadków w domu i kraju za­ szłych od 1634 do 1689 roku, wyd. J.K. Załuski, Lipsk 1858, s. 103. 31 Pamiętnik Łosia, s. 19-20. 32 Jan Leszczyński do księdza J. SchónhofFa z Częstochowy z 9 VII 1656,/.w.

biegając wszędzie z dobytą szablą w ręku; prosząc jed­ nych, drugim grożąc i czasem tak czule przemawiając do nich, że niektórym się łzy rzuciły do oczu. Jednym sło­ wem, król ten nie znajdował się przy korpusie odwodo­ wym, jak zwykle osoby jego stanu, ale w samym ogniu walki jak prosty żołnierz. Przykład jego nic nie pomógł, gdyż wraz z rozpoczęciem batalii reszta szlachty w swym popłochu zmieszała szyki pozostałej armii33. Francuz miał zapewne na myśli szlachtę służącą w cho­ rągwiach zaciągu narodowego, która nie była skora nad­ stawiać karku wobec niepowodzenia chluby jazdy Rze­ czypospolitej - husarii. Nie pomogły prośby ani groźby i Jan Kazimierz mógł tylko płazować ze złości uchodzą­ cych z pola walki. Z listu naocznego świadka wydarzeń, sekretarza kró­ lewskiego Mikołaja Szulgi, dowiadujemy się, że musiało dojść do incydentów pomiędzy królem a oficerami po­ szczególnych chorągwi, którzy odmawiali wykonania roz­ kazu ponownego ataku na pozycje sprzymierzonych. Oto, co pisał do sędziego sieradzkiego Zygmunta Stefana Ko­ niecpolskiego: „Kwarciane (towarzystwo - przyp. M. N.) niecnotliwie obstawali, mało jeden chorąży karku nie po­ zbył od pałasza JKMci, z którym z bitwy uciekał”34. Jakże przypominająte wydarzenia pierwszą walną bitwę stoczoną przez Jana Kazimierza w kilka miesięcy po swo­ jej koronacji, pod Zborowem 15 sierpnia 1649 r. W oba­ wie o swe życie część towarzystwa z pospolitego ruszenia i chorągwi komputowych rzuciła się do ucieczki, ułatwiając ordyńcom dostęp do obozu. Tylko postawie króla, który ,,uchodzących za chorągwie, za wodze chwytał, animował, drugich zabijać chciał, żeby nie uciekali”, opanowano sy33

D e s N o y e r s, Lettres..., 11 VIII 1656 r. z Łańcuta, s. 2 1 6 . 34 Mikołaj Szulga sekretarz JKMci do Zygmunta Stefana Koniecpolskiego, b. m. i. d„ AGAD AR, dz. II, ks. XXI, s. 191-192.

tuację. Jan Kazimierz był nawet zmuszony prosić żołnie­ rzy, aby szli do „wałów i obrony miasta (Zborowa - przyp. M. N.), wołając: zmiłujcie się, nie odstępujcie mnie i ojczy­ zny i racząc hałastrę obozową przednimi trunkami skłonił ją do wyparcia nieprzyjaciół z przedmieść”35. Pod Warszawą nie doszło do tak krytycznej sytuacji, ale i tu chorągwie komputowe odmówiły wykonania rozka­ zów swego monarchy. Dotychczas w literaturze podawano fantastyczne stra­ ty, jakie ponieść miały chorągwie husarskie uczestniczące wszarzy. Z królewskiej roty litewskiej powróciło podob­ no ośmiu towarzyszy. Straty musiały być duże szczególnie w koniach, do których przede wszystkim mierzyła piechota, ale nie przekraczały one 20% stanów w poszczególnych jed­ nostkach. Porównując różnice stanów osobowych chorągwi, biorących udział w bitwach trzeciego i czwartego kwartału, otrzymujemy straty jeszcze mniejsze, wahające się od 10 do 15%. Wiemy jednak, że po bitwie warszawskiej dokonano pośpiesznej rekrutacji do chorągwi jazdy na obszarze Ma­ zowsza i Lubelszczyzny. Rzeczywiście duże straty poniosła królewska husaria pod Połubińskim. Mogły one przekraczać nawet 1/3 stanu osobowego tej chorągwi, ale pozostałe roty nie poniosły już tak wielkich strat. Według badań Herbsta liczba zabitych mogła dochodzić do 150 osób, ale jest to stan maksymalny. Straty zatem wahały się od 15 do 20% w sto­ sunku do całości sił biorących udział w szarży. Na uwagę zasługuje bardzo ciekawy epizod tego starcia. Towarzystwo chorągwi królewskiej okryło się sławą przede wszystkim na skutek starcia legendarnego już Jakuba Kowalewskiego z Karolem X Gustawem. O starciu szwedzkiego monarchy 35Zob.

relację Wojciecha Miaskowskiego spod Zborowa z 22 V I I I 1649, w: Jakuba Michałowskiego wojskiego lubelskiego, a później kasztelana bieckiego księga pamiętnicza.... wyd. A.Z. Hel c e l , Kra­ ków 1864, nr 145, s. 436-437.

polskim husarzem mamy wiele relacji źródłowych, ale są one ze sobą sprzeczne36. Pamiętnikarze tacy jak Wespazjan Kochowski, Samuel Twardowski czy Jakub Łoś uważają, że był to Jakub Kowalewski (Kowalowski). Mikołaj Jemiołowski widział w tym husarzu niejakiego Dąbrowskiego, który, atakując kopią króla szwedzkiego, ugodził inną osobę z orszaku i w glorii sławy cało powrócił do obozu. Nato­ miast autor anonimowej, współczesnej opisywanym wyda­ rzeniom, kroniczki z lat 1647-1656 widzi w nim niejakiego Odachowskiego. Rzeczywiście wśród towarzystwa królew­ skiej chorągwi husarskiej pod Połubińskim dostrzegamy Konstantego Odachowskiego, przyjętego do regestru za wstawiennictwem samego Jana Kazimierza latem 1655 r.37 z

Warto nadmienić, że czyn ten przypisywany jest rów­ nież jeszcze innej osobie, także towarzyszowi tej jednost­ ki - wojewodzicowi rawskiemu Wojciechowi Lipskiemu. W Lamencie Muzy Polskiej czytamy, że tenże Wojciech, gdy „...kopią już godzi w Gustawa króla szwedzkiego, od stojącego przy nim książęcia postrzelony zginął”38. Czy przypadkiem nie jest to ta sama osoba? Ojciec Wojciecha, Kasper Zygmunt, mógł być również starostą kowalewskim czy dąbrowskim i stąd spotykamy w źródłach różne okre­ ślenia jego nazwiska. Oczywiście jest to hipoteza. W re­ gestrach koronnej chorągwi husarskiej pod komendą kasz­ telana kijowskiego Czarnieckiego także znajdujemy na­ zwisko Kowalewskiego, które figuruje od 1653 do 1659 r., ale bez imienia. Mogło jednak być dwóch Kowalewskich, jeden służył w husarii koronnej, drugi w litewskiej. 36

J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 103; S. T w a r d o w s k i , Wojna do­ mowa z Kozaki i Tatary..., Kalisz 1681, s. 20; A. K e r s t e n, Sienkie­ wicz. Potop. Historia, Warszawa 1966, s. 224. 37 Jan Kazimierz do Aleksandra Hilarego Połubińskiego z Warszawy 6 VII 1655, AGAD AR, dz. III, kop. 4. 38 K. N i e s i e c k i, Herbarz Polski, t. VI, s. 122.

Zgodnie z większością przekazów Jakub Kowalewski, mierząc kopią w króla szwedzkiego, „pewnie by był dopiął swego, ale go uprzedził książę Bogusław Radziwiłł z pi­ stoletu”, jak zapisał pamiętnikarz Łoś39. Inny towarzysz husarskiej roty Myszkowskiego, Wespazjan Kochowski, tak opisywał ten incydent: „Ktoś z królewskiego otocze­ nia (wielu przypisywało ten uczynek Bogusławowi Radzi­ wiłłowi), kto przypadkiem znajdował się na swoim koniu tuż przy królu, wystrzelił z pistoletu w głowę pędzącego i celnym strzałem obalił wspaniałego żołnierza, w chwili gdy już miał dokonać przedsięwziętego czynu; z pewno­ ścią był to znakomity strzelec, skoro mu nawet w takim momencie nie drgnęła ręka”40. Fakt zabicia przez księcia Bogusława dzielnego husarza znalazł potwierdzenie w wydarzeniach, jakie nastąpiły kil­ ka lat później na sejmie warszawskim. 15 czerwca 1661 r. jeden z posłów, zapewne był to pisarz ziemski i poseł za­ kroczymski Adam Kowalewski, obwinił Radziwiłła, że „sam swymi rękami zabił” jego syna, husarza, który po strąceniu na ziemię Karola X Gustawa był już niegroźny, gdyż został otoczony przez Szwedów41. Sam Radziwiłł nic nie wspomina o swym udziale w ura­ towaniu Karola X Gustawa od niechybnej śmierci, a jest to tym dziwniejsze, że często na kartach pamiętnika wy­ olbrzymia swoje zasługi i przewagi na polach wielu bi­ tew. Także źródła szwedzkie milczą na ten temat, widząc kogo innego z orszaku królewskiego składającego się do strzału w głowę galopującego jeźdźca. Karol X Gustaw, doceniając odwagę husarza, kazał bernardynom na Pradze sprawić mu uroczysty pogrzeb. 39

Pamiętniki Łosia, s. 19. 4 0 K o c h o w s k i , op.cit., s. 203. 41 Zob. biogram Bogusława Radziwiłła w PSB, t. XXX/1, Wrocław 1987, s. 166.

Księża pochowali wielu uczestników bitwy warszaw­ skiej, w tym także towarzyszy husarskich z osławionej szarży w drugim dniu zmagań. I tak za pochówek wspo­ mnianego Wojciecha Lipskiego otrzymali ze skarbu Rze­ czypospolitej 650 florenów42. W bitwie pod Warszawą po­ legło aż siedmiu Lipskich, z których trzech rzeczywiście odnajdujemy w herbarzach43. Obrazuje to, jak duże straty ponieśli Polacy nie tylko podczas wspomnianej szarży, ale w ciągu trzech dni toczących się walk. Reminiscencje batalii warszawskiej wraz z wyżej przedstawionymi epizodami dotyczącymi pojedynku hu­ sarza z Karolem X Gustawem znajdujemy w licznych gazetkach ulotnych i listach z tej epoki, które kursowały po całej Rzeczypospolitej. W jednej z takich relacji, prze­ znaczonej dla polskich komisarzy traktujących z Moskwą w Niemieży, czytamy: „...sam król szwedzki w znacznym był niebezpieczeństwie od usarskiej kopijej, którą powia­ dają, że w potrzebie z konia był zwalony, tylko od księcia Radziwiłła ratowany, który towarzysza tamtego usara po­ strzelił”44. Brawurowy atak husarii pod komendą Połubińskiego na pozycje szwedzko-brandenburskie przyniósł zasłużoną sławę jemu i towarzystwu królewskiej chorągwi litew­ skiej, której przewodził. Wielu spośród towarzyszy już w trakcie operacji warszawskiej otrzymało szereg nadań od Jana Kazimierza za zasługi wojenne. Dla przykładu Sa­ muel Wojna Jasieniecki, stolnik witebski, otrzymał w obo­ zie pod stolicą 30 maja starostwo suraskie w wojewódz­

Akty izdawajemyje wilenskoju Archeograficzeskoju Komissieju dla razbora drewnich aktów w Wilnie, Wilno 1909, t. XXXIV, s. 509. 43 A. Boniecki, Herbarz Polski, t. XIV, s. 328; Niesiecki, op.cit., t. VI, S' 122; S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. IX, s. 103. 44 Zob. Awizy z 23 Augusti 1656 r., B. Czart., rkps 149, nr 92. 42

twie smoleńskim po śmierci Horskiego45. 12 czerwca inny towarzysz tej chorągwi, Marcin Kazimierz Wołodkowicz, horodniczy miński, który „od początku wojny z Kozaki aż do tego czasu dwa razy stawieniem pocztu husarskiego z niemałym kosztem pod chorągwiami naszymi” wykazał się, otrzymał wszystkie dobra po zdrajcy, mieszczaninie wileńskim, Jaszkiewiczu46. Oczywiście nadania otrzymali także żołnierze spod in­ nych chorągwi litewskich. Jan Kazimierz w trakcie walk o odzyskanie Warszawy podczas długiego pobytu pod murami stolicy, chcąc podziękować towarzystwu chorągiewnemu za wierną służbę oraz zachęcić je do dalszych wysiłków służących wyparciu Szwedów z Rzeczypo­ spolitej, począwszy od schyłku maja wydał kilkadziesiąt nadań ziemskich i na urzędy najbardziej zasłużonym. Tym bardziej że wojsko służyło na borg, nie mając żadnych gratyfikacji z budżetu państwa; nadania te były zatem je­ dyną możliwą formą docenienia trudu żołnierzy. Z wielu ordynansów wymieńmy zaledwie kilkanaście, które poka­ zują skalę i rozmiar działalności w tej mierze kancelarii koronnej pod murami Warszawy, a następnie w odzyska­ nej stolicy. I tak: - 25 maja 1656 r. urodzony Adam Bokszczański, towa­ rzysz chorągwi starosty żmudzkiego Jerzego Karola Hle­ bowicza, zasłużony w przeszłych i teraźniejszych kampa­ niach otrzymał pustosz w wójtostwie wiejeńskim w pow. orszańskim. - 29 maja tr. ur. Jerzy Kunowski towarzysz chorągwi husarskiej Pawła Sapiehy hetmana w. lit. uzyskał cześnikostwo mozyrskie.

45

Centralnyj Gosudarstwiennyj Archiw Drewnich Aktów (CGA DA), fond 389, Metryka Litewska, Księga Zapisów 1 3 1 , s. 283-284. 44 Tamże, s. 143-144.

- 31 maja tr. żołnierz Samuel Petrażycki po śmierci ur. Mikołaja Miladowskiego otrzymał przywilej na skarbnijcostwo orszańskie47. - 5 czerwca 1656 r. urodzeni Hieronim, Daniel, Kon­ stanty Wojniłowicze, towarzysze chorągwi kozackiej sta­ rosty żmudzkiego Jerzego Karola Hlebowicza uzyskali uroczyszcze Zelale w woj. mścisławskim. - 8 czerwca tr. ur. Jerzy Uhlik, porucznik chorągwi ko­ zackiej tegoż starosty żmudzkiego, za zasługi wojenne od początku rebelii kozackiej otrzymał dzierżawę zośleńską w woj. trockim po zdrajcy Erneście Korfie. Tenże J. Uhlik otrzymał także wówczas w obozie pod Warszawą sumę wniesioną na dobrach Delatycze w woj. nowogródzkim jure caduco po śmierci zdrajcy Jana Ottenhauza ppłka Ja­ nusza Radziwiłła. - 8 czerwca tr. Mikołaj Bielacki por. roty kozackiej Piotra Kamieńskiego za zasługi wojenne począwszy od początku rebelii kozackiej - dobra lenne Kopańszczyzna w trakcie dorohobuskim w woj. smoleńskim. - 20 czerwca tr. za wstawiennictwem Pawła Sapiehy het­ mana w. lit. jego towarzystwo chorągiewne w osobach: chor. Ludwika Szlichtynga, Piotra Stańskiego, Jana i Mikołaja Kondratowiczów, Jerzego i Piotra Kimbarów, Jerzego Kapaszczewskiego, Stanisława Eysmonta, Stanisława Sawicza oraz Aleksandra Troski otrzymało pewną kwotę przynależną majętności Taurogi w Ks. Żmudzkim, którą trzymał w za­ stawie od Janusza Radziwiłła - Gothard von Buddenbrock. Po nim jako zdrajcy król przekazał te kwoty pomienionemu towarzystwu, „którzy od zaczęcia rebelijej kozackiej aż do dotychczas statecznie na usłudze naszej i Rzeczypospolitej persewerują w wojsku naszym W. Ks. Lit. i niektórzy z nich 47

Metryka Litewska. Księga Wpisów nr 1 3 1 , oprać. A. R a c h u b a, Warszawa 2001, nr 1 3 8 , 4 9 7 , 209.

postrzały i szkodliwe odnosili w potrzebach z nieprzyjacie­ lem razy, i wielkie substancyjej, i fortun swych niepojednokroć, od pocztów i wszystkich rynsztunków odpadając, po­ nieśli szkody, a dotychczas nie tylko nagrody nie odnieśli, ale i zasług nie biorąc statecznie persewerują, godnych łaski naszej królewskiej uważamy”48. - 24 czerwca 1656 r. ur. Krzysztof Stetkiewicz rtm. JKMci, „wodząc chorągwie na usłudze naszej i Rzeczypo­ spolitej przez czas niemały” otrzymał dobra lenne Połonnica w woj. mścisławskim. - 24 czerwca tr. towarzysz chorągwi kozackiej Zyg­ munta Słuszki chor. nadw. W.Ks.Lit. Samuel Kazimierz Jarcewicz otrzymał dobra wieczyste Hablewszczyzna Ko­ rzyść w woj. wileńskim. - 26 czerwca tr. Jan Kondratowicz tow. chorągwi Pawła Sapiehy hetmana w. lit. otrzymał folwark Korzyść w woj. wileńskim po Jerzym Niemiryczu49. Wiele nadań królewskich przekazano zasłużonym żołnie­ rzom już po odzyskaniu stolicy, z których wymieńmy kilka: - 4 lipca 1656 r. ur. Aleksander Chełchowski, cześnik orszański i towarzysz husarskiej chorągwi hetmana polne­ go lit. Wincentego Gosiewskiego, zasłużony w wielu eks­ pedycjach, a głównie podczas rebelii kozackiej, otrzymał wsie Bowki i Trzylesin w ekonomii mohylewskiej w po w. orszańskim. - 5 lipca tr. Tomasz Biesiecki, towarzysz roty husarskiej tegoż W. Gosiewskiego, uzyskał w obozie pod Warszawą przywilej na wieś Cimochówkę w pow. orszańskim po śmierci Szowkali Moskala. - 8 lipca tr. towarysz roty husarskiej JKMci pod A.H. Połubińskim Krzysztof Szukszta uzyskał dobra ziemskie 48 49

Tamże, nr 325,20,21,237,186. Tamże, nr 94, 520, 185.

wieczyste Szawlany w Ks. Żmudzkim, leżące juro caduko po buntowniku Wilhelmie Korfie. 11 lipca tr. ur. Jerzy Mrokowski, towarzysz chorągwi Pawła Sapiehy hetmana w. lit. uzyskał pewne zaścianki lecące pod Kamieńcem Litewskim w woj. brzeskim. -12 lipca tr. ur. Aleksander Stanisław Czerejski żołnierz służący od buntu kozackiego otrzymał za zasługi wojenne z Moskwą i Szwedami folwark Horodziec z włóką jedną pod Orszą w dożywocie50. Jan Kazimierz, wiedząc o sporach w armii litewskiej dotyczących dopuszczenia nowo zaciągniętych chorągwi do dóbr radziwiłłowskich, pragnął tymi nadaniami rozła­ dować sytuację. Nie zapomniał oczywiście o Połubińskim, który w latach 1656-1668 otrzymał wiele nadań od pary królewskiej i kilka starostw w dożywotnią dzierżawę51. Z bardzo wielu nadań wymieńmy jedynie te, które dotyczą jego zasług w walkach ze Szwedami w dobie potopu. Po­ rucznik husarii królewskiej otrzymał w Sokalu 30 kwiet­ nia 1656 r. wsie Gławszczewicze, Wiciniówkę i Wasilewicze w pow. słonimskim po śmierci podkanclerzego lit. Kazimierza Leona Sapiehy52. Z kolei 25 maja 1656 r. w obozie pod Warszawą uzyskał zgodę JKMci na zrzeczenie się prawa do folwarku Domanowicze w pow. mozyrskim na rzecz swego por. chorągwi kozackiej Konstantego Kotowskiego pisarza grodzkiego mozyrskiego53. 50

Tamże, nr 122, 76, 373, 525, 110. Zob. listę nadań dla towarzystwa tej chorągwi i jej porucznika W pracy: M. Nagielski, Chorągwie husarskie Aleksandra Hilarego Po­ dobińskiego i króla Jana Kazimierza w latach ¡648-1666, „Acta BaltiCo-S!avica”; t XV, Wrocław 1983, s. 119-125,127. 52 Tamże, nr 249. 53 Tamże, nr 517. Za wstawiennictwem A.H. Połubińskiego uzyskał tenże Kotowski marszałkostwo mozyrskie skryptem królewskim z Czę­ stochowy 2 III 1657; tamże, nr 516. 31

Wydatki na cele wojenne, utrzymywanie kilku chorągwi i rot w kompucie litewskim oraz zajęcie własnej domeny przez Moskwę na Litwie spowodowały poważne kłopoty pisarza polnego lit. Stąd Jan Kazimierz ordynansem spod Warszawy 14 lipca 1656 r. uwolnił go od spłaty kwitów dłużnych na lat trzy dłużnikom i kredytorom jego, gdyż A.H. Połubiński „od początku zamieszania tej Rzeczypo­ spolitej i rebelijej kozackiej niemałe koszty i substancyjej swojej uszczerbek poniósł, teraz zaś przez spalenie i w po­ piół obrócenie majętności swoich dziedzicznych w woj. nowogródzkim leżących, przez tychże rebellizantów Ko­ zaków z wiarołomnym nieprzyjacielem naszym, Moskwicinem złączonych do tego przyszedł, że kredytorom swym w długach im winnych ujścić się nie może”54. W 1657 r. otrzymał płk królewski wieś Zahale po śmierci Teodora Michała Obuchowicza podkomorzego mozyrskiego55 oraz wieś Koziany w woj. witebskim po śmierci Kazimierza Sokolińskiego56. Wreszcie 31 sierpnia 1657 r. za zgodą JKMci pisarz polny kor. Jan Sapieha scedował A.H. Połubińskiemu starostwo słonimskie57. Widzimy zatem, że pisarz polny litewski za swoje zasługi na polach praskich długo pozostawał w łaskach pary monarszej. Nadając mu 17 lutego 1668 r. starostwo bobruj skie, podkreślił zasłu­ gi pisarza polnego litewskiego w trzydniowej bitwie pod Warszawą: „Przy Warszawie pod Pragą własnymi napa­ trzyliśmy się oczy, gdy on..., z tąż naszą usarską chorą­ gwią tak mężnie i odważnie szyk wojska szwedzkiego z brandenburskim zmieszał, że król szwedzki o całego 54

Skrypt Jana Kazimierza dla A.H. Połubińskiego z Warszawy 14 VII 1656: Metryka Litewska, Księga wpisów nr 131, nr 500, 501. 55 Nadanie z Dankowa 7 VI 1657: tamże, nr 251. 56 Przywilej Jana Kazimierza z Częstochowy 8 VI 1657, tamże nr 250. 57 Tamże, nr 252.

wojska swego zdesperowawszy zdrowiu, z pola ustępo­ wać umyślił”58. Widzimy więc, że nie przypadkiem szereg źródeł wy­ mienia królewską chorągiew husarską pod pisarzem polnym litewskim jako tę, która przede wszystkim od­ znaczyła się w szarży drugiego dnia batalii warszaw­ skiej. Nie ulega wątpliwości, iż to ona na czele pozosta­ łej husarii polsko-litewskiej pierwsza starła się z rajtarią szwedzką. Dlatego wielu świadków opisywanych wyda­ rzeń widziało w atakujących husarzach jedynie Litwinów Połubińskiego, jak gdyby tylko ta chorągiew uczestniczy­ ła w szarży. Oto, co pisał w swym pamiętniku towarzysz znaku pancernego Jakub Łoś: „Chorągiew usarska litew­ ska Króla JMci pod komendą pana Połubińskiego, pisa­ rza polnego litewskiego, nie patrząc posiłków, skoczyła z kopijami na ufy rajtarskie tak odważnie, że już wszytko wojsko szwedzkie mieszać się i tył podawać poczęło było i z szańczyków, odbiegłszy spansrajtarów, pouciekali byli Szwedzi”59. Wraz z wycofaniem się husarii na pozycje wyjścio­ we, sprzymierzeni mogli przystąpić do scalania swoich rozproszonych skwadronów i ponownego ustawiania sił zgodnie z opracowanym planem. Dowódcy pośpiesznie wydawali komendy, gdyż obawiano się ponownego ataku tych chorągwi polsko-litewskich, które nie brały dotych­ czas udziału w walkach. Wbrew opinii kilku relacji bran­ denburskich, świadomie wyolbrzymiających zasługi elek­ tora i jego żołnierzy w drugim dniu bitwy, Jan Kazimierz nie użył do walki wszystkich sił. Znaczna część chorągwi 58

AGAD AR, dz. dokumenty pergaminowe, nr 1083/212; por. J. JaOMłwski, Aleksander Hilary Połubiński. Działalność wojskowa w la­ tach 1650-1665, w: „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. X, Warsza­ wa 1938, s. 166. 59 Pamiętniki Łosia, s. 19.

kwarcianych i pospolitego ruszenia wzięła udział w wal­ kach dopiero w dniu następnym. Szarża husarii była głównym, lecz niejedynym frag­ mentem popołudniowego starcia strony polskiej z siłami sprzymierzonych. Znacznie wcześniej doszło do walki z udziałem Tatarów. Mieli oni obejść od strony Bródna pozycje szwedzkie i uderzyć na tabory przeciwnika, które znajdowały się za skrzydłem brandenburskim, osłaniane od tyłu pasem bagien. Część Tatarów zapewne dotarła do nich, wywołując panikę wśród elektorskich. Nad sytuacją czuwał jednak Karol X Gustaw, który, widząc iż Tatarzy mogą poważnie zagrozić jego tyłom wobec spodziewane­ go ataku polskiej jazdy, natychmiast pchnął w kierunku ordyńców Homa z trzema skwadronami rajtarii, a sam ru­ szył wkrótce za swymi żołnierzami, aby dopilnować na miejscu przygotowań zmierzających do odparcia ordy. Ta część Tatarów, która przedostała się na tyły wojsk elektorskich, znalazła się w bardzo trudnej sytuacji - z jed­ nej strony taboru broniły siły sprzymierzonych, z drugiej rozległe błota, do których spychały ordyńców atakują­ ce z boku skwadrony Homa. Wielu z nich rozproszono, a spora część została wpędzona w bagna. Właśnie wówczas, gdy udało się zażegnać niebezpieczeń­ stwo, doniesiono szwedzkiemu monarsze, iż doszło do ge­ neralnego ataku jazdy polsko-litewskiej i pierwszy rzut jego rajtarii już nie istnieje. W pośpiechu, pragnąc jak najszybciej znaleźć się na lewym skrzydle wśród własnych żołnierzy, Karol miał na czele swej świty wysforować się przed traban­ tów jego ochrony. Nieoczekiwanie znalazł się w wirze walki i jedynie wielkiemu szczęściu zawdzięczał, że nie zginął od pchnięcia kopii husarskiej Jakuba Kowalewskiego. Oczywiście atak Tatarów nie mógł być dokładnie zsyn­ chronizowany z szarżą polskiej husarii, ale musi budzić duże wątpliwości nadmierne eksponowanie w przekazach

szwedzko-brandenburskich epizodu odrzucania ordyńców spod taboru, tym bardziej iż polskie relacje niemal pomijająudział ordy w drugim dniu bitwy. Jan Chryzostom Pasek wśród głównych przyczyn porażki wymieniał brak silnego wsparcia walczących chorągwi ze strony ordyńców. Pisał bowiem, iż potrzeba warszawska „przez zły rząd, złym też szczęściem poszła, bo mogliśmy bić króla szwedzkiego, póki nie przyszedł kurfurst brandenburski z szesnastu ty­ sięcy wojska swego, ale jak się skupili, Tatarowie auksyliarni (posiłkowi) najpierw od nas uciekli, a potym wojsko z pola zegnane i godnych żołnierzów naginęło, ale i też Szwedów”60. Mikołaj Jemiołowski wprost pisał, iż: „Orda też tylko bokami hukając nadrabiała, a szczerze na Szwedów natrzeć czy nie chciała, czyli też o skórę swą obawiała się”61. Słusznie zatem już Konstanty Górski powątpiewał w groźny i silny atak Tatarów na tyły sprzymierzonych, widząc w nim raczej wypad ograniczający się do wypusz­ czania strzał i głośnego „hałłakowania”. Widząc regimen­ ty przeciwnika przygotowane do odparcia ataku, w obawie przed znacznymi stratami od ognia ręcznej broni piechoty brandenburskiej, pozostali przy życiu ordyńcy wycofa­ li się wąskim korytarzem pomiędzy błotami w kierunku Białołęki. Trzecią fazą polskiego natarcia była szarża chorągwi pancernych na prawe skrzydło elektora. Namowy i groźby Jana Kazimierza o tyle poskutkowały, iż część chorągwi koronnych zdecydowała się ponowić natarcie, tym razem na pozycje Brandenburczyków. Doszło do niego jednak w czasie, gdy przeciwnik po szarży husarii zdołał opano­ wać sytuację i przegrupować swoje siły. Już cwałując PoJ.Ch. P a s e k , Pamiętniki, wyd. R. Pol l a k , Warszawa 1987,

60 s- 5-6.

61

J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 103.

lacy mieli być przywitani salwą brandenburskiej piechoty. Zbliżywszy się do wroga na odległość trzydziestu kroków, dali ognia z pistoletów i zawrócili. Według Riesego wów­ czas właśnie do szarżujących chorągwi pancernych oddały salwę stłoczone szeregi gwardii pieszej elektora, znajdu­ jącej się na skraju prawego skrzydła, wraz ze skwadronami pieszymi Sparra i Goltza. Inne relacje brandenbur­ skie wskazują, iż musiało dojść do ponownej szarży, gdyż nastąpiło starcie wręcz, a sam kurfurst miał znaleźć się w wielkim niebezpieczeństwie62. Nie potwierdzają tego polskie przekazy z drugiego dnia batalii warszawskiej. Atak ten nie przyniósł spodziewanych efektów i zo­ stał z łatwością odparty. Towarzystwo, widząc przegraną husarii i jej ogromne straty w koniach, nie wytrzymując ognia przeciwnika, zrezygnowało z ataku na pozycje raj­ tarii elektorskiej, tym bardziej że uderzając na lewe bądź prawe skrzydło sprzymierzonych, narażone było na bocz­ ny ogień ustawionych w centrum kilku brygad piechoty szwedzko-brandenburskiej. Stały tu m.in. skwadrony płk. Sieberga (Syburga), gen. mjr. Joachima Goltza, gen. Ot­ tona Krzysztofa Sparra i gen. mjr. Wolrada Waldecka. W chwili przełamania pierwszego rzutu rajtarii przeciwni­ ka atakujące chorągwie dostałyby się pod ostrzał piechoty D r o y s e n , op.cits. 110-111; S. H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą, s. 322. Biorąc pod uwagę „ordre de bataille” E. Dahlbergha, chorągwie pancerne zostały przywitane salwą broni ręcznej rajtarii przybocznej elektora pod komendą płk. Aleksandra von Spaen. U boku Fryderyka Wilhelma znajdowali się także „leibtrabanci” pod dowództwem rotmistrza Ludwika de Wees. Natomiast gwardia piesza elektora, znajdująca się w drugim rzucie piechoty centrum, nie miała faktycznie możliwości zetknięcia bojowego z jazdą koronną atakującą prawe skrzydło sprzymierzonych. Atak ten został odparty ogniem broni ręcznej i muszkietowej jednostek rajtarii i dragonii pod komendą grata Jerzego Fryderyka von Waldeck. Zob. istotne różnice w uszykowaniu sił elektorskich pomiędzy planami Dahlbergha i Riesego. 62

pozostającej w centrum szyku sprzymierzonych. Uszy­ kowane w pierwszym rzucie szwedzkie brygady piesze, zmieniając front o 90 stopni, mogły prowadzić skuteczny ogień tak w trakcie szarży, jak i podczas odwrotu. Natarcie strony polskiej trwało najwyżej godzinę i było przeprowadzone w kilku niezsynchronizowanych fazach. Dało to czas stronie przeciwnej nie tylko na odparcie ata­ ków, ale też szybkie uporządkowanie szyku bojowego po uderzeniu husarii. Po nieudanym ataku jazdy pancernej Karol X Gustaw miał szansę zakończyć kampanię, zarządzając generalny atak na słabo umocnione piaszczyste wzgórza bródnow­ skie. Tłumaczenie, iż szwedzki monarcha miał zbyt mało czasu na przygotowanie przeciwnatarcia, nie wyjaśnia całkowicie problemu. Od powrotu polskich chorągwi na stanowiska wyjściowe (najpóźniej ok. godz. 18, a zapew­ ne wcześniej, skoro przyjmiemy, iż szarża Połubińskiego nastąpiła po godz. 16) do zapadnięcia zmroku (zachód słońca o godz. 19.32) było jeszcze sporo czasu na prze­ grupowanie oddziałów lewego skrzydła, które poniosły największe straty w wyniku uderzenia husarii, a także przeprowadzenie natarcia. Karolowi zależało, aby przed zapadnięciem zmroku opanować pas wydm, ciągnących się od fortu obsadzonego przez Polaków po lasek praski. Chodziło Szwedom o zaję­ cie lepszych pozycji wyjściowych do rozpoczęcia działań w trzecim dniu bitwy. W grę mogło wchodzić opanowa­ nie lasku praskiego, który szachował pozycje polskie od południowego wschodu. Wydaje się, że brak działania ze strony Szwedów tłumaczyć należy dużymi stratami, jakie zadała husaria pierwszemu rzutowi ich rajtarii. Pamiętajmy, iż doborowy regiment gwardii królowej pod komendą księcia Anhalta poniósł znaczne straty, a dwa dalsze regi­ menty krajowe, tj. Upland i Smaland, były rozbite. Husa­

ria utknęła dopiero w drugim rzucie czterech skwadronów rajtarii pod dowództwem księcia Karola Magnusa von Baden-Durlach. Straty jednak sił sprzymierzonych w wyniku ataku hu­ sarii były nieznane żołnierzom szwedzkim z innych pod­ oddziałów, czego przykładem niech będzie jakże lako­ niczna relacja z batalii warszawskiej Hieronima Chrystia­ na Holstena, dla którego była to czwarta z kolei rozprawa z siłami polskimi. Jak pisał: „siły nieprzyjaciela liczyły 100 000 ludzi - Polaków, Tatarów, Kozaków i Wołochów. Największych szkód narobiła nam husaria. Zmusiliśmy ich jednak wszystkich razem do ucieczki”. Widzimy zatem, że po wielu latach od opisywanych wydarzeń Holsztyńczyk w służbie szwedzkiej dobrze zapamiętał szarżę skrzydla­ tych jeźdźców na pozycje szwedzkie. Trzeba było sporo wysiłku ze strony króla i wyższego dowództwa, aby zmusić żołnierzy do powrotu pod sztan­ dary i ponownego zajęcia wyznaczonych miejsc w szyku. Także elektorscy, przestraszeni pojawieniem się Tatarów na tyłach ich taborów, nie kwapili się do działań. Jednak nie obawa przed ordą, lecz przede wszystkim ogromne straty wśród doborowych regimentów rajtarii zmusiły Ka­ rola do bierności. Wiele relacji poświadcza, iż szwedzki monarcha był załamany skutkami szarży polskiej jazdy i długo nie wydawał żadnych rozkazów. Dlatego pozostałe oddziały nie ruszyły w pościg za odpływającymi na stano­ wiska wyjściowe polsko-litewskimi rotami. Zapadające ciemności przyśpieszyły decyzję o prze­ rwaniu działań. Sprzymierzeni jako miejsce na nocleg wybrali teren wokół wsi Bródno. Oddziały rozłożyły się półkolem począwszy od bagien, a kończąc na skraju la­ sku praskiego, w którym przygotowano naprędce zasieki. Tabory i bagaże obu monarchów pozostawiono w spalo­ nej wiosce, gdzie nocowali obaj wodzowie. Żołnierzom

wrydano ostatnie zapasy żywności, z czego można wysnuć wniosek, iż sprzymierzonym nie pozostawało nic innego, jak kontynuować bitwę i zwyciężyć lub natychmiast wy­ cofać się do głównego obozu pod Nowy Dwór. Podczas przesuwania stanowisk w kierunku Bródna i lasku praskiego część oddziałów brandenburskich za­ mykających pochód dostała się pod ogień dział, zapewne umieszczonych na lewym skrzydle wojsk polsko-litewskich, czyli na skraju piaszczystej wydmy bródnowskiej. Wówczas właśnie ciężki postrzał z falkonetu otrzymał gen. mjr Krzysztof Kannenberg, co wywołało spore za­ mieszanie w szeregach elektorskich. Wkrótce jednak od­ działy Fryderyka Wilhelma zajęły pozycje na północny zachód od Bródna. Położenie armii sprzymierzonych było trudne. Mimo iż odparto wszystkie ataki polskiej jazdy, nie rozbito sił prze­ ciwnika ani nie opanowano wydm praskich, z których szły wszystkie uderzenia na siły szwedzko-brandenburskie. Także Tatarzy, korzystając z bardzo ciemnej nocy, takiej, że jak pisał Barkmann, „własnej dłoni zobaczyć nie było można”, stale alarmowali obóz sprzymierzonych. Zmusiło to obu wodzów do pozostawienia w pełnej gotowości czę­ ści oddziałów. Brak wody i prowiantu oddziaływał depry­ mująco na dowództwo, jak też prostych żołnierzy. Na naradzie z elektorem Karol X Gustaw przeforsował plan generalnego uderzenia na stanowiska Polaków w dniu następnym. Zakładano szybkie opanowanie pasa wydm bródnowskich wraz z laskiem praskim i zepchnięcie stło­ czonej jazdy w kierunku koryta Wisły, co przy tylko jednej przeprawie mostowej przeciwnika gwarantowało sukces. Możliwości porażki w ogóle nie dopuszczano, gdyż za plecami sprzymierzonych rozciągał się pas błot. W razie niepowodzenia natarcia, armii szwedzko-brandenburskiej groził głód i zagłada.

Trudnej sytuacji przeciwnika nie mogło wykorzystać dowództwo polsko-litewskie, które, na czele z Janem Kazimierzem, po niepowodzeniu szarży husarii zwątpiło w zwycięstwo. Sam monarcha, który w trakcie uderzenia husarii Połubińskiego miał słać do królowej Ludwiki Ma­ rii zapewnienia o rychłej klęsce Szwedów, w dwie godzi­ ny później zrozumiał, iż bitwa jest już przegrana. Późnym wieczorem nadesłał do stolicy polecenie dla królowej, aby była gotowa do wyjazdu. Wieść o przygotowaniach dworu do opuszczenia War­ szawy musiała wywołać w stolicy niesamowity popłoch, gdyż dotąd działania rozgrywały się po myśli Polaków, a mieszczanie mogli zakładać, iż po tak dużej daninie krwi wylanej podczas oblężenia stolicy Jan Kazimierz bez wal­ ki nie odda Szwedom miasta. Decyzję król podjął na pewno już po przybyciu jazdy Czarnieckiego, gdyż w przeciwnym wypadku nie przepra­ wiano by tej grupy przez Wisłę. Tenże ok. godz. 18 zna­ lazł się ponownie na praskim brzegu Wisły, powracając z rekonesansu pod Zakroczym. Oddziały jego skierowano natychmiast na słabo umocniony odcinek wydm bród­ nowskich, przylegający od południa do lasku praskiego, na wprost stanowisk Szwedów. W obawie przed kontruderzeniem Karola zarządzono obsadzenie lasku regimentem piechoty Grotthauza (568 porcji) wraz z dragonami i dwoma działkami. Siły te mia­ ły ubezpieczyć lewe skrzydło, które zajmowali Litwini, przed odcięciem w razie ataku sprzymierzonych od prze­ prawy mostowej. Wkrótce polski monarcha wydał rozkaz natychmiasto­ wego przerzucenia dział, piechoty i taborów na brzeg war­ szawski, pozostawiając na Pradze duże ugrupowanie jazdy i wymienione siły obsadzające lasek praski. Czy decyzja Jana Kazimierza była słuszna? Polacy, nie

rozbiwszy szyków przeciwnika, zakładali, iż zostali po­ konani, choć nadal byli panami pól bródnowskich. Po za­ łamaniu się szarży husarii i odmowie dalszej walki przez kwarcianych, inny duch wstąpił w szeregi polsko-litewskie, duch zwątpienia i zniechęcenia. Przewaga sprzymierzonych w piechocie i dragonii, a także niemal trzykrotnie większa liczba dział, chroniły ich oddziały przed atakami jazdy. Dlatego Jan Kazimierz podjął jedyną w tych warunkach decyzję o ewakuacji dział, piechoty i taborów do stolicy. Pozostawiona jazda miała w dniu następnym kontynu­ ować walkę z rajtarią przeciwnika, dając czas piechocie i artylerii na spokojne opuszczenie brzegu praskiego. Kwarciani wraz z Litwinami mieli w razie zagrożenia kierować się na Okuniew, korzystając z jedynej nieblokowanej przez Szwedów drogi, idącej na południe od Pragi. Monarcha zakładał, iż nawet drobnymi siłami piechoty, wzmacnianej masą kawalerii, będzie w stanie zatrzymać przeciwnika na wale wydm bródnowskich i dać czas pozostałym oddzia­ łom na ewakuację. Wydaje się, iż zdecydowano się ponie­ wczasie pójść za radą Subchan Ghazi agi, który od począt­ ku radził nie staczać walnej batalii, ale blokować Szwedów jazdą i zmęczone oddziały wziąć głodem. Słuszna decyzja króla, a w zasadzie jej pośpieszne wyko­ nanie i bałagan organizacyjny wywołały jednak nieopisaną panikę w wojsku i towarzyszącym mu pospolitym ruszeniu. Od wieczoru tłumy zaczęły tłoczyć się koło mostu, blokując drogę wycofywanym oddziałom piechoty. Zły przykład dał również hetman wielki koronny Potocki, który już w nocy zaczął przeprawiać wozy przez most. Wielu sądziło, że star­ szyzna ucieka, pozostawiając wojsko na łasce nieprzyjaciół. Oto, co pisał o tych wydarzeniach Jan Leszczyński: „Ubyło przy tym multum alacritates (wiele ochoty) na­ szym, osobliwie, że pan hetman wielki kazał wozy swoje przez most przeprawiać i luboby to było niezłe consilium,

kiedy by ruszenie i bono ordine i consilio impedimenta amovere (dobrym porządkiem i radą ciężary wojenne usunąć) i nieprzyjaciela zgłodzonego obsidere (osaczyć) i kończyć, ale siła się tymi wozami poturbowało”, tak iż „przez noc znaczna wojska ujma była”63. Złe wykonanie rozkazów królewskich przez wyższe do­ wództwo spowodowało, iż kto tylko mógł, wyprawiał swe wozy bądź w kierunku przeprawy wiślanej, bądź przez Wolę Ząbkowską na Okuniew. Chwilę paniki i ucieczki w kierunku mostu utrwala w swych pamiętnikach wielu uczestników tych wydarzeń. W jednym ze źródeł czyta­ my: „Noc zatem nastąpiła, która różne humory w wojsku porobiła; bo się zaraz z wieczora jedni ruszać, a drudzy tabory ku Okuniewu cicho wyprawować poczęli, drudzy przez most za Wisłę gwałtem napierali się”64. Wieść o ewakucji taborów musiała wywrzeć niema­ łe wrażenie także na komputowych chorągwiach, które z trudnością dały się w dniu następnym Janowi Kazimie­ rzowi nakłonić do zajęcia wyznaczonych pozycji w szyku. Dopiero jednak nazajutrz rano miały rozstrzygnąć się losy trzydniowych zmagań pod Warszawą. Sytuacja dla strony polskiej nie przedstawiała się tragicznie i gdyby sprawnie wykonano wszystkie rozkazy Jana Kazimierza, sprzymie­ rzeni odnieśliby pyrrusowe zwycięstwo, gdyż gros sił za­ ciągu cudzoziemskiego wraz z działami rankiem 30 lipca winno znaleźć się na lewym brzegu Wisły. Znaczne od­ dalenie od głównego obozu na polach modlińskich i stałe zagrożenie ze strony ordy oraz lekkich chorągwi polsko-litewskich ograniczało możliwość manewru obu wodzom armii sprzymierzonych.

63

Jan Leszczyński do księdza J. Schonhoffa z Częstochowy 9 VIII 1656, s. 445. 64 J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 103.

ZWYCIĘSTWO SPRZYMIERZONYCH? Ranek 30 lipca był mglisty. Choć słońce wzeszło już o godz. 3.53, mgły jednak ustąpiły dopiero przed godz. 8, dając sporo czasu obu stronom na przygotowanie się do decydującego starcia. Sprzymierzeni od wczesnych godzin rannych sprawiali szyki, przesuwając całą armię bardziej na południe, w kierunku lasku praskiego. W spalonej wsi Bródno pozostawiono tabory i rannych, natomiast siły bran­ denburskie zajęły pozycje na wprost tej osady, mając przed sobą pas wydm bródnowskich, z których dnia poprzedniego husaria przeprowadziła szarżę. Centrum, złożone głównie z piechoty elektorskiej, znalazło się na osi drogi z Bródna w kierunku Pragi (obecnie ul. św. Wincentego). Szwedzi rozłożyli się na południe od Bródna, na wprost lasku pra­ skiego. Karol X Gustaw, obawiając się o swe tyły, świa­ domie wybrał to stanowisko, gdyż z lewej flanki ubezpie­ czały Szwedów rozlewiska Zązy i błota ciągnące się aż po Targówek. Z planów wyrysowanych przez Riesego, niejednokrotnie dość bałamutnych, wynika, iż w centrum znajdowało się nadal sześć brygad piechoty brandenbur­ skiej pod komendą Sparra, Wolrada Waldecka i Sieberga, uszykowanych w dwa rzuty. Pozostałe sześć przydzielono kawalerii, tj. po trzy na oba skrzydła. Kilka skwadronów

piechoty umieszczono zapewne przy taborach w obawie przed atakiem Tatarów. Z planów Dahlbergha wynika jednak, iż w centrum znajdowały się również regimenty piechoty szwedzkiej. Podobnie jak podczas dwóch dni poprzednich, rajtaria zo­ stała uszykowana w trzech rzutach, przy czym naczelne dowództwo pierwszych rzutów sprawowali: nad rajtarią szwedzką książę Adolf Jan, a nad pruską graf Jerzy Fry­ deryk Waldeck. Przed godz. 8 zakończono przygotowania do generalnego natarcia, oczekując całkowitego opad­ nięcia mgły. W celu wzmocnienia siły ognia pierwszego rzutu rajtarii elektorskiej, na rozkaz Fryderyka Wilhelma, pomiędzy jej skwadronami ustawiono dragonów Jerzego Fryderyka Waldecka. Czekano na sygnał do natarcia. O wiele gorzej działo się natomiast po stronie przeciw­ nej. Od wczesnego świtu Jan Kazimierz rozstawiał chorą­ gwie i regimenty, ale zadanie to, jak się okazało, nie było łatwe, tym bardziej iż na hetmanów król nie mógł zbytnio liczyć. Sapieha od dawna znajdował się w stolicy, kurując obolałą nogę. Natomiast obaj hetmani koronni, Potocki i Lanckoroński, nie kwapili się osobiście pokierować dzia­ łaniami jazdy. Potocki wraz z Janem Zamoyskim znajdo­ wał się przy osobie Jana Kazimierza na lewym odcinku frontu, na wprost stanowisk brandenburskich. Dowództwo nad chorągwiami jazdy koronnej powierzono Stefanowi Czarnieckiemu i chorążemu koronnemu Aleksandrowi Ko­ niecpolskiemu. Litwini, wobec nieobecności hetmana pol­ nego litewskiego Gosiewskiego, pozostawali pod komen­ dą kniazia Połubińskiego. Pospolite ruszenie, korzystając z kilkugodzinnej mgły, zamiast w kierunku nieprzyjaciela, ruszyło wraz z bagażami w stronę mostu. Król mógł liczyć tylko na szlachtę trzech województw: bełskiego, sando­ mierskiego i lubelskiego, ale i spod chorągwi powiatowych tych województw wielu wymknęło się w kierunku przepra­

wy. Mimo gróźb i próśb monarchy, także pozostała na placu szlachta nie chciała łączyć się z Tatarami, wywołując nieład i zamieszanie w obozie. Ta niechęć do zajęcia wyznaczo­ nych pozycji w szyku, a następnie opieszałe wykonanie rozkazów, nakazujących pospolitemu ruszeniu połączenie z kwarcianymi, stała się przyczyną ciężkich strat, jakie po­ niosła szlachta w trzecim dniu bitwy. Zresztą, jak słusznie zauważył Kochowski, nie tylko pospolite ruszenie straciło ducha bojowego i zapał do walki ze sprzymierzonymi: „Jednakże nasi (trzeba to szczerze wyznać) znacznie ochłonęli z poprzedniego swego zapału. Żołnierze zro­ bili się opieszali, poczuli znużenie dwudniowym bojem i sprzykrzyło im się ustawiczne niebezpieczeństwo, a jaz­ da świadoma rączości swych koni dopatrywała się w od­ wrocie wszelakich korzyści”1. Także przewaga liczebna Polaków, którą podkreślają relacje obce, w trzecim dniu bitwy nie była aż tak wi­ doczna. Naprzeciwko 15-16 tys. regularnego i świetnie wyszkolonego żołnierza stanęło szesnaście pułków jazdy koronnej (ok. 14 tys. koni), niecałe 4 tys. piechoty, rajtarii i dragonii zaciągu cudzoziemskiego, 4-5 tys. Litwinów, z których część miała znajdować się przy Tatarach, i 4-5 tys. pospolitego ruszenia. Bez Tatarów, którzy nie uczestniczyli w walkach przed­ południowych, siły polsko-litewskie nieznacznie przekra­ czały 25 tys. ludzi. Wiemy bowiem, iż pozostała część sił zaciągu cudzoziemskiego przeszła na brzeg warszawski już w nocy z 29 na 30 lipca, a inne roty nadworne mo­ narchy strzegły bezpieczeństwa stolicy, gdzie przebywała królowa. Potwierdza to relacja Jana Leszczyńskiego, który pisał, iż rankiem w trzecim dniu bitwy: „nasze wojsko wy­ szło w pole, ale znacznie uszczuplone, his com nadmienił 1Kochowski,

op.cit., s. 205.

scandalis (ze względu na nocną ewakuację wozów przez Potockiego -przyp. M. N.), pojrzawszy po słabości swojej a nieprzyjacielską potęgę, i co się która chorągiew poku­ siła to irrito conatu (z daremnym trudem), przez wszelkiej konfuzyjej stanęli na stronie...”2. Siły polsko-litewskie uszykowano począwszy od wału wydm bródnowskich aż po południowo-wschodni skraj lasku praskiego, na wprost Targówka. Tatarzy wraz z jaz­ dą koronną zajęli stanowiska w polu, przed wydmami po­ między laskiem praskim a osadąKamion (długość linii ok. 1800 m), lasek obsadziła piechota Grotthauza wraz z kil­ koma kompaniami dragonii Czarnieckiego pod komen­ dą Krzysztofa Wąsowicza (razem ok. 1000 muszkietów) i dwoma działkami. Natomiast odcinek od lasku praskiego po umocnienia fortu, znajdującego się w rękach polskich, zajęły pozostałe oddziały piechoty i chorągwie jazdy li­ tewskiej. Tu także musiały znajdować się jakieś drobne siły ordy, działającej w trakcie walk ze sprzymierzonymi pod komendą Połubińskiego. Długość całej linii wynosiła od 5,5 do 6,5 km. Pomię­ dzy wymienionymi trzema ugrupowaniami istniały znacz­ ne luki, których nie mogła osłonić ogniem słaba polska artyleria. Król wraz z Połubińskim znajdował się na lewym skrzy­ dle, na wprost stanowisk Brandenburczyków. Komendę nad oddziałami zaciągu cudzoziemskiego po zdradzie Bo­ gusława Radziwiłła powierzono podczaszemu koronnemu Janowi Zamoyskiemu, „generałowi wojsk JKMci zaciągu cudzoziemskiego”. Faktycznie decydowali na polu walki starzy zasłużeni pułkownicy: Krzysztof Grodzicki i Wil­ helm Butler, obaj cenieni także w obozie przeciwnika. 2

Jan Leszczyński do księdza Schônhoffa z Częstochowy 9 VII 1656, s. 446.

Od wczesnych godzin rannych na przedpolu krążyły podjazdy, które unikając walki, rozpoznawały teren, poło­ żenie, uszykowanie i siły przeciwnika. Polacy aż do opad­ nięcia mgły zachowywali się biernie, gdyż stanowiska dla piechoty i artylerii tak na wale wydm, jak i na skraju lasku praskiego nie były gotowe. Pośpiesznie rozbudowywano umocnienia ziemne, których na czas niestety nie udało się wykonać. Zapewne wielu wyższych oficerów paraliżowała decy­ zja odwrotu postawiona przez polskie dowództwo; stąd zamiast spełniać zgodnie z otrzymanymi rozkazami swoje obowiązki, coraz częściej spoglądali w kierunku przepra­ wy wiślanej. Nie ulega wątpliwości, iż postawa wyższego dowództwa mogła wpłynąć na osłabienie woli walki i du­ cha bojowego ich podkomendnych. W odróżnieniu od strony polskiej sprzymierzeńcy, go­ towi do stoczenia generalnej batalii, czekali jedynie na sprzyjającą pogodę, gdyż mgła utrudniała rozpoznanie stanowisk polsko-litewskich, a także rozpoczęcie walk o opanowanie lasku praskiego. Przesuwając siły coraz bardziej na południowy wschód, w kierunku Pragi, do­ wództwo szwedzkie zamierzało zająć przestrzeń pomiędzy Grochowem a Kamionem, aby w ten sposób zablokować główne siły koronne od strony Pragi, obchodząc obronę polską z południa. Gdyby zamiar ten sprawnie przepro­ wadzono, siły polsko-litewskie znalazłyby się w pułapce i, stale spychane w kierunku Wisły, musiałyby poddać się lub przebijać w kierunku błot białołęckich. Tymczasem ok. godz. 8 mgły opadły ostatecznie, umoż­ liwiając rozpoczęcie działań. Karol wraz ze swymi dorad­ cami długo lustrował pole bitwy, widząc jednak, iż Polacy nie przejawiają ochoty do podjęcia natarcia, a dalsza zwło­ ka sprzyja przeciwnikowi, który prowadził prace fortyfi­ kacyjne umacniając się w lasku praskim, podjął decyzję

rozpoczęcia generalnego uderzenia. Atak miała przepro­ wadzić piechota brandenburska, tj. wydzielony „corps de bataille” Sparra, który osobiście winien prowadzić natar­ cie. Atakującą piechotę ubezpieczały oba skrzydła rajtarii sprzymierzonych. Szeregi piechoty elektorskiej posuwały się w kierunku Woli Ząbkowskiej, aż po drogę z Pragi. Siły sprzymierzonych, które przyjęły początkowo zwarty szyk (począwszy od Bródna do okolic Targówka), uległy rozciągnięciu z chwilą rozpoczęcia marszu przez piechotę Sparra i pozostałe oddziały centrum. Szyk wy­ giął się w kształcie półkola. Oczywiście obaj wodzowie kontrolowali cały obszar od skraju lasu białołęckiego po łachę pod Kamionem, lecz odstępy pomiędzy trzema ugrupowaniami oddziałów szwedzko-brandenburskich znacznie się powiększyły. Odstępy te dochodziły do 1-1,5 km, co stwarzało stronie polskiej możliwość skierowania w te luki jazdy, która miała pewne szanse przedostania się na tyły sprzymierzonych. Szansy tej polskie dowództwo nie wykorzystało. Z chwilą pojawienia się piechoty Sparra w zasięgu ognia artyleryjskiego, rozpoczęła się kanona­ da. Na wystrzały dział polskich zaczęły wkrótce odpo­ wiadać szwedzkie. Zaczęła się walka o opanowanie lasku praskiego. Kanonada nie trwała dłużej jak godzinę, gdyż o godz. 9 Brandenburczycy dotarli do jego skraju, zajmu­ jąc opuszczone szańce i niezagwożdżone działa przeciw­ nika. Polska piechota wraz z dragonią rozpoczęła powolny odwrót w kierunku stanowisk kawalerii koronnej. Nie doszło zatem do krwawej potyczki piechoty elektor­ skiej z Polakami, jak to przedstawia część relacji pruskich. Fakt wycofania się polskiej piechoty na skutek przewagi ogniowej przeciwnika i braku wsparcia poświadcza rela­ cja Jana Leszczyńskiego: „Nastąpił w niedzielę nieprzyjaciel świtem znowu tymże marszem, tymże szykiem jako sobotę wieczór”, a następnie „poszedł prosto na piechotę.

która jeszcze szańców przez noc nowych nie dogotowała była. Piechota zaś, widząc że jazda daleko o posiłkach zwątpiła, gęstą do siebie z wielkich sztuk widząc strzel­ bę, nie czekając całej potęgi nieprzyjacielskiej, a już też w nich szkoda z dział być poczęła, ustępowali sobie lentissime passu (dosł. najwolniej idąc, tj. w szyku i porząd­ ku). i dział odbieżeli, bo magno errore factum (wskutek wielkiego błędu), że koni przy działach nie było, piechota sprawą uszła, nieprzyjaciel... działa odebrał”3. Widzimy zatem, iż bez walki polska piechota w po­ rządku i szyku opuściła zajmowane pozycje, kierując się w stronę stanowisk jazdy koronnej. Brak koni do ścią­ gnięcia armat spowodował, iż zdobyła je piechota bran­ denburska. Podczas gdy gen. mjr Jozjasz Waldeck wraz ze Sparrem ścigał wycofującą się piechotę, Karol nakazał rajtarii swego lewego skrzydła, aby kierowała się bardziej w prawo, na ostrzeliwane polskie lewe skrzydło, które zajmowali Litwini. W tym czasie sześć skwadronów raj­ tarii elektora, pod komendą Jerzego Fryderyka Waldecka i towarzyszącego mu z rozkazu szwedzkiego monarchy feldmarszałka Wrangla, rozpoczęło marsz w stronę wału wydm, obsadzonego przez polską jazdę. Widząc zwarte czworoboki rajtarii, jazda w popłochu opuściła wzgórza, pozostawiając piechotę na łasce nieprzyjaciela. Widok wolno posuwających się kolumn przeciwnika musiał wy­ wrzeć duże wrażenie także na dowódcach piechoty zacią­ gu cudzoziemskiego, gdyż nie próbowali przeciwstawić się atakującym, nakazując odwrót4. 3 Tamże;

por. G ó r s k i , op.cit., s. 367. 4 Tak przedstawiał widok maszerujących skwadronów sprzymie­ rzonych K o c h o w s k i, op.cit., s. 205-206: „Szwedzi... postępowali naprzód w szyku, wyrównani szeregami, na kształt ruchomego wału, Pojącego tu i ówdzie niewielkie wklęśnięcia przeznaczone dla akcji Artyleryjskich”.

Nie ulega wątpliwości, iż brak współdziałania z od­ działami jazdy, które wycofały się, przyśpieszył decyzję dowódców piechoty. Już ok. godz. 10 elektor był panem wydm bródnowskich, zagarniając 7 dział. Obrócono je natychmiast w kierunku wycofujących się Polaków i roz­ poczęto ostrzał, zwiększając panikę w oddziałach przekra­ czających z trudnością błotnistą rzeczkę Skurczę. Bryga­ dy piesze Goltza i płk. Aleksandra von Spaen otworzyły gwałtowny ogień do kłębiącego się tłumu. Część piecho­ ty, widząc zbliżającego się przeciwnika, miała podnieść kapelusze na muszkietach, prosząc w ten sposób o łaskę. Znajdujący się przy boku Fryderyka Wilhelma książę Adolf Jan miał wymóc na elektorze zaprzestanie ognia. Tłumaczył, iż piechota zaraz podda się bez walki5. Tymczasem polscy dowódcy zdołali opanować sytuację i ich oddziały przekroczyły Skurczę wraz z 5 działkami, odrywając się od przeciwnika. Zanim elektorscy ponow­ nie rozpoczęli ostrzał, piechota była już w bezpiecznej od­ ległości, kierując się w stronę mostu. Czy rzeczywiście zaszedł incydent z podniesieniem ka­ peluszy? Wydaje się, że próbowano w ten sposób wytłu­ maczyć błąd dowództwa sprzymierzonych, tj. umożliwie­ nie odwrotu opuszczonej przez jazdę piechocie polskiej. Tylko brak zdecydowania ze strony elektora, dysponują­ cego kilkoma brygadami piechoty, nie licząc pierwszego rzutu rajtarii Waldecka, pozwolił wycofać się polskim od­ działom. Z regimentów Grodzickiego, Butlera, Grotthauza i Zamoyskiego największe straty poniósł ten ostatni6. 5

D r o y s e n , op.cit., s. 76, 137; R i e s e , op.cit., s. 368-369: H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą, s. 326. 6 Weług Pamiętników Łosia, s. 20, Szwedzi właśnie w trzecim dniu bitwy mieli spędzić z pola siły polsko-litewskie „z klęską wielką oso­ bliwie ludzi jmp. Zamoyskiego pieszych, których swym kosztem miał kilkaset, także i pułku jego kwarcianego”.

Towarzysz husarski chorągwi królewskiej z początku XVII wieku

Henryk Horn, generał i admirał szwedzki

Karol Gustaw Wrangel, feldmarszałek i admirał szwedzki

Tatarzy w służbie polskiej

Komputowe chorągwie tatarskie w bitwie pod Warszawą

Jozjasz Waldeck, generał brandenburski

Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski

Bitwa pod Warszawą - drugi dzień, 29 lipca 1656 r.

Otto Krzysztof Sparr, dowódca artylerii brandenburskiej

Lekka jazda polska z I połowy XVII wieku

Jan Leszczyński,wojewoda poznański

Dragoni z połowy XVII wieku. Trębacz cho­ rągwi dragońskiej

Krzysztof Pac, kanclerz wielki litewski

Bitwa pod Warszawą - trzeci dzień, 30 lipca 1656 r.

Szyk wojsk sprzymierzonych w trzecim dniu bitwy

Pozostająca na skraju pasa wydm, od strony fortu, ka­ waleria litewska pod Połubińskim, widząc skwadrony rajtarii pod komendą Waldecka i Wrangla, uchyliła się od starcia odchodząc w stronę Białołęki7. Zapewne w wą­ skich korytarzach pomiędzy błotami, otaczającymi Biało­ łękę od południowego wschodu, kilka chorągwi poniosło dotkliwe straty, lecz wydostało się z pułapki. W żadnym wypadku nie doszło do rozbicia ugrupowania litewskiego, które odparłszy spóźniony pościg, kierowało się w stronę Nowego Dworu. Odejście Litwinów ułatwiało sprzymie­ rzonym posuwanie się w kierunku mostu na Wiśle, a także wcześniej przeprawę przez Skurczę. Dowództwo polskie, widząc wycofującą się z lasku pie­ chotę i jazdę, uznało iż dalszy opór jest bezcelowy i dopro­ wadzi do utraty pozostałej piechoty na lewym skrzydle. Jan Kazimierz, który wraz z hetmanami i Janem Zamoy­ skim znajdował się przed przeprawą mostową, wydał roz­ kaz odwrotu lewego skrzydła. Chodziło monarsze o urato­ wanie przede wszystkim piechoty wraz z artylerią, której wycofywanie się miała osłaniać kawaleria obu skrzydeł, wiążąc jednocześnie przeciwnika walką. Panika, jaka nastąpiła w wyniku wycofania się Litwi­ nów i wcześniejszej ucieczki jazdy koronnej, spowodowa­ ła, iż kto żyw, śpieszył do przeprawy. Król z szablą w ręku próbował wraz z hetmanem Potockim przywrócić porzą­ dek, lecz wobec napierających tłumów nawet przyboczne oddziały gwardii dragońskiej (Bockum) i rajtarskiej (Fran­ ciszek Bieliński) były bezradne. Na szczęście Szwedzi posuwali się bardzo wolno w obawie przed kontratakiem jazdy koronnej. Oto, co pisał Des Noyers: 7

Liczebność wycofujących się w kierunku Białołęki Litwinów nie przekraczała 4 tys. koni, co świadczyłoby, że pozostałe oddziały piesze i dragonii z komputu litewskiego znajdowały się przy królu i siłach koronnych, M an k e 11, op.cit., s. 558-559.

„Szwedzi nie posuwali się naprzód zbyt szybko i choć dobrze widzieli naszych, uciekających bez najmniejszej próby walki, poniechali ich, nie idąc w pogoń za nimi i ani razu nie wystrzelili do nich z pistoletu, tak jak gdyby wcale ich nie widzieli. Król, widząc tak duże zamiesza­ nie pochodzące tak z ciasności miejsca, jak z trwogi, która szlachtę ogarnęła, kazał się cofnąć piechocie i jeździe ko­ ronnej częścią przez most wiślany, częścią z Tatarami”8. Część szlachty i ciżba obozowa, którą dotąd osłaniała obecna na pasie wydm bródnowskich piechota z artyle­ rią i jazda, widząc odwrót, rzuciła się do ucieczki. Sądziła bowiem, iż to ją wystawia się przeciwko doborowym re­ gimentom szwedzko-brandenburskim. Droga dla śpieszą­ cej do przeprawy piechoty z ocalałymi działami została zatarasowana. W zamęcie, jaki powstał na moście, omal nie utonęli hetman Potocki i Jan Zamoyski, zepchnięci obaj do wody. Pod ciężarem uciekających doszło do rozerwania mostu, który na rozkaz monarchy musiała spinać ponownie pie­ chota, aby umożliwić przeprawę pozostałym oddziałom. Wielu jednak zakończyło żywot w nurtach rzeki, zepchnię­ tych przez swoich towarzyszy. Z relacji, opisujących pani­ kę, na szczególną uwagę zasługują dwie. Kochowski tak przedstawiał te wydarzenia: „oddziały zaś, które walczy­ ły przy moście, albo które usiłowały przedostać się przez rzekę, uległy przerzedzeniu, most bowiem z trudnością wytrzymywał ciężar pędzącego tłumu, a raczej sami żoł­ nierze, stłoczeni na wąskim przejściu, jedni drugich spy­ chali w wodę. Hetman Potocki, który tam nadbiegł, żeby wstrzymać ucieczkę, naraził swoje życie na wielkie nie­ bezpieczeństwo, kiedy bowiem ordynował chorągwie, znajdujące się najbliżej nieprzyjacielskiego szyku, został 8Des

N o y e r s , Lettres..., 1 1 VIII 1656 z Łańcuta, s. 216.

zepchnięty aż do samego wejścia na most i bardziej niż sami Szwedzi zagroził mu napierający tłum, na oślep śpie­ szący do przeprawy”9. Hetmana Potockiego miał uratować od niechybnej zgu­ by towarzysz spod chorągwi pancernej podkomorzego sieradzkiego Zygmunta Karola Przerembskiego - „niejaki Modrzejowski (Andrzej Modrzewski, późniejszy podskar­ bi nadworny koronny - przyp. M. N.), za co został panem teraz starostą medyckim, a pani hetmanowa (Anna Mohilanka, poślubiona po r. 1658 - przyp. M. N.) dała mu Wołowe Oczy (właśc. Wielkie Oczy), wieś bardzo dobrą pod Jaworowem” - jak pisał po wielu latach świadek tych wydarzeń Jakub Łoś10. Inni podkreślają natomiast męstwo szlachty sandomier­ skiej, która nadal pozostając przy królu, właśnie wówczas na czele ze swym dowódcą, chorążym sandomierskim Marcinem Dębickim, uratowała Potockiego. Sam Dębic­ ki miał wówczas cudem ocalić swoje życie. Wielu jednak jego towarzyszy poległo w obronie hetmana. Zginęli wte­ dy chorąży Jan Rogowski, podczaszy nowogrodzki Piotr Piasecki i siedemnastu innych”11. Dramatyczną sytuację podczas ostatniego etapu przepra­ wy maluje towarzysz lekkiej chorągwi Mikołaj Jemiołowski: „Król sam w ciżbie ledwie się przeprawił, za nim zaś CO żywo cisnęło się. A wtem pod ciężarem most rozerwał 9Kochowski,op.cit.,

s. 206. Pamiętniki Łosia, s. 20. A. Modrzewski od 1676 byt starostą medyckim, a jego główną siedzibą stały się rzeczywiście Wielkie Oczy. Nasz pamiętnikarz mógł się jednak mylić. Faktycznie Modrzewski Wraz z rotmistrzem tatarskim Aleksandrem Kryczyńskim uratowali Potockiego z opresji w bitwie pod Gródkiem Jagiellońskim (29IX 1655) z armią kozacko-rosyjską pod dowództwem Chmielnickiego i Buturlina. Zob. biogram A. Modrzewskiego w PSB, t. XXI/3, Wrocław 1976, s. 543-545. 11Kochowski, op.cit., s. 206-207. 10

się; co postrzegłszy piechoty w szańcach i armaty odbiegł­ szy, jako mogąc spinali most i przezeń przeprawowali się, z wielką jednak w ludziach szkodą przeprawujących się, których niemało potonęło, na ostatek most z końca zapa­ lono i przez to trochę impet szwedzki, którzy się już na most brali (piechota Sparra - przyp. M. N.), przytrzymany został”12. Znacznie większe straty ponieśli zatem Polacy podczas panicznej przeprawy przez Wisłę niż w trakcie kilkugo­ dzinnej walki trzeciego dnia bitwy. Strona przeciwna sza­ cowała straty Polaków na ponad tysiąc zabitych, chociaż oficerowie zaciągu cudzoziemskiego zaklinali się po bi­ twie przed królem, że straty nie przekraczają 400 ludzi13. Jednym z ostatnich, którzy opuścili brzeg praski, miał być sam Jan Kazimierz, który ze szpadą w ręku ordynował oddziały piesze. Właśnie z jego rozkazu od strony Pragi został podpalony most, gdy piechota Sparra podchodzi­ ła niemal pod samą rzekę. Według Des Noyersa most od strony praskiej mieli podpalić Tatarzy, aby nie tylko po­ wstrzymać maszerującą w kierunku przeprawy piechotę Sparra, ale „aby Szwedzi łodzi spod niego nie zabrali i in­ nego nie sporządzili”14. Na uwagę zasługuje epizod, jaki zaszedł przed samym opuszczeniem brzegu praskiego przez polskiego monar­ chę. Zamieścił go w swym opisie bitwy warszawskiej sekretarz królowej Ludwiki Marii. W odróżnieniu od Wawrzyńca Rudawskiego, zarzucającego królowi i het­ manom zdradę, gdyż jako pierwsi mieli uciec po moście, Noyers obarcza winą za przegraną batalię ze Szwedami przede wszystkim hetmanów, opuszczających Pragę wraz z innymi, podczas gdy „sam tylko król pozostał ze szpadą 12Jemiołowski,

op.cit., s. 104. 13 Des N o y e r s , Lettres..., 11 VIII 1656 z Łańcuta, s. 216. 14 Tamże, s. 217.

w ręku i ostatni schodził z pola bitwy”. Wówczas to jeden z pułkowników wojsk sprzymierzonych, nie rozpoznając osoby królewskiej, a „biorąc go za jakiegoś oficera Niem­ ca, krzyknął doń: Do mnie, kolego, chodź do nas, będziesz tu dobrze przyjęty i będzie ci lepiej niż między tymi tchó­ rzami Polakami. Król poznawszy go, gdyż był długo w po­ koju (na dworze Jana Kazimierza - przyp. M.N.) iw służ­ bie JKMci, odwróciwszy się, odpowiedział mu: Zdrajco! Każę cię pewnego dnia powiesić”15. Pułkownikiem tym był według tejże relacji niejaki Walcrot, który miał po zakończonej bitwie odrzec, iż nie po­ znał polskiego monarchy, gdyż w przeciwnym wypadku nie zapomniałby z pewnością złożyć mu uniżonego ukło­ nu. Czy epizod ten zaistniał w rzeczywistości, nie wiemy, ale wykluczyć go nie można, gdyż w armii pruskiej słu­ żyło wielu oficerów, którzy jeszcze latem 1655 r., przed agresją szwedzką, służyli w wojsku Rzeczypospolitej, a kilku z nich nawet w oddziałach gwardii komputowej Jana Kazimierza. Np. zaufany rotmistrz nadwornej rajtarii ostatniego Wazy Henryk von Wallenrodt, następnie do­ wódca regimentu rajtarii w kompucie koronnym, przyjął latem 1655 r. służbę u elektora, łamiąc rozkaz polskiego monarchy nakazujący rajtarii koronnej biorącej udział w kampanii zimowo-wiosennej na Litwie powrót do Ko­ rony. Podobnie postąpili Jan i Henryk Eylenburgowie, któ­ rzy 1 lipca 1655 r. przejęli po Teodorze Leszkwancie regi­ ment rajtarski, a także Salomon von Osten-Sacken, który jeszcze w drugim kwartale tegoż roku dowodził rajtarią. Szczególne rozdrażnienie Jana Kazimierza musiał wywołać widok wśród sprzymierzonych jego dawnego po­ kojowego i rotmistrza nadwornej rajtarii, który nie tylko zdradził polskiego monarchę, ale i oszukał go, biorąc na 15

Tamże.

werbunek rajtarii 20 tys. talarów, a następnie pozostając w służbie Fryderyka Wilhelma. Sprawa Wallenrodta nie została zapomniana przez parę królewską, gdyż w sprawie

utraconej gotówki konferował w listopadzie 1656 r. z elek­ torem hetman polny litewski Wincenty Gosiewski16. Obecność w armii brandenburskiej wielu oficerów, któ­ rzy wcześniej służyli w wojsku Rzeczypospolitej, a niejed­ nokrotnie w jednostkach przybocznych polskiego monar­ chy, dawała istotny atut dowództwu sprzymierzonych. Nie tylko było dokładnie poinformowane o organizacji polskich oddziałów, ich sposobach walki, ale także o słabych stro­ nach armii polsko-litewskiej, nie wyłączając charaktery­ styki dowództwa. Przebywając przez wiele lat w otoczeniu króla i wyższej kadry dowódczej zaciągu cudzoziemskiego, oficerowie ci znali doskonale dowodzący ch siłami polskiej piechoty, rajtarii i dragonii, jak choćby Grodzickiego, Grotthauza czy Butlera. Dzięki szybkiej decyzji polskiego monarchy zdołano uratować znaczną część piechoty, która jednak została zmuszona pozostawić działa wraz z największą kolubryną, zwaną „Smokiem”. Piechurzy Sparra zatrzymali się przed mostem. Ponieważ wejście na most było już niemożliwe wobec podpalenia go, elektorscy natychmiast przystąpili do obsadzania szańca przedmostowego, blokując w ten sposób jeździe dostęp do przeprawy. Łatwo zauważyć, iż przesunięcie się oddziałów centrum w kierunku mostu jakby rozdzieliło siły polsko-litewskie na dwie części. Litwini, znajdujący się na lewym skrzy­ dle, nie czekając rozwinięcia rajtarii sprzymierzonych, rozpoczęli odwrót w kierunku Białołęki i mimo sporych strat, wycofali się. Pozostawała rozprawa z głównymi si­ łami jazdy koronnej, znajdującej się na prawym skrzydle, za laskiem praskim, na południowy wschód od Targówka. Na tym odcinku przygotowali Szwedzi decydujące uderze16

Zob. Relation über geführte Verhandlung mit Gosiewski z 13 XI 1656; w: Urkunden undActenstücke..., t. VIII, Berlin 1884, s. 2 0 1 .

nie. W tym celu, ubezpieczając lewą flankę, skierowali na wschód od Targówka jeden rzut kawalerii (2 tys. rajtarii), ustawiając skwadrony równolegle do drogi z Pragi do Woli Ząbkowskiej. Następnie przystąpili do ustawiania dalszych rzutów rajtarii, zamierzając koncentrycznym atakiem na południowy wschód od Targówka w kierunku Wisły, tzw, łachąpod Kamionem, odciąć drogę odwrotu jeździe koron­ nej w kierunku Okuniewa. Wcześniejsze opanowanie prze­ prawy mostowej i zajęcie przez piechotę sprzymierzonych południowo-zachodniego skraju lasku praskiego stwarzało nader korzystną sytuację dla Karola X Gustawa. Odcięcie jedynej drogi odwrotu polskiej kawalerii groziło zepchnię­ ciem całego ugrupowania w koryto Wisły. Nie wiadomo, kto sprawował naczelną komendę nad całą jazdą koronną, znajdującą się w trakcie odwrotu. Obecnych tu było kilku równorzędnych dowódców jazdy na czele z Czarnieckim, Koniecpolskim i Janem Sapiehą, pisarzem polnym koronnym. Wiele przekazów świadczy, iż komenda należała do kasztelana kijowskiego, choćby z racji dowództwa nad pułkiem królewskim i niedawno otrzymanego regimentarstwa. Czy obecny był przy puł­ kach kwarcianych hetman polny Lanckoroński, nie wie­ my. Wydaje się, iż wraz z Potockim znajdował się przy boku Jana Kazimierza, choć niektórzy widzą w nim dru­ giego dowódcę, obok Czarnieckiego, zgrupowania jazdy koronnej walczącej ze Szwedami w trzecim dniu bitwy na brzegu praskim”17. Wobec ustąpienia polskiego centrum chorągwiom tym groziło otoczenie i całkowita likwidacja. Dlatego wśród tumanów pyłu i kurzu, wzniecanych przez tysiące koni posuwających się piaszczystym korytarzem pomiędzy ko­ rytem Wisły a łachąpod Kamionem, polskie prawe skrzy­ 17 W e

g n e r, op.cits. 116.

dło rozpoczęło odwrót, kierując się drogą przez Kamion, Grochów, Grzybów na Okuniew. Pułki jazdy posuwały się niemal równolegle do lewego ubezpieczenia flanki szwedzkiej, gdzie przebywał Karol X Gustaw. Przemarsz wąskim korytarzem kilkunastu ty­ sięcy ludzi i koni pod bokiem oddziałów szwedzkich był niezmiernie ryzykowny. Wymagał od polskiej jazdy dużej sprawności bojowej, tym bardziej że była pozbawiona na­ czelnego dowództwa. Manewr ten wymagał jednak czasu, a w każdej chwili polskim oddziałom groziło flankowe uderzenie rajtarii szwedzkiej, która mogła ugrupowanie to rozciąć na kilka części, a następnie uciekające masy jazdy zepchnąć w kierunku lasu lub nad urwiste zbocza koryta Wisły. Dlaczego zatem Szwedzi nie zareagowali, stojąc w miejscu i sami oczekując ataku polskiej kawalerii? Według Dahlbergha Karol X Gustaw w tumanach kurzu i pyłu całkowicie stracił rozeznanie, sądząc, że to raczej Polacy rozpoczynają przeciwuderzenie na jego pozycje18. Nie mógł bowiem przypuszczać, iż tak wielkie siły pol­ skiej jazdy bez wystrzału rzucą się do pośpiesznej uciecz­ ki. Zaskoczenie dowództwa szwedzkiego musiało być kompletne, gdyż w razie uderzenia gotowej do akcji rajta­ rii koroniarze ponieśliby trudne do przewidzenia straty. Za wycofującymi się chorągwiami szwedzki monarcha miał posłać rajtarię pod komendą Roberta Douglasa, który nie zdołał już dopaść sił głównych przeciwnika. Szwedom udało się natomiast zadać duże straty pospo­ litemu ruszeniu bełskiemu, które, nie chcąc dołączyć do Tatarów wycofujących się jako ostatni w kierunku Okuniewa, skręciło w okolicach Kamiona na Zerzeń. Według Jemiołowskiego bełżanie znajdowali się wśród tych, któ­ 18

G ó r s k i, op.cit., s. 369-370; Herbst, Trzydniowa bitwa pod War­ szawą, s. 326.

rzy „ku Świdrowi i Karczowu iść chcieli, po Nadwiślu na błota i odnogi wiślane trafiwszy, wielką w ludziach ruinę ponieśli. Dotknęła ta nieszczęśliwość mianowicie woje­ wództwo bełskie, w którem natenczas 80 niemal szlachty samych gospodarzów, częścią żywcem wzięto, częścią na błotach i bagnach jako kaczki z pistoletów i fuzyi strze­ lano. Prusacy to najpierw czynili okrucieństwo, przeszłorocznej swojej wetując od Polaków surowości. Poległo tam niemało, jakom rzekł, bełskiej szlachty, mimo inszych Dłotowski (Michał) miecznik bełski, Franciszek Semy, Nagórski, Gorajski, Sulimowski, Jankowski, między nie­ mi najstarszy w leciech Stefan Słowiecki, pobici i inszych wiele, których wiekopomna okryła pamięć”19. Podobnego losu uniknęła szlachta lubelska i sandomier­ ska, która spod Skaryszewa, nie mogąc wytrzymać impetu natarcia rajtarii sprzymierzonych, rzuciła się w stronę cho­ rągwi komputowych. Około południa obaj wodzowie zostali więc panami pola bitwy, zagarniając pozostałe u przeprawy wiślanej tabory wojska koronnego i pozostawione wcześniej przez polską piechotę działa. Wiele relacji podkreśla dziwną opieszałość wojsk sprzymierzonych trzeciego dnia bitwy, gdyż nie wykorzystały nadarzających się okazji do roz­ bicia armii Jana Kazimierza. Nawet akcja pościgowa nie była poprowadzona z rozmachem, jaki cechował zawsze Karola X Gustawa w starciach z Polakami. Obawa przed ponownymi atakami jazdy polskiej mogła skutecznie stu­ dzić zamysły dowództwa sprzymierzonych. Potwierdza to relacja Kochowskiego, który pisał: „Kiedy podczas odwrotu szyki polskie uległy roze­ rwaniu, Szwedzi nie nacierali zbyt gwałtownie na odcho­ dzących i bynajmniej zawzięcie ich nie ścigali, ponieważ l 9 J e m i o ł o w s k i , op.cit.,

s. 104.

znali się na wojennych podstępach. Chorągwie kwarciane, które od czasu do czasu zawracały, jak gdyby zamierza­ jąc znowu nacierać, oraz watahy Tatarów, krążące wokoło poza zasięgiem pocisków, napełniały ich lękiem, że walka może zostać wznowiona albo że padną ofiarą zasadzki”20. Na szczególną uwagę zasługuje wykorzystywana przez wielu badaczy relacja pod znamiennym tytułem Co się dzieje w Polszczę aż ad diem 23 Augusti 1656. Wymienia nie tylko poszczególne pułki jazdy koronnej, uczestniczą­ ce w batalii warszawskiej, ale sugeruje, które z nich ponio­ sły największe straty. W trakcie wymiany ognia pomiędzy obiema stronami, „gdy już przy nadziei wojsko polskie zwycięstwa było, pięć pułków polskich na bagna i chrapy między lasy wparły (oddziały sprzymierzonych - przyp. M. N.) z których na lepsze miejsce dobywając się, i sami siebie i wojska insze pomieszały, tak że nieprzyjacielowi przed miejsca niektóre i poczty bardzo potrzebne, a po tym choć nie zarazo pole otrzymać przyszło. Był w tym razie pułk hetmański (Stanisława Potockiego), pana sendomirskiego (Stanisława Witowskiego), podczaszego (koronne­ go Jana Zamoyskiego) i strażnika (koronnego Aleksandra Zamoyskiego) i księcia Wiśniowieckiego (Dymitra)”21. Zapewne pułki te stanowiły osłonę znajdującej się w la­ sku praskim piechoty i dragonii. Podczas ataku piechoty Sparra i pozostałych sił sprzymierzonych utknęły w od­ wrocie wśród błot i rozlewisk rzeczki Skurczy, dostając się w ten sposób pod ogień brandenburskiej piechoty. Być może ich pośpieszna rejterada spowodowała, iż piechurzy Grotthauza, zdani na własne siły, widząc coraz bardziej oddalającą się jazdę, rozpoczęli powolny odwrót z lasku praskiego, pozostawiając nawet działka polowe. 20Kochowski, 21

op.cit., s. 207. B. Czart., rkps 149, nr 92.

Relacja wymienia także pozostałe 12 pułków jazdy ko­ ronnej (wraz z pułkiem marszałka koronnego Jerzego Lu­ bomirskiego, który nie uczestniczył w działaniach), które bez żadnych strat, „porządnym odwodem ku Okuniewu stanęły i nieprzyjaciela na sobie zatrzymały, że aż do nocy w sprawie i we wszystkiem musiał zostawać gotowości”22. Zastanawia jednak fakt, iż bezimienny autor tego prze­ kazu wyodrębnił spośród pozostałej kawalerii koronnej powyższe pięć pułków, których umiejscowienie na planie taktycznym tej kampanii stwarza niemałe kłopoty. Innym problemem jest umiejscowienie lotnych oddzia­ łów ordy tatarskiej, które źródła szwedzko-brandenburskie wymieniają niemal wszędzie: w okolicach Białołęki, Bródna, przy Litwinach, jak i w trakcie odwrotu jazdy koronnej. Wydaje się, iż w trzecim dniu bitwy, po fiasku ataków na tyły sprzymierzonych, tylko drobne siły ordyńców znajdowały się na północ od Bródna z zamiarem niepokojenia oddziałów pilnujących obozu przeciwnika. Gros sił tatarskich znajdujemy przy chorągwiach polsko-litewskich. Część z nich wycofywała się wraz z Litwina­ mi Połubińskiego w kierunku Białołęki, pozostali (znacz­ nie większa grupa) podążali wraz z jazdą koronną na Okuniew. O pobycie tutaj Subchan Ghazi agi świadczy także podpalenie przez ordę dwóch wielkich wsi, jak pisał Des Noyers, Skaryszewa i Pragi, tak iż zwycięskie oddziały Karola X Gustawa wkraczały już do palących się osad, które opuszczali przerażeni mieszkańcy. Udział Tatarów w trzydniowej bitwie należy ocenić kry­ tycznie - zapewne nie takiej pomocy oczekiwał od nich Jan Kazimierz. Oprócz „hukania i wypuszczania strzał” w kierunku zwartych regimentów sprzymierzonych, nie udało się im ani zająć taborów przeciwnika, ani korzysta­ 22 Tamże.

jąc z zaangażowania sił głównych w drugim dniu bitwy (atak husarii) rozbić tyłów armii szwedzkiej. Zapewne wynikało to z ich skromnej liczebności, gdyż zamiast kil­ kunastu tysięcy, uczestniczyło w działaniach ok. dwóch tysięcy ordyńców. Podczas gdy na Pradze nadal trwały walki z jazdą ko­ ronną, w stolicy, niespodziewającej się tak złego obrotu wydarzeń, powstała niesamowita panika. Wiemy, iż już w nocy z 29 na 30 lipca Jan Kazimierz nakazał małżonce, aby szykowała się do opuszczenia miasta, gdyż losy bi­ twy nie są pewne. Królowa, która nie dopuszczała do sie­ bie myśli o przegranej, oburzona namowami do wyjazdu, miała odrzec: „Skoro król z tak wielkim wojskiem opusz­ cza Warszawę, siedzibę monarchów, ja w niej wytrwam, z bezbronną gromadką mojego fraucymeru, przygotowana na najgorsze”23. Dopiero nazajutrz, za namowami kanclerza królowej, Stefana Wydżgi, Ludwika Maria zdecydowała się opuścić stolicę wraz z dworkami, senatorami i nuncjuszem Pio­ trem Vidonim. Ze względu na tłum uciekających, uwożących cały swój dobytek, królowa udała się w stronę Czer­ ska konno, bez karety. Przybyły na Zamek Jan Kazimierz zwołał natychmiast senatorów i wojskowych na naradę, aby podjąć decyzję: bronić miasta czy też ponownie opuścić Warszawę, pozo­ stawiając ją bez załogi i straży24. Obecni na naradzie se­ natorowie na czele z kanclerzem Stefanem Korycińskim i podkanclerzym Andrzejem Trzebickim różnili się w poglądach. Kanclerz miał wówczas zarzucić Krzyszto­ fowi Pacowi, późniejszemu kanclerzowi litewskiemu, iż wszystkiemu winna jest jego nienawiść do Radziwiłłów. 2 3 K o c h o w s k i , op.cit.,

s. 208. Z wojskowych w naradzie uczestniczyli m.in. Wilhelin Butler, Henryk Denhof, Teodor Maydel (Meidel), D r o y s e n, op.cit., s. 150. 24

Chodziło Korycińskiemu o to, iż oddanie dóbr po Radzi­ wiłłach wojsku litewskiemu pchnęło ostatecznie księcia Bogusława do obozu szwedzkiego i znacznie przedłużało wojnę o odzyskanie Litwy. Kanclerz zdecydowanie opo­ wiadał się za obroną stolicy, której czerwcowe oblężenie kosztowało tak dużo wysiłku. Bronić Warszawy miała pozostała piechota i chętni spośród pospolitego ruszenia, których w rzeczywistości już nie było. Zdanie kanclerza poparł Jan Leszczyński, który miał twierdzić, iż wojsko sprzymierzonych nie było w trakcie działań „tak straszne potędze naszej i kiedy by kawałek tylko ostrożności było przyłożono, mogło być i to wojsko, chociaż wszystka potęga nieprzyjacielska złączona była, na głowę porażone”25. Podobny pogląd reprezentował za­ pewne Subchan Ghazi aga, który już wcześniej odradzał Janowi Kazimierzowi staczanie decydującej batalii. Inni uczestnicy narady mieli jednak odmienne zdanie. Twierdzili, iż król winien opuścić stolicę, gdyż miasto nie jest przygotowane do długotrwałej obrony. Brakuje żywności i amunicji. Podkreślano, iż Warszawa nie jest miejscem zbyt istotnym z punktu widzenia wojskowego, a obsadzenie jej ponownie przez silny garnizon sprzymie­ rzonych znacznie osłabi siły przeciwnika. Wreszcie ryzy­ ko utraty znacznej części nielicznej piechoty, tak trudnej do szybkiego odtworzenia, przeważyło. Jan Kazimierz, wobec spadku autorytetu obu hetmanów, miał „kupić” rozproszone oddziały, ratując tym samym wojsko przed dalszymi podziałami, które umożliwiałyby Karolowi X Gustawowi rozbicie po kolei poszczególnych zgrupowań. Obawiano się również o los miasta, które i tak podczas ponadmiesięcznego oblężenia poniosło duże stra­ ty, a mury miejskie nie zostały na czas naprawione. 25

Za Wegnerem, op.cit., s. 113.

Des Noyers, który towarzyszył Ludwice Marii w po­ śpiesznym wyjeździe ze stolicy, tak pisał o powodach opuszczenia miasta: „Królowa natychmiast wyjechała z Warszawy, gdyż nie naprawiono wyłomów dawniejszych ze zbytniego zaufania w naszą wielką siłę, prócz tego nie mieliśmy też amunicji i zresztą królowa, która lubi tam mieszkać, obawiała się, aby Szwedzi obiegłszy miasto nie zrujnowali tamtejszych dwóch pałaców królewskich; pod względem wojennym miejsce to wcale nie było ważnym, dlatego też ponownie z niego ustąpiono”26. Mimo iż królowa w prywatnej korespondencji do pani de Choisy stanowczo podkreślała, iż „powód niezostawienia załogi w Warszawie jest ten, aby nie narazić na zniszczenie dwóch domów, które tam król posiada”27, nie wydaje się jednak, aby ten fakt miał decydować o stanowi­ sku Jana Kazimierza. Obie rezydencje monarsze były i tak mocno zdewastowane przez Szwedów w trakcie rocznej okupacji stolicy. Głównym powodem opuszczenia War­ szawy był brak amunicji do dział i wystarczającej ilości prochu dla piechoty. Dlatego dla Polaków bardzo bolesna była utrata i tak nielicznej artylerii, której nie udało się przerzucić przez most. Zapewne nie udało się przewieźć na brzeg warszawski także amunicji, znajdującej się na wozach, które ugrzęzły przy wjeździe na most. Pamiętaj­ my także, że gros sił zaciągu cudzoziemskiego, w tym pie­ choty, na której w głównej mierze spoczywał ciężar walki z oddziałami sprzymierzonych, zwłaszcza podczas działań oblężniczych, dopiero tworzono. Dlatego Jan Kazimierz nie chciał narażać na dalsze straty piechurów Butlera, Grotthauza czy Grodzickiego.

26

Des N o y e r s , Lettres..., 1 1 V I I I 1656, z Łańcuta, s. 2 1 7 . Ludwika Maria do Jeanne Olympe de Belesbat-Hurault pani de Choisy z Łańcuta 11 VIII 1656, w: P r z e ź d z i e c k i , op.cit.., s. 206. 27

Jeszcze w kwietniu tegoż roku we Lwowie Jan Kazi­ mierz błagał wielu dostojników o pomoc w ludziach, bro­ ni i artylerii. W liście do wojewodziny krakowskiej Kata­ rzyny z Sobieskich Zasławskiej pisał o „spuszczenie” na utrzymanie państwa rajtarii i dragonii, pozostałej po zmar­ łym jej małżonku, „których zaraz płaca z skarbu naszego dochodzić będzie”28. Pod Warszawą, już po jej zdobyciu, aby utrzymać w służbie własny regiment gwardii pod komendą Butlera, monarcha przekazał żołnierzom sre­ bro wartości trzech tys. złotych, gdyż żadnych pieniędzy w skarbie nie było. Tragiczna sytuacja źle wyposażonych i nieopłacanych żołnierzy zaciągu cudzoziemskiego także zaważyła na decyzji opuszczenia stolicy. O braku sił i środków do obrony Warszawy świadczy list króla, wysłany w kilka dni po opuszczeniu miasta, 6 sierpnia, z Lublina do księżnej Zasławskiej. To, iż „nie­ przyjaciel pod Warszawą w przeszłej transakcyjej górę brał i wojska nasze z pola spędził... niczym inszym, tylko wielką liczbą potężnej armaty”, dlatego też „przychodzi nam od prywatnych ludzi armaty zasięgać, między innemi (od) Uprzejmości Waszej pilnie żądamy, abyś z arma­ ty swojej, którą masz, dział dwie, albo pułkartanie, albo ćwierć kartana, oraz z puszkarzem dobrym, prochem, ku­ lami i innemi rekwizytami końmi swojemi do boku Nasze­ go do Lublina jako najprędzej przysłała”29. Byli jednak w otoczeniu królewskim dostojnicy, którzy poparli kanclerza koronnego, sprzeciwiającego się opusz­ czeniu stolicy. Do nich należał Jan Leszczyński, który kilka dni później pisał, iż, wobec utraty niemałej części 28

Jan Kazimierz do Katarzyny Zasławskiej, wojewodziny krakow­ skiej, ze Lwowa 2 1 I V 1656, B. Kórnicka, rkps 350, s. 37-38. 29 Jan Kazimierz do Katarzyny Zasławskiej z Lublina 19 VIII 1656, B. Czart., rkps 149, nr 78 por. T. W a s i l e w s k i , Ostatni Waza na na polskim tronie, Katowice 1984, s. 204.

artylerii, „przyszło Warszawę obnażyć z dział i wojsko ratować”, a dalej „mało consilio (za złą radą) bardzo War­ szawę odbieżano, ale nie będę tych rzeczy pisał, bo się ja ich wstydzę, dlatego ze wszystkiemi wypisałem okolicz­ nościami, aby constaret (było wiadomym), że żadnej szko­ dy nie mamy w ludziach, więcej wstydu dla nierządu”30. Nie wiemy, jak wypowiadali się wyżsi dowódcy pie­ choty autoramentu cudzoziemskiego, lecz podjętą de­ cyzję wykonano zbyt pośpiesznie, zapewne pod wpły­ wem rosnącej paniki i masowej ucieczki mieszczan i szlachty ze stolicy. Straty oddziałów polsko-litewskich są trudne do osza­ cowania. Według koronnych rachunków wojskowych straty piechoty regularnej sięgały 600 zabitych, rannych i wziętych do niewoli (głównie z regimentów Zamoyskie­ go, Grodzickiego i Butlera). Straty jazdy polsko-litewskiej nie przekraczały tysiąca ludzi; największe poniosły cho­ rągwie husarskie, które uczestniczyły w szarży drugiego dnia bitwy. Zginęło także sporo szlachty z pospolitego ruszenia bełskiego i sandomierskiego. Wraz z czeladzią i pocztowymi straty polskie w bitwie warszawskiej prze­ kroczyły dwa tysiące ludzi31. Najboleśniejszą była utrata wielu dział. Nieprzyjaciel miał zdobyć 12 działek polowych i moździerz, znacznie więcej pozostawiono w stolicy (27 dział i moździerz), gdyż z powodu ogólnej paniki nie udało się ich Janowi Kazimierzowi w porę wywieźć. Zadecydował zapewne brak koni do ich transportu. Oczywiście strona przeciwna podawała znacznie więk­ sze straty chorągwi polsko-litewskich, szacując je na kilka 30

Jan Leszczyński do księdza SchonhotTa z Częstochowy 9 VIII 1656, s. 446. 31 O ważnych osobistościach poległych w bitwie pisze W e j n e r t, op.cit., t. V, s. 314.

tysięcy ludzi i koni. Jednak walczący w szeregach pol­ skich Patrick Gordon oceniał je na 2 tys. ludzi, a sprzy­ mierzonych - na ok. 700 żołnierzy32. Z kadry dowódczej oddziałów szwedzko-brandenburskich, obok Dawida Sinclaira, zostali ciężko ranieni ppłk Printzenschild i gen. mjr Kannenberg. Natomiast graf Jerzy Fryderyk Waldeck miał wiele szczęścia, gdyż przeznaczona dlań kula trafiła w brzuch jego konia33. Największe straty ponieśli sprzymierzeni podczas dwóch pierwszych dni batalii war­ szawskiej. Oczywiście decyzja opuszczenia miasta przez parę królewską była słuszna, lecz czy nie należało pozostawić części piechoty i dragonii w celu jego obrony? Mimo iż brakowało żywności i amunicji, a mury obronne także nie zostały naprawione, nawet skromne siły mogły z powo­ dzeniem bronić miasta przez pewien czas, szachując armię sprzymierzonych. Karol X Gustaw nie ryzykowałby zdo­ bywania miasta od strony Pragi wobec spalenia przeprawy mostowej, a pod ogniem piechoty polskiej nie mógł liczyć na jej szybką naprawę. Przejście wpław przez Wisłę cięż­ kiej rajtarii szwedzkiej było niemożliwe z powodu wyso­ kiego stanu wody na rzece. Sprzymierzeni, oddaleni od swej głównej bazy zaopa­ trzeniowej, pozbawieni zapasów żywności i świeżej wody, musieliby zdecydować się na odwrót. Słusznie zatem za­ uważył Jan Wegner, iż stolica mogła zostać zagrożona dopiero z chwilą, gdy nieprzyjaciel przeszedłby na lewy brzeg rzeki przez most pod Zakroczymiem, ale i wówczas można było niepokoić go metodą „wojny szarpanej” Czar­ nieckiego34. Tagebuch des Generalen Patrick Gordon..., s. 66. 33 D r o y s e n, op.cit., s. 130; R i e s e, op.cit., s. 207-209. 32

34 We

gn er, op.cit., s. 115.

Wszystko wskazuje na to, iż wobec poważnych strat, trudności aprowizacyjnych i niechęci elektora do dłuższe­ go przebywania w głębi Rzeczypospolitej mogli Szwedzi pozostawić miasto w spokoju, nie decydując się na jego oblężenie. Mieli przecież ciągle do czynienia z nierozbitą, lecz jedynie rozdzieloną armią polsko-litewską. Sam Jan Kazimierz długo wahał się, zanim podjął de­ cyzję wyjazdu. Rozporządzał jeszcze znacznymi siłami. W ich składzie widzimy piechotę, dragonię Bockuma, jazdę zaciągu cudzoziemskiego (rajtaria pod komendą Bielińskiego), a także część pospolitego ruszenia, choć ono topniało z godziny na godzinę. Razem siły regularne, wraz z nadwornymi rotami monarszej piechoty węgier­ skiej pod dowództwem Jana Guldyna, liczyły ponad 5 tys. ludzi. Panika, jaka jednak wybuchła w mieście, i widok opuszczających w popłochu swe domy mieszczan, musia­ ły wywrzeć duże wrażenie na obradujących dostojnikach. Zdecydowano, iż król niezwłocznie uda się na czele zaciężnych oddziałów w drogę. Monarcha noc z 30 na 31 lipca spędził w Zawadach koło Wilanowa. Następnego dnia znajdował się już w Warce. Bardzo szybki marsz wojska królewskiego w kierunku Kozienic trudno nazwać pochodem, lecz raczej pośpieszną rejteradą, choć całemu zgrupowaniu na lewym brzegu Wi­ sły nic nie groziło. Dopiero po przeprawieniu się w oko­ licach Gołębia na prawy brzeg Wisły Jan Kazimierz zdał sobie sprawę, iż zgrupowanie nie było ścigane przez siły sprzymierzonych. 3 sierpnia król znajdował się w Garwo­ linie, skąd wysłał pierwsze wieści o bitwie warszawskiej polskim komisarzom pertraktującym w Niemieży z przed­ stawicielami cara. Aby złagodzić skutki przegranej kam­ panii i opuszczenia Warszawy, Jan Kazimierz pisał, iż sto­ licę odbieżano, gdyż „prochów in praesidium Warszawy nie stawało”, a dalej: „Jakoż i teraz z łaski Bożej codzien­

na w nieprzyjacielu od wojsk nas2ych i ordy bywa (ujma), którzy pod Okuniów ściągnieni dalszej naszej oczekują ordynacyjej”35. Już 4 sierpnia dochodzi do połączenia sił królewskich z jazdą koronną i Tatarami. Strona polska, pragnąca osła­ bić efekt przegranej pod Warszawą, tak w kraju, jak przede wszystkim za granicą, świadomie rozpuszczała wieści o nowych potyczkach jazdy koronnej ze Szwedami. Pola­ cy mieli już 31 lipca znieść w okolicach Okuniewa znaczne siły przeciwnika, które Karol X Gustaw wysłał w pogoń za koroniarzami. Żadne jednak relacje obce nie potwierdzają aby 31 lipca i w dniu następnym toczyły się poważniejsze walki. Pisał natomiast o nich ze względów propagando­ wych podkanclerzy koronny Andrzej Trzebicki do komi­ sarzy negocjujących rozejm z Moskwą. Pragnąc osłabić wrażenie klęski warszawskiej, stwierdzał: „dopuścił Pan Bóg nieszczęście na wojsko nasze, że je dziś nieprzyjaciel z pola sperbuit (spędził) i szańce nasze opanował. JMPP. koronni (hetmani - przyp. M. N.) z wielką częścią wojska polskiego i z jmp. wojewodą sandomierskim (Koniecpol­ skim) i panem podskarbim litewskim (Gosiewskim) złą­ czyli się z ordą i przepędzili dobrze nieprzyjaciela i orda deklarowała się nie odstępować Króla JMci. Król JMść jest w Warszawie, kupi wojsko nasze, piechoty wszystkie uwiedziono, dział tylko nam Szwed wziął co. Złą sprawą przegraliśmy pole, bo się nie potykano całym wojskiem, tylko pułkami”36. Natomiast kilka dni później z obozu pod Okuniewem pisał podkanclerzy do komisarzy, w obawie przed roz­

35

Jan Kazimierz do komisarzy z Garwolina, 3 VIII 1656, B. Czart.,

rkps 149, nr 77. 36 Andrzej Trzebicki do komisarzy z Warszawy, 30 VII 1656, B. Czart., rkps 386, nr 21, k. 91-v.

puszczeniem przez Szwedów wieści o całkowitym znie­ sieniu sił polsko-litewskich, iż „wojsko całe chwała Bogu, które i z ordami wisi ustannie nad nieprzyjacielem... War­ szawę podobno wezmą. Znowu, co się jej nie zdało osa­ dzić, pilniejsza piechota w pole, a też nie będą mieć okazyjej z czego się chwalić, kiedy jako opuszczone miasto wezmą”37. Wydaje się jednak, że zbyt pośpiesznie opuszczano stolicę. Błędem naczelnego dowództwa, w tym także Jana Kazimierza, było niedopilnowanie, aby ewakuacja przebiegała sprawnie. Wiele rzeczy pozostawiono niepo­ trzebnie, jak choćby archiwalia, działa i łupy zagrabione jeszcze przez załogę Wittenberga. Jeszcze przez kilka go­ dzin pozostawał w mieście płk Paweł Cellary. Zajechał on z przygotowanymi wozami pod Zamek, gdzie miały znaj­ dować się „deponowane i przez komisarzy nie zabrane rzeczy, i co mógł zabrać, wziął, a w ostatku i z piechotą nie pożegnawszy się nawet uszedł z miasta”38. W ten sposób Warszawa ponownie pozostała bez żadnej załogi, opuszczona przez swego monarchę i liczne zastę­ py zaciężnej piechoty oraz dragonii. Wkrótce przestraszo­ ny magistrat, na czele z burmistrzem Aleksandrem Gizą, zwołał pozostałych mieszkańców i opatrzył miasto strażą. W obawie przed zemstą nieprzyjaciela, którą mógł wy­ wrzeć na mieszczanach za ich udział w walkach podczas oblężenia stolicy, a także za wysłanie jeńców szwedzkich do Zamościa wbrew zawartemu układowi kapitulacyjnemu, udała się delegacja na Zamek. Miała ona prosić o radę i wsparcie byłych jeńców szwedzkich: Benedykta Oxenstiemę i komisarza Puchara (Pucherta), których jako cięż­ ko chorych nie odesłano do twierdzy zamojskiej. 37

Andrzej Trzebicki do tychże z obozu pod Okuniewem z 2 VIII 1656, tamże, nr 23, k. 99. 38 Za We g n e r e m, op.cit., s. 114.

Deputowani Starej Warszawy mieli oświadczyć Oxenstiemie, iż „w niczym nie przekroczyli przeciwko królowi szwedzkiemu i wojsku jego”, poddając jedno­ cześnie miasto w opiekę Karolowi Gustawowi39. Prosili także, aby były gubernator stolicy obsadził swą służbą bramy miejskie i wysłał swych przedstawicieli na Pragę. Magistrat, obawiając się o losy miasta, zamierzał dopie­ ro w towarzystwie zaufanych Oxenstiemy oddać klucze Warszawy szwedzkiemu monarsze, tym bardziej iż sam gubernator ofiarowywał burmistrzowi i rajcom swą opie­ kę i protekcję. Tymczasem na Pradze trwały jeszcze potyczki oddziałów sprzymierzonych z wycofującą się ariergardą sił koronnych. Przeciwnik jednak opanował już miejsce, gdzie znajdował się polski obóz, a także zajął spaloną niemal w całości Pra­ gę. Na prawym brzegu wiślanym przebywało wówczas wielu chłopów, uczestników wydarzeń sprzed miesiąca, tj. walk o odzyskanie Warszawy. Ponadto nad rzekę uciekła ludność Pragi, chroniąc swój dobytek przed pastwą płomie­ ni. Przybyły wkrótce nad Wisłę szwedzki monarcha, mimo błagania o darowanie życia, nakazał wyrżnięcie bezbron­ nego tłumu do nogi. Miano nie oszczędzać nawet dzieci. Wielu mieszkańców Pragi w nurtach rzeki szukało ocalenia, próbując przedostać się na brzeg warszawski. Tak opisywał te wydarzenia nieoceniony Des Noyers: „Gdy król szwedzki przyjechał do palącej się Pragi, nieszczęsne chłopstwo tamtejsze z żonami i dziećmi rzu­ ciło się mu do nóg, błagając o litość w ich niedoli, ale im powiedział, że są wszyscy zdrajcy i rozkazał swym żoł­ nierzom wyciąć do jednego, tak iż ci uczynili to w jego obecności, nie przepuszczając nawet żadnemu dziecku”40. 39

Tamże, s. 116. 40 Des N o y e r s , Lettres..., 1 1 VIII 1656, z Łańcuta, s. 217-218.

Z rozkazu Karola Gustawa nie oszczędzono także za­ konników laterańskich, gdyż w trakcie bitwy mieli odpra­ wiać modły, aby Bóg zesłał klęskę na heretyków. Być może rzeź Pragi tak mocno przestraszyła magistrat Warszawy, iż rankiem 31 lipca, mimo iż sprzymierzeni dopiero zaczęli naprawiać uszkodzony most, wysłali na brzeg praski pozostałe szkuty i czółna. Obaj wodzowie już w nocy z 30 na 31 lipca dowiedzieli się o ewakuacji za­ łogi stolicy. Nie przewidywali tak szybkiego opanowania miasta. Pod ogniem nawet skromnej załogi odbudowa mo­ stu musiałaby zająć sporo czasu. Korzystając z dostarczo­ nych środków, natychmiast przeprawiono dwa regimenty piechoty pod komendą gen. mjr. Bertolda Hartwiga von Bülow41. W Warszawie zajęli kwatery przede wszystkim ofice­ rowie, żołnierze natomiast pozostali na brzegu praskim, w pozostałościach dawnego obozu wojsk koronnych. Dopiero 3 sierpnia obaj wodzowie wjechali do stolicy. Zajęcie Warszawy przez sprzymierzonych zahamowało działania obu stron, dając czas Polakom na koncentrację rozproszonych oddziałów.

41

W. A r n d t (wyd.), Eine schwedische Relation über die Schlacht von Warschau, w: „Zeitschrift der historischen Gesellschaft für die Provinz Posen, 1886/2, s. 391; H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą, s. 328.

ZAKOŃCZENIE

Konstanty Górski, który najwcześniej podjął dyskusję z apologetą pierwszego zwycięstwa armii brandenburskiej - Augustem Riese, stał na stanowisku, iż główna przy­ czyna porażki pod Warszawą tkwiła w samej decyzji Jana Kazimierza stoczenia walnej batalii z siłami sprzymierzo­ nych. Lepiej było usłuchać Czarnieckiego i w dalszym ciągu prowadzić ze Szwedami „wojnę szarpaną”. Winą za podjęcie tej decyzji, jak i zbyt opieszałe przeprawienie ta­ borów, artylerii i piechoty na brzeg warszawski, obciąża autor przede wszystkim Ludwikę Marię, główną inicjator­ kę walnej rozprawy ze Szwedami, zdecydowaną walczyć pod murami stolicy do końca. Z sądem tym nie można zgodzić się całkowicie, gdyż w wielu wypadkach królowa miała własny, niepozbawiony słuszności, pogląd na rozwój wypadków wojennych. I tak w jednym z listów do pani de Choisy królowa pisała: „To rzecz okropna, że nie chcieli uderzyć na króla szwedz­ kiego, kiedy nie miał jeszcze posiłków od kurfiirsta i byłby niezawodnie tył podał”1. 1

Ludwika Maria do J.O. de Belesbat-Hurault, pani de Choisy, z Łań­ cuta 11 VIII 1656, w : P r z e ź d z i e c k i , op.cit., s. 207.

Domagała się Ludwika Maria, aby bezczynnie przeby­ wające pod Warszawą oddziały regularne i siły pospoli­ tego ruszenia ruszyły w kierunku zgrupowania modliń­ skiego księcia Adolfa Jana, a następnie na oczekującego Prusaków Karola X Gustawa, uprzedzając tym samym połączenie się oddziałów sprzymierzonych. Z drugiej strony zrozumiałe było, iż królowa nie do­ strzegała powodów nagłego opuszczenia stolicy bez wal­ ki, której odzyskanie kosztowało stronę polską tyle wysił­ ku i czasu (20 IV-1 VII). Zdanie królowej poparło prze­ cież wielu dostojników i senatorów na czele z kanclerzem wielkim koronnym Stefanem Korycińskim. Z innych powodów przegranej pod Warszawą Górski wymieniał: - niestosowny wybór miejsca na stoczenie walnej bitwy; - brak wystarczającej liczby dział w warunkach realiza­ cji wariantu defensywnego; - niedostateczny autorytet Jana Kazimierza wśród pod­ komendnych, głównie zaciągu narodowego; - niedołęstwo wyższej kadry dowódczej, przy czym au­ tor ma na myśli obu hetmanów koronnych. Oczywiście nie ze wszystkimi podanymi przez Gór­ skiego przyczynami przegranej zgadzamy się obecnie. Przecież umiejętne użycie kawalerii w drugim dniu bi­ twy, celem wspomożenia walczącej husarii, mogło zmie­ nić losy trzydniowych zmagań na polach praskich. Mając kilkadziesiąt tysięcy ludzi pod murami stolicy, nie mógł Jan Kazimierz uchylić się od stoczenia walnej bitwy ze sprzymierzonymi, jak radzili mu Czarniecki czy Subchan Ghazi aga. Obecni przy boku trzech monarchów z wrogich obozów posłowie i rezydenci państw obcych rozgłosiliby tę wiadomość po całej Europie. Dbałość o opinię obcych dworów, własnego otoczenia i prestiż w armii przemawia­ ła za stoczeniem walnej batalii.

Wielu dowódców obu zaciągów, tak narodowego, jak i cudzoziemskiego, wypowiadało się za rozpoczęciem dzia­ łań, lekce sobie ważąc szczególnie siły elektora. Przegrana strony polskiej nie decydowała o losach wojny, opóźniała jedynie wyzwolenie województw północno-zachodnich Rzeczypospolitej. Wygrana natomiast mogła nie tylko zniechęcić Fryderyka Wilhelma do dalszego popierania sprawy szwedzkiej, ale natychmiast ograniczyć panowanie Karola X Gustawa do obszaru Prus Królewskich; odcina­ jąc jednocześnie od wszelkiej pomocy garnizony przeciw­ nika w twierdzach sandomierskich (Iłża, Ujazd), a także wzdłuż arterii wiślanej (Janowiec, Kazimierz, Kraków). Możliwość odniesienia zwycięstwa nad niepokonanym przeciwnikiem, po tylu klęskach, przeważyła. Wszystkie te elementy musiały odegrać pewną rolę w podjęciu przez polskiego monarchę decyzji stoczenia walnej rozprawy. Korzyści ze spodziewanego zwycięstwa w decydującej bitwie przeważały zdecydowanie nad tymi, które można było osiągnąć w walce podjazdowej. Natomiast nie ulega wątpliwości, iż Jan Kazimierz nie mógł liczyć na wyższy korpus oficerski w takim stopniu, jak jego przeciwnicy: Fryderyk Wilhelm i Karol X Gustaw. Do sporów dochodziło nie tylko z obu hetmanami. Zdania były podzielone także wśród senatorów otaczających parę królewską. Wojsko, widząc niedołęstwo hetmanów, którzy znajdowali się jeszcze kilka miesięcy wcześniej w obo­ zie Szwedów, nie ufało swym dowódcom, domagając się wręcz zmian na najwyższych stanowiskach w armii. Pod­ komendni kasztelana kijowskiego, o którym wiedziano, iż ostro przeciwstawiał się koncepcji generalnej bitwy, żąda­ li przekazania Czarnieckiemu komendy nad wojskiem. Bunt wojska przeciw władzy buławy nabierał siły i pol­ ski monarcha musiał liczyć się ze zdaniem żołnierzy. Z listu Mikołaja Szulgi do sędziego sieradzkiego Zygmunta Ste­

fana Koniecpolskiego wynika, iż sytuacja obu hetmanów po batalii warszawskiej była niezmiernie trudna: „Wojsko nasze między Baranowem a Rzeszowem nad Wieprzem obozem stoi mil siedem od Lublina; przy Tatarach jmp. Koniecpolski wojewoda sandomierski, przy kwarcianych pan Czarniecki kasztelan kijowski. KJMść w Lublinie z pany hetmany, którzy buław nie chcą położyć!”2. Złe nastroje w wojsku, niesnaski wśród wyższego do­ wództwa nie mogły wpływać mobilizująco na żołnierzy i masy pospolitego ruszenia, bardziej skorego do warcholstwa i nieposłuszeństwa na polu walki. Obraz trzydniowych zmagań pod Warszawą byłby nie­ pełny, gdybyśmy pominęli sprawę istnienia dwóch prze­ ciwstawnych obozów wśród senatorów, których poglą­ dy były rozbieżne nie tylko w odniesieniu do sposobów i metod prowadzenia wojny, ale też głównych zasad pol­ skiej racji stanu. Przeciwstawne poglądy co do rokowań z Moskwą i możliwości nawiązania rozmów ze Szwedami pomiędzy podkanclerzym Trzebickim a kanclerzem Korycińskim pogarszały i tak już niezdrową atmosferę na dwo­ rze królewskim. Mimo odrębnych poglądów obaj pieczętarze byli zgod­ ni, iż przegraną pod Warszawą zawdzięczają Polacy przede wszystkim złemu dowództwu. „Bóg mi świadkiem”, jak pisał Koryciński, „że w sobotę wygralibyśmy bitwę, gdyby szykiem na jego szyk było nastąpiono, ale tylko skrzydłem wojsko się litewskie biło, a piechota nasza w górach stała (na wale wydm bródnowskich - przyp. M N.). Tatarowie też nie mogli efektu czynić, bo za nieprzyjacielskim woj­ skiem błoto było. W dobrym rządzie moglibyśmy znieść nieprzyjaciela pod Warszawą”3. 2

Mikołaj Szulga do Z. S. Koniecpolskiego, b. m. i d., AGAD AR, dz. II, ks. XXI, k. 191-192. 3 Za K u b a 1 ą, Wojna brandenburska, s. 26.

Podkanclerzy koronny słusznie podkreślał, iż strona polska nie umiała wykorzystać przewagi liczebnej nad sprzymierzonymi, „gdyż się nie potykano całym woj­ skiem, tylko pułkami”. Winą za nieumiejętne prowadzenie działań wojennych także obarczał wyższe dowództwo. Rzeczywiście w ciągu trzech dni zmagań ani razu Jan Kazimierz nie wystawił przeciwko sprzymierzonym wszystkich sił obecnych pod Warszawą. W walkach na Pradze nie wzięły udziału chorągwie litewskie Gosiew­ skiego, część Tatarów i pospolitego ruszenia. Tymczasem strona przeciwna rzuciła do walki w każdym z trzech dni zmagań wszystkie regimenty, jakimi rozporządzała. Posłowie francuscy de Lumbres i d’Avangour, mimo iż sprzyjali Szwedom, zgodnie stwierdzali, że trudno mówić o klęsce Polaków, gdyż była to raczej ich „rozsypka”. De Lumbres sądził, iż Jan Kazimierz niepotrzebnie stoczył generalną batalię ze sprzymierzonymi, gdyż, oddaleni od głównej bazy operacyjnej, pozbawieni zapasów żywności i paszy, musieliby cofnąć się do zajmowanych wcześniej obozów. Należało zmusić sprzymierzonych do odwrotu za Bug, odcinając im źródła zaopatrzenia i w ten sposób do­ prowadzić do zguby siły Karola X Gustawa. Sądził, iż to Polakom wymknęło się pewne zwycięstwo. Poseł cesarski Jan Krzysztof von Fragstein donosił Ferdynandowi III, iż w pierwszych dwóch dniach prze­ wagę mieli Polacy, natomiast trzeciego „wojsko polskie raczej rozproszone i uciekające, niżeli pobite, stanęło za Warszawą”4. Świadek tych wydarzeń, prymas Andrzej Leszczyński, w liście do feldmarszałka cesarskiego Melchiora Hatzfelda donosił, iż trudno mówić nawet o rozproszeniu wojska, 4

J.Ch. Fragstein do cesarza Ferdynanda III z Lublina 9 VIII 1656 r., HHSt. Archiv Wien, PI I Polonica VIII 1656, nr 67, s. 48-49.

gdyż tak siły koronne, jak litewskie i tatarskie pozostały w całości. Na czele jazdy koronnej wymienił Czarnieckie­ go i Koniecpolskiego, natomiast komendę nad Litwinami sprawować miał już hetman polny Gosiewski, gdyż Sa­ pieha nadal był niedysponowany ze względu na kontuzję nogi5. Czy rzeczywiście hetman polny litewski powrócił już z rekonesansu pod Pułtusk, nie wiemy, lecz wobec nie­ dyspozycji hetmana wielkiego rzeczywiście objął wkrótce komendę nad Litwinami, kierując się w stronę Prus elektorskich. Podobne zdanie o kampanii warszawskiej wyraził rezy­ dent miasta Gdańska przy polskim monarsze - Jerzy Barkmann. W obszernej relacji, sporządzonej dla magistratu, pisał m.in.: „Nie mogę tego nazwać bitwą, ale stratą na pół odniesionego zwycięstwa”6. Dla polskiego dworu istotnym problemem było, jak przyjmie porażkę pod Warszawą cesarz i jego otoczenie. Stąd uspokajające listy króla, prymasa i podkanclerzego Trzebickiego do Ferdynanda III, dygnitarzy i wyższych dowódców cesarskich. Na rozkaz Jana Kazimierza już 31 lipca z Warki jego sekretarz Hildenbrand zapewniał austriackie dowództwo, iż nie doszło do większych strat, a nieprzyjaciel zdobył jedynie część artylerii. Szybkie podjęcie kampanii propagandowej wobec spo­ dziewanej akcji ze strony szwedzkiej zasługuje na uwa­ gę. Rzeczywiście Karol X Gustaw i elektor nie zaniedbali ogłosić wszem i wobec zwycięstwa pod Warszawą, ce­ lowo podkreślając ogromne straty Polaków w ludziach i sprzęcie. Twierdzono nawet, iż Jan Kazimierz dostał się do niewoli wraz z wieloma znacznymi jeńcami. Miało to utrudnić Polakom dalsze rokowania w Wiedniu o sojusz 5 Wa

1 e w s k i, op.cit., 1.1, nr 23, s. XIX. 6 Druk u Droysena, op.cit., s. 151; por. Kubala, Wojna bran­ denburska, s. 66.

z domem austriackim, a także skłonić stronę moskiewską do rezygnacji z rozmów, rozpoczętych 22 sierpnia w Niemieży pod Wilnem. Przyjęcie koncepcji stoczenia walnej kampanii ze sprzy­ mierzonymi na równinie praskiej jest oceniane w naszej literaturze negatywnie. Teren nie dawał przecież możli­ wości do rozwinięcia licznej kawalerii, jaką dysponowa­ ła strona polska7. Czy można było jednak uniknąć walki z chwilą, gdy nie zlikwidowano zgrupowań szwedzkich pod Modlinem i Pomiechowem? Obie przeprawy mostowe przeciwnika pod Zakroczymiem i Nowym Dworem dawały sprzymierzonym olbrzymią przewagę taktyczną nad prze­ ważającymi siłami polsko-litewskimi. Polskie dowództwo nie wiedziało, czy Karol rozpocznie działania na lewym, czy na prawym brzegu Wisły. Dlatego decydując się na przeprawienie sił głównych na brzeg praski, nie zaniedba­ no osłonięcia stolicy od strony Zakroczymia, wysyłając w tym kierunku jazdę Czarnieckiego. Na wieść o przepra­ wieniu się oddziałów szwedzko-brandenburskich przez Na­ rew, Jan Kazimierz słusznie podjął decyzję powstrzymania sprzymierzonych na umocnionych stanowiskach pomiędzy wałem wydm a Wisłą. Ograniczenie działań do wąskie­ go korytarza (ok. 800 m) uniemożliwiało przeciwnikowi wykorzystanie przewagi ogniowej w artylerii i piechocie, a także manewrowości jego oddziałów. Nie mogąc przełamać polskich pozycji, obaj wodzowie zdecydowali się cofnąć na pola żerańskie, gdzie założono obóz. Nie można ganić polskiego monarchy za to, iż nie odcięto oddziałów szwedzkich walczących pod szańcami. Próbę taką podjęto, była jednak przeprowadzona zbyt ma­ łymi siłami i niezsynchronizowana w czasie z działania­ Takie stanowisko zajął również H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą s. 321, 329. 7

mi pod polskimi umocnieniami. W pierwszym dniu bitwy w walkach brała udział część sił, gdyż gros oddziałów koronnych wraz z pospolitym ruszeniem przeprawiało się jeszcze przez Wisłę. Zmuszono jednak sprzymierzonych do zajęcia niekorzystnych pozycji. Powodzenie, jakie uzyskali Polacy, zamierzano wyko­ rzystać w dniu następnym. Podkreślić należy także, iż Jan Kazimierz, w odróżnieniu od Karola X Gustawa, był w znacznej mierze skrępowany postawą otoczenia, które nie miało jasno sprecyzowanego planu działania, a śmielsze plany królewskie, jak choćby zaatakowanie ugrupowania Douglasa, nie spotykały się ze zrozumieniem. Brakiem jedności w polskim dowództwie, na co zwracają uwagę pamiętnikarze, należy tłumaczyć dziwną bierność w drugim dniu bitwy. Nieśmiałe próby atakowania tyłów sprzymierzonych przez ordę i działania Litwinów pomiędzy wydmami a błotami białołęckimi pro­ wadzone były bez przekonania, choć istniała szansa całko­ witego osaczenia przeciwnika. Błąd polskiego dowództwa polegał na zbyt późnym przeprowadzeniu natarcia w celu rozerwania szyku oddziałów szwedzko-brandenburskich. Dano czas Karolowi X Gustawowi nie tylko na ustawienie rajtarii w trzech rzutach, ale też głębokie uszykowanie pie­ choty i przygotowanie stanowisk dla artylerii. Mimo trudnych warunków terenowych szarża kniazia Połubińskiego uzyskała powodzenie, przełamując pierw­ szy rzut rajtarii szwedzkiej, brak jednak wsparcia ze stro­ ny pozostałych chorągwi zadecydował o jej załamaniu się. Słusznie zatem wielu historyków podkreśla, iż zaprze­ paszczono wówczas ostatnią szansę wygrania bitwy. Oka­ zało się nie po raz pierwszy, że mimo olbrzymiej przewagi ogniowej przeciwnika, składnie i w tempie przeprowa­ dzony atak kawalerii miał szanse powodzenia. Niestety, dowództwo polskie nie potrafiło zsynchronizować działań

husarii i pozostałej jazdy, co stawia w złym świetle nie tyl­ ko Jana Kazimierza, ale przede wszystkim hetmanów i do­ wódców poszczególnych pułków, którzy nie byli w stanie zmusić podkomendnych do ponownego uderzenia na szy­ ki sprzymierzonych. Gdy nie powiodło się husarii, trudno było dziwić się towarzystwu pozostałych chorągwi, iż bez przekonania ruszyło na pozycje przeciwnika, a po oddaniu salwy zawróciło w kierunku swego obozu. Straty zadane Szwedom (bardzo osłabione dwa rzuty rajtarii) i obawa przed ponownym atakiem polskiej kawa­ lerii spowodowały, iż sprzymierzeni nie zdecydowali się tego dnia na energiczne działania. A przecież po odparciu husarii mógł Karol nakazać prawemu skrzydłu przeciwna­ tarcie na polskie pozycje. Upadek ducha wśród oddziałów polsko-litewskich, z których część musiał Jan Kazimierz siłą zawracać na opuszczone stanowiska, mógł doprowa­ dzić do całkowitego rozprzężenia. W razie podjęcia gene­ ralnego przeciwnatarcia przez siły szwedzko-brandenburskie groziło armii Jana Kazimierza zepchnięcie w koryto Wisły. Strata najlepszych, krajowych regimentów, a także obawa przed ordą, znajdującą się w okolicach Bródna, skłoniła szwedzkiego monarchę do przerwania działań. Dlatego decyzję podjęcia przez Polaków bitwy, wymu­ szoną przez sprzymierzonych samym pojawieniem się na przedpolach Pragi, należy ocenić pozytywnie. Natomiast samą organizację natarcia, a przede wszystkim brak nale­ żytego wsparcia husarii, w chwili gdy ta uzyskiwała po­ wodzenie, oceniamy krytycznie. Kontrowersyjna okazała się także decyzja opuszczenia stolicy bez walki. Już współcześni podkreślali zbytnią ner­ wowość strony polskiej w trakcie opuszczania brzegu pra­ skiego. Nie ulega wątpliwości, iż Jan Kazimierz postąpił słusznie, nakazując już wieczorem 29 lipca przerwanie bi­ twy. Wobec przewagi ogniowej przeciwnika nie chciał na­

rażać nielicznych sił zaciągu cudzoziemskiego, nakazując przeprawę na brzeg warszawski piechocie wraz z działami i taborom. Dalsze działania na Pradze miały prowadzić głównie chorągwie jazdy, unikając zresztą walnego star­ cia. Decyzja ta miała na celu uratowanie tych oddziałów, które były nieodzowne do dalszego prowadzenia walki przeciwko Szwedom w celu odzyskania utraconych miast i twierdz. W trakcie działań trzeciego dnia bitwy pozostałe na brzegu praskim oddziały piechoty i dragonii miały duże kłopoty z przekroczeniem Skórczy i dotarciem do przepra­ wy wiślanej pod ogniem nieprzyjaciela. Nie można jednak pomijać ujemnych skutków decyzji królewskiej, o której zresztą nie wszyscy dowódcy zosta­ li zawiadomieni. Nocna przeprawa taborów tak „pomie­ szała wojsko”, iż o skutecznym oporze w dniu następnym nie było mowy. Bardziej myślano o ratowaniu własnych bagaży i spokojnym wycofaniu się na brzeg warszawski niż o kontynuowaniu walki. Nie była to wina jedynie Jana Kazimierza, ale i wyższego dowództwa, które nie umiało zaprowadzić porządku w trakcie ewakuacji taborów, a na­ stępnie piechoty. Brak autorytetu obu hetmanów koron­ nych był widoczny. Sam Jan Kazimierz wahał się w Lu­ blinie, czy nie odebrać komendy starym hetmanom. Trudną sytuację w wojsku po przegranej warszawskiej opisał rezydent gdańszczan - Barkmann: „Wojsko nie chciało iść pod komendę hetmanów, żądało innych wo­ dzów, Czarnieckiego i Koniecpolskiego, wojewodę san­ domierskiego”. Dodawał także, iż lepiej by się stało, gdy­ by zmiany te nastąpiły przed bitwą8. Jak należy ocenić polskiego monarchę - wodza sił polsko-litewskich pod Warszawą? Starsza historiografia kry­ 8

s. 25.

D r o y s e n, op.cit., s. 150; por. K u b a l a , Wojna brandenburska,

tycznie oceniała ostatniego Wazę za sam fakt podjęcia de­ cyzji stoczenia walnej kampanii z siłami sprzymierzonych. Wskazywała, iż rację mieli Czarniecki z Subchan Ghazi agą, którzy zalecali ograniczenie działań do blokowania przeciwnika jazdą, przeciąwszy mu wszelkie dowozy. Autor jednego z pierwszych opracowań bitwy warszaw­ skiej, Konstanty Górski, pisał, iż monarcha „utracił więc Warszawę przez własną winę. Równie więc za przegraną bitwę pod Warszawą, tak i za utratę Warszawy spada od­ powiedzialność na głowę nieszczęśliwego Jana Kazimie­ rza”. Natomiast wojsko, będące pod jego komendą, miało wypełnić swoją powinność do końca, gdyż „zręcznie wy­ winęło się z niebezpieczeństwa, w które je król nierozważ­ nie wplątał”9. Obecnie inaczej oceniamy zwycięzcę spod Beresteczka. Ostatni Waza wykazał niewątpliwie wiele cech dobre­ go taktyka, choćby w pierwszym dniu bitwy, zmuszając Szwedów do przyjęcia walki w wielce niekorzystnych dla nich warunkach. Nie zdołał jednak zsynchronizować szarż kawalerii z działaniami innych rodzajów broni. Nie po­ trafił również w decydującym momencie zmagań, w dru­ gim dniu bitwy, wesprzeć husarii Połubińskiego; ale czy rzeczywiście winę należy w tym przypadku przypisywać tylko polskiemu monarsze? Dla wielu dowódców puł­ ków, jak choćby Dymitra Wiśniowieckiego, Jana Sapiehy, Aleksandra Koniecpolskiego czy Aleksandra Hilarego Po­ łubińskiego, mających wieloletnie doświadczenie w kierowniu dużymi zgrupowaniami jazdy, nie było to zadanie przekraczające ich możliwości. Błędem natomiast monarchy było to, iż w decydują­ cym dniu batalii brakło na brzegu praskim kasztelana kijowskiego i jego ludzi. Doświadczenie nabyte podczas 9

G ó r s k i, op.cit., s. 383.

kampanii zimowo-wiosennej 1656 r., umiejętne użycie kawalerii do walki ze Szwedami, predestynowały właśnie Stefana Czarnieckiego do kierowania atakiem całej jazdy polsko-litewskiej na pozycje sprzymierzonych. Może zbyt późno zdecydowano się na ściągnięcie z powrotem pod Warszawę pułku królewskiego. Jeśli weźmiemy pod uwagę, iż pod murami stolicy za­ brakło także Jerzego Lubomirskiego, jedynego dowódcy wyższego szczebla dowodzenia, który potrafił wiązać działania kawalerii i innych rodzajów broni, jak to poka­ zała niedaleka przyszłość (Toruń, Cudnów), to okaże się; że Jan Kazimierz nie miał w zasadzie możliwości przerzu­ cić choćby części odpowiedzialnych zadań na barki swego otoczenia. Zwycięzcę spod Beresteczka wielu uważało za główną postać trzydniowej bitwy pod Warszawą. Przewaga w pie­ chocie, artylerii i sile ognia szewdzko-brandenburskich regimentów niwelowała przewagę liczebną Polaków. Dlatego już Antoni Walewski, analizując postawę pol­ skiego monarchy na polu walki, nie zawahał się napisać, iż „przede wszystkim okrył się chwałą Jan Kazimierz nie tylko jako organizator i strategik, lecz oraz jako taktyk, niezmordowany wódz i waleczny rycerz”, który w zapale walki nie szczędził własnego ramienia, aby karcić ucieka­ jących z pola bitwy10. Także relacje obecnych pod War­ szawą posłów i rezydentów państw obcych podkreślają osobistą odwagę ostatniego Wazy. Przegrana batalia odegrała jednak olbrzymią rolę, wpływając na charakter działań polsko-szwedzkich w na­ stępnych latach wojny. Strona polska przekonała się, że przełamanie szyków sprzymierzonych samą jazdą nie jest możliwe. Stąd powrót do koncepcji „wojny szarpanej” 10

W a 1 e w s k i, op.cit., 1.1, s. 262.

stał się koniecznością. Rzeczywiście do końca wojny ze Szwedami, jeśli pominąć bitwę pod Prostkami stoczoną przez Gosiewskiego z siłami szwedzko-brandenburskimi, nie doszło do poważniejszych działań zakończonych walną batalią. Przeważały działania o charakterze oblężniczym (Kraków, Poznań, Toruń). Bitwa warszawska była więc ostatnim walnym starciem w tej wojnie. Karol X Gustaw i jego sojusznik nie uzyskali spodzie­ wanych efektów. Zajęcie Warszawy unieruchomiło przez kilka dni siły sprzymierzonych, dając czas Polakom na ponowne przegrupowanie oddziałów i przejście do kontruderzenia. Słusznie zatem zauważył Stanisław Herbst, iż Szwedzi nie osiągnęli zwycięstwa ani w skali strategicz­ nej, ani operacyjnej. Armia polsko-litewska nie została rozbita, lecz wycofała się na prawy brzeg Wisły, gdzie nad dolnym Wieprzem przystąpiono do ponownej rekrutacji poszczerbionych chorągwi. Obsadzenie stolicy licznym garnizonem osłabiało siły sprzymierzonych, zwłaszcza ich oddziały polowe. Nie wolno również zapominać, iż także oddziały szwedzko-brandenburskie poniosły spore straty - szacować je należy na kilkuset ludzi. Drugie tyle zmarło na skutek zarazy, jaka wybuchła w obozie szwedzkim. Obaj wodzowie sprzymierzonych przebywali w Warsza­ wie od 3 do 8 sierpnia. Karol X Gustaw wybrał na kwate­ rę pałac Ujazdowski. Zdając sobie sprawę, iż zwycięstwo pod Warszawą wcale nie polepszyło jego położenia, szu­ kał sojuszników, aby nie tylko rozprawić się z siłami Jana Kazimierza, ale rozbić powstającą koalicję antyszwedzką. W grę wchodzili przede wszystkim Kozacy i Jerzy II Ra­ koczy, książę siedmiogrodzki. Już 6 sierpnia z Ujazdowa wysłał Karol do Bohdana Chmielnickiego list z propozy­ cją ścisłego sojuszu przeciwko Rzeczypospolitej. W roko­ waniach tych pośredniczył jeszcze zdrajca, eks-podkanclerzy koronny, Hieronim Radziejowski, który 17 sierpnia

wysłał do hetmana zaporoskiego wysłannika w osobie Samuela Grocholskiego. Miał on upewnić „Chmielą”, że do żadnej ugody pomiędzy szwedzkim monarchą a Janem Kazimierzem nie dojdzie „bez zabezpieczenia interesów Kozaków”11. Karol X Gustaw pragnął także zjednać sobie polskich senatorów, szlachtę i urzędników. Już 6 sierpnia skierował do szlachty województwa rawskiego, ziemi gostyńskiej i sochaczewskiej uniwersał, w którym domagał się, aby na­ tychmiast wysłali swych posłów celem usprawiedliwienia swego odstępstwa od „prawowitego” monarchy, ponownego poddania się pod jego protekcję z oświadczeniem uległości. W przeciwnym wypadku, wbrew obietnicom czynionym księciu Bogusławowi Radziwiłłowi, nie będzie mógł zagwa­ rantować pokoju krajowi, a bezpieczeństwa szlachcie i jej dobrom12. W ciągu kilku dni pobytu obu wodzów sprzymierzo­ nych w stolicy panował względny spokój. Natomiast po 8 sierpnia, gdy Szwedzi ruszyli z Warszawy w kierunku Warki, a Brandenburczycy skierowali się na Nowe Miasto, rozpoczęto systematyczną grabież, począwszy od sklepów i kamienic po kościoły i pałace. Wówczas właśnie obra­ bowano kościół Karmelitanek i św. Krzyża, gdzie przeby­ wali francuscy misjonarze. „Spodziewali się oni uratować kościół, ale im to nic nie pomogło, lecz odwrotnie, Szwe­ dzi zdenerwowani przedstawieniami jednego z ich księży

11

Archiw Jugo-Zapadnoj Rossii, cz. III, t. 4, Kijew 1863, s. 129; K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 407. 12 W autobiografii koniuszego litewskiego, będącego podczas kam­ panii warszawskiej przy boku Karola X Gustawa, czytamy: „Po wygra­ nej wiodłem króla szwedzkiego do pokoju, bo przed bitwą przyrzekł mi był, że jeśli otrzyma wiktoryją, zaraz miał pokój stanowić, alem go bardzo dalekim od tego znalazł”, Autobiografia Bogusława Radziwiłła, s. 138.

nazwiskiem du Paroy (Perroy -przyp. M, N.), tak go ha­ niebnie zbili, że zostawili go jako nieżywego na miejscu i gdyby nie starania dam, może by nie był przyszedł do siebie”13. Wówczas właśnie spalono pozostałą część przedmieść i znajdujące się tam kościoły. W transporcie zrabowa­ nych rzeczy na brzeg wiślany musieli pomagać, pod karą konfiskaty własnych towarów, mieszczanie warszawscy. Podczas drugiej okupacji stolicy ogromne straty poniosły warszawskie rezydencje królewskie, które poddano sys­ tematycznej grabieży. Dwaj urzędnicy szwedzcy: Waw­ rzyniec Canthersten i Maciej Biörenklou, z rozkazu Ka­ rola X Gustawa wertowali pozostałe w Zamku archiwalia i księgi. 11 sierpnia komendant stolicy gen. von Bülow otrzymał rozkaz wywiezienia wszystkich kosztowności i dzieł sztuki z Zamku. Wywieziono wówczas ponad 200 obrazów, w tym plafony z pięciu sal zamkowych, srebra królewskie, meble i 33 arrasy. Już wcześniej dopuszcza­ li się Szwedzi czynów iście barbarzyńskich, zeskrobując ze złoconych boazerii i stropów złoto, „z czego najwięcej trzy lub cztery dukaty zyskali, a zrobili szkody przeszło na 30 tysięcy franków”14. Wywożono drogą wodną w kierunku Torunia i Królew­ ca wszystko, co miało jakąkolwiek wartość, m.in. jaspisowe kolumny z ogrodu królewskiego. Z bogatej galerii obrazów polskich Wazów wywieziono wiele dzieł historycznych, m.in. z pokoju Marmurowego. Przepadły malowidła Dolabelli, przedstawiające koronację Zygmunta III i bitwę pod Byczyną, a także portrety konne polskich Wazów malowane przez Danckersa de Rij. Obecny przy boku Karola X Gu­ stawa książę Bogusław Radziwiłł starał się nie dopuścić do N o y e r s , Lettres..., 27 VIII 1656 z Łańcuta, s. 230. 14 Tamże, 4 XII 1655 z Głogówka, s. 22-23. 13 Des

całkowitego zniszczenia rezydencji polskiego monarchy, aby zdobyć względy Jana Kazimierza na wypadek porażki Szwedów w tej wojnie, tym bardziej iż dobra radziwiłłowskie na Litwie znajdowały się w rękach wojska litewskiego. Pisał nawet w tej sprawie do kanclerza Korycińskiego, ra­ dząc, aby wysłano do Warszawy na pertraktacje ze Szweda­ mi wojewodę poznańskiego Jana Leszczyńskiego. Doradzał jednocześnie, iż tylko wcześniejsze wypuszczenie na wol­ ność więzionego w Zamościu Wittenberga może uchronić miasto i rezydencje Jana Kazimierza od całkowitej ruiny. Polacy nie zdecydowali się na rokowania, odpisując Radziwiłłowi, iż w razie zniszczenia stolicy feldmarszałek szwedzki pozostanie tak długo w murach twierdzy zamoj­ skiej, dopóki szkody nie zostaną wynagrodzone. Tymczasem Szwedzi projektu wysadzenia prochem ko­ lumny Zygmunta III nie wprowadzili w życie na skutek listu Wittenberga do komendanta stolicy, w którym infor­ mował go, że dalsze niszczenie miasta przedłuża jedynie moment jego uwolnienia15. Ale jednocześnie na rozkaz Karola przystąpiono do burzenia murów miejskich. Naj­ pierw wysadzono prochami Bramę Krakowską. W tej sytuacji do szwedzkiego monarchy udała się delegacja magistratu w osobach Dawida Weyssa i Jana Lancberga z prośbą o zaprzestanie niszczenia murów. Aby zapobiec dalszej dewastacji, Karol wydał delegacji „salwa gwardię” z własnoręcznym podpisem, biorąc miasto i jego miesz­ kańców w opiekę. Jednocześnie nakazał wojskom opuścić stolicę Rzeczypospolitej, pozostawiając zaledwie 24 żoł­ nierzy wraz z kapitanem. Szwedzi nie przywiązywali już znaczenia militarnego do utrzymania w swoich rękach Warszawy, o czym świadczyło właśnie burzenie pewnych partii murów miejskich. 15

We g n e r, op.cit., s. 120-121.

Spod Radomia rozpoczął Karol X Gustaw powolny od­ wrót w kierunku Prus Królewskich. Po ściągnięciu załóg z Iłży, Ujazdu i Janowca Szwedzi skierowali się pod Ło­ wicz, odsyłając zagrabioną zdobycz do Warszawy. Monarcha szwedzki z kilku powodów nie mógł konty­ nuować rozpoczętej ofensywy. Sprzeciwiał się jej Fryderyk Wilhelm, który nie widział dla siebie korzyści w dalszym pochodzie w głąb Rzeczypospolitej, dążył zaś do całkowi­ tego opanowania miast Wielkopolski, które przekazał so­ jusznikowi Karol X Gustaw. Ponadto wcale nierozbita ar­ mia Jana Kazimierza była nadal groźna. 20 sierpnia Stefan Czarniecki z rozkazu polskiego monarchy na czele 4 tys. jazdy i 2 tys. Tatarów po przekroczeniu Wisły pod Kazi­ mierzem ruszył na Szwedów. Już w nocy z 24 na 25 sierp­ nia zniszczył pod Strzemesznem koło Rawy duży konwój szwedzki, a następnie w okolicy Łowicza pokonał silny oddział rajtarii szwedzkiej pod komendą gen. mjr. Hansa Bóddekera. Stanowiło to ostrzeżenie dla Karola X Gusta­ wa, iż strona polska wkrótce przejdzie do kontruderzenia. Około 25 sierpnia armia szwedzko-brandenburska, po pozostawieniu załogi w Łowiczu, rozpoczęła marsz w kie­ runku Zakroczymia, gdzie po sforsowaniu Wisły ruszyli Szwedzi pod Gdańsk. Także Brandenburczycy wraz z elek­ torem, od dawna narzekający na trudy kampanii, rozpoczęli marsz w kierunku Królewca. Pod koniec sierpnia szwedzka załoga opuściła Warszawę. Miasto długo pozostawało nieobsadzone przez żadne wojska16. Dla dworów postronnych nie ulegało wątpliwości, iż zwycięstwo sprzymierzonych w batalii warszawskiej je­ dynie przedłużało zmagania wojenne pomiędzy obiema stronami. Nawet przy współudziale sił Fryderyka Wilhel­ ma Szwedzi nie byli w stanie rozbić armii Jana Kazimie­ 16

Tamże, s. 122.

rza, a tym bardziej zmusić go do podjęcia rokowań, o któ­ rych Karol X Gustaw zaczął rozmyślać. Latem 1656 r. sytuacja Rzeczypospolitej uległa znacznej poprawie. Woj­ nę ze Szwecją rozpoczęła Moskwa, uderzając już w kwiet­ niu w rejonie Keksholmu i Noterburga. Głównym celem armii Aleksego Michajłowicza nie była jednak Finlandia, a Inflanty. W początkach sierpnia padł Dyneburg, na­ stępnie zajęto Kokenhausen (Koknese) i Dorpat (Tartu). Z końcem tego miesiąca siły moskiewskie pod osobistym dowództwem cara obiegły Rygę. W tej sytuacji trudno się dziwić, iż Karol X Gustaw po­ stanowił skierować główne siły do Prus Królewskich, blo­ kując jednocześnie Gdańsk. Przerwanie blokady Gdańska przez flotę holenderską, a także dwulicowa postawa Danii i elektora, który wyrażał zgodę na mediację de Lumbresa i d’Avangoura, jeszcze bardziej komplikowały sytuację. Dla Szwedów głównym zadaniem było utrzymanie Prus Kró­ lewskich z niezdobytym dotąd Gdańskiem. Karol X Gustaw uległ więc namowom elektora w sprawie mediacji fran­ cuskiej, a w razie jej fiaska zamierzał skłonić Rakoczego i Chmielnickiego do udziału w rozbiorze Rzeczypospolitej. Próba mediacji francuskiej została przez Jana Kazimie­ rza, przebywającego wówczas w Lublinie, przyjęta niechęt­ nie. Rokowania w sierpniu i wrześniu wykazały, iż obaj po­ słowie sprzyjają Szwedom, pragnąc za cenę zrzeczenia się przez stronę polską Prus Królewskich doprowadzić do po­ koju. Dwór królewski, wobec niepowodzenia pod Warsza­ wą i możliwości znacznego przedłużenia wojny, musiał wy­ bierać, czy rozpocząć rokowania z Karolem X Gustawem, czy kontynuować trudne rozmowy w Niemieży z Moskwą o sojusz i zawieszenie broni na froncie wschodnim. Słusz­ nie wybrano tę drugą ewentualność. Podpisany 3 listopada 1656 r. układ z wysłannikami cara dawał stronie polskiej możliwość skoncentrowania wszystkich sił do walki ze

Szwedami. Stwarzał również nową sytuację w Europie, gdyż obie strony zobowiązywały się do wspólnej walki ze Szwecją, a także Brandenburgią, dopóki elektor nie podpo­ rządkuje się Janowi Kazimierzowi. Ten punkt był już jed­ nak nieaktualny wobec wcześniejszego układu brandenbursko-rosyjskiego z 12 (22) września, w którym elektor za­ pewniał sobie neutralność w toczącej się wojnie szwedzko-rosyjskiej, a car zobowiązywał Fryderyka Wilhelma, aby w razie ataku Rzeczypospolitej na Moskwę Prusacy pozo­ stali neutralni. Traktat w Niemieży kładł kres kilkuletniej wojnie pol­ sko-rosyjskiej, będąc jednocześnie związkiem przymierza pomiędzy obu państwami, gdyż polscy komisarze z Janem Kazimierzem Krasińskim wyrazili zgodę na elekcję cara jako króla Polski jeszcze za życia Jana Kazimierza. Tylko pod tym warunkiem Odojewski wyraził zgodę na prze­ rwanie działań wojennych i wycofanie sił moskiewskich z części terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego. Oczywiście na dworze królewskim w Lublinie zdania co do kontynuowania rokowań z Moskwą, a głównie wzglę­ dem „materii electiones”, były podzielone. Część koroniarzy z kanclerzem Korycińskim parła do pokoju ze Szwecją, uważając, iż jest on bardziej potrzebny Rzeczypospolitej niż porozumienie z Moskwą, gdyż „moskiewska wojna łacniej się prowadzić może, bo ta zawsze szczęśliwsza beła Polakom. Jest co u nich wziąć, jest i co nabyć. Do szwedz­ kiej wojny mało serca i umiejętności mamy”17. Przeciwne zdanie miała frakcja Leszczyńskich z Bo­ gusławem, podskarbim koronnym, i Janem, wojewodą poznańskim, których popierała większość senatorów i dy­ 17

Zdanie JMci Pana Kanclerza wielkiego koronnego około Rzeczy­ pospolitej in octobri 1656, w: J. K. P1 e b a ń s k i, Jan Kazimierz Waza. Maria Ludwika Gonzaga. Dwa obrazy historyczne, Warszawa 1862, s. 327-328.

gnitarzy Rzeczypospolitej. Znaczny wpływ na rokowania w Niemieży wywarła również kampania warszawska. Sta­ nowisko delegacji rosyjskiej uległo usztywnieniu nie tylko na skutek sukcesów oręża Aleksego Michajłowicza w Inf­ lantach, ale również wobec niepowodzeń Polaków w woj­ nie ze Szwedami. Grożąc ponownym rozpoczęciem działań wojennych na Litwie, wymogli zgodę polskich komisarzy na elekcję cara, wbrew instrukcjom Jana Kazimierza. Sojusz z Moskwą, a także rokowania wiedeńskie, pro­ wadzone przez Jana Leszczyńskiego i kasztelana woj­ nickiego Jana Wielopolskiego z cesarzem Ferdynandem III, wskazywały, iż przeciwko Szwedom zawiązuje się liga. Nie mógł tej groźby lekceważyć szwedzki monarcha. Już 20 listopada 1656 r. zawarł on układ z Brandenburgią, uzna­ jący suwerenność elektora w Prusach Książęcych i Warmii. Ukoronowaniem zabiegów monarchy szwedzkiego był traktat rozbiorowy Rzeczypospolitej zawarty w Radnot na Węgrzech 6 grudnia 1656 r. pomiędzy Szwecją, Siedmio­ grodem, Brandenburgią, Ukrainą Chmielnickiego i Bogu­ sławem Radziwiłłem. Inna jednakże była sytuacja państwa polskiego pod koniec 1656 r. Traktat z 1 grudnia z Austrią, choć nie zadowalał dworu polskiego, w nowej, trudnej sytuacji (najazd Rakoczego) stanowił rękojmię, że Rzecz­ pospolita nie pozostanie osamotniona w walce z koalicją państw „heretyckich”18. Bitwa warszawska, stoczona w drugim roku wojny pol­ sko-szwedzkiej, mimo iż nie przyniosła rozstrzygnięcia, wywarła jednak swoje piętno na dalszych dziejach zmagań polsko-szwedzkich w latach 1656-1660. Było to ostatnie walne starcie ze Szwedami, na które zdecydował się Jan M. N a g i e l s k i , Sytuacja międzynarodowa i militarna Rzeczy­ pospolitej w połowie XVII w. Między Moskwą a Szwecją; w: Królowa Korony Polskiej od ślubów króla Jana Kazimierza do kard. Stefana Wy­ szyńskiego, Jasna Góra, Warszawa 2006, s. 55-56. 18

Kazimierz w tej wojnie. Niepowodzenie strony polskiej spowodowało, iż powrócono do taktyki „wojny szarpa­ nej”, lansowanej nie tylko przez kasztelana kijowskiego Stefana Czarnieckiego. Jednocześnie Jan Kazimierz prze­ konał się, iż bez rozbudowy artylerii i jednostek zaciągu cudzoziemskiego, dysponujących dużą siłą ognia, nie można marzyć o pokonaniu Szwedów w walnej batalii. Dlatego w latach 1657-1658 największy nacisk położono na rozbudowę tego typu jednostek. W czwartym kwartale 1659 r. Rzeczpospolita miała aż 12 regimentów pieszych autoramentu cudzoziemskiego, 9 zaciągu polskiego i 21 jednostek dragonii - razem ok. 17 tys. żołnierzy. Stosunek tego typu oddziałów dojazdy zaciągu narodowego wyno­ sił 1:1. Porównując z danymi za rok 1656, czyli okres bata­ lii warszawskiej, widzimy, iż nastąpił niemal czterokrotny wzrost liczebności jednostek zaciągu cudzoziemskiego. Znany szwedzki historyk Peter Englund w swojej pra­ cy o wojnach szwedzkich widzianych oczyma Eryka Dahlberga pt: Lata wojen, Gdańsk 2003, pierwsze dwa rozdziały poświęcił właśnie batalii warszawskiej 1656 r., tj. spotkaniu nowoczesnej Europy, którą reprezentowały świetnie zorganizowane i uzbrojone pułki jazdy i pie­ choty sprzymierzonych ze skrzydlatymi jeźdźcami, któ­ rzy bardziej przypominali rycerstwo średniowieczne mi­ nionej epoki. Już drugiego dnia walk na brzegu praskim doszło do spotkania zupełnie odmiennych armii tak pod względem struktury, organizacji, jak i metod prowadze­ nia działań wojennych. Próby ataku czambułów tatarskich Subchan Ghazi agi i lekkich chorągwi litewskich na ma­ szerujące miarowym krokiem, „uzbrojone po zęby” regi­ menty rajtarii i piechoty szwedzkiej, które przemieszczały się z wąskiego przesmyku wiślanego na nowe pozycje, na pas wydm górujących nad oszańcowanym obozem sił pol­ sko-litewskich obok przeprawy wiślanej, zakończyły się

niepowodzeniem. Były one odrzucane przez ogień rajta­ rii szwedzkiej i brandenburskiej, która po oddaniu salwy pistoletowej uderzała na Tatarów, walcząc białą bronią. Orda nie próbowała stawiać oporu, wycofując się na po­ zycje wyjściowe; tym samym niepokojona przez główne siły polsko-litewskie armia sprzymierzonych zajęła nowe pozycje, a stanowiska ogniowe piechoty polskiej rozlo­ kowane w wąskim korytarzu wiślanym okazały się bezu­ żyteczne. Jak zauważył autor: „polskie oddziały zgroma­ dzone pod Warszawą sprawiały wrażenie przestarzałych, zarówno pod względem wyglądu, sposobu myślenia, jak i taktyki. Była to dumna i dzielna armia, która ceniła bra­ wurę i indywidualną odwagę, za to nie bardzo przejmowa­ ła się dyscypliną, uzbrojeniem i innymi niepotrzebnymi nowinkami. Główną część sił stanowiła szlachta. Najbo­ gatsi i najszlachetniejsi z nich wszystkich tworzyli elitę armii: husarię. Każdy z nich uzbrojony był po zęby; w za­ krzywioną szablę, długą szpadę (koncerz - M.N.), obuch oraz długą na pięć metrów lancę. Poza tym zarówno konie, jak i ich właściciele mieli przepyszne rynsztunki i kolczu­ gi, bogato zdobione szaty i żelazne tarcze. Husaria powo­ li stawała się już anachronizmem na współczesnym polu walki, ale nadal cieszyła się dobrą sławą”19. Naprzeciw stanęły oddziały sprzymierzonych, weterani wojny trzydziestoletniej, zaopatrzeni w nowoczesną broń palną w postaci pistoletów z zamkami kołowymi. Obok szwadronów jazdy widzimy czworoboki piechoty uzbrojo­ nej w muszkiety i wspomagane przez lekkie armatki poło­ wę, będące na wyposażeniu poszczególnych regimentów. P. Englund, wskazując na różnice w wyposażeniu, uzbro­ jeniu i zachowaniu na polu walki żołnierzy obu armii, P. E n g l u n d , Lata wojen, Gdańsk 2003, s. 33-34; por. tegoż au­ tora pracę o czynach wojennych Karola X Gustawa pt. Niezwyciężony, 1.1, II, Gdańsk 2004. 19

podkreśla, iż: „Szwedzi byli najprzedniejszymi rzemieśl­ nikami nowej współczesnej wojny, podczas gdy wielu żołnierzy w polskim wojsku używało nadal łuków i strzał Szwedzi już wiele lat wcześniej przeszli na bardziej godne zaufania muszkiety i inną broń palną; podczas gdy Polacy nadal byli dumnymi i dzielnymi indywidualistami, którzy dobrze czuli się w kupie, ale najlepiej jednak w działaniu na własną rękę. Szwedzi podlegali surowej dyscyplinie, karności i zwierzchnictwu - przywykli do walki w różnych formacjach, przypominali swego rodzaju aparat, prze­ mieszczający się i walczący z precyzją godną wyszukanej maszynerii”20. Starcie zatem mogło zakończyć się jedynym rezultatem - klęską nacierającej husarii w konfrontacji z ogniem muszkietowym oddziałów sił sprzymierzonych. Jak podsumował autor „osiemdziesiąt metrów - tak krótki był dystans, który dzielił polską husarię od średniowiecza do nowej epoki”. Egzamin ten strona polska miała oblać z kretesem. I choć ataku husarii prowadzonej przez pisarza polnego litewskiego A.H. Połubińskiego nie złamała salwa brandenburskiej gwardii pieszej pod komendą płk. Piotra de la Cave to zdziesiątkowane szeregi jeźdźców utknęły w drugim rzucie rajtarii szwedzkiej. Z dużymi stratami, tak w ludziach, jak i w koniach, mu­ sieli się wycofać na pozycje wyjściowe. Bitwa była prze­ grana, a doskonale wyszkolone pododdziały przeciwnika szybko wypełniły luki po wyrwach powstałych w wyniku ataku husarii. Wynik szarży miał istotny wpływ na wyda­ rzenia w trzecim dniu bitwy, gdyż strona polska przyjęła wariant wybitnie defensywny, podejmując decyzję wyco­ fania taborów, artylerii i piechoty na brzeg warszawski. Nie ulega wątpliwości, że wycofujące się w kierun­ ku przedmościa oddziały polskie poniosły duże straty 20

P. E n g l u n d , Lata wojen, s . 3 6 .

w sprzęcie i ludziach, ale nie aż takie, jakie prezentuje w swym opisie autor, a co potwierdzają relacje źródłowe, pochodzące głównie od strony polskiej, zamieszczone w niniejszej pracy. W opisie bowiem walk w dniu 30 lipca czytamy: „Wschodnią część mostu chronił szaniec w kształcie gwiazdy. Wojska sprzymierzone ruszyły do ataku, przedzierając się przez krzaki, płoty i zbocza umoc­ nień. Przerażeni Polacy tylko przez krótki czas stawiali opór. Ci, którzy znajdowali się w środku szańca, zostali albo zarąbani, albo wzięci do niewoli. Działa, namioty, amunicja, żywność i wiele innych rzeczy wpadło w ręce Szwedów i Brandenburczyków”21. Podsumowując wiel­ kość strat obu stron w batalii warszawskiej - polskie sza­ cuje autor na 2000 zabitych, nie licząc rannych i wziętych do niewoli, a sprzymierzonych na 700 ludzi. Rozkładają­ ca się olbrzymia liczba ciał ludzkich, grożąca epidemią, spowodowała, że po uzyskaniu informacji o poddaniu się stolicy Karol X Gustaw podjął decyzję natychmiastowej przeprawy na brzeg warszawski, zajmując bez jednego wystrzału Warszawę. Tak zakończyła się konfrontacja zachodnioeuropejskiej sztuki wojennej ze staropolską, opartą na indywidualizmie, spontaniczności i braku dys­ cypliny polsko-litewskich żołnierzy. Dla P. Englunda, jak i innych zachodnich badaczy historii wojskowości doby nowożytnej, trzon polskich sił zbrojnych (husaria), który niejednokrotnie decydował o zwycięstwach oręża Rzeczypospolitej (Kircholm, Kłuszyn, Trzciana etc.) przeszedł do historii. Było to zasługą rewolucji militarnej, przez którą przeszła większość państw Europy Zachodniej22 Tamże, s. 48. 22 Zob. prace poświęcone rewolucji militarnej: M. R o b e r t s , The Military Revolution, 1560-1660, Belfast 1956; N. G. P a r k e r , The Military Revolutions a Mythl\ w : t e g o ż ; Spain and the Netherlands 1559-2659, Glasgow 1979. 21

w odróżnieniu od krajów położonych w środkowo-wschod­ niej Europie, w tym Rzeczypospolitej z przestarzałym sys­ temem finansowania armii. Powstanie bowiem kilkusettysięcznych armii wymagało modernizacji struktur państwa, które zdolne byłyby obsłużyć machinę wojenną działającą w służbie władcy. Takiej modernizacji nie dokonano bo­ wiem w Rzeczypospolitej, choć działania w tym zakresie podjęto w dobie panowania dynastii Wazów. Wojna zatem w Europie Zachodniej stała się domeną działań fachowców, w żadnym wypadku amatorów, jak to często miało miejsce w Rzeczypospolitej (nominacja na hetmana w. lit. byłego kanclerza Lwa Sapiehy). Tezy te potwierdzały prace M. Robertsa23, N.G. Parkera24, D. Parrota25 czy J. Blacka26, które mimo istotnych różnic w podejściu do tematu i okresu funkcjonowania re­ wolucji militarnej i jej wpływu na struktury państwa pod­ kreślają istotny wpływ tych przeobrażeń na rozwój państw Europy Zachodniej. Nie ulega bowiem wątpliwości, że większość państw ówczesnej Europy dysponowało stałymi siłami zbrojnymi finansowanymi z budżetu centralnego. Na tym tle Rzeczpospolita odbiegała od standardu, gdyż obok nielicznej armii stałej (okres do 1648 r.) dysponowa­ ła wieloma formami i rodzajami wojsk nieregularnych, fi­ nansowanych z różnych źródeł (gwardia JKMci, oddziały nadworne, powiatowe, ordynackie, Kozaków zaporoskich, posiłkowe lenników Rzeczypospolitej, a w końcu samo­ R o b e r t s, Gustavus Adolphus. A History of Sweden, t. 2, Lon­ don 1958. 24 N.G. P a r k e r , The Military Revolution. Military Innovation and the Rise of the West 1500-1800, Cambridge 1988. 25 D. P a r r o t , French Military Administration in the 1630s: the Failure of Richelieu’s Ministry, w: „Seventeenth Century French Stud­ ies”, t. IX, 1987. 26 J . B l a c k , / ) Military Revolution? Military Change and European Society, 1550-1800, London 1991. 23 M.

rządowe, nie wyłączając oddziałów wystawianych przez miasta)27. Czy jednak batalia warszawska musiała zakończyć się zgodnie z założeniami rewolucji militarnej, tj. klęską sił Rzeczyposopolitej w starciu z oddziałami sprzymierzo­ nych reprezentujących przemiany zachodzące w wojsko­ wości zachodnioeuropejskiej? Dla wielu z ww. historyków Rzeczpospolita nie przeszła przez poszczególne etapy rewolucji militarnej, nie zmodernizowała swych struktur administracyjnych, a więc nie miała szans w walce z sąsia­ dami, którzy takie reformy przeprowadzili. Według N.G. Parkera: „Wojny toczone we wschodniej części wielkiej Równiny Europejskiej... pozostały zasadniczo odporne na wszelkie innowacje militarne”28. Faktycznie z uwaga­ mi tymi polemizuje R. Frost, autor znanej pracy o trzech wojnach północnych w Europie Środkowo-Wschodniej29. Zwraca bowiem uwagę na fakt, że zacofanie społecznogospodarcze nie było przeszkodą dla zbudowania pań­ stwa o charakterze militarnym (Rosja). Rzeczpospolita, tocząc od początku XVII wieku ciężkie walki na trzech teatrach operacyjnych z Moskwą, Szwecją, Turcją oraz chanatem krymskim, wychodziła do 1654 r. obronną ręką z tej konfrontacji. Posiadała także, choć w ograniczonym charakterze, nowoczesne jednostki rajtarii, dragonii i pie­ 27

Z historyków polskich szerzej na temat rewolucji militarnej wy­ powiedział się: J. M a r o ń , Na marginesie tzw. teorii rewolucji w woj­ skowości, w: Studia i szkice historyczne. Prace ofiarowane Krystynowi Matwijowskiemu w 60 rocznicę urodzin, Sobótka, R. LI, 1996, s.7984; por. t e g o ż , Odmienność staropolskiej wojskowości; w: Między Zachodem a Wschodem, pod red. J. S t a n i s z e w s k i e g o , K . M i k u l ­ s k i e g o , J . D u m a n o w s k i e g o, Toruń 2002, s.301-307. 28 Za: R. F r o s t , Potop a teoria rewolucji militarnej; w: Rzeczpo­ spolita w latach potopu, pod red. J. M u s z y ń s k i e j i J . W i j a c z k i , Kielce 1996, s.154. 29 R. F r o s t , The Northern Wars 1558-1721, London 2000.

choty cudzoziemskiej (utworzenie oddziałów zaciągu cu­ dzoziemskiego przez Władysława IV na wojnę smoleńską 1633-1634). Także doświadczenia nabyte przez siły pol­ sko-litewskie w dobie potopu zaowocowały modernizacją armii i zwiększeniem liczebności oddziałów ogniowych. Zmieniła się tym samym przestarzała struktura sił zbroj­ nych Rzeczypospolitej, tj. stosunek jednostek zaciągu cudzoziemskiego do jazdy towarzyskiej, która dotąd była dominującym rodzajem wojska. Jeśli bowiem porównamy stan liczebny armii koronnej z IV kwartału 1655 r. z II kwartałem 1659 r. (schyłek działań wojennych ze Szwecją w Prusach Królewskich), to dochodzimy do następujących wniosków: - wzrost jednostek zaciągu cudzoziemskiego w ww. okresie był imponujący, gdyż z 6628 porcji wzrosły one do 20 320 porcji (trzykrotny wzrost), podczas gdy oddziały zaciągu narodowego (husaria, jazda pancerna, lekka oraz piechota polsko-węgierska) wzrosły z 14 870 koni i porcji do 19 450 (wzrost o 30,8%). - biorąc pod uwagę oba zaciągi, siły koronne zwięk­ szyły się o ponad 18 tysięcy koni i porcji, tj. o około 17 tysięcy żołnierzy (z 21 498 porcji i koni do 39 770, co daje wzrost o 85%). - odnosząc się do piechoty cudzoziemskiej, której tak mało miał w batalii warszawskiej Jan Kazimierz, to postęp jest wyraźny. W IV kwartale 1655 r. stany tych oddziałów spadły do 3558 porcji i już w I półroczu 1656 r. wobec konieczności przeciwstawienia się sile ognia szwedzkich i brandenburskich regimentów pieszych zaciągnięto puł­ ki Jerzego Lubomirskiego, Jana Zamoyskiego, Zygmunta Fredry, Zygmunta Ostroroga oraz chorągiew Krzyszto­ fa Żegockiego, podwajając liczbę piechoty. Zaciągi z lat 1657-1658 zwiększyły liczbę żołnierzy służących w pie­ chocie cudzoziemskiej o dalsze 5041 porcji (regimenty

gwardii JKMci pod komendą Fromholda Wolffa, Jana Pawła Cellarego, Michała Radziwiłła, Jana Leszczyńskie­ go, Andrzeja Karola Grudzińskiego oraz Aleksandra Lubo­ mirskiego). Działania oblężnicze związane z odzyskaniem Krakowa, Poznania, Warszawy, Torunia, Grudziądza czy Malborka wymagały dalszych zaciągów do tego rodzaju wojsk oraz wzmocnienia artylerii polowej i oblężniczej. Stąd w II kwartale 1659 r. liczba piechoty cudzoziemskiej wyniosła 10 737 porcji, tj. obserwujemy aż dwukrotny wzrost w stosunku do schyłku 1655 r.30 Widzimy więc, że począwszy od zimowo-wiosennej kampanii 1656 r. S. Czarnieckiego Rzeczpospolita do­ konała istotnego wysiłku i mimo braku środków finanso­ wych (pierwszy sejm walny w dobie potopu zebrał się w 1658 r.) zmodernizowała swe siły zbrojne, dostosowując je do przeciwnika. Zdobywanie twierdz i miast zajętych przez Szwedów oraz późniejsze współdziałanie z siłami sojuszniczych armii: austriackim korpusem gen. M. Hatzfelda, siłami brandenburskimi od 1657 r. oraz duńskimi w 1659 r. - dywizja S. Czarnieckiego - zmuszały stronę polską do wyciągnięcia wniosków dotyczących zmian za­ chodzących na współczesnym polu walki. Warto zwrócić uwagę, że król szwedzki Karol X Gustaw także dostoso­ wywał strukturę swej armii i metody walki z Polakami, głównie biorąc pod uwagę specyfikę wschodniego teatru operacyjnego, w którym przyszło mu działać. Jeśli bo­ wiem na początku wojny z Rzeczpospolitą armia szwedz­ ka złożona była głównie z piechoty i dragonii - 21 270 porcji do 14 900 rajtarii, to w wyniku ponoszonych pora­ żek z jazdą polską w otwartym polu (walki podjazdowe) szwedzki monarcha był zmuszony zwiększyć zaciągi do M. N a g i e 1 s k i, Wysiłek mobilizacyjny Rzeczypospolitej w latach 1656-1659; w: Rzeczpospolita w latach potopu, s. 169-170, 178. 30

swej kawalerii. I tak, do końca czerwca 1656 r. zaciągnięto dodatkowo 13 888 jazdy, 3264 dragonii, a zaledwie 6048 piechoty31. Obawa bowiem przed rozerwaniem linii komu­ nikacyjnych pomiędzy rozrzuconymi korpusami szwedz­ kimi na rozległych obszarach Rzeczypospolitej zmuszała Karola X Gustawa do stałych werbunków do regimentów rajtarii i dragonii. Świadczy to zatem, że teatr wschod­ ni, jakże odmienny od wysoce zurbanizowanego teatru zachodnioeuropejskiego, wymagał konieczności zmian w organizacji, strukturze i działaniach armii szwedzkiej, upodabniającej się do sił koronnych, gdzie dominacja jaz­ dy była niemal kanonem staropolskiej sztuki wojennej. Zmiany, jakie zachodziły w strukturze armii szwedzkiej potwierdza analiza liczebności poszczególnych korpu­ sów wojsk Karola X Gustawa, wkraczających na obszary Rzeczypospolitej. Dla przykładu stan armii A.Wittenberga uderzającej na Wielkopolskę na dzień 3 lipca 1655 wyno­ sił wraz z korpusem artylerii (300 żołnierzy) 17 040 ludzi, w tym 8120 koni rajtarii i dragonii oraz 8620 piechoty32. Natomiast siły, które prowadził szwedzki monarcha wg stanu z 29 i 30 lipca tr. wynosiły 4794 koni i 7488 pie­ choty, co dawało w sumie 12 282 porcji i koni. Podobnie prezentował się korpus gen. Magnusa Gabriela de la Gardie, wkraczający w sierpniu na Litwę (rajtaria - 2650 koni, dragonia - 500 koni, piechota - 4100 porcji) i liczący 7250 koni i porcji33. Dużo zatem racji miał R. Frost pisząc, że Karol X Gu­ staw znawca teatru wschodniego oraz dobrych i słabych R. F r o s t , Potop a teoria rewolucji militarnej, s . 1 5 9 . 3 2 L . T e r s m e d e n , Armia Karola X Gustawa - zarys organizacyj­ ny; w: „SMHW”, t. XIX, Warszawa 1973, s. 138. 33 Tamże, s. 139-140; por. Kungliga Svea Livgardes Historia, B.III/2 (1632-1660), oprać. C. Barkman, S. Lundkvist, L. Tersmeden, Stockholm 1966, s. 252-268. 31

stron armii polskiej (kampanie 1655 r.) pokonał siły pol­ sko-litewskie Jana Kazimierza pod Warszawą ich własną najsilniejszą bronią - tj. użyciem dużych mas kawalerii, mających oparcie w sile ognia piechoty i artylerii sprzy­ mierzonych. Gdy pierwszego dnia bitwy strona polska na sposób zachodnioeuropejski skanalizowała działania awangardy szwedzkiej do wąskiego korytarza nadwiślań­ skiego, Karol X Gustaw, mając wyraźną przewagę jazdy w stosunku do piechoty (2,27 do 1), zdecydował się na ry­ zykowny manewr obejścia polskich stanowisk ogniowych w drugim dniu bitwy. To zatem Jan Kazimierz, mając prze­ wagę wjeździe nad przeciwnikiem, zdecydował się na stoczenie batalii ze sprzymierzonymi na wzór zachodnio­ europejski w oparciu o przygotowane stanowiska ognio­ we. Szwedzki monarcha wręcz odwrotnie, nie obawiając się jazdy polsko-litewskiej, zaskoczył operacyjnie Jana Kazimierza, zajmując nowe pozycje, górujące nad pozy­ cjami polskimi, a po odparciu szarż jazdy w drugim dniu bitwy przeszedł do kontrataku, spychając przeciwnika ku jedynej przeprawie mostowej w trzecim dniu batalii34. Szwedzi, stosując podczas walk w Rzeczypospolitej metody wypracowane w Rzeszy niemieckiej w trakcie wojny trzydziestoletniej, nakładali na zdobytym obszarze kontrybucje z miast, miasteczek czy dóbr szlacheckich, w ten sposób wyciskając fundusze na utrzymanie swoich regimentów. Na rozległym obszarze Rzeczypospolitej, przy znacznie mniejszej urbanizacji, było to niemożliwe. Armia Karola X Gustawa była zbyt mała, aby skutecznie zabezpieczyć komunikację pomiędzy zajętymi miastami i twierdzami Rzeczypospolitej, obsadzonymi przez załogi szwedzkie. Przyjęcie po przegranej batalii warszawskiej przez polskie dowództwo strategii wojny nieregularnej, 34

R. F r o s t, Potop a teoria rewolucji militarnej, s. 160-161.

szarpanej, uzmysłowiło Karolowi X Gustawowi, że Szwe­ dzi nie mają szans na opanowanie całej Rzeczypospolitej, stąd negocjacje rozbiorowe i dopuszczenie do podziału państwa polsko-litewskiego przez potęgi ościenne (traktat w Radnot - 6 XII1656). Potop był zapewne ostatnim okre­ sem w dziejach staropolskiej wojskowości, gdzie ścierały się dwie odmienne koncepcje prowadzenia wojny. Wyma­ gania nowoczesnej wojny w oparciu o solidne podstawy finansowe prowadziły do rozwoju form regularnych (roz­ woju jednostek zaciągu cudzoziemskiego, artylerii i służb logistycznych). Z drugiej strony ideały służby obywatel­ skiej w oparciu o zaciąg towarzyski i pospolite ruszenie szlachty oraz niechęć do wojen poza granicami Rzeczypo­ spolitej prowadziły do przyjęcia koncepcji wojska obywa­ telskiego, którego podstawę stanowiła szlachta w jednost­ kach zaciągu narodowego. Rozbudowa armii zawodowej do niemal 60 tysięcy porcji i koni na Litwie i w Koronie pokazała niesprawność systemu skarbowo-wojskowego Rzeczypospolitej, który długów wobec wojska wynoszą­ cych niemal 23 min złotych nie był w stanie spłacić. Stąd długie i dające się we znaki wszystkim stanom Rzeczy­ pospolitej konfederacje wojskowe w latach 1661-1663, które uniemożliwiły wykorzystanie zwycięstw oręża pol­ sko-litewskiego z lat 1660-1661 na teatrze wschodnim35. Słusznie zatem historycy przedstawiający postępujący kryzys w stosunkach między wojskiem, społeczeństwem a państwem widzą go raczej w wadliwym systemie ustro­ jowym Rzeczypospolitej. Bitwa warszawska i jej skut­ ki, tj. postawienie na działania nieregularne w oparciu o wszystkie stany Rzeczypospolitej, miała istotny wpływ M. N a g i e 1 s k i, Żołnierz-obywatel w służbie Rzeczypospolitej w XVII wieku; w: Spory o państwo w dobie nowożytnej. Między racją stanu a partykularyzmem, pod red. Z. A n u s i k a, Łódź 2007, s. 1 1 8 119. 35

na zwycięstwo idei państwa obywatelskiego i odrzucenie zarazem modelu państwa absolutystycznego ze sprawną administracją, potężną armią zawodową, opłacaną z bu­ dżetu centralnego i będącą na usługach monarchy. Stojąca na rozdrożu Rzeczpospolita zrezygnowała z drogi, którą poszły państwa Europy Zachodniej, wcielające w praktyce wytyczne rewolucji militarnej.

ANEKS

Oddziały wojsk brandenburskich, szweckich i polsko-litew­ skich biorące udział w działaniach od 20 kwietnia do 30 lipca 1656 roku.

Armia brandenburska1 Rajtaria i dragonia: - przyboczna kompania rajtarów Fryderyka Wilhelma, tzw. leibtrabanci - 67 rajtarów pod komendą rotmistrza Ludwika de Wees2 - regiment gwardii rajtarii elektora pod komendą płk. Alek­ sandra von Spaen w lipcu 1656 r. włączono doń jedną kom­ panię rtm. Pudlitza. - regiment rajtarii grafa Jerzego Fryderyka von Waldeck; sfor­ mowany latem 1655 r. na terenie Prus Książęcych; dowód­ cami poszczególnych kompanii byli: ppłk Georg Hennig von Barfiis, oberstwachtmeister Wilhelm Friedrich von Hülsen oraz rotmistrzowie: Wolff Siegmund von Polentz, Gerhard Netteihorst, Josias von Waldeck, Christian Brandt, Heinrich Hermann Elverfeldt, Joachim Daniel von Troschkau, Peter von Olsnitz. 1 Spis

armii brandenburskiej na podstawie S . A u g u s i e w i c z , Skład i liczebność stałej armii w Prusach Książęcych w latach 1656-1660; w: „Komunikaty Mazursko-Warmińskie 2004”, nr 1 (243) s. 27-46. 2 Według popisu z września 1655 trabantów kurfursta było 69, z tego 15 wchodziło w skład sztabu tej jednostki, C. J a n y , Geschichte der Konigliche-Preussischen Armee, 1.1, Berlin 1928, s. 116-117.

- regiment rajtarii gen. mjr. Krzysztofa von Kannenberg; zo­ stał sformowany w Duisburgu, a uzupełniony we wrześniu 1655 r. w Prusach Książęcych; dowódcami kompanii byli: Bucht, Podevills, Brinnig, Knesebeck, Bülow, Hausich, Riedel, Bredow. - regiment rajtarii księcia Jana Jerzego von Sachsen-Weimar; utworzony w Brandenburgii, a od września 1655 w Prusach Książęcych, początkowo pod komendą płka Aleksandra von Spaen, a od 1 1656 r. ww. księcia; dowódcami kompanii byli: kptleutnant Franz Biermann, ppłk Adrian von Nahm, oberstwachtmeister Heinrich Lethmate, rotmistrzowie: He­ inrich Christoph von Birckmann, Jost Kall, Heinrich Wil­ helm Goy. - regiment rajtarii płk. Wolfa Ernesta von Eller; sformowany w Prusach Książęcych latem 1655 r.; dowódcami kompanii byli: Georg Sirps (Serx ?), Birckholtz oraz Zunge (?). - skwadron rajtarii płk. Jerzego von Schönaich sformowany latem 1655 r. w Prusach Książęcych; dowódcy kompanii: oberstwachtmeister Dietrich von Polentz, rotmistrzowie: Wilmsdorf, Pegau oraz Christian von Schlieben. - skwadron rajtarii płk. Dietricha von Lessgewang sformo­ wany latem 1655 r. w Prusach Książęcych; w czerwcu zre­ dukowany do dwóch kompanii, które przejął ppłk Heinrich von Kalnein; drugą kompanią dowodził rtm. Christoff von der Diehle. - skwadron rajtarii płk. Krzysztofa de Brunell3, który sfor­ mowano w kwietniu 1655, a w Prusach Książęcych od IX tr.; dowódcami kompanii byli: ppłk Joseph von Katzeler, Friedrich Wilhelm Freytack, Niclaus von Waldeck. - skwadron dragonii grafa Jerzego Fryderyka von Waldeck sformowany na początku 1656 r. w Prusach Książęcych; dowódcy kompanii to: przybocznej kptleutnant Matthias de Láveme, ppłk Aulack, kapitanowie: Heinrich Erbtruchsses, Johann Boddenbruch, Dennemarck.

op.cits. 139, znajdujemy zamiast trabantów elektorskich regiment rajtarii gen. mjr. Grafa Jozjasza von Waldeck. 3UDroysena,

- Skwadron dragonii oberszterleutnanta Fryderyka von Kanitz4. -Skwadron dragonii płk Chrystiana Ludwika Kalksteina zwerbowany w Prusach Książęcych latem 1655 r.; dowód­ cami kompanii byli: ppłk Grumbkow, mjr Lansky oraz ka­ pitanowie: Liebe, Kalckstein oraz Piltz. Razem: rajtarii i dragonii około 5000 koni5 Piechota (Infantería): - regiment gwardii pieszej elektora pod komendą płk. Piotra de la Cave zwerbowany w Prusach Książęcych; dowódcami kompanii byli: ppłk Otto von Prömock, kpt. Kasper Christoff Klitzing, kpt. Friedrich Wilhelm von Rödern, kpt. leutnant Hans Heinrich von Schlabrendorff. - regiment gen. mjr. Joachima Rüdigera Goltza; dowódcami kompanii byli: kpt. leutnant Johann Siegmund von Wal­ dau, ppłk Dietlof Friedrich von Barfus, Oberstwachtmeister Hennig Klenck oraz kapitanowie: Heinrich Adam von der Osten, Bertold Kracht, Hans Christoph Zacharias von Rochow, Christian Weyler oraz Albrecht Döberitz. - regiment gen. mjr. grafa Wolrada von Waldeck od IX 1655 r. w Prusach Książęcych. - regiment gen. broni grafa Ottona Krzysztofa Sparra sformo­ wany w kwietniu 1655 r. w Liepstadt i Minden, od IX 1655 w Prusach Książęcych; dowódcami kompanii wg stanu z X 1656 r. byli: kpt. leutnant Hans Lehmann, ppłk Moll. Obe4

Był to regiment brandenburski przekazany przez elektora jako od­ dział posiłkowy Karolowi X Gustawowi zgodnie z układem z Królewca 171 1656. Jeden skwadron Kanitza wziął udział w bitwie warszawskiej, Te s s i n, op.cit1 . 1 , s. 201 .Wg S. Augusiewicza dowódcą jednego z re­ gimentów dragonii był płk Elias von Kanitz zapewne z tejże rodziny co ww.; Skład i liczebność stałej armii w Prusach Książęcych, s. 35. 5 Według Carlboma, który korzystał ze szwedzkich akt skarbowo-wojskowych kawaleria brandenburska liczyła w bitwie war­ szawskiej 23 skwadrony, tj. ok. 5000 ludzi. Natomiast u R i e s e ­ g o , op.cits. 48, znajdujemy 4250 koni w 70 kompaniach; zob. S. H e r b s t, Trzydniowa bitwa pod Warszawą, s. 306.

rstwachtmeister Jacob Teckler oraz kapitanowie: Vladislav Sparr, Kreckler, Gessler, Ernst Weyler, Rudolf von Schlewitz, Johann Bombeck, Brandt, Hans Dietrich Amheim. - regiment płk. Jana Jerzego von Sieberg (Syburga)6; w Pru­ sach Książęcych od początku 1 6 5 6 r.; dowódcami kompa­ nii byli: kpt. leutnant Johann Thessinger, ppłk Gerhard von Trentz, oberstwachtmeister Jacob von Dünnewald oraz ka­ pitanowie: Johann Graff von Brausfeldt, Wilhelm Croy, Die­ trich Bachman, Burhard Schultz, Adam von Dreisen, Jacob Ingenhäff, Abraham Loyson, Casper Christoph Klietzing. Razem piechoty w 9 brygadach około 3500 ludzi7

Armia szwedzka Rajtaria i dragonia: -przyboczna kompania rajtarii królewskiej, złożona ze 145 rajtarów8 - regiment Smaland pod komendą grafa Eryka Oxenstiemy (pod faktycznym dowództwem ppłk. Jana von Rosen) - regiment Upland pod dowództwem gen. mjr. Karola Gusta­ wa Wrangla9 - regiment Ostgothen pod komendą grafa Ludwika Löwenhaupta - regiment Westgothen pod komendą płk. Larsa Krusego10 - regiment Nyland pod dowództwem gen. mjr. Henryka Horna11 6

Wśród regimentów pieszych w wyliczeniach S. Augusiewicza wi­ dzimy piechotę Caspara von Sieberg, op.cit., s. 37. 7 Z wyliczeń Riesego (często jednak bałamutnych), op.cits. 42, 48 wynika że piechoty branderburskiej było 4250 ludzi w 44 kompa­ niach. 8 Nie występuje ani w wyliczeniach Dahlbergha, ani w zestawie­ niach sporządzonych przez Droysena. 9 Według Droysena na czele tej rajtarii krajowej stał płk Andrzej Planting, lecz był on podpułkownikiem tej jednostki, którą po grafie Ottonie von Styrun objął właśnie feldmarszałek Wrangel, T e s s i n , op.cit., 1 . 1 , s . 1 5 0 - 1 5 1 . 10 Według G. Memmerta był to regiment rajtarski płk. Krusego, zob. D r o y s e n, op.cit., s. 138. 11 Nie występuje w wyliczeniach Droysena.

- fiński regiment dragonii pod komendą płk. Fabiana Berendsa12 - królewski regiment gwardii rajtarskiej Karola X Gustawa pod komendą pfalzgrafa Filipa von Sulzbach - regiment gwardii rajtarskiej królowej pod komendą księcia Jana Jerzego von Anhalt-Dessau - regiment rajtarii generalissimusa księcia Adolfa Jana - regiment rajtarii grafa Karola Gustawa Wrangla - regiment rajtarii płk. Dawida Sinclaira - regiment rajtarii płk. Jana Jakuba Taubego - regiment rajtarii płk. Wenzla Sadowskiego - regiment rajtarii płk. Jakuba von Yxkull - regiment rajtarii gen. mjr. Hansa von Bötticher (Böddeke-

ra) - regiment rajtarii feldmarszałka Hansa Krzysztofa Königsmarcka - regiment rajtarii gen. lejtn. markgrafa Karola Magnusa von Baden-Durlach - regiment rajtarii płk. Jana Waldecka - regiment rajtarii feldmarszałka Arvida Wittenberga - regiment rajtarii płk. Pera Hammerskiólda (Hammerschilda)13 ~ regiment rajtarii płk. Rüdigera (Rütgera) von Ascheberg - regiment rajtarii płk. Chrystiana von Bretlach (Pretlach) - regiment dragonii księcia Bogusława Radziwiłła pod ko­ mendą ppłk. Eberharda Puttkamera - regiment rajtarii płk. Dietricha von Rosen14 - regiment dragonii pfalzgrafa Filipa von Sulzbach15 - regiment rajtarii płk. Israela Ridderhjelma (Riddarhielma)

Brak tego regimentu w wyliczeniach Tessina wynika z faktu, iż praca dotyczy jedynie niemieckich regimentów w służbie Karola X Gustawa. 13 Te s s i n, op.cit., 1.1, s. 126-127. 14 Według G. Memmerta miała to być rajtaria księcia von Meklenburg, zob. D r o y s e n, op.cit., s. 138. 15 Podpułkownikiem tej jednostki był wówczas Lorenz Naumann, T e s s i n , op.cit., 1.1, s. 237. 12

- regiment rajtarii księcia Karola von Meklenburg16 - regiment rajtarii księcia Jana Jerzego von Anhalt-Dessau17 Kawaleria szwedzka liczyła 37 skwadronów (kilka regimen­ tów złożonych było z 2, a nawet 3 skwadronów), tj. ok. 7500 koni18.

Piechota (Infantería): - gwardia piesza Karola X Gustawa pod komendą Bengta Nielssona Skytte19 - regiment Smaland (Kronoberg) pod dowództwem grafa Ka­ rola Gustawa Wrangla20 - regiment Upland pod komendą płk. Nisbetta21 - regiment Sudermanland pod komendą płk. Vitinghoffa22 - regiment Hàlsinge pod komendą płk. Lowenschilda (Lagerskjôlda, Leyonskiôlda)23

16

Karol von Meklenburg-Schwen stał na czele tego regimentu do połowy 1657, następnie przejął go płk Eberhard Puttkamer. Jednostka ta wzięła udział w bitwie warszawskiej w sile 3 skwadronów, tj. ok. 400 koni, Te s s i n, op.citt. I, s. 184. 17 Brak tego regimentu w wyliczeniach Droysena, choć już 25 1 1656 książę otrzymał patent na jego formowanie od Karola X Gustawa (400 rajtarów), Te s s i n, op.cit., 1 . 1 , s, 124-125. 18 Według obliczeń Riesego, op.cits. 28, kawaleria szwedzka w 37 skwadronach liczyła 7400 żołnierzy. Inną liczbę skwadronów podają J. Mankell (39), J.G. Droysen (35), G. Memmert (35). Plany Dahlber­ gha potwierdzają jednak, iż kawaleria szwedzka złożona była z 37 skwadronów. 19 Pułkownikiem był początkowo K . K . von Schlippenbach, a podpuł­ kownikiem właśnie Bengt Nielison Skytte, na przełomie maja i czerwca 1655 podpułkownikiem został Andrzej Szoge. W grudniu gwardię pieszą objął po Schlippenbachu płk Jakub Jan Taube, Tessin, op.cits. 257. 20 Reichsadmiral K.G. Wrangel stanął na czele nowo sformowanego regimentu pieszego dopiero jesienią 1656. Chodzi o płk. Adolfa Wran­ gla, stojącego na czele tej jednostki od 1 6 5 5 , tamże, s. 1 3 , 296. 21 Tamże, s. 13. 22 Tamże. 23 Tamże, s. 26, na czele kilku skwadronów regimentu Hàlsinge stał Karol Sparr.

- regiment Westgothen (Skaraborg) pod komendą płk. Jana Nehra (Nairn)24 Piechota szwedzka liczyła w 6 brygadach ok. 2000 ludzi25

Szwedzka załoga Warszawy26 Rajtaria (żołnierze wydzieleni z następujących regimentów): - gwardia konna Karola X Gustawa 10 -Upland 16 - Östgöta 62 Västgöta 7 -Smaland 21 -Aboläns 40 - Tavastehus 24 - mjr. Ahlefelta 7 - księcia Jana Jerzego von Anhalt-Dessau 15 - płk. Rüdigera von Ascheberg 39 - markgrafa Karola Magnusa von Baden-Durlach 13 - płk. Samuela Bose 5 - gen. mjr. Hansa von Böddeker 34 - płk. Hansa Engella 38 - płk. Joachima Engella 6 - płk. Jerzego Forgella 49 - księcia generalissimusa Adolfa Jana 29 - płk. Pera Hammerskiölda 66 - rtm. Kröchersa 11 - płk. Chrystiana von Pretlach (Bretlach) 57 - płk. Israela Riddarhiehna 7 24

Jan Naim otrzymał 20 IX 1655 patent na 4 kompanie dragonii (400 koni) z C. Wulffem jako podpułkownikiem, zob. T e s s i n , op.cit., 1.1, s. 343. 25 Riese, op.cit., s. 28, oblicza siły szwedzkiej piechoty na 2100 lu­ dzi w 6 skwadronach lub 3 brygadach; Droysen, op.cit, s. 39, na 1500 ludzi, natomiast Carl bom na 6 brygad pieszych, tj. ok. 2000 żołnierzy, zob. H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą, s. 306. 26 Według zestawienia L. T e r s m e d e n a , Carl X Gustafs Armé 1654-Î657\ w: Carl X Gustafs Armé, t. VIII, pod red. A. S t a d e , Kristianstad 1979, s. 257.

- grafa Waldemara Chrystiana von Schleswig-Holsztyn 1 - płk. Dawida Sinclaira - pfalzgrafa Filipa von Sulzbach - płk. Jana Jakuba Taube - gen. mjr. Jana von Waldeck - feldmarszałka Arvida Wittenberga - płk. Jakuba von Yxkull - rajtarzy komenderowani z armii

33 8 46 2 78 24 15027

Razem rajtarów 898 Dragonia - regiment księcia Bogusława Radziwiłła - regiment karelski

285 26

Razem dragonów

311

Piechota (żołnierze wydzieleni z następujących jednostek): - gwardia piesza Karola X Gustawa - Upland - Västmanland - Kalmarland - Skaraborgland (płk. Jana Stake) - Skaraborgland (płk. Jana Nehra) - Närke - Värmland - Hälsinge - Västerbotten - komenderowani knechci mjr. Nilsa HufVudfelta 178 - gwardia piesza królowej Jadwigi Eleonory Holsztyn-Gottorp28 - komenderowani z armii inflanckiej 33 Razem pieszych 27

28 322 136 20 214 39 191 56 54

4

1275

W ich składzie mogli znajdować się rajtarzy z regimentów tych dygnitarzy i oficerów szwedzkich, którzy znajdowali się wówczas w Warszawie. 28 Regiment ten według popisu z 30 V 1656 liczył 642 ludzi w 8 kompaniach, z których 380 obsadzało Toruń pod komendą ppłk. Ottona Jana Grothusa, Te s s i n, op.citt. II, s. 268-269.

Ogółem według zamieszczonego wykazu załoga Warszawy liczyła 2484 żołnierzy.

Wojsko litewskie Ze znajdujących się wówczas pod Warszawą pułków litew­ skich znamy jedynie pięć: - hetmana wielkiego litewskiego Pawła Sapiehy (tu znajdo­ wały się chorągwie husarska i pancerna po Januszu Radziwille, przejęte przez Sapiehę) - królewski pod komendą Aleksandra Hilarego Połubińskiego (w jego skład wchodziły dwie chorągwie husarskie: kró­ la i hetmana wielkiego Sapiehy) -księcia Michała Kazimierza Radziwiłła, podczaszego li­ tewskiego, z jego chorągwią husarską - Krzysztofa Sapiehy - zmarłego wojewody smoleńskiego Filipa Krzysztofa Obuchowicza. W kampanii warszawskiej musiały uczestniczyć także inne pułki litewskie, gdyż jazda zgrupowana w powyższych 5 puł­ kach nie przekraczała 3 tys, koni, co wraz z kilkoma kompa­ niami dragonii i piechoty węgierskiej daje zaledwie ok. 4 tys. ludzi. Pozostałe pułki jazdy litewskiej znajdowały się przy het­ manie polnym litewskim Wincentym Gosiewskim, nieobecnym podczas batalii warszawskiej (ok. 1,5-2 tys. koni wraz z jego chorągwią husarską pod komendą por. Kazimierza Chwaliboga Żeromskiego)29.

Armia koronna W jej skład wchodziły: - zaciężne oddziały jazdy i piechoty (ok. 21-22 tys. ludzi)30 29 Zob.

komput chorągwi litewskich, które wyszły do Korony w 1655 i 1656, B. Czart., rkps 2247, s. 85-86. 30 Wojsko koronne, które przybyło pod Warszawę w czerwcu 1656 składało się tylko w części z jednostek regularnych, które w II kwar­ tale tr. szacujemy na 28 787 porcji i koni, tj. ok. 26 tys. żołnierzy, zob. J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660, „SMHW”, t. IV, Warszawa 1958, s. 499.

-

pospolite ruszenie z województw wielkopolskich, sieradz­ kiego, łęczyckiego, mazowieckiego, krakowskiego, sando­ mierskiego, lubelskiego, podlaskiego, ruskiego, wołyńskie­ go i bełskiego ok. 25-30 tys. ludzi31 - kilka tys. luźnej czeladzi, pocztowych i chłopów, których źródła nazywają „hołotą” -komunik tatarski pod komendą Subchan Ghazi agi (ok. 2 tys. ordyńców). Odejście do Małopolski dywizji Jerzego Lubomirskiego, w skład której wchodziły oddziały zaciężne (pułk jazdy mar­ szałka koronnego, pułk po zmarłym wojewodzie krakowskim Dominiku Zasławskim, regiment pieszy Lubomirskiego - 1600 porcji w II kwartale 1 6 5 6 wraz z jego dragonami) i nieregularne (pospolite ruszenie krakowskie i część sandomierskiego) znacz­ nie zmniejszyło siły koronne obecne pod Warszawą. Wobec braku źródeł do odtworzenia składu poszczególnych chorągwi, które uczestniczyły bezpośrednio w batalii warszaw­ skiej, ograniczymy się do podania 16 z 17 pułków jazdy, biorą­ cych udział w trzydniowych zmaganiach na polach praskich: -królewski pod komendą kasztelana kijowskiego Stefana Czarnieckiego -hetmana wielkiego koronnego Stanisława Rewery Potoc­ kiego ~ hetmana polnego koronnego Stanisława Lanckorońskiego - wojewody sandomierskiego Aleksandra Koniecpolskiego - kasztelana sandomierskiego Stanisława Witowskiego - pisarza polnego koronnego Jana Sapiehy - podczaszego koronnego Jana Zamoyskiego - strażnika koronnego Aleksandra Zamoyskiego - chorążego koronnego Jana Sobieskiego - oboźnego koronnego Andrzeja Potockiego -strażnika wojskowego Mariusza Jaskólskiego32 31

Pozostałe pod Warszawą w lipcu 1656 pospolite ruszenie nale­ ży szacować na 10 000-13 000 szlachty, W i m m e r , Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, s. 106; H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą s. 304. 32 Według wyliczeń H e r b s t a , Trzydniowa bitwa pod Warszawą s. 304, dowodził nim Michał Zbrożek.

-

księcia Dymitra Wiśniowieckiego starosty bohusławskiego Jacka Szemberka starosty bracławskiego Seweryna Mikołaja Kalińskiego Stefana Piaseczyńskiego Jerzego Bałabana,

Wraz z chorągwiami wołosko-tatarskimi było wówczas w kompucie koronnym 156 chorągwi (17 043 konie). Po odej­ ściu dywizji Lubomirskiego miało pozostać pod Warszawą 137 chorągwi w powyższych pułkach, tj. 14-15 tys. koni. Jazda zaciągu cudzoziemskiego: - regiment gwardii dragońskiej króla pod komendą Jana Hen­ ryka von Alten-Bockum (967 koni w II kwartale 1656 wraz ze skwadronem rajtarii królewskiej pod dowództwem kpt. Franciszka Bielińskiego - 96 koni) -kilka chorągwi dragonii, m.in.: Stanisława Potockiego, Aleksandra Koniecpolskiego, Jana Zamoyskiego i innych (500-700 koni). Piechota zaciężna autoramentu cudzoziemskiego, uczestni­

cząca w batalii warszawskiej, złożona była z 4 regimentów: - gwardia piesza królewska pod komendą gen. mjr Wilhelma Butlera (963 porcje w II kwartale 1656) - regiment pieszy gen. artylerii koronnej Krzysztofa Grodzic­ kiego (734 porcje) - regiment pieszy płk. Ernesta Magnusa Grotthauza (Grothusa, Grothausena) (997 porcji) -regiment pieszy wojewody sandomierskiego Jana Zamoy­ skiego (1168 porcji) Razem 3862 porcje, tj. ok. 3500 ludzi. Wraz z drobnymi oddziałami piechoty węgierskiej monarchy i obecnych pod Warszawą dygnitarzy koronnych piechotę należy szacować na ponad 4 tys. żołnierzy33. 33

Pod Warszawą nie były obecne regimenty piesze J. Lubomirskie­ go (1600 porcji) i kasztelana sanockiego Z. Fredry (400 porcji).

Wraz z Tatarami (2000 ordy), Litwinami Połubińskiego (5-6 tys.) i pozostałym na brzegu praskim pospolitym rusze­ niem ( 1 0 — 1 3 tys. szlachty) cała armia polsko-litewska w trakcie batalii warszawskiej nie przekraczała 40 tys. żołnierzy34.

34

Siły polsko-litewskie wraz z Tatarami w przededniu trzydniowej bitwy szacuje Herbst na 36 000-40 000, a Wimmer na ok. 40 000 ludzi, H e r b s t , Trzydniowa bitwa pod Warszawą s. 305; W i m m e r, Wojsko polskie..., s. 106.

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissieju dla razbora drewnich aktów w Wilnie, t. XXXIV, Wilno

1909. Archiw Jugo-Zapadnoj Ross ii, cz. III, t. IV, Kijew 1863. A r n d t Wilhelm (wyd.), Eine schwedische Relation über die Schlacht von Warschau, w: „Zeitschrift der Historischen Gesell­

schaft für die Provinz Posen”, z. 2 (1886). Autobiografia Bogusława Radziwiłła, wyd. T. W a s i l e w ­ s k i , Warszawa 1979. B i e 1 o w s k i August (wyd.), Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego, towarzysza lekkiej chorągwi, ziemianina województwa bełzkiego, obejmujący dzieje Polski od r. 1648 do 1679 współcze­ śnie, porządkiem lat opowiedziane, Lwów 1850. C h r a p o w i c k i Jan Antoni, Diariusz, cz. I (lata 1656-1664),

oprać. T. W a s i l e w s k i , Warszawa 1978. C i e s i e l s k i Tomasz, N a g i e l s k i Mirosław, Komputy woj­ ska koronnego w latach 1651-1653, w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XL, Białystok 2003. D r u s z k i e w i c z Stanisław Zygmunt, Pamiętniki 16481697, oprać. M. W a g n e r , Siedlce 2001. G i n t e 1 Jan (wyd.), Cudzoziemcy o Polsce, Kraków 1973. G o r d o n Patryk, Dniewnik 1635-1659, Moskwa 2000. H e 1 c e 1 Antoni Z. (wyd.), Jakuba Michałowskiego wojskie­

go lubelskiego, a później kasztelana bieckiego księga pamiąt­ kowa z dawnego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna, Kraków 1864. H o l s t e n Hieronim Chrystian, Przygody wojenne 16551660, wyd. T. W a s i l e w s k i , Warszawa 1980. K o c h o w s k i Wespazjan, Lata Potopu 1655-1657, wyd. A. K e r s t e n, Warszawa 1966. M a r t i t z Johann, Gründliche Nachricht, w pracy E. F r i e d 1 a n d e r a, Zur chlacht bei Warschau, „Hohenzollem-Jahrbuch”, 1898. Metryka Litewska. Księga wpisów nr 131, oprać. A. R a c h u b a, Warszawa 2001. N o y e r s Pierre Des, Lettres... secrétaire de la reine de Polo­ gne Marie-Louise de Gonzague, pour servir a l 'histoire de Po­ logne et de Suède de 1655 a 1659, Berlin 1859. P a s e k Jan Chryzostom, Pamiętniki, wyd. R. P o 11 a k, War­ szawa 1987. P a u l i Ż e g o t a (wyd.), Pamiętniki Łosia, towarzysza cho­ rągwi pancernej Władysława Margrabi Myszkowskiego, woje­ wody krakowskiego, obejmujące wydarzenia od r. 1646 do 1667, z rękopisma współczesnego dochowanego w zamku podhoreckim, wydane, Kraków 1858. P o t o c k i Wacław, Wojna chocimska, wyd. A. B r ü c k n e r , Kraków 1924. Portofolio królowej Maryi Ludwiki czyli zbiór listów, aktów urzędowych i innych dokumentów ściągających się do pobytu tej monarchini w Polsce, wyd. E . R a c z y ń s k i , Poznań 1844. P r i b r a m Alfred Francis, Die Berichte des Kaiserlichen Ge­ sandten Franz von Lisola aus den Jahren 1655-1660, w: „Ar­ chiv für österreichische Geschichte”, t. LXX, Wien 1887. P r z e ź d z i e c k i Aleksander (wyd.), Zdobycie Warszawy przez Szwedów r. 1656 opisane w listach królowej polskiej Ma­ ryi Ludwiki, zachowanych w rękopiśmie własnoręcznym w Bi­ bliotece Narodowej Paryskiej, w: „Biblioteka Warszawska”, t. III, 1851. Relacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, t. II, Berlin-Poznań 1864. Rud a w s k i Wawrzyniec Jan, Historja Polski od śmierci

Wladysdawa IV aż do pokoju oliwskiego, czyli dzieje panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1660 r., t. II, Petersburg-Mohylew

1855. R u d o m i c z Bazyli, Efemeros czyli diariusz prywatny pisa­ ny w Zamościu w latach 1656-1672, cz. I (1656-1664), oprać. M.K. K l e m e n t o w s k i , W . F r o c h , Lublin 2002. Tagebuch des Generalen Patrick Gordon während seiner Kriegsdienste unter Schweden und Polen vom Jahre 1655 bis 1661, und seines Aufenthals in Russland vom Jahre 1661 bis 1699, wyd. M. C. P o s s e 11,1.1, Moskau 1849. T w a r d o w s k i Samuel, Wojna domowa z Kozaki i Tatary,

Kalisz 1681. Urkunden und Aktenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg, t. VII (1877), VIII (1884), Berlin. Volumina Legum, wyd. J. O h r y z k o , t. IV, Petersburg

1859. W e j n e r t Aleksander (wyd.), Starożytności Warszawy, t. V, Warszawa 1857. W i e r z b o w s k i Stanisław, Konnotata wypadków od 1634 do 1689, wyd. J. K. Z a ł u s k i , Lipsk 1858. W ó j c i c k i Kazimierz Władysław (wyd.), Latopisiec albo kroniczka Joachima Jerlicza, t. I-II, Warszawa 1853.

OPRACOWANIA A u g u s i e w i c z Sławomir, Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656-1657, Olsztyn 1999. A u g u s i e w i c z Sławomir,Prostki 1656,Warszawa2001. A u g u s i e w i c z Sławomir, Skład i liczebność stałej armii w Prusach Książęcych w latach 1656-1660, w: „Komunikaty Mazursko-Warmińskie 2004”, nr 1 (243). B a r a n o w s k i B o h d a n , Tatarszczyzna wobec wojny polsko-szwedzkiej w latach 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660,1.1, s. 476-477. B l a c k Jeremy, A Military Revolution? Military Change and European Society, 1550-1800, London 1991, Borcz Andrzej, Działania wojenne na terenie ziemi przemy­ skiej i sanockiej w latach „potopu " 1655-1657, Przemyśl 1999.

C a r 1 b o m Johan Levin, Tre dagars slaget vid Warschau, Stockholm 1906 (wraz z zestawem źródeł). C i c h o w s k i Jerzy, S z u l c z y ń s k i Andrzej, Husaria, Warszawa 1 9 7 7 . D a m u s Rudolf, Der erste nordische Krieg bis zur Schlacht bei Warschau, w: „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichts­ vereins”, z. 12, 1884. D r o y s e n Johann Gustav, Die Schlacht von Warschau 1656, w: „Abhandlungen der philologisch-historischen Classe der Königlich-Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften”, t. IV/4, Leipzig 1863 (wraz z zestawem źródeł szwedzko-brandenburskich). E n g 1 u n d Peter, Lata wojen, Gdańsk 2003. E n g 1 u n d Peter, Niezwyciężony, 1.1—II, Gdańsk 2004. F r o s t Robert, Potop a teoria rewolucji militarnej, w: Rzecz­ pospolita w latach potopu, pod red. J. M u s z y ń s k i e j i J. W i ­ j ą c z k i , Kielce 1996. F r o s t Robert, The Northern Wars 1558-1721, London

2000. G ó r s k i Konstanty, Historia jazdy polskiej, Kraków 1894. G ó r s k i Konstanty, Trzydniowa bitwa pod Warszawą za panowania Jana Kazimierza (28, 29 i 30 lipca 1656 r), w: „Bi­ blioteka Warszawska”, t. I, 1887. H e r b s t Stanisław, Trzydniowa bitwa pod Warszawą 28-30 VII 1656 r., w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, Warszawa 1973. H e r b s t Stanisław, Wojna obronna 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. II, Warszawa 1957. H o s z o w s k i Konstanty, Żywot Andrzeja Zawiszy Trzeb ickiego, biskupa krakowskiego i księcia siewierskiego, Kraków 1861. J a n a s Eugeniusz, W a s i l e w s k i Lech, Społeczne aspekty rozwoju husarii w latach 1648-1667 na przykładzie chorągwi hetmana wielkiego koronnego Stanisława Potockiego i woje­ wody sandomierskiego Władysława Myszkowskiego, w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XXIII, Wrocław 1 9 8 1 . J a n y Curt, Die Anfänge der alten Armee, w: „Urkundliche

Beitrage und Forschungen zur Geschichte des Preussischen Heeres”, z. 1, Berlin 1901. J a n y Curt, Geschichte der Königliche-Preussischen Armee, 1.1, Berlin 1928. J a s n o w s k i Józef, Aleksander Hilary Połubiński. Działal­ ność wojskowa w latach 1650-1665, w: „Przegląd HistorycznoWojskowy”, t. X, Warszawa 1938. Ker s t e n Adam, Sienkiewicz. Potop. Historia, Warszawa 1966. K e r s t e n Adam, Stefan Czarniecki, Warszawa 1963. Ker s t e n Adam, Warszawa kazimierzowska 1648-1668, Warszawa 1971. K o s s a r z e c k i Krzysztof, Słuck wobec zagrożenia mo­ skiewskiego i kozackiego podczas wojny z Moskwą w latach 1654-1667, w: „Materiały do Historii Wojskowości”, nr 2, Puł­

tusk 2004, s. 96-97. K u b a l a Ludwik, Wojna brandenburska i najazd Rakoczego w roku 1656 i 1657, Lwów, b. r. w. K u b a l a Ludwik, Wojna szwedzka w roku 1655 i 1656, Lwów, b. r. w. Kungliga Sven Livgardes Historia, B III/2 (1632-1660), Stockholm 1996. L a n d b e r g Hans, Finansowanie wojny i zaopatrywanie garnizonów, w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XIX/2, Warszawa 1973. Li l e j k o Jerzy, Zamek warszawski 1569-1763, Wrocław 1984. M a j e w s k i Wiesław, Działania wojenne w Prusach Wschodnich (1656-1657), w: „Komunikaty Mazursko-Warmiń­ skie 1997”, nr 4. M a j e w s k i Wiesław, Potop szwedzki (1655-1660), w: Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski, cz. I pod red. Z. K o s z t y ł y , Białystok 1986. M a j e w s k i Wiesław, Wojna polsko-szwedzka 1655-1660 (potop), w: Polskie tradycje wojskowe, t. I pod red. J. S i k o r ­ s k i e g o , Warszawa 1990. M a n k e i l Julius, Berättelser om svenska Krigs-historiens Märkvärdigaste Fältslag, z. 3, Stockholm 1859.

M a r c i n k o w s k i Karol, Stefan Czarniecki w dobie Potopu szwedzkiego. Kampania nad Wisłą i Sanem r. 1655/56, Kraków 1935. M a r o ń Jerzy, Na marginesie tzw. teorii rewolucji w wojsko­ wości, w: Studia i szkice historyczne. Prace ofiarowane Krystynowi Matwijowskiemu w 60 rocznicę urodzin, Sobótka, R. LI, 1996, s. 79-84. M a r o ń Jerzy, Odmienność staropolskiej wojskowości, w: Między Zachodem a Wschodem, pod red. J. S t a n i s z e w ­ s k i e g o , K . M i k u l s k i e g o , J . D u m a n o w s k i e g o , Toruń 2002, s. 301-307. M ą c z a k Antoni, W czasach „potopu”, Wrocław 1999. N a g i e l s k i Mirosław, Chorągwie husarskie Aleksandra Hilarego Połubińskiego i króla Jana Kazimierza w latach 16481666, w: „Acta Baltico-Slavica”, t. XV, Wrocław 1983. N a g i e l s k i Mirosław, Liczebność i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (1648-1668)9

Warszawa 1989. N a g i e 1 s k i Mirosław, Sytuacja międzynarodowa i militar­ na Rzeczypospolitej w połowie XVII w. Między Moskwą a Szwe­ cją w: Królowa Korony Polskiej od ślubów króla Jana Kazi­ mierza do kard. Stefana Wyszyńskiego, Jasna Góra, Warszawa

2006, s. 55-56. N a g i e 1 s k i Mirosław, Wysiłek mobilizacyjny Rzeczypospo­ litej w latach 1656-1659, w: Rzeczpospolita w latach potopu, pod red. J. M u s z y ń s k i e j i J . W i j a c z k i , Kielce 1996. N a g i e 1 s k i Mirosław, Żolnierz-obywatel w służbie Rzeczy­ pospolitej w XVII wieku, w: Spory o państwo w dobie nowożyt­ nej. Między racją stanu a partykularyzmem, pod red. Z. A n u ­ s i k a , Łódź 2007, s. 118-119. N o w a k Tadeusz, Kampania wielkopolska Czarnieckiego i Lubomirskiego w roku 1656, w: „Rocznik Gdański”, t. XI, Gdańsk 1938. P a r k e r Geofroy Noel, The Military Revolution. Military In­ novation and the Rise of the West 1500-1800, Cambridge 1988. P a r r o t Davis, French Military Administration in the 1630s: the Failure of Richelieu s Ministry, w: „Seventeenth Century French Studies”, t. IX, 1987.

Piwarski

Kazimierz,

Stosunki szwedzko-brandenburskie a sprawa polska w czasie drugiej wojny północnej 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660,1.1, II,

Warszawa 1957. Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza Wazy 1648-1668, oprać. S. O c h m a n n - S t a n i s z e w s k a , t. I-III,

Wrocław-Warszawa, 1989-1991. P 1 e b a ń s k i Józef Kazimierz, Jan Kazimierz Waza, Marja Ludwika Gonzaga. Dwa obrazy historyczne, Warszawa 1862. P ł o s i ń s k i Jacek, Potop szwedzki na Podlasiu 1655-1657, Zabrze 2006. P ł o s i ń s k i Jacek, Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć (listopad-grudzień 1655 r.), w: „Mazowieckie Studia Humanistyczne”, nr 1-2, 2003. Podhorodecki Leszek, Bitwa pod Warką (7IV1656), w: „Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej”, t. II, Warszawa 1956. Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. I-II, Warszawa 1957. R a c h u b a Andrzej, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX1655-111656), w: „Acta Baltico-Slavica”, t. 11, Warszawa 1977. R i e s e August, Die dreitägige Schlacht bei Warschau 28, 29 und 30 juli 1656. Die Wiegepreussischer Kraft undpreussischer Siege, Breslau 1870 (wraz z zestawem źródeł szwedzko-bran-

denburskich do batalii warszawskiej). R o b e r t s Michel, Gustavus Adolphus. A History of Sweden, t. 2, London 1958. R o b e r t s Michel, The Military Revolution, 1560-1660, Bel­ fast 1956. S i k o r a Radosław, Fenomen husarii, Toruń 2003. S k w o r o d a Paweł, Artyleria szwedzka i polska artyleria koronna w dobie potopu -próba porównania. Przyczynek do hi­ storii wojen Rzeczypospolitej ze Szwecją, w: „Studia i Materiały

do Historii Wojskowości”, t. XLII, Białystok 2005. S k w o r o d a Paweł, Kampania wielkopolska 1656 r. regimentarza koronnego Stefana Czarnieckiego i marszałka wiel­ kiego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, w: „Studia

i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XLI, Białystok 2004.

S k w o r o d a Paweł, Warka-Gniezno 1656, Warszawa 2003. S to 1 i c k i Jarosław, Oblężenie Krakowa przez Jerzego Lu­ bomirskiego w latach 1656-1657, w: „Studia i Materiały do Hi­ storii Wojskowości”, t. XL, Białystok 2003. Szczotka Stanisław, Chłopi obrońcami niepodległości Polski w okresie Potopu, Kraków 1946. S z y m c z a k Barbara, Fryderyk Wilhelm. Wielki elektor, Wrocław 2006. S c h w e r i n Otto von, Das Regiment gens d'armes und sei­ ne Vorgeschichte sowie die Geschichte der anderen Stammtrup­ pen des Kürassier-Regiments Kaiser Nicolaus 1. von Russland (Brandenburgisches), nr 6, cz. 1 (1652-1740), Berlin 1 9 1 2 . T e o d o r c z y k Jerzy, Wyprawa zimowa Czarnieckiego 1-20 II1656. Bitwa pod Gołębiem, w: Wojna polsko-szwedzka 16551660, Warszawa 1973. T e o d o r c z y k Jerzy, Bitwa pod Gniewem (22 IX-29 IX-1 X 1626). Pierwsza porażka husarii, w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XII, cz. 2, Warszawa 1966. T e r s m e d e n Lars, Carl X Gustafs Armé 1654-165 7, w; Carl XGustafs Armé, pod red. A. S t a d e , Kristianstad 1979. T e r s m e d e n Lars, Karl X Gustavs Garden 1654-1660, w: „Svea Livgardes Historia”, t. III/2, Stockholm 1966. T e r s m e d e n Lars, Armia KarolaXGustawa — zarys orga­ nizacji, w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XIX, cz. 2, Warszawa 1 9 7 3 . T e s s i n Georg, Die deutschen Regimenter der Krone Schwe­ den, cz. I (Unter Karl X Gustav), Köln-Graz 1965. Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku, oprać. E. O p a l i ń s k i , A . G ą s i o r o w s k i , Kórnik 1993, s. 276. Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV-XVIII wieku, oprać. H. Gmiterek, R. Szczygieł, Kórnik 1992, s. 40. Walewski Antoni, Histotya wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza, 1655-1660, t. I-II, Kraków 1866-1868. W a s i 1 e w s k i Tadeusz, Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984. W a s i l e w s k i Tadeusz, Samuel Os kierka, w: Polski Słow­ nik Biograficzny, t. XXIV/Z, Wrocław 1979.

W e g n e r Jan, Warszawa w latach Potopu szwedzkiego 1655-1657, Wrocław 1957. W i m m e r Jan, Materiały do zagadnienia liczebności i orga­ nizacji armii koronnej w latach 1655-1660, w: „Studia i Mate­ riały do Historii Woj- skowości”, t. IV, Warszawa 1958. W i m m e r Jan, Przegląd operacji w wojnie polsko-szwedz­ kiej 1655-1660, w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, War­ szawa 1973. W i m m e r Jan, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wie­ ku, Warszawa 1965. W i s n e r Henryk, Wojsko litewskie 1 połowy XVII wieku, cz. III, w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XXI, Wrocław 1978. W i t u s i k Adam Andrzej, O Zamoyskich, Zamościu i Akade­ mii Zamojskiej, Lublin 1978. W ł o d a r s k i Józef, Polityka pruska elektora brandenbur­ skiego Fryderyka Wilhelma I w latach 1640-1660, Gdańsk 2000. Ż y g u 1 s k i Zdzisław, jun., Broń w dawnej Polsce, Warsza­ wa 1975.

SPIS TREŚCI

Wstęp ................................................................................. 5 Rzeczpospolita powstaje.................................................... 11 Odzyskanie Warszawy...................................................... 43 W oswobodzonej stolicy.................................................... 93 Pierwsze starcie (28 lipca) ................................................140 Wspaniała szarża (29 lipca) ............................................. 162 Zwycięstwo sprzymierzonych?......................................... 217 Zakończenie........................................................................248 Aneks ..................................................................................280 Bibliografia.........................................................................292