Historia Azerbejdżanu [PDF]

Zitiervorschau

BOHDAN BARANOWSKI, KR ZY S ZT O F BARANOWSKI

H ISTO R IA A Z E R B E JD Ż A N U

W R O C Ł A W • W A R S Z A W A • K R A K Ó W ■G D A Ń S K • I . Ó D Ż ZAKŁAD

N A R O D O W Y IM. O S S O L I Ń S K I C H W YDAW NICTW O 1987

()l ) A U T O R Ó W

T

l

J L ^ i .a k a żd eg o niem al P olak a nazwa ..A zerbejdżan" kojarzy się z daleki} i zu p ełn ie o b cą egzotyki}. M a ł o też kto zdaje so b ie spraw ę, że jest lo najw iększy z krajów kauk askich , a j e g o m iesz k ań cy stanowił} najliczniejszy naród t a m t e g o obszaru. Z w yk le b o w iem nazw a ..K au k az" w ią że się u nas ze w zg lę d n ie d obrze znanym i p olsk iem u cz y te ln ik o w i G r u z in am i i O r m ia n a m i czy nawet z w a ­ lecznym i góralam i — C zerk iesam i. N a to m ia s t w ia d o m o ś c i, które posiada przeciętny Polak o A ze rb ejd ż a n a c h , s;( p rzew ażn ie b a rd zo u bogie i m ało precyzyjne. A p rzecież był to kraj. w którym w X IX i na p oczątku X X w. p rze b y w a ło wielu P o la k ó w , a polsko-azerbcjdż.ańskie stosun k i g o sp o d a r c z e i kulturalne w p ew n y c h o k resach były żyw e. N iniejsza p róba p rzedstaw ienia d z ie jó w tego kraju od starożytn ości aż d o w sp ó łc z e sn o śc i jest pierwszą w polskiej historiografii. Zresztą d o ­ tychczas o p r ó c z prac azerb ejd żań skich u c zo n y ch , w y d a n y c h w języku azerbęjdżańskim i rosyjskim , brak jest szerszej syn tezy d z ie jó w tego kraju. O b y dw aj au to r zy od d aw n a za jm o w a li się historią A zerb ejdżanu . P o m a g a ły im w tym w ie lo k r o tn e w yjazdy d o tego kraju, a także bliskie stosun k i przyjaźni łączące ich z licznym i u c z o n y m i a zerbejd ża ńsk i m i. Pierwsza cz ę ś ć niniejszej pracy, ob ejm u jąca dzieje ziem d zisiejszego A zerb ejdżanu d o k ońca X V III w ., wyszła spod pióra B o h d an a Bara­ n o w sk ie go. druga zaś. ob ejm u jąca historię A ze rb ejd ż an u w X IX i w X X w., napisan a została przez K rzysztofa B a r a n o w sk ie g o . N iek tó re jednak d ro b n e fragm en ty p isane były łącznie przez o b y d w ó c h a u to r ó w . Na terenie d zisiejszego A ze rb ejd ż an u w ciągu w ie k ó w p o w sta w a ły i u padały liczne p aństw a o r g a n iz o w a n e przez lu d n o ść p o ch o d z en ia k auk askieg o, irańskiego, przez arabskich z d o b y w c ó w , tureckich Seld żu k ó w . różne d yn a stie p o c h o d z e n ia lo k a ln e g o . M ongołów '. T u r k m e n ó w i in. W reszcie n a r o d o w e p a ń s t w o azerbejdża ńsk ie. s t w o r z o n e przez m iejscową d y n a stię S e le w id ó w . p o d b iło zn a cz n ie p otężn iejszą Persję i uległ o n astępn ie iranizacji. D la t e g o też trudno jest ustalić, które okresy d ziejów p o s z c z e g ó ln y c h p a ń stw zw ią z a n e są z historią A zerb ejdżanu . S am a zresztą nazw a ..A zerb ejdżan" w przeszłości nie była k o n ­ sekw en tnie u żyw an a i o d n o s z o n o ją nie z a w sz e d o tego s a m e g o obszaru. A utorzy w ięc za punkt wyjścia wzięli dzieje tego terenu, który ob ecn ie znajduje się w granicach A zerb ejd ża ń sk iej Socjalistycznej R epubliki

...

R adzieckiej o ra z d w ó c h prow incji n a le ż ą c e g o d o Iranu P o łu d n io w e g o 'Azerbejdżanu. Jed n o cze śn ie j ed n a k starali się u w zględ n ić s k o m p lik o w a ­ ne p ro b lem y zw ią z a n e z w y tw o r z e n ie m się różnych e l e m e n t ó w etn ic z ­ nych narodu azerb ejd żań skiego. Z e w zględu na zain ter eso w a n ia a u to r ó w , a także ich d o ty c h c z a s o w e prace, s t o s u n k o w o obszerniej niż jakieko lw iek inne za gad n ien ia przedsta­ w io n e z ostały stosun k i p o lsk o -a z erb ęjd ża ń sk ie w przeszłości, i to z a ­ ró w n o p olityczn e, g o s p o d a r c z e , jak i kulturalne. R ó w n ie ż o d n o t o w a li au torzy liczne in form acje d o ty c z ą c e p obytu P o la k ó w na terenie A z e r ­ bejdżanu i o d w r o tn ie — A ze rb ejd ż a n na ziem ia ch R ze cz yp osp olitej. Z n a cz n y k ło p o t przyspa rza ło a u t o r o m ustalenie i k o n se k w e n tn e uży­ w a nie a zerb ejd żań skich c z y n iek ied y r ó w n ie ż w ystęp ujących w tej pracy arabskich, irańskich i tureckich n azw o s o b o w y c h , geograficznych oraz ter m in ów techn icznych. W szyst kie n iem al n arod y m u z u łm a ń s k ie g o W s c h o ­ du u żyw ały, a w w ięk sz o ści i dziś jesz cz e używ ają, alfabetu arab sk iego, który nie o d daje w ła śc iw o śc i f o n e ty c zn y ch p o sz c z e g ó ln y c h j ę z y k ó w . Wreszcie p a m ię ta ć trzeba, że literacki język azerbejdżański został z w e ­ ryfik ow any b ardzo p ó ź n o , b o d o p ie r o w ok resie radzieckim . M ięd zy p o sz c z e g ó ln y m i d ialek tam i az.erbejdżańskimi z a c h o w y w a ły się zn a cz n e różnice. N ie k ie d y w ięc ta sam a nazw a inaczej brzm iała w je d n y m , a inaczej w d ru gim d ialek cie. P a m ię ta ć rów n ież trzeba o sp ecyfice języka a zerb ejd żań sk ieg o, w k tórym istnieją p ew n e d źw ięk i pośrednie, np. m ięd zy a i e, m ięd zy e i o. m ię d z y / i u, w reszcie s p ó łg ło s k a g łatw o przech odzi w A\ h w p . d w t ilp. W miarę m o ż liw o śc i stara­ liśmy się trżywać n a z w u sta lo n y c h w e w s p ó łc z e sn y m języku azerbejd żań sk im . N iek ie d y było to jednak niem ożliw e. B ardzo s k o m p lik o w a n a jest sp raw a a zerb ejd żań skich n azw o s o b o ­ wych. N a z w isk a w eu ro p ejsk im tego słow a zn aczen iu p ojaw iły się w P ó łn o c n y m A z e r b e jd ż a n ie d o p ie r o w X I X w. i w p r o w a d z o n e zostały przez, w ła d ze carsk ie, które p rze w a żn ie p r ó b o w a ły im n a d a ć t y p o w o rosyjskie k o ń c ó w k i. P o p r ze d n io u ż y w a n o tylko im ion w łasn y ch oraz, im io n o jc ó w , a w ięc np. „ A li A s la n o g lt i” („Ali syn A s ia m i”) itp. W ład ze rosyjskie azerh ejd żań skie s ło w o „ o g lu ” , lo zn a cz y „ s y n ” , z a m ie ­ niały na tatarskie b r z m ie n ie „ o g ł y ” lub też d o im ienia ojca d o d a w a ły k o ń c ó w k ę rosyjską „ o w ”, Stąd ó w „A li A sla n o g lu ” m ó g ł być w y m ie ­ niany jako „ A li A sla n o g ł y ” b ą d ź „A li A s ł a n o w ” . N ie k ie d y z n ó w na terenie A ze rb ejd ż a n u d o w ła ś c iw e g o n azw isk a d o d a w a n a była tzw. nisfia, j a k o o s ta tn i z j e g o c z ło n ó w , p rzew ażn ie w skazująca na p o c h o d z e ­ nie danej o s o b y , a w ięc np. „ B a k u w i”, to zn a cz y p o c h o d z ą c y z Baku, „ S zir w a n i” — p o c h o d z ą c y z S zirw an u , „ G j a n d ż a w i” (lub też n iekiedy w form ie „ G a n d ż a w i” , „ K j a n d ż a w i” lub „ K a n d ż a w i” ) — p o c h o d z ą c y z G ja n d ż y , n azyw anej też G a n d ż ą , K jan d żą lub K an dżą. Literaci lub arlyśei u żyw ali rów n ież p s e u d o n im ó w . K o m p lik u je sp raw ę to, że wielu A ze rb ejd ż a n u ż y w a ło sw ych im io n , n azw isk i p s e u d o n im ó w w b rzm ieniu ir ańskim lub ara b sk im . N a p rzyk ład s z e r o k o r o z p o w s z e c h n io n e b y ło d o ­ d a w a n ie przy n azw isk u irańskiej k o ń c ó w k i „ z a d e ” , to z n a c z y „ p o c h o ­ d z ą c y ” . które zresztą p isa n e b y ło b a rd zo różnie, a w ięc np. „ A liz a d e ” ,

„ A li- z a d e ” lub „A li Z a d e ” („ p o c h o d z ą c y od A le g o ” ). P o w a ż n e trudności nasuwała sprawa rozdzielania lub pisania łą c zn eg o nazw geograficznych, im ion , przezwisk. N a przykład c z ęs to u ży w a n e w śr o d o w isk u szyickim imię „ F a lh A l i ” w A ze rb ejd ż a n ie p rze w a żn ie u ży w a n e b yło w formie „ L ata li”, „ A b u B e k r” w form ie „ A b u b e k r ” . N ie je d n o k r o tn ie jeszcze nawet w ostatn ich d ziesiątkach lat ta sa m a o s o b a używ ała s w e g o n azw iska lub im ienia w kilku różnych form ach . Wreszcie w tekście niniejszej pracy p ojaw iają się n azw y o s o b o w e lub geograficzne irańskie, tureckie, arabskie. W innej form ie u żyw ane są on e w języku a ze rb ejd ża ń sk im , w innej w perskim , arab sk im lub osm a ń sk o -tu r e c k im . W miarę m o ż liw o śc i staraliśm y się u żyw ać form y typowej dla d a n e g o terenu, k tó r eg o d otyczyła d ana n azw a geograficzna, lub dla d a n e g o naro d u, z którym zw ią z a n a była d an a p ostać. N ie k ie d y jednak (rudno b yło p rze p r ow ad z ić o d p o w ie d n ie rozgran iczenie. A zerbejdżańska dynastia S e f e w id ó w rządząc w Iranie używ ała n a zw y S a fa w id ó w . A czy w ym ien iając im ion a s z a c h ó w z tej dynastii u ż y w a ć ich form azer­ bejdżańskich, czy też ir ańskich? Panująca w Iranie d ynastia K a d ża r ó w p o ch o d z iła z n iew ie lk ieg o plem ienia (tirkojęzycznego K ad ża r ó w , m ó w i ą ­ ce g o jęz y k ie m b ard zo zb liż o n y m d o a zerb ejd żań sk iego. C z y w ięc i im iona sz a c h ó w z tej dynastii u ż y w a ć w brzm ieniu azerb ejd żań skim . czy irańskim ? P ozor n ie a u to r o m tej pracy m o ż n a za r zu cić d a le k o idące n ie k o n s e k ­ wencje. N a przykład b a r d z o p o p u la r n e na W s c h o d z ie imię, k tóre nosił tw ó rca islamu, w języku arab sk im , a także i irańskim brzmi „ M u h a m ­ m a d ” . A ze rb ejd ż a n ie i T u rc y u żyw ali g o w oficjalnej form ie „ M u h a m m e d ”, w języku j e d n a k lu d o w y m najczęściej brzm iało o n o „ M e h m e d ” lub ,,'M ahm ed”, a w n iek tórych d ia lek tach azerb ejd żań skich o r a z w ję­ zykach d a g esta ń sk ic h „ M e m e d ”. „ M a m e d ” lub n aw et „ M a m a d a ” . N a ­ tomiast pisząc o s a m y m tw órcy islam u przyjęła się n azw a s p o ls z c z o ­ nej fo r m y „ M a h o m e t ”. O jakiejkolw iek w ięc p rób ie unifikacji nie m a co myśleć. S p o r o k ło p o t ó w n a su w a ła spraw a u żyw ania w p iso w n i azerb ejd żań ­ skich im ion i n a zw isk litery /; lub cli. Zresztą i sam i A ze rb ejd ża n ie rzadko są tu k o n s e k w e n tn i. Inaczej te ż piszą sw e im ion a i nazw iska w wersji azerbejdżańskiąj, a inaczej w rosyjskiej. P ew n e w ą tp liw o śc i n a su w a spraw a u żyw ania n iek tórych fa ch ow yc h term inów arabskich lub irańskich. N iek ie d y były o n e u ży w a n e na terenie A zerb ejdża nu w s p o s ó b p o p r a w n y , najczęściej j e d n a k w fo rm ie d o s t o s o ­ wanej do specyfiki języka azerb ejd żań skiego. T e rm in y arabskie lub irań­ skie,- k tórych n a zw y przyjęły się w języku p o lsk im w fo r m ie z n ie k sz ta ł­ conej, u ż y w a m y tak jak o n e się u mis ustaliły, a w ięc np. „ k a lif ” , a nie p o p r a w n ie „ ch a łif” . Z g o d n ie z przyjętym w języku p o lsk im term inem u ż y w a m y .formy „A ze rb ejd ż an ”, c h o c ia ż z a r ó w n o w języku azerb ejd żań skim , jak i ro­ syjskim. a także -w niektórych d aw n iejszych pracach polskich używ ana była forma „A zerbajdżan". R ó w n ie ż ze w zglę d u na r o z p o w s z e c h n io n ą w języku p olsk im form ę „ O r m ia n in ” u ż y w a m y jej za m ia st bardziej chyba

7

właściwej „ A r m e ń c z y k ” . N a to m ia s t trzym am y się form y „armeński” , a nie „ o r m ia ń s k i” . P rzy pisaniu niniejszej pracy a u to r zy korzystali z cennych rad i w ska­ z ó w e k u czon y ch azerb ejd żań skich, a szczególn ie prof. A sła n a A lakiszij ew a , prof. M u rtu za S a d y c h o w a i szeregu innych osób .

c zę ść

PIERWSZA

BOHDAN

BARANOW SKI

DZIEJE ZIE M D Z IS IE JSZ E GO A Z E R B E J D Ż A N U D O K O Ń C A XVIII W I E K U

I. K R A J 1 J E G O M I E S Z K A Ń C Y

\

1

V v c i ą g u X I X oraz w pierwszych latach X X w. w ie lo k r o tn ie w śród g e o g r a f ó w t o c z o n o sp ory, cz y K a u k a z należy zaliczać d o A zji. czy też d o E u rop y. S p o r y te m iały zresztą nie tylko charakter geograficzny, ale r ó w n ież p o lity c z n y czy n aw et d o ­ tyczący zak resu kultury. D ziś w szy scy niem al g e o g r a f o w ie są zg o d n i, ż.e K a u k a z zaliczamy jest d o A zji, a za g ran icę m ięd zy o b y d w o m a k on ty n e n ta m i u waża się najczęściej tzw. o b n iż e n ie k u m s k o - m a n y c k ie na Pól n ocn y m K au kazie. Bliższe o k reślen ie terytorium , k tóre by m o ż n a było n a z w a ć A z e r ­ b ejdżanem , nie jest sp raw ą prostą ani łatwą. U w z g lę d n ić tu b o w iem należy w iele c z y n n ik ó w , a m ia n o w ic ie g eogr aficz n yc h , histo rycznych, politycznych o ra z etn icz n yc h , a w ięc np. zasięg terenu z a m ie s z k iw a n e g o przez lu d n o ść azerb ejd żań ską. Z p e w n y m p rzyb liżen iem m o ż n a przyjąć, że terytorium tzw. P ó łn o c n e g o A z e rb ejd ż a n u p o k r y w a się z ob sza rem dzisiejszej A zerb ejd żań sk iej S ocjalistycznej R ep u b lik i R adzieckiej (86,6 tys. k m 2), Teren ten nie sta n o w i zresztą jednej zwartej całości, ale składa się z ob szar u właściwej republiki (81,1 tys. k m 2) ora z o d d z ie lo ­ n eg o od niej przez z ie m ie n ależące d o A rm eń sk iej S ocjalistycznej R ep u b lik i Radzieckiej tzw. Kraju N a c h ic z e w a ń s k i e g o ( N a c h ic z e w a ń skiej A u t o n o m ic z n e j S ocjalistycznej R ep u b lik i R adzieckiej. 5,5 tys. k m 2). O b szar ob ecn ej A zerb ejdża ńsk iej S R R nie p o k r y w a się je d n a k z te­ renem h isto r y c z n e g o P ó łn o c n e g o A ze rb ejd ż a n u . O t o np. p o łu d n io w y skraw ek D a g e sta n u , a sz c z e g ó ln ie o k o lic e m ia sta D e r b e n t u , w 'ciągu wielu stuleci zw ią z a n e były z A z e rb ejd ż a n e m . T a k ż e zn a c z n a cz ęść d z i­ siejszej A rm eń sk iej S R R należała przez długi o k res d o A ze rb ejd ż a n u . Również, terytorium zasied lenia lu d n ości azerbejdżańskiej na terenie Z w iąz k u R a d z ie c k ie g o nie p o k r y w a się zb yt ściśle z g r a n ic a m i A z e r ­ bejdżańskiej S R R . N a jej ob szar ze znajdują się rejony, na których m ieszkają O rm ia n ie, np. w tzw. N a g o r n o - K a r a b a c h s k i m O k ręg u A u t o ­ n o m ic z n y m . Z a r a ze m zaś w ięk sze s k u p isk a lu d n o ści azerbejdżańskiej znajdują się na terenie G ruzińskiej S R R , A rm eń sk iej S R R ora z D a g e stańskiej A S R R . Z n a cz n ie trudniej j e sz c z e jest zak reślić teren P o łu d n io w e g o A z e r ­ bejdżanu, w c h o d z ą c e g o o b e c n ie w skład Islamskiej R ep u b lik i Irańskiej. W ciągu stuleci zasięg le g o ob szar u ulegał b ard zo p o w a ż n y m w a h a ­ n iom . R ó w n ie ż b a rd zo trudno jest ustalić teren, na k tórym lu d n o ść azerbąjdżańska zam ie szk u je tam w w ięk sz ości. W Iranie nie były prze­ II

p r o w a d z a n e nigdy d o k ła d n e spisy lu dn ości, które by uw zględ n iały jej p rz y n a le ż n o ść n a r o d o w a . Za r z ą d ó w s z a c h ó w władze adm inistracyjne w ielo k r o tn ie n eg o w a ły istnienie na terenie tego państwa jak ic h k olw ie k m niejszości n a r o d o w y c h . K a ż d y niemal o b yw atel Iranu był przez nie u zn a w a n y za Irańczyka (Persa). Zresztą ze względu na to. że z a r ó w n o Irańczycy. jak i A ze rb ejd ż a n ie w olbrzym iej w ięk szości w yznaw ali szyizm . nie w ystępowa!)' w yraźn e i la lw o d ostr ze galn e różnice religijne. N a to m ia st w wielu ok o lica c h cala m iejscow a lu dn ość rów n ie d obrze m ó w i po azerbejdżańsku. jak i po persku. Jej zaś nikle w yrob ien ie w zakresie p oczu cia n a r o d o w e g o p o w o d u je , że niejed no k rotn ie sama ona nie jest zd e c y d o w a n a , czy należy d o tego, czy też ta m teg o narodu. W reszcie sk o m p lik o w a n y m z a g a d n ien iem jest to. czy p ew n e grupy u ży­ w a ją ce d ia le k tó w różniących się nieco od języka aze rb ejd żań sk ie go u w a ­ ż a ć za A zerb ejdżan, czy też za o d r ę b n e n a r o d o w o śc i. D la t e g o też próba nakreślenia zasięgu obszaru, na k tórym lu d n o ść azerb ejd żań ska stanow i zd e c y d o w a n ą w iększość, czy też o b sza r u , na k tórym znajduje się zwarte o s a d n ic t w o azerbejdżańskie na terenie Iranu, jest z a g a d n ien iem s k o m ­ p lik o w a n y m . W odniesieniu d o teg o w y s u w a n e są różne, sprzeczne ze sob ą p oglądy. W Islamskiej R ep u b lic e Irańskiej istnieją d w ie p ro ­ w incje o nazw ach: A zerb ejdżan W sc h o d n i i A zerb ejd żan Z a c h o d n i, o łącznej powierzchni 109.1 tys. k m -. W w ęż szy m w ięc zak resie m ożn a by się ograniczyć d o tego ob szaru. A ze rb ejd ż a n ie s ta n o w ią jednak z n a c z ­ ną część lu dności szeregu in nych p row incji, a o b s z a r z a m ie sz k iw a n y przez nich w Iranie oblicza się na o k o ł o 120— 140 tys. km-. Azerbejdżan ma zr ó ż n ic o w a n ą rzeźbę terenu. N a p ó łn o c y kraju cią gnie się w schodnia cz ęść łań cu ch a g ó r W ie lk ie g o K a u k a z u (naj­ w yższy szczyt 4460 m » .p .m .). który sta n o w i gran icę z D a g e st a n e m . G ó r y te najbardziej w sch o d n im s w y m k rań cem d o c h o d z ą niem al do M orza Kaspijskiego. Po p ó łn o c n e j stron ie ła ń c u c h a W ie lk ie g o K au kazu znajduje się wąski pas niziny n a d m o rsk ie j z b a r d z o w a ż n y m g o s p o ­ d arczo Półwyspom A p sz e r o ń s k im . .Środkową c z ę ś ć A zerb ejdżańsk icj S R R stanow i plaska N izin a K u ra ń sk a . rozcią g a ją c a się nad d o ln y m biegiem rzek Kury i A raksu oraz o d c h o d z ą c y c h o d nich k a n a łó w nawadniających. P o łu d n io w o -z a c h o d n ią cz ę ś ć republiki zajm uje P og órz e Karabachskie. będące w sc h o d n ią częścią M a ł e g o K a u k a z u . Jest to teren górzysty (najwyższy szczyt 3724 m). b n k la w a , k tórą jest N a c h ic z e w a ń sk a A,SR R. stanow i również cz ę ś ć P o g o r z a K a ra ba cli s k ie g o o r a z K o tlin y N a eh iezewa ńsk iej. P o łu d n io w o - w s c h o d n i e obszary A z c rb ejd ż a ńsk iej S R R . tereny leżące m iędzy M o r z e m K a sp ijsk im a gran icą z Iranem, stanow i Nizina I.enkoranska. N a sa m y m p o łu d n iu republiki d o c h o d z i ona d o graniczącego z Iranem p asm a G ó r T a ly sk ic h . P o łu d n io w y Azerbejdżan, zn ajdu jący się w g r a n ic a ch Iranu, to p rze­ w ażn ie tereny górzyste (najwyższy szczyt 4821 m). W za c h o d n ie j j e g o części leży duże b e z o d p ły w o w e sło n e j e z i o r o U r m ia (na w y s o k o ś c i 1275 m. o obszarze 5,8 tys. k m - i g łę b o k o ś c i d o 15 m). W z d łu ż w y ­ brzeży Morza Kaspijskiego c ią g n ie się w ąsk i pas nizin n y. Z e względu na rzeźbę terenu klimat A z e r b e j d ż a n u jest bart Izo z r ó ż ­ n ico w a n y . Na wybrzeżach M orza K a s p ij s k i e g o jest o n c ie p ły i w ilg o tn y

12

(np. w o k olicac h Lenk oran u średnia stycznia w y n osi f 4°). N a to m ia st w górach zim a b ywa ostra (np. w Tebriz.ie w P o łu d n io w y m A ze rb ej­ dżanie na w y so k o ści o k o ł o 1500 m tem peratura zim ą d o c h o d z i d o — 20°, latem zaś d o + 40°). Teren A z e rb ejd ż a n u jest na o g ó l o b sz a r e m su ­ chym . N a N izinie K urańskiej roczn a su m a o p a d ó w w y n o si zaled w ie 200 300 m m , na P o g ó rz u K a r a b a c h sk im i we w sch odn iej części W iel­ kiego K au kazu 500 6 00 m m , w o k o lic a c h L en k oran u jed n a k o k o ło 1300 mm. G leb y A zerb ejd ża n u są b a rd zo różne. S t o s u n k o w o niewielki o d setek stanow ią ziem ie n adające się p o d u praw ę (w A zerb ejdżańsk iej S R R o k o ło 15%, z. tego p rzew ażająca cz ęść to grunty sztu cznie n a w ad niane). Szczególnie żyz n e gleby zn ajdu ją się na wybrzeżach M o r za K asp ijsk ieg o (np. o k o lice L enk oran u i K u b y). Ż y z n e gleby są również, w dolin ach P o łu d n io w e g o A zerb ejd ża n u . Z e w zg lę d u na m ałą w ilg o t n o ś ć klim atu istnieją tam tereny p ó lp u sty n n e lub niem al p u styn n e, c z ę ś c io w o z a s o l o ­ ne. Ń a wielu ob szarach g órskich znajdują się gęste lasy (np. w G ó r a c h Talyskich). Jed n o cze śn ie sp o r o jest ter en ów praw ie bezleśn ych . P o ło ż en ie górskich ląk i p astw isk na różnych w y so k o ś c ia c h p o w o d o w a ł o , ż.e w przeszłości, a c z ę ś c io w o i d ziś jesz cz e, r o z p o w s z e c h n io n a była g o s p o ­ darka pasterska p olegająca na p rze gan ian iu stad latem na wyżej, zim ą zaś na niżej p o ło ż o n e tereny. R o ln ic tw o w A ze rb ejd ż a n ie rozw ijać się m o ż e g łó w n ie na terenach naw ad nianych. Od sta ro ż y tn o ści s t o s o w a n e tam były różn e techniki n a ­ w adniania. W rolnictwie tam tejszym najw iększe zn a cz en ie m iała uprawa pszenicy, jęc zm ien ia i ow sa. Z n a c z n ie później ro z p o w sz e c h n iła się uprawa ryżu, b aw ełn y i kukurydzy. W w ielu o k o lic a c h istniały b a rd zo d obre warunki dla o g ro d n ic tw a , z a r ó w n o w a rz y w n ic tw a , jak i sa d o w n ic tw a . Od bardzo d a w n a r o z p o w s z e c h n io n e b y ło jedwabnicL wo. W g o sp o d a r c e h o d o w la n ej A z e rb ejd ż a n u najw ażniejszą rolę o d g r y ­ wały o w ce. natom iast zn a cz n ie m niejszą b y d ło, b a w o ły i k ozy. P o d s t a ­ w o w ą silę p o c ią g o w ą sta n o w iły w o ły i b aw oły. J a k o zw ierząt ju c zn y ch u ży w a n o g łó w n ie w ielb łą d ó w i o słó w . T e p ierw sze w y k o r z y sty w a n e były rów n ież n iekiedy j a k o siła p o c ią g o w a w rolnictw ie. K o n ie u ż y w a n e były p rzew ażn ie d o ja zd y w ierzchem , w m niejszym sto p n iu d o transportu oraz prac rolnych. W y tw o r z e n ie się n arod u aze rb ejd ża ń sk ie g o b yło w y n ik ie m s k o m p li­ k o w a n e g o p rzem ieszania się w ielu lu d ó w w p rzeszłości za m ie szk u ją c y ch len teren, n ależących d o różnych t y p ó w a n tr o p o lo g ic z n y c h , m ó w ią c y c h ró w n ież różnym i j ęz y k a m i, jak np. k au k a sk im i, irańskim i, tureckim i. Z ag a d n ien ia te zresztą szerzej o m ó w i o n e będą w d alszyc h rozdziałach lej książki. N a to m ia st w sp ó łcz esn y język a zerbejdżański zalicza się d o grupy j ę ­ z y k ó w tureckich. Jest to wielka, gru p a, d o której o p r ó c z język a azer­ b ejd ż ań sk ie go należą takie, j a k tu r e c k o -o sm a ń sk i, turkm eń ski, uzbecki, kazachski, kirgiski, tatarski, baszkirski, cz u w a sk i, ujgurski, tuwiński, ja k u ek i czy wiele innych. W przeszłości j ę z y k a m i tureckim i m ó w iły licz­ ne, już. dziś nie istniejące lu dy, j a k np. H u n o w ie , P ie czy n g o w ie, P olo w cy (K u m a n i). C h a zarow ie. n a d w o lż a ń s c y Bułgarzy i in. O jczyzną

¡4

kitlów m ó w ią cy c h ję z y k a m i tureckim i były p r a w d o p o d o b n ie stepy Azji Ś rod kow ej, skąd ci k o c z o w n ic y przesuwali się na inne tereny, p o d b i­ jając i narzucając sw oją m o w ę wielu lu dom lub też. niekiedy ulegając asymilacji (np. przyjęcie języka sło w ia ń s k ie g o przez B ułgarów ). W grupie j ę z y k ó w tureckich A ze rb ejd ż a n ie wraz z. 'Furkami o s m a ń ­ skim i, T u rk m en a m i oraz szeregiem innych m niejszych n a r o d ó w należą d o tzw. p od gr u p y oguzyjskiej. N a język azerbejdżański duży wpływ, p o d o b n ie jak i na języki innych n a r o d ó w m u z u łm a ń s k ie g o W schod u, wywarł w pływ język arabski. Również, b ard zo silne były w p ły w y j ę ­ z y k ó w irańskich, sz cz eg ó ln ie literack iego jęz y k a p erskiego. Jak p o w sz e c h n ie w ia d o m o , p o d z ia ły j ę z y k o w e b ardzo cz ęsto nie pokrywają się z. p od z ia ła m i rasowymi-. O t ó ż p od w z g lę d e m a n t r o p o lo ­ g iczn ym (rasow y m ) A ze rb ejd ż a n ie są bard zo bliscy m ie s z k a ń c o m p ó ł­ n o c n e g o Iranu czy D a g esta n u . N a t o m ia s t od O rm ian i G r u z in ó w różnią się w niew ielkim stopn iu mniejszą in te n s y w n o ścią o w łosie n ia twarzy i ciała u m ęż czyz n oraz nieco ciem niejszą barwą skóry. N a to m ia st różnice a n tr o p o lo g ic z n e m ięd zy A z e rb ejd ż a n a m i a turkojęzyczną lud­ n ością Środ kow ej Azji, K a z a ch sta n u czy Jakucji są bardzo duże. Bardzo trudno jest p o d a ć d o k ła d n e d a n e d o ty c z ą c e liczby A ze rb ej­ dżan. M ia ro d a jn y m m aterialem m o ż n a d y s p o n o w a ć ty lko w o d n ie sie ­ niu d o terytorium Z w ią z k u R a d z iec k ieg o . Otóż. spis lu dn ości z 1979 r. w ykazał na terytorium tego p ań stw a 5477 tys. A ze rb ejd ż a n , z tego 4 774 tys. w A zerb ejdżańsk iej S R R , 2 5 7 tys. w G ruzińskiej S R R , 163 tys. w A rm eń sk iej S R R , p o została reszta natom iast (283 tys.) rozsian a jest po różnych republikach. Szacu n ki d o ty c z ą c e lu d n ości azerbejdżańskiej w Islamskiej Republice.. Irańskiej są b a rd zo różne i w ahają się w gran icach od 5 d o 12 min. Najczęściej jed n ak p odaje się, że m ieszka ich w ta m ty m p ań stw ie o k o ło 6 — 7 min, a w ięc więcej niż na terytorium Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o . M o ż li­ w ości w zględn ie d o k ła d n y c h s z a c u n k ó w k o m p lik u je m ałe u św ia d o m ie n ie n a r o d o w e tamtejszej lu dn ości, która b ard zo cz ę s to u żyw ając na c o dzień języka a zerb ejd żań sk iego sam a nie jest p ew na, czy u w a ż a ć się za P ersów , czy też za A zerb ejdża n. P oza Z w ią z k iem R a d zieck im i Iranem n ieliczne grupy azerb ejd żań ­ skiej lu dn ości m ieszkają i w innych p a ń stw a ch , jak np. w Turcji. W przybliżeniu w ięc sz a c o w a ć m o ż n a liczbę A ze rb ejd ż a n na o k o ł o 12 min. B ezsprzecznie sta n o w ią oni najliczniejszy naród kaukaski.

II. W S T A R O Ż Y T N O Ś C I I WE W CZESNYM ŚR E D N IO W IE C Z U

MANA

s

l a d y życia lu d z k ie g o na terytorium dzisiejszego A ze rb ejd ż a n u są b a rd zo d a w n e i sięgają p aleolitu . Już w drugim tysiącleciu p.n.e. m iesz k a ń cy teg o terenu o siągn ęli w ysoki stop ień cywilizacji. P r a w d o p o d o b n ie też ju ż w ó w c z a s p o w sta ły tam pierwsze p a ń ste w k a p lem ien n e. W X lub IX w. p.n.e. na sk utek ekspansji ze stro n y Asyrii

2. P a ń s t w o

Mana

16

w VI I w. p . n . c .

R ysu nk i na skale z p rz e ło m u

II ¡ I t y s i ą c l e c i a p . n . e . z n a l e z i o n e w I C o b y s l a n i e

i państw a Urarlu (późniejsza A rm en ia ) w rejonie jeziora U rm ia w y tw o ­ rzył się silniejszy organ izm p a ń stw o w y . Było to p a ń s t w o M a n a lub M a n n a , które p o d b iło szereg m niejszych sąsiednich p a ń stew e k . J ego sto ­ licą byki m ie j s c o w o ś ć Izirlu czy te ż Zirta, Jeżąca w d o rzeczu D żag atu. P ierw sze in fo rm acje o tym p aństw ie p o c h o d z ą z 843 r. p.n.e. W VII w. p a ń stw o to p o w a ż n ie w zr o sło i d o k o n a ł o p o d b o ju d alszych terenów. J e g o w ła d cy prow adzili ciężkie w o jn y z A syrią i Urartu. W 6 6 0 /6 5 9 r. p.n.e. p a ń stw o M a n a p o n io s ł o d o tk liw ą klęskę w w o jn ie z Asyryjczykami, w której poległ w ładca (ego p a ń stw a A ch szeri. Później p a ń stw o to zn a la z ło się p o d zw ie rz ch n ictw e m A syrii. W ła d cy M a n y zm u szeni byli d o udzielania Asyrii p o m o c y w ojsk ow ej. Z kolei ziem ie M a n y na­ je ż d ż a n e były przez k o c z o w n ic z e p lem io n a scytyjskie, które w ó w c z a s p rze b yw a ły na sąsiednich terenach. M iesz k a ń cy M a n y zajm o w a li się g łó w n ie roln ic tw e m oraz c h o w e m zwierząt g o sp o d a r sk ich . P o z io m rolnictw a w p o r ó w n a n iu z innym i są­ siednim i p a ń stw a m i był w ysoki. N a terenie tym rozw inął się system n aw ad niający ch k a n a łó w , dzięki k tórem u m o ż n a b y ło o t r z y m y w a ć w y s o ­ kie p lony. R o z p o w s z e c h n io n a była uprawa w in oro śli. W i a d o m o np., że p o d c z a s w y p r a w y w ła d cy Asyrii S argo n a II na Urartu w 714 r. p.n.e. m iesz k ań cy M a n y dostarczali j e g o w o js k o m m ąki i w in a. H o d o w a n o o w ce , b y d ło rogate, k onie, .muły i w ielbłąd y. O rozw oju h o d o w li św ia d ­ czy ch o c ia ż b y to, żc w p o c zą tk a ch IX w. p.n.c. w ład ca Asyrii otrzym yw ał w dani od lu d n ości M a n y k onie, m uły, b y d ło i o w ce. M ię d z y 615 a 590 r. p.n.e. M a n a została p odb ita przez M e d ó w 1 w łą cz o n a w skład ich państw a. D a w n a M a n a stała się zresztą naj­ b oga tszą i najbardziej rozw iniętą częścią m on a r ch ii z d o b y w c ó w . Religią p anującą w M edii był z o r o a stry z m , z w a n y n iekiedy m azdaizm em . T w ó r c ą tej religii był j a k o b y M azd a, a p o w stała ona p r a w d o ­ p o d o b n ie jeszcze w okresie w ęd rów k i lu d ó w irańskich. Z kolei refor­ m atorem lej religii był Z o r o a ster , z w a n y też Zaratustrą, Z aratu szlrą lub Z ardu sztą. N a rozw ój zaś tej religii d uży w p ły w m iały p o g lą d y m edyjskich m a g ó w . P o d s t a w o w y m jej z a ło ż e n ie m była w iara w stałą w alkę d w ó c h c z y n n ik ó w : d obra, re p r e z e n to w a n e g o przez O rm u zd a czy też A h u r a m a z d ę , ora z zła, k tó r eg o wyraziciel©«^ był A r y m a n , A h r im a n czy 2

Historia Azerlłejdżnmi

M uzykant z państwa Mana, r z e ź b a na n a c z y n i u z. brt|z.u z VIII w. p. n. e.

N a r z ę d z i a z t e r e n u Z a k a u k a z i a z poc zt ) I ku I tysi ącl eci a p . n . e . ; u d o ł u pa s z p r z e d s l a w i o m ) scen:j myśliwski ).

też Angra-M anju. Wśród w yznaw ców tej religii było silnie ukształtowane pojęcie jednego wszechpotężnego Boga, stwórcy wszechświata. Przeja­ wem Boga było słońce i ogień. SUid też wśród w yznaw ców zoroitsiryzmu duże znaczenie odgrywał kult ognia. D ogm aty zoroastryznui wyłożone były w świętej księdze Awe.sla, która powstała i była rozszerzalni oraz

IH

19

zmieniana w ciągu wieków. Trudno jest stwierdzić, czy zoroastryzm szerzył się już dawniej wśród m ieszkańców Many. czy leż zoslal im narzucony po podboju przez M edów . W każdym razie w późniejszych czasach tereny dawnej Many odgrywały bardzo ważną rolę w rozwoju zoroaslryzmu. Po olbrzymich sukcesach, w których M edow ie podbili wiele sąsia­ dujących z nimi państw, monarchia ich na skutek wewnętrznych tarć uległa znacznem u osłabieniu. Korzystając z tego pozostający pod władzą M edów Persowie, na których czele stanął energiczny władca z rodu A ch em cn id ów , Cyrus, powstali przeciw państwu medyjskiemu i rozbili je. W 550 r. p.n.e. zdobyta została przez Persów stolica Medii Bk ba ta na. Wraz z tym państwem dawne ziemie Many weszły w skład państwa perskiego i dzieliły z nim swe losy. W 334 r. p.n.e. wielki zdobywca m acedoński Aleksander rozpoczął działania na terenie Malej Azji przeciwko Persom. W walkach wzięły udział liczne wojska z Medii. Część tycli sil pozostawała pod d o w ó d z ­ twem wodza Atropata. Odznaczył się on w walkach na terenie Asyrii w 331 r. p.n.e. Po klęsce wojsk perskich Atropat towarzyszył władcy perskiemu Dariuszowi III w ucieczce. G d y zaś ten ostatni został zabity przez ludzi ze sw ego otoczenia, Atropat, tak jak i inni d ow odcy. p o d ­ dał się władzy m acedońskiego zdobywcy.

ATROPATLNA

I KAUKASKA

ALBANIA

V ---

A

N_

K /r

R

h

M

L

i

L

O

u ;