Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej. [Tomy 7-9] [PDF]

Zitiervorschau

^.

^

,-?^7>

co

-O :0

Ico

.

'-r

*^wv% / ^

--r

DZIEJE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIJ PRZEZ

JDRZEJA ^ORACZEWSKIEGO.

tom: vii.

(Wydanie drugie poprawione przez Autora.)

NAKADEM

I

DRUKIEM

N.

KAMIESKIEGO

1865.

1

SPÓKI.

-tJ-

920930

KSIGA D^rUDZIESTA CZ\IARTA.

Car Iwan oddaje ster pastwa radzie piciu. Boris Godunow rzdzi za cara Fiedora Iwanowicza, kae sprztn Dimitra Iwanowicza. Fiedor umiera, Godunow okrzyknity carem. Grzegorz Otrepjew w monasterze jest carewiczem Dimitrem Iwanowiczem, czudowyra, oi>owiada jezuitom sprztn. Zygmunt III temu wierzy. Mniszech chcia Godunow którego

e

który potajemnie przechodzi na wiar rzymsk, opiekuje si Dymitrem a nunciusz papieski wiezie Dimitra na zamek, Zygmunt uznaje go za ,

kniazia

moskiewskiego.

w maestwo,

Mniszech przyrzeka mu katolick

a Dimitr szerzy religi

polska z Dymitrem

i

córk swoj Marin

w

Moskwie.

Szlachta

kozakami doskimi przechodz granic moskiewsk.

Godunow przeraony radzi z bojarami o ratunku pastwa Godunow nagle umiera. z ronem szczciem walczy.

i

siebie.

Dimitr

Car moskiewski Iwan ów przeciwnik Batorego, przy swj mierci odda ster pastwa radzie z piciu gówniejszych bojarów utworzonj, do boku modemu carowi Fiedorowi dla lubo doletni i nawet ju oeniony, nie mia i zdrotego,

e

W

radzie ^irzybocznój byy zabiegi o przywaszczenie sobie wadzy i powstao wielkie zaburzenie na ulicach Moskwy, a dao si umierzy dopiero wia

zdrowego umysu.

i

wykluczeniem widzi.

den

z

z rady

kniazia Bielskiego,

którego lud niena-

Po ukoronowaniu Fiedora, szwagier jego a take

je-

knia Boris Godunow oddali a sam jeden :a cara rzdzi i uy-

przybocznych radców

cakiem drugich

wa

tej

czterech

,

imienia jego jedynie do nadawania sobie dóbr

i

docho-

dów tak znacznych, i by w stanie swym kosztem wystawi do sto tysicy wojska. Godunow liczy ju wczenie na opanowanie tronu moskiewskiego

Tom

VII.

i

maego

Dimitra Iwanowicza, 1

Marf sw, matk a macoch cara Fiedora mieszka niejako na wygnaniu w Uhliczu nad Wog kaza wysanym siepaczom sprztn. który z

,

Niedugo potom zaskoczya mier i cara Fiedora Iwanowicza: czy za spraw Godunowa, czy w drodze przyrodzonj, mniejsza o to. Wedug testamentowego rozporzdzenia cara, miaa rzdy obj owdowiaa carowa Irena, ale posza do monastyru, a brat jej Godunow okrzyknity od ludu, uznany kojnie

by

i

od bojarów carem.

Kiedy

ju

drugi rok spo-

e

panowa, zaczy grucha wieci,

owi

siepacze

wyprawieni przed dziewiciu laty do Uhlicza, zabili innego podsunitego chopca; Dimitr za ostatni potomek rodu carskiego

yje jako zakonnik w monastyrze czudowym

a pod

,

imieniem Grzegorza Otrepjewa. Mia zna ten mody zakonjako zdatny do nik dobrze i stosunki dworskie dla tego,

e

ksiki, a nawet majcy talent do ukadania hymnów, mia bawi czas niejaki w Moskwie przy patryarsze Jobie. Boris Godunow posyszawszy o Otrepjewie, posa do Czudowa po niego, lecz ju by uciek i jako diakon mia zwiedza róne klasztory w Litwie, o religii rozprawia, wiza si z arianami, zrzuci habit, przysta do Zaporoców, potem odbywa nauki i wyuczy si po acinie. osadzaj go z modu w szkoach jezuickich na Inflanspdzi w monatach; tyle tylko pewna, napomyka o swem carostwie od styrze czudowskim poimania ratowa si ucieczk za granic i przyj na Litwie do niskich obowizków u ksicia Adama Winiowiecchorob disponowa si na mier kiego. Popadszy w chowa pod u jezuity, a temu zezna, i by carewiczem i sw pociel pamitnik nadzwyczajnych przygód swoich jako za dowód urodzenia pokaza na piersiach drogiemi kamieniami wysadzany zoty krzyyk, który mu podug zwyczaju Inni

e wie modo

,

e

,

e

sub

cik

,

e

;

mia przy chrzcie darowa knia Mstisawski. tak lubo na spowiedzi wyznan, jezuita stosownie

moskiewskiego Rzecz

do przepisów swego zakonu doniós starszym.

Przypatrzyli

oni si bliej owemu sudze Winiowieckiego: widzieli modzieca w dwudziestu kilku latach z pewn ogad, niele uczonego, opowiadajcego swe przygody naturalnie, poczytali

go

za

carewicza

i

to

wszystko uznali prosto za sposób od

Opatrznoci podsunity na osadzenie tronu w Moskwie, utrzymanie pod swoim wpywem pastwa moskiewskiego, rozpostarcie si po ziemiach jego, ustalenie wadzy kocioa rzymNapisali skiego, a wzmocnienie niesychanie potgi swojej. Dimitrowi list nietylko do nuncyusza do Krakowa, ale i do

papiea do Rzymu. Dwór Zygmunta III biorcy natchnienia od jezuitów, wierzy wicie we wszystko. osob, poSkoro tedy ów czowiek sta si tak czli sobie jego rysy twarzy, a nawet szczególne znaki ciaa to jest, wosy rudawe, jedno ramie krótsze i brodawki na twarzy przypomina tacy Polacy, którzy go jako jecy wo-

wan

w

jenni mieli

Zygmunt

nym do

a

Uhliczu

ju w

interesie

kocioa

e

pomógby do

odzyskania Inflant

tm

si

caym wschodem,

Polsce wielki handel z

jezuitów

by skon-

Na

,

Szwecyi; otworzyby

Moskw,

a pole do dziaania

ni z Perwrzcj i niespo-

przez

modziey.

kojnej polskiej

tajemne

danie

królewskie Konstanty Winiowiecki

Adama, u którego Otrepjew

brat

i

we wszystkie podania Otrepjewa, a uwawpyw polski na Moskw trzymaby Turka na

przy i

dzieckiem.

uwierzenia

nadto,

wodzy,

zna

jako carewicza.

Te

za

by sug,

wiezie go

ju

Konstantego Winiowieckiego Mni-

wojewoda sandomirski, oczywicie w zamiarze zbicia na Moskwie pienidzy, posuwa rzecz dalej na wspók z krewnym swoim Bernardem Maciejowskim, podówczas ju biskupem krakowskim i kardinaem, oraz jezuitami i nunszech

cyuszem Ran gon im, bo Otrepjewa w Samborze u siebie podejmuje jako cara Dimitra, któremu tron odjto. Za przyjazdem do Krakowa, samozwaca tego odwiedzi i powita nuncyusz, a w dugiej rozmowie o stosunkach pastwa moskiewskiego,

wtedy

ciskajc go

mu

i

caujc wraca cigle na

to,

e

pomocy, a stolica apostolska pod opiek, gdy od kocioa greckiego przejdzie do rzymskiego. Otrepjew nie odmawia wcale i w nastpujc

król

wemie zaraz i

w

tylko

udzieli

go

niedziel

u jezuitów

w Krakowie w

obec pewnej liczby panów

Moskwie

nie

rozeszo, z

obec

nuncyusza

aby si to po wszelkicmi uroczystociami daniu ale

tajemnie,

1*

temu zadosy uczyni, po czem obiadowano wspaniale u nuiicyusza, który go nakoniec zawióz na zamek. Kiedy do komnaty królewskiej wchodzili, Zygmunt ze

zwyk

swoj powag

agodnym umiechem sta oparty Samozwaniec pocaowawszy go we wycignit ku

o stolik. sobie

rk

przeoy

ustnie

zakoczy sowami:

a

a

sw

krzywd,

opiek prosi, si

o

„pomnij Najjaniejszy Panie,

we wizieniu rodzi

e

ci Opatrzno uratowaa. Wychodziec krwi monarszej baga ci o lito i pomoc." Na ty

tylko

i

znak podkomorzego koronnego oddali si Otrepjew, a król sam na sam z nunciuszem zosta. ale

nie i

e

Owiadczy si wprost moe za carewiczem prawdziwym^ te moe za samozwacem rozpocz wojn z Moskw, i

byliby

w

dozwolili

bezkrólewiu

r.

skonni

panowie,

w

do pokoju, 1587 lozejm Batorego z carem Iwanem

zawarty, stany Rzeczypospolitej

ogóle

przeduyy

na lat pitnacie, a nawet Zygmunt w styczniu roku 1602 do lat dwudziestu, rozcign i zaprzysig. Po niejakim atoli czasie przywoano napowrót Otrepjewa do komnaty, a król mówi: „szcz

wam Boe comy od

!

Wiedzcie Dimitrze kniaziu moskiewski

was

syszeli

i

z

okazanych

,

e

z tego

nam pism uznajemy

was za takiego; z uprzejmoci naszej wyznaczamy wam na potrzeby wasze czterdzieci tysicy zotych rocznie; nadto jako przyjacielowi Rzeczypospolitej, pozwalamy zawiera ukady z panami naszymi i odbiera od nich t pomoc i rady, które wam dogodnemi zdawa si bd." Otrepjew z radoci odpowiedzie nie umia i nuncyusz w jego imieniu podzikowa ,^po czem odeszli. Nuncyusz znowu ciska i caowa modzieca, a napomina, aby tylko swój wyjazd do Moskwy przyspiesza, kocioowi katolickiemu wierny, jezuitów o gdzie tylko

wpyw

zdoa w

by

swm

pastwie jakoli wszdzie, jego wniknie, starannie sadowi i wszelile

kiemi siami wspiera.

Na

podniesionm znaczeniu owego sugi, a majcego by carewiczem, opar swe widoki wojewoda Mniszech, bo wkrótce przyrzek mu w maestwo swoj córk Marin pod zarczeniem i)imiennem, zalubi, zaopatrzy w oprawie na dziedzictwo ksistwami wielkim Nowogrodem i Pskowem, tak

ej

za wsparcie wojskiem da Mniszchowi

Smolesk

i

Siewierszczy-

mu si

zii oraz milion ówczesnych zotych, skoro

tylko tron

Zezwoli wyranie na wprowadzenie kocioa katolickiego do rzeczonych ksistw, ara nowo przyrzek rozcign go przez cae pastwo moskiewskie. Zdaje si, król zaprotestowa przeciw darowizr ie kraju, niegdy Polsce

wywalczy

uda.

e

zabranego

i

zmieni obietnic

Otrepjew

Mniszech

mia odebra Smolesk

pospolita

wzi

z

w^

obwodem

reszt Smoleszczyzny,

z

sposób,

ten ,

a król

szeciu

i

e

Rzecz-

grodami

siewierskiemi.

Bya

tedy opieka

i

pomoc pienina

króla, opieka nuu-

zapewne razem z pienidzmi jezuitów, którzy wtedy ju po caym wiecie znaczne posiadali bogactwa a wiele im zaleao na dostaniu si do Moskwy. Mniszech z AYiniowieckimi i innymi panami korony zaczli pode Lwocyusza, opieka

i

wem gromadzi

wojska.

od

zaliczano wysoki

i

garno si

pod chorgwie rycerstwo z pachokami. Na Litwie byo bardzo wielu Moskali znakomitych"^) Godunowa rzdu nienawidzcych; z tych niektórzy przybyli take do tego wojska:

w

ogóle zebrao

si kilkanacie tysicy

ale

to hooty dosy obdartej, a moe tylko tysic piset ludzi, razem jazdy i piechoty wygldao dobr;i:e. Do I^ozakow do-

wyprawi Otrepjew w poselstwie a w swym do nich licie donosi, e skich

szlachcica Swirskiego,

Dimitrem synem

jest

przysig wiernoodmawiali w dobrej

pierwszego cara biaego, któremu skadali

ci i i

w

wzywa

i

ich,

aby

mu pomocy

nie

saw

przynoszcej sprawie, to jest w zrzuceniu niewolnika nikczemnika z tronu. Na skutek tego pokazali si zaraz Polsce dwaj ze starszyzny doskiej

,

a przyjci niezmiernie

samozwaca, spiesznie wrócili do swoich, gdzie si wszystko brao do koni ora, a ruszao ku Dnieprowi, aby prawego cara powita we^^prze jeszcze w granicach uprzejmie od

i

i

Polski.

Zbroili

szczyznie *)

W

i

si

i

Kozacy zaporoscy, powsta ruch na Siewier-

zapisywano do chorgwi Dimitra

Moskwie waciwej szlachty jeszcze

stanowili radcy carscy, czyli bojarowie

dworacy nietylko sami wschodniemu lekce waono, wic o nicy czyli

Ztd te

i

carowie mogli

ale

^

nie

w

Kijowie.

byo,

j

ale

zawsze

diaki to jest pisarze carscy

ze

swymi synami.

ich urodzenie

i

godno

i

Kobiety

stoli)o

nie chodzio.

pojmowa pierwsz lepsz dziewczyn.

6

Godunowa opanowaa niezmierna trwoga, kaza owdo-

wia Marf matk

prawdziwego Dimitra, która bya zakon-

nic do Moskwy Drzywied i sam j bada, a powziwszy przekonanie, e carewicza rol przybra Grzegorz Otrepjew. stryja jego, aby samozwaca pozna, w poselstwie do Polski wyprawi i to z listem ciekawym który zawiera taki ustp ^doszo nas, e w pastwie waszm ukaza si otr, zbiegy apostatata zowicy si Dimitrem. mnich on dawniej ,

y

i

w

hospodarstwie naszem,

diak; wprzódy

za

a

w

monastyrze czudowskim jako

jako czowieka wieckiego zwano

(Grzegorzem) Bohdana Otrepjewa synem. godziwiec

by

ojcu nieposusznym,

Hryk

Wtenczas jako

gmatwanin si bawi;

grywa w kocie, pija, ucieka od ojca kilwzywania wpad w herezy, w czarnoksistwo

rozbija, krad, kakrotnie

duchów

nie-

,

i

nieczystych

i

odstpienie od Boga u niego

si zna-

A modlcy

si do Boga nasz patriarcha dowiedziawszy si o jego otrostwie, wedug kanonów ojców witych, za-

lazo.

sa

go

z

towarzyszami jego nad biae jezioro

monastyrze

czarskiem

w

i

innych,

a

a

i

by w

pie-

uda si do ich, pomoc wasz wic od was, aebycie po tem

i dzi z Winiowieckich, Mniszcha, najeda. nasze hospodarstwo tego otra Hryka Otrepjewa pamitni na zawarte przymierze o zerwaniu dobrej przyDano odpowied, nie wspierali." jani z Moskw nie masz najmniejszej myli, a samozwaniec

damy

e

Rzeczpospolit bynajmniej nie obchodzi, Kiedy w sierpniu r. 1604, Dimitr samozwaniec zblia si do Dniepru i stan w Sokolnikach, przywiedli mu Kozacy

doscy okutego w kajdany wysaca godunowskiego ChruszChruszczow

czowa, który ich od powstania odwodzi. stawiony przed Dimitra sienia

czy

z

i

woa:

i

do mierci

i

wywijactwa

rzuciwszy na niego okiem czy z unie-

zala

si zami, pad na kolana

„w twoich rysach twarzy widz twego

bd

ci

atoli

wiernym."

ojca

Iwana

iiozkuty natychmiast zape-

wnia Otrepjewa ski(!wskich

i

o yczliwoci znakomitszych bojarów mosta si bardzo pomocnym w zawizywaniu dal-

szych stosunków.

Godunow znowu wyprawi do

Polski

posa Ogarewa,

który po uczynieniu wyrzutów nieszczerego postpowania za-

pyta si, czego Polska chce od Moskwy,

czy wojny czy po-

koju.

Odpowiedziano,

e

pokoju

i

ani król, ani Rzeczpospo-

temu, i niektórzy panowie i szlachta pucili i bezkarnie lecz odwoani z awanturnikiem si na padzierniku Otrepjew przeszed granic im to nie ujdzie. jako prawy syn Iwana, moskiewsk i rozrzuca odezw, któremu naród poprzysig wierno spieszy do Moskwy, aby lita

niewinni

Ru

bd

,

W

e

przywaszczyciela Godunowa. Wojewoda za Mniszech waciwie wódz naczelny si Otrepjewa, wydawa prawdziwemu dziedzicowi pastwa moskieogoszenia,

ztrci

z tronu

e

wskiego król

i

Rzeczpospolita dali

w pomoc wojsko

i

w

razie

wicej go jeszcze dadz. Mieszkance Morawska poimawszy i zwizawszy swego wojewod, oddali go Otrepjewi przy witaniu z chlebem i sol, lecz Otrepjew^ znowu nie zaniedba znale si wspaniaomylnie: uczci wierno sugi, cho sobie szkodliw i puci wojewod na wolno. Sprawio to dobre wraenie na naród i rozgosio si o sprawiedliwoci i zacnoci niewtpliwie prawdziwego Dimitra, w gbi kraju, daleko za Moskw. U bramy Czerniechowa sam wojewoda miejscowy na czele wojska i ludu stan do powitania. Otrepjew wypaciwszy swemu w^ojsku pienidzmi skarbowemi, które tam zasta i zabrawszy z waów dwanacie dzia niezmiernie mu przydatnych, cign prosto na Nowogródek siewierski. Tam Basmanow wojewoda gotowa si do silnego odporu, spali przedmiecia i wytrzymywa szturmy, ale tym czasem warowany Putiwl oraz wane potrzeby

a

od

Biaa, Woluiky, Oskol, Worone, Kromy, Liwny, Jelec poddaway si wysanym oddziaom. Wszdzie lud ima carskich urzdników i zwizanych oddawa, a Otrepjew zawsze ich nietylko puszcza kaza, ale do woli im zostawia, czy po jego, czy po Godunowa stronie stan wol. miejsca Rylsk, Borisów,

Podchwycono te wtedy znaczne pienidze, które wieli kupcy moskiewscy w upkach z miodem dla wojewodów siewierskich, a Otrepjew odesa je zaraz Winiowieckim i Royskiemu na Ukrain polsk, aby co najwicej zbroili wojska. Car Boris Godunow zatrwoony tym nagym wzrostem w si swego przeciwnika, radzi w stolicy z patriarch i bojarami o ratunku pastwa i wasnym. Patriarcha nakaza mody za dusz zamordowanego prawdziwego Dimitra, a ogo-

si

kltw

bierzowi,

po wszystkich kocioach przeciw Dimitrowi szal-

Moskw, eby koció bachoczesny

nachodzi

co

obali, a aciskie pogastwo wprowadzi.

Kniaziów Szujskich znakomitych imieniem, bogactwami

zdolnociami osobistemi najbardziej si Godunow obawia, zwaszcza, ich krewnego i naczelnika rzdu Iwana Pio-

i

e

Pskowa przeciw Stefanowi kaza by zgadzi*). Atoli

trowicza Szujskiego, który niegdy

Batoremu

z

saw

wielk

broni

w

,

gorza od zemsty, przecie powierzchownie tak dalece zmyla przychylno dla Godunowa, e na placu publicznie poprzysiga, i widzia modego Wasil Szujski jakkolwiek

Dimitra

i

zabitego

w

sercu

trumnie

i

Godunow wydawa rozkazy do

przy spuszczaniu do grobu.

kadej czetwerty szy tak zwolna, e

uzbrojenia z

ziemi po jednym jedcu, ale uzbrojenia

owiadczy, i najbogatsi bojarowie nie troszcz si wcale o koció i pastwo. Zagrozi im cikiemi karami, a nawet niektórym pozabiera majtki i knutowa car

w

ich

kaza.

ukazie jednym

Ale Godunow wdar si sam na rzdy podstpami derstwami, patriarchat moskiewski

godno

by jego

i

mor-

dzieem, patriar-

wic to wszystko Dosy, posuszestwo. rzdu razem brane niweczyo powag e pomimo najwikszych usiowa pod Brask ledwie picha przez niego na

wyniesionym, i

dziesit tysicy zebrao skiewskiego.

Z

tern

si jakby

caem

pospolitego ruszenia

wojskiem

wystpi knia

mo-

Fiedor

Mstisawski.

oblenia Nowogródka siewierskiego w polu obóz. Jego siy wynosiy bodaj co nad i zaoy dwanacie tysicy. Po dosy dugich harcowaniach jazda z Polaków zoona, uderzywszy na lewe skrzydo nieprzyjacielskie, rozbia je cakiem i rodek linii poszed za niem w ucieczk. Dowódca Mstisawski pitnacie razy ranny, spad z konia ale go swoi uwieli. Tylko siedmset koni jazdy wytrzymay natarcie Polaków i ocaliy najtej niemieckiej Dimitr

zaprzesta

,

lewe skrzydo wojska Godunowa.

*^

*)

z pory

Basma-

Historya wojny moskiewskiej az do opanowania Smoleska

Stanisawa ókiewskiego

Lwów

Korzysta

1833.

^

kanclerza

i

-przez

hetmana wielkiego koronnego.

—

9 Nowogródka, podpali w tyle obóz Dimitra lubo go nie przyprawi o klsk, przecie do zaprzestania i boju zniewoli. Dimitr utrzymawszy si przy bojowisku, kaza uroczycie pogrzeba trupów stron obudwu. Osaby

wybieg

iiow,

atoli znacznie

zimowej

byo

,

z

Polacy znudzeni

jego siy, bo

bowiem w samym kocu

to

r.

trudami wojny 1

604

,

odebra-

wszy wierroczne zasugi, a nie widzc na dalsze pienidzy Poegna Dimitra i sam Mniszech, jak zaczli odjeda. póniej twierdzono odwoany przez króla, dla okazania Moskwie

e

,

e król

i

Rzeczpospolita przeciwni wszystkiemu.

przy Dimitrze nie zostao nad

Dosy,

piset Polaków.

Tymczasem car Boris widocznie wiernego sobie Basmanowa powoa do Moskwy, kaza go przed miastem przyjmowa dostojnikom pastwa, a wewie na Kreml uroczycie w saniach okazaych; podawa mu sam zot misk czerwonemi zotemi napenion, obdarzy rublami, dobrami i na sowietnego czyli radnego bojara wjniós, ale jako czowieka nowego od razu na samym szczycie narodu osadzi nie chcia i

Wasilowi Szujskiemu odda

znkanem

i

w

siekami

rozprzonem

borach

i

,

a

wadz nad wojskiem przekry wajcm si po za zanajwysz

miejscach prawie

niedostpnych okolicy

za zgromadza nadchodzce wiee oddziay pod Kromami gdzie w szeset zaogi Kozak doski Korela, stawia mu dzielny odpór z waów drewniastarodubskiej.

Szeremetjew

,

i

nego zamku.

tymczasem znowu wzrasta w si i moe ju w pitnacie tysicy po wikszej czci jazdy wyruszywszy od Sewska i zetknwszy si u Dobrzynie z szedziesiciu tysicami Szujskiego, w rozpocztej bitwie o wschodzie soca cae swe siy z wielk odwag prowadzi prosto na rodek jego linii aby przeci na dwoje a przeciciem w popoch wprawi i pokona. Z jazd nieprzyjacielsk nawet i z Niemców zoon, powiodo mu si jak najlepiej: jednake piechota moskiewska ogniem z czterdziestu dzia, a jedenaDimitr

,

j

,

tysicy muszkietów, nietylko go pohamowaa w zapdzie, lecz i do rozsypki zniewolia. Ruszyo w pogo z jakie tysicy jazdy moskiewskiej i niemieckiej, a rbic uciekaj-

stu

pi

chorgwie i dziaa, zdawao si, e mao kto sam Dimitr niewtpliwie gdzie midzy trupami ley

cych, biorc

ocala

i

10 Ale

011,

lubo na rannym koniu ujecha

Tatewem

jednake

z kniaziem

garstk Polaków do Sewska a dalj przez Rylsk do Putiwla, gdzie si zbieray rozbitki i gotoway do odporu

z

i

,

waów. Szujski zosta

na

mki

w

Dobrzynicacli

(tortury) zastrzeliwaniem

Moskali jak Polaków, jako pana litewskiego

z

wyjtkiem

uwaa

za

bawi si oddawaniem wieszaniem jeców tak

a

,

i

tylko Tyszkiewicza, którego

korzy zostawi

pod roz-

porzdzenie samego Godunowa. Dimitr klsk odniesion tak by dotknity do ywego, ju sam zwtjiia o swej sprawie i mia nawet zamiar uciec z Putiwla, ale Moskale skompromitowani przejciem na jego stron, a srogociami Szujskiego w rozpacz wprawieni i do powicenia na sw obron wszystkiego zniewoleni, nietylko go przytrzymali, ale w pewne siy na nowo zaopatrzyli. Wojska za cara Borisa bawic si zdobywaniem Rylska i Kromów, dwóch zamków adnój wagi niemajcych i tylko drobnemi zaogami osadzonych, zostawiy czas swobodny Dimitrowi do organizowania si na nowo. Do Putiwla jako

e

ajenci Borisa wcisnli

si

trzej

zakonnicy

w

celu

wzniecenia

w ostatnim razie otrucia Dimitra ale wykryci mier. na Dimitr pisa z wyrzutami o niesuszne wspieranie przywaszczyciela Godunowa do patriarchy Joba, rozruchu

,

a

,

poszli

a samego cara napomnia, aby przy tronie nie obstawa, ale poszed do monastyru i jako zakonnik za swe cikie grzechy

pokutowa.

Przemina prawie na bezczynnoci wojsk ze stron obudwu druga poowa zimy i nadesza wiosna (r. 1605). Car dokada wszelkiego starania na wydobycie si z narodu, ale nie byo wida skutku: nie chciano si odznacza skor usug, widocznie martwiaa wadza w jego rku i co dzie

by smutniejszym. Wstawszy raz od stou, nagle zachorowa w ten sposób, e mu si krew rzucia nosem ustami uszami, w skutek czego w kilka godzin skona. Przypisywano to tru,

i

ciznie nie tak podanej, jak dobrowolnie zaytój.

II.

Po mierci Borisa Godunowa obwoany syn jego 1^'iedor Borisowicz Godunow. Wyrabia si pocig ku samozwacowi. obozie moskiewskim

W

y wybuclm

spisek.

Basmanow ogasza Dimitra carem moskiewskim. Otrep-

do Moskwy, która wyprawia do niego poselstwo. Zamordowajew Dimitr w Moskwie. nie cara Fiedora Borisowicza Godunowa i jego matki. obyczajem moskiesi Tworzy urzdy gówne na wzór polski. Koronuje idzie

wskim

,

ronie.

Zniechcenie midzy Moskw Zalubienie Mariny. Carowa koronacia w Moskwie. Wasil Szuj-

a j-je zwyczajem polskim i chula. Rokowania poselstw moskiewskich.

Marfa ale rozwodzi. V,'iazd Mariny i Bunt w Moskwie Dimitr ginie. Polacy wyrzynani. Lego ski spiskuje. Marina ocalaa, równie Mniszech i wielu panów polskich. ich dwa tysice. .

Po mierci Borisa obwoano carem jego syna Fiedora Borisowicza Godunowa, który szesnacie lat liczy: przysig wiernoci poczwszy od patriarchy i bojarów sowietu, to jest rady carskiej skadali wszyscy owdowiaej carow^ej Marii, ,

synowi Fiedorowi oraz córce Xenii, a to

jej

e

z przydatkiem',

zdradz, nie uznaj lepego Szymona kniazia twerskiego, ani szalbierza, co nazwisko Dimitr a przybiera, a trudami ani mierci nie dadz si zrazi od obowizku ich nie

wzgldem

cara Fiedora Borisowicza.

W

tym kopotliwym stanie sowiet bojarów czyli tak zwany z grecka synklit, niekadc zaufania w Fiedorze dla jego mu znowu przyboczn rad z odwoamodoci, nych od wojska Mstisawskiego i Szujskich Wasila i Dimitra, oraz wizionego cigle owego czonka dawnej rady przybo-cznej przy Fiedorze Iwanowiczu, kniazia Bielskiego. Basmanowi za zlecono naczelne dowództwo. obec Basmanowa, metropolita nowogrodzki przy podawaniu krzya do caowania, wysuchiwa wojsko przysigi pod Kromami, ale wcale nie dostrzega zapau i uniesie dla nowego cara. Midzy wojskowymi coraz róniejsze objawiay si zdania, a bardzo wielu mier Godunowa brao za palec Boy ukazujcy, Otrepjew jest prawdziwym carewiczem Dimitrem i wielu utrzymywao, w przysidze nie miano go zw^a ju Otrepjewem, a woano imi jego zawin we wyrazy: szalbierz co nazwisko Dimitra przybiera. Wreszcie jego a-

zoy

W

e

e

godno w w

obchodzeniu si ze swoimi, a

w^spaniaomylno

przebaczaniu nieprzyjacioom, poczytywali za najwydatniej-

dowód pochodzenia z rodu Rurika, zaoyciela Rusi. Wojsko ogldao si na miasta i bojarów, miasta na wojsko

szy

i

w

bojarów, a bojarowie nawet przedniejsi na wojsko ogóle

za wyrabia si

i

miasta,

jaki pocig ku samozwacowi.

Ba-

12

smanow

i

inni

znakomici

niu na tron Dimitra,

wic

w

nim

z

w

wojsku uwaali

w

zyskaj

porozumieniu.

wród

moskiewskim

Nakoniec

ogólnój

i)o

wyniesie-

kraju pierwszestwo, stanli

Basmauow wsiad na konia

spisek,

e

,

i

radoci

wybuchn w

obozie

ogosi Dimitra carem i

okrzyków uniesienia,

a przeciwnicy jego z obozu uciekli.

Zawiadomiony przez poselstwo Dimitr znalaz si wkrótce pod Kromami: przyjmowali go wietnie wojewodowie przed obozem, a gdy stan wporód wojska, podniós ku niebu ,

rce zoone

i

w

modli si sowa: ^zgad mi natychmiast wyma mnie prosz z pomidzy ludzi, przedsibior, jest podstp i obuda jaka!

te

o sdzio sprawiedliwy,

jeeli

wtem,

Widzisz o Tobie gle

w

co

Boe niewinno

i

lud mój

Gdy za wszed do

niebios królowej."

i

moje; siebie

tuczonej przez trzy miesice

dziaami

i

polecam

twierdzy,

ci-

rozpatrzy

si

si od pocisków dziaowych Doce pokopali, uczyni uwag: „w tak dugim oporze widz nad spraw moj szczególn niebios opiek i bonorach

,

które

sobie dla

zabezpieczenia

gosawiestwo." Sowna te w miejscach waciwych wyrzeczone, sprawiay niesychane wraenie. Otrepjew tak by ju pewnym

e

tronu, poow wojska do domu dla odwieenia si na miesic rozpuci, drug poow ku Moskwie przodem wysa, a sam w trzy tysice tylko, z kilkuset Polakami zwolna po-

stpowa. z

Wszdzie mu tumy zabiegay drog, wszdzie go

uroczystociami

nogi

witano,

i

strzemiona

mu caowano.

odlegego Astrachanu przysano mu w kajdanach wojewod Saburowa, stronnika krewnego Godunowów. Tylko

Nawet

z

w

Orelu (Orze), jaka garstka chciaa si opiera lecz pojmana, do wizienia pod zamknicie posza. Chodziy od Dimitra listy do bojarów i kupców moskiewskich, ale posaców i listy chwytaa wadza. Mieszkance z Krasnojego Siaa bliscy miasta Moskwy, podjli si do niej drog otworzy odezwie jego i udali si z ni zbrojno. za nie byo tam wcale wojska, a zaraz znaleli sprzymierzeców w mieszkacach, przeto poszli na plac najwikszyZ Kremla przybiego kilku bojarów, ale darenme byy ich wzywania do rozejcia si odczytano odezw wymierzon do bojarów, mieszczan, wojska duchowiestwa. Nie chybia ,

i

e

i

i

celu.

Uderzy tum

nictylko na bojarów, którzy usiowali wzbu-

13 renie raierzy, ale na Kreml: porwano owdowia Mari z jej synem carem, odprowadzono do ich paacu, w którym mieszka Godunow przed wdarciem si na tron i stra otoNieobeszo si take bez naduy i upieztwa po doczono. wierniejszych rzdowi.

mach

Bielski

czonek rady przybocznej

wystpi w

do okolicznoci,

carskiej,

imieniu Dimitra,

stosujc si

skadano

dla

przysig wiernoci poselstwo zoone z kniaziów, bojarów, i wyszych urzdników pojechao go wita do Tuli. niego

i

Kniaziowie Golicyn

i

Massalski,

oraz pisarz

(djak)

Sutupow

Moskwy, jako penomocnicy Dimitra, a za nimi pody niewolnik weszy jego wojska. Owiadczyli ludowi zjechali do

,

Godunowa

nie

moe by

patriarch,

e

a zaraz

wpad

lud na

Kreml, porwa Joba, wyzu z sukien, w stroi i wyprawi teleg do monastyru starzyckiego, na zakonczarny habit przy-

pokut za grzechy. Zamordowano wtedy cara Fiedora Borisowicza Godunowa i jego matk. Mieli oni zgin nie od ludu, ale z rki dobranych strzelców to jest onierzy dworskich, a na rozkaz i w obec dwóch kniaziów i dwóch innych znakomitych urzdników. z wol Dimitra, twierdz wspóczeni kronika

i

e

nikarze moskiewscy.

Dnia 20 czerwca 1605 r. Dimitr wjecha do Moskwy przy i obj rzdy. Zrazi za sobie tam bardzo dwór, powitaniu wprzód poda wiernym sobie Kozakom doKozacy skim anieli jednemu z najzasueszych bojarów.

e

rk

,

pozwalali sobie przy nim nawet z

dawnym rzdem

ly

Kiedy

trzymali.

kniaziów, co do ostatka

przy wjedzie witao go

duchowiestwo i caowa obrazy, muzyka wojska polskiego trbia bia w koty, a to byo tak dalece przeciw obyczajowi miejscowemu e lud za zniewag witoci poczyta. Gdy go Niemcy oficerowie przepraszali, i wedug przysigi swojj do ostatka przy dawnym carze wytrwali, ale nadal jemu chc i

,

wiernie

suy,

odpowiedzia,

e

na nich

wicj

nawet ni na

rodowitych Moskali bdzie liczy.

Urzdy gówne

niektóre

utworzy Dimitr na wzór

polski

zamianowa dwóch kanclerzy, oraz podskarbiego nadwornego. Do sowietu wprowadzi nietylko nowego patriarch, czterech

i

metropolitów, siedmiu arcybiskupów

i

trzech biskupów,

ale

14 daleko znaczniejsz liczb bojarów, a wszystkich tych radzców

na wzór polski zacz zwa senatorami. Przewodniczy zawsze sprasam na ich zgromadzeniach; oddawano mu ogólnie mówi pynnie i rozsdnie, a najtrudniejsze wiedliwo,

t

e

sprawy ze zadziwiajc niby to

matk

atwoci rozwizywa.

Carow Marf

jego, przywieziono z dalekiego monastyru.

Wi-

pod Moskw w tm w uciskach przed namiotami ukazali si oboje zgromadzonym tumom. Nastpia koronacya moskiewskim obyczajezuita Czernik zaraz jem, ale to sprawio ze wraenie, po koronacyi skada mu powinszowanie w jzyku aciskim. Lubo Dimitr na pozór rozwiza wojsko polskie i wszelkie oddziay cudzoziemskie, przecie Polacy zostali jak przyszli a mieli przystp do dworu. Dimitr okazywa im wicj zaufania ni Moskalom, na ich zdaniu polega, a nawet Buczyskich Stanisawa i Jana zamianowa swemi sekretarzami. Stanisaw jednake peni kanclerskie obowizki i jedzi w poPolak Miechowiecki by jego pierwszym selstwie do Anglii.

ta

j

namiocie przy drodze sam na sam, a po-

e

powiernikiem.

czsto wgierski wedug ówczesnej mody polskiej i niektórzy dworacy Moskale aby mu si przypodoba, szli za jego przykadem; wosy z polska zaczesywa, jada cielcin, co w Moskie za wielki grzech uchodzio; przy stole nie pyta si o bogosawienie kropienie jada wicon wod. Po obiedzie nie spa jak i kady Moskal, lecz na przechadzk si udawa, odwiedza zotników, aptekarzy i powszednia niezmiernie ludowi, który dawniej carów widywa tylko w jakim uroczym poysku azyatyckim. Nigdy za ani nie uywa, co uwaano za nieStrój

przywdziewa Dimitr czsto

czysto pogask. niu z

rcznej broni

polski,

Popisywa si w konnej jedzie, strzeladzia, zakadaniu twierdz, we walkach

i

rycerskich, a lubo grzeczny dla Polaków, Moskala nawet

i

wy-

niezrczno przy tych zabawach kijem okada. Na Kremlu cige byy tace muzyka. Moskale za kobiet do towarzystwa z mczyznami nigdy nie córki pod zamkniciem przypuszczali: chowa kady on haremach. Na wesozabudowaniach, jak Turcy w w tylnych ach nawet dla kobiet bya uczta oddzielna. Mówili o tacach co za zabawa po komnacie chodzi szuka nic nie zgusokiego urzdnika za byle

i

i

i

15

skaka jak kuglarz? Powany czowiek siedzie powinien i tylko si bawi wydwarzaniem baMuzyka ich ograniczaa si na zna, ale nie by baznera.

udawa

biwszy,

lirze

wariata

do gitary podobnej

i

,

a ta jeszcze

bya

od Polaków przea za Dimitra pra-

Muzyki mona powiedzie nie lubili wie nieustawaa gra na dworze. Diniitr adnemu bojarowi nie przepisywa carskim starym obyczajem z kim si ma eni, ale zostawiajc w tym wzgldzie wszelk wolno chula po wietnie i ze zbytkami odprawian} eh wesoach a w^ tern wszystkim pomogali mu Polacy. Byo to cywilizowaniem ycia spoecznego, ale przez cudzoziemców, oburzao niezmiernie Moskali. Zarzucano te nawet caróDimitrowi lekko obyczajów, a mianowicie, Xeni w zym celu na Kreml sprowadzi a gdy po kilsobie, kaza na zakonnic po_ ku miesicach sprzykrzy strzyc i do monastyru w puszczy nad biae jezioro wywie Na Kremlu pozwala jezuitom msze odprawia, a pastorom lutherskim dla onierzy i kupców Niemców kazania prawi. Od monastyrów wielkie pienidze na skarb ciga i wiele na

jt.

,

,

,

e

e

wn

,

j

wydawa, ale te niemao i trwoni. Byo w jego czynach mnóstwo zdronoci,

wojsko

ulepsze,

lecz

dla

tego

e

obce, wszystko

Z niechci roso zaraz

t duo

zarówno nie

koció za chrzeciaskie uwaa. powtpiewanie czyli te

podobao si bardzo ludowi, który obyczaje prawie azyatyckie

ale

to

tylko swój

i

swoje

jest

on

powtpiewania wielkie niebezpieczestwo znowu okazywa si twardszym, bardziej uswa piegów, kaza swych nieprzyjació sdzi

rzeczywicie carewiczem.

i

traci.

ciga

za

strzelców

Dimitr przewidujc

z

Wymówiony wyraz rastriga (zbiegy

sob mki

(tortury)

i

rozrbanie na miejscu

starszego.

Straciwszy zaufanie

wnie piesz

mnich), po-

kar mierci a u prostych w obec Dimitra przez ich

do Moskali otoczy si

stra cudzoziemsk,

mia

gó-

oddziay jeden pod dowództwem kapitana Francuza, drugi Niemca a trzeci Szkota. Nawet na ulicy ju zacza chodzi ta stra

w koo niego,

której

a bojarowie mieli rozkaz

trzy

postpowa

daleko z tyu.

Z jednj ostatecznoci wpad oczywicie w drug, a zawsze w sposób niezwyky i std uczuciom ludu przeciwny. Diipitr zaraz

w pocztku

opanowania tronu marzy o roz-

16

pastwa, a mianowicie we wspólnój wojnie ze zachodem Europy przeciw Turcyi i bardziej podobno w tym celu anieli wzgldem unii kocioa, o której uskutecznieniu zwtpia, wysa Andrzeja awickiego jezuit do Rzymu. Szuka przyjani z szachem perskim, doniós Karolowi szwedzkiemu, e go uwaa za przywaszczyciela tronu który si doczeka eby poprze twierdzenie, losu Borisa Godunowa. przez zadzieranie z ssiadami zgubi Moskw wymylono, e zamiast szerzeniu

,

e

soboli,

posa

chanowi tatarskiemu

kouch

ze skór winich.

wedug zwyNa posa do Zygmunta monarchów, obyczaju o szczliwem wstpieniu kego na tron III z doniesieniem

pojecha Walferow: w licie pisanym po acinie do króla. Di mitr, aby nie okazywa swej wyszoci, nie tituowa si im p era tor ale rex; w pismach za ruskich mianowa si hospodarem, carem i wielkim kniaziem. Niedugo wypada potrzeba umówienia si Dimitra ze Zygmuntem na wojn przeciw Turcyi. Wasil Szujski zaleci na posa Bezobrazowa. Przywoany Bezobrazow chcia si wymówi. Pojechawszy do Polski odprawi poselstwo publicznie, a wskaza do Sapiehy kanclerza, chciaby mu co tajemnego zwierzy. Królowi nie podobay si tajemnice midzy kanclerzem a posem moskiewskim i da upowanienie do danej rozmowy Alexandrowi Gosiewskiemu. Temu tedy owiadczy Bezobraim bardzo marzow, a to w imieniu Szujskich i Golicynów,

e

e

kotno,

i

rana

najmilejby im byo,

i

król usadzi na nich

wicza

Wadysawa,

rem.

Zygmunt

eby

lekkiego,

podego,

ty-

go z tronu zrzuci, a króle-

lubo jest jeszcze

dzieckiem

ogosi

ca-

kaza odpowiedzie, i mu bolesno, e da si uwied, ale nigdy nie by chci-

III

temu szalbierzowi

umiarkowanie radby widzia i w synie*). Przyby do króla take jeden Szwed z owiadczeniem, odebra za porednictwem przysanej panny Rozenownej

wym wadzy

e

czeka

i

to swoje

rodem z Inflant, polecenie od carowej Marfy matki prawdziwego carewicza Dimitra, aby zawiadomi króla, jj syn panujcy szalbierz kusi si o wykrarzeczywicie zabity,

e

e

*)

Historya wojny moskiewskiej ókiewskiego.

17^

e

tylko niegrobu w cerkwi uhlickiój i szczciem znaglona udaje matk tego rastrigi*). Niedugo przyjechao do Krakowa nowe poselstwo mo-

dzenie jego

zwok

skiewskie z

Maroskiego

którego naczelnik

do wojny przeciw

z

z Blizny

zoone

Wasjew mówi dalej o pastwu ottomaskiemu ,

Bethlehemu

Jerozolimy,

Grecyi,

i

i

Bethanii,

jeszcze

i

nowe

przygotowaniach

celem zdobycia miejsc

witych,

Polsk, Austry, zgoa wszystkimi monarchami chrzeciaskimi i na koniec o maestwie z wdzi-

wspóki

a do

cznoci

z

Marin Mniszchówna.

z

W obec

Zygmunta, syna jego Wadysawa siostry Anny, odprawiao si zalubienie Mariny biao ubranej, lnicej od dyamentów, a w koronie na gowie. Mieli mowy Lew Sapieha kanclerz, Maciejowski kardina i Miski wojewoda ,

-

Uroczysto

czycki.

ta

zdawaa

si powszechnie

now epok

ku wschodowi kocioa aciskiego, jak niegdy lub Jadwigi z Jagie uczci te wielki ten niby wypadek ksidz Grochowski od pindariczn, a w powinszowaniu nadesanem od papiea Pawa V byo zawarte wezwanie, abv Marina wraz z Dimitrem w kociele katolickim ju wielk zasug majcym, starali si naród moskiewski nawróci w nim wiar katolick utwierdzi i wysoko podnie. Poselstwo skadao Marinie dary od carowej Marfy i od cara. By tam obraz witej Trójcy, pióro z rubinów, czaszka z hiacyntów, okrt zoty z drogiemi kamieniami, róne rzeczy jak wó, pelikan, paw ze zota, misterny jaki zegar z trbami, fletami i kotami, mnóstwo pere, wiele soboli, a postawy aksamitu, altembasu, atasu i t. d zgoa bogactwa rzadko na raz widziane. Naczelnik poselstwa wielki dla posunicia

;

mem

,

;

Wasjew, który mia moc we wszystkiom zastponie bardzo si dobrze sprawi i z drugimi Moskalami dawa powody do miechu i odrazy. Kiedy bowiem przy obrzdzie lubu pyta go si kardina: „Dimitrze, czy sekretarz

wa

Dimitra,

lubowa innej? odpowiedzia: ^a skd ja mam wiedzie lubowa o tem nie ma mowy w mojm zleceniu." Gdy mia poda rk do zwizania stu, zada rbka od

nie

czy on nie

^)

Tame. Tom VII.

;

18 obwinicia rki, ale mu tego Na obiedzie u Mniszcha powiedziano w spónie dozwolono. czesnym opisie: „podpia sobie Moskwa u stou, bardzo plugawie jedli, garciami targajc i z mis biorc"*). wojewodziny Miiiszchowój do

Wojewoda Mniszech hulacz i marnotrawca, znany jeszcze z dworu Zygmunta Augusta jako jego pomocnik i doradzca w miosnych przygodach, obduy si by niezmiernie na wypraw moskiewsk; uwaa, e to waciwa pora do odebrania pienidzy zwacza z umysu odstawienie Mariny do Moskwy, a dopiero Jan Buczyski przywióz mu od Dimitra dwa kro sto tysicy zotych. Szujscy a szczególniej Wasil, powziwszy zamiar strcei

ju

powszechnie nazywano rastrigi, a W7niesienia siebie na tron stara si nietylko bojarów, ale i kupców moskienia jak

wskich

do

wciga.

spisku

Skoro

Dimitr dowiedzia si

tem kaza go uwizi ze wspólnikami niezwyky w Moskwie ale na zyskanie dla o

,

zoony

bo

stawi przed

,

siebie

opinii

sd sku-

Obyczajem wieku brano Szujskiego na mki, a wyrokiem jako zdrajc na mier skazano. Wywiedziony na plac tracenia, sta obok kata trzymajcego topór i przy pieku: Basmanow ju mu wyrok odczyta kiedy nagle z poród tumu wystpi dworski inny

teczny,

z

osób wszelkiego stanu.

,

urzdnik

pimiennem uaskawieniem od Dimitra na wieczne

z

Dimitr czy skonny do przebaczenia,

wizienie.

czy cenic

obrotno Szujskiego, nietylko go wkrótce na wolno puci, ale do swego boku przywoa, a w najwa-

znaczenie

i

niejszych sprawach

uywa,

a

na koniec

mia

za pierwszego

doradc, nieodstpnego towarzysza i najlepszego przyjaciela. Tym czasem Szujski nie poniecha wcale owego dawnego i szeroko rozgazionego spisku. Mniszech stan nareszcie z córk, mnóstwem karet i koczów pozapenianych szlachciankami i trzema rotami husarskiemi

w

granicach

pastwa moskiewskiego.

Marina powiz których Michajo Nagoj, brat carowj Marfy, a wic miany za wuja carskiego by najznakomitszym; poprzedzana od szeciu tysicy jazdy, jechaa jakby w tryumfie

tana od bojarów,

•)

Nota

Zygmunta

III.

III

przy tomie drugim

Niemcewicza

Dziejów panowania

19 na saniach

wielkim srebrnym

z

biaemi komi zaprzonych, cymi

a ubranymi

,

z czarnych lisów,

w

z

orem

te id-

tarantowatemi albo

,

szeciu konjuszemi pieszo

jedwabie bardzo kosztowne

w kopaki

i

niezmiernie jak wiadomo rzadkich

i

drogich.

Wszdzie po wikszych miastach odbyway si processye kosztownych darów. Podróy tej nieskoczya i skadania ze zim, ale do Moskwy wjedaa jakim dziwnym wysokim wozem, na którym miaa krzeso dopiero 12 maja*)

bywao si

z

i

jak na tronie

siedziaa,

Przyjmowanie od bojarów oduroczystoci, przed miastem gdzie

1606

wielk

r.

rzdem wartujcym sto tyProwadzili Marin do Kremla

Mniszech dosta konia, a

to

sicy ówczesnych zotych.

z

marszaek jej dworu Marcin Stadnicki mia mow do Dimitra, a sama Marina odeza ich rozdzielenie si dla niej zwaa si do Polaków, z ojczyzn, onami dziemi, bdzie im jednaa wzgldy cara. Dnia 17 maja patriarcha nowo zamianowany naprzód koronowa, co nie byo obyczajem moskiewskim ale polbojarowie

z

Nazajutrz

bojarzynami**).

e

mi

i

czy j z Di-

skim Marin na carow w obec ludu a potem mitrem lubem w obec tylko znakomitych goci. ,

,

Moskwy razem z Marin posowie Mikoaj Olenicki kasztelan maogoski Alexander Zjechali byli do

i

wski starosta wieliski,

wstpienia na tron

e

dla

projektowanej

reckiej

wa

i

powinszowania

dla

ukadów wzgldem

przez

wedug

Gosie-

obyczaju

owej

wojny tu-

w

oburzeniu,

Dimitr

Dimitra,

polscy

na licie nie by nazwany cesarzem, a Olenicki tituogo tylko wielkim hosudarem i wielkim knia-

ziem moskiewskim

si uniós,

e

przywoawszy jednego z bojarów, rozkaza mu zdj sobie koron z gowy, i z wielkim zapaem, a poniekd obraajc posów, rozwiód si o zuchwaoci uwaczania jemu, najpotniejszemu z monarchów. Da si jednake przekona, posowie na sw odpowiedzialno tituu zmienia nie mog i stano, jego pose bdzie si o to stara w Polsce. Proszeni Olenicki tak

e

e

i

Gosiewski na obiad weselny zastrzegali, aby im dano miej-

*)

Pisarze moskiewscy

**)

Dymitra,

Opis tego wjazdu

Wyda

kad 2 maja w pimie

E. Raczyski.

—

:

,

to jest

wedug starego kalendarza.

Poselstwo

Wrocaw

od Zygmunta

1837.

9*

lll do

20 sce

przy

mia w Krakowie Wasjew

carskim jak je

stole

Dimitr obstawa,

przy stole, u którego król siedzia.

pastwa

przeciwne zwyczajowi jego

stolik przy tronie.

dzielny dla nich nie

z

si

i

We

byo

nie mogli.

napomina,

e

Polakom

kady sta

powinien

robili

haas szablami, kr-

obrzdy cigle wymiewali. wojsku Mniszcha wojewody

innych panów

laków, a

si na odPotrawy tak Polakom

kociele, gdzie

o to

brata, jego syna, i

w

siedzie

trzeba ich

cili

je

nic

to

zgodzono

m'oczystoci lubnej wyszy pogoski,

chciao si i

e

smakoway,

Ju

i

e

:

midzy

w

sandomirskiego,

jego

jego zicia Konstantina Winiowieckiego ogóle zebrao

nimi mnóstwo

si do

czterech tysicy Po-

modziey

pomieszczenia tych wszystkich goci

Dla

szlacheckiej.

na rozkaz carski pozaj-

,

zamoniejszych kupców, urzdników, duchowiestwa, najznakomitszych bojarów ale nawet Nagojów krewnych carowej Marfy, cho te za ich ofiarowaniem, gwatem. Kiedy zjechali posowie jednake goszono, Olenicki i Gosiewski, przy wypakowaniu z ich wozów broni, tak si nie jedzi na wesele, ale te zwracano uwag ludu,

mowano domy,

nietylko

e

e

Polaków celem wcale co innego, a mianowicie opanowa naprzód stolic, a potem cae pastwo.

Modzie

polska

dobrze

pozaopatrywana

w

pienidze,

ze swej wyszoci nad skonna, zwaszcza, stary Mniszech dawa dobry przykad, bo trzydzieci beczek wina wgierskiego przywióz z sob wszczynaa kótnie dokazywaa po nocach, wycigaa w dzie Moskiewki z karet jak si to wszdzie wtedy zdarzao. Bojarowie i lud nie mieli jeszcze wystpowa jawnie, ale si oburzali na rastrig, Polaków i Niemców co dzie silniej. Spiskowi uraz Marin wróciy si do Moskwy wszystkie wieldowani dzieo kie dary pobrane ze skarbca carskiego, uwaali, rozpoczte czas wanie kona. Kiedy Marina na zakoczenie zabaw weselnych, dawaa wietne uczty na Kremlu obyczajem polskim na których ju modniejsze Moskalki ukazywa zaczy i dla Moskalek si starowieckich obyczajem moskiewskim, staraa si zjednywa

ufna we

Moskali,

wzgldy na dworze, dumna a tymczasem

do

e

pijatyk

,

,

,

e

e

,

t

sobie

mio

i

bojarzyn

i

mieszczek.

Wasil Szujski marsza-

21

ek

uroczystoci lubnej, nocami nietylko bojarów, ale setni-

ków

pidziesitników miasta do

i

kada

im,

e

zgromadza, prze-

siebie

moskiewskie pie-

opanowali, za

Polacy kraj

nidze rozwiole yj, Moskalami pogardzaj, koció chrzeciaski upada, pogastwo aciskie gór bierze, a to wszystko std, e rastriga przybra imi carewicza i wyszali króla polskiego.

zaczy si pokazywa kótnie zatargi z Polakami, onierzy Winio wieckiego, a nawet udezaczepi sug Zaraz

lud

i

i

rzy na jego mieszkanie. Ju rastriga, a gdy jednego za rowie spiskowi zdali spraw,

puci

go

krada

to

oddano pod ledztwo, boja-

e

to

pijanica

i

kaza

Dimitr

Na Kreml zaczli si w nocy

bezkarnie.

ludzie

po ulicach nazywano Dimitra

i

chwytano

obcy,

byo rozstawia

wykryto.

nie

nic

ale

ich,

za-

strae po ulicach dla bezpieczestwa Polaków. Polacy zagroeni poczli myle o przygotowaniach do odporu, lecz na bazarze, to jest domu handlowym, niemiano dla nich ani broni, ani Trzeba

kadego Moskala. 26 na 27 maja pojedynczo wcisno si do Mo-

prochu, ani kul, a

W

nocy

z

strzelców na nocne

byo

ich dostatkiem dla

skwy wszystkiemi dwunastu bramami onmacie tysicy onierzy, którzy stali o mil obozem i jako przeznaczeni na mieli. wypraw tureck, przez Jelsk na Perekop Na koniec ludzie Szujskiego zamknli bramy, nie dla

i

przeszkodzenia

w

chodzeniu,

e

ale

spiskowej starszyzny przysani

,

ju

wszyscy zamówieni byli przyszli.

i

od

Urzdnicy

moskiewscy obchodzili dziedzice i lud zgromadzali. Do Dimitra nic o spisku nie dochodzio, bo nawet dworacy po wikszej czci, równie jak wielu strzelców do niego nale-

ao.

W

dzie przy piknym wiosennym poranku, przez uderzenie we wszystkie dzwony jak zwykle w czasie poaru, dano znak do rzezi. Do Diniitra

wie

przysza lacy

w

czwartej

wszczli

zbroj,

otoczony

wjeda

w

godzinie

na

o rozruchu ale z objanieniem

bijatyk

jednej

rce

ludem.

z

mieczem,

od tumu opatrzonego konno na wysoki Kreml

w

w

,

i

Po-

tu Szujski przybrany drugiej

byle

z

krucyfixem

narzdzie zabójcze,

krzyczy; ,.w imi Boena Basmanow zastpuje tumowi ju mówi, ale gos jego stumia woanie:

niegodziwego heretika!

na dziedzicu, chce

A

z

razem

^

i

^ „wied nas do rastrigi, wydaj tego wóczg!" Basmanow cofn si na powrót, ubi szlachcica moskiewsldego Idóry Diraitr zmiesi za nim wdar do paacu i woa „ zdrada szany otworzy drzwi, wydar dard Niemcowi stojcemu na Zaczto warcie i woa „nie z Godunowem to sprawa strzela Niemcy drzwi spiesznie zamknli. Kiedy wyamywane ju pkay, otworzy je i wyszed Basmanow, a po,

!''

!"'

!

i

midzy napastujcymi nawet

chcia z nimi wej w umowy, ale Michajo Tatiszczew, którego on niegdy, kiedy to Szujskiego ju u pieka postawiono, od wygnania by wyprosi, pchn go noem w serce i powali strzegszy

Wpad

trupem.

lud do paacu.

Biega od pokoju do pokoju

ego

otoczyli

Zraniony

t

by w

gow

zwtpia

Dimitr z

sujn

góry

bojarów,

o ratunku.

oknem. Zemdla-

zanieli na fundament zrujnowanego

strzelcy,

paacu godunowskiego

i

i

polewali

,

i

wod

na piersiach

przywrócili do ycia.

i

a

,

mia wykrcon

czy

przestrzelon nog.

Chcia go lud dobi, ale strzelcy zasaniali i woali, aby carowa Marfa wprzód zeznaa] wiaMiano zaraz sprowadzi i miaa owiadczy: dectwo. nie by jej synem, a wedug innych tylko Szujski mia by

e

j

do

niój

strzelcy ale lud

posanym

i

tak

odpowied przynie

wydali bojarom Dimitra

przypada, bi go

i

i

niesiono

dar na nim w

Przy mijaniu Niemców rozbrojonych jakby z podzikowaniem za wierno.

'^).

Wtedy

go do

paacu,

sztuki

suknie.

wyciga ku nim rce,

Zaczto z nim ledztwo, ale odpowiedzia e jest prawdziwym carewiczem. tern wpad lud do pokoju, dano dwa razy ognia, obadwa strzay

W

nie

chybiy celu i skona. Pisarze spóczeni moskiewscy jednozgodnie a

wanie

tacy,

Polaków co najwicej pokazuj wiadomoci wypadków, z

poczytuj Dimitra tego za samozwaca Otrepjewa i zowi szalbierzem. Nam wic inaczój uwaa go nienaleao. Marina w czasie rozruchu niepoznana wybiega midzy ,

*) ii i

ka

Polacy niektórzy twierdz,

pomordowa

ich

ony

zawleczono do carowej matki do

„pyta mnie byo o

kaa

rzewnie.

to kiedy

e

Strzelcy

y,

bojarowie strzelcom

wic

oddali

monastyru,

dzi kiedy

Dimitra

powiedzieli, ;

zabito go

miaa powiedzie: yje, ju nie mój" pa-

która

nie

i

23 na dziedziniec, nawrócia jednake do pokoju swyci panien samy cli prawie Polek i draa z nimi kiedy lud ju drzwi wyamywa i kiedy ju od strzau pada pani dworska

tumem

Chmielewska, a tylko

wa w i

niezomny odpór. natoku wcisnli si

zapd

wstrzymali

te

napaci.

stkie rzeczy kazano

Muzykantów Dimitra

mi

mody Polak Osmolski swoj szabl daPooono Osmolskiego trupem, lecz

wzi

bojarowie,

zasonili

kobiety

Przydano Marinie stra, a wszypod zamknicie i zapiecztowa.

w pie wycito

,

dom

jezuicki

ze

zie-

zrównano, ksidza Pominskiego pod czas mszy przy o-

tarzu na sztuki rozdrapano.

W zamkach

Kitajgorodzie

i

Bie-

mordowano Polaków. Nie moale choby si byli wydobyli to nie gli wyj z pomieszka mogli rot sformowa i z szabl konno naciera, bo ulice poprzekadano drzewem i drgami. Byy poznaczone kred domy na miecie w których mieszkali Polacy: lud na nie uderza, a kto tylko z nich si wy-

lojgorodzie przez kilka godzin ,

,

,

chyli

nie

i

by

widocznie Moskalem, tego bez litoci mordo-

Z pomieszkania Mniszcha

wano.

kilku dni miano na bacznoci

odpór i

i

rczo

a

w

gdzie

si od

pogotowiu, dawano dzielny

nareszcie

przypadli bojarowie

lud umierzyli.

Dom i

strzelano,

i

wojewody,

poselstwa polskiego zostawiono

Olenicki

i

Gosiewski

z

dugo nietykalnym

orszakiem swym nie doznali napa-

ci, dopókd z przeciwka nie uszed do nich z kilku shigami starosta ukowski, brat wojewody sandomirskiego. Dawano od poselstwa gste strzay runicze z dachów. Tum uderzy na mieszkanie Kazano wskich, rozszarpa dom w sztuki dwudziestu dwóch czeladzi ubi, a ich za samych do wizienia zawlek. dworze Stefana hospodara wooskiego zajtym przez Konstantina Winiowieckiego, który mia przy sobie do dwustu kopijników, broniono si walecznie, a zatoczone dziaa nie uszkodziy domu, bo cigle góroway. Mieszkanie i

W

Boskiego, który ju Polsk by na zawsze porzuci, a do cara cakiem przysta, spustoszono. Taro chory przemylski, z Lubomirskim dugo bronili si bardzo skutecznie. Schwytano jednake obudwu wraz z Tarlin, Ilerburtow i sugami; obito, poraniono i do koszuli odartych wwiezieniu osadzono. Przez to samo przeszli WygiStadniccy. i

24 rozsypk miszkaLego jcój, ale panowie wszyscy wynieli ycie z rzezi. przynajmniej dwa tysice Polaków *).

neo

wiele \Yojska polskiego

szlachty na

i

111.

—

Ogoszony w Moskwie carem. Sprowadza zwoki maego Dimitra do Moskwy. Car Wasil zatrzymuje panów polskich a mniejszycli puszcza do Polski. Knia Szachowskoj opowiada Putiwlanom urzdownie, Dimitr yje. Putiwl powstaje przeciw Szujskiemu. Powstanie ronie. Odznacza si chop Bootnikow. Nowy pretendent Piotr. Pose moskiewski Wokoski zimno przyjty przez Szujski

stara

si

o tron carski.

,

e

Zygmunta.

ju

rozpo-

W radzie

bojar-

Nazajutrz po zabiciu Dimitra rastrigi, Szujski

cz

starania o pozyskanie tronu carskiego.

mia mow, chepi si ze swych zasug jeszcze z czasów cara Iwana Mówi, e szalbierzowi za uaskawienie tylko tyle winien jakby by winien zbójcy, coby mu ycie w boru darow^a. Radzi wynie na godno najwysz czoskiej

wieka zasuonego, z powiceniem, niemodego**). Bojarowie bezstronni twierdzili, na to trzebaby jaki sejm zwoa. Stronnicy atoli Szujskiego wystpili z dowo-

e

dami, wielkie

e

ad

i

porzdek w kraju zaraz potrzebne,

a bez nich

atwe do przewidzenia niebezpieczestwo. Nietylko

i

w zgromadzeniu bojarów, ale po miecie zaczto przemawia za Szujskim caego wypadku jedynym bohaterem i ju i

dnia 29 maja przy odgosie

rem.

W tym

u pieka

samem

skadali

trb

i

kotów ogoszono go

miejscu gdzie sta niegdy

ca-

przy kacie

mu

swe owiadczenia wiernoci mieszczanie, kupcy swoi i cudzoziemcy, w pobliu za leay zwoki Dimitra na stole z larw, lir, jako ironicznemi oznakami cudzj postaci i upodobania w muzyce i tacach, uwaanych na Moskwie za bazcsk igraszk. ,

) Wielu z pobitej munta III do Dimitra. **)

Mowa

szlachty wyliczy

ta znajduje

autor

pisma:

Poselstwo Zyg-

si w pimie; The Russian Jmpostor or

—

the

Dzieo to jest spóczesne, of Mugkovie ^. London 1674. a napisane przfz Johna Mericka kui)ca posa angielskiego, który r. 1617 //i story

i

by

porednikiem traktatu Szwecyi

z

Moskw w

Stolbowie zawartego.

25

ogldajc si na stosunki z pastwami pogranizwaszcza z Polsk rozumia bardzo jasno, e Di-

Szujski

cznemi,

a

mitr ostatecznie nie dla tego przyszed do si wojennych,

i

przyrzek poj Mniza porednictwem szchown ale gównie z tego powodu sprawy Dimitra, zachód Europy przez wprowadzenie do Moskwy wpywów polskich, a tem samem rzymskich, myla to pastwo zagarn do swego systemu i religijnego i poZna si Szujski na jezuitach pod ów czas zakoliticznego. go Polacy mieli za carewicza,

albo

,

nie

i ,

ju potnym

,

e

politiczne wielkie zamiary do skutku przy-

wodzi zdolnym, a do pastwa moskiewskiego w^edrze si pragncym. Wiadomy mu by ich wpyw na dwór polski uszo jego bacznoci, e Zygmunt przez jak tak dla i nie mia nadziej trzyma Tatarów siebie ulego Moskwy, Turków na wodzy, a myla ukoczy toczon wojn z Karolem IX, nietylko o Inflanty ale o Szwecy. Zna si Szujski na koniec i na tm, e skoro w narodzie przywykem do dinastii ju naprzód Godunow, a potem on sam tron sobie przywaszczy, to si snadno znajdzie do tego i kto trzeci, a uyje pomocy Polaków rzezi moskiewsk do zemsty pobui

dzonych.

Wielkie widoki Europy,

kocioa

katolickiego, jezuitów,

w

Moskalach zapowiaday, ze mierci Dimitra nie odzyskao carstwo pokoju, owszem wojna si pocignie dalej i zaciciej a znajd si tacy co o tron moskiewski, bi si bd. Szujski czy unika rozpoznawania bliszego zwok Dimitra, czy w myl pojcia owych czasów, dosy, z tej przyczyny, i jako czarnoksinika co nawet po mierci niepokoi w nocy mieszkaców, odkopano go, a spalonemi na proch zwokami nabiwszy dziao, wystrzelono ku Polsce, z którj zaniepokoi króla polskiego,

a nareszcie usposobienia ducha

e

e

t

e

carstwo.

e

Tyra czasem rozchodziy si wieci, may prawdziwy Dimitr jest wielkim cudotwórc. Niektórzy chorzy i chromi, albo raczej najci do udawania niemocy,

zaczli u jego grobu

odzyskiwa zdrowie. Na skutek tego, Szujski postanowi zwoki przenie do Moskwy, a uhliczanie zaczli ju

te

rwa si do oporu by umczon.

y

,

i

aby ich nie pozbawiano

witego

co u nich

Dokonan wic ju pokazaa si w gó-

26 ^

wiij

czci poktiui

bo skoro prawdziwy Dimitr okaza si witym i u jego zwok miano si modli, to tern samem inny Dimitr przez uznanie kocielne i niejako artiku wiary mia udowodnione szalbierstwo. Dwaj biskupi z innyrobota,

mi duchownymi i bojarami odkopali grób wity: za wyjciem trumny i otworzeniem wieka, pokazao si ciao przed pitnastu laty pochowane, prawie niezmienionym. Twarz, wosy, wyglday zupenie wieo; równie naszyjnik z per-

ami, chustka haftowana w lewój rce, suknia i boty wyszywane zotem i srebrem. prawej rce trzyma may trup garstk orzechów^ Cuda wic i wito Dimitra znalazy zupene potwierdzenie. Najznakomitsi onierze, mieszczanie, cliopi, nieli zwoki do Moskwy, a u bramy czeka

W

procesy car Szujski, wzi trumn na swe ramiona i odniós do kocioa w. Michaa archanioa. Na rodku kocioa Marfa otrzymywaa od duchowiestwa uroczyste rozgrzeszez

nie,

e bdc

matk witego,

przyznaa si do nikczemnego

szalbierza.

Wedug

atoli

twierdzenia niektórych

Polaków

i

cudzo-

ziemców co w tedy byli w stolicy, Szujski mia kupi od jednego strzelca syna jego Komis zk, kaza go zawie do Uhlicza zarn i pochowa a tym sposobem wiee zwoki podsunwszy, wprawi maego Dimitra w szereg witych mczenników. Olenicki i Gosiewski lubo posowie, zatrzymywani byli w Moskwie. Po koronacyi Szujskiego mieli na pocztku ,

czerwca

,

rozmow

z bojarami:

knia Mstisawski, który

nie

by uczestnikiem spisku przeciw Dimitrowi, a wielkiego w swoim narodzie powaania doznawa przypisywa królowi, ,

panom, a nawet samym posom wszystko ze, co si na Moskwie dziao. Na to posowie króciuteko poszeptawszy midzy sob, odpowiedzieli w tej treci, obcy czowiek gosi si carewiczem co przez jaki cud mia uj mierci uoonej od Borisa Godunowa, okazywa znak niemaj wagi. Sami za Moskale zgadzali si, Godunow sprztn cara

e

,

e

Fiedora Iwanowicza

mitych

bojarów.

wyprawi na drugi wiat wielu znakoOwemu jednake czowiekowi w Polsce i

e

uwierzy jedynie Mniszech jak wida z tego mu zarczy córk, da pomoc zbrojn i go na Siewierszczyzn zapro,

e

27 wadzi.

Skoro

wróci,

a

to króla

Polski

doszo, nakaza Mniszciowi do kraju

nieprzyja

na

z

Moskw

nie

naraa.

Mniszech zaraz do kraju wi'óci a wic i on niewielk odegra rol i mao zgrzeszy. Sami tylko Moskale, Kozacy doscy prowadzili tego Moskala carem Dimitrem zwanego; wojsko, wojewodowie carscy rzucali mu si do nóg: „i wy bojarowie, mówi jeden z posów, wybieglicie naprzeciwko ,

e

Wykrzykiwalicie wam Bóg ukochanego wróci cara, zapalalicie si gniewem, Polakom Dimitr winien kiedy kto z Polaków wspomnia, tym panowanie, ubóstwialicie go w naszych oczach. tu paacu, kiedycie z nami radzili, aden nieobjawi najmniejszego powtpiewania o pochodzeniu jego. Nie od nas niego z ubiorem

i

oznakami carskiemi.

,

e

W

od was Moskali, wasz moskiewski wóczga by za Dimitra uznany; wycie go z chlebem i sol na granicy witali, do stolicy wprowadzali, ukoronowali i za-

Polaków,

ale

pocztku do koca; pocó wam dzi na drugich win zwala? Lepiej byo milcze dla których was Bóg tem zalepiei aowa za grzechy, niem ciko skara. Nie jest naszym zamiarem wam krzywoprzysistwo i morderstwo wyrzuca, ani wasze sprawy rozbiera; nie mamy powodu aowa tego czowieka, który nas w obec was obrazi, w swem szalestwie mia si za mordowali.

co

Wasze

dzieo od

to

wymaga

jakich niesychanych tituów i bodaj móg si sta choby jakim takim przyjacielem naszj Rzeczypospolitej. Ale jake nie zdumiewa, wy bojarowie z rozumu znani, lada jakiemi mowami chcecie usprawiedliwi morderstwo i rze na braciach naszych. Nie walczyli oni przeciw wam, nie bronili waszego szalbierza, bo on bezpieczestwo swego ycia nie im, ale wam powierzy. Zwalacie win na motoch: gotowimy uwierzy i uwierzymy, ale dopiero jak pucicie wojewod sandomirskiego, jego wielkiego,

e

ca

córk

wszystkim Polakom pozwolicie razem z nami wraca do króla, abymy zapobieyli swem ukazaniem si, pewno przygotowanej zemcie. Dopóki za przeciw wszelkiemu prai

wu narodów, którego barbarzycy przestrzegaj, nas jako jeców zatrzymywa bdziecie dopóty w oczach króla Rzeczypospolitj caej Europy, wy sami z waszym carem za i

,

i

,

i

_28 sprawców

prónobycie na pokój

rzezi poczytywani,

Rozwacie

liczyli.

to dobrze!"

Moskale jako wychowacy despotizmu ksztaccego nie wymow ale milczenie, suchali z osupieniem sów, na jakie tylko prawdziwy republikanizm polskiej szlachty móg si w ówTzesnej Europie zdobyd. Spoglda jeden na drugiego a po zamilknieniu

otrzsnwszy si

posów dugo trwaa z

wraenia co

zawoa, ecie

„pamitajcie,

a który bojar

cisza,

zbezwadnio ze

przyjechali

ich

umysy:

zawierzytelnie-

niem do szalbierza, a dla tego was za posów nie mamy i takiej zuchwaoci wystrzega wam si trzeba;" a ruszywszy si z miejsc wszyscy zaczli odchodzi ale posów polskich ,

uprzejmie egnali.

Nastpiy

tedy narady Szujskiego z bojarami, znowu po-

e

car Wasil w swej owiadczono asce rozkaza puci wszystkich Polaków nieurzdników i do wojewoda Mniszech granicy odstawi; posowie jednal^e, i drudzy panowie zostan, dopókd Zygmunt swem postpowaniem wzgldem Moskwy nie roztrzygnie nad ich losem, a do Zygmunta pose zaraz wyjeda, jako i wyjecha Grze-

sów

polskich zaproszono

gorz

Wokoski.

W

myl stra

cis

i

,

Olenicki

rozkazu carskiego,

w Moskwie

Gosiewski pod

i

Mniszech wojewoda i Marina odwiezieni do Jarosawia, Winio wiecki do Kostromy Pozwolono im do króla inni panowie do Rostowa i Tweru. pisa korzystali z tego i nakaniali go w swych listach do zostali

,

;

pokoju, aby si mogli do ojczyzny wydobyd.

Tymczasem Szujski

nie

by miym

bie swych poprzedników v;dar

narodowi: jak na zgu-

si na carstwo

,

tak

i

drudzy

bojarowie na jego zgubie ukadali sobie plany do bera. raz

w

pierwszych tygodniach po koronacyi,

chny w brali

wkoo

zamiarze,

ale

dwakro wybu-

rozruchy; za drugim razem bojarowie ze-

stolicy

si

Za-

niego

im

to

i

nietylko

nawet

w

mia

e w zym Skoczyo si

podejrzenie,

oczy wyrzuci.

jednake na umierzeniu ludu, a ledztwo nie wykazao nic ani na Nagojów, ani na Mstisawskich gównie od Szujskiego posdzanych. Nie

przemina

w Moskwie,

atoli

a która

burza,

ile

si

miaa wkrótce

zdaje

przygotowana

zahucze nad

gow

29

co to z Polski z wojskiem przechodzi

swym

Iwanie, nie

ojcu

zgin w

na Polakach, ale

dokonanej

i

Po Siewierszczyznie gruchay wieci,

Szujskiego.

opauowa

czasie

carstwo po

moskiewskiej

rzezi

umkn

szczliwie

Dimitr

samotrze

do Polski.

e

Okazao si,

rzeczywicie

w^

obejmowania rz-

czasie

dów przez Szujskiego, trzej jacy konni na dworzan carskich wygldajcy, spiesznie ujedali z Moskwy na gocicu ku Polsce

i

midzy

w

okolicy

e

Serpuchowa gosili,

by

Dimitr

car

nimi.

zarzdza wtedy

wojewoda knia Grzegorz Szachowskoj. Nietylko nie zapobiega tego rodzaju pogoskom ale zgromadziwszy mieszczan Putiwla owiadczy lud moskiewski dopuci si zdrady wzglim urzdownie, dem cara, chcia go sprztn, a mylc na jednego zabitego Siewierszczyzn

jako

,

e

e

to trup carski, odda wadz Szujskiemu, ale Niemca, Dimitr cudownie uchowany przekrywa si na miejscu bezpiecznem i skoro tylko zbiera si dostateczne siy, zaraz wystpi, carstwo na powrót obejmie i zdrajców surowo pokarze.

Putiwl natychmiast si a za

owiadczy

nim poszy Czerniechów,

wierski

Biaa

,

Ivromy,

,

Liwny,

bojarowie,

Jelec

strzelcy

i

i

inne

Nowogródek

Starodub,

Oskol

Borisów,

przeciw Szujskiemu,

,

Trubczewsk

miejsca.

czyli

sie-

Trubeck,

Mieszczanie,

chopi,

Kozacy wszystko znowu pod chorgwie Kto za chcia trw^a we wier-

spieszyo na zamanie karku.

noci dla Szujskiego tego siekano, obwieszano, cano,

z

wiey

zrzu-

na krzy przybijano.

Pomidzy wojskiem powstaców by niejaki Bootnikow chop z urodzenia, niegdy od Tatarów w jasyr wzity, do Carogrodu sprzedany, od Niemców wykupiony przywieziony,

a na koniec za zgoszeniem

strigi,

przez niego do

wiada

o

i

wojnach,

do Wenecyi

si do Dimitra

Moskwy sprowadzony.

swych przygodach

i

a

Mia

ra-

on co opo-

dla tego

zyska

wielk wzito u ludu i lubo ze Szachowskojem nawizao si kilku innych kniaziów i wielu synów bojarskich, przecie Bootnikowi dano najznaczniejsze wojsko pod dowództwo. Szujski chcc wczenie powstanie utumi wysa wojsko pod dowództwem kilku bojarów, z których Worotyski zniewoli pod Jelcem do ucieczki znaczne tumy, ale Bootnikow jakby ,

30

w

Kromami

odwecie rozbi tak pod

e

jazdy carskiój,

szej

tysicy najpikniej-

domów pouciekaa nie miaa Dodao to ducha powstacom

do

i

wraca na wojn.

ochoty

pi

ku Moskwie na siedm mil przed tem miastem stay gówne siy Szujskiego pod znakomitymi dowódzcami, ale gdy przyszo do spotkania, pierzchny jak stado owiec i w ucieczce znaczn, poniosy klsk. Szujski za pomoc bojarów, a szczególniej duchowiestwa przekona przynajmniej stolic, o cudownem utrzymaniu si przy yciu rastrygi jest bajka wierutna; w skutek tego udao mu si way posypa, dziaa pozaciga, a mia i

cignli

spiesznie

:

e

do boju nietylko strzelców, inne wojsko,

scowych

ale

przybyszów

wielu

z miast

mieszkaców

miej-

zajtych przez po-

wstaców, a którzy skonili si do wiernoci dla niego. obozie powstaców pod wsi Koomeskiem w pobliu Moskwy wszczy si zatargi: Bootników chcia sam jeden- mie gówne dowództwo, ale na to nie pozwolono. Wzrosy powtpiewania o yciu Dimitra, którego tak dugo niejeden pojedynczo, niewida: wojsko si rozsypywao, a nareszcie cae oddziay przechodziy do Szujskiego, co dla przechodzców okazywa si niezmiernie askawym. Bootników lubo ze zmniejszon si, jednake bez wzgldu na

W

zbliy

ostre powietrze,

w

szturm Moskwy

jeszcze bardziej swój obóz

grudniu

r.

1

606,

lecz

i

zacz

go nietylko odparto,

tak pobito e si dopiero w Kaudze opar i obwarowa. Tymczasem powstanie wybucho w obwodach arsamaskim i alatyrskim, w Astrachanie, we Wiatce, Fermie a na-

ale

i

,

chuczaa burza, po caem panurzay si stronnictwa na wzajem w krwi potokach. stwie Bootników yl w K^audzie ze swem wojskiem i mieszkacami wet u granicy syberijskiej

:

,

koskiem misem, Szachowskoj

tnoci na tra

w

i

ale

mnie dawa

odpór.

jego stronnicy dobierali czowieka ze zda-

Dimitra, ale to

bya

rzecz nieatwa, a bez Dimi-

byo zwolni Bootnikowa z pod oblenia, ufa spraw powstaców do ostatecznego zwyciztwa do-

trudno

ca

i

prowadzi.

U Kozaków

terskich

nazwiskiem Bejka, który dorze Iwanowiczu,

a

przechowywa si jaki modzieniec

udawa

tm samm

Piotra syna po carze Fie-

synowca Dimitra.

Skoro

31

mona si byo

dorobi faszywego Dimitra, wic postanowiono przesta na faszywym synowcu, jako jego praw obrocy i sprowadzono na Siewierszczyzn Ilejk. Wolkróski wysany od Szujsldego jecha i jeclia w po-

wic

nie

selstwie do Polski

,

ale

W Litwie

miesice.

mimo pospiechu trwaa podró

po miastach

i

cztery

po wsiach lud go zatrzy-

mywa, ly, ciska botem, a nawet kamieniami za rze na w

Polakach

Moskwie.

nie temu zapobiedz a

Na

Starostowie

moe

t

uroczystem posuchaniu

i

i

panowie nie

byli

w

sta-

niebardzo zapobiegali.

w

Krakowie Zygmunt okazyani nowego cara, ani jego wa swem zimnem braniem si, posa nie ceni wysoko. Wokoski w swych rozmowach wy-

e

e wprawili do Moskwy rastrig, a Polacy król tylko patrzyli na mocno, e Rzeczpospolita

rzuca Polakom, obstawali

i

scy

samozwaca niektórzy panowie polmoskiewsk ale tylko Moskale na dobre nim pod granic

si

zajli

Podprowadzili

wszystko.

,

tylko

i

tam

dalej

sami porobili

oni

skiewski

co

i

podanej

i

i

jakimkolwiek sposobem zaszo, to sami najlepiej wiedz. Pose mo-

panowie polscy rozmawiali o pokoju, jako rzeczy dla pastw^ obudwu, lecz z polskiej strony kadziono

warunek puszczenie natychmiast Olenickiego i Gosiewskiego z caym ich orszakiem jako przeciw prawu narodów i ze zgwaceniem nietykalnoci poselskiej zatrzymywanych, oraz popacenie towarów kupcom litewskim i czerwonoruskim, które Dimitr pobra na kredit, a lud moskiewski w rozruchach pozabiera ze strony za moskiewskiej domagano si wynagrodzenia za szkody zrzdzone we wojnie rastrigi i zniszczenie za

;

skarbu carskiego. darów, a skiego

nie

przyj od Wokoskiego zwykych chcia od króla odebra listu do Szuj-

e

nie jest listowym.

Król nie

Wokoski

owiadczajc cara pozdrowi

Kaza wic

król

e

i powiedzie mu, myli do niego wyswego urzdnika, ale go wstrzymuj nowe niepokoje na Moskwie. Panowie za napomknU Wokoskiemu, ju i od

tylko

sa

e

Piotra szalbierza, któremu wiele miast siewierskich ulega,

zgasza si pose, ale go król nie przyj. Mieli przy tem doda, e jeeli Moskwa poselstwo i Polaków zatrzymywa dalj bdzie, to od dimitruszków i pietruszków wiele jeszcze ucierpi. cia

Wokoski bra t uwag za chepienie si z knuw istocie przyjacielsk rad

nowych podstpów, a bya ona

32^

szczer przestrog, bo Rzeczpospolita zamieszana w najlepsze rokoszem, wpltana. wo wojn inflanck, wzdychaa do zgody; gdy tym czasem król, jezuici, panowie i szlachta spokrewnieni z Mniszchem i posami wizionemi w Moskwie, i

a z panami i

i

szlacht

w Jarosawiu,

Twerze, byli niebezpieczniejszemi

pocignicia za

sob

Kostromie mieli

Rzeczypospolitej

lub prowadzenia wojny przeciw

e

i

jej

,

Rostowie

dosy wpywu do

od cara- krzywdzonej

woli, a korzystania z tego,

samozwastwo byo potg. Obejcie si za przyzwoite cara z posami Rzeczypospolitej, byoby jej nadao zupen przewag nad ywioami polskiemi wyamujcemi si z posuszestwa w owym czasie tak bardzo na

Moskw w ow7m

czasie

kopotliwym. IV. Drugi faszywy Dymitr w Starodubie. Moskwa zamieszana. Szalbierz Dimitr zimuje w Orelu podtrzymywany przez chopów, których pozwalnia od rónych ciarów; Miechowiecki i Royski. Spór o dowództwo. Royski wodzem. Polacy pomagaj, Dymitrowi. Bitwa z Moskw, pod ,

Mozajsk poddaje si,

Bolchowem.

Dym^r podsuwa si pod Moskw.

Szuj-

rozpoczyna rokowania z Polakami. Mniszech i Marina dostaj, si do obozu Szalbierza i uznaj go za prawdziwego cara Moskwy. Obóz tuszyski

wyglda podczas zimy, jak druga Moskwa. Miechowiecki z rozkazu Royskiego city, e mimo naoonego na bando, przebywa w pomie-

ski

szkaniu szalbierza.

Po dugich staraniach Szachowskiego powstacy

przyszli

do drugiego faszywego Dimitra. Pisarze moskiego usposobili Polacy z wojewodzin Mniszwscy utrzymuj, chow w Samborze, ale to nie zdaje si do prawdy podobnem, nareszcie

i

e

bo z tego czasu jest

ków

niemao dzie

polskich przychylnych

i

historicznych

i

pamitni-

jak bardzo nieprzychylnych sza-

chrajstwom mniszchowym na Moskwie, a przecie nie mona si w nich niczego podobnego doczyta. Szalbierz ten mia

by

Ukrainy syn popa, a nazwiskiem Matwej Werewkin; wedug za pism moskiewskich urzdowych z owego Mówi dobrze po moskiewsku i po czasu, mia by ydem.

rodem

z

polsku, czyta podobno

i

po hebrajsku,

mia si take zna

obrzdach kocioa ruskiego. Wreszcie na pimie witem by czowiekiem nieokrzesanym, niezmiernie chciwym i okrui

33 tiiym

:

z charakteru

postawy, twarzy,

,

wosów

do rastrigi by-

najmniej niepodobnym.

1607 r. pokazao si w Starodubie dwóch szlachty moskiewskich jeden mianowa si Andrzejem DiNagojem, a drugi Alexejem Rukinem. Opowiadali,

Dnia

10

sierpnia*)

:

e

ju si

zjedaj, przodem dla zapytania si ludu, czyli jest przywizanym do prawowitego cara bdzie mu wiernie slny? Lud woa z uniemitr

zblia

z licznem

wojskiem

,

a oni

i

sieniem,

e

wszystkie

swe

gowy powici

za niego, niech

powiedz, gdzie bawi. „Jest tu'' odpar Rukin i zmyli przelknienie, e si wyda. Nadaremnie dali mieszczanie, aby wicej opowiada, porwali go i chcieli ju tylko

wzi

mki, eby

na

wyzna,

e

wielkiej

rzeczy nie zataja, a wtedy

jego towarzysz mianujcy

dopiero

si Andrzejem Nagopowtpiewa, w^szystko

carem Dimitrem. Nikt nie do nóg, uderzono w dzwony, zaczto piewa w cerkwiach. Sypay si róne oddziay z miast pobliskich, Zarucki stan z Docami w kilka tysicy koni, znalaz si z Litwy Alexander Lisowski z rot dwustu uwerbowanych Ruszono w pochód, z wojskiem piciotysicznem szlachty. po zamieszanej Moskwie rozlega si odgos jak piorun wród morskiej burzy, Dimitr yje i ma ogromne wojska.

jem

jest

sao

mu si

i

e

Pocztkowi powstacy siewierscy jak Szachowskoj, Bootnikow i szalbierz Piotr, po kilku bitwach i potyczkach z rónym skutkiem ju dawniej zgromadzili swe siy wystpili do walnej bitwy nad brzegami rzeki Wosmy, ale j przegrali i z niedobitkami zamknli si w^ Tuli. Sam car Szujski kierowa obleniem a powstacy cho w braku soli i ywnoci bronili mu si walecznie do koca lata (1607). Przez i

,

zatrzymanie

prdu

rzeki zalano

Tul, mieszkance

pouciekali

do cara, któremu o samych tylko chodzio naczelników, a kainnemu przebaczenie udziela. Wzito snadno miasto

demu z

caym

drdzeniem powstania.

Za powrotem Szujskiego do

Moskwy, Szachowskoja odesano na wygnanie, szalbierza Piotra powieszono, Bootnikowa z innymi wywieziono do Kargopola tajemnie utopiono, a pidziesiciu dwóch Niemców wyprai

wiono na Svbir. *)

Daty podajemy podug nowego (gregoriaskiego) kalendarza.

Tom

VII.

3

34_ zazimowa ze swóm wojskiem w Orelii, a trzymali go gównie na nogach chopi których od rónyci przykrych obowizków i ciarów pozwahiia. Zatrzym^wanie posów i panów polskich przez Szujskiego, stanowio niejako przymus dla niektórych panów wdania si w wojn przeciw niemu bo przecie mogy ich spotyka zaSzalbierz Dimitr

,

,

rzuty,

e

cho maj sprzyjazne okolicznoci, wojska sposoby to wol nikczemnie braci krewnych zapomnie, orem w rku upomnie si o ich wolno. Drudzy i

po temu,

ni

z

i

panowie jak

z osadzenia

rokowa

zwykli byli sobie dzili

i

i

nieponnie,

za

na tronie polskim sw^ego kandidata starostwa róne korzyci, tak si

pomoc udzielon do osignienia

car-

stwa, podostaj od przyszego cara, nietylko wielkie grody, ale znaczne kniaziostw^a i cae prowincye moskiewskie. Szlachta

co

si wia wzgór

i

gronami wisiaa po panach jak take do wielkiej polityki przy,

chmiel nadstruny po olszach

,

e

czepiaa swe drobne widoki, zwaszcza w Inflantach dla niemocy i Rzeczypospolitj i Karola IX wojna cho si nieskoczya, to sza bardzo zwolna i nie byo rycerskiego zatrudnienia.

Skonfederowane dla nieotrzymanego

odu

wojska

i

sto-

jce w Brzeciu

litewskim, znudziy si ju kótniami z Rzeczpospolit, której skarb by pusty i nawet bez widoku na wypat. Rokosz skoczy si smutnie i panowie którzy w nim udzia mieli, albo cakiem porozpuszczali swe chorgwie, albo

je

bardzo pozmniejszali modemu a ubogiemu szlachcicowi zostawao tylko czei)i si u dworu paskiego, aby siebie

i

i

swego konia

by raa

n

wyywi

cakiem bez

i

wojaczka.

Moskw

,

niego.

Woano

a

mie

Lepsze

jednego tylko pachoka albo i

swobodni(^jsze widoki otwie-

z wie^u stron

na Rzeczpospolit o woj-

Zygmunta aby syna swego Wadysawa na car -two prowadzi wydawano w tym wzgldzie pisma a na nie znowu odpowiedzi z przestrogami iby to na z

,

w-zy wano

,

,

,

dobre nie wyszo. rozmaici panowie inie

i

Nim

atoli

Rzeczpospolita

moga

obradzie,

rotmistrze boju wiadomi zaczli po UkraLitwie chorgwie zbiera i z nich puki skada a na i

,

Moskw wysea. Micchowiecki ów dawny powiernik rastrigi, czy by przed mierci swego pana w Polsce czy umia umkn po jego ,

t

(

35^ tego

e

go pisarze moskiewscy posdzaj, szalbierza obeziiawa z przygodami, obyczajami

mierci, dosy, drugiego

postpowaniem pierwszego, aby go naleycie udawa umia dla tego przy nim znowu by wielk osob. Najznaczniejsz atoli pomoc z panów polskich przyprowadzili ksita: Adam Winiowiecki i Roman Royski. Dosy, e do obozu w Orelu zebrao si okoo siedmiu tysicy wojska z Polski; oprócz Zaporoców, przyprowadzili znow^u samozwaca, który si mianowa modszym synem Fiedora Iwanowicza i Ireny, ale samozwaniec Dimitr nie przyzna si do pokrewiestwa i tego niby swego synowca kaza zabi. Polacy ukadali si z Dimitrem szalbierzem o zasugi, a e im czasem po grubiasku odpowiada, zarzucali mu nawet w oczy e nie jest Dimitrem owym ziciem Mniszcha, bo ten by dla ludzi grzecznym. Pomiarkowa si nareszcie i

wszellviem

i

i

pehiomocnil;ów

koa wojskowego na

obiad zaprosi.

Gó-

wnymi nawet urzdnikami przy nim pozostawali Polacy, a mianowicie Walawski kanclerzem, Charliski marszakiem, Adam Winiowiecki konjuszem.

Na dowódzc caego wojska chciaa wikszo Royskiego, ale szalbierzowi milszy by Miechowiecki ztd znowu odbywanie koa, na które zjecha szalbierz, grubiaskich wyrae uy o ledwie sponiewierania unikn, a skoczyo ;

i

si na

tern,

e

Polacy ustanowili wodzem Royskiego, aMie-

chowieckiego wykluczono z wojska

i

postawiono pod tak zwa-

nem z woska bando, to jest zapowiedzeniem, e gdyby si pokaza w obozie, kady go zabi ma prawo. Szujski w Moskwie pracowa okoo wydobycia ostatnij siy na odpór. stao, pobi na

rajskiem

Lisowski,

gow

którego wojsko codziennie wzra-

carskiego

usypaniem wysokiej

i

wojewod Lapunowa pod Semogiy na pogrzebionych tru-

pach, zostawi do dnia dzisiajszego pomnik swego zwycieztwa.

W

miejsce I^apunowa

cara.

Na mil

drogi

zasania Moskw Dimitr Szujski brat. przed Bolchowem dnia 11 maja 1608 r

przyszo do walnej bitwy:

Royski

jazd uderzy na pitnacie

po wikszej

czci

sam

zepchnwszy je ze stanowiska puci za nimi husarzy. Chciaa si jeszcze opiera Moskwa ale co ujrzeli knpije, to znowu uciekali. Za Bolchowem o dwie mile bya tak zwana tam zasieka, to jost tylko

,

tysicy, a

36 ostrokó

z

walami, basztami, na drogacii

lasy

z

bramami, przez

wzdu

pola

i

hidu

runicami

na mil trzydzieci, a dla bronienia si jak tak, strzelb od najazdu Tatarów.

i

Wstrzymali si wic husarze. tysicy z pobitej Moskwy pod dowództwem kniazia Tretjaka Saitowa zamkno si w Bolchowie. Royski przez je zdobywa bdzie. dwa dni strzela na miasto i udawa,

Pi

e

Saitow

owiadczy si

mu za w ucieczce

z

yczliwoci

dla szalbierza

bramy, ale dopatrzywszy pory uszed od niego.

cz

i

otworze

Wiksza

pohamowawszy si dopiero w stolicy, zapenia j powtórnie zatrwaajcemi wieciami, e przy Dimitrze Moskali, Kozaków wybornego wojska polskiego moc nieprzeliczona; e to ten sam, co to go na Kremlu miano zabi, ale on yje i w boju straszliwy. Lud w Moskwie ju radzi, czyby bojarów jako zdrajców nie poima, a Dimitra nie zaprosi, ale przemoga obawa, e taki czarnoksinik mógby doj snadno, kto si krwi w rzezi pobroczy i mógby na biednych ludziach szuka srogiej zemsty. naczelnicy byli I midzy bojarami odkry car spisek kniaziami, kaza ich Szujski tylko porozwozi w dalekie strony, a dwóch lubo mniej czynnych ale e niszego urodzenia kawojska

carskiego z bitwy nie

a

i

:

e

,

za

straci.

Od

bitwy pod Bolchowem pozna si dopiero szalbierz na

na nowym wodzu Royskim. Kaza wszystkim oddziaom wyliczy po dwie wierci (póroczne zasugi) jako darowizn. Zastrzegano sobie, eby i póniej dochodzi a po osadzeniu go na tronie, aby wolno byo kademu do ojczyzny wraca. Paka i mówi bez Polaków panem na Moskwie by nie moe, przystawa na wszystko, przyrzek, pod zarzd bdzie rozdawa zawsze jeden gród Polakowi a drugi Moskalowi i prosi znowu, eby go cnocie wojennej Polaków

i

od

e

e

tylko nie odstpowali.

Posuwa si

ku Moskwie, bo o siedm mil na dzie. Odprawi dniowe spoczynki tylko w Kozielsku Kaudze, które nie uznaway Szujskiego. Borisowski zameczek l)y pusty, w Mozajsku ufaa Moskwa cudotwórcy w. Mikoajowi, którego tam miaa dwa posgi bogate, ale skoro dziaami z wierzchoka góry zaczto ,sypa pociski do zamku stojcego na dole, otworzya bram. 'spiesznie

i

37

zbliy ku stolicy wyjechali Piotr Borzjaki siostrzeniec posa Olenickiego ze zaleceniem

Gdy si kowski

i

szalbierz

od poselstwa do Polaków, aby pokoju midzy Pzeczpospolit a carstwem nie nadwerali ale szalbierza porzucili i do dorzecz za daleko ju zasza, mu wracali. Odpowiedziano, ,

e

j

trzeba

koca doprowadzi

do

i

s

pewni

e

Dimitra pra-

wego cara osadz wkrótce na tronie. Dnia 10 czerwca szalbierz zaj wie Tuszyno na drodze wolokolamskiej ju niespena o dwie mile od Moskwy. Siy jego podawano na przeszo siedmdziesit tysicy, ale wojska le ubranego i le uzbrojonego. Szujski zgromadzi za way gsto dziaami najeone z jakie omdziesit tysicy, którym móg mie do pomocy mieszkaców niczego nie brakowao przeciw sobie, bo wtedy nic si rie ludnego miasta lubo te ,

i

i

dao

obliczy.

Dla odcicia Moskwy od miast pónocnych, Royski zaobóz u wsi Taininska, ale Michajlo Skopin-Szujski sy-

oy

mody

opanowa drog wolokolamsk, czem przeci kommunikacy obozowi

nowiec cara

i

naczelny dowódzca jego ^Yojsk

szalbierza do Siewierszczyzny

wozu

posiku

i

bierza

byo

w

i

Litwy, to jest

róde jego

Wreszcie stanowisko wojsk

ludziach.

chruciste, do rozwinicia jazdy niesposobne

dozwalao zakrad

do-

szali

a-

Schwytay te raz w nocy strae zbiegów puszkarzów (artilerzystów) co vi zmowie z carskimi dziaa pozalewali pozagwadali i szli o tern wbijanie na pal. donie. Ilozpoczo si ledztwo

two

si

piechocie.

,

i

Royski postrzeg swój bd w obraniu stanowiska, puci si wic jak gdyby w odwrocie a obkoem ciga ku samemu ujciu rzeki Tuszyna do rzeki Moskwy. Skopin-Szujski zast[)i mu na gocicu twerskim, ale poraony zaprzesta boju

i

spokojnie:

buchn

u:orkowskiego. Moskale byli ju na innem miejscu a skadnie porozporzdzani za bagnem z smykiem, po którym wyprawili daleko

jak

byo calj

skich

gego,

w

siy polskij.

wzkim suchym przewicj harcowników

Garsteczka harcowników pol-

gonia jednake cae tumy do lasu

kada

stolicy.

trnpa

i

odesaa

Kazanowski nabra

licznego

tyle

o

wier

mili odle-

jeca do zamków

otuchy

e

mia

zamiar

99 rozprawi si

ca si

z

Borkowskiemu ka-

nieprzyjaciela.

rozpocz spraw z boku; snadno sobie wytumaczy i mu si zdawao szalestwem w dwa tysice opar si trzysta ludzi chcie znosi sto czterdzieci tysicy rozkazowi mówic do Kazanowskiego: „równie jestem pu-

obej

zano

bagno

i

i

znakomity wiadek tego wypadku pisarz pamitników Maskiewicz, nie broni go jednake i tylko wzrostem wcale, tylko owszem zarzutem nakrywa,

kownikiem jako

i

ale

ty'*

e

si odznaczy

brako mu odwagi.

a

byo mstwo

Takie to

starych Polaków.

Dosy Kazanowski

zbity

terminu

z

tak

nieposusze-

stwem Borkowskiego jak obaw zdrady od swej niemieckiój piechoty, rozkaza zwolna odwrót ku zgorzeliskom stolicy.

W odchodzeniu nie Maskiewicz

popeni

ten

ródowy

pisarz

bd

chory,

wykonania cakowitego

ty

ksicia Poryckiego któr

z miejsca roty

e

tych

miasto

obrotu

mia sta si czoem, to co z szereg powiód na ty

który

'•'),

ciela

si

dodao

wypadków dowodzi

da

znak szeregom do

ujecha

a

wa-

z

chorgwi na

on przedni od nieprzyjadaleka

wygldao

na

spie-

e

Moskwie wypada na luków prawie je przykadajc do rot Poryckiego miejsc zbroj niezakrytych i ubia piciu towarzyszów a dziesiciu pacholików. Drugie chorgwie nie odniosy szkody bo która nie zwaajc na lizamiast wesprze rot Poryckiego czb nieprzyjaciela obrócia si do walki, to uszy tak spieszne cofanie

i

,

tak ducha

strzelaa z

,

sznie,

e

nieprzyjaciel daleko

w

tyle za niemi zosta.

Omielona Moskwa tem pierwszem uderzeniem zbliya si w nocy pod mury Belojgorodu (Iwangrodu) w miejsce bar-

midzy

dzo korzystne

stawao si Polakom co odbywa strae na murach nie

ywnoci

Moskw. Obledzie kopotliwszem: trzeba byo

rzekami Nieglinn a

i

przedsibra wycieczki

pieszo

nawet po traw dla koni. Imay obiedwie strony jeców i potem ich wymieniay, jednake Polaków cigle ubywao a sia moskiewska wzrastaa, bo w miejsce jednego zabitego, dziesiciu przychodzio. dla

i

Pomimo niebezpieczestwo, *)

lewo

w

wojska polskie odprawiay

Po teraniejszemu zpowodowa kontramarsz, zamiast ruchu trzema ty.

100

maydan, obowizany by znie

to jest

sza wszystkie zdobyte

upy

tak

zwany

kady

towarzysz jak

pacholik

do wyznaczonego z jego roty towarzy-

zaprzysidz,

i

e

nic a nic nie

Sprzeda ich ogoszono midzy mieszkacami kademu wojskowemu pozwolono rzeczy bra w poowie tej ceny, któr ofiarowa mieszkaniec a zebrane w takiej sprzeday pienidze szy na podzia midzy cae wojsko i tym razem przypado po dwadziecia om zotych na konia. Tym czasem Jan Piotr Sapieha, który by porzuci spraw maego syna Mariny, zblia si od Massalska z niewielkiem wprawdzie wojskiem, bo tylko dwa tysice jazdy wynoszcem, ale e bardzo dobrej, móg wiele dokaza. Polacy sdzili e to im w pomoc, lecz Moskale powiadali Poakom „na was idiot Sapieha k'nam." Moskiewz radoci: dowódcy nieufali mu a dla tego obwarowawszy swój obóz scy wysali ku niemu na sze mil poselstwo. Da zapewne jakie dowody e si szkodliwym nie stanie, bo go puszczono pod Moskw. Ufajc mu zawsze Polacy zawiadomili go wykonaj w^aln wycieczk, w której si starali Moskw pomidzy niego a siebie wcign, jako przedsiwzili wedug planu i zacza si tak powodzi kto wie czyliby utai.

,

e

bd

,

j

e

tumów, gdyby Sapieha by uderzy, ale on podobno marzy o dostaniu si na tron carski, dla tego wystpowa tu bardzo dwuznacznie i przysa do Ponie byli odparli tych wszystkich

laków raz

drugi aby

i

im zabierze

i

z pola

natychmiast schodzili bo

Opuciy

bój rozpocznie.

ty

go jednak te marzenia.

Pomiarkowa si z czasem e Moskwa nawet królewiczowi niedosy byaby przychyln a gdzieby szlachcica polskiego nad sob cierpie miaa ? Spuci wic z dumnych zamysów o carstwo, a co mu byo w^aciwszem zgosi si jako najemnik do Gosiewskiego o królewsk i przyjwszy j poszed w tysic piset czeladzi za ywnoci dla oblonych ,

sub

a zarazem

z

planem siania pustosze mieczem

rónych stronach Moskwy

ab;

odcign tumy

Trzeciego dnia po odejciu czeladzi ze

do Moskwy

wiadomo,

litewski cigiu(^

o mil

e

z Inflant

omdziesit

i

z

ogniem po

od

stolicy.

Sapieh nadesza

Karol Chodkiewicz hetman wielki

w pomoc.

ma

»U> czterdzieci tysicy

i

tylko

Jakkolwiek

by

jeszcze

garstk a pod murami stao

nieprzyjaciela,

prócz którego

i

gód

101 doskwiera, przecie to ju wzito za powód do radoci i jakby pewnego tryumfu. Dzwoniono w cae mnóstwo dzwonów midzy ponur emi opalonkami wietnej niegdy Moskwy, bito z

dzia, strzelano

z

runic.

e

za dugo Stao si to napomnieniem dla Lapunowa, odwacza bój stanowczy, jako zaraz w nocy ruszy wojsko biaym muna godzin przede dniem szturm rozpocz. rze to jest pod Iwangrodem czyli Belojgorodem baszta pier-

W

i

wan

dla stron ubudwu wsza od Kitajgorodu bya bardzo a pod stra puku jazdy Bobowskiego o czterystu jezdcach. Nie miano si w niej dosy na bacznoci. Moskwa bez wielkiego rozlewu krwi ow baszt opanowaa, dziaa jej obrócia Przypada i donoszc prochu i kul zacza pray Polaków.

e

grona straci stanowisko, które kluczem do wszystkich trzech grodów: przywouje rot Mockiego. Ta zrozumiawszy pooenie sprawy nie lituje zdroycia, ale po murze, ostrokole i którdy tylko moe, wia drze si na baszt, siecze szabl, zwala i nietylko co do jednego spdza nieprzyjaciela, ale przy tem zyskuje kilka beGosiewski, widzi

rzecz

i

czek prochu od Moskali

Ale

ju

wniesionych.

skoczyo si na tem Moskwa wielkim tumem uderza na mur od Belojgorodu ku Kremlowi. Broni zajmonie

:

wania liczne chorgwie polskie lecz

e

si tego

niespodzie-

way, ta w trzydzieci a druga ledwie w dwadziecia ludzi. Ten szabl rbie kopij spycha a inny dopiero zbroj przywdziewa. Moskwa za sypie si i sypie, wic Polacy uchodz do zamku, ale niejednego im schwytano. Dostaa si wtedy Moskwie brama twerska to jest druga od owej odzyskauj przez jazd Mockiego ku Kremlowi, za któremi sza trzecia mikulska. Tej strzego trzystu Niemców polskich: bronili si dobrze, ale e beczk prochu, któr mieli, wnet wystrzelali, wic walczyli a kolb a goemi rkoma. Moskwa ich wyapaa, uprowadzia do obozu i czci pocinaa, czci ,

potopia. Czwartej

Krajewski

z

cznie, ale go

wiey na zakrzywieniu zamku broni porucznik trzystu ludmi polskiej piechoty, bardzo skute-

zdradzi dobosz który nieprzyjacielowi powiedzia, na dnie baszty jest skad kul i prochu a bez wrotni i zamknicia. Zaczto wic na dó strzela: proch wpraw-

e

102

wybucin

e

byy róne inne rzeczy zapalne, wszcz si poar sign ku wyszym pitrom w drzewo budowanym. Trudno byo drzwiami z szabl w rku wydzie

iiie

ale

i

pad,

bo

pomie

wszystkie ujcia

ogarn

i

spuszczali

si

rzek lecz i tam widzieli mier przed oczyma, bo Moskwa kadego w sztuki siekaa, tylko e wopo powrozie oknem nad

od broni jak od ognia spalio, bardzo mao kogo leli

tylko porucznik Krajewski

jeców.

gin.

si tam Polaków ywcem wzito a póniej sam "Wielu

wróci od Moskali przy wymianie

Tak tedy Moskwa zaja

i

trzymaa dwie wane

baszty.

W

sze

dni póniej a mianowicie

5

1611

lipca

Lapu-

now wyprawi wojsko na monastyr dziewiczy za miastem. Niemcy ze suby moskiewskie! których tam byo trzystu zaraz oddali cz, ale si obok Moskwy utrzymay jeszcze dwie roty jazdy kozackiej i Niemców polskich dwustu. Lapunow^ mia cigle na oku Polaków w Moskwie, nad rzek Moskw cerkiew jedne na grodek przyrzdzi i z po za waów strzela skutecznie dziao wemi kulami ognistemi. Niedugo naprzeciw Kremla wystawi grodek drugi i zczy obadwa rowem gbokim aby Polakom odci wszelkie wyjcie z Kremla. Pooenie Polaków stao si tak trudnem e o napasienie koni na trawie i wysanie listu trzeba im byo walczy w innej stronie, aby nieprzyjaciela uwag odwróci i niejako podkrad wyjazd. Moskwa nakoniec cakiem opanowaa ów monastyr dziewiczy za miastem i ju Polacy mieli powód do rozpaczy ale przywykli do niebezpieczestw

mstwo

nadludzkie

Po

nie trapili

si

i

ufni

w swe

wcale.

Lapunow, Zarucki, Trubeckoj mieli swoje stronnictwa i skadali dowództwo dusz jednake wszystkiego by Lapunow. Za jego staraniem przysza do skutku wielka narada z kilku bojarami i niby penomocnikami dwudziestu piciu miast, która im trzem oddaa wadz nad caem carstwem, wyrzeka, wszelkie posiadoci pobrane gwatem przez bojarów i rónych ludzi lub porozdawane zdrajcom przez Zygmunta, przeznaczone dla tych synów bojarskich co si dobrze zasu w wojnie, przywrócia urzdy poborowe waniejsze sdy, wzbronia wojsku a zwaszcza KozakoHi iiietylko rabunku ale samowolnego zabierania ystronie

moskiewskiój

;

e

s

i

103 inne rozporzdzenia a na koniec usunicia kadego z wojewodów, coby zastrzega sobie prawo si cile do wszystldego tego nieclicia zastosowa. Lapunow owadn cakiem Trubeckoja a Zaruckiego, jako cudzoziemca, naczelnika Doców bardziej do bandy roz-

wiioci, poczynia jeszcze

podobnych lekce

bójniczej

wszystkim

i

stawa si

way: okazywa dzie

co

wreszcie

dum

niedostpnym. nienawi ku niemu.

bardziej

Szemrano na niego a Zaracki sia jak móg Wiedzia o tym stanie rzeczy Gosiewski i wzi si do trudno wyjani jak si podstpu tak sztucznie usnutego,

e

móg na

zdobyd i puci. Jednego bojara pojmanego do niewoli skaza na cicie niby dla tego e zama przysig wykonan carowi Wadysawowi, a tym czasem nastrojonym osobom kaza go podmawia aby ofiarowaniem si do ponowienia przysigi szuka przebaczeZrazu bojar nie zwaa na t rad ale w kocu nakonia. ni si i darowano mu ycie. Ju tedy wolnego Gosiewski Polak z przyrodzenia

otwarty,

,

nowa miewa

w

rce.

listy

a

Nareszcie

e

mu si, od Lapunawet jeden doskonale udany da mu

l)rzypuszcza do poufaoci

da

i

zwierzy

aby odpowied przewióz Lapuno-

e

na adne niebezpieczestwo wystawiony nie bdzie, gdy go wymieni na innego jeca. Bojar do zdrady nieskonny widzc por zyskania wolnoci uda przystaje. Skoro go tylko wymieniono i stan midzy swoimi, nie ro-

wowi zwaszcza,

e

bi

ze wszystkiego tajemnicy a

dowód zdrady Lapunowa

by

podan

wod na koo Zaruckiego. Zwoano obwinionego na zgromadzenie a lubo si Bogiem wiadczy to pozmylane, nie móg odsun podejrzenia i pad pod szablami

e

Doców. Z jego dusz usza caa sia wojskowa, która jeszcze nie janiaa ale przynajmniej zapowiadaa e z iskry w pomie rozray si moe. Na dowódc wstpi w miej,

sce jego Tiubeckoj.

Sapieia

przyprowadzi

nareszcie

pod

Moskw

zapasy

ywnoci. Rotmistrz I^udzki z jego oddziau chcia z czci czeladzi wjecha do spalonego miasta bram u biaego muru, a gdy j zasta obsadzon od nieprzyjaciela, chcia poszuka innego wejcia wjecha na rów pomidzy owemi grodkami. Ze Moskwa tam si napadu nie spodziewaa, pouciekaa i

z

rowu a Rudzki otworzy sobie

przejazd

Kiedy

Polacy

104 z

bied ku murom na piechot aby mu da Moskwa w basztach ju si przestraszya i pierzcha

miasta zaczli

j)omoc

,

Ivorzystajc z tego Polacy na bramie arbackiój

bez powodu.

wzili szturmem pótorasta

Naw^et monastyr dziewiczy

powodu stan pustkami

za miastem bez

powtórnie.

ludzi.

bram

Tylko

zrzdzali szkod.

Polacy osadzili go twersk, zatrzymali Moskale i z nij

Umylono

z

i

miasta przyrzdzi naprzeciw

do tego pora w nocy, ale Borkowski dowicej pokaza odwagi i w dzie to radzi wódca Niemców robi. Pochwalono jego zdanie, wzito si do dziea lecz i zaniej

grodek

bya

i

wiedziono, bo

Moskwa napada Niemców

i

poapaa

a Borko-

wski ledwie uciek.

W

tym czasie a mianowicie spena w dwa tygodnie po powrocie swoim prawie nagle umar Sapieha, naczelnik waleczny nieswornego oddziau, który po jego mierci bez pytania si o króla i spraw Rzeczypospolitej tua si po pastwie moskiewskiem jako banda otrujca. Wojsku na zaodze w zgorzeliskach Moskwy stojcemu ju;^ w rok drugi przy tem odartemu i bez zasug trzeba byo koniecznie pienidzy i wyprawio na sejm posów a midzy nimi Marcina Kazanowskiego i Marchockiego co take te wypadki opisa. Jechao i poselstwo od bojarów z prob do króla o przysanie cara Wadysawa a obadwa koo Wjazmy spotkay cigncego z wojskiem Chodkiewicza. Chodkiewicz wiedzia te poselstwa nie byyby po myli królowi, nakania je do powrotu lecz tylko moskiewskie nakoni si dao, za co zganione od swoich wyjechao z tem samem zleceniem ,

,

e

,

powtórnie.

e

n

Pooenie Polaków w Moskwie zgorszyo si jeszcze o tyle od kul ognistych nieprzyjaciela zaj si Kitajgród i spodo szcztu a cho z niewielkiemi przecie na ów czas

drogiemi zapasami.

Na

podany i oczekiwany Chodkiewicz dnia 8 padziernika przyszed pod Moskw ale nie z tak potg na jak liczono. Wojska jego z Inflant dla niezapaconych zasug,'

koniec

ów

zawizane w konfederacy wolay

uciemia

kraje Rze-

nakoni najwicej jeszcze z tych, co naleeli do obl^ema Smoleska, ale jednake wszystkiego zaledwie dwa tysice zebra. czy i)ospoli tej

,

:

105 garstk ukazay si pod Moskw wcale niee król nie chce na carstwo przypocieszajce wiadomoci sa królewicza Wadysawa a pienidzy nie masz i ztd o zana posiki znaczniejsze trulegych zasugach ani myle; dno liczy, e rzdy jak zwyczajnie za Zygmunta III nie w rku ludzi zdatnych i zasuonych, ale pochlebców, nabonisiów i wydrwigroszów, co spiskuj przeciw dobru pospolitemu a obrocom wolnoci i Rzeczypospolitej. Wrócio niedugo ze sejmu i wojskowe poselstwo z doniesieniem, wielka w narodzie sawa chorgwi i tak dzielnie na Moskwie walcz, ale o pienidzach gucho zupenie; e owiadczyo, i wedug listów przypowiednich koczy si suba z dniem 6 stycznia 1612 r. i chorgwie nie podejm

Z tak,

tylko

,

e

e

jej

ci

nadal

,

da

a dla zapobieenia

wojska

,

obmowom

i

poparcia

w

przyszo-

popodawao do akt grodzkich stosowne

pro-

testacye.

e

midzy ludmi co ycie swoje zaSnadno si domyli przedawali nawet szalbierzowi z wiedz czem on jest i wielkie zbrodnie nie

e

rzd

byy

zna si dobrze cile peni swe obo-

Gosiewski

rzadkiemi.

rzd taki co wizki, moe surowo wystpowa przez to naleytej mocy nabiera, ale rzd lekcewacy prawo swych podwadnych od razu si gubi cisem karaniem. Z tej przyczyny Gosiewski tylko

sprawiedliwy,

i

powtarzajc

e

nie jest

pazem puszcza

wiele

hetmana zostawia.

mia

jak tego

racyi

si

z

sun

da

urzdu

hetmanem, a co

si

ale tylko regimentarzem,

nie

dao

to

do rozsdzenia

Chodkiewicz rzecz równie dobrze rozu-

dowody na Inflantach gdzie lubo konfede-

by

jednakowo wojskiem na ni pisa ale w Moskwie nie móg si podo puszczania bezkarnie zbrodni i otworzy sdy. By

i

z

i

z

przekonania

przeciwny,

tam niejeden przez niego ju z wojska iuflanckiego oddalony ci wszyscy zaczli sami si usuwa, a drugich poduszcza. Wzrastay co dzie bardziej wyrzekania, wór zboa ju prawie droszy ni wór pieprzu, e konie trzeba pasa na kach za obozem nieprzyjacielskim przez co si wiele czeladzi utrac a konie jednake zamorzone i do szeregu niezdatne zima idzie bdzie ostra jak zwyczajnie na Moskwie, a tu nie ma przyodziewku, bo nie ma pienidzy. Caa zaoga za-

e

a

;

cza

,

,

si domaga eby przyprowadzone posiki obsadziy

zgo-

106 rzoliskii

moga wyj

a ona by

,

na prowincye

i

zasili

si pod

wszelakim wzgldem.

Rozpocz hetman ukady

i

skoczy

je

murów

wojska zostanie na ochotnika do obrony

miesicznego na pacholików pitnacie zotych; konie

bdzie

zm

ci

bral dodatku

Bya

odejd..

co

siebie

za

tedy zgoda,

na

tern, i

e

za to

cz kady

dwadziecia a na

na odpaszenie we-

ale

zawsze chodzio

o rzecz pod czas wojny najwaniejsz, to jest o pienidze i nalegano na bojarów, którzy w spalonem i obleonem miecie

dochowali oraz

ju

relikwije

tylko

insignia carskie

witych w

szafach

i

sprzty koronacyjne,

stolarskiej roboty,

ale ze

si nareszcie nakoni do wydania mniej ceniouj czci i to tylko na zastaw. Dostao tedy wojsko koron sprawion przez Borisa Godunowa oraz drug przez rastrig jako te po nim siodo zotem obijane a perami i dyaszufladami

zotemi:

dali

mentami sadzone; nareszcie posoch (bero) jak twierdzono z rogu jednorocowego, w kocach take ze zotem idy amentami.

Dzie Moskwy

witym

Marcinem r. 1611 wyruszy hetman z dla owego" odwieenia zaogi a okoo trzech tysicy ochotników znconych owym wielkim dodatkiem zasug zostawi bez koni na obron murów. Nim wojsko do Rohaprzed

czewa przyszo nacierpiao wiele biedy, bo drogi rozmoky od sot jesiennych a koniom mona byo dobrze liczy ebra i ledwie trzymay si w skórze. Posano czelad na drug stron

Wogi i dopiero w trzy tygodnie wrócia ze a pacholikowie Maskiewicza co te wypadki opisuje, przywieli mu

ywnoci

take chopca którego on nazwa Ezopkiem

i

da wyuczy gra

na cymbale.

W rodku

Grudnia z le ubranych pacholików wielu pomarzo a nawet najlepiej ubrani niektórzy rotmistrze i pukownicy potracili palce u rk i nóg. Do Moskwy posa Chodkiewicz

ywijoci, ale o wjazd trzeba si byo szabl dobija a rkojecie do rk przymarzay. Niemao wozów urwa nieprzyjaciel lecz drugie dostay si oblonym a zgodniaym. ,

Nadszed

nareszcie

zapowiadany 6 stycznia 1612 roku. pozjeday si w polu na koa. Hetman przysa Ciekliskiego, eby temu da pokój a podj si dalszej suby. Odpowiadano, si to dzieje nie z rozpusty, ale i ludzka

Chor{,'wie

e

107 natura drczona nieprzyjacielem, zimnem i godem bez sposobu zabezpieczenia si ginie; ten za sposób w stosunkach

obecnych podaj tylko pienidze, a pienidzy nie ma. Statedy, eby nazajutrz radzi dalej a mianowicie o podsu-

no

niciu si pod stolic bo o NYOJsku na opalonkach zapomina

si

nie godzi.

koa ju sam hetman: szerokiemi sowy stara si towarzystwo odwied od zamiaru ale dareNazajutrz zjecha do

Umówiono tedy wadz tymczasow a do wnijcia do Moskwy a mianowicie najwyszym naczelnikiem obrano Jó-

mnie.

Ciekliskiego, jego

zefa

czyskiego.

zastpc

czyli

porucznikiem Kopy-

Podzielono wojsko na puki, którym ponadawano

tymczasowych pukowników Chodkiewicz z garstk tych

,

i

ruszono

co z

w

pochód.

Hetman

pod Smoleska przyktórzy jako zapaceni do

nim

z

w Moskwie nie zostali konfederacyi nalee nie mogli, rad nie rad szed za gówn si, która si wyamaa z pod jego wadzy. Stanwszy w Moskwie przystpiono dnia 13 stycznia do podniesienia konfederacyi w ksztacie najzupeniejszym. Ciekliski otrzyma urzd marszaka, przydano mu do rady jako szli

,

a

i

deputatów Gajkowskiego,

,

Suliszewskiego, Konickiego,

Przy-

Swiyskiego, Lipskiego, Gosiew^skiego modPukownikami zostawiono tych co tymczasowe doszego. wództwo mieli. Oddano tedy stolic hetmanowi i chciano odchodzi, ale e hetman baga i zakhna wic jeszcze dla przyjani jego przyrzeczono broni murów do 14 marca, na który dzie przyrzek nadej i stolic odebra, jednake latkowskiego,

e

przeznaczone do tego towarzystwo zastrzego sobie w kadym razie i konfederacya na ten dzie z ich komi powróci.

Hetman za da asekuracy, e cae wojsko a do dnia rze-r czonego bdzie sobie zahczao zasugi, jak zwykle, a ci na murach zostan przy upewnionym dodatku. Konfederaci stah

wska

i

usuwajc si z

w Rohaczewie koo Mozajska,

po rónych okolicach z jednej ile

mona

byo. Moskalom

i

,

Fiedoro-

Wogi, jednake zwodzc

drugiej strony ale

nimi czste utarczki.

Brak si nie dozwahi ani Chodkiewiczowi, ani konfederatom stawi si na 14 marca podug umowy ale dopatrzywszy pory ju ku kocowi wiosny (r. 1612) nadszed hetman.

108 Wojsko owe strzegce murów opucio porzuci konfederacy i na nowo o

stolice

a Stru

który

,

sub si ugodzi, obj ze

swoim puldem

w

t niebezpieczn

miejsce Gosiewskiego

stra

zgorzelisk.

Konfederaci Ciekliskiego spieszyli ku granicy a pobawiwszy niejaki czas w Litwie zaoyli sobie gówne siedlisko

za wojska sapieyskie marszakiem Wacawa Pobiedziskiego

koo Lwowa;

na Rusi

nowiwszy sobie

szcztki

posta-

rozgo-

ciy si w

Brzeciu litewskim. Stru lubo od Chodkiewicza do królewskiej suby przyjty, przecie siostrzeniec Potockich, którzy na dworze tworzyli osobne stronnictwo a majce na oku jedynie wywyszenie swego rodu, zacz si na dobre wyamywa z pod wadzy hetmasldej i tak dalece lubo jego wojsko ju dobrze

ywno

w swej namitnoci zagrz, e gód cierpiao, przecie ociga

mury dostawion, a j Moskale zabrali. Trzyma si jednake z dnia na dzie i dopiero za rodkiem 1613 przypad na zgorzaa

si

z

wyjciem po

Moskw gód

przez Chodkiewicza pod

który do pierwszych

w

Nietylko wyjedzono psy, koty, myszy,

dziejach zaliczy i

mona.

trupy ale kilku rzu-

cao si na jednego a nawet peklowano w beczkach ludzkie ciaa. Midzy Moskalami by wtedy gównym dowódc Poarski

mia

a

dzielnego

pomocnika

w Kuzmie

Mininie rzeniku

Niszego Nowogrodu od suchej rki Suchorukim zAanego, który umia lud zagrzewa. Wycignito pasmo ostroków i podkopy do Kitajgrodu. Mao kto z Polaków mia tyle siy, jeszcze do boju by wstanie stawa, ale jednake dawano z

e

naleycie odpór.

Dnia

Kitajgorod a dnia 7

sieniem

1

listopada

(1613

r.)

wzili

Doce

tego miesica kapitulowano pod zaprzy-

przez Moskali

wolnego puszczenia do domu.

Po-

arski

chcia podobno dotrzyma ugody ale niesworne jego wojska a zwaszcza kozaczyzna, co niegdy na samo ujrzenie dugiego proporca od dzidy w rku jezdca polskiego pierz-

chaa

jak owce na widok wilka, teraz rzucia si na te ywe jeszcze, ale ju tylko skielety ludzkie i kogo nie zarbaa ten

by

czay.

uduszony lub utopiony a przynajmniej srodze okaleLedwie Stru i kilku pukowników utrzymao si cao

])rzez 8i>ieszne

od starszyzny porwanie do wizienia.

109 XIV. Zygmunt rusza w pochód na Moskw. Z obozu pod Fiedorowskiem wysa ku stolicy jazd dla porozumienia si z Moskalami przychylnymi Wadysawowi, ale za póno. Moskwa po zniesieniu Polaków ukoronowaa Michaj Romanowa, syna metropolity Filareta, wizionego w Polsce. Zarucki, Marina i synek jej gin z rk Moskwy. Zygmunt wraca do Warszawy. Wojsko zawizuje konfederacie o od zalegy i nakada podatki. Sejm zbiera si 19 lute^ro 1613. Wybrano wielk deputacy sejmow do

ukadów

z wojskiem

zacigania poyczek.

i

Uchwalono wysoki pobór.

Sejm powtórny nadzwyczajny. Pomianowano nowych komisarzy do wojska, którzy wszystko popacili wojsku i akt konfederacyi spalono we Lwowie. Multany w zamieszaniu. Turcy korzystaj z niepowodze polskich w Moskwie;

napadaj na Multany, bij Polaków.

Synop na Turkach, duch niezawisoci mie ruskie. rzy

tej

Zaporocy Kozacy zdobyli si od Zaporoców na zie-

Koniecpolski ugania si za rozburzonem chopstwem.

dopeniaj zego.

cesarza niemieckiego z

szerzy

przyczyny

Zygmunt w o

rospaczy,

i

Moskwa si

rusza,

Tata-

popad

Gustaw Adolf nachodzi Moskw,

porednictwo.

Moskwa wysya

e

poselstwo do cesarza niemieckiego Macieja.

Równie zjeda poselstwo tureckie do Wiednia i namawia Macieja do porednictwa. Zygmunt III zwouje sejm do Warszawy r. 1615 dla wydostania uowych poborów. Lecz napróno. Rokowania posa cesarskiego i poselstwa polskiego z Moskw pod Smoleskiem, bez skutku. Sejm 1616 r. uchwala pospolite ruszenie.

Zygmunt ju wczeniej zatrwaaj cemi wieciami z Moskwy nadseanemi do ruchu zniewolony, cho nie myla

Wadysawa

na carstwo osadzi

,

przecie

z

królow Warszawy do

nim

,

z

dziemi wybra si by ju przed rokiem z wzywa ókiewskiego, rónych panów co mieli znaczniejsze poczty wojska a nawet wojskowych konfederatów w Brzeciu litewskim Lwowie aby przyjmowali i na Moskw z nim cignli, ale zewszd przychodziy wymawiajce si odpowiedzi a nawet z rotmistrzów nikt listów przyi

Wilna,

i

sub

e

bra nie chcia, bo wiedzia przyrzeczone zasugi nie dochodziy a pora dokazywania na Moskwie ju przemina. Ruszy tedy król z pukami niemieckiej piechoty Denhofa Ursenberga, które do trzech tysicy wynosi mogy, a mia nadziej naj jazd u Smoleska. Ale i ta czekajc zdawna na zalege zasugi, gotowaa si wanie do konfederacyi. Nawet mowa miana przez samego króla w kole wojskowem nie przyniosa skutku. Ruszy tedy Zygmunt w dalszy pochód jak by przyszed powiednich

bd

i

,

110 Niemcami: jednake czy z przedstawienia starszych czy w myl i niegodnieby byo puszcza pana swego na niewole u nieprzyjaciela, ruszyo pod Adamem ókiewskim saniemi

ze

tylko

tysic dwiecie koni, za królem.

Ju w

Wjazmie oczekiwa Zygmu nta Cliodkiewicz a powitawszy go zachca do jak najspieszniejszego pochodu naMoskwa do stu tysicy pod stolic ciga a ogopomina, dzona polska zaoga obroni si na aden sposób nie zdoa. i

e

Zygmunt

atoli ze

Mozajska,

dem tysic

sw naogow

stan potem obozem tylko jazdy

ku

powolnoci, dugo szed do u Fiedorowska a

stolicy dla

wysa

porozumienia si

przo-

Mo-

z

Wadysawowi a dania zaodze otuchy. Ale wtedy Stru siedzia ju we wizieniu, trupy nawet polskie ze zwalisk uprztnito i nie byo ju ani jednego Wadysawowi przychylnego Moskala. Jako niedugo Moskwa ukoronowaa pitnastoletniego Michaj Romanowa którego ojciec ów metropolita Fiaret, by jeszcze wiziony w Polsce. Zarucki tylko si oderwa pustoszy z Docami a Astrachan skalami przychylnymi

,

jako opiekun syna po szalbierzu a podobno Dostali

riny.

si wszyscy

niem szczk, synek

jej

nowy

w rce zamordowa mkami

m

Ma-

Moskali: Zaruckiego

troje

na pal wbito, Marin miano

i

z

wyrywa-

przez powieszenie zgin"^).

W^ tym stanie rzeczy rozpoczto

i

uskuteczniono spiesznie

Opuciwszy Zygmunt wojsko i Chodkiewicza pod Smoleskiem wróci do Warszawy. Rok 1613 by na ziemi polskiej przepeniony smutnemi okolicznociami. Konfederaci inflanccy trzymali si Wilna konfederaci stoeczni czyli Ciekliskiego dawali si we znaki Rusi i Maopolsce od Lwowa Pobiedziskiego czyli sapieyodwrót ku Litwie.

,

scy od Brzecia litewskiego; wojsko

za smoleskie zawiza-

wszy czwart konfederacy pod marszakiem Zbigniewem nickim obrali sobie Wielkopolsk a na

gówne

siedlisko

Sil-

Byd-

goszcz.

Marinao fauces elisae fractaeue, filius suspendio necatus, Zarucius infamem omnes miserandumue vitae exitum habuere. Scio a nonnemino mortcm Marinao quasi subtcr glaciem aquis immersae ennaralam; ogo vcro gravorn auctorera et rerum moschoviticarum peritissimum •)

pao

infixus;

fidentius vpriusque ejus commentariis inspectis secutus sura.

—

Kohierzycki-

Ul Pobiedziskiego

Konfederaci

Prus i

o

wypacenie im

odu,

si

Brzecia do niedugo uczynili to samo

zgosili

ale

z

konfederaci Ciekliskiego, a mianowicie dwaj jego komisa-

zaj ekonomi

rze chcieli

malborsk

i

starostwo czucliows-

Erazm Dembiski z ramienia Pobiedziskiego wkroczy w piset koni z Dobrzyskiej do Chemiskiego, kusi si daremnie o Brodnic i Golub a udao mu si zaj Kowalewo, kie.

z

którego szerzy spustoszenia.

Starostwa radzyskie, koprzy-

take sapieyNa wniosek wojewody chemiskiego cora Pobiedziskiego. komisya ziem pruskich rozpocza w Toruniu na pocztku r. 1613 ukady tak z konfederatami Pobiedziskiego, jak Ciekliskiego którzy odwoujc si na swój ukad chcieli jeden druwnickie, roguziskie

i

bratjaskie dostay

si.

Prusacy aby unikn ciaru byliby drugiemu cokolwiek dali, ale dania zbyt ui rosy, skoczyo si ze zborowczycy z konfederacyi Ciekliskiego, zajechali Warmi a póniej take w r. 1613 okupili si Prusacy jeszcze od konfederatów smoleskich którzy pod giego od Prus odpali.

jednemu

e

i

,

Brodnic

ju

obóz zaoyli. Komisarze konfederatów prowadzili rzecz wedug pewnych prawide i na zasadzie swych prawnych pretensyi do docho-

dów królewskich; tam szo jeszcze z pewn rzetelnoai a przynajmniej tak jaka si da zachowa w rozprzonem wojsku, ale

pojedynczy konfederaci niejako urwisze od

ogóu odje-

dali ziemie Rzeczypospolitej midzy wojska podzielonj: nakadali podatki na dwory królewskie i duchowne, wyciskali

pienidze Nie

z

ydów. komu przypisywa

miast

ma

tu

i

winy,

cho mao

miali historicy rozstrzygaj wszystko czego nie

wyrozu-

rozumiej pro-

st nagan namitnem ajaniem popruchniaych przodków Byo wojsko nad natur ludzk waleczne a zacne, ale zasugi krwi pookupywane uwaao za grosz oszczdzony na starsze i

i

Pienidze dla niego Rzeczpospolita i uchwadawaa; ale te pienidze rozchodziy si na inne rzeczy.

nieczynne

laa

i

Nie

lata.

mona

bo najczciej

w

z

twierdzi

,

i

zwykle

w

skutek

zych pobudek,

niewaciwej administracyi, która wtedy równie

Polsce jak wszdzie nie

wysza

jeszcze

bya

z lat

dziecin-

Kiedy komu pienidze przeznacz a czeka na nie we wielkim godzie i nigdy go nie dochodz dla tego posa-

nych.

e

11^2

iiiec je

cigle komu innemu oddaje

ma w gniew popada ?

:

jake ów zgodniay

w zwykej

a jest

nie

kolei rzeczy ludzkich

e

si potom zwrotu natarczywie domaga. Czytajc dzi pisma niejednego naczelnika takiój konfederacyi pokazuje si w nich zacny charakter pisarza: jakesz wic tych, których poczciwo maluje si z serca w kadym sówku mona uwaza ludzi niegodziwych, kiedy ich si widzi naczelnikami ustanowionymi przez zaufanie braci; zostamy przy tem konfederacye wojskowe skaday si z uczciwych ludzi. Zygmunt przycinity wielkim niedostatkiem skarbowym namówiony od dworaków wszed w jakie szachry wzgldem faszywych szelgów w Bygdoszczy i w Malborgu. Prz}^,

a

e

i

i

nosio ich

bicie

zysku grosz na groszu, ale nie skarbowi, tylko

niektórym dworakom a

zrzdzao wielk szkod mieszkacom

krajów Rzeczypospolitej, zwaszcza handlownym Prusakom.

Wród

pooenia

tak kopotliwego

kraju zebra

do Warszawy na dzie 19 lutego 1613

si sejm Wyrzekano na

r.

niesychane dokazywanie wojska ale zgodzono si, jak wszystkiemu zemu król gównie winien. w istocie ,

e

byo Za-

czynaj si miesza sprawy, Gembicki lubo ju od trzech lat biskupem kujawskim w brew prawu zachowuje kanclerstwo. Myszkowski za ów wieo wysztukowany margrabia poduszcza panów i szlacht podkanclerstwo za wpywem królowej Konstancy pragnie dosta Henryk Firlej. Przy przegldaniu rachunków skarbowych pokazuje si tysic zotych mia kosztowa atrament, tysic zotych zaliczono na pióra, tysic zotych na worki do pienidzy i podwody miay kosztowa czterdzieci tysicy, a na to wszystko nie ma kwitów. Pokazuje si zalegoci poborowe wyniosy om kro sto

e

i

e

e

e

a

tysicy zotych.

mao

Chuczaa po

izbie

poselskij

wielka burza

gos posunity na kanclerza Kryski woa e nie w ten czas dom wymiata kiedy gore, ale dopiero po zgaszeniu ognia: umierza umysy i zgod przywraca. Pierwsz uchwa sejmu byo przypomnienie e król nie ma prawa samowadnie wypowiada wojny, ale obowizany

i

o

nie

przyszo do zerwania sejmu.

Zabiera atoli

i

,

na sejmikacli

w

razie

i

na sejmie

najazdu na ziemie

zasign

wprzód

Rzeczypospolitej

ograniczy na radzie jakij takij liczby

zdania;

wolno

senatorów.

tylko

mu si

113

e

Biorc na uwag

uboga szlachta chciaaby we wojsku inajtki porobi a to ze szkod i niebezpieczestwem kraju, wojn byli na postanowiono aby odtd rotmistrze na

kad

sdach

ziemskich lub grodzkich obierani

chty osiadej.

e

Tatar

nie chrzecianiu

,

i

to jedynie ze szla-

nawet osiady

przypowieduiego jako rotmistrz otrzymywa nie ma,

listu

ani na-

wet rotmistrzowi niewolno go przyjmowa na chorego lub porucznika. Liczba chorgwi i onierzy winna by zastosowan do pienidzy poborowych: wzbroniono wierrocznie

paci wicj,

jak husarzowi pitnacie a Kozakowi dwanacie

Hetmanom zakazano dawa asekuracyi to jest zarczenia wojsku w imieniu Rzeczypospolitej za zasugi a za-

zotych.

razem zwalniania

w

wanie

obozie.

z I

odpowiedzialnoci za popenione spisko-

jako sposób najlepszy oddano im jak

byo

sdów

niegdy zupene prawo

wojskowych a nawet wyrokowania kadego na mier z dozwoleniem jeszcze powodowi apelacyi do tribunau gdyby wyrok hetmaski zdawa mu si ,

za agodnym. Przytroczono take starostom

i

wszystkim

paccym kwart

aby pod odpowiedzialnoci za naduycie grosza publicznego nie wayli si wypaca kwarty komu innemu a miao si ro-

zumie

j

konfederacyi, ale

Wysa

sejm jedne

oddawali pisarzowi polnemu.

komisy do wojska

a gdy ta nic nie

wiadomo, e wicej czasu ni si z prawd wojsko podaje wicej ludzi zgadza, wic niepodobna przystawa na oczywist krzywd sprawia, drug,

lecz

i

druga przywioza tylko

i

i

Rzeczypospolitej.

Wzito na uwag z

Moskw;

e

nie

masz pokoju ani ze Szwecy ani

kiedy Turek korzystajc z kopotliwego

porusza Tatarów

sam

pooenia

Trzeba si spiesznie zawin i przyj go z orem w rku, gdyby mia nachodzi granice. Trzeba wic z wojskiem koczy. Polski

,

Wybrano

tedy

i

zbroi wielkie siy.

wielk deputacy ejmow y

zoon z

biskupa lwowskiego Zamoyskiego, biskupa kujawskiego bickiego,

kasztelana

krakowskiego

Ostrogskiego,

arcy-

Gem-

hrabiów

Alexandra Chodkiewicza wojewodów a w ogóle dwóch senatorów duchownych, dziewitnastu wieckich, omiu

Jana

z

Ostroroga

wielkich

i

urzdników senatorskij godnoci

i

siedmnastu

poselskij.

Tom

V]I.

8

z izby

Il4 Tej wielkiój depiitacyi (lano

stanowicej

nieograniczone penomocnictwo, do

tre

niejako

ukadów

sejmu z wojskiem

nawet zacigania poyczek w imieniu Rzeczypospolitej. Uchwalono wysoki pobór, bo pótora zotego z anu, po zotemu od hultaja, po sze od zamoniejszego rzemielnika, i

po dwa od przekupek

i

tak stosownie przez wszystkie klasy

Zwikszono co i czopowe. Prusy które si dawniej uchylay od wyszych podatków przystay na szekrotny pobór a to po sze zotych z woki w cle od towarów po podwójnym czw^artym groszu. dzierawcom królewskim w caej RzeczypoStarostom spolitej nakazano potrójn kwart. Dozw^olono jednake deputacyi stara si o pienidze naw^et i przez zacignicie ludu miejskiego

i

wiejskiego.

i

i

poyczki.

Deputacya sejmowa tylko ze sapieycami

racy z

Pobiedziuskiego

zawara ugod

i

czyli

konfede-

znikny chorgwie

Brzecia.

kadego

Konfederacya Ciekliskiego wydzieliwszy na

ko-

any dóbr królewskich, ale pod rk to jest na wedug ówczesnego wyraenia i ty cyt i ja cyt

nia cztery

zasadzie

pukownicy i rotmistrze podostawali daleko wicej, jak im si naleao, w rónych stronach czerwonej Rusi i Maopolski. Gdy wyznaczono na zjazd do Lwowa po dwóch towarzyszów z kadej roty, aby porozdziela stanowiska, niemiao miasto miaoci broni im wstpu ale odmówio gospód jako w^olne od stacyi na mocy dawnych przywilejów^ i zamkno obiedwie swe bramy a tylko jedne fórtk otworem zostawio. ,

Konfederaci pozajmowali folwarki miejskie, przychodzili z przed-

mie,

ale

w zemcie

mieszkacy

odcinali od tej fórtki

ywno

i

ju

j

powrozach wcigali na mury. Lud raz wieczorem w pobliu owej fórtki napad na wychodzcych konfederatów, pooy trupem jednego pachoka a towarzysza Grabiank tak elaznem! cepami skaleczono, umar. Zakopotana rada miejska, eby przez wyrok nie przyszo komu z niej odpowiada, szukaa zgody i daa wojsku trzy tysice zotych a ókiewskiemu, Ostrorogowi wojewodzie tylko po

e

gow

poznaskiemu

podskarbiemu wielkie dary za poredniczenie przy zagadzaniu z wojskiem sprawy: dosy to kosztoi

e j

wao) do pitnastu tysicy zotych.

115 Konfederaci nie siedzieli po miejscach sobie powyznaczanych, ale przejedali si za swemi sprawami; niektórzy nawet i suby u panów poprzyjmowali atwoby wic mona byo naczelników wyapa i cay zwizek zniweczy. Gru:

chna te wie,

e

kaliski a starosta

przemylski przyrzek królowi

racy stoeczn,

czyli

Adam

Stadnicki ze Zmigroda kasztelan

i

konfede-

Nieudao mu si

Ciekliskiego zmiecie.

jednake, bo konfederaci na zwoanym kole do Krosna dla odbywania sdów przeciw swoim, uchwalili zarazem wszelakie rodki przeciw Stadnickiemu i kademu panu, coby by podobnej myli.

odda

e

t

sprawiedliwo tym konfederatom, nietylko wszelki rabunek i naduycia na swych koach karcili, adnemu pod gardem niewolno bra s taale wyrzekli, cy u wocian"^), ale maj na wyywienie ciga sobie wierrocznie po trzydzieci zotych na konia z dochodów królewskich a w tym celu administrowali na korzy wojska Trzeba

e

i

dobra królewskie stoowe.

Ju

e

konfederaci obliczyli,

poowa dochodu wszystkich naleyto; zaczli si wic

dóbr stoowych zakryaby ich

zajmowa rozdziaem wedug Rzucio

starostw

i

administratorów

trwog na panów,

siebie

przeznacza.

kady

jeeli nie kilka, to przynajmniej jedno

i

e

wystarali si,

czajny, a sejm

to

na 24 grudnia król

zwoa

w tym roku 1613 powtórny

to

i

których

z

mia

od

starostwo

sejm nadzwybez

poprze-

dnich sejmików.

W ukadach

z

deputacy

zrzekli

a dostali strawne na dwie wierci

W

i

si konfederaci

stacyi

miesic.

stoecznych jechali na sejm do Warszawy Maskiewicz, Scibor, Biaaczewski i PaMaskiewicz nie podj si mowy do króla, bo ryczewski. poselstwie

od konfederatów

wedug instrukcyi zdawaa mu si za ostra mia j Scibor. Do koa za rycerskiego Biaaczewski. Szanowano niezmiernie to poselstwo: królewski stanowniczy wyznaczy mu na gospod izb pi w domu szlacheckim na ulicy mostowj. i

Panowie tygodniami naprzód jeden przed drugim zapraszali ich na bankiety a pojedynczo okazywali kademu wielk

*)

Tu

zamiast chopi napotykamy

ju

wyraz wocianie. 8*

2J1 pooddawa.

swe majtki pod zarzdy

obiecywali

przyja,

Ale nic nie dali*).

Sejm atoli powiód si§ dosy po myli konfederatów i nakazano nowy pobór na wojsko a jeszcze daleko znaczniejszy ni pierwszy. Pomianowano komisarzy nowych: jednych do AYilna dla konfederatów

konfederatów

dla

inflanckich, drugich do Lwowa

stoecznych

to jest z miasta

Moskwy

Bydgoszczy dla konfederatów smoleskich a zawsze biskupów, wojewodów, kasztelanów i co najznakomitszych posów. Komisarzom dozwolono znowu poyczek i

trzecich do

nawet zawieszono na ten raz statut króla Alexandra wedug którego niewolno byo zastawia królewczyzn stoowych. Przyrzeczono pienidze na 23 lutego 1614 roku ale zarzdzono i pospolite ruszenie na ten przypadek Rzeczypospolitej

dla

i

gdyby po odebraniu naleytoci, chorgwie konfederackie roz-

jecha si cili

Nareszcie komisarze sejmowi popa-

nie chciay.

wszystko

okoo Wielkanocy

federacyi stoecznej,

jej

na znak zniweczenia k o n -

i

akt spalono

ciele farnym dnia 8 kwietnia (1614

r.).

Przed rozejciem si dzielio wojsko

w zastawie od bojarów moskiewskich za brandenburski

król, cesarz, kurfirst

,

we Lwowie w ko-

inni

take owe

sub

klejnoty

wzitych, bo

ksita

rzeszy nie-

Gdaszczanie niechcieli ich kupi. Poamano koi siodo rastrigi na czci a jednorocowy posoch w caoci i ze szanrem z korony, dano Gosiewskiemu**) i Dunikowskiemu na wspók. mieckiej

i

rony

Uatwiwszy si

z

wojskiem

miaa

Rzeczpospolita do czy-

nienia na pograniczach.

Oddawna chodzio Polsce o to aby Wooszczyzn ie siedzieli hospodarowie chrzecianie, z rodu Polsce przychylnego i eby skoczywszy na opacaniu haraczu porcie otomaskij na pó niepodlegli, prze-

na Multanach

dzielali

•) ^^

i

Rzec/pospolit od Turcyi, bardzo niebezpiecznej Z

konfederacyi

arbza>*y, ale

w maej

Pamitniki gdy twierdzi selstwo przyszo

w

przyjechali take niektórzy inn^" do Kiemcewicz le zrozumia Maskiewicza Dziejach panowania Zygmunta JII to po-

stoecznej liczbie.

w

e

sicdm tysicy do Warszawy, bo nawet

cya stoeczna nieskadaa si z tylu

Pewno modszemu, ho mia nalef5

•*! racji

s-

caa

konfedera-

ludzi.

wtpi

naley aby

starszy

do

konfede-

117 Turcy

siadki.

za

przeciwnie,

dyli

do tego aby hospoda-

rami takich stanowi co przeszli na wiar Machometa, potom naprowadzi jak najwicej Tatarów a w kocu kraj cakiem

w Turecczyzn zamieni. Konstanty Mohia Zamoyski osadzi w samym kocu XVI wiel^u na

zbisurmaniony,

którego

hospodarstwie wooskiem a któremu si nie uiszcza haraczu.

Turcy korzystajc

i

z

Multany dostay, wojennych kopo-

tów Rzeczypospolitj niejakiemu Stefanowi Tomy który dana odzie polskim w piechocie wgierskiój downij zwolili si kusi o hospodarstwo, jako z pomoc Tatarów

suy

,

a zwaszcza ich wodza Kantimira mursy wygna Konstantego Mohi i obj rzdy *). Zaraz Tatarzy zasiedli na Multanach i przedsibrali pomniejsze wycieczki za upem do ziem ruskich.

Wysany od Rzeczypospolitj Samuel Targowski przedstawia w Carogrodzie, e wedug dawnych umów na hospodarstwie ma by osadzony czowiek take Polsce przychylny i

a to dla bez[)ieczestwa jej granic. Turcy atoli wiadomi skutków wojny moskiewkiej a zwaszcza konfederacyi woj-

korzysta z dogodnej pory, oczywicie do wojny si gotowali i nawet Targowskiego poimawszy tak dugo wzili dopokd im nic odesano dwóch kapydypaszów, których by zabra do Polski Konstanty Mohia. Tym czasem osobisty interes paski a moe te z polece-

skowych,

chcieli

nia królewskiego krok rozpoczty, bardziej ich jeszcze rozdra-

ni.

majcy

sob

str Ivonstantego Mohiy zebrawszy okoo szeciu tysicy wojska, puci si w sierpniu r. 1612 do Multan. Przebywsz}^ granic stan we widach midzy Prutem a w padajc do niego rzek Dzie, w miejscu Sasowy róg zwanem. Nie otoczy si straami, wiadomoci o nieprzyjacielu, nie zasiga, picownicy jego daleko za ywnoci jedzili. Ruszy si Toma z Tatarami. Napad wielu PolaPotockiego w owych widack ze si przewan ków zabito, wielu w obudwu rzekach utono a mao kto z broni w rku przebi si przez niei)rzyjacielskie szeregi. Stefan Potocki za prostego onierza przebrany chcia si midzy wozami przekry, ale go poznano do Carogrodu odeStefan Potocki

za

sio

,

i

*)

Piasecki sub anno 1612

tnikach do

i

jego

panowania Zygmunta III

i

tumacz u Wójcickiego t.

d.

w Pami-

118

z

godu

skoczy

wizieniu

si midzy jecami

zatai

dar

w

gdzie

>iiiio

zimna

i

umar;

brata

urody chopca oddano do seraju

mani.

swj

e

zas

Potocki

wojny, Tatarzy

Konstantyn hospodo trudów nieprzywyky jego Alexandra piknej

ycie.

ale

za

sutaskiego gdzie si

ogooci pogranicza

ze

zbisur-

onierza

dla

przez Multany wpadli na Podole nieza-

zwaszcza w ludziach pozrzdzali Stanisaw Golski wojewoda ruski bieg w dwa tysice dla przecicia im drogi ku Lwowu, ale dowiedziaw^szy si o klsce Potockiego, ratowa odwrotem sw drobn si. kilka lat potem (r. 1616) ukrainni ksita Samuel Korecki i Micha Winiowiecki take zpokrewnieni z rodem hospodarskim Mohiow wkroczyli znowu ze swemi wojskami wraz na Multany, okoo pitnastu zwyciztw odnieli i z Turkami wygnali. Poniewa jednake nadeszy nowe wojska tureckie ókiewski hetman tego zadzierania z potnym ssiadem zakazywa, Winiowiecki umar i nie byo czem paci wojsku, przeto zmniejszyy si siy Koreckiego i wódz turecki Iskender-pasza nietylko go pobi, ale poima i do Carogrodu odesa. tak kopotliwym dla Polski czasie Kozacy zaporocy na grubo zadzierali z Turcy i to przez lat kilka. Raz przyrzdziwszy sto czajek a na kadej w czterdziestu ludzi przebywszy morze czarne, zamek mocny w Azyi Synop zdobyli nietylko zrabowali ale wszystkich mieszkaców w pie wycili innym za okolicom pastwa tureckiego, o ile byy blisze, tem bardziej dawali si we znaki. souione

wielkie szkody

i

a

W

Tom

,

W

i

;

Wadza peuem

Rzeczypospolitej

zawieszeniu.

i

króla

bya

u Zaporoców

Nie uznawali starostów ale

w

zu-

stanowili

hetmanów i sdzili si tylko u sdziów przez siebie obranych. Ten duch niezawisoci od Zaporoców rozszerzy si na ludno rusk pobliszych województw a skierowany jedynie ku upowi zala ziemie Rzeczypospolitej na wschodnicra poudniu rozbójniczemi najazdami. Obj by hetmastwo polne Stanisaw Koniecpolski zi sobie sami

Zóki(;wskiego mz(-d()\s iyj^o

pobpoliU*j

kwarciannem wojskiem wedug obowizku swego a stosownie do rozkazów króla i Rzeczyi

z

zacz uwija si

po Ukrainie za kupami rozbójni-

19

1

a

czerni

wbi

schwyta gównego naczelnika Karuckiego

i

na pal

kaza.

Dokazywa

chopstwem rozburzonem wysana jazda nadworna

z

jaki Czeliidka ale

rozbojom gdzie

pooya,

ale

i

po Litwie nie-

nietylko

tam jego

schwytanego przywioza do Warszawy,

gardem win przypaci.

W tych

rabunkach pokutoway jeszcze których Krzystof Jajkowski, Waleryan

spusztoszeniach

i

szcztki konfederatów z Siawski i Jan Biaoskórski nawet na

Brat Biaoskórskiego

w tym samem

trznoci

bezecno

skazani

byli.

rozporzdzeniem Opa-

atoli dziwnera

czasie daleko okropniej

dawa si we

znaki ojczynie. Chopcem w jasyr zabrany, u Tatarów w mahomedanizmie wychowany zjedna sobie wielkie znaczenie na hordzie i wyszed na chaskiego namiestnika. Korzystajc

za

z

okrytych lodami rzek

Midzyboa, Zinziemi równa (r. 1616)

bagien okolice

i

kowa, Satauowa mieczem i ogniem z a zabrawszy ze sob wiele poobdzieranych kobiet i nagich dzieci, gdy mu cigle umarzay, prawie zasa ich trupami drog swego odwrotu. Dawniej ju wzywa król Chodkiewicza stojcego cigle na Biaej Rusi dla baczenia na Smolesk, aby si stara o dobre porozumienie z

Moskw

i

szuka

ni

z

pokoju.

wicz nawet od swego najprzychylniejszego

niepaconyoh zasug choty na

i

godu

Chodkie-

sobie wojska dla

opuszczony, ledwie dwiecie pie-

zamku smoleskim utrzyma

a

by

togo zdania,

e

rzd

moskiewski nie jest jeszcze tak dalece ustalonym aby mona wiedzie, na kogo oglda si naley; rzecz za naj-

e

waniejsza

kocz

i

wyrzek wprost w

odprawia, tak letko Kr.

ale nie

wytkn

Miociwoci Zygmunt

nie

rokowania niepopierane

mia

tak

mn,

licie:

który

i

w

na raz, aby

nie

tj

si

zbrojn: le si

^akamiby lichej

takie

rzeczy

ozdoby nieradbym

osobie dostojestwo Waszej

odnosio wzgardy.'*

ju by w

rozpaczy o

pooeniu swojem

nadziei zebrania jakiego takiego wojska a z

tej

e

przy-

popad cesarza niemieckiego Macieja o porednictwo. Atoli Moskwa jakkolwiek uskuteczniaa wycieczki na Smoleszczyzn z Opoczki, Siebiea i Pskowa a zabieraa si do oblegania Smoleska przecie po tylu cierpieniach daleko okropniejszych ni wszystkie doznane od Polski nie moga zebra waciwej sobie mocy, czyny obróci si

do Austryi

i

120 kiedy tym czasom jeszcze

j

skiego, Anglii iHolandyi,

oderwaniem najpikniejszych pó-

naszed Gustaw Adolf, syn Karola IX króla szwedzkiego i przeduywszy rozejm z Zygmuntem III na dwa lata za porednictwem kurfirsta brandenbur-

Z tej przyczyny i posonocno-zachodnich krajów zagrozi. wie moskiewscy przyjechali do Macieja cesarza do Lincu z t,

sam prob, któr

Zygmunt przekada. Zjechao take jako koo tego czasu do Wiednia

stwo tureckie dla zatwierdzenia traktatu pokoju,

posel-

e za Tur-

si wpywu polskiego na Moskwie, przeto lubo nieyczliwa pod ów czas Polsce, kazaa swemu poselstwu nakania Macieja do owego porednictwa. Z}''gmunt III jakkolwiek sam co dopiero stara si o porednictwo, przecie widzc, za tm samm chodz i Mocya najbardzij obawiaa

a

skale

i

Turcy, nieprzyjaciele jego,

zaci

zaraz o wojnie

Szwecy i carstwem na nowo myle. Na luty r. 1615 zwouje sejm do Warszawy a dostania nowych poborów,

po tylu popenionych

ale

znajduje senatorów

w rzdzie przewrotnociach

to dla i

ze

wy-

posów

a wydatkach

e

pieninych tak le usposobionymi sejmu nawet w kupie •trzyma nie jest w stanie i rozjedaj mu si w znacznej czci posowie, nic nie sprawiwszy. By ju w Warszawie pose cesarski Jakób Heydel, król i panowie przydaj mu wielkie poselstwo do którego wyznaczeni, Kamirski biskup kijowski, Chodkiewicz hetman, Chlebowicz wojewoda smoleski, Krzystof Radziwi hetman polny litewski, Alexander Gosiewski i inni. Ale pó roku mija nim si to poselstwo jest wstanie wybra ku Moskalom: jedzie niezmiernie wolno a trzy miesice znowu schodz na odwokach i umow^ach. Moskwa dopiero u Smoleska, który ju wprzódy oblega zacza, chce pod ostrokami swemi rokowa. Przychodzi dzie rokowania, atoli obudwu stron warunki bardzo daleko si rozchodz: Moskale oddania natychmiast Smoleska z caem ksistwem, ustpienia z niego wojsk polskich, zapacenia znacznj sumy za szkody zrzdzone w Moskwie; przedewszystkiem za puszczenia Filareta ojca ,

daj

car>kicgo

i

Golicyna posów,

prawu narodów. za kraj odz.yskany

Polacy i

za

wasny,

trzymanych w niewoli, w brew nictylko ale

uwaaj Smoleszczyzn

nawet nie o Michajle Fiedo-

^21^ rowiczu Romanowie, tylko o królewiczu Wadysawie mówi jako o prawnie obranym carze. Wreszcie ostrzeono ich te

e

gdyby

uciaby

W i

Filareta

i

Moskwa natychmiast

pucili,

Golicyna

rokowanie.

tym

stanie

skoczyo si

byo adnój myli

nie

rzeczy

wszystko na

tm e

pose

i

o zgodzie

cesarski

pogniewa

Zygmunt

III zamie-

si na Moskali a Polacy zapomniawszy sza Moskw i przeciw niej uywa si Rzeczypospolitej, spisali manifest w Smolesku z wyliczeniem krzywd wyrzdzonych Polakom od Moskwy za panowania Zygmunta III i rozjechali si bez osignicia i najmniejszego skutku. Moskale na dobre zagraali wziciem Smoleskowi. Chodz tem jeszcze wielk bied, bo kiewicz mia mao wojska a i

naprzód zasugi nie dochodziy na czas a potem bardzo obcite: wedug bowiem uchway sejmowej przed trzema laty wydanej nad omnacie zotych wierroczuie nie pacono. ,

Zaoga zamku smoleskiego

czyni wycieczki dla sprowadzenia sobie koniecznie potrzebnej ywnoci dopuszczaa si czasem upieztwa nawet w pobliszej okolicy. Szli od króla posani z wojskami w pomoc Kreyc i Sienkiewicz ale im

byo

zniewolona

oddziay niszczyy po drodze Nie przypisujmy wsie tak na Podlasiu jakoli na Litwie. tego niegodziwoci onierzy, ale zym rozporzdzeniom i zwtleniu rzdu od góry. Raz udao si Chodkiewiczowi a to w celu otworzenia do niesporo

Smoleska rocica

z miójsca

i

ich

drogi Sapiesze starocie

orszaskiemu

i

Kiszce sta-

ywno, e

parnawskiemu którzy prowadzili

stan-

wszy w maej garstce naprzeciwko Moskali kaza ich przez trbacza do boju zaprosi w nagym odwrocie wcign na ,

zasadzki, znacznej straty nabawi, a co

tak na bok odprowadzi

W

tym

stanie

i si

rzeczy

ywno

król

i

gównym

celem byo^

dostaa do Smoleska.

wszyscy

dworacy pracowali

aeby wojn moskiewsk poprze; e za upyn rozejm dwuletni z Gustawem Adolfem w dniu 20 stycznia 1616 roku przeto aeby take wzgldem stosunków ze Szwecy radzi a mianowicie uoy cokolwiek wzgldem Inflant, które ju adnego prawie poytku Rzeczypospolitej nie przynosiy, zwoano sejm na 26 kwietnia jednake gówn spraw byy na nim przygotowania na wojn z Turusilnie,

122

pospolite ruszenie dla bezpieczestwa ja wneg o od pogan pogranicznych i zaPoniewa za z Moskw raz wysano jedne wici za dwoje. rokowania nie wziy skutku i kraje polskie najeda, przeto wolno królewiczowi Wadysawowi dopomina si o jego prawo uchwalono

cy:

uy

take

cyi Rzeczpospolita

wieo

pozaciganych wojsk Rzeobron prawa królewskiego do Szwe-

do tronu carskiego i Wreszcie czypospolitej.

bierze na

mistrzom na województwa nia

Kady

wybraców.

grodu

wiadomo

o

przypowiednie

listy

swm

uchwalonych za króla Stefana,

Pochwalono take

i

gdy

do

pobór*).

taka do wojen na wszystkie strony

natu jak izby poselskij zupenie im

ju

ciga-

dla

mia poda

zoeniem manifestu przez kady starosta, ekonom lub winien by wedug przepisów wybraców pod win piciuset

grzywien natychmiast gotowa.

niewaciwa,

e te uchway byy tylko

wytumaczy

rot-

zleceniu

swego porucznika a dzierawca dóbr królewskich,

dynie tem

Powydawano

z tych rotmistrzów

siebie lub

Porywczo

siebie.

tak

se-

si jesankcy rzedaje

moskiewska przez króla wywoane, oddawna ju Rzeczposolit przywalay i tylko mieczem z pod nich wydwign si byo mona. Turcy za Zaporoców od Rzeczypospolitej naleycie niepowciganych,

czy

wytpi

zaszych,

wojna szwedzka

i

postanowili.

XV Królewicz wicz przepdza

ku Mozajskowi skuteczne z

Wadysaw idzie do Moskwy. Róne przygody. Ciodkiezim na wycieczkach midzy gocicami moskiewskiemi i

Kaudze.

Moskw

Lisów czyki pod Czapliskim.

o pokój.

kierunkiem do Moskwy na Zwenigorod.

Groono Moskwie

w duchu yczono wi Wadysawowi

ze sejmu

—

i

od króla niezmiernie, ale

sobie pokoju daleko

który wtedy liczy

cia zlecono dowództwo oraz

clerza,

Lipskiego biskupa uckiego,

*)

O

Konttitucye

Srwccyey.

doradców

tejmu

bardziej.

ju

lat

lf)16

od

r.

senatu

mu Chodkie-

Lwa Sapieh

orawiskiego

Pospolite

O Wybracach koronnych.

Królewiczo-

przeszo dwadzie-

imiennie, lecz z przydaniem

wicza,

na

Rokowania bez-

Rada przy królewiczu owiadcza si t^

ruszenie.

i

O

Uniwersa poborowy.

kan-

Plicht Moskwie.

123 kasztelanów bezkiego

i

sochaczewskiego a od izby poselskiej

Jakóba Sobieskiego wojewodzica lubelskiego i Andrzeja Mcinskiego zobowizujc ich tajemnie aby tylko wtedy starali si Wadysawa na carstwie osadzi, gdy im szczcie w pomoc przyjdzie. Piotra Opaleskiego, Baltazara Strawiskiego

W przeciwnym

za

,

razie aby jedynie interes Rzeczypospolitej

na pieczy mieli i z kadej pory do zawarcia przyzwoitego pokoju korzysta nie zaniedbywali*). Nie toczyy si w owych czasach spiesznie W7padki i prawie rok upyn nim przyszo do modów o szczliwe powodzenie si królewiczowi na Moskwie, przy czem egna go w kociele warszawskim w. Jana uroczyst mow primas Gembicki i opatrzy tarcz i mieczem wiconym. Wadysaw odprowadzony do Wilczysk dóbr Jana Gostomskiego w tym wojewody brzesko-kujawskiego, uda si z dworem swoim na którym Plichta kasztelan by marszakiem a ksidz Andrzej Szoldrski kanclerzem: przez Lublin gdzie roku

ju

(1617)

si wanie odbyway sdy tribunalskie, do Wodzimirza gdzie w kociele uniackim wadyka Morakowski powica chorgiew carsk, na znak wojny wzit. Krzemiecu odebra car- królewicz doniesienie od ókiewskiego, e Turcy zamylaj ju przekroczy granice

W

Rzeczypospolitej

da mu

cz

i

zarazem wezwanie, aby ze swego w^ojska

na posiek.

ca si

Zdawao si Wadysawowi

dogo-

rozciciem siy sabi i zamierzy cign ku Zbaraowi miastu warownemu z któskutek rego mógby si snadno ze ókiewskim poczy. atoli listów Lwa Sapiehy i Chodkiewicza zmieni zamiar i obróci si ku Smoleskowi. Lachowicach doszed go rozkaz wojska pod rozkazami Marcina Kazanood ojca aby wskiego niezwocznie odesa na wojn tureck a sam spieszy do Smoleska i poczy si z Chodkiewiczem na Moskw. dniej

pomaga ni

siebie

W

cz

W

skutek tego

pi

pancernych

W

ubyo Wadysawowi i

czterysta piechoty.

rot

sze

husarskich,

Gdy w Mielnicach

za-

sta rozkaz od króla, aby oddali od siebie Adama Kazanowskiego, uniós si tak bardzo w swym modzieczym zapale, liczy wtedy bowiem lat dwadziecia dwa, e do Warszawy ^)

Kobierzycki, Historia Yladislai.

_

124

odjecha tumaczy siebie i Kazanowskiego u ojca jena^vróci tak wczenie do Moliilewa na Biaej Rusi, szcze dwa tygodnie czeka nim wojsko przycigno. Tym czasem rada przy boku Wadysawa czyli tak zwani moskiewscy komisarze wysawszy Rydzica*) sekretarza spiesznie

e

i

królewskiego z listem do bojarów,

j

tron prawnie sobie nadany,

ju Drohobuz

wicz

car-królewicz idzie ob-

e

dowiedziaa si

Chodkie-

oblega a z tj przyczyny jak najspiesznij

napomniaa hetmana, aby kroków

dopokd

e

nieprzyjacielskich zaniecha,

od bojarów odpowiedzi lub przynajmnij

co

pewniej-

szego nie bdzie.

na rokowaniu pod Smoleskiem na wzmiank poselstwa polskiego o prawach Wadysawa do tronu carskie-

ju

Moskale

on

t

cki

tylko

Maximilian

Zygmunta

zmy

e

dawno zwietrzay i w istocie by takim carem moskiewskim jak arcyksi austrya-

go odpowiadali,

III,

w

te

kilka

lat

po objciu

królem Polskim.

rzdów

Polski przez

Sekretarza Rydzica z Wja-

wróci z listera nieotworzonym. mu u Drotym samym czasie doniós Chodkiewicz hobua kilka tysicy wojska zagraa a na koniec sam przybiegszy dnia ostatniego wrzenia (1607 r.) pod Smolesk do królewicza, dowodzi e Drohobuz jest punktem wanym, Moskwa ma go za niepodobny do zdobycia, trzyma w nim sam wybór wojska i d^\iecie bojarzyn niejako w rkojmi dla upewnienia wiernoci bojarów carowi Michajle. Snadno by moe, zaoga ustraszona samem odgosem wojsk polskich nie wytrwa w obronie a jeli broni si bdzie i ulegnie, to wzidalej nie

puszczono

i

W

,

e

e

cie tak

mocnj twierdzy rzuci postrach niezmierny, który barpomocnym do szczliwego ukoczenia wyprawy.

dzo bdzie

Wszyscy

to zdanie podzielali prócz Lipskiego biskupa.

Ósmego padziernika zbliy si

Wadysaw

pod Drohobuz a Chodkiewicz umia tak skrycie podprowadzi swe wojsko zaoga z waów na poczone siy mylaa, to sam

e

e

tylko

przyprowadzony posiek. Nazajutrz rozpoczy si rokowania ze zaog i poszy tak pomylnie dnia 11 tego

e

•)

Nazywany on

jest w listach królewskich komisarzy take i Hryliy oczywicie z rodu ruskiego- Naruszewicz w ywocie Chodkiewicza rnylnie go mianuje Ryzyskim.

(Iziccm.

125 miesica obadwa wojewodowie na czele wojska, duchowiemieszkacy z chlebem i sol stanli w obostwo z obrazami zie a u nóg Wadysawa zasiadajcego na carskim tronie zoyli chorgwie, bili czorm pokony wedug ich obyczaju, bae do buntowników przeciw prawej jego gali o przebaczenie wadzy naleeli. Lew Sapieha da odpowied uaskawiajc i

,

zachcaniem do wytrwania w tej okazanej wiernoci. Iwan Adodurów pierwszy z wojewodów przyj z czci wojska

a ze

sub wraz

Sumów wola odej dwustu synami bojarskimi, którym w myli

u królewicza ale Fiedor z

domu

do

jednania

po dwa czerwone zote górny zaj Niewiarowski pie-

Wadysawowi Moskwy, wypacono

wgierskie na drog. Zamek chot a zamek dolny takirne wojskiem Appelmann. Sapieha kanclerz

i

Lipski biskup obstawali za spiesznym

pochodem ku Wjazmie, ale dowiadczony w bojach Chodkiee w jesieni na roztokach bez zawicz hetman utrzymywa sobów pieninych, atwo si wojsko zniechca burzy a za tern naleaoby wygodnie zatrzyma si w miejscu, kiedy tym czasem znaleli si naczelnicy Wjazmy z owiadczeniem, e Wadysawa, wedug zoonj mu niegdy przysigi, za cara ,

i

uznaj. Ruszono zaraz do Wjazmy a wojska nieprzyjacielskie taka si rozsypyway na wszystkie strony i zotrwoga ogarna, stawiy Mozajsk zupenie bez zaogi. Jego zajcie byoby niezmiernie podnieso spraw Wadysawa, zwaszcza mie-

e

e

szczanie mieli zamiar

chwila zjiszczenia si

otworzy zaraz bramy,

sów

odu

ale

ju nadesza

Chodkiewiczowych.

soty jesienne tak dalece wojsko nie dao si rusza; rozoono je wpyw wywary, wic w okolicy na zimowe lee a Moskale korzystajc z pory, Mozajsk osadzili i wzmocnili. Niepacenie

a przykre

e

Wysa

Chodkiewicz pukownika Róyckiego z

dosy

zna-

cznym oddziaem jazdy o sze mil naprzód dla opanowania owj wanej grobli przy znanej nam ju wsi Carowem Zajmiszczu.

Ale

wojsko

i

e

Róycki by

pijak

nieprzyjaciela bacznoci,

i

nie

dawa

udaa si

e

naleytój na

kniaziowi

yko-

wowi z Mozajska tak dobrze wycieczka, znienacka napadnite wojsko Róyckiego zniko w rozsypce. Koniuch Moskal przychylny Wadysawowi utwierdzi w pobliu Mozajska osto-

126

ck

mógby by

i

rozmyli

i

z

niego

ylvOwowi szlvodzi

do Mozajska uciek a za nim

i

,

ale

si potem

inni bojarowie po-

rzucili stronnictwo cara -królewicza.

si zdaje wywara na Koniucha skutek odezwa duchowiestwa moskiewskiego pilnie w owym czasie po kraju rozwoona, a zalecajca dotrzymywanie przysigi carowi MiOdpowiada na ni w interesie Wadysawa arcybicliajle. skup smoleski. Chwytaa jedna i druga strona rozsiewaczy Ile

odezw sobie przeciwnych i surowo karaa. Chodkiewicz w Wjazmie mia si na wielkiej bacznoci cigle czuway wysunite naprzód, oddziay jazdy i pod broni trzymana piechota. Spieszy na zason drogi stoecznj

e

Poarski ze siedmiu tysicami bitnej i piknej jazdy. Ale tysicy Kozaków po Zaruckim w tem wojsku byo którym nie ufa czyby do Wadysawa nie przeszli, przeto rzuci si na lewo i w Kaudze zamkn. Przez zim ogranicza si Chodkiewicz tylko na wycie-

a pi

obudwu gocicach moskiewskich ku Mozajskowi i Kaudze, w czera odznaczali si Lisowczyki pod dowództwem Czapliskiego. Poszy on wszdzie Kozaków niegdy Zaruckiego a przekrywajcych si w zamku meszczewskim zmusi do poddania odjciem im czkach

i

wojnie partyzanckiej na

wody.

Ruszy

z

Wjazmy ku Kaudze

Piotr

Opaleski

starosta

rzemski a cignwszy do siebie Czapliskiego dawa baczne oko na Poarskiego stara si z nim przyj do spotkania. Z o stróka zaoonego pod Towarkowem Czapliski wpad i

Kaugi, fortelem wywabi w pole Poarskiego znaczn mu szkod zrzdzi. Poarski w swych krzyowaniach po bliszej okolicy odniós raz korzy midzy Kaug i Borowskiem nad jazd Denhofa i Nowowieskiego. Jednake Sokoowski i Januszewski dowódcy drugich Lisoraz na przedmiecie i

wczyków, znowu sigali do najodleglejszych ziem moskiewskich

a

w

Azyi.

Na lewem skrzydle linii bojowj polskiej u grodu zaoonego w pobliu Biaj mia gówny punkt oparcia stronnik Wadysawa knia Meszczerski z Moskalami i dokucza Moskalom trzymajcym Biae w imieniu cara Michajy. Chodkiewicz uoy i)lan do niespodzianój napaci na Mo-

127 zajsk, a chcia go zleci tylko

by dosy

pukownikom

dla tego,

e sku-

Dworacy jednake do których przyczy si Lipski biskup przemogli aby ni kierowa sam królewicz dla zjednania sobie sawy. Wynike ztd spory uchyliy tak dalece zason tajemnicy, e wiadomo dosza uszu nieprzyjaciela. Wybrano si te o cztery dni póniej jak bya umowa. Chcia przypadek e w drodze nadwin si oddzialik moskiewski, który dla zasony przydano Baczyskiemu gocowi polskiemu wracajcemu z Moskwy, a który biorc mylnie za przodek wojska nieprzyjacielskiego, napadnito i rozpdzono. Dowiedziano si atoli od jeców i od Baczytek

wtpli\Yym.

,

a

skiego

e

nieprz}'jaciel

w Mozajsku

wie o zamiarze wyprawy,

pobudowa nowe ostroki, w pogotowiu czeka szcych mu w pomoc posików.

Stan

wyglda

a

Chodkiewicz u warowni Mozajska, wojsko

spie-

godne

od mrozu skociae zniewolony by na niegu przez noc trzyma pod broni. O obleniu myle w tak trudnej porze roku, nie byo podobna i nawróci a dla zatarcia miesznoci, któr nosia na sobie ta wyprawa i dla zakrycia dowodzcego ni Wadysawa napisa do ykowa e byo jego i

zamiarem

wzi szturmem Mozajsk, ale otrzymane s takiej treci, e mu nakazuj jak najprdzj polisty

Moskwy rozumie si w Wjazmie

z

hospodarem Wadysawem. Listy za te przywiezione przez Baczyskiego nie zawieray nic godniejszego uwagi. Podnoszono atoli jakoby rzecz wan, uczynione ogólne w nich owiadczenie od woleliby pokój ni wojn. Na tej wyprawie nie Moskali, mao onierzy a zwaszcza Niemców umarzo. Radcy przy boku królewicza otrzymali z Warszawy napomnienie i ze wzgldu na Turcy i inne kopoty Rzeczypospolitej naleaoby wszelkiemi sposobami zjedna pokój u Moskutek tego znowu wysali sekretarza królewskiego skwy. Rydzica ale go Moskwa znowu z drogi nawrócia. Pojecha z listem agodniejszym Baczyski i by wpuszczony do stolicy a potem uda si jeszcze Rydzic eby bojarów nakoni do dania rozejmu od 20 stycznia do 20 kwietnia roku nastpujcego 1618 a w tym przecigu czasu aby pokój do skutki przywied.

e

W

z

wielkim kniaziem

i

_

J28^

Rydzicowi, którego przez Mozajsk niepuszczono lecz bo-

kiem oprowadzono, zabiegay najpikniejsze oddziay moskiewskie, oczywicie dla dania mu dobrego wyobraenia o siach yków mu za radzi i to z grob, eby cara Michajly.

w Moskwie Wadysawa boby

spodarem,

korzysta

atoli

nazywa wielkim kniaziem

nie

móg w

niebezpieczestwo

tego Rydzic,

z

zoone

dzony na liczne zgromadzenie

mówi

o

jcym,

na co pomrukiwaa

Wadysawie

do gospody a

w

stanwszy w

popad. i

ho-

Nie

wprowa-

stolicy

bojarów

z

i

mieszczan,

jako o wielkim kniaziu prawnie panu-

maa

znowu na

kilka dni

Odprowadzony same zgromadze-

tylko liczba. takie

e

przywoany, otrzyma w odpowiedzi, komisarze polscy, jeeli chc, zawiera pokój winni si naprzód wykaza umocowaniem od króhi i Rzeczypospolitej komisarze moskiewscy do ukadów potrzebuj listów bezpieczestwa, czas nie

,

,

e

e

od 20 stycznia do 20 kwietnia na rokowanie za krótki a przedewszystkiem wojska polskie winne odej za granic carstwa.

Wreszcie wyprawiony bdzie

góy wzgldem

pose

który poda blisze szcze-

rokowania.

Pocztek roku 1618 spywa na zupenej nieczynnoci. Biaa, Wjazma okolica pod Kaug zajmowane przez wojska Wadysawa utrzymay si jako najwaniejsze wzy linii bojowej a Smolesk by gównym punktem drogi komunikacyjnej z Polsk. Wojska moskiewskie oparte na Mozajsku, Bori sowie i Kaudze zasaniay stolic. Nic zawarto wprai

wdzie rozejmu, ale

wygldao

jak gdyby

by

Na

zawarty.

cztku kwietnia przybyli do Wjazmy Iwan Kondyrew

i

po-

pisarz

(diak) Fiedor Stepanow ze zawiadomieniem od bojarów,

e za

wyjciem wojska polskiego z granic carstwa trzymiesiczny rozejm bdzie dozwolony a poselstwo do zawierania pokoju jest ju wyznaczone. Mia ten pose kilka rozmów z panami, ale na kadj si sprzecza o dawanie Wadysawowi carskiego tituu

byo czyn

;

z :

chcia z tej przyczyny nawet listu odebra i trzeba nim na ustnj odpowiedzi skoczy. Polacy owiadnie

e

wojska z granic

wyprowadza

nie

myl

dopókd

knia Wadysaw przez zawarcie pokoju nie bdzie swm pastwie ubezpieczony. Za najdogodniejszy do ukadów uwaaj dzie 16 czerwca. Listy bezpieczestwa dadz si bardzo dobrze zastpi wzajemnem sobie zaprzysieniem wielki

w

>

1-29

Mieli oczywicie to na

nietykalnoci.

i

uwadze

nie

wypada

przystawa, aby posowie cara Wadysawa, niby to prawowicie panujcego brali pozwolenie do jedenia po jego kraju od Michajy cara nieprawnie na tron wsadzonego. Lubo na sejmie warszawskim tajemnie wyrzeczono aby wojny moskiewskiej nad rok nie przedua, w jawnych za

uchwaach nych,

i

o

nie

odzie powiedziano byo nic wyranego

Tatarom,

miar

nie

Szwecyi

Turcyi,

móg,

tak

ogól-

dla wojska przy królewiczu

a uchwalony pobór na wszystkie potrzeby ciw

sów

tylko kilka

i

w

wojnach prze-

Moskwie starczy

przecie dla wpynicia na

adn

umys posa Kon-

dyrewa, gdy przyby do obozu pod czas jego pobytu sekretarz sejmowy i przywióz niejak nadziej otrzymania cokolwiek pienidzy, bito z dzia

i

pocieszajce wiadomoci

e s

okrzykiwano radonie

wielce

z Polski.

Tym czasem zblia si Marcin Kazanowski który z królewiczem rozpocz wypiaw ale z drogi jak spomniono by spodziewano do ókiewskiego odesany na wojn tureck nowych posików sali a sali goca ze Zaporoa. Moskale si za gocem niby wzgldem umówienia wszystkiego co do zjazdu penomocników, ale bya widoczna, i chc tylko czas i

zyskiwa. Skoro tylko zazieleniaa wiosna a podrosa trawa do prowadzenia pod ów czas wojny na Moskwie wielk podstaw

stanowica, Chodkiewicz wysawszy przodem Moskala Tymosza Mikulina ruszy ku miasteczku Jurkiejowi stojcemu u rozdroa do Ivaugi i do Mozajska. Przy naradzie wzgl,

dem

Kaug e

obstawa za

dalszego kierunku Chodkiewicz

koo niej brzegi nad rzek Okk wydaj bogate plony a wojsko byo zndzniae, lecz przemóg plan przeciwny puszczono si do Mozajska to jest zwykym gocicem ku stolicy. i

Doszed ju by Kazanowski królewicza chcia si

poczy, dopókd

nie

bd

ale jeszcze

nie,

przyjte jego warunki

zapewni zupen niezawiso od hetmana. Królewicz da si do tego skoni ale Chodkiewicz sam niezgodny, uparty popdliwy stojc nadto przy najsuszniejszem prawie swego urzdu hetmaskiego, nie myla si w nic podobnego wdawa. Królewicz ugaska przez które po prostu

usiowa

sobie

i

e

Kazanowskiego Tom VJ1.

do obozu przyszed, ale gdy wicej jemu a

_

130

ni hetmanowi okazywa przychylnoci, iibodo to tak dalece hetmana e a w chorob popad. Eóne tam byy rozprawy obieca Chodkiewicz eb potrzai z rónemi wyraeniami: ska Kazanowskiemu*) jako o mao sowa nie dotrzyma. Przy ruszaniu bowiem z pod I^^rzemieska nie postrzegszy

pochodowej kilku chorgwi rozkazowi posusznym Kazanowskiego a dowiedziawszy si niemu w gniewie z najwikszemi by nie chcia, skoczy ku ucieka, cisn na niego buzdyKazanowski obelgami: a go po czapce zaj. Podsyca ploganem '^*) i tak zrcznie

we wyznaczonej od

kolei

siebie

e

e

e

tki,

zwady

przy sobie

gównie królewicz bo trzyma nawet jednego dworzanina umylnie dla piegowania druspory

i

Ten wybuch porywczoci Chodkiewicza postawi swary na punkcie przesilenia, przyszo do ogólnej zgody, Kazanowski uleg a Wadysaw nie mia si ju miesza do dowództwa. noc dnia 6 lipca aby ubiedz Ruszono w pochód na gich.

ca

Borisów.

By

zamek nie z jakim takim rowem i belkami a na nich usypan ziemi jak zwykle na Moskwie ale z kanaem Nad zamek wystawa wysoki take kai murem z gazów. mienny koció z oddzielnym przekopem i takiemi chodnikami podziemnemi e bardzo snadno ze zamku do kocioa i z kocioa do zamku przerzuca si byo mona. Stao tam na zaodze zwykle tysic dwiecie ludzi ale cignito jeszcze trzysta dobrj piechoty z Mozajska i spdzono z omiuset ciopów co najwiadomszych boju. Chodkiewicz dwa szturmy przypuszcza, eby kawaler Nowodworski móg przysdzi petard do bramy, ale okazao si bramy byy ziemi zasypane jeszcze okopem ubezpieczone. Rozpoczto strzelanie z dzia nietak dla szkodzenia Borisowu jak eby znci do boju z okopów mozajskich wojsko moskiewskie. Mija dzie za dniem, tydzie za tygodniem to

,

,

e

i

na drobnych tylko harcach, bez wielkiego skutku

rowa hetman

;

Kazanowscy

za

gosili

e

to tylko

a

zacho-

udana

nie-

*) Ciekawy czytelnik niech patrzy u Naruszewicza w Historyi Jana Karola Chodkiewicza. Tom II ksiga trzecia XI— XIV. **) Moeby naleao powiedzie buaw, bo buzdygan by podobne

oznak

tylko

w ywocie

rotmistrza,

ale trudno

Chodkiewicza, który

tu

mia pod

odstpowa od Naruszewiczo pisma nam nieznane.

rk

131

moc

a wszystko

czyni na

oci

namowy Ossoliskiego swego krewnego

z

szkod sprawy

i

Wadysaw

oddali od swej poufa-

Ossoliskiego.

Chodkiewicz przyszedszy do zdrowia zostawi Borisów bez oblenia nie mogc rozdziela zbyt szczupego wojska a poszed próbowa jeeli nie wzicia Mozajska to przynaj-

wywabienia

mniej

w

pole

z

pod jego

waów

obozu, nimby

zdyli w pomoc yków od stolicy a Poarski od Borowska Nadszed sam tylko yi w poczeniu, stali si gronemi. ków ale bitwy unika i trzeba byo Chodkiewiczowi ograniczy si na podjazdowe utarczki w których jednake niemao jeca imano. Oczywicie byo planem Moskwy czas tylko zyskiwa; pewnie

j doszo e Rzeczpospolita nie

rok wojny przeciga a atoli

wród

yków wno,

pozwala nad

ju wierrocze upyno.

nocy okropnej

i

Na

raz

grzmotami nietylko zaoga borisowska spaliwszy ydeszczem

i

,

pod Mozajska ale i uszh ku stolicy. Wojsko polskie znowu niebardzo byo do uycia bo mu gód doskwiera a std wzrastay i to zupenie na susznoci Piechota niemiecka mnij oparte chaasy o zalege zasugi. obrotna w obmylaniu ywnoci zacza pada jak zatrute muchy. Silniejsi z niej biegali po okolicy kupami aby uraz

towa ycie. Wróci

nareszcie

w

sierpniu

Lew Sapieha

i

w

miejsce

powoanego na podkanclerstwo Lipskiego przyby Adam Nowodworski biskup kamieniecki, ale zamiast pienidzy przykiedy przysane by maj. wieli tylko nadziej,

e

Suyo

wedug brzmienia ugody czyli opuci obóz, jednake wyliczonemi

prawo wojsku

listów

przypo-

wiednich kilku tysicami zotych a porczeniem rady, wprawdzie przeciw wyranemu prawu, ale w skutek koniecznoci, daa si pewna na-

cz

koni

Odeszy za bez swych dowódców chorgwie husarskie Karnickiego, Plichty, orawiskiego, Opakilka pancernych, wanie wybór. leskiego Poniewa za do dalszej

suby.

i

Lisowczycy odesani

byli za

ywnoci

na bok, przeto Chod-

si ledwie tysica jezdców, a i ci w swj az komi którym ebra liczy dobrze byo mona, nie penili suby jak naleao, bo nie mogli. Zkopotany i znudzony hetman przeoy radzie aby stó-

kiewicz doliczy

zarzj

postaci

i

9*

132 sownie do jego dawniej wzgardzonego wniosku gdzie kraj obfitszy i zamoniejszy a z

Kaug

walczy

najmniej

wied,

e

jej

nie

bdzie

wojn w

rozkazano

Rada

trzeba.

puci si na godem przy-

atoli

daa

czasie ograniczonym

odpo-

koczy

oszczdno we wydatkach mie na celu: pochód ku stolicy drog najblisz na jedne lub na drug stron najspiesznij rozstrzygnie, wic skoro Mozajsk nie zdobyty a

tylko

na Zwenigorod ruszy wypada obs^tawa moe.

to

i

tym jedynie kierunkiem

za

XVI. Sahajdacznym zwany od Zaporoców, odnosi zna-

Piotr Konasewicz

zwyciztwa

czne

polskim.

i

stawa

Chodkiewicz z

Rado

z tego

powodu w obozie

pod Tuszynem,

Polacy przypu-

Moskw.

pod

Wadysawem

szczaj szturm do Moskwy (10 Pad. 1618), ale bez skutku. Gód i zimno im dokucza, konfederacie na nowo midzy wojskiem si zawizuj,

odstpuj od Moskwy i zrywaj Zaporoców i Lisowczyków skania

wreszcie Polacy

czno

atoli

nie do podpisania rozejmu

na

lat

l4 od 3 stycz.

ni rokowania. Moskw we wsi

z

WaleDiwili-

1619 do tego dnia 1633

r.

Spoczywano po trudnym pochodzie ju tydzie pod Zwenigorodem w yznej i piknj dolinie nad rzek Moskw gdzie niebrakow^ao

ywnoci

gocy w

pastwisk, kiedy

i

dniach wrzenia przynieli wiadomoci,

e

ostatnich

Piotr Konasewicz

od Zaporoców Sahaydacznym zwany odniósszy znaczne zwy-

ciztwa, popustoszywszy Putiwl, Sacko

i

moskiewskich, dziecia tysicy

i

Kaug,

Jelec,

Liwny,

wojewodów a Kolomn w dwa-

do niewoli

ju midzy Moskw

stoi i

w pie wyciwszy

a nabrawszy

hetmaskich.

oczekuje rozkazów

Jego

to

zwyciztwa tak niespodzianie odcigny ykowa od Mozajska byy powodem owa zaoga borisowska swe zapasy

e

i

popalia

i

spiesznie usza.

Rado

ogromna przepenia obóz natychmiast do Konasewicza wyprawiono Jakoba Madaliskiego wojskiego mcisawskiego z powinszowaniem tak wietnych zwyciztw, z buaw, chorgwi i par kotów na znak uznania go za hetmana zaporozkiego z poleceniem, aby swe wojsko jak najspieszriiej wiód pod stolic. :

i

Stan

Chodkiewicz

bki ze szalbierzem

z

Wadysawem jak niegdy Royw pobliu Moskwy a samo

pod Tuszynem,

133 si rozumie, w cigu upynionych siedmiu Lat ze zgorzelisk na nowo wydwignitej. Konasewicz oddawa królewiczowi wojewodów Moskali w Jelcu i Liwnach do niewoli

si

przez

zabranych oraz Chruszczowa schwytanego na drodze ze zleceniami poselskiemi do Tatarów, aby napadami na ziemie ruskie,

ile

monoci

rozdzielali

siy Rzeczypospolitej.

Z Moskwy cigle przyjedali do Tuszyna goce ale na midzy Mozajskiem a Borokowanie wyznaczano miejsce

a

rowskiem oczywicie aby stolicy

i

tern

mie dalsz drog

wicj zyska

czasu

po zapytania do

dopokd wedug wyraenia

gówni

ich dwaj sprzymierzece to jest mróz i gód nie sprawi swego u Polaków. Atoli znano si dla atwiejszego porozumienia na rzeczy i dano odpowied, wojsko ku stolicy blij si zaraz posunie. Napisa Wadysaw do bojarów jako car któremu wierno poprzysigli, ale mu Witowskiego i Liplist jego wrócili przez Oporowskiego skiego wymienionych jeców, a titu w nim wielkiego kniazia nie atramentem ale dziekciem przemazali. Wreszcie mówili niebardzo grzecznie ale rozsdnie i dobitnie ojciec Wadysawa swemi garstwami ju dawno jego prawa zniweczy; Wadysawa askawo wcale ich nie obchodzi i jego zemsty bynajmniej si nie boj. Przyjecha do Tuszyna Grzegorz Woków a razem z Uszakowem który ju wprzód jedzi: czynili wyrzuty to nie Moskali,

e

,

e

e

jest sposób starania

si

o pokój, kiedy kto cignie z wojskiem

pod stolic strony ukada si z nim chccj a kraj oddziaami porozsyanemi srodze pustoszy. Ale biorc zasiek z Konasewicza zwyciztw, ju zapanowaa mielsza wymowa u Polaków: odpierano car Wadysaw ze zbuntowanemi poddanemi swemi inaczej postpowa nie moe: prawda Kozacy po kraju dokazuj, ale niech tylko kraj okae nalene posuszestwo prawemu wielkiemu kniaziowi, to wszystko przeminie i bdzie bogi pokój. Ledwie Woków i Uszakow udali si do Moskwy i rozmówili z bojarami a zaraz wyjeda i tego samego dnia wieczorem przyby do Tuszyna goniec ze daniem, aby trzech polskich dworzan przybyo midzy rzeki Chodynk Pre§n, a tam ich trzech dworzan moskiewskich oczekiwa bdzie

e

e

i

134 1

uo

sign

si wzgldem czasu

i

miejsca

rokowa

oraz zaprzy-

nawzajem bezpieczestwo swoich poselstw.

Odpowiedziano,

e to niepotrzebna zwoka;

posano przez

e

komisarze towarzysza Sielank owiadczenie do bojarów, polscy sami udali si na oznaczone miejsce pomidzy owe dwie rzeczki i oczekuj komisarzy moskiewskich. Daremne

byy

nalegania Sielanki: od Moskali nikt nie wyjecha

i

ko-

misarze polscy wrócili z niczem do obozu.

Pocigali si niemal wszyscy Zaporoce z rónych okolic i Lisowczyki od Mozajska a tak majc dostatek wojska postanowi Chodkiewicz szturm do Moskwy przypuci. Dnia 10 padziernika na noc (roku 1618 zabrano si do tak wielkiego i przed niedawnym czasem wcale niespodziewanego dziea. Nowodworski kawaler maltaski majc przy sobie Jakóba Sobieskiego i paniczów z dworu królewicza z dwoma chorgwiami Niemców muszkietników, piechot polsk opatrzon w siekiery i pidziesiciu towarzyszami w zbrojach a zasoniony na tyle od kilku chorgwi jazdy, zmierza ku bramie arbackiej w której mia ostrokó wyrba a do wypetard. sadzenia wrotni Do bramy twerskiej cignli Niewiarowski i Przyuski take z muszkietnikami Niemcami, piechot polsk zbrojn w siekiery, towarzyszami w zbrojach, które mia przyz jazd w odwodzie i równie z petardami kada Francuz Barbier. Lubo Chodkiewicz za jawnie powydawa rozporzdzenia, Moskale wszystko wiedzieli od przedaczyków (obiegów) cudzoziemców z obozu polskiego i w pogotowiu do odporu stali, jednake Nowodworskiemu udao si bram przygrodka wywali i ju petard do bramy miejskiej przysdza, kiedy otrzyma postrza w t sam rk, któr mu pod Mozajskiem kula mocno nadwerya. Wysypaa si Moskwa, dawano ognia z rcznj broni po obu stronach bramy, walczono ju i paaszami. Dotrzymali Polacy do biaego dnia, ale nakoniec zbytecznie raeni z waów majc do trzy,

uy

,

a

dziestu

trupa,

zniewoleni

byli

wycofn si

z przygrodka

odstpi. U bramy twerskiej trzeba byo przebywa gboki przekop a przyniesiono za krótkie drabiny. Wreszcie Moskale i

tak

t

dobrze walczyli,

e

nietylko ochotników polskich na

przodzie rozcgnali, ale im dwie petardy wzili.

135 Jakkolwiek

to

si

kuszenie

o stolic nie

jowego skutku, przecie podnieso o

pewn trwog w oblonych

tyle

wywoao

i

przynioso bo-

e

wojn

obudzio

u Moskali nierównie

wicej skonnoci do rokowania.

Znowu

jedzili

goce

ale

nie

chciano

odstpi od owj

wstpnej schadzki po trzech dworzan z kadej strony. Polacy uwaali to za kadzion podstaw do odwok ale Moskale oczywicie chcieli dla tego zacz rzecz od zjazdu sug dwóch nie sowiet bojarów rokuje panów, aby byo rzecz widoczn ze swoim carem Wadysawem, ale uznany car Michajo

e

z

Wadysawem pretendentem dosy

chcesz

e

Polacy

w

tronu carskiego.

e

jak

posano na rozhowor Rydzica. Podejrzliwo dwo-

tern ustpili

i

Maliskiego, Nieborowskiego i rzan moskiewskich przekraczaa wszelkie przez kilka dni rozmaitemi zastrzeeniami,

no,

Bd

komisarze stron obudwu

granice:

a

maj si

nudzili

nareszcie sta-

zjecha dnia

1

rzeczk Presn u stolicy. dniu tym ustanowionym majc za sob piset wojska

listopada nad

W

jezdnego

pieszego, jako

i

komisarze wyjechali

Lew Sapieha

Nowodworski biskup kamieniecki Plichta kasztelan sochaczewski, Alexander Gosiewski pod ów czas referendarz litewski, Jakób Sobieski wojewodzie lubelski z piciuset ludmi jazdy ,

i

w

Od Moskw7

si Fiedor IwaDanio Iwanowicz Mezecki, Artemij WaIzmajów-, Iwan Iwanowicz Bootnikow a jako pisarz

piechoty

zasonie.

stawili

nowicz Szeremetjew, silewicz

Sumów i to pod zason dwóch tysicy zjazdu byo w pobliu bramy twerskiej. Mo-

poselstwa Martwiej wojska.

Miejsce

skwa swe wojsko przy w^arowniach uszykowaa. misarze wysunli si naprzód z pidziesimiu za

sob, bojarowie uprzejmie

sie

cz

komi

jazdy

ich powitali, ale nie chcieli ze-

z koni.

Szeremetjew jako mówca zabra gos od Moskwy i zaod imienia cara Michajy z wyliczeniem niezmiernie du-

giego pasma jego wielkich

w

Polscy ko-

i

Wadysawa

rokowaniach,

maych tituów nie

a zastrzeg,

eby

nazywano carem bo prawa

ju poszy w niepami, carstwo wierne Michajle wszyscy gotowi za niego gin; Moskwie pokój niekoniecznie potrzebny, ale kiedy go Polacy sobie tak bardzo ycz, to si go-

jego

towa do niego

i

i

nakoni.

136 Sapieha

w

odpowiedzi wyliczy moskiewskich

do obozu

sów, którzy do króhi, jak

wzgldem

zgody.

goców

Wadysawa

i

po-

jedzili

Rozwiód si nad zamaniem przysigi

wier-

noci królewiczowi z krwi znakomitych panujcych, któryby by zaprowadzi rzdy agodne, wolno, niezawiso od despotizmu, wyrozumiae i sprawiedliwe sdownictwo, bezpieczestwo wasnoci. Mówi o skutkach mogcych wynikn z przyjacielskiego poczenia si Moskali z Polakami o wiecznej spokojnoci u granic, o korzyciach handlowych. dalszych rozprawach Moskale przyznawali Wadyby saw przez wolny wybór by wyniesiony na cara, pisma urzdowe w jego imieniu w7chodziy, ich panem, monet srebrn na pieczciach jego herbów uywali, ókiewskiemu oddali pod zot pod jego stemplem bili, i si za niego stra oznaki carskie do przyjazdu Wadysawa, cerkwiach modlili, po ale im w niczem sowa nie jako cara dotrzymano. Zygmunt królewicza nie puszcza a ludzi wybadywa i podmawia eby jemu samemu a nie synowi dostao si carstwo. Wojska polskie grabiy co im tylko pod oczy podpado Nic przestaway na zwykej onierskiój ywnoci, ale potrzeboway koniecznie drogich korzeni, akoci, winaPo pijanemu na ulicach Polacy przezywali zacnych ludzi otrami, zdrajcami, psami -Moskalami i rbali, kogo im si rba podobao. Bojarskim nawet onom i córkom pokoju nie dawali, stolic spaHli kamie na kamieniu nie zosta, posów ludzi najznakomitszych przeciw prawu narodów przytrzymali i jeszcze u nich winiami. Trudno wic byo udzi si dalej kamstwami króla i obrano Michaj. Daremn jest rzecz ród jego ponia, bo go Bóg ze wszystkicmi na wiecie królami zrówna, skoro na tronie posadzi.

e

W

e

e

e

e

e

e

e

s

Polacy na to odpowiadali ogóbK^^j

,

buntów La[)unowa

i

,

e

Wadysaw

Poarskiego

nie

dla niewiernoci

móg

si na wy-

rane niebezpieczestwo naraa dla tego niepodobna mu byo tron obejmowa. Stolic spalono bez wiedzy, jego opiei

e

kuna króla. Posowie moskiewscy uwizieni za to zapomniawszy swego urzdu przy królu, dopucili si pod Smoleskiem [)i('gostwa. Moskale cigle Polaków cichaczem sprztali, gdzie mogi. Bóg jeszcze królewicza nie odstpi a ma ze

sob

dzielne wojsko.

137 Polacy przez kilka dni wjedali

Wadysawa

zywaniem

carem,

co

do zaprzestania rozmowy a brania

wyrzucia im

e

nie

kaza wyranie aby

s

swemu

pokój z

w rodek ukadów

Moskw si do

z na-

zaraz

nakaniao

odjazdu.

Nareszcie

królowi posuszni, bo im roz-

Michaj pod

wszelkiemi warun-

przejtego na drodze listu podkanclerzego Lipskiego. Polacy zaprze nie mogli bo list tak w rku Moskwy stanowi zupeny dowód ale wykrcili niegdy byo, tylko ju si rzeczy odmieniy i kanclerz Sapieha

kami zawarli a wie

to

dowodnie

z

e

biskupem Nowodworskim wanie dla popdzenia wojny do Moskale na to zaprzeobozu zjechali. Rzecz naturalna, Trway ukady przez dni cztery, lecz czanie wagi nie kadli. do niczego nie doprowadziy. Tym czasem wojsko królewicza niepatne zaczo si na

z

,

e

pocztek zimy zapowiada gorsze jeszcze skutki i panowie myleli ju spiesznie pokój ku kocowi zbliKróale zacza si nowa i wielka pokazywa zawada. panowalewicz mia si istotnie za cara, marzy o wietnem niu na wielkim pastwie w niezawisoci od ojca, mówi Moskw nietrudno do wszystkiego broni zniewoli i wojskoby dobre zmniejsza;

a,

e

dotrwao,

tylko

si, radziby do

Nowodworski jego

Sobieski

domów

i

pospieszyli

przeoy mu

majc plany enienia innych baamuc. Biskup

Ossoliski i

rozkazy króla

wasne zobowizanie si pimienne

sejmu a nawet

i

przy wyjedzie z

War-

e

uczciwemu pokojowi nie bdzie przeszkadza dla w sprawie objswych osobistych widoków. Odpowiada cia tronu na który go powoano pisma jego nic nieznacz. Opór królewicza tem wikszej zacz nabiera wagi, Chodkiewiczowi chciao si dalszej wojny i utrzymywa i i byaby rzecz najmdrsza, gdyby wojsko stano na zim po zamkach w pobliu stolicy a caa rada pojechaa na sejm do Warszawy, stara si o pienidze. Wiele kosztowao pracy nim komisarze przekonali krószawy

e

e

lewicza

mogaby

e

Polska zagroona od Tatarów, Turków

i

Szwecyi

dla jego osobistej sprawy z której jest pora do wyj-

cia ze znaczn korzyci, ponie ogromne moe niedajce si nigdy powetowa straty. Gdy uleg, jednake dla swego zadosy uczynienia, aby go Moskwa przez poselstwo i

da

J^ przei)rosila

Zca

zamanie wiernoci

i

aby

mu

przynajrauij ksi-

>two pskowskie daa. Przy nowym zjedzie na rokowaniu komisarze polscy przeoyli Moskalom wniosek co do przepraszania ale otrzy,

w

mali

odpowiedzi,

e

Wadysawa

roszczenia

dawno zwie-

prawo matactwami Polaków zgaszone, bo to sów w bawen wcale obwtedy mieli do siebie Moskale, od innych narodów byli. treciwszymi wija nie umieli a za to Udao si§ panom przemodz Wadysawa a o Ciodkiewicza

trzay

a jego

e

bez niego wcale nie ciodzio. Na zostawienie przy Polsce wali

ale

,

Smoleska Moskale go si zrzec na zawsze a ztd

nie chcieli

przysta-

t

nie

-

mówili o wiecznym pokoju tylko o rozejmie na lat dwadzie-

Polakom nie byo to dosy i Moskale w targu postMuromska, powali przydawaniem Staroduba, Czerniechowa cia.

,

e

mog, powiatem komarzyskim, NowoPolacy

Siebiea.

Poczapowa, Newla,

mówili

nie

zrzeka si take Braska z gródka siewierskiego i Trubecka, a gotowi odda Wjazm O tem ju Moskale ani sucha nie chcieli i zryi Kozielsk. wali rokowanie. nie

Polacy napominali ich o dobre zastanowie-

si nad spraw, bo królewicz

cz

kraju a

wojska zostawi

skale bo znali rzeczy

którego nie

Gód

i

i

w

w

Polsce

byo drzewa

pójdzie na

stolicy. i

w

gb

Nie bali si tego Mo-

obozie tuszyskim,

okó

a wsie poblisze na

zimno zbiedzonemu

zim w

w koo

popalili.

poobdzieranemu wojsku ju Porzucono i zniweczono obóz i

doskwiryway. tuszyski: naprzód Zaporoce i Lisowczycy poszli w okolice Kolomny i Pereslawla, potem ruszy królewicz z wojskami nadwornemi i zaj stanowisko w Rohaczewie biskup Nowodworski i Sapieha kanclerz litewski z Gosiewskim postanowili zimowa we wsi Swatkowicach o pó mili tylko od owego synnego obleniem w pierwszej wojnie moskiewskij monastyru siergiejewskiego czyli w. Trójcy. Chodkiewicz za z Litw sta obok wojsk królewicza, póki nie zaj Pereslacoraz

bardziej

;

wla zaleskiego.

Moskale zamiast

sun

Ju

na odstpowaniu Polaków od Moskwy, dawa z dzia ognia albo przynajmniej wy-

goca e gotowi zaraz wróci do Nie dao si atoli zadosy uczyni ich rozpierzchnicia si ju komisarzy polskich w ró-

podjazdy, wysali byli

rozpocztych rokowa.

daniu

dla

139

ne strony z wojskami którym Moskw wraca ale delegowali w

póniej nie chciao si§ pod miejsce swoje do rokowania Sapieh wojewodzica witepskiego, Karnickiego i

,

Krzystofora i

Rydzica.

Midzy wojskiem niepatnem zacza po staremu wrze Trway chaasy w pukach koronnych od 19 konfederacya. do 22 listopada. Groono rozejciem si w trzy dni, ale królewicz wymóg e obiecano czeka do rodka grudnia a tym czasem wyprawiono dwóch towarzyszów do Polski aby u podskarbiego wymogli przynajmniej na zalegoci czterdzieci tywojsku litewskim rozruchy przeduyy si sicy zotych. do 13 grudnia, ale zgoda z niem o tyle bya lepsza, si obowizao jeszcze przez dziesi niedziel nierozchodzi a pozosta czyli to w kraju moskiewskim czyli te w ziemiach majcych si przez Moskw odstpi Rzeczy popolitej. By projekt w radzie eby tylko Zaporoców, Lisowczy,

W

e

a

ków

poow

i

Chodkiewicz z

reszty

drug

wojska zostawi na Moskwie,

poow

koniecznie potrzebne

o

eby

odprowadzi królewicza do Smo-

leska, gdzie bdzie bezpieczniejszy stara

a

i

zkd

pienidze.

snadniej

si wy-

Ale zaraz

zacza

si rusza konfederacya, bo osob królewicza przy wojsku uwaano za gówn rkojmi zalegych zasug i nikt bez niego nie chcia zosta. Tym czasem obyczajem monarchów silnij ,

przywizanie wojska do pienidzy, bra za przywizanie do siebie pochlebiao mu to i rozniecio w nim na nowo dawn myl prowadzenia wojny dopokd tronu carskiego nie zdobdzie. Zaczli obadwa z Chodkiewiczem zabiegi okoo usunicia si cakiem od rokowa i rada przystawaa wreszcie na to, byle tylko królewicz wzi na siebie cae koszta wojny a Rzeczpospolita moga ju raz rce umy od tego nieszczsnego wdzierania si na tron. Delegowani od rady Sapieha, Karnicki, Rydzic ukadali królewicz

:

si jednake

da

cigle.

Odmawiaa Moskwa Braska

chciaa

ale

Rada zrzekaa si ju Braska, ale kazaa próbowa czyby nie mona dosta Massalska Zawo-

Sierpiejsk.

jeszcze

i

eby

ocia, oraz

pitnacie

rozejm nie

by

inny jak na czternacie albo

lat.

Jeszcze

si Moskale

roce tym czasem

i

szamotali

i

wojn

odgraali.

Zapo-

Lisowczyki swemi dzikicmi zajazdami tak

140

e

mieszkance kraju z rónych stron uciekali do stolicy dla zachowania ycia, przez co wkoo cara nie ustawao wzburzenie, trzeba si byo obawia roz-

si dawali we znaki,

nowych walk o koron. Trzej delegowani polscy nie mogc do niczego doj z Moskalami zerwali rokowania Przybyo atoli wielkie moi odjechali do obozu królewicza. skiewskie poselstwo do monastyru w. Trójcy a znalaz si Iwan Wasil Polewoj u komisarzy polskich ze zawezwaniem ich wszystkich, na ostateczne dokoczenie traktatu. Obrano wie Diwilin i zasiady obiedwie strony ju zgodnie u jednego stou a w dniu 11 grudnia 1618 r. podpisano rozejm na lat czternacie i to poczwszy od dnia 3 stycznia 1619 do tego dnia 1633 r. Oddano Polsce: Smolesk, Biae, Roslawl, Drohobuz, Sierpiejsk, Trubeck, Nowogródek siewierski z okrgiem nawet za Dziesn, Czerniechow, Monasterzyska Muromsk, Starodub, Popow Gór, Newel, Siebie, Krasne, Torope, Wieli a zawsze z caemi powiatami do nich nalecemi. Car Michajo zrzek si tituów ksicia na Inflantach, Smolesku, Czerniechowie. Obraz w. Mikoaja zabrany z Mozajska Polacy zobowizali si wróci. Metropolita Filaret ojciec cara, Golicyn, Szehin ze sw rodzin, arcybiskup smoleski i jaki Tomasz ugów wypuszczeni do dnia 25 lutego ruchów

i

,

,

bd

Szujskiemu najmodszemu z braci a jeszcze pozostaemu przy

yciu "^j w Polsce, Trubeckojowi i innym wolno wróci do Moskwy, jeeU im si bdzie podobao. Moskale uwolni take Mikoaja Strusa, Charliskiego, Chocimirskiego i wszystkich jeców. Królewicz Wadysaw wróci na Trzy króle przez monastyr pusty, Lewent, Wjazm do Smoleska a za nim cignli i

wkrótce Chodkiewicz i Kazanowski. Sprzyjao szczcie wtedy Polsce prawie

Kozprzona,

sposób.

w

niesychany

zagroona, z wojskiem bitncm ale zakonfederowanem i dla tego niepoytecznem, bez znaczniejszych bojów, nie walecznoci ale rabunkami

Wasi! Szujski car

umar w rok po przywiezieniu go do Polski na Gostyninie gdzie go strzeono ale nie wiziono; po nim i brat Dimitr. Bya tu wic mowa o Iwanie.

•)

zamku w jefco

ze wszystkich stron

141

Lisowczyków odzyskaa Litwie kraje o których powrocie ju dawDO ani marzy nie bya moga. I jezuici i Marina i szalbierze i Zygmunt III i sam Wadysaw królewicz, wszyscy w innyci celach dziaali a Opatrzno chciaa ich mie narzdziem na wielk korzy Rzeczypospolitej. Innemi to drogami chodz narody jak im ludzie nawet uwaani za najmdrszych wytykaj i tych dróg nikt naprzód nie dopatrzy; gbszy to i gboki czowiek co nawet po czasie w historyi na nich si pozna. Dla tego wdawa si w kritik czynów ludzkich wiekami odlegych, jest to skada najwyraniej szy dowód swej wasnj miakoci.

Zaporoców

i

XVII.

ó-

Napady na Wooszczyzn oburzaj Turka na Ezeczpospolit. umow buszewsk, nie przynoszc zaszczytu Rzplitej. Zaporoce mimo to napadaj Turci, a Tatarzy Polsk. Pogld na stosunki cesarza niemieckiego, a gównie Czech i Wgier. Zatargi reWypdzenie jezuitów z Czech. Pocztek trzydziestoletniej wojny. ligijne. Ferdynand II cesarz, przeciwnik jego Fryderyk pfalzgraf reski. Stan "Wgier. Stefan Bocskaj podnosi wojn religijn. Po mierci jego Gabriel kiewski zawiera z Turkiem

Batory.

Maciej brat cesarski Batorego

pierany przez Turków.

Lisowczyki

id w

Gabor Bethlen popomoc Ferdynandowi II. Sawna

przeciwnik.

bitwa na Biaej górze pod Prag.

Owe napady na Wooszczyzn Stefana Potockiego póniej Samuela Koreckiego z Michaem Winiowieckim a nade wszystko najazdy Zaporoców a na drugi brzeg morza i w ulice Carogrodu, nie przestaway oburza Turka na i

Rzeczpospolit.

Chodkiewiczem cign na Moskw, hetman ókiewski sta pod miasteczkiem Busz blisko ujcia Morachwy do Dniestru i dawa baczne oko na ruchy wojsk tureckich na Wooszczyznie a nareszcie zada si i w drobne utarczki. Przy Turkach by Betlem Gabor ze SiedmiogroKiedy królewicz

dzianami stosunki

i

i

z

Woochami: umia ókiewski z nim zawiza snadno byoby odwied go od spóki z poha-

cami na stron polsk, gdyby Rzeczpospolita potrafia

pewni jak tak opiek.

Naczelnik

mu

wojsk tureckich Isken-

Wgrzech) okazywa si skonnym tedy rokowania midzy wodzami sta-

der-pasza jagrski (Erlau na

do zgody.

Zaczy si

za-

i

14 2

busz ewsk

od obozu ókiewskiego nazwana*). RzeczypospoNie przyniosa ona zaszczytu ale tylko te czsto liistoricy, ale w jej bliszy pominaja nela urno wu

j

litej.

opis

hab

wdawa

sie nie

lubi.

Okazano Turkowi

tyle

ulegoci

starym obyczajem jak kilkokrotnie w niniejszych dziejach gdy Mikoaj Iwonia nie chcia odda pokazano przykady, zamku chocimskiego który trzyma w imieniu rodu hospoi

to

e

darskiego Mohilow, pod zarzd nowego hospodara skiego a tureckiego lennika albo raczej niewolnika,

sd

multa-

ókie-

niekarno i dla przyjani Zobowizano si zniweczy znaczne kaza. Turków miasto kozackie Berszad a dla zakrycia przed wiatem tej wski

wzi

go pod

niby to za

ci

e

zleci ulegoci nakoniono Jerzego Zbaraskiego dziedzica to jednemu zrcznemu swemu dworzaninowi, który mia postrach puci e nie masz ratunku od miecza tureckiego, tylko z caym dobytkiem uchodzi trzeba a tym sposobem wywiódwnet wszystko odda na pastw szy mieszkaców w pole pomieniom. Zawiadomiony pasza niby to o przypadkowym poarze przysa komisarzy dla przekonania si naocznego. Raszków miasteczko polskie nad Dniestrem, sami Turcy przez wysany oddzia tatarski gowni i mieczem ze ziemi zrównali. Byo podobno w akcie pimiennym z d. 26 wrzenia 1617 zastrzeone i król obowizuje si wstrzyma Zaporozbów od napadów na ziemie tureckie i to nawet jeeliby si nie dao inaczej, zupenem wytpieniem ich plemienia; nie zaniedba dawania wedug dawnego obyczaju upominków rocznych Tatarom, za co si najazdów wyrzeka i nie zaczepi ziemi siemiogrodzkiej ani nikogo do niej nie przepuci, co znaczyo nie da posików domowi austryackiemu do Wgier. Nadewszystko za przyrzeka nie miesza si ani nie dozwala mieszania si panom polskim do spraw multaskich i wooskich. To co byo na pimie nie przyodziao si czynem. Zaporoce dokazywali jak dawnij po Krymie; po wszystkich brzegach morza czarnego w Europie i Azyi a nawet stoczyli ,

e

bitw morsk w którj trzy zatopili okrty tureckie i zabili pasz Cylicyi. Wpadli do Carogrodu i trwog na sutana •)

audia,

Wedug poda tureckich Buszewa nazywaa si po turecku Buleaa nad Dniestrem blisko miasta które Turcy zwali Budile.

143 miasto

i

Horda za tatarska jakby w odwecie zalaa

rzucili.

Ma

Polsk. Ukrain e pad ju strach na ca ókiewski widzia tedy e daremnie kania si i poopisywa Turkom a tylko gówn podpor w wojnie, Zaporo-

Pokucie

i

,

ców sobie

cikich

w dwanacie

kopijników,

si

choty przypatrywa

w

a

wzito

co

Mia

pobliu Kamieca.

u szlachty

W pi

Polsce niezmiernie zniechci.

i

a od

to

dalej

bdzie,

z

on od czasu rokoszu

umowy

sze

jazdy a

lekkiej

tysicy pie-

pod Orynina

nadweron

buszewskiej zaczto go uwa-

za bardzo szkodliwego Rzeczypospolitej

jego wielkiego znaczenia na dworze,

;

panowie zazdroni

zwaszcza

e

si Wyso-

kiem pochodzeniem niezaszczyca potakiwali szlachcie i odcigali si od niego z wojskami swemi. Niedochodzenie odu obalao karno w nielicznym obozie. Tomasz Zamoyski syn Jana lubo dopiero lat dwadziecia liczcy, ale ju wojewoda kijowski sta nieco na osobnoci z trzema tysicami swego wojska. Uderzali na niego tumnie po kilkakro Tatarzy i ju si chwia zaczyna. ókiewski lubo jego krewny i szczerze mu yczliwy nie dawa pomocy szedziesit tysicy Turków stoi w pobliu twierdzc a caym ich zamiarem tylko polskie siy rozdzieli. Na nie,

pi

e

ustanne

proby

wielu

osób,

posa

uwag:

nareszcie

Zamoyskiemu

si chopiec nauczy naprzód sucha starego wodza a potm sam rozkazywa." Kiedy jedna Tatarów wisiaa u obozu ókiewskiego, druga pod Kantomirem murs przedzieraa si w Podola i ju czwartego dnia o szedziesit mil drogi zapalia Halicz. Bya tedy pimienna umowa midzy Polsk a Turcy ale nie byo pokoju: e jednak obadwa pastwa nie czuy si sposobnemi do zaczcia na dobre wojny, przeto udawano niby kilkuset strzelców,

ale z

„niech

cz

gb

dobre porozumienie jest

tana

i

w mocy

i

niby uznawano milczeniem

e

jak

nie

pohamowa Zaporoców

tak w mocy suumierzy Tatarów, dosy e wojska wróciy do domów. Tatarzy w owem najedzie pod Halicz mieli t politik,

ókiew

nietylko

pominli.

króla

ale wszelkie dobra

hetmaskie spokojnie

Moe to byo umylnie aby ze wiato na niego moe te myleli e go zagodz, dosy e umowa

rzuca, buszewska

,

owo niepoparcie Zamoyskiego i wzgldno Tastaway si powodem a mowy

tarów dla ókiewskiego,

,

144 powiaty na sejmikach wpisyway posom w instrukcye aby lietmana na sejmie zapytywali, coby go powoTatarów nie ciga. Zmartwiony ókiewski takim dowao zdradzie

i

e

wykada byoby zgub caego

zarzutem rzecz obszernie

si jego

lenie

che si sypicj

docign

,

i

udowodni,

rozdzie-

wojska a dziczy rozpierz-

która na jedne dobg pitnacie mil uchodzi,

Owiadczy na zako-

masz podobiestwa.

nie

e

e

e

stary i na aby nadal obmowy unikn zwaszcza sta moe, siach ledwie buaw skada, czego nogach o swych równie przyjto kanclerz a w imieniu króla jak nie jednake czenie

,

primas Gembicki i inni senatorowie w swojem, rozwiedli si z pochwa nad sposobem prowadzenia tej w^ojny, co naturalnie nie

mogo si

szlachcie

podoba.

Uskromiy si dugie i kopotliwe boje z Moskw, ale jak z tego wszystkiego acno dostrzedz, gotowao si na nowe daleko niebezpieczniejsze z Turcy. Niezaatwion bya i sprawa o Inflanty. Zygmunt III pozbaw^iony wszelkich rodków wojennych na obron wasnego kraju, przecie za branym popdem od wszechwadnych na dworze jezuitów mia ochot dla przyjani austryackij zamiesza si do spraw ssiedzkich a dla tego trzeba nam si tu obejrzy na niektóre stosunki cesarza i pastw jego, a gównie Wgier. Jeeli w Polsce nauki nowe w rzeczach religii a mianowicie lutherska znaczny wpyw wywara, to daleko wikszy w Niemczech. Niemcy na pocztku XVII wieku podzielili to ju bez ogródki, na dwa nieprzyjacielskie obozy. si Monarchowie protestanccy zczyli si w tak zwan uni a katoliccy gównie pod wpywem ksicia bawarskiego i jezuitów spisali we Wilrzburgu lig (liga sancta) dla i

wit

dawania odporu roszczeniom protestanckim.

gównie po krajach austryackich i za spraw zaczto zamyka a nawet obala kocioy nowoJezuici dokazywali

ich

wierców

w

Czechach. Skargi na jezuitów do cesarza zanoszone nie odnosiy skutku a nareszcie zjawia si odpowied bardzo nioi)rzychylna i grona. O tj odpowiedzi po,

krya

goska

e jest w

Pradze

1 kied)

dnia

zamku

pragskini,

23 maja

zmylon r.

IG 18

zasiadali radcy

cesarscy na

czonkowie sejmu czeskiego wszczli kótni i szo od sowa do

protestanci

wpadli zbrój no do izby,

a cesarz o niczem nie wie.

U5

a

sowa radców

z góry, ale

i

przyszo do wyrzucenia oknem dwóch padli na miecie, nic im si zego nie

e

bya pocztkiem wielkiego powstaWypdzono jezuitów z Czech, letniej.

Chwila jednake ta

stao. nia

nakoniec

wojny trzydziesto

caym kraju zbroili si protestanci a unia przysaa im w pomoc wojska; w tem umar Maciej (10 marca 1619) obrano na tron cesarski w jego miejsce Ferdynanda II, Austriaka wychowanego przez jezuitów w Ingolstadzie, czo-

po

i

wieka ograniczonego a popadajcego we wcieko, na najCzemniejsze zbaczanie od przepisów soboru tridenckiego. chowie ogosili Ferdynanda za niezdolnego do panowania na swem pastwie a obrali protestanta Fryderika pfalzgrafa reskiego (von der Pfalz).

Pastwo wgierskie skadao si pod ów czas dawna z bardzo rónych czci. rodkowe Wgry

jak

ju

od-

po prawej

stronie Dunaju zamieszkane gównie przez Madziarów panów kraju, pene jednake byy podbitych Sowian co niegdy staSiedmiogronowili sam drdze pastwa Wielkich Moraw. dzie siedzieli Madziarowie a zwaszcza ich plemi Szeklami zwane, ale niebrako Niemców czyli Sasów co jako osadnicy wcisnli si do kraju i Woochów, to jest ludu pomieszanego ze starych Rzymian i narodów napywowych aziatyckich które przyszy do Europy ju za czasów chrzeciastwa. Wgier ku Wochom bya czysto -sowiask stanowia na

W

Cz

i

wpó

niezawise pastwo horwackie czyli kroackie pod naczelnikiem swym banem (panem). Kraje naddunajskie u granicy

niegdy cesarstwa wschodniego a pónij Turcyi zaludnione byy Sowianami Serbami, których wojny pograniczne zamieniy w lud wojenny, stojcy cigle pod broni, podzielony na dosy do Zaporoców polskich podobny. rodek atoli puki Wgier a tu i owdzie brzegi po obu stronach Dunaju zostaway cigle jeszcze w posiadaniu Turków paszowie lub bei

i

gowie rzdzili

w

Jagrzc (Erlau)

nie), Budzyniu, Debreczynie

W Kroacyi miasto

,

,

Hatwanio, Ostryhomie (Gra-

Szolnoku, Kanissie

równie si gniedzili Turcy

Zagrzeb

Ksita

(Agram).

i

,

Temesvarze.

posiadali

gówne

siedmiogrodcy lubo ich

ksistwo nazywao si prowincy knUestwa wgierskiego, hodowali obok tego Turkom skwapliwij ich rozkazy, ni króla wgierskiego a zwykle raz(Mu cesar/a nlcniicckiego, wypeniali. 10 Tom VII. i

146 po raz ofiarowali

królowie polscy raz

równie jak

Cesarze

dary a Turcy nazywali je haraczem od cesarza niemieckiego i wiele razy tyll^o byo cesarstwo w jakim kopocie

z

Wgier

zaraz

wojennym,

upomina si

o

nie jako

o

naleny

i

Wyrabia si

nie zaniedbali.

zwyky

podatek,

ten stosunek

ju

od Wszystkie tych rozmaitych narodowoci ludy pomieszane

prawi

w

lat stu.

(^

paay

ziemiach królestwa wgierskiego

Cesarze z

ku sobie nienawici. tron tylko

cigle do

domu

od wieków wzajemn,

austriackiego zyskujc

poowy Wgier, od Turków niezabranej otwierali kraju kana napywowi niemieckiemu: wadza nad ,

tym poprzecinanym od Turków krajem spoczywaa coraz barPresburgu zasiada senat madzij w rku niemieckiem.

W

jcy w imieniu cesarza i króla sprawowa rzdy ale niewiadomy miejscowych praw i zwyczajów traci z kadym dniem powag, dochody skarbowe zawsze wszystkie rozkradziono spoeczestwo byo w zupenem rozprzeniu. Nie spay i take te same religijne stronnictwa co w Niemczech i Czechach a z wikszem jeszcze bdzie podobiestwem, gdy si powie prawie jak w Polsce. Podobnie z jednej strony spiskowali jezuici a z drugiej nowowiercy, pomidzy którymi ,

kwitnli

i

z religii

jak

Niezgod

arianie.

chrzeciaskich pyncych tak

narodowoci umieli doskonale na sw korzy Turcy, zupeni barbarzycy nieucy ale bardzo do-

uywa

z

i

wcipni diplomaci, gdzie o zabór chodzio.

Na pocztku XVII wieku dziar

Opanowa

ligijn. ^ i

za

P^''''}')^^

kalwiskie

wami.

w

darze

nie

Stefan Bocskaj

zasad

e

maj by

Siedmiogród

i

rodkowe

tylko wyznania katolickie, cierpiane a ze

wojn

re-

Wgry

lutherskie

zupenie równemi pra-

Turcy dla lepszego zamieszania Wgrów przysali mu koron królewsk, miecz i chorgiew ale ich jednak

uy

sarzem

w]a'ótce

Ma-

rodowity

na czele nowowierców wgierskich podniós

i

nie

ogosi si królem

za ubezi)ieczenie

,

tylko

wszed w ugod

z ce-

praw nowowiercom a nadanie sobie Siedmiogrodu jeszcze kilku innych ziem przyzna mu wadz nad sob, lubo ulega w niczem nie myla. Po mierci Bocskaja Siedmiogrodzianic obrali sobie na ksicia Zygmunta Rakotzego a e si wymówi przeto Gabriela i

i

Batorego.

147

si urzdziy Bocskaja a wszed w spisek Ledwie

wywoane

stosunki

brat cesarski

i

obj

po czem wkrótce

na króla wgierskiego,

powstaniem

Macij

wyniós

si^

cesarstwo

i

niemieckie.

Gabryel Batory niby to naczelnik prowincyi wgierskiej

e

zarazem lennik turecki, panowa na Siedmiogrodzie zupenie od Macieja niezawile. Chcia za kaza sprztn jednego ze swych najwierniejszych sug Gabriela czyli Gabora Bethlena. Ten uciek do Turków i rozwodzi si o zych zaale

wzgldem sutana

miarach Batorego

;

siedmiogrodzkich którzy jako Niemcy

swych rodaków tego wyznania

Turkom eby

w

popar go pose Sasów i

protestanci

w

interesie

Niemczech, cigle asili si

nastraja przeciw cesarzowi jako naczelniTurcy za mylc sobie niezgoda midzy psami chrzecianami tylko im si przyda moe gaskali Niemców siedmiogrodzkich i zaraz Bethlena na ksistwo wsadzih. Batoiy ratowa si tylko ucieczk z kraju ale jednake od sug wasnych wkrótce zgin. Odtd Siedmiogród barich

e

kowi katolików.

,

dziej jak

,

kiedykolwiek, przesta do

Wgier nalee. ókiewskiego przerzucenie si

Gabriel Bethlen sta z Turkami naprzeciwko

jak spomniono

i

porozumiewa si

z

nim o

na stron polsk, gdyby mu tylko Rzeczpospolita bezpieczestwo od Turcyi upewni moga a na ostatek by podobno porednikiem przy owj niepopularnej w Polsce, umowie buszewskij. Ferdinand objwszy tron cesarski przyszed do korony wgierskiej bez wielkich zachodów.

kami cho

by

nie

okazywa mu

swej

Bethlen zwizany z Tur-

ulegoci

Gdy

,

to zaraz

na wst-

Czechowie odsdzili Ferdinanda od ubiegania si do swego tronu, jako zbyt arliwego katolika Bethlen zwiza si z nimi. Ucieszyo to pie

niejako przychylnym.

atoli

,

nazywa go przyszym królem Wgier a zarzeka si na soce, ksiyc, gwiazdy, ziemi, gow swej matki, swój chleb swoje bro, e go nie opuci, choby tylko przy czterech Turkach mia zosta. Do Bethlena sypali si wszyscy Wgrzyni wkrótce zaj Filek, Wacow (Waitzen), Nitr (Neutra), Nowe zamki (Neuhausel) i cae austryackie pod ów czas Wgry, prócz Komorna i Iwerna a gdy podstpi pod Wiede, zdawao si e ju ostatnia godzina wybia dla domu rakuzkiego. niezmiernie sutana

i

w

licie do niego

i

i

10*

148 Wtedy dopiero w Polsce Austriacy

ich

i

przyjaciele,

drudzy jezuici i panowie, a mianowicie spowiednicy króla i cudzoziemskich rónic a nienawico chcieli midzy szlacht

równoci; w drugim za nimi szeregu, ludzie despoci nosz titu poktórzy kadli wielk na to wag najczciej za mazaców Boych a którzy niewiedzieli to zaczo w Polsce pracowa na zasug u czarta: wszystko polskiej

dzili

,

e

e

pomoc przeciw Czechom i Bethlenowi. Nie trzeba byo dugo prosi króla Zygmunta III bo on zawsze Austrii sprzyja ,

a

có

by

dopiero kiedy

z

domem

Nareszcie Karol ar cy

spowinowacony.

ju

cesarskim

ksi

powtórnie

wro-

a biskup

cawski wybra si do Polski i przyjmowa go Zygmunt w Czstochowie. Bya tam mowa o zagroeniu kocioa ka-

w

tolickiego

Czechach

tedry wrocawskiój

,

i

Wgrzech,

wadz

która dawniej staa pod

skupów gnienieskich, do granic polskich

o niebezpieczestwie

zbliajcej si wojnie

o

któr naley

uwaa za

arcybi-

heretickiej

cian heretików z mu

poar

ssiedniego domu; o zbrataniu si na koniec

ka-

tylko o

zumanami na zgub katolickiego kocioa, jako jest rzecz niedajc si zaprzeczy, e Niemiec nadreski Bitter przyjecha do Carogrodu jako pose od Czechów ofiarowa podwadz sutask. danie królestwa pod opiek i

i

Arcyksi

biskup

od cesarza do Polski

sposobnoci

przy ti

i

hrabia Altheim przysany

póniej

e

Polska

napomykali Zygmuntowi,

mogaby

wi^óci nawet do utraconego

e

oddawna Szlska; dzieci Zygmunta jako dziedziczce majtek Ferdinanda mog przyj do koron prawie dziedzicznych cesarskij Król który wanie wgierskij i czesk'"ej. i

w

i

rzeczy najdziwaczniejsze

zwyk by

obieca wszystko czyni co tylko bdzie

da w Lipski

burskiopo; i

w

jego mocy.

wierzy,

Doka-

ksidz kanclerz czowiek namitny a znawca jedynie prawa magde-

tój ,

samój myli wszelkiego

najszczerzej

e

za mówi

jezuitom bardzo sprzyja,

starania

i

Niemcom ona by u królowej w askach

dobrze po niemiecku

i

i

mu

zjednaa ten wysoki a na jego zdolnoci o wiele za wysoki urzd.

Zwoani do narady z królem senatorowie zezwolili, aby ifiowczykom pozwoli si naj do Wgier w pomoc Ferdinandowi, aby na wniosek Altheima

umocowa

starost zator-

149 skiego do zebrania

w

_

Polsce szeciuset kopijników dla arcy-

Leopolda a do Czechów wysa natychmiast od Rzeczypospolitej napomnieuie, aby si nie wyamywali z pod prawej wadzy. Lisowczyki pod dowództwem Balenta (Walentego) Rogawksi§cia

dwa tysice dwiec'e udawszy si na Wgry stoczyli bitw ludzi z pod Brajowa pod Humiennem (Homoii) z Jerzem Rakotzem namiestniskiego najci

od

cesarza,

ruszyli

\\

i

kiem Bethlena, a podobno wsparci od Woochów cesarskich, mieli w niej pooy przeszo siedm tysicy trzystu ludzi Michaowcach zamknita szlachta wgierska poddaa im* si dobrowolnie. dalszej drodze przez Bodrok, Topi od miecza i w zgoi Myl wszystko co si nadwino, lego

W

W

rzeliskach.

Gdy pod Wiede przyszy przesadne wieci licznego

niezmiernie walecznego wojska polskiego, sprawiy

i

wraenie na Bethlena,

takie

grodu

o pochodzie

e

obawy aby go od SiedmioTurków nie odcito, zaraz si z pod Wiednia wynoto cakiem bez potrzeby uczyni, bo owe wojsko ju

i

si, lecz

znikno

ladu

bez

a to

w

z

ten sposób.

Nie

byo

u Lisowczy-

ków naleytj karnoci. Skoro stanli w Koszycach, zbuntowali si przeciw dowódcy*): powstay stronrictwa z których jedno chciao zatrzyma Rogawskiego, drugie obstawao za

Kleczkowskim, inne za Lipskim, jeszcze inne za Jdrzejowskim. im za wszystkim zagraa na nowo Rakotzi uchodzili jak najspieszniej od Strapek miasteczka przez Tatry

e

do Polski.

W

Krosnach znalaz si

cesarski.

odem

wysannik

jeneralne

w migro-

znowu ze

Lisowczykowie odprawili

koo

na pukownika Jarosza Kleczkowskiego a na drugiem kole w Bochni zobowiijjzali mu si do zupenego po-

dzie,

wybrali

suszestwa

i

nazajutrz po gromnicach

r.

1620 okoo Bdzina,

Siewierza, Bytomia spieszyli niezmiernie a szóstego dnia sta-

nli pod Wiedniem, gdzie wierzy nie chciano aby przed wiadomoci o ruszenm stan mieli. Podejrzywano nawet

e

to

jaka zdrada a *)

cnzkana.

najpewniej

Wgrzyni Polaków udaj.

Przewagi Elearów polskich X. Wojciecha Dembolckieffo

Prze-

frjtti-

150

e

wpuciwszy ich dopiero pod wieczór do miasta, powitano rzsist illuminacy. Alici jak w pierwszym tak i w tym drugim pochodzie ci goni po wiecie wojownicy, znowu si nieosobliwie popisali. konawszy si

atoli

to

Lisowczycy

i

Wyznaczona im bya wie Encesdorf na stanowisko, lecz zostawili w niej sam tylko czelad ledwie z kilku towarzyszami. Pukownik bowiem Kleczkowski wraz z rotmistrzami poszed, na dwór wita cesarza, a towarzystwo chulao po WiedniuCzelad przy koniach nie trzymaa si trzewo. I wanie kiedy Kleczkowski prawi cesarzowi o cudach dokonanych przez Lisowczyków, gdzie za Moskw po ziemiach i z imienia

przypadli Czechowie,

nieznanych,

podpalili

Encersdorf,

dwoma towarzyszami, do trzynastu pachoków szeregowych a do dwudziestu woniców czyli ciurów, przy czm reszt w popoch i w ucieczk wprawili. Wiksza usza rzuciwszy si konno w Dunaj na jedne wysp ubiU stranika wraz z

cz

a mniejsza opara si dopiero u bram Wiednia.

Niedugo potem Kleczkowski wybra si na podjazd ku

jedn cakowit chorgwi i po dziesiciu napadszy nieprzyjaciela take niespodzianie,

nieprzyjacielowi z ludzi z innych a

powetowa

niejako

klsk

encersdorfsk która Lisowczykom

nietyle szkody jak uszczerbku

na sawie

ruszeniem si atoli cesarskiego wojska,

bya

przyniosa.

Za

gdy Kleczkowski na

podjeda nieprzyjaciela, zgin od zaczajonego strzelca z ptaszj runicy pochowano go z wielkiemi okazaociami w Kremzie. przodzie

i

Przyszo nareszcie do rozejmu midzy Ferdinandem cesarzem a Bethlenem który zastrzeg sobie wyranie aby Polacy

opucih Wgry.

W

pochodzie tedy znacznego wojska cesarskiego na poskromienie hcretików czeskich Lisowczykowie stanowili cigle

przedni stra

prawie nie koczyli harców z nieprzyjaciePrzeszedszy granice zdobyli pieszo warowne miasto Prohacice i w pie wycili, a to jakby dzicy ludzie, nawet dzieciom nie przepuszczajc. Okoo Wniebowstpienia (r. 1620) i

lem.

pomnoy

liczb Jakuszewski ale tylko w dwiecie dziesit koni, bo napadany od heretików w Szlsku, a szcza

w

trzystu

ich

utarczce

pidziesit

midzy górami

by

niedaleko

ludzi straci.

pizwa-

od Lignicy,

do

151

Pod Wiede przyby ze znacznym oddziaem pukownik Iwanicki a temu zlecono przedni stra wojska cesarskiego przeznaczonego na Wgry. Nim atoli wyruszy, zbuntowao si towarzystwo, odebrao mu wadz a nie mogc zgodzi si na adnego z poród siebie, wezwao od Lisowczyków na pukownika Idziego Kalinowskiego. .

W

padzierniku

Wgier

Boucuoy hetman

cesarski

wysa

cz

oddziaem Kalinowskiego ku Switegdzie oczekiwano ksicia bawarskiego wiodcego dwa-

wojska lowi,

z

wraz

z

dziecia cztery tysice. Fryderik pfalzgraf reski obrany królem czeskim przez

mogc podoa

tym przewanym siom zasi cofa. Pod Pilznem cesarscy stoczyli utarczk z wojskiem posikowem od unii protestanckiej a pod Rakownikiem z wojskiem i^ryderika pfalzgrafa. Nazajutrz przyszo do sawnej bitwy któr po dzi dzie opiewaj czescy poeci, a to na Biaej górze pod Prag. Siy protestanckie zniesiono protestantów, nie

cz

bez

ladu a Lisowczyki po

bitwie jako oznaki swej waleczno-

ci skadali przez Stanisawa Stroynowskiego Wojciectia Sulmirskiego pidziesit trzy cliorgwi zabranych, a szkoda doi

da

naley,

e

wanie w tym

a nie w innym boju.

xvm. Zygmunt owiadcza senatowi e wojna z Turkiem nie do unitrzymaj si sów litanii od godu, powietrza, ognia wojny racz nas zachowa. Kanclerz Lipski ma ufno w zwyciztwoKról

knicia. i

,

Panowie

ókiewski w i

nic

niewierzy,

acz

hetmastwo, stawa pod Cecora Boje z Turkiem staczane.

,

bywa. lacy

u i

w

dokd

i

Graziani hospodar wooski przy-

Natarczywo Turka wzmaga

kosz sprawieni cofaj si, ale Turcy,

Dniestru

Ru

przez króla wyniesiony na kanclerstwo

nocy napadaj

siódmej

spustoszone.

Z

i

wci

znosz.

si. Po-

ici szarpi, a nakoniec

ókiewski

Podole

ginie.

nastaniem mrozów dzicz opuszcza Polsk.

—

krwawe cesarza z Wgrami Czechami obchodziy Turków którzy czychali jedynie tylko na osabienie Austrii. Sprzyjanie i pomoc Zygmanta III cesarzowi podsyciy dojrzewajcy od dawna zaród wojny midzy Turcy a Polsk. Zawzita na Polsk Moskwa staraa go si zasila, przysyaa Zatargi

cigle do Carogrodu

i

goców

i

wielkie a

wspaniae poselstwa

152 Po mierci sutana Achmeta jedzi od króla, Ozga starosta trembowelsld z powinszowaniem wstpi nia na tron Osmanowi i dla odnowienia umowy buszewskij, utwierdzi. Kiedy niedugo pojako zdawao mu si tem przyjecha nowy pose Otwinowski, sutan Osman dla wzgardy kaza go powito i do Carogrodu wprowadza naz chojnenii darami*).

ej

czelnikowi katów z czeladzi do imania zbrodniarzy Niejaki luispar Graziani podobno

umia

w

sobie

seraju wielki

Woch z

wpyw zjedna.

uywan.

pochodzenia**),

Uywali go Turcy

pod wadz wysp Naxos i inne ziemie jako lenne ksistwo, a na koniec wyjedna sobie u nich hospodarstwo wooskie. Potny bogactwami i ufny w znajomo stosunków europejskich poNYzi przekonanie, i przez przyja z Polakami mógby si wydoby z pod wadzy muzumaskiej a zosta chrzeciaskim monarch i zacz pisywa do ókiewskiego do poselstw nawet najwaniejszych

Rzeczpospolita

czyli by

nie

oddali

i

mu

wzi

chciaa go

w opiek

jako

zwaszcza e niedugo przyjdzie jej cae swe Turkom rozwin. siy Król Zygmunt zapewne w porozumieniu z cesarzem lepij ni drudzy oceniajc pooenie rzeczy, zwoa senat i owiadlennika swego, przeciw-

e

czy,

wojna nie do uniknienia,

przynajmniej hospodara na

sw stron

Panowie co trza, ognia

sowa

i

to

zawsze

wojny racz

jest pora

przecignicia

trzeba zbrojno stawa.

i

godu, powienas zachowa, najreligijniej litanii

od

w pamici pielgnowali, poczli si dziwi jakimby sposobem

mona

przypuszcza nawet podobiestwo zwycistwa. Kanclerz atoli Lijjski wianie maj i odwaga, to do siebie i rzeczy prawie niepodobne do wiary, od razu

wyoy e miao

pojmuj

*)

Dantisci

**) arnio

i

wykonywaj.

Jakob

Sohiesk.

Wojsko tureckie stanowi tylko

Commentarhrum Chotnensis

m:>CXXXVI lib, J. Petrici w pimie mniejszem

MDCXX

jak

i

,

Historia

w powikszonem Rerum

rerum

in

nie-

Belli lihri tres.

Polonia gestarum

in Polonia ac praecipuae

cum Osmano Turcnrum imperatore gesti finUiue historia powiada Niemiec. Co do tych dwóch pism Petricego, nadmienia si e wiksze jest tylko drugim wydaniem opisu wyprawy ókiewskiego czyli mniejpisma a pomnoone opisem wyprawy Chodkiewicza.

belli

e

by

153

sworn zgraj wobec wprawnego rego do. tatkiem

gnunie w

w

dzielnego rycerstwa, któ-

i

krajach Rzeczypospolitej.

lenistwie,

po

„I

có ma

zdaleka na prawdziwego nieprzyjaciela

byo niedowierza Woo-

Dobrze

Rzeczypospolitej patrze?

czy

nie chcieli ale skoro komchom póki si z Polsk promituj si u Turków: mona i trzeba na nich liczy. Nie godzi si zaniedbywa dobrej pory, ale rzecz najrozumPo kanclerzu niejsza, zaraz na Wooszczyzn wkracza." przymówi si sam król w tyme duchu a wtedy senatorowie ,

zmilczeli.

ókiewski hetman ciwy

i

niepospolitych wojennych zasug, ucz-

wysoce uczony, zwaszcza

w

historii,

przecie dla swój

ulegoci na rozkazy dworskie czy pomocne czy szkodliwe Rzeczypospolitej, dla poniajcej naród ugody buszewskiej, dla owego niecigania Tatarów, dla podeszego

zbytecznej

dobrze wieku, bo

ju w

siedmdziesity trzeci rok zachodzi

na koniec dla zupenej niemocy ciaa, uwaany by powszechnie za czowieka, którego naleao od wszystkiego usun

i

i

w

Tym

spoczynku zostawi.

zasugi a waciwie

czasem król niby to oceniajc na czele spraw najwaniejszych mie

eby

gitkie narzdzie, po mierci Ivryskiego wyniós go na kan-

zarazem jako hetmana na czele wielkiej wojny ókiewski z jednego tedy z Turkiem zostawi postanowi. urzdu korespondowa z Grazianim a z drugiego sposobi wojclerstwo

i

ska, jednake tak dalece ani

mia,

fania nie

e

do króla napisa

midzy innemi stao: ^Bogu nijcie z

si za

to

tej

wojny, jeeli

czegom zawsze

wit

wiar

W pi

w cae

,

co

da:

tylko

dzieo ani list

w

siebie zau-

rozpaczliwy

w którym

wiadomo jakie bdzie wy-

odwró Boe przeciwne speni nie przeyj niesawy, polegn ,

katolick, za króla, za ojczyzn moj."

dwa tysice Kozaków przeby ókiewski Dniestr pod Sledziowk*) d. 2 wrzenia stan na ziemi multauskiej. Graziani rzuca si 1620 r. na pomniejsze oddziay Turków którzy ju i Jassy opanowali a gdzie nog stanli rze sprawiali. Graziani widzc tylka garstk Polaków a nic nieslyszc o nowych wojskach zacz uwaa ca wypraw susznie za porwanie si z motyka tysicy dobrego wojska

i

i

*)

Piasecki.

i

154 iia

soce

iiiiiiniej

w

ii

skutek tego zmierza ku

gow

swoje

unie

Pokuciu, aby przy-

ókiewski napisa

za granic.

e

go nie znalaz z umowionemi do niego list wyrzutów peen wojskami a to podobno w liczbie dwudziestu piciu tysicy

napomkn,

zarazom

e

dobrze rozumie zmierzanie ku Po-

rozwaywszy iby go ókiewskiemu w drodze z licznemi a penemi bogactw wozami atwo byo zahamowa, uda si do obozu polskiego z swoj si pod ów czas ju tylko z szeset jazdy zoon i nadrabia min, jak gdyby dobrego skutku by zupenie pewnym. Rozmaite zdania pokazay si midzy dowódcami znajGraziani

kuciu.

,

ca

wzgldem rozpoczcia

cemi rzemioso,

cign

stano eby wymawiali z aci-

wojny, ale

na pola Czoczory czyli jak nasi

skiego Cecory, po drugiej stronie Prutu a od Jas

niedaleko

wytrwa w poród nieprzeliczonych tumów nieprzyjacielskich. Tym czasem rozgoszone w obozie polskim gdzie Zamoyski

wiadomoci

sabi

o

ducha.

liczbie

tureckiej

Garstka

która

zaczy bardziej ni zwykle na aden sposób nie moga

sprosta ogromnemu nieprzyjacielowi,

wyzna

patrywa w rozporzdzeniach nadziemskich

ano

za

losu

jednake wolaa do-

a dla

tego uwa-

niechciaa

wtpliwoci swego

swej niemocy, ale

znak nieszczcia

i wród

najpikniejszej

pogody

okryy si

niebiosa czarnemi chmurami, grzmiao, buczyk noszony przed hetmanem na dwoje konie w hetmaskim pojedzie pltay si i nie chciay rusza z miejsca.

pk

,

Dnia 12 wrzenia zajto szczliwie okopy niegdy wsawione wytrwaoci Zamoyskiego. Hetman kaza je zaraz

naprawia

ale

si leniwo brano do opaty.

Wróci wysany

e

wojsko sutaskie

na podjazd Odrzy wolski

w

i

potwierdzi

ogromne i do boju gotowe. Chisr-pasza Michaogprowadzi przedni stra, Iskender-pasza rodek w pancerzach lewe skrzydo sandak nikopolski a prawe z Tatarów istocie

hli

,

zoone Kantemir mursa. Nazajutrz ledwie Polacy wyporzdzili w najwikszym pospiechu okopy, rozpoczy si harce z Tatarami których byo do dwudziestu tysicy, a cay nogajskich

ogrom wojska tureckiego zakryway lasy. Tatarzy uderzyli nareszcie tumnie na puk Rogawskiego i by ju w kopotliwem pooeniu, kiedy go wspar Donhof. Poprawili si Polacy Bietylko dali odpór ale updzili z pola Tatarów a obui

155 si

rzali

zatrbiono do odwrotu. Ale ókiewski dowiadbojach tatarskich wiedzia dobrze co robi zna si

w bya

czony

e

i

to

:

tylko

zmylona ucieczka

,

zabawianie na bojowisku

W nocy

radzono o wydaniu bitwy dnia nastpnego, ale wzito na nowo rzecz na uwag, gdy wyroa

okranie

opodal.

zumiano z przyprowadzonego wanie jeca, do stu tysicy wojska liczy moe.

e

nieprzyjaciel

niewiadomy stanu rzeczy jak dawniej na duchu podupady, tak znowu orzewiony przekonaniem Turka zwalczy snadno, o wschodzie jutrzenki diiia 20 wrzeboju nia otoczy namiot hetmana i bi w tarcze na znak

onierz

atoli

e

e

pragnie.

ókiewski pamitny e mu ju dawniej gnuno a nawet zdrad wyran w toczeniu wojny przeciw Turkom zarzucano, widzc nad to, e bez zapasów ywnoci opodal od miejsc z którychby j ciga mona, dugo nie dostoi, wyda rozkazy do rozwinicia szyku bojowego. Wystawi i osadzi strzelcami dwa kosze kady okoo ze stu wozów taborowych; z przodu, z tyu i obudwu boków kaza prowadzi po cztery Wypuszczono je razem bramami z obozu i kazano im tak równo postpowa, aby w rodku pola na obiedwie strony jednakowo cae osaniay wojsko i miay je na wzajem ku swojej obronie. Atoli stary hetman dziaa

po kilka jaszczyków*).

i

ókiewski

nie

móg

dopatrzy jak si pochód udaje, modszy

Koniecpolski baczy tylko

dosy

na porzdek wojska

midzy

ko-

e

kosz lewego skrzyda utkwi gdzie niedaleko czworookopów a prawego tak si naprzód wysworowa,

szami

,

e

bok wojska tylko w czci zasoni a sam w znacznej czci bez obrony koczysto wystawa. Turcy i Tatarzy z razu na wyrywk tylko przypadali do Polaków i znowu wracali da swych oddziaów, nareszcie pucili si tumem, ale ich zachamowa Teofil Szemberg rzsistym ogniem runiczym i dziaowym. Sypna si polska jazda i trwa bój zdaa od koszów to uderzaniem

oddziaów na oddziay,

to

walk pojedynkow

szabl: raz ci raz owi pierzchnli znowu si poprawiali. kocu zacza przemaga liczba, odwaga Polaków widocznie wtlaa, ogldali si na szace obozowe kopijami, strzelb

i

i

W

V U

Petricego

homhardarum

sarracca.

158

ua nieprzyjaciela

Modzi ókiewscy cae prawe skrzydo wiod, ustpuje im, a wpadaj midzy

zasadzki

kopijami

i

ku nim zmierzali. ranni

i

Posuwa si

nie

ciko

ale

zwaleni

z koni.

lewem Korecki niedawno z tureckiej niewoli wypuszczony, lecz go otaczaj take przewane siy. Wtedy ciuro wie wyprzgaj konie z wozów, siadaj na nie i rozsypuj si na wszystkie strony. Hetman Koniecpolski usiuje z

stumi, wojsko w

ad

wprowadzi, szyk na prawym skrzydle przywróci, ale daremnie. Bije si kady ju tylko na s^^oj rk, dopóki zmrok nie przerwa rzezi okropnj. Polacy mieli trzystu pidziesit zabitych*) ale przestrach

wielu rannych.

Nieprzyjacielskiego trupa liczono na trzy ty-

sice piset.

ca

Noc

na wszystkie strony radzi onierz przy ogniskach a w ogóle przestrach bra gór. ókiewski zagai nazajutrz koo dowódzców i twierdzi,

e

walk mimo licznego nieprzyjaciela,

takich

moe

jeszcze

e

wytrzyma; zna Turków, wie wojna bez skutku, sprzykrzy, sami si rozsypi a tym czasem moe dopatrzy sposobnej pory do pomylnego boju. Choby na ostatek dziao si jak najgorzej byle ducha nietraci snadno si z poród nich wycofa. Pooenie wojska byo jednake kilka

prdko im si

,

trudne a schorzay na jego

miotów

,

starzec

czele

wodza zostaa jedynie

,

któremu

wzgarda mierci,

z przy-

nie

móg

ogóu natchn otuch. Graziani najbardziej

zwtpia

ale

nic

nie

mówi,

lecz

Walenty Kalinowski pukownik z nim sprzyjaniony, a z mstwa synny, zapalczywie radzi tylko najspieszniejszy odwrót. Skoro dzie a ciemnoci nocy pokryy obóz,

upyn

Graziani

i

Kalinowski

z

wojskami swemi opucili hetmana.

przykadem ów waleczny Mikoaj Stru, Jan nawet Korecki, ale na pó rzeki Prutu wspomnieli sobie na hab wrócili eby razem z hetmanem zgin. Skoro po obozie rozbiega si wie, e znakomici pukownicy hetmana porzucili, tumy onierzy niewiele mylc rzucay Poszli za ich

Tyszkiewicz

i

i

*)

Hammer w

dziele ®efd)ld)tc

Ui

06manifd)en dlM)(ii (Pcsth 1834)

polegych podaje na dziesi tysicy, a przecie cae wojsko polskie z Woochami nie dochodzio omiu tysicy.

157 si w rzek, jak gdyby im

nieprzyjaciel

ju

na karku siedzia.

w

polach czychali Tatarzy, po lasach nieprzychylni Polakom a waciwie rozbójnicy

Ale na drugiej stronie

za Woochowie upu chciwi: chwytano pojedynczych zbiegów, odzierano, zaKalinowski uton w przeprawie bijano a jk si rozlega. a Grazianiego Woochowie zamordowali. tak kopotliwej chwili ókiewski

W

na znak

e

jest

kaza na okoo buczuka to jest znaku hetmaskiego wiato roznieci, Koniecpolski pobieg za uchodzcemi eby ich do powrotu skoni niejeden sów jego usucha.

w

obozie,

i

\y namiotach opuszczonych wiele zostawiono rzeczy liy one zaraz ciurami

i

w

oczy wszystkich zodziejów, co

onierstwem polskiem; sypna si

:

ko-

midzy zgraja i u-

byli

ta

pókowników, co przy hetmanach zostali a na koniec obóz zapalia. Kiedy Koniecpolski wróci od Prutu z oddziaami do powinnoci nakonionemi, sta siwy ókiewski przed zgorzaym w poowie namiotem swoim. Oburzyli si ci co wrócili i co przy hetmanie w miejscu

pia namioty nawet

takich

rotmistrzów

i

e

im wszystko pobrano i popalono a dla tego ze zapaem wynurzali swe skargi. ókiewski nie dawa adnej

wytrwali

jawnie odpowiedzi ale

pukownikom szepn,

godnej a mianowicie za przebyciem Dniestru

,

e

w

porze do-

nikomu tego o-

trostwa bezkarnie nie puci.

O z

wschodzie

soca

wielkim zmartwieniem

dnia nastpnego

e

byo

nie

z

postrzegli

oddziaami

Odrzywolskiego, ani Stefana Chmielnickiego,

dogorywa

widziano, kiedy obóz

a

ju

byli

hetmani ani

Jana

których jeszcze

ci z

powrotem co

Kalinowskim uciekli. Turcy widzieli z okopów swych i wiksze ognie jak zwykle i gorejce wiato przed namiotem hetmana i ruch wielki ale to wszystko uwaali za jakie sztuki polskie, w celu zaycia siebie jakiem doncipnem podejciem i dla tego z najlepszej pory niekorzystali, a na wezwanie ókiewskiego wdali si nawet z nim w rokowania przez co zostawili mu om dni

zaraz za Grazianim

i

,

na przyprowadzenie tego do adu, co w owój smutnj nocy na zbezwadnienie wojska zbiegowie pobroili. Niewiele atoli

pomoga przewoka Polakom bo gód doskwiera, konie ogromnie zdychay zaraay powietrze. Zwoa hetman cae ryi

_

158

koo: mówi oparty dla saboci na swym synio dawno mu naleao umrze jo(Ivnakii a z boleci serca a skoro go mier szczdzia, to dowództwo powinien by zocerstwo na

,

y;

e

przeszed do niecnycli, którzy szkodliwego zamieszania si powodem, lecz których sam Bóg za to ju skara*

stali

e

odwrót trudny, ale go trzeba szabl wywalczy* Przypomnia na tem miejscu Zamoyskiego i koci polegych

Nietail

e

gowtedy Turków a zakoczy wyrzeczeniem przeczucia obmowach po tylu i ale przykrociach przypaci bój ten ,

w

;

e

rad

si

mierci od

i

zgryzot zwolni

cao chwa

wszystkim na

i

krzykno

Rycerstwo

e

;

yczy eby

to

im

wyszo.

si broni

jeszcze potrafi

i

drcy

peen otuchy tego dnia 29 wrzenia ku wieczorowi

starzec

cae wojsko z po za waów wyprowadzi, jak gdyby do bitwy Marcin Kazanowski biegy w rzemiole wojsi gotowa. skowem ustawi szczelny kosz w kwadrat o boku szeset kroków z kilku rzdami wozów, przód i ty ubezpieczy dziaami a boki jazd, która konie zostawia w koszu a sza jako pieKazanowski mia dowództwo rodka, Farensbach ochota. nierz równie biegy jak ojciec jego skrzyda jednego, a I^^oSzemberg

recki drugiego;

za ty

zasania*).

Turcy ujrzawszy to rozstawienie przed obozem, sdzili

e

nowe nadeszo wojsko.

rozpoznania

i

siy

wrót, wysypali

ma,

ale

i

Wyseali podjazdy

stanowiska, a

si w caej

odwan

i

sile

i

dla bliszego

majc pewno e to odotoczyli na okó cinit,

najwikszego porzdku przestrzegajc

kolumn. Przez 30 wrzenia pozostao wojsko

w tym

szyku

i

he-

tman zabiera si do rozpoczcia ku Polsce odwrotu. Atoli Turcy znowu naokó rozpostarli oddziay, trway harce i drobne utarczki ruszono za nadejciem zmierzchu. Nieprzy-

a

zeszed z pola, tylko sa cigle podjazdy, które krzykiem chciay nastrasza, a urway nie jednego ocigajcego si na tyle. Napady utrudzay pochód a zwaszcza pod

jaciel

nie

kad

gór

i

przy

kadym

lesie.

Skoro dzie si rozwidni a wojsko polskie zeszo na dolin do boju nie wygodn, wtedy Iskender- pasza wystawi •)

Kobierzycki

libr.

IX.

159

gówn sw si kleszczami uj i

i

zaraz

swym póksiycowym szykiem jakby

boków wojsko polskie, jednake mstwo porzdek snadno odwróciy klsk. Iskender- pasza widzc e bez zebrania wszystkich swych z

wojsk ze szerokiej przestrzeni kraju nie osignie stanowczego zwyciztwa przysa 1 padziernika do ókiewskiego owiadktórego

czenie

Wooszczyzna ju ugody

do

pora

si i

wiele ginie ludzi

odwanych

i

tak z nich oswobodzona; jest

i

stanowczego pokoju.

szukanie tylko

to

e

stronach, nie chodzi wcale o wytpienie Polaków,

po obudwu a

byo treci:

odwoki,

ale

ókiewski

e

wanie

domyH

jego wojsko

zn-

w spoczynku jedynie widzia zbawienie, przeto uda e nie ma adnego podejrzenia i natychmiast posa Krzystofa Drubackiego w jzyku tureckim uczonego, eby niby bliej wyrozumia nieprzyjaciela. dzniae

ju

na siach opadao

Iskender trzyma ten dzie

i

noc Drubackiego bez przypuszczenia do siebie a tym czasem wzmacnia si cigle nadi

Skoro dzie nowy zajania, Polacy postrzegli naprzeciwko siebie daleko liczniejsze ni wprzódy wojsko. Z pagórków pobliszych Tatarzy w uki zbrojni za-

chodzcemi oddziaami.

e

oboki uciemniali, a Turcy ze wszystkich dzia dawali ognia e ziemia si trzsa a drzewa najwiksze dray. Od dzia trudna bya zasona ale ku Tatarom poszo z wielk miaoci kilka rot, odegnay ich daleko a nawet jeden buczuk zastpujcy u nich chorgiew, walecznie zdobyy. Po caodziennym boju znowu cofano si w nocy a cigle krajem pustyni, gdy nieprzyjaciel wprzódy wszystkie osady w popió i gownie pozamienia. Nad ranem 3 padziernika znowu tumy opanowawszy wzgórza i z uków i z palnej czli puszcza strzay

szkod zrzdzay w

strzelby brali

zaufania do

czelad

i

ta

siebie

pospdzaa

e

ludziach, ale Polacy

zamiast rot

wysano

ju

tyle na-

tylko

sam

znaczne oddziay.

Nastpujcej nocy nieprzyjaciel okaza si daleko naprzykrzoszym a siy pojedynczego onierza polskiego znkane trudami nieorzewione ani spoczynkiem ani pokarmem, zwtlay do ostatniego stopnia.

Wschodzce soce zastao Polaków na przestrounem

160 zwykle od nich do boju podanym boniu, ale wtedy niezmiernie zgodniaych i spragnionych, wprawdzie w pobliu i

wody w rzeczce Reucie ale od nieprzyjaciela osadzonej. Zaspio si niebo kbami dymu na okó z wsi palonych od Turków; tuman kurzu pomaga zaciemnia ów dzie cakiem pogodny. Ze wszystkich stron zbliaj si i)ogaskie oddziay ten Polacy dziaami, ów rczn strzelb w niead wprawiaj ale w jego miejsce dwa i trzy ucieka jak sposzone owce wiee wstpuj. Ju tego odwrotu odbywanego manowcami ,

i

upyno

polami dogodniejszemi na poruszanie si koszem, sze nocy, w których od Czoczory uchodzono a najwicej po i

trzy mile drogi;

jednake brak wypoczynku

i

niedostatek

y-

e

nie u jednego, sama ju tylko wnoci tak zmitryy wojsko moc ducha wprawiaa w ruch zesabe czonki. Nazajutrz

dnia 5 padziernika Polacy stanli u rzeczki Koboity a wie-

czorem pucili si ku Mohiowu dla przebycia ju tylko o trzy Spotkaa polska jazda nieczwarte mili odlegego Dniestru. spalone stodoy ze

brania z nich

e

zboem

paszy.

za Dniestrem

i

Midzy

rozi)oczn

sianem

i

zatrzymaa si dla napo drodze prawiono

w^ojskiem

si sdy: niejednemu

z

ciurów

si do owego spalenia i rabunku namiotów poczuwali zacza biega myl po gowie e za przejciem na polsk ziemi wiatr z jego ciaem snadno na szubienicy zaigra moe a kruki mózg mu wydziobywa bd. Tym czasem usyszano tentent owej jazdy co si dla paszy zatrzymaa: wzito to za napad w tyle postpujcych Tatarów; znowu ciurowie powyprzgali konie, uciekli cay pochód wprawili w zupene zamieszanie. Lubo to byo w ciemnociach nocy, przecie Tatarzy zmiarkowali e si ucieczka wszcza. Natar Kantemir mursa z caa sw si, przypad gaga, sypny si nagle oddziay tureckie niejednemu z toi

szeregowej czeladzi co ,

,

i

i

warzyszów co szed pieszo trzeba

byo na piechot walczy, przypad take pieszo do óki(>wskiego, konia który tam by pod podaje starcowi, ale on mówi: „prosz ty wsid na a uchod, meliori fortunae na usug i

Koniecpolski

rk

serva te a ja swym tuowem do ojczyzny niei)rzyjaci(;l()wi niechaj drog zawal.** Koniecpolski przez moc wsadzi ókiewskiego na konia, okrywszy go delij hj-

I{zeczyi)osp()litej

1

161 duck, lecz ókiewski skoczy midzy tum nieprzyjacielski i od czerkiesa zgin '^). Modzi ókiewscy, Samuel Korecki Mikoaj Stru, Wolimirz Farensbach, Marcin Kazano wski, Mikoaj Potocki do,

si do niewoli. Hetmana polnego Koniecpolskiego podsi za nagrod jeden Wooch wyprowadzi, ale zazdrociami i zdrad wsun go Turkom w rce. Midzy gowami

stali

j

obozu tureckiego

do

przyniesionemi

j

Zatknito

skiego.

dera- paszy

j

i

cieszyli

na

drg elazny

bya

i

gowa ókiew-

przed namiotem Isken-

si poganie dzie cay

jej

widokiem; ode-

j

przybi u sklepienia sano kaza swego paacu z podpisanemi dwoma wierszami ówczesnego tam zawieszona i w ten poety tureckiego tj tylko treci jedynie sposób na dworze Osmanów miejsce znale moga**). potem padiszachowi a ten

,

Kadub za jego wanie do ókwi.

e

zachowany, przywieziono póniej na pocho-

Korzystajc ze zniesienia wojska polskiego pucili si przez Podole i Ru a kraje pod Grodek ulegy ich srogim spustoszeniom. Stanisaw Lubomirski starosta sandomirski potyka si szczliwie z jednym oddziaem pod

a

Tatarzy

Lwowem, odbi mu pewn w^ojska

skoczy

cz

na zamkniciu si

upu,

w

ale

majc

za

mao

miecie.

pozbawionemu cakiem obrony zostawao samo tylko poddanie si Opatrznoci: primas Gembicki i biskup Krajowi

krakowski Szyszkowski nakazali przez czterdziestodniowe po kocioach mody i uroczyste procesye baga Wszechmocnego a udawa si do witych patronów królestwa. Za nastpie-

niem mrozów grudniowych opucia Polsk dzika horda. Od wojska z Wooszczyzny dugo przychodziy to bardzo niepomylne, to cakiem zaspakajajce wiadomoci. Niepesprawiaa wielki ruch po kraju: szlachta jedzia do panów i do wikszych miast po lepsze wiadomoci, w miastach kupi si lud po ulicach w koo kadego przyjeznego

wno

*

Pamitniki

Konieepolskich.

Koniecpolskich wydane przez Prayckiego we Lwoopowiadania hetmana Koniecpolskiego w Rodowodzie Gaga znaczy nastpc chaskiego i dzisiajszy wyraz galr

gav

by

wie

)

r.

1842.

ile

**)

o

Wedug

si zdaje

pierwiastkowo galgachanem.

Skowski

Tom

Collectanea z pism historika tureckiego Kiatib-Czclebi. YJI. 1

162

a

si wicj jak wiedzie

koniec dowiedziano

na

o skutku

kocu

i

chciano,

wyprawy.

XIX. Sejm w Warszawie (1620) nakazuje pospolite ruszenie przeciw TurChodkiewicz odwoany jednogonie hetmanem. Rada woi Tatarom. jenna przy hetmanie i królu. Pobór naznaczono niesychany. Piekarski za zamach na króla roztargany komi i spalony. Lisowczyki wracaj od

kom

granic

Wgier

do Polski.

Chodkiewicz gromadzi wojsko na Tatarzyszczu

i stawa pod Chocimem. Bernacki partyzant wooski szkodzi Polakom. Cae wojsko polskie stawa pod Chocimem. Kantemir mursa napada na obóz polski, ale odparty. Konasewicz Sahajdaczny przybywa z zaporocami pod Chocim. Wezyr z Turkami zblia si

liubomirski przebywa Dniestr

pod obóz o 4 mile.

Od 3

listopada (1620 r.) radzi sejm

jego skrócono przez Rzeczypospolitej.

kazano

pospolite

uchwa

dla

Najpilniejsz ruszenie.

nagych

w i

bya sprawa

Warszawie. Czas wielkich z

Co do stosunku

kopotów

Tatarami z

Turcy

i

na-

goto-

wano si i na pokój i na wojn jak wypadnie. Korona zostawaa bez hetmanów ale Koniecpolski lubo w niewoli by przy yciu. Król z pominiciem jego nie chcia komu innemu oddawa buawy wikszej, a nie móg jój oddawa jemu jako zostajcemu w rku nieprzyjaciela. Zamianowanie za drugiego hetmana polnego zdawaoby si zoeniem z urzdu Koniecpolskiego. Zda wic król na sejm wyznaczenie wodza na wojn tureck. Jednogonie obwoano Chod»

kiewicza.

Wojn t

Turcy tak silnie podejmowa zamierzali i im zwyciztwo widziao si niewtpiiwem ju o baszostwacb w krajach Rzeczypospolitj marzyli. Uwaa te Zygmunt nietylko dla swego pastwa ale w ogóle dla wszystkich chrze:

j

cian za niebezpieczn. Panowie nie podzielali tego zdania, jednake z krzykiem na trwog król powyprawia posów na Europ a mianowicie do papiea Achacego Grochowskiego*) proboszcza czyckiego sekretarza koronnego, do cesarza Przerembskiego kasztelana sieradzkiego, do Jakoba I króla angielskiego

)

Nie

i

szkockiego Jerzego Ossoliskiego wojewodzica san-

by

to

znany poeta ale inny ksidz Grochowski.

163 domirskiego, do stanów jeneralnych holenderskich Piotra Ze-

roskiego sekretarza królewskiego. Najwikszy wpyw na Turków wywieraa od wieków Francya ale

e

ackim

posano do

,

wskiego

i

dom to

francuzki

yw

nieprzyjaini z

niej tylko z listami

i

austry-

dworzanina Miacze-

jakby na drwiny czowieka nieosobliwych oby-

czajów, za którym kiedy jeszcze za biegali

domem

modu bawi w

Paryu,

chukali cldopcy po ulicach.

Papie przyrzek pomoc pienin

i

w cigu

wojny co

miesic jaki datek ale jego urzdnicy nie wykonali rozkazu. Jakób król angielski obieca wojsko, ale go zaskoczyy przeszkody drudzy za wszyscy wymówili si trudnem pooeniem. Uznano na sejmie potrzeb rady wojennj tak przy królu jak przy hetmanie i powoano do boku królewskiego omiu senatorów a dwunastu posów ziemskich. Do rady za wojennej przy hetmanie, prócz senatorów którzy stan na wojn ze swemi wojskami, od koa poselskiego przydano Mikoaja Sieniawskiego, Macieja Leniowolskiego, Michaa Tarnowskiego, Jakóba Sobieskiego, Jana i Pawa Dziayskich Mikoaja Kossakowskiego, Jana Pukszt, Baltazara Strawiskiego i Daniela Narownika. Ze Szwecy upywa rozejm dnia 19 listopada i udawa ;

ch

król

zawarcia pokoju, lecz bardziej

myla

o wojnie

i

do-

e

kaza na przypadek potrzeby do obrony Inflant uchwalono na sejmie oddzielne pospolite ruszenie Inflantczyków. Naznaczono pobór niesychany bo om razy wikszy od zwyczajnych podatków; jednake nie wszystkie województwa na niego pozwoliy. Od opieki nad majtkiem zmarego Janusza Ostrogskiego kasztelana krakowskiego poyczono dla skarbu Rzeczypospolitej dwa kro sto tysicy zotych. Powydawano listy przypowiednie na roty husarskie i kozackie. Kazano pociga wybraców wedug zwykych przepisów,

a

w

si kosztownych kruszców lecz stara si tylko o elazo i dobry rzemie, eby mniejszym kosztem wicój ludzi wyprawi mona. Wzbroniono wyprowadza koni i wysea saletry za granic. Aby nadal by

a

ogóle polecono wojsku wystrzega

lepiej

wanie

w pogotowiu coroczne

do pospolitego ruszenia, zalecono okazy-

na poniedziaek przewodny po województwach koronnych a na trzeciego maja po litewskich, przed i

to

11*

1^64

wojowodi nikacyi

i

z

i

choraem. wojskami

i

Na koniec dla spiesziiiejszych komiiz wadzami jakote przeseania listów

prawatnych wniesiono do króla o urzdzenie poczty któraby w miejsce podwód co tydzie jedzia i wracaa do wojska i

od niego. Zapowiedziano take

sd

na tych co lietmanów na ostat-

wojnie odbieeli.

niój

zwoany okaza

si§

e

po wielkim a smutnym wypadku gorliwszym i mdrszym od wielu bardzo

Krótki ten sejm ale

dugich sejmów co naley uwaa za jedno z niezmiernie wanych wiadectw historicznych, szczególnie dla nas Polaków, nie rozprawy dugie i uczone, ale tylko wypadki dziejowe pokrzepiaj ducha narodu i wywouj ulepszenia i zapa pa-

e

triotyczny.

Okazaa

w

sprawie

te wtedy

si§

religii

:

szalona

arliwo Zygmunta

III

kiedy jeden z disunitów niechcia zezwoli

na pobór dopokd zatargi kocielne zaatwienia nie zyskaj

rzek

król: „niech raczej ginie Rzeczpospolita,

a wiara

wita

uszczerbek

i

mia

zgimy

ty

i

ja

boska uszczerbku niech nie odnosi" lecz za tylko zostawianie disunitów przy ich odwie-

cznych prawach.

Pod czas tego sejmu zdarzy si przypadek który wiele narobi chaasu. Piekarski szlachcic obkanego od modoci umysu, rozdraniony na króla oddaniem majtku swego i siebie pod kuratel a nasuchawszy si w mowach rónych ludzi,

w wojn z Turkocioa w. Jana w Warszawie

przygany królowi o zamieszanie Rzeczypospolitej

kiem i

w

,

zaczai si za drzwiami

rzuciwszy si przy wchodzeniu Zygmunta rani go czakanem

tpemi uderzeniami

Piekarskiego z nóg zwali. na których jako czowiek niespena rozumu od rzeczy prawi. Uwaano jednake i lubo obkany, przecie dla witoci majestatu bezkarnie puszczonym by nie twarz

brano

moe

a

na

mki

mimo wstawiania si niektórych panów ukarano go tym samem sposobem jak we Francyi przed dziesiciu laty Ravaillaka morderc Henrika IV*). Wieziony by od zamku na rynek nowego miasta. Po drodze szarpano go rozpalonemi i

kleszczami elaznemi, *)

Kobiorzycki

libr.

potm mu IX.

kat

praw

rk

uci,

roz-

165 targano go

s

w kocu komi

a spaliwszy ciao, popió na Wi-

Ze skonfiskowanj po straconym majtnoci da go przy ranieniu z ziekról jedne wie Kalinowskiemu za to mi podniós. Nadmieni tu nie od rzeczy bdzie za wiadectwem Komatematyk to jest astrolog krakowski Jan bierzyckiego Brosciusz który koo tego czasu bawi we Woszech napisa by do króla z Pawii, aby przy wystpowaniach midzy lud, mia si na ostronoci wic gwiazdy wskazay przed czasem ten wypadek, który wreszcie da powód sejmowi do zakazu noszenia przy sobie czakanów'^) krom wojny. Zbieranie poboru, a std zawizywania rot najemnych szo bardzo opieszale. Nie wpyno ile powinno pienidzy a zwaszcza ydzi umieli skarb oszukiwa przy wypacie poCae duchowiestwo na odprawionym synodzie gównego. w Piotrkowie zoyo si tylko na sto pidziesit tysicy rzucono.

e

e

,

;

zotych.

kocu

sejmu a przed bitw cesarza pod Prag zjechali do Warszawy trzej posowie od powstaców czeskich. Przypuszczeni do króla zasiadajcego w senacie, owiadczyli W^

e

nigdy im nie przechodzio przez

myl Turków

przeciw Pola-

wytpieniem kocioa

katolikom podburza, ani biega za Nie wnosz do króla i Ptzeczypospolitej o posiki ckiego. przeciw- cesarzowi cesarza nawet doale si domagaj eby i

,

zwalaniem najmowania wojska, dalej nie wspierano. Dostali ich wniosek suszny i Rzeczpospolita odpowied uprzejm,

e

zostawa w tych samych stosunkach zostawaa z ich przodkami'^*).

pragnie

z nimi

w jakich

Lisowczyki po bitwie u Pragi naprzód „szable z krwi kacerskiej ocierali a

ich z

z

kurzawy biaogórskiej opukiwali"

Dembockiego, a wojskiem swojem Bouuoi do Moraw i w miaste-

wedug sów

wzi

garda

ich

historika

i

panegiristy

czku Stranicy u granic wgierskich postawi. Tam r. 1621 w czwartek wstpny postu którego nawiasem powiedzie si godzi, nie zwykli byli przestrzega:

napado na

nich

i

na przy-

Czakan by to motek wraz ze siekierk do rozbijania na rycerzu zbroi. Oprawiano go jednake na laski zamiast gaki. *)

**)

Petricy

w pimie wikszem

i

mniejszem.

J^

_

dana im niemieck piechot dwadziecia sze tysicy WgrzyLisowczycy nie stali pod broni ale wczanów i górali a sowali si w mikkiej pocieli i do koszul rozebrani snadno pozajmowano domy i zarzucono ogie. Chory wgierski

e

;

chorgwi na dachu naronej kamienicy od w którj sta dowódca Lisowczyków, ale tej e mu jeden Lisowczyk „z karabina w eb dobrze wymiez chorgwi w rynek*)" przeto Wrzy, a zaraz spad si

ukaza

z

poaci miasta,

i

grzynom serce upado, sabie poczli, a wtedy i Lisowczykowie i Niemcy piechotni nabra^'czy otuchy dobrze z domiasto z nieprzymów strzelali, po ulicach si uganiali, Jednake zgin zastpca nieobecnego przy jaciela uprztnli. wojsku pukownika agiewnicki, ze stranikiem a jakbymy teraz nazywali szefem sztabu Cybulskim dwoma towarzysza-

a ,

mi

dwudziestu czterema pacholikami

i

rotmistrza wraz

chorego

z

;

chorgwi

Jakuszewskiego

wzito a

z izby

za

wiele

si i wiele uprowadzi nieprzyjaciel. Zakopotani wasnem nieszczciem Lisowczykowie, otrzymali wiadomo o smutnj przygodzie na wojnie z Turkiem obudwu panów hetmanów. Lubo czas suby cesarskiej nie by im jeszcze upyn, ale przez wzgld na potrzeb wasnj Rzeczypospolitej i wreszcie i na Wgrzech powstanie zasypia poczynao, prosili o zwolnienie z obowizku. Otrzymawszy je od cesarza bez trudnoci, ruszyli ku Polsce. Nie okazali si jednake tak godnemi synami ojczyzny w uczynku

koni spalio

e

w mowie

jak byli

t

bo równie przy powrocie jak dawniej Idedy

,

wasnym

do Austryi odchodzili, dopuszczali si rabunku we kraju

pozrzdzali wielkie szkody

i

w Owiecimskiem

i

Zator-

skiem.

Sposobienia wojenne dzy szy cigle trudno,

cznoci.

Powoane

pców nawet

rgwi

takij.

ale

Polsce nietylko dla braku pieni-

te zawadzay im

pospolite ruszenie

szlacht, co si

husarskich lub pancernych.

wiadomsi ludzie byli w zaywszy ndzy albo

t

•)

w

Tu

nieuywany.

u

niewoli,

i

inne okoli-

pozamawiao na zast-

bya gotowa

naj

do cho-

Rzemiosa wojennego

naj-

leeli na pograniczu ranni,

cicho siedzieli

,

eby

sobie

Dembockiego napotykamy wyraz karabin do

wytchn. tego czasu

167 Hetman Chodkiewicz na stare lata bo ju za szedziesity rok ycia z pewnoci siga, by zajty pann Tojewodziank woysk Ostrogsk, z któr wanie swe powciue maeskie luby wici zamyla a matematicy wypatrzyli czas szczliwy na gody weselne pod jak konstelacy, która niezaraz na niebie zajaniaa*). Rada wojenna z koa rycerkto i skiego wysadzona tym czasem dziaaa na swoj si nawin, temu dawaa jako rotmistrzowi list przypowiedni;

rk

miaa

wreszcie nie

t w kim

z

po Pol-

nie

,

w

Broni okaza si

najmowa. niemiano

wieo

pozwoli jednake a zapewne z obawy Turkiem na Wgrzech ani w Czechach piechoty

zaciga wojska

o w^ojn

przyczyn co do-

z

Cesarz niemiecki który

piero wymienionych.

sce

przebiera

zupeny

niedostatek,

oowiu ile byo trzeba. Znalazo si zwietrzaego a znaleziono prochu przemokego

tyle

nadto wiele

kraju

prochu

i

i

kule niewane,

zapewne ze spekulacyi ludzi niegodziwych faszowane. ograniczaa zi na dwudziestu omiu dziaach w najgorszym stanie i poyczk tylko^dzia od Zaporoców zwikszono nieco tak szczup liczb. Chodkiewicz obstawa mocno, bez szedziesiciu tvsicy wojska za granic kraju, ani wychyli si nie moe. Artileria

,

e

Powiadaj

e

go przeraao wielkie trzsienie ziemi,

w

czasie

otworzyy si nowe róda a pagórek wsi Sytkowce mia przej do wsi innj zamienie soca w tym roku przypade, zebranie rzek niezwyke i wiele poarów wszcztych od piorunów, a nareszcie znalezione w Krakowie na rynku i po ulicach kawaki pokrajanych czonków ludzkich niewiadomo czyich, co wszystko brano czci za smutnych wypadków przeznaki a czci za jakie czarnoksistwo pracujce w Polsce dla Turków. Tyle jest jednak rzecz pewn Chodkiewicz pamitny zwad i z królewiczem którego na Podolu

i

Ukrainie

;

e

komisarzami na wyprawie moskiewskiej kwasi si niezmiernie mu znowu przydano i królewicza i rad wojenn. Dugo urzdza swe stosunki na Litwie, siedzia z w Jarosawiu, znowu na Litwie odprawia przenosiny a nai

z

,

,

e

on

reszcie

*)

zakada Petrici

jezuitom nowe

w pimie

wickszem.

kocioy.

Wyda

jednake

168

w kocu

troiste

eby si gromadzio na

rozkazy do wojska,

zwanem Tatarzyszcze. Zesza tedy zima i upywaa wiosna

miejscu

marnych

tylko ruchach politej.

Na

i

r.

1621 na jakici

bezskutecznych po caej Rzeczypos-

wysany

koniec Lubon^irski

Chodkiewicza

przez

na Podole dla zatamowania drogi Tatarom, w ostatnich dniach maja przyby do Skay nad Zbruczem i zaj si budowl, mostu na Dniestrze. Tatarzy Kantemira mursy czychali z Wooszczyzny na dogodn, por przeprawy a dla tego wysa Lubomirski ku nim oddziay pod dowództwem Szymona Kopyciiiskiego który si za nimi ugania. Tych co wpadli na Podole szlachta z ludem wiejskim ze zasadzek sprztali wi:

dywano u chopów pene wory gów tatarskich a konia po nich za bezcen dosta byo mona. Tym czasem Chodkiewicz rozczy si nareszcie ze swoj do Lwowa, zkd na Turcy wysa natychi przyby miast dwunastu piegów bo trzeba mu t odda pochwa, nietylko umia wojskiem rozporzdzi, w boju jak lew si stara zawsze mie o nieprzyjacielu najwalczy, ale lepsze wiadomoci i w tym celu pienidzy nieszczdzi. piegom za owym zaleci, aby na znak e Turcy wystpuj we walnj wyprawie, z sutanem i wielk chorgwi Mahometa, wozili worki z pszenic, a dla okazania siy maej pod dowództwem jakiego paszy, worki z jczmieniem; jego za staraniem bdzie zasign wiadomoci co wo, bez naraenia ich na niebezpieczestwo. Turcy zapali kilku piegów i odeprzez Ormiasali do Carogrodu dla pilnego badania, ale nów dosza do Chodkiewicza wiadomo i nachwytano jakich ludzi z pszenic, przeto przód nim wrócili piegowie którym si szczliwie wróci udao, wiedzia ma mie spraw

on e

e

e

,

e

z

ca potg U

to jest

Porty ottomaskiej.

wsi Kzepnic podzieli hetman wojska

polskiego

kady skada si przydzielona bya

obudwu narodów na dziesi puków. Z nich jazdy cikiej lekkiej a do wikszych

litewskiego

i

z

i

piechota z artileri.

Puk w miar

potrzeby

liczy wojska od tysica do dwóch tysicy dwustu ludzi; tylko

puk hetmaski

i

Lubomirskiego

miay prawie po

cztery

tysice.

Tym

czasem wybra si

i

królewicz na

wojn; znowu

169^

odbywaa si uroczysto w kociele warszawskim w. Jana a nuncyusz

papiezki

powica

Diottelavi

chorgiew wojska

nadwornego z orem majcym krzy na piersiach i to z napisem PRO GLORIA CRUCIS^'). Uwaano za za bardzo do-

br wrób

e

jakiej ubogiej kobiecie

rowa Wadysawowi na wojnie godu

królewiczowi

do

dwa bohenki

gowy

chleba,

Prócz nadwornych szy

nie cierpia.

lewiczem roty panów po sto

wpado

i

wojsko to liczyo wiele wyborowej

i

sto piechoty.

modziey

z kró-

W ogóle

rycerskiej,

naleycie zbrojne, dobrze we wszystko zaopatrzone

eby

Wouc-

dwiecie koni a nawet

kiego biskupa kujawskiego sto jazdy

ofia-

i

byo

bardzo

pikne.

Przed Dniestrem tedy radzono co lepiej, czy na pograniczu gdzie snadny dowóz ywnoci czeka nieprzyjaciela, czy te puci na los szczcia komunikacye i dostawy a przenie

wojn na obc

ziemi.

Pierwszy sposób ogldniej szy, ze za-

e

charakterowi sadami ogólnemi sztuki wojennej zgodny, ale polskiemu przeciwny, nie znajdywa wcale poparcia, bo ry-

si bezczynnoci, porozjeda do domów; za tatarska nie rozdziela si ze swoim koniem, nie za~

cerstwo dzicz

znudzi

wiesza na

ni

koku uka i koczana.

stojce bandy.

Nieprzyjaciel

S

i

tureckie stale pod bro-

niepobity przetrzyma obo-

ustpieniu dokazywa zacznie. Ma to za byd bardziej jak którakolwiek inna, wojna jedynie o pokój i trzeba albo zgin albo go si dobi. Nie masz innego sposobu ratunku. Nadto listy królewskie z Warszawy, byy za wkraczaniem na Wooszczyzn i szlachta podolska bardzo

zem Polaków a po

ich

wyrzekaa na ogromne upieztwo wojska. Gównie obstawa za ruchem zaczepnym Lubomirski zastpca hetmana koronnego: gdy si powoywano na wielk liczb nieprzyjació odpowiada e ich dopiero szabl liczy naley, gdy mówiono o zacitoci sutana Osmana przytacza ruskiem przysowiem zego psa snadniej wilki zjadaj, gdy go straszono du^ gocia wojny twierdzi e sonina któr ma wojsko z pewnoci na duszy czas wystarczy. Stron Lubomirskiego przewayli gównie Zaporoce którzy napisali do Chodkiewicza dopokd granicy nie przekroczy, przy nim nie stan bo mógby

e

e

*)

Za

saw

Krzya.

170 )okt\j

zawrze a wtedy cay ciar miecza tureckiego spadby

tylko na nich samych.

a

By ju od czterdziestu dni chytry Woch z wyspy Krety

od Turków

z ofiaro wdaniem

u Lubomirskiego chrzecianin Koustantin Vevelli przysany

pokoju

,

lecz jak wiedziano

dowo-

udzenia i powstrzymywania przygotowa u Pogo nie dopuci do Lubomirski mia t ostrono laków. obozu ale we wsi Pitniczanach trzyma. Ktokolwiek z woj-

dnie, tylko dla

e

ska do Vevellego si zbliy

niezmiernj

sile tureckiej

,

usiowa

tego

a sprawiedliwoci

ciach dla pokoju wielidego wezyra.

dobrych ch-

Chodkiewicz za przybyi

przy tem

odpowiedziami do wezyra, do kapidzi-paszy (na-

listy z

czelnika odwiernych)

i

do hospodara multaskiego Alexandra

w tej za treci, e od pokoju uczciwego, bya dalek, a zatem tylko o jego warunki sztuki, bystro

pdzcy prd

rzeki

zerwa nim bya dokoczona robota. ydaczowa ale i temi mao si dao

nigdy Polska nie chodzi.

naleyt znajomidzy skaami przód

Most wystawiony przez Lubomirskiego

moci

i

przekonywa

kaza go Szembergowi odprowadzi

ciem do wojsk

zabra

zaraz

z

cigano promy co

do

dokaza. Znalaz si

dopiero Rusin czy Litwin ciela wiejski który zrobiwszy

na

a

ugod

kad

zotych, parami koki a o trzech nogach na sko rzeki ubija *), balki wycign a na nie blochy ukada. 1 jego dzieo psua woda, ale snadniej przerwy naprawia si day. Za postawieniem nogi na drugij stronie Dniestru sto

spotkao Polaków nieszczcie, bo Bernacki naczelnik partyzantów wooskich napad czelad pasc konie i tak pomordowa, e posany od hetmana na pobojowisko stranik Kamirski

piset

trupa naliczy**).

Przeprawa sza z wolna nietak dla mostu jak rzucenia si onierzy na rabunek miabteczka Zw^aca, a to w skutek faszywej wieci hetman mia go spali kaza. Nie byy ,

t

e

chorgwiom naleycie ustanowione wierci suby i wicej ich sobie liczyy jak im przyzna chciano. Wytaczay si tedy zaalenia o krzywd w zasugach. Byy krzyki, rozruchy, Diariusz Jakóba Sobieskiego pod dniem Tytusa Brezy.

*) j)ana

*) Tame

I4

Augusti (102 i).

U

sierpnia

w

rkopisie

;

m nachodzenia starszyzny, nieprzyjmowania rozkazów

i

ukazaa si najwiksza niekarno. Hetman kadego

sowem i

wszy-

a

odesa

nareszcie do zgromadzenia rady wojennej komisarze zniewoleni byli zasie z Potockim pisarzem polnym nad rejestrami wzgldem czasu suby i drogi któr przyszy stkicli

cliorgwie a to dla przyznawania naleytoci, na które powydawano kartki rotmistrzom co za do waniejszych punktów ;

a

królewskiego wyroku z Warszawy. spornych zasigano Gdy Lubomirski za pomoc sprowadzonych promów, bo most by znowu zepsuty, przeby Dniestr i stan ju na ziemi

multaskiej pod Chocimem znalaz si zaraz za nim i Chodkiewicz tylko z Anglikiem z puku Lermunta dla wytknicia obozu na cae wojsko. Kopaczewski rotmistrz na czele oddziau a z Byczkiem paniciem wooskim udali si na od,

wieszczki*)

czyli

Prutem

o dwie mile za Lipnicki

sit Kozaków

zwiady

Soczawie

nikogo nie spotkali. kraju za

pidziesit

strzelców

ywnoci w

zamiast swoje tylko zlecenie spenia,

miasteczko Seret za Prutem, gdzie a to

ku

nieprzyjacielu

gb

wysany w i

i

o

inflanckich Richtera,

podemkn si

wanie mia by

eby zupi kupców Multaczyków

pidzie-

i

pod

jarmark,

Ormianów, co

mu

si jednake wcale nie powiodo. Chodkiewiczowi potrzebna bya przychylno na Multanach, mia nadziejo e j zjedna sobie potrafi, bra bardzo za ze Lipnickiemu ów postpek i przez otrbienie po obozie zakaza jak najsurowiej wszelkiego rabunku. Niepodobao si to bardzo wojsku, zwaszcza e z Multaczyków zawizyway si cigle oddziay partyzanckie Turkom przychylne a bardziej podobno upu chciwe i

na Beruacldego

bya

wielka

zawzito

u Polaków.

Odbywaa si cigle przeprawa przez Dniestr sierpnia w^ojsko prawie cae stano pod Chocimem, szkaców cakowicie oprónionym. kryty zamkiem na wysokij

w

lewy bok

od prawego i cieszkami na zasadzki.

)

Ty

i

dnia 16

ale z mie-

stanowiska

by

za-

przerwanj skale przy znacznie a w poród ska chyo zakolajcym si Dniestrze boku szed las górzysty z wwozami, drogami krtemi, peen miejsc krzaczystych wybornych Przed obozem zielenia si równina otworzysta, i

Diariusz Sobieskiego 14 Auu'usti.

,

,

172 przydatna do uycia jazdy a wanie nietak wielka aby Turcy mogli na niój swe ogromne siy rozwin. Do obozu przy-

tyka most

okopem przedmostowym po drugiej stronie. w pobliu obozu zabezpieczono ze wszystkich stron dziaami i straami znacznemi a karno nietylko z

Miejsca dostpniejsze

przywrócono

e

posunito do tego stopnia gdy ochotnik jeden nie chcia na wart i odpowiedzia rotmistrzowi tylko do bitwy w polu suy, zaraz go pod sd oddano i w tej chwili cito. Tym czasem Zaporoce obyczajem swoim wóczyli si po Podolu i Multanach a zrzdzali wielkie szkody. Pomniejszy za ich oddzia przedsiwzi wypraw czajkami nawet do Carogrodu gdzie zburzy wie Jedyku w tem rozumieniu, Koreckiego zabranego w chwili mierci ókiewskiego ale

i

e

a

e

z niej uprowadzi.

Z obozu

polskiego cigle

wychodziy podjazdy dla powzicia

jzyka. Moszczeski rotmistrz Lubomirskiego na drugiej stronie Prutu star si z partyzantami, czyli jak zwali Polacy opryszkami multaskimi ale tak mu si zamieszay we mgle szeregi Multauczykowie uszli a Polacy bili si midzy sob i wróci

e

Wgrzyn

u Turków dotar znacznie dalej i przyprowadzi znanego oddawna sobie Multaczyka, który tyle tylko powiedzie umia, Jassy ogoocone z wojska a hospodar Alexander pocign do obozu sutaskiego. Zrozumiawszy Chodkiewicz w krotce zaczepionym by z niczem.

suy

i

Fekiety atoli

zna

dobrze

pooenie

który dawniej

kraju a

w nim

ludzi,

e

e

moe, wzywa do pospiechu Wadysawa królewicza który ju by z Lwowa ruszy ku Dniestrowi ale szed wolno dla tego, e mu si rozchorowali Niemcy pochodem w upale strudzeni i przesyceni arbuzami które tam pod goem niebem rosn. Po Zoporozców

wysa

hetman Bohuszewicza rotmistrza i zagdy Konasewicz Sahajdaczny ów dawny jch wódz a wtedy penomocnik do uoenia z królem nagrody za. t wojn, przyby z Warszawy do obozu a o swoich adnj wiadomoci da nie umia. Zaporocach wielka bya nadzieja bo o drugie tyle wojsko wzmocni mogli; dla tego Chodkiewicz przydawszy Konasewiczowi dwie roty pancerne wysa go za Bohuszewiczem a nadbrzeem Dniestru aby

trwoy si niepomau

W

__ swoich poszuka

i

173

do pospiechu nakoni.

zacz

Niedugo

przyby zjedna rot Jerzy Czartoryski po drodze od Tatarów dobrze potargany; przyprowadzi swych Lisowczyków^ Stanisaw Rusinowski z wojny czeskiej; dwiecie piechoty i cztery dziaa nieboszczyka Janusza Ostrogskiego kasztelana krakowskiego przywiód z sob Kochanoobóz polski wzrasta:

wski a na koniec Doroszenko na czele

poselstwa kozackiego

e

doniós hetman Borodawka spustoszywszy ogniem i mieczem okolice Soroki a potem Oriowa*) spieszy pod Chocim Chodkiewicz odprawi Doroszenk rostanie. i nie zadugo zkazem aby Ivozacy zajli stanowisko w przedniej stray koo Stefanowców a dawali wstrt nieprzyjacielowi u Prutu jako staczali tam z Tatarami przez om dni cige walki ale zaolbrzymi tureck si zniegroeni a wreszcie odcici ,

ca

woleni ale

byli

ku Mohiowu.

w

odwrocie kierunek nie ku Chocimowi

Poimanych Kozaków wszystkich naprzód mordowano; sam sutan Osman próbowa

potm zrcznoci w strzelaniu Konasewicz w szukaniu

mczono swej

wzi

a

,

do bezbronnych. swoich jadc za

jazdy od Dniestru ku Stefanowcom

obozowe

wany

o których nie

,

wtpi

e

i

ladem

licznj

ujrzawszy liczne ogniska

wpad na przemóg by spodzieby mu ratunek, je-

kozackie

,

obóz turecki, gdzie go si trudno

wa. Z dwoma tylko rotami nieatwa dnake lubo ranny w ramie kul, potrafi si schroni naprzód przez Dniestr do Mohiowa gdzie wanie do lasu a potem i

zasta swoich

ju

od Stefanowców przez nieprzyjaciela upch-

nitych.

Kozactwo nawyke do zmieniania swych wodzów ju byo sprzykrzyo sobie Borodawk pijaka, bieglcjszego w sztuce upieztwa i rozbojów ni w rzemiole wojennem. Przyszo zaraz do rozruchu, zawizano koo: cae wojsko zaporozkie swym obyczajem, rzucio kopaki w gór i okrzykno swym hetmanem Sachajdacznego (Konasewicza) który zaraz Brodaw kajdany oku a potem jako o róne zbrodnie przekonanego, kaza. Sta ju most turecki na Dniestrze

wk i

ci

Tatarzy

tm

mielej na drugiej stronie nagabywali Zapo-

roców. *)

Pewnie Orgjeia.

174 Obóz polski pod Cliocimem by take cigle niespokojny, od opryszków. Trzeba wic byo po od Tatarów lasach cigle odwiki (patrule) i zasadzki czyni ubija si Przy tern z t choot a na dostpach silne strae stawia. wszystkicm wielka woda na Dniestrze most polski zerwaa. Kozaccy zagaczykowie a jak dzibyray powiedzieli,

bd

bd

kozackie ruchome kolumny cigle stoszenie siay

i

bydo

s.^-

zabieray, nie

po kraju uwijay, spu-

przerywajc prawie swych

utarczek z Tatarami.

Kantemir mursa postanowi napad znaczniejszy wykona i obra na to poranek mglisty 31 sierpnia. Brat Kantemira w dwa tysice wyborn jezdców tatarskich umia si daleko podemkn dolinami i zacz karc na prawem boku obozu. Inny oddzia tatarski zakrywany skaami nadbrzenemi byby rotmistrz kozacki moe wpad do obozu, ale zdarzyo si

e

Piotrowski wracajcy ze stray od brodów spoczyvv'a

rot swoj. Uderzya wic dzicz na niego chaasem i chukiem a lubo straci niejednego o-

obozem d?leko, z

wielkim

przed

z

nierza, przecie

dawa mnie

odpór

a

wsparcie otrzyma.

czasem uderzy na obóz sam Kantemir w trzy tysice doi poczty ustawione na przedzie tak sposzy i ciga piero u samego wau pod bram Lubomirskiego odpór day.

Tym

e

Ruszone

atoli inne polskie

chorgwie odepchny od Lubo-

Chodkiewicz cae i cigay do lasów. sprawi, prawej stronie bojowy w lesie na w ordynek wojsko

mirskiego nieprzyjaciela

wwozy

poobsadza, a na koniec nie doczekawszy si nowego napadu na zwyke obozowe stanowiska oddziaom wróci kaza. Ustawianie jednake szyku pokazao mao mia wojska, aby swe wyborne stanowisko na mu wszystkich przystpach zamkn i mu brak wielki ludzi wiadomych rzemiosa wojeimego. obozu

i

doliny

,

e

e

W

owym

Szemberg

czasie

z Vevellim

nie

byo ju adnj

wrócili

o cztery mile drogi; wezyr

i

pokoju:

nadziei

Turków ju tylko kapidzi-pasza wyparli si waa zostawili

snych listów i)ojednawczych do Chodkiewicza a nadto wezyr kaza mu i)owicd/ie wszystko na wyrok miecza spuszcza.

e

Ptzuciy

si wszystkie chorgwie do sypania

nia przekopów.

owa ju si

Konasewicz Sahajdaczny na w.szystkie strony Turkom

waów wybijacignc od Mohi-

i

i

Tatarom ogania.

175

w

spiesznym pochodzie przyby pod Chocim i na równinie przedobozowej na prawem skrzydle stanowisko dosta. ale

jednak

XX. Padiszach

uderza

odpiera

kiewicz

na Chodkiewicza w trzykro stotysicy, ale ChodHarce pod Chocimem z ronem szczciem

pohaców.

niemal codzie zwodzone.

Niemae byo w7nosio do

bo

w^ojsko polskie

ju by doszed

który

—

Kamieca

do

oddziaem królewicza zaraz mia si zczy,

z i

czci niewprawnego onierza Zaporoców. Ale czóme

kszej

wi-

trzydziestu piciu tysicy dobrego, lubo po i

stu tysicy

prócz tego do trzydzie-

byo w porównaniu

to

do nieprzyjaciela?

Po nadejciu Zaporoców, koo poudnia 2 wrzenia gdy mga opada zabielay od namiotów tureckich jakby od niegu trzy rozcige pagórki. rodku nich odbijaa szkaratem grupa namiotów% zamek samego padi- szacha a jak nasi wtedy ,

W

Tu

mówili cesarza tureckiego.

przy

gównym

namiocie ster-

czaa wysoka wiea aby ten wadca i postrach narodów móg si z n^j wszelkim obrotom przypatrywa; niedaleko stay sonie a na grzbietach z dzwonami do dawania znaków\ Byo tam mnóstwo janczarów czyli piechoty co liczya wielu zturczonych chrzecian; obok nich niemao strzelców, których kady pasza jako sw gw^ardy najmniej tysic a czasem i kilka tysicy przyprowadzi. Spahow, piknej jacztery wielkie

zdy take nietylko czysto tureckiej ale zturczonej kilkadziesit tysicy. Odzn-iczay si chorgwie boniackie kopijami niejako jeszcze do wojsk chrzeciaskich podobne. i ubiorem Byy i czysto chrzeciaskie a to Siedmiogrodzianie Gabora Be-

Tumy

thlena.

ptu,

wród

palnój

tami

,

azyatyckie ze Syryi

Arabii

,

afrikaskie

z

Egi-

których wielu otyych kupców a ogólnie bez broni

tylko ze szablami

do

i

ciskania,

,

ukami

,

noami dziridobrze ju znkanych

oskami

na dzielnych lubo

i

,

koniach wynosiy przeszo sio szedziesit tysicy.

za

nadaway caemu Mimo mnóstwa muów, dziesi

tureckiego ubioru barwy

oko niezmiernie

udzc.

Jaskrawe wojsku posta

sicy wielbdów dwigao juki, a kady mia

ty-

do sioda przy-

176

kapi

twicrdzoii

by

proporcem

i

dla tego

kilkadziesit -tysiczny.

jazdy

tiiin

z

zdaa wyglday jak-

Dodaway

obozowi

okazaoci przeraliwe a rozlegajce si po lesie muzyki pisbrzkiem i mocnem przyderzaniem taktu, szczególne kiem ,

w swoim

rodzaju.

Danibeg-Giraj chan tatarski z jazd swoj i czerkiesk, z Woochami i Multanami jezdnemi jak pieszemi, sta nieco bliej Polaków midzy lasami a bagnem w kilkadziesit tysicy. cakowita sia turecka przenosia Jest rzecz pewn trzykro stotysicy a miaa przy sobie dzia sto pitnacie wyrzucay kule o pidziez których niektóre tak wielkie, siciu piciu funtach"^), drobnych za jednym tylko koniem

e

e

wiedzionych do dwustu.

W

pochodzie podchwycili Turcy czterystu kozackich za-

gaczyków

bezprzykadn waleczno to pomordowa kaza ale sam w swej rónemi przydawanemi mkami.

zamiast uczci ich

i

,

cesarz turecki nietylko ich

osobie zabija

to z

i

Chodkiewicz naprzeciw

tej

wielkiej

siy chcia przynaj-

zwikszy swe wojsko i dla tego kaza ciurom Oburzyo to chorgwie i powoa, i same dadz rad nieprzyjacielowi a obejd si

mniej pozornie

obozowym potworzy oddziay.

czy

bez podobnych posików\

cofn

Pocieszya Chodkiewicza ta ochota,

poudnia szykowa samo tylko wojsko do sprawy. Sahajdacznego i Zaporoców a obwarowanych wozami z piaskiem, postawi na uboczu z prawego skrzyda, które

ciurów

i

z

stanowi Lubomirski majcy najwicej husarzy, jazdy

polskij najlepszj. z artileri

i

nieco

rodek linii przed obozem zajy Niemcy jazdy. Swemu pukowi przeznaczy Chod-

kiewicz lewe skrzydo. Wojska Sieniawskiego i Zamoyskiego stay u okopów w odwodzie na ostateczn potrzeb i w ten sposób, aby na wszystkie punkta pomoc nie mogy. ,

Do

uporzdkowanych chorgwi wystpi hetman z przemow krótk a dobitn którj byo treci e ufa zawsze w suszn wojn a kada chrzeciaska przeciw poganom jest suszna. Wspaniae namioty, sonie wielbdy nie stanowi wojska nie ma si co niemi trwoy. Kady azyata zniewieciay i nigdy nie sprosta Polakowi. Natrze po swemu tak

i

i

•J

F*ctrici

w pimie

wickszem.

177

Skoczy za tak rzewnoci,

a to wszystko na wszystkie strony poucieka"^).

wezwaniem Boskiój pomocy a pobonie si wszyscy w koo zami zalali.

i

z

e

Cae wojsko zadao rozkazu do boju zanucio wit narodow pie Bogarodzica dziewica Wielu spoi

a

wiadao si kapanom, wielu pisao testamenta a wszyscy owiadczali, e o mier i ycie walczy bd. Przy zaczciu bitwy Turcy z wielkim zapdem uderzyli naprzód na Zaporoców a potm niedaleko od nich na Lubomirs kiego dowodzcego prawem skrzydem. Zawsze sabieje dusza w onierzu kiedy jest skazany tylko na odporn walk a

w uderzajcym

na nieprzyjaciela sam

zapd

wznieca

zapa

odwag: jednake przy zerwanym mocie niepodobiestwo ucieczki dodawao Kozakom mztwa walczyli dzielnie. Gdy wystpili z tyu ciuro wie obozowi w szyk niejako sprawieni, i

i

Zaporoce

nabrali

dziay przyszy

w

prayli Turków,

e

e

sdzc

im jakie znamienite odpomoc; ogniem ze swych samopaów tak ich nietylko od swego kosza odparli, ale

otuchy,

e

Turcy cofali si bliej narospycha i ugania poczli. nika okopów jak szli przy uderzeniu, przeto przypatrujca si bojowi suba obozowa zacza z waów spiesznie umyka. Turcy zaraz nabrawszy ztd serca, nietylko pohamowali si w odwrocie, lecz znowu na Kozaków silnie nastpili. Ale wgiersk pietym czasem Donhof Lermunt z niemieck uporczywego boju, wpadli chot okrywszy pókolem pole z ogniem boku a sam Chodkiewicz rczym nieprzyjacielowi z Lisowczyknmi Rusinowskiego popar Koz pukiem swoim zaków z przodu. Chcieli si Turcy w pierwotny szyk stawi i na nowo natrze, ale im nie zostawiono czasu do tego A e si dzie ku zmrokowi chyli, bez adu i skadu poszli w rozsypk. Po dolinach chrustach bya jeszcze pozasadzana i

i

i

i

piechota

i

Nie uszy to

wielu spahow strzaami celnemi nazrzucaa z koni. i

polskie wojska straty,

bardzo znakomitej:

*)

Sobieski.

poleg od

— U Petricego

u Kobierzyckiego take krótka eza

w

i

jest

znowu

cho

co do

gów

nielicznej,

kuli

na czele Lisowczyków

mowa

krótka znacznie odmienna,^

inna.

Najokazalsza u yaruszewi'

Historii Chodkiewicza ale bez podania

róda, cho Naniszewicz

podawa.

Tom

VII.

12

lubi

1 78

prócz

a

Riisinowski

niego

rotmistrze husarscy Ryszkowski

Klebeck Inflantczyk oraz rotmistrz pancerny Kuski; take Bohdan i Carewicz szanowani dwaj Tatarzy litewscy, którzy

i

na wojnie inflanckiej byli rotmistrzami. Kozacy z samego towarzystwa mieli zabitych trzydziestu a Chodkiewicz w puku swoim siedmiu si niedoliczy. Turcy stracili Husejna pasz Silistryi a dworzanin padiszacha i krewny paszy natolskiego by wzity do niewoli wreszcie tyle zostawili na placu trupa ;

noc mieli co zbiera. Peno ukazao si w obozie polskim dzielnych, kosztownie pokulbaczonych koni, szabel i innych orów tureckich, drogich futer, zawojów, wszelakiego ubioru, rónych sprztów i niemao pienidzy.

e ca

bd

dla tego e mia nic do czynienia: za gronemi wydaway si pikne jego puki, bd e naprzeciw niego stojcy chan, mia al do Osmana o okazywanie wicej aski Kantemirowi. Dosy e Tatarzy tylko przerali wym krzykiem dawali zna o sobie, ale si aden z lasu nie

Lubomirski nie

wychyli.

W

nocy

odbywa Chodkiewicz narad

z

komisarzami wo-

e

najennemi Rzeczypospolitej. Wszyscy byli tego zdania Multan nie wet w innym razie o dalszym pochodzie w

gb

myle,

bo tam kraj wyniszczony do szcztu, dowóz niezmiernie trudny, trzebaby o wszystko walczy, ludzi i konie na wycieczkach drczy i traci a pozrzdzane nawet

byoby

co

najwiksze szkody nieprzyjacielowi który prdzej ma za nadto, Chodkiejak za mao wojska, nagrodziby tego nie mogy. wicz

by

tego zdania,

e

trzymanie si dugie

w

obozie po-

si cigle dokazujcy w tyle na Podolu odetn wszelki przez Dniestr dowóz, Obman za coraz bardziej bdzie o poda sypa okopy a równin przedobozow z boków i rodka opanuje a przez to obóz polski jakby w kleszcze ujmie, cinie i w kocu zgnieonierz w niedostatku a tak przewag otoczony upacie. cignie

ze

skutki: naprzód Tatarzy przeprawiajcy i

dnie na duchu.

Kademu

bitwa na polu anieli za i

w Zaporocach

snadniejsza a

rowem

i

có

waem.

dopiero Polakowi*

Pierwsza potyczka

w

Polakach wzniecia otuch, trzeba kopory, stoczy waln bitw i odnie wczenie zwyi

rzysta z ciztwo albo zgin.

Ta

po7wczo w

starym wodzu nie podobaa si nawet

179

modszym

daleko od niego komisarzom: mówili

Wadysaw drugiej

przyby

we Lwowie

i

s

listy

królewicz

i wszake stoi na Król jest z pospolitem ruszeniem

Dniestru.

stronie

e

piknem wojskiem

z

e si spieszy. Moe by

i

bój zaraz

rozpoczty dobrzeby si powiód ale wygra bitw, nie jest to skoczy wojn. Osman pokonany zdoa odwiey swe siy i w Europie i w Azyi i w Africe ale po zniesieniu u Polaków tego co jest w obozie skde si wemie nowe w^ojsko. Niepodobna wszystkiego na jedne kart stawia. Nim za Turek obóz polski okopa i ywnoci pozbawi zdoa to zawita jesie, przyjd zimne poranki, nareszcie dyste dnie i noce, a te bardziej dokucz Afrikanom i poudniowym Azyatom, anieli Polakom co niedawno wród zimy walczyli po Sybirze i ocierali si o brzegi oceanu lodow^atego. Jest ,

,

,

a

to

dowiedzione

w

sztuce

e

wojennej,

na od wóce

ciej zyskuje sabszy, ni mocniejszy

i

rzecz naj-

waciwsza walnej bitwy unika. Nie podobao si to Chodkiewiczowi upartemu kteru a przy tem podniesionemu

w^

cz-

z chara-

szczliwemi przeciw Moskalom, ale

dumie

tylu

Szwedom opisanie jego wadzy i uchwaami sejmowemi i rozkazami króla zniewolio go do poddania si zdaniu komisarzy. Nazajutrz dnia 3 wrzenia przyby do obozu królewicz Wadysaw z maym tylko orszakiem od febry cigej bardzo zbiedzony. Wojsko swe pod dowództwem Jana Weihera zostawi pod Brah, gdzie zajmowano si wystawieniem nowego powodzeniami

i

przeciw

i

,

mostu ale Bernacki opryszek puszczonemi z prdem rzeki drzewami, cigle go zrywa. Skoczyo si Weiher zniewolony by uciec si do promów i tratew a lubo zwolna przecie dosta si na drug stron Dniestru i stan szczliwie w obozie pod Chocimem ze znaczn czci wojska. Tym czasem Osman zaraz nazajutrz po pierwszem spotkaniu majc na Daiestrze mosty dokadne, acuchami pomocowane posuwa si z trbami, kotami i ogromnym cha,

e

asera a niepokoi po jednój stronie obóz chocimski, po drugij

Zaporoców

którzy

jednake wsparci od czci wojska

króle-

wicza dawali naleyty odpór.

Opaleski kasztelan poznaski wystawiony na stray, harcerzami swemi odpiera harcerzy tureckich, a otrzymawszy 12*

180 rozkaz cofnicia si, po stracie jednego towarzysza

cign

pod okopy. Wtedy Turcy z kopyta ruszyli pod bram obozow na prawym rogu strzeonym przez Lubomirskiego. Ale tam za waem niewielkim dobrze nasadzonym dziaami przy-

wozów naoonych mierzw rcznym ogniem tak powitaa nacieraDziaami i ziemi. jcych spahow e który nie spad z konia, to lotem ptaka umyka w swoje stron nie pytajc si o drugich. Atoli w drugi róg obozu skradali si janczarowie lasem a dowiedziano si dopiero o nich gdy wród grui dolinami, zów Chocimia zostawion w caoci cerkiew murowan, mocno

rzdzia

piechota kosz z

sobie

i

Od

osadzili.

niej

by

punkt obozu

wanie

najsabszy

i

da

si tylko piersiami zasania. Wypadli Polacy z za okopów rozpocza si walka na mier i ycie. Chodkiewicz od

i

koca

obozu dosta z wojsk królewicza trzysta piechoty wgierskiej i oddzia niemieckiej piechoty Weihera. Odegnano Turków, ale tym czasem inni poczli si na przo-

swego lewego

dzie

ugania

ze

e

Zaporocami i byo tego dugo raz jedni, a wonice i chopcy bezbronni z krzy-

raz drudzy si umykali,

kiem i hukiem wypadli z obozu a Turcy których byo ze sto to najwprawniejszy onierz, zaraz ty chorgwi, mylc podali i na rozsypk do lasu uciekli. Wtedy ich zajo nielitonie po karkach rbao. Zaporocom dopiero wojsko u tureckiego obozu zatrbiono odwrót i ju o zmierzchu wrócili a ze znacznym upem. Niemcy jak powiada Jakób So-

e

i

bieski

dosy

z siebie przez

cay dzie

czynili *).

Napady na obóz i harcowania Turków codziennie si wznawiay. Wyprowadzali i dzia moc wielk: ich huk rozlega si straszliwie po lesie i górach a dym tak przepenia powietrze e zupenie umi i dzie najpogodniejszy. Kozacy aby nie mczy i niegodzi koni pokopali sobie doy przed obozem zasiadszy w nich, dawali odpór ze samopaów celnie a bezi)iecznie. Raz znowu wystpiwszy konno wsparci jeszcze od innj jazdy cigali Turków pod obóz i opanowali ich dziaa które jakby z przewidzeniem tego wypadku byy acuchami do dbów tak przymocowane e si w pospiechu oderwa nie day. Innego razu Zaporoce i Lisowi

a

,

*)

W

Diariuszu.

181 czykowie uderzyli na strae tureckie, spdzili je ze stanowisk i

za niemi wpadli do obozu tureckiego.

Chciwo

atoli

upu

po namiotach dodaa ducha Turkom si wawo rzuca poczli, wielu pochwytali tak dalece Chodkiewicz cho go dosy wczenie i srogo pomordowali. dla której

si

rozbiegli

,

e

sam sta konno w pogotowiu u swojej bramy, to byo krótko przed zachodem soca, nie chcia na noc w bój si zadawa. Ten wypadek jednake sprawi wielkie wraenie na Turkach i samym Osmanie: jak dawniój ufali swej potdze tak odtd poczli uwaa zwyciztwo za niezmiernie wtpliwe. Nie byo spokojnie i na drugiej stronie Dniestru: tam si znowu lepiej powiodo orowi muzumaskiemu a mianowicie Tatarzy napadszy stojcy oddzia z wojska królewicza,

zawiadomiono

i

e

nietylko

mu

ywno

zabrali ale go rozpdzili. polskim pokaza si przykad spisku rozbójniByli tam Woochowie z onami i dziemi w ogóle do

W obozie czego.

dwóch set familii. Pobudowali sobie lepianki a ich tymczasowa osada staa si bazarem obozowym w którym niejednego byo mona dosta i do którego cigay si pienidze lubo te wielu gód ciki przyciska, a lito3i tylko onierzy z dnia na dzie ycie przeduali. Hoota wojskowa zoona z pijaków i kosterów, uczyniwszy zmow na up a pod pozorem, ci ludzie wszyscy piegami nieprzyjacielskimi, napada po tatarsku bezbronn osad, pozabijaa wszystkich mczyzn; dzieci i stare kobiety w Dniestrze potopia. Lubomirski zastpujc chorego Chodkiewicza wyznaczy natychmiast

s

e

sd

wojenny

i

kilku przytrzymanych winowajców na

miejscu

powieszono. Tui'cy

posunli swój obóz

swoje sypali.

dowóz odcinali

Na i

drugiej

wojsko

i

tu

stronie

przy szacach zaporozkich

Dniestru Tatarzy wszelki

Wadysawa

gównego swego obozu

napadali.

nowe okopy. Zaczy si znowu harce i przyszo od Turka do uderze na stanowisko Zaporoców, na piechot Dónhofa którego wspar Lermunt a nareszcie na prawy bok obozu strzeony od Lubomirskiego, gdzie chorgiew Glinieckiego nie bya w stanie dotrzyma miejsca i cofna si za okopy. Kule dziaowe gPolacy u

posypali

182 sto

wpaday do obozu

i

jedna przeszya namiot eiorego kró-

lewicza.

W okopie i

przed rodkiem obozu

piechoty ale nie

dami a obudwu byo przejcie.

w

,

stao kilka chorgwi

takij rozcigoci aby

midzy

skrzy-

jój

przedniemi naronikami obozu, zagrodzone

ladkowski nietylko nie posypali tych okopów z naleyt starannoci ale sami dla wygody porozbierani z sukien, pokadli si na posania bez rozstawienia naleytych stray i pozachodzi na oczy spokojny sen ich onierzom jak gdyby ztrudzonym niwiarzom którzy ledwie od much napadnici by mog. Tym czasem sypnli si w obadwa skrzyda janczarowie i spahowie, wpadli za ich okopy, zabrali im obiedwie chorgwie i przynajmniej stu drabom gowy ucili. Pdz ju prosto na bram Chodkiewicza w lewym naroniku obozu. Tak nage zjawienie si nieprzyjaciela rzuca popoch. Porucznicy yczowski

i

,

,

onierze

gb

stawa w szeregu umykaj w obozu lecz szczciem wpadaj na Mikoaja Sieniawskiego odprawujcego stra ze swemi rotami. Napomina ich do obowizku a gdy daremnie: kae kija i batoga. Tym czasem trbacze daj znaki na trwog sypi si waleczniejsi ze wszystkich stron ku miejscu zagroonemu a ubiciem kilkunastu Turków ze strzelby zpowodowano reszt do odwrotu ku swoim, ale tylko w to miejsce, które przed napadem zajmopolscy zamiast

uy

;

wa

yczowski jeden z owych ospaych a póniej za ospalstwo surowo ukaranych poruczników. Sia ta nieprzyjacielska wynosia w tj chwili ju do szesnastu tysicy. Chodkiewicz lubo schorzay ale w obawie aby niewzrosa znaczniój coby si zgub caego wojska sta mogo, w mao co nad siedmset koni nietylko w skok ruszy, ale w sam rodek uderzy. Lubomirski tym czasem z najwikszym pospiechem cae wojsko do bitwy sprawia. Jednake Chodkiewicz z garstk ,

swoj da rad pami

,

nieprzyjacielowi

nie bez straty kilkunastu

i

zasa

pole szeroko jego tru-

towarzyszów a kilkudziesit

pachoków; rannych cj.

mi

tak jednych jak drugich byo jeszcze wiZenowicza kasztelana poockiego, gdy si powali o ziez ubitym pod sob koniem, a zlecia mu le podpity

szyszak tak

w

gow

i

w

ogóle poraniono a wreszcie

i

komi

183

e

potratowano,

lubo od swoich obroniony

i

do obozu zabra-

w kilka dni dokona ywota. Wydarli Turcy jednemu choremu, chorgiew z r§ki. Lubo nie bez szkody przecie

ny,

biorc miar z niebezpieczestwa jakie grozio, mona powiedzie, e hetman dopiero o zmroku wróci szczliwie do t sam chwil Zapoobozu z ow garstk waleczn. rocy dali si we znaki kopij i szabl nacierajcym na sietym nabie a Wgrzyni Lermunta z muskietów i dzia. padzie znowu Turcy skradali si do owej cerkwi greckiej wród gruzów Chocima ale Jan Weicher wojewoda chemiski z pomoc Apelmanna belgijczyka znajcego si na budosi o ten wnictwie wojskowem wystawi tam taki blokhaus, bok ju nietrzeba byo obawia kiedy te nadeszli janczarowie, powitaa ich naleycie niemiecka piechota. Turcy przez Nasa Chodkiewicz tyle trupa, noc z pochodniami w rku mieli czem wozy nakada i jeszcze bardziej wraz ze swym padi- szachem opadli na sercach. Dnia 9 wrzenia spaho wie, janczarowie, Tatarowie i wszelkie oddziay Osmana nad swój obyczaj ukazay si o wicie w szyku bojowym. Zacz si do odporu gotowa i obóz polLubomirski ze swego prawego skrzyda wysa dwustu ski. Zaporoców w chrusty na zasadzki; roty za pancerne, husarskie i rajtarów niemieckich zostawi pod lasem. Na lewem skrzydle Chodkiewicz rozstawi wasne wojsko u bramy a roty rónych panów powysuwa przed siebie. Na przodzie caej ale

W

i

W

e

i

e

ca

si jako harcerskie oddziay, Zaporoce i Lisowczyki a dla zasony w razie potrzeby mieli w pobliu piechot wgiersk Lermunta i niemieck Dónhofów. Turcy w swej ogrolinii

mnej czyli

uwijali

sile

o

ile

im tylko Dniestr

obóz polski

wkoo,

dogodnoci miejsca

w

sw

przewag

i

bliej

nie

lub

by

dalej

na zawadzie, oto-

od

waów wedug

stanowisk polakami poobsadzanych.

si

Ufni

miao

na Zaporoców iLisowczyków, lecz naprowadzeni przez nich na piechot i powita ogniem rcznej broni i dziaowym wracali na swe miejsca rzucali

Oddziay atoli inne zaczy si cisn na Chodkiewicza, lecz i tym Lisowczykowie tak drog zabiegli e si cofny. Wtedy znowu lewe skrzydo tureckie i

stawali

zaczo nwszy

spokojnie.

silniej

prze na prawe

polskie ale Lubomirski wysu-

przed siebie roty Zamoyskiego

i

okazujc

gotowo

184 do ich poparcia, zwolni si od dalszj zaczepki.

mego dnia

zaczepiali Tatarzy

cz

Tego

sa-

wojska królewicza jeszcze

na drugiej stronie Dniestru zostawion, ale odparci zaprzestali na uprowadzeniu z pastwiska dosy znacznej liczby koni. Przez tydzie poczwszy od 3 wrzenia bój zaledwie noc

przerywaa a odcinanie od dróg podolskich zaczo przyprawia obóz polski o biak ywnoci, za czem przysza jak zwykle choroba zaraliwa. Gód najbardziej dolega Zaporocom, z winy dawnego ich hetmana Borodawki który za wyrokiem utworzonego przez nich koa odda gow pod Chocimem. Tyle on by okaza niedbalstwa o ywnoci na wypraw ani nie pomyla. Zbiegostwo zakrado si niezmiernie do caego wojska byli tacy a to nawet szlachta towarzysze co aby uciec pochowali si we wozach midzy ywno; wy wóczono ich, na wzgard po obozie obwodzono, imiennie ogaszano i na bezecno wyrokowano. Ze zbiegów rzadko któly uszed niewoli tatarskiej. Ten i ów wola si nawet w Dniestrze utopi anieli dalsze trudy wojenne z drugimi ,

e

:

ponosi*).

,

Lubomirski który

cierpicego coraz

mia nad

w

zastpstwie

Chodkiewicza

omdlewania kadukowe

silniejsze

(epilepti-

wojskiem dowództwo, kaza codzie

otrbowa po obozie imiona zbiegów. Hetmani zwolna bardzo cignli napraw zniszczonego mostu na Dniestrze, jedynie dla tego, eby caemu wojsku nie przysza ochota do domu wraca a Rzeczypospolitej wielkich kopotów i haby nabawi. Zgodzono si dla odwieenia ducha trzeba z odpornych czne)

e

bojów przerzuci si do zaczepnego. stannie za

w

wyciganiem

Chodkiewicz

nieprzyjaciela do

bitwy

by

nieu-

stanowczej,

si do zdania Weihera wojewody chemiskiego z wasnego dowiadczenia na Wgrzech, wojny tureckiej dobrze wiadomego do zdania K^onasewicza aby tylnapady wykonywa, ko zwaszcza majc wiadomo od jezbiegów e Turcy bardzo nieostronie i porozbierani ców nawet z sukien sypia zwykli. Prowadzi tedy noc gówne siy Chodkiewicz zostawiwszy w obozie przy chorym na cifebr królewiczu, tylko jazd nadworn i piechot Kochanowskiego. cigu pochodu kiedy ju oczekiwano wschodu ale

radzie skoniono

i

i

k

W

*)

Jakoh Sobieski

libro II.

185 jutrzenki

moczy strzelb. podrzdn rzadko ,

ca si

a

zaczo kropi

i

rozpada si deszcz ulewny i zaWtedy kopija u Zaporoców bya broni nawet

uywan

a na runicach opierali

sw

mówic po teraniejszemu, niejako konSkoro wic Konasewicz kaza donie hemogc za wpadniciem w rodek nieprzyja-

stanowili

nych strzelców. tmanowi i nie

sprawi popochu rzsistem strzelaniem, nie tuszy o dobrym skutku, zgodzono si natychmiast na poniechanie zamiaru i wrócono do swego obozu za okopy. Podobno za przestrog z nieba, ów deszcz uwaa naleao, bo Turcy wanie z tej strony, z której Polacy napad chcieli cielskiego obozu

byli jak najlepiej okopani, mieli konie z pastwisk

w

i

pogotowiu

;

midzy namiotami

ulice

a do tego tyle rozpalonych latarni

widzie mogli.

Wreszcie okazao

e

sprowadzone

poprzecigane linami jak

w dzie

si zmyleniem

wszystko

e

w

nocy

tgo zasypiaj, bo w tj wanie porze zwykli wszelkie rady odbywa i sprawia sobie uczty takie, jakich koran tak

zakazuje.

XXI. Midzy Zaporocami znika karno, burz si zabieraj, do domu obiecuje w imieniu królewicza wynagrodzenie. Karakasz pasza i

Sobieski

budzyski przybywa do obozu tureckiego, gani dotychczasowe harcowania skania wezyra do uderzenia caemi siami na obóz polski, ale ginie. Polacy wzili wielkie upy i przyrzekaj wytrwa w walce. Dn. 23 Wrze Chodkiewicz zdaje dowództwo Lubomirskiemu a nazajutrz umiera- Turcy po nawiaj harce, ale powszechnego szturmu nie przypuszczaj. i

udajcy cigle wielk yczliwo dla Polaków przyby nazajutrz dnia 12 wrzenia z listami od Raduy hospodara wooskiego a w nich przywióz rad, któr^ Vevelli ajent turecki

i

ustnie popiera, aby

Podobaa si

wysa w

ta rada

poselstwo do wielkiego wezyra,

obozie polskim,

ale

eby

nie

okaza

zbytecznj skwapliwoci, ukadano powtórnie wycieczk: jednake zbiego do nieprzyjaciela kilku Wgrów Moszczeskiego i

Niemców Dónhofa a zatm domylano si,

ju wiadomo co

t

i

o zamiarze a

stao si w

istocie.

bra si w inn stron

bd

e

Turcy

maj

std w nocy na bacznoci, Zaporoców atoli oddzia wy-

a mianowicie przeby Dniestr

,

zabra

186 koni a przy nich zasypiajcych

z pastwiska kilkaset

Turków

w pie wyrba. Zaporoce którzy yli

koskiem misem a swe kodbowemi limi, skadali rady,

tylko

nie dla braku trawy karmili

,

W

cigu dwóch dni, bez domu zabierali. ladu znikna u nich karno. Udali si do Zaporoców Lu-

burzyli

si

bomirski,

i

do

Opaleuski

i

Sobieski

a

za wprowadzeniem przez

ju koo, wystpi

Konasewicza w zagajone znany temu wojsku z wojny moskiewskiój.

z

mow

Sobieski

Powiedzia o ich dzielnoci i sawie o kopotach Rzeczypospolitej a obieca na wynagi'odzenie wszelakiej straty, pidziesit tysicy zotych za nie byo pienidzy, wydano tak w imieniu królewicza. zwan asckuracy i to przypiecztowan od Chodkiewicza i wszystkich senatorów przytomnych w obozie. ,

e

Z Vevellim wysano do Husejna, Zieliskiego marszaka dworu Lubomirskiego, który na otrzymanem zaraz posuchaniu Multany i Wooszczyzn uwaano przeoy temu wezyrowi zawsze niejako za mur wspólny przedzielajcy Polsk od TurPolacy starali si o przyja z Turkami, cyi; wstpienia na tron cesarzowi Osmanowi winszowa pose Ozga sta-

e

e

rosta

e

trbowelski,

e

Otwinowskiego przez

Turcy swem powitaniem posa katów i innemi obelgami a nie Polacy tylko

nadweryli prawo narodów.

Kozacy prawda, zrzdzali im szkody, ale Kzeczpospolita jak tylko moga zapobiegaa temu Mylaa za to naj wojskiem Zaporoe i naleycie winnych pokara, lecz najazdy tatarskie nie pozwalay tyle wczasu. Wszake Tatarzy poddani tureccy nierównie bardziej dokuczaj Polsce ni Kozacy poddani polscy szkodz Turcyi. Wreszcie wiele rzeczy które wyprawiaj Doce moskiewscy zwala si na Zaporoców polskich. Wezyr i inni dostojnicy dywanu przyjli t mow obojtnie a nawet okazywali wyrane zaufanie do zwycistwa.

Przyby wanie do obozu tureckiego pasza budzyski Karakasz ze znaczncmi oddziaami janczarów spahow wgierskich. Rozpatrzywszy si w sile muzumaskiej owiadczy e wojn w kilka dni wyciciem co do nogi Polaków, skoczy naleao; oczywicie bya prowadzona w sposób zy i jak najgorszy. Po tych zarzutach przeoonych od Karakasza, jeden ze zbiegów wgierskich objani Turkom cay rozkad i

187 i

okopów polskich a twierdzi

stan

es

najsabsze

w

tóm

w

którem stoi Moszczeóski. Nazajutrz tedy dnia 15 wrzenia wezyr kaza wystpi wojsku przed obóz polski. Karakasz otrzyma zlecenie rozpoczcia boju i okazania swego rzemiosa. Od rana bawi si z lekka ogniem dziaowym, dopiero koo poudnia, które Turcy uwaaj za por duia najmiejscu

szczliwsz, rozpoczy si harce. Gdy uderzeniami a zmylonem poddawaniem tyu nie dali si Polacy odcign od okopów, jazda turecka pozeskakiwaa z koni i powizawszy je u drzew, posza do szturmu z janczarami w prawy róg obozu a pominwszy miejsce na którem sta z Niemcami Weiher wojewoda chemiski przypada na sabe okopy MoszczeWtedy gruchna wie po chorgwiach polskich skiego. pohaniec ju za waami. Doskoczy z czem móg Lubomirski wrza ogie polskich runic, ju w istocie i szabl zmiatano Turka z waów. Fekiety Wgrzyn dosta si do koni tureckij jazdy u drzew powizanych, zabra ich tylko kilka bo nie mia ludzi dostatkiem do prowadzenia a przy tem ubi te ,

e

nieco Turków.

w

Karakasz rzeczywicie okazowa rzemioso: z szabl mu odkryt rku na samym przodzie jak lew walczy

a

z wielkiego

chn

zapau

gow,

nieprzyjaciel:

kula dziaowa zdja.

mu

Polacy jechali

Wtedy

na karkach

i

pierz-

wtedy

na dobre graa ich szabla. Husejn wezyr

,

przez

cay cig

tego boju

mao bra

u-

dziau, aby Karakasza zwycizc nie uczyni i pocieszya go mier jego*). Wgra przewodnika do szaców Moszczeskiego,

w

porbano a

ca

win

klski zwalono przed Osmanem na szalestwo polegego Karakasza. Wielkie Polacy wzili upy: w pienidzach, rynsztunkach, kirejach bogatych a drogie piercienie z poodcinanemi trupom palcami obnosili onierze. Wojsko polskie nieliczne, miao zaufanie do swego ztwa i niebyoby sabo na duchu, gdyby duch móg si by wyswobodzi z pod wpywu ciaa które wyranie w kadym wtlao dla niedostatecznj i lichej strawy. Zapasy prowa-

jako zdrajc

sztuki

m-

,

*)

Bejzhdej

Skowski w Collectaneach podug

historika

tureckiego

Hatan

188

Kamieca w

od

dzone

których ostatnia spoczywaa nadzieja

pod Brah Tatarzy. Wyseane za ronemi potrzebami oddziay prawie nigdy nie wracay, lecz nie dla tego aby je wóczcy si na okó Tatarzy poznosi mieli, ale do Polski uciekay. Byy rady midzy senatorami, komisarzami, pukownikami i rotmistrzami, nie masz ratunku, ale trzeba si spiesznie za Dniestr wynosi. Chodkiewicz który to wszystko wczenie przepowiadaa wzrastajcym codziennie kadukiem zgnbiony do ostatka zwoa starszyzn do namiotu swego. Podniósszy si na posaniu mówi zndzniay przytumionym gosem o walecznoci wojska, ale take o godzie; chorobach, braku strzeliwa, zbiegostwie, ociganiu si idrozbili

zabrali

i

e

e

,

w pomoc z pospolitem ruszeniem. Nie tai e dawniej ledwie byo mona opiera si tak potnemu nieprzyjacielowi, ale nadesza wreszcie chwila, w której ju pkaj cego króla

wszelkie

sposoby.

Trzeba si wynosi z obozu bo nie masz

czuje dobrze

e

ju by obojtnem: pomnoy wojska i królewicza t mu

Jemu mogoby

nadziei innego ratunku,

to

go dusza odbiega a ciaem wkrótce

przodków mogiy.

Ale uwaga

myl

Umilk Chodkiewicz

nastrcza.

na

los

wzrokiem badawczym obwiód w koo oczy po twarzach rycerstwa, eby wyrozumie wraenie swej mowy. Odezwa si kto midzy ucieczk na rozsypk a ucieczk w tumie, niewielka rónica. i

e

Doda

e

inny

wanie w kopotach

mztwa

stwach czenia

i

miast

co

woania

gone

do jednego

odwagi a

Wzrasta zapa

trzeba.

e

wszyscy

zaprzysign.

i

zgin

w niebezpiecze-

powstay owiadgotowi

Konasewicz

i

to natych-

w

imieniu

Zaporoców przyrzek wytrwa do ostatka. Chodkiewicz adnego w tym duchu wyrzeczonego zdania nie zbija, ale okazawszy widoczn rado, dodawa z serca zachty do wytrwania w zamiarze. Dla utwierdzenia za umysów rodkiem pod ów czas tak niesychanie skutecznym zobowiza si z komisarzami w imieniu Rzeczypospolitej doda >vszystkim chorgwiom po wierci. Nigdy wikszy jak wtedy zapa nie ukaza si midzy ,

Btanszyzn

i

rycerstwem

w

ogóle.

Przy wracaniu od namiotu

hetmaskiego pukownicy dawali sobie rce i

ojczyzny

e razem zostan

do ostatniego tchnienia, spoinie broni bd. Dnia 18 wrzenia Turcy znowu z rónych stron uderzali i

siebie

189

e

niczego nie dokazawszy wszdzie taki odpór z niczera poszli. Po tym za boju zaraz w nocy Konasewicz jakby w odwecie wybra sie w om tysicy i uderzy w pobliu Dniestru na cbóz wojsk zabitego Karakasza; tak za wpad od razu midzy namioty, obcina koszczliwie, sami ich powrozy a nakrywajc niekiedy picych Turków, zabija jako wilków uwikanych w sieci owieckie. Napad ten oprócz zdobytego buczuka, innych znaków baszowskich po Karakaszu i drogich rzeczy, przyniós wielk korzy w koSzczególniej bawoy przyniach, wielbdach i bawoach. day si na odpdzanie godu. Chodkiewicz schorzay marzy cigle o ukadach i z niecierpliwoci oczekiwa powrotu Zieliskiego. Nareszcie list do Raduy hospodara odda rotmistrzowi Fekietemu aby go si jakim najprdszym sposobem przeprawi stara. Fekiety kaza go podrzuci na harcach, jako podniesiony i oddany wezyrowi doszed spiesznie rak waciwych. Tym czasem u Turków pozachodziy odmiany. Osman nie mogc si doczeka pomylnego skutku wojny przeoy nad rzdem i wojskiem starego a synnego wojownika rodem Ten nowy Czerkiesa, czy jak twierdzili niektórzy Eusina. ale zastali

e

by ju atwo znie mona

wezyr nazwiskiem Dilawer- pasza, którego Husejn a

zastpc, nie uwaa aby obóz polski obawia si sot jesiennych Turkom zwykle bardzo przykrych,

i

króla z pospolitem ruszeniem który przecie raz powinien

tylko

by

Lwowa. Wreszcie tak ogromne wojsko w jednem miejscu trzymane niepodobna aby pod ów czas mogo mie jak chcesz dosy, wszystkie konieczne dostawy.

wyruszy

ze

Bd

Zieliskiego odprawiono

w

e

taki sposób

i

trzeba

byo

uwie-

rzy w szczere zamiary Turków wzgldem pokoju. Pomimo to nie ustaway walki harcownicze, zabierali Polacy z pastwisk konie, wielbdy bawoy. Zaporoce i

próbowali cigle szczcia

w

nocnych napadach i raz jednemu zdarzyo si schwyta wezyra Husejna ale byo bardzo ciecho do naga odarty, mno, zdoa si i przesiedzia

e

wymkn

a mu si udao na most do swoich przedosta. Chodkiewicz prawie konajcy kaza si z obozu wywie do Chocimia. onierstwo cisno si wszdzie do woza i er

noc

w jakij

zrana

jaskini

gaziami drzewa zakrytj

190

gnao

z

wodza

czem umierajcego swego. By to widok

ale jeszcze z

potnym duchem

niezmiernie rozczulajcy a po-

Dnia 23 wrzenia w czwartek odda Chodkiewicz na zamku chocimskim naczelne mu buaw w pitek midzy dowództwo Luborairskiemu i ju dokona wiekopomnego poudnia drug a trzeci godzin z do pogrzebu jak do odjazdu.

dobniejszy

zoy

Odznacza si we wojnie troskliwem zbieraniem wiadomoci o nieprzyjacielu, wybornem rozstawianiem wojska, pospiechem we wszystkich ruchach a nadewszystko wódz którego si nie przestrzeganiem karnoci. Wiedzia boj onierze spada zawsze na to, e si sam onierzy boi.

ywota

swego.

e

,

Zna

dobrze jeometry, budownictwo wojskowe

by

wnie jak ókiewski,

w

i

wiatym

umiejtnym,

ogóle ró-

a na polu

wyrosym wodzem.

bitew

po mierci hetmaskiej Turcy ku wieczorowi liczby ju szósty walny szturm: swoj trzykro

Nazajutrz

rozpoczli

z

si

na Lisowczyków którym Lubomirski nadesa dobrze ju zaczo by duszno, tylko piechot. Wysypali si te im w sam czas Bobowskiego z ochotnicy z za waów i dawali skutecznie ognia z rcznój

stotysiczn

szczególniej

parli

e

broni

,

tylko puszkarzom polskim

w

tm

si zrazu

nie

powi-

e

na swoje wojsko poczli strzela i nawet niejak szkod w niem zrzdzili, ale poprawiwszy wnet ten bd, dali

do,

si dobrze

nieprzyjacielowi

Miano zamiar tai

we

mier

znaki.

Chodkiewicza

eby wiadomo

w

dwadziecia cztery godzin o niej nie przyniosa wiedzia o nij nietylko kady onierz w obozie polskim ale i w obozie tureckim. Litwa straciwszy swego hetmana chciaa szkody ale

królewiczowi

posuszestwo zaprzysiga

lecz królewicz

e

snadno

temu zapobieg przez owiadczenie, tylko sucha a nie rozkazywa przyj obowizek. Lubo Turcy ju si nie brali do walnego szturmu, jednake nie wyrzekli si bojów. Dnia 26 wrzenia strzelano z dzia po jednj i po drugij stronie Dniestru, ale nie wyrzdzono sobie nawzajem wielkij szkody. Dzie nastpny odznaczy si cisz zupen a tm tylko wany nadjecha Veveli z listem i ustnom zapewnieniem pose polski wzgldem bliszego porozumienia, miao zjecha moe do obozu dniu trzecim to jest 28 wrzenia o godzinie tureckiego.

e

e

W

191 8 zrana rozpoczli Turcy siln

kanonad

a

potm

obrócili

jazd

piechot na Lisowczyków. Przednie szeregi zsiaday z koni i wspieray rzsicie strzelajcych janczarów. Na zason od kul uywali Turcy tarczy których wprzódy nie byo u nich wida. Majc za na pomocy doy, rowy, drzewa i way po Zaporocach nie do szcztu zrównane, co raz bliej przypieLubomirski Lisowczykom nie mogcym si naleycie rali. broni swemi zbyt krótkiemi runicami sa w pomoc piechot ale si sam na wszystkie strony z kopotem oglda, bo nie mia tyle wojska eby móg miao powiedzie i zewszd way zasoni. Rozlega si wojenny okrzyk po obozie: chorzy i odawna ranni rwali si ku okopom a kogo niemoc zupena trzymaa na posaniu, ten czeka z trwog ale i z odwag febr nkany sam sobie by koca. Królewicz cigle i

,

cik

V.'

Nieprzyjaciel cigle co raz

namiocie zostawiony.

wawiej

Lubomirski rozsya towarzyszów do rónych chorgwi aby kada im cho przynaj-

na Lisowczyków naciera. z

prob

dosaa. Ruszyo vf pomoc z jakie tysic ochotnika a biegnc pomidzy doami i krzakami wpadli udyszani na najwikszy ogie strzelby tureckiej gdzie jednake sta ju Jerzy Rzeczycki starosta urzdowski z czteczeladzi, zwyczajny w bojach nielitcrema swemi brami mniej po dziesiciu ludzi

,

i

wa w

ycia.

Posileni od takiego grona Lisowczykowie,

sercach orzewieli.

Sypno

zaraz

si wszystko przed way na

e

przychodzio do boków nieprzyjacielowi runice przykada i sieczn broni odparto od okoZa pomoc z nim si rozprawowa. pów i daleko odegnano pohaca ale na tm nie koniec. Tam strzelb nieprzyjacielsk a tak

z bliska

bo

gdzie dawniej

byy szace

piechoty Weihera

dego, Szemberg przyrzdzi sobie blokhauzik.

i

piechoty Alma-

Gdy

tedy Turcy

ku owemu miejscu, Szemberg kiedy go ju mijali da ognia z dzia wysypa si ze swemi tylko pidziesiciu luatoli w pobliu bya chorgiew dmi piechoty wgierskiej dragonów Richtera chorgiew Francuzów Zamoyskiego i rajtarska a nadbieg niebawem Jerzy Rzeczycki przeto nakadziono nieprzyjaciela pieszego jak i nazwalano z koni jezdnego. U murowanj cerkwi pogastwo take si ku obozowi daro, ale mu dobrze wstrt by uczyniony i niemao zostawio trupa tak od kul jak od szabel. Wstpia za na dobre odwaga spieszyli

i

;

e

,

i

,

192 serca Polaków, kiedy wojsko tureckie znudzone daremnemi a krwawerai szturmami ju zaczo okazywa zbyteczn ostroniezwyk pierzcliliwo stao si Polakom niejako i

w

no

;

e

cho liczb przemaPomagay zabory na nie doka. ubezpieczenia si od godu ale mimo te pomy-

tumy broni ju niczego

przekonaniem,

gaj, to Turkach

do

i

lnoci zjawi si dna

ju

tylko

nieprzyjacielskie

wojskowy kopot: je-

wielki a prawdziwie

zostawaa beczka prochu.

XXIL Posowie polscy udaj si do obozu

tureckiego.

obozu pogaskiego, narodu zasiedlonego

w

Dziwi si porzdkowi

Radua hospodar

obozie.

wpro-

wadza posów do wezyra. "Wezyr do sutana. Opis ceremoniau przyj— cia i przemówienia. Stawa wreszcie pokój, wojska si rozchodz.

si bój cho niewalny to gorcy zakoczy zoono rad tajemn u króleWszcz si spór senatorów, których szeciu ile si wicza.

ju w

Dobrze

wiecór dnia 28 wrzenia kiedy ,

zdaje

byo w

nie

bya

im a wcale nie komisarzom przystoi

si atoli pokona komisarze ie pora zajmowania si tumaczeniem ustaw wtpli-

zawrze.

traktat

e

wojsku,

to

Nie

dali

wych, przystali senatorowie, eby tylko doradzali a przy samych komisarzach bdzie zupena wadza w imieniu Rzeczy-

Pooono

pospolitej.

pytanie czy

ma by

se do wezyra. Znowu pokazaa si pada aby wyprawi.

wysany poale uchwaa za-

zaraz

róno

Pojechay tedy naprzód kuchnie i namioty orawinskiego kasztelana bezkiego i Jakóba Sobieskiego wojewodzica lubelskiego

a

za

niemi

ruszyli

ze

sub

i

wojskow czeladzi

swoj obadwa

ci panowie pod zason kilkuset najpikniejszego pod strae tureckie. Czekao tam ju kilku dworzan hospodara Raduy oraz czausow to jest sug sutaskich

rycerstwa

a

uywanych jako posaców. zem nad Dniestrem a potm sko Radliy. i

Po

caj

Prowadzili

czci

posów dolnym

górnego

drodze mijay ich tysice napojonych

poi si majcych bawoów, wielbdów,

paszów,

muów

za gste bardzo ozdobne namioty agów w ogóle wysokich urzdników,

Zadziwiay

obo-

a pod stanowi-

i

i

chorgwiami, skrzydami orlemi, buczukami

z

a

i

koni.

zwaszcza

poznaczone

grzyw

ko-

193 skich

Trwog mogy wznieca

pozocistemi gakami.

i

liczne

gsto porozstawiane dziaa i wszelkie machiny wojenne. Zgoa u pogan zadziwia porzdek wielki wojskowy, bo a

t

ich naród

by

a nawet jest tylko obozem, zasiedlonym

w

zdobytych krajach, kiedy gdzieindziej naród stanowi ludzie pracy i

przemysu

stwa

a wojsko jest tylko jego

stróem od niebezpiecze-

biada jeli stró rozkazuje panu.

i

posów do Raduy

Nazajutrz rano po-

podzikowaniem za uprzejme przyjcie Trzylatkowski i waleczny Rzeczycki starosta urzdowski. Niedugo znaleli si dworzanie Raduy ze zaprosinami do swego pana. Spucili posowie z wymagania od niego naprzód odwiedzin, a pojechali na wasnych koniach kazawszy szli

od

dosied

Raduy

z

przysane Trzylatkowskiemu i Rzeczy ckiemu. Zastali hospodara w zgromadzeniu bojarów Zatrzymawszy tylko jednego przy sobie odebia liradnych. sty Lubomirskiego, okazywa si gorliwym o przywicdzenie do konie

skutku pokoju

od

i

by

sobie

istotnie,

bo inaczej nie

mógby

zapro-

wadzi swoich rzdów w otrzymanym od padiszacha kraju. Skoczya si rozmowa na wniosku posów o przystp do wezyra. Na drugi dzie (1 padziernika) w godzin po zachodzie soca wprowadzi ich Radua do wielkiego namiotu, gdzie za trzeci przegrod siedzia wielki nowy wezyr Dilawer- pasza, oraz Husejn- pasza wtedy wezyr ju tylko drugi. Posuchanie odbywao si w ten sposób orawinski przemawia do jakiego Simona po polsku, Simon do Raduy po multasku a Radua do wezyra po turecku. Nazajutrz sprztniono z pierwszego miejsca namioty poselstwa a rozbito je na nowo w pobliu wezyra w nocy znazacz poredniczy w rokowaniach które laz si Radua

e

;

i

trway przez dni kilka. Wezyr nieprzesta jednake niepokoi zaczepkami wojska Posprowadza wiksze dziaa z za Dniestru, kaza polskiego.

cz

cigle z nich dawa ognia i oczywicie mia zamiar obozu nad brzegami cakiem zniweczy. Chcia postrach i w Polski zapuci bo oddziaowi wojska tureckiego zleci oblenie Paniowcy zameczku o mil drogi od Kamieca

gb

ni do wojny przeznaczonego wojewod braclawskiego wybudowa-

podolskiego, bardziej do zabawy

a przez Jana Potockiego nego.

Na Kamieniec Tom

V]I.

o tyle tylko rzucili

si Turcy

e na skale 18

194 kaplic w. Krzya. Zwanie jednake tu przy zwaliskach Chocimia a przez Walentego Kalinowskiego osadzony i obozowi polskiemu bardzo poyteObwoywano po obozie tuczny, zostawiali w spokojnoci. wojska dopiero za sze tygodni rozejd si na lee. reckim

miastem

przed

spalili

ormiask

e

e

Puszczano wieci

bd

Tatarzy

i

Woochowie

przez

ca

zim

Radua powiada posom jako o rzeczy uchwalonej, e gdyby przed zim nie miao si doto na wiosn sam padi - szach znowu w pole brze powied niszczyli ziemie polskie,

,

wystpi.

W

dalszych rokowaniach z

cige ale

e

to

tureckie o najazdy

samo czyni

dziej nie zasila jak i

ruski

Radu

i

samym wezyrem na

Kozaków odpowiadali posowie

w Polsce Tatarzy e kozaczyzny wanie Tatarzy. Chop ukrainny, ;

on,

straciwszy

dzieci,

cay

swój dobytek

nikt bar-

podolski i

zasta-

wszy tylko gównie i popió na swoim podwórku, z rozpaczy Jea dla zemsty i wyywienia si przystaje na Kozaka. Turcyi nie dzieem samych tylko dnake szkody zrzdzane

s

Zaporoców, ale i Doców wielkiemu kniaziowi moskiewsldemu ulegych a wszystko si zalicza tylko na karb polski. Zrczny Veveli nalega na poLów, aby dla okazania pewnej przychylnoci, odda Turkom kilku Zaporoców za jakiekolwiek zbrodnie, ju na mier zawyrokowanych, eby ich niby za najazd na pastwa swoje, publicznie pocina mogli. Dopatrywali jednake posowie e we wszystkiem podobnem wydawaniu byoby okazywanie ulegoci a nawet lennictwa dla Turcyi; wreszcie susznieby si oburzali Zaporoce i w nic

bd

si podobnego wdawa nie chciano. Nalega o dozwolenie pewnj zemsty na Zaporocach i sam wezyr ale take nie zdoa niczego wymódz. Mimo to posudanie ulegoci nierównie dalej a to w sowach: „co Dostrzegszy za rok ma si kania mniejszy wikszemu." obruszenie w posach: „to odjedziecie sobie, doda, jakocie Na to odpowiedzia orawiski: ^u Boga to przyjechali." jeszcze w rku kto mniejszy albo wikszy; póki On wyroku Ojczyzna nasza z wolnonie wyda wiedzie trudno. powstaa tylko z wolnoci koniec swój ci wemie." Tu posowie polscy wstali ze stoków i zabrali si do wyjcia. Wtedy wezyr zagodnia, a co do ladów

n

i

195 ulegoci

si pojednano,

o tyle

^

e bd

dane soroki soboli

ale nie jako haracz lecz jako upominek.

Dla narady

senatorami

z

i

komisarzami Rzeczypospolitej

•wyjecha Sobieski do obozu polskiego. Snad by pilny traktat pokoju Turkom, bo si co chwila wywiadywali czy jeszcze nie wróci. Ale i w polskim obozie mocnij daleko jak

dawnij wzdychano do pokoju, bo tylko dwie beczki prochu z Iiamieca podolskiego, a kul tak mao, dao si je wszystkie chop we worku na plecach przyniós. Jak atoli wezyr nadrabia min i zapowiada e sutan jeszcze sze tygodni nad Dniestrem lee bdzie, tak znowu Polacy straszyli

cign

e

Turków

nietylko

królem

i

u

ruszeniem

pospolitem

Lwowa

Kozaków doskich, rozgaszajc ich jako przednia stra, ju dwa tysice przyszo. Skoro tedy z obudwu stron upewniono si o szczerej chci pokoju, zjecha do tureckiego obozu Suliszowski sekretarz królewski majcy uda si z sutanem do Carogrodu jako goniec wielkiego posa królewskiego i odebra pozwolenie na jego przyjazd a potm wzito si zaraz do spisania polskich ale

tumami zjednanych

sobie

e

da.

diktowa je po polsku jednemu Multaninowi, ten po grecku Grekowi a Grek po turecku Turkowi. O wypuszczeniu z niewoli hetmana Koniecpolskiego i innych jeców dla tego nic nie spomniono, e toby przy traktacie byo kosztowao wicej daleko jak móg uczyni okup po zawarciu

Sobieski

Wreszcie

pokoju.

i

tak trzeba

byo

bardzo

nadwery

kas obozow wywied wszystkie talary lewkowe*) aeby zasyci chciwo dostojników tureckich którzy wtedy bez przekupstwa nic nie byli zwykli czyni targowali si kady i

i

o

sum

dla siebie.

Po dokonaniu tego udao si poselstwo z orszakiem swym do wezyra który je przyjmowa na dywanie czyli radzie zoonj prócz niego z dwunastu osób. Wszyscy ci wysocy urzdnicy byli wystrojeni i w zawojach tylko na uroczysto zawdziewanych.

W imieniu chana tatarskiego siedzia na kocu

take jeden mursa

z

doradcami swemi. Po odczytaniu si do niego z owiadczeniem

) Byy

to

zote

w jednej

da

e

polskich wezyr obróci

sztuce czyli talary

majce po

nie-

jednej stro-

nie Iwa.

is*

I9(>

wolno liwszy

Mursa sucha klczcy a schydo ziemi, zacz o granicy z Polsk u Sinój

odtd napada

gow

wody na stepach, o tern

mowa

,

ale

eby

Polski.

go wezyr

zaja

e nie o granicach tylko

Tatarzy do Polski wkracza si nie wayli

bo inaczej chan straci

i

pastwo

nakoniec Suliszowskiego jako

i

sug

gow. Posowie królewskiego

i

polecili

goca

po-

selskiego.

Na znak zgody

i

przyjani rozdawano bez wyjtku wszy-

stkim obecnym sorbety na farfurze.

Wszyscy wsiedli nareszcie na konie i ruszyli a Polacy za wezyrem i dywanem jako przewodnikami. Na placu obszernym pozsiadali z koni. Tam potem by oddzielony ów przepyszny zamek namiotowy padi- szacha z wie na boku, ze szkaratnemi dachami, jedwabnemi sznurami pozocistemi gakami. Janczarowie stali szeregami tworzc ulice. Czorbadziowie z laskami w czapeczkach biaych z futrami biaemi, cisncy si tum wyganiali, kapidziowie to jest oddwierni w deliach zotogowych, uwijali si z laskami ,

srebrnemi

po

namiotach

i

porzdek

stoków przed namiot dla wezyra,

dla

Przyniesiono

czynili.

dywanu, dla obudwu

posów i dla goca Suliszowskiego. Posiedziawszy nieco uda si wezyr do sutana. Skoro wyszed od niego, zaczto rozdawa kaftany: pikniejsze otrzymali orawiski, Sobieski, Suliszowski, hospodar Radua, Veveli; poledniejsze dostay si innym a mianowicie osobom z orszaków. Do sali naprzód wchodzili paszowie ustawiali si rzdem ze zoonemi na piersi w krzy rkoma, jako niewolnicy. Kadego posa polskiego Radu, Vavelego wzili dwaj kapidziowie pod rce i

e

Szepta im Veveli czapki zdj winni, lecz tego nie uczynili. Siedzia sutan na sofie z piKnenii materacami drogiem pokryciem w ferezyi szkaratnj w niewielkim zawoju o trzech kitach przygitych na dó. Wisiaa za nim kopija z dwoma nacignitemi ukami i sajdakami. Stali przy nim bani i rzezace z naczelnikiem swoim murzynem, wysokich wpywów w pastwie z urzdu swego. Posowie polscy skonili si gowami a sutan by krótko ubrany, podano im do caowania rogi od pokrycia sofy zamiast

i

i)r()wadzili

ku sutanowi.

i

e

jego sukni.

Na

zapytanie czy posowie nic

maj

co do

powiedzenia,

197

zabra gos orawiski po polsku,

co

tumaczono znowu na

multaskie a iospodar oddawa po turecku.

Treci za byo

e

król i Rzeczpospolita zawsze szukali przyjani ze sutanem, obiecuj, wicie dochowywa pokoju i o dochowywanie prodarze zoono rzeczy wzite na prdce od królewisz.

W

cza

Wadysawa

letów, karabin

,

kosztown szabl, par pisto-. srebrn konewk i czarnego piknego

a mianowicie

puchar

,

brytana.

Na

uczczenie pokoju odprawiono

w

ten sposób uroczyst

e

na kadym namiocie zapalono iluminacy nastpnej nocy wiece i jania cay obóz jak niebo gwiazdami. Nietylko umilky dziaa i ustay boje, ale midzy wojskami zawizaa si przyja. Mimo zakazów nie ustaway cige odwiedziny Turcy nie zwaajc na przepis koranu, z obozu do obozu. upijali

si tak dobrze gorzak jak Polacy.

Gówn tre

polskiego projektu stanowio,

e

Szuliszo-

sutanem do Carogrodu, wróci do po czem w jego miejsce uda si wielki pose, zawrze

wski jako goniec pojedzie z Polski, traktat

i

zostawi ajenta (diplomaticznego) któryby

w

Carogro-

pilnowa spraw polskich jak pilnuj ajenci innych pastw chrzeciaskich. Sutan z pokojem przyle do króla polskiego take swego wielkiego posa. Kzeczpospolita bdzie Kozaków powstrzymywaa od napadów na Turcy , na kade jej danie kar wymierzy a sutan nawzajem wzbroni zagonów Tatarom i gdyby jakie szkody zrzdzili, to do wynagrodzenia ich zniewoH. Zwady owców i rybaków polskich z tadzie stale

tarskimi,

dopokd

rozgraniczenie

w

puszczach nie nastpi, za

nadwerenie pokoju uwaane by nie maj. Rzeczpospolita zwyky roczny od dla chana tatarskiego bdzie skadaa w Jasach u hospodara jednake chan za wezwaniem królewskiem obowizany stawia si z wojskami w pomoc. ,

liospodarami wooskimi i

maj

zostawa

ludzie roztropni

królowi przychylni.

Turcy

w swych warunkach

od Polaków Wooszczyzny oraz ziem wgierskich nad któremi panowali. eby nad to Chocim od Multan nie by odrywany ale przy nich zosta. Domagali si zawarowania nawzajem zupenie wolnego handlu i podróowania co za do poselstwa dla Multan

zastrzegli

i

;

pokój

198 najazdów kozackich

tatarskich oraz stosunków chana do Pol-

i

nowego.

ski nie dodali nic

Wezyr da

niezwocznego odejcia Polaków i ofiarowa nawet swój most na Dniestrze. Obawiano si aby w tern

byo

nie

e

dla

i

tego posowie przytaczali

mocie mogoby snadno przyj do

przy

na

stali

podstpu

jakiego

Turcy

tern

Zaprze-

zaczepek.

naprzód opucili swój obóz.

i

Odwrót Polaków

by

nie

spokojny: wieszali si Tatarzy

po bokach, zabierali wozy, zabijali na nich ludzi.

Napadali

opryszkowie wooscy a nawet puszczao si na rozbój niemao

Zaporoców. Ustao to wszystko dopiero u Kamieca, gdzie hetman powydawa rotom uniwersay na stanowiska. I tak si skoczya wielka w jednem cigle miejscu i tylko dni czterdzieci toczona wojna.

Ksidz proboszcz gnienieski Szodrski który urzd nadwornego kanclerza przy królewiczu sprawowa wyprawiony z doniesieniem o zawarciu pokoju zasta we Lwowie króla, któremu niemi bya ta nowina, ale za to tem milsz szlachcie wyrzekajcej na wieczne zwoki, wojsko pod Chocimem jakby na jatki przeciw czterem kro sto tysicom nieprzyjaciela, bez pomocy zostawione byo. Prawda pospolite ru-

e

e

szenie wielkopolskie

i

pruskie jeszcze ani

Wisy

nie przeszo,

w Prusach wielu upornie obstawao e za czasów krzyackich nie byo obowizku wychodzenia za granice swego kraju a zatm dugo zwolna si wybierano, wojew^ództwa rawskie, i

mazowieckie sandomirskie

cigny: jednake krakowskie, ruskie, bezkie woyskie stay ju

podlaskie dopiero

i

lubelskie,

,

i

l)od Glinianami a bracawskie

blisko.

Tym czasem

onych na i

polach

jarczowskich

a

pod

móg

,

kijowskie zbieray

i

si gdzie

Tatarzy wypadli z koszów swych zao-

kozowskich,

zoczowskich

,

Zborowskich

dokazywali na Podolu, Woyniu, po caej Rusi

Zamo.

Patrza król na

dosysze pacz

i

jk

uny poarów,

dziewic,

matek

i

nieoledwie

dzieci

wszel-

przcda pdzonych, dojrze gowy poucinane mom, a przecie si nie rusza ani nikomu

kiego stanu na tylu

ojcom

rusza

nie

czepianie

jtno

i

kaza.

Dziwne

i

jakby chorobliwe

si zawsze do jednj

na wszystko inne.

tylko

byo w nim

przy-

myli a kamienna obo-

KSIGA DWlDZieSTA

PI4TA.

I.

Gustaw Adolf król Szwecyi, chce na wzór Zyginuata 111 opanowa i przyczy do Szwecyi, zawiera rozejm z Polsk do r. 1616, a korzystny pokój z Moskw, któr odcina od morza baltickiego. Dalej chce opanowa Inflanty, gdzie wzburzenie religijne si wzmaga. Gustaw Adolf lduje z wojskiem w Pamawie, oblega Rig. która si poddaje. Gustaw idzie z Rigi do Kurlandyi, gdzie Mitawa si poddaje. Radziwi odbiera zamek mitawski i dociera pod sam Rig. Gustaw Adolf na nowo nachodzi Kurlandy. carstwo

Po mierci Karola IX Szwedzi lubo Zygmunta III uwaali za ^Yyczonego od wszelkich praw w swym kraju, jednake nie byli cakiem zgodni komu si tron suszniej naley, czy królewiczowi Janowi jako modszemu bratu Zygmunta III urodzonemu z króla Jana, czy i Gustawowi Adolfowi, którego ojciec Karol IX wieo przybra godno królewsk. Stronnicy Gustawa Adolfa postpowali ostronie i nie okrzyknli go królem, ale przemogli w radzie, ustanowiono rejency z owdowiaej królowj i ksicia Jana. Wkrótce atoli Jan zrzek si korony pod warunkiem e przyznane mu dawniej ksistwo Óstcrgóthland bdzie jeszcze zwikszone kilku powiatami; owdowiaa za królowa nie upieraa si przy rejencyi Gustaw Adolf w skutek uchway sejmowj dnia siedmnastego po skoczeniu siedmnastu lat ycia swego, bez wzgldu e prawo wymagao lat omnastu, uznany za penoletniego

t

e

i

obj

królestwo 26 grudnia 1611

prowadzia wojn Kalmar.

z

Dani

i

r.

stracia

W owj wane

chwili

Szwecya

pograniczne miasto

200 Jakób de la Gardie który czyni midzy Moskalami zabiegi aby obrali sobie na tron ksicia Karola Filipa brata Gustawa Adolfa, wzmacnia twierdzami dawne prowincye szwedzkie Kareli i Ingri od Moskwy odzyskane a zagrabia co raz

wicej Rusi niby

cara

to

w

imieniu,

pomidzy

tylu tego

pozajmowa miasta Nowogród, Iwangród,

i

nowego

Jam, Ka-

purg, Pogorel. Gustawowi Adolfowi zaraz od wstpienia na tron szwedzki zaczo si wzgldem Moskwy prawie to samo po gowie roi co Zygmuntowi, to jest aby pod pozorem prowadzenia brata

opanowa

carstwo

i

do Szwecyi

przyczy.

Zawar

opaceniem wielkij sumy przeto pokój z Dani za wrócenie sobie IMmaru. Gabriel Oxenstjerna nowy szwedzki gubernator Estonii z Wolimirzem (Wolmar) Farensbaa to

nawet

z

chem starost Tarnastu który w zastpstwie gubernatora Chodkiewicza mia wadz nad wojskiem i krajem inflanckim, stali spokojnie na przeciw siebie bo obadwa bez si dostatecznych: przeduali po dwa kro na dwa lata rozejm, ale go podobno ani jeden ani drugi król nie potwierdza, eby swej niemocy nie pokaza, lubo jednemu i drugiemu by bardzo przydatnym i miym. Nareszcie przeduyli go obadwa królowie pora trzeci, znowu na dwa lata. Zygmunt III zakopotany owemi konfederacyjami wojskowemi, co to z Brzecia litewskiego, Lwowa i Bydgoszczy, wszystkie dobra królewskie

i

miasta

uywszy

a

zajeday, zrzuci

nareszcie

Zygmunta

za porednika Jana

pych

z serca

branden-

kurfirsta

doprowadzi do skutku rozejm z Gustawem Adolfem do dnia 20 stycznia 1616 r. Moskwa obrawszy wtedy na tron Michaj yczya sobie z Polsk pokoju, ale chciaa niestraci Smoleska i wysilaa si na jego odebranie. Gustaw Adolf zabezpieczony zupenie od Danii a tymczasowo od Polski w zamiarze prowadzenia da-

burskiego

,

,

swego planu zdobycia carstwa, zjecha do Narwy i kaza Moskali napomnie de la Gardiemu, królewicza Karola Filej

e

lil)a

obrali

i

eby mu zawodu

nie czynili.

Moskwa

wie nie wiedzc o tym wyborze, tylko poktnie

art dokonanym, odpowiedziaa uderzeniem

W

Starej

Russie

wypdzia

ich

i

na

dosy wane

i

atoli pra-

jakby na

Szwedów. to

miasto

201 odzyskaa,

ale

t

zaraz od de la Gardiego pobita, na

nowo

stracia.

Gustaw Adolf stan przy drugim swym wodzu Evercie Hornie i obiegli Gdów. Nie zadajc si za daleko w spraw- dziejom polskim

e

Szwecya nie moga liczy na opanowanie carstwa ani nawet ziem które mu zabraa. Z tej przyczyny odjecha Gustaw Adolf do Stockholmu, pouatwia wane sprawy v/ewntrzn3 pastwa i w nastpnym roku (1615) przyby powtórnie do Narwy, ale ju ze zamiarem pokoju do obce,

dosy powiedzie

którego

mu pomaga pose

króla

Jakóba.

angielskiego

Sta-

nwszy jednake na czele wojsk Horna poszed z niemi pod Psków. Zdoby gówne okopy i byby pewnie w kilka dni i panem miasta, lecz pose angielski radzi ostygn ze zapau, aby Moskali do zgody i przymierza z Polakami nie nagna gdy w takim razie Zygmunt dopiero na dobre pomylaby o swych prawach do tronu szwedzkiego. Uleg Gustaw ,

,

Adolf tym przedstawieniom, z

porednictwem

w

i

wojsko z pod Pskowa do

si podobno midzy strony wojujce

Finlandyi, zamieszaa

niach

cofn

Holandia,

stan wStolbowie

dosy

e

po dugich rokowa-

traktat pokoju dnia 27 lutego 1617*)

skutek którego Karelia z okrgiem kexholmskim

i

r.

Ingria

czce

Finlandi wic i Szwecy z Estoni a odcinajce cakiem Moskw od morza baltickiego wróciy do

prowincye Szwecyi.

Gustaw Adolf po uspokojeniu granic przez pokój z Dani a odzyskawszy panowanie nad wszystkiemi brzegami zatoki finlandzkiej, zacz na dobre myle o zabraniu caych Inflant, tak jak byy niegdy w posiadaniu rycerzy mieczowych i biskupów. Przypaday mu za bardzo na zamieszki

rk

kurlandzkie.

Wedug

zwyczajnych przepisów prawa lennego, ksistwo kurlandzkie przechodzio tylko na starszego syna Gotharda Kettlera a mianowicie na Fryderyka,

zostawi

je

na wspólne

posiadanie

i

ksiciu

Wilhelmowi.

Dat t mylnie podawan tak poprawia Gadebusch pod w swem obszernem dla historika polskiego niezbdnem

*)

16 1 7

jednake Zygmunt HI

?i»Ianbifrf)c

i

3af>rbu(t}er.

-

Riga 1781.

rokiem dziele

_^

202

si zgodzi bracia, dosy dzielili podug nazw dawnych prowincyi Semgali a Wilhelm waciw, Kurlandi.

Snad

nie mogli

e

ksistwo poFryderyk wzi

i

Szlachta atoli kurlandzka a szczególniej powiatu pilty-

e

skiego, zwaszcza Kettlerowie dopuszczali si uciemie, zamki przeciw prawu zastawiali apelacye do króla hamowali a nawet tysicem talarów karali chciaa si z pod ich wadzy wydobyd a bezporednio nalee do Rzeczypospolitj synnj z wolnoci szlacheckiej. Bracia Noldenowie bogaci ,

,

uczeni stali na czele

i

e

tej

opozycyi

i

tak lekce wayli

ksit,

swemi panami, lecz swemi ssiadami w pismach nazywali. Jeden z Noldenów imieniem Magnus zamianowany by komisarzem królewskim do zaatwienia zatargów pomidzy jezuitami i miastem Rig. Obadwa przybyli do Mitawy a moe by dla agitowania przeciw ksitom. Tym czasem Wilhelm Kettler kaza ich z gospody ywo lub trupem a si naleycie bronili, zabito obudwu. Ten krwawy wypadek sprawi oburzenie najwysze midzy wszyich nie

urzdowych

e

wzi

e

stk

szlacht, nietylko kurlandzka ale polsk

uwaa,

e

i

litewsk.

Król

mona

korzysta z pory, Kettlerów si pozbyd, Kurlandi pod bezporednie rzdy zaj i jezuitom na przetrzebienie luterszczyzny poruczy. Jako zwierzchnik i pan feudalny rozkaza z wielk skwapliwoci pozwa ksit natychmiast przed siebie

senat, nietylko o zabójstwo Noldenów nieprawny podzia ksistwa, o uciemianie poddanych, o wzbranianie do siebie apelacyi i zgoa o nadweranie wieri

lecz o

noci jak winien lennik swemu panu feudalnemu. Wilhelm nie przewidujc ani pomylnego wypadku na sdzie ani innego sposobu ratunku, zapakowa si i uciek

Ksi

do Szwecyi w skutek czego wyrokiem zaocznym wiony wszelkich praw ksicych i obywatelskich ,

Ksi

dii*).

za

by pozbaw Kurlan-

Fryderyk oczyci si ze wszelkich zarzutów

odtd

jako lennik sam jeden mia panowa; opisano ustaw organiczn jogo wadz ale zostawiono mu i nad szlacht, nawet bez wzgldu na osobiste przywileje. i

j

Ju tó upyn •)

©filagc

Ziegehorn.

Nro lOl,

ów rozejm dwuletni midzy dwoma kró-

(gtant^=8ficcbt Dfv

102.

^fm)(itt)unur CSurlanb unb

SemgalUu.

203^ zawarty: Gustaw Adoll' dajjC uiby pomoc Wilhelmowi

lami

wysa

temu udao Niedosy si§ zaj kuriaudzide portowe miasto Windaw. na tern ale Wilhelm Kettler wszed w porozumienie ze znajomym dobrze sobie Wolimirzem Fareusbachem i tak go uj Szwedom nietylko podda Dyament a to nawet pienidzmi, Kettlerowi,

admiraa Gyllenstjern

z flot, a

e

ale

pomóg

znacznie do

opanowania

miasta kurlandzkiego

i

Jednake niedugo poniecha przeniewierstwo ale podobno znowu za pienidze wzite od jezuitów i tak nakieRianie opanowali Dyament a on za pomoc rowa rzeczy jezuity Michaa Bechana wytumaczy si Zygmuntowi jak najlecz wszystko z fortelu gadziej e nigdy nic przez zdrad a z najwiksz wiernoci poczyna i jeszcze urós w ask Goldyngi.

e

,

królewsk. Posunli si te wtedy Szwedzi ldem od Rewia i niewielkim kosztem zdobyli Parnaw i Salis. Polska pod ów czas bya mniej jak kiedykolwiek sposobn do wojny w Inflantach, bo Wadysaw królewicz z Chodkiewiczem dla braku ludzi i pienidzy tkwieli we Wjaznde i nie mogli si ruszy ku Moskwie; ókiewski cign na

ow

pierwsz wypraw tureck, któr zakoczy ukadem bu-

sze wskim.

Sejm

za

i

Rzeczpospolita

byy

zamieszane zabie-

ksit Zbaraskich posów sejmowych a zrcznych i miaych burzycieli izby poselskiej w tym jedynie celu aby przy ukadach z królem o powolno izby, zyska dla swego domu kanclerstwo lecz król nie ustpi i aby stumi chaasy a mie gami

,

odda piecz zasuonemu lubo ju zdatnemu ókiewskiemu, jak wyej powiedziano. kanclerza ulegego,

nie-

W

tym stanie rzeczy potrzebny by Polsce pokój od Szwecyi i zaczto si stara naprzód o dalszy rozejm. Gustaw Adolf atoli zna si na kopotach Polski wiedzia to pora najlepsza do wojny o Inflanty, Kurlandii nie wyjmujc; jednak do tego potrzebowa i wicej wojska i wicej zasobów jak wtedy mia na podrczu, przeto wda si w umow dnia ,

e

e i

zawar rozejm czwarty na dwa lata warunkiem i w cigu jego ju pewno rozpoczn si ukady

15 listopada 1618 roku z

o pokój.

Gubernatorem Estonii zosta de la Gardie ae si zabierao znowu na wojn Polski z Turcy to daleko cisz ni i

w

1619 list do Chodkiewicza jako gubernatora Inflant na ukady o pokój czeka, jeeliby si za na nie zanosi nie miao, toby znikna przyczyna rozejmu i susznieby móg by zerwany. Pod czas wyprawy ókiewskiego pod Czoczor Gustaw wprzódy, pisa

r.

e

Kiga przeczuwaa

ej

czekaj udawaa si do Zygmunta o wojsko. Zygmunt

Adolf zbroi si widocznie.

nowe kopoty i obiecywa e Krzystof Radziwi o zasikacii ze skarbu litewskiego przysposobi si ku jej obronie, to znowu Chodkiewicz niedugo wróci. Tym czasem jezuici nie przestawa miasta pozywa przed sd zadworny o kocioy, o domy, o wsie, o szkody pozrzdzane po ich wsiach i budowlach w czasie ich ucieczki. Pozew za pozwem rok za rokiem i komisya za komisy waliy si na rad rigsk.

e

,

Niewiele lepiej dziao

scowy

w

i

si w Dorparcie.

Proboszcz miej-

biskup wendeski kierowani od jezuitów wdawali

si

dochodzenie rozmów po szynkowniach toczonych przeciw

duchowiestwu katolickiemu i sprawami sdowemi niepokoili rad. Lud wiejski koo tego miasta by ju nie otycki jak na poudniu Inflant ale estoski czyli czuchoski a trzyma si tego kocioa którego trzyma mu si kazano w dobrach duchownych i królewskich uchodzi za katolicki. Toczyy si zatargi o ten lud ledwie chrzeciaski. Rada miejska wizaa si a pastorami przeciw jezuitom i duchowiestwu katolickiemu które jj grozio, jak Elblg w Prusach z powodów religijnych popad za wyrokiem królewskim w bezecno i na ;

e

tm

wiele cierpi tak

Dorpat

i

no si nawet jeszcze

i

popad

o kalendarz.

snadno

pdzono pastorów estoskich i ju tylko jeden cki osta si w Dorpacie; niepozwalano mu

i

chorego Estoczyka

i

moe. Kóco-

Przyszo do tego

proboszcz katolicki

e wy-

pastor niemiez

komuni

uwaa go

do

za podle-

gego swemu sdownictwu. Syndik rigski doktor Ulrich owiadczy raz przy sprawie swego miasta na dworze warszawskim naley si oba,

wia

e

aby pieniactwcm jezuickiem Riga wprawiona nieobraa drogi na któr jeszcze si nigdy nie

miao

w

rozpacz

zabieraa

znaczy nie przerzucia si na stron szwedzk. Jako przyzna trzeba tylko w Ridze i to kupcy albo raa

to

e

czj obywatele bogatsi rozumieli dobrze,

e miasto opiera sw

205

zamono

na handlu litewskim po Dv,inie yczyli sobie gorco przy Polsce na zawsze pozosta*), lecz pastorowie i

nauczyciele przypominali z

boleci

e

wedug prawa

panuuznane przez Polaków tylko lutherskie, a jezuici rozpocieraj si z wadz, koci(5 krajowy porówno ludzi w swe sida owi. z pogaskim i

jcem WTznaniem

wa,

Midzy szlacht inflandzk na prowincyi przez Polaków od urzdów i posiadoci ziemskich co dzie bardziej odsuwan, wzrastao cigle oburzenie. Po caym kraju, z wyczeniem Dorpatu gdzie przewaay wpywy biskupa jetylko Kiesi zuitów, obchodzono (r. 1617) staletni rocznic ukazania si i

i

nauki Lutra, a przytem wynoszono pod niebiosa kwitncy po-

rzdek w

Szwecyi, gdzie panuje lutherszczyzna zabezpieczona

jak mówili od silniej

niech

papieników dla

Zygmunta

dla Gustawa Adolfa

W

r.

wzgldem dzi

1621

Polski a wzrastaa

i

si

co

dzie

yczliwo

Szwecyi.

de la

odzywa si znowu

Gardle

o

ukady

Zjechano si do .vyszego Pahlen ale Szwe-

pokoju.

e

utrzymywali

i

tak tedy ustalaa

i

penomocnictwo Polaków

nie takie jakiego

przyszo do rokowania. Nareszcie Gustaw Adolf wsadziwszy dwadziecia tysicy wojska na flot odbi od brzegów Szwecyi. pogodnym dniu 1 sierpnia**) z wiey ko-

trzeba

i

ani

nie

W

cioa niegdy jakby

w^

metropolitalnego

postaci

pywajcego

w Ridze postrzeono

z daleka

stada ptaków, co raz bardzij

zbhajce si okrty. Wkrótce atoli niebo zaszo chmurami, zaczo si karbowa, znikn widok. Tym

spokojne morze

czasem na morzu gdy wiatr za kadem powiewem nabiera siy, wniosy si bawany jakby obszar ska nieprzejrzany chui

czaa burza. Okrty na raz wyszy ze szyku, pdziy w jedne stron ale co raz dalej od siebie i potraciy si z oczu; statki za adunkowe strzeli wem i zapasami przecione, darmo daway znaki o ratunek giny midzy waami. Król szwedzki dopyn do Parnawy a admiraowie Karol Gyllenhjelm Claus Flemming pozbierawszy rozproszone okrty, wtoczyli si 4 na Dwin i wyldowali pod Dyamentem. i

i

*)

Gadebusch pod rokiem 1620 mówi;

gró^tcn Hrciic ergcbeuc Stafct.

**)

Wedug

stareffo

kalendarza

biffc

bcv

Stiom ^oUn mitttx

206 Wtedy rada

Rigi nie

potrzebowaa

ju myle

o co to

kazaa tó zaraz burzy domy przedmiecia, obala parkany ogrodów, ostatecznie naprawia okopy w koo zamku gotowa narzdzia do gaszenia poaru. Okamiasta zywa si rucli jak w rozrzuconem mrowisku, ale có po tern: najemnego onierza nie byo nad trzystu ludzi, a reszta skadaa si ze szlachty inflanckiej Polakom przychylnej z mie-

waciwie i

ctiodzi

:

,

i

szlachty jako

tako

podmustrowa-

Podzielono ich na cztery wierci

czyli

wiertele.

od

szczan na ])rdce nych.

tej

Ka-

demu

dowódcy wierci czyli wiertelmistrzowi przydano drugiego rajc na zastpstwo. Dnia 8 sierpnia nadcign Gustaw Adolf od Parnawy, kaza swemu polnemu marszakowi wytkn obóz u rowu myskiego a- 11 ukaza si z wybornemi wojskami inlandzkiemi de la Gardie. Uporzdkowano oddziay stosownie do potrzeby: dowództwo jednego skrzyda u gór piaszczystych wzi sam Gustaw Adolf, drugiego u Hintzenhoffa zleci Wranglowi, na uboczu za i to z drugij strony Dwiny kaza si okopa z jazd i piechot Hermanowi Flemmingowi. Gdy wysany parlamentarz z wezwaniem o poddanie miasta wróci bez odpowiedzi, zaczli Szwedzi nazajutrz dnia 12 sierpnia okopywa si równolegle a kilka okrtów stano u Holmu Rianie jeden zaraz kul ognist zapalili, przeto ale drugie porzuciy stanowisko. Dnia 15 zaczy pada do

e

kule, 17 by ratusz od nich w niebezpieczestwie, wzili Szwedzi czerwon i okopywali si ju u karczmy wiejskiój (Landkrugl. podania dziennie przeszo tysic

miasta

S

kul

wystrzelono,

z nich

wie

e

niektóre

e

byy

ogniste a tak

ogro-

mnego kalibru wayy nietylko po dwadziecia cztery^ ale po szedziesit cztery funty. Kilka dni nie zmienia si w niczm posta rzeczy, dopiero 31 sierpnia*) ukaza si ale

a

niewielkiem wojskiem Krzystof Radziwi hetman polny litewski a syn take Krzystofa owego hetmana wielkiego i wojewody wileskiego. Rozpocza si tedy rozprawa u czerwoz

•)

Kr.lrh odmionnic podaje

najblisi pomieszali

dwa

dni dzi6 nic ni^ znaczy.

e

dat. Zdaje si 'pisarze tych czasów kalendarze, ale mniejsza o to;»rónica dziesiciu

207

nj wiey

wstp do

_

Jazda litewska uderzaa kilkakrotnie na Szwedów, dotrzymywaa godzinami w najrzsistszym ogniu; Rianie swemi statkami starali si szwedzkie ze stanoo

miasta.

zepchn

byo daremne, l^o soca Radziwi sam ranny odamkiem strzau dzia-

wiska na Dwinie zachodzie

,

ale wszystko

owego, porzuci zamiar wejcia do miasta

a

w^

sposób odpo-

ma

postanowi puci si na wojn aby nieprzyjacielowi po uboczkach szkody zrzdza. Gustaw Adolf ostrzeliwa znowu kilka dni miasto, pozwala naroniki murów, porozbija way nawet dwadziecia Dnia 2 wrzenia parlamencztery stóp szerokoci majce. tarz ju groniej poddania ale go zatrzymano przez trzy dni nareszcie odprawiono z odpowiedzi, miasto poprzysionej wiernoci królowi Zygmuntowi i Rzeczypospolitej polskiej nie moe. Bdzie si bronio a skutek pozostawia rozporzdzeniu Wszechmocnego. Tym czasem okopy szwedzkie zbliay si od ogrodów mury sam Gustaw Adolf i brat jego Karol Filip jli si pod opaty, aeby wojsku by przykadem. Rianie robili cige wycieczki, przeszkadzali minowaniu i w ogóle dobrze dawali odpór. Pod zason ognia dziaowego przypad znaczny oddzia piechoty szwedzkiej z mostem ruchomym na koach, rzuci go przez przekop zalany ju prawie widzia si z drugiej strony murów, kiedy zerwanie si mostu jednych o mier przyprawio a w drugich wystudzio zapa i wzniecio trwog wiedni swej drobnej

sile,

da

a

e

ama

:

i

o

wasny

ratunek.

Udao si jednake

prawie wszystkim

uj

szczliwie a Rianie tylko most zamany spalili. Gustaw Adolf zaj si odprowadzeniem wody z przekopów; dwa mosty na nich urzdzi i przygotow^awszy na noc wszystko do szturmu, dnia 12 wrzenia wysa po trzeci raz parlamentarza godzin.

z

rzdaniem poddania ju

Ogldna rada

tylko

w cigu szeciu

straciwszy nadziej wszelkiego skutku,

owiadczya mu e przystpi do rokowania zamiarze przeduenia go ile by moe, eby jeszcze zostawi pole wojsku któreby z Litwy w pomoc nadej mogo. Byy to, jak rzecz prosta, tylko sowa, bo kazaa

zwoa ale

któ móg z

pospólstwo

i

w

tem myle aby Szwedzi w chwili stanowczj dobrze wycelowanemi dziaami, w okopach jak najbliej do

muru

i

o

bram przysunitych, sabo

ju

tylko odpierani, mieli

208 czeka a askawi ostatecznie sw wol owiadczy. Na Rianie danie miasta przysa Gustaw Adolf dwóch zakadników po czeni zaraz wyjechali delegowani i poddali mu Rig. si wdawa w

szerokie rozprawy, obszerne pisma

i

bd

wrzenia po wysuchaniu w kociele kazania si wydoby z ucisku katolickiego o szczciu caego kraju pod opiek króla wierzcego tylko w czyste sowo ewanielii, odbiera Gustaw Adolf na rynku z ustawionego w stopnie przysig wiernoci od a szkaratem okrytego wywyszenia wadz Rigi do której na nieszczcie jak uczyo wiekami potwierdzone dowiadczenie, wizay si losy caych Inflant. Rada rigska pisaa do Zygmunta III jak walecznie si miasto bronio, z ilu walczyo przeciwnociami, ale przecie w kocu zniewolone byo podda si Gustawowi Adolfowi, gdyby w cigu trzech lat do pokoju z tym atoli warunkiem przyj miao, wolno mu wróci do korony polskiej. Zapewniaa za przez niebo i ziemi o swej zupenej wiernoci dla króla Na list podobny odpowiedzia hetman Rai Rzeczypospolitj. Dnia

25

e

,

e

dziwi, i jj wina

e

nie

obmylia na

czas wojska ale

i

bez

byo mona da odpór, byle mieszczanie wicej byli duokazali. Mieli ywnoci dostatkiem, mieli zapewnienie e

niego

cha

wojsko litewskie

w pomoc

przyjdzie.

Okryli

stanli naprzeciw Polakom jak dawniej

dom.

Ich handel

za

i

stali

si

hab

i

tak

naprzeciw Szwe-

bogactwo opieray si

i

opiera

mog

tylko na ziemiach Rzeczypospolitej*).

Odesaw^szy wszystkich Polaków

i

jezuitów pod

zason

oddziau jazdy do granicy litewskiej, zostawiwszy mocn zaw Ridze, ruszy Gustaw Adolf moe w czternacie tysicy wojska przez Dwin do Kurlandii gdzie Mitaw zasta prawie otwart. Mieszkance tego miasta pouciekali na zamek i chcieli stawia opór, ale nie mieli do tego sposobu, wic

og

e

si nu pierwsze strzay

poddali.

Nazajutrz

zoyli hod Gu-

stawowi Adolfowi ale im obiecywa tylko w tym razie opiek, jeeli si do Rigi albo do Szwecyi wyprowadz.

Wziwszy Gustaw Mitaw gówne dzi

e

)

tak

T

ksi

miasto kurlandzkie

s-

Fryderyk jak wszystka szlachta rzuc

nm

dosy obszern korespondency zamieci Hylzen pinty drukowanom u jezuitów w Wilnie r. 1750.

w

dziele In-

209 si do nóg ci.

Tym

i

wykonaj take jako

czasem

w

Kurlandii

przysig wiernookazali si zupenie

lennicy

jedni

ozimbymi a drudzy zwaszcza nieprzyjaciele Kettlerów, d,do szlacheckiej wolnoci polskiej, brali si gorliwie do broni przeciw Szwedom. Gustaw Adolf zawiedziony w nadziei kilka chorgwi koa baczny na swe pooenie zwaszcza zackich w wojsku Kadziwia pokazao si przy Uxkullu ju Dorpatu po Ridze prawie na jego komunikacyi z Rig i Inflant, nie by jeszcze panem, drugiego klucza strategicznego zostawiwszy Mitawie tylko drobn zaog wróci spiesznie do Rigi. We wsi bliskiej Kokkenhausenu dwie polskie chorgwie poniosy znaczn klsk od przewanego oddziau szwedzkiego ale zaoga kokkenhauseska wypada i pomcia si naleycie. Wolimirz pooony u rozstaju gównej drogi rigskiej przez Parnaw do Rewia i drogi do Dorpatu zwróci naprzód ku sobie króla szwedzkiego, jako obieg go i dnia 4 stycznia 1622 r. zdoby. Korff kurlandczyk co popiera silnie stron polsk odebra od Radziwia polecenie dania odsieczy miastu Wolimirzowi, jako przybieg spiesznie i to z omnastu rotami jazdy, ale ju nazajutrz po wejciu Szwedów. Cofn si tedy na uboczn drog od Rigi ku Dorpatowi i star z Wranglem pod Smiltenem, lecz po stracie wiel* ludzi, zniewolony by zaniecha dalszego boju. Ukaza si atoli zaraz potem w Kurlandii a poczywszy swe wojsko z Rakkem drugim kurlandczykiem i zgromadziwszy kilka tysicy chopów, obieg Szwedów w zamku mitawskim ale dla braku artilerii nie móg wiele dokaza. Nadszed mu dopiero w pomoc Radziwi a mimo bombardowanie i obcicie caego ostrokou, Szwedzi dzielnie dawali odpór i dobrze wiedziano, i nie posiadaj znacznych zapasów ywnoci przeto rozwinito blokad która te wkrótce

c

,

e

e

,

,

,

e

e

,

pocigna

za

sob

poddanie zamku.

Gustaw Adolf odjecha tym czasem na sejm do Stockholmu, gdzie delegowani Rigi uroczycie przed caym narodem szwedzkim ponowili przysig wiernoci i poczenie na wieczne czasy ze Szwecy.

Radziwi po odzyskaniu zamku mitawskiego dotar pod

sam Rig e

pobliskij warowni pod

Tom

VII.

tak

zapali Jungierhoff" a kusi si o zdobycie

Nowym mynem.

Jakkolwiek nie po14

210

suyo mu

przecie uwijaniem si zawsze niea to poczwszy od koca lutego 1622 roku

szczcie,

daleko od Rigi,

to

ca wiosn,

odcina wszelki dowóz ldowy. ogóle przez kilka miesicy nie zaszo nic wanego w marcu Szwedzi z Rigi zrobili chyba warto wspomnie wycieczk za Dwin i z miasta kurlandzkiego Tuckum porwali Schenkinga nadwornego marszaka ksicego a Polacy w pocztku czerwca kusili si znowu o Nowy myn i dobijali

zim

przez

przez

i

W

e

Rigi u czerwonej wiey, ale bezskutecznie.

si do

W tym

wanie

czasie

wraca Gustaw

ze Stockholmu

mo-

rzem i o kilka dni póniej wysadzi pod Dyamentem wiee wojska a spdziwszy w Ridze spena dwa tygodnie na przygotowauiaci, wkroczy dnia 27 czerwca do Kurlandii. Zazasta na jej boku miarem jego byo odzyskanie Mitawy, ale okopany obóz polski, wypadao go przód z jego stanowiska wyparowa. Uderzy i kusi si o okopy byo rzecz kosztown, przeto skoczy równie na okopaniu si w pobliu Polaków, a potem niedugo puci si na rozliowory z nimi wzgldem rozejmu, z czego jednake nic nie wyniko. Odbyway si odtd wycieczki z jednego obozu na drugi a do najwaniejszego i ogólnego spotkania przyszo dnia 24 lipca w którym

e

dwa tysice piechoty szwedzkiej z broni paln i piset jazdy otoczyo sze polskich chorgwi w zarolach midzy krzakami i

do szcztu. Prócz tego flota zacza bombardoszaniec który dla przeszkadzania Szwedom w ldowaniu usypany i wypdzia z niego oddzia Polaków do ich gó-

znieso

wa by

je

wnego okopu. Nazajutrz Polacy usiowali odzyska szaniec, jednake nie bez straty zniewoleni byli poniecha swój zamiar. Kusili

si Szwedzi

tracili

ludzi.

o drugi uboczny szaniec ale

Po utarczkach w sierpniu Przed odjazdem

Adolf

z

abymy

Radziwiem

mówi

i

waszego dobra

by

rce

i

mie mogy dla

mogli póniej

uyte przeciw Turkom." Byo to pewnie dla jednania sobie panów polskich ale

dla zatarcia niejako niby plamy,

^iziera Polsce

obozu widzia si Gustaw

aby te wojska, które tu widzisz,

powiedziane nietylko

tej

po acinie do niego: .staraj si

jak teraz podajemy sobie

wspólny zamiar

i

i

z

1622) raz na

przyszo do dwuro-

raz na drugiej stronie korzystniejszych,

cznego rozejmu.

(r.

take daremnie

chrzeciaskiej

Rig

e korzystajc z pory, na jednym

wy-

kocu u Dwiny

211 si Turkowi bronia u Dniestru pod Chocimem i tym sposobem by rzeczywistym sprzymierzecem poganina, na kiedy

swemu na którego tronie zasiada. Gustaw Adolf odjecia do Rigi gdzie popad w cliorob. przeciw stryjecznemu bratu

II.

W

Pruprzenosz rzd szwedzki nad polski z powodu jezuitów. chcieli odnie sach zatargi jezuickie. Elblanie na bezecno skazani, da kocioa farnego katolikom. Podobne skargi przeciw Toruniowi, GdaWszystkie te trzy miasta tworz directorium do czuwania nad swem skowi. bezpieczestwem i obron. Na sejmie grudzickim wywodz obie strony Podobny sejm pruski nastpnego roku w Toruniu. Gustaw Adolf skargi. Inflanty

e

zbiera wojsko

i

podm wia Gdaszczan

zwolniony z bezecnoci.

Zygmunt

III

z

do wytrwania w oporze. Elblg dworem w Prusach z okazaoci

podejmowany przez miasta.

przenosi rzd szwedzki nad polski gównie z tej przyczyny si uwolniy od jezuitów Prusach zatargi jei ustao przeladowanie ich wyznania.

zaczy

Inflanty

wkrótce

e

poniekd ju

W

wybijay si równie jak dawniej w Inflantach co raz bardziej na widok. Oprócz otworzenia i rozszerzenia szkó jezuickich w Toruniu a niepokojenia Gda-

zuickie

i

religijne

ska od jezuitów szotlandzkich, wyrzekali gorliwi luthrzy

osadnikom na

oawie

malborskiej broniono pod karami pie-

ninemi utrzymywa

sobie pastora, a zniewalano ich

luby

kocioach

i

mywali ,

bonemu

chrzciny po

e i

e

katolickich.

Katolicy utrzy-

w

Prusach tak po-

kadzenie tamy osiedlaniu si

naukowemu zakonowi, jakim

przyczynia do owiaty szlachty,

odbywa

s

jezuici,

uwaa mona

który

si

tylko za zacze-

pianie katolików.

O koció do króla

ksia

rzeczonego

blgu ju

od kilku

katoliccy, którzy

kocioa

przez biskupa

w Elblgu

farny

lat

zanosili

skarg

si uwaali za proboszczów

a zapewne byli proboszczami mianowani

waciwego,

z pradziada

warmiskiego lubo w Elwszyscy mieszkance nic nie wiedzieli to jest

Spór ten zawiesza si rónemi przerwami, ale nareszcie doszed swego szczytu w ten sposób, król wyrokium przysdzi proboszczowi koció a wojewoda malborski Stanisaw Dziayski otrzyma rozkaz wykonania wyroku. Stosownie do ówczesnego prawa wojewoda po-

o katolickim kociele.

e

zwa

przed siebie do Sztumu

Elblanów, aby zawyrokowa l4*

^1^

t

wzgldem wstrzymania albo spenienia exekucyi. Tym czasem z Elblanami stanli przed wojewod penomocnicy take od rad Gdaska i Torunia: Elblanie ufajc w pomoc

e

wikszych drugich miast owiadczyli wykonania wyroku nie dopuszcz. Wojewoda przestrzegajc zwykej drogi postpowania da odpowied, e bezecnoci podpadn. Elblanie nie ustraszyli si tem bynajmniej, zapowiedzieli odzew do sejmu walnego Rzeczypospolitej, ale wojewoda na to nie zwaa, tylko wonym sdowym rozkaza wyrok bezecnoci tych

,

obwoywa.

po rynkach miast

Chojnice otrzymay

take wyrok królewski aby koció

odday katolikom i waciwemu proboszczowi szeciu tygodni a to pod kar trzydziestu tysicy czerwonych zotych. Skaryy si miasta pruskie przy Fordonie od towarów pomidzy Gdaskiem a Toruniem co cigane bywa. Król przyzna im suszno i co ustao ale si pokaza pisarz skarbu Rzeczypospolitej w Gniewie i tam je ciga kaza. Dzi£J:o si to za wszystko w owym czasie kiedy kraje Rzeczypospolitej zajechane byy od konfederacyi wojskowych które godzc na Prusy jako na kraj zamony, do nich take parafialny

w cigu

e

,

wpaday.

Elblanie gli

zostawali

bra udziau w

w

bezecnoci

ale

e dla nij nie mo-

sejmach pruskich ani odprawia spraw

s-

dowych jak i wszelkich innych na dworze, przeto brali od czasu do czasu glejty czyli zawieszenia w bezecnoci z kance-

walnym warszawskim, w izbie miast wikszych pruskich wycisn zbyt

Na

laryi królewskiej.

poselskij chciano z

sejmie

sumy a mianowicie wnoszono do króla, aby prócz uchwalonego poboru z nich dawne zalegoci i to od Gdaska trzykro, od Elblga dwa kro a od Torunia sto tysicy zotych. Król atoli widzia i to byoby zbyt wielkiem naraz uciemieniem i propozycy odrzuci. kocu r. 1614 wojewoda malborski uniwersaami zakaza województwom pruskim i Warmii wszelkich stosunków z Elblanami, jako z bezecnemi a król przesta ich zawiadomia o zwoywaniu

wielkie

cign

W

,

sejmów pruskich

walnych Rzeczypospolitój. czasem na dworze peno byo skarg sdowych, kocielnych a najwicj jezuickich przeciw miastom Toruniowi,

Tym

i

213 Jezuici zupenie zakócili szlacht Elblgowi, Gdaskowi. polsk i katolick Chemiskiego z Toruniem, co hyo tm do sdu ziemskiego tego województwa naleszkodliwszm take dwóch rajców toruskich.

e

ao

zaczy myle o zabezpieczeniu praw swoich i utworzyy midzy sob zwizek a to w ten sposób e Gdask zoy dwadziecia a pozostae dwa Wszystkie trzy wiksze miasta

,

take dwadziecia tysicy zotych i zobowizay si co rok na w. Dominik dokada po poowie tych sum. Wyznaczyy za tak zwane Directorium, które miao nietylko dozorowa t kas w Gdasku, ale zarazem czuwa i nad

-miasta

bezpieczestwem wszystkich trzech miast a gdyby które popado w jakie niebezpieczestwo, wtedy nietylko obraca te pienidze na jego obron ale pozostae dwa miasta wezwa do pomocy w ludziach, okrtach i we wszystkiem czego si potrzeba okae. Zwizek ten zawarto na lat dziesi: zastrzeono jednake sobie go przeduy bdzie wolno. Dla

e

si za od zarzutu o zdrad kraju i obraz majestatu, na samem zaraz wstpie aktu zwizkowego zapisano e miasta zwizkowe maj zupen ufno i król dochowa im przywilejów tyczcych si religii i wszelkich innych spoecznych stosunków, wcale nie myl si uzbraja przeciw niemu ale owszem trwa w naj zupeniej szem dla niego zabezpieczenia

bd

,

posuszestwie.

Byo

to

wyrane przymierze

przeciw królowi a mianowi-

dnociom jezuickim i zarazem na obron przycinitego- Elblga, ale tak uoone wedug ówczesnych praw nie dao si przeciw niemu ze skarg i wyrokami nic przedsibra a wysilenie Polski po wojcie

przeciw jego

e

ju bezecnoci

nie inflanckiej

,

moskiewskiej

,

smoleskiej

i

po uciemieniach

uy

od konfedcracyi wojskowych, nie pozwalao siy, która w rzeczach politicznych tam czsto wkracza gdzie prawem rady da nie mona.

Na sejm grudzicki jako bezecni.

wystpowa,

r.

Gdaszczanie

1G15 Elblanie nie i

byli

wezwani

Torunianie zaczli przeciw temu

e

dowodzili bezecno niesusznie zapada jako sprawa od którj caych Prus pokój zawis powinna bya by przód w Prusach na sejmie roztrznita, nim do jj ogoszenia przyszo. Wojewoda malborski powsta przei

,

214 zwizkowi miast

ciw

e

utrzymywa

on rzeczywicie jest obraz majestatu, ale Stanisaw Konarski kai

zdradij;

kraju

sztelan

gdaski wystpi

zwizki

s starym obyczajem

i

z

obron

,

e podobne

a to twierdzc

krajowym, jeszcze z czasów krzyWreszcie przyszo do tego posom pruskim obra-

e

ackich.

nym na walny

sejm warszawski wpisano

w

instrukcye

aby

Gdask Toru wystpiy z upomnieniem si§ za Elblgiem w listach do króla, do senatu do izby poselskiej. Uwielbiay za wnieli o zniesienie bezecnoci z Elblga.

Prócz tego

i

i

w^

ów

nich

czas dawniejszy,

wzbudzaa

gdzie religia nie

za-

kóce midzy

obywatelami. Zaczepiony czowiek, wedug swych przekonaniach o stosunku swoim do Boga nie byby uczciwym gdyby si§ broni nie mia. Chcie wmusi w kogo inne przekonanie jakie ma, jest to okazywa zdania,

ich

w

,

,

najwysz

Zna si

na tern Zygmunt August pozwoli kademu trzyma si wyznania ewanielicznego. Chwyci si oczywicie tej samej drogi i Zygmunt III, skoro niereligijno.

i

zaprzysig, wdawa si

e

do

nie

bdzie.

religii,

kocioów

Naraz

atoli

szkó

i

przez

ewaDielickich

sdowe

wyroki

mieszkance ewanieliccy zniewoleni oddawa kocioy katolikom. Twierdzi wprawdzie duchowiestwo katolickie, to

e

jest tylko

wa

zwrot pozabieranych, a wolno ewanielikom budo-

sobie nowe:

ma si jednake

rzecz inaczej,

a tego

do-

wód na

Oawie, gdzie nawet schodzenie si do domów na

priwatne

naboestwo, oboone zakazem. Do czegó zmie-

mog

rza

te

wszystkie sprawy

ewanielikom w Prusach

,

sdowe

wytoczone przeciw

jeeli nie do zniweczenia

ju poniweczono w Poznaniu, Lublinie i po innych miastach. Wida pokazuje on si w dedikacyach pism jezuickich ewanielickich, jak je

Twierdz

cel,

jasno

do

króla.

powiedziano dalej: „e do kocioa katokarami nawraca; trzeba heretików, jako zabija, aby owce nie giny, trzeba jako zodziejezuici,

e

lickiego trzeba

wilków

kocioów

Wilnie, Krakowie,

jów na szubienicach wiesza, aby dusz nie kradli i jako raka wykrawa aby ciaa Rzeczypospolitej dalj nie zaraali i t. d. *).'*

) 19 z

r.

Lcngnich Iezecnym. niej w cigu miesica nie przystpi W podobnym duchu wydaje król odezw do narodu. Pawe Sapieha zbiera wojsko i znosi sii z Czarnieckim. Chopi o miesic wczeniej poczli si rusza przeciw Szwedom i wzili Sdcz. Podobny ruch w Poznaskiem. Jan Kazimierz rusza z Opola d. 9 st3'cznia do Lwowa. niecki trzyma si, ,

,

Ju

Pó a z

panowanie Karola X na Polsce doszo potgi swojój. roku wzrastao, ale naraz zacza mu zagraa burza, po za czarnych chmur wiszcych nad gowami szwedz-

kiemi wydzieray

si promienie staroytnej

i

z pokolenia

do

wolnoci nieurodzonych ani jeszcze niesposobnych do dwigania obcego jarzma Polaków. Lud i duchowiestwo od samego pocztku nienawidzio Szweda, tylko panowie albo raczej we wgierskij acinie tak zwani magnaci, to jest ludzie jacy tacy byle ogromnych zotej

pokolenia

odziedziczanej

majtków,

dla swoich lichych

majtków zawikali si w jak

e

jj wszystko jedno kto bdzie królem, byle jj przywileje nadwereniu nie podpady, Ale przywileje szanowa moe tylko pan w nich zrosy a przypolityk

i

przekonali szlacht,

najmniej na polu elekcyjnem obrany, który podpisami

i

przy-

sigami w obec caego narodu zobowizania poczyni, któremu wolno przypomnie, gdy si zapomni, e jako pierwszy przysiny stró prawa, sam go najbardziej przestrzega powinien, przeciw któremu to

atwo

kady

obywatel

wzywania do oporu drugich

i

ma cho

nie

prawo

próbowania czy sam 15*

228 garstk pomocników ulegnie jako spiskowy, czy t^ jako naczelnik wielkiej konfederacyi zniewoli króla i jego pomocników panów do szanowania prawa i zobowiza wzgldem Inna atoli cakiem sprawa ze zdobywc, co z paa:narodu. lub z

s^zem

w rku

swoje przywidzenie

w

uchwa sejmowych

miejsce

najwysze rzdy w rce swych cudzoziemców oddaje, a kiedy zechce W7gnania, wizienia, szubienic i srogoci na pomoc do sprawowania kraju przyzywa. Z opanowaniem Polustay sdy, niekopotano* ski przez Szweda zamilky sejmiki si o sprawiedliwo; nie byo mowy o radzie wzgldem potrzeb codziennych kraju. Zgoa caego narodu stao si obowizkiem tylko stawa w szeregu albo te dostarcza potrzeb stawia^

,

pienidzy na wojny i plany najezdnika, ciem bojowem albo zwierzciem jucznem.

i

byd

tylko zwierz^

Obcy

za

guberna-

urzdnicy, czci drobne ksita niemieckie z krószwedzkim pokrewnione, albo te niemiecka hoota rycer-

torowie leni

i

ska szukajca wszdzie tylko grosza, baczyli na

pory do zapenienia kieszeni:

kady

by

oficer

to,

aby

uy

rabusiem za-

sonionym powag królewsc i pod pozorem wojny trudni tern wojsku szwedzkiem jakemy spominali si zajazdami. niewiele byo oddziaów rzeczywicie szwedzkich i dowódców

W

rodowitych Szwedów.

Na widokrgu

dza

wpywu

byd pewnym,

Szwecyi na cesarstwo;

czy nieprzyjdzie

Stany liolenderskie obawiay 1)0

si§'

Polsce wypoga-

Cesarz niemiecki z opanowania Prus

oboki.

na nowo

zaczy

politycznym

mu sug

si

o

sw

wszystkich portach morza baltickiego.

Duczyk

lka si móg

nie

Szweda zosta,

—

handlow przewag Moskwa widziaa,

e

do opanowania Litwy ju jej nie Polacy, ale tylko Szwedzi przeszkadza mog, zwaszcza stronnictwo Radziwiów

e

uznao Karola Gustawa wielkim ksiciem

ego

kraju.

Pracowali u cara za pokojem

nie z

a

czci, ale caPolsk posowie

posowie szwedcy tak byli przyjci i odprawieni od niego, i nie powtpiewali, przyjdzie do wojny midzy Moskw a Szwccy; Litwa za widziaa, zawzito Moskwy na Polsk wolnieje car nawet uzbrojeniom przeciw Szwedom nie bdzie przeszkadza. Zgoa chyliy si stosunki Europy na korzy Polski, a w Polsce cudowna obrona Czstochowy podniosa ducha, zwyciztwo za tarnopolskie Ta-

cesarscy

e

e

i

e

2 29

tarów nad Moskw i Kozakami przynajmniej poudniowe województwa koronne po prawej skonie Wisy uprztno z nieprzyjaciela. Zacz si^ wreszcie bra na dobre do broni prosty lud tak na Podgórzu karpackiem jak w Wielkopolsce, o czem si niej powie.

wytrzyma prób silnego ducha: pokazadry cho^y si na niego z trzaskiem wiat wa-

Stefan Czarniecki

e

za,

nie

wród ziemskich myleby potrafi coby

li

i

niebieskich gruzów

i

z

bez trwogi o teni

obowizku czyni mu naleao. Od wiern trzyma

opuszczenia bowiem Krakowa z garstk sobie

si nie

umowy 2e Szwedami na Podgórzu karpackiem zwaajc na cay niemal naród bijcy czoem przed tro-

stosownie do

nem najezdniku

W duchu swym, charakterze,

przekonaniach,

e

obrotnoci równy Kordeckienm, tylko biegy wojsk dowódca, onierz dowiadczony, przeto sposobniejszy daleko do oddania Uisug wikszych ojczynie.

Znosi on si

z

Janem Ka-

w Szlsku a na koniec rozmówiwszy si z nim osobicie w Maym Gogowie ruszy ze swoim oddziaem z Pod-

zimirzem

,

górza do NYojewództwa bezkiego

wnikn w

od nieprzyjaciela wolnego,

zawiza pomidzy niemi spisek a uoywszy tajemnie akt ogoLubelskie gdzie stay wojska kwarcianne,

niepodlegoci kraju czyli koiiederacyjny pod dniem 29 grudnia: wyda uniwersa zwoujcy stany Rzeczypospolitej do Tyszowcy na dzie 8 stycznia 1656 r. „Niesyclian byo rzecz w Polsce, powiada Grdzki co z nieprzyjaciómi kraju zacicie trzyma, aeby czowiek prito watny do priwatnój narady poway si zwoywa stany na miejsce bynajnmiej nieuprzywilejowane. Wszake gdy to

szenia

i

pooeniu zasug nieulegajcy adnemu

m

uczyni w nadzwyczajnem

Ptzeczypospolitej,

wielkich

podejrzeniu o osobiste

zjedaj si

obywatele z rónych stron a zwaszcza od których Szwedzi byli oddaleni. Czarniecki jako ten

rabiegi,

co

zwoa,

zmiiMine;

licznie

zagai zgromadzenie

dowodzi jak

tyko czasów,

nie za naszych

wniejszycli wirkach; uie

i

w

lecz

koleje ludzkie

byo

to

naszój tylko ojczynie, lecz

e

w

i

i

w

dain-

s

Wykazywa wojsko nie nych pastwach. obywatele ani zwycieni wygadzeni, ale zdaje si, tylko d-j pory dogodnej przechowani." Mówi dalej, Szwedzi jedynie piei

e

e

nidzmi

i

pochlebstwami

owadnli Polsk.

Nie wzro:;ly

je-

230 wcale ich siy owszem zdrobniay: wytracili starego

dnake

onierza a opieraj si jedynie na swoicti rekrutach i synach ziemi polskij, ale tych serca drgaj na gos ojczyzny i z pewnoci wróc na jej ono. Nie naa wcale po co rozpacza obejrzawszy si na Polsk. Atoli i po za ni powody do nawet otuchy. Poganie ju si wzruszyli jej cierpieniami i dawnych swych sprzymierzeców w jej obronie bij. Poda Bóg i inne rodki byle sami Polacy nie poniechali wasnej sprawy. Tu Czarniecki wrczy zgromadzeniu spominany ju powyj list chana do wojska polskiego, a z tak dosownie

s

osnow:

nam ecie

„doniesiono

porzucili najjaniejszego Ja-

na Kazimirza króla polskiego brata naszego a przystali do jakiego Szweda którego nie znamy, ani zna nie chcemy. Napominamy was abycie do wiernoci dla spomnionego króla

W

odmowy bdcie pewnymi e te same miecze co uskromiy Kozaków a przytumiy Moskw, skoni wasze karki do poddania si bratu naszemu Janowi Kazimirzowi, którego winnicie za króla na nowo uzna i sucha. Bdcie zdrowi."

brata naszego wracali.

razie

Szlachta zgromadzona, delegowani od wojska które stao

w

tych stronach zapisuj

na obron ojczyzny

w cigu miesica

i

nie

si do konfederacyi

czyli

zwizku

króla, z owiadczeniem ze kto do

niej

przystpi bdzie bezecnym, za zdrajc

uznanym i dobra utraci. Kiedy Czarniecki stan jako ogromny kolos dziejowy w drobnem miasteczku Tyszowcach: wysza od króla odezwa do narodu z przebaczeniem dla tych wszystkich co wzgldem ojczyzny

niego

ojczyzny zawinili a ze zapowiedzeniem bezecnoci

i

i

za-

groeniem karami za zdrad tym wszystkim coby przy Szwedzie nadal pozostali.

Ze zwolnienia zawzitoci moskiewskiej na Polsk zacz w Litwie naprzód korzysta Pawe Sapieha wojewoda witepski. By to syn owego starosty uwiatskiego, co drugiego szalbierza Di mitra tak ui)orczywie na

Moskwie popiera. Z ojca ubogi przez zapis krewnego odziedziczy wielki majtek w dobrach kruszcach drogich. Wtedy krysztaów mao jeszcze i

uywano mniej

W

ale puchary, czary,

dzbany,

roztruchany

byy

ze srebra, nie-

konwie a nawet antay cebry na kókach. samych sprztach posiada Sapieha sto tysicy grzywien i

231 Co do charakteru przemawiaa w nim gównie nienawi ku Januszowi Radziwiowi i to dziedziczna midzy ich rodami. Gdy król szwedzki stara si Pawa Sapieh przycign do siebie, da odpowied bez ogródki: „w której partii jest Radziwi w tej ja byd nie mog." Sta-

czystego kruszcu.

n

tedy Sapieha z

ca

zacitoci

nazywa

jak

przy partii

Jana Kazirairza. Sprowadzi mincarzy z Torunia kaza swoje Umówi sobie na pusrebra na szóstaki i tynfy przebija. kowników ludzi wojskowoci wiadomych, kademu da po dziesi tysicy talarów rozesa na do Kurlandii Inflant, w Pockie, Bracawskie, ku Mozyrowi i Rzeczycy aby Niemców, Kozaków i kto si nadwinie kadego werbowali do dziesiciu tysicy wojska w ten sposób wya obliczy stawi. Co za do wywierania wpywu na naród i rozpoczcia Prawda dziea sta w cisem porozumieniu z Czarnieckim. z pobudki nieszlachetnej bo tylko z nienawici ku Radziwiowi ale przedsiwzi i wykona rzecz ogromn na ko,

mud,

i

e

e

rzy

,

kraju.

Konfederacja tyszowiecka obudzia wielki zapa midzy szlacht, zwaszcza chopi ju o miesic wczeniej po ró-

e

nycli stronach poczli

si rusza.

Podgórze po odejciu Czarnieckiego.

przyjeda na

targi

do Nowego

Pierwszy przykad

Niedugo

Sdcza

przestali

dao

chopi

a mieszczanie z niego

e

si na Zmiarkowa komendant zaogi szwedzkiej co zanosi. Mieszkacom kaza bro pobra i na wierno znowu przysiga; way za naprawia. Szlichting arianin doz góralami i rusniakami stoi w porozumieniu nie niós um uciekali.

e

mao

Z powodu nadto objawiania si w nocy ogni po lasach i górach wyszed ze Sdcza znaczny oddzia szweprzyprowadzi kilku chopów, którzy wzici dzki na zwiady na tortury zeznali ju zgromadzio ich si do trzech tyszlachty.

i

e

sicy,

maj Wsowiczów

dowódców

a

krakowskiego

i

kilku jeszcze z ubogiej szlachty za

przyczyo si take dwustu dragonów

biskupa

wkrótce nastpi wyprawa na dwór

jednego

;

mil od Sdcza

Szwedom zdawao si e chopstwo zbrojne snadniej rozpdzi w polu, nieli mu si broni za lich warowni pucili si ku wsi arianina. Ledwo atoli wyszli z bramy to bez zwiedzenia mostów, kiedy powstace przebrani wyniknli si cicho ze stoarianina z

a potem

na miasto.

i

i

i

232

dó

murem wydawili strae rbali przystawiali do murów drabie, zajli miasiekierami wrótnie sto, bili si z pozosta reszt Szwedów. Ci co z nich uj ua przedmiecia, przed ,

zdoali, zawiadomili komendanta co zaszo.

Wida

e

nie-

ufa swym siom bo si ju o Sdcz z powstacami nie spiera, ale spiesznie ku Krakowu uchodzi. W Sdczu zawizywano zaraz oddziay i bya niejako gówna kwatera powstaców krakowskich, a

podczaszy koronny a brat Jerzego mar-

starosta tameczny,

szaka

Konstanty Lubomirski

ich naczelnikiem

wielkiego.

W

Poznaskiem

lud si rzuci na Szwedów naprzód Górce miejskiej w Jutrosinie i Krobi. Kocianie sze mil od Poznania sta z czterystu Szwedami Fryderyk landgraf hesski (Eschwegen) oeniony ze siostr Karola Gustawa niejako gubernator wielkopolski a zagorzay myliwy. Opatrywano zamek w palisad : do zwoenia sosien naspdzano

w

Z jednym

chopów. rosta

W

,

z nich

umówi si

Krzystof egocki sta-

babimostki, aby przy wjedzie na most zwodzony

bramy, zepsuo

mu si

co u woza.

Chop umia

to

i

do

dobrze

wykona a egocki przypada w sam czas z powstacami bierze bram, stra wycina staje si panem miasta. O zacho,

i

soca

wraca z polowania landgraf, Polacy go otaczaj u bramy i chc chwyta, ale si wzi do szpady, dano ognia, pad razem z koniem ciko ranny a potem wkrótce skona. kilka dni przyszli Szwedzi, zdobyli i spalili w nocy dzie

e

W

Kocian

wielu powstaców i mieszczan wymordowali a nazapoimanych do czterdziestu szlachty obwiesili, co woao o zemst przez Wielkopolsk. Kiedy król szwedzki przewodzi jednemu wojsku w Prusach, Wittemberg z drugiem stanowi jego rezerw i porozstawia korpusy od Krakowa do Poznania w ten sposób, Wurtz zajmowa Krakowskie, Douglas Sandomirskie a Muller kraj od Piotrkowa pod Pozna; po drugiój za stronie Wisy w Lubelskiem jako podkomendni Douglasa stali z poow kwarcianych tylko Potocki i Lanckoroski. Pawe Sapieha swe wojska najte do Ikani, Sapieyna, Drui, Owiecia, Dziedzina, Czerci dóbr swych na Biaorusi, osadzi w rodku Litwy niektóre waniejsze grody zamki nie majce zaóg moskiewskich a z gówn ,

jutrz

ca

e

cign

i

i

283

si

ruszy spiesznie poszuka swego nieprzyjaciela Radziwia hetmana który nie majc rodków na bitw, w polu zamkn si ze Szwedami w Tykocinie na Podlasia. Jak uporczywe byy szturmy tak i silna obrona a dla tego oblenie cigno si w miesice. Wzicie przez chopów Sdcza zaszo 13 grudnia. egocki ubieg Kocian take jako okoo tego czasu, Szwedzi od Czstochowy odstpili 27, akt konfcderacyjny spisano dnia 29, Sapieha okoo tego czasu obieg Tykocin. Po caej zatem Polsce jakby na znak jednym wystrzaem dany, rozpoczto walk, która cho bez si dostatecznych ale ,

e

na rozlegej bardzo przestrzeni,

moga dobr dawa otuch

walczcym.

wiadomo e na Wielkopolsce ju si uwijaj

Król Jan Kazimirz otrzymawszy

w Krakowskiem

twie,

i

Li-

od-

dziay powstaców a szlachta, ksia, mieszczanie i chopi na wycigi tpi jak mog wroga; napomniony od posa cetylko ukazasarskiego Kuffsteina, od legata papiezkiego,

e

dopi moe za

niem si na ziemi polskiej

Szlska przez królow

i

czego

moe

;

wycigany ze

staraniem

jej

upewniony

e

go w r. 1656 czekaj wietne od astrologów francuzkich Raciborzu wita zwyciztwa: 9 stycznia rusza z Opola. go ju przysana deputac\ a od wojska z owiadczeniem wiernoci. Od ywca jecha górami wród nieystych zasp po do Dukli gdzie go oczekiwa marszagranicy wgierskiej

W

a

ek Lubomirski. Ztamtd uda si przez acut do Lwowa zacz rady o wojnie zasaniany tylko garstk wojska pod i

dowództwem Czarnieckiego, dopokd koronni z

bo

gówn

z tych

mietli:

si.

Szlachta ruska,

województw jak wiemy.

bez

najmniejszej

przeszkody

cignli hetmani woyska, podolska,

nie

Tatarzy i

Kozaków wy-

rczo rwaa si do

powstaway wród opustoszaego kraju wród poóg chorgwie pene zapau odwagi. tylu bojami Bóg wie jakim sposobem odwieay si tam siy, bo my dzisiejszym rozumem poj tego nie potrafimy. Kiedy wanie zdawao si królowi szwedzkiemu, e po-

kord; jakby

z ziemi

i

i

tga

jego ustalona,

doniós

mu

kanclerz Oxenstjerna który

mnóstwo piegów nietylko po caej Polsce ale nawet na Szlsku przy dworze Jana l^azimirza opaca, e stosunki

234 pewnie wkrótce si przetworz, bo rzecz pewna, wybiera si z powrotem

zimirz

sza wiadomo

w Polsce, o Pawa Sapiehy

Na te w^ojn prusk która si ju zda ról czy moga na Stenbocka a sam z

Kazimirza na ziemi polsk,.

naradza osobicie

Radzy, Toru, do owicza.

czu si

za

konfederacyi tyszo-

Jana wiadomoci Gustaw liao przyjedzie

i

tylko

Gdaskiem

z

Bartensteinu

gdzie

to-

si

przez Heilsberg, Freistadt,

z kurfirstem:

Brze

Jan Ka-

Niedugo przy-

kraju.

o ruchach

o dziaaniach

wieckiej,

do

e

kujawski,

spieszy jak

I^^utno

móg

Tam zasta Douglasa który ze swoj jazd sabym przeciw wojsku hetmanów koronnych

a dla tego Sandomirskie skwapliwie opuszcza. Koniecpolski, Dimitry Winiowiecki

Jan Sapieha którzy nieco duej stali z kwarcianymi po stronie Karola Gustawa a trzymao ich przy nim sowo rycerskie czyli tak zwany honor z cudzoziemska pojmowany: mniemali niczem bardziej ten jaki honor si nie amie, jak porzuceniem pana i

e

któremu nawet

wedug

i

suy

przeciw swoim

trzeba,

co

przecie

rozumu jest tylko prost zdrad ojczyzny a najwiksz nikczemnoci jakiej czowiek na ziemi dopuszcza si moe. Koniecpolski podobno przez przyja dla Radziwiowej hetmanowej wyprosi sobie u Karola Gustawa e mu wraz z Dimitrem Winiowieckim pozwoli prowadzi polskiego

w

odsiecz Tykocina przeciw Pawowi Sapiesze. na Mazowszu doszli do Zambrowa wojsko zaczo im si zmniejsza i oburza niepodobna rozlewa krwi bratniej w imi Szweda który nawet zasug nie paci, na borg wojowa kae a Bóg wie co si z nim stanie, czy

kwarcianych

Gdy

atoli

e

do

kiedy

W

pienidzy

przyjd' e

i

gdzie

bdzie

szuka

go

wprawdzie nie szlachetnego róda, pomiarkowali jednake dowódzcy, e ze broj i wnetby mogli nad przepaci stan, a zatm postanowiwszy przej do swoich porzucili faszyw myl o honorze dziwnie w kra-

trzeba.

tych zatargach,

jach innych rozumianym a w duchu polskim spisali (15 lutego) manifest w którym po wyliczeniu krzywd kocioowi

wyrzdzonycli

owiadczyli:

bezbonym

przy

tak

jego

przcniewierczej

królu, oi)i(;ki

moemy

duj

zostawa zrzekamy si i wyprzysigamy a tego Karola Gustawa króla „nie

szwedzkiego nieprzyjacielem ojczyzny naszj

,

kocioa

kato-

235 lickiego

wraz z jego stronnikami ogaszamy

do ostatniego tchu za

nasz ziemi

i

przeciw niemu

domy walczy si wic z nasz po Bogu winni jestemy ycie mai

nasze

czymy

poprzysigamy Rzeczpospolit której jtki. Nie odstpimy ojczyzny dopókd jej nieprzyjacielowi nie wydrzemy, miociwego pana a najjaniejszego króla Jana Kazimirza na staroytnem i spokojnem królestwie nie osadzimy i jak pomocy majestatu Boego wzywamy tak to przed majestatem Boym i witymi paskimi w obec caego wiata naj uroczyciej.

i

uroczycie owiadczamy.**

vni. Karol Gustaw gównie ma na oku Czarnieckiego i napada go pod Gohibiem. Szwedzi plac otrzymali. Karol cignie pod Zamo, TomaCzarniecki cigle go szarpie. Jan Sapieha widzc jak Szwedzi traktuj kwarcianych, przechodzi na stron Jana Kazimirza. Odwrót szwedzki z Radymna do Sandomirza. Czarniecki i Lubomirski czekaj Sinclair w nocy uchodzi na statkach Wina ^^zweda pod Sandomirzem wysadza prochami zamek sandomirski. Karol idzie za tym przyi

szowo,

s

kadem, vysya swe

Wis

zapasy

i

rusza przez Lubelskie

Mazowsze

i

do Warszawy.

Z owicza spieszy Karol Gustaw

przez

Raw, Radom

pod Solec gdzie Czarniecki szlacht zbiera a

nie

czu si

wcale na siach do bitwy z wojskiem Karola, które do dziesiciu tysicy wynosi, i dla tego poszed za a nawet przeprawy przez

byo

ni wzbrania

nie

myla.

mogo

Wis Czar-

na pocztku powsta, kiedy brak porzdnie zorganizowanej siy zbrojnej, ogranicza si na podjazdy, napady niespodziane, odcinania komnieckiego zamiarem

munikacyi,

sowem

jak zwykle

ma

na

czyli

szwedzki

zna si na zdolnociach

wiedzia

e

powstanie jego

i

partyzanck wojn.

Król

charakterze Czarnieckiego:

gównie dzieem, chodzio

mu

wic najbardziej o niego samego dla tego z pod Solca cofn si napowrót, obszed Janowiec, w pobliu Kazimirza po sabym ju lodzie przeby Wis wpad na Czarnieckiego pod Gobiem. Nie wielka to tam staa sia polska bo wszyi

i

stkiego najwicej

")

pi

tysicy*).

Tak podaje Grdzki

i

Zrazu mieszaa si bardzo

tak tic z opisem bitwy najlepiej zgadza.

236 potem

okrzykami kilkakrotnie uderzya na lewe skrzydo i z wysokiego a prostopadle stromego brzega na zamarza zepchna dosy jazdy przy czem wicój karki pokrcio ni z lekkiem uszkodzeniem albo zdrowo wyszo. Piechota jednake szwedzka ale

z

szwedzkie które stanowi Douglas

Wis

wysuna si

wprawdzie nie liczna ale sam wybór, bardzo skutecznie strzelaa

wyciga chorgwie bo Szwedzi

Polaków

mogo gdy

Zwyciztwo mniej

i

nie

stracili

spiesznie

zostao przy nim ale i polegych

Do niewoli z obu dziaach straconych mowy byd nie

przechodzia trzystu*).

liczba nie

mao

stron

z boju.

plac otrzymali

móg

Czarniecki jak

i

naprzód,

wzito;

o

Czarniecki ani jednego nie mia.

Gustaw chcia si uda ku I^rakowu i dla tego wróci z pod Gobia do obozu który zostawi pod Puawami. Tymczasem zesabia lód na Wile odwil i postanowi obróci si na Zamo**) jako twierdz warown na zason organizowania oddziaa mogc Polakom liaról

suy

ów si z

Euszy król szwedzki na zatrzyma, dopókd mu nie nadesza

konfederackich. nieco

pobliszych miejsc warownych

cign

swego wojska do onmastu tysicy

Lublin gdzie piechota

któr

a podniósszy liczb

stanwszy pod Zamociem zada przez wysanego oficera aby mu bramy otworzono. Jan Zamoyski czenik koronny a dziedzic tego miejsca myli w tej wojnie trzyma si neutralda odpowied noci i dla tego nikogo zbrojnego nie wpuci. Obrazia szlachecka odpowied taka króla, zabra si do oblenia i zacz bombardowanie ale e z dziaek polowych, przeto nawet wraenia na zaog nie sprawi. I*ocign Karol ku Tomaszowu. Czarniecki wierny swojej taktice cigle mu si na tyle i po bokach wiesza, wsi i

e

nie

pomin eby chopów

nareszcie

drgami

co

i

gdzie nie wyprawi.

z

kosami,

mogli

wzi

w

Przez nieprzyjaciela

e

widami lub na Szwedów wysane oddziay

cepami,

rk

w odwrocie wielu znalaza mier na Wiena trzy tysice kadzie. Zdaje si to przcsadzonem o jedno zero, zwaszcza liczba cyframi i)odana. **) Gn^dzki )y tam i)rzy Szwedach wie dobrze wszystko co si dziao u nich a mao mu wiadome wypadki ua stronic polbkij. *)

\)r/M

i

(ir^dzld powiada

stratr; polskj};

e

i

237 na zwiady, patrole, goce, listy, rozkazy do oddziaów, sprowadzane przybory wojenne, zapasy ywnoci i paszy wszy-

dy

Szwedom nikno jak kamie rzucony w wod, a kabór, kady rów, kady most zdawa im si kryjówk

lub

samoówk

stko

biaa

Sdzi

Zgoa

polsk.

ni

bardziej

ta

wojna trudzia ich

i

osa-

wszystkie bitwy walne.

e

wkrótce Czarnieckiego przycinie, kiedy przychodzi wiadomo, ju do Lwowa uszed. Byo zamiarem Karola Gustawa bez zwizania na komI^aról

e

munikacy

z

drugiemi swemi korpusami

puci si

do

Lwowa

miao

na los szczcia, aby wyposzy Jana Kazimirza, przeszkodzi zbrojeniu si województw ruskiego, woyskiego

i

podolskiego, a co rzecz najwaniejsza,

tzego owego

stan

bliej Rakó-

sprzymierzeca Polski, którego atoli do przymierza przeciw niej by sobie ju Karol umówi, ale

wyndzniae niu. Z tej

tedy

rzek San po

lodzie przechodzi,

si Czarniecki jakby z ziemi wyszed, tyln stra, a

cz

yzn

w prawo ku Jarosawiowi w

obrotu

kiedy

a

nakazyway mu myle o odpaszeprzyczyny od Tomaszowa skrci król

konie jazdy

pó

szwedzki

okolic,

dawniej

taborów

z

napad mu

i

znalaz

rozpdzi

bardzo wielu sprztami

i

za-

pasami zabra.

Douglas

ju

stan tymczasem

syno

(2

marca) u Przemyla.

Lubo

murów i warowni jak dawniejszemi czasy, przecie byo dosy jeszcze w stanie obronnym. Zamiao nie osobliw bo tylko z czterystu powstaców

miasto

nie

z

og

Polaków a z kilku chorgwi ydów zoon. Wykonaa ona jednake wród bombardowania wycieczk, oddzia Szwedów pod nimi si zaama, nie mao na lód Sanu napdzia a sam czas z powstaniem ruszy w odsiecz z nich zatopia.

e

W

od

Lwowa

Jerzy Lubomirski

i

spieszy prosto na

drog od

Jarosawia do Przemyla. Karol Gustaw dla wikszego bezpieczestwa kaza piechocie sypa szaniec przedmostowy lecz znowu przypad nietylko robot przerwa, ale trzystu ludzi zaCzarniecki bra. Król szwedzki pourzdza tedy silne ruchome kolui

mny kaza im glda. Wtedy i

lasy

kilka

i

wszystkie miejsca i)odejrzane przerazy

potargano

cakiem rozpdzono mu oddziay,

ale

Czarnieckiego a raz zaraz

nazajutrz

zna-

238 laz on gdzie

si j" tam

wanie by

i

takiem

z

prawic

samm

potrzebny a gdzie na spotkanie

wojskiem,

si

z

nim

bynajmniej nie liczono.

Kiedy

owi

cztery polskie

Szwedzi

chorgwie

si obaw, po lasach kwarciannych co z Janem Sapieh

zajmowali z

jeszcze przy Karolu dopatrzywszy pory, wybray si do swoich. Posza za nimi pogo i stu odcitych przywioda napowrót. Za kar leeli krzyem podczas parady, a potem bro im oddawszy, kaza ich król szwedzki midzy szeregi swego wojska porozdziela. Gdy atoli odjecha, Niemcy onierze poczli w^oa, e dla zdrajców nie bya to kara: otrom takim szubienica si naley a pozostao po nich midzy wiernych królowi onierzy podzielona byd winna. Rzucili si tedy na biedaków i wymordowali wszystkich, a potm myleli ju o drugich i o samym Janie Sa-

zostawali

na wymierzenie susznej kary za nastawanie z broni w rku na swoich rodaków i za sabo naleenia jeszcze do tych, których gos narodu zdrajcami ojczyzny i susznie obwoywa. Ledwie sam Karol Gustaw na koniu i z paaszem w rku potrafi rozpdzi krzyczcy a garncy piesze, jakby

tum, nie tak zapaem przejty, jak chciwoci upu po majcych byd wybitymi rozdraniony. Niedugo potm namyla si Jan Sapieha a wysany si do

w

rzezi

przedniej

stray nad

Wis

przeprowadzi reszt kwar-

cianych na stron Jana I^azimirza.

Douglas pod Przemylem zagroony od Lubomirskiego, a posyszawszy, za nim cignie i Jan Kazimirz z hetmanami, zawiadomi Karola Gustawa i poszed do Radymna

e

gdzie

zczyli swe cae siy.

Tam si

Lubomirski zagrodzili im ju a hetmani nastpuj na nich od Lwowa. nowy sypnli si chopi, utworzyU na niecki

i

uzbrojone

przekonali

e

Czar-

drog od Krakowa Prócz tego do Tar-

prdce cho

licho

ómiotysiczne wojsko nad którm szlachta okoliczna obja wadz i prowadzia je ku Jarosawiowi na ale

Szweda.

Karol Gustaw spawiwszy Sanem sprzty ku Wile sam z Radymna przez Jarosaw na powrót, ruszy do Przeworska, ale to ju z tak ostronoci, przodem wyprawi wczenie Douglasa dla rozpatrywania i oczyszczania z powstaców drogi,

e

239 wojsko prowadzi

w szyku bojowym

dziaami na wystrza

z

gotowemi, ze straami od boków a w tyle z koszem ustawionym z wozów. Oddziay powstacze nie przestay jednake wiesza si przy nim od boków i tyu. Te oddziay

kadej

chwili

tatarskie:

wydaway okrzyki polskie, ruskie, wooskie, zdawao si wic Szwedom, e róne narody spi-

kny

z

przy nacieraniu

ach

si

Janem Kazimirzem na

do konia swego si dosta

piero

wystrzeli, kiedy Polacy

w

obiadu

król szwedzki podczas

ju

tych opa-

plebanii rudnickiej do-

sam

i

W

zgub.

ich

z

obudwu pistoletów

przeamywali stra jego przed

domem.

Cay odwrót szwedzki do Sandomirza by wolnm wleczeniem si wród cigych utarczek

e

noc

i

dzie

po roztokach

spa, ani gobota i zpozimkowe wylewy strumieni, z wielkiem utrudzeniem samo si przedostawao i dziaa przedostawa zniewolone byo. Tabory mo-

i

zych drogach,

towa jada

nie

tak

mogo,

wojsko szwedzkie ani a czsto

przez

i

leay

dzierze i

polach

byle

gdzie a nawet

onierzy rannych

i

zostawiano

chorych.

Ludzie

te

po

drogach

cikie trudy

snadniej jeszcze znosili, ale konie, które potrzebuj lepszego

wczasu do napaszenia, bardzo podupaday i niszczay. Tymczasem Czarniecki i Lubomirski przebywszy ju Wiczekali na nadchodzcego Karola Gustawa pod Sando-

s,

Gdy

bólem swego serca tam zasta, okopa si we wsi Zalesiu a w samych widach midzy Sanem i Wis: mia tedy z tyu Wis, z prawego boku bagna niedostpne a z lewego koryto Sanu.

mirzem.

Pawe

ich tedy z

Sapieha widzc

e

Tykocina nie

dko,

wemie

pr-

tak

stan take u Sandomiprawym brzegu tak Wisy jak Sanu.

nadbieg przez Mazowieckie

rza na

Douglas

postpowa

z

i

prdem Wisy

za

statkami

i

po-

rozsca do zaóg po zamkach Szwedami obsadzonych aby na budow mostu pomagano w ciganiu statków pod wod ku aby o nic innego nie troszczc si spieszono Sandomirzowi i

z

calem wojskiem do króla. W^net

Wis

bot,

nabili

Sinclair

komendant szwedzki Sandomirza zacz most rzuca ale przypadli Polacy zepsuli mu rowiele ludzi i ju nawet do miasta si wdzierali.

Sinclair

przez

uszed tedy na rozlegy zanjek

i

dawa

odpór a w nocy

240 usiowa spali

miasto.

kiej szkodzie wdzia

maj

dzi

e

tam

Czarniecki dla zapobieenia

si nazajutrz do szturmu.

sob

tej

wiel-

Wie e Szwe-

kocielnych a prócz tego

wiele rzeczy

ogromne inne bogactwa daa dobr zacht do wysypania si w pomoc nietylko mieszczanom ale i ludowi wiejskiemu z okoSzwedzi dali odpór i poleg tam Francuz Collet kapilicy. wszystko jednake tan w subie polskiej. Sinclair widzia

e

straci

zginie

i

w

oczach króla swego,

który przecie

tkwic

midzy wodami najmniejszej nie móg mu da pomocy: pozakopywa we fundamenta murów beczki z prochem siark a pozatykawszy lonty zatlone wsiad z zaog na statki i w nocy z nurtem Wisy odpyn. Polacy do zamku wpadaj ale wnet rozleg si grzmot zamku prysna w powietrze, rozszerzy sie straszliwy, w ogóle piset tam ludzi znalazo mier nareszcie poar

cz

i

w

zwaliskach a zgorzenie akt grodzkich ze wszystkiemi do-

kumentami stao si na póniej wielk klsk dla województwa i pobudk do niesychanego pieniactwa. Gdyby Polacy byli mieli dostatkiem wprawnej i dobrze uzbrojonej piechoty, wojna szwedzka niewtpliwie

byaby wzia

koniec pod Sandomirzem pojmaniem lub zabiciem Karola Gu-

im wanie brakowao, kiedy tymczasem w kocu marca pospieszyo z Krakowa i innych miast pobliszych z jakie trzy tysice piechoty szwedzkiej statkami po Wile w pomoc swemu królowi. Ten doczekawszy si tych posików zastawa

cz

,

ale tej

okopów posea przez Wis wycieczki raz po raz rozpoczyna i sdzono si miao z za

e

w

pole

l>yiy

wysypie

J6gf>

i

walnej

bitwy

szuka bdzie.

kanonad

,

z

ca si

Inne atoli

dziaa, prochy wszelkie zapasy na statki

plany,

Wis

poosadza i wysa, a sam puciwszy w paw przez San noc nieco jazdy, kaza jj spiesznie okopy usypa i dzia-

ami

na statkach przywiezionemi osadzi.

szaniec, ale

w

mu wystarczy na

czasie przeprawy;

stanwszy

Nie wielki to

by

odpieranie wojska litewskiego

za

z

ca si

po drugiej stro-

Sanu wyparowa Litwinów nawet z ich warownego obozu, zabra im dziaa spokojnie przez Lubelskie i Mazowsze poszed do Warszawy.

nie

i

241

IX.

W

Wurtz jenera szwedzki trzyma si w Krakowie. ^Wielkopolsce na dobre powstanie. Leszno sprzyja Szwedom, za co od powstaców spalone.

Wark. Czarniecki trzyma wojw karnoci surowo karze wystpnych. Ksie Adolf Jan zdobywa Goacz. W Gnienie Czarniecki Lubomirski. Spotkanie pod Keckiem. Czarniecki znosi Fryderyka margrafa pod

sko

i

i

Karol Gustaw blokuje ioleuderskiej.

pdzony

ostatni

Gdask,

ale

blokad

Karol Gustaw potyka si

pod

ninem

z

znosi

za ukazaniem si

traci swoich 300.

Midzy Karolem

stem stawa sprzymierz, pierwszy proponuje rozbiór Polski. 1656

lubuje Jan Kazimirz

r.

w

floty

Czarnieckim pod Kcyni, a do-

—

1

a kurfir-

Kwietnia

katedrze lwowskiej uwolnienie chopstwa

od ucisku, co za nim lubuj senatorowie. Na lub Jana Kazimirza odpowiada Karol Gustaw odezw, w której za nagrodami rozkazuje chopom wyrzyua szlacht za udzia w buncie ale napróno. Chopstwo czy si Jan Kazimirz porozumiewa si pomylnie z Tatarami, naz Czarnieckim.

próno

z Chmielnickim.

W

Krakowie jeszcze z trzema tysicami ludzi siedzia jako komendant jenera Wurtz. Szuka on dobrego porozumienia ze szlacit okoliczn której nawet z obawy kopotów wojennycli nie mao nauciekao si pod jego opiek; pochlebia mieszkacom miasta i atwo powstania po Maopolsce tumi przy czem spali ywiec, Zakliczyn, Pilic, Szczekoinne miasta. ciny, Przyrów Franciszek Dembiski starosta nowomiejsko korczyski najbardziej si dawa we znaki Szwedom w Krakowie bo im wszelki dowóz odcina. Nie strzeg si atoli naleycie, a w Mogile niespodzianie napadnity, ledwie ucieczk na rozsypk swoich i siebie uratowa. i

Po Wielkopolsce rozszerzyo si na dobre powstanie. Z wielk zacitoj^ci mordowano wroga: prócz upieztwa wszelkich naduy tem si bardzo oburzano e Szwedzi kadego i

kwarcianego którego schwytali za zbiega sw^^go mieli

i

na

Wojna staa sic zuruszaa w pole, chopi si pozbro-

miejscu albo obwiesili albo zastrzelili.

penie narodow: szlachta ili

i

po swoich okolicach nieprzyjacielowi szkody zrzdzali.

egocki ów starosta babimostski co za wocianina wiozcego sosn wzi Kocian poszed radzkiemu gdzie dokazywa znany nam z oblenia chowskiego Weihard z Wrzeszczewic. Za pomoc Krzystof

,

Tom

VIII.

16

pomoc ku Sieczsto-

Koacza

242 egocki lud wielu wsi pobliszych i cicho mury Wielunia pod nim przyszed. Sprawni parobcy przyz stawili drabie dostali si do miasta otworzyli bramy i o pó nocy zaczto rze nietylko na Szwedacli ale i na mieszkacach Niemcach. Weihard zamkn si na zamku i broni docliopa zgromadzi

pókd mu

odsiecz nie nadesza.

wyruszy take wsiach

wa

i

w

ze sw^oj

Za odstpieniem powstaców

zaog: przedmiecia

spali, lud po

kosy pouzbrajany nielitociwie zabija, dwory rabo-

pustoszy, a

w kocu oblega Odolanów, powstacami

osadzony.

y

Wojewoda poznaski Krzystof Opaleski ju nie ale wojewoda kaliski Grudziski, Jakób Rozdraewski wojewoda inowrocawski oiaz Piotr Opaleski wojewoda podskarbi, wszyscy trzej naczelnicy nieszczsnego obozu wielkopolskiego pod Uciem, chcieli naprawi, co tam popsuli i wywoywali po swych województwach szlacht i lud do boju. Odznacza si nienawici do Szwedów którym nietylko nigdy nie nadska-

si wcale nie by podda Krzystof Grzymutowski podkomorzy kaliski gony w dziejach póniejszego czasu. Leszno, miasto Leszczyskich w Poznaskiem o trzy mile

kiwa

ale

od granicy szlskiej odlege, byo przytukiem braci czeskich czyli póniej ju kalwinów. Przez przybywanie rónych reformatorów, którzy w Polsce znajdowali przytuek, zamienio si prawie cakiem w miasto niemieckie. By tam rektorem szkoy Jan Amos Komeniusz Niemiec z Moraw rodem, którego wypdzono z krajów cesarskich. Pisa on ksiki i jednay mu

niepoledni

dróe do

saw

a

w sprawach

Anglii, do Szwecyi

i

dissidenckich

do Siedmiogrodu;

odbywa

mia za

poró-

ne

zwizki midzy protestantami w Niemczech a nawot po dworach monarszych. On tedy gównie mieszczan leszczy-

baamuci

umia w

obudzi przywizanie do sprawy Szwedzi albo raczój Niemcy wojska szwedzkiego uwaali Leszno za swoj gospod: wszystkie upy po kocioach, klasztorach, miastach, dworach szlacheckich zrabowane a na wywiezienie do Niemiec przeznaczone, w Lesznie skadali. Opaleski wojev/oda podlaski wezwa to miasto aby si z Rzeczposijolit na Szweda czyo, ale napróno; owszem mieszczanie stanli zbrojno przy zaodze szwedzkij trzysta ludzi wynoszcej w. boju przeciw Polakom gdzie pod miaskich

i

szwedzkiej.

i

nich

243 stem

midzy sniami drzewa zasadzk

wali.

Jeszcze ich

poniechali, bo

dziaami przygotoOpaleski napomina, aby tój zej igraszki

mu si

z

wcale nie chce miasta znakomitego ze

ziemi równa. Nic jednak i to nie pomagao kiedy Szwedzi zasaniali jazd przystp do miasta, mieszczanie ukrywszy si§ w ogrodacli za parkanami, znowu nie przestawali strzela. Uderzya na nich garstka Polaków a nawet wpada z nimi 54

paace panów porozsypywane, na drobne warownie przydatne ale dla zbytniej odlegoci jednego od drugiego a przy szczupej zaodze trudne do bro-

byy

klasztory,

zaniki

i

na gródki za waami urzdzili Szwedzi na kratylko klasztory bernardyskie mzki przedmieciu kowskiem

Ztd

nienia.

eski,

i

a nareszcie dalej wysunity

bram za senatorsk paac przed bram now (nowomiejsk)

przed a

Pawe

paac

radzi wiowski;

biskupów krakowskich, klasztor

dominikaski.

Sapieha wzmocniony powstacami mazowieckimi oto-

poda Warszaw

dopuszcza do niej ywnoci, Dnia 25 maja nadcign Jan ani adnej kommunikacyi. Sandomirza w dwanacie tysicy nai Ivazimirz od Lwowa

czy

o

i

nie

Z Ujazdowa przysa trbacza aby bramy otworzono. Wittemberg da odpowied e jest wodzem szwedzkim co ma zlecon sobie obron. Tymczasem nadszed Lubomirski z pod owi-

jemnej piechoty

cza

zaj

i

i

z

pospolitem ruszeniem niskiem.

stanowisko obok wojska królewskiego a nakoniec

wawym

pochodzie od Kcyni przybieg

Czarniecki,

który po

strudzony

zaraz przeprowadzi swych kwarcianych po dwóch

i

nowo zbudowanych mostach na drug stron Wisy do SaDouglasa którzy mie na oku Adolfa Jana midzy widami Wisy Narwi u Nowodworu okopali sobie byli obóz. Caa sia polska moga wynosi nad szedziesit piehy,

aby

i

i

tysicy.

Ludu byo dosy prawie za wszelkich porzdków do oblegania i

wiele, ale dzia, strzelby,

a nawet

urzdzonego jako

Posypano od zachodnij strony ku miastu baterie i wszystko przyrzdziwszy jak byo mona najlei)iej, rozpoczto bombardowanie. Lubo z bramy senatorskiej gray szwedzkie dziaa przecie tak si pod ni o mao nic wzito paacu biskupów krakowposuwano,

tako wojska bardzo nie dostawao.

e

skich.

sztoru

Pierwszego

gronie szturmowano do klau nowej bramy wdziera; si do do-

czerwca

bernardinów a

minikanów pukownik polski Grothus i wspierali jego usistronie owania od kocioa pauliskiego Litwini. tej strata polska bya znaczn a najwicej zgino w fosie u wyamanego muru w i)obliu kolumny, postawionój jako pomnik Zygmuntowi III przez syna Wadysawa IV.

W

Szwedzki podpukownik Forgel

wypad

raz na krakowskie

255 przedmiecie

z

rotami jazdy dwustu onierzami dobiega nad w^aami do arsenau i

a

Jazda ta

piechotnemi.

korzystajc

a piechota

spdzia stra

ju

dwoma

z jednej

popochu Polaixów, zagwodzia dwa dziaa i dwa

zamieszania

z

baterii,

i

daleko uprowadzia lecz docigniona

czy szeciu ludzi zniewolona

straciwszy

i

bya zostawi

je

piciu

bram.

przed

Wycieczka ta uczynia Polaków ostronymi; przyprowadzono take wybór dzia ze Zamocia. Paac biskupów krasi wiele da dokakowskich wzito szturmem. Widziano zostajcymi w usugach szlachty lub wojskoza i)achGkami wytrwao ta ludzi ma upór i)rostego czoKlasa wych. wieka a pojcia sprawy narodowej snadno od swoich panów

e i

okazywaa jak zwykle wielkie mstwo. Poprzebietowarzysze, bo nie zgadzao si z czci kawalersk jak

nabiera rani

i

si wtedy

szlachta

Dragoni lubo jazda,

oddziay.

dzili

wyraaa, ciurom przewodniczy, prowaale

w

ówczesnej sztuce

gównie do brania twierdz uywani,

wojennej,

tylko

mieli

przy stawianiu drabin lub innych narzdzi a wdzieraniu si na way i mury, w ogóle za za-

kierunek przy znoszeniu

si

i

pachokowie a wojsko byo w odwodzie tylko im ratunek dawao. Po jednym szturmie, który trwa cztery godziny, odparli Szwedzi Polaków ze znaczn strat i zabrali im drabie inne Pomimo to oddzia pachoków zakrad si za narzdzia.

czepn

stanowili

i

i

gnojow gór stu

w

opanowa

i

Szwedów odcgnao

Wypado dwuju byli

spichlerz przy niej.

ich a

dwóch Polaków, którzy

spichlerzu, trupem lego.

Ju

miesic

ste z trzydziestu

dom psuto

miastu,

i

i

cigno

si oblenie

granaty

i

kule ogni-

mao

dzia rzucane

wa

,

jednak szkodziy Szwetylko na zachodnij stronie znacznie po-

do paacu radziwiowskiego otworzono

wyom.

Osta-

hasa otrbiono Zrana zeszo si mnóstwo rónego ludu szturm z dobr nadziej: bój rozpoczty prowadzono przez kilka godzin z rzdkiem mstwem i z wielkim porzdkiem. Bito z jednego wielkie go dziaa zamojskiego smokiem zwanego do patniego czerwca na

wieczór przy rozdawaniu

nazajutrz.

acu radziwiowskiego

i

naroniku do gmachu

wywalono cian.

i)rzy

Wdarto si przez ten wyom ale take z klasztoru bernardinów

i

i

klasztoru

nietylko

z

niego

klarek (beinnr-

256 wyposzono Szwedów a nakadziono ich nie mao trupem w ucieczce ju przy samj ubocznj bramie zamkowej. Podsunicie si takie pod zamek, zakopotao ostatecznie Szwedów; dali wic znak przez wysanie dobosza i obbnieRóne byy zdania panów iiie, e gotowi wej w ukady. ale przemogo rozsdniejsze, i dla zemsty nie mona na zniszczenie i spalenie wystawia miasta gównego z tylu kocioami i wspaniaemi paacami. Powstrzymywano lud i dla (linek)

lepszego skutku obiecano

pachokom

czyli

caemu gronu

ciu-

rów czterdzieci tysicy zotych za up któryby im si móg dosta przy zdobyciu Warszawy. Szwedom za dozwolono tylko dwie godziny na dostawienie warunków z podpisem marszaka Wittemberga. Gdy przecig ten upyn a nikt nie szturm wychodzi, dano znak wystrzaami z dwóch dzia si na nowo zaczyna. Z bezprzykadnym zapaem i zadziwiaodwag rzuci si lud ze wszystkich stron, ale znowu ,

e

jc

si ukaza dobosz zabbni podpisan kapitulacy. Lud

i

komisarze szwedzcy przynieli

uniesiony trudno byo wstrzyma: Czarniecki z niebezpieczestwem ycia Lanckoroski hetman summ odwodzili go od wau a gównie pomoga obietnica za up spodziewany król natychmiast wypaci. Oddanie miasta zaraz w ten sam dzie (1 lipca) nastpio. Piechota szwedzka chorgwiami, jazda kornetami cigna si do paacu Ossoliskich. Przysza piechota polska Szwedów, wjecha król i panowie. Zamek take i okrya i

e

piechot obsadzono i skarby i rzeczy co wnim byy popiecztowano. Z obietnicy owej uczynionej ciurom nic dobrego nie wynikno, bo cae tumy opady Lanckoroskiego i o pienidze woay a nawet kto duym cisn na niego kamieniem, po-

tm sypny

si do paacu Leszczyskich gdzie z powodu król mia gospod. za wejcia po-

e

spustoszenia zamku,

zamykano wic o ledwie do szturmu nie przyszo. Jeden z dworaków wzi si na wykrt, przyrzeczone pienidze maj byd z Ormianów dopiero cignite; lud wic odszed ale si rzuci na budy ormiaskie rozdrapa w okamgieniu wszystkie towary. Gwardya królewska wysana dla pooenia koca bezprawiom przysza za póno. Nie skoczyo si na

e

i

257 tern ale

jadcemu konuo

królowi zabicgiwano

drog

i

o pie-

nidze woano.

W kapitulacji i

''^)

byy

e

warunki

Szwedzi oddaj zamek

Wolno im wywie swoje prócz tych które zupiono na kocioach prócz ksi-

miasto ze wszystkiemi dziaami.

rzeczy

ek

i

Przez trzy dni

królewskiej.

z biblioteki

s

obowizani

cakiem si upakowa i wyruszy; dugi w miecie wszystkie do Torunia ale popaci, jeców puci. Odprowadzeni nimi wychodzi nie Polak z moe. Ranni chorzy, koaden midzy któremi bya take ona Douglasa, biety szwedzkie odel si Wis do obozu pod Nowydwór a zaoga warszawska zobowizuje si wyjedna e nawzajem wszystkie Polki

bd

,

,

wyjd

z niewoli

kapitulowali,

nie

aden

szwedzkiej.

bdzie przez

w Warszawie

z tych co

cztery tygodnie

stawa do boju

przeciw Polakom.

W cigu

trzech dni ruszyli Szwedzi do trzysta koni jazdy

a do dziewiset

przez Polaków ku Toruniowi, OxenStjerny, Forgla,

wedug ukadu

piechoty

ludzi

ale bez

prowadzeni Wittemberga, Bengta

innych wyszych oficerów

i

bez predi-

si na agodno warunków; woaa e to król i panowie uoyli si bez zasignicia jej zdania a przecie jest trzecim stanem stanowicym drdze Rzeczypospolitej. Wojsko, lud, wszystko burzyo si. Chokantów.

Szlachta bowiem oburzya

dziy do króla deputacye berga,

Warszaw

który

z

na

owiadczeniem: „takiego Wittem-

pó drewnian w

krótkim czasie

puszcza si nie godzi, bo jak przyjdzie do Prus caych w ceg murowanych to je na krzemienne zaPolsk rabowa i puszczony, jeszcze rabowa mieni. On bdzie, a upy które mia w Warszawie, jak wiadkiem Forgel, eby si Polakom nie dostay, w Wile potopi kaza. Wszake wzgldem Wolfa starosty dynaburskiego kapitulacy zama, bo go poima jako jeca do Szwecyi odesa. O u Moskw do wojny gównie namówi; trzyma go wic dopókd si z ni nie zawrze pokoju." By kopot wielki o zachowaniu przy yciu tak Wittemberga jak drugich spomnionycU

tak utwierdzi

,

ca

i

naczelników.

Senatorowie postanowili

tunku odprowadzi oburzenia bdzie

)

Jest

Tom

VIII.

jedyny sposób ra-

do Zamocia a za umierzeniem si

ich

mona

w Rudawskim

e

wolno puci.

pod dniem

1

lipca

Wittemberg dobód IfióO.

17

258 panom gdy na wied: „skoro

doniesienie ze

e

bdzie wywieziony

zamaniem sowa

da

odpo-

l^rólewsldego jestem

je-

mi jako jecowi wszystko cierpliwie znosi naley.'' chory Stao si jak postanowiono z tym tylko wyjtkiem Oxenstjerna zosta w Warszawie, a Forgel matacz niby zdra-

cem,

to

e

dzajcy Szwedów wyjedna sobie pozwolenie udania si do Krakowa gdzie bya jego ona; Wittemberg za nie doczeka sie wolnoci ale umar w Zamociu.

Do przejrzenia i rozdzielenia upów których niepodobna byo Szwedom uwie wyznaczono komissy. Skadaa si z trzydziestu czonków a to ludzi z ówczesn wielk wad jaka okoo tego czasu po caej Europie i Polsce grasowaa to jest z niesychan chciwoci. Pokazao si e Wittemberg nic nie utopi bo znaleziono w rzeczach na dwa mihony wartoci. Trwao to przegldanie dzielenie kilka tygodni a w cigu i

spisywania coraz wszystkiego ubywao, bo kradli komisarze nadwma si raz po raz sama królowa która ze Szlska i co dopiero

wrócia

i

co najkosztowniejsze rzeczy bez

wzgldu

na wojsko zagarniaa, lubo w tym czasie gani jej tego nie naley, bo w Szlsku swe pienidze, klejnoty i wszystko na pierwsze swe potrzeby z trudnoci wojsko tak obrócia,

e

e

choPodzia wypad tak skpo, dostaa tylko czar jedne rgiew liczca sto pidziesit koni przeznaczya. Midzy porucznikowi swemu któr srebrn, wojskiem powstao wic wielkie szemranie: niejeden porzuci a nawet nierzadki by taki co si do Szweda uda. Lubomirskiego ze szlacht maopolsk odesano na obleganie Krakowa w którym nie naleao za tyami swemi cierich pie Szwedów. Wielkopolanie przedstawiali królowi dopókd wroga dzieci i ony majtki na asce srogiego nie odbierze si Poznania z innemi miastami. Tak wprawdzie mówili ale wielu miao na myli odezw Karola Gustawa przez któr szlacht co mu si do wiernoci zobowizaa, nal)omina, aby opucia chorgiew Jana Kazimirza i z nim stobunki zerwaa, jeeli cikiego przeladowania na siebie cinic chce"). odprawi król jak chcesz, dosy Wielkopolanów z wojewod Grudziskim. Warszawie zo-

zaspakaja bya w

stanie.

sub

e

bd

Bd

gn

e

W

*)

maji

Rudawski leriii.

lib.

VI

capiit

VII edicum

1

dc dato Marieburg 8 (19)

259 stay jeszcze przy nim województwa podlaskie, zkie, ruskie

W czasie

i

woyskie. szturmu oblenia jak spominano,

lubelskie,

be-

pfalzgraf Adolf

Douglasem trzymali sie w okopach pod Nowodworem, zbudowali sobie most na Wile pod Zakroczymem ale jednak nie mieli uskuteczni przeprawy. Na przypadek wzicia Warszawy chcieli si cofa na Toru ale Karol Gustaw przysa im rozkaz eby ile monoci w miejscu dotrzymali dla tego to pochód bardzo daleki, jego zamiarem jest nawet po wziciu Warszawy, caej siy a zatem i ich na odzyskacofajc si za robiliby naprzód dug a danie tego miasta remn drog, snadnoby ponieli straty jak w odwrocie najczciej si zdarza, nie zdyliby do wojsk kurfirsta a co najgorsza acno pocignliby za sob Polaków, którzy przy szczciu mogliby znie naprzód ich a potem i kurfirsta. Z tych wic powodów tylko w ostatecznoci pozwoli im si cofn do Sierpca lub Srzeska. Siy szwedzkie zyskay pomoc zewntrz: sekretarz króla francuzkiego przywióz Karolowi om beczek zota a lord Cranstown wyadowa do Piawv ze wieo zaciagnitemi w liTo jednake byo kopoczbie pótrzecia tysica Szkotami. tliwem, e flota holenderska trzymaa si w pobliu a komisarze holenderscy dla czuwania nad handlem morzo batyckiego a tem samem nad Gdaskiem przeduali swój pobyt w Prusach. Karol nie chcia z Holandi zadziera aby nie ruszy przeciw sobie Danii i cesarza, z tego powodu wzicie Gdaska puszcza w przewok a zleciwszy oko na niego Stenbockowi sam z Malborga a z wojskiem jakiego móg ruszy ku Warszawie. Kurfirst lubo w traktacie jawnym zobowiza si by wspiera Szwedów tylko czterema tysicami przecie potajemnie ofiarowa im na usugi sw si i w skutek tego prowadzi szesnacie tysicy dobrego onierza. Jan

z

,

e

uy

;

uy

,

ca

XI. Król szwedzki chodzi na

czy

si

w Posku. Wojsko polskie wyWarszawy ku Pulkowu. Karol Gustaw

z kurfirstem

drug stron Wisy

z

28,000 pod Prag. Polacy maj 39,000 wojska cznie z TataHorda z polskiemi lekkienii chorgwiami rozpoczyna hitw. Polacy skupiaj si okoo mostu, Szwedzi z kurfirstem midzy Prag a Biaok.

stawa rami.

w

260 si za most na lewy brzeg Wisy. Most zerwano za sob, nowo zbudowali i weszli do Warszawy. Polacy dziel ograniczaj si na dorane szarpanie Szweda po kraju. Jan

Polacy cofaj

który Szwedzi na

siy swoje

i

w

Weiher napieraj Szwedów, Grudziski z Weiherem bije Weibarda w Lubrzu nad Wart, a chopi go kijami dobijaj, przypominajc mu oblenie Czstochowy. Sadowski poddaje Kalisz Polakom. Kazimirz stawa

W

Czarniecki, Koniecpolski,

Lublinie.

ku Warszawie Karol Gustaw odpdzi od oblenia Putuska Gosiewskiego ietmana litewskiego, który przez Janusza Radziwia schwytany i oddany Szwedom, na wstawienie si kurfirsta wybawiony od odesania do Szwecyi si z pod dozoru szwedzza zobowizaniem pimiennem i pochodzie

e

kiego nie usunie, wolno

by

puszczony; gdy

atoli

cya tyszowiecka nakazaa wszystkim Polakom

e

uzna,

nie ojczyzny,

dawniejsze

i

witsze

stan w

jego

bowizanie wzgldem ojczyzny a w skutek tego za

sowo

bro

obroi

zo-

chwyci.

zczeniu si z kurfirstem w Posku i zblianiu si ranimi szwedzkiego obozu nowodworskiego, wyszo woj-

Skoro dosza króla szwedzkiego

zem

wiadomo

konfedera-

z

Warszawy

do

o

drug stron Wisy przez most ywowy od ku Pulkowu rzucony. Mia on z obudwu stron okopy

sko polskie na

miasta

a

pod Prag, nawet na cae wojsko za wielkie; nadto Litwa okopaa paac królewski w Jabonnie. znaczn Polaków zostawiono u mostu na lewej stronie Wisy. Tymczasem Karol Gustaw dnia 28 lipca i w dwadziecia om tysicy wojska stan tym sposobem pod Prag rodek linii na równinie mia przecity pagórkami piaszczya u prawego brzega

Cz

e

stemi

karowat sonin obrosemi,

bardzo przydatnemi.

a do zasaniania

ruchów

Lewe skrzydo od bagna wiód Adolf

Douglasem a sta przy nich zdrajca ojczyzny Bogusaw Radziwi prawe u Wisy od Tarchomina zostawao pod rozkazami kurfirsta, tm zacitszego nieprzyjaciela, by len-

Jan

z

;

nikiem Polaków.

W

e

samym rodku na

dziaów, uwija si król szwedzki

z

czele wyborowych odpozocist zbroj tylko na

zreszt za w ówczesnym stroju francuzkim, z koronkami przy szyi rkach, w kapelu>;zu ze strusiemi piórami, z szkaratn szarf z ramienia, a otoczony ksitami piersiach,

i

niemieckimi

U

i

znakomitymi Szwedami podobnie ubranymi.

Polaków którzy si wysunli pized okopy prawe skrzy-

261

do

od Pragi stanowili hetmani Potocki

i

Lanckoroski w rod-

oddziaami swemi Czarniecki, Koniecpolski, Jan Sobieski, Dymitr Winiowiecki, Jan Sapieha. Lewem skrzydem u mostu dowodzi hetman litewski Gosiew-

ku przy królu

byli z

Michaa Paca; Pawe za Sapieha przez padnicie w biegu konia skaleczy si w nog, co wzito za znak zego a co usuno go z pola. Caa sia polska wynoszca trzydzieci dziewi tysicy skadaa si z omiu tysicy polskiego onierza, szesnastu ski a

mia

przy sobie Poubiskiego

tysicy pospolitego ruszenia siewskim

z czterech

tysicy

z

,

i

piciu tysicy Litwy pod Go-

chopów

ludu

i

mao w kosy

w drgi

a tylko

Tatarów

uzbrojonego; na koniec z szeciu tysicy"^') z Krimu pod dowództwem Szefra Kazy Agi których przyprowadzi dopiero podczas rozstawienia wojska do boju pod Warszaw Jaskólski stranik koronny. Przeznaczono tedy zaraz hord z kilku polskiemi lekkiemi chorgwiami ku Nieportowi na rozpoczcie bitwy. Szwedzi przypucili ten korpowitali go tak rzsistym ogniem pus na strza waciwy dziaowym, e si w oka mgnieniu na wszystkie strony rozpierzchn; wiksza usza do lasu biaockiego. Przezaciw zbliajcemu si kurfirstowi ruszya litev/ska jazda daa si w bój uporczywy. Wspary j nadesane polskie chorgwie od prawego skrzyda. Przypad tam Ivaról Gustaw

zdy

,

i

cz

i

i

by w

niebezpieczestwie od kopii towarzysza Dbrowskiego

któr jednake kto szczliwie na bok zepchn. Jazda brandenburska daa w kocu odpór kurfirst posun si znacznie i

naprzód

z

piechot

czego ognia

ciem

i

i

Nie

artileri.

cigna

si

a

moga

Litwa

znie r-

do okopów u mostu; za nadej-

nocy prawe skrzydo polskie

pów, a na koniec znaleli si

i

cofno si take

do oko-

Tatarzy którzy na pocztku

bitwy dziaami rozegnani, tylko wsie okoliczne rabowali. Nazajutrz

nowisko

e

(29 lipca) Szwedzi zmienili

si rozoyli

szcych si przez dzieli

doskonale

w okopanym i

wzdu

pole miedzy

ruchy

obozie.

Prag

Polaków

Kurtirst

i

a

ten sposób sta-

Biaok.

wszystko

by w obawie

od tyu a dla tego bór midzy Rudawski podaje

w

piaszczystych pagórków wzno-

co

Z nich wisi dziao

zajcia sobie

Wis Biaok

il\viulzi»'cia tysiycy.

i

z

buku

mocuenii

262 straami pozasadza. Polacy jednake zmykali jazd ku letego wemu skrzydu co kurfirstowi zdawao si dowodem

e

Ale

planu nie porzucaj.

wanie

postpili przeciwnie

i

ru-

od Pragi na lewe skrzydo szwedzkie. Husarze dobór wojska polskiego, posuwali si zwolna ale z pewnoci wyszyli

dziaa i jazd a gdy nie mogli przeama tój siy zaczli odwrót lecz spokojnie, w wielkim porzdku a przystawajc i obracajc si ku nieprzyjacielowi gronie. Tymczasem za husarzami przyszykowano lekk jazd wraz z hord i bez adu i skadu ale galopem poszo to razem, mino jedne oddziay nieprzyjacielskie a drugie rozbio, ztd nietylko lewe skrzydo ale caa linia szwedzka postrzega niebezpieczestwo na swych Puszczono przeciw nim piechot

trawionego onierza.

tyach.

Nie umiano

si jednego wodza, dli

na bagno,

atoli

nie

gdzie

w tem

miaem

uderzeniu

,

trzyma

umiano do celu dziaa: Tatarzy wpa-

wielu z nich

ulgno

a Polacy wrócili

e

uiczm.

Zaraz Szwedzi z tego korzystali tak dalece, przez cae stanowisko zaczli pdzi Polaków ku okopom. Saba bya obrona u mostu a dla tego hetman Potocki przoz

dem

frontu

przerzuci

caej

midzy

linii

to jest

wzdu

bojowiska

chcia

si

Szwedami a Polakami od prawego skrzy-

da

ku lewemu ale zaraz po ruszeniu si z miejsca zaskoczy mu w przewanej sile Douglas i rozegna chorgwie. Sypie take si ku Douglasowi inna polska jazda z poblia ale on amie. Wród tej zacitój walki na skrzydle prawem polskiem a lewem szwedzkiem Jakób I^owalewski postrzegszy Karola Gustawa, wyrwa si naprzód z porodka swoich wpad na

j

midzy Szwedów z kopi dobrze wyton, ale kiedy mu j mia ju w piersiach utkwi raony miertelnie kul sam si z konia zwali. Od poudnia do wieczora spdzono czas tylko na obrotach z których nic nie wyniko. Wojska obadwa byy strudzone, konie w nocy niepasione ztpiay i nie day si z miejsca uga. Noc jak okolic ciemnoci tak ducha Po-

niego

ogarna zwtpieniem, t zaraz dla wojska najzgubniejsz. Na lewem skrzydle zgaszao si wielu e im pilnie za most przej trzeba a na prawem wyseali swoje laków

rzeczy

ku

Okunicwu,

lubo

pospolite

ruszenie

swój

tabor

263

w Warszawie zwano komunikiera byo zostawio

W

a tylko

bez

wszystkiego

cigu nocy Polacy

osadzili jazd,

czyli

jak

Wisy.

na drugiej stronie

las

midzy

Wis

Biaok. si wymie

Zrana brandenburski jenera Sparr stara go ogniem d7iaowym ale polsk jazd wspara piechota a gówne siy jazdy polskiej zaczy dalej bok prawego skrzyda nieprzyjacielskiego obkola. Wtedy Sparra wsparli inni jeneraowie. Uderzono na jazd polsk posza w rozsypk; wielu wpado na bagno i stracio konie ub te dostao si do niewoli. Tymczasem kurfirst przypar piechot a

i

to jest

sw gówn si

do

szaców

polskich u mostu gdzie

staa piechota polska a w znacznej czci Niemcy. Zacz tedy z nimi i z dowódcami ukada si a z tej przy czy 'ly Wród atoli ukadów sypno si wszystko bój wstrzyma. przez most na drug stron, zostawiwszy kilka dzia i nawet owego smoka zamojskiego o wielkim kalibrze, którym wyamano naronik paacu radziwiowskiego. Prawe cae skrzydo pominwszy Prag umykao ku Okuniewu; rodek ju walczc o mier i ycie odpiera nieprzyjaciela i pod ogniem dziaowym dar si do mostu. Na mocie byo dla natoku wielkie niebezpieczestwo i niejeden uton w wod zwalony; hetmana Potockiego o mao nie zgnieciono. Z trudem tylko udao si przedosta i królowi, który mimo innych wad by walecznym i w niebezpieczestwie zawsze dotrwa umia. Strata polska w polegych nie bya wielka bo w jedzie ledwie tysic pado ale trzy regimenta piechoty z chorgwiami ze wszystkiem odci nieprzyjaciel zabra. Tatarowie i take si jeszcze poznajdywali. Zabitych wicj podobno naliczyo si Szwedów albo raczej Niemców, bo w szwedzkich ówczesnych szeregach nawet i dziesity onierz nie by Szwedem. Stanwszy na lewym brzegu Wisy zerwano most za sob. Róne byy zdania co dalj pocz. Ludzie trwoliwi a zakopotani o swoje ony, dzieci i majtki chcieli i)okoju, ale jald nona byo osign tem sobie gowy nie zaprztali. Jan Kazimirz i wszyscy lepiej rzeczy oceni umiejcy zgoi

,

i

dzili

si

e

zaogi po

najwaciwsza wojsko podzieli

caym

kraju grasujce.

i

nka

szwedzkie

264

Wyprawi

w

nocy do Czstochowy królow, a sam nazajutrz przed wieczorem z kwarcianemi, z piechot i z pozaraz

ruszeniem

spolitem

bezkiem

lubelskiem,

i

sandomirskiem

ruszy do Piaseczny. Warszawie lea chory Bengt Oxenstjerna, wadza miejska udaa si w proby do niego; da jej tedy swoich sug na obsadzenie bram miejskich z mieszczanami przez to l)okazujcemi, uznaj Karola Gustawa a dwóch wyprawi z deputacy która si przeprawia do obozu szwedzkiego dla wrczenia kluczy miejskich Karolowi Gustawowi. Cay dzie budowano most dopiero dnia nastpnego przeprawili si Szwedzi. Za Janem Kazimirzem ruszy w pogo Douglas. Zaczli si Szwedzi ciga ku Pilicy w zamiarze cigania i gnbienia siy polskiej do ostatniego. Gdy ich atoli doszy wiadomoci Gosiewski z Litw od króla si oddzieli i Jan Kazimirz jak wida w walne bitwy w'dawa si nie myli, ale jego zamiarem dorywczo po rónych stronach dziaa, zatrwoyli si nie pomau bo widzieli im wytrcono z rku wadz zaczepki, odjto por

W

e

,

i

e

e

zniesienia na

raz

wszystkiego, a tylko

bezskuteczne

ich

skazano.

cign

na odpór

utarczki

i

Karol Gustaw

z

nad

Douglasa za bitw pod Warszaw marszakiem polnym zamianowanego a postanowi mocnemi zaogami zapewni sobie Warszaw, Kraków, owicz, Kalisz i Pozna; Gdask Pilicy

za

poddania si przynagli. Major szwedzki który z drobnym oddziaem by zostawiony w okopie nowodworskim otrzyma rozkaz aby rozrzuci koniecznie jak najspieszniej do

puci si Wis do Torunia. Nie móg atoli tego wykona, bo mu w pobliskim Zakroczymia zawadzali powstace a wic pozosta w miejscu. Zawiera on na swoj rk rozejmy a kiedy jego jaki rozejm przemin to przedsibra

way

i

chwyta jeców, których puszcza na wolno za pewnem wynagrodzeniem w zbou lub soli i tym sposobem zapewnia sobie pobyt na swojm stanowisku. wycieczki

i

Król szwedzki lewiec

i

kurfirst

spieszyli

ku Prusom, bo Kró-

móg wpad w niebezpieczestwo od Litwy, napad Wielkopolanom, król

denburgi atwo byo

zacz

zbrojenia.

miay ju

co

Szwedzkie

i

brandenburskie

rabowa po drodze

dla

tego ze

Bran-

duski

wojska wsi

nie

spdzay

2G5

bydo do

sprzedaway je za bezcen a w tak znagdy si oficerowie dzielili, to na najcznych ilociach, niszego przypadao po sto talarów. Król Kazimirz z Piaseczny po3zed do Radomia a potm przebywszy Wis pod Kazimirzem zatrzyma si czas niejaki dla uporzdkowania wojska i na ostatek zaj Lublin. Przyjecha tam do niego wysaniec szwedzki z ofiarowaniem pokoju, który pewnie da chciano za przyczeniem Prus miast

i

e

do Szwecyi a zwolnieniem od lennoci kurfirsta

i

przyzna-

e

Karoniem mu Warmii; jednake Jan Kazimirz wiedzc lowi Gustawowi dolega zajmowanie przez Moskw Karelii, Ingrii a najbardziej Kexholmu gdzie za przyjciem wojsk

swym panom i e Szwedom wielki kopot sprawia gotowanie si Danii do kroków nieprzyjacielskich: odmówi wysacowi posuchania niby z powodu e tak le jeszcze nie stoi aby mia si przed opuszczeniem krajów polskich przez wojska szwedzkie w ukady wdawa. carskich powstali chopi przeciw

czelnicy

uoono

oddziaów napoczli na rónych stronach dziaa i wspiera po-

Tymczasem jak

hetmani

i

inni

wstania.

Kiedy Czarniecki jeszcze wypoczywa pod Kcyni, posa egockiemu nieco wojska pod Kocian który si dobija o powtórne opanowanie tego spalonego, ale zawsze warownego miejsca. Po zdobyciu Kociana posiek wróci do swego wodza a egocki uwija si koo Poznania, zawadza o Kurnik dla zabierania Szwedom prowadzonych dostaw a potem w swych partizanckich pochodach sign

a

do Pakoci.

Jan Koniecpolski wojewoda sieradzki na czele powstaców swego województwa obieg Piotrków, Sta tam francuz

w modoci mia byd paziem przy Marii Ludowiec: jak chcesz dosy e nictylko Piotrków podda ale ze zaog przeszed w polsk sub Piron który

bd

Weiher wojewoda malborski obieg Kalisz gdzie siedzia tym z Czechami znany nam z Czstochowy Sadowski. czasie ów Weihard z Wrzeszcze wic naprzód obieg Odolanów a potem upi Poznaskie wzdu granicy szlskiej.

W

cigany jednake przez wojewod podlaskiego Opaleskiego

266

mia si

W

tym wanie czasie jenera Muller odda to miasto Brandenburczykom, przeto Weihard wziwszy z Poznania w pomoc oddzia brandenburski, posuwa si ku Kaliszowi w odsiecz Sadowskiemu, a napadszy jaki oddzia powstaców, zniós go i spocz Czy w skutek sobie spokojnie we wsi Lubru nad Wart. zawiadomienia od rozbitych powstaców czy tó przypadkiem wojewoda Grudziski który wtedy razem dziaa dosy z Weiherem, napad tam Weiharda w nocy, a nabiwszy mu Szwedów i Brandenburczyków, samego w stogu saska poima. Gdy za kto pozna tego dowódc a chopi dowiedzieli si to ten sam co Czstochow oblega a kocioy w Punicu, Kobylinie, Miejskiej Górce, Gostyniu i po innych miejscach zrabowa, uderzyli na niego z kijami bili dopókd nie skona. Sadowski straciwszy tym sposobem ostatni nadziej odsieczy a nie mogc si obroni, podda od Osieczny ku Poznaniowi.

e

e

i

Kalisz.

Kurfirst

kae obsadzi jeneraowi

Szwedów pod Raw.

Dorflingowi

Pozna.

Czarniecki

w

Krakowie i odpiera powstanie. Polacy wedle planu Czarnieckiego dziaaj, po caym kraju. Opaleski pustoszy nawet Brandenburgi. Gosiewski uwija si od Litwy koo granic Prus lennych. Dc la Gardie cofa si ku Kurlandyi i Inflantom. Gosiewski odnosi zwycistwo pod Prostkami nad jeneraem brandenburskim Waldeckiem i bierze do niewoli Bogusawa Radziwia. Tatarzy z jecami nawracaj do Krimu. Gosiewski wkracza do Warmii, lecz pobity uchodzi ku Litwie. Jan Kazimirz wysya poselstwa do Wielnia, do sejmu niemieckiego, do Siedmiogrodu, Danii, Holandyi i Anglii. Jan Kazimirz bierze czyc, pali Kruwic, Chojnice poddaje Anhalt Jan Jerzy. Polskie oddziay niszcz Pomorze szwedzkie. bije

Wurtz

siedzi

ksi

Kurfirst jak spomniono nie

Poznania

i

to

z

posa

miao mu byd rkojmi Kaliskie, czyckie Sieradzkie miasta

i

wojska swoje na osadze-

jeneraem Dorflingiem.

e

nietylko

Oddanie

tego

Poznaskie

ale

otrzyma, gdy dojrzeje za-

mierzony przez króla szwedzkiego podzia Polski. Dórfling zaprowadza ju nawet w imieniu swego pana niemieckie rzdy w Poznaniu a wojsko pomagao mu w tj robocie deniem do wytpienia wiary katolickiej.

I

267 Jednego dnia (27 czerwca) spalono kocioy bernardyski, . Anny, Karmelitów bosych i . Marcina, a inne tak

porabowano,

e

w

czternastu

naboestwa odprawia

nie

byo mona. Czarniecki po bitwie warszawskiej

uda si by

naprzód

Wis.

Posyszawszy atoli o rabunkach Szwedów po lewej stronie, nie szuka mostu ale si wpaw rzuci pod Kazimirzem z Tatarami i cignc ku Wielkopoltem dochodzi go wiadomo sce zmierza na Piotrków. e z kilku miast zaogi szwedzkie id poczone drog krakowsk ku owiczowi. Przecina im wic gociniec przed Raw i pomidzy Lipicami i Strzemieszn*) wród lasów z

królem za

W

zastaje

na noclegu

dowódc

szwedzkiego Fryderyka Potera

tysicem dwiecie jazdy i z tak liczb piechoty. Dugo si nad ranem (24 sierpnia) urzdza nim do boju by gotów a kiedy ju co tylko mia uderzy ruszaj Szwedzi w swoj drog jak gdyby im nic na zawadzie nie stao. tern przypada po dziesiciu Polaków z kadej chorgwi na pierwsz zaczepk wyznaczonych. Rozwin si bój midzy wszystkiemi; szed po kokach utworzonych miertelny role pode taniec przez obszern przestrze, zwaszcza wsi Strzemieszn nie miay zawad. Tatarzy dugo udziau

z

W

e

nie brali, tylko z lasu raz po raz wyjrzeli, postrzegszy na-

e Polacy e nawet

gór, rczo przypadli i tak jako na olep siekli, niemao Polaków zabili. Co Szwedów na za rozbiega bok ucieko to wieniactwo mordowao. si pogoska, i dla lepszego przechowania zoto poykaj, przeto niejednego ywo rozpruto. Tak to ucisk wywouje zemst i srogo nawet w ludzie agodnym. Niemao byo koniec

e

na pobojowisku Niemek: te Tatarzy imali a wojska polskiego hoota tylko do wozów uprzedzi si nie daa. Wozy byy za obcione wszelkiemi odzieami, bieliznami, towarami na zwyky oficerski handel po miasteczkach ze ydami. Nic bya to prawie wojna ale by rozbój wielkiego rozmiaru prowadzony pod naczelnictwem Niemca co zosta królem szwedz-

*)

Nazw

ski podaje

j

tej

bitwy obadwa

ródowi

autorowie przekrcili:

pod Lipiem a Kochow$ki pod Strzemesznem.

Rudaw-

268 kim przez

ksit

szlacht niemieck, niemieckiego onierza.

Wielu

w tj

i

rkoma

najemnego

polego i Polaków a wicój byo rannych, do których nalea i sam Czarniecki w nog popotyczce

strzelony.

Wiirtz miasteczka

w Krakowie trzyma w posuszestwie, cho w nich siedzia

si powstace.

wiali

i

Krakowianie byli od

nawet poblisze raz po raz zjadawna wykonali

przysig wiernoci królowi szwedzkiemu a Wiirtz zawiadomi i akademi e winna albo si do przysigi skoni, albo miasto opuci. Akademia której czonkiem móg byd

kady

cudzoziemiec,

niepoczytywaa

obowizek. Ówczesny rektor Adam Roszczewicz kanonik krakowski zwoa professorów na rad. Uchwalono niepodobna stawa si zdrajc prawego króla i Rzeczypospolitej, a za tem nie pozostaje nic wicej jak z miasta wychodzi. Oddano tedy kolegia i bursy pod piecz magistratu i Kraków tumnie tego

za

e

opuszczono.

Michaowi

Zebrzydowskiemu miecznikowi koronnemu Jan Kazimirz zdobycie Krakowa. miecznik by chory kaza si wyrcza tymczasem ziciowi swemu Czar-

e

zleci

toryskiemu.

Zebrao si niemao

ya

obóz 10 sierpnia pod Tycem. Szwedzi uderzaj na strae, szlachta

kuje

w

szereg,

zaoTymczasem nad ranem rwie si do koni, szy-

szlachty okolicznj

przychodzi do zaczepki a po tera

i

i

do nale-

ytego spotkania na polu kobierzyskiem. Popisa si tam jako porucznik Jakób Wilkoski i nieprzyjaciel zacz ucie-

ka z

a Polacy

cigaj go

zapaem kiedy na raz pod lasem dzia powitani obejrz si a tu na wszystkie strony oto-

czeni.

Komendy

cz

kady

nie

byo

z

jak naleao, nie wiedzieli co po-

gdzie mu si zdao ucieka. Polegli tam zacni onierze Misiowski, Czarnocki, Wilczogórski z pochodzenia Woch ale czowiek polskij prawoci, a dostali si do niewoli Jakób Wilkoski, ysakowski, Frezer, Zagórowskl wielu innych. Tryumfowali Szwedzi w Krakowie lecz nie przestawali miasta warowa. Mimo proby magii

dawni

i

stratu

klasztor karmelitów

by

na

Piasku

gdzie

w

kaplicy

na

malowany obraz Najwitszj Panny bardzo cudowny, który paka w tym dniu kiedy Szwedzi do Pozna-

cianie

269 postanowiono zwali

nia pierwszy raz wchodzili,

cian

ze

i

zniweczono. Temu samemu losowi podpady: stazrbano Filipa Jakóba, Szyroytny koció . Floriana, Piotra mona Judy, pitalny . Walentego, . Krzya, i

.

. .

i

i

i

Pawa

.

Garbarzach,

na

Kazimirza

mackim, Miosierdzia Boego sych z klasztorem,

.

klasztorem refor-

z

na Smolesku, karmelitów bo-

Marii na

Grodku

z

klasztorem panie-

bernardyski na Stradomiu z klasztorem, . Jadwigi ze pitalem przy mocie królewskim, . Agnieszki z klasztorem panieskim, . Sebastiana z lazaretem, . Leonarda skim,

i

inne jeszcze.

Chocia Polakom w jednej

wido

to

wojska

e

jednak widzieli,

w

z nieprzyjacielem

mogyby zgubi,

a wybawi

si nie powalne bitwy bez porzdnego drugiej stronie

i

krceniem si korpusów

pospolitej

toczona,

w jednem

miejscu jakby na picie,

dzie od jednego

ale

to

mocnym

sztuczny tylko sposób

wojna na raz po caej Rzeczynie

do drugiego

z

koca

w wawym

ale

pocho-

rozlegego kraju,

gdy

tym sposobem zawsze si zmusza nieprzyjaciela do rozdzielenia siy, wpada si niespodzianie na niego i przecina mu si zwizki midzy oddziaami, a wypasza go si z miast, gównemi wzami tych zwizków. dróg przepraw które Cigle wypieranemu z regularnego planu wojny trudnij si jemu w obcym kraju w coraz inny tryb wprawia, anieli ludowi na swoich mieciach walczcemu, przeto wojsku kocu nawet zabez porównania wiksze straty ponosi. graany z przodu, po boku i z tyu nie jest w stanie a-

s

i

i

W

dnego

ukada,

planu

wojny,

ochota

a

w

w nkanym obozach

nieustannie

szerzy

onierzu

si gód

i pomór, ludów najechanych. Im wicej najeznik ma wojsk zgromadzonych w jedno miejsce tm odcinanie dostaw i zwizków jest mu dolegliwszem, im bardziej za porozdziela siy na obsadzenie

niknie ci

najlepsi

i

ostateczni dwaj sprzymierzecy

i okolic tm bardziej przecina mu si zwizki wprawia go si zamieszanie. Gówna rzecz aby i tych oddziaów byo jak najwicej a mae, rednic i bardzo

wanych

miast

w wiksze

Tylko trzeba koniecznie

znaczne. okolice

i

eby si ruszay

wszystkie klasy spoeczestwa.

szaw, Toru

i

Pozna,

to jeszcze

wszystkie

Trzyma wróg War-

Gdask, Kraków, Lwów

270 i

mog suy

miasta litewskie

W

wojennej.

do odwieania wojska

takiem powstaniu

i

na

takiej

i

siy

przestrzeni

nie

powinny rzuca trwogi i najliczniejsze tumy nietylko jednego, ale kilku nawet wrogów potnych. Jeeli si za do kraju najeznika wpadnie to trzeba zamiowanie wojny tak koszto-

wnm

uczyni, iby na jej spomnienie dreszcz go przenika. Polska bya zupenie w odpowiedniem pooeniu i wedug

myli a od dawna pojtej przez Czarnieckiego zacza dziaa. Opaleski wojewoda podlaski puci si ku Brandenburgii pocz pustoszy Now Marchi. Gosiewski hetman

takiej

i

litewski z Tatarami

cho

lichemi

do boju,

swoje

przez

ale

upieztwo dla kraju nieprzyjacielskiego straszliwymi a w ogóle w dwadziecia tysicy wojska zacz si uwija od Litwy koo granic Prus lennych. Wojniowicz z wojska Pawa Sapiehy napad wojsko szwedzkie pod Krynkami w powiecie grodzieskim i rozpdzi. Drugie oddziay sapieyskie z powstacami okolic Wilkomirza, Kejdan, Rossien, Szawli zagarniay Szwedów. De la Gardie cofa si na wszystkich punktach ku Kurlandii i Inflantom pali wsie i miasta chopów mudzkich w boju pobranych co silniejszych wysea do Rigi na sypanie okopów a sabszych w pie rba kaza. Na caej jednak mudzi tylko we warownych Birzach ostali ;

si Szwedzi. Gosiewski przeszedszy granic Prus lennych pod wsi Prostkami blisko miasteczka Eku (Lyck) zbi 8 padziernika

jeneraa brandenburskiego grafa Waldecka, pooy do trzech tysicy ludzi, wzi sze dzia, cay tabor i poima do niewoli

Bogusawa Radziy/ia.

od strzay

Sam Waldeck wyszed

z

ran

tatarskiej.

Tatarzy atoli z poimanymi

w

tej

Anglikiem jene-

bitwie

Szwedem pukownikiem Israehm, oraz Hornem, Szarfenbergiem Kochem, Hamoficerami Englami innymi, obcieni upami z rabunku w Prusach mersteinem i zaraz nawracali ku Krimowi i to zrzdzajc wielkie szkody

raem Walwrotem,

a

,

,

na Podlasiu i

w

ziemi

chemskiej

w Bezkim,

na

Woyniu

Podolu.

porazi trzy przybiegy z Dor-

Gosiewski tymczasem wkroczy do Warmii

regimenta brandenburskie które wanie byy flingiem z Poznania na ratunek; napadnity

i

atoli

w

odwecie

271 przez Stenbocka u jeziora babskiego

jeców

szwedzkich

da si pokona,

brandeuburskicb, rad

i

e

z

straci

niedobitkami

moe

ku Litwie. Na jego atoli nieszczcie nadskoczy od Królewca Douglas. Douglas gna go do samej granicy litewskiej a tu za ni pod Filipowem do boju zniewoli

uchodzi

i

do reszty pobi.

da

Jan Kazimirz przesiedzia znaczny czas w Lublinie. Zjedo niego pose francuzki Antoni de TOmbre, którego

wzgld na Austri jawnie do posuchania nie przypuszczono, ale król ze wszystkimi panami uznawa potrzeb podziela zdanie przewaajce i niepodobna porednictwa oglda si na Austri to morze martwe, jak mówi zdrajca Radziejowski, skd odpowied na kady wniosek w rok dopotrzeba koniecznie przerzuci si z zapiero przychodzi,

przez

i

i

cho nie o zbrojne sowo midzy pastwami

biegami do Francyi mniej o dobre

posiki,

to przynaj-

europejskiemi.

Po-

wyznaczano nowe poselstwa a mianowicie do Wiednia, gdzie si uwija w polskich sprawach Andrzej Miaskowski, Jana Leszczyskiego wojewod poznaskiego z Wielopolskim kasztelanem wojnickim.

Rudawski pisarz z polskiem nazwiskiem ale Austriak zupeny, utrzymuje król z senatem jeszcze w Opolu na radzie odprawionj 25 listopada 1655 postanowili za posiki zbrojne ofiarowa domowi austriackiemu koron polsk na dziedzictwo a w rkojmi dotrzymania odda zaraz w zastaw województwa sieradzkie i krakowskie, ekonomi Samborsk

e

i

dobra ywieckie.

Do sejmu

niemieckiego wyprawiono Andrzeja Olszowskiego

dziekana krakowskiego,

do Moskwy Ignacego Rakowskiego

podkomorzego chemiskiego owego posa pruskiego dla monarchicznych przekona z izby poselskij

wykluczonego, do

Siedmiogrodu Mikoaja Prazmowskiego sekretarza wielkiego koronnego towarzysza królewskiego jeszcze z owj podróy do Rzymu,

w

której

Jan Kazimirz jezuit zosta a równie

od króla jak od królowej dla swojej przebiegoci serdecznie

Na pomocnika za by mu jtrzydany Silnicki czowiek take bardzo obrotny. Do Danii upowaniono Gnin-

lubionego.

skiego starost gnienieskiego

Holandii

i

i

Tobiasza Morsztyna, a do

Anglii kupca Hieronima Pinoccego,

któremu wpr/.ód

272 do pomocy Leszczyskiemu i Wielo='0. nie masz co Wreszcie uznano nolskiomii w Wiedniu wojsk na niespdza na niczem czasu i trzeba wszystkich

byd

joiliKike kazano

Z tj tedy wychodzc myli Jan Kazimirz

uy.

przyjaciela

e

przeznaczy Lubomirskiego w szesnacie chorgwi kwarcianych dobrego wojska na obleganie a w o^^ólc' z omiu tysicami

za ruszy

wzicie Krakowa, sam

i

obudwoma hetmanami

z

gwardi i czci kwarcianych, przeby Wis pod Kamiizem, szed przez Sandomirskie, po tern Mazowienij zasta Schonecka ckie mimo Warszawy pod czyc. koronnymi,

z

W

brandenburczyka jaku naczelnika województwa, który rozpo-

czyna ju rzdy niemieckie w imieniu pana swego oraz zakurfirsta pod dowództwem Polaka ckiego, wic król do nich z zapytaniem zkd przychodz kraj polski

^sa

og

za niemieck bra Odpowiedzieli

posiado?

e

stosownie

zoonej przysigi kur-

do

firstowi Fryderykowi Wilhelmowi panu swemu, jego rozkazy cile wypeniaj. Jan Kazimirz kaza dziaa zatoczy da ognia ale zawsze z ogldnoci eby wielkiej szkody i

zrzdzi.

nie

ydzi

polscy których

jzyk

szanin niemieckiego a których handel

cilj czy

z

i

handlowniejszemi

ludami

jest

popsut miezawsze

szacherstwo

w

sporze Polaków

zwykle si ku Niemcom chyl:

osadzili wic Niemcami, klasztor panieski przy murze i gotowali si do odporu. Puszczono na nich piechot i ochotników z jazdy; wnet z

wzito

klasztor

i

yda ywo

adnego

Z mia-

nie puszczono.

ulice na raz ogarn poar, niewiadomo od kogo wzniecony, zaoga usza na zamek. Szturm

sta którego wszystkie

wawo

rozpoczty bliskie zapowiada wzicie

pobiera

W

r.

Wocha

Hieronim Pinocci za

•)

urodzi alho i

lC3h

w

modoci

piorw.szrj

i>ynnie po polsku pisa;

jodzi od

kupr^-m kr.ikow^kim,

króla r

zwykle

stana

albo

Woch,

do

burmistrzem,

r.

kapi-

w

Polsce

niej

nauki

si

gdy w

równie jego bracia Mikoaj

Wadysawa

I64'j

uwaany

do Polski przyby,

i

1644

i

Kaspar.

by

rajc,

prawa •tnicego mic«zczaninowi krakowskiemu kupi sobie w pobliu Krakowa powadlofó Kzlach-ck Dzieckowico; w tyme roku sprawowa obowizki i

•ekreUrza królewskiego

Roku

i

by

zaA 1055 kiedy Maria

r.

1651 korzystajc z

motrikantcm kancelarii

Ludwika bawia

twia jrg sprawy w Polscp jako Ambroego Grabowskiego tom I.

jej

z

mem

penomocnik.

wielkiej

koronnej.

na Szlsku, ua-

Spominki

Ojczyste

273

Piset Brandenburczyków

tulacya.

którzy przyjli

sub

wietnoci,

posta

puszczono

z

broni, a nie-

polsk. Z czycy poszed Jan Kazimirz do Kruwicy osadzonej Szwedami. Zamek tamtejszy bardzo okazay a niejako na pówyspie wpuszczony w Goplo*), by trudnym do zdobywania; skoczyo si znowu na spaleniu przez Polaków swego miasta, które odtd ju nie wrócio do dawnej swej ale

nicach siedzia z

lichej

zaog szwedzk

Na poddanie si przysta zrazu w ukady i odprowadzono go

ksi

bd. naleeli

drobne kraj

a

Anhalt Jan Jerzy.

chcia ale potem wszed jego wojskiem do granic

z

e

dwa miesice Wtedy polskie

przez

do wojny przeciw Polsce.

oddziay wpady pod Szczecin.

Choj-

nie

Pomorza szwedzkiego pod warunkiem nie

W

wioszczyny przybrao.

na Pomorze szwedzkie

niszczyy

i

XIII. Karolowi Gustawowi

psuj si

szyki.

Duczyk zamyla odzyska

Moskal jest w Inflantach i Rig oblega. Erik Oxeustjerna umiera. Karol Gustaw pragnie pokoju i rozpoczyna rokowania z Janem Kazimirzem, a ostatni z Moskw. Czterdzieci okrtów holenderskich i dziesi duskich stawa pod portem gdaskim, lecz odpywaj dla zbliajcej si zimy. Gdaszczanie bior do niewoli Koenigsmarka. Jan Kazimirz w Gdasku. Król szwedzki wstrzymuje zapd na Gdask. Szwedzi do tyla mikn i królowej polskiej jadcej z Czstochowy do Gdaska napowrót do ofiarowali zason wojskow, ale Czarniecki odprowadza Czstochowy, a sam stawa w Gdasku. Jan Kazimirz opuszcza Gdask Tykocin wzity przez Pawa Sapieh 500 Szwei stawa w Czstochowie. dów wysadza si w powietrze. Rakótzi nachodzi Polsk i czyni spustoszenia. Wchodzi do Krakowa. Karol Gustaw stawa w Piotrkowie, za Modliboycach si wojska Rakótzego nim spieszy Czarniecki. Jan Kazimirz udaje si na zamek Dankowa na grai Karola Gustawa. nicy szlskiej, i oddaje buaw poln Lubomirskiemu, zamiast Czarnie-

Skani,

,

j

,

cz

W

ckiemu.

Karolowi Gustawowi

Senat

szwedzki

Duczyk *)

w

zaczy si psu na

w swych

listach

dobre

szyki.

zwraca jego uwag,

e

oczywicie zamyla o odzyskaniu Skanii a Moskal

dziele PufTendorfa o

Karóln Gustawie

jest

jego rycina

pooenia. Tora VIII.

18

i

plan

ru krwi potokach

w

broczy

midzy gowniami

i

popioem po

na Inflantach i Rig gdzie dazacicie oblega*), AYojska za szwedzkie siedz Umar te I^arólowi bardzo we wszyleko' za granic. Kurfirst uwastkiem przydatny kanclerz Erik Oxenstjerna. Karelii,

liigrii

i

Kexholmic;

ju

ny

jest

majc zasad z tym trzyszczcie, stygn coraz na Gosiewskiego w Litwie

na padanie kostki wojennej a mania na czyj stron chylio si

w przyjani, mia oko

bardziej

a nie

mogo

go pociesza

i

przyjcie

mirza, który wreszcie cigle go

do

nasea

i

Prus Jana

K^azi-

obietnicami

i

po-

grókami. Karol Gustaw

klad i

pragn

takie warunki,

skoni

dla tego

któreby

do

kurfirsta

biawie 21 li^^topada a

ju

wic Polsce ju podug niego przyj moga trzeciego traktatu i to w La-

pokoju,

chcia

w nim zawarowano,

e

kurfirst z

Prus

bdzie lennikiem szwedzkim, obadwa za zrzeka si przy traktacie z Janem Kazimirzem warunków tajemnie w Malborgu (26 czerwca) sobie zawarowazmierzah, jedynie do tego nych. Miao to za znaczy aby Polska wyrzeka si zwierzchnictwa nad Prusami ksicemi Warmi, aby król szwedzki utrzyma si tylko przy

swoich

^V armii

i

nie

bd

e

i

mudzi oraz Kurlandii jako zwierzchni ksicia, i aby Polska cakiem odstpia

Prusach królewskich,

pan

feudalny

zostawiaa tylko w jój posiadaniu a wreszcie odstpuj od myli rozju nic wicej z krajów bioru lizeczypospolitj i nie Szwecyi

Intiant, które przez rozejm stumsdorfski

i

bd

Rzeczypospolitej

Ów

dali.

w Warszawie wzity

i do Krakowa puczowiek przebiegy umiejcy zmyla yczliwo dla Polaków by napowrót w obozie szwedzkim i Karol Gustaw przysa go do Jana Kazimirza na zwiady wzgldem

Porgel

szczony,

pokoju a

z

ziem, bo

Vv\i>.}\

nai)omknieniem

mud,

e

Polska

z

waciwych swych

Kurlandi poczytywa tylko za

jój

potrzebowaaby nic traci. Chodzio za Szwedom bardzo o to, aby innym pastwom nie pozwolono pr/ylegoci,

•) 16j*;

r.

1*0

nie

szcciotygodniowym

oljl(^'cuiu

odstpi

5 (15)

padziernika

275

si

misEa. Rozumie si

do traktatu

e

Forgel

by

z

niczem

odprawiony.

Ale tymczasem posowie cesarscy, ksidz Allegretto wiadomy jzyka sowiaskiego bo z Raguzy*) rodem i Allor-

w Moskwie cho

bard wyjednali

broni dla Polski

za ich

i

pokój,

nie

porednictwem

i

to

zawieszenie

czynn pomoc

Krasiski wojewoda pocki, Krzystof Zawisza marszaek wielki litewski, Jan Zawisza biskup nominat wileski, Brzostowski**) referendarz

litewski

i

Sarbiewski starosta grabowiecki

yli w pobliu

Wilna"'''-''-'')

moskiewskimi,

e

traktat dnia

3

uoposami

listopada z

do pierwszego sejmu polskiego, na który poselstwo aby go obrano zaraz jako nast-

car

ma przysa

pc

do tronu po Janie Kazirairzu, nie zaczn si na nowo

Wojskom polskim przechodu na króla szwedzkiego ub kurfirsta, Moskwa nigdzie nie bdzie wzbrakroki nieprzyjacielskie.

Co

niaa.

uwaaj

za

do króla szwedzkiego, to go obiedwie sti-ony

nim w czasie caego tego zawieszenia broni ani Polsce ani Moskwie ukada si osobna nie woluo'''**'^'). Car zna si zapewne dobrze z dawnego dowiadczenia na tem poowicznem obiecywaniu korony ju dwom zapewnianej i cho wiedzia to zupenie czcze sowa, jednake chcc sw spraw z I{!arólem Gustawem zostawi w przyczepieniu do jego wojny w Polsce a na wojn póniejsz z Polakami mogc obietnic korony stawia za pozorny powód, w miejsce ujmowania sobie naleytych tituów, udawa we wszystko wierzy. Zgoa oszukiwano si nawzajem jak to przy traktatach najczciej bywa. Gdaszczanie na swoj przez swego posa pracoza spólnego nieprzyjaciela

i

z

e

e

rk

wali

w

umow, opaty *)

**)

***)

Danii

e

a

statki

tylko te

gównie w Holandii, holenderskie

same co

Piaguza zowie si po

statki

bd

z

któr

zawierali

w Gdasku skaday

gdaskie.

Pose

królewski

sowiasku Dbrownikiem.

U Rudawskiego mylnie Bzowski. Wedug Kochowskicgo w Niemiezy.

****)

Rudawski przytacza osnow ukadu z dnia 3 listopada (libro VII cap. 5), lecz co do ofiarowania korony carowi, byy oczywicie artikuy tajemnie spisane, gdy nic podobnego w osnowie Rudawskiego nie stoi,

18*

^276

w

obecny

Holandii

si do

przychyla

tego

zobowizania;

mona wzajem przyrzekli postawi sw flot jeszcze podobn baltickiego przy Gdasku a wyjednano

HolendiTY rza

za

czas oblenia Gdaska flot u króla duskiego; nadto cay dwanacie tysicy talaod Szwedów, dosela co miesic po

pomoc. Dodawano Kazitake na kocu jeden punkt waciwie przeciw Janowi wymierzony a mianowicie Holendrzy gwarantowali

rów

i

we wszelki sposób

wreszcie

nie

mirzowi

ewanielickiego.

Gdaskowi utrzymanie wyznania

ugoda nie dosza, przecie czterdzieci Opdam okrtów holenderskich pod porucznikiem -admiraem pod admiraem Lindemanem a dziesi duskich wojennych gdaskim. stao w pierwszych dniach wrzenia przed portem Jakkolwiek

ta

Zbliajca si zima bya powodem

e

floty

odpyny,

ale

Holendrzy wysadzili tysic trzysta ludzi przez Gdaszczanów ukazanie si na powikszenie zaogi przyjtych a wreszcie

byo dla Karola Gustawa Fryderyka Wilhelma nauk e Gdask i Polska nie s bez dobrych przywojn podj. jació, gotowych nawet Zdarzy si te wypadek który stwierdzi mocnij jeMarszaek szcze wierno Gdaska dla Rzeczypospolitj. szwedzki Koiiigsmarck gubernator ksistw szwedzkich w Niemi

krenie

i

fl'^t,

i

czech bremenskiego

i

werdenskiego*)

pyn

z

Wismaru do

Piawy aby si uda po róne rozkazy do króla szwedzkiego swoj zajmowa paac i kurie kaktór}' wtedy wraz z

on

Mia Konigsmarck Szkotami na najtymi za swoim okrtem szkut napenion

noników warmiskich pod Frauenburgiem.

sub

w

wojsku szwedzkiem.

Napada

go burza: Szkoci za-

groeni niebezpieczestwem zmusili majtków szkuty do wy-

ldowania pod Gdaskiem. Poniewa u Gdaszczan przeto zwrócili ich uwag na kotwicy

i

dziernika

ru^^zya

Konigsmarck

za

przyjli

sub

e IConigsmarck stoi

Tego samego dnia 29 paz dwoma galiotami. bander wismarsk syszc czeka spokojnie w miejscu,

snadny do wzicia. ta

sama

widzc na

niej

szkuta

i

bbnienie na sposób szwedzki, tu na raz zbliajce si statki przybieraj min nieprzyjacielsk, nadbiega jeszcze jedna galiota od Pucka i mimo

a

•)

Brpfupn

iyo

ilawnii-j

arcybiskupstwnm a Werden biskupstwem.

277 waleczn obron zdobywaj

okrt.

Konigsmarcka na twierdz u

latarni

Przyprowadzono

tedy

morskiej a z nim zdo-

bycz wielkiej wagi na czas wojny, bo sto cetnarów prochu i kilka dzia wymienitych.

wypadku stranik koronny a dowódca oddziau znacznego Mariusz Jaskólski idcy porówno na z królem ku Gdaskowi lecz po prawym brzegu napad Wis nagna pod Kwidzynem oddzia szwedzki, przy czem uton Kónigsmarck syn rzeczonego marszaka a od Polaków bardzo dla tego znienawidzony, e gdy w zamku tczyskim podda mu si na sowo porucznik Dziuli jego i ca zaog Trzeciego dnia po tym

i

,

zoon, wymordowa

kaza. z dwustu Nie ostyg Gdask jeszcze z tryumfu swego na morzu tanim kosztem odniesionego, kiedy Jan Kazimirz na czele wojska swego zbliy si (15 listopada) pod mury. Przed ludzi

bram

oczekiway go wadze miejskie i duchowiestwo ew^ana czele szeciu set onierzy i szedziesiciu chonielickie rgwi dobrze uzbrojonego mieszczczastwa. "Wszystkiego razem z ludem liczono na sto tysicy. Witanie rozpoczo si od strzelania z dzia i zwykych ceremonii, a skoczyo u bramy iyndika Fabriciusza. Kanclerz wielki Koryciski odw jedynem miecie powiadajc od króla na ni wyrzek ,

mow

,

Gdasku utrzymao si i i

przeciw przemocy,

królestwo

Wyrwa si te

chytroci srogiego nieprzyjaciela.

ksidz Seweriu Karwat

w Gdasku

e

jezuita

i

kapelan

tyranii z

mow

królewski,

co

lutherskim gdzie jezuitów nie cierpiano jakkolwiek

chwali mieszkaców, zawsze byo od rzeczy

i

milczeniem da-

wikszy byby pokaza rozum. panów Nazajutrz zaraz rozpoczy si narady króla wadzami gdaskiemi. Jak Gdaszczanie, lubo Niemcy czy-

leko

i

z

nem

okazali,

tylko jedni

e

najlepiej bronili Rzeczypospolitej,

w caj

dopókd

sami

Polsce nie przyjli na swego pana Karola

Gustawa, tak obstawali eby ktaty,

gdy

nie

wdawa si

z

nim w

tra-

sobie nie odejdzie jak przyszed.

Maria Ludwika siedziaa od opuszczenia Warszawy w klasztorze czstochowskim jako w miejscu, kiedy caa Polska wzia si do broni, najbezpicczniejszem. Obrotna ta kodo niego pokój blizki, rozumiaa niep^onnic bieta, sdzc

e

e

zamieszaj

si róne pastwa,

e

trzeba

bdzie zaatwia

278

e

na wielki rozpowikanych interesów europejskich, miar pójd przy nim zabiegi, wykrty, przekupstwa. Znaa król do rzeczy zawikanych niestworzony i tylko to dobrze wicie

e

spraw popsu moe; ona za przypatrzya si na francuzkim

e

odwikywaniu rónym sposobem

ich

dw^orze

wiedziaa

i

Z

do tego zdatniejsza od naj przebiegi ej szych Polaków.

tedy

mimo

przyczyny

wybieraa si z Czstochowy do Gdaska.

ma

rozkaz od króla, przeprowadzenia

Czarniecki otrzy-

jej

wzi

i

si do wy-

o-

w

tysic dwiecie koni swego doborowego Przybyli szczliwie do Chojnic ale ztamtd droga

konania tylko nierza.

wojenne

niebezpieczestwa

wszelkie

tej

zacza byd

wic tam zosta

niebezpieczniejsz,

przez

czas

niejaki postanowiono.

Tymczasem wojsko co przyszo z królem dopro wsadzone w bojach do ostatniej ndzy, potrzebowao oporzdzenia: ,

w Gdasku bya

do

najlepsza

tego

sposobno

i

domagao nie paci

bi swego od dawna zalegego odu. Król atoli zabug bo nie mia czm i aby unikn zatargów i bijatyk nic dopuszcza aby bez wyranego zezwolenia onierz z obozu pod miastem do miasta przychodzi. O to tedy gównie po>vstay wrzaski

cie nie

pi w

e

chaasowano

dobrze yje

sobie

czyzny

i

lada

ciura

dworski

a towarzysz szlachcic

i

zimie pod golem niebem a nawet

ma sposobnoci

sobie sprowadzi.

króla. Eada królewska porozkadaa wojsko na lee.

tacye do

Marszalek

Gdask dawa

Douglas oko,

Zaczto

dla

w

obroca ojbuki chleba

wysea

stumienia

depu-

rozruchu

w Gowie (Haupt) na ruszy pociga wojska budowa. mu go przed

sta tedy

i

król szwedzki

inne pod Grudzidz, gdzie most

mie-

i

e

dokoczeniem dwa razy kry zerway, kaza przez rozpostize u>zyt pacht pócienn, na ni som rzuca 1 wod polewa, co przy nnozie zatamowao rzek i stan

Wis

naturalny most

przeszo.

a

mocny, wojsko z artileri po nim Odi)oczwszy przez dwa dni pomidzy Gniewem

Iczewem

o

mil

w

(ida.sku,

\^i^\y;

\m\u] si

drogi ku

I>«Mi«la.sowi

e

tak

I{aról

Gdaskowi.

Gustaw

Nie wiedzc

chcia miasto szturmowa do zblienia si pod jego

sam zas stanwszy

o

w

mil

ordynku bojowym Jan I^azimirz

e

wyda by rozkaz way drug stron

i

za Tczewem,

kaza

z

dwóch

279 dzia da znak, ale na jego strzay odpowiedzieli tylko gotowi do odporu. Gdaszczanie Posyszawszy Karol Gustaw o Janie Ivazimirzu, zatrzyma si w Steblewie, a wojska swe rozoy na gdaskiej oawie. Zamek Grzebin o jednym tylko budynku z waem, a osadzony ma- zaog

e

gdask, podda si

W tym

lordowi Cranstown.

pukownik szwedzki Ascheberg mia po-

czasie

kommunikacyi przez województwo pomorPomorza szwedzkiego. tysic piset koni dobrej jazdy napad na leach puk Winio wieckiego, przy ozem znaczn mu zada klsk. Czarniecki dowiedziawszy si Ascheberg jest ju w pobliu Chojnic, poszed natychmiast w nocy, kaza królow obudzi, a przeoywszy jej pooelecenie otworzenia

W

skie do

e

nie

rzeczy,

wzi

rozbi Ascheberga tych do

przód,

e

i

wpywem

jej

wzi-

królowej Francuzce przyprowadzi

Francuzów,

niewoli pidziesigciu

za

Udao mu si

do wyprawy.

pozwolenie

ju

w^iedzc

nie jeden z nich

jeszcze

na-

przyda

si Polakom. Szwedzi pragnli pokoju

bock ofiarowa królowej

son

wojskow

z

bieta

widziaa

e

i

oczywicie

w

tej

myli Sten-

wolnego przejazdu a nawet zaChojnic do Gdaska. Przebiega atoli kolist

ukady byyby

jeszcze za

wczesne

i

nie

j

potrzebn a dla tego Czarniecki odprowadzi napowrót do Czstochowy. Za tym powrotem królowej stana nowa trwoga nad Pilniejsz staa Polsk. Rakotzi wkroczy w jej granice. si wojna w Maopolsce ni w Prusach. Ivommunikacye do Gdaska poprzecinali Szwedzi. Czarniecki z garstk swoj wraca jako posaniec po króla. Otoczony w Prusach Szwedami na wszystkie strony, bo wtedy Ascheberg sta pod Chojnicami, Douglas koo Gniewu a Stenbock od Tucholi ju wróci na Mazowsze nie zatrwaa si bynajmniej ale jeczterdzieci om den pochód odbywa tak nadzwyczajny, mil przez szedziesit godzhi uszed; dziesi za mil na dob byo wtedy u niego zupenie zwyk rzecz. Zdybany

jest

e

naprzeciwko Pocka na noclegu w obozie o wicie zapowieprzepraw i pierwszy w ni skoczy. dzia wi)aw przez przy wezbranej wodzie co podoZdumieli rano Szwedzi

Wis e

bnego sta si mogo, gdy tymczasem

z Czarnieckiego

woj-

^280

Szwedzi wzili

utono pachoków.

ska czterech tylko

si

budowy mostu a Czarniecki korzystajc ze zupenego

do

przez

bezpieczestwa,

dni

trzy

da

spoczynek strudzonym

Pobi oddziay brandenburskie pod wsi miasteczkiem Dziadowem; nastpnie blisko Chorzelami Grudzidza zniszczy Szwedom transport prochu, wpaw przeby na powrót Wis, stan w Tczewie i w nocy zgosi si koniom

ludziom.

i

i

Gdaska

u bramy

gdzie go

,

w popiechu

ale

jednak

z po-

wprowadzono. Król z panami przesuchawszy tego niezmordowanego i elaznego obroc ojczyzny, który nie jako onierz, tylko jako zbrojny posaniec przychodniami powitano

by

,

e

uradzili

i

w cigu

e

w

mali

tuu za lecz

e

odpowiedzi, polscy

ale królowie

trzeba.

posowie holenderscy na swe chc przewodniczy do pokoju, otrzy-

Nazajutrz pose francuzki

owiadczenie si,

Gdask opuci

trzech dni i

Inflanty

bd

zachowuj titu

zostawione

ksit

Szwecyi

inflanckich; ti-

herbu króla szwedzkiego Jan Kazimirz zrzecze si,

i

na tem koniec.

Wtedy zdrajca Radziejowski widzc w pochyleniu spraw szwedzk chcia osied w Prusach lennych a podobno Elblg Malborg obj dla Polaków, za co go Karol Gustaw w kajdanach do Szwecyi odesa. Gdasku zosta Grodzicki pukownik artilerii a król ruszywszy w pochód dnia 31 stycznia (1657 r.) i cignc wo,

i

W

,

jewództwem

pomorskiem

potm

inowrocawskiem, bez doszed do Kalisza i stan w Czstochowie, gdzie go oczekiwa senat wraz z królow. spotkania

si

W tm

nowem podupadnieniu sprawy

wzi

Sapieha

a

z niei)rzyjacielem,

polskiej,

nareszcie Tykocin (27 stycznia 1659).

Pawe Piset

Szwedów wysadzio si z poow zamku w powietrze, a razem z nimi znikny zwoki ju przed rokiem zmarego Janusza lUdziwia*). i

Polacy jak spomniano posali Prazmowskiego sekretarza •)

•Int tl

pTtww i

Umar i

on

Srwpdorn

],rzy}iizW

.30

grudnia

to z umartwienia.

mu

Goti^^w^^kirn,

,

pomiarkowa

albo za zdrjijc^

którego

neprzjrjacomi.

wedug Widzc bowiem iG^s a

e

za

wszelkiego

daleko z nimi si

kraju uchodzi albo

Szwedom wyda,

podobiestwa

bli8kie powstanie

w

rzecz

narodu

zada

si upokarza przed przed Pawem Sapieh i innym

281 wielkiego koronnego

ksicia

i

w

Silnickiego

poselstwie do Rdkótzego

nakoni do przymierza korony jeeli do kocioa lub zapewnianiem Kazimirz nie-

siedmiogrodzkiego, aby go

przeciw Szwecyi

,

obiecywaniem

przejdzie,

katolickiego

mu

e

dorosego jego syna za swego przybierze i bdzie si stara nastpc po sobie uczyni. Na tern obiecywaniu zna si Rakótzi

Polacy

mu byo wiadomem udz. bo

,

e

i

dom

austriacki

równie

Z dawniejszych dziejów wiadomo, e ksistwo siedmiogrodzkie, Niemcami przez cae powiaty zaludnione, trzymao si jako osobne pastwo jedynie tylko na tej zasadzie, Turkom, którzy posiadali wiksz Wgier i a z miastem Budzyniem (Offen), okazywao lennicz ulego, a byo kadej chwili gotowe do walki przeciw Austrii, czy to po

e

cz

te w

stronie

Turków, czy

nemi,

albo protestantami

Ksie za

niemieckimi,

albo

ze

Szwedami.

dawa cigle opiek szlachcie wmaej czci Wgier nad któr panowa dom

siedmiogrodzki

w

gierskiej

sprzymierzu z Czechami wzburzo-

tej

austriacki z tituem królewskim.

Siedmiogród ze swego

szczególnego

stanowiska politi-

sprawach europejskich od dawna cile poczony ze Szwecy. Ojciec panujcego ksicia walczy przy boku Gustawa Adolfa w Niemczech. Panujcy by

by w

cznego,

ksi

sprzymierzecem Jana Kazimirza w owem poczwórnra Ivozakom. Dla cilejszych przymierzu przeciw Lupulemu

ju

i

stosunków

zada

mow by

przyjty do

nawet indigenatu

i

grona szlachty

staw przed rokiem obieca Rakótzemu

opolsk,

kawaek Mazowsza

polskiej.

Ru

a podobno

i

sej-

Karol Gu-

Czerwon, MaLitwy

z

tituem

powabem korony, porozumieKozakami przeciw Janowi Kazimirzowi. Lubo si

wa

si z trzyma nauki Kalwina, powtpiewa Polak tego wyznania tak

minano,

uchwa

Rakótzi zudzony

królewskim.

yczy, majca

przez

ale z

bya w

mu

Polsce

sprzyja aby go sobie na tron

i

z tej

pewnie

cise zwizki tem powyej spo-

garstka arianów

arianami siedmiogrodzkimi lecz

trzeba czy nawet jeden

tylko

,

jak o

na kilku

móg

Rakótzi

e

opiera swój wpyw nic nie znaczcy w Polsce; dosy, przygotowawszy si na wojn, po szalonemu prawie wyda

odezw wKooszach

(Clausenburg) ostatniego grudnia 16-56

r.:

282

e

znikd dla kraju ratunku, znowu dochodz go poselstwa o przyjcie

gdy stany polskie nie widz,

a jak dawniej tak

korony polskiej

przeto z przywizania do tego narodu wcho-

,

dzi z wojskiem

w

dobrze

wszyscy

mu pokoju; byd pewnymi

dla przywrócenia

jego granice

mylcy maj

go powita

i

opieki opierajcym si za da uczu sw surowo. zaraz od pocztku oblenia Krakowa Lubomirski Jerzy zbroi okoliczn szlacht i lud. Dwudziestego trzeciego padziernika (1656 r.) przywiód do skutku konfederacy spóhi

jego aski

i

;

pod czci, gardem aden nie opuci obozu przed majtkami zawaroAvali, i odzyskaniem staroytnej stolicy. Dochody z Wieliczki obracano na wojsko. Szwedzi potrafili przez piegów spali Polakom obóz ze zapasami siana, somy i wszelkim sprztem. Lubomirski dowiedziawszy si o planach Rakótzego, wysa z pod Ivrakowa krewnego swego Mikoaja Stanisawskiego

dla wojska

i

ziemianów,

w

której

sobie

e

chorego

halickiego z

wywodami

e

o

niebezpieczestwach

z

wojny

za

Stanisawski nie wraca i sdzono jest przytrzymany, gdy tymczasem on przysta na ajenta do Rakótzego, wyprawi Lubomirski Wojakowskiego dla samego Rakótzego.

e

owczego przemylskiego. liról za uda si z zaaleniem do Turcyi sutan zakaza Rakótzemu wdawania si w wojn, lecz on wiadomy wszystkiego, co si dziao w haremie sutaskim i wiedzc dobrze aden sutan szczliwie dokonanej wojny nigdy nie gani, ruszy ku Polsce wród zimy a na pocztku r. 1657; kaza za wysanego do siebie goca i

e

dugo przez róne miasta niby to do siebie prowadzi a waciwie w koo wodzi aby mu by przedstawiony dopiero w Krakowie jako w stolicy zdobytego przez

tureckiego

tak

niego królestwa.

Wyszedszy

Karpat na Sinowodzko, sia pochód we dnie i w nocy wytykay poary jakoby drzewa nad drog sadzone. Stryj zaj

mier

i

z

si)ustoszenie: jego

bez oporu, lecz u Przemyla spdzi na obleniu tygodni, a w kocu zawar ugod z Gissiaszem pukownikiem polskim i dowódc zaogi wojsko odejdzie a miasto lubo

pi

e

zan.kuHjte zostanie al>y

neutralnm.

Od Jarosawia

wzi

okup

go nic spali.

giciu

Przednia stra PtAkótzego odbya utarczk z Schonberstarost boguslawskim wysanym od Lubomirskiego na

283 podjazd.

Polacy nakadli wiele trupa

sarski kanclerz wgierski

i

Jerzy Szeicpchcni ce-

i

biskup nitriski a pose do Polski

nadjechawszy na pobojowisko, uciska

i

w

gow

ucaowa

Scbonberga za sprawienie si tak dobre.

Do Lwowa Kemeny hetman

o uznanie

Rakótzego za króla naszego

siedmiogrodzki

posa

Janusz

ródowego

pisarza

Grdzkiego, który jako gorliwy ajent szwedzki i zdrajca ojczyzny znalaz si od Chmielnickiego z Ukrainy do Rakótzego na Siedmiogrodzie. Przyprowadzony Grdzki przed panów, biskupów i wadze miejskie, uznania Rakótzego za króla, na tron polski powoanego a któremu Karol Gustaw swych praw ustpi. Pozbyto go si odoeniem odpowiedzi na pónij. Przyszo jednake do ukadu midzy delegowanymi województwa ruskiego a delegowanymi siedmiogrodzkiemi,

da

e

dopuci si w pochodzie szkód i pustoszenia, a województwo nie bdzie miao udziau w wojnie, pokd

Rakótzi

nie

ukadów

on nie ukoczy swych

o królestwo.

Byo

zawsze

to

szkaradnem zobowizaniem si czstki kraju do neutralnoei wzgldem najeznika co chcia kraj z drugimi rozbiera. Podobny ukad zawarto w Samborzu, gdzie z razu dawali odpór górnicy, chopi i siedmdziesit onierzy, ale wojsko siedmiogrodzkie a zwaszcza Kozacy i Woosi zaczli spustoszenia i przecie potuka si ta dziwaczna neutralno województwa ruskiego. Sam Grdzki powiada o dalszym pochodzie trudno mu co pisa, bo wszystko byo jednakowo:

e

tylko rozbój

i

cigy

rozbój a

Polska na raz gorzeje. lubo zdrajcy

kraju,

odpowiada:

„inaczej

wojny.'*

Rakótzi

skiego,

lecz

I{iedy

poary; zdawao si

za

e

Polacy z orszaku Rakótzego,

wstawiali

si za ziemi ojczyst,

byd

moe,

nie

bombardowa

napróno.

Przez

caa

to

acut

Wis

s

wanie

to

im

ozdoby

miasteczko Lubomiru Opatowca przybyo

wojsko siedmiogrodzkie do Krakowa dnia 28 marca, za którem Rakótzi wyjeda w karecie majc z sob posa szwedii-

Lubomirski bowiem bez dostatecznej siy zbrojnej odstpi wczenie od oblenia i cofn si ku

kiego

i

Stanisawskiego.

lietmunowi Potockiemu na Sandomirz

i

Zamo.

Wojsko Rakótzego wynosio dwadziecia tysicy Niemców Wgrów, do szeciu tysicy Multauów i Woochów, i

284 nacie tysicy Zaporoców pod dowództwem pukowni* ków Zel eiieckiego i Popeka. Przeszo wic czterdziestu tysicom nie móg stawia oporu Lubomirski i cigle ustpoa

i)ict

wa

z drogi.

si

tak

Karol Gustaw

roztrbywa zaraz kazupeny tryumf nad Polsk-

wsparty,

za po wszystkich dworach swój Od Moskwy domaga si wrócenia sobie zabranych krajów, Kexholm. Od Danii bo bya opanowaa Ivareli, Ingri i

da

aby nie puszczaa przez Sund floty holenderskiej, od Holandii aby wedug obowizku trzymaa z protestantami a nie wspieraa Polaków katolików z cesarzem powizanych

owiadcza si

cesarzowi si,

eby

swoj przyjani

przedstawia

Turcyi

a Francyi pro-

u Anglii stara

trzymaa na wodzy,

cesarza

o pienidze,

ze

si

ni bdzie, jak K^ozakami w jedne trbk e Moskwa w poczeniu co

to

z

Moskale z dowodzi, z Polsk uyj Kozaków na wytpienie Tatarszczyzny, a Kozakom zapewnia niepodlego i tyle kraju Polski, ile go

Polacy

d

z

Tatarami

zaczn,

a

chanowi

nigdy nie dali.

Polacy

przeciw

wszystkie strony

i

pastwa

rozpisywali,

si na

znowu

szwedzkiemu

królowi

agientów

goców

i

dworów zagranicznych jak do swych posów rozsyali. Wejcie liakótzego do Polski zmienio niezmiernie posta wojny. Ju to na powstaców pada trwoga a Szwedzi wzroli w odwag, królowi za szwedzkiemu trzeba byo otworzy sobie komunikacy z I^rus do Krakowa. ICiedy Jan tak do

Kaziniirz ostatniego stycznia (1657 r.)

opuci Gdask,

król

posunwszy si ku temu miastu przekopa grobl zala gdask u Montawskij Bzpicy i)alami zatapianiem rónych rzeczy chcia odwróci

szwedzki

pod Kezemarkieni

oaw;

i

i

Wis

od

Gdaska

Otrzymawszy

,

ale kry

wiadomo

e

zniszczyy jego zamiar

z oddziaami w których czykowie oraz z korpusem brandenburskim Waldecka a na czele siedmiu tysicy; przewaajc za

uie^'o

ców

zoon

Janem

i

sw si

zostawi

Stenbockicm.

Toru, IJrzc

w Prusach Od oawy

kujawski,

ków wyznaczony na

robot.

i

w Jarosawiu spieszy do suyli tylko Szwedzi i Finlad-

liakótzi

z

bratem

ogóle

Niemswym Adolfem z

cign przez Iaw pod Piotr-

malborskiej

Sobot, Brzeziny,

zbieranie

w

si wojska

polskiego

dla sta-

285 wienia

czoa Rakótzemu. Zaoga

si jak moga, Gustaw który w

bya tam

bronia ale skoczya na poddaniu miasta. KaróI poprawionem sv;em pooeniu wróci znowu nie

liczna,

swego planu rozebrania Polski, Piotrków jako lecy w województwie Sierackiem kurfirstowi przeznaczonym kaza zaraz obj w posiadanie Waldeckowi na imi swego pana, sam za wzi kierunek na Przedbórz i Radoszyce, gdy go do

,

dosza wiadomo,

cign

e

Polacy

znaczn si§ pod Sandomirz

maj.

Wkrótce za Karolem znalaz si Czarniecki BrandenPiotrkowa wygna. z burczyków Dnia 4 kwietnia we wsi Modliboycach od Opatowa ku Rakowu lecej przy huku dzia zczyy si dwa wojska z wielkiemi wzajemnemi powitaniami a przy sypaniu sobie na wzajem grzecznoci Karola Gustawa i Rakótzego. Radosn t uroczysto zaspia aoba ze mierci ksicia nassauskiego, którego nie wiadomo czy przypadkowo czy umylnie jeden ze Szwedów zastrzeli. Wojska siedmiogrodzkie a szczególnij w tym pochodzie od Krakowa wybijay szlacht i mieszczan. Najwiksz rze sprawiy w miasteczku Chmielowie. Puifendorf podaje szczególny przypadek dla badaczów „Eryk Dahlberg, przyrodzenia ludzkiego wany. sowa tego historika, marszaek polny udawszy si w przodzie z maym oddziaem jazdy dla oznaczenia stanowisk wojska zasta we wsi jednej Polaka rozcignitego w znak na ziemi. Mia sece przestrzelone dwiema kulami oczy zamknite i wyrzuca Byo obowizkiem wojskowej litoci doz ust krew pijane. i

s

,

i

bi

tego nieboraka: zsiad z konia jeden jedziec

i

kul

pisto-

letow wystrzeli mu dziur w gowie, e a krew i mózg wyprysny. Ale z wielkiem podziwieniem wszystkich ów ranny rozmazywa mózg krew. Inny Szwed wystrzapodniós em midzy oczy odama nieszczliwemu czaszk a on znowu jak dawnij maza sobie mózg krew. Jeszcze inny przebi go cztery razy paaszem ale Polak rusza nogami kad sobie na serce. Pó godziny przeszo spdzono na strzelaniu i kuciu caego ciaa a jednake zawsze nastpoway rk cikie westchnienia jak gdyby chcia porusz-enia nóg mówi. Kiedy Szwedzi odjedali, dycha jeszcze." Moe Pan Bóg rzuci tego nieszczliwego pod oczy nie-

rk

i

i

i

,

rk

i

i

i

286 obraz Polski

przyjació, jako

przej

cierpienia

majcj

poniewierania

i

wiele

nadzwyczajne

i

miertelne a przecie nie

straci ducha ani ycia.

Karola Gustawa przywykego do porzdku wcale nie zadowolalo wojsko siedmiogrodzkie. Widzia on jak za zajcem

si na polu ukaza pidziesit szwadronów ruszao w pogo. Poniewa za dowódcy do takiej swawoli nalee niezwykli, ale j wstrzymuj a wstrzyma nie mogli, przeto atwy by wniosek e tam o posuszestwie i karnoci albo lisem który

ani

mowy byd

,

nie

mogo; wojsko za

zgraj pijaków do niczego

mo

nie

bez karnoci jest jakby

zdoln;

zawsze albo si sa-

i

rozchodzi, albo znika od nieprzyjaciela rozegnane.

Przy naradzie Jana Kazimirza z panami

Gdaska, pienidze do wojny koniecznie ponajkopotliwszem byy pytaniem. Lubo w tej rzeczy

po odwrocie trzebne

móg

w Czstochowie

,

z

rozgrzeszono

si

za

i

odbywa

przykadem

datek nadzwyczajny pod stkiego

co

w kraju niebyo podobiestwem,

sejm stanowi, przecie gdy sejmu

tylko

przyjaciómi zasypanym

tylko

nie

nazw akcyzy

sprzedawane do jada

skarb trzydziesty grosz

ustanowiono po-

kurfirsta

to jest, picia

i

e

od wszy-

kazano

na

skada. Z Czstochowy uda si król Dankowa a wasnoci

na mieszkanie do warownego zamku

kasztelana krakowskiego Warszyckiego,

na granicy szlskiej. Poniewa u niektórych pisarzy ówczesnych znajdujemy wzmianki król powtórnie uszed za granic, przeto snadno byd moe dla bezpieczestwa wicej w Szlsku ni w Dankowie bawi.

e

e

Wzgldem

czno si

i

popeni król wtedy niewdziniesprawiedliwo, bo buawa polna dla tego dostaa Czarnieckiego

tylko

Lubomirsk^emu, marszakowi wielkiemu a wic ju pierwszemn z ministrów, aby jj nie dawa Czarnieckiemu co

si wzbi na najpierwszego w Polsce bohatera

z

ubogiego szla-

chcica sandomirakiego*).

*>^ Wowicrn

"*

;

^."^7^^^'-"-^ ^ '•^"'

Czarmcckiogo

i

2 soli, ale z tego co

przymówk Koniecpolskicmu

"^ ^^'^'''''

mi boli," byo przy,

którego ojciec przez

ogromny majtek, oraz LubomirTku^rlnTr ^kMrnu którego ojciec z dzierawy salin krakowskich przyszed do bogactwa zuid synowie cho mnij zasueni, waniejsze brah dostojestwa '''•

,

'''^''^

287 XIV. Wojska sprzymierzone szwedzkie, brandenburskie i siedmiogrodzkie stawaj w Urz:dowie w liczbie siedmdzicsit tysicy i wytykaj poarami swój pochód. Gustaw Karol stawa w Krzemieniu a Rakótzi w Grodku, id do Siemiatycz za Sapieh. Poselstwo polskie wraca z Wiednia do kraju po bezskutecznych rokowaniach. Cesarz Ferdynand III umiera. Leopoldowi jego nastpcy niepodoba si wzrost potgi Rakótzego. Poselstwo polskie powtórnie przybywa do Wiednia i stawa przymierze z Pol-

sk

z przyrzeczeniem posików.

Karolem

Brem.

Potocki

i

Karol

w

nera marszaek

opaach.

wojn

Gustawem w Sampamitn wydaje odezw. Ra-

rozpoczyna

III

Lubomirski hetmani

i

Lubomirski nachodzi Siedmiogród

borze. kótzi

bierze

i

odwoa Kozaków

Chmielnicki przyrzeka

Król duski Fryderyk

od Rakótzego.

i

Karol wydaje na

up Warszaw.

austriacki wkracza do Eolski.

z

cz si

Hatzfeld je-

Zdrajcy Polacy Stanisa-

Jerzy Niemiricz uciekaj od Rakótzego, a Rakótzi uchodzi do Siedmiogrodu bez taborów, lecz dopdzony przez Polaków w drodze ku Mi-

wski

i

dzyboowi podpisuje i zaprzysiga traktat go upokarzajcy. Pod Winiowczykiem napadnity przez Tatarów ponosi niezmiern klsk, sam zaledwie z 300 ludmi stawa w Siedmiogrodzie gdzie z kandydata do korony ,

polskiej

i

przeciwnika cesarza spada na

sug

jego.

Karol Gustaw swego bardzo miernych zdolnoci sprzy-

pocign

mierzeca Piakótzcgo chcia

ku Litwie: na pozór w zamiarze odjcia Janowi Kazimirzowi rodków wojennych jakieby z tego kraju móg otrzymywa, lecz w istocie dla zagroenia na tyle wojsk moskiewskich, które lubo ju dawno byy poniechay oblenie Rigi przecie cakiem nie wyszy z Inflant. Robiono w Zawichocie przygotowania na wystawienie

mostu, a król szwedzki

i

ksi

siedmiogrodzki z rozwa-

zamku wcignitego nieco w Wis przypatrywali si jedzie polskiej na drugim brzegu, gdzie dalej stali z wojskami swemi hetman Potocki i Pawe Sapieha. Na raz zacza owa jazda dawa ognia a Korycki pukownik co Karolowi Gustawowi cigle wiernie suy, woa aby nie strzelano, bo sam lin

król szwedzki

w

wielkiem niebezpieczestwie.

królewskiego wzili to za prost zdrad,

Szwedzi orszaku

lecz

Korycki

zna

strzela, ale wszystko

zsiado z koni i czapkami oddao swoje unione pokony. Karol Gugóry w grzecznoci, zdj take staw nie da nad sob swoich

i

nietylko

przestano

wzi

przed Czarniecikm.

Koniecpolski lubo

dugo trzyma

cie wnet dosta województwo sandomirskie.

ze

Szwedem,

prze-

288 swój

ze

kapelusz

strusiemi piórami

i

pozwoli strzela

nie

byo

dzia ju do dania ognia gotowych. Zaiste dziwnóm przyrodzenia republiu Polaków z obyczajów, ustaw i prawie kanów, poszanowanie dla monarchów. Po dwóch dniach przeprawy stany wojska sprzymie26 rzone szwedzkie, brandenburskie i siedmiogrodzkie dnia z

kwietnia ich

w Urzdowie. Zapewne pomnoyy si zaogami bo

liczb wiarogodni pisarze

Potocki hetman co

mogh czyni

Czarniecki

,

i

podaj na siedmdziesit tysicy. Pawe Sapieha cofali si cigle,

bez badania przez piegów,

jak daleko nie-

którdy idzie, gdy cige poary wytykay tak jego zblianie si jak kierunek. znaZ Beyc odesa Rakótzi Michaa Mikesa z

przyjaciel

i

do

czn

si

nie tak

w

celu opanowania

Na

nierównie waniejszego Zamocia. zwaniem o oddanie si pod jego

Wittemberga pitulacyi

i

innych Szwedów ze

list

Rakótzego z weo wydanie mu i

opiek zamaniem warunków ka-

w Zamociu wizionych, owiadczy wytrwa we wiernoci dla

warszawskiej

e

Lublina jak zdobycia

jego postanowieniem

Zamoyski, króla Jana Kazimirza, a poniewa kapitulacya warszawska bez narady ze szlacht zawarta za niewan uznana, przeto

moe. Jerzemu za Niemiryczowi co równie jak Korycki wiernie suy Szwedom a w wezwaniu o puszczenie jeców na dawn przyja si odwoywa, odpowiedzia, e ze zdrajcami ojczyzny w adnych nie

jeców szwedzkich wyda

nie

myli zostawa zwizkach. Gdy wojska sprzymierzeców przebyy Wieprz pod ySapieha z pod ukowa poszli ku Podsobykami, Potocki lasiu, Czarnecki za przeprawi si przez Wis a do tego obawa o Warszaw skierowaa sprzymierzeców na Okrzej, Stoczek do Latowicza Miska, zkd rzucili si ku jcrowu dla stoczenia walnj bitwy z Potockim i Sapieh, ale przyszli za póno ju nikogo nie zastali. Obawiano si aby Czarniecki znowu nic zczy si z Potockim i Sapieh, lub i

W-

i

i

aby dwaj ostatni nie napadli pprzymicr/eni

poszli

do

stan w ft

Krzemieniu a llakótzi Drohiczynem.

Tymczasem Potocki

Prus

I5roku

i

ale

ksicych,

a

dla

potem wrócili

i

tego

Karol

w Grodku midzy Sokoowem

Sapieha od Broka

szli

po prawej

289 stronie

nad Sanem, Sapieha

a

zatrzyma si osadziwszy zaog w Brzeciu pod

Bugu ku Brzeciowi: Potocki

za

nie

dowództwem Sawickiego, stan w Kamiecu litewskim. Wtedy Riikótzi poszed ku Karolowi, udali si za Bug od Krzemienia do Siemiatycz i postpowali za Sapieha a nie wpadszy na niego, przyszli pod Brze od rzeki Muchawca. Sawicki, dowódca tamtejszej zaogi znosi bombardowanie, potem cign zwolna ukady, aby da Sapiesze sposobno nadejcia, ale w kocu podpisa kapitulacy w skutek której hyl puszczony z zaog pod broni i z rzeczami. Jan Leszczyski wojewoda czycki i Wielopolski kasztelan wojnicki po przybyciu swojem do Wiednia, nie wystpili jako poselstwo, lecz bawic prywatnie uywali na dworze cesarskim Schooiihoffa jezuity bez znaczenia, lecz bardzo przebiegego. Przydany im Pinocci, czowiek przenikliwy, wkrca si z wnioskami swemi do ministra cesarskiego Auersperga i do posa hiszpaskiego Castela Rodrigo. Od cesarza odpowiadano i skoro szlachta polska trzyma z królem szwedzkim, niepodobiestwem jest Austrii dla oswobodzenia Polski wdawa si w wojn ze Szwedem i razem ze szlacht polsk. Leszczyski i Wielopolski czyli nie widzieli potrzeby, czyli te nie zgadzao si to z ich sumieniem, ,

dosy

e

bez ofiarowania

domowi austriackiemu korony

pol-

na dziedzictwo a nawet bez wystpienia jako poselstwo, wrócili z Wiednia do kraju. epok wojny szwedzkiej wywoaa mier cesarza

skiej

Now

Leopold bowiem syn jego objwszy rzdy nad Austri pod tituem króla wgierskiego i czeskiego, widzia nietylko szlacht polsk, lecz cay naród do ostatniego

Ferdinanda IIL

wzburzony przeciw najeznikowi Szwedowi; nie móg te obojtnem okiem patrze na wzrastanie potgi Rakótzego, który by cho wtedy spokojnym, ale ze stanowiska swego gównym Austrii przeciwnikiem.

Szlachta

Wgier

posiadanych przez

Austri, wprawdzie w drobnej tylko czstce, bo co nie naleao do Siedmiogrodu, to stao pod rozkazami paszów tureckich, odmówia Austrii pomocy na wojn z Puikótzem, który ze swymi Siedmiogrodzianami stanowi sam drdze narodowoci madziarskiej. Leopold umia na króla duskiego i kurfirsta brandenburskiego, a zapewniwszy sobie Tom VJII. li)

wpyn

290 przychylno, wyznaczy komisarzy do ukadania si Wielopolskim, którzy na wezwanie tymczaLeszczyskim

ich

z

i

sowego

ajenta

polskiego

Andrzeja Miaskowskiego

stolnika

Wiednia i zawarto z Polsk dziesi a obieca Leopold prze-

halickiego powtórnie zjechali do

przymierze (27 maja) na lat ciw Rakótzemu, gdy jako

kandidat do tronu cesarskiego

chcia jawnie narusza traktatu westfalskiego midzy Szwecy a Niemcami: przysa siedmnacie tysicy wojska ze zastrzeeniem, eby swemi zaogami mia prawo osadzi Kraków, Pozna i Toru , eby mu przedewszystkiem zoono nie

na koszta pochodu milion zotych, wyliczano za corocznie wojsku posikowemu sto tysicy czerwonych zotych i jeszcze w rkojmi uiszczania oddano kopalnie Wieliczki*). Do Carogrodu jecha Mariusz Jaskólski stranik koronny w poselstwie, ale go w drodze z rozkazu matki Rakótzego do miasta Potoka przyprowadzono. Turcy poschwytano kazywali nieprzychylno Rakótzemu bardzo wyranie, bo i

kaza w odwecie star, Rakótzow poima. Na Ukrain udali si Bieniewski Jewaszowski kasztelanowie woyski smoleski. Bohdan Chmielnicki ju do-

pasza

Silistrii

i

i

brze

osab

pienie

cho

na siach

trzymany

jest

i

Mówi

duchu.

w posuszestwie

e

przez ludu zale-

dla

Chciaby

cara.

swego syna upewni przy Rakótzem nie z jego

nie dla siebie to dla

ask

króla.

Lubo twierdzi e pozwoleniem znajduj si Kozacy, jednake wyprawi do nich rozkaz aby do domu wrócili.

W

lakiem

pooeniu

rzeczy

król

szwedzki

otrzymuje

e

wiadomo w

Brzeciu litewskim, król duski Fryderyk III rozpocz przeciw niemu wojn i to przez opanowanie Bremy z calem ksistwem. Chcc ukry Rakótzemu swój kopot

powydawa

i

tajenjnie

i

oczekiwali Stenbocka z Prus.

rozkazy,

wyjecha do Meletycz, a polem uda si do Krzemienia na sw dawniejsz gówn kwater zaprosi Rakótzego. Tam tedy radzili o dalszej wojnie i

Nadszed on do Zakroczyma

straciwszy przez cxplozy prochu strzeli wa,

omdziesit

Czaniiecki

•)

Rudawski

w boru

ludzi a daleko

zaj by Warszaw, lib.

VIII

cap.

1.

poblizkim

wicj

ale

poow

koni.

widzc

gasnc

gwia-

I

291^

zd

pomylnoci

dza

uwaa

aby warto osabieniem swego wojsl^a

szwedzkiój

zaog

,

nie

byo

osa-

z i zostawi mieszkaców. Karol Gustaw postanowi uda si do Warszawy, a Rakótzi bez wzgldu na plany wojny, których nawet rozumie nie móg, bo nie zna stosunków Ivaróla Gustawa, trzyma go sie za fady i take z nim ruszy. Tymczasem hetmani Potocki i Lubomirski zczyli swe siy w Samborze. Potocki zosta z trzema tysicami wojska jakoby w odwodzie, Lubomirski za wziwszy dwanacie tysicy komunikiem to jest bez taborów, ruszy na Skole, przez Karpaty ku Munkaczowi, gdzie wyda odezw (6 lipca 1657) godn uwagi i dajemy tu w caej osnowie: „Prawem natury jest zastrzeone, aby nikt drugiemu tego nie czyni co jemu niemie; zapobiegajc za ukrzywdzeniu, godzi si si si odpiera i natura daa lwom pazury, koniom kopyta, bydu rogi, psom zby a opatrzya ludzi w róny rodzaj ora eby si bronili i swe krzywdy wetowali. Wie wiat cay, Polska z ksistwem siedmiogrodzkiem nigdy nie zadzieraa, owszem przyjani ssiedzkiej i zwizków wzajemnych przestrzegaa od niepamitnych czasów, a ze zacnym narodem madziarskim od Ludowika, Albrechta, Ma-

j

to miasto

na opiece tylko

j

e

królów wgierskich, przymierze

cieja

i

dobre porozumienie

Jak Polska koronowaa sobie królów wgierWgry koronoway nawzajem królów polskich.

zachowywaa. tak

skich,

chodzio o czasy odleglejsze, to dosy przytoczy w wieym przykadzie Stefana Batorego. Wstawiay si w pomoc przeciw Turkom polskie posiki: nawet w zawieruchach domowych Boczkaja, Bethlena, Mojesza SzekeI

gdyby

lego, i

nie

my

wreszcie Stefana Rakótzego,

Polacy porednictwem

rad bratersk przysugiwalimy si Madziarom

no

ich jakoby

jeszcze

nasz

wasno

czasach przeciw

kom pomagalimy

na oku majc.

poczonym Kozakom

,

W i

nietykal-

ostatnich

Multaczy-

zrcznie samemu dzisiejszemu Rakótzemu, jak nie jest tajnem nikomu. Ztd te zaskoczona Polska wojnami naprzód od Rakótzego zadaa pomocy.

Gdy a

my

ta

nie

troskliwie

i

posza w odwlok moglimy czeka, obrócilimy si znowu do ksicia Ferdinanda

sprawa u

siedmiogrodzkiego

i

cesarza

ofiarowalimy

mu nawet koron gdyby 19**^

292 rozszarpywanj Polsce chcia nie pomoc. Skd miód mylano wydosta, ztamtd wyszy ostre kolee, bo próny w pych wzbity prob o pomoc, da przewag dumnym zamiarom swoim; wola tyranskim podbojem, jak preyjacielkto drusk elekcy przyj do królestwa. Nie pomnia,

ksi

e

j

niechybnie straci. Bez kopotu giemu odbiera wolno sam o rodki i rady wzgldem dostpienia królestwa, napuszony

pimie Polsk za swoj, zarozumiaoci, ogasza w mowie granice jej z broni w rku naszed bez ogldania si na i

nam ssiadów, którzy mu niesuszno napadu. Gdy wic napad króle-

cesarza rzymskiego przedstawiali

i

przychylnych

stwo polskie Rakótzi z Madziarami,

ISzeklami,

Multanami,

^Yoochami, I^ozakami i ciekiem rónych innych narodów, daje opiek rozrzuca w>zdzie i jawnie listy otworzyste, Polsce i e przychodzi gasi pomie od dziesiciu lat wznieconego poaru wojennego. Wyborny zaiste pojednawca gdyby nie by wrogiem zmarych! onierz bowiem jego bezbony odgrzebywa trupy, wszystko mieczem i ogniem z ziemi równa. Jak bydo wyrzyna ludzi, w mkach mordowa clu*ZL'cian a to piekc na ronie, przerzynajc pi na dwoje, warzc w kotach i zapalajc i dziekciem pooblewaiiycli; wielu z ucitemi rkoma i nogami o mier si do-

e

smo

praszao.

Zgrzybiaej staroci, modzieczemu wiekom, niewieciej pci nie przepuszczano ; dzieci brano za nogi i o ciany roztrcano; ebrakom wsparcia bagajcym oczy wykluwano, u.-zy

obrzynano,

odzierano. i

albo

po

Okruciestwa

barbarzysku skór z grzbietu sam Szwed wróg nasz gani

te,

wyrzuca Rakótzemu. Nikt

naród wgierski nie

moe,

wtpi

e

napa

a

Polo.cy

w

szczególnoci zacny

postanowili

wykona

na posiadoci Rakótzego tylko jako znkani temi zbrodniami tern niesychauem okruciestwem. i

Niechaj

si

nikt nie zdziwi, gdy

bdzie widzia miasta i| wsie popalone a pola trupami zasane. Niech lud Rakótzego nie wyrzeka pa ^pu.stoszenia, bo daleko wiksze pozrzdza w Polsce. To Cl si owiadcza w niniejszej odezwie zacny narodzie wgierhki. Wiedz za ksi, z boleci przychodzi Polakom wet za wet odiiaca kraj burzy.**

e

i

Luboniirbki wi)ad do Siedmiogrodu, przebiega bez oporu rone okohce. Woj.ko jego upio w sposób straszliwy. Nie-

293 które miasta*) wsie, winnice popalono lub powycinano.

W lu-

te nie ponieli szkody Polacy, wina; koni jednake dla a odwieyli si dostatkiem misa ostrych i przykrych dróg midzy skaami stracono nie mao

dziach jak nie czynili

tak

i

i

dla tego wielu

onierzy wrócio na woach.

Warszawa nie bdc w stanie dawania odporu, przyja niej Rakótzi ju zrozumia swoje u bram nieprzyjaciela. stanowisko a mianowicie e u Turków jego wyprawa nie znalaza pogady, Austria daje pomoc Polsce a zatem jemu na stronie Jana Kajakby wojn wypowiadaa, Tatarzy zimirza, z Kozakami porozumieli si Polacy, on do Litwy wchodzi po to tylko z Karolem aby cara od tyu zagrozi, Karol Gustaw nie myli ju o podziale Polski: wtedy dopiero

W

s

,

zadra

Rakótzi, bo postrzeg

ile

to

i

jakich

nieprzyjació

cignie. Do tego przyszy mu na pami zaogi w Krakowie i w Brzeciu jako w jego miastach zostawione, moe ju na wieczne czasy, a kopotao go najbardziej hetmani pocignli na Ru czerwon i Pokucie w ssiedztwo Siedmiogrodu zostawionego bez wszelkiej zasony. Zacz jego, prostego wic czyni wyrzuty Karolowi Gustawowi, spokojnie i bezpiecznie czowieka wycign z kraju w którym sobie siedzia, a po to jedynie aby mu ostateczn zgub przygotowa. Rozpamitywa jak go mr.tka od wyprawy odna

siebie

e

e

wodzia, martwi si, wyrzeka i paka. Ale czeme móg sam nie jest mu pomódz ICaról, chyba go tem pociesza, w lepszem pooeniu. Karol jak wiemy nie paci zasug swemu wojsku a dla tego nie broni mu rabunku; w Warszawie o której wiepojej dugo w swem rku trzyma nie bdzie, dzia stpi sobie zupenie po rozbójniczemu, gdy podzieli midzy

e

e

U Jcmioowskiego stoi wprawdzie Prcszow (Eperies) który wtedy moe by w posiadaniu Rakótzcgo, lecz wtpi naley aby ksine szukay w nim tak blizkim granicy polskiej austriackiej bezpieczestwa. *)

i

Mappy ówczesne nigdy Przeszowa nie licz do Siedmiogrodu (TransihaMówi w szczególnoci o pu-tosz^nin caego Siedmiogrodu uia). Kochowski w sowach: quidquid in Hungaria illi aut Transilvania possessum, id onine talionis jure ferrum et flamina corriniiit. Zamiast wi';;c Przesz o w w drukowanem dziele Jemioowskiego. moe wypadaoby po-

oy Braszow

(Kronstadt).

294 oficerów domy,

Podaje

naguany.

ogniem

wedug pewnego porzdku

je

rabowali.

by ju

Gordon wiadek zupenie pewny, bo

to

suby

ze

aby

wtedy

powrót do szwedzkiój przypadkiem Spalono take przedmiecia a nawet zniszczono rodku czerwca (r. 1657) paac królewski*). na

polskiej

W

i

wróci Gustaw Karol do Torunia. tym stanie rzeczy Austriacy pod naczelnm dow^ództwem jenera-marszaka Hatzfelda wkroczyli do Polski w przy-

W

Jan Kazimirz powitawszy ich szlskiej, uda si do Czstochowy

obiecane siedmnacie tysicy.

w Dankowie na granicy w celu wzniesienia modlitw pobonych i

spraw swoj

za

Kzeczypospolitej.

Czarniecki pod ó wczas wojewoda ruski

wiadomy

co

si

e

czy po tej czy po owej u nieprzyjaciela dzieje, wiedzia stronie ^Yisy zawsze niedaleko Zawichostu bdzie si wy-

nosi

Ruszy wic pod Czstochow dokd

Riikótzi.

w czem mu wiestwo wielk byo pomoc. zwoywa,

wojska

bra si

a

zaraz na strzeenie

biskupi

Król

w

i

z

król

ogóle ducho-

Czarnieckim

Wisy

lewego brzegu

wy-

od Za-

wichosta.

W a

w

piset ludmi w poowie Szwedami Wgrzynami Riikótzego, Mikoaj Gnoiski

Piczowie sta

polowie

wartogów

z liczby

i

to jedno czy

bi

z

Polaków bez

tych

czci

i

wiary,

co im

ze swoimi

czy przeciw swoim, byle sobie Szturm piechoty niemieckiej odpiera dogdy usypano okop przy kaplicy . Anny i dziaa

chleb zapewnia.

brze, lecz

gra zaczy, Gnoiski zwtpiah który

nie

podziela

zdania,

e

Mimo opór i

dla

Czarnieckiego

zdrajców kraju wolno

ask

okazywa, król sam niesynny z mioci ojczyzny, wezwa Guoiskiego do kapitulacyi i zawarszy puci go z wojskiem. Kiedy za po tm onierze schwytali Szlichtinga z drugim szlachcicem arianinem, a pokazao si e tajemne

j

wieli do Wiirtza, Czarniecki

listy

sa

pod wyrok

wic

w.si

byli

ju

ich do króla nie ode-

uy prawa dowódcy, zoy w MichaoPiczowa sd zwyky wojenny i gdy uznani winnymi obudwu powiesi kaza, Idóra to sprawiedliwo

•)

ale

niedaleko

Sowa

Kochowskjpgo:

ot

»e pepercerint ciqRnj mc

ne rcgio (luidcm palatio flamrlo

Ujazdowa a

nie

do

zaralcu.

295 podniosa ducha w wojsku, bo kady lud wierzy i susznie nie kara zbrodniarzy jest to zostawia bez opieki nawet przeladowa poczciwych, puszcza za pazem zdrajcom, jest to krzewi zdrad. Rakótzi opuciwyszy Warszaw zwtpi zupenie o szczliwym powrocie do swego kraju i chcia si Polakom z rk tej myli z jego rozkazu Stanisawski nawyfrymarczy. pisa do królowej eby Kemenymu da indigenat polski ja-

e

i

W

i

kie i

dobra,

toby

Rakótzego

on

gwatem wyprowadzi. Trzeba

z

krajów

jednak

nawet

polskich

eby

przyjechali ko-

misarze polscy, którzyby zasonili wojsko siedmiogrodzkie od

Zakoczy za

napadów. baczono

i

(lano

co

za

eby mu win

Stanisawski te

wzgldem wyprawienia

starania

nieprzyjacielskiej siy z granic polskich

Od Warszawy Rakótzi

cign

prze-

,

bo co

mia

to straci.

ku Lubelskiemu; wtedy

Jan Kazimirz odjecha pod Kraków a Czarniecki z wojskiem pod Solcem. Znalaz si do niego Hilary Poprzeby ubiski pisarz polny litewski w trzy tysice Litwy. Wojsko Rakótzego od dawna byo rozprzone i skadao tylko tum niesworny. Jeszcze pod Brzeciem litewskim burzyo si z powodu zalegego odu. Kozacy bili si cigle z Wgrzynami nietylko o upy ale o pasz a nawet o pastwiska

Wis

dla koni.

Stanisawski, który nawerbowa sobie Polaków

wódc nieco

legii polskiej

przy wojsku siedmiogrodzkiem

onierzy ucieko,

tak

si

o

by

i

,

jak

do-

mu

reszt nie pyta, tylko

take uciek. Jerzy

Niemiricz

ów podkomorzy

kijowski a póniej je-

nera szwedzki mia dowództwo nad Kozakami:

ci

z

nim

Rakótzemu doprowadzi go szczliwie do Siedmiogrodu przez Ukrain. Poowa atoli i to z Niemiryczem Ukraina zagroona od hordy, na czele, dowiedziawszy si pod pozorem przysposobienia ywnoci przebyli Wis pod Zawichostem i umknli. Tymczasem Czarniecki pod Kranikiem bi na tyach Rakótzego. Rakótzi uchodzi, jak móg najspieszniej, w kierunku Lwowa: Czarniecki z Litwinami szarpa go bez przestanku ju nietylko z tyu ale z boków a nawet przodu przez cae województwo belzkio \ pod miasteczkiem Magiorowem (11 liprzyrzekali

e

296 pca)

nakad mu

cz

wiele trupa a do tego

taboru urwa.

przedni stra umkn do zastpili mu jeszcze i obadwa hetmani. Skrci wic Glinian ku Zbaraowi i przez Oygowce do Czarnego Ostrowa, ale Czarniecki i obadwa hetmani id za nim. Zaczepiony przed samym wieczorem nie poniós w ludziach wielkiej straty, zodzia i reszt pocigów, tylko kostawiwszy jednake munikiem, to jest bez wszelkich taborów uszed do Poskirowa. Nazajutrz o wicie ledwie wyruszy ku Midzyboowi hetmani depc mu zaraz na pity i wyranie a Czarniecki

Gdy Rakótzi

ókiew

przez

z

,

cz

i

na ostateczn gotuj si bitw, której

e

rzek Derazni jeden

przez

tern trudniej

unikn

tylko bardzo wazki most, który

pytajc si o Wgrów, tem kopotliwem pozaraz po przejciu bardzo popsuli. oeniu Rakótzego, przychodzi do Polaków trbacz z listem

Kozacy dla uratowania

siebie,

nie

W

Dano tedy dwie godziny czasu a e wojsko zgodzone spogldao akomem okiem na przeto kogaje trzeniowe z gaziami obwisemi od owocu

o rozejm a przynajmniej rozhowor. ,

,

rzystano

z tego,

Wgrom z

i

eby zahamowa

kazano wielu oddziaom

orszakiem sam kanclerz

jego

i

uniesienie

na trzenie.

Micha Mikes,

przeciw

Zjecha

rozpostarto na tra-

w pobliu owych gajów rojcych si onierzem piset kroków od kadego wojska. Stanli het-

wie kobierzec a

moe

mani

i

na

Czarniecki: kanclerz siedmiogrodzki

mirskiego,

mówi!

e

okazywa spokojnoci

da

o pokój.

e U}go bli

w jego imieniu naW sowach za swych nie kanclerzowi co si ma uka-

jego krewny Stanisawski

Rakótzego do

tej

wojny.

przyzwoitej

Czarniecki zi-azu

powsta na Lubo-

sucha

,

spokojnie,

ale

widzc

zanadto, popad w gniew, a dobywszy na wpó szaz uniesieniem: „i ty i pan twój naleycie teraz do

rzek

pana

Skoczy na konia, woaaby mu tylko nawet stojcemu pukowi jednemu natychmiast uderzy kaza. Lubomirski, któremu Rakótzi zaszczyt czyni si zawsze jego krewnym mianowa, wezwa Potockiego aby i>rzeciw niewaciwej porywczoci Czar-

nic

i

króla mojego."

przeszkadzano

i

e

nieckiego 1

uy

powagi iMitinuskiej, ale Czarniecki

o karnoci zaponmiawszy,

jem

co tylko

wojskiem Poubiskiego na Mikcs, któi7 ])y odszed, wróci i

mia

Wgrów

ju

nawet z wojskiem swouderzy. Wtedy

spiesznie wprost do Czar-

297 iiieckiego

i

ukoniwszy

mu si

e dla

owiadczy,

pokornie,

zachowania przy zdrowiu pana swego wszelkie warunki przygotów. Ustay wic kroki nieprzyjacielskie i 23 lipca pi-

j

ukad w Midzybou. Wszyscy panowie polscy okazywali pewn agodno wzgldem Rakótzego, zwaszcza e sano

Maria Ludwika napomniaa ich o to listem sam tylko Czarniecki nic da si ugi i powiedzia ksidzu Adrianowi Piena wstawienia si królowej zwaa tu karskiemu jezuicie nie naley, bo to sprawa z podpalaczem kocioów i katem, :

,

e

krwi polsk bez powodu haniebnie si broczy. Uoono wic warunki surowe a mianowicie, e Rakótzi przyle do Jana Kazimirza poselstwo z przeproszeniem, i si poway na niego podnie rk, za szkody przez zupienie kocioów, co

miast

i

wsi polskich zrzdzone zapaci sto dwadziecia tysicy

czerwonych zotych wgierskich. Chanowi tatarskiemu zoy dary obiecane od Polaków za pomoc przeciw Szwedom. Wyda wszelkich zdrajców i zbiegów których Polacy zadaj, oraz Przyjalisty Polaków z zachcaniem go do najcia Polski. ni z królem szwedzkim na zawsze si wyrzeka. Zaogi swoje

Brzecia cofnie; Wgrom swym chccym przyu Polaków broni tego nie bdzie; dziaa i wszelkie machiny wojenne zostawione w Polsce na wasno jej daje. z

Krakowa

j sub

i

Kakótzi traktat ten zaprzysig fana Apafiego

i

i

da

jako zakadników Ste-

Jerzego Gyerófiego znakomitych

Wgrzynów.

e

mógby spotka w drodze Tatarów, Ostrzeony od panów, nawróci do Lwowa pod zason oddziau polskiego i z niektóremi swoimi, a do nich nalea i Grdzki. Ledwie wojsko siedmiogrodzkie cicho bez muz}ki, bbnów i wozów, tylko z lekkiemi jukami odeszo, a mogo byd tego jeszcze nad dwadziecia tysicy, zgasza si do hetmanów goniec tatarski

w szedziesit

z

doniesieniem

tysicy a

daj

e

Jaskólski

eby

z

idzie

hanem

z

Rakótzem ukadu

e

zawiera. Odpowiedziano, si to ju stao. odniós rzecz swemu panu, ruszya horda na

Gdy

nie

ca noc

goniec

w

po-

go. Napadnici Siedmiogrodzanie na wypoczynku pod Winiowczykiem odnieli niezmiern klsk moe i dwanacie tysicy na placu pooono, zostawionych przy yciu poodzie:

rano

i

wszystkich

w jasyrze na Perekop

bracami Ivemeny hetman

,

gnano.

Mikes kanclerz

i

Byli

midzy

róni znakomici

:f9 8

Wgrzyiii Riikótzi

,

za których horda spodziewaa si wielkiego okopu.

ledwie

ludmi stan na

z trzystu

ziemi ojczystej.

Austriacy naszli atoli wkrótce Siedmiogród, Turcy

za w

tek skargi zaniesionej przez Mariana Jaskólskiego, kiedy

sku-

w

by

e

im z powodu wojny na wyspie Kandii o pokój z Polsk chodzio, zalecili Siedmiogrodzanom obór nowego ksicia. Kakótzi umkn do Munkacza jako swego miasta dziedzicznego ale z obawy od Austriaków nie uznano go tam za pana i tak dla tituu króla polskiego którego nie osign, w^szystko co mia straci. Ulitowa si póniej cesarz Leopold odda mu dobra i uywa go w wojnie przeciw Turkom. Tak tedy z przeciwnika niebezpiecznego cesaCarogrodzie,

,

,

,

rzowi

spad na jego

sug

z

aski tylko trzymanego.

XV. Polacy z Austriakami oczyszczaj kraj z reszty nieprzyjació. Opale^ki i Grzymutowski zbieraj pospolite ruszenie i bior Pozna, Kurnik Kocian a Brandenburczyków wedle kapitulacyi wyprowadzaj za granic wielkopolsk. Hatzfeld bombarduje Kraków. Wurtz kapituluje i

i

,

odchodzi z

upami bogatemi

Kazimirz cicho

krzyem

Ztd

i)rzed

arianami i innymi zdrajcami kraju. Jan do Krakowa, na zamku w kociele kadzie si wielkim otarzem, a duchowiestwo piewa Te Deum ,

wjeda

jedzie do zupionej

Warszawy.

Po pozbyciu si

z Polski Rakótzego

szwedzkiego, który z pod

Warszawy

sach ale do Szczecina spieszy,

nie

i

po odejciu króla

zatrzyma si w Pru-

eby ratowa

szwedzkie po-

siadoci w Niemczech, obrócili Polacy ze sprzymierzecami swemi Austriakami wszystkie swe usiowania do oczyszczenia kraju z reszty nieprzyjació.

W byy

Poznaskiem jako w czci wydzielonej

zaogi brandenburskie

w

Poznaniu, Kocianie

kurfirstowi i

Kurniku.

Opaleski wojewoda podlaski i Grzymutowski podkomorzy kaliski zebrali szlacht wielkopolsk na pospolite ruszenie. Kionujck oblenia Poznania wzi na siebie Grodzicki jenera artilcrii. Naprzód zaczli bój bombardowaniem, potem

opanowano której sta

i

to z

wyciciem zaogi

wtedy

wysp ju

nic jest.

nin, który

by

i

stoi

koció

wysp Tumem zwan, na katedralny

lubo

miejsce

Brandcnburczykami dowodzi wtedy Bozarazem i komisarzem rzdc cywilnym w tej i

299 nowej

kurfirszczynie

Wielkopolsce.

a starej

cz

Mia

on

do

dwóch tysicy wojska i znaczn jazdy; miasto z zapalonemi kocioami, pene gruzu, spustoszae, sw postaci okazywao wyranie, jest siedzib tylko ndzy bez zapasów i nie wyywi dugo nieprzyjacielskiej zaogi. Polacy na okó uwijali, nie byo si u Brandenburczyków co da koniom

e

bydu

wygania prawie niepodobna. Mogliby si byli Niemcy dugo broni, ale przyszy choroba i gód, wielcy dwaj sprzymierzecy ludów wybijajcych si na niepodlego. Bonin wysa oficerów dla porozumienia si z oblegajcymi a aby mu dano czas do uzyskania

i

a na pastwisko je

da

pozwolenia od kurfirsta na poddanie miasta.

na taki projekt Brandenburczykowie stali

i

umówiono kapitulacy:

nareszcie

e

kocielnych z archiw, ani

z rzeczy

nic

Polacy nie przy-

zabiera nie bd; wszelkie dugi w Poznaniu pienidzmi i czem mogli pozaspokajaj. Mog wyj z rozwinitemi chorgwiami, przy odgosie bbnów i z wszelk broni; obowizani atoli zostawi szwedzkie dziaa. Zaogom Kurnika i Kociana wolno zaraz przybyd do Poznania aby razem byy odprowadzone do Landsz

majtku mieszczan

z

sob

bd

berga albo Drezdenka jako najbliszych miast brandenburskich.

Znalazy si te wnet obiedwie

w

Poznaniu stopnieli

byli

ju

i

Brandenburczykowie którzy

na tysic dwiecie ludzi, wzrós-

znowu do dwóch tysicy, ruszyli w pochód. Gniski starosta gnienieski wziwszy do pomocy Butlera starost radzyskiego i Rydzyskiego miecznika kaliskiego z oddziaami szlacheckimi mia pociech wyprowadzi ciemizców za granic wielkopolsk. szy niemi

,

Wiirtz

jak

odda by Kraków wojsku

powyej spomniono,

siedmiogrodzki

w

miasta,

obronie przeto

ale

nie

e

Janusz Bethlen gubernator

byby

Karol Gustaw

siedmiogrodzkiemu,

z

sobie

umia da

rady,

Rakótzem umówili, aby

obadwa naczelnicy zostali, a ztd wynikno, jak przed tern tak po tem wszystkicm by Wiirtz i gówn si stanowio szwedzkie wojsko. Jenera Sparr z wyborn jazd austriack przebywszy Wis od Krzemionek stan (20 czerwca) pod samem Krakowem. Wiirtz który zna si z nim jeszcze z wojny w Niemczech, posa mu wina rónych rzeczy do jada, a byo obadwa wojska

e

i

i

i

300

e

sycha

nawet

sie widzieli

sob w

z

nocy.

cijgaa si

jazda austriacka prawie przez dwa tygodnie, a gdy przez trbacza otwosam marszaek Hatzfeld

l)iccliota

i

zada

stan

rzenia sobie bram, twierdzc,

e ma rozkaz

Gdyby za Szwedzi mieli wtedy sami zaczliby z Austri wojn.

grodzianów.

wypdzi Siedmiostan w ich obronie, Wiirtz odpowiedzia,

roskazu swego króla trzyma tylko zamek i niewolno mu wmiecie; pogo opuszcza dopókd Siedmiogrodzianie mocy za nie myli im wcale dawa. Austriacy zaczli sy-

e

z

bd

dziaowe rozlesi od szaca austriackiego naprzeciwko bramy sawkow-

pa

przykopy równolegle.

gy

Pierwsze strzay

szacem szwedzkim tak jak inne wieo w ten sposób usypany, e go mona byo posikowa z bramy wiey murowj. Jedne z takich wie osadzon dziaami zasonionej

skiej i i

szwedzkiemi tak Austriacy

e

cigem bombardowaniem

osabili,

si na dobre chwia pocza. Król Jan Kazimirz

Iowami

w Niepoomicach.

ju

spokojny o królestwo

Byli

Bogusaw Leszczyski

kanclerz.

bawi si

przy nim Stefan Koryciski

ukasz Opalepod zason Austri-

podskarbi,

marszaek nadworny. Postanowiono aków odbyd narad senatu, zjedali si róni panowie przybya (20 lipca) z dwoma pukami pieszerai w kopotliwych sprawach zabiegliwsza daleko od ma, Miiria Ludwika. Tymczasem Austriacy u bramy wieckiej, gdzie niskie byy mury ju si przykopami do nich dosunli, u forty od . Anny gotowali miny. Z miasta wypaday oddziay jazdy ucierano si z ni na Kazimirzu. Ów Wiirtz, który si niby do niczego nie miesza a tymczasem wszystkiem kierowa, posiki od K^aróla Gustawa bliskie pozal)uci wieci biera mieszkacom zboa i wszelk ywno, na rynku zaobóz, ulice ostrokoem acucham.i elaznemi pozamyka nawet kobietom z okien patrze nie pozwoli i zgoa Krakowianów trzyma jakoby w wizieniu a z widokiem tylko na mier z godu. Przeseanie za jako te odbieranie listów ski

i

i

,

e

,

oy

i

,

i

iiii/A'l

arianie

niemieckich i

,

oraz wszelkie komunikacye uatwiali

mu

ydzi.

Skoro tylko Jan Kazimirz zjecha pod I{raków, wtedy Wiirtz ju nie z Austriakami ale niby z nim mia do czy-

301 nienia

i

dla tego otwarcie jako naczelnik

wystpowa. Koo rodka

lipca

królowa

zaogi krakowskiej

zacza oblenie

sposób a miano^Yicie chciaa Wiirtza przekupi.

na

Gdy

swój

jej

si

udao, ofiarowaa mu liojne dary za to tylko, aby miasta o ile bdzie mona, od spustoszenia chroni. Pisywa od królowej Hieronim Wierzbowski zaznajomiony z Wtlrtzem, który odpowiedzia i z Polakami kapitulacya jest niebezpieczna, gdy jej nie dotrzymuj, jak dowiadczy Wittemberg z drugimi odesanymi z Warszawy na wizienie do Zamocia; wreszcie nie potrzebuje traci nadziei, a na dowód przysya drukowan gazet z doniesieniem, Karol Gustaw wojuje spraw wkrótce tam zaatwi i do Polski wraca. ju po Danii, Dnia 5 sierpnia od szaca który usypano napizeciwko kocioa . Leonarda, otworzono znaczny wyom w murach W^ tem przyszy wiadomoci o ukadzie mikazimirskich. dzybozkim a zniesieniu wojska siedmiogrodzkiego przez Tapiewano Te Deum i strzelano z dzia w obozie tarów. to

nie

e

królewskim.

na

Król Jan Kazimirz wyprawi trbacza, który stanwszy rynku w Krakowie, obwoa: „Wgrzyni! wiadomo

o pokoju

wam przynosz

i

Kraków

za przywrócony królowi

e

ogaszam. Wzito trbacza przed Wiirtza, owiadczy to uczyni co mu kazano. Wiirtz nie dawa wiary, ani póniój przysanemu listowi, ani nawet przybyym komisarzom Rakótzego, zatrzyma jeszcze przez dwanacie dni Bethlena, nim mu si dopiero "*

wydrze zdoa. onierz wgierski zaogi krakowskiej nie skada porzdnego wojska, ale tylko dnia

18

hoot w

sierpnia

dwóch tysicy do rabunku, nie za do boju zdatn. Polacy bardzo aowali, ywo pucili, jak gdyby hoot i bez potrzeby godzio si zabija; z tem wszystkiem mao który z niej odniós gow na ziemi ojczyst, bo górale i chopi wygnietli po drodze prawie liczbie

e j

wszystko.

Przy

Wgrzynów, mury way byy ju wnet obalia si .brama bocheska.

wychodzeniu

dobrze popsute a

i

Hetmani i Czarniecki nadcignli tymczasem od Midzyboa. Król chcia si z wojskowymi naradzi czy

i

302^ do szturmu, czy dowóz odcina: oficerowie austriaccy nie maj polecenie tylko rozkazy króustawili si, twierdzc, lewskie wypenia, ale nie radzi. Oczywicie nie chcieli za

e

nic

bra

zwarli

si wawo,

ale ich

dobro Rzeczypospolitej

za

Lubomirskim królowa pogodzia przez wzgld na

odpowiedzialnoci.

Czarniecki

z

tronu.

i

mia nad pótora

tysica w^ojska zacz mikn, wszed w rokowania ale pod warunkiem, nietylko król, lecz i Austriacy uczyni zobowizanie, bo przy poddaniu Warszawy sowo królewskie wcale nie zabezPolacy przystali na to i stana pieczyo Wittomberga. Wiirtz bdzie odprowadzony do granicy pomorumowa,

Wtedy

Wiirtz,

który nie

e

e

broni w rku

skiej z

i

tylko trzynastu

dziaami,

sto

pi-

odele si statkami na Odrze do Szczecina, król przebaczy Polakom co ze Szwedami trzymali Szwedzi popac swe dugi w miecie, komisarze polscy przejrz czy nie bdzie brakowao czego z relikwii, a w szczególnoci . Stanisawa w zotej skrzyni zamknionych, oraz z archiw i skarbca zamkowego. Szwedzi zabior wszystko co swemi komi uwioz, w drodze mieli dwiecie koni podwodowych. Po podpijednake saniu ukadu, Austriacy objli bram floriask i jazda ich wesza do miasta na kwatery. Dnia 30 sierpnia opuszczali Szwedzi Kraków; za nimi cignli si dugim szeregiem arianie, inni zdrajcy i rabo-

za

dziesit

zostawi

w Krakowie;

ich

chorych

,

bd

wnicy Polacy.

Wozów

poszostnych

cikich szo do

trzysta,

cay pochód zamykali w podartych bardzo sukniach Finowie. Sypao si za nimi wiele kobiet z dziemi a dwigay toboy

upów

nawet bogatych pene. Trafio si, by uciek jezdny pachoek do Szwedów Andrzej Wilkoszewski pan jego pisa do Wurtza o swego i konia synnojzo z sz\bkoci i kosztownego, ale daremnie.

e

Gdy tedy wychodzili Szwedzi, dawa baczno Wilkoszewski z dwoma ludmi, a dopatrzywszy swego konia, przytrzyma go aby odebra, ale Szwed otyy co na nim jecha, zsie nie chcia: wic Wilkoszewski go za halsztuk i na ziemi; zdar rzuci mu kulbak mówic: „ja tylko swoje odbiei

ram, cudzocco nieli

skarg

nie clic."

a

Austriacy oburzyli si na to i zado króla, ale WUrtz kaza da pokój bo si

303 obawia, eby do rozruchu nie przyszo i eby mu nie porabowano wozów na których jak drudzy, take upy wywozi. Ba si te i Czarnieckiego co z wojskiem sta pod broni,, a któremu pozabiera jego rzeczy na skadzie w^Krakowie zostawione.

Jan Kazimirz bawi we wsi Bronowicach nim miasto do porzdku przyprowadzono i zaproszony przez deputacy, magistrack przyjecha cicho, wysiad do kocioa na zamku, pooy si krzyem przed wielkim otarzem, a duchowie-

piewao Te Deum.

stwo

Stosownie

do

zamianowa

wiedeskiego

traktatu

król

gubernatorem krakowskim pukownika austriackiego Franciszka Kaisersteina solne

wielickie

i

ich administracy.

od

przeznaczy Austriakom

na bocheskie, i

zleci.

a dla tego

upy

Austriakowi take

Lubomirski jako

starosta krako-

obj zamek i osadzi go oprócz trzysta ludnoci zwykej piechoty zamkowj jeszcze caym pukiem pieszym polskim, którym dowodzi Cellari Polak lecz woskiego pochodzenia i jazd pod dowództwem Stefana Niemiricza. Król pojecha do Warszawy, któr Szwedzi odarszy ze wszystkiego zostawili otworem i bez stray jak skorup po zjedzonym ówiu. wski

XVI. Opaleski pustosz Pomorze szwedzkie bior Passewalk do Polski. Prusy królewskie trzymaj Skarb szwedzki jeszcze Szwedzi. Królowa polska bierze polski puste. si na sposoby, aby wynale pienidze na wojn i zbiera znaczne summy. Polacy porozumiewaj si o sprzymierz z kurfirstem i w Welawie spisuj warunki korzystne dla kurfirsta. Jan Kazimirz z Krakowa przybywa do Czarniecki

i

i

,

Na zim wracaj

Anklam.

i

Warszawy dzi

si tam

i

przyjmuje poselstwo moskiewskie, jedzie do Bydgoszczy z kurfirstem

do Berlina, król

za

i

i

wi-

zaprzysigaj traktat welawski. Kurfirst wraca

do Poznania.

Hatzfeld na czele wojska austriackiego

oblegaj Toru, na zim odprowadza wojsko swe do Wielkopolski a sam w dobrach swych Struborku (Trachenberg) w Szlsku umiera. Wielkopolanie skar si na upieztwa Poznaniu zaraza morowa. Austriacy przez Austriaków dokonywane. znów w Prusach królewskich i czyni podjazdy na Malborg Elblg. Ksie Jakób kurlandzki porozumiewa si z Polsk. Gosiewski hetman ubiega Ronnonburg, odparty od Parnawy, wraca do cignie do Inflant

idzie z

Krakowa do Prus

i

z Heisterem ,

W

i

i

304

W

Warszawie zana nowo opanowali. przycinity godzi raza morowa, król wyjeda do owicza. Król duski wojn. Jan sie ze Szwedami i przyrzeka im pomoc, a car grozi Polsce gównem zadaniem Kaziniirz w uniwersaach sejmikowych owiadcza, sejmu ma by zjednoczenie carstwa z Polsk z uwag, aby przez to Moskwa przysza do swobód polskich, clekcyi wolnej królów i do wiary Litwy, a Szwedzi

cae

Inflanty

e

w.

Poselstwa

katolickiej.

W

nadchodz przynoszce otuch na wojn

z carem.

z Austriakami pojecha gnienieski do Kopenhagi, jak spoiiuiioiio Guiski starosta a za nim przyby Tobiasz Morsztyn, który zawar z Dani,

za^Yie^ania

czasie

18 lipca (1657

W

nego.

r.)

traktatu

przymierza zaczepnego

traktat

skutek tego

wojewoda ruski

traktatu

i

odpor-

Czarniecki

wojewoda podlaski Opaleski otrzymali od króla rozkaz Ruszyli tedy pód koniec udania si na Pomorze szwedzkie. padziernika tylko w cztery tysice co lepszego i ucieszonego si pomci krzywd swemu krajowi wyrzdzonych wojska a rabunkiem zbogaci. Cignione przez ziemie kurfirsta spiesznie i bez robienia szkody aby go nie oburza, bo si nakania ku zerwaniu stosunków ze Szwedem. Frankfurt nad

i

e

Odr ju

ywnoci:

rozkazu nagotowa

z jego

perorowa na powitanie wojewodów

rowa most

przez

Odr,

ale

i

syndik miejski

wojska polskiego,

Czarnieckiemu

ofia-

snad byo

to

e

nicdogodnm, bo odpowiedzia rzeki bez mostów przebywa umie, jako wpaw wojsko przeprowadzi i nazajutrz

stan ju

kadanie ognia niecki

Rozpoczo si zaraz podpoary wieciy w nocy jako lampy. Czar-

na granicy pomorskiej. i

wydawa surowe

rozkazy, aby swawolnie nikt wsi ani

dosy si popali z potrzeby woZa podoenie ognia w miasteczku Gartzu czterech onierzy obwiesi kaza. Szczecinie by ju znowu gubernatorem Wiirtz i wysa jazd na wycieczk pod dowództwem Lichtensteina, któremu atoli przy harcowaniu z oddziaem Wojniowicza zrzuci jeden Polak szabl gow. Tam ju z planu wojennego zaczto dokazywa z gowni w rku i spalono wia-

miasta nie zapala, bo ich

a

jennj.

W

traki.

Polanow.ski

uwija si

koo

twierdzy

take rozkaz wszystko w okó niszczy walku ratubzu

kUjry i

w

Damm

W

i

mia

i pali. Passedobrowolnie otworzy, znaleziono na spicderzaci mundury uzbrojenia na trzy ty-

bramy

i

I

sice

ludzi:

byy tam

bandyany, na piersi), dziaa

pistolety, karabiny, szpady,

raunsztuki, sioda, blachy przednie (kirysy

prochu co nie miara. Passewalk nie z umysu, ale z lekkomylnoci strzelaniem do gobi zapalono i w perzyn obrói

Ostatniem waniejszem

cono.

miast zajtych

z

by Anklam

w pobliu wielkiej zatoki. Tu ju midzy mieszkacami rozbieg si odgos, lacy pali przestali,

rabuj

tylko rzeczy do

jada

i

e Po-

rzeczy ta-

si dadz w sakw schowa, a krzywd na osobie nigdy wyrzdzali. Sypay si wic tumy wieniactwa z borów

kie co nie i

wracali nawet bogatsi co na

konao si nawet

i

w

i

wojsko polskie

wysp Rugi

e

lepiej z

byli uciekli.

Prze-

ludmi ni bez

nich,

kraju nieprzyjacielskim.

Od Anklamu wracano ju na zim do

Polski, a

Wady-

sawowi Skraszewskiemu i Michaowi Kazubskiemu posanym w przodzie udao si spali nawet przedmiecia szczeciskie. Dnia 12 listopada po przebyciu Odry stanli wojewodowie z powrotem na ziemi ojczystej. Maopolska Wielkopolska Mazowsze i Podlasie ju si nieprzyjaciela pozbyy, ale w Prusach tkwia naprzód kurfirst, który, lubo si chyli do odstpienia Karola Gustawa, przecie jeszcze nie wyrzek ostatecznego sowa móg na spók z nim Polsk jeszcze nachodzi. Prusy królewskie cale a zwa,

,

i

szcza porty, z

wyjtkiem wiernego Rzeczypospolitej Gdaska,

w swem rku Szwedzi w Toruniu byo zaogi trzy tysice szeset, w Brodnicy Nowem miecie tysic dwiecie, w Grudzidzu omset, w Sztumie sto, w Elblgu sta marszaek polny Linde z trzema tysicami, wMalborgu bya gówna

trzymali

:

i

kwatera

Jana, a prócz

Adolfa

tego

trzymali

si Szwedzi

w Gowie, w Tczewie, w Gniewie, w Chojnicach, Tucholi, w wieciu, Goubiu, Lipinkach, Kowalewie, Szpicy Montawskiej; w ogóle wynosia ich liczba trzynacie tysicy, które si jednake zmniejszay chorob Gustaw podobno choli

i

Chojnic,

tylko

eby

dla tego

i

wielk dezercy.

kaza

wyj

t

prowincy

z

Tu-

Polacy zajwszy je odcili wojsku szwe-

dzkiemu drog od Pomorza szwedzkiego przez

zaogom

KaróI

bali

i

aby jego Niemcy

si ucieka do Niemiec.

Zasoby skarbu szwedzkiego zawsze pomierne w cigu wojny wyczerpny si cakiem: zasiki pienine od Anglii

Tom

VIII.

20

30G Francyi poszy na

i

wojn rozpoczt w

Danii: wojska szwe-

w Prusach nie dostaway odu. Z Tolski napdzono wielkie stada byda, ae e pomorem raonego, przeto niedzkie

wygubiono bydo w Prusach. Ze zabieranego zboa zakadano magazyny i sztucznie ywiono wojsko; warzono piwo: kady onierz bra dziennie po dwa miastach wikszych piepo konewce piwa. funty chleba choti.y onierz dostawa nad to talara czyli ówczesne trzy zote polskie miesicznie. Jadzie tylko czasem jaki dar wytylko

mao

sprzedano,

go

ale

W

i

liczono.

Z ludu

oawach dopókd tylko si Gdzie za by onierz tam chop

zwaszcza na

a

dao, cigano kontrybucye. z nim na wycigi wszystko co móg sprzedawa. Ku Prusom tedy trzeba byo od Krakowa posun si si austriack przebra chcia z królowi z wojskiem si do Torunia jako pierwszego miasta po drodze: stano

ca

i

mu

naprzód na zawadzie

twierd/.c

,

e

nie

tfdy po rozkazy, nie przychodziy.

e

,

Austriacy ruszy

si

nie chcieli

maj na to z Wiednia rozkazów. Pisano ale by powód jak si to zaraz pokae, aby Drug to bardzo wan stawia Polakom i

przeszkod do rozprawy pruskij brak pienidzy: owa akcyza na wzór kurfirstowski zaprowadzona, jako podatek nowy, nio przez sejm uchwalony, a co najwaniejsza

w^

kraju cakowicie

zupionym, popalonym, w niwecz obróconym, niewiele co uczyczasie w którvm nie znano biletów bankowych, nie nia. opierano obrotów na kredicie w kraju za granic, prawie

W

i

nie

byo

sposobu zasilenia skarbu

godziwy. ani

aden

wiedzia

Nie

wic

w

rady

nnjprzemylniejszych

z

w

dworze fnin^uzkim czona królowa

i

szymi ajentami

sposób rzetelny ani

król,

panów,

zabiegach wszelkiego

ale

i

cakiem

ani podskarbi,

wiedziaa na

rodzaju przewi-

wzia si do dziea ze swymi najdowcipniejZacza tedy naprzód obskakiwa biskupów

ow

temu f a owemu dochodniejsz obiecywa katedr, ale pod warunkiem zapaci tyle a tyle; udaa si do senatorów wieckich z obietnicami posunicia na wysze krzesa za

i

e

ustanowion

i

pod

starostwa jeszcze wsal/.enia

pominU

rk

nie

do senatu

nawet

hzlachectwa jeeli

da si majc opat; zaprzedawaa wakujce; wyszukaa z obietnic swoj i

szlachcica

mieszczanina ani z-

cichego a pieninego,

nie

z ofiarowaniem mu zakopanego gdzie przed Szwedami gro-

chopa

307 skarbowi zasiku nie odmówi.

sza,

chody skarbowe szy

kulantów

i

ydów.

Ca za

wszelkie do-

i

w dzierawy zastawy do róriyci speZgoa wszystkie staropolskie frymarki i

miejscowoci zgodne z dna gbokiego razem na wierzch wypyny i zebray si summy jakich nikt nie oczekiwa, lubo jeszcze nie takie, jakich trzeba byo. tym czasie przyjecha pose francuzki Chamier poRzeczypospolitej a przyby se szwedzki Akakia do króla rOmbre, który znajc si na wpywie królowej, z ni i de kunszachtowa. Chodzio o pokój, a taki, w którymby nie le wysza Szwecya i wywin si z lennictwa kurfirst. lub nowe a

z

W

i

i

ga

Austria jako odwieczna nieprzyjacióka Francyi, nie mopatrze obojtnie na pokój za porednictwem francuzkiem.

Dla tego to Austriacy nie mieli rozkazów na pochód do Torunia przysza nawet pogróka z Wiednia, posiki natychmiast cofnite. Wreszcie zniewalay Leopolda do prze-

bd

e

i

woki wojny i stosunki rzeszy niemieckiej: nie by on cesarzem ale mia niejako pewno, e nim bdzie. Nie chcia psu sobie wzitoci w Niemczech nadweraniem traktatu midzy Rzesz a Szwecy, jak ju spomniano; dla tego móg te tuszy e jako cesarz snadniej kurfirsta brandenburskiego ku sobie i Polsce przycignie. Trzeba byo nm swój obór na cesarstwo przyspiesza, ale zdarzyo si e arcybiskup i

kurfirst moguncki, który drugich kurfirstów na

wa, w czasie jej sprawowa najwysz wadz rza ogasza i koronowa, wanie by umar.

elekcy wzyRzeszy, cesa-

pooenia obowizany trzyma zawsze z tym co w wojnie by gór, wolnia ju od kilku miesicy w zaciekoci swej na Polsk Panowie wielkoKurfirst

brandenburski ze swego

;

ugod wZieltkach*) mdr, gdy zobowizali wic nie zagraa Berlina,

polscy ze stanami Nowej Marchii zawarli

12 grudnia 1656 lubo

si

nie

napada Nowj

nie

bardzo

Marchii a

e

pod warunkiem zaogi brandenburskie zaraz opuszcz Midzyrzecz i Zbszy a stany Nowój Marchii starania u kurfirsta aby Pozna inne miasta wielkopolskie take

doo

i

byy *) 1)0

oddane.

Jan Kazimirz zakaza napada Pomorze wscho-

Rudawski.

Ma

to

pewnie

byd

miasteczko l)raiideuburskie zwane

niemieckii Zieliazig a bliskie Midzyrzecza.

20*

_

_

308

dnie czyli supskie (Stolpe), które wprawdzie jeszcze

ksi

Kroji

Areschotu jaki krewny dawnych

i

morskich lecz które

miao przypad

przez

e

ozibo,

to

ksit

po-

Przy opu-

kurfirstowi.

szczaniu Polski przez I^aróla Gustawa,

trzyma

pokaza mu poegnanie do

kurfirst

wezwany na zjazd

i

stan, wola si wytumaczy. Posa owiadczenie do niego, i przez wzgld na

zamiast

Brodnicy,

wkrótce nawet

i

swe pooenie bdzie pewnie zniewolony wej z Polakami mu to za ze poczytanem by nie moe. w ukady a sdzi

e

Gosiewski hetman litewski, którego kurfirst wyprosi

by

od odesania do Szwecyi, pisywa do kurfirsta listy i nakania go do przerzucenia si na stron polsk. Bogusaw Ra-

dziwi

penomocnicy

Otto Schwerin jako

i

czasie, kiedy z

dali si

Dani podpisywano

(20 lipca) z Gosiewskim

kurfirsta

w tym

traktat kopenhagski, zje-

w Tyly wzgldem wyro-

zumienia warunków polskich.

Wacaw

Leszczyski biskup warmiski, od króla i senatu upowaniony, rozpocz take porozumiewania si w Lubawie; pojecha nastpnie do Królewca, dokd przyby i Gosiewski a gdzie zastali Franciszka Lisol posa austriackiego. Penomocnicy kurfirsta chcieh wyjedna neutralno, ale l)owiedziano

my,

e

burskie

tylko z nami albo

i

z

uwaa

nam gdy widzieli e kraje brandenmogyby snadno ucierpie od Polaków, pod Szczecin, wtedy ustpili dali si nako-

jestecie przeciw

którzy mieli

ni do

moecie byd

gdy im bdzie-

i

Berlinem

i

i

przymierza.

Czarniecki od

dawna przeczuwa

jaki weobrót stosunki króla z kurfirstem a dla tego w owj wyprawie pomorskiej w którój do Anklamu doszed, spieszy si bardzo przez Marchi i pilnowa, eby wojsko a-

zm

a

dnj szkody nic zrzdzao. Kurfirst jednake chcia przymierze przed wiatem do czasu ukrywa i dla tego rozgoszono akt nawet z artikuami o rozejmie i neutralnoci, jakoby zawarty przez Gosiewskiego a penomocnika kurfirstowego Wawrzeca Krzystofa Somnitza, kiedy tymczasem w Welawie

spisywano (27 wrzenia) przymierza warunki: gównemi byy, te Polska zrzeka si zwierzchniczej wadzy nad

t-emi, dopókd

tylko

bd

Prusami ksi-

w

posiadaniu

knrfirsti lub poton.ków od margrafa

dopiero tych

linii

potomków mzkich ubocznej, a gdyby

zabrako, wtedy za zostawieniem

w

posiadaniu

309 krewnym miasta Insterburga, a im pewna summa wypacon bdzie maj byd cakiem wcielone

ksiniczkom

lub dalszym

,

Oddaje Polska

do Polski. jego

i

potomkom

dziedzictwo

lenne

kurfirstowi

krewnym, dawniej ksistwo a póniej

oraz

starostwa lauenburskie starostwo drahimskie

w

bytowskie

i

w

oraz

,

kurfirst przechodzi

;

dug

zastaw za

od Szweda na stron

Pozwolono sobie nawzajem uywa portów pruskich i przez swoje kraje pruskie wzajemnie wojska przeprowadza a w ogóle co tam zreszt obszernie zawarowano, jest zupenie drobnej wagi i byo albo popisywaniem si z gorliwoci polsk.

albo

o religi,

te udawaniem

szcze zawsze

w

wa

cho

bdzie

,

wolno

kiem

a Lauenburg

i i

go

kurfirst je-

ulegoci

dla Rzeczypospolitej zosta-

ksicemi

zupen

na

e

Prusami

niejakiej z

dla Polaków,

Bytów oraz

niezawis Drabim niby i

ca-

z lennictwa

wadz

puszczono,

to jako lenna

i

za-

Wcisn te tam kurfirst oddano mu w posiadanie. spraw ksicia Bogusawa Radziwia, któremu obiecano i przebaczy zdrad Rzeczypospolitej a w formie bardzo ago-

staw

e

bdzie poszukiwa adnych szkód jemu zrzdzonych skoro pozostanie w pokoju i asce królewskiej. Ukad ten mia byd zaprzysiony przez króla i kurfirsta, na sejmie zatwierdzony i przy kadej zmianie pana tak dnój

w

mianowicie

,

nie

te w ksistwie pruskiem

zawsze wznawiany. Obieca kurfirst zostawi pod rozkazami króla sze ty-

Polsce jako

sicy wojska wjedzie za to

w

zastrzeg jeszcze

razie

rzekli

piechocie ze

i

przygody, lecz

si Polacy jak

sobie i

nietylko

zapat.

zyskali

,

stosown

ale

artileri.

podobne

Zgoa wicj przyszed czas

ale

odsuenie daleko wy,

w którym

ciko

w saboci i poranionego i waprzemaga chytry karze. Jan Kazimirz z Krakowa uda si do Warszawy i dawa posuchanie posowi moskiewskiemu Nazaremu Michajowiogromne pastwo byo

lecznego olbrzyma

czowi

podburza na cara z

skary e kanclerz Koryciski Kamuków, e zaoga kamieniecka spalia

Olfinowiczowi, który

nienawici dla

religii

momonastyrami. Odpo-

ruskiej miasto polskie Galacz z

Bar w Piuszczyznie take z wiedziano mu, e Koryciski do Kamuków nie pisa, Galacz do Rzeczypospolitej nic naley a o Barze na Piuszczyznie nikt nie sysza. Po odprawieniu tego nie opartego na nionastyrami

i

310 cnych dowodach poselstwa, ruszyli królestwo rozstawnemi komi do Bydgoszczy dokd z Berlina obiecali si kurfirstoKról konno a królowa z karety witali ich przed miaco ju byo okazaniem nietylko wyrzeczenia si zwie-

stwo.

stem,

rzchnoci nad Pruijami ksiecemi ale oddawaniem czci tylko obcym królom wedug ówczesnych zwyczajów nalenej. Do kolegium jezuickiego, gdzie stali królestwo a mieli sta i kurkról

firstostwo,

wprowadza pod

rk

kurfirstow a kurfirst

Midzy wysokimi urzdnikami brandenburskimi przystpi Bogusaw Radziwi do caowania rki królewskiej, lecz Jan Kazimirz wzdrygn si i spiesznie j usun. Gdy si kurfirst z postpków swoich tumaczy, uciska go król mówic: „królestwa Bóg wydziela wedug swej woli;

królow. i

na nie wojny zsea, zwyciztwa i klski im daje. Stoj na tem ludzie si z koem fortuny razem obracaj z przyjació nieprzyjaciómi, z nieprzyjació przyjaciómi si staj. Krótko gniewa si trzeba bo przed zachodem Bóg przebacza kae. Wicej od W. Ks. Moci doznaem przywizania

e

;

,

ni tej nieprzyjani z koniec/^nej potrzeby. Gdy teraz Pan Bóg przyja midzy nami odwiea, niech si stanie wola Jego a my jako krewni yjmy po dawnemu szczerze z sob." Inne rozmowy niewiadome a zjazd zakoczy si na tem co byo jego celem, to jest na zaprzysieniu (6 listopada) traktatu welawskiego przez kurfirsta

i

króla.

potrzebowa si trzyma wojska swego

czn drog nieckiemu,

za

Kurfirst

ju

nie

odjecha bezpie-

ale

byo zajrze Czargdyby stosunki politiczne tego wymagay; król

do Berlina, do którego snadno

ruszy do l'oznania

stan w nim

i

w którym

dnia tego samego,

12 listopada, to jest

w

Czarniecki

powrocie z wypra-

wy pomorskiej, przeby granic polsk. Ilatzfeld na czelo znacznej

sun

czci wojsk

si od Krakowa ku Warszawie

ckiem

wysa

Montecuculego

Drwc

opanowa

tameczny

zamek

do

i

austriackich po-

stanwszy pod Po-

Prus.

Ten

padziernika) miasto trzymany przez Szwedów (13

przeszedszy

opasa zajwszy go czwartofTo dnia przez kapitulacy, nazajutrz ruszy pod Toru Ze jogo siy ni,. )yy znaczne, przeto wypady dwa puki szwedzkiej jazdy snadno odegnay go na wsie poGolub,

i

i

bliszc z których

w„K

;vróci do Golubia.

Biilow dowódzca

311 zaogi zostaj,cy pod rozkazami Bengta Oxeiistjerny gubernatora Torunia, posa do Montecuculego list z zapytaniem czyli jego pan król wgierski i czeski jest w wojnie z królem szwedzkim i czyliby nie wyda wzitych do niewoli Szwedóv/ za okupem, który w dawniejszej wojnie by umówiony midzy Austriakami a Szwedami. Montecuculi odpo,

wiedzia, ale

e

nie wie, czy

w

przyszed

zów

i

icli

królowie

s

skutek otrzymanych od swej

jeców za okupem puszcza

w wadzy

sob.

z

w^ojnie,

rozka-

nie bdzie.

Dnia 26 padziernika przyszed austriacki jenera Heister po drugiój stronie Wisy pod Toru i zaj miasteczko Podgórze.

przysa mu

Biilow

tecuculemu.

zapytanie

Heister odpowiedzia,

susznym królowi polskiemu,

z

e

takie

ma

samo jak Mon-

byd

rozkaz

jego woli przyszed

po-

wniosek

i

okupu przele królowi polskiemu swemu drugiemu zwierzchnikowi jeneraowi-marszakowi Hatzfeldowi. kilka dni po drugiej stronie Wisy zbliy si znowu Montecuculi i obsadzi koció witego Jerzego, na który pod zason dzia z rondelu u bramy chemiskiej uderzyli Szwedzi, a nie co do

i

W

mogc bie,

cz

drzwi

wyrba

naprzód do okien przystawiwszy dra-

wielu Austriaków

rcznemi granatami

nabili.

Wiksza

poddaa si a moe kilkudziesit co z poddasza i z wiey opór dawali, zgino w pomieniach. Dla lepszej obrony kaza Bulow spali kocióek . Wawrzeca nad fos

w pobliu bramy chemiskiej powywraca

rozbi koció

a

wiksz

cz

.

Katarzyny

przedmie. To pomogo tak bardzo, e Montecuculi podjazdami drczony naprzód dalsze od miasta zaj stanowisko a potm znowu do i

i

popali

Golubia wróci.

e

Król cigle wybiera si za Austriakami pod Toru, ale mia do walczenia ze zbyt wielu przeciwnociami sko,

czy na przysaniu dwóch tylko puków pieszych pod dowództwem Butllera Grothusa na Podgórze. Hatzfeld nie majc cikich dzia i wszystkiego co potrzebne przy zdobywaniu wikszej twierdzy, po trzytygodniowem obleniu cign wojska austriackie do Wielkopolski na zim a sam i

odjecha do Straborka (Trachenberg) dóbr swych szlskich przy granicy wielkopolskiej tam umar. Wielkopolska od Szwedów wicej ucierpiaa ni inno

tu

i

3J^2_

cignicie na zimowe lee wojsk

prowincyc polskie. striackich

byo

jej

wet onierze

bardzo przykre, zwaszcza

wodzili

sob ony

z

i

e

w

Z oficerem

dzieci.

przychodzia na kwater mamka, piastunka, kucharka jeszcze kobiety.

W

si Austriacy

obcliodzeniu

au-

nich na-

nie

i

byli

inne nic

Niemców szwedzkich: upili i kontribucye naDuchowiestwo diecezyi poznaskiej skaryo do

lepszymi od kadali.

Szlachta

"Wiednia.

zjedaa

si, deputacye do Poznania wy-

zbywa a pojedynczych skarg suPuszczono wie, i tak postpuje za kar, e Wielkopolanie pierwsi zbratali si ze Szwedem i zym przykadem ca Polsk zgubili. Gdy tedy raz król z kocioa wraca, tum mu szlachty na ulicy zastpi i jeden „czy po to W. I^r. z niej mówca zuchway powiedzia:

seaa ale król cha nie chcia. ,

Mo

je

niczem

do nas przybye,

pokoju

w

aby

nas do reszty poniszczy?

ojczynie nigdy u nas nie postae, ani

te w

Za woj-

niebronie nas od nieprzyjaciela. liiedy za przy pomocy Boej samimy go wyparli, to wprowadzie do nas cesarskich pod pozorem posików, eby nas gorzej od Szwedów wyniszczali. Jeeli królu nie masz litoci nad utrapiegdy nas w oczach twoich bardziej ni ydów niem naszm odzieraj, to odjed tylko a my ich tak jak Szwedów wtedy z naszej ziemi wyposzemy."

nie

i

Szlachta a za

e

po drogach

ni

lud tak

si na Austriaków uwzili,

rbano a po ktach Sprawdzio si co pose francuzki przepowiada, pomoc austriacka bdzie rajskiem jabkiem dla Polaków^

ich

i

ulicach

szablami

dawiono.

e

po którego dopiero zgryzieniu i

nabd

wiadomoci dobrego

z«'f;o.

W ludzi,

Poznaniu ukazaa si morowa zaraza na któr wielu od dworu nawet, chorowao. Królowa chcc Austria-

ków przynajmniej

daa

z tego miasta i bliszej okolicy wycign, innego mieszkania i wyjechali królestwo do wsi Bo-

Rogonem nalecój wtedy do Starkowieckiego kaliskiego, w której zapewne by zamek albo pa-

fninicwa pod

kasztelana

nc

,

na pomieszczenie ich

dworu

Za dworem wyku pruskij i pomorskiój granicy; poselano ju chtniej pienidze na nich cigane ^koro tylko pozbyto si tj haastry z domów swoich.

padao Mc posunfj

i

i

Austriakom

dostatni.

313 Jan Sapieha sta tedy po prawej stronie Wisy, trzyma i dawa baczno na Toru. Z czci posików austriackich a to w cztery tysice jazdy i dragonów wkroczy na nowo jenera-mnjor Heister do Prus i mia zamiar przebyd u Szpicy Montawskiej. Ustawiwszy

si gównie Chemna

Wis

w

wojsko

szyku bojowym, dla rozpoznania miejsca z szeciu

onierzami odjecha za daleko

czy

si te nawet za

Wis

przeprawi, a tymczasem garstka jazdy szwedzkiej midzy krzakami zasadzona wypada, schwytana go i jako jeca od-

prowadzia do Maiborga. Dowództwo po nim obj pukownik dragonów Spanko. Poszed on przez Altmark na óelblgsk a w dwóch tygodniach nagromadziwszy zapasów uda si do Warmii gdzie spdzajc reszt zimy, wysea raz po raz podjazdy na Malborg i Elblg które przynajmniej niepokoiy Szwedów.

aw

Trzeba nam tu bo

i

spomnie o Kurlandii i toczya si sprawa szwedzka

Inflantach,

atoli

w tych krajach Na pocztku r. 1656 Gustaw Karol

z

Polsk.

posów aby uzna

przez swych

jeneraów nalega uporczywie na ksicia Jakóba, zwierzchnictwo jego nad sob jako lennik szwedzki. Ksie krci si wywija jak na wszystkie strony: wchodzi w stosunki z carem, opaca si jeneraom szwedzkim, da nawet pidziesit tysicy talarów K^arólowi Gustawowi, aby mu tylko pozwolono zosta neutralnym. tem fortuna odi Litwa Korona wrócia si od Szwedów a jakby ze snu stai

w

i

W

ny

do broni na nieprzyjaciela, którego powinny byy zgnie na miazg przy pierwszm postawieniu stopy na ziemi Rze-

wa

z

Ksi

Jakób zacz si tajemnie porozumieJanem Kazimirzem, ale majc z kurfirsta przykad,

czypospolitej.

myla

sobie o wydostaniu

polskiej.

W

tej

si na udzielno

zwoa

myli

z

stany kurlandzkie

pod wadzy i

przeoy

im potrzeb funduszów na czternacie tysicy wojska. Szlachta kurlandzka wiadoma ruchów w Polsce i Litwie a cenica W7soko swobody szlachty polskiej i do nich cigle w^zdycha-

jca popara ksicia.

Zaczy si a

(r.

^loskw przeciw

brze ze

moci

1657)

Szwecyi.

Szwedami nadrabia, a twierdzi

i

midzy Dani Jakób umia tak douatwia z ich wiadomu winni odwlok

korespondencye

Ksie

e

przynajmnij

je

bd

314

w

zawarciu zupenego

Moskwy na

przymierza, jeeli

przecignicie

nie

stron. przyszy do skutku traktaty midzy Polsk, Leopoldem, kurfirstem królem duskim, a car grozi Polsce, przeznaczono si litewsk na Inflanty przeciw Szwedom. Wiód do omiu tysicy wojska z Polaków, Niemców i Tatarów zoonego Gosiewski hetman: przyszed z nim do Kurlandii na wypoczynek, odszed na do i znowu Kurlandii wróci, a skoro ukazao si w padzierniku r. 1657 na granicy inflanckiej kilka jego chorgwi dragonów i lekkiej jazdy, jenera i gubernator Kigi Helmfeld nietylko osadzi Szwedami okop kobraski ale sam wyruszywszy w pole napad Gosiewskiego lekko okopanego i zakobylonego w obozie, maym kosztem krwi zabra mu z piechoty szedziesiich

ju

Kiedy

i

mud

ciu

szeregowych,

cz

dwóch

jednego

poruczników,

kapitana

wozów taborowych. Drobny partizancki oddzia Libo z dziewidziesiciu tylko ludzi zoony i ku Ridze posunity, wyrbali Szwedzi do nogi. Zbliyo si znowu tysic jazdy litewskiej i stana nad Rowem Myskim (Muhl-

i

twy,

Rig: koo

graben) pod

tej

byo ju wicej

Szwedzi dopatrzyli pory, napadli

polego

i

nie

byo wzite,

Gosiewskienm

atoli

z

to

j

(21

zachodu, jednake

listopada)

i

co

nie

poszo w rosypk.

gówn si zaczo

si dobrze

powodzi: ubieg zamek Ronnenburg ze znacznemi zapasami zboa, a co byo rzecz bardzo podan, z tysic piset muskietami

i

dziesiciu dziaami.

pitulacy zawart

Wolimirz

zaj

przez

ka-

pukownikiem Skengkefortem, którego kaza z zaog, broni i wasnoci odprowadzi do Rewia. Omielony hetman temi powodzeniami, postawi na zasonieme si od Rigi znowu blisko nij tysic omset jazdy, podstpi pod Parnaw i wykona szturm, ale tak

e

z

nieszczliwie,

po

stracie

piset

waów odszed. Rewia z przewan si Magnus

ludzi od

lymczasem ruszy

z

Gabriel de la Gardie i Gosiewskiemu nie pozostao nic wicj jak cofa si ku Ridze do swojej jazdy. Atoli i tej powiodo si jak pierwszej; Helmfeld wyruszy w dzie Trzech

iU^lO, uda mu si napad w nocy •)

dug

Te daty

i

znowu wszystko

s

21 listopada i Trzech Króli (6 stycznia) starego kalendarza, bo tak je podaia r.isarze inflanccy.

ro-

pewnie we-

315 Tak tedy

pojedjczycb

oddziaów, strata przy szturmie parnawskim a wreszcie zima w owych wyczasach do wojny bardzo nieprzydatna byy powodem,

zegna.

wyniszczenie

e

skoczya si

z pocztkiem r. 1658 prawa Litwy do Inflant tylko na odwrocie i osadzeniu niektórych miast i zamków. Helmet i Ermes zagroone od Szwedów Polacy opucili spalili ale we Wolirairzu z naj znaczniejsz zaog utrzyma si major polski Ambrocken. Kiedy Karol Gustaw przysa z Prus na gubernatora Inflant marszaka polnego Douglasa, dawny gubernator de Ambrockla Gardie puci si w podró z Rewia do Rigi. choz czterema pod Lemsalem zasadzk ken zrobi na niego rgwiami rajtarów a trzema dragonów litewskich, lecz tak napadnity od szwedzkiego jeneraa Lowe nieszczliw, straci znaczn swej jazdy i sam si dosta do niewoli. tysicy ludzi Douglas poszed zaraz pod Wolimirz w polska zawara ukad, bdzie odprowadzona do i zaoga Poniewa jednak niektórzy Polacy i Tatarzy wzili Litwy. co ze sob prochu innych rzeczy, przeto Douglas uzna, i

,

e

cz

pi

e

i

e

ca zaog ma obowizku dotrzymywa ukadu jeców wojennych odesa do Rigi. Przy zamku Ron-

nie

jako

i

nenburgu jeszcze haniebniej sobie postpi, bo komendanta majora Kleckhorna rodem Szkota wywabi na ukady i przynakoni do kapitulacyi zaog i dopiero go putrzyma,

ci

gdy

a j

ku Litwie jego wojsko odprowadzio.

Skoczyo

e

Szwedzi cae Inflanty po wygnaniu zaóg przez Gosiewskiego osadzonych na nowo opanowali. Wrómy atoli do wypadków, które si toczyy w ro-

si wszystko na tem,

dku to

Polski.

Królowa zrobia z Boguniewa wycieczk do Berlina, niby dla wzajemnego odwiedzenia kurfirstowj za to, u niej

e

bya w Bygdoszczy, ale waciwie dla nastrojenia kurfirsta aby cilj opiera si we wszelkich politycznych sprawach na Francyi jak na Austrii. Ofiarowaa jego synowi koron polsk po

Janie

Kazimirzu jako pierwszemu,

ale

rzetelnie

biorc czwartemu kandidatowi. Za powrotem królowej, ruszono w miesicu lutym (1658) z Boguniewa do Warszawy na rad stawili si tam biskupi krakowski, pocki, kujawski, poznaski ucki Mikoaj Pra:

i

316 zmowski, matacz a ulubieniec królestwa, ju wyniesiony na kanclerstwo w miejsce Trzebickiego zanorainowanego, lecz

katedr krakowsk z wojewodów przybyli poznaski, kaliski, pocki, czycki, ruski; by take marszaek izby poselskiej, a w kocu przy-

jeszcze od

jechali

i

Rzymu

nie potwierdzonego na

hetmani koronni ale zakóceni

kosztowao pracy nim

midzy

sob,

i

wiele

ich pojednano.

De rOmbre znalaz si take a w porozumieniu z królem i królow ofiarowa w imieniu Francyi porednictwo do pokoju. Mówi e Polacy straty nie ponies adnej a przeBiskupi wszycie widz co ich ta pomoc austriacka kosztuje. scy nie dali si jednake skoni. Odpowiadali e dosy Austrii naproszono, nim t pomoc od niej wydobyto; Leopold zawsze Polsce wygodzi,

byo

z

nieadnie

niewdzicznie nawetby

i

nim zrywa dla okazania wikszej przychylnoci królowi

francuzkiemu przeciwnikowi jego.

Tymczasem zaraza,

i

po Warszawie

zacza si szerzy morowa

wic rozpuci panów

król

Za nim nadbieg pose moskiewski sze

i

wyjecha do owicza.

z doniesieniem

si ju królem polskim stosownie do zawartego

pyta si, kiedy nastpi jego koronacya.

i

e

Król

car pi-

traktatu

przyj posa

e

uprzejmoci, gocinnie traktowa odpowiedzia, przed powrotem Goeckiego wysanego do Moskwy jemu odprawy da nie moe i czeka mu trzeba. Pose nalega, twierdzi e pod gardem ma przyka stawienia si w dwa miesice z powrotem ze zatrzymania swego tak dalece wpad w rozl)acz, e raz doby noa chcia go sobie w piersiach utkwi, tylko przypadli przytrzymali mu rce panowie. Dowodzono zakopotanemu, e sejm ju na 10 lipca do Warszawy zwoany a tam si pokae czy naród bdzie chcia cara za pana wtedy rzecz si rozstrzygnie na zupen albo przyja albo z

i

,

i

i

i

i

niei)rzyja

z

Moskw.

Wiedziano

we

e

królowi

wojnie ze Szwedem,

duskiemu

nie

tgo si powodzi

wiadomo od Jana Gninskicgo posa polskiego, Fryderyk III zostawszy tylko przy samj Kopenhadze, zawar w Eoeskilde w lutym r. 1H58 traktat przyj wszelkie uciliwe w nim warunki, ale

na raz przysza

e

i

bo nawet obieca

da

posiki Karolowi Gustawowi

i

tysic

317

piset

piechoty

posa okrtami

pod do^'ództwera pukownika Sinclaira zaraz do Prus.

Wracajc do Prus Szwedzi w nich mimo ten posiek duski nie byli sposobni do wielkich przedsiwzi ale przybrawszy wojska malborskiego,

zrobili ze

Stumu wypraw do

Kwidzyna dla okazania swej niechci kurfirstowi; bez trudu to miasto nie majce obrony szturmem wzili i zrabowali a potem opucili. Polakom zniweczyli most na Wile i przy nim okop lisowski przez Grodzickiego zaoony, gdzie zabrali podpukownika Pflauraa z piciuset Niemcami polskiej piechoty, których zaraz odesali do Danii dla wcielenia do wojska szwedzkiego.

Tu dzi si

car

cigle grozi Polsce wojn,

Karol Gustaw zgo-

Dani; wojewoda za Chowaski przez cowany zawar z penomocnikami szwedzkimi 23 z

cara

umo-

kwietnia"^)

1658 rozejm na czas nim bdzie spisany traktat pokoju po Inflantach, Estonii, Ingrii otrbiono na obudwu stronach zakaz pod gardem wszczynania kroków nieprzyjacielskich. i

innego mona si spodziewa? jak e Karol dwóch stron od kopotliwych wojen uwolniony Gustaw z wróci do Prus i z gowni i mieczem bdzie chcia drze si w kraje Rzeczypospolitej. Pada wic trwoga na Polaków i przelk si bardzo kurfirst, który z pooenia swych krajów, byby wystawiony na pierwszy ogie szwedzki. Potrzebny by sejm walny do obmylenia pienidzy na dalsz wojn, do wykrycia pociganych przez poborców na wojsko pienidzy a do skarbu ani wojskom nie pooddawanych, do rozdania dostojestw i starostw, które si w cigu wojny

Czegó wic

i

pootwieray. jak

ICról

w uniwersaach sejmikowych by otwartszym

w uniwersale sejmowym

niem sejmu

ma byd

i

owiadczy,

z jednoczenie

e gównm

carstwa

zada-

moskiewskiego

Polsk jako jednego spólnego sowiaskiego narodu: objani to jednake ze zupcnem zagrodzeniem drogi zjednoczeniu przez dodan uwag e waciwie chodzi o to, aby Moskwa przysza do staroytnych swobód poldo wiary skjich, do wolnej e lekcy i królów tój katolickij.

z

i

•)

Wedug

starego kalendarza.

wi-

3[8

Ju

atoli

przed sejmem

si poselstwa, które

znalazy

wielk otuch przyniosy przynajmniej na wojn

z

carem, to

chaskie, ofiarujce sto tysicy hordy na wszelki rozkaz który owiaddrugie kozackie sprawowane przez Nosacza i Ukraina chce za przodków przykadem ulega Kzeczy, czypospolitej. Przyczyn tak niespodziewanej zmiany u Ko-

jest

,

e

wyoy.

zaków trzeba tu przedewszystkiera

XVII. Stary Chmielnicki umiera (1657). Wyhowski wykrzyknity hetmanem. Wy\Vojevsoaa moskie-NYski Matiejowicz w Kijowie majc wiadomo ,

e

howski z Polakami i Tatarami si zmawia, aby Moskw z Ukrainy wyprze, obmyla sposoby na wysanie Wyhowskiego do Moskwy. Wyhowski uchodzi sidcl a nawet zrzeka si hetmastwa. Kozacy za Wyhowskim. Matiejowicz mianuje hetmanem 1'uszkarenk. Poselstwo moskieSejm w Warszawie. Niewczesne kazanie sejmowe wskie w Warszawie.

—

Karwata przeciw disidentom. Król z ludmi stojcymi u góry hereskaniaj izb do wyrzeczenia, e ani disidenci ani disunici nie tikami. Dilemmat wic herezyjny. Izba obraca si przeciw Arianom,

jezuity

s

da

wykluczenia ich z obrad. Pierzdrad kraju obwinia i uchway sejmu zastrzegaj, e Arianie maj wróci do katolickiego kocioa, albo wyprzeda si i ziemi polsk opuci. Traktat wclawski Sprzedajno kopenhagski przyjto, podatki niezmierne uchwalono. urzdów godnoci na zasilenie skarbu. — Leopold król wgierski i czopki mimo zabiegi francuskie i szwedzkie ukoronowany w Augsburgu, ogaDuczykowie rozpoczynaj sza przymierze z Dani, Polsk kurfirstem. ^ojn na nowo ze Szweci. Miasta hanzeatyckie nios pomoc Danii. których o

wsze

i

i

i

doszed kresu ycia (w czerwcu 1657 roku): przy konaniu poleca syna swego jedynego Juraszk opiece dwóch yczliwych sobie pukowników oczywicie chcia go mie nastpc, po sobie; jednak zna si na roStary Chmielnicki

i

e

zumie \V}how.-5kiego

i

wiedzia o jego

zakami, przeto niejako przeczuwa, hiiaduiej

wyjdzie,

z

tj przyczyny

e

wpywie midzy ycon na hetmana naj-

take go

troskliwo mówi do wiadków z pochwaami o Wyhowskini, który te po jego zgonie, jak gdyby mu ojciec wa.s

r.

324 Zatwierdzono nietylko owo przychodzenie do pienidzy przez sprzedajno zaprowadzon od królowój, ale lubo milcz o tern prawa, przecie jak wiadcz wiarogodni histo-

Wyrzeczono wic

trzyma.

kazano go si jeszcze

ricy,

e

nawet trzeba sprzedawa wakanse do urzdów starociskich; co rzecz okropna, senatorstwa, ministerstwa; obiecano milcze o biciu monety bez przyzwoitej wartoci. Zgoa powiceniem wszystkiego na wolno

nietylko dobra starostw, ale

i

jakkolwiek bardzo potrzebnych, za da-

zdobycie pienidzy,

granic,

przekroczono

leko

a

dla

tego

jednym

zamachem

wywrócono podstawy dawnej staropolskij poczciwoci, zniweczono zasug, otworzono chciwcom, lichwiarzom, oszustom,

w

ludziom bez czci, byle

grosz opatrzonym,

nietylko

drog

nawet do opanowania caego organinietylko sam mazmu Rzeczypospolitej *). Zapomniano temi dwoma ale tylko teri, ale i duchem jest czowiek, do pierwszestwa,

ale

e

e

zczonemi

kie stowarzyszenia

narody

i

si zwierzciem,

staje

si wszystkie

pierwiastkami yje a trzymaj a

;

e

ludz-

bez czci dla ducha czowiek

gromada takich

ludzi

wilcz natur

przybra moe. Król lubo czowiek

wcale

przecie

lekki,

z uczucia

re-

wzdryga si od zaprowadzenia w wykonanie tych przyzwole nietylko godnoci narodowej, ale czowieczestwu

ligijnego

,

ubliajcych; inaczej atoli rzecz pojmowaa królowa wychowana w Paryu gdzie sprzedawanie urzdów tak byo ZW7,

kym

dochodem skarbowym,

sprzedawanie

Nic zego

soli.

jak

w

pastwach

niektórych

w tm

wszystkiem nie dopa-

w wielkich perukach, w koronkach i w suto srebrem zotem haftowanych jedwabnych a kusych sukniach fran-

trywali

lub

)

Zdaje si

e

konstitucya tego sejmu pod napisem: Deputaci z se-

natu

i

no

z tcmi szach crstwami

X kola potehkiecfo

do approbaciey pewney Comissyey^ ,

gdy si koczy zarczeniem,

miaa

e

Stycz-

na potem

uywan nie bdzie, a wcale nie powiedziano Wreszcie twierdzono póniej konstitucyi tego mytnu deputacya do ich redakcyi wyznaczona nie kazaa sama drukowa nigdy podobna deputacya

na co

jest

wyznaczon.

,

e

,

al»»

to

zlecia

jakiemuA

a drugie pokama. C)r«

dworakowi,

Byo

u to wiele

katowi na rynku warszawskim

X orygiualn^g redakcyi

,

ale

aten jedne uchwiy poopuszcza chaasu kazano rzeczone konstitui

spali, a drukowano

pewnie inaczej

uoone.

nowe, niby

to

325 cudzoziemczyzu wskro przejci dworscy

cuzkich,

politicy,

sprzedajnoi czyli za rziicaiiiera nasienia z którego moga tylko wybuja ostateczna podo narodu. Z czasem zrzek si król skrupuów przystpi do dziea wedug

obstawali za

i

w myl

stanów sejmujcych, których godzi si nawiasem przypomnie, wszyscy czonkowie

rozwolnionego sumienia, a

byli

ju wychowania

kazuje

e

ludzie,

jezuickiego

i

co na politik

zagorzalcy

religijni.

gwatem pitno

To po-

religii

wci-

skaj, najmniej prawdziwej chrzeciaskiej maj pobonoci. I gdyby byli czystych przekona, zostawiliby spraw obywatelami bez kocioowi, a spraw politiczu tym co i

Bo

s

wzgldu na

wyznanie.

Ten sejm stanowi dwa najwiksze koa zwrotnikowe poomdlaej Polski, w której za przykadem zepsutego i zachodu Europy, jakby si na raz przepada wiadomo rónicy pomidzy zalet a wad, wzniosem a nikczemnem, zem a dobrem, wic i cnot a zbrodni. Smutna i okropniejsza ni najazd szwedzki, bo spodlenia klska przysza na Polsk. Tymczasem Leopold król wgierski i czeski, mimo zabiegi szwedzkie i francuzkie, utrzyma si przy koronie cesarskij by ukoronowany w Augsburgu i ogosi swoje przy-

tnj

,

mierze z

Dani, Polsk

i

przeciw Karolowi Gustawowi. ale

Jan Kazimirz

wnemi

i

Nietylko Austriacy

w Warszawie,

wszelkiemi

wojn w Krakowie

kurfirstem brandenburskim, a

ucztami,

ogniami

dopra-

oznakami radoci obchodzili wstpienie

na tron nowego cesarza.

Duczykowie odetchnwszy ze strachu którego im Szwewziwszy za powód, e król szwedzki mia dzi napdzili, wróci zamek Kronborg t przejazdu w najwszem miejscu stranic Sundu ztd wyciskajc co od obcych okrtów, za,

i

czli na nowo wojn. Miasta hanzeatyckie za zacht cesarza niosy wszelk pomoc Danii, aby Szwedów nie zostawia panami nieograniczonymi morza baltickiego; w tyme samym celu Holandia i porednio przez miasta hanzeatickie i wprost jak moga wspieraa Dani.

326

XVIII. Wojska cesarskie, brandenburskie i polskie id w pomoc królowi duskiemu. Czarniecki z kurfirstem posuwaj si ku Jutlandii, u Koldingu polska jazda przeprawia si przez zatok, za ni dopiero niemiecka, zaraz ciga Szwedów uchodzcych z Koldinga. Podobnie puszcza si i Czarniecki wpaw na wysp Alsen i j zabiera przy pomocy kurfirsta. Szwedzi odbieraj Kolding. Spory Polaków z Brandenburczykami. Polacy

zdobywaj Kolding.

rozporzdzenia sprzymierzonych poczone wojska cesarskie, brandenburskie i polskie miay si uda do Holsztynu w pomoc królowi duskiemu. Wyszed tedy Moutecuculi w dziewi tysicy z Wielkopolski pod rozkazy kurna któr on ze swego firsta naczelnego wodza wyprawy,

Wedug

wojska dwanacie tysicy przeznaczy. Czarniecki przypatrzywszy si Toruniowi do wzicia trudnemu, poszed przez Kujawy do województwa pomorskiego,

gotowa swój korpus na wypraw

dusk

pod Drahimem, a zostawiwszy tabory w Czaplinku (Tempelburg) zczy si Kuszyli z Opaleskim u Midzyrzecza w kocu sierpnia. w sze tysicy dobranój jazdy polskiej, a wchodziy w to oddziay kilku starostów, którzy mieli sobie za zaszczyt szerzy saw ora polskiego po obcych krajach. Kilka jednake

chorgwi a wielu pojedynczych towarzyszów wymkno si bi si za morze w kraju tego z wojska, e to maj

i

Szweda, który

w

a

Polsce od siebie odlegój

Odr ju

razem

by

tak

potnym

tysicami Brandenburczyków przebyli wojewodowie pod Kiestrzynem. Bran-

i

straszliwym.

z czternastu

w swym kraju pamita tywno, e wozy miay co wie za

denburczyk

o Polakach

i

dostawali

nimi.

Dla skrócenia drogi sprzymierzecy wyjednali sobie u kurfirsta saskiego przepuszczenie wojska przez jego kraje do Holsztinu odbywano pochód trzema lakami bez zrzdzenia i

Lud saski przypatrywa si Polakom jako wsawioszkody. nemu od wieków onierzowi, okazywa mu pewn przychylno która nierzadk bya nawet u rónych panów niei

mieckich.

Raz

z

wszego polskiego fcic

rozkazu Czarnieckiego, którego jako

pier-

dowódc regimentarzem zwano, popisywa

przed nimi Paruszewski, towarzysz

przei)ysznego krako-

327

puku

husarskiego, a

w chemie

na pierskrzydami oremi u ramion; spiwszy konia ostrogami, w galopie podniós obrczk witkow z ziemi, a to kopi dziesi stóp dug; potem zoywszy si do natarcia Idedy kogo z przyi z kopyta wezwa wprawiwszy konia, patrujcych si co tylko mia przebi, stan jak wryty a z liopi w gór i przy ramieniu, jak gdyby jej wcale nie by spuci. NYskiego

siach

,

kirysie

ze

i

Polacy spiesznie przebywali Holsztin kraj

k,

bagien,

wód peen lubo z dostatkiem i ról uprawnych. Dopiero na pónocnym Sleswiku i to pod Hardersleben stany w poczeniu wszystkie siy sprzymierzonych,

si u

w

granicy

Byo

saskiej.

wojny dobrze

porze do

mona

kurfirst o ile

po

owm

rozdzieleniu

ku rodkowi jesieni a wic opónionej i dla tego chcia si to

pospiesza.

Tymczasem król duski w Kopenhadze od Szwedów oblony bardzo potrzebowa odsieczy. Pierwsze ku pónocy od Hardersleben waniejsze miasto Kolding, oraz ku poudniowi Sondenburg na wyspie slezwickij Alsen trzymali Szwedzi i tym sposobem jako panowie obudwu koców Maego Betu, mogli przeszkadza przeprawie przez niego. Kurfirst zostawiwszy w Hardersleben Montecuculego i z czjazdy polskiej pod dowództwem Opaleskiego, posun si z Czarnieckim na pónoc ku prowincyi Jutlandii która od Slezwiku jest oddzielona rzekami, u Koldingu zatok tak szerok jak Wisa bywa pod Warszaw na wiosn. Kurfirst czónami i trzema okrtami przeprawia przez ni swoje Szwedzi dawali tgo z dzia nieco austriackiej piechoty. i ognia, dziaami odpowiaday owe okrty ale jeden z nich by Udao si wprawdzie austriackiemu majorowi strzaskany. wysadzi na ld swój oddzia gdzie z boku lecz w ogóle piechota szwedzka bronia dokadnie przystpu do brzegu. miasto

ci

Wyrzeka

bardzo kurfirst przed Czarnieckim

drug stron dosta

e piechota

moe. Czarwic niecki poczyta to za uczynion sobie przymówk, przypadszy do swoich gdzie Sanuiel Kobyecki zajmowa si tak cierpi a jazdy na

sposobieniem statków,

przemówi w limy przez

ale

tych prawie szerokie

i

ich

wcale

sowach:

gbokie

nie

nie

wiele

by

zebra

„Moci Panowie! umie-

rzeki

na

drug stron

ró-

328 iiie

si przeprawia, mamy

nieco statków a

Zrzuciwszy zaraz z konia na czóno

i

te

wystarcz."

kulbak puci si ku

drugiemu brzegowi trzymajc na cuglach konia; rotmistrze i porucznicy dwunastu chorgwi szli wawo za przykadem wodza. Kurfirst zrazu Czarnieckiego i Polaków, ale

aowa

e

widzc

im si rzecz bardzo dobrze udaa, sam wstpuje do ódki, pochód otrbowa i kotami obbnia kae. Niemcy widzc i kurfirst pynie do bliskiego okrtu, rzucili si do przeprawy na polski sposób i lubo ich cikim koniom

e

trudniej

ódk

byo dobywa si

straty do drugiego dostali

z nurtu,

jednake bez

wielkiej

si brzegu.

Tymczasem piechota brandenburska z pod dowództwa Goltza ju te na dobre z owych dwóch okrtów wysiadaa.

w

Szwedzi nie ufni

sw

Czarniecki zaraz mokre

si, i

kae

a na swoim tarancie

czele

Polaków w pogo,

spiesznie

opuszczali

Kolding.

trzsce si od zimna konie sioda

w psowej lecz

e

tureckiej delii rusza na noc nadesza, tylko jednego

kapitana

i kilku ludzi schwyta.* Stawszy si panem Ivoldingu

w pónocnym kocu Ma-

ego Petu,

zostawia kurfirst oddzia swej piechoty i cztery chorgwie jazdy polskiej a z reszt wojska cignie napowrót

Wysp

Alsen oddziela od ldu przesmyk do w jego rodku ko móg zgruntowa wypocz, Czarniecki kae od brzegu lód poobrbywa, puszcza

do Szlezwiku. znaczny, ale

si

wpaw

pyn

e

i

na czele swego wojska.

i)ostrzegli

Szwedzi

Nim

atoli

w Sonderburgu

do brzegu do-

przypadszy chorgiew dorwie si ldu, zaraz w szyku stawa bój zaczyna. Puszczaa Polakom dobrze i strzelba, bo przy przeprawie pistolety mieli za konierzem a adownice u szyi. Po przewiezieniu statkami piechoty brandenbur.^^kiej zaczyna si oblenie Sondenburga w szturmie chce miasto zaoga kapitulowa, ale przewóczy odpisanie strzelaj.

Która

i

atoli

i

:

i

warunków, a tymczasem Wrangel admira szwedzki pod zamek przybija, zabiera wojsko, jak owdowia na ktorj proby kurfirst gównie

w

nocy

ksin

wdawa si w ukad,

wszelkie zapasy

i

skarby, a zostawia

nym

wojskom sprzymierzoSparr jenera brandenruszyli na wyprztnienie caej

puste tylko kty. Czarniecki burski ze swoimi dragonami

wyspy Alsen

z

Szwedów.

i

Nabrano tam nie

mao

do niewoli

329 si Czarnieckiemu który Niemiec spodoba, tego kaza do dragonów i moe stu ludmi zapeni miejsca którycli onierze byli wyginli.

a co

wzi z

Przedmiecia Nordborga na których

zboa nie

i

paszy opanowali Polacy, a

mia

nieco

sie

w domach

byy

znaczne zapasy

byo im rzecz

opfrza,

bo

od

niezmier-

czterech

dni

w godzie pod golem

niebem cigle zibli. Wzicie samego braku artilerii miasta dla i piechoty byo niepodubnem, ale wnet nadcign (21 listopada) kurfirst. Komendantem by

tam jaki Niemiec który z wojska brandenburskiego przeda si królowi szwedzkiemu, gdy tedy zrobiono taki wyom w murze szturm atwo wykona byo mona, kurfirst posia do niego eby kapitulowa, bo po wzicia miasta kae go zaraz jako zbiega na szubienicy u mostu powiesi. Komendant zdjty strachem zda si na ask. Wojsko niezmiernie si burzyo e do rabunku nie przyszo i szwedzkiego trbaczp, który przywióz poddanie o mao nie rozsiekao. Po opanowaniu caej wyspy Alsenu a oddaniu pod stra zaogom nowo formujcego si wojska duskiego, wróci kurfirst na stay ld slezwicki. Montecuculi i Opaleski stali take w Slezwiku pod Hadersleben. Koldingu ju w Jutlan-

e

dzie

strzegli

Polaków

zaj

Austriacy

i

Czarniecki

Polacy,

a

Jutland daleko bo

atoli

do Aarhuusu.

z

reszt

Zaraz za

ku Aarhuusowi trzymali Szwedzi Friederici (Fridrisodd) twierdz potrzebn do panowania na Maym Becie i do komunikacyi z wysp Fioni. Dopatrzyli oni raz rozegnawszy pory, wyldowali pod Koldingiem a napadszy pod waami cztery chorgwie jazdy polskiej snadno odebrali miasto. Opaleski, wprzód nim si sam móg ruszy, wyprawi w pomoc z oddziaami wojska pukowników Piaseczyskiego i Polanowskiego. Sprawili si oni tak dobrze Szwedów których spotkali odposzyli i nasiekli, swoich wzitych do niewoli odebrali, przyczem up wcale znaczny wzili, ale jedni Szwedzi Kolding skoczya si caa rzecz na tm zatrzymali a drudzy na flot uszli i odpynli. Na leach zimowych wywin si spór Polaków z Brandenburczykami, w którym Polacy mieli suszno ze zasady braterstwa i cakiem moraln a Niemcy ze zasady wasnoci czasu. i owego grubo materialn lubo wedug poj Holdingiem

i

e

,

e

330

W

szwedzkiem NYojsku byo niemao Polaków gwatem pobranych i ci chcc si ze swoimi poczy szukali na^Yet sposobu dostania si do niewoli. Tymczasem Niemcy którego

schwytali

nie

si

pytali

w szwedzkim mundurze

z jakiego

jeców Brandenburczykom

Polacy burzyli si o to, takich wykradali

a zwaszcza

zuici

Czarnieckiego,

e

rk

z

im tego nie ganili,

wydobywa

jest

heretickich,

bo

ale

w

on

to

by

niej

je-

towarzysz powiadali

ale

wszelkiemi sposobami kajest

zarazem wyrywaniem

Wytoczya si sprawa

jego duszy ze szponów czartowskich.

do kurfirsta,

kapelani

Polscy

odbijali.

ksidz Piekarski nieodstpny

nietylko

obowizkiem

tolika

gwatem

a nawet

e

trzyma jako jeca.

go

chcieli

i

dosy

narodu,

sdzi

razem

stron, bo

i

jego kapitanowie takimi Polakami zapeniali szczerby swoich

chorgwi: zawyrokowa wic i skoro chorgwiom przysigli opuszcza ich nie mog. Polacy odpowiedzieli ich bracia

e

wymuszon przysig,

jako niewolnicy wykonali tylko nie

obowizuje

e

owiadczyli

i

im nagradza, to go opuszcz szabl zakroi.

która

kiedy kurfirst ich usugi tak

potrafi sobie bez niego chleba

i

e

Kurfirst straszy

Polaków ich do Jana Kazimirza jako swawolnych opisze, ale kazali odpowiedzie: ;,u nas

ludzi

król nie absolut,

narzuca nam

siga si u nas do mierci, prawy.

Dosy

naszego

niewoli nie

ale

tylko

powicenia

moe. Nie

przy-

od wyprawy do wy-

dla ojczyzny,

e

bez za-

paty nielimy pomoc królowi duskiemu. Bdziemy go nawet ratowa i na rok drugi, ale nie w waszej komendzie i nie i wami w gromadzie."

e

Zadawali Polacy Niemcom ich na pierwszy ogie na w pogoni wyseaj a co lepsze kwatery sobie bior sami rabuj, jak komisarze duscy wiadczy \ kraj mog, a na Polaków to si)dzaj; nawet ,

podjazdy

wozy upi. oblegao Czarnieckiego

polskie

^^'>jhko 1

naseao delegacyami

j,aiebkiego,

zaraz

eby si

bi rozjeda do

i

od kurfirsta oderwali, bo inaczej

Pol.ki.

bzahlu polska dodaje bardzo

Kurfirst

zna si

Duczykom

dobrze,

e

otuchy a na Szwedów sprawia wiksze daleko wraenie ni innego nieprzyjaciela. Zna si na wj)ywie w kraju szlachty polskiej a majc podobno w myli gdyby si pora zdarzya, byd

or

i

3 31 kandidatem na elekcyi lub te wcisn na tron syna, pochlebia Polakom: kiedy przed nim defilowali to zwykle sta

i

z

go

gow. Zadawa wic

sobie wiele pracy,

zatargi na drodze pojednawczej

i

w

eby

wszelkie

sposób najlepszy umie-

duskiemu; ten za pisa do Czarnieckiego e szanuje z drugimi jego wielk saw wojskow; e jego zdolnoci i mztwu zawdzicza Dania oderzy: doniós

o rzeczy królowi

branie wyspy Alsen nieprzyjacielowi

Uwielbia Jana Kazimirza

i

trzykro liczniejszemu. naród polski za przysanie w po-

moc takiego wodza i z takiem rycerstwem. Bdzie si staraa okaza za to wdziczno. Pomogo za najwicej, gdy chorgwiom powyznaczano wsie i wysani wojskowi deputaci cigali od kadego puga po dwadziecia talarów na

od

dla swoich.

W

samo Boe Narodzenie r. 1658 Polacy odprawiali w polu pod Aarhuusem zw7ke naboestwo, kiedy si ukazaa jazda szwedzka. Naprzód daway odpór tylko strae ale po tm stany do boju wszystkie chorgwie: zamano Szwedów% rzucono si za nimi w pogo, która trwaa dugo bo do bram Koldingu. Mieszczanie nie mogli si tak prdko zebra do odporu a lóna czelad polska zaraz z drabiami wzia si do murów. Mieszczanie widzc e ogniem i mieczem wygadzeni byd mog jedni spucili zwód a drudzy nie wiedzc co si stao uciekli na zamek i zastawszy go Szwedzi zamknitym, tak si koo niego zbili w gromad do dotara do Polaków wcale strzela nie mogli. Czelad zamku a niektórzy towarzysze uwijali si midzy ni, eby

a

e

mieszkaców

nie

zabijaa.

Szwedzi

atoli

tych towarzyszów

Chodzio ju wtedy o wzicie zamku ze zaog. Podzielono na oddziay tak to-^ warzyszów jak czelad, która snopkami zasypaa fos. Tam to z jednej strony z czeladzi wyrba mur dosta si Jan Chryzostom. Pasek, pisarz tak synnych w pimiennictwie naszm pamitników a z drugiej wdar si jako oberszt-lejtnant Tetwin z dragonami i zaog w pie wycito. Po odbicliuciu dhi rabunku sklepów, wynoszono proch czapkami powystrzcliwali

i

walecznie odpór dawali.

i

ca

i

stkami a

e

to

wtedy do strzelania

z

muskietu onierz

czas boju cii^gle lont zatlony nosi, przeto

prochu niechcc podpali

i

cz

pod^-

jaki dragon skad

zamku w powietrze wy^a^

332^ dzi;

zgino tam

ludzi nie

Wrómy

Polaków.

atoli

mao

a

midzy

nimi do trzydziestu

do Prus.

XIX. Michako mynarz

Szwedów w Toruniu, wzity

z Tucholi niepokoi

w Starog rodzie. Polacy Austriacy oblegaj Toru. Szwedzi w skutek ukadów z Polakami opuszczaj Toru. Bengt Oxenstjerna miastem. W sam nowy rok 1659. i Billów egnaj króla w obozie pod witany przez rad miejsk. Torunia do konno wjeda Kazimirz Jan do niewoli

i

Uroczystoci toruskie.

Wojska

austriackie

i

polskie

rozchodz si na

zimowe lee.

Po odejciu Montecuculego

i

Heistra z Prus

sprzeciwiali

Polacy nie oblegali Torunia ale tylko

kopolski,

si w nim Szwedom, albo chako mynarz z Tucholi.

raczej

By

do Wiel-

niepokoi ich jedynie Mion z Prus rodem a wzity

suy

jako onierz i w kocu jako do wojska szwedzkiego kapral. Przy zabraniu oddziau caego Polaków nie przyj suby u nich lecz zebrawszy sobie ludzi, napada Szwedów a zwaszcza takich, co nawet do adnego puku nie naleeli

upem

objedali, po drogach odzierali a bydo konie po wsiach brali'-'). Udao mu si i to czsto upy bardzo znaczne, przeto mnóstwo sypao si do niego rónego onierstwa i ludu. Napadnity od przewanej siy cofa si zawsze na Tuchol, Chojnice albo Czuchów. tylko za

kraj cigle

i

wzi

zmary Hatzfeld by przycign pod Toru, Michako ju mia si znaczn. Po odejciu jego trzyma jeszcze Starogród (Althauss) i mia podkomendnego w Lipinkacli, przez co tak dobrze przecina kommunikacye e do Kiedy jeszcze

Bengta 0.\enstjcrny gubernatora toruskiego listy wcale nie docliodziy. Przyszli atoli Szwedzi w dwa puki jazdy, puk piechoty w dwa dziaa któremi wnet w murze starogrodzkim i

wyom

,

otworzyli, Miclialk do poddania

rogród do szcztu spustoszyli.

si

zniewolili a Sta-

Lipinki trudne

dx)

bronienia

zaoga przed nadejciem Szwedów sama opucia. •)

wra

r.ordon pisarz

takio

pamitników z tego czasu powyej przytaczany, W swoich bagaach znalaz

ycic dugo po Polsce prowadzi.

nawet Hukine kobiece, kiedy raz naleao JHUIDIO.

mu wywiadczy

ask

jednej

Lubo wedug zwolone

byo

by ju

kapitulacji

wszystkim do-

starogrodzkiej

wyjcie, przecie Szwedzi

rotmistrzem Michalskim

Michak,

przytrzymali

,

który wtedy

jako

i

onie-

rza swego odesali pod sd wojenny do Malborga, ale przez wzgld na Jana Kazimirza, który za nim jako za swoim rotmistrzem protestacy zaoy, nie wyrzeczono kary na niego, przy wymianie jeców przyszed do a nawet zdaje sie

e

wolnoci.

Dla zasonienia Prus od Mazow^sza osadzi Bengt Oxenstjerna pukownika Hattena z nie wielkim oddziaem w Golu-

znaczn

si nadcign

biu.

Tymczasem

zaj

opuszczony przez Hattena Golub, potem

ze

dobrze komunikacye przecina,

stawa

pó

i

wtedy naczelny wódz

roku

z

e i

Jan Sapieha:

Chemno

i

tak

Adolf Jan brat Ivaróla Gu-

w

namiestnik

Prusach przez

azy podobno tylko dwa Trzy chorgwie jazdy sapieyskiej za-

Torunia do Malborga

i

otrzyma doniesienia. si nie dobrze jy zimowe lee w pobliu Torunia, ale pilnoway napad je rozbi (18 stycznia) wysany z Torunia podpukownik Breitholtz.

e

i

Kiedy Jan Kazimirz po opuszczeniu Poznania bawi w Boguniewie a zatem wczenie przed wypraw dusk, Czarnie-

zaj

Kujawy i znowu od lewego brzegu Wisy dokadnie na Toru blokowa. Szwedzi odwaali si z wycieczkami drug stron Wisy: przychodzio do czstych utarczek dla jednej lub drugiej strony korzystniejszych, przy czem Czarnieckiemu razu jednego dwie chorgwie jazdy cakiem zniOddziay Sapiehy docieray do samych murów Toszczono. cki

i

runia, zniszczyy kosztowne

miejskie

co

uszczuplio

myny w

Lubiczu

Szwedom dostaw

i

niektóre wsie

mki

i

innych

uoy

szczegóów ywnoci paszy. Sapieha na niejaki czas z pfalzgrafem Adolfem Janem zawieszenie broni potem rozpocz kroki wojenne, nagotowa drabi, faszyu kusi si i

,

i

kilkakrotnie o odebranie

W

Szwedom Lipinek,

kocu marca 1658 pucia Wisa

lecz daremnie. i

kry zniweczyy

dwa rzdy palów mostu toruskiego. Nim je Szwedzi naporzdzili Czarniecki odcign w Kujaw wreszcie do województwa pomorskiego skd mia odej, jako odszed, do Danii a tylko dwie chorgwie zostawi w borach dla odcinania dowozu. Chopi kujawscy którym trzeba byo pienidzy,

gb

,

i

334

Toru

zaopatrywali na targach

i

Szwedów w

ywno:

Szwe-

nabrawszy otuchy, wysali oddzia na szukanie owych dwóch chorgwi zostawionych przez Czarniew Bydgoszczy, gdzie atoli stay ckiego i rozumiejc dwie kompanie piechoty Buttlera, opanowali z rana (16 maja) dzi przy dostatku

e s

le strzeon bram obrbali ,

palisady przy klasztorze

i

z niego

Obiedwie zamek tylko czternastu ludmi osadzony. kompanie polskie z dowódc kapitanem Yolkersahmem dostay si do niewoli. Uprowadzili Szwedzi wiele byda, które za niepacenie podatków owa piechota polska ale z Niemców zoona pofantowaa, oraz dziesi wozów furmaskich winem towarami naadowanych a do Warszawy przeznai róuemi czonych. Tymczasem przyszy wiadomoci o pokoju roeskildskim a nawet, e ów nieprzyjaciel Szwedów król duski ma

zajli

na okrtach przyf:a posiki do Prus pfalzgrafowi Adolfowi Janowi. Jan Sapieha wróci od Torunia ku Chemnu i ogranicza si na odcinaniu Szwedom dowozu. Dnia 2 czerwca ukaza si te pod Toruniem lecz przez austriacki jenera artilerii (feldzeugmeister) Souches

Wis z

dwoma pukami

jazdy cikiej,

cikiemi

dwoma dragonów jednym i

pó

dziaami (halben Canonen) dwiema modzierzami; zaoy obóz z namiotami pod lasem Nazajutrz strzelano do co zapowiadao formalne oblenie. miasta z dwóch cikich pó dzia które jednake wyrzucay bardzo znaczne ju kule bo dwadziecia do dwudziestu piechoty a z szeciu i

pi

Hiediniu funtów

Trzeciego

obóz

,

wace,

ale

dnia Jan

adnej szkody

Sapieha z

zbliy si pod Toru

i

zrzdziy. Kaszczorka gdzie mia

posa

nie

parlamentarza

z listem

wymian jeców, lecz waciwie dla uczynienia wstpu do ukadów zwrot Polsce miasta. Szwedzi do Sapiehy w sieo

I)

dmd/.iesit jazdy oczekujcego, i

wysali auditora wojskowego Sapieha po rozmówieniu si z nimi

i.ukownika Drackego.

wzgldem jeców, owiadczy i ])ragnby obszernij rozmówi si z samym Bengtem Oxenstjern lecz Dracke przytoczy powody dla jakich to nastpi nie moe. Austriacy tymczasem

szay zamek dybowski

i

wziwszy za punkt kocowy spusto-

cignc nad

ciwko miasta, gotowali si do przepisów sztuki iiiynierskiój.

brzegiem baterie naprze-

oblenia wedug wszelkich

W nocy sypali okopy po miej-

835 niebezpiecznych,

scach

t

lub

dla zasonicnia

hlko swej

któr mimo strzaów dziaowych od miasta posuwali codzie dalej. Odwaali si Szwedzi nawet na wy-

pracy dziennej, cieczki za

Wis

omnacie

i

raz schwytawszy na pastwisku pod

Ruda-

siedmiu Austriaków, ledwie uciec zddrugi raz przypadli podczas nocnej pracy do jednego

kiem yli;

koni

i

okopu lecz znaleli stra dosy siln i z niczem wrócili. Za wygotowaniem okopów, rzucili Austriacy ju przygotowany i tym sposobem 16 lipca otworzyli sobie most przez kommunikacy do Sapiehy, Szwedzi wystpili z jazd, pieswego mostu od lewego brzegu Wichot i dziaami, sil rozpoczli kanonad, znisy zebrali. Austriacy z weczyli ich most z drugiego koca a mianowicie od miasta za jeden Austriak i rozbili may okop szwedzki przy nim który poprzedniego roku by jako jeniec wzity i do wojska szwedzkiego przymuszony, uciek po belkach zniszczone^^o mostu na powrót do swoich i doniós, Szwedom w okopie brakuje prochu, a ostrzeg gdzie miny pozakadane, przeto Austriacy kadli na belki mostu szwedzkiego deski, przeszli i uderzyli na ów okop, a w nim wzili zaog z czterpod dowództwem porucznika. Na ludzi zoon dziestu omiu wyspie niedalekiej od Dybowa ku mostowi mieli jeszcze Szwedzi szace: dwaj rybacy naprowadzili brodem polsk jazd, ku temu szacowi a austriacka przedostaa si ku niemu z mojednak piechota szwedzka bronia si stu szwedzkiego; dopókd po mocie do wyspy od miasta nie przybya jej w po,

Wis

cz

ca

,

e

e

Wis

e

moc

jazda, przeto wszystko

Dnia

cign i

w

poczy

zajutrz

1 sierpnia

jenera

skoczyo si na artilerii

trzydzieci chorgwi wynoszcych trzy tysice ludzi si z jeneraem artilerii austriackij Souches. Na-

rano jencraowie

polski

mocie na drug stron Wisy ciego

niczem.

Krzystof Grodzicki nad-

dnia

czo sypa

i

austriacki

dla rozpoznania miasta.

wojsko sapieyskie wspólnie

przykopy

w cigu tygodnia

na prawym brzegu.

z

po

Trze-

Austriakami za-

Nastpiy potm

utarczki jazdy szwedzkiój z Austriakami na

Górze piekarskij, z jazd polsk skiej, z piechot polsk u bramy

dzie przemin

przejechali

w pobliu bramy

.

staromiej-

Jakóba na winnicy.

od dwudziestego sierpnia cztery dni skoczyo si wszystko na bombardowaniu si)okojnie:

Ty-r

prze;? i

bar^

oon

drobnych utarczkach.

Dnia 25 o wicie wybrali si§ Szwedzi czónami dla nabrania Austriakom jeców, ale strae ich dostrzegy i odegnay; na noc za Austriacy dzo krótkich

wod

pucili z

statek

zatlony

statek

udao si take

nie

ale

i

nim

dopyn

Do

peen materiaów

palnych,

podpalenie mostu szwedzkiego,

bo

i swoim pomieniem pikny widok sprawi.

na mielinie osiad

przy odblasku na wodzie tylko

za

a

wrzenia ponawiano cigle bombardowanie; w tym

9

dniu komendant Torunia Billów wyruszy z

jazd

i

sp-

W

dzi Polaków i Austriaków z góry piekarskiej. tydzie atoli póniej Austriacy zajli na nowo t gór, zaoyli si kobylicami a potem okopali i w cigu dwóch dni tak osabili

bram nym

starego

miasta,

e

si chwiaa

i

trzeba

byo oblo-

spiesznie z niej dziaa pospuszcza.

Tymczasem sam

król z Jerzem

Lubomirskim za którym dziaa wiksze z Krakowa, a zapewne z owych szwedzkich przez Rakótzego Polakom zostawionych, stanli (20 wrzenia) pod Toruniem. Trzeciego dnia szwedzka jazda uderzya na Polaków, ale nie imponujca liczb i mao co dokazaa. Odtd otoczono w pókole

Wis pyny

od

Wisy

dowanie

dc i

zapasy strzeliwa

i

Wisy cay Toru,

coraz

bardziej

cigle wzmacniano bombarzbliano przykopy; bój za oko

w

oko ogranicza si na mae wycieczki Szwedów, na piechot austriack i polsk podcigajce si rowami kolankowatemi. Grodzicki jenera

artilerii,

który sprowadzi z Niemiec iny-

midzy innymi sawnego Goetkanta, puszcza na kule ogniste wielkie bomby z modzierzy drewnianych

nierów a miasto

w ziemi podawaa

i

wkopanych. sztuka

Zgoa

ówczesna

nie zaniedbano niczego co tylko

midzy sposobami zdobywania

twierdz najwarowniejszych.

Próbowano take wpywu królewskiego i wpywu pisma na mieszczastwo toruskie. Polacy puszczali do miasta z uków strzay z odezwami jak si pisa, Jerzego grafa na Winiczu 1 Jarosawiu Lul)oniirskiego, w których owiadcza

byo kamstwem,

e

aby Jan Kazimirz

mia odstpi

cesarzowi

Owszem rczy Lubomirski panom miasta to rajcom na swoje sowo szlacheckie, e maj jak dawniej rorunia.

jest

na-

337

ke

Co pokazuje

do Polski").

e

Niemcom

i

by

milszy

swobodny rzd polski, anieli rzd ich cesarza. eby Szwedom nie dozwoli przyj w odsiecz Toruniowi z Malborga i Elblga, Aleksander Koniecpolski podówczas wojewoda sandomirski z Janem Sobieskim ju chorym koronnym byli posani po prawej stronie Wisy w trzy tysice jazdy midzy Sztum a Prabuty, zajli nawet Krzybork (Christburg), skd im si udao schwyta lajbkompani Douglasa która sza z Brodnicy do Elblga. Wkrótce jednake zachorowa Koniecpolski odjecha do domu, gdzie umai*. Sobieski wróci pod Toru a z wojskiem Koniecpolskiego zosta i

Suchodolski.

cay

Przez reszt padziernika,

listopad

dnia stan boju pod Toruniem ze strony

onych

w^

i

poow

oblegajcych

i

gru-

obl-

niczem si nie zmienia.

byo dowozu do miasta, pospuszczali Polacy wod z fos, drczya wojsko szwedzkie zaraza szkorbutowa a przecie dawao odpór. Lubo w obozie królewskim nie brakowao ywnoci, bo Nie

j

szlachta

nia,

z

wielkopolska

wasnego

a

nawet

natchnienia cigle

by

tego stan zdrowia

do Wielunia bez wzywai

cika praca sprzykrzya; pierwsze czy byd dobrze zimne, zdarzay si te

duga i

drug

dnie grudnia za-

i

prawie

caa

dowozia i dla ju si zbyt

hojnie

dobry, przecie Austriakom

rzecz zachaczaa

si na

zawieje

nieysta

pytaniu, która strona

przetrzyma.

wzywa

Szwedów miasto do poddania si, ale daremnie. By przy królu pose francuzki de rOmbre, jedzi od niego polski sekretarz królewski rodem francuz Tarbuue, umawia si kilkakrotnie z gubernatorem torusKim I3engtem Oxenstjern, a ten da, aby mu si pozwolono znie z pfalzgrafem Adolfem Janem przepuszczono szwedzkiego oficera z listem do Malborga. Bój trwa jednake w dawny sposób nietylko po wyjedzie ale po powrocie ofiPitnastego grudnia, jak si zdaje, w skutek polece cera. Król

przez trbacza

i

i

i

i

z Danii od Karola

Gustawa nadeszych, zawarto zawieszenie

I *)

Zeniekc.

Das bekriegte Thorn

pood miastem a dla zasony przydano im na drog do Malhurga. czterysta kwarcianych. •>•>*

340 Po wyjciu Szwedów pukownik

zaj

polski") Celari

W

sam w dziewiset piechoty jako komendant miasto Toru. nowy rok (1659) o dziesitej z rana za dworem z chorgwi za panami jadcego konno króla witaa u waów za bram staromiejsk rada stojca na czele mieszczastwa z chorgwiami i muzykami przez cae miasto w} cignitego, a wród odgosu trb kotów midzy powie wajcemi chorgwiami na wiey ratuszmowie swej aciskiej rajca Antoni Donepe powiedzia, nej. e Toru trzy ata jak gdyby przez zamienie by pozbawiony wadzy Jana liazimirza, ale na nowo zajaniaa aska Boa król wjeda z króloAv pod gwiazd amnestijn, jakkolwiek wymarego, przecie do miasta opustoszaego, spalonego jako zwycizca dawea pokoju przez który wszystko na nowo i

i

W

i

^

i

wzronie i zakwitnie. Skada rada klucze wraz z wyznaniem posuszest\Ya w imieniu miasta, któremu król nie odmówi swej opieki jak ju zoy dowód tego w zatwierdzeniu wszystkich przywilejów. Odpowiedzia uprzejmie w^ imieniu królewskiem kanclerz wielki korony

Pramowski

Królow

do caowania rki.

która

i

przypuszczono rajców

wjedaa

\v

kolebce ci-

muów

od dwóch

biaych, za fraucymerem swoim a otoczon wielu kawalerami z chorgwi husarzy za sob, wita take mow Donepe na czele magistratu i znowu mu odpowiedzia kanclerz królowej Rey Wadysaw. U drzwi gnionej

i

kocioa witojaskiego w tej chwili na nowo powiconego^ przyjmowa króla jako rzdca diecezyi biskup chemiski. piewano Te Deum, strzelano z dzia; z kocioa do ratusza, dla przesuchania magistratu i

obiad dano,

a dopiero dnia

Austriacy oraz

•)

gdzie zaraz

zimowe

Wiksza

tych miast. z

lee do owicza

cz jazdy

królem przysza, zostaa

cofn si prawym

brzegiem

Wisy

w

i

i

Rawy

piechota

Prusach.

a przebywszy

W

Pisarze niemieccy

nazywaj go jeneraem -majorem. poskióm niebyo jeszcze wyszego stopnia nad pukownika. Jehetmanów kto dowodzi, togo nazywano rejmentarzem.

poci /iwczas

Hi W7---Dayn^ RO»Ui w

na

odeszli

polska która dopiero

Lubomirski

,

szed król pieszo. Na noc odjecha do obozu nastpnego wprowadzi si na dobre do miasta.

w poblisze

mojsku

wiernoci przysigi

•

io

/^

lu^,bic

tit.i

J.ikii'j

jf-ucraow

takim

zagraniczna.

pukownikom, którzy go przód

I I *

341

j

pod Zakroczyiiem wypoczcia wojsku,

uda si

ua

Warszaw

do Janowca dla

XX. "Wojsko niepatne zawizuje konfederiici

hetmanom. Czarniecki

Rabunki.

rozoy

—

i

wypowiada posuszestwo

Szwedzi napadaj na Prusy

swe wojsko na

zim koo

je

i

Aarliusu

w

pustosz,. Danii.

—

Karol

Gustaw zajmuje po lodzie wysp Amager, ale odparty z wielka strat od Kopenhagi, cofa si pod Kronborg. Napróno prosi o pomoc Angli, Franci i Moskw. Czarniecki w niebezpieczestwie na morzu. SpotkaSejm l7 marc* 16*59. Poselnie Wrangla z Montecuculem na morzu. stwa od wojska skonfederowanego dopominaj si odu, ale królowa bierze je w obroty i wojsko si umierza,

—

W

1659 zasiadaa komisya maobrachunki, pozjdzali deputaci wojska po pie-

Lublinie od 2 stycznia

jca zacz

nidze, których jeszcze nie byo i dla tego komisya jak moga przecigaa formalnoci. Skoro od deputatów dosza wiadomo na lee jak rzeczy stoj, naprzód lekkie a potem i husarskie chorgwie od trzech lat niepatne rzuciy si do konferencyi: obrano marszakiem stranika Mariana Jaskólskiego, przydano mu konsiliarzy, wypowiedziano hetmanom posuszestwo do czasu odebrania zalegego odu, spisano artikuy, to jest prawo wojskowe, majce pod gardem sobie na uwadze dobre obchodzenie si z chopami, powyznaczanie sobie le, pozwalajce zabiera tylko rzeczy do jada i picia a zawsze za asygnacy majc póniej byd zapacon. Przybieg do Lublina Lubomirski, wzywa wojsko na ojprzecie czyzn, jj synami a nie pasierbami; pienidze wszystko si zapaci, i ale jake spiskowa i konfederowa, kiedy nieprzyjaciel jeszcze w granicach kraju ley, z Prus tylko Toru odda i Bóg wie, czego jeszcze dokaza jest

a

s

e

bd

Wreszcie choby pokój mia ju byd blizkim, to go zawsze komisarze wedug tego pisz, jak maj za sob si zbrojn. Bez wojska trzeba byd pokornym, na wszy-

wstanie.

stko przystawa, czego

koju za konederacyi

da druga strona. wojskowej

w

po-

stanie

mio

nic

Polska

ukadanym bdzie odart od

si nieszczliw. obcych Wojsko miao ojczyzny, i

A to

mogo

boso, bei koni

i

bez

cliciao jej

ywnoci

suy,

ale

a dla tego od kon-

n

itHierat7i u(l5?ti)i nie

nie

w

ten sposób

i

•42

chciao

ojczyzna bynajmniej

e

tylko

nie za

w

niej

zosta-

na tern nie ucierpi,

walczy przeciw

a mianowicie pójdzie wszdzie lowi,

e

owiadczyo

i

nieprzyjacie-

rozkazami hetmanów, lecz za rozka-

zami swego marszaka Jaskólskiego. Uciemiania za przy konfederacyach tak zwykego adnemu onierzowi nie pozwoli. Pomimo zarczenie nie obeszo si bez naduy wojskowych. Ów Gnoiski który u Szwedów by pukownikiem którego przy poddaniu Piczowa Czarniecki jako zdrajc i

mia ochot kaza powiesi, ale król przez kapitulacy wolno puci, suy napowrót w wojsku polskiem jako konfedei

szwedzka wsie polskie: na samym, rabunku scliwyta go Mikoaj Siemiski i wprowadziwszy do lasu ta-

rat

upi

po

jemnie rozstrzela. Inny przypadek z innego wzgldu zasuguje na spomnienie: podpukownik a jak zwano obersztlejtnant piechoty Orzechowski arianin naszedt dobra Warszyckiego kasztelana kra-

kowskiego. przemogli

Kasztelan stan do odporu z chopami, którycli onierze Niemcy a na ostatek kasztelana bez

wzgldu na

jego pierwszestwo

podeszy, na ziemi powalili z pcwnociij;

zamordowali.

tribunau przeciw

w

senacie

i

na wiek bardzo

gdyby nie jeden suga byliby Warszycki wytoczy spraw do i

Orzechowskiemu.

Orzechowski

mia na

s.vii obron, e od gwatu na osobie kasztelana wstrzymywa onierzy, ale poniewa wedug prawa by odpowiedzialny jako dowódca za postpki swych podwadnych i nadto sam ich wprowadzi do dóbr kasztelana, w których posta me byli powinni, przeto go skazano na gardo. Stawiali si król

mu ycie tylko wtedy darowa, jeeli si wyprzysie sekty ariaskiej a Orzechowski tego uczyni nic chcia wic by na zamku krakowskim i

królowa, lecz kasztelan obieca

e

rozstrzelany.

Tymczasem pfalzgraf Adolf Jan widzc Pomorze w zupehiem bezpieczestwie wywabi ze Szczecina Wiirtza, który korzyhtajc z pozamarzania nietylko rzek i bagien, ale nawet brzegów morskich, przypad do Prus, zczy si pod Friedlaudein z wojskami Adolfa Jana, nice,

w Czuchowie

wzi

szturmem Choj-

si z mieszczanami obroni podkanclerzy Leszczy.ski bawicy w tóm miecie przypadkowo, ledwie

;

343

w wieciu ani si nie brano do oporu a Chemno które wedug rozkazu major Korff mia by opuci, podda z pija-

uwaa caego Cliemiskiego za dogodne Szwedów niszczy je wic ogniem i mieczem zdaje si e za poyteczny mia sam tylko Grudzidz, gdy go wprzód starannie opatrzy w ywno, nim ruszy na Kwidzyn, Salfeld, Lipstadt i Morung, które poosadza. Lipstadt Wiirtz nie

stwa.

stanowisko dla

Brandenburczykowie zaraz odebrali a dla tego Wllrtz pociga zaogi z rónych miast do siebie i chcia uderzy

atoli

pod Braunsbergiem ae go wstrzymay roztoki po drogach i trudnoci w przeprawieniu si przez Pasari; obróci ku Tczewu a za wziciem tego miasta opanowa po-

na

ich obóz

kontribucyami oboy. siadoci gdaskie Z tej wyprawy Wurtza pokazao si e Szwedzi darmo i

tylko

który

kraj,

do sw^ego

chcieli

pastwa wcieli,

spu-

rodki na utrzymanie wojsk swych potrzebne sami wyniszczyli, ludzi i koni podczas pochodów zimowych wiele wytracili a w ogóle daleko wicej szkody sobie ni Polakom przynieli. Pozna si Karol Gustaw na i Brandenburczykom rzeczy, zgani postpowanie a dla tego Adolf Jan usun si które po nim obj marszaek z namiestnikostwa pruskiego polny Linde stojcy w Elblgu. cigu tego pustoszenia ziem pruskich jenera artilerii Grodzicki jako polski gubernator Prus nie mogc zebra wicej wojska, ciga o poda Szwedów z kilku tylko chorstoszyli,

,

W

gwiami lekkiej jazdy, a bardzo dopomóg w czterysta dragonów jenera austriacki Heister, któremu byo si udao uciec z niewoli szwedzkiej

pod

Morung

Szwedów

i

i

korzy za najwaniejsz

odnieli

Lipstadtem gdzie rozegnali do siedmiu set

odbili

Ale czas

;

im nie

mao

zdobyczy.

nam wróci do wojny duskiej,

która

moga

najwicej Karola Gustawa pokrzepi albo bardzo jemu i Szwecyi zaszkodzi a mianowicie wyprze rzdy szwedzkie z Nie-

miec za

i

Pomorza tylko na

morzem

cz

pówyspu skandinawskiego

baltickiem.

Na zim Czarniecki rozoy swoje wojsko najwyej na w Danii koo Aarhuusu, Opaleski kolo Horsens, pónoc elektor sta za nimi koo llarderbleben, a Austriacy jeszcze uiój ku poudniowi koo Pleusburga trzymanego jeszcze od i

344 Zima bya tga jakiej ludzie najstarsi nie zapamitali: w rónych stronach daleko od brzegu daway si na morze wprowadza dziaa najcisze, Bet atoli tak Wielki jak May pokryy si tylko kr i ani ich przej ani przestatkami nie byo mona. Earól Gustaw korzystajc z tej dla siebie pomylnej zimy snadno zaj po lodzie wysp Amager tylko przesmykiem od Iiopenhagi przedzielon, odSzwedów.

pyn ci

miastu na wszystkie strony dostawy

ywnoci

i

jedynie

dopatrywa pory przeciw silnej a naleycie dziaami opatrzow nocy z 19 lutego, ciemnej i zanej warowni. Dopatrzy sypywanej niegiem z ostrym wiatrem. Kaza onierzom na wierzch powdziewa koszule, eby ich nie byo wida, lonty obzatlone do muskietów trzyma w pochwach od szpad jeda wojsko a powtarza: „pilnujcie szeregów. Po wziciu I^openhagi wiata panami bdziecie. Bóg usa nam drog przez morze. Za tylko.'' Zsiad z konia i piechot ruszy na czele. Wnet stan na wale i onierze utknli nawet trzy chorgwie na blizkiej wiey. Duczykowie wiedzieli w którm miejscu oczekiwa o ciemku nieprzyjaciela; na gos Szwedów zaczli z blizka a raczeni sypa ogniem. Szwedzi odpowiadali w równy sposób z muskietów: po obu dwu stronach obalali si gsto onierze ale drudzy z odwodu zaraz obejmowali po nich miejsca. Za rozjanieniem si dnia byo

j

'•''),

mn

wida

pizez wielki obszar na lodzie, trupa przy trupie z wojska szwedzkiego a biay nieg wszdzie od krwi zaczerwiniay. Zatrbiono odwrót i cofnito si do obozu. Padli tam

Henrik Stenbock jenera I)uk(jwnikldwachtFamili Bergów a Borchów Niesiecki uwaa za .jednY

i

on

Jakóba z

cia

_

odsya ksido Iwaugro-

—

— — —

domu Wazów, 146. — w Gogowie mniejszym, 171.

—

wraca do Polski, 233. lubuje uwolnienie ludu

-

od ucisku, 250.

—

w Gdasku, w Toruniu

—

277. (r.

1G59),

340.

du. 354.

Dziedziao kozak wypowiada zasady kozackie, 49.

—

Jan Kazimirz protestuje przeciw oddaleniu od rzdów szwedzkich

Jasna Góra czstochowska oblona przez Szwedów i uwolniona,

19^—212. Gerej chan

napada Wyhowskiego, 320.

w bitwie restcczkiem, 81. Juraszka, 318.

pod^Be^

.Islan

E. Elekcia Jana Kazimirza, 10.

K.

F. Kalinowski

Ferdinand IIL 289.

w Zbarau,

Firlej

—

zamianowany wojewod dorairskini

Gdask

i

,

cae

san-

GO.

l^rusy

królewskie

przeciw Szwedom, 179.

— wezwany do poddania si Szwedom, odmawia. — uwolniony od blokady, 247. — wierny, 27G, '22''i.

Orzechowski podpukownik za rabunek roz-

—

— —

Gob

bitwa midzy Karolem a Czarnieckim, 235. Gosiewski w I^rusach, 270. Grodzicki ocalony, 104. Grudzidz wzity, 352. Grzymutowski Krzysztof, 242. Gustaw Adolf si z kurfirstem i odnosi zwyciztwo pod NVa,r-

czy

'JfiO

•^fji.

Gustawowi Karolowi psuja si

szyki,

27;i.

J. Jan Kazimirz, 7. ogasza Chmielnickiego zdrajc ojczyzny, 54. jod Zwacom, 120. przystaje na warunki

— ~

—

—

-

chanbkie, 124.

7.

148.

—

znosi

— —

w w

—

z

Chmielni-

Warszawie, 167.

Krakowie, 174.

zawiera

—

ukad

z kur-

226.

firstem,

proponuje rozbiór Pol-

ski, 249.

— no

i

przyrzeka chopom wolnagrody, skoro szlacht

zbuntowan

— —

si

ckim, 153.

—

i

strzelani, 342.

szaw,

103.

Kapitulacia Torunia, 222 Karol Ferdinand, 7. Karol Gustaw król szwedzki, 145. List jego o wstpieniu na tron,

—

Gnoiski j)ukownik

ginie,

Kandydaci do tronu,

54.

23

wyrzyna

bd,

.

-

uderza na

Kopenhag

ale odparty, 344.

—

opuszczony

od

sprzy-

mierzeców, 345.

Adam w poselstwie do Chmielnickiego. 48. z Kijowa umyka, 68. Kiszka hetman w., 9. Kochowski historik ranny, 246. Koacz chop, 241.

Kisiel

Komorowski podchmielony ginie od chu.stki na szyi wkrconej w lioo, 357. Konfederacia tyszowiccka, 229. I\onieq)olski, 35.

Kordecki Augustyn przeor, 192.

Korsu

Intwa. l. spalony, 30.

.

377 Kozacka organizacia.

—

na

skarga

w

Ukrainie.

—

bior

polskie

Ii5.

Kozacy zwyciaj, 1. — obiegaj Zamo,

— — — —

Mdro

34.

rzdy

Brze

5.

litewski, 6.

gromi Kozaków pod Tarnopolem, 187. Michako mynarz niepokoi Szwedów, 332. 353. Moskale pal Wilno. 184. i

Moskwa gnbi

—

rejestrowi, 18. z Litwy wymieceni, 61.

Moskwa, Polsce.

Szwecia

Kudak,

—

przeciw

155.

a

22.

— ze ziemi zrównany, 33, Kurfirst zrcznie lawiruje, 179. — wolnieje w zaciekoci na Polsk, 307. — stawia warunki pomocy, 309.

kozactwo. 126.

rozciga si od

.smoleska

do stepów tatarskich, 134. Tykocin z ibiera Grodno ,

i

i Moskale oblegaj Lwów. Okup, 185. Król przeprawia si przez Styr u Beresteczka. 19. Krzeczkowski szlachcic polski na czele kozactwa zniesiony, 3. Krzywonos. 33. 36.

tatarska

Moskw

Brze.

357.

N Nakany,

19.

NapiersUi Alexander na podgórzu Karpat, 89. 90. wbity na pal, 9 1 Napierski. 250. Narol rze niesychana, 43.

—

Niebaba na Litwie, 86. Meczaj koza'< na czele

modziey

kozackiej, 75.

Niemcy zawstydzaj szlacht polsk

—

w

Toruniu. 218. nie cauj rki Kawy cignionej, 219. wyrzynaj Polaków w szere-

toruscy

ro, a

—

L, Leopold obejmuje rzdy nad Austri, 289. z Szwedami przeciw Polakom, 242. zniszczone przez Opaleskie-

Leszno

—

go,

243.

gach szwedzkich, 238.

Niówce. IG Nosacz pose Wyhowskiego w Warszawie, 320.

Nota szwedzka,

151.

Nureddin, 103.

Litwa ulega Szwedom jak Korona, 191

Lubomirski wpada do Siedmiogrodu, 292 wymiata z Prus Szwe-

—

—

dów, 351. 353.

Opaleski, Grudziski radz Poznaniowi podda si Szwedom, KJO.

Lud mai gaziami domy na znak

Ostroróg, 35.

wolnoci, 250.

przez RadziLojow bitwa wygrana "

wia.

87.

ubieski Lupy

Maciej, 1. pod Beresteczkiem, 85.

M. Malborg poddany Szwedom, 227. Maria Ludwika, 7.

—

—

nietraci 22.

gowy,

1G9.

Pan ukrainny, 20. Panowie zaprowadzaj na Ukraiuio dawny por/dek, 101. - uciekaj za granic, IG2. Pcrina, atina, detina. 36. Piawiecka ucieczka, 13. 3". Pisarz poUiy, 18. Podatki, 323. Pokój z Szweci zawarty 3 16G0 r.. 361.

Polska omdlaa.

Maja

Przyczyny, 325.

Maryan Niemiec,

Poubiski pod Mitaw,

Matiejowicz stawia sida na Wyhowskiego, 319,

Poselstwo moskiewskie

357.

w Warszawie

da zwrotu Smoleska

itd.. 68.

378 Pose

w

tatiirsM

Stefan logoiet, 119.

A\'arsza\vie, G9.

Totocki })rzeci\v Moskwie, 351.

-

Mikoaj.

roziiaii

i

—

10

23.

Stenbock jenera

okolica wolne, 298.

zaraza morowa, 312. J-*rzyj'^mski przemawia do Karola X, '

szwedzki

ginie.

344.

1

162.

Stronnictwo radikalne kozackie, 97. Szlachta chemiska radzi Toruniowi ulegu Szwedom, 2! 4. 217. .3

—

Puszkarenko hetman, 320.

wyciga rce w Krakowie do Karola X. 177.

Szlachty

Szwecia

spruchniao, 162. wypowiada Polsce wojn,

155.

gro wojn, 151. rabuj Pozna, 160 przeladuj i uciemiaj duchownych i chopów w ol-

Szwedzi Kadziejowski

— — — — — —

Hieronim

—

wichrzy,

—

10(3.

— — —

skazany na

mier,

107.

i

w

^zwecyi, 112. pisze do Chmielnickiego list przejty, 112. zdrajca przemawia do polskich komisarzy i zaleca Ka-

—

—

rola Gustawa,

— da

161.

sce,

z

nachodz

kwarcianymi

Prusy, 213.

—

w

kapituluj

Warszawie,

256.

158.

apowe

dla króla szwedzkiego, kanclerza i siebie, 216.

—

w kajdanach odesany do Szwecyi za zdrad. 280. Radziejowskiego sudzy i stronnicy uderzaj i bior paac Radziejowskiej,

lOt).

Radziwi Janusz hetman, 9. 105. — Winiowiecki wynagro-

Tatarzy z kozakami,

—

przychodz

V8.

w pomoc

Polsce,

136. 143.

Trylese wzite przez Polaków, Tynf, 350. Tyszkiewicz Janusz, 3.

92.

i

dzeni dobrami, 67. w Kijowie, 88. Rakotzi w sprzymierzu z

—

U Szweci

nachodzi Polsk, 281. uchodzi do Siedmiogrodu,

—

Ugoda pod Uciem o poddanie województw poznaskiego i kali-

295.

skiego

Reje.^tr czyli

Rozejm

z

komput, 18. Szwedami (1600

szwedzkiemu,

królowi

159. r.),

358.

Ukad z Chmielnickim zaprzysiony 28 Wrzenia 1651, w obozie

Hermanówk,

polskim pod

100.

Saijieha

Pawe,

230.

Ukraina, wojna ludowa,

Sejm konwokacyjny (1648),

— — —

koronacyjny,

w

--

— —

i

64.

po->i)olito

42

tysice

ruszenie,

woj.ska

74.

Warszawa poddaje si. 264. Wasilków, gdzie polskie wojska si

w Hrzekiu

litcwskim, 117. sprawa innowierców. .321. Sfnat pomija spraw kozack. 6 5. Sici-ski 110. Sicz, vo.

pose

puste,

W

71.

uciwala

domy

29.

II.

Warszawie 1649,

1050,

I-

upicki

cz,

zrywa sejm, J ^ '

Sniarowski przepiowany. 50. Sprzymierz midzy Polska a Dania, "' " 30 4.

93.

Wesele królewskie, 16. Wielkopolska w powstaniu, 241. Wielkopolski rozum, 169.

Winiowiecki Jeremi,

—

—

umiera.

Wojna z3 Moskw 410—144.

2.

8. 33.

92. i

kozaczyzna,

1

379 Wojna podjazdowa, 269. Wojska polskie, brandenburskie

i

ce-

id

do Holsztynu, 326. Wojsko zawiziye konfederaci, 341. Wiirtz z Szwedami opuszcza Kraków, 302.

Zabuski hetman kozacki, 54. Zaporoce, 17. Zasawski, 35. Zasawski Dominik, 2. 6.

Wyhowski hetmanem, 3 19. opiera si na Kolakach

Zbara

sarskie

— i

Tatarach, 320.

Wyprawa na Ukrain 1653

r.,

116.

bitwy, 50.

Zborowska ugoda, Zima tga, 344. óte wody bitwa,

59. 27.

OMYKI. Str. ;541.

wiersz „

1.

19.

zam. Zakroczynem, popraw Zakroczymem. „

konferencyi,

,

kontederacyi.

i

DZIEJE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKifir PRZEZ

JPRZRJA IIORACZEWSKIEGO.

tom:

(Wydanie

NAKADEM

I

BKUKIEM

N.

IX.

drugie.)

KAMIESKIEGO

1863.

I

SPÓI.Kl.

PRZEDMOWA KAROLA LIBELTA obejmujca yciorys autora

DZIEJÓW BZEfZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ.

Tom IX ju dzieein

JLl iniejszy

Dziejów

skiej jest

poiniertnem Autora.

prowadzi i

gorco

.

p.

Jdrzej

pragn,

Ezeczypospolitej

Moracze^ski,

Pol-

Nie do-

chcia

jako

a

dziejów narodu polskiego

do

panowania Sasów i Stanisawa Augusta, czasów rozwizywania si politycznego stanu Polski i konwulsyjnych wstrzniefi narodu, który konaniem przezwano; czasów wreszcie cakowitego upadku i wymazania Polski z rzdu istniejcych mo-

czasów

carstw,

A

które

za

jej

mier

polityczn

poczytano.

jako prawy syn narodu, któremu nauka

dziejopisarski

otworzyy wrota przeszoci

badawczem okiem padkach

i

e móg

,

jasno poziera po minionych wy-

ludziach,

— wzi by

zadanie, przedewszystkiem

w

za

sobie

gówne

tych ostatnich czasach

najdokadniej si rozpatrze, by dojrze jaka

talent

i

i

rozpozna

tam jeszcze bya potga si ywotnych

,

która

IV

si

choroby przeszoci przelaa, a jakie zarody o tak niemoc polityczn przyIctóre naród i

z

zcf-o,

Szo nm innemi sowy

prawiy.

o nabycie dziejo-

które pragn narodowi zostawego przekonania wi, azali upadek Polski nastpi w skutek takiego zepsucia, które ywotne organa narodu dotkno po której to i soki jego oywcze wyniszczyo, mierci nie ma zmartwychwstania, i tylko rozkad chemiczny caego ciaa narodowego nastpi powi,

—

nien;

czyli

te

byo

zepsucie tylko

to

powierzcho-

wne, istotnego rdzenia narodu nie dojmujce, tak e pod naciskiem obcych wtaczajcych si gwatownie w organizm narodowy ywioów, ustay i obumary wprawdzie jego funkcye ywotne, ale wróc z letargu do ycia, gdy ten nacisk ustanie. To te autor Dziejów

R. P.,

rozpatrywajc si

w ubiegem

yciu narodu, cigle on kwesti mia na widoku, aby j módz jak naley rozwin, gromadzi ogromne materyay do dziejów omnastego wieku i z niezmordowana pilnoci w nich si rozczytywa. Doszed te w kocu do tak jasnego na obraz tych ostatnich czasów pogldu, e zwyk by do przyjai

ció swoich

z

wewntrznem zadowoleniem mawia:

moje czasy, zda mi si,

^to

d

to

wam opisywa

e

wszystko,

za nich

yem; b-

na com si

w

ten

czas jakoby naoczny

wiadek patrza.'' Szkoda zatem nieodaowana szkoda, e los nam zawistny usun go zawczenie z poród yji

pozwoh dokona dziea, nad którem ze znakomitym talentem, z niezmordowan usilnoci cych

z

i

nie

wielkiem

zamiowaniem

przedmiotu pracowa. Stanowisko jego jako historyka zupenie niezawise, sposób zapatrywania si na dzieje Polski zupenie i

nowy

i

oryginalny,

rzut oka na

wypadki pewny

caoci dziejów

jasny, nadewszystko ogarriionie

i

na-

rodowych w jeden obraz wydatny, w jeden ywot peny, rozwijajcy si przed naszenii oczyma we wszystkici fnnkcyach swoich politycznych, spoeduchowych, tak jak wiek po wieku wzracznych sta i rozniaga si, to te dzieo to historyczne jedyne w swym rodzaju pod wzgldem obszernych i

rozmiarów,

bogiitej

treci

autorowi pomnik

rokuje

i

wydatnej

iizyognomii,

w pamici

wiecznotrway

w literaturze ojczystej. potomnych Doprowadzi Jdrzej Moraczewski Dzieje R. P. a do abdykacyi Jana Kazimirza 1668 roku, blisko i

o trzy wieki dalej nieli Naruszewicz

czy na roku

W

1386.

przecigu

,

który

lat

uko-

je

dwunastu od

wyszo dziewi sporych tomów, podzielonych na dwadziecia dziewi ksig, roku

1842

do

1855,

zostay

któremi

objte

dziewi

wieków.

maej

e

i

w

róda

przez

blisko

s

do

i

jakkolwiek .

i

Polski

do owj^h czasów dokumentów ograwspóczesnych dzie

iloci

niczone,

dzieje

tych

p.

pocztkowych ródach, wartowa,

dziej opis

Polski

strzedz,

których

inni

nie

da

dowód,

które

kady

Moraczewski

mona

rzeczy do-

wiele

dojrzeli,

to

jednak

pra-

wdziwa wielka zasuga dziejopisarza polskiego tam si dopiero ocenia, gdzie, jak mianowicie w [)rzedi

wypadku siedmnastego i omnastego wieku, z postpem czasu coraz wikszy pokazuje si opinii, obszar róde, coraz wikszy zamt zda z zaprzez który si historyk ze wiatem krytyki sobem wielkiej nauki przedziera nmsi, jeeli chce

stawieniu

i

i

doj

rzetelnej

cze dziejów nie jak

nanej

i

rzeczywiste przedstawi obli-

narodowych.

naley

ju

prawdy .

[)racy,

p.

Byby wypeni

Moraczeicski

[)rzez

,

sdzc

wiksz poow

to

zada-

po doko-

siednmabtego

VI

Przystpi on do pisania dziejów ju w dojwytrawnym wieku, bo w czterdziestym rzaym roku ycia; a przystpi opatrzony w gbok i wielostronn nauk; a jako pocztkowie prawnik z powoania, przyniós z sob do dziejopisarstwa owe gruntowne ocenienie wypadków, by te na jasne wieku.

i

i

pozór najmniej

sd

rzeczach,

o

sprawiedliwo

w

ow

—

akt,

którychto

ów

przedstawianiu

wedle widzimisie

nie

cisy nieugit, rzekbym such

uderzajcych,

autora,

logiczny

sprawy narodowej wedle pooenia

ale

dziejopisarskich

zalet

i

nabiera si

jedynie przez gruntowne studia prawnicze.

urodzi si dnia 4 Lutego 1802 r. we wsi Dusinie pod Gostyniem w dzisiejszem W. Ksistwie Poznaskiem*). Pierwsze nauki szkolne pobiera w Poznaniu, zkd w roku 1819 Jdrzej Moraczewski

do szkó wojewódzkich w Kaliszu przeszed i tame zawód szkolny w r. 1822 ukoczy. Nauki uniwer-

odby w Niemczech

syteckie

w

tem i

Lipsku

,

a po-

Heidelbergu, gdzie si nauce historyi prawa

filozofii

nych

w

zrazu

w

powici.

Powróciwszy do stron rodzinroku 1825 osiad we wsi Zieldkowie pod

Obornikami, oddany studium historycznym

i

litera-

turze.

dwuletnim blisko pobycie na wsi wród rodziny, uda si Jdrzej Moraczeioski do Warszawy, gdzie chodzi na wydzia prawa, który wtenczas 1^0

•) Wyjmujemy te szczegóy biograficzne z pisemka Jdrzej Moraczewski wspomnienio pomiertne, które wyszo w Poznaniu czcion-

kami Merzliaclia 1H55 skrelono piórem jednego jopi*a.

i

waKjIa

i

obejmuje obok

z

przyjació naszego dzie-

piknej charakterystyki autora, jako obyhistoryka, wiole ciekawych okolicznoci z jego ycia. tr,'ifnój

i

vn przez

wykady Hubego Maciejowskiego mia wzicrozgos. Osignwszy w tym wydziale stoi

to

i

pie

magistra

w

roku

1828, przeszed do praktyki

Z pocztku pracowa w komissyi spraw wewntrznych potem w sdownictwie. Wychodzi

urzdowej.

,

wówczas

w Warszawie

Powszechny

Dziennik

pod

redakcy referendarza stanu Chdowskiego. Moratam naczewski nalea do jego spópracowników by atwoci pisania. Tak pracujcego zastay wyi

padki 1830 roku.

Powstajca Polska 1830 r. posza za przykadem Francyi i Belgii i rozumiaa w nich mie naturalnych swoich sprzymierzeców. Przedzielona od nich Niemcami, w których si take obudza ruch polityczny, pragna pozyska dla siebie ich przychylchoby tylko dorywcz, a moe i pomoc, z ochotników i dobrowolnych ofiar, mao majc nadziei, aby rzdy niemieckie za jej spraw si ogoByo wic rzecz bardzo naturaln, e take siy. strony rzdu narodowego, jak ze strony zawizujcych si klubów w Warszawie, liczni zostali rozesani ajenci na zachód celem dziaania na opini pu-

no

bliczn

wy

i

pozyskania stronnictw liberalnych dla spra-

polskiej.

Pomidzy tymi

by MoraGównym punktem

ajentami

czewski jeden z najczynniejszych.

by

jego

czynnoci

ów

niemieckich.

stach:

w

pozawizywa

i

ówczas

Dziaa wszake

Drenie,

w Badeskiem

Lipsk,

w

siedlisko i

w Hamburgu, w

po innych mia-

Norymberdze,

Wszdzie

Bawaryi nadreskiej.

stosunki

z

literatami

libera-

znakomitszymi

otworzy im róryche da z których mogli czerpa prawdziwe wiadomoci tyczce si sprawy polskiej sam icli objania w kwestyach Polski kwestyach biei

z

redaktorami gazet liberalnych

;

i

,

;

i

VIII

cej

prasse

—

zgoa uorganizowa opinia publiczna liberaln, zapewniwszy powstajcemu kra-

pojmowanej; i

naley, przez Niemców

polityki, nie zawsze, jak

sta pomoc

wspódziaanie, i dopiero po bitwie Grochowskiej wróci do Warszawy. Czas atoli okaza, jak zawodne i mylne byy te

jowi

jej

i

rachuby, jak nawet sne

gdy tamoway wa-

szkodliwe,

przedsibiorstwa

wasn sprysto. Mimo

i

mimo massy

obudzonej wszdzie dla nas sympatyi,

NiemEuropa patrzaa si cy dla sprawy polskiej pisali ze zaoonemi rkoma na nasz walk. natem wczas Moraczewski i przyPozna si tylko na wasne siy Polszed do przekonania, ska liczy moe. Porobiwszy bowiem w drugiej popism ulotnych

i

artykuów

gazeciarskich, które ,

sn

e

dróy

swojej do Niemiec z polecenia

rzdu

narodo-

wego podjte potrzebne zakupy broni i obstalunki po fabrykach na dalsze dostawy, za powrotem do Warszawy, w kocu Kwietnia wstpi jako ocho,

tnik do sandomirskiego batalionu celnych

pukownika Grotusa. ,

cznym

teatrem

tego

Województwo Lubelskie, San-

a póniej

domirskie

oddziau

strzelców

Krakowskie

wojennego

ochotników,

byo

niemal

wy-

popisu tego znakomi-

przydzielonego najprzód

do komendy jeneraa Chrzanowskiego, a potem jeneraa Samuela lióyckiego, któremu po powrocie z

Litwy, wódz naczelny

oddziay rezerwy twach konsystujce. kie

i

Celni brali

strzelcy

w poudniowych

Grotusa,

wszyst-

wojewódz-

a z nimi Moraczewski,

udzia we wszystkich waniejszych bitwach

utarczkach wicie-

odda pod rozkazy

j)od

Wszake

z

nieprzyjacielem.

i

Odznaczyli si miano-

Lubartowem, Kockiem,

I

i

Lipskiem.

po wziciu Warszawy korpusik Róyckiego

IX

party

przez

widocznie,

przemagajce siy Rtldigera, malejc zblia si coraz bardziej ku granicy.

Pod Piczowem,

gdzie

28 Wrzenia

korpus dnia

na 24 nocowa, batalion Grotusa wysuniony zanadto na prawem skrzydle, oskoczony zosta przez dragonów rossyjskich i mimo mnego oporu, wiksza jego cz, a midzy nimi i kompania w której Moraczewski

ju

w

jako porucznik

zastpstwie rannego

kapitana Guyot dowodzi, dostaa si do niewoli.

Ranny ciko w

gow

ciciem

odwieziony zosta do Piczowa

w

retu z

zkd

Lublinie,

dragoskiej

szabli

nastpnie do

,

innymi jecami odstawiony na Kaukaz.

ka

pory

tej

sposobno

Moraczewski

umkn

,

z

w

lazaretu

liwie dosta si do Warszaw^y.

e

ci, rej

ju

I

Lublinie tu

móg opuci

Jako w pocztku

w Zieldkowie wród Tak

dogodn

mu

i

los

szcz-

poszcz-

zyska potrzebn legitymacy, na mocy bezpiecznie

Polski.

Nie cze-

upatrzywszy

i

w moralnym

miasto

Listopada 1831

to najsmutniejsze

r.

stan

swoich.

jak

w

fizycznym

wiecie, na-

i

najboleniejsze chwile

byo

w yciu

S na-

Odrtwienie, zwtpienie, albo zdrada spra-

rodów. i

i

któ-

granice

i

stpuje po wysileniu osabienie, i im wiksze natenie si, tem wiksza potem bezwadno.

wy

by

mia

wyzdrowieniu

po

laza-

przeniewierstwo zasadom

na majtku, rozstrój

zda

i

upadek na umyle opinii, przeladowanie ,

tuactwo — oto zwyke nastpstwa przemoc pokonanych politycznych wstrznie. Trzeba mocnej duszy mocnego charakteru, by w tym czasie powszechnego upadku nie upa raczej podwoi siy, aby spraw publiczn z toni ratowa.

i

i

i

Jednym })od

z

takich charakterów, które

niefortunnemi okolicznociami,

si

by

nie

ugiy

Jdrzej Mo-

w

raczewskiy lat z

sile

trzydziestu.

wieku natenczas, bo zblia si do Zamiary jego zosta urzdnikiem i

suy krajowi spezy

stanowiska

teoro

kanych

osmutnionych

i

cowania

literatury;

dla

umysu

czynnego, dziaanie osobiste na podniesienie publicznego

ducha

wród znumysów nie byo pory prapozostao wic tylko dla ,

na

i

nadanie

kierunku

opinii

Jako

niezadugo zyska Moraczewshi niesychany wpyw na umysy sta si jednym z najpopularniejszych ludzi wród rodaków i niejako wypublicznej.

,

we

roczni,

waniejszych

w^szystkich

sprawach pu-

blicznych.

Mowa

gdy

tylko o

tu

W. Ksistwie Poznaskiem,

stosunki z królestwem polskiera

,

zabranemi kra-

przez rok blisko

wypadki listopadowe z sob czyy, zupenie zostay przerwane.

Tymczasem

kilkoty sieczna emigracya polska od-

jami,

Galicy,,

bya pochód

które

prawie tryumfalny przez Europ.

dziano

w

Walk

wolnoci

bohaterów,

niej

Wi-

mczenników wolnoci.

despotyzmem uwaano tylko za zawieszon, ale nie za ukoczon. Te wyobraenia dwigane szerzone opini liberaów Niemiec i Francyi wpyny przewanie i stanowczo na dalsze losy wychodztwa polskiego, i skwapliwie chwyta je kraj, z

i

a mianowicie Ksistwo.

Jak wszdzie

,

tak

stronnictwa wstecznych i

u nas

i

,

zaczy si oddziela

posfpowych, demokratów arystokratów, zwolenników rzeczypospolitej i mo-

narchii.

tych

Powstaway pisma

zasad,

tworzy

mniej

i

Trzeba nam

publiczne jako organa

wicej wydatnych;

opinia publiczna,

jako sztandary

wyjani

i

i

stawali pewni

owych

wyobraziciele

byo dotkn

publiczne

i

zacza si

mowie

opinii.

tych stosunków,

polityczne

aeby

stanowisko Jdrzeja

XI

w

Moraczeicskiego

rónych

tych zasadach, tak rónie

przez

oceniane.

Moraczewski

by

z

zasady czysty acz umiarko-

wany republikanin, i nie móg by czem innem, on co cay ywot Polski przyjmow^a w takim chara-

bra zawsze

szo.

z

kim dziaaniom ciu

,

wic

które

po rewolucyi 1830

si jednak czynnie Lecz

z

obrachowany,

minionych miar na

dziejów

Jakkolwiek

zimny,

Polityk

politycznym.

kterze

przy-

by obcym tym wszystw pierw^szem pitnastole-

nie

si r.

odbyway,

nie

chwyta

ich

pozosta na uboczu. drugiej strony jeeli nie popiera onych i

dziaa, nie przeszkadza im take, ani przeciw nim nie wystpowa. By w tej mierze kazuista, z t tylko rónic, e nie lepe wadanie losu, ale konieczno logiczn w dziejach przypuszcza wszystko co si dziao, za konieczne nastpstwo poprzednich uwaa, któremu si opiera daremnoci i gupstwemby byo. Nie sucha Hegla, ale dzieli zdanie jego filozofii, e wszystko co byo, by tak musiao. Wnosi z td, e roboty ludzkie albo si przyjm, jeeli s z czasu i na czasie, albo wnet upadn, jeeli z potrzeby czasowej nie wypyny. i

Ale

wanie

to naturalne

mu umysy

odstrczao

w^isko

mentu

,

i

wpyw te

obserwacyjne stano-

gortszego tempera-

Moraczeicskiego dopiero

osab, gdy demokratyczna

cz

wtenczas

emigracyi

z

pola

propagandy przesza na pole czynu.

Jedno tylko gówne pooy okoo sprawy publicznej zadanie, dowanie pracowa

ty.

Tern

i

ca

zadaniem

sobie Moraczewski

w

którem niezmormoc charakteru swego wy-

byo

utrzymanie

niepokalanego charakteru polskiego

mie

i

czynach,

i

szerzenie

w mowie, w

w postpowaniu domowem,

pi-

fami-

XII

spolecziiem

lijnem,

powiem Stoicyzm polski, MoraczewsUego

e

tak

przyzna kady, kto

zna

byo wikszego

Sto-

By

politycznein.

i

i

e

Jdrzeja,

nie

to

nad niego. "W tym kierunku by sobie zawsze równy i konsekwentny, a w przeprowadzeniu zasady ika

w praktyk nakania

i

Nie

na

tu

bya

i

Radzi

nieugity.

miesza i nie brata si z obczyzna. miejsce wchodzi o ile taki stoicyzm by

To

bya

zasada

by

mogaby

By jednak

Stoikiem.

czysta, po-

szczytna, gdyby si

Tymczasem atwiej

staa ogóln,.

ni

e

pewna,

prawa, a

rejczykiem

do uporu

nie

czasie.

czciwa

a

ycia,

by

czas

,

Epiku-

kiedy nie

omielono si publicznie tamtym nazywa,

i

miano

poszanowanie przed Stoa polsk.

Z pisa

gównej zasady

tej

pyny

politycznej naszego dziejo-

Chcc zawizywa

wszystkie inne jego czynnoci.

wyosobni polsko, trzeba j. byo w kóka zgromadzenia. Suyy ku temu pozakai

dane jego staraniem

w

okolicznych powiatach czy-

towarzystwa agronomiczne, kasynowe, archeologiczne. Te ostatnie mianowicie majce na celu

telnie,

,

zebranie i

w jedno

uporzdkowanie

staroytnoci wykopalisk wielkopolskich, zapowiaday znakomit, i

dla dziejoznawstwa

stronach o tem nie

korzy.

dotd w naszych

Nikt

pomyla,

a jednak tu

kolebka

zawizków pierwszej cywilizacyi Lechitów, tu kraj dotd naznaczony licznemi kurchanami alami z czasów jeszcze sawiaski eh, tu liczne s zabytki staroytnoci polskich po kocioach po

pierw^szych

i

i

i

archiwach

prywatnych.

Moraczewski

wzi myl zawiza w kadym warzystwo

dna

cao

staroytnoci

,

archeologiczna

z

pierwsz}^

})owiecie

osobne

poto-

si potem jeNapisa statuta,

czegoby

zoya.

sam urzdza komitety powiatowe

,

zachca odezwa-

XIII

mi

jako w towarzystwie archeologicznem szamo-

:

by

powiatu, którego

tulskieofo

przewodnikiem, zna-

ju by zebra si zasób materyaów. Tymkoczasem w roku 1846 z innemi towarzystwami,

czny

i

staroytnoci polskich rozwizane zostay, a

mitety

myl

ju

ta

potem podniesion nie bya.

Dalszym rodkiem przestrzegania stoci narodowej polskiej

byo

i

szerzenia czy-

ksztacenie

i

obrabia-

nie opinnii publicznej przez pisma czasowe.

kach

dziaa MoraczewsH

zebraniach obywatelskich

i

sowem, a by niezwykej obfitoci mówienia; miaa mu posuy do szerzenia zasad na rozmiary.

niejsze

Sprz};jay ku

Po kóprassa obszer-

temu okolicznoci. przed rokiem 1880

Owa dawna Wielkopolska bya nader mao znaczca pod

wzgldem ruchu

umysowego. Zaledwie wtedy Ksistwo potrafio utrzyma maluczk gazet polsk, która pod reda-

kcy

Rabskiego

assesora

w pó

arkuszach bibuo-

wych dwa razy na tydzie wychodzia. Póniej professor Królikowski zdoby si na wydawanie maego miesicznika ^.Mrówki Poznaskiej

podtrzymywanej prenumerat uczniów Lyceum

przymusow

prawie

poznaskiego

i

kilku obywateli.

,'*^

Nareszcie po upadku

Mrówki wystpi poczciwy major Turski j^anem''

przez

i

siczne,

par

lat

dokadajc na

„Weteutrzymywa to pismo miez

jego wydawnictwo z wasnej

szczupej pensyi.

Oto cay zasób czasowego pimiennictwa z owej epoki. Po roku 1830 a wicej po roku 1840 nader

oywionym pokaza si

stwie

Poznaskiem.

pisma

emigracyjne

mnaane z

,

raz dla

krajem cile

ruch literacki

Wpyny polskie,

spóczucia

Ksi-

na jego wzrost liczne

chciwie ,

w W.

jakie

czytane

i

roz-

sama emigracya

powizana obudzia, powtóre

dla in-

XIV

w

niezwyke dotd nowe zapatrytraktowanie kwestyi politycznych, wania si na dawne i wiee wypadki. Pokazay si teresu

jaki

kraju

rozbudzao

i

czystym tam zdolnoci znakomite, pióra jdrnym jzykiem piszce, torujce sobie miao nowe drogi wród pimiennictwa politycznego. Wszake byle pora bya pisania, byle si duch rozbudzi w czytajcej publicznoci, znajduj si i talenta pisarskie. w Poznaskiem znalazy si rzeczywicie. I Moraczewshi do redakcyi wszystkich pism czasowych nalea, które gromadnie w pierwszym i drugim dziesitku lat po 1830 roku powstaway, z wyjtkiem tych tylko, których dnoci nie podziela. Zapisa w liczb wspópracowników Przyjaciela ludu Tygodnika rolniczo - przemysowego które pierwsze i wychodzi zaczy w Lesznie. roku 1838 powsta Tygodnik literacki w Poznaniu, majcy najwicej powodzenia i bdcy wielkiego na opini wpywu. Wydzia dziejowych artykuów Moraczewski w nim obrabia. Niemniej wspomaga piórem swojem „Dziennik Domowy" redakcyi Kamieskiego, pismo majce gównie domowe spoeczne stosunki na celu, mogo si wic wielce przyoy do i

,

W

i

utrzymania zasad narodowych.

artykuy wstpne, krótkie cego wyjte, nieraz ostre Moraczewskiego,

Nareszcie

Wszystkie nieomal

ale dobitne, z i

w

ycia

bie-

karcce, wyszy z pióra roku 1843 zaczo wy-

chodzi

pismo „Bok'' pod redakcy ^Oraczewskiego, zbiorowej treci zamierzajce traktowa pod hasem ^naprzód myli narodowa!'' same ywotne i obe,

cne kwestye

umiejtnego, publicznego i przemysowego ycia narodów. Co najznakomitsi literaci w kraju za granic skojarzyli tu prace swoje. Wypadki 184f) roku pooyy koniec wydawnictwu tego i

z

XV

w

pisma, jak dycznej

w

ogóle caej

postpowej prassie peryo-

Ksistwie.

Dostrzeg Moraczewski, e cay wpyw zgromadze pism naukowych i politycznych, rozchodzi si tylko po wyszej powierzchni towarzystwa polskiego; a do gbszych warstw spoecznych nie dociera; e wic naleao i tu temi samemi rodkami, ,

stowarzyszenia

przez

utrzymywa

pisma,

i

sku-

i

narodowe ywioy, wystawione, mianowicie w przeniysowem stanie, na niebezpieczne wpywy obczyzny. Ju w tenczas niezmordowanem usiowaniem nieodaowanej pamici Dra Marcinkowskiego stan by bazar w Poznaniu, majcy by gównym wzem przemysu polskiego, budzio si y-

pia

,

cie

i

ochota do

wród ludnoci

podniesienia

handlu

przemysu

i

W

tym samym czasie powstao Towarzystwo naukowej pomocy, majce na celu wydobywa z massy ludu zdolnoci naukowe przemysowe. Moraczewski nalea do dyrekcyi polskiej.

i

tego ostatniego stowarzyszenia wijaniu

si.

A

i

pomaga

gdy skutkiem dziaów

sprzedan zostaa

majtno

rodzinna

i

jego roz-

familijnych

Moraczewski

w

roku 1842 przeniós si na stae mieszkanie do Poznania, zyska wiksz atwo cigego ocierania

si o stosunki tak nazwanego redniego stanu, tem wicej, e zostawszy wspówacicielem ksigarni i drukarni zaoonej pod firm Kamieskiego Spóki, sam w^szystkiem wycznie zarzdza, wszystkie handlowe interesa sam prowadzi. Ta okoliczno postawia go od razu w bezporedniej stycznoci i

i

z

drukarzami, ksigarzami,

mysow, ze on to w tym

z

rad miejsk

i

prze-

Ile

stosunkami czasie

cechowemi czeladzi. nie napisa rónych ustaw

tutów; to do zaoenia

midzy rzemielnikami

i

sta-

kass

XVI

wzajemnej zapomogi to do zaoenia oszczdnoci urzinstytutu poyczkowego, to do regulaminu dze stosunków towarzyszów sztuki drukarskiej do wacicieli drukar? Ile si nie nastara i nie napisa aby urzdzi w Poznaniu bank kredytowy na ,

i

i

To te

akcie.

wielkie

mia

zaufanie

i

wielkie powa-

anie pomiedz}^ wszystkiemi klassami ludnoci przemysowej procederowej w Poznaniu ydów i Niemców nie wyjmujc. Bo cho znano jego przedewszystkiem polskie usposobienie, to jednak szanowano jego rozum i rozsdek jego uczynno skor dla kadego, jego poczciwo, rzetelno prawo. Nie byo adnego zebrania ku wspólnym obradom, do i

,

,

i

któregoby Moraczewskiego nie zaproszono.

Wybrany zaufaniem

wspóobywateli

na reprezentanta gminy miasta Poznania, wystpi do rady miejskiej

w

narodowoci

ju

czasie, kiedy

niemieckiej

przewaa zacza.

liczba

reprezentantów

ydowskiej

i

Mimo

polsk

nad

trudnego stanowiska

tak

broni interesów miasta i ludnoci polskiej, przez rozsdne i umiarkowane postpowanie zje-

gorliwie a

dna

sobie szacunek

Powaga

wszystkich.

wodu znajomoci dziejów

praw

,

i

jego z po-

stosunków

pol-

bya nawet u wadz sdów pruskich powszechnie znan przyjt. Przychodziy do niego z urzdu w tej mierze zapytania wane, na które

skich

i

i

zawsze dokadnie odpowiada, a nie jeden

ników sdowych

z

urzd-

adwokatów zasila si u niego jania wiadomociami prawnemi wypywajcemi i

i

ob-

z in-

stytucyi polskich. 1 1

i

isma

polskiego

powiconego

handlowym stosunkom

by

nie

utrzyma

mogo; bo i

nie

liczba

popiera mogli

przemysow^ym byo adnego jeszcze

tych, coby takie pismo

bya

bardzo maa, a nawet

XVII

korzyci

maej

takiego czasopisma

z

liczbie

byyby

osób

wynikajce take tylko

byo

Trzeba

przystpne.

wprzódy szkoy dla rozwiecania obszerniejszego przemysowych i obudzenia koa rzemielników w nich wyszego naukowego interesu. Myl ta daa si dopiero po roku 1848 za rzdów konstytucyjnych w ycie wprowadzi, i wtenczas ujrzelimy stowarzyszenie przemysowe polskie, w którem wiadomi rzeczy, wykadali publicznie nauki przyrodzone i

i

je

matematyczne,

a

,

Moraczewski

w

dziejach polskich

objania.

Wspomniony codopiero rok 1848 nada od razu Europie inn posta rzeczy. Dzi patrzc na owe w^ypadki tak nagle, niespodziewanie

szce si

i

do wielkiej

i

tak szybko wzno-

upadajce,

mona

politycznej

powodzi ludów, która

porówna jakoby

je

znie-

nacka wezbrawszy we Francyi, wylaa si szybko Niemce, Wochy,

na cae

Wgry, Poznaskie

i

Ga-

a

niezatrzymaa si u Prosny i Dniestru, gdzie jej dyspotyzm pónocny silny wa ze spiu i bagnetów przeciwstawi. Przez ten wa nieomielono licy

i

si czy

niechciano zrobi

wyomu, aby si tam

we-

wody na wielk przestrze przelay. Powód gwatowma wezbrana w swym zapdzie musiaa si wic wstecz cofn, tam zkd przysza wla si zbrane

,

napo wrót

w

to

samo

koryto,

zkd

i

wezbraa, zosta-

wiwszy po sobie tylko zniszczenie, zamiast spodziewanych urodzai plonów. Nikt si takiego koca i

nie spodziewa,

bo te nikt nie

przewidzia

takiego

pocztku.

Rzecz byo bardzo naturaln, marcowych i

dnoci

w Wiedniu

i

w

l^erlinie,

zwichnite 1846 roku

obudzi si musiay.

Stan

w

e

po wypadkach

wszystkie nadzieje

Ksistwie na nowo

niebawem komitet

na-

XVIII

rodowy, do którego i Moraczewski powoany zosta. Nie mogc w tein miejscu skrela obszerniej dzia-

a

wypadków^

i

Moraczewskiego.

osoby

do

co

ów^czesnyci

nadmienimy

,

e

wierny

tylko,

zasadzie

swojej stoicyzmu polskiego, do licznej deputacyi

sanej

ona

z

komitetu

obstawa przy

tern,

prezentantów z

komitetem

nie

nalea,

e

aby do komitetu polskiego renarodowoci nie przypuszcza,

si

niemieckim

polski od interesu

interes

A

innej

do Berlina

wy-

nie

czy,

niemieckiego

w

i

ogóle

wyosobni.

stanowi uchwal rozpuszczenia zagwarantowanych obozów polskich dozwolonych konwency Jarosaw^iecka. nalea do liczby tych niewielu, co przenosili bój nad zoenie broni i ju komitet

kiedy

i

nie jako

czonek komitetu,

uda si

do obozu pkszewskiego,

ale

jako prosty obywatel

pod dowództwem Bialoskórskiego

sawiem koowem. ,

Ztd woany

a nazajutrz

zkd z oddziaem stan pod Mio-

by wiadkiem

w^alki

pod So-

pojecha w^prost na zjazd wrocawski, poprzez jeneraa Dembiskiego na dzie 5go

Maja 1848 r., dalej by na kongresie sowiaskim w Pradze zasiadajc w sekcyi polskiej póniej w Frankfurcie nad Menem, gdzie stany Niemiec jeszcze byy zgromadzone; nareszcie uda si do Pa;

rya

i

Bruxeli

,

gdzie

miesice bawi. cej

byo

bierne

wród

Tutaj Avszd/ie stanowisko jego w^ii

obserwacyjne nieli czynne

Moe e smutny wy zama na niejaki czas wodne.

w

em.igracyi blisko cztery

i

i

prze-

prdki koniec caej

spra-

jego nadzieje, lub

moe

dziaaniach po za krajem nie dopatrywa w^anych

nastpstw, dla interesów wasnego narodu.

Wkrótce te nie pozostao nic z tego ogromu wypadków, co si jak tyloliczne obrazy senne, przed

XIX

oczyma naszemi przesuny, jak dziejowe wspomnienie, i nasienie przyszoci, bo wszystko co si dzieje na przyszo. Moraczewski wróci z burzliwego pola czynów do spokojnej pracy nad dziejami, w których zamierzy

jest siejba

poda narodowi obraz jego upynionego ywota, aeby si w nim przeglda ku nauce utwierdzei

w

niu

wierze,

nadziei

i

mioci.

To nas naprowadza rzuci zawód autora.

sarski i

jeszcze

okiem na

ju w

Rychle, bo

pi-

roku 1822

1823, kiedy jeszcze ^,Mrówka Poznaska^^ wycho-

dzia, zapróbowa Moraczewski pióra swego

W

artykuów do tego czasopisma napisa.

wysza bya

czasie

i

kilka

owym

,,Prozodya Królikowskiego,'"^ tra-

ktujca w obszerny i gruntowny sposób o piewnoci i miarach jzyka polskiego. Dzieo to zachcio naszego modego pisarza do dalszego zapróbowania

w

Ty bulla wierszem miarowym polskim. Przekad ten wyszed 1827 r. u Korna w Wrocawiu przedrukowanym potem

si swoich

przekadzie poezyi

i

zosta

w

jzyk

polski,

zbiorze

poetów aciskich przeoonych na

wydawanym

Edwarda Raczy-

przez

skiego.

O

pracach pisarskich Moraczewskiego

w

dzienni-

karstwie

poznaskiem wspomnielimy ju wyej. Do-

peniamy

rzeczy

nadmienieniem,

e

podczas pobytu

swego w Warszawie do wspópracowników Dziennika powszechnego nalea.

W gdy

polemik ani dziennikarsk ani krytyczn nisi nie wdawa, a jakkolwiek widzenia jego

rzeczy, o

ile

takowe drukiem objawia,

przeciwne zdania, krytyczne

zaczepki,

rzuty, milczeniem

Tam

jego

osob

pomija.

jako pisarza, ale

wywoyway a

nawet

za-

chyba,

gdzie

nie

spraw narodow "

b*

szar-

XX

wystpowa w

pano,

Jedna

obronie.

jej

z

takich

prac wikszeo-c) zozrniaru jest napisana po niemiecku, która wysza w Lipsku pod tytuem „Sendschreihen

an Heinrich Wuttke.^' czemne zarzuty tego

w

której zbija

professora

mu

kajjic

gruntownie

grube,

nik-

historyi przy uni-

Polakom

wersytecie lipskim przeciw

zwy ciko

Polsce, wyty-

i

niewiadomo

rzeczy

polskich.

Do cze

ulotnych pism

1840

naley; opis zjazdu Pragskiego

Wypadków Poznaskich semka, których

policzy jesz-

Moraczewskiego

drugie

z

tego

tak

Oba

roku.

cierpka

i

r.

i

opis

te pi-

sarkastyczn,

odpowied Ludwika Mirosawskiego wywoao, s, pobienie i wida z pospiechem napisane. Chodzio autorowi

wicej

krelenie konturów nieli o od-

o

malowanie obrazu wypadków

,

co tak szybko po so-

nastpoway, e wraenia jedne drugie mia bowiem zamiar póniej gruntowniej niej wypadki te opisa. Ztd te sd o bie

zacieray, i

obszer-

rzeczach

prawda ale zbyt dorywczo uwaanych nie wszdzie ugruntowany bo niedostaje wiele szczegóów^ które uszy wiadomoci autora, a które zapatrywanie si jego na wypadki z oddaleszego punktu byyby zmieniy i sprostoway.

i

osobach,

z bliska

,

,

Wszake wany

zawsze przyczynek do dziejów

to

naley si autorowi wdziczno, e pierwszy odway si skreh wypadki wiee i dla tego zbyt jeszcze draliwe dla pamici potomnej.

w^spóczesnych

Najwiksze ctwie ojczystem polski.

si

w

Od

i

atoli

zasugi pisarskie

pooy a

pimnienni-

Moraczewski jako

pierwszych lat

historyi

w

modoci

mianowicie

W

dziej opis

rozczytywanie

ojczystej,

ulubionem

czas te myl si w nim obudzia napisania dziejów Polski, na obszerniejszy

by^^^

jego zatrudnieniem.

XXI

wasnego ropatrzenia sie w róDugo si ku temu sposobi; gromadzi ma-

rozmiar

i

dach.

wedle

teryay, zaopatrywa swój ksigozbiór

w

wartowa pilnie wspóczesnych dego wieku i kadego panowania, tak rzadsze;

zagranicznych, bo na ich wiadectwie

lczy

lega;

dziea

naj-

pisarzy ka-

polskich jak po-

najwi^^cej

skrztnie nad prawem polskiem a

z

Vo-

luminów legum i Statutów Litewskich wiele czerpa do historyi obyczajów i owiaty w Polsce. Szuka w Szwecyi, dokd podró w r. 1845 materyalów odby, chocia przekona si, e tameczna biblioteka królewska, dokd za wojen szwedzkich uwiziono 'znaczne zapasy ksig polskich, wicej ma rozgosu i

ni

wartoci.

W

przygotowa do napisania dziejów, zabra si do uoenia dziea noszcego napis Stacijiu tych

roytnoci

Zawezwa do

Polskie.

tej

pracy

modych

grona bliskich znajomych i stasownik staroytnoci w dwóch sporych tomach. Moraczewski napisa najwiksz artykuów do uzdatnionych ludzi

n

z

cz

tego

zbiorowego

cz

przyjtej

dziea, bo

pracy

—

wszyscy wypenili

przjj na wszystkie te

oprócz tego

a

dzia o instytucyach

siebie

nie

w

Polsce,

artykuy o prawach, wojsku duchowiestwie t. p. jego pióra. Pierwszy tom Staroytnoci polskich i

,

s

wyszed 1842. tym samym czasie przez szczliwy zbieg okolicznoci udao si kilku naukowym ludziom w Poznaniu uzyska pozwolenie rzdowe na otwo-

W

rzenie kursów

dzenia

tury

doznay.

publicznych,

wielkiego

powo-

Otworzono 1841 prelekcye

litera-

niemieckiej, estetyki,

a Jdrzej

history

Moraczewski

które

chemii,

wyoy w

ludów sawiaskich

i

filozofii,

i)rawa;

zimowrn póroczu

history })olsk

a

do

XXII

wieku. „Kto

XVgo

ma

w ywej pamici

jeszcze

—

dobre czasy poznaskie Wspomnienia pomiertnego

te

powiada malownie autor — przypomni sobie bez-

pitek zajmowaa publiczno sal^^ w paacu Dziayskich, gdy o godzinie 6tej wstpowa na katedr znajomy jej dorozpoczyna swym cienkim, ale wybrze Jdrzej take, jak

wtpienia

licznie

i

y

ranym gosem wykad wszystkiem

w

na

dziejów narodowych.

wykady

dalsze

W

tytuern

i

:

ukaza Dzieje

sie

w

publiczne

wygotowany zosta I tom druku nastpnego roku pod Polskiej

przedmowie,

dziejów

jak je

i

w

a

do pi-

tom poczyna w

która ten

przedza, opowiada autor, jak sobie saniu

pozwolenia

r.

Rzeczypospolitej

W

tnastego wieku.

Ztem

tak

swego odmówia. Padzierniku 1842 Dziejów

''^

piknie zaimprowizowanego Poznaniu rychle si skoczyy, gdy

czasy

uniwersytetu

wadza

co

ogóle pojmuje.

popi-

Przyjmuje

odwieczn i bosk harmoni wiata, której czowiek stworzy nie moe, ale j wynajdywa potrafi. Obrazem tej charmonii w ludzkoci jest prawda dziejowa i ten jej doszed, kto cay jej organizm przed oczy postawi.

czytelnika

em

cel ten wielki

do niego mierzy. i

z

myl,

_„Nie

osign, Wiem

,

ale

em

powiada

dalej,

em

cigle

wiem,

z uczucia dla

czystem sumieniem, jak do

prawdy

komunii, do spisa-

ksiki przystpowa. Fie nacigaem, nie nakrcaem przeszoci wiekowej do poj dzisiejszych, bo jutra ju wczorajszemi.'' Jakkol-

nia

tej

bd

wiek

by

tego przekonania,

dziejowym,

cho

ale tylko

e

czas

wstpem do

nasz nie

dziejowego

—

jest

bo

zamiowanie prawdy, nie ma jeszcze odkrytych róde materyaów — to jednak uwaa za powinno, aby kady wiek rozwaa przeszo i jest

i

XXIII

dopatrywa przyszoci;

z niej

mia

rozpowszechnienie

czystyci, ich

do dziejów

co

a

oj-

najbardziej

za

potrzebne.

Wszake gdy pocztkowe wieku autor

pitnastego

Polski

Dzieje

w jeden

a

do

nie zbyt wielki toni

nastpnych wieków rosy mu pod w coraz wiksze rozmiary, tak e na przedstapoowy XVIlgo XVIgo, wienie dziejów XVgo Widzc to Morastulecia, zebrao si om tomów.

zebra

dzieje

rk

i

,

mniej

stanie

historyczne:

:

^,

i

dla

w

i

ludu

czytelników, po-

w caoci dwa wiejskiego,

formie atwej,

Opowiadanie

obszernoci

takiej

ogóu

dla

skróceniu

jedno

stylu prostym

tytuem

dzieo

si dostpne

wyda w

stanowi

w

e

przewidujc,

czewski,

to

i

napisane

wyszo pod

Jdrzeja ;

gospodarza

drugie dla wyszej, ul.sztaconej klassy

dziea

majce

,

—

'^

obej-

mowa sam kwiat przeszoci naszej który powinien by znany wszystkim. To ostatnie wyszo w Po,

znaniu 1851

r.

pod tytuem: ,,Folska

przedstav:iona icykadami z

dziejów

w zotym

wieku

Fizeczyposp)olitej

Jdrzeja Moraczew^skiego,'^

Polskiej

Zyma

^i autor nasz na powszechn niemal nieznajomo dziejów ojczystych wród klassy owieceszej

co to powinna

,

która liznwszy zaledwie

przewodniczy narodowi

co

z historyi polskiej

opaczniejsze o przeszoci naszej pojcia

szerzaa zdania.

wiada

w

W

sprawiedliwem

miaa

,

a

,

naj-

i

roz-

uniesieniu po-

przedmowie do Polski zotego wieku: „Czas

przeci samowolno w rozprawianiu o rzeczy witej to jest dziejach naszych. Czas gromi tych co kocha ojczyzn, a jej przyszo potpiaj. ,

ka

Kto

w

ewangelii

dziwnym jach

zaiste

sameby tylko widzia

by

chrzecianinem

naszych szuka jedynie

bdów,

;

i

bdy, tenby kto w dzie-

ten

si dorabia

XXIV

od

tylko

wasnego czyzny

cudzoziemców

poyczonym

rozumem, a

Szalony, jeeli si do

nie ma.

przyznaje,

czowiek

bo jake

mioci

oj-

zdrowych wady kocha." o

zmysach mógby same bdy Tymczasem ciga i tak rozliczna i wielostronna praca nadwtlia czerstwe dotd zdrowie Moraczewskiego. Po kilkomiesicznej chorobie odkowej, wody w Kissingen wróciy mu znowu dawne siy, tak e za powrotem z wód 1853 r. móg dokoczy i wyda na wiat ósmy tom Dziejów, obejmujcy i

Jana Kazimirza

czasy

a

do pokoju

w

Oliwie.

Na-

stpnego roku wybra si Moraczev:sJci do Ostendy, zkd zrobi wycieczk do Londynu. Wróciwszy z tej podróy uczu si wiele sabszym, opady z ciaa, gorczka cigle go trawia, a umys jego sodki i agodny, sta si niezwykle draliwym. Zmiany te zapowiaday prdkie rozwizanie. Nie ustawa przecie w pracy i wykoczy IX tom Dziejów którego ukazania si w druku nie doczeka. Za rad lekarzy wybiera si do Gdaska, gdzie w jednym z tamecznych zakadów mia uywa kpieli zimnych i dzie 20 Lutego (1855) na wyjazd ,

swój

przeznaczy.

W

wili dnia tego uporzdkowawszy ostatecznie rkopism wieczorem przywoa zarzdc drukarni i rzek do niego: „masz tu ukoczony dziewity tom Dziejów, druk moesz kadej ,

chwili

rozpocz;

ja jutro

wyjedam, poprawk za

nikt inny jak ja

sam czyta

bd,

znaczone miejsce

przesyan

by

To ])isa.

byo

która mi na prze-

winna.''

ostatnie rozporzdzenie naszego

wybra si

Nazajutrz

rzeczywicie

w

dziejo-

podró,

w podró

do wiecznoci. O godzinie 6tej zrana tknity paraliem pucowym, pomimo wszelkich

ale

stara lekarskich skoczy o godzinie 8mej wieczorem. Sekcya okazaa e choroba bya nie do uleczenia, ,

xxv

e

albowiem prócz kamieni óciowych znaleziono, gruczo linowy za odkiem zamieni si w torb

wod

napenion. Pogrzeb jego odby si 23 Luzgromadzi ca niemal miejscow tego zamiejscow publiczno poznask. Po pogrzebie . p. i

i

Karola Marcinkowskiego,

chód pogrzebowy;

tumy

by

to najwspanialszy ob-

stanów

ludu wszystkich

i

narodowoci, zebray si na odprowadzenie zwok, . p. Jdrzeja Moraczewskiego do grobu, by odda ostatni cze zmaremu, posiadajcemu tyle zasug dla kraju

i

dla miasta.

Jdrzej Moraczewski pochodzi Wielkopolskej

w

z licznemi

dawnej

z

rodzinami tak

Koronie skoligowanej.

w

familii

Ksistwie

rodzestwa najpierwszy te odumar, powiciwszy si naukom i staraniom okoo sprawy publicznej potrzebujcym wielkiego powicenia cakowitego czo-

jak

Najstarszy

z

,

i

te zwizków maeskich umar bezenny. By wzrostu wysokiego powanej postawy. Czoo wyniose znamionowao rozleg nauk rozum. Oko niebieskie promienio bystroci; wieka.

Nie zawar

i

i

i

namitnociami przedstawiaa mylce, spokojne agodne duszy oblicze. Najczciej przy opowiadaniu i w towarzyskiem poyciu osiad na niej umiech wdziczny, mimowolny skutek wyszoci ducha, co z lekkim dowcipem humorem, a niekiedy z rozmieszajc satyr na rzeczy i na ludzi poglda. rozprawach powanych powaniao take jego oblicze, promienio si zapaem, jaka sia, co w gbi para, osiada we fadach czoa wyej korzenia nosowego. Najpodobniejszy

twarz niezorana

i

i

W

i

wizerunek Jdrzeja Moraczewskiego jest rysunek Fajansa z roku 1849. Moraczewski

mówi pynnie

i

obiicie,

tak jak

i

XXVI

pisa

krótkich,

ryodacli

pe-

zwizych, dobitnych, wicej

na-

ciki, poetycznej barwy nieco

Wszelako spadek peryobrak porywajcego zapau, i tej

i

która

,

chach ciaa powaga

y

i

rozumowany zbi

ru-

umiarkowanie.

i

wyrobi,

da

Kie

rozprawach towarzyskich si nigdy inaczej przekona,

obrachowanej drogi. Szed osobnym torem wedle zasad które sobie

,

i

,

,

nie

troszczc o

narzucajc ich

sdy

nikomu, ani si zbyt tych, którym si te zasady niepo-

Wyrozumiay pobaliwy na cudze bdy, wzgldem siebie samego by sdzi bacznym

dobay. tylko

swój system wy-

w

takowy

raz obranej

z

wasnym

i

ostrym.

nich

co

byy

Obyczaje jego

wstrzemiliwoci

ganiu ^y

W

wyrazisty.

Na wszystko mia

przeprowadza.

i

i

Gos mia

zaleca.

Ubiera si skromnie, bez pretensyi do mody. bardzo wstrzemiliwie, cho lubi towarzystwo

dla pogadanki.

ani

proz

i

przydyszony, ale jasny

cienki,

si

pismo toczyo

i

jak sztucznych.

tiirahiych

dów

w

Mowa

atwoci.

z

i

proste,

w

Obowizki obywatelskie

jego

Byo

surowe.

czj^stoci

republikanckiego z minionych

czasów, tak jak zasady

przestrze-

byy

ju dawno

republikanckie.

stay przedewszystkiem; w^szystko inne musiao im ustpowa. Najmilszem dla wytchnieniem po pracy, byo przechadza si, jak po forum romanum, lub zasie wród grona suchaczów i rozprawia o rzeczach publicznych. Ostatnie wypadki na w^schodzie bardzo go zajmoway. Pamitne jeszcze znajoi

sprawa

publiczna

s

mym

i

])rzyjacioom ,

jego trafne wnioski

i

jego

rozprawmy

o

tej

materyi,

przewidywania nastpstw

,

które

si rzeczywicie speniy. Charakter Moraczewskiego by waniu, ale nieugity w zasadach.

agodny w obcoSzed prawd a

XXVII

Bogiem,

W

posta.

nie

zwyczajnie

i

godnoci

rzeczeniach,

by

fasz na ustach

i

pooeniach

by

nad-

wynajdyw^aniu zaradczych rod-

ków, adnego jednak

w^oci

zama

trudnych

w

obfity

myla,

zawsze powiedzia co

jeeli nie

przecie prawdy nie

nigdy jego

i

uyl^ któryby si

nie

Kie skory

nie zgadza.

punktualny

poczci-

w

ich

w^

przy-

dopenieniu

i

na

sowie jego polega mono byo. Dugo si namyla, nim co rozpocz, ale za to rzecz raz rozpoczt z niezmordowan usilnoci i szybko przeprowadza. Rrzetelno w^ interesach, poczciwo w uczynkach, prawo w postpowaniu powszechnie w nim uwielbiano i ceniono. Acz jako ksigarz musia si

w

stosunkach handlowych ociera,

dne si nie wdawa,

ni

za

zyskiem

wohi naraeniem

z

i

w

spekulacye

a-

ponosi, ni gorzetelnoci i godnoci

straty

swojej.

Pod wzgldem narodowym by to charakter nieposzlakowany, nieugity we wszystkich okolicznoi

Bya

to cnota polska stoiczna,

ciach

sobie równy.

jakich

mao, nad któr adna utylitarno, aden materyalny nie przemóg. Nie ustpi nic

interes

praw i z godnoci narodowej dla jakichbd widoków, ask lub korzyci. Sta przy tej zasadzie niewzruszony choby si wiat w koo niego wali. To te honor narodowy nad wszystko mu by drogi, i bola nad tem i cierpia gdy widzia e inni dla zysków czasowych, dla byskotek blichtrowych honor ten szarzali poniewierali niepomni ani wietnej przeszoci z której wyszli, ani przyszoci, do

z

,

,

i

której

sn

drog

zgubili.

Charakter Moraczewskiego ski

w

pyn.

ogólnoci,

z

dziejopisarski

charakteru jego

Rzadko znale

pisarza,

w

i

pisar-

osobistego wy-

którym by na tak

XXVIII

cisy sposób oba charaktery byy z sob poczone. Psyhologiczny biograf, cioby nie zna autora Dziejów R.

li

P.

i

pism jego innych

potrafiby

,

sarzach wielkiego uczucia powiadaj, pisali,

o

Jeeli

osoby.

wizerunek charakteru jego

Moraczewskim powiedzie

z nich skre-

e

o pi-

krwi swoj

mona

e

chara-

kterem swoim pisa. Jako kady niepospolity pisarz, wyrobi i on sobie styl wasny, oryginalny

form osobn,

i

a z pierwszej stronnicy odgadniesz

autora.

Pisma te jego, a zalety

i

usterki jego

w

szczególnoci,

maj

osobistego

usposobienia.

Mo-

dzieje

raczewskim który siebie dobrze ocenia

,

sam

to o sobie

wypowiedzia w przedmowie do tomu Igo Dziejów: Moe powiada w tern deniu mojem do prawdy dziejowej czytelnik zarzuci mi kilka odcisków, z pitnem mej osobistoci, ale ja nie jestem duch, tylko czowiek z krwi i komi, wic na moich robotach musi by znak czowieczestwa, indywidual-

^5

noci.''^

Zostawiamy dziejoznawcom woania, krytyczne ocenienie Moraczewskiego jaki o nich

nie

,

wyda

moemy

i

dziejopisom z po-

dzie

przecie

historycznych

pomin

nestor historyków polskich

zmordowany badacz

sdu, i

nie-

narodowych Joachim Lelewel, w licie z dnia 15 Padziernika 1853 tak si w tej mierze wyraa: „Gdyby mi przyszo, a raYU ku Sobodyszczu.

Kozacy tymczasem nie przestawali radzi. Jedni mówili i ci Lachowie s, zapewne "w ogromnej sile skoro mieli Wasila Borysowicza (Szeremetjewa) oblega i zarazem na Juryszk Chmielniczenk przedsibra wypraw; drudzy uwaali garstka tylko tego, w czci opieraj si na tumie tatarskim i szczliwie sztukuj mztwem a powiedzie im si za-

e

Pana Boga po sobie maj. Dosy e jedni popiera ich Nosacz obony co zarazem urzd byli za zgod jeneraa artilerii u Chmielnickiego sprawowa. przystawaa na Czer tak si baa zemsty szlacheckiej zamknicie boju ukadem, ale nie z Polakami lecz z Tatarami. wsze, oczywicie i

,

drudzy

Nosacz

i

trzeba

uledz

dugo

prawie

innego byli zdania,

nieustannemu

e

ale postrzegli

krzykowi:

e

Tatarami,

„z

robi zgod!" Pojecha te wysaniec moskiewski z listem i Nureddinowi obiecywa wielk sum wielk od Kozaków jeeli zerwie z Polsk a przy od cara nich stanie. Nureddin atoli nie chcia si w nic podobnego wdawa, owszem doniós o wszystkiem do wadzy hetmaskiej. Lubomirski aby Kozaków zatrudni i od ruszenia si wstrzyma zda na Nureddina i ukady i ich pilnow^anie w miejscu a sam dla zczenia si z Potockim przeciw Szeremetjowi spiesznie do Cudnowa wraca. pochodzie odbiera doniesienie e Szeremetjew zaraz si ruszy. Doznawa bowiem braku ywnoci, ale co najokropniejsza nie mieli przy czem gotowa. Wyrbali wszystkie drzewa przy obozie, powykokoniecznie z Tatarami

i

W

pywali potem ich pnie

i

w kocu

zniewoleni byli

je

surowe

miso koskie, ztd choroba si niezmiernie szerzya do tego wszystkiego popad jeszcze w zupeny brak strzeliwa. Pdzi i

e

Szeremetjew ju ruszy i to na poczenie si z Juryszk. Zatrwoya taka wiadomo Lubomirskiego, ale jako czowiek miay a roztropny kaza dragonom wzkie owo trudne przejcie pod Pitkiem osadzi w walce dotrzyma dopókd nie nadcignie piechota. Nadwino si wprawdzie i)rzeszo co Moskali stron lecz gówne siy zostay w obozie cudnowskim. Nadcign przeto goniec

i

drugi z doniesieniem,

i

i

sz Lubomirski bez przeszkody do hetmana Potockiego który lubo chory ale mia w wojsku i przy sobie trzech synów, zicia i

kilku jeszcze innych Potockich

ulg

nietylko

nieobecnoci

w

wyrczenie Lubomirskiego ale

jeneraa Wolffa, a za tern obowizkach, jako w czasie i

nawróci nieprzyjaciela za way a gównie strzaami dziaowemi od obozu i zasadzk wczenie postawiou w lesie. Moskale wzili si w nocy do rozrzucenia swych waów obozowych i dla atwiejszego wyruszenia aby im Polacy z po za nich szkodzi nie mogli. Tymczasem Polacy, których poowa w nocy cigle pod broni staa, dosyszeli roboty a lubo Moskwa do umykania przygotowaria obwarowaa si koszem (8

padziernika)

i

wozowym przecie

uderzyli

i

dobrze

j

ze wszystkich stron

Po czterogodzinnej tylko czstkowej walce a koo pierwszej godziny z poudnia Moskwa rozwina przed koszem wozowym szyk bojowy. Polacy rozpostarli z najwikszym porzdkiem swój zwyky ordynek. Jazda prawego skrzyda z takim zapdem wpada na jezdne oddziay moskiewskie, e pierzchy i ratoway si tylko ujciem do kosza. Polacy i koo kosza ze wszystkich stron obskakiwali przy czem udao im si nie mao wozów urwa i moe tysic piciuset rannymi i zatargali.

bitymi pole

zasa

te

ale

stracili

Adama

Dziayiiskiego staro-

st bratjaskiego, Konstantego Wyhowskiego brata wojewody, majora Elzbecka, owego przed kilku dniami ranionego rotmiDebrona. kapitana Talowa i innych oficerów, prócz towarzyszów i wielu onierzy. Garstka Polaków tak trwog skoro si tylko na stanoprzejmowaa tumy Szeremetjewa wisko dogodne midzy las a bagno dostay chwyci}' natych-

strza

e

miast za opaty

i

wa

sypay.

Tymczasem midzy hetmanami koronnymi a hetmanem kozackim Chmielnickim za porednictwem Nureddina który Kodo umowy nakania i pilnie strzeg w obozie, przyzaków ukadu e Kozacy zrywaj z Moskw, szo do porozumienia i

i

przyjmuj u.cod hadziack. Zwykym obyczajem starszyzna znowu bya obsypana albo raczej przekupiona darami nawet taka co do ukadu nie wchodzia ani nawet z Moskalami w zwizku nie staa. Tym razem najwiksze korzyci dostay si rodzinie Chmielnickiego: Juryszko zyska dzieraw hadziamirhorodzk wieczystc^m prawem, siostrze jego Helenie ck, i

i

Tom

IX.

3

34 j

mowi

owi

jj Danielowi Wyhowskiemu oraz Janowi

jej

ne

sdziego

Zaradnego

szlacheckiego ,

utwierdzono przywileje

Przyjto

zaporozkiego.

to przy w^yznaczeniu

i

Gosiskich

trzech braci

Teter

dobrami

Obdarzono

nadania.

nickiego

Nieczajowi

,

i

m-

na

ró-

Huanickiego

za

i

do klejnotu

posiadoci Paw4a ChmielPiotra

Doroszek puko-

wnika czeheryskiego, Guzowskiego, Jackow^skiego Jurgiewicza

i

Stefaiiidzie

,

Chank

innych*).

Do pukowników Dworeckiego

i

Cieciury którzy byli przy

Szeremetjewie Chmielnicki zaraz po zawarciu

ugody tajemnie

wyprawi rozkazy aby przeszli na stron polsk. Konstanty Winiowiecki i Jan Szomowski starosta opoczyski udali si do obozu kozackiego i towarzyszyli dla

bezpieczestwa Juryszce, który przyjecha powita hetmanów. chop nieLiczy on koo lat dwudziestu: mówili Polacy szpetny tylko bojaliwy i pewnie dla tego le peroruje. He-

e

tman

wielki

kaza w swym namiocie Te Deum odpiewa.

Nazajutrz 19 padziernika poszed zrczny wysaniec od Juryszki do obozu moskiewskiego.

zakami tajemnie

uradzili,

w

ma

przepaci, nie

e

co przy

spomniano

i

sam jedn

Szeremetjew

nim robi a wic

sta na danie Chmielniczenki ich

Cieciura z niektórymi Ko-

byle

najlepiej przy-

w

tylko

nog

ugodzie

take

byle ich od Tatarów zabezpieczono.

Wedug umowy midzy owym posacem

a Cieciura

okoo

poudnia 21 padziernika puki piechoty polskiej w naleytym porzdku ruszyy ku obozowi Szeremetjewa. Jazda postpowaa w oddaleniu na prawem skrzydle; piechota nakoniec obrotem w lewo podesza pod way obozowe. Moskale wystrachani tym cichym a miaym ruchem zebrali rad wojenn.

owiadczy posacowi, e si natychmiast stawi a co tcliu wozy do pochodu przyrzdza kaza. Gdy drugi trzeci raz go woano, by w obawie, eby si rzecz zawczenie nie wydaa, chcia mie obron z Kozaków i wrcz im zamiar swój odkrywszy kaza spiesznie wa obozowy rozWzywany

Cieciura

i

rzuca

*)

i

s^zybko

Danina

eka zaporozkiego z

r.

1661.

cign

Jfrzfrriu i

do Polaków.

W

tem

od

polskij

hmielnickipmu oraz nobilitacja zasuonych wojaprobocya przywileju 1'etery. Midzy koustitucyam. (

35

sypn si

strony

Tatarzy

i

nu mu

zda polska rozpuszcza konie

jednake do

i

przypada

Kozaków trupem

stu

ludzi

w pie rba. Jaw odsiecz. Horda

pooya

a z jakie tysic

do jasyru oderwaa. Kilka tysicy nawrócio do Moskali zwaDworeckiemu Cieciura swego planu nie by odkry. szcza

Dosy

e e

z dziesiciu tylko

dwa tysice dostay si

z Cieciura

do polskiego obozu.

Me udao

w

si Tatarom z owych dwóch tysicy zrobi machometaski sposób niewolnika, ale wielu Kozaków cze-

kaa

jeszcze niewola pewnie nie mniej sroga to jest

paszczy-

niana ta nasza jdza chciwa zysku z roli a jca, która ze swym smoczym wzrokiem, sercem kamiennem a zgniem ciaem wciskaa si cigle midzy matk Polsk a córk Ukrain eby jedne od drugiej odepchn. Szlachta zacza szuka s^^7ch chopów a znalezionych odsea zaraz kraj

wyludnia-

,

do dóbr na robot. Tylko szcztki za wasno nie uznane, jako ludzi wolnych do domów puszczono. Wojsku Szeremetjewa niedostatek daleko bardzij ni wprzódy dokucza, przestawao tylko na misie koskiem w zepsutej wodzie gotowanem, liczba chorych take mocniej

e

ju na pomór bardzo si zanioso; brakowao wzrastaa zupenie strzeliwa a przy tej caej biedzie na posiki znikd Te okolicznoci stay si powodem do li czy nie byo mona. nowego zwoania rady wojennj co zwykle bywa tylko owiadtrzeba czeniem zupenej niemocy, jako na nij zapado

e

rozpocz ukady.

U

Polaków take niezote byy czasy: ich chorgwie znacznie si pozmniejszay, piechota dojadaa resztk swej ywnorównie jak Moskale ci a nawet niektóre jej oddziay

yy

koskiem misem. Przez jedne noc: rzecz niesychana! dziesi tysicy koni pado. Oczywicie wicej z pocigu ni z szeregów, bo inaczej nie byaby jazda ani przy jednym zostraw pomorem koni wzrastaa choroba staa. Za ludmi, zima a tu ju do drzwi koataa. Zchorzay i midzy Rewera Potocki z caej duszy i)ragn pokoju. Wtem jakby na zawoanie zgaszaj si ordownicy od Szeremetjewa z proNuo rozejm. Wysuchano ich z prawdziw radoci

tylko

z

i

b

reddina o

i

daniu

Mosk^^T zawiadomiono.

Nureddin

nie

by

przeciw pokojowi, lecz na radzie jego mursowie którym tylko 3*

36 zawsze na myli a którzy zmniejszeniem krwi rozkuwa nigdy sobie nie zaprztali gowy niezmiernie si miokiedy Polacy chc si brata z Moskw to szawoali sili

by

hip

e

i

na karkach moskiewskich tak

ble tatarskie jak

s

poka e

polskich

ostre.

na karkach

i

midzy sob

I nietylko to

roz-

po obozie w oczy Polakom prawili. Zaczto ich tedy gaska a rozrzuceniem podarunków midzy znakoDnia 27 pamitszych do umilknicia cakiem przywiedziono.

powiadali

ale

dziernika pomidzy

dwoma obozami

si

zjechali

strony Dymitr Winiowiecki bezki a Bieniewski

wojewodowie, Andrzej Potocki Szomowski opoczyski starostowie

a

czerniecho-

hetmana

syn

wski

z polskiej

modszy

Niemierzyc

i

halicki

miejsce starszego podkomorzy kijowski; ze strony za mowojewoda knia Osip Iwanowicz Szczerbatow, skiewskiej

w

knia Grzegorz Afanazjewicz Kozowski stolnik Iwan Pawowicz Akinfijew, niemniej pukownicy Teodor Zuków

stolnik

i

,

W

Monasterjew.

e

stan ukad:

poniedziaek

tylko moskiewscy

zostanie przy broni a reszta

dynój wielkiej carskiej,

ma. Moskal tiwla lub

'

dnia

wszyscy

innego

bd

oficerowie

j zoy

któr

listopada

1

i

1660)

(r.

stu

onierzy

chorgwiami prócz

z

jc-

Szeremetjew'owi wolno zatrzy-

odprowadzeni

swego rirzygranicznego

Ukrainy do Pu-

z

miasta,

a Tatarom

W

rkojmi ustszedziesit tysicy reichstalarów zapac. tej zapaty bdzie zatrzymany Szeremepienia z Ukrainy i

znakomitszymi u

tjew z drugimi

jednego

do Kozaków którzy si z Dworeckim

^v

z

wodzów.

obozie

Co

moskiewskim

znajduj nie stawia si Polakom warunku i mog sobie z nimi wedug upodobania postpi. Przywodzenie do skutku zawartej rozmowy zaczo si dnia 3 listopada. Koo Kozaków Dworeckiego Tatarzy obskwirowali jako nia

karawany

drai>ienych:

spy w koo umierajcj

rzucili

bie na si)rzeda do Azyi.

si

ciaskim

i

sn jifdy

godu

i

wysile-

si na bezbronnych sposobem zwierzt

kady chwyta swego

pastwienie

z

dla obdarcia

Bolesno bardzo

i

zabrania

byo patrze

-so-

na to

])ogaskiej dziczy nad Kozakami ludem chrze-

i)olskin).

Wyrzucali Polacy

sobie sami

niewcze-

])rzyja ale jirzecie nigdy jej gorco nie' pragnli, niw pomocy tatarskiej swych nadziei nie pokadali. Hord

chcieli

mie najczcij

tylko dla tego z

sob, aby jj

nie

mie

37 przeciw sobie, aby z nieprzyjacielem nie

li sama

w napadach

dla województw

przychodzia, boje-

poudniowych wielk

bya plag, to przy nieprzyjacielu we wielkiej wojnie pieLitwy. kielnym moga si sta potworem dla caej Polski okolicznoci staSilniejsze wic od woli ludzkiej stosunki i

i

i

wiay Tatarów przy Polakach. Dnia 4 listopada do nóg Stefana Niemirycza modszego który na biaym koniu reprezentowa osob króla Jana Kazimirza skadali Moskale pnkami choi-gwie, buawy, koty, halabardy, jjaasze, rapiry, bagnety, i

cokolwiek elaznego ku obronie

si do swego bezbronnych,

Skoro

obozu.

zamylaa

ta, poobdziera

i

w

i

atoli

flinty,

na.

a

potem cofnli

horda postrzega

krcia si eby

jassyrze

berdysze

pistolety,

byd mogo ich

Moskali

take pochwy-

przeda nprowadzi.

Byli

Polacy co nieponmi na zasady chrzeciaskie utrzymywali

hord

która przez

sze

lat

bez zapaty Polsce

i

suy, naley

Moskali nagrodzi. Hetmani atoli posali do Nuswe reddina aby wojsko gdzie na bok odprowadzi, a gdy kaza im odpowiedzie, i mu si wszystko z karbów posu-

oddaniem

szestwa ostrzegli i

jej

wyamao

i

rozruchowi

niezwocznie

Szeremetjewa

jak tylko stana do tego

aby z liczb ludzi

ków przenosi;

w

zapobiedz nie jest

stanie

niebezpieczestwie

o

zechce spiesznie

si do Pola-

stra przed Moskalami. dworzaSzeremetjew z dwoma moe tysicami starszyzny wojewodów i znaninów uda si do polskiego obozu a kilku podkomorzego Stekomitych Moskali uszo do pukownika fana Niemirycza, wszyscy za niemal cudzoziemcy moskiewscy powciskali si midzy cudzoziemców polskich. Tatarzy tymczasem na bazarze to jest rynku obozowym wykrzykiwali Polacy przez pobratanie si z Moskalami oszukastwo popenili, jassyru chaski lud pozbawili i jako niegodziwi zdrajcy jeszcze nawet trzymaj strae u obozu moskiewskiego. Dadz one si Tatarom zama Moskwa powizana pójdzie za Perekop w niewol jak jej si sprawiedHwie naley. Od pónocy Tatarzy darli si na okopy obozu moskiewskiego. Stra polska z czterystu ludzi zoona wzbraniaa im przystpu odpychaniem potrcaniem, gdy jednake te lejsze sposoby nie pomagay daa ognia przy czm porania pozabijaa nie mao napastników. Wtedy jedni Tatarzy amali si ze stra na silna

i

i

.

i

i

i

e

38^

jami

czem moga. Stra popieraa, zasaniaa,

i

wzia gór

Stra

Moskwa bronia si

wpadli do obozu.

drudzy

okopach,

miaa

w

siedmnastu ludzi

stracia

ale

ki-

strzelaa.

zabitych

Tych Moskali których zdoano obroni uprowadzono do obozu polskiego. Dnia 5 listopada przyszed do Lubomirskiego kanclerz tatarski Kamamet-mursa i zada aby Szeremetjew by Nureddinowi za nalece si szedziesit tysicy talarów w rkojmi oddany. Lubomirski chcia Tatara zajaniem o nocny wybryk zmiesza i z niczem odprawi ale ów owiadczy, e co si w nocy stao to nie nastpio w'skutek rozkazów W7danych przez dowództwo, lecz byo dzieem nieposusznej a wielu

rannych.

,

i

przestpnej

si urzdowiiie wojska aby

któr te kara

garstki

zupenie susznie

i

dunik

stawa na rkojmi bania na w^olno

co

si

trzeciego

puci

w

nie jest ,

ale

czeka; on

za domaga

imieniu Nureddina ^Y

uici,

stanie

któryby go

móg wedug

i

jego

nie zo-

upodo-

u samego wierzyciela który go

ma prawo sam go sobie stróowa. Lubomirski poszed do namiotu hetmana wielkiego i dopiero w godzin wróci. Niedugo wprowadzono zaproszonych na obiad Moskali. Gdy swoi i gocie a midzy tymi chce

i

Szeremetjew oraz Kamemet-mursa do stou zasiedli, ale mis jeszcze nie wniesiono kaza Lubomirski tumaczowi zawiadomi Szeremetjewa w rkojmi Nureddinowi oddany bdzie. ,

e

Szeremetjew zrazu nie zrozumia o co to chodzi, lecz na powtórne a janiejsze wyoenie osupia. Podniosy si gosy Moskali

e

Polacy

par i w ukadzie mitszymi

a

do

ma pozosta

Moskalami

ugod. Lubomirski odSzeremetjew u

jednego

ze znakoz

wodzów

zoenia umówionej summy; Nureddin

jest równie wohetmani polscy. Szeremetjew jako take przyzamania ugody przytoczy nocny napad tatarski, Lubo-

dzem kad

ami zawarowano e

niegodnie

jak

s

e

mirski odpar,

Polaków zmartwio,

to

ile

mogli zapobie-

si od Nureddina, e mu h(»rda z karbów i)Osuszestwa wypada, a zapewnienie ledztwo dla wykrycia winnych zarzdzi. Podobny wypadek ju si nie wydarzy Moskale mogli byd do Moskwy odesani. Po przemawianiu si z jednj i drugiej gali,

odebrali

usprawiedliwienie

e

i

wawm

strony, powstali

bd

wojewodowie moskiewscy

i

w

sposobie pro-

:

39

by

domagali si

aby

e

Lubomirshi odpar

hordzie

ju zapada uchwaa

i

nie

wydawano.

inaczej

sta si

Wtedy knia Kozowski zawoa: „wic nas wszy-

moe.

nie

Szeremetjewa

nim wydajcie." Lubomirski aby ostrem sowem przykr do wykonania spraw cakiem ubi odpar na to stkich

z

,

caa si

„nie od w^as rzecz

Szeremetjew

ale

ale

od nas zaley."

posign

nie

ani

adnej potrawy potrosze dla stumienia

a wszyscy drudzy Moskale zjedli tylko

W

jedynie ostatecznego godu.

mia

Wniesiono obiad

skutek

do

dania

Szeremetjewa,

sam na sam rozmow. Trwaa ona z pó godziny a kanclerz tatarski z wielk niecierpliwoci wyczekiwa jej koca. Skoro zaszy pojazdy ze sugami Szeremetjewa, Lubomirski odprowadzi go do ostaLubomirski

wielkiego

i

a

moskiewscy wojewodowie Izami zalani do namiotu. Zkopotany wódz wsiad do pokrytego

tnich drzwi

pojazdu,

nim po obiedzie,

z

a

pi

za

sugami rozpocza si podró

wwozów z dwudziestu do trzydziestu

rzeczami otoczyo trzystu Tatarów

i

w niewol za Perekop. W kocu wszystkie

rozeszy si wojska: Tatarzy jechali za Szeremetjewem, Moskale szli do Moskwy, Kozacy z Chmielnickiem na Ukrain; Lubomii^ski wojsko komputowe na lee zimowe rozoy w okolicach K^orostyszowa Potocki cofn si do Podhajce swych dóbr ale mnóstwo Polaków co mieli konie rozjedah si w maych kupkach, wielu z jazdy od,

chodzio

dwiga.

i

pieszo

jeden

a nie

Nastay mrozy

i

szlachcic

rzeczy

i

i

kulbak

zimna: onierstwo wracajce

kich tryumfów

w^ gorszym stanie wygodzone zupenej klsce, i po zdrowiu i umierao po drogach.

ni

po rozproszeniu

z wiel-

w

boju

przemarze, zapadao na

i

V. Maria Ludwika,

sk.

k w

— z

jej

francuzkiego za

i

cel,

panowa

ma

przez

nad Pol-

i

namow

w Czstochowie

—

austryackie.

ony.

(1661

Król

d'Enghien.

Jan Kazimirz

ask panów

Skarbi sobie r.)

—

obietnicami

i

pienidzmi.

Dwa

stronnictwa

przechyla si do i

szlachty

—

w

Kra-

Sejm w War-

Hetmani koronni odbywaj wiazd triumfalny do zamku; Zodo stóp królowi siedzcemu na tronie zabrane na Moskwie chorgwie

szawie.

ono

przymioty

koron polsk odda Ludwikowi

Polsce francuzkie

kowie,

jej

Pragnie swojej siostrzenicy Annie tron polski zabezpieczy, a r-

40 -

—

Lud wala w bocie znaki moskiewskie.

—

ckiemu na przekór Sapiesze.

Gówni

Król daje Tykocin Czarnie-

ajenci królowej

kanclerz koronny ksidz Mikoaj Pramowski i kanclerz litewski Krzysztof Pac. Król wnosi Kanclerz Pramowski popiera wniona sejmie o zabezpieczenie elekcyi. sek króla. Spory w sejmie izba poselska stawia silny opór tak wnio-

—

—

,

W

cij^gii

e

,

upady uwaano.

sek eleckcyjny za

niniejszego opowiadania

wystpowaa ju

nieraz

Maria Ludwika. Wiemy o jej zasadach ycia które w ni wsiky na dworze francuzkim. Sumienie, prawo, cnot poczytywaa ona albo za wymysy albo za sposoby do osignicia celu ludzi wysoko postawionych godnego. Za ten za cel

uwaaa: rzdzi wszystkiem wszystko zagarnia do siebie, eby przez rzdy wicej jeszcze zagarnia a przez zagarnianie i

bardziej jeszcze

rzdzi.

Nigdy ona nic nie czynia z obowizku ale wszystko tylko we widokach. Trudno odsdza od dobrych uczynków;

j

owszem wypeniaa

Syna

z

hojnoci

no hto i

je i

ale

litoci

zadowalay

ze zadowolenia pynie

j

lecz tylko z tej

e

jej

si opac.

przyczyny

e

hoj-

kadego czowieka; w wesooci jest przyjemne

jak zadowalaj

wesoo

ycie, jest nawet zdrowie.

w myli

zawsze

a

Swej hojnoci

i

litoci dla dru-

potrzebowaa tak dobrze na swój wasny uytek, jak potrzebowaa bielizny i sukien. Hojnoci i litoci jednaa sobie stronników. Z hojnoci i litoci roso jednak ogólne uznawanie dobra, pobona i cnothwa a z pochway tego rodzaju wynikano osiganie rzdów i bogactw ów cel godny ludzi wysoko postawionych. Czowiek priwatny a tern bargich

e

dzij skazany na

prac

tylko dla utrzymania swego

ycia

jest

z tego

poczciwy lub niepoczciwy co dla bliszych siebie i osób pojedynczych czyni, ale czowiek majcy pod wadz pastwo

lub wiele

ludzi

nie

z tego co czyni dla

czych ale gównie z tego co czyni

w

bliszych

i

pojedyn-

sprawie ogólnej co

ma

na celu w swoich uczynkach. Nie raz te wielcy i nawet najwiksi otrowie a szczególnij midzy nami Polakami robic priwatno dla osób przysugi narzdziami do popeniania wielkich zbrodni publicznych tak oszukali spóczesnych imi rzetelnych nawet cnotliwych zjedna sobie umieli. Gównym sposobem Marii Ludwiki wiodcym do obranego celu byo panowa przez nad Polsk, Poniewa

e

i

ma

j

41 atoli i

po

sw

m móg

ni umrze, chodzio jj aby panowaa po za Chciaa w rzdzie Polski nawet jego mierci. mier swój wpyw przeduy, jako ów czowiek co niprzed

i

gdy nikogo nie kocha a przecie testament pisze i tylko przez dla siebie samego swemi rzeczami rozporzdza.

mio W podobnego

rodzaju

ma

zamysach a mianowicie na

przy-

na przypadek wasnej chciaa Polsk swoich klubach, któreby przetrway jak najduej.

padek mierci

i

utrzyma w Z siostry swej która bya za Filipem Edwardem pfalzgrafem reskim synem owTgo Fryderyka co go to Czechowie w wojnie trzydziesto letniej na króla powoali chowaa Maria Ludwika w Polsce siostrzenic Ann, uwaaa j za sw córk chciaa na tronie polskim zostawi. Jako sama zaliczona ,

i

do krwi królów francuzkich, postanowia nicy wraz z

rk

swej siostrze-

koron polsk odda Ludwikowi d'Enghien

sy-

nowi ksicia Conde.

Z dawien dawna walczyy midzy sob

o

wpyw w

Pol-

W

Austry. ostatnich owego czasu latach wyrobiy si midzy Polakami jak wiemy dwa stronnictwa a mianowicie francuzkie i austryackie. Ludzie majcy naród na

sce Francya z

celu naleeli do francuzkiego; austryackie

za

stanowili

rzy swoje znaczniejsze dobra nazywali hrabstwami,

tych dobrach hrabiami

i

wolno

bez kopotu o

go

ojczyzny,

byd

przy sw^oich tituach hrabioskich

ci

któ-

siebie przy i

niepodle-

zniemcze jak Czechowie, byle tylko

chcieli

i

ksicych cho

t

infami urzdownie w Polsce pitnowanych. Za ksiciem francuzkim byo tedy w Polsce stronnictwo gotowe a nawet stronnictwo z uczciwszych Polaków zoone. Ale có potem? kiedy per korony polskiej bya wolno szlachecka a ta wolno bez oprawy zotej nie moga si w Koronie trzyma; zot za jej opraw byo nie co innego tylko elekcya bez wpywu dworskiego, nie przekupna rozdawaniem

urzdów

i

w

starostw, bo

y

dworu, kiedy król nie prezes rzdu.

wadz

W

królewsk,

naduyciom nadal, dwika,

takim czasie kiedy Polska nie i

kiedy go

bezkrólewiu tylko

miaa

zastpowa i)rymasjako

day si pisa prawa

na

w

bezkrólewiu zapobiegao si dworskim

a

naduy

Jan Kazimirz

i

ich

wojna szwedzka,

Maria Lu-

zausznicy naprowadzili nie

Karcenie tak zwanych exorbitancyi zawsze a

có

mao.

dopiero

42

mogo by

Wreszcie wiebardzo dobrem dla kraju. bezkrólewiu w Polacy, starzy jedynie dzieli i powiadali to byo czyste panowanie republikanizmu a po bezkrólewiu nawtedy,

e

stpowaa ju

byo

królewia takiem niepodobiestwem ckiej

jak gdyby

wnym duszym wiem leaoby

by

toby

czowiek przecigu

zrzek

jaki

wolnoci szlache-

dla

si§

rzd w prawym duchu

w

odetchnicia

W zrzeczeniu

czasu.

si

pe-

tern bo-

Wieczne bezkrólewie

pozwolenie zadawienia.

dopiero

Zrzeczenie si§ bez-

monarchiczna.

diktatura

Ale niestety

polskim.

dozwalay go niebezpieczestwa od postronnych, bo w wojnie najlepszy wjednem rku wze wadzy. Przewidywaa Maria Ludwika trudnoci ale miaa nadziej je zwyciy. Ów Jan Kazimirz lubo niegdy wizie dworu francuzkiego jako stronnik austryacki przecie da si onie wykierowa na gównego Francyi stronnika. uniwersaach nie

e

W

na sejmiki przedsejmowe

ycia jego wywodzi ztd

za

by ju

e

ma

si

umar

owiadczy

i

ich

trzeba aby

T

potrzeb-

Jagiellonowie nie starali

mieli

si

on jako ostatni Ja-

ale

uwaa

krewnych

Powodem mu do

e

1655) brat jego Karol Fer-

(r.

sukcessora.

nastpców bo

gielloczyk bez dzieci

1659)

obrany nastpca tronu.

kiedy

dinand, to on nie za ycia o

(r.

za obowizek stara

troskliwo o Polsk mianowicie aby za bezkrólewia w kopoty nie popada. On Jagielloczyk cho wyranie z rodu Wazów, potrzeba mu postanowi sobie nastpc nie ma dzieci to si szlachcie nie podobao, bo to tchno dziedzictwem tronu. Jak wic dao niego.

tego

,

e

:

wniej poczciwi trzymali ze stronnictwem francuzkiem tak skoro tylko

ono

wystpio

z projektem

elekcyjnym przeciw prawu

zaraz od niego odpadli. Ki(;dy

Sapi(.'ha z Czarnieckim i Potocki z Lubomirskim na zakoczeniu swych zwycistw (r. 1660) we wojnie moskiewskiej, Jan Kazimirz z Ludwik zjechali do Krakowa

stali

niby

to

dla

pobawienia

w gównej

kraju z wojsk nieprzyjacielskich,

istocie dla obrobienia

panów

i

po oswobodzeniu

niby dla dawania bacznoci

wojn we Wgrzech midzy cesarzem

na

w

stolicy

a Turkiem,

cznego aby obmylanej elekcyi przychylnymi

tam

day

Te iJeum

lecz

szlachty województwa tamebyli.

piewano

powodu poddania si Szeremetjewa, zjeposelstwa od monarchów pogranicznych z powinszowaz

43 zwyciztw a król i królowa pracowali midzy biskupami, wieckimi senatorami i szlacht o dozwolenie elekcyi. Iliami

niesychanie

Byli

uprzejmi,

swego do wszystkich a

Paac

biskupa krakowskiego

muzyk

zniali

prawie

si§

askami na wszystkie

w

którym

z

majestatn

strony sypali.

grzmia cigle

stali

tacami. Jan Kazimirz wesoa szlacheckie odwieprawie bardzij jako gocinny i wesoy szlachcic ni i

dza

i

król

wystpowa.

Po trzymiesicznym prawie pobycie w Krakowie udali si królestwo do Czstochowy, juto dla podzikowania Wszechmocnemu za zwyciztwa ju te dla odbycia rady senatu Zajmowano si tam roszczeniami (dnia 10 lutego 1661). kurfirsta brandenburskiego do Elblga, miano niby za spraw naj walniej sz obmylenie funduszów na opacenie wojska i zalecono eby pobór ciga do Lwowa. Przedmioty atoli te mieli króbyy tylko pozorem a za spraw wycznie

wan

lestwo jedynie owienie obywatelstwa aby elekcyi

byo

przy-

chylnem.

W

Czstochowie to zaczto zgromadza zobowizywania si pimienne biskupów, senatorów wieckich i urzdników wielkich a nareszcie urzdników ziemskich i szlacht na popieranie projektu elekcyjnego. Cigniono te zabiegi dalj na uczcie w Kielcach u biskupa Trzebickiego w Warszawie i gdzie si tylko dwór obróci a nawet porozseano dobranych mataczy na województwa z obietnicami posuwa w urzdach ze zaz gotowemi pienidzmi pewnieniami urzdów, królewszczyzn które mona powiedzie kradziono w skarbie wojsku. Po sejmikach senatorowie stronnicy dworscy którzy si ju naprzód chepili winem i obiadami wszystkiego doka, robili to samo co owi wysani na województwa matacze, je,

,

i

e

dnake

nie bardzo dokazali aby tu

som dawanj

,

nie

w

owdzie

instrukcyi po-

powstawano przeciw elekcyi za ycia kró-

lewskiego jako prawu przeciwnj a

W czasie

i

z

wolnoci

niezgodnej.

tych zabiegów po kraju pracowano

da

i

za granic.

Podobno dwór polski mia zbrojnych posików od Francyi na poparcie swego projektu elekcyjnego. Francya dosa

niemoga przeto zawara kim Todtem we Fotainebleau

ich

(r.

e

1661)

ukad

z

posem

szwedz-

o dostawienie dwunastu tysicy

4:4

Szwedów, jednake stany szwedzkie dziy

ukadu

tego nie zatwier-

*).

Xa panów

sejm

i

majcy si rozpocz

2 maja

widziano

kiedy

Wszystko kiem poselskim zosta Micha Radziwi czenik katolik

suka

dworu.

stara si na przekor czajem do koca sejmu rozdah rzekali

odkada

zaraz na

oby-

pocztku

postrzegli

by nada lecz

król nie

swym zwykym

ale je

Baluze waciwie

Francuzowi

nazwa starostwa a

tylko

poselskiej

starostwo tczewskie

król

mianowicie

a

izbie

litewski, po-

Godnoci osieroconych

Posowie lubo przychylni dworowi

e

tumy

sypay si do ciekawe nadstawiao ucha. Marsza-

szlachty jakie bodaj

Warszawy.

bony

1661)

(r.

i

wy-

cudzoziemcowi

odpowiedzia

e

to

cz ekonomii malborskiej.

W

dzie w. Trójcy hetmani koronni wjazd tryumfalny do zamku odbywali: jeców znakomitych karetami wieziono, ale onierzy prowadzono powizanych. Król otoczony gronami sejmuj cemi na tronie zasiada. Zoono mu do stóp chorgwie i jako jeców przedstawiono wojewodów moskiewskich. Mieli oni zlecenie uczynili ale

lakom

e

si

eby

przed tronem

pokon

taki jak carowi

knia Kozowski wymówi nawet Porobi wbrew^ wicie zawartej a niego-

oparli a

to wszystko

rk

do pokonu zamanej umowie. Podobno go siln zniewolono i potem odprowadzono wszystkich do ich gospody. Sapieha hetman polny gdy Gosiewski hetman wielki Ktewski w Moskwie jako jeniec cigle siedzia, skada take królowi znaki i przedstawia winiów; czyni to samo i Czarniecki, dnie

w bawaty

który wystrojonych

dwudziestu szeciu znakomitych

pitnacie chorgwi przyniós. Te poskadane na zamku chorgwie przenoszono przy processyi w dzie Boego Ciaa do kocioa Panny Marii na Nowem Miecie. Midzy niemi trzy byy naczelnego wodza moMoskali przyprowadzi

i

sto

pod Cudnowem zabrane a bardzo kosztowne. Lud warszawski przy tej uroczystoci, nie tak eby okaza nienawi ku Moskwie, jak dla zwikszenia tryumfu, pochwyta te chorgwie sa niemi drog primasowi który szed % Najwitszym Sakramentem a pod baldachimem od pierskiewskiego

i

•j

wedug

Koch owaki Climactoris III lib. l sub anno 1662 sub anno 1664 podania Olszowskiego podkanclerzego.

45 wszych panów niesionym. Struchleli król i panowie bo lud na jednej chorgwi by jako nie postrzeg poszed na

e

i

obraz Najwitszej

Patrza z okna zbezczeszczenie, lubo nieumylne, wielkiej wi-

zdeptanie

poda na to toci, pose moskiewski, o

by

w bocie

znaki

okoo

który

e

Gordon sdzi

zjecha.

Marii Panny.

moskiewskie

i

lud

Warszawy dumy narodowej wala

tego czasu do z

przypisuje

póniejsze nieszcz-

liwe przygody polskie karze Boej za ten postpek z obrazem Najwitszej Maryi Panny. Na sejmie tym który dwanacie trwa niedziel dugo bawiono si temi igraszliami i tryumfami jak gdyby Moskala z Europy ju wygnano, kiedy jeszcze wiele trzeba byo aby Rzeczpospolit z niego obegna. O wzicie w zarzd stoowych dóbr tykociiiskich ubiega si Sapieha hetman i mia niejako prawo pierwszestwa dla we wojnie szwedzkiej oblenie Tykocina z powicetego niem caego swego majtku podejmowa. Tymczasem Jan Kazimirz którego byo niegodziw zasad wznieca i zasila niesnaski midzy hetmanami cho prawi tylko zgub ])astwa obra w swej przewrotnoci wanie Tykocin na wy-

e

e s

zasug bohaterskich Czarnieckiemu

nagrodzenie

na tem wiksz i)rzekor postanowi mu go w zarzd na doywotnie posiadanie ale na dzie-

lowi Sapiehy

odda

niei)rzyjacie-

nie

i

dzictwo.

Dobra stoowe wojsko, chodzio

Król nie

czyni

dz swoj wie zaczli

wic

eby

ich liczby

ale wnosi o nie

prawi

ju

uchwaami

nie

to

na zmniejsza

e

to

moe wa-

i

na posiedzeniu sejmowem.

aska

z

i

zastrzegaa.

Czarnieckiemu nadania bo nie

stoowych, zbyt wielka i

o to

wielokrotnemi

Rzecz})Osi)olita

i

mJeli królowie na swoje utrzymanie

wic

Poso-

obaleniem prawa co do dóbr

trudno bdzie wynagrodzi stosownie

dosyby byo tym podobne dobra da w posiadanie kilkadziesit, ale król podniós si z krzesa owiad-

drugich,

na

lat

cza kie

i

e

czy

mao

na zasugach Czarnieckiego, to doswoje jakie kiedykolwiek móg zdobyd, docza wszystjeeli izbic

caego domu jagielloskiego

gi'od dla Czarnieckiego. ust królewskich,

zasugi jakich

zwaszcza

adn

stosown za nie naNa tak mow z tronu z wasnych

e

i

prosi o

Czarniecki

hojnoci

nikt

mia

w

Polsce

nie

móg,

takie

nagrodziby

46

byo

nie

odpowiedzi

i

królewski wniosek przez narzucenie sta

sejmow.

sie iicliwal

Królowa do izby senatorskiej kazaa bya sobie zrobi ganek na jogo kocu okno z kratami, jako nietylko si przysudo chiwaa naradom, ale w ten sposób niemi kierowaa

e

panów sobie ulegych poseaa instrukcye jak si odzywa maj. Król trzymany przez ni w kuratelli przystpi nareszcie do przedmiotu którym dwór od dawna by zajty i nie przez kanclerza lecz sam osobicie gos zabra. Przeoy owe cigle powtarzane pow^ody

e

drudzy Jagiellonowde,

e

Jagielloczykiem nie by, mieli dzieci,

cho

on ich nie ma,

e e

chciaby za ycia widzie ustalony los Rzeczypospolitej, obaw aby toby dla niej bardzo byo zbawiennem.

Wyoy „bo

Polski niezgodnej ssiedzi nie rozebrali:

to

ze, doda,

^coraz bardziej zagraa. Bodajhym niehyl faszywym prorockiemu ale sdz e obawia si naley^ zby bez takiej elekcyi ^0 jak wnosz^ Rzeczpospolita nie posza na rozszarpanie ^narodów: Kozak i Moskal zagarn ludy jzykiem blisze

nawet ksistwo litewskie wezm; Wielkopolsk pogranicza Brandenburczyk wemie a dom austriacki ko-

^do r,i

siebie

i

Krakowie pomyli."" Rozbiór ten kraju z owego planu podczas wojny szweprzychodzi mu na dzkiej ju uoonego. Zici on si niestety w sto trzydzieci ,,rzy stajc

z

pory

o

myl

i

trzy lat póniej.

wysucha

miano tylko wniosku

w-szyscy bo

Milczeli

a dopiero na najbliszem posiedzeniu jego roztrz-

zaj. Gównymi ajentami

saniem si

ju

a pod ó wczas wski.

Wysoko

ni posuwany skach u

mia

niej

i

sekretarz

Mikoaj Pramo-

ze stopnia na stopie spiesznie przez

e

matacz a w ogóle wiary. Drugie zaraz po nim miejsce w aKrzysztof Pac kanclerz litewski niewtpli-

od Pramowskiego

wycniony w poktne

W ogóle

i

dla tego tylko czci

wie

kanclerz koronny ksidz

ceniony

czowiek bez

ów dawny

królowej byli

kamca

zacniejszy

ale

zabiegi królowej

i

i

z

dworsk francuzk

Francuzów powikany.

umiaa Maria Ludwika tak swego wpywu

gówuiejsi ministrowie

ju

uywa e

porki posiadali swe urzdy a drudzy dali jj si cakiem okiezna. Nazajutrz po mowie królewskiej o elekcyi, wniós i powtórzy to samo ale z wiksz biegoci w obradach kanclerz z jej

47 Pramowski.

byd

Twierdzi

e

majcy si obra

król

powinien

panujcy jeszcze, taki którego jako ssiada nie potrzebowaaby Polska si obawia, z rodu takiego który nigdy z ni wojny nie prowadzi, ale owszem takiego który jej przyja okazywa, którego Polska sobie yczy a który o Polsk nigdy si nie ubiega; nie zbyt stary ani mody, zgodny z postronnymi monarchami pieniny, na morzu pokatolik, nie

,

tny. Tymczasem zaczy si w senacie zwyke wota czyli mowy wzgldem wniosku. Duchowiestwo nigdy nie sprzyjao i sprzyja nie mogo wolnoci rycerskiej, pod pewnym wzgldem zawsze i w caym wiecie mniej wicej srogoci tchncej prz'jnosio odwiecznie monarchi dziedziczn nad wszelkie ksztaty rzdów. Snadno wic wnie e biskupi nie mieli nic przeciw wnioskowi i zezwalali na zajcie si sejmu warunkami tej elekcyi. Senatorowie wieccy podpisani, askami i rónemi królowej sidami pozwizywani jedni si ;

w

izbie

nie

pokazali

a drudzy

uroczycie

milczeli.

Maxymilian Fredro kasztelan lwowski

wystpi

z

ma spóczenie mie dwóch

królów;

e

to Polska

dobrego nie wyniknie bo o królowanie bracia nowie z ojcami

ju

nie raz

z

Dopiero

uwagami

e

z tego nic

brami

,

sy-

spory do zabójstw doprowadzali-

Jak nad ziemi dwa soca tak nad narodem dwóch królów byd nie moe. Trudno jedne koron razem na dwie gowy wsadzi. Do tak fantazyjnych wzi si dowodów, bo chcia tylko filozofowa a nie chcia

Nie uderzy kraj

w

zosta naczelnikiem stronnictwa-

miay

pow^ody wolnoci które

cay chaasami na dwór

e

zaraz

zapenia

zamierza projektem elekcyi

ztumi na wieki zot wolno polsk. W senacie cay opór skoczy si na tm wcale nie silnm Fredry owiadczeniu, w izbie atoli poselskij gdzie nie byo obyczajem zawija sów w bawen przemawiali nieprzychylnie róni posowie, gównie jednake wda si w rozpraw Stefan Ledochowski podkomorzy krzemieniecki: odczyta on z instrukcyi danj mu od sejmiku, aby na elekcy nie pozwala bo

gada równoci

mog.

z

nij tylko sw^ary a za-

szlachcckij swobód ojczystych pocztek

Lewalt Powalski prawnik

i

mówca

wielki od Podola-

nów przysany dowodzi e za dopuszczeniem tj weczy si fundament wolnoci polskij prawa i

wzi

elekcyi zni-

polskiego;

48 otworzonoby wrota w zburzeniu caego kraju przeciw Jego Kr. Mci. Suchali go wszyscy z upodobaniem dopókd teori wykada, ale gdy wspomnia o podpisach czstochowskich i za-

da

wykazu, aby

ich

wzi

mona

pod

sd

zdrad

za

wol-

Wa

Pan nie masz w instrukcyi, po co tem zagajasz izb?" poczto ze wszystkich stron woa. Do sumienia ludzi a zwaszcza Polaków bez ogródki wrcz zakolata, jest to zapewni sobie zwycistwo. Jako po skoczeniu mowy Powalskiego opadli na duchu dw^orscy stronnicy, ani jeden nie mia twierdzi e elekcy za ycia królewskiego Wic bez obroców zosta uczciwy szlachcic popiera moe. tak od samego zarodu za upady uwawniosek królewski noci: „tego

i

aby

mona.

go

VI.

Pobory ze skarbu zamiast

—

i na wojsko, id na jednanie

stronników

Wojsko naradza si i spiskuje, nie bdc patne. zawizane nad Ptycz, którego marszakiem wybrany porucznik Jan Samuel Swiderski, a zastpc Bocki. — Wojsko zbunKról wyprawia Beeckiego, aby towane organizuje si w Kielcach. e jak odbior pienidze, wojsko poniechao spiski. Diij odpowied, Jak w Koroprzeoonym z ramienia królewskiego posuszni. to nie tak na Litwie wojsko zawizuje konfederacy litewsk pod eromskim. wniosku elekcyjnego.

—

Koo

jeneralne

—

—

bd

—

Król na zapobieenie spiskom wynajduje lekarstwo dalsze prowadzenie Konfederaci koronni odmawiaj wojny, (hoby boz wojska polskiego.

—

udziau Av wojnie i zajmuj dobra królewskie i duchowne. Wyznaczaj Król rusza nadzorców dla porzdku cigania dochodów do depozytu. na wojn otrzymawszy od Juryszki Chmielnickiego i od Tatarów pomoc.

—

—

—

MohilowiaSotan Gaga stawa z czterdzieci tysicy w Perejasawiu. nie wywabiaj Moskw z miasta bramy przed nimi zawieraj. Chowaski z Wilna rusza przeciw królowi. Tymczasem konfederaci litewscy przenosz ojczyzny nad krzywdy sobie wyrzdzone uderzaj pod Dohinowem na Pochnitowa cigncego do Chowaskiego i znosz go.

—

i

mio

—

Czarniecki idzie z konfederatami

Gbokiom.

—

przeciw

Czarniecki bierze Wilno.

nazw Zwizku wiconego.

Chowaskiemu

—

i

znosi go

pod

Konfederacia koronna przy-

Rokowania midzy królem a zwizkiem nie odnosz skutku, równie jak poktne zabiegi. Sejm 20 Lutego 1662 r. w Warszawie. — Pose podolski Telefus wystpuje przeciw

iiera

-

—

projektowi elekcyjnemu.

Zapada konstitucia przeciwna projektowi. Zwiwykada przed sejmem swoje zaalenia. Sejm zgadza si na podatek, na pogówne od godnoci i urzdów, dla prdszfgo wyliczenia zasug. Dla dokonania sprawy z wojskiem zasiada komissya we Lwowie po sejmie. - Król z królow ziedzaj do Lwowa. zek

wicony

przez deputatów

—

—

49 "W czasie sejmu byli jak z^vykle posowie od wojska w Warszawce dla wykoataiiia pacy, ale mao si o nich kowniosek elekcyjny. To potano, bo wszystkim zawraca co Powalski tylko napomkn o wydatkach na przekupstwo,

gow

kryo,

midzy szlacht. Nikt przeczy nie móg, e pobory do skarbu wpyway, e wedug przeznaczenia na wojsko, szy te pobory zamiast na róne wydatki królewskie, e do wanych wydatków nalez

bardzo szczegóowemi podaniami

i

ay

koszta jednania stronników wniosku

elekcyjnego.

Jak

posowie wojskowi wrócili do swych chorgwi, to powiedzieli nie masz pienidzy bo dochód skarbowy na wojsko przeznaczony rozdano dworakom i ludziom przekupnym eby Francuza, z obaleniem na wieczne czasy wolnoci polskiej na tron

e

polski wsadzi.

Midzy wojskiem które wtedy wróciwszy z Zadnieprza spiski. Biaocerkiew zaczy si narady osadzio Czehry i

i

Wadysaw

Wilczkowski starosta wiski który pod nieobecno

hetmanów jako regimentarz wadz najwysz sprawowa doniós z pod Chwastowa królowi co si po leach dzieje, ale król doniesienie jego

uwaa

za rzecz

bah a tu zewszd do-

chodz niemylne potwierdzenia, e skoro Wilczkowski ruszy si ku Zasawiowi wojsko poczo sobie lekcew\ay jego rozsi wedug kompanii

kazy, porozdzielao

czyli

chorgwi na

kola partikidarne a dopiero z tych porucznicy, któremu

zastpc naznacza, zawizali koo gdzie nad Ptycz i na niem Jan Samuel widerski

brako wymowy jeneralne

za

to sobie

porucznik chorgwi ksicia Konstantego Winiowieckiego zo-

sta marszakiem; substitutem za to jest zastpc Bocki chory z chorgwi Myszkowskiego. Oprócz piechoty która staa pod Dubnem do kt()rj odjecha Wilczkowski, reszt wojska ju prowadzi obrany wieo marszaek na Lwów pod Szczere gdzie si w obozie dalj urzdzano. Po przejciu Wisy we wrzeniu (r. 1661) na trzech miejscach midzy Kazimirzem Sandomirzem dopiero na dobre zacza si organizacya w Kielcach. Marszalek substitut do pomocy mieli mie dwunastu konsyliarzy czyli radców, tymczasem na pocztek obrano ich a jak Pa>ek zowie marszaków tylko siedmiu i przysigali na zamku kieleckim wraz z marszakiem substitutem a po nich starszyzna cae wojsko, jednake nie mao i

i

i

i

i

Tora IX.

4

50

byo

nawet

takich z towarzystwa a

sig

odoyli na

ze

starszyzny

Dla trzymania porzdku

i)óni(^j.

wimio sdziów, auditorów

i

co przyiistano-

komisarzy do wszelkich zlece.

i

Gdzie tylko trzeba poobierani nowi pllko^vnicy, rotmistrze inni oficerowie. Przystpili take husarze, dragoni, piechota i wszystkie chorgwie które wojoway z Czarnieckim w Danii i

Moskwie a póniej pod dowództwem Czarnkowskiego starosty ocieckiego stay nad Horyniem. Naczelnicy konfederacyi wyprawili naprzód poselstwo do tribunau koronnego który wtedy zasiada w Lublinie, z proaby jako wadza najwysza sprawiedliwoci, dopomóg wojsku do osignicia sprawiedliwie naecych mu si zasug. i

b

Tribuna chcc bardzo szkodliwe dla kraju zatargi umierzy, wyprawi z grona swego do króla na Litw Uszyskiego arKrzysztofa Rupniowskiego wojskiego chidiakona uckiego krakowskiego. Nie byli przyjci jak im si z urzdu naleao, nie wypadao najwyszej wadzy a w odpowiedzi wzili, sdowej zostawa patronem buntowników. Król wyprawia Ewarista Beeckiego starost wyszogrodzkiego z wezwaniem aby wojsko poniechao spiski. Odpowieju wszyscy przysig wzajemnie si sobie zobodziano mu wizali, nie w adnym buntowniczym zamiarze, lecz dla zasug postawienia nad sob takich przeoonych coby o wojprzy nim bawili powodem konfederacyi bya gósko dbali bez obrachowania zalegoci mogoby im byd wnie obawa Jak odbior pienidze, to nakazane zwinicie chorgwi. przeoonym z ramienia królewskiego od razu posuszni ale do odebrania zostan pod wadz tych których sami nad i

e

e

i

i

;

e

bd

sob

przeoyli. Stronnictwa ówczesne, to jest jedno przeciwne projektowi

elekcyjnemu za ycia króla, a drugie cakiem

mylay obadwa

e

mu

przychylne,

uy

poswemu celowi zdawao si e wojsko jako opozycya bdzie bio iia wiiiosfk rzdowy albo raczej dworski; stronnictwo za dworskie sdzio e skoro tylko uda mu si przekufii starszyzn wojskow co zapewne nie bdzie trudnm, na ten czas z wojska poti-afi sobie wystawi potg przeciw wiejskij szlachcie krzyczcj o wolno a na przekupstwo konfederacyi ku

trafi: i)ierwszemu

i

niegodziwoci dworu.

51

aw

W

Pawe

Litwie

Sapieha

mona

Sdzono

wojsko sprawowa.

powiedzie

elazn

bu-

e

tam do niczego podobnego jak w Koronie nie przyjdzie. Tymczasem donosz Micha Judycki wojski rzeczycki z ramienia Sapiehy nad wojskiem przeoony ju bez dowództwa a stoi na czele Kazimirz Chwalibóg eromski marszaek z konsyliarzami oraz innymi urzdnikami jak w Koronie i konfederacya litewska w niczem nie ustpuje koronnej. wszystkienm winni Na, dworze tedy rady król powiada tedy

e

e

:

si

hetmani, bo

dla

wesó

i

innych

bahych powodów

poroz-

jedali, wojsko bez dozoru zostawili. Pienidzy nie ma, siy na rozpdzanie za mao, namowa nic ju nie pomoe: jedyny sposób prowadzi na wojn. Nie stanie swoje wojsko, to w ostatecznym razie jest jeszcze Juryszko Chmielnicki z Kozakami, w pogotowiu liczni Tatarzy, dwór i panowie co zgromadz dosy bez zbuntowanego wojska tak koronnego jak litewMoskw Kozaków. Ale skiego bdzie jeszcze czem bi przecie na wojn zbuntowane wojsko pójdzie bo ojczyzn nad pienidze przenosi. Mimo sprzeciwiania si wielu panów, zdanie któlewskie przemogo, dalsze prowadzenie wojny, choby bez wojska polskiego nieodwoalnie uchwalone. Konfederaci koronni wezwani na wypraw odpowiedzieli i dla braku wszystkiego co onierzowi potrzebne, w boju si w stanie. Król znowu posa do nich aby zadawa nie deputatów do Lwowa wyprawili a pienidze odbior. Wiepienidzy nie masz, wic zajci w Kielcach ustaladzieli niem zwizku na zoonem kole jeneralnem uchwalili artikuy, to jest przepisy zasadnicze; przy tem zajmowali wszelkie dobra królewskie oraz nie mao dóbr duchownych lecz w bar-

s

e

i

i

s

e

porzdn

administracy.

ców zwanych

rewizorami

dzo

Powyznaczali dla dóbr nadzor-

objedali, wszystko Dochody do kasy nie ci-

którzy je

spisywali

w porzdek

gano

raczj na depozyt wnoszono.

ale

wprawiali.

Koszta

za tego

wszy-

koczyy si

na drobnj opacie dla rewizorów. Dobrami zarzdzali pukownicy, rotmistrze, oberszterowie, obersztstkiego

lejtnanci,

kapitanowie, porucznicy

chu owych czasów jtrzyjuici

e

i

towarzysze a trz(^ba

te zostawao co

i

w w

duicli

kieszeniach.

e

nie

byo

na pocztku funduszów do zakrycia njgwal4*

52

koo poyczki a niektóre ju zwano cudzoziemskiego zacigu ale oczyciorgwie zacigu samych Polaków zoone zawinito si

towiiiejszych potrzeb

puki jak wicie

ze

i

i

moe

na poyczk za porczeniem bogatszych wojskowych dostay pienidzy od mieszczan jak Portyusza obywatela krosieskiego oraz od Ormian Iw^owskich

polskiego na

fanty

Bernartowicza

Zadykiewicza.

,

i

Nie do caej jednak Korony mieli zwizkowi przystp bo król kaza jeneraowi-majorowi Koryckiemu którego, lubo si do wielkich zdrajców podczas wojny szwedzkiej liczy, przyj

by

swj suby, wczenie Prusy w tysic szeset

do

osadzi zkowi

kademu oddziaowi zbrojny za eby rozlewu krwi unikn i

ludzi

stawia, zwi-

opór

Prusy

woleli

z

oka

spuci. otrzymaw^szy

Król ckiego

i

od

zapewnienie

od Tatarów, pewny

i

swoj nie puci rusza w powojewod ruskim Czarnieckim

chód

hetmanem Sapieh i boku lecz tylko w trzy tysice

])rzy

z

z

piechot

pów

z

z

polskicli

woj-

w^

hab

Moskw

zgub

Chmielni-

go wojsko zwizkowe

nie z

na

Juryszki

wieego onierza, pachoków wybranieckich to jest z cholemanów to jest chopów pruskich. i

to

i

przeszym roku pobita i poznoszona w polu przecie zatrzymaa zamki i miasta warowne tak po caej Litwie jak Ukrainie. Na sam atoli odgos o zblianiu si króla na Litw a wic bez wtpienia z wielkiem wojskiem oddaa Donhofowi warowny bardzo nadniemeski zamek w GroPerejasawiu stan sotan dnie, szczliwa e uj moga. Gaga zastpca chaski w czterdzieci tysicy Tatarów i mia nietylko Ukrain zadnieprsk z Moskwy ujjrztn ale i w kraj

Moskwa

lubo

w^

W

za

moskiewski wkracza, po wszystkich

móg

zbiera Kozaków Juryszko.

Ci

stronach Ukrainy jak

tedy

na ten raz wierni

królewscy wodzowie pisali nawet do widerskiego

onierzom burdy wszczyna

wadzi si

i

nie

pi-

zasugi kiedy nie])rzyiaciela z kraju wypdza naley. Ich listy skutku nie odniosy a chan tatarski ])opad sam w wielkie kopoty, ztd knie

na Ukrainie

zadnieprskij

bezpieczniejsz

bya

w(^

i

Moskwy

wasnych

nikt

nie

o

zaczepia a

granicach.

Mohilowianie naddnieprscy jakkolwiek sami Rusini

znawcy kocioa bohoczesnego

tm

zrobili spisek przeciw

i

wy-

zaodze

53

j

w pole dowcipnie szcztu niszczya ydla uzbrojon wywiedli. Wysali bowiem sw, modzie wnoci, a ta naraz z powrotem biegnie i pod way przypada rozegnana. Moskwa zaraz od Litwy i Polaków pobita ^^Tsypuje si z miasta za Litwinami i Polakami; tymczasem carskiej która ich do

i

e

i

bramy zawieraj, pozosta Moskw morduj z zacitoci tak e kto si broni to kobiety warem mu oczy zalewaj. Niemal tysic wraz z ich wojewod pojmano Mohilowianie

i

uwiziono.

Po tej w miecie zmianie wraca owa Moskwa z pogoni, koace ale na próno; widzi e oszukana, w oblenie wdawa si nie moe odchodzi. Za to na sejmie Mohilewian na sze lat od poboru zwohiiono, stare przywileje im zatwierdzono a nowe przydano. Zaoga dwu tysiczna z ju nieco odbudowanego Wilna cofna si do zamku wileskiego król zaczyna oblenie ale e ma wojska tylko wydaje si przed Moskalami tajemnica garstk a liczy gównie na Kozaków i Tatarów ale i z tymi dopiero mu si zczy trzeba. Chowaski który ze zaóg po Smoleszczyznie rozoonych i

:

,

do dwudziestu

omiu

tysicy wojska

naciga

rusza od mn\-

pochód i byby pewnie powetowa na samym królu zeszoroczne przegrane gdyby si nie byo wanie naDzisny

sta

w

prawio pooenie

króla.

Zkonfederowane wojsko litewskie odrzucao równie jak koronne wszelkie wzywania na wojn. Zrbao nawet w sztuki si królewskim stronnikiem Hodakowskiego rotmistrza

e

Z tem wszystkiem przemogy jak

okazywa.

widywa uczucia obywatelskie pod eromskim na swoj

rk

naczelnikami

lubo

i

i

nie

król dobrze prze-

pod hetmanami

ale

drugimi swymi zwizkowymi

ruszyo przeciw Chowaskiemu.

Pod Dohino-

zastao Powichtowa który w sze tysicy cign przodem ku Wilnu aby Chowaskiemu przei)rawy na tamtejszych rzekach bagnach pozabezpiecza. Przy pierwszóm zaraz

wem

i

spotkaniu Litwini bez wstpnych

utarczek od razu

uderzyli, nieprzyjaciela zamali, rozproszyli chali.

w

Kto

z Moskali nie

zgin w

rzece lub bagnie nie utopi, ten

wu chopi

ze

siekierami

pogoni

i

na karku

mu je-

od szabli albo si

uszed do

na niego czekali.

ca si

tam znoPowichtow dolasu a

5£ _^ si dosta ua miejsce bezpieczniejsze rusza do Bycliowa. Dowódca atoli tamecznój

lodzi rzek,

padszy do

a dalej pieszo

zaogi kaza go

oku

i jako unikn

wojsko

ten

oczekiwaniu

sam uciek, sdu

straci a

i

kary

si o doliinowskiem zwyciztwie Chowaskiego ruszy ale Czarniecki by temu

doAviedziawszy

chcia sam na

wzgld na niebezpieczestwo, ju te powodu strategicznego a mianowicie e Moskwa która raz

przeciwny, z

wtrci w

moe.

nie

Król

co

do wizienia

i

ju

ju

to przez

wiedziaa niby na pewne

tem smutne powzia

e

ma garstk a poi jego siy byy dosy

król tylko

przekonanie

eby król uwija si tylko z drobnym nastpnie moeby stracia ochot wdziera si

znaczne: nie uwierzy

oddziaem a

w rodek i

two

zniesie.

miasta,

e

skoro j,

Czarniecki tedy z

Gbokie

tak rzeki a

tylko dostanie to

a gdy

si

tylko

le

ba-

te

a-

i

poczy

uoy

wypraw na obóz Chowaskiego wawo. Konfederaci szli inn drog

ruszono

i

si tam

poszed sam

konfedaratami zaraz

pod

pyn

ziem litewskich gdzie

gna

wprzód na miejsce przybywszy czekali czas niejaki. Skoro stan urzdzono ordinek bojowy w ten sposób prawe skrzydo mia eromski z konfederatami, lewe Jerzy Wiaewicz *) porucznik Kazimirza Sapiehy wojewodzica wileskiego ze sapieyskimi i z oddziaem Michaa Radziwia i

e

Czarniecki

kasztelana wileskiego a

rodek

Czarniecki z królewskimi.

Chowaski w sile niezmiernie przewany bo przeszo w dwadziecia tysicy rozwin si pod obozem, oparty lewem skrzydem z rana

i

o

znaczne jezioro

jesienna

mga

i

rzek.

a zwaszcza

Byo

to 6 listopada

od jeziora nie dozwalaa

wschodzcemu socu owieci pola. "Wlaz tedy Wiaewicz na j)iechot moskiewsk która go ogniem niezmiernie rzsistym powitaa. Przyszo do zamieszania, nie wzito od razu, obyczajem i)olskim Moskwy na szable ale si cofano a to cigle niidzy gradem wiszczcych kul. Poleg tam nietylko Wiaewicz ale Szczygielski drugi zaraz po nim dowódca bo i

porucznik radziwiowski.

Na prawm ")

l

za to skrzydle

Kochowskiego

Wizem a

eromski ale

z

zkd ind

konfederatami

wiadomo

e

to

opad

omyka.

55 prowadzi Naszczokiii. Jazda ta ogldaa ^i cigle na piechot zatrudnion w owej chwili sapieyskinii radziwiowskimi na lewem polskiem a prawem moskiewskiem

jazd

którii;

i

skrzydle.

Konfederaci ostro

i

coraz bardziej nastawali ze sza-

e

Moskwa rozsypywa si pocza. Czarniecki od rodka a ukosem gra dugo dziaami, wistu ornej potem nastpowa piechot wród gwaru strzelby. Zastawiaa mu drog moskiewska piechota dzidami, za po poprawie Moskwa poprawia si przy niej i jazda. bl: dosy

i

e

z^^7ka dosta

w

miejscu: dla tego Polacy

ju

wtpie umka nie-

bardzo

Z tem wszystkiem jazda moskiewska wiadomo dla czego, a wtedy na piechot moskiewsk wsiada i caa piechota i caa jazda polska. Bronio si to tam nie le, zwaszcza e w sze tysicy ale jednak Polacy wykuli wiksz. Zgin u Moskah Robert Douglass i W7rbali syn znanego nam marszaka szwedzkiego lecz rodowitego Anpoczynali.

cz

glika bo wtedy u cara

suyo

bardzo wielu Anglików, nie bra-

kowao mu Francuzów, Holendrów, a samo przez si rozumie si i najwicej mia Niemców, którzy za kadego co im paci nadstawiali garda. Wojsko tedy moskiewskie imiennie miao dowódców Moskali lecz cudzoziemcy ich podwadni wszystkiem kierowali.

Mnóstwo rcznej

siedmnacie dzia spiowych prócz wielu skórzannych a przeszo tysicy wozów ze ywnoi zapasem strzeliwa zabrali Polacy. Ranny Chowaski z rannym swym synem opar si dopiero w Poocku. Nadbieg za nim i Naszczokin a obadwa tylko do trzech tysicy doliczyli si, bo co Polacy nie pobili nie pobrali, to do dobroni,

pi

ci

i

mów

ucieko.

Zjecha król do wojska odbyway si winszowania, i)iewano Te Deum, bito z dzia a ksidz Piekarski jezuita i kaznodzieja królewski w Kazaniu podnosi saw ora poli

eromski

zoy

królowi zdobyty obraz Najwitszej Ma-

Panny bardzo kosztownie oprawny. Dar ten zapowiada zupene pojednanie si zwizkowych z królem. zdawao si ju blizkiem dowód w tem i król by na obiedzie u eromskiego; nic atoli litewscy bez koronnych poczyna nie ryi

e

chcieli.

56

W

t^kiitek wielkiego jiod Gbokiem zwyciztwa poddaa zaoga moskiewska w Homlu. Król chcia cignj ku si Ukrainie dla poczenia si§ z Juryszk Chmielnickim który oddziaem Tatarów mia jeszcze sta u Perejaz Kozakami i

wszyscy atoli panowie przedstawiali

shiwia;

dopili

i

e

po-

Przyszed w przedniej stray wojewoda Moskal dowódca zamkowój zaogi nie chcia si podda, zbuntowali mu si atoli onierze, zwizali odwrót na Wihio.

stanowiono

Czarniecki,

go

bram

i

otworzyli.

Wojewoda pod na

ten

by

zdzierca

i

okrutnik przeto go Polacy

sd wzili w skutek udowodnionych wielkich zbrodni mier skazali. Przed samem ju ciciem, na rynku wii

leskim, prosi kata o chwilk jeszcze ycia a obróciwszy si ku tej kamienicy w której przed w7Jazdem pod Gbokie Jan

by

Kazimirz

mu

uwagi

uczyni trzykrotny pokon. tam króla nie ma, odpowiedzia,

sta,

e

Na

zwrócenie

e

samo jego mieszkanie pokonów godne. Takiej grzecznoci umierajcego nie rozumieli i nigdy nie zrozumiej Polacy. Bya ona wyi)y wcm bardzo skrzywionego przez niewol ducha ludzkiego. Ju Litwa niemal caa wydostaa si z pod nieprzyjaciela a w Kownie w Bychowie tylko trzymay si zaogi moskiewskie. Nie tak dla zimy jak z braku wojska i pienidzy odjecha król i z podziw leniem caj Korony przyby jako zwycizca do Warszawy z wojny na którj obszed si bez wojska i

koronnego.

Tymczasem konfederacya wojska koronnego staa si bya

ju potg to z nazw Zwizku wiconego. cenie za wzia w ten sposób e deputaci onierscy i

koronnych

wiwojsk

litewskich pod przewodnictwem substitutów Bwych vice-marszaków, na wspólnym zjedzie w Koskiej Woli miasteczku lubelskim poprzysigli sobie w kociele pod czas mszy witj trzymanie si braterskie. May to wypadek lecz rzecz waniejsza ci deputaci zajli si ukadai

to jest

e

niem dla koiifederacyi ustaw, prosto jakby sejm RzeczypospoNietylko tam stanowiono

litej.

dem i

zabierania dochodu

dóbr królewskich,

opackich, z kopalni solnych, z

wj'ch,

w

z

wzgldem karnoci

7.

akcyzy,

niead/ie

z rnonopolii.

przychodów,

z

ale

wzgl-

dóbr biskupich

ce wchodowych

i wychodoZapobiegiwano rozszarpywaniu

powarowano

ich

skadanie.

Miano

57

eby ubogiemu ludowi, klasztorom wszelkim zakadom prawdziwie pobonym krzywda w niczem si nie dziaa. Opisano sprawiedliwo, sdy i kary na uwadze

na

szczególniej

i

gwatowników, przykadnemi

i

trzebne

i

mody

do nieba za konfederatów

Wszystko co ustanowiono i wykonywano byo podobre ale opierao si na smutnj podstawie, to jest

moga si w

nie

si

wych,

si

szkody nie robiono a wocianie

na obaleniu królewskij wadzy

niaa

pokazay

dobra pozajmowane nierównie wicej czyniy

wtedy jak dawniej; nikomu od uciemie pozwalniani wznosili.

zabierajcych przemoc rzecz ja-

Zwizku wiconego

Rzdy

kkolwiek.

jest

to

w

kraju, która

e

powadze osta, przesza do

atrakcyjn która

zachodzi

znikczem-

rk

uczci-

midzy uczciwpci

wadz.

a

Jan Kazimirz

k

dra

z uniesienia

i

gniewu na

Zwizku wiconym: wysea

o

sam

wzmian-

jednake do niego

panów sobie yczliwych to z obietnicami, to z grob. Zwizkowi odpowiadali argumentami ludzi uczciwych, wiatych i prawnych a z poszanowaniem jakie si naleao królowi. Pramowski tylko i Pac kanclerze wielcy, obadwa gówni faktorowie Maryi Ludwiki susznie stali si celem ich nienawici i sownych pocisków. Gdy zabiegi przez ludzi wieckich nie skutkoway obróci si król do wyszego duchowiestwa, któremu o zgod bo jakkolwiek zwizkowi z onierstwem mocno chodzio, raz po raz powierników

w

i

dobrach biskupich, kapitulnych

spodarowali

to

zawsze

nie

i

opackich doskonale go-

korzy dworów zwizku swego. Wysany Zyg-

na rachunek

i

duchownych lecz tylko dla munt Czyowski biskup kamienie ki a potra Tomasz Uiejski biskup kijowski przemawiali im do serca i rozumu ale z ni-

czm

wrócili.

By w

i

midzy duchowiestwem we wielkiem wprawdzie zasuonom powaaniu Flory an Czartoryski bisenacie

i

skup kujawski, czowiek prawy, rozumny a ksidz pobony, przykadny i uczony. Dopomagao mu we wpywie u szlachty

take wiem przez

i

jego pochodzenie z kniaziów

nie

dom

lubia

i

któremu

z

Szlachta bo-

obtituowanych panów wdzicznoci zawsze gotowi

to bardzo susznie

austriacki

ruskich.

'

58 byli

na usugi ze t>zkod Rzeczypospolitej czy to na elekcyacli

w

czy

innych sprawach.

zwizkowych potrafi

Czartoryski tedy zjechawszy do

so-

wyjedna i go przypucili w kolo do posuchania. Po wielkich pochwaach króla mówi dalej bez ogródki o nieszczsnym wniosku królewskim wzgldem elekcyi, o susznie wymaganych zasugach ale o zem prowadzeniu skarbu i o brabie

ku pienidzy. Zkde biedna Rzeczpospolita moe dug uici godzi si j drczy i nie ma czem paci. „ A có to

i

wemie

za koniec?

si

zgodzicie

i

sku

to

idzie,

wszyscy

pomiarkowanie sejm potrzebny. owiadczy te go zoy. Skoro sprawa na ju ku zgodzie skonione rzeczy. Po có wojo

i

to

Mo

Król Jego

e

wzio wojsko to uzna winno za gotowinie wzio to Rzeczpospolita ma obowizek

t zapat

paqj. O

Rozumiem

nareszcie.

co

zn; czego za

sejm

mówi

sroy si

e

i

odbiega.

uspokojenia

Bdziecie mieli czas

z dóbr co zakry i zmniejszy si naley to. Prawda i krzywdy nikomu nie czynicie, ubogich ludzi i zakon-

dochodami

ników nie zdzieracie, tylkocie na biskupów, opatów i kapituy nie askawi: im pozajedalicie dobra. Ale trzymam

waszm

po

sumieniu katolickiem

nie dziaa.

ków na chwa Bóg ujmowa. i

tolicy,

z

rycerze

Pomnijcie

Bo

dane

i

e

e

te

dobra od waszych przod-

za szkody

w

nich

mógby si

tu do walki o ka-

poddani królewscy! Oto z

kocioem Boym,

i

z

królem waszym.

matk

z serca

ich nie po-

Z kime przychodzi wam

wasn

ojczyzn

na

i

e

swego dochodzi trzeba aby si bliniemu

niszczycie, bo tak

krzywda

rycerskim

i

ojczyzn! niech ez nie synowskiego, ucieszy si

leje;

Synowie! pamitajcie

przemówcie do nij

gosem dziatek, ochonie zapaka powany biskup. Zgromadzenie suchao caej mowy, która bya duga z wielkiein wyteniem: dusza kadego zdawaa si oczami z gbi piersi wyglda. Po ostatnich sowach trwaa jeszcze cisza, a gdy si szelest ruszy marszaek widerski zabra gos odpowiedzia e zwizkowi czcz koció a s wierni ojczynie królowi Je^^o Ksicj Moci za dzikuj e jako zacny senator a obroca kocioa ojczyzny wynurzy im swe uczucie. Na tm skoczyo si posuchanie a caa starszyzna

z trwogi'-

i

i

i

;

i

i

59 .

odprowadzia do gospody biskupa który jej uwagami poufaemi dalsze jeszcze napomnienia dawa. Nie jednemu z konsyliarzy i przewódców wojska sowa Czartoryskiego trafiay do serca, ale wykonali sobie uroczyst

przysig

e

aden zwizku

i

drugici nie zawiedzie, uznali

godnego najsurowszej kary coby w rzeczy zwizkowej inaczej czyni i przedsibra jak bdzie uchwaa. Kto wic wolnia w uporze ten tego drugienui nie wyjawia, ten si sam siebie lka. Milczenie tylko i zmylanie uczu, jak si to midzy spiskowymi pospolicie dzieje gór bray. Dla tego te w zagajonem kole dla porozumienia si wzajem-

zdrajc

tego za

nego a

ztd

i

gos

bez zaproszenia Czartoryskiego, kto tylko

zwizku wedug przysigi mow sw zwraca. Nie masz tam pooonych pyta ale we wszystkich mowach tocz si tylko szczere lub udawane wynurzenia. Co ogóowi w myl trafia na to padaj przyzwozabierze to jedynie do dotrzymania

lenia

i)Ochway

i

w

dusze

przywtarzaniach a co od

zbacza na

niej

a

do stumienia gosu mówcy. widerski marszaek czowiek do wikszych rzeczy zrodzony okazuje statek, powag i umie trzyma godno, eby

to krzyki

zwierzchnictwo a

sobie

posuszestwa doznawa.

nie narzuca,

zda

w

powierzone

poszanowaniu

zdania swego

Jest bezstronnym:

wszystkich sucha cierpliwie

zachowa

eby

z nich ta-

zoy

i poprze, któreby byo treci tego co w duszach znacznj ley wikszoci. Ale gosy mówców cho si nie bardzo od siebie róni jednake pogodzi si nie dadz.

kie jedno

Niby najpowszechniejsze

e

jest zdanie

koo cho

liczne prze-

cie niedostateczne reprezentuje chorgwie i stawa uchwaa zebrania koa jeneralnego. Biskup Czartoryski darmo odpowiedzi wyglda jak sam widzi, odbiera j tylko w tej mu stanowczj wyczekiwa bdzie trzeba. treci

a

e

Król

gotowa

rzeczy

do

sejmu.

zwizkiem spory wprzódy zaatwi:

e

Koniecznie

uwaa

nie

bdzie

ale o pospiech

w

wic owiadcza

jeszcze

go za spisek buntowniczy przeciw sobie

i

chcia ze

Rzeczypospolitej

obradach

i

o ostateczn

odpowied na wnioski Czartoryskiego nalega. Kiedy król prócz jawnych porozumiewa ze zwizkiem, stara go si przez podrzdne osoby poktnemi sposobami a mianowicie przez obietnice

ask

i

przekupstwa

osabi

i

zni-

60

^

a porucznik

weczy Miclia Czehaski kalwin

czas kasztelana sanockiego,

skólskiego pod ów

kie obietnice w konszachty l)onie jasny

dowodny.

i

uznano winnym

eby chylno

u

na

i

mier

zwizku cile

a za

ni

z

dworem

Stawiono

i

Maryusza Ja-

wszed za

przejto jego

go przed

sd

list

ja-

zu-

zwizkowy,

skazano. katolickiego

uaskawienie,

zada

zjedna ksidza

uczyni wyznanie wiary, odby spowied Nie wieleby mu to byo tszy Sakrament.

sobie

przy-

katolickiego,

przyj Najwipomogo u wojska,

i

jako sta ju w Kielcach na rynku do cicia lecz biskup Czartoryski wzi jego nawrócenie si do serca i jako senator od zwizku polubiony snadno go wyprosi. Wydobyty atoli ju z pod rki kata, stary onierz nie mia czoa miesza si do wojska

w

i

obywatelstwa a dla tego jako zakonnik re-

spdzi reszt ywota. Dwór nie przestawa równie przysya ordowników o zgod jak podkopywa zwizku: okazao si e czelad bya w spiski cigniona eby przeciw swym panom bunt podniosa. Zakonnik jaki umia si wcisn do jakiego oddziau na kapelana Pawowi Bockierau choremu chorgwi Myszkowskiego zoy znaczne pienidze w zocie obok listu z obietnicami od królowej. Bocki z nim w ukady wchodzi z wiadomoci wadzy zwizkowej a nareszcie pienidze i list od królowej dosta, co wszystko byo dowodem niegodnych zaformat

klasztorze

i

wzmocnio wadz poczciwej konfederacyi wadza wypadaa z rku dworowi dla jego nie-

biegów dworskich dla tego

e

ta

i

I)oczciwoci.

Rozpocz si wreszcie sejm na 20 lutego r. 1662 do Warszawy zwoany. Dziwnym zdawa si kademu gówny królewski a przez kanclerza Pramowskiego przeoony wniosek, aby wszyscy obywatele na nowo skadali przysig wiernoci. Nikt nie umia poj co przy tm dwór ma na celu. Niewtjiliwie atoli jiostanowi obstawa przy projekcie elekcyjnym, e za widzia i wojsko gównie si przeciw projektowi zwizao, atwy wic by domys i caa szlachta zwizaiy si moga. Sejm dugo si opiera ale nie upaiFAwa aby ta przysiga krpowaa w czm

e

,

e

naród, przeto na

jej

bkadanie pozwoli. Przy.sig t przypomniano

i

wywoano na scen sam

61

t

nim izb Piotr Telefus pose podolski. Wielu si jego wyrwanie niepodobao alici on rzecz swoje mdrze do celu prowadzi. Powiedzia przysig swoim wyborcom do instrukcyi od nich danej zobowizany. Postrzega zagai

projekt:

,

e

w

pewn tajemniczo

co takiego co z ust niczyich nie wychodzi a warzy si w piersiach znacznej wiskryte warto zgnbi kszoci. Ze nietylko gone ale to raz na zawsze. Jego województwo kazao mu obala nieszczwic eby uchwa sejmow by odrzucony sny projekt. obradach

i

i

i

da

i

tak

wzbroniony iby jego ponowianie uznano za zbrodni

przeciw ojczynie króla i

bo

jeszcze

i

zdrad

kraju.

na ostatnim sejmie

zapaka nad

Byy

sowa

ostre

to

on sam ten projekt

dla

przeoy

nim.

Za wnioskiem Telefusa wystpowali posowie litewscy z przymówkami i na projekt elekcyjny król wydaje pienidze a im co bez kawaka chleba z onami dziemi wygnani przez Moskali ze swych domów, nie maj gdzie gowy przytuli ani czstki królewszczyzny wydzieli nie chce. Woronicz pose bracawski ile si zdaje take wygnaniec, dowodzi i nieprzyjaciel targa ojczyzn, szlacht z domów wypdza, naród podzielony na stronnictwa, zwizek wojskowy wzrasta. Rzeczpospolita obrony nie ma a wszystkiego powodem zaburzenie i wprawienie kraju w niemoc t jak elekcy niei

szczliwie wymylon. Prosi zatem króla imieniem swego województwa o pohamowanie zabiegów okoo tej rzeczy. Pod-

niós si jeden czeniem,

zwao si

e

i

i

drugi

z innej strony Polski

instrukcya do tego zmierza,

jego

wielu

pose

a

powsta znaczny rozruch w

z

owiad-

naraz ode-

izbie.

Jedni

ukonem, drudzy na rodku stanli a trzeci zgruchnwszy si koo marszaka Jana Wielopolskiego starosty bieckiego nalegali aby w imieniu caego koa rycerskiego do króla przemówi. Pozna byo midzy drugimi ujtych w kleszcze kabay przekupionych urzdami dochodami, bo si z miejsca nie ruszali a nie jeden rzuci okiem ku oknu gankowemu, z ktorejjo królowa otoczona swym dworem eskim nietylko si sejmowi przysuchiwaa ale stronikom dworskim przez dworaków rozkazy doseaa: wtedy zlecia take oni miejsca opuci, ku tronowi garz góry posaniec, e szli

do tronu

z

i

i

i

62 iió to'

maj eby

otoczy

kiola

i

go na

podeprze a przez

ducliii

od ustpienia izbie poselskij wstrzyma. cigu togo zamieszania król na prdce

W

ministrów a po

tm

ju póuo, odroczy

zasiga rady

e jest

oburzony owiadczywszy

w^idocznie

posiedzenie do dnia nastpnego, aby zy-

skawszy czas zabiegami po za sejmem utumi chaasy. zao si jednake i trudno zwalczy zdanie narodu,

ju

bez oporu rzdowego

projekt

el(^kcyjny

zapada konstitucya która

za nieprawny

i

Oka-

jako uznaa

surowo go na zawsze za-

kazaa.

Przywrócono na tym sejmie do czci Radziejowskiego co Szwedów a Stanisawskiego co Siedmiogrodzanów do Polski prowadzi. Warto jednake w historii gdzie si pora zdarzy jednego

drugiego dla przykadu potomnoci, jako zdrajc

i

ojczyzny przytoczy.

Od

w

koronnego

stan

na sejmie

chorgwi polskich pukownik Alexander Polanowmajc jako spóposów porucznika, sdziego w^ojskowego

imieniu

ski i

Zwizku wiconego

trzech

skich

tow^arzyszów

cki

Eliasz

;

w^

imieniu

za

obersztlejtenant z

regimentów cudzoziem-

Goliskim kapitanem.

Wprowadzeni na posuchanie sejmowe mówili o w'alecznem wystpowaniu króla w bojach i o jego askawoci. Tumaczyli si z posdzania o bunt. poniew^a te rozCo do dzielono w ich instrukcyi na dwadziecia dwa punktów, przeto za wiele byoby mowy dla tego bez wchodzenia w^ rozbiór punktów zoyli swoj instrukcy. Treci punktów rzeczonych a stylem owego wieku rozwlekle spisanych byo, e wojsko nie buntuje si ale

da

a

i

da

swppo; jak dostanie zasugi to si podejmie suby dalszej. Prawa staroytne polskie ogaszaj tego zdrajc ojczyzny coby za ycia jednego króla chcia

przystpowa do

elekcyi dru-

0(^0 a tymczasem ministrowie ci stróe prawa, podpisali si na czole na elekcy za ycia króla z którego cay naród zadowolony. 'lYMn zadraniciem samj rzenicy praw i wolnoci stanu szlacheckie^^)

Wojsko

króh-wski^j

i

wprawili

z

odesa

w

zamieszanie.

to sprawa niebezpieczna nawet i dla osoby tj przyczyny domaga si eby król owo pod-

pisami zaoj.atrzono pismo pisali

Rzeczpospolit

e

uwaa

pod

kaza rozpozna

i

tych

co je pod-

kar ustawami naznaczon. Pobrano

skarby

i

63_ __ sprzty kocielne na zapat wojsku zasug. Tymczasem wojska ani grosz z tego funduszu nie doszed. Rzecz oczywista i kto na imi wojska dopuci si upieztwa witoi

kradzkiego; przeto wojsko jako zamieszane potwarczo

w

gra-

bie haniebn wnosi o ledztwo i kar na winnych. Podatki na wojsko niby cigane lud biedny tocz, panów potniejszych woci nic nie pac, summy podatkowe jakby w otchani jakiej bez ladu gin. Ci co pienidzmi zarzdzali, wdzieraj si przeciw najwyraniejszemu prawu na posów sejmowych: sejmy mieszaj, zrywaj nawet, w^ tym tylko celu aby

unikn skadania tych naduy, bo

rachunków.

Chodzi wojsku

o

zniesienie

paca go nigdy dochodzi nie bdzie moga. Szelgami miano wybi tylko dwa miliony a wybito przeszo pi, jakby na umylne zatracenie pienidzy Boratini oczyszcza si przysig ale srebrnych. zotych oczywicie krzywo przysig. Poselstwa odbywaj za granic przy

nich

i

cudzoziemcy, podkopuje si tem powaga narodowoci

mnice polskie oddaje si czne na

obron

rzdom

obcym.

i

taje-

Zamki przygrani-

w rku wdów, zaJeeli za na jakim

kraju pozakadane zostaj

w rku dowiadczonych

onierzy. siedzi onierz, to pewno czowiek niegodny jak Krzysztof Korycki który wieo ze Szwedem na ojczyzn nastawa. Kanclerze inaczej ogaszaj konstitucye jak na sejmie uchwalono a na jeden i ten sam przedmiot czstokro kilku osobom wydoywotne hetmadaj przywileje. Zwraca wojsko uwag stwo, czyni hetmana za wielk osob w rzdzie i czyby nie lepij byo inaczj dowództwa urzdzi. Ale ta rzecz wojsko miast

e

najbliej obchodzi

mu

e

komisarze sejmowi co we Lwowie

zasugi paci, zwykle

wych

udz

lerza

godem

i

uwodz z

miasta nie

e

maj

pozjadaj a deputatów wojskodopókd na bruku wyikrzonych do haje

wypdz. Nasta

obyczaj zupenie

wicej wojska cudzoziemskiego nieli krajowego. Robota to panów co nawet wojska tego nie W7seaj w pole ale je kosztem Rzeczypospolitj dla swj parady przy sobie zatrzymuj. Regimentami frymarczy si midzy nimi jako rzeczami handlowemi a to z wielk szkod Rzeczypospolitij. Czarniecki wzi przyzwoit nagrod Dobrze si stao za swe wojenne zasugi, ale po có mu dano na dziedzictwo wanie dobra tykociskie, z których dochód powinien by

naganny,

e

64 zostawa przy królu dla obracania go na wojsko. wszelka bro, l)awnit\j hipy wojenne skadano do hetmanów: zapasy strzeliwa, zostaway przy królu, a reszta sza miwiecznie

dzy hetmanów

i

sobie

wszystko

wojska

bior hetmani,

paci dugu

skarb nie

wedug

rozporzdzenia..

dziaa*).

nawet

Dzi

Mógby

u osób priwatnych pozaciganego a

obróci na wojsko. naj^otyka si czsto wydatek na

te

jego

pienidze

W

skarbowych wojska. Nie wia-

rejestrach

ujcie

Jeeli tak si zowie przekupstwo to prosi wojsko o podanie sobie tych co brali pienidze. Doprasza si o to eby chleb dobrze zasuonych czyli starostwa dostaway si równie onierzom jak cywilnym urzco to za rodzaj wydatku.

domo

Czyni wojsko

dnikom.

czypospolitej

radcy \Niano

e

byoby

z

korzyci

dla Rze-

gdyby przy królu

do rady wojennej zasiadali Przy zw^ijaniu chorgwi wiecznie odpra-

wojskowi.

koo,

uwag

ka

teraz

si wojsku bez wszystkiego rozcho-

dzi. Podobno ma by zniesione towarzystwo a wprowadz onierzy z który chby kady tylko na jednego konia suy. Nawet nazwa towarzysz ma byd na zawsze zatart. Wojsko na to nigdy nie pozwoli. Wnosi si proba aby instigator koronny by upowaniony do dochodzenia funduszów na pitale wojskowe ponadawanych a po ich odzyskaniu eby pitale pozakadane byy. Przypomina si królowej Jej Moci e niegdy obiecaa wojsku sto dwadziecia tysicy zotych.

Przysa

t

z t4'go nie

co

na

wojn

i

Ojciec

wity

a wojsku

nic

si

dostao.

Prawda wybija si tu sama na wierzch. Wojsko miao suszne powody zaale. Trudno zaprzeczy niektóre punkta lubo prawdziwe, byy czysto polityczne. Przystayby bardziej deputacyi sejmowej do króla anieli deputacyi wojsko-

e

wej

t

króla sejmu. Przypisywano ich wtrcenie i wywód cywilncnm stronnictwu opozycyjnemu a zwaszcza marszakowi hetmanowi, co jednake nietylko jest bez dowodu flo

i

i

B>a fo przymówka Pawowi Sapiesze który dziaami w boju wziwadza way lachowickie Czarnieckiemu który tyme sposobem wa-

*)

u-iM

i

rowa

Robie

Tykocin, a nawet jak powiedziano kócili si o dziaa. Nie «kfKzi to Uik bardzo sawie jednego i drugiego bo warowno Lacliowic Tvkrcina .ardzi/.j Rzeczypospolitej ni 1 im w interesie osobistym potrze^ ^ bya.

m

_

65

podobne do prawdy. Wojsko bowiem hetmanów wcale sobie nie zachwalao. Wszake marszakowi Swiderskiemu i drugim naczelnikom Zwizku wiconego przypisywali spóczeni i wysze cnoty i wyszy rozum. Mia im bya ojczyzna i mia wolno szlachecka a Polak onierz mia ale

nie bardzo

i

zawsze obyczaj mieszania wojny i obywatelstwa co cho stanowio pewien niead wojskowy to jednake zarazem i wy-

szo

onierza

polskiego.

w dokadnie kady

okazaniem

Ministrowie którzy jedynie

ctwach urzdy swoje poosigali, umieli

Zwizku wiconego zaatwi

i

talentu

mata-

punkt

odpowied e Panu Zastpów, Jemu

uoyli

tedy

zwyciztwa swoje winna Polska tylko ukarze przeto tylko naley si za to cze i chwaa i On jedynie do przywrówinnych nieposuszestwa. Król cenia i ustalenia zgody w kraju a zasug które si wojsku nale nie spuszcza z uwagi. Prawa o elekcyi król zna dokapojawia si wielki dnie. Chcia jej dla tego za ycia swego duch niezgody który w bezkrólewiu mógby sta si zgubnym

t

dy

e

dla Rzeczypospolitej.

ni

zabiegi jakie

wojsko niechaj które

w

istocie

dzaju elekcyi,

przeciw niej

pobone

i

eby

w ogóle uwaa za nowiny i

rynkowe

ale

nie za rzeczy

Pokazaa si niech wic król od wniosku odstpi

dla tego ro-

zaszy.

konstitucye.

pyta

mianowa kandidata, czychcia si miesza do elekcyi, to król

si

Trzeba pochwali

o skarby kocielne

—

Przychód

i

sejm ponowi

e

wojsko jest

poszy na nage po-

trzeby Rzeczypospolitej; a na jakie: to stoi

tajonych sejmowi.

i

w

rachunkach nie

rozchód podatkowy usprawie-

wedug przewzgldem szelgów

dliwiaj take rachunki które podskarbim sejm

prawnego kwituje. Jeeli Boratini krzywo przysig, toby mu to przed sdem bezkarnie nie uszo. Opowiadaliby i ci delegowani od sejmu co mieli skarb dozorowa. Trzeba eby kto o to jako delator (ze skarg) wypisu

stpi.

Na

poselstwa dobiera si ludzi zdatnycli.

dzoziemcy uywani

byd

nie

maj

to

Jeeli cu-

sejmowi wypada dawny

Co do zaopatrywania starych onierzy chlebem zasuonych, trzeba królowi t rzecz przypomina pod czas sejmów, kiedy wanie ten chleb rozdaje. Gdzie si tylko pokae e zamki potrzebne do zasony kraju s w rku biao-

zakaz ponowi.

gowskim

to je

Toni IX.

król

zaraz poodbiera.

chory

Korycki 5

ki-

06 komendantem elblgskim ale hetmani go si Szweda zalecaj jako onierza niepospolitego. Prawda a Rzeczpospolita daa trzyma ale go si trzymali i drudzy na dobra jakie e wydano by Moe wszystkim amnesty. dwa i)rzvwiloje ale to nie kanclerzy tylko kanclerskich pisaji»\vski

jest piiiwtla

,

e

,

,

rzy

nieuwaga

;

za

wina

rzeczywista tych co

komu innemu ju wydany

cho wiedz

e

przywilej przecie go na królu dla

wymog. Nie wiey to obyczaj e hetmani doywoWiedzieli przodkowie czemu si tego tnie urzd sprawuj. chwycili a rzecz zawsze najbezpieczniejsza trzyma si praw starych a nie wyinyla nowych. Komisarze we Lwowie tylko siebie

pac i

dla tego nie

nie

masz nigdy na czas pienidzy

:

kan-

uniwersaami na nie, nigdy si nie opóni, tylko opieszao poborców wszystkiego powodem. Król równie polskiego jak cudzoziemskiego wojska chce mie liczb nalez

celarie

yt. Bdzie si te

stara

eby

z

wojska nikt nie

cign

zupeny porzdek byle si rozszed zwizek który mu zawad we wszystkiem. CzarChyba zazdro niecki dosta Tykocin bo na niego zasuy. moe przeciw niemu gos podnosi. Niech drudzy zdobywaj nie zaposi na podobne czyny to i o nich król Jego bdzie. to nie przez mni a Rzeczpospolita jednake szkodn Dzikuje król za doniesienie i mu si nie caa dostaje zdobycz poytku.

osobfstego

Przywróci

Mo

w

wojenna: uczyni

gównie na

to

zwoany,

dugu u osób da nie ma prawa

canie

dzielny

eby obmyli zapat

priwatnych skarb z

e

tej

Sejm

Spaprzyczyny odkawojsku.

na to dochodzi fundusz zupenie od-

mianowicie

a

ujcie wojska i

mierze zapytanie do hetmanów.

tej

z

ca

Co do sum na

dodatkowego.

dopatrzy w rachunkach w dowodach przy rachunkach, jak si ta rzecz ma waci-

wie.

za

Jeeli

jest tylko

wcale

czczm

przy

szkali

sejm

do

wzmianki

nie

znajdzie: to rzecz

caa

eby

mie-

podejrzeniem, wierutn bajk.

królu

w dodatku

powinien

radcy

wojskowi, toby przez to utworzono

króh^wskiego,

duchownego

i

szlacheckiego

Na cóby si to zdao? Wszake zoone a onierzów przystp po dworu

czwarty stan wojskowy.

wojsko ze szlacity wolny.

eby

Trzyma si

rozumnych starych obyczajów onierz ])ilnowa boju, na dobro RzeNa skoczeniu wyprawy koa onierskie od-

senator radzi a

czypospolitej.

najlepij

67

bywaj si wszake

i

podczas przeszego

sejmu zjechali po-

sowie wojskowi do Warszawy. Towarzystwo bdzie zostawione jak byo. Gdyby wojsko podao imiennie tych co sopoprzywaszczali fundusze pitali wojskowych, król Jego

bie

Mo

zarazby instigatorowi koronnemu

nich pozwy.

Pod

czas wojny

szwedzkiej obiecaa wprawdzie

królowa zaliczenie wojsku na poczet

poycz

kaza powydawa do

zasug jeeli Gdaszcza-

Gdaszczanie nie poyczyli, królowa nie zaliczya i wojsku nie bdzie si nic odtrcao a za tem ponioso jak szkod. Pienidze od nie moe powiedzie Ojca witego poszy na altileri i inne potrzeby wojenne. Delegowani zwizku litewskiego a mianowicie Konstanty Kotowski porucznik królewskiej pancernej a Drozdowski chohusarskiej chorgwi zoywszy królowi trzydzieci chorgwi moskiewskich i oddawszy co jeców sprawiali swe poselstwo na posiedzeniu senatu w dniu 7 marca (1662 r.). Ich instrukcya bya ta sama co konfederatów koronnych. cigu sejmu odbywanego w^ Warszawie rozbiega si pogoska i obudzia wielki postrach morze batyckie zapenione okrtami szwedzkiemi i francuski o mi. Posowie wojskowi dali zna o tem z Warszawy do swej wadzy. widerski wysa chorgwie do Prus aby na porty w Gdasku i Piawie baczno daway. Pokazao si atoli i nacisk okrtów z tego powodu powsta zwizek wojskowy z powodu godu i wielkiej droyzny zakaza by w^ywozu zboa za granic a okrty majc nadziej zniesienia zakazu mylay doczeka si adunku. nie

pienidzy.

e

ry

W

e

e

Podczas sejmu Warszawa bya o trzy mile na okó wojskiem osadzona. Lkano si o wolno obrad, lecz zwizek za nadto

e i

szanowa prawa. Tyle

senatorowi

zniewolony

ujedajcemu

by

wraca.

ze

to

wojsko sobie pozwalao,

sejmu

wz])raniao

podróy

Sejm dla prdszego wyliczenia za-

ciy

sug, zgodzi si na podatek który najbardziej ich samych to jest na pogówne od godnoci urzdów. Uchwalenie takiego podatku przez naczelników kraju byo wyi

przdzeniem ówczesnj europejskiej cywilizacyi prawie o lat sto pidziesit, byo unieniem osobistoci niesychanym

t

i

powiceniem dla ojczyzny. Ztd godzi si tu ju uczyni uwag, która w póni(^jszych czasach stanie nam si klu-

I

5*

G8 czem do rozumienia dziejów naszych: i to zepsucie które pokazywao si u góry a mianowicie tak na dworze, jak w ministrach, w sejmie i w urzdnikach nie stanowi bynajmniej

e

dowodu

w

naró

«

czasie niemocy

by

a

zepsutym.

Wynikao ono

tylko

ztd

e

bezwadnój narodu, znalaza si na górze

w owym

j

charakterami sia rzdowa która, swemi Maria Ludwika i Jan tylu ich podych natychmiast a bystrych co tylko byo ludzi sia przewrotna a

czasie

stanowili

Ivazimirz:

cigaa nie

do dzielenia z

gnbia,

W

i

stawiaa aby na

tak

za cnotliwych cho nic wpywu wywiera

ludzi

czynic w historii wniosek z ministrów senatorów na moralno narodu snadno si popenia ten z czstki wyjtkowej wydaje si sd mylny o caoci po-

nie mogli. i

to

sob wadzy;

ogóle

bd

spolitej.

Po sejmie dla dokonania sprawy z wojskiem zasiada komisya we Lwowie. Prezydentem to jest naczelnikiem w niej zasiadujcych dziesiciu senatorów tak duchownych jak wieckich by hetman i wojewoda królewski Potocki; marszakiem

za

czyli

przeoonym

czterdziestu jeden

komisarzy

z

izby

Micha Krzystof Rupniewski wojski krakowski. Marszaek zwizkowy rozesa z Kielc uniwersay aby wojsko zebrao si do narady na solecki nad Wis. Gdy poselskiej

g

wedug tego im zsie z

stany szeregami, kazano koni potworzy koa partikularne czyli chorgiewne. Jeszcze tam husarz mia na piersiach staroytn blach, na gowie chem z piórami strusiami, u ramion skrzyda; pancerny za by w koszulce z piercionków a nawet pozostaway im na plecach uk sajdak. Brzk ostróg szczk fizabcl mowy retoriczne przeplatane okwicie acin, wiadczyy e to sejm onierskij szlachty. Kade koo zagajone rozkazu jezne roty i

i

,

i

przez jednego konsyliarza

wnego

a

ci

wszyscy z

obrao

Bockim

sobie

deputata

chorgie-

substitutem, jako naczelni-

kiem swoim pojechali do

Lwowa dla rachunków z komisy. Komisya podzielia si na dwa wydziay czyli jak wtedy zwano sobselia. Pierwszy sdzi i)oborców wszystkich tych co i

dla hic

jak

wojska naleytoci nie poskadali, drugi obrachowywa z chon[gwiami tak co do liczby ludzi w rónych czasach C()

do zalegoci

i

wyrokowa jako najwysza wadza s-

dowa przeciw wojskowym.

69

Ju ale

byo ubocznego dosy si wszystko pouatwiao, szo o przedmiot najistotniejszy midzy Zwizkiem

co

zawsze

wiconym Król

pienidze na zasugi.

to jest o

królowa ruszyli nie tak

i

w pomoc

komisyi jak dla

morow zaraz dotknitej. chorego Sobieskiego z ókwi, gdzie królowa Warszawy

opuszczenia

od

dworem,

a

chorowaa

i

wjedali

podatki z

stkie

Przybyli

om

Wszy-

witani od mieszczan uroczycie.

pogów nem

godnoci

od

dni

uczyniy tylko

dziesi milionów a wojsku wedug zaprzysionych rejestrów naleao si dwadziecia sze. onierze odbywali swe poFranciszkanów

u

siedzenia

do komisyi

,

i

wyprawili poselstwa to

z nich

y

Dwór

to do króla.

po swemu to jest dobrze

wesoo, bo mia pienidze z funduszów wojskowych. Czw kuchni sto za w Warszawie dla nieporzdku w skarbie i

i

oniemal

i

godu

nie cierpia.

VII.

Dwór stawia Zwizek pobony naprzeciw zwizkowi wiconemu zamienia spraw pienin na religijn. — Pawe Bocki substitut marZatfirgi midzy królem a zwiszakowski umiera, po nim Biejkowski. i

—

cign

zkiem

podobna

ói

dalój tak

koraissia wielkiego

skiej przewodniczy

romski marszaek tek tego skazany

w

Koronie jak na Litwie.

—

ksistwa, jak we Lwowie

ietman Gosiewski

i

stara

^Y Wilnie zasiada koronna.

—

zwizek rozbi.

si

Litew-

—

e-

zwizkowy zdradza swoich trzyma z Gosiewskim w skuprzez zwizek w Kobryniu na gardo. — Zwizek wyi

,

sya piset koni co najzacitszego towarzystwa z porucznikami Chlewiskim Nowoszyskim, bior z Wilna eromskiego w Dubinie go rozi

i

— Podobnie z Wilna wywiezionego Gosiewskiego zakhito niedaleko Wopy. — Oburzenie zgroza z tego powodu w Litwie jak w Koronie. — Wojsko nieokazuje alu. siekali.

talt

i

Dopókd

nadziej dostania pidiidzy, tak dugo nie obawiao si aby dwór móg pod niem doy ko-

pa,

ale

wojsko

straciwszy

niiao

j, jioczo

uwaa

przyjcie hordy pod

Perejesaw, ruszenie si Juryszki Chmielnickiego z Kozakami, sposobienie wyprawy nie na Moskw ale na siebie. To

za

za byo gówn podpor caego które

zostao

przy

niem

midzy sob zobowiza zanie

dla

i

e

stawienia go przeciw

zywa Zwizkiem

e

dwór wojsku które pozbiera kaza si take króla nie ojuici, a to zobowi-

pobonym

podejrzenia

Zwizkowi wiconemu i

na-

Niezabitowskiego starost

70

W

imieniu marszaka nad nim postawi. tedy Zwizku pobonego zarzuca dwór bezbono Zwizkowi wiconemu jako yw^icemu si nie samemi dobrami jako

liibelskieizo

królowskiemi

ale

przcznaczonemi.

opackie

bi

i

Bo

dobrami kocieluemi, na chwa Byy to wprawdzie dobra tylko biskupie, i

mao

kapitulne, z których

a wszystko niemal

suyo,

co na

koció obracao

na wystawne ycie wysokiego

ówczesnego duchowiestwa midzy którem najwicej byo takich co m'e zasugami kocieluemi je poosigali ale jako zna-

wpywy rodzinne. Dla eby z tych dóbr dochody

komita szhichta przez

ksimi

pozostawali

tego wreszcie mieli.

duchowni byh rzdcami kraju wspólnie z królem

ztd Zwizek wicony

te

ich dobra

i

Ci atoli

starostami,

porówno ze stoowemi

ze starociskiemi jako rzdcom kraju pobra w zastaw za swe zasugi. jak chcesz moe od dworu ale moe od wyszego duchowiestwa wyszed pocztek, dosy e t spraw pienin zaczto naleycie przerabia

królewskiemi

i

Bd

t

na religijn.

Biskup krakowski Trzebicki któremu nie infua

pastora ale szabla u boku a ostrogi na napletkach byyby uajwaciwszemi oznakami, zabiera si ju wykl konfede-

i

ratów

i mu

Zwoa

jego Kielce trzymaj.

do narady ze wszy-

zakonów teologów najbieglejszych, ale przewayo zdaGutowskiego franciszkanina uczonego byoby to za-

stkich nie

e

wczesne chwycenie si surowoci

yo

najwysz kar:

i

moeby

wojsko zlekcewa-

s

wprzód monitoria (nasi a bezboni upamitali; naley czas na rekolekcye wyznaczy a po tem dopiero monaby si za kltw obejrze. cigu dziaa komisyi i obecnoci królewskiej we Lwopotrzebne

pomnienia) aby poboni skruszyli

W

wie

umar

znakomity

szakowski

ze zgryzoty i

zacny

doznawanój przy tych obrachunkach

onierz

a czsto spominany substitut mar-

Pawe Bocki. Na

jego miejsce wstpi Janusz Biejkowski, czowiek uczony, wprawie biegy i dla tego sdzia wojskowy. Z nim tedy szy dalsze ukady aby wojsko

tym czasem na czstkowj wypacie. Co za do obawy o projekt rozbicia orem Zwizku wiconego wy-

pr7estao

brani czterj delegowani z komisyi po porozumieniu

lem owiadczyli:

ma

ordinansu

„e Zwizek pobony

si

z kró-

nietylko nie otrzy-

królewskiego aby na zimowych leach ude-

71

ra

rozpdza ludzi Zwizku wicouego; owszm ma dzianawet powsta w jego tylko interesie a mianowicie aby eksekwowa podatki na zasugi zalege. Stano wreszcie i gdy deputacya wojskowa nie ma instrukcyi do odebrania zasug w czci lecz w caoci delegowani komisyi przedstawi rzecz wojsku caemu na kole jeneralnem w Wolborzu. Pienine atoli zatargi z w^ojskiem na Litwie daleko gor-

a

sz

i

i

przybray posta nieli

w

Koronie.

We

Wilnie zasiadaa

taka sama komisya wielkiego ksistwa, jak we Lwowie koronna:

Biaozor biskup wileski, Sapieha biskup mudzki, Sapieha hetman, kilku senatorów wieckich, wysadzeni z koa rycerskiego posowie ziemscy, ale najgówniejsz osob by Gosiewski, który przez zamian za kniazia Afanazjewicza Kozowskiego i stolnika Pawowicza Akinfijewa to razem i hetman i podskarbi. z niewoli by wróci deputatami chorgiewnemi nazjedao si wielu wojZ skowych: adne posiedzenie komisarzy, adne koowanie wojskowych nie obyo si bez chaasów, rwania si do szabel bigosowa zaczn. Obliczano si z poborcami pogróek i i ludmi skarbowymi ^y jednym wydziale a przegldano rejestra wojskowe i ustanawiano naleytoci w drugim; wszystko za na mocy przysig wyrokami niejako sdowemi uznawano. poborcy cigane tylko na Wiadomo z powyszego wojsko szy nie za samego Jana Kazimirza ale za wszystkich królów polskich i to w zmowie bezprawnj ze w^szystkimi podskarbiemi tak Korony jak Litw7, na róne wcale nie wojskowe potrzeby: w czasach wic wojennych albo w czasie zego zarzdu tak si wyczerpny na owe wydatki prawem nic nie zostao dla onierstwa które cay skarb wzbraniane uwaao za swój zapas pienidzy. skarb litewski i wtedy wypaca cakiem nie wojskowe i nie litewskie asygnacye, to najlepszym wiadkiem jest w swoich Pamitnikach Pasek który sam ani nie domylajc si eby to byo przeciw prawu w darze od króla na tej drodze ciga sze tysicy zotych. Gonaleeli

do

niej

—e

e

e

e

e

,

e

w kocu moe mu si sta niebezpiecznóm a dla tego dokada starania eby zwizek litewski rozbi. Podzieli go ju na dwa stronnictwa tak i prawie poowa

siewski

czu

to

dworem. Tj tedy poowie pochlebia a dla wszywyjedna. Tymczasem przeciwnicy o wszystkich jak

trzymaa

z

cz

72 si cigle

stko Uirgowali

z

komisy

i

mona

odda spratylko eby trzyim

wiedliwo e nie z przywizania do grosza, ma zwizek popi-zysiony w mocy i nie zawodzi a poniekd eromski marszaek zwizkowy zdratlza zwizku koronnego. czowiek wieku podeszego i liczn dziatw obarczony wzdy-

cha do

stan

spokój noci

na czele

w ukad

o

cz

a potrzeba

mu byo

towski zosta na czele tych co byli

e

pienidzy,

dla tego

tych co z Gosiewskim trzymali i zada si zapaty. Substitut atoli jego Konstanty lvo-

marszaek zdradzi

w

targach z

komisy

i

co

e

naprowadza na nich królewsk si i po prostu wyda ich myli na misne jatki. Radzono tedy nieraz eby eromskiego nieszkodliwym uczyni twierdzili

ich

a nareszcie uchwalono

gdzie

bya gówna

siedziba

sd zwizkowy

stawi, zdrad udowodni i zyskawszy wyrok na gardle go skara. Udao si nareszcie schwyta listy do Lwowa do czon-

rady

mu

w Kobryniu

i

eby

go poima,

przed

ków komisyi tamecznej nalecych do stronnictwa dw^orskiego. W t} eh listach chwali si Gosiewski e zwizek litewski ju ma w swojem rku, bo umia go przeci na dwoje. Bardzo byy te listy twardym zwizkowym, zwoali natychna

rk

miast

koo

rywano

do

Wopy w

województwie nowogrodzkiem.

sowami: „to zdrajca!'' Po przeczytaniu woano: „mier zdrajcy!" Przewodcy poszli

czytanie

jednozgodnie

w rad tajenni

stano

i

e

Gosiewski wraz

podstpem schwytani maj byd przed sd zwizkowy stawieni. Wybrano pi jawnie

mego

Prze-

lub

z

eromskim

przywiezieni, set koni

co najzacitszego towarzystwa z porucznikami

sa-

Ghlewi-

skim i Nowoszyskim wyprawiono ich po obwinionych. Do Wilna przybyli w nocy. Jeszcze przed witem a byo to w dzie Boego Narodzenia (r. 1(JG2) Nowoszyski dowiedzia si u Niewiarowkiego jednego z deputatów chorgiewnych co

si

komisy ukadali e eroirfski stoi u karmelitów, jako zasta go tam ju w kociele na rannm naboestwie. Powie-

z

dzia

,

mu

tedy

e

wojsko

da

czynnoci swych marszakowskicli zda spraw w kole onierskióm i po niego aby

z

e

przy > any jest z i)ospiecliem.

eromski zrazu

nie chcia si wymówki, opór i wszystko czegol»y cicia na sw obron bdzie za sabe. Skoro wyszed stan i)rzed kocioem zaraz go midzy konie wzito

zabiera,

lecz powiedziano

uy

i

mu

e

73

eby

wag

Przypad syn

na piechot prowadzi.

a oburzony

t znie-

dawno od wojskowych tak wysoce powaanego, strzeli z pistoleta raz i drugi przy czem zrani w rami jednego towarzysza. Nie pomóg tem ojcu, którego po wyprowadzeniu za bram rudnick zwizano i wieziono na koniu a do Dubina folwarku do Wopy nalecego a trzy mile odlegego gdzie go kto uderzy obuchem w gow a drudzy Zwoki jego jako zdrajcy i dla przykadu drugim rozsiekali. przekupionym miay zosta niepogrzebione. Kiedy Nowoszyski zajmowa si we Wilnie eromskim, Chlewiski czyni zabiegi w miecie okoo wykonania posannictwa swego co do osoby hetmana i podskarbiego Gosieojca nie

Wszed on zrana do domu tylnemi drzwiami a na i ma pilny interes Gosiewska zaprowadzia go moskiego pokoju sypialnego. Wszedszy do izby

wskiego.

owiadczenie do drzwi

mia

przeprosi o wciskanie si z taprzedstawi na wstp jakie pomniejsze

naprzód

Gosiewskiego

kiem natrctwem, yczeniem caego sprawy wojskowe a dopiero powiedzie wojska mie hetmana w poród siebie i zapyta go si o powód zwoki w obrachowywaniu naleytoci. Gosiewski odsi nie czuje zdrowym, ma wielki katar i gdzie l)owiedzia ma tam jedzi do wojska kiedy nie jest w stanie chodzi na-

e

e

na posiedzenia komisyi. Jesman towarzysz u wojska jest doktor który go uleczy poowiadczy atoli stoi nad przepaci. Ale pieGosiewski postrzeg trafi. chota która w nocy odprawiaa u niego wart ze dniem odesza, a sug moe i okoo dwiecie nie podobna byo pozwo-

wet na ratusz,

e

e

ywa gdy

cz

mieli

w

miecie.

,

nic po-

i

szeregów stojcego wojska, kazano

renm

dao si

Nie

wyszed, wsiad do kolasy. Zawiegdzie doprzono dwa jeszcze konie wzite

a za tem hetman

ziono go na rynek z

gospody

osmiaskiemu który

by

wsied

jednym

Iludominie cho-

zkowych na obrachunki do Wilna od wojska posanych

wo ruszono za

bram

z

zwi-

z konsyliarzy

dobytemi szablami.

Bya

to

i

waósma

cae miasto stao zdumiale trwog przejte. Chlewiski odi)rowadziwszy hetmana za mury wraca jak gdyby w czasie najwikszego dla siebie bezpieczestwa, udaje si do hetmana wielkiego Sapiehy, zawiadomi go i z Gosiewskim tak sobie postpi jak w moc uchway koa rycerskiego rozkaz godzina zrana:

i

74 wzywa aby si stara utrzyma i do koca prowadzi koniisy. To sprawiwszy rzeczywicie od nikogo nie naotrzYina

i

pastowany pojecha sobie za drugimi. Przywieziono

Gosiewskiego

(25.

listopada

1662) do ja-

Wopy. Tam go wojsko otoczyo, zdrajw^ kocu otrzyma zawiadomienie i ma si zbrodnicze postpowanie swoje krwi bdzie

kiej wsi niedaleko

c

nazywao

i

spowiada, bo maza. Pocz

si tómaczy, ale go napomniono i wszyUsiad tedy na kupie kamieni i spowiada stko daremnóni. si pobonie. Skoro ksidz odstpi, zapalesi zwizkowi zbliyli si: Nowoszyski i Narkiewicz mieli da ognia z samopaów a inni rzuci si i wszelk broni. oka mngnieniu krwi zbroczony ycie skoczy, dugo ciao le-

W

ku

ao a w

kobierzec

i

odda

owdowia w

pi-zez

Gosiewski

mem lecz

co nieboszczyka

stangret

by

by

ckiego, a

nie

jednake

je

na wóz pogrzebowy przysany z Wilna ten smutny sposób hetmanowe.

czowiek drobnego ducha,

nie

za niegodziw7

Mimo i

w swem

powaania

w ohyd. Wyrzekano byoby nikomu na myl

nieraz

rk.

na niego

leao

zawin

je

usposobieniu nie uskarbi sobie

poddawa si

przywióz,

to,

ani

pozio-

mioci,

na Czarnieprzyszo podpostpek wojska uwaa nai

jeden z najniegodziwszych

w

dziejach.

Osupicwano te na wiadomo o nim; sowa oburzenia i zgrozy rozlegay si po wsiach i miastach caej Litwy i Korony. Wojsko atoli nie okazywao alu owszem do akt wieczystych kazao zaciga manifestacy o susznem zgadzeniu Gosiewskiego wyprawio take posów do primasa z owiadczeniem ,

;

a

w

celu przekonania go jako

nawet

w imi

naczelnika

duchowiestwa

,

i

wypado skoni si do przykadnego ukarania zdrady wzgldem onierza, a tóm samm jak twierdzili wzgldem ojczyzny. sprawiedliwoci

i

VIII.

Zwiznk

fiwi(^'Cony przenosi si do Cicin, a potem do Wolborza dla morowy panujcej. Poniewa deputaci niemog si z komisy 7.ii,'x\/.\, wo Lwowie, przeto komissia wysya do zwizku niektórycli swych czonkr»w. Z tych biskup Czartoryski napróno przemawia spór pozostaje. fidy komi-arze rhc wraca, wojsko woa: wiwat król Kazimirz pan nasz! 7.ir;i7.y

—

,

wiwat komisarze

It/^czypospolitój!

Komisarze wracaj

i

ukadaj zgod

75 na pimie: amnestia ogólna, wojsko przestaje na

w

do wypaty pozostaje

misarzom

ukad

manifest,

e

ukadu

9

milionów zotych.

posiadaniu dóbr trzymanych.

—

A

Król nagania ko-

— Deputaci podaj do akt wieczystych winy bezskutecznie czas do zatwierdzenia

go niepotwierdza.

i

nie z ich

—

upyn

Na

—

Król ogaw aby w cztery uniwersa, którym wzywa deputatów chorgiewnych, sza tygodnie po pienidze na poczet zasug zjechali, inaczej zwizkowych jako buntowników ukarze. — Primas Wacaw Leszczyski wysya do Wolborza biskupa sufragana pockiego Zygmunta Czyewskiego i Wawrzeca Szulca groc zakanonika pockiego z daniem aby opucili dobra kocielne powiedzi. Zwizek wicony nie ustpuje i odnosi si do trybunau w Lublinie, ten wysya deputaci do komissyi w Lwowie, nareszcie po naznaczony.

manifest deputaci remanifestuj.

,

,

—

trzech dniach obrad dworskich przypuszczone poselstwo trj-banalskie

e

powiedzi otrzymao,

nabiera otuchy.

— W

chtnie przyjmuje porednictwo.

król

Zawichocie

—

w

od-

Wojsko

—

cigaj

si chorgwie do obozu. biskupem Czartoryskim. — Roz-

Ziedaj tam i komisarze ze Lwowa z poczynaj si ukady, wojsko opuszcza z ukadu wolborskiego i przestaje na póczwarta milionie zotych gotowizn a pótrzecia w towarach, — Na exemplarzu ukadu dla wojska podpisa si primas i komissia lwowska Deputaci przya dla komissyi marszaek z deputatami zwizkowymi. puszczeni do ucaowania rki królewskiej. Swiderski i Biejkowski przy-

—

—

byli

Lwowa na

do

króla

i

królowej

czele wielkiej deputacyi wojskowej.

klknli przed nimi

pene uaskawienie. i

raciborskie.

W

—

—

Kielcach i

dano,

kowi ani

sucha

a

austryacki

trway cigle

rady,

we Lwowie obliczano

o tóni nie chcieli.

Wojna cesarza Leopolda we Wgrzech niegrzebanie trupów

raz

— Przypuszszeni do

Pramowski kanclerz ogasza zukoczy ukady o ksistwa opolskie

aby za odebraniem pewnej ich czci zwizaraz chorgwie, deputowani atoli konsyliarze zwiz-

zasugi jano

Dom

,

i

pobitych

koni

z

Turkami przez

wywoaa morow

która przez Karpaty rzucia si na

Ma

Polsk.

za-

Woj-

zwizkowe zniewolone wic byo pozmienia niektóre stanowiska i wadza najwysza zwizku z Kielec przeniosa si sko

do Chcin, ale wkrótce znowu ju to dla zarazy, ju z innych przyczyn przyszo jj to miejsce opuci i zasiada we Wolborzu.

Poniewa komisya putatami chorgiewnemi

z

delegowanymi konsyliarzami

nie

moga

wiele

i

de-

wskóra we Lwo-

jj czonkowie, jak biskup Czartoryski Rupniewski wice -marszaek komisyi lwowskiej, Giycki sdzia ziemi wieluskij, Sarnowski chory czycki i Pstro-

wie, przeto niektórzy

76 koski podkomorzy brzesko

-

kujawski

byli

posani do Wol-

borza,

Wolborz nalea do biskupstwa kujawskiego i chcieli si naczelnicy zwizku unikn Czartoryskiemu ze zamku jako kole zagajonem przez donui jego, lecz tego nie przyj.

W

mawia do

nicli

„Kogo mówi, ojczyzny a mianowicie morowa zaraza i gód

zlotemi prawdziwie

obecne utrapienie

sowami.

ubogiego ludu nie poruszy, ten nie jest chrzecianinem Nigdy w takich opaach nie jest nawet czowiekiem.

ssiadów

Rzeczpospolita od

z

którymi

braterska

niej

góroway

i

Ale teraz

zamachy.

w yjemy w snadno

nie

bya od sjest w wojnie Niegdy dokuczay nam i

udaj yczliwo. kopoty zagraniczne ale wewntrz zgoda, siadów co dla

,

mio

zaufanie,

niwecz obracay nieprzyjació

drugiemu nie

rozdziale, jeden

bratem podejrzy wa si nawzajem; brak nam przymiotów ojczystych, a to mioci i zgody. Zaniechalimy stare Polski w Polsce obyczaje, niema szczeroci i có dziwnego ufa, brat z

e

szukamy!

wszystkie stany do ostatniego

Król, senatorowie,

w tern zostajemy nieszczciu. Wic jako na gos dajcego znak o poarze trzeba nam si rzuci do dzwonu ratunku gincej Rzeczypospolitej. Król czyni co moe a dowody tego w sejmie i w komisyi lwowskiej. Stara si o fun-

kmiecia

du.sze,

o

i)rzebaczenie

W bezprzykadny

wysokoci zasug. szacowania

gów, dostojestw

do pienidzy

ile ich

widzicie szczere i

i

urzdów, byle

synami, nie wyrodkami!" dwadziecia pi^ milionów; ale powinnoby przyj te

jej

kopot,

tylko

przyj

cne rycerstwo,

bied ndznej

bdcie

jej

prawymi

Mówi dalej e zasugi wynosz mao wojsku za jego krew, om które s w skarbie. Wyrzeka jest to

komisya zawodzi, ale skde kiedy wojsko dobra trzyma. tysicy anów, które od dwóch lat dziecia milionów uczyni mogy. Ile wojsko

Otó

a widzicie zarazem

Zwacie

o ustanowienie

sposób rzucilimy si do

na wojsko trzeba.

staranie,

ubcjgiej ojczyzny.

e

zwizkowym,

spisku

ma wzi,

s

wemie,

skde

kraj

Wszake trzynacie w rku wojska dwaza szkody zwizek

e

wzbroni wywozu zboa za granic. Oprócz bisknpa Czartoryskiego, który przemawia jako czonek komisyi suchao wojsko jeszcze Madaliskiego i Du-

narobi!

nina

praatów gnienieskich

z ramienia

primasowskiego oraz

77

posa od hetmana Potockiego i posów dwóch od hetmana i marszaka Lubomirskiego. Przez dwa dni czonkowie komisyi umawiali si jeszcze z przewodcami Zwizku wiconego na sali zamku wolborskiego ale darenmie.

Wiadomo przysiga od

mow,

e

z

powyszego

e

zarzutu jakoby

Boratini

bi

szelgi,

wybi wicój nad

e si od-

uchwa

prawie dowiód ich faszowania za granic.

sej-

Lubo caego

od wojska, szlachty, kupców, mieszczan i narodu jako niszczyciel handlu i przemysu przecie ulubieniec dworu i oszustów nietylko zyska szlachectwo przez uchwa nie cierpiany

sejmow

ale wyszed na starost osieckiego. Komisya lubo upowaniona do tego zwabia go do Lwowa, prosia, ciskaa, caowaa a si na nowo roboty podj. Wrczya mu

nie

jako

upowanienia

list

uchwa

przez

w ten dziwny ma wybi pi mi-

siebie

sposób

uoon e

lionów

dwakro pidziesit tysicy zotych

tora

miliona,"

cho

i

o

z woli

oczywicie

Rzeczypospohtej bez

i

„prócz tego pó-

wiadomoci Rzeczypospolitej

owych piciu milionach Rzeczpospolita nic nie wietej mennicy z ramienia swego komisya usta-

Dozorc

dziaa.

nowia Rupniewskiego. Ztd wojsko majc go midzy sob nie szczdzio mu wyrzutów i we Lwowie bij szelgi z miedzi mieszanej ze szkem na uiszczenie si wojsku temi ulami. Podroay dla zych pienidzy towary i trudno onierzowi myle o pokryciu grzbietu. Na Pstrokoskiego wiksze jeszcze byy chaasy e powiedzia zuchwao i nie komisya wojsku ale wojsko komisyi

si

W

powiiHio.

nieraz

zawzito

znowu

i

da

w

naturalnym biegu rzeczy prosi

drugich sprzeczkach

wracano do spokojnych uwag ale Komisarze ju mieli wsiada i odje-

wojska,

do chaasów.

przytrzyma Czartoryski, on si zabra z drugimi si zgoda ju ale ich

i

Do

zwadach wyparowaa

i

e i

jednak nie zbliya

wysali przodem

tló-

konsyliarze zwisam widerski. Znowu Czartoryski drudzy komisarze nie chcieli w nic si wdawa, lecz e wojsku poczo woa: „wiwat król Kazimirz pan nasz! wiwat komisarze Rzeczypospolitej!" przeto dano si uagodzi skoczono posannictwo na uoeniu zgody pimiennej tj treci; amnestya na zwizek zupena któr poprzysie caa komisya

maki.

Czartoryskiego jeszcze przyszli

zkowi, przyszed

i

i

i

^8 a potwierdzi

trybuna

w

Lublinie

przestaje na dziewiciu milionach

sze

stanie za

zotych

Wojsko

za-

sze

do-

z których

niedziel

,

,

ze

Do

szych.

Piotrkowie.

siódmy wybierze towarami u kupców ósmy wyeksekwuje po woje*Rzeczypospolitj

na rachunek

wództwach

i

zalegych

odebrania

wojsko zostaje

w

podatków a dziewity z ce przyowych szeciu milionów gotowizn

posiadaniu dóbr trzymanych.

Wano je-

dnake ukadu ma zalee od tego czyli wojsko litewskie równie si o zaspokojenie siebie uoy i czyli na niniejszy ukad zezwoli.

wita Boego Narodzenia król Kazimirz z królow Maw ókwi u Jana Sobieskiego chorego koronnego który by wnukiem Daniowiczowej córki ókiewskiego ri spdzali hetmana

i

ztd po nim majtek znaczny

odziedziczy.

Za powrotem królestwa do Lwowa na nowy rok 1663 nadjechali komisarze z Wolborza. Rozpoczo si tedy przei

gldanie ukadu zawartego

z wojskiem.

Król

czu

e

Mo-

skwa na wiosn bój zacznie, pó Kozactwa z ni si zwie i ti-zeba bdzie koniecznie w pole cign. Jego byo yczeniem eby mao co albo i wcale nic zwizkowym nie da a jednak wojsko na wojn przysposobi. Gniewa si i powsta-

wa na komisarzy e powinni byli przynajmniej tyle wymódz aby wojsko poddao si wadzy hetmaskiej. Ale to królewskie przynajmniej tyle byo rzecz wielk i najgówniejsz, bo gdyby wojsko byo si wrócio pod rozkazy hetmanów bez odebrania czci zasug toby by znikn zwizek o cae zasugi ju nie zawiera ukadów ale tylko jako i

o

ask mogoby byo

pokornie prosi.

way

Nikt

z

uczciwych nie

si zwróci uwagi króla e wszyscy ludzie za prac co maj, e jjniwy czowiek co dugów narobi rad je paci i trapi si ii(\y ich paci nie moe e kademu trzeba ciao okry odzie a onierz ma jeszcze inne potrzeby konieczne i jego praca najcisza, krwawa; e naród na niego pienidze ska,

da

a przez

clerz dzili

1

I

borzu.

naduycie

gdzieindziej je obrócono. Owszm prawiono na dworze przeciwnie; Pramowski kaninni którzy krocie na swoje ycie marnowali, dowole komisya postpia sobie z buntownikami

dziao si

i

we Wol-

Przyja jaki ukad

niewolniczy,

poniajcy

godno

79 królewsk; onierza co wyniosa.

Okaza

jest

sug Rzeczypospolitej nieask wojsku

tak dalece

król

na

e

jej

pana

deputatom

mu chcieli nowego roku powinszow-a chorgiewnym kaza si niemoc wymówi chocia by przy zupenem zdroktórzy

*

Obrazio ich to i chodzili na komisy z naleganiem o pienidze wedug ukadu lub o stanowcz odpowied si niczego spodziewa nie maj. Zdarzyo si we Lwowie e niejaki abta towarzysz z puku niemieckiego i sam zwizkowy, po pijanemu powstawa na zwizek i widerskiego. Bieykowski substitut marszaka majc przy sobie set dobranych zwizkowych kaza go schwyta i na ledztwo, jako si okazao wzi zapat od dworu i podj si wojsko od Zwizku wiwiu.

e

pi

wzi

e

W

odmawia. stanie rzeczy skazano go na mier jako krzywoprzysizc i zdrajc zwizku. Król powziwszy wiadomo uniós si gniewem i suszn uczyniwszy uwag e nie podobna czeka a rusztowanie na rynku zbuduj i czoconego

wieka strac, scu

posa

w którem

do deputatów

on bawi

e

aby pamitali

w

miej-

podobny wymiar ich sprawiedliwoci majestatu; niech prawo sobie przypo-

byby urganiem si z mn e marszaek pozwaby pazem podobnego naduycia.

ich przed

siebie

i

puciby wart przy

nie

Postawiono nadto

Bieykowskiego u którego abta zostawa we Zwizkowi wstrzymali eksekucy.

pomieszkaniu wizieniu.

Min

dzie 15 marca, deputaci chorgiewni

akt wieczystych manifest

n

czas zatwierdzenia

spisanego

i

e

ukadu

poprzysionego

ostatniego halerza,

nie

podali

nie z ich winy bezkutecznie

maj

przez delegowanych komisyi

e

;

o

do

upy-

wyikrzyli

czem

Kiedy deputaci byli u króla

y

i

w paacu

si na bruku do

Lwów

opuszczaj.

arcybiskui)im na

poegnaniu, ich sumienno we wykonaniu tego co mieli od wojska poleconm a przy tem rzewliwe dla niego jako pana swego uszanowanie, wzruszyy nawet i Jana Kazimirza: mó-

wi

e

mogliby

im nikt

wzi

tego nie

góry j)owsta

króla

jest

jeszcze

gotowiznic.

a

Odi)arli

e

dla

e

kanclerzowi

wszed w porozumienie,

na deputatów

w paacu nachodz

w

Chcia wic zleci

ofiaruje.

Pramowskiemu eby z

to co

ale ten

wycinicia pienidzy

paac krzykliwym

swm

olnier-

80 Naprzykrzaj si o zasugi: a

stwein opasuj.

zkde

wzi

trzymaj. dobra pozabierali porobili. Pomoe Z rezydeiicyi biskupich gniazda buntownicze raz Bóg ojczynie a poczuj jej razy. onierze cierpliwie go wysuchali a pokoniwszy si z pokor króh)wi jego tylko pogardliwem mierzeniem od stóp do na

nie

gów

Wszake

pienidzy?

egnali

i

i

odchodzili.

Kiedy deputackie pocigi wyjeday z tomakami, podniesiono zwody przed bram halick i wzito si do ich przetrzsania. Wonica i luna czelad deputatów stawiaa opór; z pistoleta

nawet jeden strzeli

wart

znaleziony

brany

abta w jednym

puszczenia

dla

ale

na

wolno

e

skoczyo si

przez

skarbnym wozie, by odea wozy z tlómakami od-

jechay.

Ruchy Moskali w Litwie a szczególnie ich obrabianie Kozaczyzny zwaszcza zadnieprskiej woay co dzie bardziej o wojsko a król, kanclerze i inni doradcy dworscy z kolei prac(jwali

kraju

na

to,

aby wojsko nie obrocami ale nieprzyjaciómi

si stao.

Na ów

manifest

wieczystych komisya

cno

wojsko zostaje

w cigym

w

aktach

buncie, ofia-

ca

gotowizn skarbow lecz nie chce; jego za deputaci chorgiewni pod obekr()lewsk we Lwowie mieli towarzysza ima, oku,

mu przyj

rowano nic

e

remanifestowaa

deputatów

na poczet zasug

wizi, sdzi, na mier skazywa i chcieli go ju straci. Sdy nad onierzami do hetmanów nale, ale wojsko o to si nie pyta bo si przeciw wadzy hetmaskiej buntuje. Popodpisa jako hetman wielki koronny. Król za niby oiiarty na niemylnym remanifecie wyda i na cay kraj ogosi kaza uniwersa (odezw) w którym zapowiedzia deputatom chorgiewnym aby w cztery tygodnie po pienidze nu poczet zasug zjechali, gdy inazcój przeciw zwi-

tocki

remanifest

ten

zkowym jako przeciw buntownikom siy

si

i

kar uyje.

si wzmocni zwizek pobony: najmowano piechot, powikszano jezne oddziay te a>'byy na stronie dworskij znowu szarpano skarb okropnie przez co f?otowizna na zalege zasugi co dzie si bardzij Zagroziwszy

wojsku

starano

i

znini('j>zaa.

Ówczesny primas

Wacaw

Leszczyski,

by ów

biskup

81

Mari Ludwik "Wadysawowi IV zalubi który j Królowa go wyniosa na przez Gdask do Polski przywióz. ten najwyszy stopie w kraju; czowiek wprawdzie bardzo uczciwy ale snadny do okulbaczenia te tak dalece królowej ulegy e do owego bezprawnego wcigania na tron ksicia co to

i

i

e

j

obieca pomoc ale zapraysig. za zaprzysig primas który wymienia obranego króla przeto wielu innych do przysigi pociga i zdawao si ju

francuzkiego

niejako

nietylko

pewn rzecz

osign

e

kto inny jak

ksi

francuzki tronu

Ten tedy posuszny primas mia przeciw gromu kocielnego to jest klZwizkowi wiconemu twy i oszukiwane, upione co do potrzeb cielesnych a bardzo pobone wojsko, pozbawi jeszcze otuch u Boga a za tern skrzywdzi i na duszy. Primas napisa naprzód pierwszy list do Zwizku wizwolnienia z pod sekwestru dóbr kocielnych. conego i Gdy to nie pomogo zwoa rad z biskupów i teologów do WarszawT a z niej wysa do Wolborza biskupa sufragana pockiego Zygmunta Czyowskiego i Wawrzeca Szulca kanonika putuskiego*) biegego znawc praw kanonicznych których si w konsystorzu papiezkim wyuczy. Przybyli oni 19 kwietnia (1663 r.) i na zagajonem kole onierskiem rozwodzi si Czyowski ze wiadomoci wielk pisma witego, praw kanonicznych i praw Rzeczypospolitej a w tym celu koció dwa lata ju jczy pod uciskiem wojw tej treci ska, primas i cae duchowiestwo dokadao wszelkiego starania zoyo podatki pogówne i nawet drogie sprzty z otarzy aby rzetelnie dosza wojsko naleca mu si zapata. Jeeli go nie dosza, to kto inny winien. Zkdc wic dochody kapaskie przeznaczone na wyywienie tych co w kocioach Bogu, maj byd zabierane za dug cudzy? Powsta to witokradztwo i przytacza sowa z pisma winie

moe.

uy

da

e

i

,

,

su

e

niech na

tego:

ci Bóg

przei)uci powietrze,

niech

eby

ci ubó-

ucieka przed nieprzyjacielem: bowiem jedn drog wynidziesz siódmiu ucieka bdziesz, niech na ci spadn wszystkie przeklstwa póki nie zginiesz na wieki, bo

stwem skarze,

Cauonico Piitovionsi Tom IX.

*)

u Kochowskiogo. 6

82 Zaklina gronie i rzewnie wojsko aby tej szabli której przodkowie przy piewaniu ewaza wiar wojowa zawsze gotowi, nielii dobywali na znak nie

przykazania niego.

zachowae

e

ojczyzn. koció Z wlei)ionemi w mówce oczami i prawd nie oddychajc suchao wojsko a po skoczeniu milczeniem na chwil prze-

na

nie oi)racao

i

czone

grob,

(»bejmowao z

e

sprawi ogromne wraenie. Wrmarszakowi przez niego monitorium primasowskie

duonem powiadczyo,

e

jeeli

wojsko

do

trzeciej

niedzieli

w nich ze wity bdzie móg byd

dóbr kocielnych nie ustpi na ten czas

sakra-

udziementów jeden tylko lany; kademu wojskowemu wstp do kadego kocioa bdzie wzbroniony i w^ razie mierci ksidzu go chowa nie chrzest

wolno.

Marszaek widerski prosi o przeduenie czasu do namysu nad wyznaczone dwa tygodnie a jego substitut odpowiedzia, e koció chcia mie kltwy na tych co z chciwoci hinu jeoio majtek szarpi: tu w tym atoli razie samo duchowne poselstwo przyznaje naleyto zasug a te zasugi winni im wspólnie posiadacze dóbr królewskich

duchownych,

i

trzyma si maj })rawo. Srebra zota z otarzy wojsko nie brao ani nie dostao; nieci ciy na sumieniach ai)iezców, na nichby kltw obróci naleao ale nie na biednych onierzy co za krew wasn przyznanej naleytoci dochodz na chleb i na odziewek. Deputaci cior^icwni trzy wierci roku we Lwowie wysiedzieli, konie, rzdóbr tych

wic

bez rónicy

i

dy,

zbroje,

bez grosza

Woano w pomoc

suknie,

a

puszczono ich

w okamaniu i pienidzy ])rzyj

chanowi

posa

na wojsko

sku wyliczy.

i)rzyszo im pozastawia,

Umylnie

doprawianej ])ij, a

na Krim trzykro

hord dostawi dla

gro

nieli

,

sto

kltw,

e

chcieli.

tysicy

eby

pienidze woj-

te

onierza szelgi

nui

nie

z

miedzi

szkem

uj)i dobra kocielne

królewskie.

Gdzie je tam ui)i? On porzdnie przykadnie zalcf^o kady grosz dochodu skada; aden poddany na kr/ywd ani uciemienie skary si nie moe. Obszerniejsz w tym duchu odpowied wrczono poselstwu

i

na

i

8w

niar>zuuki, Lysianka, Monasterzyszcza Alexandrówka nie uznaway ,

wadzy

królewskiej.

przewidywa zupene niebezpieczestw^o, gdy go odstpi Tatarzy a dla tego z Janem Sapieh pisarzem polCzarniecki

nym

litewskim jak spomniono

uoy

wiadomym

sztuki inynierskiej,

plan na obwarowanie Korsunia

i Biaocerkwi jako ku temu nawet si o inynierów wystara. Pojedyncze oddziay wojska polskiego dziaay pojedynczo, na Huma uderza letera wsjjólnie z Marcinem Zamojskim podstolim lwo-

celowi

wskim, na

ysiank

kaniowski

ale

zawsze bezskutecznie.

bracawski odniós

niyskici na placu

i

Czarniecki synowiec wojewody

w

polu niejak

i

Piasoczyski

starosta podstoli

korzy gdy napad

obóz

przyuckich Kozaków: podobno do dwóch tysicy

pooy

a wodza

pukownika wraz

z

drug

starszy-

119 zn, poima

i

Czarnieckiemu

do ukarania jako rebelizantów

chorgwiami lekkiemi wsparty oddziaem kozackiego pukownika Hohoa tak pouprzta na rónych przez Dniepr przeprawach strae kozackie atwo byo si dosta na drug stron oddziaowi prowadzonemu przez Jabonow^skiego. Posany za tam by równie dla atwiejszego wyywienia jako te eby otw'orzy Tatarom pole do rabow^ania i brania w jasyr Kozaków i Kozaczek jak im byo obiecane. Podobnie i w okolicach Baru karcono odda.

Rotmistrz

Chopiecki

z kilku

e

hardo

zbuntowanego chopstwa

bezbonie wyludniano

kocioem Rusinami wda si w

pomiesza z

wasn

z

dzoziemcami. lityk

i

to

ziemi dla tego

zamiast

e rzd polityk

rzdzi Polsk

nawracanie na

spók

e

z tych

Tatarów

ma

do wspóki

z jezuitami cu-

Pierwszy wódz Czarniecki onierz

mniema

Tatarami

jest

ale nie po-

Polska najwyborniejsze

narzdzie do ustalenia na nowo swej wadzy nad Kozakami, Sobieski szerszego pojcia uwaa w Polsce prowincye tylko

e

braterstwem a nie postrachem

wiza

bd

w

mog

si wiza, wizay si

pastwo a dla tego, odezwami, szukaniem stosunków, namowami do zgody, zachcaniem do wyprawienia posów do Warszawy stara si na Kozaków wpywa do zgody z nimi rzecz kierowa. Napróno atoli, bo midzy Polsk a Ukrain ju prawie rzeki krwi przepyny i chyba przez wiek cay wyschn a przez drugi w zapomnienieby pój mogy.

i

si wiecznie

jedno

i

Tatarzy budziaccy wybrali si do domu.

Czarniecki prze-

pisa im drog koo Stawiszcz aby okolic swoim przechodem ze ziemi zrównali po tm sam ruszywszy ku temu miastu je i spa nie bdzie gdzie si pora zdarzaa owiadcza dopókd tego gniazda buntowniczego i tej jaskini otrowskij Byo to za miasto ztd dla Kozaków waniejnie zniweczy.

e

poniekd witsze, e do niego swoje ony sprowadzali, majtki poznosili i w niem obszerny sze a

swych rannych

i

i

dzieci po-

lazaret dla

chorych utrzymywali.

Rozpoczto oblenie dnia 14 lipca (l(j64 r.). Ledwie piechota wzia si do sypania waów równolegych wypadli Kozacy dwoma bramami tak dobrze walczyli e opanowali chwyciwszy za ojeden okop osadzili na nim sw artileri i

i

paty, rojami jak

mrówki,

sypali ich

wicej

i

sporo

gdy

prócz

120 kobiet mieli do szesnastu

mieszkaców do boju niezdatnych

i

tysicy ludzi dobrze uzbrojonych. w jupce tygrysij way z których

Kiedy Czarniecki

nie

objeda

ogie ze samopaów prawie ustawa, woali na niego rab aj a sobaka! Obchodzio go to moe. Wnet plan nowego szturmu uo-

ask

i Chopickiego drog, na jedne stron miasta wysa ku Przyuce sam za zsiadszy z konia na czele swych dragonów i z piechot uderzy na wa i przekop przodkowy. Ta-

y:

pki

tarzy którzy wieli

i jednak

chrustu wnet niemi zawalili przekopy^

Z drugiej strony natar asko z chorgwiami. Czarniecki tym czasem mimo rzsisty ogie ze samopaów opanowa ów szaniec przez Polaków usypany a dziaami kozackiemi osadzony. Wtedy ju oko w oko toczya si walka. Wzici wawo na szable Kozacy uszli za Tam zgin Daczko znakoostatnie way i a pod bram. mity ich pukownik którego niegdy Turcy na galerach dugo wiziU wraz z wielu walecznemi moojcami. Po tej porace ale konie

nie chciay.

poszed do miasta od Czarnieckiego Kruszelnicki

wia mieszczanom aby bram dzieli

e

dym

razie czeka,

ich

adna sia

mier

w

ka-

i

chciwej na

up w

ludziach

za broni si bd to Wyrzekali niczego nie doka. aby Czarniecki odstpi a dokd

nie wstrzyma:

take do przewidzenia e i z paczem kadli warunek

kae

niewola

bo jeli bramy otworz to Czarniecki ani

zacitego onierstwa

hordy tatarskiej

ony modsze

i

przedsta-

Biedni ludzie wie-

otworzyli.

a ich dzieci

i

jeeli

czy do Biaej Cerkwi czy do liorsunia swoich starszych

na ukady przyl, jako wojewod swego chtnie go powitaj i wszystko co tylko kae uczyni. Nie

mona byo tym sowom

ufa, bo jakkolwiek mieczer zapaem uniesiona nigdy wa-

szczanie mówili szczerze to

runków poddania dobrowolnie wypeniby nie chciaa.

Stana w

Szarogrodzie znaczna

nadseka

strzeliwa z Pol-

pod Stawiszcza dowieziono prochu i kul wszelakich. Rozporzdzono wojsko do nowego szturmu: za danym na znak

ski

i

wystrzaem

z

dziaa

czelad a nawet

i

si dragony, puki piesze, lóna onierzy od jazdy. Czarniecki i So-

rzucili

wiele

bieski nie litowali zdrowia

trzeba

Ju

i

ycia, gdzie tylko spieszniejszego

byo rozporzdzenia tam si zawsze

nietylko

opanowano przy bramie

jeden z nich znalaz.

way

ale

czelad dostaa

121

si do

strzelnic,

ale

w

gdy

nich jaki ^'ielki nich

puszkarze polscy obrócili swe dziaa

W

tej

pami z

wasn, czelad

wygnali-

samój chwili Zgebocki przykad mztw^a na wieczn

mu Kozak uci praw rk w lew zachwyci, Kozak jeszcze raz r-

po sobie zostawi

chorgwi

bn

i

si zjawi

i

on

j

,

bo gdy

odpada lewa krwi ju tylko chorgiew a wtedy

Trwa bój w zabitych

i

Zgebocki jako sup bezwadny pobroczy któr Kozak zabra.

Polacy dnia tego pószosta tysica stracili. Kiedy kto przed Czarnieckim al z porzecz wiawodu straty tak wielkiej wynurzy, ofukn go doma i wojna ludzi nie rodzi, a rozdraniony do ostatniego do wieczora,

e

chcia zaraz nazajutrz jeszcze

szturm przypuszcza

i

jazdy

w braku piechoty uywa, ale jazda nauczona smutnym przykadem piechoty owiadczya e tylko do jeznej suby ale nie do pieszej

przy

zaciganiu

obróci wezwanie do lónej kijowskiego

si obowizek braa. czeladzi.

Sowa

Czarniecki

pana wojewody

ni sami hebiednych u tych przeminy bez skutku trudno na szturmy si puszcza ale na cza-

a najznakomitszego

i

synniejszego

tmani wojownika nie

Lubo byo tach dawano wielk baczno tak ludzi.

wychyli

nie

móg.

i Kozak

bram gowy

za

Bito po rozmaitych miejscach rowy, za-

sadzono we w^ay miny a artileria raz po raz wznawiaa bom-

Kule ogniste wznieciy poar który ztumi si nie da i tak w^szystko spono brak we wszystkiem doskwiera pocz i dalsz obron prawie niepodobn czyni.

bardowanie.

e

Wyszo z probami duchowiestwo a w pitym miesicu oblenia.

i

to dnia

20 padziernika

Czarniecki owiadczy e wyda, przysig wiernoci królowi wykona, bramy otworzy nie wymaga adnych warunków lecz czysto zda si na wzgld wojska a ask królewsk. Prosili duchowni za swym ludem ale daremnie. Odstawiono tedy

maj

naczelników

i

powizanych pitnastu Kozaków, którzy kszymi winowajcami buntu,

a Czarniecki

mieli

byd

odda

najwi-

ich Teterze

e

na pilnowanie, pod zarczeniem Nie przyich nie puci. szo do rzezi ani nawet do brania w jasyr tylko miasto zookup sotanom to jest ksitom tatarskim z krwi cha-

yo

zniewolone byo odda dzwony, pod tym pozorem e si niemi na bunt zwoywao, zapaci konie które husarze przy obleganiu wytraci mieli. Bez wzgldu e w poarze nie

skij,

122 wiek cala

w

broni

ocalao zapowiedziano

bya

zapasach wojennych

i

dzia

dzieci

wielkich,

prochu moc

i

e

dwa regimenty przez wojn na Ukrainie w Stawiszczaci sta bd. Zdobycz (Joiiiów

wielk.

maych

trzydzieci

W

kilka

znaczna: zabrano cztera granatów,

kul

miesicy Stawiszcza znowu

si rzuciy na regiment tam zostawiony na zaodze zniosy go obwaroway si jeszcze lepiej. Posano na poskramianie Mai

oddziaem Kozaków wiernych Rzeczypospolitej atoli po stracie dwustu ludzi ledwo z reszt zdrowo wynie si potrafi. Dowiedziawszy si o tm noc dzie pdzi Czarniecki wpad do miasta i kaza szuka przewódców. Lud rzuci si do odporu, przyszo do krwawej walki, Polacy przemogli, przewódców pocinano i w ocalonych dawniej domach ogie pozakadano jako ju si ani jeden nie osta a tylko gownie i popió wskazyway miejsce na którem nie dawno liczny lud si roi i w imi swej wiary chowskiego z

pukiem

jego

i

,

i

sw wolno

o

przykadnie walczy. XIII.

Jerzy Lubomirski marszaek wielki koronny odsunity od hetmastwa,

obawia si utraty wszelkich godnoci

i

tituów, szuka opieki cudzoziemskiej

si o titu ksicy u cesarza niemieckiego. Chce wetowa sobie nioask królowej i rozgasza, e si podj naczelnego dowództwa u cesarza przeciw Turkom. Jan Kazimirz postanowi zemci si na Lubomirskim, zwoa sejm i sd z niego wysadzi na obwinionego Lubomirskiego. Sejmiki zalecaj posom, aby sdu na Lubomirskiego nie dostara

i

—

—

—

Lubomirski

sejmoA*7

zoony na

puszczali.

Sd

—

—

niewolnicz niemal ulego królowi. naczelników buntu wojskowego, na powództwo

udaje

Wyrokiem skazani na mier Niewiarowski, Kotowski, Wykowski, Narkiewicz, Jastrzbski, poszli pod miecz kata. Druga sprawa przywoana bya Lubomirskiego. Sd wydaje na Lubomirskiego wyrok zdrady kraju i dbrazy majestatu, z utrat majtku, urzdów, czci

Gosiewskiej.

—

—

,

I

ycia.

—

te-stacie

Lul on

iiski i;(ho( zi.

-

pcsc bracawski spisuje proSejm Ogoszono protestaci.

Zabcklicki

o niei)rawne prowadzenie sejmu.

—

—

zerwany.

l'r/echodziniy teraz do

sprawy która bya owocem trudno powiedzie zasad rzdowych Jana Kazimirza, gdy rzdy jegn na adnej nie ojjieray si zasadzie, lecz

dliwym trzeba powiedzie

bya owocem

e

chcc byd

sprawie-

przychodzimy do sprawy która

jego wicej ni f)oziomego charakteru a egoistycznych interesów które wolno byo panom na szkod Rzeczy-

123 miesza do spraw Rzeczypospolitej i czego we wysokim bo a pod zdrad kraju posunitym stopniu, sta si winnym Jerzy Lubomirski. Czowiek ten utalentowany zdatny tak w sprawach rzdowych jak w polu na czele wojska, Odziedziczy zostawa we wielkich askach u króla. znaczny majtek ale starostwami i urzdami z chojnoci królewskiej zyskanemi podniós go bardzo znacznie. Równie jak od króla tak od królowej doznawa wysokich wzgldów. Kiedy oboje królestwo ukadali ów nieszczsny projekt elekcyi za ycia królewskiego Lubomirski pisa si na niego tak jak si pospolitej

do

pisali

Wcigna

drudzy panowie.

go do tego królowa po-

synow jakiej znakomitej Francuzki. Francuzka ta atoli za spraw królowej miaa si dosta komu innemu z ponieniem poniekd syna Lubomirskiego. Odtd Lu-

dobno ol)ietnic na

bomirski

dworu unika.

i

na przekor królowej dla króla zawsze zachowywa

Zdaje si

wyrzdzi ale wdziczno. Cigle wyznawa owiadcza e tylko ask Trudno jejego do znaczenia i wielkiego majtku przyszed. dnake byo zerwa z królow a mie króla po sobie, bo królowa rzdzia królem. Mdrsza daleko od ma, na dworze tm wszystko stanowia prawem e rozum jest darem Boym nie jedno

rad

i

,

do rzdzenia przeznaczonym a tpota

szestwo eby poddaje. Co

zgin w

popsu Lubomirski. powodzenia,

czyli

w posu-

chtnie mu si sama zabiegach nie powiodo si królowj to jej

nie

w

w opiek

przygodach

,

mu

Przyzwyczajona przypisywa

wszystko

poczytywaa za spraw

co

w

kraju

uwaano

swe nie-

za niepomylne,

si zjednywa sobie wzgldy przez popieranie jej domysów wasnemi domysami. Król któremu imi Lubomirskiego jako poktnego i przebiegego wroga nie przestawao prawie dzie i noc brzmie w uszach uwierzy na koniec e to on a nie kto inny krzyuje mu wszelkie zabiegi. Buntowao si wojsko e niepatne, pisay sejmiki instrukcye posom eby na elekcy za ycia królewskiego nie pozwalali, zawrzaa izba poselska jego.

Dworacy

temu

projektowi,

starali

,

protestacyami przeciw

niech posowi

francuzkiemu

co

za

t

okazano gdzie

jak

elekcy chodzi,

król przypisywa wszystko nie duchowi szlachty

koniecznoci wypadków politycznych które si

z

i

to

wojska ani

jednego

kbka

124

poktnym zabiegom marszaka wielkiego koromiego. Zgoa marszaek ten w jego myli uchodzi za stwórc wszech rzeczy zych i nieszcz w rzdzie Skada z urzdu senatorów i senatorskiej Rzeczypospolitej. godnoci urzdników nie byo w mocy króla bez sdu; nie mia poniekd prawa zawiesza ich nawet w ich obowizkach. zwykle odwijaj,

W

wojsku

zawsze

ale

uznanie zdolnoci

chwilowe

gdzie

atoli

lub

nie-

wpyw wywiera moe móg król kaszlachcica polskiego choby i w miejsce

zdolnoci na los w^ojny

dego

usun

i

byle

samego hetmana postawi. Nie zaniedba Jan Kazimirz z tego uprawnienia korzysta i kiedy ostatni wypraw moskiewsk ruszy poodbiera komendy oddziaów pomniejszych tak Lubomirskiemu jak jego synom i krewnym, Czarnieckiemu za

powydawa rozkazy

takie

ay

i

jakie

si hetmanowi polnemu

zupenie go lubo bez mianowania

w

stopniu

nale-

hetma-

skim postawi.

wyranem ale postpkami buawy polnej odsunity, wymówi si od wyprawy saboci zdrowia. Przyjaciele tómaczyli go i nie mia przy wojsku miejsca dla siebie, chyba on hetman marszaek wielki byby stan w oddziale wolun tary uszów wród cudzoziemców modziey którzy waciwie onierzami nie byli ale eby mie udzia w bojach do wojska si przyczeLubomirski nie rozporzdzeniem

królewskiemi od

i

i

Przeczuwa

piali

w

rzeczywistoci

bd ma

e

królowa

skoro

byd hetmanem

odjte wszelkie godnoci

dokazaa

to nadejdzie i

tituy.

e

przesta

chwila

eby

si przy wielkiem znaczeniu poszuka sobie

tedy

e

mu

utrzy-

opieki cudzo-

ziemskiej.

W

starych

Polakach cigle

czyli jak

pokutowaa zasada e w chrzeciastwie dwie s tylko wadze si wyraono miecze a to papiezki i cesarski. Cesarz

z natury

rzeczy jest

jeszcze

redniowieczna

monarchów jeeli nie ma wyszej wadzy nad ryw ogóle poddanymi drugiego monarchy to ich przyoznakami godnoci tituami zaszczyca moe. Po-

naczelnikiem a za cerzanji

najmniej

i

wszystkich chrzeciaskich

tm

i

Polacy nareszcie e cesarz namianowawszy Polaków swymi hrabiami ksitami, byby naprzód zwierzchnikiem tych panów którzy swe dobra ju wzorem niemieckim na pastewka ksice hrabiowskie kierowa chcieli w ko-

znali atoli

i

i

a

125 CU byliby Austriaka panem swoim Polski uczynili.

Odezwa si

i

dziedzicznym

wadc, caj

instynkt wolnoci staro-

atoli

ducha zachowawczego w szlachcie niszej która si za tem wszystkiem szo zniemczenie jak u domylaa grów albo gorzej jeszcze u Czechów i sejm krótko sobie popolskiej

i

,

W-

e

stpi bo uzna kadego Polaka na wieki infamisem któryby swe czyste imi polskie shabi tituem obcego grafa lub ksicia. Lubomirski

w

zasadach,

wszystkich postpkach

by

rozumowaniach,

Polakiem,

ale

obyczajach

w owj

i

wza-

grze

jemnych przeksów i dogryzania sobie z królow, zniy si pojecha zawczasu szuo tyle w swej godnoci narodowej ka odwetu w zaszczytach na dworze cesarskim za godnoci polskie których utrat by zagroony. I jak niegdy Mikoaj Jurewicz Piadziwi wyjedna sobie titu ksicia rzeszy niemieckiej pod pozorem ten titu dawniej ju by nadany jedne-

e

e

mu

Radziwiów tak teraz Lubomirski marszaek nie chcc pokaza starania o rzecz pod infami w Polsce zabronion z

ksicy niby to ju jego ojcu nadany Turkom mnie stawa a tem samem cae-

wystara si o dyplom

e

za to

przeciw

mu chrzeciastwu cesarzowi rzyrasko-niemieckicmu si zasuy. Ksistwo tedy rzeszy niemieckiej miao i

way

dobrze

równo-

przewysza marszakostwo to jest urzd senatorskiej godnoci. Nie dosy na tem ale nieuwolniony z obowizków hetmaskich podj si a przynajmniej rozgosi wszdzie e si podj naczelnego dowództwa u cesarza we wojnie przeciw Turkom. Okaza te tak dalece naduycia wadzy a nawet

i

urzdowej

i

swych konszachtów

z

Austri

kaza na Podgórzu dawa przytuek

i

e

jak

spomniano

schronienie

poddanym

austriackim.

Lubomirski dowiód tedy królowj polskiemi

e

i

po za granicami

atwo mu byd czowiekiem pokaza

tm

dotkliwij

e

królowa od swej modoci do podeszego wieku pielgnowaa do dojrzaoci doprowadzia party francuzk wyran i

nieprzyjacióke Austryi,

kiedy tymczasem Lubomirski

si w zupen protekcy

Austryi

i

przeciw przeladowaniu

,

przeciw

króla przez

ni

odda

przeladowaniu nasadzonego.

jój

Po-

sowie francuzscy dziwili si jak król moe cierpie wyranie wizanie si pana polskiego cho trudno powiedzie z nieprzy-

J^6 jaciolmi królewskiemi,

to przynajmniej

z

przeciwnikami kró-

Podejmowa si Lubomirski dowództwa przeciw Turkowi, a przecie urzdów polskich nie poskada, na sejmiki jedzi, by wic zupenym obywatelem polskim, lewskich zamiarów.

na

^^^ec

bowa

a

t sub

cesarsk, przynajmniej pozwolenia potrze-

jednake wcale go

nie

da. Mia

on

wyrany

za-

monarch ssiednim w zgodzie z Rzeczpospolit zostajcym, we wojn si wdawa: wszczynanie za podobnych niei)okojów i zatargów byo statutami wielokrotnie pod garmiar

z

dem

zakazane.

To wdawanie si Lubomirskiego

dworem nade wszystko jego poduszczanie przez ten dwór

cesarskim a

podawao myl

e

jak Jan Kazimirz z

ksicia

z

francuzkiego

na przekór Austrii stawia na tron polski kandidata tak Austria pokazuje

e

na przekór Janowi Kazimirzowi

moe mie

na

tron polski kandidatem Polaka.

Jan Kazimirz

z usposobienia

mciwy zapomnia

swego

o wojnie moskiewskiej, o powstaniu ukrainnem, o wojsku nie-

patnem

a wszystkie swe usiowania obróci na skarcenie

Lu-

Czyni tedy naprzód zabiegi eby zniweczy jego wzito w caym narodzie a potem postanowi zwoa sejm z ktcjrego wysadzony sd wydaby wyrok przeciw obwinionemu. Lubomirski wiedzia dobrze na co si zanosi i dla tego do ostatniej chwili dosiadywa w Polsce a pracowa mi-

bomirskiego.

dzy szlacht przeciw stronnictwu

dworskiemu.

Król

zwoa

sejmiki.

Na

sejmik

proszowicki szlachta

województwa krakowskiego zjechaa licznie a pilnie nadstawiaa ucha o co to i w jaki sposób dwór z Lubomirskim rozpoczyna walk. Kiedy l>rzyst])iono do obierania posów znalaz si i odezwa wony z pozwem aciskim a w treci: „popierae skrycie zwizek Swiderskiego, nie wstawie si na wypraw za Dniepr cho bye hetmanem; obsypany starostwami i urzdami ale

mao

ci

na

tm

i

o koronie zamylasz.

Zabiegi

w tym wzgl-

dzie czynisz, fnie

miano doda u Austryi.) Litw Koron przfciw królowi buntowae: przez niejakiego Chojeckiego ju po zwizku i^widfrskiego piechoty do nowego zwizku podmawiae. Lubomirski oparty na lasce woj^ci wf.nego odmawiajcego z

i

sucha

z

najwiksz

pamici pozew

i

cierpli-

tylko cza-

!

127 sem oczy wzgór podnosi a ramionami wzdryga. Szlachta si oburzaa e cliop prosty przerywa jej obrady ale wikszo okazywaa pewne zatrwoenie a przywizani do Lubo-

a paka

mirskiego zaczli

na

obecno

lubo pewnie raczej przez

uwag

ni

aski

a uskarbienie sobie jego

wzgld

z rozrzewnienia.

e

niedawno po zwyciztwie cudnowskim kanclerz koronny ojcem ojczyzny go mianowa a na koniec chop wony przy kadzeniu pozwu ojczyzny zdrajc zowie.

Uczyni kto

Po

liskiej cieszce chodzi

Lubomirski zrczny

i

aska dworska. obrotny wiedzia dobrze

e szlachta

dla tronu królewskiego z wielkiem poszanowaniem jakkolwiek

króla Jana Kazimirza wielce nienawidzi.

potdze

szlachty

mona

lowej

i

dobrze

wszy tedy gos

— on

e

wiedzia

artowa

pocz wiey

j

byle

a króla

jak skromny

i

Zna si te dobrze na mie za sob to z krósi

lka.

nie

Zabra-

drugim zupenie równy

ksi

hetman cesarski pokornie uprasza naprzód aby szlachta wyprawia do króla deputacy z prob za nim o poniechanie sdu sejmowego a zaatwienie sprawy na drodze priwatnej i powtóre eby szlaposom królewskim wyranie wpisano w instrukcye chta ich województwa o sdzie sejmowym ani wiedzie nie chce i dla tego wszelkim podobnym wnioskom na sejmie opieobywatel

niemiecki

i

e

ra si

ma.

Lubomirski osignwszy te dwie rzeczy na sejmiku prosz wickim rozpisa listy do przyjació i stronników i na inne Prawie wszdzie szczliwie mu si powiodo: zjesejmiki.

day

si do Warszawy deputacye

Koronie pozalecano aby

sdu

Dnia 26 listopada (1664

Ju w

szewski.

natorów

i

okazywao

niemal

r.)

mia wotiw

w

caej

i

biskup kujaw-

kapelan królewski Cieci-

kociele postrzegano niezmiernie

posów.

e

posom

nie dopuszczali.

Czartoryski a kazanie jezuita

ski

i

mao

i

se-

Przepatrzywszy pomidzy nimi jawnie si

po wikszej

czci

stronnicy dworu.

Sdzono

marszaka zajd protestacye i sejm si od e razu rozerwie, nie przyszo jednake do tego lask izby poselskiej otrzyma Gniski podkomorzy i)oniorski starosta gniekanclerza Pramowskiego powiernieski, rejent kancelarii przed oborem

i

i

nik.

Nie zaczto obrad od wojny moskiewskiej, buntu ukra-

innego, potrzeby

odwieenia wyniszczonj

piechoty,

ani

t

128

_

od zaogi vch zasug ale zaraz z kopyta zawija si marszaek okoo zoenia sadu sejmowego. Czyni to za z tj przy-

i

czyny

gdyby

zoony mógby

sd

sejmowy raz koca prowadzi. Lubomirski

królowi

a

si§

i

swemu systematowi ujmowania

wierny

pokor

bie szlacity

przyj miao utrzyma spraw

póniej do zerwania sejmu

niewolnicz,

pada na

to

do

so-

twarz do stóp

w sowach, lecz w uczynkach sposobi sie do wejnim w najzuchwalsze zapasy. W probie z Janowca

cia z na pimie zaniesionj mówi:

suyem

cae Go nie ycie W. obraziem. Pamitaem, e jestem rk W. kr. moci dzieem dom mój z osobliwszej aski Ojca i Brata W. kr. moci kr.

moci;

„szczerze

nietylko

uczynkiem

przez

myl

ale

i

Czemu

przyszed do znaczenia. dobrodziejstwach usuwasz

nawi? Z

mi Twe wzgldy?

jakiej przyczyny

Tego którego

tak wyniós.

Najj^aniejszy Panie po tylu

chcesz

Skde

poniy co

tego tak

natchne yciem

ta nie-

,

go

dzisiaj chcesz

swemi askami wyniose na widok wszystkim, potpiasz. Sam sobie widocznie urgasz. Przemyliwam dla czego to? ale na przyczyn nie wpadam, a zapyta si nie miem. Rzucam si do stóp twych miociwych^

zniweczy,

ebrz oka

tego którego

twej aski,

i)oitowanie

poddanym;

wchod panie w sd ze sug twoim, nademn jako pan nad sug, król nad swym nie

oka sprawiedliwo nad czowiekiem

przez ciebie

e

Boga na wiadectwo wzywam, si do wanego grzechu nie poczuwam, a jeeli przez lekkomylno jako czowiek obraziem pana mego, to do nóg mu padajc bagam majestat paski, aby mi miociwie odpuci raczy] a t klemency, któr nawet nieprzyjacioom ftwym chwalebnie wywiadczasz i mnie wywiadczy. Przygarnij mnie Miociwy Panic uprzejmie do twój aski kró-

z

nicoci wywiedzionym.

bd

lewskiej.'*

sowa miay by szczerze napisane, Lubomirski byby mia w swym charakterze tak pokor, tak ulegliwo, tyle rzec mona zasobu niewolniczego, i nie byby nigdy w stanie myl, a có dopiero sowem, lub wcale uczynkiem Ip si zasuy u królowej albo u króla. Gdyby si Gdyby

te

na rliwil byl zapomnia, toby z pewnoci u nóg ich do posuszestwa by wróci on tymczasem jak wprzódy, tak i po;

129 tóm umia pokazywa, znaczenie

w

sympaty

szlachty

Polsce.

e

obok króla i na przekor jemu ma Oczy^Yiste udawanie a samoówka na

wszechwadnej

w

Listy podobnej

Polsce.

treci przyszy nietylko do primasa Leszczyskiego, ale take

do Trzebickiego biskupa krakowskiego, selkiej.

za te

Litwini

a nawet do izby po-

do izby czyta nie pozwolili.

listu

biskup nie mieli si do króla wstawi,

i

e

dobrze

czynione

w

tej

sprawie wicej królowa znaczy,

przedstawienia zwykle odpowiadaa,

jej

i ma suszno. Moe

dokaza,

byby

uwolniony; nie

ga, bo mu

tylko

—

Primas

wreszcie czuli

e

jako na król chce

Lubomirski bdzie wyrokiem

wtedy król si da atwo przeba-

to

o pokazanie

susznoci a

nie

o

zemst

chodzi.

Lubomirski dla okazania jak szuka przebaczenia, upowani brata i syna, oraz Jana Wojakowskiego chorego

przemylskiego kowskiego

— do

i

Stefana Xiskiego

pisarza

w Warszawie

czynienia

grodzkiego kra-

wszelkich kroków za

sob.

Marszaek sejmowy przystpi do mianowania czonków izby

poselskiej

którzy

Powstay chaasy,

e

maj nie

mianowani, czy obierani;

zasiada

w sdzie

wysucha posów, e wedug obyczaju

czy

sejmowym.

maj by

król powinien

przed rozpoczciem innych czynnoci poosadza wakanse. Protestowali niektórzy posowie e jawna parliuhtas (stronniczo), ale Gniski na to nie uwaa, tylko czyta rot przy-

posów wyznaczonych do zasiadania z królem senatem w sdzie. Wtedy Aleksander Zaboklicki pose bracawski w gos zawoawszy, e prawo zamane, marszaek za izb stanowi, uzna sejm za zerwany i wyszed. Wywodzio stronnictwo dworskie, e sejm przed poczeniem si izb zerwanym by nie moe. Bardzo mu za bya na rku sprawa podskarbiego. Bio w to, o zabójstwo Gosiewskiego hetmana e choby sejm co do innych rzeczy móg za zerwany ucho-

sigi dla

i

i

dzi, to sd z niego zoony dla wymiaru sprawiedliwoci, zwaszcza co do tej w nieposuszestwie wojskowm bezprzykadnej, bezbonj i narodowi ])rzynoszcj i

hab

do

Boga

niecznie

im

pomst woajcój sprawy utrzyma w mocy kotrzeba. eby wywrze wpyw na posów, pooono

przed

Tom

o

oczy IX.

zbroczony

kontusz

Gosiewskiego, jak 9

nie-

130 suknie

w Rzymie

gdy4

i

przemódz,

stronnictwo

umiao dworskie

Koniec

Cezara.

Juliusza

kocem

otworzono

sd

przywoano spraw hetmanowej Gosiewskiej przeciw pukownikowi Niewiarowskiemu,

wzi w

sejmowy,

nim udzia król

i

porucznikowi pancernemu Kotowskiemu z

w wiey

których niektórzy

i

wielu towarzyszom,

Wszyscy pozwani od-

pomarli.

Uznani za winnych byli na mier powiadali z wizienia. dzie speoddani pod rozporzdzenie powódki. skazani

W

i

wyroku (5 stycznia 1665) przywieziono przed ratusz warszawski, na obsadzony wojskiem rynek z przylegemi ulicami, a nawet sieniami po domach, wprowadzono na wyniesione o kilka stóp nad bruk deski, naprzód Niewiarowskiego, nienia

brod pod

starca z

pas

bia

i

w biaym upanie

kitajkowym,

wyndznionego prawie dwuletniem wizieniem w zamku malzgnbion a urocz postaci sprawi wielkie borskim.

Sw

wraenie na patrzcych: trwoga i al widoczny wybity po twarzach, staa si cisza wród nabitego tumu jakby na puszczy; wtem pada gowa do nóg i powalony wyschy kadub

drga w krwi

piasku.

i

Wstawiali si byli za Niewiarowskim do Gosiewskiej nietylko senat, ale naw^et królewstwo oboje, lecz daremnie.

Po nim Kotowski, Wykowski, Narkiewicz, Jastrzbski, tj samj doli spólnicy, poszli take zaraz pod miecz tego samego kata. Ale wracajc do

gównego watka opowiadania, przywo-

ano spraw Lubomirskiego. Wystpi instygator koronny Taski z delatorem Duninem, a stanli za nimi instygator

W

caa gromada patronów. imieniu pozwanego marszaka zgosi si syn jego Stanisaw starosta spiski. Uczy-

litewski

i

ni wniosek

o przydanie sobie patrona, lubo twierdzi,

e sd

zoony. Zasiada bowiem król, a gdzie mógby interesowanym, tam prawo zasiada mu wzbrania. Przydano wedufr dania patronów Mniszcha i Zesteliskiego. Pierwszy dobry prawnik ale podobno by guchy na obadwa nieprawnie

by

,

ufizy

e

e

mia

wcale nie wiele

mia sysze; drugiemu

sf)raw o zabicie czowieka

/am>s.

Dkazali

2 nip^o

zdja

atoli i

konstytucy

z

i

z tej r.

zarzucono,

przyczyny

by

in-

1661, która infami

zastrzeg sobie prawo stawania.

Ci patrono-

131 wie protestowali take przeciw zasiadaniu królewskiemu, ale

zwaano na

nie

to.

e

Rzecz pewna

na sdzie tym pozachodziy nieformalnoci, ale z drugiej strony przyjaciele i ajenci Lubomirskiego uwijali si nietylko po izbach zamku, po Warszawie ale i po caym kraju, a wszystko w swych opowiadaniach do góry nogami przewracali, wyrzuty zawzitoci, niesprawiedliwoci, przekupstwa, srogoci królowi

Zapad wyrok z

caemu sdowi

zdrady kraju

utrat majtku, urzdów,

ego

i

i

obrazy majestatu a zatem ycia. Mimo wita Bo-

drukowa

Narodzenia kazano go

Podaj

i

czci

czynili.

i

caym

zaraz po

kraju

e

Lubomirskiemu przychylni, królowa, Pramowski, pose francuzki cae stronnictwo francuzkie nie posiadao si z radoci. Niedugo odkadano exedo Polaków w tej sprawie nie miano zaufania kucy, a Brion francuz z dragonami oraz Bonaubik rodem Pers z lekkiend chorgwiami otrzymali rozkaz udania si do zamku jadla schwytania marszaka, a przynowieckiego nad rozrzucono.

historycy

i

e

Wis

najmniej dóbr jego zajcia.

Nie

byo

ju w domu

go

i

zdaje

e

temu wojsku stawiano opór, gdy rzdzca dóbr, jak wtedy zwano ekonom Linowski szlachcic niepoledni si,

n

czyli

zgi-

od wojska.

pose bracawski wyszedszy

Zaboklicki

z izby

by

spisa

zoy j

w groprotestacy o nieprawne prowadzenie sejmu i wieczystych. akt Jej do odpisy zawierzyteldzie radomskim nione czyli extrakty przyszy na sejm. Skoro tylko sd by ustanowiony

rozpocz

i

dworowi

dziaania,

chodzio by-

nie

najmniej o utrzymanie sejmu; owszem dogodniej daleko

pozby si

caj

chylnych a z

wiadków

tych

j)osó\v

izbie

e

szlachta nie troszczy

protestacy:

król

i

nieprzy-

Ogoszono tedy tronu gos zabra ubolewa,

zgromadzonych.

Polski

w

niepotrzebnych

byo

z

si

i

o ojczyzn,

oddaje

j

na

up

nie-

sdzi

i kara buntowników, ale si za niemi ujnuije, protestacyami o zerwanie sej-

przyjacielowi

mu w

i

nietylko

ich interesie

nie

chce

pozakadanemi,

ze wszystkich stron sypie.

Rozwodzi si tak dokuczliwemi sowami, e pjdy wymówi e sejm rozwizuje, posowie nietylko zwykego caowania rki,

ale

nawet

koca mowy

ukonach poegnawczych

nie doczekali, ale

wynosili

si

z izby.

9*

koczc

na

132

XIV. Co^arz nalcaziijp caNNia

okazywa

urzdnikom swoim jadcemu Lubomirskiemu do Wro-

^^7Sokie poszanowanie, jako

mieckiój. — Na

znakomitemu ksiciu

rzeszj^ nie-

dwór królewski sypi si Francuzi, król hula, acz szósty Król zwouje sejm powtórny. Wydaje pismo, krzyyk wieku liczy. odbdzie, Lubomirskiego na nastpnym sejsi jeeli sejm spokojnie Seim powtórnie zerwany. Czarniecki mie przywróci do urzdów.

—

e

—

—

po sejmie jedzie na Ulcrain, Stawiszczan za powstanie karze, miasto szturmem bierze, ale zapada na febr, zesabionego nios na noszach, i skaCharakterystyka daj we wsi Sokoówce. Tu umiera w 66 roku ycia.

—

Czarnieckiego

i

sposób wojowania.

Lubomirski

z

Janowca jecha do Wrocawia.

Cesarz

poczytujc go za nieprzyjaciela francuzkiego, a ztd za naczelnika swego stronnictwa w Polsce, ju te dla podniesienia go do potgi, eby szlacht polsk pocign do

ju

to

na niego jako na pana co godzien tronu, nakaza sw^'m urzdnikom, eby mu wysokie okazywali poszanowanie ztd wyrokiem polskim uznanego za irtfamisn wita we Wroi

patrz(^nia

cawiu jako znakomitego ksicia rzeszy niemieckiej nietylko Schafgotsch gubernator lski. magistrat, ale i

Lubomirski wyniósszy si za granic szuka pojednania 7

dworem.

Chcia

stwo zatrzyma.

formalnoci

zoy

buaw,

a marszakostwo

Senat zaniós do króla

prob

które pozachodziy przy sdzie,

staro-

i

za nim.

poczto

Nie-

uwaa

pf»amanie wszelkich praw a przeto nadwerenie przez dwór swobód stanu szlacheckiego i rzucenie si monarchi-

za

zmn na republikanizm polski. Stronnictwo dworskie wpadao cndzif we wiksz nienawi, a tem bardziej rosa ona co do Francuzów, których nietylko pose francuzki co dzie wic(*] sprowadza, ale którzy sami zjedali si do Warszawy. Nie byli to kupcy ani rzemielnicy, ale kawalerowie, dworacy, kostery, karciarze, zwodziciele kobiet.

trefnisie,

W

czeka Polak przy drzwiach na wpuszczenie, a i

wórzL'i po komnatach i)rawie

5i wri^^ka

obyczaj

codzie staropolska Król exjezuita

i

ci

zamku

przybysze

Wszdzie parv'zki psu prostot z któr nikna cnota. Z« zakradao si midzy kobiety. gospodarowali.

i

cxkardyna od papiea ortodoxem utytu-

133 owany, pomaga te swojem hulactwem: kiedy si z królow pokwasi, to zaraz kaza przynosi wina, a dla siebie szumnego, wic pewnie szampaskiego, przywoa fraucymer i cho noc na mu na szósty obracao si krzyyk, to taczy Nie podobao si szlachcie nadewszystko, czele modziey. ubiór polski ju prawie wygnano ze zamku warszawskiego: powiada Pasek „przyszedszy na paac do pokojów królew-

ca

e

skich, rzadko

obaczy byo czupryn,

tylko

by

(j)eruki)

jako

puda najwiksze a jasno okien zasaniay." Jaka te na Francuzów bya zawzito dostateczny przykad w tem, e gdy raz aktorowie francuzcy dawali przedstawienie pod goem niebem, a w kocowej scenie prowadzono zwycionego cesarza niemieckiego w acuchach i oddawa koron stracon królowi francuzkiemu, krzykn który z widzów konnych: „zabijcie go, eby si nie mci, albo ja go raczej zaraz zabij'" puci tak strza, e go wskro i

bok przeszy. Poszli wszyscy za tym przykadem co mieli na sobie uki i sajdaki i ki'ól fi-ancuzki ranny w^ spad z teatru, ale jednak z drugimi aktorami jeszcze zdoa przez

gow

byo

Nie

uciec.

to

ujmowanie si za cesarzem niemieckim,

bo ow^szem zaczto od aktora co cesarsk gra rol i tylko tego zabito, lecz jedynie poszo z nienawici do Francuzów.

Na proby

królowej

kaza

ciga

król

wykry, bo lekkomylnie na boku w miech obraca. Tymczasem przy takich nie

uwaa

sprawców, lecz adnego to

za igraszk,

któr

tym podobnych wypadkach sprawa prywatna Lubomirskiego nabieraa barwy codzie bardziej narodowej i obracaa si w spraw Rzeczypospoi

a

litej.

Niektórzy senatorowie, ludzie

królowi

i

nie

skiewskiej

i

przestali

gbsi przedstawiali to i przy wojnie mokraj w przepa ostatni

go napomina,

buncie kozackim, tylko

wtrci, Lubomirskiemu bodaj co zrobi mniej tak rzeczy stany, to i

i

potrafi,

a przynaj-

jeeli bdzie na niego nastawa,

sam koron i jianowanie na wstawk w grze puszcza przegra moe. Wpyny na Jana Kazimirza gównie

uwagi senatorów duchownych, którzy dawali mienia,

e

zemsta jeden

z

mu

do zrozu-

grzechów gównych nie jest bez

roli w tem wszystkiem. Jan Kazimirz by dalekim od skonienia si do laski, ale o tyle uleg rónym wielkim

pewnej

134

e zwoa

wpywom,

na 19 lutego

sejm

powtórnie

1665

r.

e

pojednawcze starania TrzeMówiono tedy po caej Polsce, bickiego biskupa krakowskiego odnios zupeny skutek: Lubomirski

ju

spokojnie

we Wrocawiu.

szlacht na króla podburza,

przestaje

e

Król widzi

to zamieszanie tylko

Moskwie a rebelizantom ukrainnym przydatne

Wród

wienie.

tych pocieszajcych

atoli

pewna wiadomo, e zdawa marszakiem i

siedzi

i

wyda uaska-

gruchna

wieci,

urzdy Lubomirskiego ju poro-

król

wielkim z pominiciem Branickiego nad-

krewny Lubomirskiego nie byby laski po nim przyj zosta Sobieski, a starost krakowskim Micha Zebrzydowski który lubo urodzony z Lubomirskiej i marszaka brat cioteczny, przecie by z nim w zakóceniu a góktóry jako

wornego,

,

,

wnie

o przeszkodzenie

lwowskiego

rozmyla

niegdy u dworu do podkomorstwa

Czartoryskiemu ziciowi jego.

pocz? przyj,

Zacz

przyj;

on zrazu

gdy go do dworu postraszono, kto inny dostanie i przyjmie, w cikiej i zastarzaej swej podagrze, bólami przykremi zdjty co

nie

ale

e

odprawowa

Mao

z

pospiechem swój wjazd uroczysty do Krakowa.

mu winszowa, bo nawet przeciwnicy ze i nie okaza mioci familijnej, uchodzio za bardzo wity obowizek

przyszo

szlachty

Lubomirskiego brali za tego

uczucia

które

u starycli Polaków.

Zjedali posowie do Warszawy na sejm uniwersaami zapowiedziany

do

króla,

a wszyscy

aby

Lubomirskiego

urzdaci zostawi. najnuiiej król i'o

umia

Proby je

w

przywozili

to

do

aski przywróci

wic byy

w spónione

proby

instrukcyach

i

przy

po niewczasie, aprzy-

zamieni.

otworzeniu sejmu dwór usadzony aby na marszako-

stwo poselskie

wynie

Jana Antoniego Chrapowickiego podkomorzego smoleskiego*) nie wszelkich zabiegów

aowa

dokaza swego. Sprawa Lubomirskiego jak nadmieniono, staa si przez nieformalno sdu sejmowego spraw narodow, król o po-

i

prawie

przy

a wreszcie

zamkn. •)

ni(\j

grzechów

popenionych wcale nie

owem porozdawaniem urzdów sam Widzieli wszyscy

JcKo Duaryuiz

wyda

e

sejm jest

Józff Rusiecki

zoony

w Warszawie

myla

sobie wrota nie

na przy-

1845.

_ wrócenie

do mocy

135

sdem sejmowym nadweronego prawa, sposobu w jakiby mona dosign kar

na obmylenie Lubomirskiego uznanego winowajc. ale

midzy najpowaniejszymi senatorami taka si okazywaa niech e z trudna który przyszed na pokoje a kiedy któremu pokaza si wypado, to zasmuconem i pospnem obliczem pokazywa e wszystko midzy posami

Nietylko

si

po

dzieje nie

jego

z przyszo gotuj

myli

krajowi,

ale

i

uwaa e ludzie nierozwani który w kocu stanie si nie-

winn ofiar króla przewrotnego i mciwego a znakomitego pana co wzbity w dum i oparty na wpywie zagranicznym chce królowi pokaza nie jest bez znaczenia i obok niego.

e

poczenie si izb sejm mona byo uwaa e konstytuowany wyszy wnioski od króla przeciw Lubomirskiemu posowie atoli rónych województw w przewanej liczbie odzywali si za nim a na koniec wyrobio si niejako zdanie caej izby aeby nie przystpowa do aSkoro tylko przez

;

dopókd

wyroku bezprawnie wydanego to zwyciztwo Stronnicy dworscy odpierali Lubomirskiego byoby zupenem ponieniem korony, e ju nie król ale Lubomirski rzdziby Polsk. Nie wydawano si z tem, ale miano dobrze na myli dnej czynnoci,

król nie zniesie

e

"^j.

e

Lubomirski podburzony przez dom austriacki zbliony tituem ksicia do godnoci królewskiej, przy tak wielkiem zachowaniu u szlachty nie tylko obali elekcyjny projekt Iran-

moe

czasem o tron si kusi.

Opór sejmu przywiód króla do tego upokorzenia wyda pismo wasnorcznie podpisane a na zoenie do archiwum koronnego i w niem zobowizuje si e jeeli tylko posowie sejm obecuzki ale

z

e

zakoczy pozwol to na sejmie nastpnym Lubomirskiego do urzdów przywróci wszelkie mu straty cny spokojnie

i

nagrodzi.

kd

W

samem wydaniu

przyznanie

e

sd by

tego pisma spoczywao ponie-

nieprawny a Lubomirski niewinny.

Postpowanie Jana Kazimirza nie byo tego rodzaju aby mogo w kimkolwiek ufno obudza. Ju nieraz zobowizania

*)

sic

swoje przewrotnie

Histoire de Stanislas

1774.

Tom

1.

(1665).

tómaczy

i

w

prost

ama.

Miano

Jabonowski par Monsieur d* Jonsac. Lcip-

136 zgoa dowody e swm sowm królewskiem jako rzecz czcz bez wagi pomiata a za tern na pismo z podpisem jego zewszd sie odzyway gosy: skoro dwór w pisma przeciw wyrokowi sie zada, wic przyznaje e Lubomirski niewinny; jake go moe w bezecnoci, za granic, przy wyniszczeniu majtku utrzymywa, cierpienia mu przedua, wymiar sprawiedliwoci odkada? Có to za rzd, litóry uznaje niesprawiedliwo, znie j od razu moe, ale twierdzi e niesprawiedliwo do czasu pielgnowa mu trzeba. Sama tre pisma i ta na czas dla niesprawiedliwoci wyranie oka-

mio

e

zuj,

W

to

pismo królewskie tylko

osnowy rozprawach sejmoWadysaw podstoli pocki; dugo ale zawsze innych dopuszczano. Kiedy natarczy wszym powsta kanclerz z ajaniem eby

zapalczywych a podobnej

wych zada gosu si o niego domaga

zacz byd

samoówk.

o

,

sob w

starszym przed

ot

leciech nie przeszkadza.

Uniesiony

przygan zaprotestowa przeciw wanoci obrad z powodu hamowania wolnoci gosu i sejm si na tem jako zerwany skoczy.

Na odjeznem

z Warszawy (26 marca) gdy posowie eprzystpowa do pocaowania rki take pisarz grodzki krakowski a jeden z owych penomocników Lubomirskiego: „W jakim duchu, rzek król, to pocaowanie panie

gnali

króla

Xiski;

t

czy

judaszowe?" Nie judaszowe ale Jana Chrzciciela, odpowiedzia zapytany, co zapewne miao znaczy i na zmazanie grzechów królewskich. Gdy jednak tylko

nie

król tego dobrze nie

rozumia i zapyta si powtórnie jak to „Ewanieli odpowiedzia Xiski, i to temi jój sowami: nie godzi si (obie królu gwaci prawa. Tak te(Iy za niewaciwe wyrwanie si oberwa król przykr ale sobie

tómaczy?

bardzo

waciw nauk

Na tym nowicie

wyroku.

e

zasiadajc

I5y

przywizania

w

od pisarza grodzkiego.

sejmie znajdujemy

on

do

i

w

wzmiank

senacie

prawnik

ojczyzny.

o Czarnieckim a mia-

gosowa

onierz

przeciw znoszeniu

czowiek wielkiego Nic wida aby z Lubomirskim i

i

buaw poln jako mia si po nim co aszczy. To take wskazówk e sprawa Lubomir-

nieprzyjaznych zostawa stosunkach, na

wszyscy z wojewodów

gosowanie jego skiego nie

jest

nie

spoczywaa bynajmruój na powiceniu.

137 Po zakoczonym sejmie pospieszy Czarniecki na Ukrain gdzie go obowizek wojewody kijowskiego i pierwszego po hetmanie wielkim dowódcy wojska bawi mu cigle nakazywa. Tam Stawiszczan znowu w powstaniu zasta a e Machowskiego odparli

i

dwustu

mu

ludzi ubili Czarniecki silnie

uderzy, miasto opanowa, na up onierzowi odda i do szcztu tych znojach wojennych zapad na febr cospali kaza. dzienn która coraz bardziej siy mu wyniszczaa. Uzna si do komendy niezdolnym i od wojska odjecha do Ileców

W

swych dóbr lennych na Ukrainie. Gdy i tam do zdrowia nie przychodzi, postanowi kaza si odwie do Tykocina gdzieby drodze zajecha snadnie byo o lekarza biegego i o leki. mu kuryer z dyplomem na buaw poln po Lubomirskim od urzdów odsdzonym. Przy odebraniu diplomu mówi: „wiemi si dostanie hetmastwo jak wojowa zaprzedziaem stan. Gdyby mi Bóg zdrowie wróci, nie aowaby król da mi buaw." Siy Czarnieckiego widocznie ustaway; wziwszy go na nosze starano si dosta z nim jak najspie-

W

e

e

Zesab

Sokoówce e go tylko do chatki wniesiono. Tam si wyspowiada ksidzu Dbrowskiemu jezuicie który by take z nim na wypra-

sznij do Dubna.

atoli

tak bardzo we wsi

wie duskiej jako kapelan wojskowy; nazajutrz po mszy

wi-

tj komuni pobonie przyjwszy, dokona dni wietnie dopenionych po skoczonym szedziesitym szóstym roku ycia.

Mia

cigego

konia tarantowatego niezmiernie zwinnego,

w ród huku dzia miaego. Tego prowadzi masztalerz raz po raz za nun, o wygod dla niego napominany w drodze i

od Czarnieckiego.

Kiedy

chorego wniesiono do izby tarant

w

Ze zbliajc si mierci pask je przesta, kopa pod sob ziemi, na wchodzcych i wychodzcych oglda si, nawet wzdycha wierny towarzysz dosta pomieszczenie

i

pojkiwa

a nakoniec

pad

i

sieni.

dech ostatni wyzion.

Czarniecki jako syn szlachcica jedno -wojskowego

wychowanie ówczesnej szlachty

—

jezuickie, to jest

powzi

naby

pe-

wnj wprawy w jzyku aciskim zyi

i

retoriki

strze,

si

o

Paska

z ówczesnm pojciem poeaciskij, przysposobi si do prawa w pale-

zacz w

niem praktik jako obywatel

i

zarazem stara

Sowa w Pamitnikach modych zaraz lat w czeskich w nic-

wywiczenie w sztuce wojennej. :

„szuka mierci

z

,

138 uiieckich

prowincjach

chorgiew

swego brata

u rodzonego

e

na pocztku wojny trzydziesto -letniój by w wojsku cesarza Ferdinanda III z bratem swoim starszym Pawem a potem znakomitym kawalerem maltaskim.

noszc" pokazuj

Poczwszy za od wojny pruskiej z Gustawem Adolfem ju go cigle wida ze szabl w rku, gdzie tylko trzeba Polsce krwi polskiej.

O

Stefanie

Czarnieckim wolno powiedzie

z

w

ducha ognistego,

rzem bez trwogi,

e

by

ryce-

sposobach wojennych

szybkoci byskawicy wszystko dostrzeg, poj i wykona. swoj szybkoci w wojnie szwedzkiej siy Jana Kazimi-

T

Szybko mu pomagaa

rza potroi.

e nieprzyjaciela niespo-

napada, w niepewnoci, zakopotaniu i cigym strachu trzyma. Kiedy mylano jest gdzie koo Sandomirza ku Lwowu cignie to si wtedy pokaza koo Torunia w przechodzie do Gdaska. Mia wiksze wojsko to si na oddzielne dzianie

e

i

korijusy nieprzyjacielskie

ranin

to nieprz}jaciela

zabiera,

dnake

rzuca,

mia mae sam

cienia

tyu szarpa, dowozy mu

niepokoi, z

komunikacye przerywa.

nie

ale go ile

Teatru wojny

móg

moe

ale

cieniona cho

o

ma

nigdy je-

rozprzestrzenia.

bowiem w swych starych rozlegych granicach wielkim organizmem z tak si ywotn jej nie

tylko zbie-

e

czstk

Polska

jest

jednym

nic

pokona

si ciaem

staje

okaleczaem i bezwadnem ztd w zacienionym teatrze wojennym od razu klski ponosi i nieprzyjacielowi ulega. ,

We wikszych bitwach Czarniecki zawsze pod czyj komend zostawa, dla tego nie przyniós w nich tyle krajowi poytku ile go przynie by w stanie. Wina w tern Jana Kaziniirza który nie

mianowa nigdy hetmanem polnym tego, najwicj zdatnoci wojskowej pokazywa, ale zawsze tego o którym powzi naleyte przekonanie si z hetmanem wiflkiMi bdzie cigle kóci. Snad ba si aby zgodni woco

e

dzowi(i nie stanli

mu na zawadzie w nikczemnych a mona bardzij jego ony nili jego rzdach. We wojnie Hzwedzki(\j podczas ukadu z Rakotzim pod Midzybocm porwa si Czarniecki do szabli na Michaa Mi-

doda

keKi kanclerza siedmiogrodzkiego czynicego opór

jcego Polakom. wski

zoy

listy

Kiedy

i

uwacza-

we Lwowie (r. 1662) pose moskienalenego królowi tituu ksicia

carskie bez

139 smoleskiego

przyczyny powiedzia

z tej

stwa

w

rkoje

i

pikn

cech

patrioticznego

z

i

gód

na zimno,

rba.

polskiej

a

Ten zapa w nakadaniu w staro posunity oka-

prawdziw ozdob charakteru rycerskiego, polsk wawoci. Czarnieckiego wytrwai

,

wszelki niedostatek

,

bóle z ran

bya

Jak przestrzelone wskro podniebienie

przykadn.

wszej zaraz chwili nie

do

na nic czcze tituy skoro ksi-

chcia

poszanowania dla potgi

o

e

ich

posiadaniu carskiem, wtedy uniesiony Czarniecki chwy-

ci take za zuje

mu

czerniechowskiego a przy zwracaniu

i

koca ycia

wyrzekania.

I

w

bezpier-

przerazio go bynajmniej tak nosi je

szpuntowane blach srebrn bez wszelkiego

w pónym ju

cinajce si

wieku rzeki

lo-

dem przebywa na czele wojska jak dla igraszki przebywa staropolskiej prostocie mówi w lecie wesoy modzieniec.

W

o

nim

Jerlicz *)

:

„ani o domie

,

ani o

onie

,

ani o dzieciach,

dbajc, ywot swój tak prowadzi i skoczy: zawsze dzie i noc na koniu, nie baczc ani o namioty, ani o karety, ani o wymienite potrawy i trunki; ale pogoda czy nie pogoda zawsze jednako. Pokarm onego: jeeli jest, wdzonka a napój woda; pociel wojok a wezgowie siodo. Takie spanie onego byo. Nie czekajc dnia, ale i o pónoktórego cku albo z wieczora nieprzyjaciela owi i znosi spraw i zdolnoci wypisa aden nie moe." Zarzucano Czarnieckiemu chciwo. Wada ta snadno si wyrabia we wojsku. Kto depce czsto po trupie nawet przyjaciela, kogo bojaliwi towarzysze w niebezpieczestwie czstokro odstpi a on swem mztwem z niego wydostanie, kto dla tego wicej wytrzyma i wicej dokae na zapas schowa do sakwy kawaek suchara dla siebie a czapk owsa dla konia, ten si nauczy pamita o sobie, zagarnia to co si nadwinie i sam nie wie jak chciwym zostanie. Dopuszcza si Czarniecki uciemie a zwaszcza na duchowiestwie ruskiem, przez co zrywa ogniwo midzy Polsk i Rusi. To duchowiestwo po wszystkich krajach uciemiane, ani o zbiorach nie

—

e

po niewolniczemu od monych ludzi ryzie trzymane, miao przed oczami wanie

ubogie, bez znaczenia,

wieckich

*)

ckiego

W r.

w

Pamitnikach swych wydanych

1853.

w Warszawie

przez

Wójci-

140 przykad na duchowiestwie katolickiem wysokiego od ludzi wieckich poszanowania. Cho nietylko Turcy greckich ale Moskale wasnych duchownych wschodniego kocioa lekce wayli, upili, w ngdzy trzymali, to Polakom obok swego katolickiego duchowiestwa koniecznie naleao duchownych

w

Polsce

w owiacie

ruskich nietylko

nami

i

dziemi coraz

nawet

ale

w

podnosi,

bardziej

dostatkach z ich

eby nad

o-

wszystko

duchowiestwo wschodnie wanie w Rusi polskiej duchowny ruski sprosta duchownemu katolickiemu o ile tylko si dao. B}aby to di-oga najpewniejsza nawet ku wzmocnieniu unii. Przeladowano Inaczej atoli rozumiano rzecz owemi czasy.

kapana disunickiego, uwaano go za przewódc w buncie przeciw wadzy papiezkiej a dla tego przeciw Rzeczypospolitej co w swym skadzie liczya tylko jedne trzeci katolików a przeto nawet za katolick uchodzi nie moga. Czarniecki nie politik ale onierz tak o disunitach rzecz rozumia jak mu j jego

e

Zarzucaj mu nie jedna wasno kocioa ruskiego a nawet dzwony z cerkwi przeszy do lleców dóbr jego lennie na Ukrainie. eby mia si§ przyczyni do nieprawego rozstrzelania Wyhowskiego na to dowodów nie masz. I to nie ma podstawy i o onierza dba za mao a w karaniu go by za srogi: wiadcz bowiem wszyscy wspóczeni mia zawsze wielk u wojska a to rzecz wiadoma i pewna tylko z mioci wzrasta i o takiego jedynie wszyscy dbaj, który wprzód okae dba o wszystkich. Ten zarzut pewnie si wyrodzi w cza-

kapelani,

jezuici

przedstawiali.

mio

e

e mio

e

zwizku widerskiego, kiedy Czarniecki wzi Tykocin powstawa tak zacz i sdzono e z wojskiem królowi wiernm lada dzie na nich uderzy. Srogoci

sach

a na zwizkowych

s

jego

w

go

panowaa we wyrokach sdowych,

karaniu

dowody, ale

za konieczny wyjdyw obyczajów

w

czasach kiedy podobna sro-

ztd

trzeba

j

przyjmowa

czyni dowódcy wojska. Mimo stawiane wszelkie zawady wzgldy Czarniecki midzy wszystkimi wojownikami polskimi chyba tylko po liolesawie wielkim mógby dosta drugie miejsce. Iniie jego w dziejach Polski omnastego wieku sterczy stcrczy bdzie wysoko jak sterczy przed zamkiem warszawskim l)ronzowy ponmik Zygnmnta. By Czarniecki l^rzez (Jpatrzno wybranym powoanym na obron Polski zarzut

i

i

i

a

trudno z

niej

141

cho nie sta na jej czele speni posannictwo swoje. I pókd Wisa od Karpat do Baltiku wód swych toczy

a

donie

pchn

dugo imi jego nie da si bez odbrzku wew niepami czasowi który w kocu wszystkiemu po-

radzi

wszystko pochonie.

przestanie

i

tak

on mar-

Branick Waclawow Leszczysk, której

Czarniecki zostawi dwie tylko córki:

szaka nadwornego

i

m

zo-

sta póniej wojewod podlaskim.

XV. Lubomirski przemyka si z Wrocawia do sj-na swego i z Lubowli dla czekania na ask królewsk zjecha na pisze do rónych panów,

e

ziemi polsk,

gwatem

ale jeeli

odeprze.

Byo

duej trzyma bdzie Brion, to gwat Król wypowiedzeniem posuszestwa królowi.

dobra jego to

—

ciga

wojska do rodkowej Polski i nazywa Lubomirskiego zdrajc, naWojsko kazujc go ywcem lub trupem dostawi za dobr nagrod. niezapacone odnawia zwizek i wypowiada posuszestwo Jabonowskiemu; przysiga na zwizek i rusza na Samborz. Ostrzycki obrany marszakiem zwizku. Lubomirski przybywa do Ostrzyckiego i czy si ze zwizkiem, Biskup Trzebicki stara si zapobiedz wojnie który by jego dzieem.

—

—

domowej.

Król

ma

tysicy

—

i

—

Lubomirski znajduje

midzy szlacht koronn

stronników.

—

a

ju dostatek wojsk najemnych przeciw Lubomirskiemu, bo 26 stawa z niemi pod Raw. Podjazdy pod Trzeborzem, Grabow.

zgod w Dankowie, ale rycerstwo krzypozwalamy! i do zgody nie przyszo. Bitwa pod Czstochow; Poubiski naczelny dowódzca królewskich trzech Paców z tysicem onierzy dostaj si do niewoli, tyle lego. Lubomirski wyprawia uczt, Trzebicki przemawia znów za

kno:

nie

na któr take zaprosi jeców, wojny domowej.

którzy podochoceni

stroj arty z caej

Wracajc do wrzcego ju zamieszania w Polsce, Lubomirski pod o])iok wadzy cesarskij tak dalece czyni we Wrocawiu przygotowania na wojn e nazwozi co móg zota i srebra, pienidze bi kaza a jak Jemioowski powiada: „za te

pienidze ludzi cudzoziemskich dowiadczonych kawalerów

przemknwszy si cipod dwa tysice rajtarii zacign*)" cho górami do syna swego, rozpisa listy pod dniem 2 maja w moc na Spiu do rónych panów (r. 1605) z Lubowli upewnienia ksidza biskupa Trzebickiego, i aski królewskiej i

e

*)

Pod

r.

1665.

142

W listach

ma oczekiwa, zjecha na ziemi polsk. sposób wyczekiwania na stao tiuu bez ogródki

t ask wyglda

e

jeeli dobra jego

uciemieniu Francuza Briona to

mane w odeprze wypadnie.

atoli tych

gdy

dziwacznie,

bd

duej trzymu gwat gwatem

Pod pozorem wic owego wygldania abyo wypowiedzenie posuszestwa a nawet

ski królewskiej

wypowiedzenie boju królowi.

Spólczeni pisarze czyni gorzkie wyrzuty Janowi Kazisi nie pyta o Moskw i Ukrain ale ciga wojmirzowi

e

ska do rodkowej Polski, z Tatarami

mie drug stron

na Lubomirskiego

za

wcale na

w ukady

siy zgromadzone. nie

i

bacz

wchodzi, byle

Nie

ogldaj si

e Lubomirskiemu na-

wet najciej skrzywdzonemu nie wolno byo stawa si szarozlefarzem krwi narodowej a on tym czasem postanowi

j

wa

wypdzenia exekucyi z marnych dóbr swoich. Jeeli a do ogoszenia wyroku przeciw sobie by niewinnym to owiadczeniem i bdzie gwat odpiera gwatem wyrzek zarazem e postanowi sta si winnym zbrodni wzgldem ojCó dopiero gdy si odda na narzdzie domowi auczyzny. striackiemu? To spiknicie si z cudzoziemcami na swego króla byo prost zdrad kraju*). Jan Kazimirz trzymajc si sów Lubomirskiego o odpieraniu gwatu wezwa Trzebickiego aby wszelkich porednictwa

w

dla

sprawie buntownika zaniecha;

rozesa grone uniwersay

do górali aby zdrajcy kraju Jerzemu Lubomirskiemu wszdzie

ywcem

drogi wzbraniali a kto go

dostawi lub trupem

pooy

nagrody dobrej spodziewa si moe. Na zaczcie owego zerwanego przez

osia sejmu w^ojsko zwykle posów chor-

koo wybrao jak eby w Warszawie na publicznem sejmowem posuchaniu i)rzypomnieli o pacy, która bya znacznie wzrosa z rozmaitych zalegoci a naprzód owych zasug przez komisy ukrainne odprawio

i

giewiiych

j

Jonsfik

Lubomirski outre Cait

mr

avoit eu

V em\>fT krakowski.

wiadomo z powyszego, Król atoli rozgniewa si mocno

w licie pisanym na kilka tygodni przed bitw mti-wsk zanuci mu e take buntownik e nawet religii a na koniec

i

na

korzy

Lubomirskiego

naduywa.

r/asu kiedy król Lubomirskiemu

i)o

Okoo bowiem

raz pierwszy

okaza

tego nie-

169

ask

miao si zdarzy u

__

norbertanek

w Busku

niedaleko od

Piczowa e biczowany Pan Jezus u kolumny krwi paka. Podobuy cud pokaza si na obrazie Najwitszej Marii Panny

w

Dzierzkowie

wsi

probostwa

krakowskiego

a to

24 lipca

w dzie w którym zapada w Warszawie uchwaa, eby zwoa dla utworzenia sdu na Lubomirskiego; w czasie 1664

ju

r.

samego

sdu w

Studzianie wsi powiatu opoczyskiego roz-

mawia obraz Najwitszej Panny w pokoju Albrychta Staroskiego kasztelana arnowskiego z malarzem jednym. W dugim królewskim licie stao: „Zmylasz cudy. Dla czego i jakim sposobem obrazy poc si i pacz, w to nie wchodzimy. tam wiele udania jak w Szamotuach niedawno To pewna

e

si stao. Ale tych poccych si obrazów cudy na nas si obracaj i to wtedy kiedy usiujemy niepokój w kraju ztumi, rebellii we wzrocie przeszkodzi, zwizek wojskowy zniw^eczy. Co tylko byo skarbu, sprztu nawet, to si na onie-

Wszake

rza rozszafowao.

nie litujemy prac, krwi

i

gowy

Te cudy nie na nas zwala ale na Lubomirskiego, który wszelkie prawa amie, do wojny na Ukrainie i w Moskwie przeszkadza z poszarpaniem wntrznoci ojczyzny zwizek wojskowy do skutku przywiód, a przez niego wtrci w zupene rozerwanie RzeczpospoHt. O ni sam poway si pój w targi z rónemi monarchami usiuje koyron zedrze z gowy naszej. Na Briona pukownika naszej królewskiej.

i

wno

z

Mo

dóbr biskupich zabiera Wasz

tw gotow

a Lubomirski

Mo

naszed

mu

z

e

miae ju kl-

ronem

hultajstwem

dyecezy Wasz na to nie baczysz. Oczywicie z ublieniem nam królowi, jego strony si dzierysz." W^ skutek tak gorzkich wyrzutów, biskup cakiem si odi

sun.

Skoro

atoli

wypadki taki

wziy

kierunek

e

Jan Ka-

móg dalj prowadzi wojny ale nui o ugodzie mywypadao, obejrza si na Trzebickiego który jako gorli^vy rozjemca nie zwaa na dawne zarzuty ale si zaraz na pierwsze wezwanie stawi. Wyznaczono na ukady Legonicc wie arcybiskupów gnienieskich nad Pilic a z wielkiemi kami e bez szkody wocian byo mona odpasa i najwiksz liczb koni. Skoro j zaj król z wojskami zjechali penomocnicy zwizkowi. Dworacy usiowali w ukadach sjjraw Lubomirskiego od zwizanych z nim województw odczy zimirz nie

le

_

170

e

woli chciaa ani o tóm sucha, owiadczya majtkach, do nogi wyz królem dalj wojowa, zmarnie na pana marszaka prawdzit^in anieliby miaa odstpowa ale szlachta nie

przeladowanego niewinnie od ministrów co za wielkie pensye koron polsk Francuzowi przejako rzetawaini, protestacyami

wzi •^)

pod

sd

OUzowski

i

podkanclorzy

tupnda armis con.ilia ot

jjartos

Koiiurn Ic-Katu8 gallicus

Kcnpto

,

w pimie Ceiisura Candidatorum rediit

iteruin

Suecos ad

Casimirianao fiducia, sod consilio suetico, pro ut

dMlarayerunt, non yisum

pnnci|)e.H j.raKendenUis

aninius Galliae,

aulae polonae iiwitandi, egitue sedulo ne-

Arnoldus Andilius de Pompone Stocholmiae 1666,

abdicjitionis

n-.iK.n^-orio

tego

manifestami trzeba zbrodniarzy jako zbrodniarzy katowi pod skarcenie odda.

Sc«piri Polo nici powiada:

proc/mwpta

uczywo pod fundament nie zapobiey si ze-

cum

toto imperio in

belli polonici .so

molem

concitaro etc.

sustinere

175 Ministrowie

pose

odpowiedzieli,

e

cho si

za projektem wyrwie to izba ani

jeden lub drugi

zwaa

na to nie po-

uniwersaem rzecz ca na zawsze winna skoro król zniweczy. Nie uspokoi si tem bynajmniej Hieronim Ivomarnicki z Sandomirskiego zabra gos i owiadczy e województwo jego dobrze baczyo na uchway, protestacye, uniwersa ale wie e to rodki nieskuteczne darenmie przedsiMinistrowie bowiem i szlachta niektóra powystabrane. wiali panom postronnym pimienne obligi na oddanie korony. To rzecz pewna i dowodna. ,,Zkd pewno?" zawoa król podniósszy si na tronie. Ivomarnicki

wieym

,

odpowiedzia,

e

rzecz ta

caemu narodowi

nie jest

ju

taje-

mnic. Zdawao si królowi e to zawsze gadanina z posuchów a chcia posów przez ukazanie im braku dowodów do milczenia

przywied

i

posa

do Komarnickiego z poleceniem

marszaka nadwornego. Marszaek tedy wezwa go aby si ogólnemi sowami nie zasania ale jako czowiek rzetelny co wie, powiedzia albo si do potwarzy przyzna. I^omarnicki tak w kt przyparty podniós si i owiadczy gono sejmowi e kiedy chc go uczyni potwarc to okazuje kopi jednego pimiennego obligu i na niej wielu si doczyta swego nazwiska midzy podpisami. To wywoao ogromny chaas ^\ izbie rozlegy si okrzyki eby tych faktorów, handlarzy w^olnoci, podych zdrajców ojsilnego

nalegania,

,

czyzny i

natychmiast

pod

sd odda

infamisów uzna

za

pocina. dwór jeszcze si kopi nie ustraszali ale obstajc faszywa pooyli Komarnickiemu pytanie: „gdzie origina Król

e

i

— „U podkanclerzego Leszczyskiego." byo odpowiedzi. — „Mam go po zmarym bracie primasie" dokoobligu?'*

czy i)odkanclerzy. Król zblad bo w obliczu narodu okaza si kamc mataczem umiejcym wszystkiego si a do bezi

czehioci wypiera;

zdjty wstydem

i

gniewem

nie

wiedzia

sob pocz ale si z tronu zerwa z izby wyszed. Sdzi mona e w tej wanie szkaradnej chwili przysza nni myl po raz pierwszy e nie ma ju co robi jako król Poco z

i

laków.

Sposób opuszczenia izby okazywa uniesienie najwyszego zmieszao to podkanclerzego i wyszed za króh^m.

stopnia;

176 Król tak gniewliwie

penie

e

z

i

wciekoci

e na

wchodzcego.

wzrokiem z którego

swym

te chodem spokojnym

jako

zu-

prysn iskry, e mu zapal na gowie szow tej postaci przybranej od jdzy rzuci si

nui z ócz

piast peruk

i zdawao si

wejrza ku drzwiom

Zacny

poczciwo i

i

minister

atoli

tak

rozum przemawiay

powanym w

oka mgnieniu roz-

broi swego pana niegodnego nigdy korony. Na zapytanie jak je wiele ludzi znao, móg to pismo oddawa, odpar, wiedzieli i po bracie zmarym do rk jego przeszo, i przy-

e

e

sig swoj obowizany wolnoci w swej ojczynie przestrzega o zamachu na ni donie, e nie móg swego sumienia i

kala

mu

duszy zatraca

ani

mio

ojczyzny,

i

postpi

dobro narodu

pismem na sposób jaki obowizek senatorski na-

z i

kazywa.

mia

Król nie

opanowa,

co powiedzie:

stronnicy

e

zna, a na

t(j

ich

e

poranionych dobi

by uyty

woali o

umysy

wyten sejm nie da im si okie-

Lubomirskiego

Widzieli ministrowie

roku.

na dworze smutek

moe,

zniesienie

postanowili go

zerwa

Kaspar Miaskowski.

Zerwanie sejmu niemal okryo wszystkich uczciwych ludzi

aob,

wiem

le

nie

jak gdyby wielka przegrana bitwa.

byo

zaspokojone, a tem bardziej nie

Wojsko bodao si my-

powikszeniu potrzebnem koniecznie. Wymuszono na królu, e przyrzek poznosi mennice które bardzo psuy dniu 3 i 4 stycznia 1667 roku zasiada komisya monj:ry j.rzeriw Austrii. Ze ledztwa tego wykryli co wykrj' chcieli chan zadajt; si nazbyt z l\jlakami, bardzij czerro

i

17 7

ni cesarzowi tureckiemu suy, niegodzien wadzy i w skutek tego zoyli go z rzdów a na

królowi polskiemu

tak wielkij

jego miejsce osadzili Ciubana

Nowe kopoty Polsce

Opatrzno.

e

ksicia

z niedotrzymania

Zy

krwi chaskij.

ugody gonickiej

obrót sprawy a pewnie

te

i

usuna wyrzuty

umia znie krzywdy osobistej a ojczyst ziemi pobroczy krwi bratni, zaprawiy Lubomirskiemu ycie sumienia

nie

Mieszka cigle we Wrocawiu na oko zwykej swj wesooci nie traci lecz w gbsze zamysy zapada i na zdrowiu w^tla — a 3 stycznia 1667 paraliem tknity dokona ywota. Syn zwoki jego do Winicza sprowadzi. Historia do tych czas pobaaa pamici zmarego. Trzy gówne przyczyny byy: naprzód e mia szlacht za wspólniczk buntu powtóre e trzyma z Austriakami trzyma zarazem z jezuitami to jest z ówczesn histori i literatur, pogorycz.

,

e

trzecie

jego familia przy wypywach zostaa.

Monaby tó

doda e historia dopiero za dni naszych do tej niezawisoci siga e jj prawd o kadym pisa wolno a naw^et ma konieczny obowizek. Dawniój Zebrzydowski by zdrajc dzi za poczciwego tylko uchodzi moe; Lubomirski za miany wreszcie

za wysoce uczciwego jeeli nie po prostej drodze zdrady chodzi to

chcic

po bardzo

miaki

ytnej za

,

or

blizkiej przy niej cieszce.

Nie

by

to szla-

równoci i wolnoci staronim na olep macha, który spraw kole narodowym rozwodzi, ale by

co z przywizania do

chwyta

stanu swego z królem

i

w

pan znajcy stosunki europejskie, politik, naprzód niemiecki hrabia na Winiczu i Jarosawiu, potem niemiecki z daty niby dawniejszj, co igra z wolnoci szlacheck polsk a za granic sw potg i znakomito sadowi, z dwoto

ksi

wolnoci w zabiegi wchodzi, pienidze na przekupstwo dawa a gdy przez kótni z nim urzdy dochody potraci to je wciganiem wojska w spiski, rozlewem krwi w bitwach domowych przez zwizek z cudzoziemcami odzyska usiowah Czy oparty na Austrii siga po koron jak wielkie pobudki do domysu tak zupeny brak dowodów, ale to rzecz pewna imi jego zawsze do czarnej ksigi dziejów ojczystych naley. Szkoda atoli czowieka który w bitwie pod Sobodyszczami w postaci jakoby staroytnego pomnika z poród zgorzelisk oddziaom rozkazy wydawa, saTom IX. 12

rem swego kraju na

obalenie

i

s

e

_ wo

jedna,

sobio

178

waciwie

a

do wielldcgo

wystp

tylko

cii-

duowskiego zwycieztwa czyni. Sejm rozpoczty 24 stycznia (1667 r.) obiecywa spokojosnoJeeli wszystkich sejmów byy niejsze obrady.

gówn

w.

pienidze to

st-/iH..

Kr^hownlii^Ko

w Epibtolac liistorico fainiiiares ytoi, e Prusach a nie masz wzmianki o Persyi. -

nicTÓwnie poprawniej wydane,

przypuszcza u Zuluskiego.

^

wiec \

omyk ^ j

naley j

187 obnosili królow,

daniu wykryto ze

i

aobnym

ba-

lowej do króla lecz

w Opatowie

ubiorze a przy pochodniach po-

kondolency z powodu zgonu krówaciwie w rónych sprawach od zjazdu

sowie przysani niby

to z

Ba

odprawiali Sandomirzanie.

wzia

pochodu uklecona

atoli

jednym na przodzie biao odzianym wyszli

z

zamku parami w

który

W cism

po ulicach Warszawy.

tak

gór

po

caym

kraju,

z tego

i ksia

ambon wyjaniali jej pocztek, a król z umartwienia a w stan chorobliwy zapad i)rzydaa mu si na nog róa która w kocu przybraa posta cikiej podagry.

z

,

:

Tym

czasem stosunki Polski na wschodniej granicy sprakopot. Turcya rozpatrzywszy si w okolicznociach

wiay uznaa, e moe zawadzi razem o Polsk i Moskw. Doroszeko naczelnik tej czerni ukrainnej która sprzyjaa Tatarom wchodzi w porozumienia z Carogrodem. Sutan zrzuci z rzdów krimskich chana przyjaciela polskiego a osadzi z jego krwi innego z rozkazami aby Polsce

roszek przyj w

sw

signwszy jzyka

tem wszystkiem

o

opiek

i

by

to z

nieprzyjacielem a Do-

ca Ukrain.

wysa

Król za-

na zwiady do Ca-

rogrodu Piotrowicza Ormianina uywanego za tumacza

w

spra-

wach tureckich. Pojecha on jako kupiec pod pozorem zawizania stosunków handlowych z Kamadarem -basz. Nie dugo pobawiwszy w podróy przywióz wiadomo zupenie pewn, na diwanie ju zapada uchwaa nieodzownej wojny z Polsk.

e

XIX. Naród zagroony od powstania ukrainnego, od Moskwy

myla nad

zasileniem

skarbu.

W

i

Turcyi roz-

senatorskiem konsiliimi tocz si o to

Jan Sobieski i Dimitr Winiowiecki zaliczaj;], pienidze na obron widokiem zysku wciga kupców lwowskich do zalicze. kraju. Czaus turecki przybywa z wypowiedzeniem wojny do Polski. Hieronim Radziejowski w poselstwie do Turcyi. Czer na Ukrainie si nisza. Doroszenko poddaje Ukrain pod opiek Turcyi. ~ Machowski uchodzi przed nastajcymi Kozakami i Tatarami którzy go znosz na polu batohowskitm. Horda rozdziela si na trzy czci, Sobieski kae Podhajce umacnia i broni przepraw na rónych miejscach. — Horda zastajc wszdzie wojska polskie, sdzi, Polska do odporu dobrze j)rzygotowana. — Szerym Gerej z Doroszenk napadaj Podhajce, Sobieski ich odpiera, nmóstwo kadzie trupem. spory.

Sobieski

—

—

—

—

ca

,

—

e

188_ "NYojna tedy

pewna

i

__

cika

a tu nie

czm na ni zwoa senator-

ma

o

stan. Król nie mogc tak prdko sejmu, skie ko n sil urn. Wszystkie na nim mowy i gosy obrato wina sejmów: cay si do skarbu. Dwór utrzymywa zbyt krpuj rce i królowi i podskarbim a zwaszcza wieo i

e

wymylon repartici.

e

Senatorowie odpowiadali

w

za-

rzdzie skarbu bya niesychana lekkomylno. Skarb waciwie jest to fundusz wycznie wojskowy a on si na wszy-

Wojsko dostawao

stko rozchodzi, tylko nie na wojsko.

w

sygnacye ale

skarbie

nie

byo

wic

pienidzy,

as-

assygnacye

Za oschnitemi assygnacyami szy zwizki wojsko-

osychaly.

we jak za godem zwykle id choroby. Nie onierz by pohopny do zwizków ale cige do nich dawa powody skarb jak najgorzej zawiadywany. Susznie posowie ziemscy na sejmie postanowili, e nie ma powodu ciga poborów z wo-

w jakiej przepaci tony, aleje najlepij na województwa przez repartici rozkada. Królowi Jego Moci zostan jeszcze ca wychodowe

jewództw do skarbu

(ewekty)

i

e

jako

wchodowe (inwekty) monopolia

Powsta particyi

eby w nim

pisarz polny koronny

jego

urzd

i

e przy tej

zbyteczny.

inne przychody.

wymylonej

Odpowiadali

r e-

senatorowie

urzd

jak przez sejmy ustanowiony tak przez nie wcale

nie naruszony.

Bez wyliczania onierzom pienidzy bdzie

jego

pisarz

polny jeszcze

to trzeba co rocznie

mia

a

A komu

nadto do czynienia.

spisywa wojsko

z

komisarzami Rzeczy-

konui doglda eby chorgwie, regimenty, puki co si w caoci nie zebray lub których nigdy nie byo, nie dostaway albo raczj nie krady zasug? Pij^arz i»olny jest niezbdny i za swe wielkie trudy powinien

pospolitej?

szwadrony

a

i

mie pensy naleyt. Królowi zdawao si rzecz pienidze z województw; uwaa

wojskowi co

dug, eby te

e

je

wojsko

dostan

cigao

tylko tacy

ju mog si upomina

o zasugi, ale nie tacy których trze)a dopiero pod chorgwie zwabia, do wojska zarhfjra a nareszcie i w grosz zaopatrzy dla tego aby si opo-

rzdzi mo^rli. i:trzyniywa król i przynajmnij Mc zawcrbowa onierza powinienby podskarbi

wymyh.

Podskarbi odpar

niajt\^Bialocerlvwi, Czechrynie

i

,

ocali

Korsuniu; pienidzmi, za-

broni a nareszcie za porozumieniem z Moskw^ któr cigle si jeszcze toczyy ukady umierzy Kozactwo

biegami, z i

dopiero

pomyle

stan, otrzyma

doniesienie

dowództwem Szyrem

Gereja

e

ich

atoli

gagi Dniestr przebyo:

przydanych tureckich janczarów z

duj si tam

w

Zynkowie omdziesit tysicy pod

Kiedy

o Tatarach.

muzyk

i

dziaami.

maj Znaj-

Doroszeko którego wojsko do dwuTo wszystko razem ma byd dopiero przedni stra si tureckich. Postanowili za spóczenie rone ziemie pozajmowa: jedna drze si na Nureddin

i

i

dziestu czterech tysicy wzroso.

Woy; ]M)d

cz

niaty do Lwowa a trzecia w odwodzie stana szturmuje do zamku na który uszli

druga przez

Jagiehiic

i

W

mieszkance okolicy. tym stanie rzeczy Sobieski nawróci do Kamieca podolskiego, poczyni przygotowania na dusze oblenie, do przyjació po wicj wojska posaców i listy !ia województwa porozsea, zaog dla Kamieca dobra a po'}(\\ wytrwao do skamieniaoci, tern najwicej ducha doda, (! z spieszy ku Pokuciu. Otrzymawszy aUiJi nowe doniesienia o ich liczbie i rozoeniu si na

leciw>zy

gówn si

róne

drogi

i

miejsca postrzeg

sprosta a obejrzawszy

bardzo poj,sute

way

w i

e w polu na aden sposób nie

Podliajcach miasteczku Potockich nie

przekopy

stan

i

kaza je

co tchu wy-

195 Z

porzdza.

puci na

szesnastu tysicy wojska

podjazd ku

przeprawom na Dniestrze Stanisawa Koniecpolskiego starost dolnickiego i Czaplickiego stranika polnego, Jdrzejowi Modrzewskiemu w kierunku Brzecia litewskiego na Polesie wraca kaza i tam broni przepraw hordzie. Gabryelowi Silni ckiemu owczemu lwowskiemu zda obsadzenie Brzean pilnowanie gocica ku Lwowu. Starym wojskowym nie podobao si to rozstrzelanie siy zna sposoby tatarskie ale Sobieski pewny swego twierdzi i

e

i

w zwykych wojnach zabezpiecza si wdawa si w rozprawy, bo jak starzy Polacy móczas w którym rk robi a elazem rozmawia

od nich inaczej jak

trzeba, nie

m\i

by

to

naleao.

Tym czasem omdziesicio - tysiczna horda rozdzielona na trzy czci gdzie tylko wysaa podjazd zastaa wszdzie Polaków. Porównywa liczb z liczb i cile j oznacza nie byo rzecz tatarsk. Z doniesie e na kadej drodze s Polacy, wypad dowództwom wniosek e si Polska do odporu dobrze przygotowaa i wielkie ma wojsko. Jak wic Sobieprzewidywa tak si stao. Wtedy owi starzy wojskowi uznali e dobre jest dawne dowiadczenie lecz do niego moe przybywa nowsze co lepiej rzecz wywieca. Podjazd polski prowadzony przez rotmistrzów Roszczyca Biaogor, skiego \vpad na podjazd tatarski pod Narajow^m i

ski

i

gdzie do drobnej przyszo tylko utarczki.

Wyczekiwane

z

pewn trwog w

Podhajcach

tumy

za-

czy

si nareszcie zblia. Sobieski przemawia do wojska w sowach które okazyway zupene powicenie. Owiadcza e nadchodzi pora mierci niewoli albo wielkiej zasugi dla ojczyzny: umrze lub zwyciy stao si ju hasem a midzy temi dwiema ostatecznociami nie moe byd nic trzeciego. wedug niego wszystKto temu hasu nie chce si podda kiego przedsibra, ten niech si wynosi, niech spiesznie uchoi

i

dzi,

ale

niech

pomni

i mu

snadniej

zgin

na osobnoci

a o zwyciztwo ani si kusi bdzie; zostawszy za z drugimi moe w niem jeszcze mie udzia zasuy si poczciwie swj

ycie ocali. U nieprzyjaciela nie tyle znaczy Szerym Gerej lubo naczelny dowódca co jego pomocnik Doroszeko, ten za zdoliyojczynie

i

snadniej

13*

196 cic

mia

z

wypdzi

z

Podhajców

e

naprzód

boby

sob zostawia

e

powtóre do

miaby

ywnoci

bardzo niebezpiecznymi sta mogli,

sie

z miejsca tego

bardzo

pikn podpor

zapasów

innych wszelkich

i

dla swej

wisko

dwóch wzgldów za niezmiernie wane nich Polaków, których nie podobna za

a zarazem

siy odwodowej zapewniajcej

stano-

mu drog

po-

chodzi

po-

Sobicsid wiedzia o co nieprzyjacielowi

wrotu.

co

i

stanowi broni do ostatniego swych okopów. Obron lewego skrzyda zda Aleksandrowi Polanowskiemu, prawego Wadysawowi Wilczkowskiemu, rodka wojewodzie Jabonowskie-

sam doglda ogóu. Jak panowie do tej wyprawy Polanowski by tylko pomao mieli udziau wida z tego Nieprzyjaciel uderza na rucznik a Wilczkowski pukownik. wszystkie warownie obozu ale u wszystkich znajduje odpór i szyj go gsto wymiatane z hukliwym grzmotem z dziao-

mu

a

e

wego ognia

Kozacy

kule.

obrócili

si na

dzia take rczo strzelali. Daro si w tym czasie do swoich

zamku

stare miasto

i

do

z

pi chorgwi polskich.

opada i gnaa ku waom. Pozna Wilczkowski co si wici, wyskoczy z jazd z po za okopów, dobieg do tych chorgwi w oka mgnieniu do nieprzyjaciela twarz je obró-

Horda

je

i

w jedne lini ze swymi zaraz na nieprzyjaciela uderzy. Wtedy bya wrzawa, krzyk ze stron obudwu, Imk strzelby Horda nie uciekaa ale si midzy szeregi rocznej wielki. polskie dara cho od strzaów i kopij z koni si walia. Ju bój szed oko w oko za gardo. Tym czasem lóna czelad,

ciwszy

i

chopi

co

byli

ze

wsi

ssiednich zgromadzili,

wpado

wszystko to

na Tatarów midzy opotkami sielder, widami, cepami, drjiami na oburcz walio. Tatarzy w odporze sypali ^tr/ay z uków ale si wynosili, lecz nieszczliwie bo na ,

ogic- pitchotny

gwie joHzcze

sko uchodzi nie

i

.

W

tem wpady im na bok chorwielk rze sprawiy; takim razie inne wojlecz Tatarzy walcz o trupy, którym przez spalez redut.

W

sprawia pogrzeb

uwaaj

najwitszy obowizek. Trzymiejscu do samego zachodu soca, a lubo tylko do czterystu, oni swych polegych na tysicy zc'l»rali zniesionych do wszelakiego zabudowania za

si wic w Polaków pado

mali

kilka

i

jednj wioski poblizkij razem Spracowani bojem Polacy

spalili.

cignli si pod

wieczór za

197 okopy

ich kupki gwarnie

:

rozprawiay o spotkaniach a gdzie

na twarze pada czerwieniejcy pomie z ognisk obstawionych kociekami, tam skrzyo si w oczach mztwo i janiaa ufno we wasne siy bez wzgldu na tumy nieprzyjacielskie. Nazajutrz Tatarzy biegali po polach w rozsypce, na rozhowory przyzywali Polaków i dowiadywali si o dawnych swych znajo-

mych, Przez

hetman zakaza takich niepotrzebnych

lecz

dwa

tygodnie

Mona

powiedzie

zaa si przychyln swej

odbyway si po

e

zjeda.

polach harcowania.

jeeli wielokrotnie

Opatrzno

j

Polsce to wtedy otoczya

oka-

promieniami

cudotwórczej opieki.

XX.

e

Tatarzy gorsi od Polaków i radzi na Krim, zupi go i odbi w niewoli tam jczcych Rusinów. Tym czasem zapada na zdrowiu Sierko, a natomiast prowadzi Iwaszko Ukraiców, bierze szturmem Perekop i uwalnia jeców, jak Sierko zapoSierko przekon}^a Ukraiców,

im

napa

wiedzia.

Horda o

sprzymierzonych z

tern

si dowiaduje pod Podhajcami

sob Kozaków.

Myl

o pokoju z

ma w

podejrzeniu

Polsk,

Rozpoczy-

i

Horda w odwrocie upi wsie, Wojna ta podniosa imic Jana Sobieskiego. Traktat rolud zabija. zejmu z Moskw w Andruszowie pod Smoleskiem d. 30 Stycznia 1667 r. na lat trzynacie zawarty, moc którego przyznano Moskwie Smoleszczyczernie chowskiego, a nawet Kijów na dwa lata. zn, Siewierszczyzn

naj ukady

i

na koniec zawieraj pokój.

—

—

,

Ów

cz

Sierko wróg zacity Tatarów, po oddaleniu

si

z

Ukra-

Doroszeki, zacz obiega miasta, sobody, futory i gdziekolwiek wiedzia o czowieku majcym wzito zaraz do niego wpada a wszdzie dowodzi, si przekona na nowo i nie warto trzyma z Lachem bo to wydzierca wolnoci dla zysku radby czowieka ruskiego i z woem do pracy zaprzga i jeli ten co w lesie zabije, we wodzie schwyta, na stepie uchowa, z roli wydobdzie, to mu to wszystko wydziera jakby na Ukrainie zwierz dziki, pszczoa, ryba, ko, bydl i pszenica na staranie Rusina a na wasno Lacha si rodziy. Ale ycie ludzkie Lach sobie way, bo chrzecianin bo wie go sd Boski na drugim wiecie czeka; Tatar za wpada, upi, córki zabiera, habi, sprzedaje, ze yciem czowieka jak z yciem komara igra. Oj zli obadwa i niezmiernie ale Tatar od Lacha nie równie gorszy. Teraz Krim pusty, prawie iny

e

,

e

e

198 obrocy

ma, bo si wszystko porwao dla upienia Polski.

nic

odbi mona, jest Turkom przedani byd

mao

Jest tam nie

dziewic ruskich któreby

moojców co dopiero póniej na galery Bdzie mona dzieci, ony, przyjació, duchownych maji. Wszystko to bez kosztów, owszem z jasyru wyswobodzi. z wynagrodzeniem sobie trudów bo Krim upu wszelakiego peen.

mowy podobay si bo stay na prawdzie

Sierki

cyway zysk temu sko

zaczo mu

a

widocznie

w

Dwutysiczne wojsi do niego ci naj-

co do niego przystanie.

bardziej co siedzieli

rosn:

rzucali

midzy porohami

gb

Krimu

i

a obie-

najmniejsze scieszki do

na samych polach szawrauskicli zapisao si przeszo dwadziecia tysicy ochotnika. Ju bya gotowa wyprawa a biedny Sierko ciko zachoroPerekopu

i

znali;

wa: eby byd w bezpieczestwie pod czas choroby da si odnie midzy porohy. Ale nie tyle o siebie co o spraw dbay setnika Iwaszk na swego zastpc przeznaczy. Co Sierko uoy i zaleci to Iwaszko cile dokadnie wykona. Perekop zamek na midzymorzu wzi szturmem i ze ziemi zrówna. Chan sam porwa swe dzieci, ony i z Bakczysei

raju

uciek

a

do teraniejszej Mingrelii*).

Wielu jeców ha-

wolno odzyskao i upy bardzo wielkie dostay si Kozakom jak by Sierko zapowiedzia. Pod Podhajcami doszy hord wiadomoci o sprawie Iwaniebnie wizionych

Na swych sprzymierzeców Kozaków zacza patrze jako na zdrajców e ich od domu daleko odprowadzili eby swych braci na ich koczowiska nasa. Doro-

szki

na

szeko

Kriniie.

z

mniejsz

niebezpiecznym

si

widzia si

wród

Tatarów tak dalece

e

swój obóz okopa a straom bardziej od ni od Polaków kaza si mie na bacznoci. Tym czasem jakim szczliwym instynktem wszyscy poj-

hordy

mani Polacy

straszyli

Tatarów wieciami przesadzonemi o swych

e

hiaci.

Pochwyceni do niewoli proci bazarnicy kamali pod (ilinianami czeka Winiowiecki hetman na króla a razem na czambuy tatarskiej w dwadziecia tysicy dobranego nierza. Czy korzystaa z tego polska komenda, czy popara

o-

I

pmpadkowo ';

bazarników

--i-uo/UDa

tzon. Wojsko zaporoskie przyle na sejm przyszy warszawski posów swoich. Nietylko kocioom, duchowiestwu ale wszystkim pokrzywdzonym na Ukrainie od Polaków bydzn; wedug ich praw sprawiedliwo wymierzona. Po skoczeniu ukadów przysani czterej mursowie dali koniecznie chcieli ze swojj strony take da zakadników. bobH-ki odmawia twierdzc i przysiga i wzicie Boga na wiadectwo wykonane wicj znacz. Tatarzy od stakróla

i

Rzeczypospolitej

króla przeprosi, na

i

s

i

,

_

J^l

rego obyczaju nie chcieli odstpi.

Hetman w kocu si

przy-

Zadali wtedy Polanowskiego i Wilczkowskiego; odpowiedziano im e to za wani dowódcy ale dano innych chyli.

zoyo

si na utrzymanie w zakaTatarzy dwóch znakomitych mursów przysali talve. dzie. Król otrzyma goca o zawarciu pokoju w drodze z Krakowa oficerów którym wojsko

do Warszawy: skoro tylko na miejscu

stan

lubo schorzay

poszed do kocioa . Jana rzuci si krzyem przed wielkim obrazem i Te Deum piewa kaza. Mimo te formalnoci wiedzia dobrze hetman wiedzia i dowódca tatarski e niesworno jego wojsk zaraz na ruszeniu si wojsk ku domowi da powód do nadwerenia ukadu nie pod jednym wzgldem. Kiedy Tatarzy mieli rozpoczyna odwrót, Sobieski rozesa po ziemiach bliszych uniwersay, aby kto moe uchodzi do zameczków, uprowadza bydo, bo horda bez upieztw nie odejdzie.

W

czasie

ukadów

podliajeckich

wojowa

oddzielnie z Ta-

tarami K^oniecpolski starosta doliski nie pan ale panicz.

By

on zniewolony czteroma tysicami ludu a siedmiu chorgwiami

zamkn

si w Tarnopolu; dla wocian za dalszej okolicy wyznaczy na przytuek wie Kopyczyce i dzia im do obrony doda. Nie daleko od warownych Kopyczyc

wojska

obiega miasteczka Waliszewski

i

wsie

i

ciera si

stary

porucznik

z Tatarami.

byy okopy Tam wojsko

W

Koniecpolskiego

kocach

wielkiego

stron okolicy cakiem Koniecpolskiego ogniem dziaoubezpieczay. wym drog przecinao, wielu trupem pooyo a wielu wzio

jednego bagna

ywcem: midzy

poczy si

nimi

znakomitego murs.

O

tego roz-

rozhowory midzy jednym sotanem to jest ksi-

ciem krwi chaskiej

si porozumieli i

da

za

co jedne

a Koniecpolskim.

ich ojcowie z

sob

Przyszo do tego dobrze yli

i

e

Tatar za-

dawnego pobratymstwa. Koniecpolski owiadczy i jemu prawa krajowe wojenne miejsca na którem stoi opuszcza nie dozwalaj. Tatar nie mia nic przeciw temu aby si odbya uczta ze zastpc. Zjecha penomocnik Koniecpolskiego na miejsce umówione zasiedli pod wznowienia

gom

niebem nogami na krzy zoonemi do jada zastawionego na ziemi okrytej piknemi obrusami. Dano w srebrnych pucharach miodu na zdrowie sotana wypi zastpca Konieci

202 sotan ze

polskiego a wzajemnie na zdrowie Koniecpolskiego

swoj

tam midzy nimi Kozak a ten puchar

Jeden

srebrny skrci.

e

By

starszyzn.

z

nuirsów

tego uczyni nie chcia

mu

na niego, puchar po gowie

przysza

i

,

wezwa

go do oddania

ze zanadrza wydarli

i

nahajami zbiwszy

wojsko usuwa.

o

ukadzie podhajeckim, sam sotan wozy

Inaczej

Na Pokuciu

rzy.

lia do trzysta wsi

rbaa

W tem

twarzy jako zodzieja od siebie odegnali.

wiadomo

atoli

opuszczali

zaraz swe

i

inne okolice Tata-

niegodziwa horda Nohajców

mieszkaców uprowadza

;

ale

si niemal wszyscy hurmem

rzucili

naczynianu srebrnemi pod Tarnopol odprowadzi

z

,

zupia

nie

i

spa-

moga w pie

byy wsie opustoszae ze stosami trupów których nie mia kto uprztn. Szlachta woyska take prawie na pospolite ruszya i odganiaa bandy co jak wilki za zdobycz i

si uwijay.

gówn si

Sobieski z

sea

w róne

pod Podhajcami czeka

ale poroz-

ruszajc hord wiesza im si kaza; mimo to upia, palia, ludzi imaa, zabijaa tak dobrze po zawarciu jak przed zawarciem pokoju. Z t dzicz w ad nie wprawion nie dao si od razu przeci wojny ale trzeba byo z nij jakoby z jakiego jeziora z gbi wielkiej na mniejsz przez mielizny stopniowo wiksze na susz wybrodza. Od Podhajce przez Ukrain a do stepów leay tylko gruzy wsi, paaców, kocioów a nie wjednem miejscu oddziay

miejsca

i

za

i

nawet sta trupów nie pogrzebionych.

Wojna i

ta

imi

Sobieskiego który

hetman wielki wysokie

do tak wielkiej

mia w

ju jako marszaek

kraju znaczenie,

wielki

podniosa tylko Jan

przód doszed moe Zamoyski za Stefana Batorego. Kiedy tam gdzie prawdziwe byo dla Polski niebezpieczestwo, Sobieski tak piknie spraw wykierowa, wtedy

potgi

jakiej

^

dwór wraz

królem po zwyciztwach nad Moskw, dopucili do iardzo wielkich korzyci a samo rozwinicie watka tej

j icli

roboty

Na

z

okae co niesychanego w

dziejach Polski.

ostatniej

wyprawie moskiewskiej r. 1664 znalaz si IHisc carski pod Siewskiem i prosi o pokój ze zwykego powodu, to jest dla oszczdzenia krwi chrzeciaskiej. Odpowiedzian(» z

e

Moskwa ciko zgrzeszya, bo

Wadysawem

IV pod

Wjazm

zawarty

traktat

tylko z

wicie

tej

przy-

203

eby

czyny zerwaa

,

mie odiywa

lecz mniejsza o to,

kój byle

mu

,

woJD szwedzk zie> dozwala si ukadów w po-

Polsce zakopotanj

pod warunkami suszuemi. Przyszo tedy do rozeji do rozpoczcia umów pod Krasnem ale

trzymiesicznego

mogli starali si we wszystkiem o prze-

Moskale od razu

ile

wok

bardzo na

a

byo im

rk e

jeszcze pustoszyli ziemie moskiewskie

Bidzieski

a

i

Poubiski

koo Monastyru

tro-

dosy na wymylonych odwokach ale mimo rozejm Chowaski i Czerkaski ze znacznemi wojskami zajmuj Nie

ickiego.

wicej kraju i dopieraj do samych brzegów Dniepru. Przybiega Pac hetman polny z wojskami litewskiemi na brzeg drugi, rzuca pontony i puszcza na drug stron Czerniawskiego z przedni stra. Moskwa cofa si, bo oczywicie nie ma zamiaru wojny rozpoczyna, lecz tylko chce bez boju w posiadanie zaj-

mowa Z

jak najwicej kraju litewskiego. tych

wyniky spory i tumaczenia si komiukady a mianowicie kto i dla czego zama

ruchów^

sarzy co zawierali

Gdy si

zwada utara komisarze moskiewscy utrzyz wyznaczonymi do ukadów komisarzami polskimi myw^ali koca nie dojd, trzeba aby sam kanclerz Pramowski zjecha. Wiele miano biedy ni im rzecz wytumaczono to rozejm.

ta

e

e

e

si sta

nie

Trzeba

moe. atoli

wiedzie

i danie

Moskali nie

wypywao

wiadomoci spraw polskich. By midzy nimi Nestorów który przed dwoma laty na poselstwie w Warprzypatrzy si zachodom królowej szawie dugo bawi okoo projektu elekcyjnego, konszachtom z Francy i ze Szwecy od którj pose Schlipenbach uwija si w^ Warszawie a okoo przygotowa do wyldowania dla ksicia francu-

bynajmniej z braku

'•'),

w

Nestorów jak dwór polski zawsze aknie pienidzy a Pramowski umie je dostawia na drogach i najpodlejszych. Dostrzeg za co mu byo najprzy-

zkiego

Prusach.

e

datniejszem,

w

W^iedzia

królowa naczelniczka stronnictwa francuzkiego

Polsce rada nawet wojnie

mniej

oporn

i

e

dzie sabsz bya

docign, ")

to

z

Moskalem eby

do pokoju przeszkadza. przeto

wynikao

mie

szlacht

Poniewa za

e aby tylko

do

jej

co

mierci

Polacy daleko przykrzejsze warunki przyjm.

Pasek go przywióz

i

opisa

to

w swych

Pauiitnikach.

204 w swych Pamitnikach powiada

Pasek

cz róda urzdowe inni stan pokój: „mizernemi i

wasnoci

Trzymajc si

roku (1664) dawszy Moskalom

i

Nie tylko ich

ich potukli.

nam

przed tern

przyczyniwszy,

wojn domow."

dalej

poda Kochowskiego

w rónych

do ^Moskwy

mil-

w tym

swego od nich co rekuperowawszy, ale jeszcze im

zaczynamy szczUwie ski

czm jednak

nic naruszywszy,

nie

pobrali

kondycyami

comy

za to

rzsisty basarunek

e ju

pisarze

o

o stosunku Pol-

miejscach po jego trzecim klima-

si

kterze rozrzuconych dowiadujemy

e

w

r.

1665 Nestorów

znowu do Warszawy jedzi, skada powinszowanie królowi si do pokoju skania przywióz mu stu Polaków i Litwinów z niewoli wydanych i uprasza o powrót komisarzy na zakoczenie ukadów. Kiedy Litwini odbywali zjazd w Gro-

e

tem ^\ Biaej dla postanowienia czy da pomoc króMolowi przeciw Lubomirskiemu, wymawiali si dla tego skwa co dzie bardziej siga w ich posiadoci a nawet w ju si wdara. Oczywicie nie byo urzdowego pokoju a jednie a po

e

gb

dnake Pasek prawie rok ju priwatnie o nim wiedzia. Objania tu atoli wicie list Lubomirskiego do Isoli posa austriackiego w Paryu po Polsce r. 1666 z rk do rk podawany pilnie odpisywany, w nim powiedziano jak mówi Kochowski i

„o zaszej

e

Moskalami ugodzie za kilka milionów ztargowali oderwane od Polski prowincye i te pienidze

w

korzy

gotowiznie na

Na

w

z

elekcyi

zo

ksicia francuzkiego.

wyszed urzdownie na wiat traktat rozejmu Andniszowie wsi midzy Smoleskiem a Mcisawiem dnia koniec

30 stycznia 1667

owj

r.

na trzynacie

lat

zawarty

moc

którego

pokonanej Moskwie

jak gdyby triumf najwikszy nad Polsk odniosa przyznano Smoleszczyzn, Siewierszczyzn, wiele z

województwa czerniechowskiego a nawet Kijów

w

po-

siadaniu na

e

dwa lata zostawiono i to bez naleytej rkojmi ^o odebra bdzie mona. Jemioowski mówi o zapacie

jako o waiiHiku jawnym

na Zadiiieprzu twie*

ciech

by

na

i

j

Biaj

i

e

pozwolono aby Moskale

przestali

„a wicej sobie na Li-

powiada

Smolesku

za aby w trzech letym dokadcm aby go Polacy dobrze osadzili, komu inszemu za niedbalstwem polskiem nie poszed Piusi

uzurpowali, Kijów

wrócili, z

za

w korzy. Owo zgoa

co chcieli wytargowali,

jednake Mci-

205 saw, Orsz cili.

i

Jako

okoo Berezyny do LitwT przywró-

inne miasta

wszystko si to stao

co trzy lata jakby przez

i

pienidze, ten milion

ard Zadnieprza

a do roku

oddawali

1685*), które jedne obywatelom tamecznym szy, drugie

w rozrywk

Wida za

obracay si."

konwokacyjnego

1668

r.

e

i

t

sejmu

z konstytucyi

Chrapowicki który take o bra-

i

niu pienidzy przez exulantów pisze**)

mia udzia bra za co innego.

oni,

w ukadach

z

Moskw

pienidze ze skarbu koronnego lubo niby

Trudno historyi przedosta si przez róne tkaniny ówczesnych matactw ale ani wtpi dworskie stronnictwo z wiadomoci króla prosto odprzedao Moskwie kraje które

e

dayby si byy odzyska i atwo si domyli e z polskiej strony Pramowski a z moskiewskiej Nestorów te niegodziwe ukady przez kilka lat poktnie umawiali a nareszcie do skutku przywiedli.

XXI. Jan Kazimirz postanawia wyrzec si tronu Francia przez posa swego Bonzi utwierdza króla w tern postanowieniu, aby podczas bezkrólewia za pomoc patnych panów ksiciu Anguien zapewni tron polski. — Wspózawodnictwo w tej mierze midzy cesarstwem niemieckiem a Francy w po;

staci

1668

projektu r.

wiedz.

elekcyjnego,

—

Król zwouje

na dzie

sejm

24 Stycznia

W uniwersaach nie ma mowy o abdykacyi, ale wszyscy o — Król rozdaje wakanse. — Szalbierstwa spory. — Sobieski i

prasza posów do

Podhajcami.

izby senatorskiej dla zdania sprawy z boju

Szlachta

ugod

i

niej

za-

ukadu pod

Spory o pospolite ruszenie na d. Olszowski podkanclerzy Marca 1668.

pochwala.

— e

Sejm zamknity d. 7 król postanowi w d. 12 Czerwca zagajenie, tylko przed sejmem moe król abSenatorowie owiadczaj, chodzi Jan Kazimirz wydaje uniwersay i w nich powiada

10 Czerwca.

odczytuje senatowi

koron. — dykowa. — o

zoenie

zoy

e

,

korony.

— Sejm

otworzony

d.

27 Sierpnia 1668

r.

e

Podkancle-

Przez trzy dni radzi izba nad abdykaci, postanawia prosi króla, aby zaniecha myli abdykacyi. Król trwa w swojem postanowieniu. Mowa w tej mierze królewska. Po kilkunastu dniach rzy odczytuje pismo królewskie.

sporów przyjto dyplom

*)

**)

To

jest przez

od

zwalniajcy poddanych

króla

cay przecig

czasu na który zawarto traktat rozejmu.

Pisma Chrapo wieki ego.

nuarii 1668.

— Koczy

Opis przyjmowania jego wirza na kocu tomu V.

od wiernoci

ten traktat

Warszawa 1845 pod dniem

13 Ja-

Bieniewski wojewoda czerniechowski.

w Pamitnikach

o

dawnej Polsce

Niemce-

20G a zilajcy rztly

Dyplom zajty od stanów Rzeczypo-

pastwa prmasowi.

spolittV liorczoiiy królowi

w

—

senacie.

sejmowe poegnalne.

Posiedzenie

po raz ostatni do Król Jan Kazimirz przypuszcza wszystkich Umiera w Neyers 16 Grudnia 1672. swej rki i odjeda.

w

Kazimirz

Król Jan

zabiegach

pocaowania

sporach wieloletnich

i

e

ju narodem o ów projekt elekcyjny doszed tak daleko nie umia rzdzi ale tylko knu zabiegi i kutnie wszczyna.

z

Dwór

jego

skada si take i

pnych sposobów.

Mio

stwo

nie

rzdu,

ale z

mata-

dowcipnych nastrajaczy wszelakich podst-

czy bez sumienia

penie

nie z ludzi do

bya u Jana

narodu

Kazimirza zu-

znanem uczuciem.

Kiedy o tron si stara, mnó-

wystpio

e mia e milej

szlachty

przeciw niemu

pena

Polska niewdziczników

nawet,

a

ni na Polaka patrze. Powiedzia rzecz i)ewna

,

e

nalea

wszy lepszego jada

i

to,

mawia i mu na psa

czy nie powiedzia, ale

do tych Polaków co to za granic

picia,

uy-

namiszkawszy si wygodniej, na-

w modoci i doznawszy od cudzoziemców chciwszych grosza wikszej grzecznoci, przy krza sobie w kraju wasnym i cigle go lekcewa. Ludzie podobni gdy

bawiwszy si weselej

yj

sobie

priwatnie

s

swego, lecz ludzie tacy

e

si chepi z gupstwa gdy stoj przy wadzy, pasuj si z namieszni

rodem wytpiaj w nim jego przymioty iiarodowe, których mu si pozby nie podobna a które oni za jego wady uznali. Do takich nalea Jan Kazimirz a gdy mu ju brako si, wi

tku

pomocników do

i

dalszej walki

z

polskicmi wtedy zbrzydzi sobie rzdy. czy

zada si

nia po sobie

by

i w

mÓRbyd^ króla

eby

Polsce za

i

obyczajami

Obok tego stanu

zbyt daleko z Francuzami

nastpcy na

wzgldem

rze-

osadze-

tronie.

Gabinet francuzki wiedzia

wnie oto

prawami

e

si gópanowania jednego króla nie projeld zachacza

obierany drugi, postanowi

Polska dostaa si

w

bezkrólewie

przeto

usun

a otworzywszy tym sposobem wrota do jawnego ubiegania si by pewnym za pomoc patnych panów polskich jeden z jego ,

Fohie

e

k.Mt

zostanie królem polskim. ..Prancya nie zaniedbaa w

owj

chwili

niczego,

mówi

Jonsac*), do przywiedzenia Kazimirza do abdikacyi, która •)

Pod

r.

1668.

207 wchodzia we widoki Ludwika XIV.

Wsadzenie na tron polski ksicia krwi byoby pochlebiao monarsze franciizkiemu. Wywiadczajc ask ksiciu Anguien byby panowa jeszcze nad jednem wicej królestwem europejskiem a przez rozprzestrzeni

cznie

wpyw w

swój

Europie.

to zna-

Bonzi

Piotr

biskup bezierski

(przysany niby to tylko po sukcessy po

Marii Ludwice)

mia

wszelakich sposobów do nakonienia króla

wikszych

waciwszym

na owe okolicznoci

Bonzi

cenia.

delikatny

byo

trzeba,

Jego

rodki.

umia korzysta

wpyw

na

umys

ustpowa

i

zadawa

talent

wahaniu si

zachacza si Jan Kazimirz. Biorc skonnoci z lat modzieczych, obiecywa mu

i

w jego gucie

to jest

w

w

zamian za

sprzykrzyo, wynagrodzenie nale-

opactwa znaczne

wszelak we

kojny a z czci

osta-

którem wzgld na jego

jeszcze

yte

obiera

ju saby i starza na sw potrzeb

go

teczny cios wszelkim niepewnociom

mu si ju

kania si

królewski

wyszoci któr nadaje

królestwo które

i

zle-

przyrodzo-

z dogodnej chwili,

Uywajc

gany ustali si prdko. a korzystajc z

by te

nie

z usposobienia

nego, zmienia sposoby postpowania, gdzie

naj-

i

do wykonania tego

i

zrczny

i

szczdzi

nie

aden pose

na dopicie swego.

ofiar

i

uy

aeby

instrukcye najwyraniejsze

Francyi.

i

Ta

przytuek spo-

ostatnia

ponta

W

e

tem postanowi wyrzec si tronu. skonia Jana Kazimirza nawet szed za natchnieniem zmarej ony, która jak go trzyi po mierci jeszcze nie mia odmaa za ycia w ryzie

e

stpowa

od

planów."

jej

zoenia korony przemioci jakby mogo mie

Zapowiedzenie przez Jana Kazimirza

razio obadwa stronnictwa to lub

:

nie dla

owo do Jana Kazimirza,

nictwo dworskie

wiedziao

widoków.

Francyi pod czas zabiegów

e ksi

domu

Stron-

z królem potraci wiele zysków,

dworowi przeciwne nagrzeszyo

stronnictwo

widywao

e

ale dla ich

okoo

nienawici

dla

projektu elekcyjnego a prze-

francuzkiego

moe

wzi

gór na

(>lekcyi.

Elekcya

w

Polsce od dawna przestaa

byd spraw wy-

uwaali to wszystko za dowód zecudzoziemcom dozwalano wpywu w tak psucia obyczajów wanej sprawie krajowój. Przy rozwiniciu si atoli ogólnj cznie polsk.

Historicy

e

cywilizacyi

ouropejskij

pojednoczyy si bardziój

interessa

208 Co ten kraj lub ów^ bdzie mia za rzd, albo kto jogo bdzie królem i jakie przez tego króla otworz sie lub zatamuj wpywy stao si§ ju spraw zupenie ogól-

pastw

narodów.

i

nie europejsk,

W ówczesnj Europie od dawna

byo walk gówn,

ubie-

midzy cesarstwem niemieckiem czyli domem austriackim i midzy Francy czyli domem bourboskim. Ta walka europejska toczya si cigle na polu polskiem a w postaci projektu elekcyjnego i zabiegów Marii Lubi

ganie

o

pierwszestwo

dwiki jako Francuzki rici

agentki dworu francuzkiego.

i

e

polscy twierdz dalej

wojny

z

Polsk

tylko

e

Francya podburzya

w^ojna perska

stana

Histo-

Turcy

do

Turcyi na za-

Kozaków i e Polacy którzy byli u Tatarów^ \\ niewoli dobrze si napatrzyli jak agenci Ludwika XIV sypali lujdorami eby na Polsk nasa Tatarów i zmusi j do starania si o pomoc Francyi a w kocu wadzie;

•

e

Francuzi przekupywali

do wzicia na tron ksicia francuzkiego.

Trudno

bra

mona przyj

za szczer

i

nieomyln prawd,

ale

to* wszystko

nie-

i abdikacya Jana Kazimirza bya z jednj wypywem jego dziwacznego charakteru ale z drugij

jako za dowód f^trony

take prostym skutkiem umowy jego

z Francy a na zapor ieby Austria przez obsadzenie z czasem tronu polskiego arcy-

ksiciem swoim

wzmocnia si siami Polski. Król zwoa sejm to znowu jak v zeszym roku na dzie 24 stycznia (roku 1668). Lubo w uniwersaach nie byo wzmianki o abdikacyi a dla tego województwa nie wspominay o niej w instrukcyach dawanych posom na sejmikach, nie

i

przecie wszyscy wiedzieli

nego

i bdzie przeoon

i

dla tak wa-

móg spieszy do Warszawy. Laska marszakowska dostaa si ksiciu Karolowi Czartoryskiemu podkoniorzenni krakowskiemu. Obrady rozpoczy si przedmiotu kto tylko

od wielkich

chaasów

tak

posów

polskich jakoli litewskich

na Jdrzeja Kotowicza marszaka ze sejmu ostatniego i konstitucyi wczenie do powiatów i województw nie posa, a wiele rzec/y do nich po wpisywa opacznie i nawet wiele takich o n(tm ani mowy na sejmie nie byo, przeto rzecz jawna sta w porozumieniu z mataczami dworskimi i od zarzutu machiawe Istwa na aden sposób wolnym

e

nie jest.

marszakowie poselscy

Stano

e

bd odtd przysigali na rzetelne spra-

209 wowanie urzdu.

Udaa si

izba do senatu na zw}^ke powi-

gdzie od niejakiego czasu prawie

tanie,

wniosa

prob o

rozporzdzi powstay midzy posami

niesuszno w

ich wymiarze;

dziej

i

owe

rozdaje, jak to uczyni z

wjrzekano najbar-

dawnym prawom dobra stoekonomi nowodworsk. Przy

Najjaniejszy Pan wbrew

takiem postpowaniu

snadno przyszli królowie

na brak dochodów

na ubóstwo.

rzuty

obyczajem

do króla o rozdanie wakansów.

Skoro król wakanse

chaasy

zwykym

osobiste

i

z pow^odu

bd

Zaczy si w

skazani

izbie

rozdawnictwa królewskiego,

wy-

przy-

szo do sów: „ty dosta a mnie si naleao, gdzie tw^oje zasugi ? — albo to o moich niewiadomo. " Tego rodzaju rozprawy plamiy godno sejmow. Wielu mówi: to zepsucie

w

narodu; ale

istocie

by

naród

ten sam, tylko przewrotnemi

rzdami w przewrotno wprawiony.

Szalbierstwo postawiono

na wierzchu a cnota na spodzie dostaa miejsce.

Z tych sporów wrócono do wyrzekania na rzd, e Polsk Francuzom zaprzeda. Poniewa za wiedziano i pose francuzki usilnie zawija si koo króla eby go do abdikacyi skoni przeto domagano si aby tego posa z kraju rugowa. On atoli mia za sob króla, mia panów od Francyi patnych a wic nie trudno mu byo i o gosy i o powody e kiedy francuzkiego to i drugich. „Nie! woano, drugich nie trzeba; Z tego wyoni cicho siedz,- stronników sobie nie owi." ruszyli posowie insz materi, to jest o faszywej monecie któr bili Boratini i Tynf. Chaasowano e ci cudzoziemcy wyssali zoto i srebro z Rzeczypospolitej i spanoszyli si jj kosztem. Boratini skada si konstituciami Rzeczypospolitej, przysigami wykonanemi. Wic tedy obrócono si na komisarzy lwowskich a zwaszcza senatorów. Przyszo do mow7 eby i o zupienie sdu przed sd

wyrokami komisyi lwowskiej

,

stawi a pokonawszy prawem, majtki porozdziela.

szczonych

Zrazu

ich

midzy

senatorowie

ludzi zni-

obwiniani

su-

zwykych pogróek, ale postrzegszy e to nie si w dowody e s niewinni, objaniali, tuma-

chali to jako

arty, wdali czyli

a

si

eby

posów. uspokoi Sobieski popularny niezmier-

nareszcie udobruchali

to wzburzenie

posów do izby senatorskiej dla zdania sprawy ukadu pod Podhajcami. Nazajutrz rano zasta wszy-

nie zaprosi z boju

i

Tom

IX.

\4

210 stkich

w

jioji-otowiii

i

ciekawoci.

przejtych

Z uniesieniem

suchali zapouuiiawszy niesnasek poprzednich. Szlachta Dowiedziano si z Tatarami pocliwaha i zatwierdzia. i

ju

to

stanowczo

ugod take

e Turcya do wojny z Polsk zamiaru swego a przynajmniej

doprowadzi

nie potrafi

szach perski

ca sw potg

przeciw

nie tak

niej

prdko gdy

obróci.

Wyczekiwano cigle owiadczenia królewskiego wzgldem ahdikacyi o której mówiono ju nietylko midzy senatorami szlaclit ale po wszystkich rynkach i ulicach, ale dwór wcale

i

odzywa, ztd zamiary jego zaczy obudza moMiano te pewne wiadomoci ze w Prucne podejrzenie. sach porty, twierdze, wojsko pod Koryckiego dowództwem s jeszcze na tej stopie i wstp na ziemi polsk ksiciu francuzkiemu nie byby trudnym i zapewne syszano co o tertym stanie rzeczy nie mówic minie kolo rodka czerwca. pospolitego ruszenia a to nazwoania szlachta na co, si

z

ni

nie

W

daa

wet

i

z

dóbr duchownych na 10 czerwca.

dzo si zdziwili co to

ma znaczy

Król

i

senat bar-

a po tem usilnie opierali.

a

obstawaa i po prostu zakamieniaa w swym uporze. Senatorom dokucza w swych uszczypliwych bez wytchnienia zabieranych gosach Zukomski pose witebski. Król ustpi lecz chcia wyda tylko jedne wici za dwoje, a drugich wydanie zostawi hetmanowi koronnemu to jest Sobieskiemu. Sobieski atoli oeniony od trzech lat z Francuzk wychowanic Marii Ludwiki, wdow Szlachta atoli nie cofaa wniosku,

i

po wojewodzie Zamoyskim, najzagorzalszy stronnik francuzki, t)y u szlachty co do projektu elekcyjnego równie a bar-

moe

ni

król podejrzany, dla tego cho tak bardzo popularny szlachta o wydaniu wici przez niego ani sucha nie chciaa. Wtedy król oburzony do ostatecznego naprzód kadziej jeszcze

za [>r/ooy

jakie

^).