Eski Oğuzca Satırarası tematik sözlük - Bahşayiş Lügati [PDF]

Zitiervorschau

Eski Oğuzca Sözlük

BAHŞAYİŞ LÜGATİ

Hazırlayan

Fikret Turan

BAY -' -

İSTANBUL 2001

î

l

. © 2001, Fikret Turan Bütün hakları yasal koruma eıltındaclır.

BAY Bilimsel Akademik Yayınlar Yazışma Adresi: Posta Kutusu ll5, Bakırköy, İstanbul

'ri-=ıefaı‹sz (0212) 560 6966

çok sevgili anneme ve babama

e-rrıaiiı b:ıyistan@alîavista.coın

Matbaa: İstanbul Mücelliı ve Matbaası Mizanpaj: Yücel Dağlı Kapak: Ahmet Mayalı Eski Oğuzca Satırarası Tematik Sözlük

BAHŞAYİŞ LÜGATİ Dilbilim İncelemesi, Metin, Sözlük, Tıpkıbasım Fikret Turan ISBN 975-6552-00-X

KONULAR: l. Türk dili tarihi: 15. yüzyıl öncesi. 2. Eski Oğuz Türkçesi: Sözlükçülük, imla. gramer, ctimoloji

An Old Oghuz Inrerlinear Thematic Lexicon Bahşayiş Lügati Linguistic Analysis. Text, Vocabulary, Facsimile SUBJECTS: 1› History ofıhe Turkish language: Pre-15îh Century. 2' Old Üähuz Turkish: Lexicography, orthography, grammar, erymology.

_ .İ

_

.

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ......................... _; .................................. __

............ ..9

TRANSLİTERASYON VE TRANSKRİPSİYON SİSTEMİ ...... ._ .......... _.ll KISALTMALAR ...................... _ i .......................... ._

.......... ..l3

A. GENEL BİLGİLER, İMLÅ ve GRAMER ...................... __ I. Eser Hakkında Genel Bilgiler ............................ ._ a. Eserin Fiziki Yapısı ................................... __ b. Müellif ve Müstensihler .............................. ._ c. Bölümler (bâblar) ve Alt Bölümler (fasıllar) ..... _. ci. Çok İmlâlı Şekiller .................... .............. ._ e. İkili Leksik Şekiller .... .ı ............................. ._ f. Sonraki Kalemler Tarafından Yapılan Açıklamalar

.......... ..20

ll. Eserin İmlâ ve Grzımer Özellikleri ........................ ._

.......... ..25

a. Ünlüler ................................................... ._

.......... ..26

b. Ünsüzler ................................................. ..

.......... ..30

`_þ_; \D'-.I-JU1 .......... ..23 .......... ..23 .......... ._24

c. Ekler ve İmlã Şekilleri ............................... ._ .................... _(33 .......... ..33 1. İsim Çekim Ekleri ................................. ._ 2. Fiil Çekim Ekleri .................................. ._ 3. İsim'-Fiiller ...................................... ._ a. Mastarlar .......................................... ._ b. Partisipler ......................................... ._ c. Zarf-fiiller ......................................... __ 4. Yapım Ekleri ............................................................. ._ UJ -)UJ¦. ~)L.ı-)(.›JL.ıJ \D\D\-D'-JÜ\O\U1 a. İsimderı İsim Yapım Ekleri ................... ._ ..... b. Fiilden İsim Yapım Ekleri .................... ._ .......... ._41 C. Yapım Eki olarak İsim Çekim Ekleri ...... ._ .......... ..41 ci. Yapım Eki Olarak Mastar Ekleri ............ ._ . . . . _ . . _ . _ ..41 e. Yapım Eki Olarak Partisipler ................. ._

mid

III. Eserde Fonetik Olaylar . . . _ . _ _ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _ . . . . . . . . . . . _ . . . . . _ . . . . . . _ . . . . . ._-43 a. Metatez ........................................................ ._ ............... ..-43

b. Berızeşme (Asimilasyon) ................................................... _ .43 c. Ses Türemesi Olayları ..................................................... .. 43 d. Ses Düşmesi Olayları ...................................................... ..43 e. Ünlü Kısalması ............................................................. ._ 43 f. Ünsüz Değişmesi Olayları ................................................. ..43 g. Ünsüz Tonlulaşması ........................................................ ..43 h. Farsça Kökenli Kelimelerde zel Ünsüzü ve Telaffuzu .............. __44 IV. Eserde Kelime Grupları ..................................... ................. ._44 a. İsim Grupları ................................................................. __44 b. Fiil Grubu ve Birleşik Fiiller ........................... ._ .............. .. 45 V. Eserde Cümle Yapıları .......................................... ._ ............... ..45 a. Özne Yan Cümleleri ....................................... ._ ............... ..46 b. Nesne Yan Cümleleri ..................................... ._ ................ ..46 c. Yüklem Yan Cümleleri .................................... ._ ............... _.46 d. Mastar Grupları ve Yan Cümleleri ..................... ._ ............... ..47 e. Partisip Grupları ve Yan Cümleleri .................... ._ ............... _.48 f. Zarf-fiil Grupları ve Yan Cümleleri .................... ._ ............... ._48 g. Devrik Kelime Grupları ve Cümleler .................. ._ ............... ..48 VI. Eserde Nadir Kelime ve Kelime Grupları ................ .. ................. ..49

E. METİN _______________________________________________________________________________ _.55

C. SÖZLÜK __________________________________________________________________________ ._ ııı BİELİYOGRAFYA ___________________________________________________ __ ______________ __ 179 TIPKIBASIM ......................................................................... ._ 187

ÖNSÖZ Bilindiği gibi erken dönem Oğuz Türkçesinin söz varlığına dair kaynaklar sınırlıdır Bundan dolayı oldukça eskimiş ve yer yer okunamayan kısımları da bulunan bu elyazması eserdeki Türkçe kelimelerin okunup incelenmesi sırasında karşımıza birçok filolojik ve dilbilimsel problemin çıkması doğal olarak kaçınılrrıazdı. Bu dönem Oğuzcasının imlâsındaki düzensizlikler ile esere sonradan yapılmış eklemeler ve silintilere ek olarak, döneme ait sözlük ve gramerlerirı yetersizliği bu çalışmanın ortaya konmasını zorlaştıran faktörler olmuştur. Bununla birlikte, birçok modern Türk dili ve lehçesine kaynaklık yapan Oğuz Türkçesinin erken dönemine dair bu eserin içerdiği bilgilerle Türkçenin diğer alanlarına ait problemlere de açıklık getireceğini bilmek bize mutluluk vermektedir. Bu eserin ortaya çıkması yaklaşık iki yıl sürdü. Bu süre zarfında birçok değerli kişi ve kurumdan maddi ve manevi destek aldım. Bunlar arasında, herşeyden önce mensubu olduğum Beykent Üniversitesi'nin Rektörlüğüne ve Fen ve Edebiyat Fakültesi Dekanlığına sağladıkları rahat çalışma oıtarnı, araştırma izni ve imkanları için gönülden teşekkür ederim. Bu destek olmadan elimizdeki eseri ortaya çıkarmak mümkün olamayabilirdi. Araştırma ve İncelemelerim sırasında her bakımdan bilimsel desteğini gördüğüm, bilgisini ve kaynaklarını paylaşmaktan büyük zevk alan engin bilim adamı Prof. Dr. Kemal Eraslan Beyefendiye burada sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Altından kalkamadığımız her bilimsel problemde kendisine başvurabileceğimiz böyle değerli bir biliınadamının varlığı bizi hep yeni çalışmalara teşvik etmiştir. Aynca, bu eseri inceleyerek çok önemli tesbitlerde ve önerilerde bulunan değerli bilim adamları Prof. Dr. Hidayet Kemal Bayatlı, Prof. Dr. Efrasiyap Gemalmaz, Prof. Dr. Günay Karaağaç, Prof. Dr. Recep Toparlı ve Prof. Dr. Hamza Zülfikar`a bu dönem Oğuz Türkçesi hakkındaki bilgi u run-ıu genişleten değerlendirmelerinden dolayı şükranlanmı sunarım. Bu çalışma sırasında yakın desteklerini gördüğüm Süleymaniye Kütüphanesi çalışanlarına, eserin basımı sürecinde değerli yardımlarını gördüğüm Islam Ozkan”a, eserin mizanpajını gerçekleştiren Yücel Dağlı'ya ve kapak düzenini hazırlayan Ahmet Mayalı 'ya teşekkürü borç bilirim. Her zaman olduğu gibi bu çalışmanın da her aşamasında teşvíğini vê desteğini esirgemeyen eşim Ipek Ozdem Turan'a ayrıca gönülden teşekkür ederim. Herşeyin ötesinde, pek tabii bu çalışmada görülebilecek bütün hatalar VC eksiklikler tamamıyla ve tartışmasız olarak şahsıma aittir. _

iii

Doç. Dr. Fikret Turan 22. 10. 2001 Ataköy, İstanbul ___í

TRANSLİTERASYON VE TRANSKRİPSİYON SISTEMİ Harfler

._

Transkripsíyon

a, e, é, 1, i, 0, ö, u, ü

I T

elif

3

medlí elif

$5

ä

-÷

be

İ)

b, (bazen) p

P

P

P

.L

IC

İ

I

.Lı

se

Ş

s

cim

c

c, (bazen) ç

çim

Ç

Ç

ha

İ?

lîı

hı

13

b

claî

Cl

d

.5

:el

Ğ

Z

J

re

1'

r

J

ze

z

z

U”

sin

s

s

J' w

Şî n

Ş

UÖ J›

dai

la

21

Ş Ş 2 Ç Z

Ö

ayın

İ

gayı n

¬_››

fe

6 :J

kaf '

rıza

~s

Transliterasyon

sat 111

kef

noktalı kef (g

Ş žı' ‹_i İ Z

s f k 1