173 40 77MB
Polish Pages 1052 Year 1866
^.
^
,-?^7>
co
-O :0
Ico
.
'-r
*^wv% / ^
--r
DZIEJE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIJ PRZEZ
JDRZEJA ^ORACZEWSKIEGO.
tom: vii.
(Wydanie drugie poprawione przez Autora.)
NAKADEM
I
DRUKIEM
N.
KAMIESKIEGO
1865.
1
SPÓKI.
-tJ-
920930
KSIGA D^rUDZIESTA CZ\IARTA.
Car Iwan oddaje ster pastwa radzie piciu. Boris Godunow rzdzi za cara Fiedora Iwanowicza, kae sprztn Dimitra Iwanowicza. Fiedor umiera, Godunow okrzyknity carem. Grzegorz Otrepjew w monasterze jest carewiczem Dimitrem Iwanowiczem, czudowyra, oi>owiada jezuitom sprztn. Zygmunt III temu wierzy. Mniszech chcia Godunow którego
e
który potajemnie przechodzi na wiar rzymsk, opiekuje si Dymitrem a nunciusz papieski wiezie Dimitra na zamek, Zygmunt uznaje go za ,
kniazia
moskiewskiego.
w maestwo,
Mniszech przyrzeka mu katolick
a Dimitr szerzy religi
polska z Dymitrem
i
córk swoj Marin
w
Moskwie.
Szlachta
kozakami doskimi przechodz granic moskiewsk.
Godunow przeraony radzi z bojarami o ratunku pastwa Godunow nagle umiera. z ronem szczciem walczy.
i
siebie.
Dimitr
Car moskiewski Iwan ów przeciwnik Batorego, przy swj mierci odda ster pastwa radzie z piciu gówniejszych bojarów utworzonj, do boku modemu carowi Fiedorowi dla lubo doletni i nawet ju oeniony, nie mia i zdrotego,
e
W
radzie ^irzybocznój byy zabiegi o przywaszczenie sobie wadzy i powstao wielkie zaburzenie na ulicach Moskwy, a dao si umierzy dopiero wia
zdrowego umysu.
i
wykluczeniem widzi.
den
z
z rady
kniazia Bielskiego,
którego lud niena-
Po ukoronowaniu Fiedora, szwagier jego a take
je-
knia Boris Godunow oddali a sam jeden :a cara rzdzi i uy-
przybocznych radców
cakiem drugich
wa
tej
czterech
,
imienia jego jedynie do nadawania sobie dóbr
i
docho-
dów tak znacznych, i by w stanie swym kosztem wystawi do sto tysicy wojska. Godunow liczy ju wczenie na opanowanie tronu moskiewskiego
Tom
VII.
i
maego
Dimitra Iwanowicza, 1
Marf sw, matk a macoch cara Fiedora mieszka niejako na wygnaniu w Uhliczu nad Wog kaza wysanym siepaczom sprztn. który z
,
Niedugo potom zaskoczya mier i cara Fiedora Iwanowicza: czy za spraw Godunowa, czy w drodze przyrodzonj, mniejsza o to. Wedug testamentowego rozporzdzenia cara, miaa rzdy obj owdowiaa carowa Irena, ale posza do monastyru, a brat jej Godunow okrzyknity od ludu, uznany kojnie
by
i
od bojarów carem.
Kiedy
ju
drugi rok spo-
e
panowa, zaczy grucha wieci,
owi
siepacze
wyprawieni przed dziewiciu laty do Uhlicza, zabili innego podsunitego chopca; Dimitr za ostatni potomek rodu carskiego
yje jako zakonnik w monastyrze czudowym
a pod
,
imieniem Grzegorza Otrepjewa. Mia zna ten mody zakonjako zdatny do nik dobrze i stosunki dworskie dla tego,
e
ksiki, a nawet majcy talent do ukadania hymnów, mia bawi czas niejaki w Moskwie przy patryarsze Jobie. Boris Godunow posyszawszy o Otrepjewie, posa do Czudowa po niego, lecz ju by uciek i jako diakon mia zwiedza róne klasztory w Litwie, o religii rozprawia, wiza si z arianami, zrzuci habit, przysta do Zaporoców, potem odbywa nauki i wyuczy si po acinie. osadzaj go z modu w szkoach jezuickich na Inflanspdzi w monatach; tyle tylko pewna, napomyka o swem carostwie od styrze czudowskim poimania ratowa si ucieczk za granic i przyj na Litwie do niskich obowizków u ksicia Adama Winiowiecchorob disponowa si na mier kiego. Popadszy w chowa pod u jezuity, a temu zezna, i by carewiczem i sw pociel pamitnik nadzwyczajnych przygód swoich jako za dowód urodzenia pokaza na piersiach drogiemi kamieniami wysadzany zoty krzyyk, który mu podug zwyczaju Inni
e wie modo
,
e
,
e
sub
cik
,
e
;
mia przy chrzcie darowa knia Mstisawski. tak lubo na spowiedzi wyznan, jezuita stosownie
moskiewskiego Rzecz
do przepisów swego zakonu doniós starszym.
Przypatrzyli
oni si bliej owemu sudze Winiowieckiego: widzieli modzieca w dwudziestu kilku latach z pewn ogad, niele uczonego, opowiadajcego swe przygody naturalnie, poczytali
go
za
carewicza
i
to
wszystko uznali prosto za sposób od
Opatrznoci podsunity na osadzenie tronu w Moskwie, utrzymanie pod swoim wpywem pastwa moskiewskiego, rozpostarcie si po ziemiach jego, ustalenie wadzy kocioa rzymNapisali skiego, a wzmocnienie niesychanie potgi swojej. Dimitrowi list nietylko do nuncyusza do Krakowa, ale i do
papiea do Rzymu. Dwór Zygmunta III biorcy natchnienia od jezuitów, wierzy wicie we wszystko. osob, poSkoro tedy ów czowiek sta si tak czli sobie jego rysy twarzy, a nawet szczególne znaki ciaa to jest, wosy rudawe, jedno ramie krótsze i brodawki na twarzy przypomina tacy Polacy, którzy go jako jecy wo-
wan
w
jenni mieli
Zygmunt
nym do
a
Uhliczu
ju w
interesie
kocioa
e
pomógby do
odzyskania Inflant
tm
si
caym wschodem,
Polsce wielki handel z
jezuitów
by skon-
Na
,
Szwecyi; otworzyby
Moskw,
a pole do dziaania
ni z Perwrzcj i niespo-
przez
modziey.
kojnej polskiej
tajemne
danie
królewskie Konstanty Winiowiecki
Adama, u którego Otrepjew
brat
i
we wszystkie podania Otrepjewa, a uwawpyw polski na Moskw trzymaby Turka na
przy i
dzieckiem.
uwierzenia
nadto,
wodzy,
zna
jako carewicza.
Te
za
by sug,
wiezie go
ju
Konstantego Winiowieckiego Mni-
wojewoda sandomirski, oczywicie w zamiarze zbicia na Moskwie pienidzy, posuwa rzecz dalej na wspók z krewnym swoim Bernardem Maciejowskim, podówczas ju biskupem krakowskim i kardinaem, oraz jezuitami i nunszech
cyuszem Ran gon im, bo Otrepjewa w Samborze u siebie podejmuje jako cara Dimitra, któremu tron odjto. Za przyjazdem do Krakowa, samozwaca tego odwiedzi i powita nuncyusz, a w dugiej rozmowie o stosunkach pastwa moskiewskiego,
wtedy
ciskajc go
mu
i
caujc wraca cigle na
to,
e
pomocy, a stolica apostolska pod opiek, gdy od kocioa greckiego przejdzie do rzymskiego. Otrepjew nie odmawia wcale i w nastpujc
król
wemie zaraz i
w
tylko
udzieli
go
niedziel
u jezuitów
w Krakowie w
obec pewnej liczby panów
Moskwie
nie
rozeszo, z
obec
nuncyusza
aby si to po wszelkicmi uroczystociami daniu ale
tajemnie,
1*
temu zadosy uczyni, po czem obiadowano wspaniale u nuiicyusza, który go nakoniec zawióz na zamek. Kiedy do komnaty królewskiej wchodzili, Zygmunt ze
zwyk
swoj powag
agodnym umiechem sta oparty Samozwaniec pocaowawszy go we wycignit ku
o stolik. sobie
rk
przeoy
ustnie
zakoczy sowami:
a
a
sw
krzywd,
opiek prosi, si
o
„pomnij Najjaniejszy Panie,
we wizieniu rodzi
e
ci Opatrzno uratowaa. Wychodziec krwi monarszej baga ci o lito i pomoc." Na ty
tylko
i
znak podkomorzego koronnego oddali si Otrepjew, a król sam na sam z nunciuszem zosta. ale
nie i
e
Owiadczy si wprost moe za carewiczem prawdziwym^ te moe za samozwacem rozpocz wojn z Moskw, i
byliby
w
dozwolili
bezkrólewiu
r.
skonni
panowie,
w
do pokoju, 1587 lozejm Batorego z carem Iwanem
zawarty, stany Rzeczypospolitej
ogóle
przeduyy
na lat pitnacie, a nawet Zygmunt w styczniu roku 1602 do lat dwudziestu, rozcign i zaprzysig. Po niejakim atoli czasie przywoano napowrót Otrepjewa do komnaty, a król mówi: „szcz
wam Boe comy od
!
Wiedzcie Dimitrze kniaziu moskiewski
was
syszeli
i
z
okazanych
,
e
z tego
nam pism uznajemy
was za takiego; z uprzejmoci naszej wyznaczamy wam na potrzeby wasze czterdzieci tysicy zotych rocznie; nadto jako przyjacielowi Rzeczypospolitej, pozwalamy zawiera ukady z panami naszymi i odbiera od nich t pomoc i rady, które wam dogodnemi zdawa si bd." Otrepjew z radoci odpowiedzie nie umia i nuncyusz w jego imieniu podzikowa ,^po czem odeszli. Nuncyusz znowu ciska i caowa modzieca, a napomina, aby tylko swój wyjazd do Moskwy przyspiesza, kocioowi katolickiemu wierny, jezuitów o gdzie tylko
wpyw
zdoa w
by
swm
pastwie jakoli wszdzie, jego wniknie, starannie sadowi i wszelile
kiemi siami wspiera.
Na
podniesionm znaczeniu owego sugi, a majcego by carewiczem, opar swe widoki wojewoda Mniszech, bo wkrótce przyrzek mu w maestwo swoj córk Marin pod zarczeniem i)imiennem, zalubi, zaopatrzy w oprawie na dziedzictwo ksistwami wielkim Nowogrodem i Pskowem, tak
ej
za wsparcie wojskiem da Mniszchowi
Smolesk
i
Siewierszczy-
mu si
zii oraz milion ówczesnych zotych, skoro
tylko tron
Zezwoli wyranie na wprowadzenie kocioa katolickiego do rzeczonych ksistw, ara nowo przyrzek rozcign go przez cae pastwo moskiewskie. Zdaje si, król zaprotestowa przeciw darowizr ie kraju, niegdy Polsce
wywalczy
uda.
e
zabranego
i
zmieni obietnic
Otrepjew
Mniszech
mia odebra Smolesk
pospolita
wzi
z
w^
obwodem
reszt Smoleszczyzny,
z
sposób,
ten ,
a król
szeciu
i
e
Rzecz-
grodami
siewierskiemi.
Bya
tedy opieka
i
pomoc pienina
króla, opieka nuu-
zapewne razem z pienidzmi jezuitów, którzy wtedy ju po caym wiecie znaczne posiadali bogactwa a wiele im zaleao na dostaniu si do Moskwy. Mniszech z AYiniowieckimi i innymi panami korony zaczli pode Lwocyusza, opieka
i
wem gromadzi
wojska.
od
zaliczano wysoki
i
garno si
pod chorgwie rycerstwo z pachokami. Na Litwie byo bardzo wielu Moskali znakomitych"^) Godunowa rzdu nienawidzcych; z tych niektórzy przybyli take do tego wojska:
w
ogóle zebrao
si kilkanacie tysicy
ale
to hooty dosy obdartej, a moe tylko tysic piset ludzi, razem jazdy i piechoty wygldao dobr;i:e. Do I^ozakow do-
wyprawi Otrepjew w poselstwie a w swym do nich licie donosi, e skich
szlachcica Swirskiego,
Dimitrem synem
jest
przysig wiernoodmawiali w dobrej
pierwszego cara biaego, któremu skadali
ci i i
w
wzywa
i
ich,
aby
mu pomocy
nie
saw
przynoszcej sprawie, to jest w zrzuceniu niewolnika nikczemnika z tronu. Na skutek tego pokazali si zaraz Polsce dwaj ze starszyzny doskiej
,
a przyjci niezmiernie
samozwaca, spiesznie wrócili do swoich, gdzie si wszystko brao do koni ora, a ruszao ku Dnieprowi, aby prawego cara powita we^^prze jeszcze w granicach uprzejmie od
i
i
Polski.
Zbroili
szczyznie *)
W
i
si
i
Kozacy zaporoscy, powsta ruch na Siewier-
zapisywano do chorgwi Dimitra
Moskwie waciwej szlachty jeszcze
stanowili radcy carscy, czyli bojarowie
dworacy nietylko sami wschodniemu lekce waono, wic o nicy czyli
Ztd te
i
carowie mogli
ale
^
nie
w
Kijowie.
byo,
j
ale
zawsze
diaki to jest pisarze carscy
ze
swymi synami.
ich urodzenie
i
godno
i
Kobiety
stoli)o
nie chodzio.
pojmowa pierwsz lepsz dziewczyn.
6
Godunowa opanowaa niezmierna trwoga, kaza owdo-
wia Marf matk
prawdziwego Dimitra, która bya zakon-
nic do Moskwy Drzywied i sam j bada, a powziwszy przekonanie, e carewicza rol przybra Grzegorz Otrepjew. stryja jego, aby samozwaca pozna, w poselstwie do Polski wyprawi i to z listem ciekawym który zawiera taki ustp ^doszo nas, e w pastwie waszm ukaza si otr, zbiegy apostatata zowicy si Dimitrem. mnich on dawniej ,
y
i
w
hospodarstwie naszem,
diak; wprzódy
za
a
w
monastyrze czudowskim jako
jako czowieka wieckiego zwano
(Grzegorzem) Bohdana Otrepjewa synem. godziwiec
by
ojcu nieposusznym,
Hryk
Wtenczas jako
gmatwanin si bawi;
grywa w kocie, pija, ucieka od ojca kilwzywania wpad w herezy, w czarnoksistwo
rozbija, krad, kakrotnie
duchów
nie-
,
i
nieczystych
i
odstpienie od Boga u niego
si zna-
A modlcy
si do Boga nasz patriarcha dowiedziawszy si o jego otrostwie, wedug kanonów ojców witych, za-
lazo.
sa
go
z
towarzyszami jego nad biae jezioro
monastyrze
czarskiem
w
i
innych,
a
a
i
by w
pie-
uda si do ich, pomoc wasz wic od was, aebycie po tem
i dzi z Winiowieckich, Mniszcha, najeda. nasze hospodarstwo tego otra Hryka Otrepjewa pamitni na zawarte przymierze o zerwaniu dobrej przyDano odpowied, nie wspierali." jani z Moskw nie masz najmniejszej myli, a samozwaniec
damy
e
Rzeczpospolit bynajmniej nie obchodzi, Kiedy w sierpniu r. 1604, Dimitr samozwaniec zblia si do Dniepru i stan w Sokolnikach, przywiedli mu Kozacy
doscy okutego w kajdany wysaca godunowskiego ChruszChruszczow
czowa, który ich od powstania odwodzi. stawiony przed Dimitra sienia
czy
z
i
woa:
i
do mierci
i
wywijactwa
rzuciwszy na niego okiem czy z unie-
zala
si zami, pad na kolana
„w twoich rysach twarzy widz twego
bd
ci
atoli
wiernym."
ojca
Iwana
iiozkuty natychmiast zape-
wnia Otrepjewa ski(!wskich
i
o yczliwoci znakomitszych bojarów mosta si bardzo pomocnym w zawizywaniu dal-
szych stosunków.
Godunow znowu wyprawi do
Polski
posa Ogarewa,
który po uczynieniu wyrzutów nieszczerego postpowania za-
pyta si, czego Polska chce od Moskwy,
czy wojny czy po-
koju.
Odpowiedziano,
e
pokoju
i
ani król, ani Rzeczpospo-
temu, i niektórzy panowie i szlachta pucili i bezkarnie lecz odwoani z awanturnikiem si na padzierniku Otrepjew przeszed granic im to nie ujdzie. jako prawy syn Iwana, moskiewsk i rozrzuca odezw, któremu naród poprzysig wierno spieszy do Moskwy, aby lita
niewinni
Ru
bd
,
W
e
przywaszczyciela Godunowa. Wojewoda za Mniszech waciwie wódz naczelny si Otrepjewa, wydawa prawdziwemu dziedzicowi pastwa moskieogoszenia,
ztrci
z tronu
e
wskiego król
i
Rzeczpospolita dali
w pomoc wojsko
i
w
razie
wicej go jeszcze dadz. Mieszkance Morawska poimawszy i zwizawszy swego wojewod, oddali go Otrepjewi przy witaniu z chlebem i sol, lecz Otrepjew^ znowu nie zaniedba znale si wspaniaomylnie: uczci wierno sugi, cho sobie szkodliw i puci wojewod na wolno. Sprawio to dobre wraenie na naród i rozgosio si o sprawiedliwoci i zacnoci niewtpliwie prawdziwego Dimitra, w gbi kraju, daleko za Moskw. U bramy Czerniechowa sam wojewoda miejscowy na czele wojska i ludu stan do powitania. Otrepjew wypaciwszy swemu w^ojsku pienidzmi skarbowemi, które tam zasta i zabrawszy z waów dwanacie dzia niezmiernie mu przydatnych, cign prosto na Nowogródek siewierski. Tam Basmanow wojewoda gotowa si do silnego odporu, spali przedmiecia i wytrzymywa szturmy, ale tym czasem warowany Putiwl oraz wane potrzeby
a
od
Biaa, Woluiky, Oskol, Worone, Kromy, Liwny, Jelec poddaway si wysanym oddziaom. Wszdzie lud ima carskich urzdników i zwizanych oddawa, a Otrepjew zawsze ich nietylko puszcza kaza, ale do woli im zostawia, czy po jego, czy po Godunowa stronie stan wol. miejsca Rylsk, Borisów,
Podchwycono te wtedy znaczne pienidze, które wieli kupcy moskiewscy w upkach z miodem dla wojewodów siewierskich, a Otrepjew odesa je zaraz Winiowieckim i Royskiemu na Ukrain polsk, aby co najwicej zbroili wojska. Car Boris Godunow zatrwoony tym nagym wzrostem w si swego przeciwnika, radzi w stolicy z patriarch i bojarami o ratunku pastwa i wasnym. Patriarcha nakaza mody za dusz zamordowanego prawdziwego Dimitra, a ogo-
si
kltw
bierzowi,
po wszystkich kocioach przeciw Dimitrowi szal-
Moskw, eby koció bachoczesny
nachodzi
co
obali, a aciskie pogastwo wprowadzi.
Kniaziów Szujskich znakomitych imieniem, bogactwami
zdolnociami osobistemi najbardziej si Godunow obawia, zwaszcza, ich krewnego i naczelnika rzdu Iwana Pio-
i
e
Pskowa przeciw Stefanowi kaza by zgadzi*). Atoli
trowicza Szujskiego, który niegdy
Batoremu
z
saw
wielk
broni
w
,
gorza od zemsty, przecie powierzchownie tak dalece zmyla przychylno dla Godunowa, e na placu publicznie poprzysiga, i widzia modego Wasil Szujski jakkolwiek
Dimitra
i
zabitego
w
sercu
trumnie
i
Godunow wydawa rozkazy do
przy spuszczaniu do grobu.
kadej czetwerty szy tak zwolna, e
uzbrojenia z
ziemi po jednym jedcu, ale uzbrojenia
owiadczy, i najbogatsi bojarowie nie troszcz si wcale o koció i pastwo. Zagrozi im cikiemi karami, a nawet niektórym pozabiera majtki i knutowa car
w
ich
kaza.
ukazie jednym
Ale Godunow wdar si sam na rzdy podstpami derstwami, patriarchat moskiewski
godno
by jego
i
mor-
dzieem, patriar-
wic to wszystko Dosy, posuszestwo. rzdu razem brane niweczyo powag e pomimo najwikszych usiowa pod Brask ledwie picha przez niego na
wyniesionym, i
dziesit tysicy zebrao skiewskiego.
Z
tern
si jakby
caem
pospolitego ruszenia
wojskiem
wystpi knia
mo-
Fiedor
Mstisawski.
oblenia Nowogródka siewierskiego w polu obóz. Jego siy wynosiy bodaj co nad i zaoy dwanacie tysicy. Po dosy dugich harcowaniach jazda z Polaków zoona, uderzywszy na lewe skrzydo nieprzyjacielskie, rozbia je cakiem i rodek linii poszed za niem w ucieczk. Dowódca Mstisawski pitnacie razy ranny, spad z konia ale go swoi uwieli. Tylko siedmset koni jazdy wytrzymay natarcie Polaków i ocaliy najtej niemieckiej Dimitr
zaprzesta
,
lewe skrzydo wojska Godunowa.
*^
*)
z pory
Basma-
Historya wojny moskiewskiej az do opanowania Smoleska
Stanisawa ókiewskiego
Lwów
Korzysta
1833.
^
kanclerza
i
-przez
hetmana wielkiego koronnego.
—
9 Nowogródka, podpali w tyle obóz Dimitra lubo go nie przyprawi o klsk, przecie do zaprzestania i boju zniewoli. Dimitr utrzymawszy si przy bojowisku, kaza uroczycie pogrzeba trupów stron obudwu. Osaby
wybieg
iiow,
atoli znacznie
zimowej
byo
,
z
Polacy znudzeni
jego siy, bo
bowiem w samym kocu
to
r.
trudami wojny 1
604
,
odebra-
wszy wierroczne zasugi, a nie widzc na dalsze pienidzy Poegna Dimitra i sam Mniszech, jak zaczli odjeda. póniej twierdzono odwoany przez króla, dla okazania Moskwie
e
,
e król
i
Rzeczpospolita przeciwni wszystkiemu.
przy Dimitrze nie zostao nad
Dosy,
piset Polaków.
Tymczasem car Boris widocznie wiernego sobie Basmanowa powoa do Moskwy, kaza go przed miastem przyjmowa dostojnikom pastwa, a wewie na Kreml uroczycie w saniach okazaych; podawa mu sam zot misk czerwonemi zotemi napenion, obdarzy rublami, dobrami i na sowietnego czyli radnego bojara wjniós, ale jako czowieka nowego od razu na samym szczycie narodu osadzi nie chcia i
Wasilowi Szujskiemu odda
znkanem
i
w
siekami
rozprzonem
borach
i
,
a
wadz nad wojskiem przekry wajcm si po za zanajwysz
miejscach prawie
niedostpnych okolicy
za zgromadza nadchodzce wiee oddziay pod Kromami gdzie w szeset zaogi Kozak doski Korela, stawia mu dzielny odpór z waów drewniastarodubskiej.
Szeremetjew
,
i
nego zamku.
tymczasem znowu wzrasta w si i moe ju w pitnacie tysicy po wikszej czci jazdy wyruszywszy od Sewska i zetknwszy si u Dobrzynie z szedziesiciu tysicami Szujskiego, w rozpocztej bitwie o wschodzie soca cae swe siy z wielk odwag prowadzi prosto na rodek jego linii aby przeci na dwoje a przeciciem w popoch wprawi i pokona. Z jazd nieprzyjacielsk nawet i z Niemców zoon, powiodo mu si jak najlepiej: jednake piechota moskiewska ogniem z czterdziestu dzia, a jedenaDimitr
,
j
,
tysicy muszkietów, nietylko go pohamowaa w zapdzie, lecz i do rozsypki zniewolia. Ruszyo w pogo z jakie tysicy jazdy moskiewskiej i niemieckiej, a rbic uciekaj-
stu
pi
chorgwie i dziaa, zdawao si, e mao kto sam Dimitr niewtpliwie gdzie midzy trupami ley
cych, biorc
ocala
i
10 Ale
011,
lubo na rannym koniu ujecha
Tatewem
jednake
z kniaziem
garstk Polaków do Sewska a dalj przez Rylsk do Putiwla, gdzie si zbieray rozbitki i gotoway do odporu
z
i
,
waów. Szujski zosta
na
mki
w
Dobrzynicacli
(tortury) zastrzeliwaniem
Moskali jak Polaków, jako pana litewskiego
z
wyjtkiem
uwaa
za
bawi si oddawaniem wieszaniem jeców tak
a
,
i
tylko Tyszkiewicza, którego
korzy zostawi
pod roz-
porzdzenie samego Godunowa. Dimitr klsk odniesion tak by dotknity do ywego, ju sam zwtjiia o swej sprawie i mia nawet zamiar uciec z Putiwla, ale Moskale skompromitowani przejciem na jego stron, a srogociami Szujskiego w rozpacz wprawieni i do powicenia na sw obron wszystkiego zniewoleni, nietylko go przytrzymali, ale w pewne siy na nowo zaopatrzyli. Wojska za cara Borisa bawic si zdobywaniem Rylska i Kromów, dwóch zamków adnój wagi niemajcych i tylko drobnemi zaogami osadzonych, zostawiy czas swobodny Dimitrowi do organizowania si na nowo. Do Putiwla jako
e
ajenci Borisa wcisnli
si
trzej
zakonnicy
w
celu
wzniecenia
w ostatnim razie otrucia Dimitra ale wykryci mier. na Dimitr pisa z wyrzutami o niesuszne wspieranie przywaszczyciela Godunowa do patriarchy Joba, rozruchu
,
a
,
poszli
a samego cara napomnia, aby przy tronie nie obstawa, ale poszed do monastyru i jako zakonnik za swe cikie grzechy
pokutowa.
Przemina prawie na bezczynnoci wojsk ze stron obudwu druga poowa zimy i nadesza wiosna (r. 1605). Car dokada wszelkiego starania na wydobycie si z narodu, ale nie byo wida skutku: nie chciano si odznacza skor usug, widocznie martwiaa wadza w jego rku i co dzie
by smutniejszym. Wstawszy raz od stou, nagle zachorowa w ten sposób, e mu si krew rzucia nosem ustami uszami, w skutek czego w kilka godzin skona. Przypisywano to tru,
i
ciznie nie tak podanej, jak dobrowolnie zaytój.
II.
Po mierci Borisa Godunowa obwoany syn jego 1^'iedor Borisowicz Godunow. Wyrabia si pocig ku samozwacowi. obozie moskiewskim
W
y wybuclm
spisek.
Basmanow ogasza Dimitra carem moskiewskim. Otrep-
do Moskwy, która wyprawia do niego poselstwo. Zamordowajew Dimitr w Moskwie. nie cara Fiedora Borisowicza Godunowa i jego matki. obyczajem moskiesi Tworzy urzdy gówne na wzór polski. Koronuje idzie
wskim
,
ronie.
Zniechcenie midzy Moskw Zalubienie Mariny. Carowa koronacia w Moskwie. Wasil Szuj-
a j-je zwyczajem polskim i chula. Rokowania poselstw moskiewskich.
Marfa ale rozwodzi. V,'iazd Mariny i Bunt w Moskwie Dimitr ginie. Polacy wyrzynani. Lego ski spiskuje. Marina ocalaa, równie Mniszech i wielu panów polskich. ich dwa tysice. .
Po mierci Borisa obwoano carem jego syna Fiedora Borisowicza Godunowa, który szesnacie lat liczy: przysig wiernoci poczwszy od patriarchy i bojarów sowietu, to jest rady carskiej skadali wszyscy owdowiaej carow^ej Marii, ,
synowi Fiedorowi oraz córce Xenii, a to
jej
e
z przydatkiem',
zdradz, nie uznaj lepego Szymona kniazia twerskiego, ani szalbierza, co nazwisko Dimitr a przybiera, a trudami ani mierci nie dadz si zrazi od obowizku ich nie
wzgldem
cara Fiedora Borisowicza.
W
tym kopotliwym stanie sowiet bojarów czyli tak zwany z grecka synklit, niekadc zaufania w Fiedorze dla jego mu znowu przyboczn rad z odwoamodoci, nych od wojska Mstisawskiego i Szujskich Wasila i Dimitra, oraz wizionego cigle owego czonka dawnej rady przybo-cznej przy Fiedorze Iwanowiczu, kniazia Bielskiego. Basmanowi za zlecono naczelne dowództwo. obec Basmanowa, metropolita nowogrodzki przy podawaniu krzya do caowania, wysuchiwa wojsko przysigi pod Kromami, ale wcale nie dostrzega zapau i uniesie dla nowego cara. Midzy wojskowymi coraz róniejsze objawiay si zdania, a bardzo wielu mier Godunowa brao za palec Boy ukazujcy, Otrepjew jest prawdziwym carewiczem Dimitrem i wielu utrzymywao, w przysidze nie miano go zw^a ju Otrepjewem, a woano imi jego zawin we wyrazy: szalbierz co nazwisko Dimitra przybiera. Wreszcie jego a-
zoy
W
e
e
godno w w
obchodzeniu si ze swoimi, a
w^spaniaomylno
przebaczaniu nieprzyjacioom, poczytywali za najwydatniej-
dowód pochodzenia z rodu Rurika, zaoyciela Rusi. Wojsko ogldao si na miasta i bojarów, miasta na wojsko
szy
i
w
bojarów, a bojarowie nawet przedniejsi na wojsko ogóle
za wyrabia si
i
miasta,
jaki pocig ku samozwacowi.
Ba-
12
smanow
i
inni
znakomici
niu na tron Dimitra,
wic
w
nim
z
w
wojsku uwaali
w
zyskaj
porozumieniu.
wród
moskiewskim
Nakoniec
ogólnój
i)o
wyniesie-
kraju pierwszestwo, stanli
Basmauow wsiad na konia
spisek,
e
,
i
radoci
wybuchn w
obozie
ogosi Dimitra carem i
okrzyków uniesienia,
a przeciwnicy jego z obozu uciekli.
Zawiadomiony przez poselstwo Dimitr znalaz si wkrótce pod Kromami: przyjmowali go wietnie wojewodowie przed obozem, a gdy stan wporód wojska, podniós ku niebu ,
rce zoone
i
w
modli si sowa: ^zgad mi natychmiast wyma mnie prosz z pomidzy ludzi, przedsibior, jest podstp i obuda jaka!
te
o sdzio sprawiedliwy,
jeeli
wtem,
Widzisz o Tobie gle
w
co
Boe niewinno
i
lud mój
Gdy za wszed do
niebios królowej."
i
moje; siebie
tuczonej przez trzy miesice
dziaami
i
polecam
twierdzy,
ci-
rozpatrzy
si
si od pocisków dziaowych Doce pokopali, uczyni uwag: „w tak dugim oporze widz nad spraw moj szczególn niebios opiek i bonorach
,
które
sobie dla
zabezpieczenia
gosawiestwo." Sowna te w miejscach waciwych wyrzeczone, sprawiay niesychane wraenie. Otrepjew tak by ju pewnym
e
tronu, poow wojska do domu dla odwieenia si na miesic rozpuci, drug poow ku Moskwie przodem wysa, a sam w trzy tysice tylko, z kilkuset Polakami zwolna po-
stpowa. z
Wszdzie mu tumy zabiegay drog, wszdzie go
uroczystociami
nogi
witano,
i
strzemiona
mu caowano.
odlegego Astrachanu przysano mu w kajdanach wojewod Saburowa, stronnika krewnego Godunowów. Tylko
Nawet
z
w
Orelu (Orze), jaka garstka chciaa si opiera lecz pojmana, do wizienia pod zamknicie posza. Chodziy od Dimitra listy do bojarów i kupców moskiewskich, ale posaców i listy chwytaa wadza. Mieszkance z Krasnojego Siaa bliscy miasta Moskwy, podjli si do niej drog otworzy odezwie jego i udali si z ni zbrojno. za nie byo tam wcale wojska, a zaraz znaleli sprzymierzeców w mieszkacach, przeto poszli na plac najwikszyZ Kremla przybiego kilku bojarów, ale darenme byy ich wzywania do rozejcia si odczytano odezw wymierzon do bojarów, mieszczan, wojska duchowiestwa. Nie chybia ,
i
e
i
i
celu.
Uderzy tum
nictylko na bojarów, którzy usiowali wzbu-
13 renie raierzy, ale na Kreml: porwano owdowia Mari z jej synem carem, odprowadzono do ich paacu, w którym mieszka Godunow przed wdarciem si na tron i stra otoNieobeszo si take bez naduy i upieztwa po doczono. wierniejszych rzdowi.
mach
Bielski
czonek rady przybocznej
wystpi w
do okolicznoci,
carskiej,
imieniu Dimitra,
stosujc si
skadano
dla
przysig wiernoci poselstwo zoone z kniaziów, bojarów, i wyszych urzdników pojechao go wita do Tuli. niego
i
Kniaziowie Golicyn
i
Massalski,
oraz pisarz
(djak)
Sutupow
Moskwy, jako penomocnicy Dimitra, a za nimi pody niewolnik weszy jego wojska. Owiadczyli ludowi zjechali do
,
Godunowa
nie
moe by
patriarch,
e
a zaraz
wpad
lud na
Kreml, porwa Joba, wyzu z sukien, w stroi i wyprawi teleg do monastyru starzyckiego, na zakonczarny habit przy-
pokut za grzechy. Zamordowano wtedy cara Fiedora Borisowicza Godunowa i jego matk. Mieli oni zgin nie od ludu, ale z rki dobranych strzelców to jest onierzy dworskich, a na rozkaz i w obec dwóch kniaziów i dwóch innych znakomitych urzdników. z wol Dimitra, twierdz wspóczeni kronika
i
e
nikarze moskiewscy.
Dnia 20 czerwca 1605 r. Dimitr wjecha do Moskwy przy i obj rzdy. Zrazi za sobie tam bardzo dwór, powitaniu wprzód poda wiernym sobie Kozakom doKozacy skim anieli jednemu z najzasueszych bojarów.
e
rk
,
pozwalali sobie przy nim nawet z
dawnym rzdem
ly
Kiedy
trzymali.
kniaziów, co do ostatka
przy wjedzie witao go
duchowiestwo i caowa obrazy, muzyka wojska polskiego trbia bia w koty, a to byo tak dalece przeciw obyczajowi miejscowemu e lud za zniewag witoci poczyta. Gdy go Niemcy oficerowie przepraszali, i wedug przysigi swojj do ostatka przy dawnym carze wytrwali, ale nadal jemu chc i
,
wiernie
suy,
odpowiedzia,
e
na nich
wicj
nawet ni na
rodowitych Moskali bdzie liczy.
Urzdy gówne
niektóre
utworzy Dimitr na wzór
polski
zamianowa dwóch kanclerzy, oraz podskarbiego nadwornego. Do sowietu wprowadzi nietylko nowego patriarch, czterech
i
metropolitów, siedmiu arcybiskupów
i
trzech biskupów,
ale
14 daleko znaczniejsz liczb bojarów, a wszystkich tych radzców
na wzór polski zacz zwa senatorami. Przewodniczy zawsze sprasam na ich zgromadzeniach; oddawano mu ogólnie mówi pynnie i rozsdnie, a najtrudniejsze wiedliwo,
t
e
sprawy ze zadziwiajc niby to
matk
atwoci rozwizywa.
Carow Marf
jego, przywieziono z dalekiego monastyru.
Wi-
pod Moskw w tm w uciskach przed namiotami ukazali si oboje zgromadzonym tumom. Nastpia koronacya moskiewskim obyczajezuita Czernik zaraz jem, ale to sprawio ze wraenie, po koronacyi skada mu powinszowanie w jzyku aciskim. Lubo Dimitr na pozór rozwiza wojsko polskie i wszelkie oddziay cudzoziemskie, przecie Polacy zostali jak przyszli a mieli przystp do dworu. Dimitr okazywa im wicj zaufania ni Moskalom, na ich zdaniu polega, a nawet Buczyskich Stanisawa i Jana zamianowa swemi sekretarzami. Stanisaw jednake peni kanclerskie obowizki i jedzi w poPolak Miechowiecki by jego pierwszym selstwie do Anglii.
ta
j
namiocie przy drodze sam na sam, a po-
e
powiernikiem.
czsto wgierski wedug ówczesnej mody polskiej i niektórzy dworacy Moskale aby mu si przypodoba, szli za jego przykadem; wosy z polska zaczesywa, jada cielcin, co w Moskie za wielki grzech uchodzio; przy stole nie pyta si o bogosawienie kropienie jada wicon wod. Po obiedzie nie spa jak i kady Moskal, lecz na przechadzk si udawa, odwiedza zotników, aptekarzy i powszednia niezmiernie ludowi, który dawniej carów widywa tylko w jakim uroczym poysku azyatyckim. Nigdy za ani nie uywa, co uwaano za nieStrój
przywdziewa Dimitr czsto
czysto pogask. niu z
rcznej broni
polski,
Popisywa si w konnej jedzie, strzeladzia, zakadaniu twierdz, we walkach
i
rycerskich, a lubo grzeczny dla Polaków, Moskala nawet
i
wy-
niezrczno przy tych zabawach kijem okada. Na Kremlu cige byy tace muzyka. Moskale za kobiet do towarzystwa z mczyznami nigdy nie córki pod zamkniciem przypuszczali: chowa kady on haremach. Na wesozabudowaniach, jak Turcy w w tylnych ach nawet dla kobiet bya uczta oddzielna. Mówili o tacach co za zabawa po komnacie chodzi szuka nic nie zgusokiego urzdnika za byle
i
i
i
15
skaka jak kuglarz? Powany czowiek siedzie powinien i tylko si bawi wydwarzaniem baMuzyka ich ograniczaa si na zna, ale nie by baznera.
udawa
biwszy,
lirze
wariata
do gitary podobnej
i
,
a ta jeszcze
bya
od Polaków przea za Dimitra pra-
Muzyki mona powiedzie nie lubili wie nieustawaa gra na dworze. Diniitr adnemu bojarowi nie przepisywa carskim starym obyczajem z kim si ma eni, ale zostawiajc w tym wzgldzie wszelk wolno chula po wietnie i ze zbytkami odprawian} eh wesoach a w^ tern wszystkim pomogali mu Polacy. Byo to cywilizowaniem ycia spoecznego, ale przez cudzoziemców, oburzao niezmiernie Moskali. Zarzucano te nawet caróDimitrowi lekko obyczajów, a mianowicie, Xeni w zym celu na Kreml sprowadzi a gdy po kilsobie, kaza na zakonnic po_ ku miesicach sprzykrzy strzyc i do monastyru w puszczy nad biae jezioro wywie Na Kremlu pozwala jezuitom msze odprawia, a pastorom lutherskim dla onierzy i kupców Niemców kazania prawi. Od monastyrów wielkie pienidze na skarb ciga i wiele na
jt.
,
,
,
e
e
wn
,
j
wydawa, ale te niemao i trwoni. Byo w jego czynach mnóstwo zdronoci,
wojsko
ulepsze,
lecz
dla
tego
e
obce, wszystko
Z niechci roso zaraz
t duo
zarówno nie
koció za chrzeciaskie uwaa. powtpiewanie czyli te
podobao si bardzo ludowi, który obyczaje prawie azyatyckie
ale
to
tylko swój
i
swoje
jest
on
powtpiewania wielkie niebezpieczestwo znowu okazywa si twardszym, bardziej uswa piegów, kaza swych nieprzyjació sdzi
rzeczywicie carewiczem.
i
traci.
ciga
za
strzelców
Dimitr przewidujc
z
Wymówiony wyraz rastriga (zbiegy
sob mki
(tortury)
i
rozrbanie na miejscu
starszego.
Straciwszy zaufanie
wnie piesz
mnich), po-
kar mierci a u prostych w obec Dimitra przez ich
do Moskali otoczy si
stra cudzoziemsk,
mia
gó-
oddziay jeden pod dowództwem kapitana Francuza, drugi Niemca a trzeci Szkota. Nawet na ulicy ju zacza chodzi ta stra
w koo niego,
której
a bojarowie mieli rozkaz
trzy
postpowa
daleko z tyu.
Z jednj ostatecznoci wpad oczywicie w drug, a zawsze w sposób niezwyky i std uczuciom ludu przeciwny. Diipitr zaraz
w pocztku
opanowania tronu marzy o roz-
16
pastwa, a mianowicie we wspólnój wojnie ze zachodem Europy przeciw Turcyi i bardziej podobno w tym celu anieli wzgldem unii kocioa, o której uskutecznieniu zwtpia, wysa Andrzeja awickiego jezuit do Rzymu. Szuka przyjani z szachem perskim, doniós Karolowi szwedzkiemu, e go uwaa za przywaszczyciela tronu który si doczeka eby poprze twierdzenie, losu Borisa Godunowa. przez zadzieranie z ssiadami zgubi Moskw wymylono, e zamiast szerzeniu
,
e
soboli,
posa
chanowi tatarskiemu
kouch
ze skór winich.
wedug zwyNa posa do Zygmunta monarchów, obyczaju o szczliwem wstpieniu kego na tron III z doniesieniem
pojecha Walferow: w licie pisanym po acinie do króla. Di mitr, aby nie okazywa swej wyszoci, nie tituowa si im p era tor ale rex; w pismach za ruskich mianowa si hospodarem, carem i wielkim kniaziem. Niedugo wypada potrzeba umówienia si Dimitra ze Zygmuntem na wojn przeciw Turcyi. Wasil Szujski zaleci na posa Bezobrazowa. Przywoany Bezobrazow chcia si wymówi. Pojechawszy do Polski odprawi poselstwo publicznie, a wskaza do Sapiehy kanclerza, chciaby mu co tajemnego zwierzy. Królowi nie podobay si tajemnice midzy kanclerzem a posem moskiewskim i da upowanienie do danej rozmowy Alexandrowi Gosiewskiemu. Temu tedy owiadczy Bezobraim bardzo marzow, a to w imieniu Szujskich i Golicynów,
e
e
kotno,
i
rana
najmilejby im byo,
i
król usadzi na nich
wicza
Wadysawa,
rem.
Zygmunt
eby
lekkiego,
podego,
ty-
go z tronu zrzuci, a króle-
lubo jest jeszcze
dzieckiem
ogosi
ca-
kaza odpowiedzie, i mu bolesno, e da si uwied, ale nigdy nie by chci-
III
temu szalbierzowi
umiarkowanie radby widzia i w synie*). Przyby do króla take jeden Szwed z owiadczeniem, odebra za porednictwem przysanej panny Rozenownej
wym wadzy
e
czeka
i
to swoje
rodem z Inflant, polecenie od carowej Marfy matki prawdziwego carewicza Dimitra, aby zawiadomi króla, jj syn panujcy szalbierz kusi si o wykrarzeczywicie zabity,
e
e
*)
Historya wojny moskiewskiej ókiewskiego.
17^
e
tylko niegrobu w cerkwi uhlickiój i szczciem znaglona udaje matk tego rastrigi*). Niedugo przyjechao do Krakowa nowe poselstwo mo-
dzenie jego
zwok
skiewskie z
Maroskiego
którego naczelnik
do wojny przeciw
z
z Blizny
zoone
Wasjew mówi dalej o pastwu ottomaskiemu ,
Bethlehemu
Jerozolimy,
Grecyi,
i
i
Bethanii,
jeszcze
i
nowe
przygotowaniach
celem zdobycia miejsc
witych,
Polsk, Austry, zgoa wszystkimi monarchami chrzeciaskimi i na koniec o maestwie z wdzi-
wspóki
a do
cznoci
z
Marin Mniszchówna.
z
W obec
Zygmunta, syna jego Wadysawa siostry Anny, odprawiao si zalubienie Mariny biao ubranej, lnicej od dyamentów, a w koronie na gowie. Mieli mowy Lew Sapieha kanclerz, Maciejowski kardina i Miski wojewoda ,
-
Uroczysto
czycki.
ta
zdawaa
si powszechnie
now epok
ku wschodowi kocioa aciskiego, jak niegdy lub Jadwigi z Jagie uczci te wielki ten niby wypadek ksidz Grochowski od pindariczn, a w powinszowaniu nadesanem od papiea Pawa V byo zawarte wezwanie, abv Marina wraz z Dimitrem w kociele katolickim ju wielk zasug majcym, starali si naród moskiewski nawróci w nim wiar katolick utwierdzi i wysoko podnie. Poselstwo skadao Marinie dary od carowej Marfy i od cara. By tam obraz witej Trójcy, pióro z rubinów, czaszka z hiacyntów, okrt zoty z drogiemi kamieniami, róne rzeczy jak wó, pelikan, paw ze zota, misterny jaki zegar z trbami, fletami i kotami, mnóstwo pere, wiele soboli, a postawy aksamitu, altembasu, atasu i t. d zgoa bogactwa rzadko na raz widziane. Naczelnik poselstwa wielki dla posunicia
;
mem
,
;
Wasjew, który mia moc we wszystkiom zastponie bardzo si dobrze sprawi i z drugimi Moskalami dawa powody do miechu i odrazy. Kiedy bowiem przy obrzdzie lubu pyta go si kardina: „Dimitrze, czy sekretarz
wa
Dimitra,
lubowa innej? odpowiedzia: ^a skd ja mam wiedzie lubowa o tem nie ma mowy w mojm zleceniu." Gdy mia poda rk do zwizania stu, zada rbka od
nie
czy on nie
^)
Tame. Tom VII.
;
18 obwinicia rki, ale mu tego Na obiedzie u Mniszcha powiedziano w spónie dozwolono. czesnym opisie: „podpia sobie Moskwa u stou, bardzo plugawie jedli, garciami targajc i z mis biorc"*). wojewodziny Miiiszchowój do
Wojewoda Mniszech hulacz i marnotrawca, znany jeszcze z dworu Zygmunta Augusta jako jego pomocnik i doradzca w miosnych przygodach, obduy si by niezmiernie na wypraw moskiewsk; uwaa, e to waciwa pora do odebrania pienidzy zwacza z umysu odstawienie Mariny do Moskwy, a dopiero Jan Buczyski przywióz mu od Dimitra dwa kro sto tysicy zotych. Szujscy a szczególniej Wasil, powziwszy zamiar strcei
ju
powszechnie nazywano rastrigi, a W7niesienia siebie na tron stara si nietylko bojarów, ale i kupców moskienia jak
wskich
do
wciga.
spisku
Skoro
Dimitr dowiedzia si
tem kaza go uwizi ze wspólnikami niezwyky w Moskwie ale na zyskanie dla o
,
zoony
bo
stawi przed
,
siebie
opinii
sd sku-
Obyczajem wieku brano Szujskiego na mki, a wyrokiem jako zdrajc na mier skazano. Wywiedziony na plac tracenia, sta obok kata trzymajcego topór i przy pieku: Basmanow ju mu wyrok odczyta kiedy nagle z poród tumu wystpi dworski inny
teczny,
z
osób wszelkiego stanu.
,
urzdnik
pimiennem uaskawieniem od Dimitra na wieczne
z
Dimitr czy skonny do przebaczenia,
wizienie.
czy cenic
obrotno Szujskiego, nietylko go wkrótce na wolno puci, ale do swego boku przywoa, a w najwa-
znaczenie
i
niejszych sprawach
uywa,
a
na koniec
mia
za pierwszego
doradc, nieodstpnego towarzysza i najlepszego przyjaciela. Tym czasem Szujski nie poniecha wcale owego dawnego i szeroko rozgazionego spisku. Mniszech stan nareszcie z córk, mnóstwem karet i koczów pozapenianych szlachciankami i trzema rotami husarskiemi
w
granicach
pastwa moskiewskiego.
Marina powiz których Michajo Nagoj, brat carowj Marfy, a wic miany za wuja carskiego by najznakomitszym; poprzedzana od szeciu tysicy jazdy, jechaa jakby w tryumfie
tana od bojarów,
•)
Nota
Zygmunta
III.
III
przy tomie drugim
Niemcewicza
Dziejów panowania
19 na saniach
wielkim srebrnym
z
biaemi komi zaprzonych, cymi
a ubranymi
,
z czarnych lisów,
w
z
orem
te id-
tarantowatemi albo
,
szeciu konjuszemi pieszo
jedwabie bardzo kosztowne
w kopaki
i
niezmiernie jak wiadomo rzadkich
i
drogich.
Wszdzie po wikszych miastach odbyway si processye kosztownych darów. Podróy tej nieskoczya i skadania ze zim, ale do Moskwy wjedaa jakim dziwnym wysokim wozem, na którym miaa krzeso dopiero 12 maja*)
bywao si
z
i
jak na tronie
siedziaa,
Przyjmowanie od bojarów oduroczystoci, przed miastem gdzie
1606
wielk
r.
rzdem wartujcym sto tyProwadzili Marin do Kremla
Mniszech dosta konia, a
to
sicy ówczesnych zotych.
z
marszaek jej dworu Marcin Stadnicki mia mow do Dimitra, a sama Marina odeza ich rozdzielenie si dla niej zwaa si do Polaków, z ojczyzn, onami dziemi, bdzie im jednaa wzgldy cara. Dnia 17 maja patriarcha nowo zamianowany naprzód koronowa, co nie byo obyczajem moskiewskim ale polbojarowie
z
Nazajutrz
bojarzynami**).
e
mi
i
czy j z Di-
skim Marin na carow w obec ludu a potem mitrem lubem w obec tylko znakomitych goci. ,
,
Moskwy razem z Marin posowie Mikoaj Olenicki kasztelan maogoski Alexander Zjechali byli do
i
wski starosta wieliski,
wstpienia na tron
e
dla
projektowanej
reckiej
wa
i
powinszowania
dla
ukadów wzgldem
przez
wedug
Gosie-
obyczaju
owej
wojny tu-
w
oburzeniu,
Dimitr
Dimitra,
polscy
na licie nie by nazwany cesarzem, a Olenicki tituogo tylko wielkim hosudarem i wielkim knia-
ziem moskiewskim
si uniós,
e
przywoawszy jednego z bojarów, rozkaza mu zdj sobie koron z gowy, i z wielkim zapaem, a poniekd obraajc posów, rozwiód si o zuchwaoci uwaczania jemu, najpotniejszemu z monarchów. Da si jednake przekona, posowie na sw odpowiedzialno tituu zmienia nie mog i stano, jego pose bdzie si o to stara w Polsce. Proszeni Olenicki tak
e
e
i
Gosiewski na obiad weselny zastrzegali, aby im dano miej-
*)
Pisarze moskiewscy
**)
Dymitra,
Opis tego wjazdu
Wyda
kad 2 maja w pimie
E. Raczyski.
—
:
,
to jest
wedug starego kalendarza.
Poselstwo
Wrocaw
od Zygmunta
1837.
9*
lll do
20 sce
przy
mia w Krakowie Wasjew
carskim jak je
stole
Dimitr obstawa,
przy stole, u którego król siedzia.
pastwa
przeciwne zwyczajowi jego
stolik przy tronie.
dzielny dla nich nie
z
si
i
We
byo
nie mogli.
napomina,
e
Polakom
kady sta
powinien
robili
haas szablami, kr-
obrzdy cigle wymiewali. wojsku Mniszcha wojewody
innych panów
laków, a
si na odPotrawy tak Polakom
kociele, gdzie
o to
brata, jego syna, i
w
siedzie
trzeba ich
cili
je
nic
to
zgodzono
m'oczystoci lubnej wyszy pogoski,
chciao si i
e
smakoway,
Ju
i
e
:
midzy
w
sandomirskiego,
jego
jego zicia Konstantina Winiowieckiego ogóle zebrao
nimi mnóstwo
si do
czterech tysicy Po-
modziey
pomieszczenia tych wszystkich goci
Dla
szlacheckiej.
na rozkaz carski pozaj-
,
zamoniejszych kupców, urzdników, duchowiestwa, najznakomitszych bojarów ale nawet Nagojów krewnych carowej Marfy, cho te za ich ofiarowaniem, gwatem. Kiedy zjechali posowie jednake goszono, Olenicki i Gosiewski, przy wypakowaniu z ich wozów broni, tak si nie jedzi na wesele, ale te zwracano uwag ludu,
mowano domy,
nietylko
e
e
Polaków celem wcale co innego, a mianowicie opanowa naprzód stolic, a potem cae pastwo.
Modzie
polska
dobrze
pozaopatrywana
w
pienidze,
ze swej wyszoci nad skonna, zwaszcza, stary Mniszech dawa dobry przykad, bo trzydzieci beczek wina wgierskiego przywióz z sob wszczynaa kótnie dokazywaa po nocach, wycigaa w dzie Moskiewki z karet jak si to wszdzie wtedy zdarzao. Bojarowie i lud nie mieli jeszcze wystpowa jawnie, ale si oburzali na rastrig, Polaków i Niemców co dzie silniej. Spiskowi uraz Marin wróciy si do Moskwy wszystkie wieldowani dzieo kie dary pobrane ze skarbca carskiego, uwaali, rozpoczte czas wanie kona. Kiedy Marina na zakoczenie zabaw weselnych, dawaa wietne uczty na Kremlu obyczajem polskim na których ju modniejsze Moskalki ukazywa zaczy i dla Moskalek si starowieckich obyczajem moskiewskim, staraa si zjednywa
ufna we
Moskali,
wzgldy na dworze, dumna a tymczasem
do
e
pijatyk
,
,
,
e
e
,
t
sobie
mio
i
bojarzyn
i
mieszczek.
Wasil Szujski marsza-
21
ek
uroczystoci lubnej, nocami nietylko bojarów, ale setni-
ków
pidziesitników miasta do
i
kada
im,
e
zgromadza, prze-
siebie
moskiewskie pie-
opanowali, za
Polacy kraj
nidze rozwiole yj, Moskalami pogardzaj, koció chrzeciaski upada, pogastwo aciskie gór bierze, a to wszystko std, e rastriga przybra imi carewicza i wyszali króla polskiego.
zaczy si pokazywa kótnie zatargi z Polakami, onierzy Winio wieckiego, a nawet udezaczepi sug Zaraz
lud
i
i
rzy na jego mieszkanie. Ju rastriga, a gdy jednego za rowie spiskowi zdali spraw,
puci
go
krada
to
oddano pod ledztwo, boja-
e
to
pijanica
i
kaza
Dimitr
Na Kreml zaczli si w nocy
bezkarnie.
ludzie
po ulicach nazywano Dimitra
i
chwytano
obcy,
byo rozstawia
wykryto.
nie
nic
ale
ich,
za-
strae po ulicach dla bezpieczestwa Polaków. Polacy zagroeni poczli myle o przygotowaniach do odporu, lecz na bazarze, to jest domu handlowym, niemiano dla nich ani broni, ani Trzeba
kadego Moskala. 26 na 27 maja pojedynczo wcisno si do Mo-
prochu, ani kul, a
W
nocy
z
strzelców na nocne
byo
ich dostatkiem dla
skwy wszystkiemi dwunastu bramami onmacie tysicy onierzy, którzy stali o mil obozem i jako przeznaczeni na mieli. wypraw tureck, przez Jelsk na Perekop Na koniec ludzie Szujskiego zamknli bramy, nie dla
i
przeszkodzenia
w
chodzeniu,
e
ale
spiskowej starszyzny przysani
,
ju
wszyscy zamówieni byli przyszli.
i
od
Urzdnicy
moskiewscy obchodzili dziedzice i lud zgromadzali. Do Dimitra nic o spisku nie dochodzio, bo nawet dworacy po wikszej czci, równie jak wielu strzelców do niego nale-
ao.
W
dzie przy piknym wiosennym poranku, przez uderzenie we wszystkie dzwony jak zwykle w czasie poaru, dano znak do rzezi. Do Diniitra
wie
przysza lacy
w
czwartej
wszczli
zbroj,
otoczony
wjeda
w
godzinie
na
o rozruchu ale z objanieniem
bijatyk
jednej
rce
ludem.
z
mieczem,
od tumu opatrzonego konno na wysoki Kreml
w
w
,
i
Po-
tu Szujski przybrany drugiej
byle
z
krucyfixem
narzdzie zabójcze,
krzyczy; ,.w imi Boena Basmanow zastpuje tumowi ju mówi, ale gos jego stumia woanie:
niegodziwego heretika!
na dziedzicu, chce
A
z
razem
^
i
^ „wied nas do rastrigi, wydaj tego wóczg!" Basmanow cofn si na powrót, ubi szlachcica moskiewsldego Idóry Diraitr zmiesi za nim wdar do paacu i woa „ zdrada szany otworzy drzwi, wydar dard Niemcowi stojcemu na Zaczto warcie i woa „nie z Godunowem to sprawa strzela Niemcy drzwi spiesznie zamknli. Kiedy wyamywane ju pkay, otworzy je i wyszed Basmanow, a po,
!''
!"'
!
i
midzy napastujcymi nawet
chcia z nimi wej w umowy, ale Michajo Tatiszczew, którego on niegdy, kiedy to Szujskiego ju u pieka postawiono, od wygnania by wyprosi, pchn go noem w serce i powali strzegszy
Wpad
trupem.
lud do paacu.
Biega od pokoju do pokoju
ego
otoczyli
Zraniony
t
by w
gow
zwtpia
Dimitr z
sujn
góry
bojarów,
o ratunku.
oknem. Zemdla-
zanieli na fundament zrujnowanego
strzelcy,
paacu godunowskiego
i
i
polewali
,
i
wod
na piersiach
przywrócili do ycia.
i
a
,
mia wykrcon
czy
przestrzelon nog.
Chcia go lud dobi, ale strzelcy zasaniali i woali, aby carowa Marfa wprzód zeznaa] wiaMiano zaraz sprowadzi i miaa owiadczy: dectwo. nie by jej synem, a wedug innych tylko Szujski mia by
e
j
do
niój
strzelcy ale lud
posanym
i
tak
odpowied przynie
wydali bojarom Dimitra
przypada, bi go
i
i
niesiono
dar na nim w
Przy mijaniu Niemców rozbrojonych jakby z podzikowaniem za wierno.
'^).
Wtedy
go do
paacu,
sztuki
suknie.
wyciga ku nim rce,
Zaczto z nim ledztwo, ale odpowiedzia e jest prawdziwym carewiczem. tern wpad lud do pokoju, dano dwa razy ognia, obadwa strzay
W
nie
chybiy celu i skona. Pisarze spóczeni moskiewscy jednozgodnie a
wanie
tacy,
Polaków co najwicej pokazuj wiadomoci wypadków, z
poczytuj Dimitra tego za samozwaca Otrepjewa i zowi szalbierzem. Nam wic inaczój uwaa go nienaleao. Marina w czasie rozruchu niepoznana wybiega midzy ,
*) ii i
ka
Polacy niektórzy twierdz,
pomordowa
ich
ony
zawleczono do carowej matki do
„pyta mnie byo o
kaa
rzewnie.
to kiedy
e
Strzelcy
y,
bojarowie strzelcom
wic
oddali
monastyru,
dzi kiedy
Dimitra
powiedzieli, ;
zabito go
miaa powiedzie: yje, ju nie mój" pa-
która
nie
i
23 na dziedziniec, nawrócia jednake do pokoju swyci panien samy cli prawie Polek i draa z nimi kiedy lud ju drzwi wyamywa i kiedy ju od strzau pada pani dworska
tumem
Chmielewska, a tylko
wa w i
niezomny odpór. natoku wcisnli si
zapd
wstrzymali
te
napaci.
stkie rzeczy kazano
Muzykantów Dimitra
mi
mody Polak Osmolski swoj szabl daPooono Osmolskiego trupem, lecz
wzi
bojarowie,
zasonili
kobiety
Przydano Marinie stra, a wszypod zamknicie i zapiecztowa.
w pie wycito
,
dom
jezuicki
ze
zie-
zrównano, ksidza Pominskiego pod czas mszy przy o-
tarzu na sztuki rozdrapano.
W zamkach
Kitajgorodzie
i
Bie-
mordowano Polaków. Nie moale choby si byli wydobyli to nie gli wyj z pomieszka mogli rot sformowa i z szabl konno naciera, bo ulice poprzekadano drzewem i drgami. Byy poznaczone kred domy na miecie w których mieszkali Polacy: lud na nie uderza, a kto tylko z nich si wy-
lojgorodzie przez kilka godzin ,
,
,
chyli
nie
i
by
widocznie Moskalem, tego bez litoci mordo-
Z pomieszkania Mniszcha
wano.
kilku dni miano na bacznoci
odpór i
i
rczo
a
w
gdzie
si od
pogotowiu, dawano dzielny
nareszcie
przypadli bojarowie
lud umierzyli.
Dom i
strzelano,
i
wojewody,
poselstwa polskiego zostawiono
Olenicki
i
Gosiewski
z
dugo nietykalnym
orszakiem swym nie doznali napa-
ci, dopókd z przeciwka nie uszed do nich z kilku shigami starosta ukowski, brat wojewody sandomirskiego. Dawano od poselstwa gste strzay runicze z dachów. Tum uderzy na mieszkanie Kazano wskich, rozszarpa dom w sztuki dwudziestu dwóch czeladzi ubi, a ich za samych do wizienia zawlek. dworze Stefana hospodara wooskiego zajtym przez Konstantina Winiowieckiego, który mia przy sobie do dwustu kopijników, broniono si walecznie, a zatoczone dziaa nie uszkodziy domu, bo cigle góroway. Mieszkanie i
W
Boskiego, który ju Polsk by na zawsze porzuci, a do cara cakiem przysta, spustoszono. Taro chory przemylski, z Lubomirskim dugo bronili si bardzo skutecznie. Schwytano jednake obudwu wraz z Tarlin, Ilerburtow i sugami; obito, poraniono i do koszuli odartych wwiezieniu osadzono. Przez to samo przeszli WygiStadniccy. i
24 rozsypk miszkaLego jcój, ale panowie wszyscy wynieli ycie z rzezi. przynajmniej dwa tysice Polaków *).
neo
wiele \Yojska polskiego
szlachty na
i
111.
—
Ogoszony w Moskwie carem. Sprowadza zwoki maego Dimitra do Moskwy. Car Wasil zatrzymuje panów polskich a mniejszycli puszcza do Polski. Knia Szachowskoj opowiada Putiwlanom urzdownie, Dimitr yje. Putiwl powstaje przeciw Szujskiemu. Powstanie ronie. Odznacza si chop Bootnikow. Nowy pretendent Piotr. Pose moskiewski Wokoski zimno przyjty przez Szujski
stara
si
o tron carski.
,
e
Zygmunta.
ju
rozpo-
W radzie
bojar-
Nazajutrz po zabiciu Dimitra rastrigi, Szujski
cz
starania o pozyskanie tronu carskiego.
mia mow, chepi si ze swych zasug jeszcze z czasów cara Iwana Mówi, e szalbierzowi za uaskawienie tylko tyle winien jakby by winien zbójcy, coby mu ycie w boru darow^a. Radzi wynie na godno najwysz czoskiej
wieka zasuonego, z powiceniem, niemodego**). Bojarowie bezstronni twierdzili, na to trzebaby jaki sejm zwoa. Stronnicy atoli Szujskiego wystpili z dowo-
e
dami, wielkie
e
ad
i
porzdek w kraju zaraz potrzebne,
a bez nich
atwe do przewidzenia niebezpieczestwo. Nietylko
i
w zgromadzeniu bojarów, ale po miecie zaczto przemawia za Szujskim caego wypadku jedynym bohaterem i ju i
dnia 29 maja przy odgosie
rem.
W tym
u pieka
samem
skadali
trb
i
kotów ogoszono go
miejscu gdzie sta niegdy
ca-
przy kacie
mu
swe owiadczenia wiernoci mieszczanie, kupcy swoi i cudzoziemcy, w pobliu za leay zwoki Dimitra na stole z larw, lir, jako ironicznemi oznakami cudzj postaci i upodobania w muzyce i tacach, uwaanych na Moskwie za bazcsk igraszk. ,
) Wielu z pobitej munta III do Dimitra. **)
Mowa
szlachty wyliczy
ta znajduje
autor
pisma:
Poselstwo Zyg-
si w pimie; The Russian Jmpostor or
—
the
Dzieo to jest spóczesne, of Mugkovie ^. London 1674. a napisane przfz Johna Mericka kui)ca posa angielskiego, który r. 1617 //i story
i
by
porednikiem traktatu Szwecyi
z
Moskw w
Stolbowie zawartego.
25
ogldajc si na stosunki z pastwami pogranizwaszcza z Polsk rozumia bardzo jasno, e Di-
Szujski
cznemi,
a
mitr ostatecznie nie dla tego przyszed do si wojennych,
i
przyrzek poj Mniza porednictwem szchown ale gównie z tego powodu sprawy Dimitra, zachód Europy przez wprowadzenie do Moskwy wpywów polskich, a tem samem rzymskich, myla to pastwo zagarn do swego systemu i religijnego i poZna si Szujski na jezuitach pod ów czas zakoliticznego. go Polacy mieli za carewicza,
albo
,
nie
i ,
ju potnym
,
e
politiczne wielkie zamiary do skutku przy-
wodzi zdolnym, a do pastwa moskiewskiego w^edrze si pragncym. Wiadomy mu by ich wpyw na dwór polski uszo jego bacznoci, e Zygmunt przez jak tak dla i nie mia nadziej trzyma Tatarów siebie ulego Moskwy, Turków na wodzy, a myla ukoczy toczon wojn z Karolem IX, nietylko o Inflanty ale o Szwecy. Zna si Szujski na koniec i na tm, e skoro w narodzie przywykem do dinastii ju naprzód Godunow, a potem on sam tron sobie przywaszczy, to si snadno znajdzie do tego i kto trzeci, a uyje pomocy Polaków rzezi moskiewsk do zemsty pobui
dzonych.
Wielkie widoki Europy,
kocioa
katolickiego, jezuitów,
w
Moskalach zapowiaday, ze mierci Dimitra nie odzyskao carstwo pokoju, owszem wojna si pocignie dalej i zaciciej a znajd si tacy co o tron moskiewski, bi si bd. Szujski czy unika rozpoznawania bliszego zwok Dimitra, czy w myl pojcia owych czasów, dosy, z tej przyczyny, i jako czarnoksinika co nawet po mierci niepokoi w nocy mieszkaców, odkopano go, a spalonemi na proch zwokami nabiwszy dziao, wystrzelono ku Polsce, z którj zaniepokoi króla polskiego,
a nareszcie usposobienia ducha
e
e
t
e
carstwo.
e
Tyra czasem rozchodziy si wieci, may prawdziwy Dimitr jest wielkim cudotwórc. Niektórzy chorzy i chromi, albo raczej najci do udawania niemocy,
zaczli u jego grobu
odzyskiwa zdrowie. Na skutek tego, Szujski postanowi zwoki przenie do Moskwy, a uhliczanie zaczli ju
te
rwa si do oporu by umczon.
y
,
i
aby ich nie pozbawiano
witego
co u nich
Dokonan wic ju pokazaa si w gó-
26 ^
wiij
czci poktiui
bo skoro prawdziwy Dimitr okaza si witym i u jego zwok miano si modli, to tern samem inny Dimitr przez uznanie kocielne i niejako artiku wiary mia udowodnione szalbierstwo. Dwaj biskupi z innyrobota,
mi duchownymi i bojarami odkopali grób wity: za wyjciem trumny i otworzeniem wieka, pokazao si ciao przed pitnastu laty pochowane, prawie niezmienionym. Twarz, wosy, wyglday zupenie wieo; równie naszyjnik z per-
ami, chustka haftowana w lewój rce, suknia i boty wyszywane zotem i srebrem. prawej rce trzyma may trup garstk orzechów^ Cuda wic i wito Dimitra znalazy zupene potwierdzenie. Najznakomitsi onierze, mieszczanie, cliopi, nieli zwoki do Moskwy, a u bramy czeka
W
procesy car Szujski, wzi trumn na swe ramiona i odniós do kocioa w. Michaa archanioa. Na rodku kocioa Marfa otrzymywaa od duchowiestwa uroczyste rozgrzeszez
nie,
e bdc
matk witego,
przyznaa si do nikczemnego
szalbierza.
Wedug
atoli
twierdzenia niektórych
Polaków
i
cudzo-
ziemców co w tedy byli w stolicy, Szujski mia kupi od jednego strzelca syna jego Komis zk, kaza go zawie do Uhlicza zarn i pochowa a tym sposobem wiee zwoki podsunwszy, wprawi maego Dimitra w szereg witych mczenników. Olenicki i Gosiewski lubo posowie, zatrzymywani byli w Moskwie. Po koronacyi Szujskiego mieli na pocztku ,
czerwca
,
rozmow
z bojarami:
knia Mstisawski, który
nie
by uczestnikiem spisku przeciw Dimitrowi, a wielkiego w swoim narodzie powaania doznawa przypisywa królowi, ,
panom, a nawet samym posom wszystko ze, co si na Moskwie dziao. Na to posowie króciuteko poszeptawszy midzy sob, odpowiedzieli w tej treci, obcy czowiek gosi si carewiczem co przez jaki cud mia uj mierci uoonej od Borisa Godunowa, okazywa znak niemaj wagi. Sami za Moskale zgadzali si, Godunow sprztn cara
e
,
e
Fiedora Iwanowicza
mitych
bojarów.
wyprawi na drugi wiat wielu znakoOwemu jednake czowiekowi w Polsce i
e
uwierzy jedynie Mniszech jak wida z tego mu zarczy córk, da pomoc zbrojn i go na Siewierszczyzn zapro,
e
27 wadzi.
Skoro
wróci,
a
to króla
Polski
doszo, nakaza Mniszciowi do kraju
nieprzyja
na
z
Moskw
nie
naraa.
Mniszech zaraz do kraju wi'óci a wic i on niewielk odegra rol i mao zgrzeszy. Sami tylko Moskale, Kozacy doscy prowadzili tego Moskala carem Dimitrem zwanego; wojsko, wojewodowie carscy rzucali mu si do nóg: „i wy bojarowie, mówi jeden z posów, wybieglicie naprzeciwko ,
e
Wykrzykiwalicie wam Bóg ukochanego wróci cara, zapalalicie si gniewem, Polakom Dimitr winien kiedy kto z Polaków wspomnia, tym panowanie, ubóstwialicie go w naszych oczach. tu paacu, kiedycie z nami radzili, aden nieobjawi najmniejszego powtpiewania o pochodzeniu jego. Nie od nas niego z ubiorem
i
oznakami carskiemi.
,
e
W
od was Moskali, wasz moskiewski wóczga by za Dimitra uznany; wycie go z chlebem i sol na granicy witali, do stolicy wprowadzali, ukoronowali i za-
Polaków,
ale
pocztku do koca; pocó wam dzi na drugich win zwala? Lepiej byo milcze dla których was Bóg tem zalepiei aowa za grzechy, niem ciko skara. Nie jest naszym zamiarem wam krzywoprzysistwo i morderstwo wyrzuca, ani wasze sprawy rozbiera; nie mamy powodu aowa tego czowieka, który nas w obec was obrazi, w swem szalestwie mia si za mordowali.
co
Wasze
dzieo od
to
wymaga
jakich niesychanych tituów i bodaj móg si sta choby jakim takim przyjacielem naszj Rzeczypospolitej. Ale jake nie zdumiewa, wy bojarowie z rozumu znani, lada jakiemi mowami chcecie usprawiedliwi morderstwo i rze na braciach naszych. Nie walczyli oni przeciw wam, nie bronili waszego szalbierza, bo on bezpieczestwo swego ycia nie im, ale wam powierzy. Zwalacie win na motoch: gotowimy uwierzy i uwierzymy, ale dopiero jak pucicie wojewod sandomirskiego, jego wielkiego,
e
ca
córk
wszystkim Polakom pozwolicie razem z nami wraca do króla, abymy zapobieyli swem ukazaniem si, pewno przygotowanej zemcie. Dopóki za przeciw wszelkiemu prai
wu narodów, którego barbarzycy przestrzegaj, nas jako jeców zatrzymywa bdziecie dopóty w oczach króla Rzeczypospolitj caej Europy, wy sami z waszym carem za i
,
i
,
i
_28 sprawców
prónobycie na pokój
rzezi poczytywani,
Rozwacie
liczyli.
to dobrze!"
Moskale jako wychowacy despotizmu ksztaccego nie wymow ale milczenie, suchali z osupieniem sów, na jakie tylko prawdziwy republikanizm polskiej szlachty móg si w ówTzesnej Europie zdobyd. Spoglda jeden na drugiego a po zamilknieniu
otrzsnwszy si
posów dugo trwaa z
wraenia co
zawoa, ecie
„pamitajcie,
a który bojar
cisza,
zbezwadnio ze
przyjechali
ich
umysy:
zawierzytelnie-
niem do szalbierza, a dla tego was za posów nie mamy i takiej zuchwaoci wystrzega wam si trzeba;" a ruszywszy si z miejsc wszyscy zaczli odchodzi ale posów polskich ,
uprzejmie egnali.
Nastpiy
tedy narady Szujskiego z bojarami, znowu po-
e
car Wasil w swej owiadczono asce rozkaza puci wszystkich Polaków nieurzdników i do wojewoda Mniszech granicy odstawi; posowie jednal^e, i drudzy panowie zostan, dopókd Zygmunt swem postpowaniem wzgldem Moskwy nie roztrzygnie nad ich losem, a do Zygmunta pose zaraz wyjeda, jako i wyjecha Grze-
sów
polskich zaproszono
gorz
Wokoski.
W
myl stra
cis
i
,
Olenicki
rozkazu carskiego,
w Moskwie
Gosiewski pod
i
Mniszech wojewoda i Marina odwiezieni do Jarosawia, Winio wiecki do Kostromy Pozwolono im do króla inni panowie do Rostowa i Tweru. pisa korzystali z tego i nakaniali go w swych listach do zostali
,
;
pokoju, aby si mogli do ojczyzny wydobyd.
Tymczasem Szujski
nie
by miym
bie swych poprzedników v;dar
narodowi: jak na zgu-
si na carstwo
,
tak
i
drudzy
bojarowie na jego zgubie ukadali sobie plany do bera. raz
w
pierwszych tygodniach po koronacyi,
chny w brali
wkoo
zamiarze,
ale
dwakro wybu-
rozruchy; za drugim razem bojarowie ze-
stolicy
si
Za-
niego
im
to
i
nietylko
nawet
w
mia
e w zym Skoczyo si
podejrzenie,
oczy wyrzuci.
jednake na umierzeniu ludu, a ledztwo nie wykazao nic ani na Nagojów, ani na Mstisawskich gównie od Szujskiego posdzanych. Nie
przemina
w Moskwie,
atoli
a która
burza,
ile
si
miaa wkrótce
zdaje
przygotowana
zahucze nad
gow
29
co to z Polski z wojskiem przechodzi
swym
Iwanie, nie
ojcu
zgin w
na Polakach, ale
dokonanej
i
Po Siewierszczyznie gruchay wieci,
Szujskiego.
opauowa
czasie
carstwo po
moskiewskiej
rzezi
umkn
szczliwie
Dimitr
samotrze
do Polski.
e
Okazao si,
rzeczywicie
w^
obejmowania rz-
czasie
dów przez Szujskiego, trzej jacy konni na dworzan carskich wygldajcy, spiesznie ujedali z Moskwy na gocicu ku Polsce
i
midzy
w
okolicy
e
Serpuchowa gosili,
by
Dimitr
car
nimi.
zarzdza wtedy
wojewoda knia Grzegorz Szachowskoj. Nietylko nie zapobiega tego rodzaju pogoskom ale zgromadziwszy mieszczan Putiwla owiadczy lud moskiewski dopuci si zdrady wzglim urzdownie, dem cara, chcia go sprztn, a mylc na jednego zabitego Siewierszczyzn
jako
,
e
e
to trup carski, odda wadz Szujskiemu, ale Niemca, Dimitr cudownie uchowany przekrywa si na miejscu bezpiecznem i skoro tylko zbiera si dostateczne siy, zaraz wystpi, carstwo na powrót obejmie i zdrajców surowo pokarze.
Putiwl natychmiast si a za
owiadczy
nim poszy Czerniechów,
wierski
Biaa
,
Ivromy,
,
Liwny,
bojarowie,
Jelec
strzelcy
i
i
inne
Nowogródek
Starodub,
Oskol
Borisów,
przeciw Szujskiemu,
,
Trubczewsk
miejsca.
czyli
sie-
Trubeck,
Mieszczanie,
chopi,
Kozacy wszystko znowu pod chorgwie Kto za chcia trw^a we wier-
spieszyo na zamanie karku.
noci dla Szujskiego tego siekano, obwieszano, cano,
z
wiey
zrzu-
na krzy przybijano.
Pomidzy wojskiem powstaców by niejaki Bootnikow chop z urodzenia, niegdy od Tatarów w jasyr wzity, do Carogrodu sprzedany, od Niemców wykupiony przywieziony,
a na koniec za zgoszeniem
strigi,
przez niego do
wiada
o
i
wojnach,
do Wenecyi
si do Dimitra
Moskwy sprowadzony.
swych przygodach
i
a
Mia
ra-
on co opo-
dla tego
zyska
wielk wzito u ludu i lubo ze Szachowskojem nawizao si kilku innych kniaziów i wielu synów bojarskich, przecie Bootnikowi dano najznaczniejsze wojsko pod dowództwo. Szujski chcc wczenie powstanie utumi wysa wojsko pod dowództwem kilku bojarów, z których Worotyski zniewoli pod Jelcem do ucieczki znaczne tumy, ale Bootnikow jakby ,
30
w
Kromami
odwecie rozbi tak pod
e
jazdy carskiój,
szej
tysicy najpikniej-
domów pouciekaa nie miaa Dodao to ducha powstacom
do
i
wraca na wojn.
ochoty
pi
ku Moskwie na siedm mil przed tem miastem stay gówne siy Szujskiego pod znakomitymi dowódzcami, ale gdy przyszo do spotkania, pierzchny jak stado owiec i w ucieczce znaczn, poniosy klsk. Szujski za pomoc bojarów, a szczególniej duchowiestwa przekona przynajmniej stolic, o cudownem utrzymaniu si przy yciu rastrygi jest bajka wierutna; w skutek tego udao mu si way posypa, dziaa pozaciga, a mia i
cignli
spiesznie
:
e
do boju nietylko strzelców, inne wojsko,
scowych
ale
przybyszów
wielu
z miast
mieszkaców
miej-
zajtych przez po-
wstaców, a którzy skonili si do wiernoci dla niego. obozie powstaców pod wsi Koomeskiem w pobliu Moskwy wszczy si zatargi: Bootników chcia sam jeden- mie gówne dowództwo, ale na to nie pozwolono. Wzrosy powtpiewania o yciu Dimitra, którego tak dugo niejeden pojedynczo, niewida: wojsko si rozsypywao, a nareszcie cae oddziay przechodziy do Szujskiego, co dla przechodzców okazywa si niezmiernie askawym. Bootników lubo ze zmniejszon si, jednake bez wzgldu na
W
zbliy
ostre powietrze,
w
szturm Moskwy
jeszcze bardziej swój obóz
grudniu
r.
1
606,
lecz
i
zacz
go nietylko odparto,
tak pobito e si dopiero w Kaudze opar i obwarowa. Tymczasem powstanie wybucho w obwodach arsamaskim i alatyrskim, w Astrachanie, we Wiatce, Fermie a na-
ale
i
,
chuczaa burza, po caem panurzay si stronnictwa na wzajem w krwi potokach. stwie Bootników yl w K^audzie ze swem wojskiem i mieszkacami wet u granicy syberijskiej
:
,
koskiem misem, Szachowskoj
tnoci na tra
w
i
ale
mnie dawa
odpór.
jego stronnicy dobierali czowieka ze zda-
Dimitra, ale to
bya
rzecz nieatwa, a bez Dimi-
byo zwolni Bootnikowa z pod oblenia, ufa spraw powstaców do ostatecznego zwyciztwa do-
trudno
ca
i
prowadzi.
U Kozaków
terskich
nazwiskiem Bejka, który dorze Iwanowiczu,
a
przechowywa si jaki modzieniec
udawa
tm samm
Piotra syna po carze Fie-
synowca Dimitra.
Skoro
31
mona si byo
dorobi faszywego Dimitra, wic postanowiono przesta na faszywym synowcu, jako jego praw obrocy i sprowadzono na Siewierszczyzn Ilejk. Wolkróski wysany od Szujsldego jecha i jeclia w po-
wic
nie
selstwie do Polski
,
ale
W Litwie
miesice.
mimo pospiechu trwaa podró
po miastach
i
cztery
po wsiach lud go zatrzy-
mywa, ly, ciska botem, a nawet kamieniami za rze na w
Polakach
Moskwie.
nie temu zapobiedz a
Na
Starostowie
moe
t
uroczystem posuchaniu
i
i
panowie nie
byli
w
sta-
niebardzo zapobiegali.
w
Krakowie Zygmunt okazyani nowego cara, ani jego wa swem zimnem braniem si, posa nie ceni wysoko. Wokoski w swych rozmowach wy-
e
e wprawili do Moskwy rastrig, a Polacy król tylko patrzyli na mocno, e Rzeczpospolita
rzuca Polakom, obstawali
i
scy
samozwaca niektórzy panowie polmoskiewsk ale tylko Moskale na dobre nim pod granic
si
zajli
Podprowadzili
wszystko.
,
tylko
i
tam
dalej
sami porobili
oni
skiewski
co
i
podanej
i
i
jakimkolwiek sposobem zaszo, to sami najlepiej wiedz. Pose mo-
panowie polscy rozmawiali o pokoju, jako rzeczy dla pastw^ obudwu, lecz z polskiej strony kadziono
warunek puszczenie natychmiast Olenickiego i Gosiewskiego z caym ich orszakiem jako przeciw prawu narodów i ze zgwaceniem nietykalnoci poselskiej zatrzymywanych, oraz popacenie towarów kupcom litewskim i czerwonoruskim, które Dimitr pobra na kredit, a lud moskiewski w rozruchach pozabiera ze strony za moskiewskiej domagano si wynagrodzenia za szkody zrzdzone we wojnie rastrigi i zniszczenie za
;
skarbu carskiego. darów, a skiego
nie
przyj od Wokoskiego zwykych chcia od króla odebra listu do Szuj-
e
nie jest listowym.
Król nie
Wokoski
owiadczajc cara pozdrowi
Kaza wic
król
e
i powiedzie mu, myli do niego wyswego urzdnika, ale go wstrzymuj nowe niepokoje na Moskwie. Panowie za napomknU Wokoskiemu, ju i od
tylko
sa
e
Piotra szalbierza, któremu wiele miast siewierskich ulega,
zgasza si pose, ale go król nie przyj. Mieli przy tem doda, e jeeli Moskwa poselstwo i Polaków zatrzymywa dalj bdzie, to od dimitruszków i pietruszków wiele jeszcze ucierpi. cia
Wokoski bra t uwag za chepienie si z knuw istocie przyjacielsk rad
nowych podstpów, a bya ona
32^
szczer przestrog, bo Rzeczpospolita zamieszana w najlepsze rokoszem, wpltana. wo wojn inflanck, wzdychaa do zgody; gdy tym czasem król, jezuici, panowie i szlachta spokrewnieni z Mniszchem i posami wizionemi w Moskwie, i
a z panami i
i
szlacht
w Jarosawiu,
Twerze, byli niebezpieczniejszemi
pocignicia za
sob
Kostromie mieli
Rzeczypospolitej
lub prowadzenia wojny przeciw
e
i
jej
,
Rostowie
dosy wpywu do
od cara- krzywdzonej
woli, a korzystania z tego,
samozwastwo byo potg. Obejcie si za przyzwoite cara z posami Rzeczypospolitej, byoby jej nadao zupen przewag nad ywioami polskiemi wyamujcemi si z posuszestwa w owym czasie tak bardzo na
Moskw w ow7m
czasie
kopotliwym. IV. Drugi faszywy Dymitr w Starodubie. Moskwa zamieszana. Szalbierz Dimitr zimuje w Orelu podtrzymywany przez chopów, których pozwalnia od rónych ciarów; Miechowiecki i Royski. Spór o dowództwo. Royski wodzem. Polacy pomagaj, Dymitrowi. Bitwa z Moskw, pod ,
Mozajsk poddaje si,
Bolchowem.
Dym^r podsuwa si pod Moskw.
Szuj-
rozpoczyna rokowania z Polakami. Mniszech i Marina dostaj, si do obozu Szalbierza i uznaj go za prawdziwego cara Moskwy. Obóz tuszyski
wyglda podczas zimy, jak druga Moskwa. Miechowiecki z rozkazu Royskiego city, e mimo naoonego na bando, przebywa w pomie-
ski
szkaniu szalbierza.
Po dugich staraniach Szachowskiego powstacy
przyszli
do drugiego faszywego Dimitra. Pisarze moskiego usposobili Polacy z wojewodzin Mniszwscy utrzymuj, chow w Samborze, ale to nie zdaje si do prawdy podobnem, nareszcie
i
e
bo z tego czasu jest
ków
niemao dzie
polskich przychylnych
i
historicznych
i
pamitni-
jak bardzo nieprzychylnych sza-
chrajstwom mniszchowym na Moskwie, a przecie nie mona si w nich niczego podobnego doczyta. Szalbierz ten mia
by
Ukrainy syn popa, a nazwiskiem Matwej Werewkin; wedug za pism moskiewskich urzdowych z owego Mówi dobrze po moskiewsku i po czasu, mia by ydem.
rodem
z
polsku, czyta podobno
i
po hebrajsku,
mia si take zna
obrzdach kocioa ruskiego. Wreszcie na pimie witem by czowiekiem nieokrzesanym, niezmiernie chciwym i okrui
33 tiiym
:
z charakteru
postawy, twarzy,
,
wosów
do rastrigi by-
najmniej niepodobnym.
1607 r. pokazao si w Starodubie dwóch szlachty moskiewskich jeden mianowa si Andrzejem DiNagojem, a drugi Alexejem Rukinem. Opowiadali,
Dnia
10
sierpnia*)
:
e
ju si
zjedaj, przodem dla zapytania si ludu, czyli jest przywizanym do prawowitego cara bdzie mu wiernie slny? Lud woa z uniemitr
zblia
z licznem
wojskiem
,
a oni
i
sieniem,
e
wszystkie
swe
gowy powici
za niego, niech
powiedz, gdzie bawi. „Jest tu'' odpar Rukin i zmyli przelknienie, e si wyda. Nadaremnie dali mieszczanie, aby wicej opowiada, porwali go i chcieli ju tylko
wzi
mki, eby
na
wyzna,
e
wielkiej
rzeczy nie zataja, a wtedy
jego towarzysz mianujcy
dopiero
si Andrzejem Nagopowtpiewa, w^szystko
carem Dimitrem. Nikt nie do nóg, uderzono w dzwony, zaczto piewa w cerkwiach. Sypay si róne oddziay z miast pobliskich, Zarucki stan z Docami w kilka tysicy koni, znalaz si z Litwy Alexander Lisowski z rot dwustu uwerbowanych Ruszono w pochód, z wojskiem piciotysicznem szlachty. po zamieszanej Moskwie rozlega si odgos jak piorun wród morskiej burzy, Dimitr yje i ma ogromne wojska.
jem
jest
sao
mu si
i
e
Pocztkowi powstacy siewierscy jak Szachowskoj, Bootnikow i szalbierz Piotr, po kilku bitwach i potyczkach z rónym skutkiem ju dawniej zgromadzili swe siy wystpili do walnej bitwy nad brzegami rzeki Wosmy, ale j przegrali i z niedobitkami zamknli si w^ Tuli. Sam car Szujski kierowa obleniem a powstacy cho w braku soli i ywnoci bronili mu si walecznie do koca lata (1607). Przez i
,
zatrzymanie
prdu
rzeki zalano
Tul, mieszkance
pouciekali
do cara, któremu o samych tylko chodzio naczelników, a kainnemu przebaczenie udziela. Wzito snadno miasto
demu z
caym
drdzeniem powstania.
Za powrotem Szujskiego do
Moskwy, Szachowskoja odesano na wygnanie, szalbierza Piotra powieszono, Bootnikowa z innymi wywieziono do Kargopola tajemnie utopiono, a pidziesiciu dwóch Niemców wyprai
wiono na Svbir. *)
Daty podajemy podug nowego (gregoriaskiego) kalendarza.
Tom
VII.
3
34_ zazimowa ze swóm wojskiem w Orelii, a trzymali go gównie na nogach chopi których od rónyci przykrych obowizków i ciarów pozwahiia. Zatrzym^wanie posów i panów polskich przez Szujskiego, stanowio niejako przymus dla niektórych panów wdania si w wojn przeciw niemu bo przecie mogy ich spotyka zaSzalbierz Dimitr
,
,
rzuty,
e
cho maj sprzyjazne okolicznoci, wojska sposoby to wol nikczemnie braci krewnych zapomnie, orem w rku upomnie si o ich wolno. Drudzy i
po temu,
ni
z
i
panowie jak
z osadzenia
rokowa
zwykli byli sobie dzili
i
i
nieponnie,
za
na tronie polskim sw^ego kandidata starostwa róne korzyci, tak si
pomoc udzielon do osignienia
car-
stwa, podostaj od przyszego cara, nietylko wielkie grody, ale znaczne kniaziostw^a i cae prowincye moskiewskie. Szlachta
co
si wia wzgór
i
gronami wisiaa po panach jak take do wielkiej polityki przy,
chmiel nadstruny po olszach
,
e
czepiaa swe drobne widoki, zwaszcza w Inflantach dla niemocy i Rzeczypospolitj i Karola IX wojna cho si nieskoczya, to sza bardzo zwolna i nie byo rycerskiego zatrudnienia.
Skonfederowane dla nieotrzymanego
odu
wojska
i
sto-
jce w Brzeciu
litewskim, znudziy si ju kótniami z Rzeczpospolit, której skarb by pusty i nawet bez widoku na wypat. Rokosz skoczy si smutnie i panowie którzy w nim udzia mieli, albo cakiem porozpuszczali swe chorgwie, albo
je
bardzo pozmniejszali modemu a ubogiemu szlachcicowi zostawao tylko czei)i si u dworu paskiego, aby siebie
i
i
swego konia
by raa
n
wyywi
cakiem bez
i
wojaczka.
Moskw
,
niego.
Woano
a
mie
Lepsze
jednego tylko pachoka albo i
swobodni(^jsze widoki otwie-
z wie^u stron
na Rzeczpospolit o woj-
Zygmunta aby syna swego Wadysawa na car -two prowadzi wydawano w tym wzgldzie pisma a na nie znowu odpowiedzi z przestrogami iby to na z
,
w-zy wano
,
,
,
dobre nie wyszo. rozmaici panowie inie
i
Nim
atoli
Rzeczpospolita
moga
obradzie,
rotmistrze boju wiadomi zaczli po UkraLitwie chorgwie zbiera i z nich puki skada a na i
,
Moskw wysea. Micchowiecki ów dawny powiernik rastrigi, czy by przed mierci swego pana w Polsce czy umia umkn po jego ,
t
(
35^ tego
e
go pisarze moskiewscy posdzaj, szalbierza obeziiawa z przygodami, obyczajami
mierci, dosy, drugiego
postpowaniem pierwszego, aby go naleycie udawa umia dla tego przy nim znowu by wielk osob. Najznaczniejsz atoli pomoc z panów polskich przyprowadzili ksita: Adam Winiowiecki i Roman Royski. Dosy, e do obozu w Orelu zebrao si okoo siedmiu tysicy wojska z Polski; oprócz Zaporoców, przyprowadzili znow^u samozwaca, który si mianowa modszym synem Fiedora Iwanowicza i Ireny, ale samozwaniec Dimitr nie przyzna si do pokrewiestwa i tego niby swego synowca kaza zabi. Polacy ukadali si z Dimitrem szalbierzem o zasugi, a e im czasem po grubiasku odpowiada, zarzucali mu nawet w oczy e nie jest Dimitrem owym ziciem Mniszcha, bo ten by dla ludzi grzecznym. Pomiarkowa si nareszcie i
wszellviem
i
i
pehiomocnil;ów
koa wojskowego na
obiad zaprosi.
Gó-
wnymi nawet urzdnikami przy nim pozostawali Polacy, a mianowicie Walawski kanclerzem, Charliski marszakiem, Adam Winiowiecki konjuszem.
Na dowódzc caego wojska chciaa wikszo Royskiego, ale szalbierzowi milszy by Miechowiecki ztd znowu odbywanie koa, na które zjecha szalbierz, grubiaskich wyrae uy o ledwie sponiewierania unikn, a skoczyo ;
i
si na
tern,
e
Polacy ustanowili wodzem Royskiego, aMie-
chowieckiego wykluczono z wojska
i
postawiono pod tak zwa-
nem z woska bando, to jest zapowiedzeniem, e gdyby si pokaza w obozie, kady go zabi ma prawo. Szujski w Moskwie pracowa okoo wydobycia ostatnij siy na odpór. stao, pobi na
rajskiem
Lisowski,
gow
którego wojsko codziennie wzra-
carskiego
usypaniem wysokiej
i
wojewod Lapunowa pod Semogiy na pogrzebionych tru-
pach, zostawi do dnia dzisiajszego pomnik swego zwycieztwa.
W
miejsce I^apunowa
cara.
Na mil
drogi
zasania Moskw Dimitr Szujski brat. przed Bolchowem dnia 11 maja 1608 r
przyszo do walnej bitwy:
Royski
jazd uderzy na pitnacie
po wikszej
czci
sam
zepchnwszy je ze stanowiska puci za nimi husarzy. Chciaa si jeszcze opiera Moskwa ale co ujrzeli knpije, to znowu uciekali. Za Bolchowem o dwie mile bya tak zwana tam zasieka, to jost tylko
,
tysicy, a
36 ostrokó
z
walami, basztami, na drogacii
lasy
z
bramami, przez
wzdu
pola
i
hidu
runicami
na mil trzydzieci, a dla bronienia si jak tak, strzelb od najazdu Tatarów.
i
Wstrzymali si wic husarze. tysicy z pobitej Moskwy pod dowództwem kniazia Tretjaka Saitowa zamkno si w Bolchowie. Royski przez je zdobywa bdzie. dwa dni strzela na miasto i udawa,
Pi
e
Saitow
owiadczy si
mu za w ucieczce
z
yczliwoci
dla szalbierza
bramy, ale dopatrzywszy pory uszed od niego.
cz
i
otworze
Wiksza
pohamowawszy si dopiero w stolicy, zapenia j powtórnie zatrwaajcemi wieciami, e przy Dimitrze Moskali, Kozaków wybornego wojska polskiego moc nieprzeliczona; e to ten sam, co to go na Kremlu miano zabi, ale on yje i w boju straszliwy. Lud w Moskwie ju radzi, czyby bojarów jako zdrajców nie poima, a Dimitra nie zaprosi, ale przemoga obawa, e taki czarnoksinik mógby doj snadno, kto si krwi w rzezi pobroczy i mógby na biednych ludziach szuka srogiej zemsty. naczelnicy byli I midzy bojarami odkry car spisek kniaziami, kaza ich Szujski tylko porozwozi w dalekie strony, a dwóch lubo mniej czynnych ale e niszego urodzenia kawojska
carskiego z bitwy nie
a
i
:
e
,
za
straci.
Od
bitwy pod Bolchowem pozna si dopiero szalbierz na
na nowym wodzu Royskim. Kaza wszystkim oddziaom wyliczy po dwie wierci (póroczne zasugi) jako darowizn. Zastrzegano sobie, eby i póniej dochodzi a po osadzeniu go na tronie, aby wolno byo kademu do ojczyzny wraca. Paka i mówi bez Polaków panem na Moskwie by nie moe, przystawa na wszystko, przyrzek, pod zarzd bdzie rozdawa zawsze jeden gród Polakowi a drugi Moskalowi i prosi znowu, eby go cnocie wojennej Polaków
i
od
e
e
tylko nie odstpowali.
Posuwa si
ku Moskwie, bo o siedm mil na dzie. Odprawi dniowe spoczynki tylko w Kozielsku Kaudze, które nie uznaway Szujskiego. Borisowski zameczek l)y pusty, w Mozajsku ufaa Moskwa cudotwórcy w. Mikoajowi, którego tam miaa dwa posgi bogate, ale skoro dziaami z wierzchoka góry zaczto ,sypa pociski do zamku stojcego na dole, otworzya bram. 'spiesznie
i
37
zbliy ku stolicy wyjechali Piotr Borzjaki siostrzeniec posa Olenickiego ze zaleceniem
Gdy si kowski
i
szalbierz
od poselstwa do Polaków, aby pokoju midzy Pzeczpospolit a carstwem nie nadwerali ale szalbierza porzucili i do dorzecz za daleko ju zasza, mu wracali. Odpowiedziano, ,
e
j
trzeba
koca doprowadzi
do
i
s
pewni
e
Dimitra pra-
wego cara osadz wkrótce na tronie. Dnia 10 czerwca szalbierz zaj wie Tuszyno na drodze wolokolamskiej ju niespena o dwie mile od Moskwy. Siy jego podawano na przeszo siedmdziesit tysicy, ale wojska le ubranego i le uzbrojonego. Szujski zgromadzi za way gsto dziaami najeone z jakie omdziesit tysicy, którym móg mie do pomocy mieszkaców niczego nie brakowao przeciw sobie, bo wtedy nic si rie ludnego miasta lubo te ,
i
i
dao
obliczy.
Dla odcicia Moskwy od miast pónocnych, Royski zaobóz u wsi Taininska, ale Michajlo Skopin-Szujski sy-
oy
mody
opanowa drog wolokolamsk, czem przeci kommunikacy obozowi
nowiec cara
i
naczelny dowódzca jego ^Yojsk
szalbierza do Siewierszczyzny
wozu
posiku
i
bierza
byo
w
i
Litwy, to jest
róde jego
Wreszcie stanowisko wojsk
ludziach.
chruciste, do rozwinicia jazdy niesposobne
dozwalao zakrad
do-
szali
a-
Schwytay te raz w nocy strae zbiegów puszkarzów (artilerzystów) co vi zmowie z carskimi dziaa pozalewali pozagwadali i szli o tern wbijanie na pal. donie. Ilozpoczo si ledztwo
two
si
piechocie.
,
i
Royski postrzeg swój bd w obraniu stanowiska, puci si wic jak gdyby w odwrocie a obkoem ciga ku samemu ujciu rzeki Tuszyna do rzeki Moskwy. Skopin-Szujski zast[)i mu na gocicu twerskim, ale poraony zaprzesta boju
i
spokojnie:
buchn
u:orkowskiego. Moskale byli ju na innem miejscu a skadnie porozporzdzani za bagnem z smykiem, po którym wyprawili daleko
jak
byo calj
skich
gego,
w
siy polskij.
wzkim suchym przewicj harcowników
Garsteczka harcowników pol-
gonia jednake cae tumy do lasu
kada
stolicy.
trnpa
i
odesaa
Kazanowski nabra
licznego
tyle
o
wier
mili odle-
jeca do zamków
otuchy
e
mia
zamiar
99 rozprawi si
ca si
z
Borkowskiemu ka-
nieprzyjaciela.
rozpocz spraw z boku; snadno sobie wytumaczy i mu si zdawao szalestwem w dwa tysice opar si trzysta ludzi chcie znosi sto czterdzieci tysicy rozkazowi mówic do Kazanowskiego: „równie jestem pu-
obej
zano
bagno
i
i
znakomity wiadek tego wypadku pisarz pamitników Maskiewicz, nie broni go jednake i tylko wzrostem wcale, tylko owszem zarzutem nakrywa,
kownikiem jako
i
ale
ty'*
e
si odznaczy
brako mu odwagi.
a
byo mstwo
Takie to
starych Polaków.
Dosy Kazanowski
zbity
terminu
z
tak
nieposusze-
stwem Borkowskiego jak obaw zdrady od swej niemieckiój piechoty, rozkaza zwolna odwrót ku zgorzeliskom stolicy.
W odchodzeniu nie Maskiewicz
popeni
ten
ródowy
pisarz
bd
chory,
wykonania cakowitego
ty
ksicia Poryckiego któr
z miejsca roty
e
tych
miasto
obrotu
mia sta si czoem, to co z szereg powiód na ty
który
'•'),
ciela
si
dodao
wypadków dowodzi
da
znak szeregom do
ujecha
a
wa-
z
chorgwi na
on przedni od nieprzyjadaleka
wygldao
na
spie-
e
Moskwie wypada na luków prawie je przykadajc do rot Poryckiego miejsc zbroj niezakrytych i ubia piciu towarzyszów a dziesiciu pacholików. Drugie chorgwie nie odniosy szkody bo która nie zwaajc na lizamiast wesprze rot Poryckiego czb nieprzyjaciela obrócia si do walki, to uszy tak spieszne cofanie
i
,
tak ducha
strzelaa z
,
sznie,
e
nieprzyjaciel daleko
w
tyle za niemi zosta.
Omielona Moskwa tem pierwszem uderzeniem zbliya si w nocy pod mury Belojgorodu (Iwangrodu) w miejsce bar-
midzy
dzo korzystne
stawao si Polakom co odbywa strae na murach nie
ywnoci
Moskw. Obledzie kopotliwszem: trzeba byo
rzekami Nieglinn a
i
przedsibra wycieczki
pieszo
nawet po traw dla koni. Imay obiedwie strony jeców i potem ich wymieniay, jednake Polaków cigle ubywao a sia moskiewska wzrastaa, bo w miejsce jednego zabitego, dziesiciu przychodzio. dla
i
Pomimo niebezpieczestwo, *)
lewo
w
wojska polskie odprawiay
Po teraniejszemu zpowodowa kontramarsz, zamiast ruchu trzema ty.
100
maydan, obowizany by znie
to jest
sza wszystkie zdobyte
upy
tak
zwany
kady
towarzysz jak
pacholik
do wyznaczonego z jego roty towarzy-
zaprzysidz,
i
e
nic a nic nie
Sprzeda ich ogoszono midzy mieszkacami kademu wojskowemu pozwolono rzeczy bra w poowie tej ceny, któr ofiarowa mieszkaniec a zebrane w takiej sprzeday pienidze szy na podzia midzy cae wojsko i tym razem przypado po dwadziecia om zotych na konia. Tym czasem Jan Piotr Sapieha, który by porzuci spraw maego syna Mariny, zblia si od Massalska z niewielkiem wprawdzie wojskiem, bo tylko dwa tysice jazdy wynoszcem, ale e bardzo dobrej, móg wiele dokaza. Polacy sdzili e to im w pomoc, lecz Moskale powiadali Poakom „na was idiot Sapieha k'nam." Moskiewz radoci: dowódcy nieufali mu a dla tego obwarowawszy swój obóz scy wysali ku niemu na sze mil poselstwo. Da zapewne jakie dowody e si szkodliwym nie stanie, bo go puszczono pod Moskw. Ufajc mu zawsze Polacy zawiadomili go wykonaj w^aln wycieczk, w której si starali Moskw pomidzy niego a siebie wcign, jako przedsiwzili wedug planu i zacza si tak powodzi kto wie czyliby utai.
,
e
bd
,
j
e
tumów, gdyby Sapieha by uderzy, ale on podobno marzy o dostaniu si na tron carski, dla tego wystpowa tu bardzo dwuznacznie i przysa do Ponie byli odparli tych wszystkich
laków raz
drugi aby
i
im zabierze
i
z pola
natychmiast schodzili bo
Opuciy
bój rozpocznie.
ty
go jednak te marzenia.
Pomiarkowa si z czasem e Moskwa nawet królewiczowi niedosy byaby przychyln a gdzieby szlachcica polskiego nad sob cierpie miaa ? Spuci wic z dumnych zamysów o carstwo, a co mu byo w^aciwszem zgosi si jako najemnik do Gosiewskiego o królewsk i przyjwszy j poszed w tysic piset czeladzi za ywnoci dla oblonych ,
sub
a zarazem
z
planem siania pustosze mieczem
rónych stronach Moskwy
ab;
odcign tumy
Trzeciego dnia po odejciu czeladzi ze
do Moskwy
wiadomo,
litewski cigiu(^
o mil
e
z Inflant
omdziesit
i
z
ogniem po
od
stolicy.
Sapieh nadesza
Karol Chodkiewicz hetman wielki
w pomoc.
ma
»U> czterdzieci tysicy
i
tylko
Jakkolwiek
by
jeszcze
garstk a pod murami stao
nieprzyjaciela,
prócz którego
i
gód
101 doskwiera, przecie to ju wzito za powód do radoci i jakby pewnego tryumfu. Dzwoniono w cae mnóstwo dzwonów midzy ponur emi opalonkami wietnej niegdy Moskwy, bito z
dzia, strzelano
z
runic.
e
za dugo Stao si to napomnieniem dla Lapunowa, odwacza bój stanowczy, jako zaraz w nocy ruszy wojsko biaym muna godzin przede dniem szturm rozpocz. rze to jest pod Iwangrodem czyli Belojgorodem baszta pier-
W
i
wan
dla stron ubudwu wsza od Kitajgorodu bya bardzo a pod stra puku jazdy Bobowskiego o czterystu jezdcach. Nie miano si w niej dosy na bacznoci. Moskwa bez wielkiego rozlewu krwi ow baszt opanowaa, dziaa jej obrócia Przypada i donoszc prochu i kul zacza pray Polaków.
e
grona straci stanowisko, które kluczem do wszystkich trzech grodów: przywouje rot Mockiego. Ta zrozumiawszy pooenie sprawy nie lituje zdroycia, ale po murze, ostrokole i którdy tylko moe, wia drze si na baszt, siecze szabl, zwala i nietylko co do jednego spdza nieprzyjaciela, ale przy tem zyskuje kilka beGosiewski, widzi
rzecz
i
czek prochu od Moskali
Ale
ju
wniesionych.
skoczyo si na tem Moskwa wielkim tumem uderza na mur od Belojgorodu ku Kremlowi. Broni zajmonie
:
wania liczne chorgwie polskie lecz
e
si tego
niespodzie-
way, ta w trzydzieci a druga ledwie w dwadziecia ludzi. Ten szabl rbie kopij spycha a inny dopiero zbroj przywdziewa. Moskwa za sypie si i sypie, wic Polacy uchodz do zamku, ale niejednego im schwytano. Dostaa si wtedy Moskwie brama twerska to jest druga od owej odzyskauj przez jazd Mockiego ku Kremlowi, za któremi sza trzecia mikulska. Tej strzego trzystu Niemców polskich: bronili si dobrze, ale e beczk prochu, któr mieli, wnet wystrzelali, wic walczyli a kolb a goemi rkoma. Moskwa ich wyapaa, uprowadzia do obozu i czci pocinaa, czci ,
potopia. Czwartej
Krajewski
z
cznie, ale go
wiey na zakrzywieniu zamku broni porucznik trzystu ludmi polskiej piechoty, bardzo skute-
zdradzi dobosz który nieprzyjacielowi powiedzia, na dnie baszty jest skad kul i prochu a bez wrotni i zamknicia. Zaczto wic na dó strzela: proch wpraw-
e
102
wybucin
e
byy róne inne rzeczy zapalne, wszcz si poar sign ku wyszym pitrom w drzewo budowanym. Trudno byo drzwiami z szabl w rku wydzie
iiie
ale
i
pad,
bo
pomie
wszystkie ujcia
ogarn
i
spuszczali
si
rzek lecz i tam widzieli mier przed oczyma, bo Moskwa kadego w sztuki siekaa, tylko e wopo powrozie oknem nad
od broni jak od ognia spalio, bardzo mao kogo leli
tylko porucznik Krajewski
jeców.
gin.
si tam Polaków ywcem wzito a póniej sam "Wielu
wróci od Moskali przy wymianie
Tak tedy Moskwa zaja
i
trzymaa dwie wane
baszty.
W
sze
dni póniej a mianowicie
5
1611
lipca
Lapu-
now wyprawi wojsko na monastyr dziewiczy za miastem. Niemcy ze suby moskiewskie! których tam byo trzystu zaraz oddali cz, ale si obok Moskwy utrzymay jeszcze dwie roty jazdy kozackiej i Niemców polskich dwustu. Lapunow^ mia cigle na oku Polaków w Moskwie, nad rzek Moskw cerkiew jedne na grodek przyrzdzi i z po za waów strzela skutecznie dziao wemi kulami ognistemi. Niedugo naprzeciw Kremla wystawi grodek drugi i zczy obadwa rowem gbokim aby Polakom odci wszelkie wyjcie z Kremla. Pooenie Polaków stao si tak trudnem e o napasienie koni na trawie i wysanie listu trzeba im byo walczy w innej stronie, aby nieprzyjaciela uwag odwróci i niejako podkrad wyjazd. Moskwa nakoniec cakiem opanowaa ów monastyr dziewiczy za miastem i ju Polacy mieli powód do rozpaczy ale przywykli do niebezpieczestw
mstwo
nadludzkie
Po
nie trapili
si
i
ufni
w swe
wcale.
Lapunow, Zarucki, Trubeckoj mieli swoje stronnictwa i skadali dowództwo dusz jednake wszystkiego by Lapunow. Za jego staraniem przysza do skutku wielka narada z kilku bojarami i niby penomocnikami dwudziestu piciu miast, która im trzem oddaa wadz nad caem carstwem, wyrzeka, wszelkie posiadoci pobrane gwatem przez bojarów i rónych ludzi lub porozdawane zdrajcom przez Zygmunta, przeznaczone dla tych synów bojarskich co si dobrze zasu w wojnie, przywrócia urzdy poborowe waniejsze sdy, wzbronia wojsku a zwaszcza KozakoHi iiietylko rabunku ale samowolnego zabierania ystronie
moskiewskiój
;
e
s
i
103 inne rozporzdzenia a na koniec usunicia kadego z wojewodów, coby zastrzega sobie prawo si cile do wszystldego tego nieclicia zastosowa. Lapunow owadn cakiem Trubeckoja a Zaruckiego, jako cudzoziemca, naczelnika Doców bardziej do bandy roz-
wiioci, poczynia jeszcze
podobnych lekce
bójniczej
wszystkim
i
stawa si
way: okazywa dzie
co
wreszcie
dum
niedostpnym. nienawi ku niemu.
bardziej
Szemrano na niego a Zaracki sia jak móg Wiedzia o tym stanie rzeczy Gosiewski i wzi si do trudno wyjani jak si podstpu tak sztucznie usnutego,
e
móg na
zdobyd i puci. Jednego bojara pojmanego do niewoli skaza na cicie niby dla tego e zama przysig wykonan carowi Wadysawowi, a tym czasem nastrojonym osobom kaza go podmawia aby ofiarowaniem si do ponowienia przysigi szuka przebaczeZrazu bojar nie zwaa na t rad ale w kocu nakonia. ni si i darowano mu ycie. Ju tedy wolnego Gosiewski Polak z przyrodzenia
otwarty,
,
nowa miewa
w
rce.
listy
a
Nareszcie
e
mu si, od Lapunawet jeden doskonale udany da mu
l)rzypuszcza do poufaoci
da
i
zwierzy
aby odpowied przewióz Lapuno-
e
na adne niebezpieczestwo wystawiony nie bdzie, gdy go wymieni na innego jeca. Bojar do zdrady nieskonny widzc por zyskania wolnoci uda przystaje. Skoro go tylko wymieniono i stan midzy swoimi, nie ro-
wowi zwaszcza,
e
bi
ze wszystkiego tajemnicy a
dowód zdrady Lapunowa
by
podan
wod na koo Zaruckiego. Zwoano obwinionego na zgromadzenie a lubo si Bogiem wiadczy to pozmylane, nie móg odsun podejrzenia i pad pod szablami
e
Doców. Z jego dusz usza caa sia wojskowa, która jeszcze nie janiaa ale przynajmniej zapowiadaa e z iskry w pomie rozray si moe. Na dowódc wstpi w miej,
sce jego Tiubeckoj.
Sapieia
przyprowadzi
nareszcie
pod
Moskw
zapasy
ywnoci. Rotmistrz I^udzki z jego oddziau chcia z czci czeladzi wjecha do spalonego miasta bram u biaego muru, a gdy j zasta obsadzon od nieprzyjaciela, chcia poszuka innego wejcia wjecha na rów pomidzy owemi grodkami. Ze Moskwa tam si napadu nie spodziewaa, pouciekaa i
z
rowu a Rudzki otworzy sobie
przejazd
Kiedy
Polacy
104 z
bied ku murom na piechot aby mu da Moskwa w basztach ju si przestraszya i pierzcha
miasta zaczli
j)omoc
,
Ivorzystajc z tego Polacy na bramie arbackiój
bez powodu.
wzili szturmem pótorasta
Naw^et monastyr dziewiczy
powodu stan pustkami
za miastem bez
powtórnie.
ludzi.
bram
Tylko
zrzdzali szkod.
Polacy osadzili go twersk, zatrzymali Moskale i z nij
Umylono
z
i
miasta przyrzdzi naprzeciw
do tego pora w nocy, ale Borkowski dowicej pokaza odwagi i w dzie to radzi wódca Niemców robi. Pochwalono jego zdanie, wzito si do dziea lecz i zaniej
grodek
bya
i
wiedziono, bo
Moskwa napada Niemców
i
poapaa
a Borko-
wski ledwie uciek.
W
tym czasie a mianowicie spena w dwa tygodnie po powrocie swoim prawie nagle umar Sapieha, naczelnik waleczny nieswornego oddziau, który po jego mierci bez pytania si o króla i spraw Rzeczypospolitej tua si po pastwie moskiewskiem jako banda otrujca. Wojsku na zaodze w zgorzeliskach Moskwy stojcemu ju;^ w rok drugi przy tem odartemu i bez zasug trzeba byo koniecznie pienidzy i wyprawio na sejm posów a midzy nimi Marcina Kazanowskiego i Marchockiego co take te wypadki opisa. Jechao i poselstwo od bojarów z prob do króla o przysanie cara Wadysawa a obadwa koo Wjazmy spotkay cigncego z wojskiem Chodkiewicza. Chodkiewicz wiedzia te poselstwa nie byyby po myli królowi, nakania je do powrotu lecz tylko moskiewskie nakoni si dao, za co zganione od swoich wyjechao z tem samem zleceniem ,
,
e
,
powtórnie.
e
n
Pooenie Polaków w Moskwie zgorszyo si jeszcze o tyle od kul ognistych nieprzyjaciela zaj si Kitajgród i spodo szcztu a cho z niewielkiemi przecie na ów czas
drogiemi zapasami.
Na
podany i oczekiwany Chodkiewicz dnia 8 padziernika przyszed pod Moskw ale nie z tak potg na jak liczono. Wojska jego z Inflant dla niezapaconych zasug,'
koniec
ów
zawizane w konfederacy wolay
uciemia
kraje Rze-
nakoni najwicej jeszcze z tych, co naleeli do obl^ema Smoleska, ale jednake wszystkiego zaledwie dwa tysice zebra. czy i)ospoli tej
,
:
105 garstk ukazay si pod Moskw wcale niee król nie chce na carstwo przypocieszajce wiadomoci sa królewicza Wadysawa a pienidzy nie masz i ztd o zana posiki znaczniejsze trulegych zasugach ani myle; dno liczy, e rzdy jak zwyczajnie za Zygmunta III nie w rku ludzi zdatnych i zasuonych, ale pochlebców, nabonisiów i wydrwigroszów, co spiskuj przeciw dobru pospolitemu a obrocom wolnoci i Rzeczypospolitej. Wrócio niedugo ze sejmu i wojskowe poselstwo z doniesieniem, wielka w narodzie sawa chorgwi i tak dzielnie na Moskwie walcz, ale o pienidzach gucho zupenie; e owiadczyo, i wedug listów przypowiednich koczy si suba z dniem 6 stycznia 1612 r. i chorgwie nie podejm
Z tak,
tylko
,
e
e
jej
ci
nadal
,
da
a dla zapobieenia
wojska
,
obmowom
i
poparcia
w
przyszo-
popodawao do akt grodzkich stosowne
pro-
testacye.
e
midzy ludmi co ycie swoje zaSnadno si domyli przedawali nawet szalbierzowi z wiedz czem on jest i wielkie zbrodnie nie
e
rzd
byy
zna si dobrze cile peni swe obo-
Gosiewski
rzadkiemi.
rzd taki co wizki, moe surowo wystpowa przez to naleytej mocy nabiera, ale rzd lekcewacy prawo swych podwadnych od razu si gubi cisem karaniem. Z tej przyczyny Gosiewski tylko
sprawiedliwy,
i
powtarzajc
e
nie jest
pazem puszcza
wiele
hetmana zostawia.
mia
jak tego
racyi
si
z
sun
da
urzdu
hetmanem, a co
si
ale tylko regimentarzem,
nie
dao
to
do rozsdzenia
Chodkiewicz rzecz równie dobrze rozu-
dowody na Inflantach gdzie lubo konfede-
by
jednakowo wojskiem na ni pisa ale w Moskwie nie móg si podo puszczania bezkarnie zbrodni i otworzy sdy. By
i
z
i
z
przekonania
przeciwny,
tam niejeden przez niego ju z wojska iuflanckiego oddalony ci wszyscy zaczli sami si usuwa, a drugich poduszcza. Wzrastay co dzie bardziej wyrzekania, wór zboa ju prawie droszy ni wór pieprzu, e konie trzeba pasa na kach za obozem nieprzyjacielskim przez co si wiele czeladzi utrac a konie jednake zamorzone i do szeregu niezdatne zima idzie bdzie ostra jak zwyczajnie na Moskwie, a tu nie ma przyodziewku, bo nie ma pienidzy. Caa zaoga za-
e
a
;
cza
,
,
si domaga eby przyprowadzone posiki obsadziy
zgo-
106 rzoliskii
moga wyj
a ona by
,
na prowincye
i
zasili
si pod
wszelakim wzgldem.
Rozpocz hetman ukady
i
skoczy
je
murów
wojska zostanie na ochotnika do obrony
miesicznego na pacholików pitnacie zotych; konie
bdzie
zm
ci
bral dodatku
Bya
odejd..
co
siebie
za
tedy zgoda,
na
tern, i
e
za to
cz kady
dwadziecia a na
na odpaszenie we-
ale
zawsze chodzio
o rzecz pod czas wojny najwaniejsz, to jest o pienidze i nalegano na bojarów, którzy w spalonem i obleonem miecie
dochowali oraz
ju
relikwije
tylko
insignia carskie
witych w
szafach
i
sprzty koronacyjne,
stolarskiej roboty,
ale ze
si nareszcie nakoni do wydania mniej ceniouj czci i to tylko na zastaw. Dostao tedy wojsko koron sprawion przez Borisa Godunowa oraz drug przez rastrig jako te po nim siodo zotem obijane a perami i dyaszufladami
zotemi:
dali
mentami sadzone; nareszcie posoch (bero) jak twierdzono z rogu jednorocowego, w kocach take ze zotem idy amentami.
Dzie Moskwy
witym
Marcinem r. 1611 wyruszy hetman z dla owego" odwieenia zaogi a okoo trzech tysicy ochotników znconych owym wielkim dodatkiem zasug zostawi bez koni na obron murów. Nim wojsko do Rohaprzed
czewa przyszo nacierpiao wiele biedy, bo drogi rozmoky od sot jesiennych a koniom mona byo dobrze liczy ebra i ledwie trzymay si w skórze. Posano czelad na drug stron
Wogi i dopiero w trzy tygodnie wrócia ze a pacholikowie Maskiewicza co te wypadki opisuje, przywieli mu
ywnoci
take chopca którego on nazwa Ezopkiem
i
da wyuczy gra
na cymbale.
W rodku
Grudnia z le ubranych pacholików wielu pomarzo a nawet najlepiej ubrani niektórzy rotmistrze i pukownicy potracili palce u rk i nóg. Do Moskwy posa Chodkiewicz
ywijoci, ale o wjazd trzeba si byo szabl dobija a rkojecie do rk przymarzay. Niemao wozów urwa nieprzyjaciel lecz drugie dostay si oblonym a zgodniaym. ,
Nadszed
nareszcie
zapowiadany 6 stycznia 1612 roku. pozjeday si w polu na koa. Hetman przysa Ciekliskiego, eby temu da pokój a podj si dalszej suby. Odpowiadano, si to dzieje nie z rozpusty, ale i ludzka
Chor{,'wie
e
107 natura drczona nieprzyjacielem, zimnem i godem bez sposobu zabezpieczenia si ginie; ten za sposób w stosunkach
obecnych podaj tylko pienidze, a pienidzy nie ma. Statedy, eby nazajutrz radzi dalej a mianowicie o podsu-
no
niciu si pod stolic bo o NYOJsku na opalonkach zapomina
si
nie godzi.
koa ju sam hetman: szerokiemi sowy stara si towarzystwo odwied od zamiaru ale dareNazajutrz zjecha do
Umówiono tedy wadz tymczasow a do wnijcia do Moskwy a mianowicie najwyszym naczelnikiem obrano Jó-
mnie.
Ciekliskiego, jego
zefa
czyskiego.
zastpc
czyli
porucznikiem Kopy-
Podzielono wojsko na puki, którym ponadawano
tymczasowych pukowników Chodkiewicz z garstk tych
,
i
ruszono
co z
w
pochód.
Hetman
pod Smoleska przyktórzy jako zapaceni do
nim
z
w Moskwie nie zostali konfederacyi nalee nie mogli, rad nie rad szed za gówn si, która si wyamaa z pod jego wadzy. Stanwszy w Moskwie przystpiono dnia 13 stycznia do podniesienia konfederacyi w ksztacie najzupeniejszym. Ciekliski otrzyma urzd marszaka, przydano mu do rady jako szli
,
a
i
deputatów Gajkowskiego,
,
Suliszewskiego, Konickiego,
Przy-
Swiyskiego, Lipskiego, Gosiew^skiego modPukownikami zostawiono tych co tymczasowe doszego. wództwo mieli. Oddano tedy stolic hetmanowi i chciano odchodzi, ale e hetman baga i zakhna wic jeszcze dla przyjani jego przyrzeczono broni murów do 14 marca, na który dzie przyrzek nadej i stolic odebra, jednake latkowskiego,
e
przeznaczone do tego towarzystwo zastrzego sobie w kadym razie i konfederacya na ten dzie z ich komi powróci.
Hetman za da asekuracy, e cae wojsko a do dnia rze-r czonego bdzie sobie zahczao zasugi, jak zwykle, a ci na murach zostan przy upewnionym dodatku. Konfederaci stah
wska
i
usuwajc si z
w Rohaczewie koo Mozajska,
po rónych okolicach z jednej ile
mona
byo. Moskalom
i
,
Fiedoro-
Wogi, jednake zwodzc
drugiej strony ale
nimi czste utarczki.
Brak si nie dozwahi ani Chodkiewiczowi, ani konfederatom stawi si na 14 marca podug umowy ale dopatrzywszy pory ju ku kocowi wiosny (r. 1612) nadszed hetman.
108 Wojsko owe strzegce murów opucio porzuci konfederacy i na nowo o
stolice
a Stru
który
,
sub si ugodzi, obj ze
swoim puldem
w
t niebezpieczn
miejsce Gosiewskiego
stra
zgorzelisk.
Konfederaci Ciekliskiego spieszyli ku granicy a pobawiwszy niejaki czas w Litwie zaoyli sobie gówne siedlisko
za wojska sapieyskie marszakiem Wacawa Pobiedziskiego
koo Lwowa;
na Rusi
nowiwszy sobie
szcztki
posta-
rozgo-
ciy si w
Brzeciu litewskim. Stru lubo od Chodkiewicza do królewskiej suby przyjty, przecie siostrzeniec Potockich, którzy na dworze tworzyli osobne stronnictwo a majce na oku jedynie wywyszenie swego rodu, zacz si na dobre wyamywa z pod wadzy hetmasldej i tak dalece lubo jego wojsko ju dobrze
ywno
w swej namitnoci zagrz, e gód cierpiao, przecie ociga
mury dostawion, a j Moskale zabrali. Trzyma si jednake z dnia na dzie i dopiero za rodkiem 1613 przypad na zgorzaa
si
z
wyjciem po
Moskw gód
przez Chodkiewicza pod
który do pierwszych
w
Nietylko wyjedzono psy, koty, myszy,
dziejach zaliczy i
mona.
trupy ale kilku rzu-
cao si na jednego a nawet peklowano w beczkach ludzkie ciaa. Midzy Moskalami by wtedy gównym dowódc Poarski
mia
a
dzielnego
pomocnika
w Kuzmie
Mininie rzeniku
Niszego Nowogrodu od suchej rki Suchorukim zAanego, który umia lud zagrzewa. Wycignito pasmo ostroków i podkopy do Kitajgrodu. Mao kto z Polaków mia tyle siy, jeszcze do boju by wstanie stawa, ale jednake dawano z
e
naleycie odpór.
Dnia
Kitajgorod a dnia 7
sieniem
1
listopada
(1613
r.)
wzili
Doce
tego miesica kapitulowano pod zaprzy-
przez Moskali
wolnego puszczenia do domu.
Po-
arski
chcia podobno dotrzyma ugody ale niesworne jego wojska a zwaszcza kozaczyzna, co niegdy na samo ujrzenie dugiego proporca od dzidy w rku jezdca polskiego pierz-
chaa
jak owce na widok wilka, teraz rzucia si na te ywe jeszcze, ale ju tylko skielety ludzkie i kogo nie zarbaa ten
by
czay.
uduszony lub utopiony a przynajmniej srodze okaleLedwie Stru i kilku pukowników utrzymao si cao
])rzez 8i>ieszne
od starszyzny porwanie do wizienia.
109 XIV. Zygmunt rusza w pochód na Moskw. Z obozu pod Fiedorowskiem wysa ku stolicy jazd dla porozumienia si z Moskalami przychylnymi Wadysawowi, ale za póno. Moskwa po zniesieniu Polaków ukoronowaa Michaj Romanowa, syna metropolity Filareta, wizionego w Polsce. Zarucki, Marina i synek jej gin z rk Moskwy. Zygmunt wraca do Warszawy. Wojsko zawizuje konfederacie o od zalegy i nakada podatki. Sejm zbiera si 19 lute^ro 1613. Wybrano wielk deputacy sejmow do
ukadów
z wojskiem
zacigania poyczek.
i
Uchwalono wysoki pobór.
Sejm powtórny nadzwyczajny. Pomianowano nowych komisarzy do wojska, którzy wszystko popacili wojsku i akt konfederacyi spalono we Lwowie. Multany w zamieszaniu. Turcy korzystaj z niepowodze polskich w Moskwie;
napadaj na Multany, bij Polaków.
Synop na Turkach, duch niezawisoci mie ruskie. rzy
tej
Zaporocy Kozacy zdobyli si od Zaporoców na zie-
Koniecpolski ugania si za rozburzonem chopstwem.
dopeniaj zego.
cesarza niemieckiego z
szerzy
przyczyny
Zygmunt w o
rospaczy,
i
Moskwa si
rusza,
Tata-
popad
Gustaw Adolf nachodzi Moskw,
porednictwo.
Moskwa wysya
e
poselstwo do cesarza niemieckiego Macieja.
Równie zjeda poselstwo tureckie do Wiednia i namawia Macieja do porednictwa. Zygmunt III zwouje sejm do Warszawy r. 1615 dla wydostania uowych poborów. Lecz napróno. Rokowania posa cesarskiego i poselstwa polskiego z Moskw pod Smoleskiem, bez skutku. Sejm 1616 r. uchwala pospolite ruszenie.
Zygmunt ju wczeniej zatrwaaj cemi wieciami z Moskwy nadseanemi do ruchu zniewolony, cho nie myla
Wadysawa
na carstwo osadzi
,
przecie
z
królow Warszawy do
nim
,
z
dziemi wybra si by ju przed rokiem z wzywa ókiewskiego, rónych panów co mieli znaczniejsze poczty wojska a nawet wojskowych konfederatów w Brzeciu litewskim Lwowie aby przyjmowali i na Moskw z nim cignli, ale zewszd przychodziy wymawiajce si odpowiedzi a nawet z rotmistrzów nikt listów przyi
Wilna,
i
sub
e
bra nie chcia, bo wiedzia przyrzeczone zasugi nie dochodziy a pora dokazywania na Moskwie ju przemina. Ruszy tedy król z pukami niemieckiej piechoty Denhofa Ursenberga, które do trzech tysicy wynosi mogy, a mia nadziej naj jazd u Smoleska. Ale i ta czekajc zdawna na zalege zasugi, gotowaa si wanie do konfederacyi. Nawet mowa miana przez samego króla w kole wojskowem nie przyniosa skutku. Ruszy tedy Zygmunt w dalszy pochód jak by przyszed powiednich
bd
i
,
110 Niemcami: jednake czy z przedstawienia starszych czy w myl i niegodnieby byo puszcza pana swego na niewole u nieprzyjaciela, ruszyo pod Adamem ókiewskim saniemi
ze
tylko
tysic dwiecie koni, za królem.
Ju w
Wjazmie oczekiwa Zygmu nta Cliodkiewicz a powitawszy go zachca do jak najspieszniejszego pochodu naMoskwa do stu tysicy pod stolic ciga a ogopomina, dzona polska zaoga obroni si na aden sposób nie zdoa. i
e
Zygmunt
atoli ze
Mozajska,
dem tysic
sw naogow
stan potem obozem tylko jazdy
ku
powolnoci, dugo szed do u Fiedorowska a
stolicy dla
wysa
porozumienia si
przo-
Mo-
z
Wadysawowi a dania zaodze otuchy. Ale wtedy Stru siedzia ju we wizieniu, trupy nawet polskie ze zwalisk uprztnito i nie byo ju ani jednego Wadysawowi przychylnego Moskala. Jako niedugo Moskwa ukoronowaa pitnastoletniego Michaj Romanowa którego ojciec ów metropolita Fiaret, by jeszcze wiziony w Polsce. Zarucki tylko si oderwa pustoszy z Docami a Astrachan skalami przychylnymi
,
jako opiekun syna po szalbierzu a podobno Dostali
riny.
si wszyscy
niem szczk, synek
jej
nowy
w rce zamordowa mkami
m
Ma-
Moskali: Zaruckiego
troje
na pal wbito, Marin miano
i
z
wyrywa-
przez powieszenie zgin"^).
W^ tym stanie rzeczy rozpoczto
i
uskuteczniono spiesznie
Opuciwszy Zygmunt wojsko i Chodkiewicza pod Smoleskiem wróci do Warszawy. Rok 1613 by na ziemi polskiej przepeniony smutnemi okolicznociami. Konfederaci inflanccy trzymali si Wilna konfederaci stoeczni czyli Ciekliskiego dawali si we znaki Rusi i Maopolsce od Lwowa Pobiedziskiego czyli sapieyodwrót ku Litwie.
,
scy od Brzecia litewskiego; wojsko
za smoleskie zawiza-
wszy czwart konfederacy pod marszakiem Zbigniewem nickim obrali sobie Wielkopolsk a na
gówne
siedlisko
Sil-
Byd-
goszcz.
Marinao fauces elisae fractaeue, filius suspendio necatus, Zarucius infamem omnes miserandumue vitae exitum habuere. Scio a nonnemino mortcm Marinao quasi subtcr glaciem aquis immersae ennaralam; ogo vcro gravorn auctorera et rerum moschoviticarum peritissimum •)
pao
infixus;
fidentius vpriusque ejus commentariis inspectis secutus sura.
—
Kohierzycki-
Ul Pobiedziskiego
Konfederaci
Prus i
o
wypacenie im
odu,
si
Brzecia do niedugo uczynili to samo
zgosili
ale
z
konfederaci Ciekliskiego, a mianowicie dwaj jego komisa-
zaj ekonomi
rze chcieli
malborsk
i
starostwo czucliows-
Erazm Dembiski z ramienia Pobiedziskiego wkroczy w piset koni z Dobrzyskiej do Chemiskiego, kusi si daremnie o Brodnic i Golub a udao mu si zaj Kowalewo, kie.
z
którego szerzy spustoszenia.
Starostwa radzyskie, koprzy-
take sapieyNa wniosek wojewody chemiskiego cora Pobiedziskiego. komisya ziem pruskich rozpocza w Toruniu na pocztku r. 1613 ukady tak z konfederatami Pobiedziskiego, jak Ciekliskiego którzy odwoujc si na swój ukad chcieli jeden druwnickie, roguziskie
i
bratjaskie dostay
si.
Prusacy aby unikn ciaru byliby drugiemu cokolwiek dali, ale dania zbyt ui rosy, skoczyo si ze zborowczycy z konfederacyi Ciekliskiego, zajechali Warmi a póniej take w r. 1613 okupili si Prusacy jeszcze od konfederatów smoleskich którzy pod giego od Prus odpali.
jednemu
e
i
,
Brodnic
ju
obóz zaoyli. Komisarze konfederatów prowadzili rzecz wedug pewnych prawide i na zasadzie swych prawnych pretensyi do docho-
dów królewskich; tam szo jeszcze z pewn rzetelnoai a przynajmniej tak jaka si da zachowa w rozprzonem wojsku, ale
pojedynczy konfederaci niejako urwisze od
ogóu odje-
dali ziemie Rzeczypospolitej midzy wojska podzielonj: nakadali podatki na dwory królewskie i duchowne, wyciskali
pienidze Nie
z
ydów. komu przypisywa
miast
ma
tu
i
winy,
cho mao
miali historicy rozstrzygaj wszystko czego nie
wyrozu-
rozumiej pro-
st nagan namitnem ajaniem popruchniaych przodków Byo wojsko nad natur ludzk waleczne a zacne, ale zasugi krwi pookupywane uwaao za grosz oszczdzony na starsze i
i
Pienidze dla niego Rzeczpospolita i uchwadawaa; ale te pienidze rozchodziy si na inne rzeczy.
nieczynne
laa
i
Nie
lata.
mona
bo najczciej
w
z
twierdzi
,
i
zwykle
w
skutek
zych pobudek,
niewaciwej administracyi, która wtedy równie
Polsce jak wszdzie nie
wysza
jeszcze
bya
z lat
dziecin-
Kiedy komu pienidze przeznacz a czeka na nie we wielkim godzie i nigdy go nie dochodz dla tego posa-
nych.
e
11^2
iiiec je
cigle komu innemu oddaje
ma w gniew popada ?
:
jake ów zgodniay
w zwykej
a jest
nie
kolei rzeczy ludzkich
e
si potom zwrotu natarczywie domaga. Czytajc dzi pisma niejednego naczelnika takiój konfederacyi pokazuje si w nich zacny charakter pisarza: jakesz wic tych, których poczciwo maluje si z serca w kadym sówku mona uwaza ludzi niegodziwych, kiedy ich si widzi naczelnikami ustanowionymi przez zaufanie braci; zostamy przy tem konfederacye wojskowe skaday si z uczciwych ludzi. Zygmunt przycinity wielkim niedostatkiem skarbowym namówiony od dworaków wszed w jakie szachry wzgldem faszywych szelgów w Bygdoszczy i w Malborgu. Prz}^,
a
e
i
i
nosio ich
bicie
zysku grosz na groszu, ale nie skarbowi, tylko
niektórym dworakom a
zrzdzao wielk szkod mieszkacom
krajów Rzeczypospolitej, zwaszcza handlownym Prusakom.
Wród
pooenia
tak kopotliwego
kraju zebra
do Warszawy na dzie 19 lutego 1613
si sejm Wyrzekano na
r.
niesychane dokazywanie wojska ale zgodzono si, jak wszystkiemu zemu król gównie winien. w istocie ,
e
byo Za-
czynaj si miesza sprawy, Gembicki lubo ju od trzech lat biskupem kujawskim w brew prawu zachowuje kanclerstwo. Myszkowski za ów wieo wysztukowany margrabia poduszcza panów i szlacht podkanclerstwo za wpywem królowej Konstancy pragnie dosta Henryk Firlej. Przy przegldaniu rachunków skarbowych pokazuje si tysic zotych mia kosztowa atrament, tysic zotych zaliczono na pióra, tysic zotych na worki do pienidzy i podwody miay kosztowa czterdzieci tysicy, a na to wszystko nie ma kwitów. Pokazuje si zalegoci poborowe wyniosy om kro sto
e
i
e
e
e
a
tysicy zotych.
mao
Chuczaa po
izbie
poselskij
wielka burza
gos posunity na kanclerza Kryski woa e nie w ten czas dom wymiata kiedy gore, ale dopiero po zgaszeniu ognia: umierza umysy i zgod przywraca. Pierwsz uchwa sejmu byo przypomnienie e król nie ma prawa samowadnie wypowiada wojny, ale obowizany
i
o
nie
przyszo do zerwania sejmu.
Zabiera atoli
i
,
na sejmikacli
w
razie
i
na sejmie
najazdu na ziemie
zasign
wprzód
Rzeczypospolitej
ograniczy na radzie jakij takij liczby
zdania;
wolno
senatorów.
tylko
mu si
113
e
Biorc na uwag
uboga szlachta chciaaby we wojsku inajtki porobi a to ze szkod i niebezpieczestwem kraju, wojn byli na postanowiono aby odtd rotmistrze na
kad
sdach
ziemskich lub grodzkich obierani
chty osiadej.
e
Tatar
nie chrzecianiu
,
i
to jedynie ze szla-
nawet osiady
przypowieduiego jako rotmistrz otrzymywa nie ma,
listu
ani na-
wet rotmistrzowi niewolno go przyjmowa na chorego lub porucznika. Liczba chorgwi i onierzy winna by zastosowan do pienidzy poborowych: wzbroniono wierrocznie
paci wicj,
jak husarzowi pitnacie a Kozakowi dwanacie
Hetmanom zakazano dawa asekuracyi to jest zarczenia wojsku w imieniu Rzeczypospolitej za zasugi a za-
zotych.
razem zwalniania
w
wanie
obozie.
z I
odpowiedzialnoci za popenione spisko-
jako sposób najlepszy oddano im jak
byo
sdów
niegdy zupene prawo
wojskowych a nawet wyrokowania kadego na mier z dozwoleniem jeszcze powodowi apelacyi do tribunau gdyby wyrok hetmaski zdawa mu si ,
za agodnym. Przytroczono take starostom
i
wszystkim
paccym kwart
aby pod odpowiedzialnoci za naduycie grosza publicznego nie wayli si wypaca kwarty komu innemu a miao si ro-
zumie
j
konfederacyi, ale
Wysa
sejm jedne
oddawali pisarzowi polnemu.
komisy do wojska
a gdy ta nic nie
wiadomo, e wicej czasu ni si z prawd wojsko podaje wicej ludzi zgadza, wic niepodobna przystawa na oczywist krzywd sprawia, drug,
lecz
i
druga przywioza tylko
i
i
Rzeczypospolitej.
Wzito na uwag z
Moskw;
e
nie
masz pokoju ani ze Szwecy ani
kiedy Turek korzystajc z kopotliwego
porusza Tatarów
sam
pooenia
Trzeba si spiesznie zawin i przyj go z orem w rku, gdyby mia nachodzi granice. Trzeba wic z wojskiem koczy. Polski
,
Wybrano
tedy
i
zbroi wielkie siy.
wielk deputacy ejmow y
zoon z
biskupa lwowskiego Zamoyskiego, biskupa kujawskiego bickiego,
kasztelana
krakowskiego
Ostrogskiego,
arcy-
Gem-
hrabiów
Alexandra Chodkiewicza wojewodów a w ogóle dwóch senatorów duchownych, dziewitnastu wieckich, omiu
Jana
z
Ostroroga
wielkich
i
urzdników senatorskij godnoci
i
siedmnastu
poselskij.
Tom
V]I.
8
z izby
Il4 Tej wielkiój depiitacyi (lano
stanowicej
nieograniczone penomocnictwo, do
tre
niejako
ukadów
sejmu z wojskiem
nawet zacigania poyczek w imieniu Rzeczypospolitej. Uchwalono wysoki pobór, bo pótora zotego z anu, po zotemu od hultaja, po sze od zamoniejszego rzemielnika, i
po dwa od przekupek
i
tak stosownie przez wszystkie klasy
Zwikszono co i czopowe. Prusy które si dawniej uchylay od wyszych podatków przystay na szekrotny pobór a to po sze zotych z woki w cle od towarów po podwójnym czw^artym groszu. dzierawcom królewskim w caej RzeczypoStarostom spolitej nakazano potrójn kwart. Dozw^olono jednake deputacyi stara si o pienidze naw^et i przez zacignicie ludu miejskiego
i
wiejskiego.
i
i
poyczki.
Deputacya sejmowa tylko ze sapieycami
racy z
Pobiedziuskiego
zawara ugod
i
czyli
konfede-
znikny chorgwie
Brzecia.
kadego
Konfederacya Ciekliskiego wydzieliwszy na
ko-
any dóbr królewskich, ale pod rk to jest na wedug ówczesnego wyraenia i ty cyt i ja cyt
nia cztery
zasadzie
pukownicy i rotmistrze podostawali daleko wicej, jak im si naleao, w rónych stronach czerwonej Rusi i Maopolski. Gdy wyznaczono na zjazd do Lwowa po dwóch towarzyszów z kadej roty, aby porozdziela stanowiska, niemiao miasto miaoci broni im wstpu ale odmówio gospód jako w^olne od stacyi na mocy dawnych przywilejów^ i zamkno obiedwie swe bramy a tylko jedne fórtk otworem zostawio. ,
Konfederaci pozajmowali folwarki miejskie, przychodzili z przed-
mie,
ale
w zemcie
mieszkacy
odcinali od tej fórtki
ywno
i
ju
j
powrozach wcigali na mury. Lud raz wieczorem w pobliu owej fórtki napad na wychodzcych konfederatów, pooy trupem jednego pachoka a towarzysza Grabiank tak elaznem! cepami skaleczono, umar. Zakopotana rada miejska, eby przez wyrok nie przyszo komu z niej odpowiada, szukaa zgody i daa wojsku trzy tysice zotych a ókiewskiemu, Ostrorogowi wojewodzie tylko po
e
gow
poznaskiemu
podskarbiemu wielkie dary za poredniczenie przy zagadzaniu z wojskiem sprawy: dosy to kosztoi
e j
wao) do pitnastu tysicy zotych.
115 Konfederaci nie siedzieli po miejscach sobie powyznaczanych, ale przejedali si za swemi sprawami; niektórzy nawet i suby u panów poprzyjmowali atwoby wic mona byo naczelników wyapa i cay zwizek zniweczy. Gru:
chna te wie,
e
kaliski a starosta
przemylski przyrzek królowi
racy stoeczn,
czyli
Adam
Stadnicki ze Zmigroda kasztelan
i
konfede-
Nieudao mu si
Ciekliskiego zmiecie.
jednake, bo konfederaci na zwoanym kole do Krosna dla odbywania sdów przeciw swoim, uchwalili zarazem wszelakie rodki przeciw Stadnickiemu i kademu panu, coby by podobnej myli.
odda
e
t
sprawiedliwo tym konfederatom, nietylko wszelki rabunek i naduycia na swych koach karcili, adnemu pod gardem niewolno bra s taale wyrzekli, cy u wocian"^), ale maj na wyywienie ciga sobie wierrocznie po trzydzieci zotych na konia z dochodów królewskich a w tym celu administrowali na korzy wojska Trzeba
e
i
dobra królewskie stoowe.
Ju
e
konfederaci obliczyli,
poowa dochodu wszystkich naleyto; zaczli si wic
dóbr stoowych zakryaby ich
zajmowa rozdziaem wedug Rzucio
starostw
i
administratorów
trwog na panów,
siebie
przeznacza.
kady
jeeli nie kilka, to przynajmniej jedno
i
e
wystarali si,
czajny, a sejm
to
na 24 grudnia król
zwoa
w tym roku 1613 powtórny
to
i
których
z
mia
od
starostwo
sejm nadzwybez
poprze-
dnich sejmików.
W ukadach
z
deputacy
zrzekli
a dostali strawne na dwie wierci
W
i
si konfederaci
stacyi
miesic.
stoecznych jechali na sejm do Warszawy Maskiewicz, Scibor, Biaaczewski i PaMaskiewicz nie podj si mowy do króla, bo ryczewski. poselstwie
od konfederatów
wedug instrukcyi zdawaa mu si za ostra mia j Scibor. Do koa za rycerskiego Biaaczewski. Szanowano niezmiernie to poselstwo: królewski stanowniczy wyznaczy mu na gospod izb pi w domu szlacheckim na ulicy mostowj. i
Panowie tygodniami naprzód jeden przed drugim zapraszali ich na bankiety a pojedynczo okazywali kademu wielk
*)
Tu
zamiast chopi napotykamy
ju
wyraz wocianie. 8*
2J1 pooddawa.
swe majtki pod zarzdy
obiecywali
przyja,
Ale nic nie dali*).
Sejm atoli powiód si§ dosy po myli konfederatów i nakazano nowy pobór na wojsko a jeszcze daleko znaczniejszy ni pierwszy. Pomianowano komisarzy nowych: jednych do AYilna dla konfederatów
konfederatów
dla
inflanckich, drugich do Lwowa
stoecznych
to jest z miasta
Moskwy
Bydgoszczy dla konfederatów smoleskich a zawsze biskupów, wojewodów, kasztelanów i co najznakomitszych posów. Komisarzom dozwolono znowu poyczek i
trzecich do
nawet zawieszono na ten raz statut króla Alexandra wedug którego niewolno byo zastawia królewczyzn stoowych. Przyrzeczono pienidze na 23 lutego 1614 roku ale zarzdzono i pospolite ruszenie na ten przypadek Rzeczypospolitej
dla
i
gdyby po odebraniu naleytoci, chorgwie konfederackie roz-
jecha si cili
Nareszcie komisarze sejmowi popa-
nie chciay.
wszystko
okoo Wielkanocy
federacyi stoecznej,
jej
na znak zniweczenia k o n -
i
akt spalono
ciele farnym dnia 8 kwietnia (1614
r.).
Przed rozejciem si dzielio wojsko
w zastawie od bojarów moskiewskich za brandenburski
król, cesarz, kurfirst
,
we Lwowie w ko-
inni
take owe
sub
klejnoty
wzitych, bo
ksita
rzeszy nie-
Gdaszczanie niechcieli ich kupi. Poamano koi siodo rastrigi na czci a jednorocowy posoch w caoci i ze szanrem z korony, dano Gosiewskiemu**) i Dunikowskiemu na wspók. mieckiej
i
rony
Uatwiwszy si
z
wojskiem
miaa
Rzeczpospolita do czy-
nienia na pograniczach.
Oddawna chodzio Polsce o to aby Wooszczyzn ie siedzieli hospodarowie chrzecianie, z rodu Polsce przychylnego i eby skoczywszy na opacaniu haraczu porcie otomaskij na pó niepodlegli, prze-
na Multanach
dzielali
•) ^^
i
Rzec/pospolit od Turcyi, bardzo niebezpiecznej Z
konfederacyi
arbza>*y, ale
w maej
Pamitniki gdy twierdzi selstwo przyszo
w
przyjechali take niektórzy inn^" do Kiemcewicz le zrozumia Maskiewicza Dziejach panowania Zygmunta JII to po-
stoecznej liczbie.
w
e
sicdm tysicy do Warszawy, bo nawet
cya stoeczna nieskadaa si z tylu
Pewno modszemu, ho mia nalef5
•*! racji
s-
caa
konfedera-
ludzi.
wtpi
naley aby
starszy
do
konfede-
117 Turcy
siadki.
za
przeciwnie,
dyli
do tego aby hospoda-
rami takich stanowi co przeszli na wiar Machometa, potom naprowadzi jak najwicej Tatarów a w kocu kraj cakiem
w Turecczyzn zamieni. Konstanty Mohia Zamoyski osadzi w samym kocu XVI wiel^u na
zbisurmaniony,
którego
hospodarstwie wooskiem a któremu si nie uiszcza haraczu.
Turcy korzystajc
i
z
Multany dostay, wojennych kopo-
tów Rzeczypospolitj niejakiemu Stefanowi Tomy który dana odzie polskim w piechocie wgierskiój downij zwolili si kusi o hospodarstwo, jako z pomoc Tatarów
suy
,
a zwaszcza ich wodza Kantimira mursy wygna Konstantego Mohi i obj rzdy *). Zaraz Tatarzy zasiedli na Multanach i przedsibrali pomniejsze wycieczki za upem do ziem ruskich.
Wysany od Rzeczypospolitj Samuel Targowski przedstawia w Carogrodzie, e wedug dawnych umów na hospodarstwie ma by osadzony czowiek take Polsce przychylny i
a to dla bez[)ieczestwa jej granic. Turcy atoli wiadomi skutków wojny moskiewkiej a zwaszcza konfederacyi woj-
korzysta z dogodnej pory, oczywicie do wojny si gotowali i nawet Targowskiego poimawszy tak dugo wzili dopokd im nic odesano dwóch kapydypaszów, których by zabra do Polski Konstanty Mohia. Tym czasem osobisty interes paski a moe te z polece-
skowych,
chcieli
nia królewskiego krok rozpoczty, bardziej ich jeszcze rozdra-
ni.
majcy
sob
str Ivonstantego Mohiy zebrawszy okoo szeciu tysicy wojska, puci si w sierpniu r. 1612 do Multan. Przebywsz}^ granic stan we widach midzy Prutem a w padajc do niego rzek Dzie, w miejscu Sasowy róg zwanem. Nie otoczy si straami, wiadomoci o nieprzyjacielu, nie zasiga, picownicy jego daleko za ywnoci jedzili. Ruszy si Toma z Tatarami. Napad wielu PolaPotockiego w owych widack ze si przewan ków zabito, wielu w obudwu rzekach utono a mao kto z broni w rku przebi si przez niei)rzyjacielskie szeregi. Stefan Potocki za prostego onierza przebrany chcia si midzy wozami przekry, ale go poznano do Carogrodu odeStefan Potocki
za
sio
,
i
*)
Piasecki sub anno 1612
tnikach do
i
jego
panowania Zygmunta III
i
tumacz u Wójcickiego t.
d.
w Pami-
118
z
godu
skoczy
wizieniu
si midzy jecami
zatai
dar
w
gdzie
>iiiio
zimna
i
umar;
brata
urody chopca oddano do seraju
mani.
swj
e
zas
Potocki
wojny, Tatarzy
Konstantyn hospodo trudów nieprzywyky jego Alexandra piknej
ycie.
ale
za
sutaskiego gdzie si
ogooci pogranicza
ze
zbisur-
onierza
dla
przez Multany wpadli na Podole nieza-
zwaszcza w ludziach pozrzdzali Stanisaw Golski wojewoda ruski bieg w dwa tysice dla przecicia im drogi ku Lwowu, ale dowiedziaw^szy si o klsce Potockiego, ratowa odwrotem sw drobn si. kilka lat potem (r. 1616) ukrainni ksita Samuel Korecki i Micha Winiowiecki take zpokrewnieni z rodem hospodarskim Mohiow wkroczyli znowu ze swemi wojskami wraz na Multany, okoo pitnastu zwyciztw odnieli i z Turkami wygnali. Poniewa jednake nadeszy nowe wojska tureckie ókiewski hetman tego zadzierania z potnym ssiadem zakazywa, Winiowiecki umar i nie byo czem paci wojsku, przeto zmniejszyy si siy Koreckiego i wódz turecki Iskender-pasza nietylko go pobi, ale poima i do Carogrodu odesa. tak kopotliwym dla Polski czasie Kozacy zaporocy na grubo zadzierali z Turcy i to przez lat kilka. Raz przyrzdziwszy sto czajek a na kadej w czterdziestu ludzi przebywszy morze czarne, zamek mocny w Azyi Synop zdobyli nietylko zrabowali ale wszystkich mieszkaców w pie wycili innym za okolicom pastwa tureckiego, o ile byy blisze, tem bardziej dawali si we znaki. souione
wielkie szkody
i
a
W
Tom
,
W
i
;
Wadza peuem
Rzeczypospolitej
zawieszeniu.
i
króla
bya
u Zaporoców
Nie uznawali starostów ale
w
zu-
stanowili
hetmanów i sdzili si tylko u sdziów przez siebie obranych. Ten duch niezawisoci od Zaporoców rozszerzy si na ludno rusk pobliszych województw a skierowany jedynie ku upowi zala ziemie Rzeczypospolitej na wschodnicra poudniu rozbójniczemi najazdami. Obj by hetmastwo polne Stanisaw Koniecpolski zi sobie sami
Zóki(;wskiego mz(-d()\s iyj^o
pobpoliU*j
kwarciannem wojskiem wedug obowizku swego a stosownie do rozkazów króla i Rzeczyi
z
zacz uwija si
po Ukrainie za kupami rozbójni-
19
1
a
czerni
wbi
schwyta gównego naczelnika Karuckiego
i
na pal
kaza.
Dokazywa
chopstwem rozburzonem wysana jazda nadworna
z
jaki Czeliidka ale
rozbojom gdzie
pooya,
ale
i
po Litwie nie-
nietylko
tam jego
schwytanego przywioza do Warszawy,
gardem win przypaci.
W tych
rabunkach pokutoway jeszcze których Krzystof Jajkowski, Waleryan
spusztoszeniach
i
szcztki konfederatów z Siawski i Jan Biaoskórski nawet na
Brat Biaoskórskiego
w tym samem
trznoci
bezecno
skazani
byli.
rozporzdzeniem Opa-
atoli dziwnera
czasie daleko okropniej
dawa si we
znaki ojczynie. Chopcem w jasyr zabrany, u Tatarów w mahomedanizmie wychowany zjedna sobie wielkie znaczenie na hordzie i wyszed na chaskiego namiestnika. Korzystajc
za
z
okrytych lodami rzek
Midzyboa, Zinziemi równa (r. 1616)
bagien okolice
i
kowa, Satauowa mieczem i ogniem z a zabrawszy ze sob wiele poobdzieranych kobiet i nagich dzieci, gdy mu cigle umarzay, prawie zasa ich trupami drog swego odwrotu. Dawniej ju wzywa król Chodkiewicza stojcego cigle na Biaej Rusi dla baczenia na Smolesk, aby si stara o dobre porozumienie z
Moskw
i
szuka
ni
z
pokoju.
wicz nawet od swego najprzychylniejszego
niepaconyoh zasug choty na
i
godu
Chodkie-
sobie wojska dla
opuszczony, ledwie dwiecie pie-
zamku smoleskim utrzyma
a
by
togo zdania,
e
rzd
moskiewski nie jest jeszcze tak dalece ustalonym aby mona wiedzie, na kogo oglda si naley; rzecz za naj-
e
waniejsza
kocz
i
wyrzek wprost w
odprawia, tak letko Kr.
ale nie
wytkn
Miociwoci Zygmunt
nie
rokowania niepopierane
mia
tak
mn,
licie:
który
i
w
na raz, aby
nie
tj
si
zbrojn: le si
^akamiby lichej
takie
rzeczy
ozdoby nieradbym
osobie dostojestwo Waszej
odnosio wzgardy.'*
ju by w
rozpaczy o
pooeniu swojem
nadziei zebrania jakiego takiego wojska a z
tej
e
przy-
popad cesarza niemieckiego Macieja o porednictwo. Atoli Moskwa jakkolwiek uskuteczniaa wycieczki na Smoleszczyzn z Opoczki, Siebiea i Pskowa a zabieraa si do oblegania Smoleska przecie po tylu cierpieniach daleko okropniejszych ni wszystkie doznane od Polski nie moga zebra waciwej sobie mocy, czyny obróci si
do Austryi
i
120 kiedy tym czasom jeszcze
j
skiego, Anglii iHolandyi,
oderwaniem najpikniejszych pó-
naszed Gustaw Adolf, syn Karola IX króla szwedzkiego i przeduywszy rozejm z Zygmuntem III na dwa lata za porednictwem kurfirsta brandenbur-
Z tej przyczyny i posonocno-zachodnich krajów zagrozi. wie moskiewscy przyjechali do Macieja cesarza do Lincu z t,
sam prob, któr
Zygmunt przekada. Zjechao take jako koo tego czasu do Wiednia
stwo tureckie dla zatwierdzenia traktatu pokoju,
posel-
e za Tur-
si wpywu polskiego na Moskwie, przeto lubo nieyczliwa pod ów czas Polsce, kazaa swemu poselstwu nakania Macieja do owego porednictwa. Z}''gmunt III jakkolwiek sam co dopiero stara si o porednictwo, przecie widzc, za tm samm chodz i Mocya najbardzij obawiaa
a
skale
i
Turcy, nieprzyjaciele jego,
zaci
zaraz o wojnie
Szwecy i carstwem na nowo myle. Na luty r. 1615 zwouje sejm do Warszawy a dostania nowych poborów,
po tylu popenionych
ale
znajduje senatorów
w rzdzie przewrotnociach
to dla i
ze
wy-
posów
a wydatkach
e
pieninych tak le usposobionymi sejmu nawet w kupie •trzyma nie jest w stanie i rozjedaj mu si w znacznej czci posowie, nic nie sprawiwszy. By ju w Warszawie pose cesarski Jakób Heydel, król i panowie przydaj mu wielkie poselstwo do którego wyznaczeni, Kamirski biskup kijowski, Chodkiewicz hetman, Chlebowicz wojewoda smoleski, Krzystof Radziwi hetman polny litewski, Alexander Gosiewski i inni. Ale pó roku mija nim si to poselstwo jest wstanie wybra ku Moskalom: jedzie niezmiernie wolno a trzy miesice znowu schodz na odwokach i umow^ach. Moskwa dopiero u Smoleska, który ju wprzódy oblega zacza, chce pod ostrokami swemi rokowa. Przychodzi dzie rokowania, atoli obudwu stron warunki bardzo daleko si rozchodz: Moskale oddania natychmiast Smoleska z caem ksistwem, ustpienia z niego wojsk polskich, zapacenia znacznj sumy za szkody zrzdzone w Moskwie; przedewszystkiem za puszczenia Filareta ojca ,
daj
car>kicgo
i
Golicyna posów,
prawu narodów. za kraj odz.yskany
Polacy i
za
wasny,
trzymanych w niewoli, w brew nictylko ale
uwaaj Smoleszczyzn
nawet nie o Michajle Fiedo-
^21^ rowiczu Romanowie, tylko o królewiczu Wadysawie mówi jako o prawnie obranym carze. Wreszcie ostrzeono ich te
e
gdyby
uciaby
W i
Filareta
i
Moskwa natychmiast
pucili,
Golicyna
rokowanie.
tym
stanie
skoczyo si
byo adnój myli
nie
rzeczy
wszystko na
tm e
pose
i
o zgodzie
cesarski
pogniewa
Zygmunt
III zamie-
si na Moskali a Polacy zapomniawszy sza Moskw i przeciw niej uywa si Rzeczypospolitej, spisali manifest w Smolesku z wyliczeniem krzywd wyrzdzonych Polakom od Moskwy za panowania Zygmunta III i rozjechali si bez osignicia i najmniejszego skutku. Moskale na dobre zagraali wziciem Smoleskowi. Chodz tem jeszcze wielk bied, bo kiewicz mia mao wojska a i
naprzód zasugi nie dochodziy na czas a potem bardzo obcite: wedug bowiem uchway sejmowej przed trzema laty wydanej nad omnacie zotych wierroczuie nie pacono. ,
Zaoga zamku smoleskiego
czyni wycieczki dla sprowadzenia sobie koniecznie potrzebnej ywnoci dopuszczaa si czasem upieztwa nawet w pobliszej okolicy. Szli od króla posani z wojskami w pomoc Kreyc i Sienkiewicz ale im
byo
zniewolona
oddziay niszczyy po drodze Nie przypisujmy wsie tak na Podlasiu jakoli na Litwie. tego niegodziwoci onierzy, ale zym rozporzdzeniom i zwtleniu rzdu od góry. Raz udao si Chodkiewiczowi a to w celu otworzenia do niesporo
Smoleska rocica
z miójsca
i
ich
drogi Sapiesze starocie
orszaskiemu
i
Kiszce sta-
ywno, e
parnawskiemu którzy prowadzili
stan-
wszy w maej garstce naprzeciwko Moskali kaza ich przez trbacza do boju zaprosi w nagym odwrocie wcign na ,
zasadzki, znacznej straty nabawi, a co
tak na bok odprowadzi
W
tym
stanie
i si
rzeczy
ywno
król
i
gównym
celem byo^
dostaa do Smoleska.
wszyscy
dworacy pracowali
aeby wojn moskiewsk poprze; e za upyn rozejm dwuletni z Gustawem Adolfem w dniu 20 stycznia 1616 roku przeto aeby take wzgldem stosunków ze Szwecy radzi a mianowicie uoy cokolwiek wzgldem Inflant, które ju adnego prawie poytku Rzeczypospolitej nie przynosiy, zwoano sejm na 26 kwietnia jednake gówn spraw byy na nim przygotowania na wojn z Turusilnie,
122
pospolite ruszenie dla bezpieczestwa ja wneg o od pogan pogranicznych i zaPoniewa za z Moskw raz wysano jedne wici za dwoje. rokowania nie wziy skutku i kraje polskie najeda, przeto wolno królewiczowi Wadysawowi dopomina si o jego prawo uchwalono
cy:
uy
take
cyi Rzeczpospolita
wieo
pozaciganych wojsk Rzeobron prawa królewskiego do Szwe-
do tronu carskiego i Wreszcie czypospolitej.
bierze na
mistrzom na województwa nia
Kady
wybraców.
grodu
wiadomo
o
przypowiednie
listy
swm
uchwalonych za króla Stefana,
Pochwalono take
i
gdy
do
pobór*).
taka do wojen na wszystkie strony
natu jak izby poselskij zupenie im
ju
ciga-
dla
mia poda
zoeniem manifestu przez kady starosta, ekonom lub winien by wedug przepisów wybraców pod win piciuset
grzywien natychmiast gotowa.
niewaciwa,
e te uchway byy tylko
wytumaczy
rot-
zleceniu
swego porucznika a dzierawca dóbr królewskich,
dynie tem
Powydawano
z tych rotmistrzów
siebie lub
Porywczo
siebie.
tak
se-
si jesankcy rzedaje
moskiewska przez króla wywoane, oddawna ju Rzeczposolit przywalay i tylko mieczem z pod nich wydwign si byo mona. Turcy za Zaporoców od Rzeczypospolitej naleycie niepowciganych,
czy
wytpi
zaszych,
wojna szwedzka
i
postanowili.
XV Królewicz wicz przepdza
ku Mozajskowi skuteczne z
Wadysaw idzie do Moskwy. Róne przygody. Ciodkiezim na wycieczkach midzy gocicami moskiewskiemi i
Kaudze.
Moskw
Lisów czyki pod Czapliskim.
o pokój.
kierunkiem do Moskwy na Zwenigorod.
Groono Moskwie
w duchu yczono wi Wadysawowi
ze sejmu
—
i
od króla niezmiernie, ale
sobie pokoju daleko
który wtedy liczy
cia zlecono dowództwo oraz
clerza,
Lipskiego biskupa uckiego,
*)
O
Konttitucye
Srwccyey.
doradców
tejmu
bardziej.
ju
lat
lf)16
od
r.
senatu
mu Chodkie-
Lwa Sapieh
orawiskiego
Pospolite
O Wybracach koronnych.
Królewiczo-
przeszo dwadzie-
imiennie, lecz z przydaniem
wicza,
na
Rokowania bez-
Rada przy królewiczu owiadcza si t^
ruszenie.
i
O
Uniwersa poborowy.
kan-
Plicht Moskwie.
123 kasztelanów bezkiego
i
sochaczewskiego a od izby poselskiej
Jakóba Sobieskiego wojewodzica lubelskiego i Andrzeja Mcinskiego zobowizujc ich tajemnie aby tylko wtedy starali si Wadysawa na carstwie osadzi, gdy im szczcie w pomoc przyjdzie. Piotra Opaleskiego, Baltazara Strawiskiego
W przeciwnym
za
,
razie aby jedynie interes Rzeczypospolitej
na pieczy mieli i z kadej pory do zawarcia przyzwoitego pokoju korzysta nie zaniedbywali*). Nie toczyy si w owych czasach spiesznie W7padki i prawie rok upyn nim przyszo do modów o szczliwe powodzenie si królewiczowi na Moskwie, przy czem egna go w kociele warszawskim w. Jana uroczyst mow primas Gembicki i opatrzy tarcz i mieczem wiconym. Wadysaw odprowadzony do Wilczysk dóbr Jana Gostomskiego w tym wojewody brzesko-kujawskiego, uda si z dworem swoim na którym Plichta kasztelan by marszakiem a ksidz Andrzej Szoldrski kanclerzem: przez Lublin gdzie roku
ju
(1617)
si wanie odbyway sdy tribunalskie, do Wodzimirza gdzie w kociele uniackim wadyka Morakowski powica chorgiew carsk, na znak wojny wzit. Krzemiecu odebra car- królewicz doniesienie od ókiewskiego, e Turcy zamylaj ju przekroczy granice
W
Rzeczypospolitej
da mu
cz
i
zarazem wezwanie, aby ze swego w^ojska
na posiek.
ca si
Zdawao si Wadysawowi
dogo-
rozciciem siy sabi i zamierzy cign ku Zbaraowi miastu warownemu z któskutek rego mógby si snadno ze ókiewskim poczy. atoli listów Lwa Sapiehy i Chodkiewicza zmieni zamiar i obróci si ku Smoleskowi. Lachowicach doszed go rozkaz wojska pod rozkazami Marcina Kazanood ojca aby wskiego niezwocznie odesa na wojn tureck a sam spieszy do Smoleska i poczy si z Chodkiewiczem na Moskw. dniej
pomaga ni
siebie
W
cz
W
skutek tego
pi
pancernych
W
ubyo Wadysawowi i
czterysta piechoty.
rot
sze
husarskich,
Gdy w Mielnicach
za-
sta rozkaz od króla, aby oddali od siebie Adama Kazanowskiego, uniós si tak bardzo w swym modzieczym zapale, liczy wtedy bowiem lat dwadziecia dwa, e do Warszawy ^)
Kobierzycki, Historia Yladislai.
_
124
odjecha tumaczy siebie i Kazanowskiego u ojca jena^vróci tak wczenie do Moliilewa na Biaej Rusi, szcze dwa tygodnie czeka nim wojsko przycigno. Tym czasem rada przy boku Wadysawa czyli tak zwani moskiewscy komisarze wysawszy Rydzica*) sekretarza spiesznie
e
i
królewskiego z listem do bojarów,
j
tron prawnie sobie nadany,
ju Drohobuz
wicz
car-królewicz idzie ob-
e
dowiedziaa si
Chodkie-
oblega a z tj przyczyny jak najspiesznij
napomniaa hetmana, aby kroków
dopokd
e
nieprzyjacielskich zaniecha,
od bojarów odpowiedzi lub przynajmnij
co
pewniej-
szego nie bdzie.
na rokowaniu pod Smoleskiem na wzmiank poselstwa polskiego o prawach Wadysawa do tronu carskie-
ju
Moskale
on
t
cki
tylko
Maximilian
Zygmunta
zmy
e
dawno zwietrzay i w istocie by takim carem moskiewskim jak arcyksi austrya-
go odpowiadali,
III,
w
te
kilka
lat
po objciu
królem Polskim.
rzdów
Polski przez
Sekretarza Rydzica z Wja-
wróci z listera nieotworzonym. mu u Drotym samym czasie doniós Chodkiewicz hobua kilka tysicy wojska zagraa a na koniec sam przybiegszy dnia ostatniego wrzenia (1607 r.) pod Smolesk do królewicza, dowodzi e Drohobuz jest punktem wanym, Moskwa ma go za niepodobny do zdobycia, trzyma w nim sam wybór wojska i d^\iecie bojarzyn niejako w rkojmi dla upewnienia wiernoci bojarów carowi Michajle. Snadno by moe, zaoga ustraszona samem odgosem wojsk polskich nie wytrwa w obronie a jeli broni si bdzie i ulegnie, to wzidalej nie
puszczono
i
W
,
e
e
cie tak
mocnj twierdzy rzuci postrach niezmierny, który barpomocnym do szczliwego ukoczenia wyprawy.
dzo bdzie
Wszyscy
to zdanie podzielali prócz Lipskiego biskupa.
Ósmego padziernika zbliy si
Wadysaw
pod Drohobuz a Chodkiewicz umia tak skrycie podprowadzi swe wojsko zaoga z waów na poczone siy mylaa, to sam
e
e
tylko
przyprowadzony posiek. Nazajutrz rozpoczy si rokowania ze zaog i poszy tak pomylnie dnia 11 tego
e
•)
Nazywany on
jest w listach królewskich komisarzy take i Hryliy oczywicie z rodu ruskiego- Naruszewicz w ywocie Chodkiewicza rnylnie go mianuje Ryzyskim.
(Iziccm.
125 miesica obadwa wojewodowie na czele wojska, duchowiemieszkacy z chlebem i sol stanli w obostwo z obrazami zie a u nóg Wadysawa zasiadajcego na carskim tronie zoyli chorgwie, bili czorm pokony wedug ich obyczaju, bae do buntowników przeciw prawej jego gali o przebaczenie wadzy naleeli. Lew Sapieha da odpowied uaskawiajc i
,
zachcaniem do wytrwania w tej okazanej wiernoci. Iwan Adodurów pierwszy z wojewodów przyj z czci wojska
a ze
sub wraz
Sumów wola odej dwustu synami bojarskimi, którym w myli
u królewicza ale Fiedor z
domu
do
jednania
po dwa czerwone zote górny zaj Niewiarowski pie-
Wadysawowi Moskwy, wypacono
wgierskie na drog. Zamek chot a zamek dolny takirne wojskiem Appelmann. Sapieha kanclerz
i
Lipski biskup obstawali za spiesznym
pochodem ku Wjazmie, ale dowiadczony w bojach Chodkiee w jesieni na roztokach bez zawicz hetman utrzymywa sobów pieninych, atwo si wojsko zniechca burzy a za tern naleaoby wygodnie zatrzyma si w miejscu, kiedy tym czasem znaleli si naczelnicy Wjazmy z owiadczeniem, e Wadysawa, wedug zoonj mu niegdy przysigi, za cara ,
i
uznaj. Ruszono zaraz do Wjazmy a wojska nieprzyjacielskie taka si rozsypyway na wszystkie strony i zotrwoga ogarna, stawiy Mozajsk zupenie bez zaogi. Jego zajcie byoby niezmiernie podnieso spraw Wadysawa, zwaszcza mie-
e
e
szczanie mieli zamiar
chwila zjiszczenia si
otworzy zaraz bramy,
sów
odu
ale
ju nadesza
Chodkiewiczowych.
soty jesienne tak dalece wojsko nie dao si rusza; rozoono je wpyw wywary, wic w okolicy na zimowe lee a Moskale korzystajc z pory, Mozajsk osadzili i wzmocnili. Niepacenie
a przykre
e
Wysa
Chodkiewicz pukownika Róyckiego z
dosy
zna-
cznym oddziaem jazdy o sze mil naprzód dla opanowania owj wanej grobli przy znanej nam ju wsi Carowem Zajmiszczu.
Ale
wojsko
i
e
Róycki by
pijak
nieprzyjaciela bacznoci,
i
nie
dawa
udaa si
e
naleytój na
kniaziowi
yko-
wowi z Mozajska tak dobrze wycieczka, znienacka napadnite wojsko Róyckiego zniko w rozsypce. Koniuch Moskal przychylny Wadysawowi utwierdzi w pobliu Mozajska osto-
126
ck
mógby by
i
rozmyli
i
z
niego
ylvOwowi szlvodzi
do Mozajska uciek a za nim
i
,
ale
si potem
inni bojarowie po-
rzucili stronnictwo cara -królewicza.
si zdaje wywara na Koniucha skutek odezwa duchowiestwa moskiewskiego pilnie w owym czasie po kraju rozwoona, a zalecajca dotrzymywanie przysigi carowi MiOdpowiada na ni w interesie Wadysawa arcybicliajle. skup smoleski. Chwytaa jedna i druga strona rozsiewaczy Ile
odezw sobie przeciwnych i surowo karaa. Chodkiewicz w Wjazmie mia si na wielkiej bacznoci cigle czuway wysunite naprzód, oddziay jazdy i pod broni trzymana piechota. Spieszy na zason drogi stoecznj
e
Poarski ze siedmiu tysicami bitnej i piknej jazdy. Ale tysicy Kozaków po Zaruckim w tem wojsku byo którym nie ufa czyby do Wadysawa nie przeszli, przeto rzuci si na lewo i w Kaudze zamkn. Przez zim ogranicza si Chodkiewicz tylko na wycie-
a pi
obudwu gocicach moskiewskich ku Mozajskowi i Kaudze, w czera odznaczali si Lisowczyki pod dowództwem Czapliskiego. Poszy on wszdzie Kozaków niegdy Zaruckiego a przekrywajcych si w zamku meszczewskim zmusi do poddania odjciem im czkach
i
wojnie partyzanckiej na
wody.
Ruszy
z
Wjazmy ku Kaudze
Piotr
Opaleski
starosta
rzemski a cignwszy do siebie Czapliskiego dawa baczne oko na Poarskiego stara si z nim przyj do spotkania. Z o stróka zaoonego pod Towarkowem Czapliski wpad i
Kaugi, fortelem wywabi w pole Poarskiego znaczn mu szkod zrzdzi. Poarski w swych krzyowaniach po bliszej okolicy odniós raz korzy midzy Kaug i Borowskiem nad jazd Denhofa i Nowowieskiego. Jednake Sokoowski i Januszewski dowódcy drugich Lisoraz na przedmiecie i
wczyków, znowu sigali do najodleglejszych ziem moskiewskich
a
w
Azyi.
Na lewem skrzydle linii bojowj polskiej u grodu zaoonego w pobliu Biaj mia gówny punkt oparcia stronnik Wadysawa knia Meszczerski z Moskalami i dokucza Moskalom trzymajcym Biae w imieniu cara Michajy. Chodkiewicz uoy i)lan do niespodzianój napaci na Mo-
127 zajsk, a chcia go zleci tylko
by dosy
pukownikom
dla tego,
e sku-
Dworacy jednake do których przyczy si Lipski biskup przemogli aby ni kierowa sam królewicz dla zjednania sobie sawy. Wynike ztd spory uchyliy tak dalece zason tajemnicy, e wiadomo dosza uszu nieprzyjaciela. Wybrano si te o cztery dni póniej jak bya umowa. Chcia przypadek e w drodze nadwin si oddzialik moskiewski, który dla zasony przydano Baczyskiemu gocowi polskiemu wracajcemu z Moskwy, a który biorc mylnie za przodek wojska nieprzyjacielskiego, napadnito i rozpdzono. Dowiedziano si atoli od jeców i od Baczytek
wtpli\Yym.
,
a
skiego
e
nieprz}'jaciel
w Mozajsku
wie o zamiarze wyprawy,
pobudowa nowe ostroki, w pogotowiu czeka szcych mu w pomoc posików.
Stan
wyglda
a
Chodkiewicz u warowni Mozajska, wojsko
spie-
godne
od mrozu skociae zniewolony by na niegu przez noc trzyma pod broni. O obleniu myle w tak trudnej porze roku, nie byo podobna i nawróci a dla zatarcia miesznoci, któr nosia na sobie ta wyprawa i dla zakrycia dowodzcego ni Wadysawa napisa do ykowa e byo jego i
zamiarem
wzi szturmem Mozajsk, ale otrzymane s takiej treci, e mu nakazuj jak najprdzj polisty
Moskwy rozumie si w Wjazmie
z
hospodarem Wadysawem. Listy za te przywiezione przez Baczyskiego nie zawieray nic godniejszego uwagi. Podnoszono atoli jakoby rzecz wan, uczynione ogólne w nich owiadczenie od woleliby pokój ni wojn. Na tej wyprawie nie Moskali, mao onierzy a zwaszcza Niemców umarzo. Radcy przy boku królewicza otrzymali z Warszawy napomnienie i ze wzgldu na Turcy i inne kopoty Rzeczypospolitej naleaoby wszelkiemi sposobami zjedna pokój u Moskutek tego znowu wysali sekretarza królewskiego skwy. Rydzica ale go Moskwa znowu z drogi nawrócia. Pojecha z listem agodniejszym Baczyski i by wpuszczony do stolicy a potem uda si jeszcze Rydzic eby bojarów nakoni do dania rozejmu od 20 stycznia do 20 kwietnia roku nastpujcego 1618 a w tym przecigu czasu aby pokój do skutki przywied.
e
W
z
wielkim kniaziem
i
_
J28^
Rydzicowi, którego przez Mozajsk niepuszczono lecz bo-
kiem oprowadzono, zabiegay najpikniejsze oddziay moskiewskie, oczywicie dla dania mu dobrego wyobraenia o siach yków mu za radzi i to z grob, eby cara Michajly.
w Moskwie Wadysawa boby
spodarem,
korzysta
atoli
nazywa wielkim kniaziem
nie
móg w
niebezpieczestwo
tego Rydzic,
z
zoone
dzony na liczne zgromadzenie
mówi
o
jcym,
na co pomrukiwaa
Wadysawie
do gospody a
w
stanwszy w
popad. i
ho-
Nie
wprowa-
stolicy
bojarów
z
i
mieszczan,
jako o wielkim kniaziu prawnie panu-
maa
znowu na
kilka dni
Odprowadzony same zgromadze-
tylko liczba. takie
e
przywoany, otrzyma w odpowiedzi, komisarze polscy, jeeli chc, zawiera pokój winni si naprzód wykaza umocowaniem od króhi i Rzeczypospolitej komisarze moskiewscy do ukadów potrzebuj listów bezpieczestwa, czas nie
,
,
e
e
od 20 stycznia do 20 kwietnia na rokowanie za krótki a przedewszystkiem wojska polskie winne odej za granic carstwa.
Wreszcie wyprawiony bdzie
góy wzgldem
pose
który poda blisze szcze-
rokowania.
Pocztek roku 1618 spywa na zupenej nieczynnoci. Biaa, Wjazma okolica pod Kaug zajmowane przez wojska Wadysawa utrzymay si jako najwaniejsze wzy linii bojowej a Smolesk by gównym punktem drogi komunikacyjnej z Polsk. Wojska moskiewskie oparte na Mozajsku, Bori sowie i Kaudze zasaniay stolic. Nic zawarto wprai
wdzie rozejmu, ale
wygldao
jak gdyby
by
Na
zawarty.
cztku kwietnia przybyli do Wjazmy Iwan Kondyrew
i
po-
pisarz
(diak) Fiedor Stepanow ze zawiadomieniem od bojarów,
e za
wyjciem wojska polskiego z granic carstwa trzymiesiczny rozejm bdzie dozwolony a poselstwo do zawierania pokoju jest ju wyznaczone. Mia ten pose kilka rozmów z panami, ale na kadj si sprzecza o dawanie Wadysawowi carskiego tituu
byo czyn
;
z :
chcia z tej przyczyny nawet listu odebra i trzeba nim na ustnj odpowiedzi skoczy. Polacy owiadnie
e
wojska z granic
wyprowadza
nie
myl
dopókd
knia Wadysaw przez zawarcie pokoju nie bdzie swm pastwie ubezpieczony. Za najdogodniejszy do ukadów uwaaj dzie 16 czerwca. Listy bezpieczestwa dadz si bardzo dobrze zastpi wzajemnem sobie zaprzysieniem wielki
w
>
1-29
Mieli oczywicie to na
nietykalnoci.
i
uwadze
nie
wypada
przystawa, aby posowie cara Wadysawa, niby to prawowicie panujcego brali pozwolenie do jedenia po jego kraju od Michajy cara nieprawnie na tron wsadzonego. Lubo na sejmie warszawskim tajemnie wyrzeczono aby wojny moskiewskiej nad rok nie przedua, w jawnych za
uchwaach nych,
i
o
nie
odzie powiedziano byo nic wyranego
Tatarom,
miar
nie
Szwecyi
Turcyi,
móg,
tak
ogól-
dla wojska przy królewiczu
a uchwalony pobór na wszystkie potrzeby ciw
sów
tylko kilka
i
w
wojnach prze-
Moskwie starczy
przecie dla wpynicia na
adn
umys posa Kon-
dyrewa, gdy przyby do obozu pod czas jego pobytu sekretarz sejmowy i przywióz niejak nadziej otrzymania cokolwiek pienidzy, bito z dzia
i
pocieszajce wiadomoci
e s
okrzykiwano radonie
wielce
z Polski.
Tym czasem zblia si Marcin Kazanowski który z królewiczem rozpocz wypiaw ale z drogi jak spomniono by spodziewano do ókiewskiego odesany na wojn tureck nowych posików sali a sali goca ze Zaporoa. Moskale si za gocem niby wzgldem umówienia wszystkiego co do zjazdu penomocników, ale bya widoczna, i chc tylko czas i
zyskiwa. Skoro tylko zazieleniaa wiosna a podrosa trawa do prowadzenia pod ów czas wojny na Moskwie wielk podstaw
stanowica, Chodkiewicz wysawszy przodem Moskala Tymosza Mikulina ruszy ku miasteczku Jurkiejowi stojcemu u rozdroa do Ivaugi i do Mozajska. Przy naradzie wzgl,
dem
Kaug e
obstawa za
dalszego kierunku Chodkiewicz
koo niej brzegi nad rzek Okk wydaj bogate plony a wojsko byo zndzniae, lecz przemóg plan przeciwny puszczono si do Mozajska to jest zwykym gocicem ku stolicy. i
Doszed ju by Kazanowski królewicza chcia si
poczy, dopókd
nie
bd
ale jeszcze
nie,
przyjte jego warunki
zapewni zupen niezawiso od hetmana. Królewicz da si do tego skoni ale Chodkiewicz sam niezgodny, uparty popdliwy stojc nadto przy najsuszniejszem prawie swego urzdu hetmaskiego, nie myla si w nic podobnego wdawa. Królewicz ugaska przez które po prostu
usiowa
sobie
i
e
Kazanowskiego Tom VJ1.
do obozu przyszed, ale gdy wicej jemu a
_
130
ni hetmanowi okazywa przychylnoci, iibodo to tak dalece hetmana e a w chorob popad. Eóne tam byy rozprawy obieca Chodkiewicz eb potrzai z rónemi wyraeniami: ska Kazanowskiemu*) jako o mao sowa nie dotrzyma. Przy ruszaniu bowiem z pod I^^rzemieska nie postrzegszy
pochodowej kilku chorgwi rozkazowi posusznym Kazanowskiego a dowiedziawszy si niemu w gniewie z najwikszemi by nie chcia, skoczy ku ucieka, cisn na niego buzdyKazanowski obelgami: a go po czapce zaj. Podsyca ploganem '^*) i tak zrcznie
we wyznaczonej od
kolei
siebie
e
e
e
tki,
zwady
przy sobie
gównie królewicz bo trzyma nawet jednego dworzanina umylnie dla piegowania druspory
i
Ten wybuch porywczoci Chodkiewicza postawi swary na punkcie przesilenia, przyszo do ogólnej zgody, Kazanowski uleg a Wadysaw nie mia si ju miesza do dowództwa. noc dnia 6 lipca aby ubiedz Ruszono w pochód na gich.
ca
Borisów.
By
zamek nie z jakim takim rowem i belkami a na nich usypan ziemi jak zwykle na Moskwie ale z kanaem Nad zamek wystawa wysoki take kai murem z gazów. mienny koció z oddzielnym przekopem i takiemi chodnikami podziemnemi e bardzo snadno ze zamku do kocioa i z kocioa do zamku przerzuca si byo mona. Stao tam na zaodze zwykle tysic dwiecie ludzi ale cignito jeszcze trzysta dobrj piechoty z Mozajska i spdzono z omiuset ciopów co najwiadomszych boju. Chodkiewicz dwa szturmy przypuszcza, eby kawaler Nowodworski móg przysdzi petard do bramy, ale okazao si bramy byy ziemi zasypane jeszcze okopem ubezpieczone. Rozpoczto strzelanie z dzia nietak dla szkodzenia Borisowu jak eby znci do boju z okopów mozajskich wojsko moskiewskie. Mija dzie za dniem, tydzie za tygodniem to
,
,
e
i
na drobnych tylko harcach, bez wielkiego skutku
rowa hetman
;
Kazanowscy
za
gosili
e
to tylko
a
zacho-
udana
nie-
*) Ciekawy czytelnik niech patrzy u Naruszewicza w Historyi Jana Karola Chodkiewicza. Tom II ksiga trzecia XI— XIV. **) Moeby naleao powiedzie buaw, bo buzdygan by podobne
oznak
tylko
w ywocie
rotmistrza,
ale trudno
Chodkiewicza, który
tu
mia pod
odstpowa od Naruszewiczo pisma nam nieznane.
rk
131
moc
a wszystko
czyni na
oci
namowy Ossoliskiego swego krewnego
z
szkod sprawy
i
Wadysaw
oddali od swej poufa-
Ossoliskiego.
Chodkiewicz przyszedszy do zdrowia zostawi Borisów bez oblenia nie mogc rozdziela zbyt szczupego wojska a poszed próbowa jeeli nie wzicia Mozajska to przynaj-
wywabienia
mniej
w
pole
z
pod jego
waów
obozu, nimby
zdyli w pomoc yków od stolicy a Poarski od Borowska Nadszed sam tylko yi w poczeniu, stali si gronemi. ków ale bitwy unika i trzeba byo Chodkiewiczowi ograniczy si na podjazdowe utarczki w których jednake niemao jeca imano. Oczywicie byo planem Moskwy czas tylko zyskiwa; pewnie
j doszo e Rzeczpospolita nie
rok wojny przeciga a atoli
wród
yków wno,
pozwala nad
ju wierrocze upyno.
nocy okropnej
i
Na
raz
grzmotami nietylko zaoga borisowska spaliwszy ydeszczem
i
,
pod Mozajska ale i uszh ku stolicy. Wojsko polskie znowu niebardzo byo do uycia bo mu gód doskwiera a std wzrastay i to zupenie na susznoci Piechota niemiecka mnij oparte chaasy o zalege zasugi. obrotna w obmylaniu ywnoci zacza pada jak zatrute muchy. Silniejsi z niej biegali po okolicy kupami aby uraz
towa ycie. Wróci
nareszcie
w
sierpniu
Lew Sapieha
i
w
miejsce
powoanego na podkanclerstwo Lipskiego przyby Adam Nowodworski biskup kamieniecki, ale zamiast pienidzy przykiedy przysane by maj. wieli tylko nadziej,
e
Suyo
wedug brzmienia ugody czyli opuci obóz, jednake wyliczonemi
prawo wojsku
listów
przypo-
wiednich kilku tysicami zotych a porczeniem rady, wprawdzie przeciw wyranemu prawu, ale w skutek koniecznoci, daa si pewna na-
cz
koni
Odeszy za bez swych dowódców chorgwie husarskie Karnickiego, Plichty, orawiskiego, Opakilka pancernych, wanie wybór. leskiego Poniewa za do dalszej
suby.
i
Lisowczycy odesani
byli za
ywnoci
na bok, przeto Chod-
si ledwie tysica jezdców, a i ci w swj az komi którym ebra liczy dobrze byo mona, nie penili suby jak naleao, bo nie mogli. Zkopotany i znudzony hetman przeoy radzie aby stó-
kiewicz doliczy
zarzj
postaci
i
9*
132 sownie do jego dawniej wzgardzonego wniosku gdzie kraj obfitszy i zamoniejszy a z
Kaug
walczy
najmniej
wied,
e
jej
nie
bdzie
wojn w
rozkazano
Rada
trzeba.
puci si na godem przy-
atoli
daa
czasie ograniczonym
odpo-
koczy
oszczdno we wydatkach mie na celu: pochód ku stolicy drog najblisz na jedne lub na drug stron najspiesznij rozstrzygnie, wic skoro Mozajsk nie zdobyty a
tylko
na Zwenigorod ruszy wypada obs^tawa moe.
to
i
tym jedynie kierunkiem
za
XVI. Sahajdacznym zwany od Zaporoców, odnosi zna-
Piotr Konasewicz
zwyciztwa
czne
polskim.
i
stawa
Chodkiewicz z
Rado
z tego
powodu w obozie
pod Tuszynem,
Polacy przypu-
Moskw.
pod
Wadysawem
szczaj szturm do Moskwy (10 Pad. 1618), ale bez skutku. Gód i zimno im dokucza, konfederacie na nowo midzy wojskiem si zawizuj,
odstpuj od Moskwy i zrywaj Zaporoców i Lisowczyków skania
wreszcie Polacy
czno
atoli
nie do podpisania rozejmu
na
lat
l4 od 3 stycz.
ni rokowania. Moskw we wsi
z
WaleDiwili-
1619 do tego dnia 1633
r.
Spoczywano po trudnym pochodzie ju tydzie pod Zwenigorodem w yznej i piknj dolinie nad rzek Moskw gdzie niebrakow^ao
ywnoci
gocy w
pastwisk, kiedy
i
dniach wrzenia przynieli wiadomoci,
e
ostatnich
Piotr Konasewicz
od Zaporoców Sahaydacznym zwany odniósszy znaczne zwy-
ciztwa, popustoszywszy Putiwl, Sacko
i
moskiewskich, dziecia tysicy
i
Kaug,
Jelec,
Liwny,
wojewodów a Kolomn w dwa-
do niewoli
ju midzy Moskw
stoi i
w pie wyciwszy
a nabrawszy
hetmaskich.
oczekuje rozkazów
Jego
to
zwyciztwa tak niespodzianie odcigny ykowa od Mozajska byy powodem owa zaoga borisowska swe zapasy
e
i
popalia
i
spiesznie usza.
Rado
ogromna przepenia obóz natychmiast do Konasewicza wyprawiono Jakoba Madaliskiego wojskiego mcisawskiego z powinszowaniem tak wietnych zwyciztw, z buaw, chorgwi i par kotów na znak uznania go za hetmana zaporozkiego z poleceniem, aby swe wojsko jak najspieszriiej wiód pod stolic. :
i
Stan
Chodkiewicz
bki ze szalbierzem
z
Wadysawem jak niegdy Royw pobliu Moskwy a samo
pod Tuszynem,
133 si rozumie, w cigu upynionych siedmiu Lat ze zgorzelisk na nowo wydwignitej. Konasewicz oddawa królewiczowi wojewodów Moskali w Jelcu i Liwnach do niewoli
si
przez
zabranych oraz Chruszczowa schwytanego na drodze ze zleceniami poselskiemi do Tatarów, aby napadami na ziemie ruskie,
ile
monoci
rozdzielali
siy Rzeczypospolitej.
Z Moskwy cigle przyjedali do Tuszyna goce ale na midzy Mozajskiem a Borokowanie wyznaczano miejsce
a
rowskiem oczywicie aby stolicy
i
tern
mie dalsz drog
wicj zyska
czasu
po zapytania do
dopokd wedug wyraenia
gówni
ich dwaj sprzymierzece to jest mróz i gód nie sprawi swego u Polaków. Atoli znano si dla atwiejszego porozumienia na rzeczy i dano odpowied, wojsko ku stolicy blij si zaraz posunie. Napisa Wadysaw do bojarów jako car któremu wierno poprzysigli, ale mu Witowskiego i Liplist jego wrócili przez Oporowskiego skiego wymienionych jeców, a titu w nim wielkiego kniazia nie atramentem ale dziekciem przemazali. Wreszcie mówili niebardzo grzecznie ale rozsdnie i dobitnie ojciec Wadysawa swemi garstwami ju dawno jego prawa zniweczy; Wadysawa askawo wcale ich nie obchodzi i jego zemsty bynajmniej si nie boj. Przyjecha do Tuszyna Grzegorz Woków a razem z Uszakowem który ju wprzód jedzi: czynili wyrzuty to nie Moskali,
e
,
e
e
jest sposób starania
si
o pokój, kiedy kto cignie z wojskiem
pod stolic strony ukada si z nim chccj a kraj oddziaami porozsyanemi srodze pustoszy. Ale biorc zasiek z Konasewicza zwyciztw, ju zapanowaa mielsza wymowa u Polaków: odpierano car Wadysaw ze zbuntowanemi poddanemi swemi inaczej postpowa nie moe: prawda Kozacy po kraju dokazuj, ale niech tylko kraj okae nalene posuszestwo prawemu wielkiemu kniaziowi, to wszystko przeminie i bdzie bogi pokój. Ledwie Woków i Uszakow udali si do Moskwy i rozmówili z bojarami a zaraz wyjeda i tego samego dnia wieczorem przyby do Tuszyna goniec ze daniem, aby trzech polskich dworzan przybyo midzy rzeki Chodynk Pre§n, a tam ich trzech dworzan moskiewskich oczekiwa bdzie
e
e
i
134 1
uo
sign
si wzgldem czasu
i
miejsca
rokowa
oraz zaprzy-
nawzajem bezpieczestwo swoich poselstw.
Odpowiedziano,
e to niepotrzebna zwoka;
posano przez
e
komisarze towarzysza Sielank owiadczenie do bojarów, polscy sami udali si na oznaczone miejsce pomidzy owe dwie rzeczki i oczekuj komisarzy moskiewskich. Daremne
byy
nalegania Sielanki: od Moskali nikt nie wyjecha
i
ko-
misarze polscy wrócili z niczem do obozu.
Pocigali si niemal wszyscy Zaporoce z rónych okolic i Lisowczyki od Mozajska a tak majc dostatek wojska postanowi Chodkiewicz szturm do Moskwy przypuci. Dnia 10 padziernika na noc (roku 1618 zabrano si do tak wielkiego i przed niedawnym czasem wcale niespodziewanego dziea. Nowodworski kawaler maltaski majc przy sobie Jakóba Sobieskiego i paniczów z dworu królewicza z dwoma chorgwiami Niemców muszkietników, piechot polsk opatrzon w siekiery i pidziesiciu towarzyszami w zbrojach a zasoniony na tyle od kilku chorgwi jazdy, zmierza ku bramie arbackiej w której mia ostrokó wyrba a do wypetard. sadzenia wrotni Do bramy twerskiej cignli Niewiarowski i Przyuski take z muszkietnikami Niemcami, piechot polsk zbrojn w siekiery, towarzyszami w zbrojach, które mia przyz jazd w odwodzie i równie z petardami kada Francuz Barbier. Lubo Chodkiewicz za jawnie powydawa rozporzdzenia, Moskale wszystko wiedzieli od przedaczyków (obiegów) cudzoziemców z obozu polskiego i w pogotowiu do odporu stali, jednake Nowodworskiemu udao si bram przygrodka wywali i ju petard do bramy miejskiej przysdza, kiedy otrzyma postrza w t sam rk, któr mu pod Mozajskiem kula mocno nadwerya. Wysypaa si Moskwa, dawano ognia z rcznj broni po obu stronach bramy, walczono ju i paaszami. Dotrzymali Polacy do biaego dnia, ale nakoniec zbytecznie raeni z waów majc do trzy,
uy
,
a
dziestu
trupa,
zniewoleni
byli
wycofn si
z przygrodka
odstpi. U bramy twerskiej trzeba byo przebywa gboki przekop a przyniesiono za krótkie drabiny. Wreszcie Moskale i
tak
t
dobrze walczyli,
e
nietylko ochotników polskich na
przodzie rozcgnali, ale im dwie petardy wzili.
135 Jakkolwiek
to
si
kuszenie
o stolic nie
jowego skutku, przecie podnieso o
pewn trwog w oblonych
tyle
wywoao
i
przynioso bo-
e
wojn
obudzio
u Moskali nierównie
wicej skonnoci do rokowania.
Znowu
jedzili
goce
ale
nie
chciano
odstpi od owj
wstpnej schadzki po trzech dworzan z kadej strony. Polacy uwaali to za kadzion podstaw do odwok ale Moskale oczywicie chcieli dla tego zacz rzecz od zjazdu sug dwóch nie sowiet bojarów rokuje panów, aby byo rzecz widoczn ze swoim carem Wadysawem, ale uznany car Michajo
e
z
Wadysawem pretendentem dosy
chcesz
e
Polacy
w
tronu carskiego.
e
jak
posano na rozhowor Rydzica. Podejrzliwo dwo-
tern ustpili
i
Maliskiego, Nieborowskiego i rzan moskiewskich przekraczaa wszelkie przez kilka dni rozmaitemi zastrzeeniami,
no,
Bd
komisarze stron obudwu
granice:
a
maj si
nudzili
nareszcie sta-
zjecha dnia
1
rzeczk Presn u stolicy. dniu tym ustanowionym majc za sob piset wojska
listopada nad
W
jezdnego
pieszego, jako
i
komisarze wyjechali
Lew Sapieha
Nowodworski biskup kamieniecki Plichta kasztelan sochaczewski, Alexander Gosiewski pod ów czas referendarz litewski, Jakób Sobieski wojewodzie lubelski z piciuset ludmi jazdy ,
i
w
Od Moskw7
si Fiedor IwaDanio Iwanowicz Mezecki, Artemij WaIzmajów-, Iwan Iwanowicz Bootnikow a jako pisarz
piechoty
zasonie.
stawili
nowicz Szeremetjew, silewicz
Sumów i to pod zason dwóch tysicy zjazdu byo w pobliu bramy twerskiej. Mo-
poselstwa Martwiej wojska.
Miejsce
skwa swe wojsko przy w^arowniach uszykowaa. misarze wysunli si naprzód z pidziesimiu za
sob, bojarowie uprzejmie
sie
cz
komi
jazdy
ich powitali, ale nie chcieli ze-
z koni.
Szeremetjew jako mówca zabra gos od Moskwy i zaod imienia cara Michajy z wyliczeniem niezmiernie du-
giego pasma jego wielkich
w
Polscy ko-
i
Wadysawa
rokowaniach,
maych tituów nie
a zastrzeg,
eby
nazywano carem bo prawa
ju poszy w niepami, carstwo wierne Michajle wszyscy gotowi za niego gin; Moskwie pokój niekoniecznie potrzebny, ale kiedy go Polacy sobie tak bardzo ycz, to si go-
jego
towa do niego
i
i
nakoni.
136 Sapieha
w
odpowiedzi wyliczy moskiewskich
do obozu
sów, którzy do króhi, jak
wzgldem
zgody.
goców
Wadysawa
i
po-
jedzili
Rozwiód si nad zamaniem przysigi
wier-
noci królewiczowi z krwi znakomitych panujcych, któryby by zaprowadzi rzdy agodne, wolno, niezawiso od despotizmu, wyrozumiae i sprawiedliwe sdownictwo, bezpieczestwo wasnoci. Mówi o skutkach mogcych wynikn z przyjacielskiego poczenia si Moskali z Polakami o wiecznej spokojnoci u granic, o korzyciach handlowych. dalszych rozprawach Moskale przyznawali Wadyby saw przez wolny wybór by wyniesiony na cara, pisma urzdowe w jego imieniu w7chodziy, ich panem, monet srebrn na pieczciach jego herbów uywali, ókiewskiemu oddali pod zot pod jego stemplem bili, i si za niego stra oznaki carskie do przyjazdu Wadysawa, cerkwiach modlili, po ale im w niczem sowa nie jako cara dotrzymano. Zygmunt królewicza nie puszcza a ludzi wybadywa i podmawia eby jemu samemu a nie synowi dostao si carstwo. Wojska polskie grabiy co im tylko pod oczy podpado Nic przestaway na zwykej onierskiój ywnoci, ale potrzeboway koniecznie drogich korzeni, akoci, winaPo pijanemu na ulicach Polacy przezywali zacnych ludzi otrami, zdrajcami, psami -Moskalami i rbali, kogo im si rba podobao. Bojarskim nawet onom i córkom pokoju nie dawali, stolic spaHli kamie na kamieniu nie zosta, posów ludzi najznakomitszych przeciw prawu narodów przytrzymali i jeszcze u nich winiami. Trudno wic byo udzi si dalej kamstwami króla i obrano Michaj. Daremn jest rzecz ród jego ponia, bo go Bóg ze wszystkicmi na wiecie królami zrówna, skoro na tronie posadzi.
e
W
e
e
e
e
e
e
e
s
Polacy na to odpowiadali ogóbK^^j
,
buntów La[)unowa
i
,
e
Wadysaw
Poarskiego
nie
dla niewiernoci
móg
si na wy-
rane niebezpieczestwo naraa dla tego niepodobna mu byo tron obejmowa. Stolic spalono bez wiedzy, jego opiei
e
kuna króla. Posowie moskiewscy uwizieni za to zapomniawszy swego urzdu przy królu, dopucili si pod Smoleskiem [)i('gostwa. Moskale cigle Polaków cichaczem sprztali, gdzie mogi. Bóg jeszcze królewicza nie odstpi a ma ze
sob
dzielne wojsko.
137 Polacy przez kilka dni wjedali
Wadysawa
zywaniem
carem,
co
do zaprzestania rozmowy a brania
wyrzucia im
e
nie
kaza wyranie aby
s
swemu
pokój z
w rodek ukadów
Moskw si do
z na-
zaraz
nakaniao
odjazdu.
Nareszcie
królowi posuszni, bo im roz-
Michaj pod
wszelkiemi warun-
przejtego na drodze listu podkanclerzego Lipskiego. Polacy zaprze nie mogli bo list tak w rku Moskwy stanowi zupeny dowód ale wykrcili niegdy byo, tylko ju si rzeczy odmieniy i kanclerz Sapieha
kami zawarli a wie
to
dowodnie
z
e
biskupem Nowodworskim wanie dla popdzenia wojny do Moskale na to zaprzeobozu zjechali. Rzecz naturalna, Trway ukady przez dni cztery, lecz czanie wagi nie kadli. do niczego nie doprowadziy. Tym czasem wojsko królewicza niepatne zaczo si na
z
,
e
pocztek zimy zapowiada gorsze jeszcze skutki i panowie myleli ju spiesznie pokój ku kocowi zbliKróale zacza si nowa i wielka pokazywa zawada. panowalewicz mia si istotnie za cara, marzy o wietnem niu na wielkim pastwie w niezawisoci od ojca, mówi Moskw nietrudno do wszystkiego broni zniewoli i wojskoby dobre zmniejsza;
a,
e
dotrwao,
tylko
si, radziby do
Nowodworski jego
Sobieski
domów
i
pospieszyli
przeoy mu
majc plany enienia innych baamuc. Biskup
Ossoliski i
rozkazy króla
wasne zobowizanie si pimienne
sejmu a nawet
i
przy wyjedzie z
War-
e
uczciwemu pokojowi nie bdzie przeszkadza dla w sprawie objswych osobistych widoków. Odpowiada cia tronu na który go powoano pisma jego nic nieznacz. Opór królewicza tem wikszej zacz nabiera wagi, Chodkiewiczowi chciao si dalszej wojny i utrzymywa i i byaby rzecz najmdrsza, gdyby wojsko stano na zim po zamkach w pobliu stolicy a caa rada pojechaa na sejm do Warszawy, stara si o pienidze. Wiele kosztowao pracy nim komisarze przekonali krószawy
e
e
lewicza
mogaby
e
Polska zagroona od Tatarów, Turków
i
Szwecyi
dla jego osobistej sprawy z której jest pora do wyj-
cia ze znaczn korzyci, ponie ogromne moe niedajce si nigdy powetowa straty. Gdy uleg, jednake dla swego zadosy uczynienia, aby go Moskwa przez poselstwo i
da
J^ przei)rosila
Zca
zamanie wiernoci
i
aby
mu
przynajrauij ksi-
>two pskowskie daa. Przy nowym zjedzie na rokowaniu komisarze polscy przeoyli Moskalom wniosek co do przepraszania ale otrzy,
w
mali
odpowiedzi,
e
Wadysawa
roszczenia
dawno zwie-
prawo matactwami Polaków zgaszone, bo to sów w bawen wcale obwtedy mieli do siebie Moskale, od innych narodów byli. treciwszymi wija nie umieli a za to Udao si§ panom przemodz Wadysawa a o Ciodkiewicza
trzay
a jego
e
bez niego wcale nie ciodzio. Na zostawienie przy Polsce wali
ale
,
Smoleska Moskale go si zrzec na zawsze a ztd
nie chcieli
przysta-
t
nie
-
mówili o wiecznym pokoju tylko o rozejmie na lat dwadzie-
Polakom nie byo to dosy i Moskale w targu postMuromska, powali przydawaniem Staroduba, Czerniechowa cia.
,
e
mog, powiatem komarzyskim, NowoPolacy
Siebiea.
Poczapowa, Newla,
mówili
nie
zrzeka si take Braska z gródka siewierskiego i Trubecka, a gotowi odda Wjazm O tem ju Moskale ani sucha nie chcieli i zryi Kozielsk. wali rokowanie. nie
Polacy napominali ich o dobre zastanowie-
si nad spraw, bo królewicz
cz
kraju a
wojska zostawi
skale bo znali rzeczy
którego nie
Gód
i
i
w
w
Polsce
byo drzewa
pójdzie na
stolicy. i
w
gb
Nie bali si tego Mo-
obozie tuszyskim,
okó
a wsie poblisze na
zimno zbiedzonemu
zim w
w koo
popalili.
poobdzieranemu wojsku ju Porzucono i zniweczono obóz i
doskwiryway. tuszyski: naprzód Zaporoce i Lisowczycy poszli w okolice Kolomny i Pereslawla, potem ruszy królewicz z wojskami nadwornemi i zaj stanowisko w Rohaczewie biskup Nowodworski i Sapieha kanclerz litewski z Gosiewskim postanowili zimowa we wsi Swatkowicach o pó mili tylko od owego synnego obleniem w pierwszej wojnie moskiewskij monastyru siergiejewskiego czyli w. Trójcy. Chodkiewicz za z Litw sta obok wojsk królewicza, póki nie zaj Pereslacoraz
bardziej
;
wla zaleskiego.
Moskale zamiast
sun
Ju
na odstpowaniu Polaków od Moskwy, dawa z dzia ognia albo przynajmniej wy-
goca e gotowi zaraz wróci do Nie dao si atoli zadosy uczyni ich rozpierzchnicia si ju komisarzy polskich w ró-
podjazdy, wysali byli
rozpocztych rokowa.
daniu
dla
139
ne strony z wojskami którym Moskw wraca ale delegowali w
póniej nie chciao si§ pod miejsce swoje do rokowania Sapieh wojewodzica witepskiego, Karnickiego i
,
Krzystofora i
Rydzica.
Midzy wojskiem niepatnem zacza po staremu wrze Trway chaasy w pukach koronnych od 19 konfederacya. do 22 listopada. Groono rozejciem si w trzy dni, ale królewicz wymóg e obiecano czeka do rodka grudnia a tym czasem wyprawiono dwóch towarzyszów do Polski aby u podskarbiego wymogli przynajmniej na zalegoci czterdzieci tywojsku litewskim rozruchy przeduyy si sicy zotych. do 13 grudnia, ale zgoda z niem o tyle bya lepsza, si obowizao jeszcze przez dziesi niedziel nierozchodzi a pozosta czyli to w kraju moskiewskim czyli te w ziemiach majcych si przez Moskw odstpi Rzeczy popolitej. By projekt w radzie eby tylko Zaporoców, Lisowczy,
W
e
a
ków
poow
i
Chodkiewicz z
reszty
drug
wojska zostawi na Moskwie,
poow
koniecznie potrzebne
o
eby
odprowadzi królewicza do Smo-
leska, gdzie bdzie bezpieczniejszy stara
a
i
zkd
pienidze.
snadniej
si wy-
Ale zaraz
zacza
si rusza konfederacya, bo osob królewicza przy wojsku uwaano za gówn rkojmi zalegych zasug i nikt bez niego nie chcia zosta. Tym czasem obyczajem monarchów silnij ,
przywizanie wojska do pienidzy, bra za przywizanie do siebie pochlebiao mu to i rozniecio w nim na nowo dawn myl prowadzenia wojny dopokd tronu carskiego nie zdobdzie. Zaczli obadwa z Chodkiewiczem zabiegi okoo usunicia si cakiem od rokowa i rada przystawaa wreszcie na to, byle tylko królewicz wzi na siebie cae koszta wojny a Rzeczpospolita moga ju raz rce umy od tego nieszczsnego wdzierania si na tron. Delegowani od rady Sapieha, Karnicki, Rydzic ukadali królewicz
:
si jednake
da
cigle.
Odmawiaa Moskwa Braska
chciaa
ale
Rada zrzekaa si ju Braska, ale kazaa próbowa czyby nie mona dosta Massalska Zawo-
Sierpiejsk.
jeszcze
i
eby
ocia, oraz
pitnacie
rozejm nie
by
inny jak na czternacie albo
lat.
Jeszcze
si Moskale
roce tym czasem
i
szamotali
i
wojn
odgraali.
Zapo-
Lisowczyki swemi dzikicmi zajazdami tak
140
e
mieszkance kraju z rónych stron uciekali do stolicy dla zachowania ycia, przez co wkoo cara nie ustawao wzburzenie, trzeba si byo obawia roz-
si dawali we znaki,
nowych walk o koron. Trzej delegowani polscy nie mogc do niczego doj z Moskalami zerwali rokowania Przybyo atoli wielkie moi odjechali do obozu królewicza. skiewskie poselstwo do monastyru w. Trójcy a znalaz si Iwan Wasil Polewoj u komisarzy polskich ze zawezwaniem ich wszystkich, na ostateczne dokoczenie traktatu. Obrano wie Diwilin i zasiady obiedwie strony ju zgodnie u jednego stou a w dniu 11 grudnia 1618 r. podpisano rozejm na lat czternacie i to poczwszy od dnia 3 stycznia 1619 do tego dnia 1633 r. Oddano Polsce: Smolesk, Biae, Roslawl, Drohobuz, Sierpiejsk, Trubeck, Nowogródek siewierski z okrgiem nawet za Dziesn, Czerniechow, Monasterzyska Muromsk, Starodub, Popow Gór, Newel, Siebie, Krasne, Torope, Wieli a zawsze z caemi powiatami do nich nalecemi. Car Michajo zrzek si tituów ksicia na Inflantach, Smolesku, Czerniechowie. Obraz w. Mikoaja zabrany z Mozajska Polacy zobowizali si wróci. Metropolita Filaret ojciec cara, Golicyn, Szehin ze sw rodzin, arcybiskup smoleski i jaki Tomasz ugów wypuszczeni do dnia 25 lutego ruchów
i
,
,
bd
Szujskiemu najmodszemu z braci a jeszcze pozostaemu przy
yciu "^j w Polsce, Trubeckojowi i innym wolno wróci do Moskwy, jeeU im si bdzie podobao. Moskale uwolni take Mikoaja Strusa, Charliskiego, Chocimirskiego i wszystkich jeców. Królewicz Wadysaw wróci na Trzy króle przez monastyr pusty, Lewent, Wjazm do Smoleska a za nim cignli i
wkrótce Chodkiewicz i Kazanowski. Sprzyjao szczcie wtedy Polsce prawie
Kozprzona,
sposób.
w
niesychany
zagroona, z wojskiem bitncm ale zakonfederowanem i dla tego niepoytecznem, bez znaczniejszych bojów, nie walecznoci ale rabunkami
Wasi! Szujski car
umar w rok po przywiezieniu go do Polski na Gostyninie gdzie go strzeono ale nie wiziono; po nim i brat Dimitr. Bya tu wic mowa o Iwanie.
•)
zamku w jefco
ze wszystkich stron
141
Lisowczyków odzyskaa Litwie kraje o których powrocie ju dawDO ani marzy nie bya moga. I jezuici i Marina i szalbierze i Zygmunt III i sam Wadysaw królewicz, wszyscy w innyci celach dziaali a Opatrzno chciaa ich mie narzdziem na wielk korzy Rzeczypospolitej. Innemi to drogami chodz narody jak im ludzie nawet uwaani za najmdrszych wytykaj i tych dróg nikt naprzód nie dopatrzy; gbszy to i gboki czowiek co nawet po czasie w historyi na nich si pozna. Dla tego wdawa si w kritik czynów ludzkich wiekami odlegych, jest to skada najwyraniej szy dowód swej wasnj miakoci.
Zaporoców
i
XVII.
ó-
Napady na Wooszczyzn oburzaj Turka na Ezeczpospolit. umow buszewsk, nie przynoszc zaszczytu Rzplitej. Zaporoce mimo to napadaj Turci, a Tatarzy Polsk. Pogld na stosunki cesarza niemieckiego, a gównie Czech i Wgier. Zatargi reWypdzenie jezuitów z Czech. Pocztek trzydziestoletniej wojny. ligijne. Ferdynand II cesarz, przeciwnik jego Fryderyk pfalzgraf reski. Stan "Wgier. Stefan Bocskaj podnosi wojn religijn. Po mierci jego Gabriel kiewski zawiera z Turkiem
Batory.
Maciej brat cesarski Batorego
pierany przez Turków.
Lisowczyki
id w
Gabor Bethlen popomoc Ferdynandowi II. Sawna
przeciwnik.
bitwa na Biaej górze pod Prag.
Owe napady na Wooszczyzn Stefana Potockiego póniej Samuela Koreckiego z Michaem Winiowieckim a nade wszystko najazdy Zaporoców a na drugi brzeg morza i w ulice Carogrodu, nie przestaway oburza Turka na i
Rzeczpospolit.
Chodkiewiczem cign na Moskw, hetman ókiewski sta pod miasteczkiem Busz blisko ujcia Morachwy do Dniestru i dawa baczne oko na ruchy wojsk tureckich na Wooszczyznie a nareszcie zada si i w drobne utarczki. Przy Turkach by Betlem Gabor ze SiedmiogroKiedy królewicz
dzianami stosunki
i
i
z
Woochami: umia ókiewski z nim zawiza snadno byoby odwied go od spóki z poha-
cami na stron polsk, gdyby Rzeczpospolita potrafia
pewni jak tak opiek.
Naczelnik
mu
wojsk tureckich Isken-
Wgrzech) okazywa si skonnym tedy rokowania midzy wodzami sta-
der-pasza jagrski (Erlau na
do zgody.
Zaczy si
za-
i
14 2
busz ewsk
od obozu ókiewskiego nazwana*). RzeczypospoNie przyniosa ona zaszczytu ale tylko te czsto liistoricy, ale w jej bliszy pominaja nela urno wu
j
litej.
opis
hab
wdawa
sie nie
lubi.
Okazano Turkowi
tyle
ulegoci
starym obyczajem jak kilkokrotnie w niniejszych dziejach gdy Mikoaj Iwonia nie chcia odda pokazano przykady, zamku chocimskiego który trzyma w imieniu rodu hospoi
to
e
darskiego Mohilow, pod zarzd nowego hospodara skiego a tureckiego lennika albo raczej niewolnika,
sd
multa-
ókie-
niekarno i dla przyjani Zobowizano si zniweczy znaczne kaza. Turków miasto kozackie Berszad a dla zakrycia przed wiatem tej wski
wzi
go pod
niby to za
ci
e
zleci ulegoci nakoniono Jerzego Zbaraskiego dziedzica to jednemu zrcznemu swemu dworzaninowi, który mia postrach puci e nie masz ratunku od miecza tureckiego, tylko z caym dobytkiem uchodzi trzeba a tym sposobem wywiódwnet wszystko odda na pastw szy mieszkaców w pole pomieniom. Zawiadomiony pasza niby to o przypadkowym poarze przysa komisarzy dla przekonania si naocznego. Raszków miasteczko polskie nad Dniestrem, sami Turcy przez wysany oddzia tatarski gowni i mieczem ze ziemi zrównali. Byo podobno w akcie pimiennym z d. 26 wrzenia 1617 zastrzeone i król obowizuje si wstrzyma Zaporozbów od napadów na ziemie tureckie i to nawet jeeliby si nie dao inaczej, zupenem wytpieniem ich plemienia; nie zaniedba dawania wedug dawnego obyczaju upominków rocznych Tatarom, za co si najazdów wyrzeka i nie zaczepi ziemi siemiogrodzkiej ani nikogo do niej nie przepuci, co znaczyo nie da posików domowi austryackiemu do Wgier. Nadewszystko za przyrzeka nie miesza si ani nie dozwala mieszania si panom polskim do spraw multaskich i wooskich. To co byo na pimie nie przyodziao si czynem. Zaporoce dokazywali jak dawnij po Krymie; po wszystkich brzegach morza czarnego w Europie i Azyi a nawet stoczyli ,
e
bitw morsk w którj trzy zatopili okrty tureckie i zabili pasz Cylicyi. Wpadli do Carogrodu i trwog na sutana •)
audia,
Wedug poda tureckich Buszewa nazywaa si po turecku Buleaa nad Dniestrem blisko miasta które Turcy zwali Budile.
143 miasto
i
Horda za tatarska jakby w odwecie zalaa
rzucili.
Ma
Polsk. Ukrain e pad ju strach na ca ókiewski widzia tedy e daremnie kania si i poopisywa Turkom a tylko gówn podpor w wojnie, Zaporo-
Pokucie
i
,
ców sobie
cikich
w dwanacie
kopijników,
si
choty przypatrywa
w
a
wzito
co
Mia
pobliu Kamieca.
u szlachty
W pi
Polsce niezmiernie zniechci.
i
a od
to
dalej
bdzie,
z
on od czasu rokoszu
umowy
sze
jazdy a
lekkiej
tysicy pie-
pod Orynina
nadweron
buszewskiej zaczto go uwa-
za bardzo szkodliwego Rzeczypospolitej
jego wielkiego znaczenia na dworze,
;
panowie zazdroni
zwaszcza
e
si Wyso-
kiem pochodzeniem niezaszczyca potakiwali szlachcie i odcigali si od niego z wojskami swemi. Niedochodzenie odu obalao karno w nielicznym obozie. Tomasz Zamoyski syn Jana lubo dopiero lat dwadziecia liczcy, ale ju wojewoda kijowski sta nieco na osobnoci z trzema tysicami swego wojska. Uderzali na niego tumnie po kilkakro Tatarzy i ju si chwia zaczyna. ókiewski lubo jego krewny i szczerze mu yczliwy nie dawa pomocy szedziesit tysicy Turków stoi w pobliu twierdzc a caym ich zamiarem tylko polskie siy rozdzieli. Na nie,
pi
e
ustanne
proby
wielu
osób,
posa
uwag:
nareszcie
Zamoyskiemu
si chopiec nauczy naprzód sucha starego wodza a potm sam rozkazywa." Kiedy jedna Tatarów wisiaa u obozu ókiewskiego, druga pod Kantomirem murs przedzieraa si w Podola i ju czwartego dnia o szedziesit mil drogi zapalia Halicz. Bya tedy pimienna umowa midzy Polsk a Turcy ale nie byo pokoju: e jednak obadwa pastwa nie czuy si sposobnemi do zaczcia na dobre wojny, przeto udawano niby kilkuset strzelców,
ale z
„niech
cz
gb
dobre porozumienie jest
tana
i
w mocy
i
niby uznawano milczeniem
e
jak
nie
pohamowa Zaporoców
tak w mocy suumierzy Tatarów, dosy e wojska wróciy do domów. Tatarzy w owem najedzie pod Halicz mieli t politik,
ókiew
nietylko
pominli.
króla
ale wszelkie dobra
hetmaskie spokojnie
Moe to byo umylnie aby ze wiato na niego moe te myleli e go zagodz, dosy e umowa
rzuca, buszewska
,
owo niepoparcie Zamoyskiego i wzgldno Tastaway si powodem a mowy
tarów dla ókiewskiego,
,
144 powiaty na sejmikach wpisyway posom w instrukcye aby lietmana na sejmie zapytywali, coby go powoTatarów nie ciga. Zmartwiony ókiewski takim dowao zdradzie
i
e
wykada byoby zgub caego
zarzutem rzecz obszernie
si jego
lenie
che si sypicj
docign
,
i
udowodni,
rozdzie-
wojska a dziczy rozpierz-
która na jedne dobg pitnacie mil uchodzi,
Owiadczy na zako-
masz podobiestwa.
nie
e
e
e
stary i na aby nadal obmowy unikn zwaszcza sta moe, siach ledwie buaw skada, czego nogach o swych równie przyjto kanclerz a w imieniu króla jak nie jednake czenie
,
primas Gembicki i inni senatorowie w swojem, rozwiedli si z pochwa nad sposobem prowadzenia tej w^ojny, co naturalnie nie
mogo si
szlachcie
podoba.
Uskromiy si dugie i kopotliwe boje z Moskw, ale jak z tego wszystkiego acno dostrzedz, gotowao si na nowe daleko niebezpieczniejsze z Turcy. Niezaatwion bya i sprawa o Inflanty. Zygmunt III pozbaw^iony wszelkich rodków wojennych na obron wasnego kraju, przecie za branym popdem od wszechwadnych na dworze jezuitów mia ochot dla przyjani austryackij zamiesza si do spraw ssiedzkich a dla tego trzeba nam si tu obejrzy na niektóre stosunki cesarza i pastw jego, a gównie Wgier. Jeeli w Polsce nauki nowe w rzeczach religii a mianowicie lutherska znaczny wpyw wywara, to daleko wikszy w Niemczech. Niemcy na pocztku XVII wieku podzielili to ju bez ogródki, na dwa nieprzyjacielskie obozy. si Monarchowie protestanccy zczyli si w tak zwan uni a katoliccy gównie pod wpywem ksicia bawarskiego i jezuitów spisali we Wilrzburgu lig (liga sancta) dla i
wit
dawania odporu roszczeniom protestanckim.
gównie po krajach austryackich i za spraw zaczto zamyka a nawet obala kocioy nowoJezuici dokazywali
ich
wierców
w
Czechach. Skargi na jezuitów do cesarza zanoszone nie odnosiy skutku a nareszcie zjawia si odpowied bardzo nioi)rzychylna i grona. O tj odpowiedzi po,
krya
goska
e jest w
Pradze
1 kied)
dnia
zamku
pragskini,
23 maja
zmylon r.
IG 18
zasiadali radcy
cesarscy na
czonkowie sejmu czeskiego wszczli kótni i szo od sowa do
protestanci
wpadli zbrój no do izby,
a cesarz o niczem nie wie.
U5
a
sowa radców
z góry, ale
i
przyszo do wyrzucenia oknem dwóch padli na miecie, nic im si zego nie
e
bya pocztkiem wielkiego powstaWypdzono jezuitów z Czech, letniej.
Chwila jednake ta
stao. nia
nakoniec
wojny trzydziesto
caym kraju zbroili si protestanci a unia przysaa im w pomoc wojska; w tem umar Maciej (10 marca 1619) obrano na tron cesarski w jego miejsce Ferdynanda II, Austriaka wychowanego przez jezuitów w Ingolstadzie, czo-
po
i
wieka ograniczonego a popadajcego we wcieko, na najCzemniejsze zbaczanie od przepisów soboru tridenckiego. chowie ogosili Ferdynanda za niezdolnego do panowania na swem pastwie a obrali protestanta Fryderika pfalzgrafa reskiego (von der Pfalz).
Pastwo wgierskie skadao si pod ów czas dawna z bardzo rónych czci. rodkowe Wgry
jak
ju
od-
po prawej
stronie Dunaju zamieszkane gównie przez Madziarów panów kraju, pene jednake byy podbitych Sowian co niegdy staSiedmiogronowili sam drdze pastwa Wielkich Moraw. dzie siedzieli Madziarowie a zwaszcza ich plemi Szeklami zwane, ale niebrako Niemców czyli Sasów co jako osadnicy wcisnli si do kraju i Woochów, to jest ludu pomieszanego ze starych Rzymian i narodów napywowych aziatyckich które przyszy do Europy ju za czasów chrzeciastwa. Wgier ku Wochom bya czysto -sowiask stanowia na
W
Cz
i
wpó
niezawise pastwo horwackie czyli kroackie pod naczelnikiem swym banem (panem). Kraje naddunajskie u granicy
niegdy cesarstwa wschodniego a pónij Turcyi zaludnione byy Sowianami Serbami, których wojny pograniczne zamieniy w lud wojenny, stojcy cigle pod broni, podzielony na dosy do Zaporoców polskich podobny. rodek atoli puki Wgier a tu i owdzie brzegi po obu stronach Dunaju zostaway cigle jeszcze w posiadaniu Turków paszowie lub bei
i
gowie rzdzili
w
Jagrzc (Erlau)
nie), Budzyniu, Debreczynie
W Kroacyi miasto
,
,
Hatwanio, Ostryhomie (Gra-
Szolnoku, Kanissie
równie si gniedzili Turcy
Zagrzeb
Ksita
(Agram).
i
,
Temesvarze.
posiadali
gówne
siedmiogrodcy lubo ich
ksistwo nazywao si prowincy knUestwa wgierskiego, hodowali obok tego Turkom skwapliwij ich rozkazy, ni króla wgierskiego a zwykle raz(Mu cesar/a nlcniicckiego, wypeniali. 10 Tom VII. i
146 po raz ofiarowali
królowie polscy raz
równie jak
Cesarze
dary a Turcy nazywali je haraczem od cesarza niemieckiego i wiele razy tyll^o byo cesarstwo w jakim kopocie
z
Wgier
zaraz
wojennym,
upomina si
o
nie jako
o
naleny
i
Wyrabia si
nie zaniedbali.
zwyky
podatek,
ten stosunek
ju
od Wszystkie tych rozmaitych narodowoci ludy pomieszane
prawi
w
lat stu.
(^
paay
ziemiach królestwa wgierskiego
Cesarze z
ku sobie nienawici. tron tylko
cigle do
domu
od wieków wzajemn,
austriackiego zyskujc
poowy Wgier, od Turków niezabranej otwierali kraju kana napywowi niemieckiemu: wadza nad ,
tym poprzecinanym od Turków krajem spoczywaa coraz barPresburgu zasiada senat madzij w rku niemieckiem.
W
jcy w imieniu cesarza i króla sprawowa rzdy ale niewiadomy miejscowych praw i zwyczajów traci z kadym dniem powag, dochody skarbowe zawsze wszystkie rozkradziono spoeczestwo byo w zupenem rozprzeniu. Nie spay i take te same religijne stronnictwa co w Niemczech i Czechach a z wikszem jeszcze bdzie podobiestwem, gdy si powie prawie jak w Polsce. Podobnie z jednej strony spiskowali jezuici a z drugiej nowowiercy, pomidzy którymi ,
kwitnli
i
z religii
jak
Niezgod
arianie.
chrzeciaskich pyncych tak
narodowoci umieli doskonale na sw korzy Turcy, zupeni barbarzycy nieucy ale bardzo do-
uywa
z
i
wcipni diplomaci, gdzie o zabór chodzio.
Na pocztku XVII wieku dziar
Opanowa
ligijn. ^ i
za
P^''''}')^^
kalwiskie
wami.
w
darze
nie
Stefan Bocskaj
zasad
e
maj by
Siedmiogród
i
rodkowe
tylko wyznania katolickie, cierpiane a ze
wojn
re-
Wgry
lutherskie
zupenie równemi pra-
Turcy dla lepszego zamieszania Wgrów przysali mu koron królewsk, miecz i chorgiew ale ich jednak
uy
sarzem
w]a'ótce
Ma-
rodowity
na czele nowowierców wgierskich podniós
i
nie
ogosi si królem
za ubezi)ieczenie
,
tylko
wszed w ugod
z ce-
praw nowowiercom a nadanie sobie Siedmiogrodu jeszcze kilku innych ziem przyzna mu wadz nad sob, lubo ulega w niczem nie myla. Po mierci Bocskaja Siedmiogrodzianic obrali sobie na ksicia Zygmunta Rakotzego a e si wymówi przeto Gabriela i
i
Batorego.
147
si urzdziy Bocskaja a wszed w spisek Ledwie
wywoane
stosunki
brat cesarski
i
obj
po czem wkrótce
na króla wgierskiego,
powstaniem
Macij
wyniós
si^
cesarstwo
i
niemieckie.
Gabryel Batory niby to naczelnik prowincyi wgierskiej
e
zarazem lennik turecki, panowa na Siedmiogrodzie zupenie od Macieja niezawile. Chcia za kaza sprztn jednego ze swych najwierniejszych sug Gabriela czyli Gabora Bethlena. Ten uciek do Turków i rozwodzi si o zych zaale
wzgldem sutana
miarach Batorego
;
siedmiogrodzkich którzy jako Niemcy
swych rodaków tego wyznania
Turkom eby
w
popar go pose Sasów i
protestanci
w
interesie
Niemczech, cigle asili si
nastraja przeciw cesarzowi jako naczelniTurcy za mylc sobie niezgoda midzy psami chrzecianami tylko im si przyda moe gaskali Niemców siedmiogrodzkich i zaraz Bethlena na ksistwo wsadzih. Batoiy ratowa si tylko ucieczk z kraju ale jednake od sug wasnych wkrótce zgin. Odtd Siedmiogród barich
e
kowi katolików.
,
dziej jak
,
kiedykolwiek, przesta do
Wgier nalee. ókiewskiego przerzucenie si
Gabriel Bethlen sta z Turkami naprzeciwko
jak spomniono
i
porozumiewa si
z
nim o
na stron polsk, gdyby mu tylko Rzeczpospolita bezpieczestwo od Turcyi upewni moga a na ostatek by podobno porednikiem przy owj niepopularnej w Polsce, umowie buszewskij. Ferdinand objwszy tron cesarski przyszed do korony wgierskiej bez wielkich zachodów.
kami cho
by
nie
okazywa mu
swej
Bethlen zwizany z Tur-
ulegoci
Gdy
,
to zaraz
na wst-
Czechowie odsdzili Ferdinanda od ubiegania si do swego tronu, jako zbyt arliwego katolika Bethlen zwiza si z nimi. Ucieszyo to pie
niejako przychylnym.
atoli
,
nazywa go przyszym królem Wgier a zarzeka si na soce, ksiyc, gwiazdy, ziemi, gow swej matki, swój chleb swoje bro, e go nie opuci, choby tylko przy czterech Turkach mia zosta. Do Bethlena sypali si wszyscy Wgrzyni wkrótce zaj Filek, Wacow (Waitzen), Nitr (Neutra), Nowe zamki (Neuhausel) i cae austryackie pod ów czas Wgry, prócz Komorna i Iwerna a gdy podstpi pod Wiede, zdawao si e ju ostatnia godzina wybia dla domu rakuzkiego. niezmiernie sutana
i
w
licie do niego
i
i
10*
148 Wtedy dopiero w Polsce Austriacy
ich
i
przyjaciele,
drudzy jezuici i panowie, a mianowicie spowiednicy króla i cudzoziemskich rónic a nienawico chcieli midzy szlacht
równoci; w drugim za nimi szeregu, ludzie despoci nosz titu poktórzy kadli wielk na to wag najczciej za mazaców Boych a którzy niewiedzieli to zaczo w Polsce pracowa na zasug u czarta: wszystko polskiej
dzili
,
e
e
pomoc przeciw Czechom i Bethlenowi. Nie trzeba byo dugo prosi króla Zygmunta III bo on zawsze Austrii sprzyja ,
a
có
by
dopiero kiedy
z
domem
Nareszcie Karol ar cy
spowinowacony.
ju
cesarskim
ksi
powtórnie
wro-
a biskup
cawski wybra si do Polski i przyjmowa go Zygmunt w Czstochowie. Bya tam mowa o zagroeniu kocioa ka-
w
tolickiego
Czechach
tedry wrocawskiój
,
i
Wgrzech,
wadz
która dawniej staa pod
skupów gnienieskich, do granic polskich
o niebezpieczestwie
zbliajcej si wojnie
o
któr naley
uwaa za
arcybi-
heretickiej
cian heretików z mu
poar
ssiedniego domu; o zbrataniu si na koniec
ka-
tylko o
zumanami na zgub katolickiego kocioa, jako jest rzecz niedajc si zaprzeczy, e Niemiec nadreski Bitter przyjecha do Carogrodu jako pose od Czechów ofiarowa podwadz sutask. danie królestwa pod opiek i
i
Arcyksi
biskup
od cesarza do Polski
sposobnoci
przy ti
i
hrabia Altheim przysany
póniej
e
Polska
napomykali Zygmuntowi,
mogaby
wi^óci nawet do utraconego
e
oddawna Szlska; dzieci Zygmunta jako dziedziczce majtek Ferdinanda mog przyj do koron prawie dziedzicznych cesarskij Król który wanie wgierskij i czesk'"ej. i
w
i
rzeczy najdziwaczniejsze
zwyk by
obieca wszystko czyni co tylko bdzie
da w Lipski
burskiopo; i
w
jego mocy.
wierzy,
Doka-
ksidz kanclerz czowiek namitny a znawca jedynie prawa magde-
tój ,
samój myli wszelkiego
najszczerzej
e
za mówi
jezuitom bardzo sprzyja,
starania
i
Niemcom ona by u królowej w askach
dobrze po niemiecku
i
i
mu
zjednaa ten wysoki a na jego zdolnoci o wiele za wysoki urzd.
Zwoani do narady z królem senatorowie zezwolili, aby ifiowczykom pozwoli si naj do Wgier w pomoc Ferdinandowi, aby na wniosek Altheima
umocowa
starost zator-
149 skiego do zebrania
w
_
Polsce szeciuset kopijników dla arcy-
Leopolda a do Czechów wysa natychmiast od Rzeczypospolitej napomnieuie, aby si nie wyamywali z pod prawej wadzy. Lisowczyki pod dowództwem Balenta (Walentego) Rogawksi§cia
dwa tysice dwiec'e udawszy si na Wgry stoczyli bitw ludzi z pod Brajowa pod Humiennem (Homoii) z Jerzem Rakotzem namiestniskiego najci
od
cesarza,
ruszyli
\\
i
kiem Bethlena, a podobno wsparci od Woochów cesarskich, mieli w niej pooy przeszo siedm tysicy trzystu ludzi Michaowcach zamknita szlachta wgierska poddaa im* si dobrowolnie. dalszej drodze przez Bodrok, Topi od miecza i w zgoi Myl wszystko co si nadwino, lego
W
W
rzeliskach.
Gdy pod Wiede przyszy przesadne wieci licznego
niezmiernie walecznego wojska polskiego, sprawiy
i
wraenie na Bethlena,
takie
grodu
o pochodzie
e
obawy aby go od SiedmioTurków nie odcito, zaraz si z pod Wiednia wynoto cakiem bez potrzeby uczyni, bo owe wojsko ju
i
si, lecz
znikno
ladu
bez
a to
w
z
ten sposób.
Nie
byo
u Lisowczy-
ków naleytj karnoci. Skoro stanli w Koszycach, zbuntowali si przeciw dowódcy*): powstay stronrictwa z których jedno chciao zatrzyma Rogawskiego, drugie obstawao za
Kleczkowskim, inne za Lipskim, jeszcze inne za Jdrzejowskim. im za wszystkim zagraa na nowo Rakotzi uchodzili jak najspieszniej od Strapek miasteczka przez Tatry
e
do Polski.
W
Krosnach znalaz si
cesarski.
odem
wysannik
jeneralne
w migro-
znowu ze
Lisowczykowie odprawili
koo
na pukownika Jarosza Kleczkowskiego a na drugiem kole w Bochni zobowiijjzali mu si do zupenego po-
dzie,
wybrali
suszestwa
i
nazajutrz po gromnicach
r.
1620 okoo Bdzina,
Siewierza, Bytomia spieszyli niezmiernie a szóstego dnia sta-
nli pod Wiedniem, gdzie wierzy nie chciano aby przed wiadomoci o ruszenm stan mieli. Podejrzywano nawet
e
to
jaka zdrada a *)
cnzkana.
najpewniej
Wgrzyni Polaków udaj.
Przewagi Elearów polskich X. Wojciecha Dembolckieffo
Prze-
frjtti-
150
e
wpuciwszy ich dopiero pod wieczór do miasta, powitano rzsist illuminacy. Alici jak w pierwszym tak i w tym drugim pochodzie ci goni po wiecie wojownicy, znowu si nieosobliwie popisali. konawszy si
atoli
to
Lisowczycy
i
Wyznaczona im bya wie Encesdorf na stanowisko, lecz zostawili w niej sam tylko czelad ledwie z kilku towarzyszami. Pukownik bowiem Kleczkowski wraz z rotmistrzami poszed, na dwór wita cesarza, a towarzystwo chulao po WiedniuCzelad przy koniach nie trzymaa si trzewo. I wanie kiedy Kleczkowski prawi cesarzowi o cudach dokonanych przez Lisowczyków, gdzie za Moskw po ziemiach i z imienia
przypadli Czechowie,
nieznanych,
podpalili
Encersdorf,
dwoma towarzyszami, do trzynastu pachoków szeregowych a do dwudziestu woniców czyli ciurów, przy czm reszt w popoch i w ucieczk wprawili. Wiksza usza rzuciwszy si konno w Dunaj na jedne wysp ubiU stranika wraz z
cz
a mniejsza opara si dopiero u bram Wiednia.
Niedugo potem Kleczkowski wybra si na podjazd ku
jedn cakowit chorgwi i po dziesiciu napadszy nieprzyjaciela take niespodzianie,
nieprzyjacielowi z ludzi z innych a
powetowa
niejako
klsk
encersdorfsk która Lisowczykom
nietyle szkody jak uszczerbku
na sawie
ruszeniem si atoli cesarskiego wojska,
bya
przyniosa.
Za
gdy Kleczkowski na
podjeda nieprzyjaciela, zgin od zaczajonego strzelca z ptaszj runicy pochowano go z wielkiemi okazaociami w Kremzie. przodzie
i
Przyszo nareszcie do rozejmu midzy Ferdinandem cesarzem a Bethlenem który zastrzeg sobie wyranie aby Polacy
opucih Wgry.
W
pochodzie tedy znacznego wojska cesarskiego na poskromienie hcretików czeskich Lisowczykowie stanowili cigle
przedni stra
prawie nie koczyli harców z nieprzyjaciePrzeszedszy granice zdobyli pieszo warowne miasto Prohacice i w pie wycili, a to jakby dzicy ludzie, nawet dzieciom nie przepuszczajc. Okoo Wniebowstpienia (r. 1620) i
lem.
pomnoy
liczb Jakuszewski ale tylko w dwiecie dziesit koni, bo napadany od heretików w Szlsku, a szcza
w
trzystu
ich
utarczce
pidziesit
midzy górami
by
niedaleko
ludzi straci.
pizwa-
od Lignicy,
do
151
Pod Wiede przyby ze znacznym oddziaem pukownik Iwanicki a temu zlecono przedni stra wojska cesarskiego przeznaczonego na Wgry. Nim atoli wyruszy, zbuntowao si towarzystwo, odebrao mu wadz a nie mogc zgodzi si na adnego z poród siebie, wezwao od Lisowczyków na pukownika Idziego Kalinowskiego. .
W
padzierniku
Wgier
Boucuoy hetman
cesarski
wysa
cz
oddziaem Kalinowskiego ku Switegdzie oczekiwano ksicia bawarskiego wiodcego dwa-
wojska lowi,
z
wraz
z
dziecia cztery tysice. Fryderik pfalzgraf reski obrany królem czeskim przez
mogc podoa
tym przewanym siom zasi cofa. Pod Pilznem cesarscy stoczyli utarczk z wojskiem posikowem od unii protestanckiej a pod Rakownikiem z wojskiem i^ryderika pfalzgrafa. Nazajutrz przyszo do sawnej bitwy któr po dzi dzie opiewaj czescy poeci, a to na Biaej górze pod Prag. Siy protestanckie zniesiono protestantów, nie
cz
bez
ladu a Lisowczyki po
bitwie jako oznaki swej waleczno-
ci skadali przez Stanisawa Stroynowskiego Wojciectia Sulmirskiego pidziesit trzy cliorgwi zabranych, a szkoda doi
da
naley,
e
wanie w tym
a nie w innym boju.
xvm. Zygmunt owiadcza senatowi e wojna z Turkiem nie do unitrzymaj si sów litanii od godu, powietrza, ognia wojny racz nas zachowa. Kanclerz Lipski ma ufno w zwyciztwoKról
knicia. i
,
Panowie
ókiewski w i
nic
niewierzy,
acz
hetmastwo, stawa pod Cecora Boje z Turkiem staczane.
,
bywa. lacy
u i
w
dokd
i
Graziani hospodar wooski przy-
Natarczywo Turka wzmaga
kosz sprawieni cofaj si, ale Turcy,
Dniestru
Ru
przez króla wyniesiony na kanclerstwo
nocy napadaj
siódmej
spustoszone.
Z
i
wci
znosz.
si. Po-
ici szarpi, a nakoniec
ókiewski
Podole
ginie.
nastaniem mrozów dzicz opuszcza Polsk.
—
krwawe cesarza z Wgrami Czechami obchodziy Turków którzy czychali jedynie tylko na osabienie Austrii. Sprzyjanie i pomoc Zygmanta III cesarzowi podsyciy dojrzewajcy od dawna zaród wojny midzy Turcy a Polsk. Zawzita na Polsk Moskwa staraa go si zasila, przysyaa Zatargi
cigle do Carogrodu
i
goców
i
wielkie a
wspaniae poselstwa
152 Po mierci sutana Achmeta jedzi od króla, Ozga starosta trembowelsld z powinszowaniem wstpi nia na tron Osmanowi i dla odnowienia umowy buszewskij, utwierdzi. Kiedy niedugo pojako zdawao mu si tem przyjecha nowy pose Otwinowski, sutan Osman dla wzgardy kaza go powito i do Carogrodu wprowadza naz chojnenii darami*).
ej
czelnikowi katów z czeladzi do imania zbrodniarzy Niejaki luispar Graziani podobno
umia
w
sobie
seraju wielki
Woch z
wpyw zjedna.
uywan.
pochodzenia**),
Uywali go Turcy
pod wadz wysp Naxos i inne ziemie jako lenne ksistwo, a na koniec wyjedna sobie u nich hospodarstwo wooskie. Potny bogactwami i ufny w znajomo stosunków europejskich poNYzi przekonanie, i przez przyja z Polakami mógby si wydoby z pod wadzy muzumaskiej a zosta chrzeciaskim monarch i zacz pisywa do ókiewskiego do poselstw nawet najwaniejszych
Rzeczpospolita
czyli by
nie
oddali
i
mu
wzi
chciaa go
w opiek
jako
zwaszcza e niedugo przyjdzie jej cae swe Turkom rozwin. siy Król Zygmunt zapewne w porozumieniu z cesarzem lepij ni drudzy oceniajc pooenie rzeczy, zwoa senat i owiadlennika swego, przeciw-
e
czy,
wojna nie do uniknienia,
przynajmniej hospodara na
sw stron
Panowie co trza, ognia
sowa
i
to
zawsze
wojny racz
jest pora
przecignicia
trzeba zbrojno stawa.
i
godu, powienas zachowa, najreligijniej litanii
od
w pamici pielgnowali, poczli si dziwi jakimby sposobem
mona
przypuszcza nawet podobiestwo zwycistwa. Kanclerz atoli Lijjski wianie maj i odwaga, to do siebie i rzeczy prawie niepodobne do wiary, od razu
wyoy e miao
pojmuj
*)
Dantisci
**) arnio
i
wykonywaj.
Jakob
Sohiesk.
Wojsko tureckie stanowi tylko
Commentarhrum Chotnensis
m:>CXXXVI lib, J. Petrici w pimie mniejszem
MDCXX
jak
i
,
Historia
w powikszonem Rerum
rerum
in
nie-
Belli lihri tres.
Polonia gestarum
in Polonia ac praecipuae
cum Osmano Turcnrum imperatore gesti finUiue historia powiada Niemiec. Co do tych dwóch pism Petricego, nadmienia si e wiksze jest tylko drugim wydaniem opisu wyprawy ókiewskiego czyli mniejpisma a pomnoone opisem wyprawy Chodkiewicza.
belli
e
by
153
sworn zgraj wobec wprawnego rego do. tatkiem
gnunie w
w
dzielnego rycerstwa, któ-
i
krajach Rzeczypospolitej.
lenistwie,
po
„I
có ma
zdaleka na prawdziwego nieprzyjaciela
byo niedowierza Woo-
Dobrze
Rzeczypospolitej patrze?
czy
nie chcieli ale skoro komchom póki si z Polsk promituj si u Turków: mona i trzeba na nich liczy. Nie godzi si zaniedbywa dobrej pory, ale rzecz najrozumPo kanclerzu niejsza, zaraz na Wooszczyzn wkracza." przymówi si sam król w tyme duchu a wtedy senatorowie ,
zmilczeli.
ókiewski hetman ciwy
i
niepospolitych wojennych zasug, ucz-
wysoce uczony, zwaszcza
w
historii,
przecie dla swój
ulegoci na rozkazy dworskie czy pomocne czy szkodliwe Rzeczypospolitej, dla poniajcej naród ugody buszewskiej, dla owego niecigania Tatarów, dla podeszego
zbytecznej
dobrze wieku, bo
ju w
siedmdziesity trzeci rok zachodzi
na koniec dla zupenej niemocy ciaa, uwaany by powszechnie za czowieka, którego naleao od wszystkiego usun
i
i
w
Tym
spoczynku zostawi.
zasugi a waciwie
czasem król niby to oceniajc na czele spraw najwaniejszych mie
eby
gitkie narzdzie, po mierci Ivryskiego wyniós go na kan-
zarazem jako hetmana na czele wielkiej wojny ókiewski z jednego tedy z Turkiem zostawi postanowi. urzdu korespondowa z Grazianim a z drugiego sposobi wojclerstwo
i
ska, jednake tak dalece ani
mia,
fania nie
e
do króla napisa
midzy innemi stao: ^Bogu nijcie z
si za
to
tej
wojny, jeeli
czegom zawsze
wit
wiar
W pi
w cae
,
co
da:
tylko
dzieo ani list
w
siebie zau-
rozpaczliwy
w którym
wiadomo jakie bdzie wy-
odwró Boe przeciwne speni nie przeyj niesawy, polegn ,
katolick, za króla, za ojczyzn moj."
dwa tysice Kozaków przeby ókiewski Dniestr pod Sledziowk*) d. 2 wrzenia stan na ziemi multauskiej. Graziani rzuca si 1620 r. na pomniejsze oddziay Turków którzy ju i Jassy opanowali a gdzie nog stanli rze sprawiali. Graziani widzc tylka garstk Polaków a nic nieslyszc o nowych wojskach zacz uwaa ca wypraw susznie za porwanie si z motyka tysicy dobrego wojska
i
i
*)
Piasecki.
i
154 iia
soce
iiiiiiniej
w
ii
skutek tego zmierza ku
gow
swoje
unie
Pokuciu, aby przy-
ókiewski napisa
za granic.
e
go nie znalaz z umowionemi do niego list wyrzutów peen wojskami a to podobno w liczbie dwudziestu piciu tysicy
napomkn,
zarazom
e
dobrze rozumie zmierzanie ku Po-
rozwaywszy iby go ókiewskiemu w drodze z licznemi a penemi bogactw wozami atwo byo zahamowa, uda si do obozu polskiego z swoj si pod ów czas ju tylko z szeset jazdy zoon i nadrabia min, jak gdyby dobrego skutku by zupenie pewnym. Rozmaite zdania pokazay si midzy dowódcami znajGraziani
kuciu.
,
ca
wzgldem rozpoczcia
cemi rzemioso,
cign
stano eby wymawiali z aci-
wojny, ale
na pola Czoczory czyli jak nasi
skiego Cecory, po drugiej stronie Prutu a od Jas
niedaleko
wytrwa w poród nieprzeliczonych tumów nieprzyjacielskich. Tym czasem rozgoszone w obozie polskim gdzie Zamoyski
wiadomoci
sabi
o
ducha.
liczbie
tureckiej
Garstka
która
zaczy bardziej ni zwykle na aden sposób nie moga
sprosta ogromnemu nieprzyjacielowi,
wyzna
patrywa w rozporzdzeniach nadziemskich
ano
za
losu
jednake wolaa do-
a dla
tego uwa-
niechciaa
wtpliwoci swego
swej niemocy, ale
znak nieszczcia
i wród
najpikniejszej
pogody
okryy si
niebiosa czarnemi chmurami, grzmiao, buczyk noszony przed hetmanem na dwoje konie w hetmaskim pojedzie pltay si i nie chciay rusza z miejsca.
pk
,
Dnia 12 wrzenia zajto szczliwie okopy niegdy wsawione wytrwaoci Zamoyskiego. Hetman kaza je zaraz
naprawia
ale
si leniwo brano do opaty.
Wróci wysany
e
wojsko sutaskie
na podjazd Odrzy wolski
w
i
potwierdzi
ogromne i do boju gotowe. Chisr-pasza Michaogprowadzi przedni stra, Iskender-pasza rodek w pancerzach lewe skrzydo sandak nikopolski a prawe z Tatarów istocie
hli
,
zoone Kantemir mursa. Nazajutrz ledwie Polacy wyporzdzili w najwikszym pospiechu okopy, rozpoczy si harce z Tatarami których byo do dwudziestu tysicy, a cay nogajskich
ogrom wojska tureckiego zakryway lasy. Tatarzy uderzyli nareszcie tumnie na puk Rogawskiego i by ju w kopotliwem pooeniu, kiedy go wspar Donhof. Poprawili si Polacy Bietylko dali odpór ale updzili z pola Tatarów a obui
155 si
rzali
zatrbiono do odwrotu. Ale ókiewski dowiadbojach tatarskich wiedzia dobrze co robi zna si
w bya
czony
e
i
to
:
tylko
zmylona ucieczka
,
zabawianie na bojowisku
W nocy
radzono o wydaniu bitwy dnia nastpnego, ale wzito na nowo rzecz na uwag, gdy wyroa
okranie
opodal.
zumiano z przyprowadzonego wanie jeca, do stu tysicy wojska liczy moe.
e
nieprzyjaciel
niewiadomy stanu rzeczy jak dawniej na duchu podupady, tak znowu orzewiony przekonaniem Turka zwalczy snadno, o wschodzie jutrzenki diiia 20 wrzeboju nia otoczy namiot hetmana i bi w tarcze na znak
onierz
atoli
e
e
pragnie.
ókiewski pamitny e mu ju dawniej gnuno a nawet zdrad wyran w toczeniu wojny przeciw Turkom zarzucano, widzc nad to, e bez zapasów ywnoci opodal od miejsc z którychby j ciga mona, dugo nie dostoi, wyda rozkazy do rozwinicia szyku bojowego. Wystawi i osadzi strzelcami dwa kosze kady okoo ze stu wozów taborowych; z przodu, z tyu i obudwu boków kaza prowadzi po cztery Wypuszczono je razem bramami z obozu i kazano im tak równo postpowa, aby w rodku pola na obiedwie strony jednakowo cae osaniay wojsko i miay je na wzajem ku swojej obronie. Atoli stary hetman dziaa
po kilka jaszczyków*).
i
ókiewski
nie
móg
dopatrzy jak si pochód udaje, modszy
Koniecpolski baczy tylko
dosy
na porzdek wojska
midzy
ko-
e
kosz lewego skrzyda utkwi gdzie niedaleko czworookopów a prawego tak si naprzód wysworowa,
szami
,
e
bok wojska tylko w czci zasoni a sam w znacznej czci bez obrony koczysto wystawa. Turcy i Tatarzy z razu na wyrywk tylko przypadali do Polaków i znowu wracali da swych oddziaów, nareszcie pucili si tumem, ale ich zachamowa Teofil Szemberg rzsistym ogniem runiczym i dziaowym. Sypna si polska jazda i trwa bój zdaa od koszów to uderzaniem
oddziaów na oddziay,
to
walk pojedynkow
szabl: raz ci raz owi pierzchnli znowu si poprawiali. kocu zacza przemaga liczba, odwaga Polaków widocznie wtlaa, ogldali si na szace obozowe kopijami, strzelb
i
i
W
V U
Petricego
homhardarum
sarracca.
158
ua nieprzyjaciela
Modzi ókiewscy cae prawe skrzydo wiod, ustpuje im, a wpadaj midzy
zasadzki
kopijami
i
ku nim zmierzali. ranni
i
Posuwa si
nie
ciko
ale
zwaleni
z koni.
lewem Korecki niedawno z tureckiej niewoli wypuszczony, lecz go otaczaj take przewane siy. Wtedy ciuro wie wyprzgaj konie z wozów, siadaj na nie i rozsypuj si na wszystkie strony. Hetman Koniecpolski usiuje z
stumi, wojsko w
ad
wprowadzi, szyk na prawym skrzydle przywróci, ale daremnie. Bije si kady ju tylko na s^^oj rk, dopóki zmrok nie przerwa rzezi okropnj. Polacy mieli trzystu pidziesit zabitych*) ale przestrach
wielu rannych.
Nieprzyjacielskiego trupa liczono na trzy ty-
sice piset.
ca
Noc
na wszystkie strony radzi onierz przy ogniskach a w ogóle przestrach bra gór. ókiewski zagai nazajutrz koo dowódzców i twierdzi,
e
walk mimo licznego nieprzyjaciela,
takich
moe
jeszcze
e
wytrzyma; zna Turków, wie wojna bez skutku, sprzykrzy, sami si rozsypi a tym czasem moe dopatrzy sposobnej pory do pomylnego boju. Choby na ostatek dziao si jak najgorzej byle ducha nietraci snadno si z poród nich wycofa. Pooenie wojska byo jednake kilka
prdko im si
,
trudne a schorzay na jego
miotów
,
starzec
czele
wodza zostaa jedynie
,
któremu
wzgarda mierci,
z przy-
nie
móg
ogóu natchn otuch. Graziani najbardziej
zwtpia
ale
nic
nie
mówi,
lecz
Walenty Kalinowski pukownik z nim sprzyjaniony, a z mstwa synny, zapalczywie radzi tylko najspieszniejszy odwrót. Skoro dzie a ciemnoci nocy pokryy obóz,
upyn
Graziani
i
Kalinowski
z
wojskami swemi opucili hetmana.
przykadem ów waleczny Mikoaj Stru, Jan nawet Korecki, ale na pó rzeki Prutu wspomnieli sobie na hab wrócili eby razem z hetmanem zgin. Skoro po obozie rozbiega si wie, e znakomici pukownicy hetmana porzucili, tumy onierzy niewiele mylc rzucay Poszli za ich
Tyszkiewicz
i
i
*)
Hammer w
dziele ®efd)ld)tc
Ui
06manifd)en dlM)(ii (Pcsth 1834)
polegych podaje na dziesi tysicy, a przecie cae wojsko polskie z Woochami nie dochodzio omiu tysicy.
157 si w rzek, jak gdyby im
nieprzyjaciel
ju
na karku siedzia.
w
polach czychali Tatarzy, po lasach nieprzychylni Polakom a waciwie rozbójnicy
Ale na drugiej stronie
za Woochowie upu chciwi: chwytano pojedynczych zbiegów, odzierano, zaKalinowski uton w przeprawie bijano a jk si rozlega. a Grazianiego Woochowie zamordowali. tak kopotliwej chwili ókiewski
W
na znak
e
jest
kaza na okoo buczuka to jest znaku hetmaskiego wiato roznieci, Koniecpolski pobieg za uchodzcemi eby ich do powrotu skoni niejeden sów jego usucha.
w
obozie,
i
\y namiotach opuszczonych wiele zostawiono rzeczy liy one zaraz ciurami
i
w
oczy wszystkich zodziejów, co
onierstwem polskiem; sypna si
:
ko-
midzy zgraja i u-
byli
ta
pókowników, co przy hetmanach zostali a na koniec obóz zapalia. Kiedy Koniecpolski wróci od Prutu z oddziaami do powinnoci nakonionemi, sta siwy ókiewski przed zgorzaym w poowie namiotem swoim. Oburzyli si ci co wrócili i co przy hetmanie w miejscu
pia namioty nawet
takich
rotmistrzów
i
e
im wszystko pobrano i popalono a dla tego ze zapaem wynurzali swe skargi. ókiewski nie dawa adnej
wytrwali
jawnie odpowiedzi ale
pukownikom szepn,
godnej a mianowicie za przebyciem Dniestru
,
e
w
porze do-
nikomu tego o-
trostwa bezkarnie nie puci.
O z
wschodzie
soca
wielkim zmartwieniem
dnia nastpnego
e
byo
nie
z
postrzegli
oddziaami
Odrzywolskiego, ani Stefana Chmielnickiego,
dogorywa
widziano, kiedy obóz
a
ju
byli
hetmani ani
Jana
których jeszcze
ci z
powrotem co
Kalinowskim uciekli. Turcy widzieli z okopów swych i wiksze ognie jak zwykle i gorejce wiato przed namiotem hetmana i ruch wielki ale to wszystko uwaali za jakie sztuki polskie, w celu zaycia siebie jakiem doncipnem podejciem i dla tego z najlepszej pory niekorzystali, a na wezwanie ókiewskiego wdali si nawet z nim w rokowania przez co zostawili mu om dni
zaraz za Grazianim
i
,
na przyprowadzenie tego do adu, co w owój smutnj nocy na zbezwadnienie wojska zbiegowie pobroili. Niewiele atoli
pomoga przewoka Polakom bo gód doskwiera, konie ogromnie zdychay zaraay powietrze. Zwoa hetman cae ryi
_
158
koo: mówi oparty dla saboci na swym synio dawno mu naleao umrze jo(Ivnakii a z boleci serca a skoro go mier szczdzia, to dowództwo powinien by zocerstwo na
,
y;
e
przeszed do niecnycli, którzy szkodliwego zamieszania si powodem, lecz których sam Bóg za to ju skara*
stali
e
odwrót trudny, ale go trzeba szabl wywalczy* Przypomnia na tem miejscu Zamoyskiego i koci polegych
Nietail
e
gowtedy Turków a zakoczy wyrzeczeniem przeczucia obmowach po tylu i ale przykrociach przypaci bój ten ,
w
;
e
rad
si
mierci od
i
zgryzot zwolni
cao chwa
wszystkim na
i
krzykno
Rycerstwo
e
;
yczy eby
to
im
wyszo.
si broni
jeszcze potrafi
i
drcy
peen otuchy tego dnia 29 wrzenia ku wieczorowi
starzec
cae wojsko z po za waów wyprowadzi, jak gdyby do bitwy Marcin Kazanowski biegy w rzemiole wojsi gotowa. skowem ustawi szczelny kosz w kwadrat o boku szeset kroków z kilku rzdami wozów, przód i ty ubezpieczy dziaami a boki jazd, która konie zostawia w koszu a sza jako pieKazanowski mia dowództwo rodka, Farensbach ochota. nierz równie biegy jak ojciec jego skrzyda jednego, a I^^oSzemberg
recki drugiego;
za ty
zasania*).
Turcy ujrzawszy to rozstawienie przed obozem, sdzili
e
nowe nadeszo wojsko.
rozpoznania
i
siy
wrót, wysypali
ma,
ale
i
Wyseali podjazdy
stanowiska, a
si w caej
odwan
i
sile
i
dla bliszego
majc pewno e to odotoczyli na okó cinit,
najwikszego porzdku przestrzegajc
kolumn. Przez 30 wrzenia pozostao wojsko
w tym
szyku
i
he-
tman zabiera si do rozpoczcia ku Polsce odwrotu. Atoli Turcy znowu naokó rozpostarli oddziay, trway harce i drobne utarczki ruszono za nadejciem zmierzchu. Nieprzy-
a
zeszed z pola, tylko sa cigle podjazdy, które krzykiem chciay nastrasza, a urway nie jednego ocigajcego si na tyle. Napady utrudzay pochód a zwaszcza pod
jaciel
nie
kad
gór
i
przy
kadym
lesie.
Skoro dzie si rozwidni a wojsko polskie zeszo na dolin do boju nie wygodn, wtedy Iskender- pasza wystawi •)
Kobierzycki
libr.
IX.
159
gówn sw si kleszczami uj i
i
zaraz
swym póksiycowym szykiem jakby
boków wojsko polskie, jednake mstwo porzdek snadno odwróciy klsk. Iskender- pasza widzc e bez zebrania wszystkich swych z
wojsk ze szerokiej przestrzeni kraju nie osignie stanowczego zwyciztwa przysa 1 padziernika do ókiewskiego owiadktórego
czenie
Wooszczyzna ju ugody
do
pora
si i
wiele ginie ludzi
odwanych
i
tak z nich oswobodzona; jest
i
stanowczego pokoju.
szukanie tylko
to
e
stronach, nie chodzi wcale o wytpienie Polaków,
po obudwu a
byo treci:
odwoki,
ale
ókiewski
e
wanie
domyH
jego wojsko
zn-
w spoczynku jedynie widzia zbawienie, przeto uda e nie ma adnego podejrzenia i natychmiast posa Krzystofa Drubackiego w jzyku tureckim uczonego, eby niby bliej wyrozumia nieprzyjaciela. dzniae
ju
na siach opadao
Iskender trzyma ten dzie
i
noc Drubackiego bez przypuszczenia do siebie a tym czasem wzmacnia si cigle nadi
Skoro dzie nowy zajania, Polacy postrzegli naprzeciwko siebie daleko liczniejsze ni wprzódy wojsko. Z pagórków pobliszych Tatarzy w uki zbrojni za-
chodzcemi oddziaami.
e
oboki uciemniali, a Turcy ze wszystkich dzia dawali ognia e ziemia si trzsa a drzewa najwiksze dray. Od dzia trudna bya zasona ale ku Tatarom poszo z wielk miaoci kilka rot, odegnay ich daleko a nawet jeden buczuk zastpujcy u nich chorgiew, walecznie zdobyy. Po caodziennym boju znowu cofano si w nocy a cigle krajem pustyni, gdy nieprzyjaciel wprzódy wszystkie osady w popió i gownie pozamienia. Nad ranem 3 padziernika znowu tumy opanowawszy wzgórza i z uków i z palnej czli puszcza strzay
szkod zrzdzay w
strzelby brali
zaufania do
czelad
i
ta
siebie
pospdzaa
e
ludziach, ale Polacy
zamiast rot
wysano
ju
tyle na-
tylko
sam
znaczne oddziay.
Nastpujcej nocy nieprzyjaciel okaza si daleko naprzykrzoszym a siy pojedynczego onierza polskiego znkane trudami nieorzewione ani spoczynkiem ani pokarmem, zwtlay do ostatniego stopnia.
Wschodzce soce zastao Polaków na przestrounem
160 zwykle od nich do boju podanym boniu, ale wtedy niezmiernie zgodniaych i spragnionych, wprawdzie w pobliu i
wody w rzeczce Reucie ale od nieprzyjaciela osadzonej. Zaspio si niebo kbami dymu na okó z wsi palonych od Turków; tuman kurzu pomaga zaciemnia ów dzie cakiem pogodny. Ze wszystkich stron zbliaj si i)ogaskie oddziay ten Polacy dziaami, ów rczn strzelb w niead wprawiaj ale w jego miejsce dwa i trzy ucieka jak sposzone owce wiee wstpuj. Ju tego odwrotu odbywanego manowcami ,
i
upyno
polami dogodniejszemi na poruszanie si koszem, sze nocy, w których od Czoczory uchodzono a najwicej po i
trzy mile drogi;
jednake brak wypoczynku
i
niedostatek
y-
e
nie u jednego, sama ju tylko wnoci tak zmitryy wojsko moc ducha wprawiaa w ruch zesabe czonki. Nazajutrz
dnia 5 padziernika Polacy stanli u rzeczki Koboity a wie-
czorem pucili si ku Mohiowu dla przebycia ju tylko o trzy Spotkaa polska jazda nieczwarte mili odlegego Dniestru. spalone stodoy ze
brania z nich
e
zboem
paszy.
za Dniestrem
i
Midzy
rozi)oczn
sianem
i
zatrzymaa si dla napo drodze prawiono
w^ojskiem
si sdy: niejednemu
z
ciurów
si do owego spalenia i rabunku namiotów poczuwali zacza biega myl po gowie e za przejciem na polsk ziemi wiatr z jego ciaem snadno na szubienicy zaigra moe a kruki mózg mu wydziobywa bd. Tym czasem usyszano tentent owej jazdy co si dla paszy zatrzymaa: wzito to za napad w tyle postpujcych Tatarów; znowu ciurowie powyprzgali konie, uciekli cay pochód wprawili w zupene zamieszanie. Lubo to byo w ciemnociach nocy, przecie Tatarzy zmiarkowali e si ucieczka wszcza. Natar Kantemir mursa z caa sw si, przypad gaga, sypny si nagle oddziay tureckie niejednemu z toi
szeregowej czeladzi co ,
,
i
i
warzyszów co szed pieszo trzeba
byo na piechot walczy, przypad take pieszo do óki(>wskiego, konia który tam by pod podaje starcowi, ale on mówi: „prosz ty wsid na a uchod, meliori fortunae na usug i
Koniecpolski
rk
serva te a ja swym tuowem do ojczyzny niei)rzyjaci(;l()wi niechaj drog zawal.** Koniecpolski przez moc wsadzi ókiewskiego na konia, okrywszy go delij hj-
I{zeczyi)osp()litej
1
161 duck, lecz ókiewski skoczy midzy tum nieprzyjacielski i od czerkiesa zgin '^). Modzi ókiewscy, Samuel Korecki Mikoaj Stru, Wolimirz Farensbach, Marcin Kazano wski, Mikoaj Potocki do,
si do niewoli. Hetmana polnego Koniecpolskiego podsi za nagrod jeden Wooch wyprowadzi, ale zazdrociami i zdrad wsun go Turkom w rce. Midzy gowami
stali
j
obozu tureckiego
do
przyniesionemi
j
Zatknito
skiego.
dera- paszy
j
i
cieszyli
na
drg elazny
bya
i
gowa ókiew-
przed namiotem Isken-
si poganie dzie cay
jej
widokiem; ode-
j
przybi u sklepienia sano kaza swego paacu z podpisanemi dwoma wierszami ówczesnego tam zawieszona i w ten poety tureckiego tj tylko treci jedynie sposób na dworze Osmanów miejsce znale moga**). potem padiszachowi a ten
,
Kadub za jego wanie do ókwi.
e
zachowany, przywieziono póniej na pocho-
Korzystajc ze zniesienia wojska polskiego pucili si przez Podole i Ru a kraje pod Grodek ulegy ich srogim spustoszeniom. Stanisaw Lubomirski starosta sandomirski potyka si szczliwie z jednym oddziaem pod
a
Tatarzy
Lwowem, odbi mu pewn w^ojska
skoczy
cz
na zamkniciu si
upu,
w
ale
majc
za
mao
miecie.
pozbawionemu cakiem obrony zostawao samo tylko poddanie si Opatrznoci: primas Gembicki i biskup Krajowi
krakowski Szyszkowski nakazali przez czterdziestodniowe po kocioach mody i uroczyste procesye baga Wszechmocnego a udawa si do witych patronów królestwa. Za nastpie-
niem mrozów grudniowych opucia Polsk dzika horda. Od wojska z Wooszczyzny dugo przychodziy to bardzo niepomylne, to cakiem zaspakajajce wiadomoci. Niepesprawiaa wielki ruch po kraju: szlachta jedzia do panów i do wikszych miast po lepsze wiadomoci, w miastach kupi si lud po ulicach w koo kadego przyjeznego
wno
*
Pamitniki
Konieepolskich.
Koniecpolskich wydane przez Prayckiego we Lwoopowiadania hetmana Koniecpolskiego w Rodowodzie Gaga znaczy nastpc chaskiego i dzisiajszy wyraz galr
gav
by
wie
)
r.
1842.
ile
**)
o
Wedug
si zdaje
pierwiastkowo galgachanem.
Skowski
Tom
Collectanea z pism historika tureckiego Kiatib-Czclebi. YJI. 1
162
a
si wicj jak wiedzie
koniec dowiedziano
na
o skutku
kocu
i
chciano,
wyprawy.
XIX. Sejm w Warszawie (1620) nakazuje pospolite ruszenie przeciw TurChodkiewicz odwoany jednogonie hetmanem. Rada woi Tatarom. jenna przy hetmanie i królu. Pobór naznaczono niesychany. Piekarski za zamach na króla roztargany komi i spalony. Lisowczyki wracaj od
kom
granic
Wgier
do Polski.
Chodkiewicz gromadzi wojsko na Tatarzyszczu
i stawa pod Chocimem. Bernacki partyzant wooski szkodzi Polakom. Cae wojsko polskie stawa pod Chocimem. Kantemir mursa napada na obóz polski, ale odparty. Konasewicz Sahajdaczny przybywa z zaporocami pod Chocim. Wezyr z Turkami zblia si
liubomirski przebywa Dniestr
pod obóz o 4 mile.
Od 3
listopada (1620 r.) radzi sejm
jego skrócono przez Rzeczypospolitej.
kazano
pospolite
uchwa
dla
Najpilniejsz ruszenie.
nagych
w i
bya sprawa
Warszawie. Czas wielkich z
Co do stosunku
kopotów
Tatarami z
Turcy
i
na-
goto-
wano si i na pokój i na wojn jak wypadnie. Korona zostawaa bez hetmanów ale Koniecpolski lubo w niewoli by przy yciu. Król z pominiciem jego nie chcia komu innemu oddawa buawy wikszej, a nie móg jój oddawa jemu jako zostajcemu w rku nieprzyjaciela. Zamianowanie za drugiego hetmana polnego zdawaoby si zoeniem z urzdu Koniecpolskiego. Zda wic król na sejm wyznaczenie wodza na wojn tureck. Jednogonie obwoano Chod»
kiewicza.
Wojn t
Turcy tak silnie podejmowa zamierzali i im zwyciztwo widziao si niewtpiiwem ju o baszostwacb w krajach Rzeczypospolitj marzyli. Uwaa te Zygmunt nietylko dla swego pastwa ale w ogóle dla wszystkich chrze:
j
cian za niebezpieczn. Panowie nie podzielali tego zdania, jednake z krzykiem na trwog król powyprawia posów na Europ a mianowicie do papiea Achacego Grochowskiego*) proboszcza czyckiego sekretarza koronnego, do cesarza Przerembskiego kasztelana sieradzkiego, do Jakoba I króla angielskiego
)
Nie
i
szkockiego Jerzego Ossoliskiego wojewodzica san-
by
to
znany poeta ale inny ksidz Grochowski.
163 domirskiego, do stanów jeneralnych holenderskich Piotra Ze-
roskiego sekretarza królewskiego. Najwikszy wpyw na Turków wywieraa od wieków Francya ale
e
ackim
posano do
,
wskiego
i
dom to
francuzki
yw
nieprzyjaini z
niej tylko z listami
i
austry-
dworzanina Miacze-
jakby na drwiny czowieka nieosobliwych oby-
czajów, za którym kiedy jeszcze za biegali
domem
modu bawi w
Paryu,
chukali cldopcy po ulicach.
Papie przyrzek pomoc pienin
i
w cigu
wojny co
miesic jaki datek ale jego urzdnicy nie wykonali rozkazu. Jakób król angielski obieca wojsko, ale go zaskoczyy przeszkody drudzy za wszyscy wymówili si trudnem pooeniem. Uznano na sejmie potrzeb rady wojennj tak przy królu jak przy hetmanie i powoano do boku królewskiego omiu senatorów a dwunastu posów ziemskich. Do rady za wojennej przy hetmanie, prócz senatorów którzy stan na wojn ze swemi wojskami, od koa poselskiego przydano Mikoaja Sieniawskiego, Macieja Leniowolskiego, Michaa Tarnowskiego, Jakóba Sobieskiego, Jana i Pawa Dziayskich Mikoaja Kossakowskiego, Jana Pukszt, Baltazara Strawiskiego i Daniela Narownika. Ze Szwecy upywa rozejm dnia 19 listopada i udawa ;
ch
król
zawarcia pokoju, lecz bardziej
myla
o wojnie
i
do-
e
kaza na przypadek potrzeby do obrony Inflant uchwalono na sejmie oddzielne pospolite ruszenie Inflantczyków. Naznaczono pobór niesychany bo om razy wikszy od zwyczajnych podatków; jednake nie wszystkie województwa na niego pozwoliy. Od opieki nad majtkiem zmarego Janusza Ostrogskiego kasztelana krakowskiego poyczono dla skarbu Rzeczypospolitej dwa kro sto tysicy zotych. Powydawano listy przypowiednie na roty husarskie i kozackie. Kazano pociga wybraców wedug zwykych przepisów,
a
w
si kosztownych kruszców lecz stara si tylko o elazo i dobry rzemie, eby mniejszym kosztem wicój ludzi wyprawi mona. Wzbroniono wyprowadza koni i wysea saletry za granic. Aby nadal by
a
ogóle polecono wojsku wystrzega
lepiej
wanie
w pogotowiu coroczne
do pospolitego ruszenia, zalecono okazy-
na poniedziaek przewodny po województwach koronnych a na trzeciego maja po litewskich, przed i
to
11*
1^64
wojowodi nikacyi
i
z
i
choraem. wojskami
i
Na koniec dla spiesziiiejszych komiiz wadzami jakote przeseania listów
prawatnych wniesiono do króla o urzdzenie poczty któraby w miejsce podwód co tydzie jedzia i wracaa do wojska i
od niego. Zapowiedziano take
sd
na tych co lietmanów na ostat-
wojnie odbieeli.
niój
zwoany okaza
si§
e
po wielkim a smutnym wypadku gorliwszym i mdrszym od wielu bardzo
Krótki ten sejm ale
dugich sejmów co naley uwaa za jedno z niezmiernie wanych wiadectw historicznych, szczególnie dla nas Polaków, nie rozprawy dugie i uczone, ale tylko wypadki dziejowe pokrzepiaj ducha narodu i wywouj ulepszenia i zapa pa-
e
triotyczny.
Okazaa
w
sprawie
te wtedy
si§
religii
:
szalona
arliwo Zygmunta
III
kiedy jeden z disunitów niechcia zezwoli
na pobór dopokd zatargi kocielne zaatwienia nie zyskaj
rzek
król: „niech raczej ginie Rzeczpospolita,
a wiara
wita
uszczerbek
i
mia
zgimy
ty
i
ja
boska uszczerbku niech nie odnosi" lecz za tylko zostawianie disunitów przy ich odwie-
cznych prawach.
Pod czas tego sejmu zdarzy si przypadek który wiele narobi chaasu. Piekarski szlachcic obkanego od modoci umysu, rozdraniony na króla oddaniem majtku swego i siebie pod kuratel a nasuchawszy si w mowach rónych ludzi,
w wojn z Turkocioa w. Jana w Warszawie
przygany królowi o zamieszanie Rzeczypospolitej
kiem i
w
,
zaczai si za drzwiami
rzuciwszy si przy wchodzeniu Zygmunta rani go czakanem
tpemi uderzeniami
Piekarskiego z nóg zwali. na których jako czowiek niespena rozumu od rzeczy prawi. Uwaano jednake i lubo obkany, przecie dla witoci majestatu bezkarnie puszczonym by nie twarz
brano
moe
a
na
mki
mimo wstawiania si niektórych panów ukarano go tym samem sposobem jak we Francyi przed dziesiciu laty Ravaillaka morderc Henrika IV*). Wieziony by od zamku na rynek nowego miasta. Po drodze szarpano go rozpalonemi i
kleszczami elaznemi, *)
Kobiorzycki
libr.
potm mu IX.
kat
praw
rk
uci,
roz-
165 targano go
s
w kocu komi
a spaliwszy ciao, popió na Wi-
Ze skonfiskowanj po straconym majtnoci da go przy ranieniu z ziekról jedne wie Kalinowskiemu za to mi podniós. Nadmieni tu nie od rzeczy bdzie za wiadectwem Komatematyk to jest astrolog krakowski Jan bierzyckiego Brosciusz który koo tego czasu bawi we Woszech napisa by do króla z Pawii, aby przy wystpowaniach midzy lud, mia si na ostronoci wic gwiazdy wskazay przed czasem ten wypadek, który wreszcie da powód sejmowi do zakazu noszenia przy sobie czakanów'^) krom wojny. Zbieranie poboru, a std zawizywania rot najemnych szo bardzo opieszale. Nie wpyno ile powinno pienidzy a zwaszcza ydzi umieli skarb oszukiwa przy wypacie poCae duchowiestwo na odprawionym synodzie gównego. w Piotrkowie zoyo si tylko na sto pidziesit tysicy rzucono.
e
e
,
;
zotych.
kocu
sejmu a przed bitw cesarza pod Prag zjechali do Warszawy trzej posowie od powstaców czeskich. Przypuszczeni do króla zasiadajcego w senacie, owiadczyli W^
e
nigdy im nie przechodzio przez
myl Turków
przeciw Pola-
wytpieniem kocioa
katolikom podburza, ani biega za Nie wnosz do króla i Ptzeczypospolitej o posiki ckiego. przeciw- cesarzowi cesarza nawet doale si domagaj eby i
,
zwalaniem najmowania wojska, dalej nie wspierano. Dostali ich wniosek suszny i Rzeczpospolita odpowied uprzejm,
e
zostawa w tych samych stosunkach zostawaa z ich przodkami'^*).
pragnie
z nimi
w jakich
Lisowczyki po bitwie u Pragi naprzód „szable z krwi kacerskiej ocierali a
ich z
z
kurzawy biaogórskiej opukiwali"
Dembockiego, a wojskiem swojem Bouuoi do Moraw i w miaste-
wedug sów
wzi
garda
ich
historika
i
panegiristy
czku Stranicy u granic wgierskich postawi. Tam r. 1621 w czwartek wstpny postu którego nawiasem powiedzie si godzi, nie zwykli byli przestrzega:
napado na
nich
i
na przy-
Czakan by to motek wraz ze siekierk do rozbijania na rycerzu zbroi. Oprawiano go jednake na laski zamiast gaki. *)
**)
Petricy
w pimie wikszem
i
mniejszem.
J^
_
dana im niemieck piechot dwadziecia sze tysicy WgrzyLisowczycy nie stali pod broni ale wczanów i górali a sowali si w mikkiej pocieli i do koszul rozebrani snadno pozajmowano domy i zarzucono ogie. Chory wgierski
e
;
chorgwi na dachu naronej kamienicy od w którj sta dowódca Lisowczyków, ale tej e mu jeden Lisowczyk „z karabina w eb dobrze wymiez chorgwi w rynek*)" przeto Wrzy, a zaraz spad si
ukaza
z
poaci miasta,
i
grzynom serce upado, sabie poczli, a wtedy i Lisowczykowie i Niemcy piechotni nabra^'czy otuchy dobrze z domiasto z nieprzymów strzelali, po ulicach si uganiali, Jednake zgin zastpca nieobecnego przy jaciela uprztnli. wojsku pukownika agiewnicki, ze stranikiem a jakbymy teraz nazywali szefem sztabu Cybulskim dwoma towarzysza-
a ,
mi
dwudziestu czterema pacholikami
i
rotmistrza wraz
chorego
z
;
chorgwi
Jakuszewskiego
wzito a
z izby
za
wiele
si i wiele uprowadzi nieprzyjaciel. Zakopotani wasnem nieszczciem Lisowczykowie, otrzymali wiadomo o smutnj przygodzie na wojnie z Turkiem obudwu panów hetmanów. Lubo czas suby cesarskiej nie by im jeszcze upyn, ale przez wzgld na potrzeb wasnj Rzeczypospolitej i wreszcie i na Wgrzech powstanie zasypia poczynao, prosili o zwolnienie z obowizku. Otrzymawszy je od cesarza bez trudnoci, ruszyli ku Polsce. Nie okazali si jednake tak godnemi synami ojczyzny w uczynku
koni spalio
e
w mowie
jak byli
t
bo równie przy powrocie jak dawniej Idedy
,
wasnym
do Austryi odchodzili, dopuszczali si rabunku we kraju
pozrzdzali wielkie szkody
i
w Owiecimskiem
i
Zator-
skiem.
Sposobienia wojenne dzy szy cigle trudno,
cznoci.
Powoane
pców nawet
rgwi
takij.
ale
Polsce nietylko dla braku pieni-
te zawadzay im
pospolite ruszenie
szlacht, co si
husarskich lub pancernych.
wiadomsi ludzie byli w zaywszy ndzy albo
t
•)
w
Tu
nieuywany.
u
niewoli,
i
inne okoli-
pozamawiao na zast-
bya gotowa
naj
do cho-
Rzemiosa wojennego
naj-
leeli na pograniczu ranni,
cicho siedzieli
,
eby
sobie
Dembockiego napotykamy wyraz karabin do
wytchn. tego czasu
167 Hetman Chodkiewicz na stare lata bo ju za szedziesity rok ycia z pewnoci siga, by zajty pann Tojewodziank woysk Ostrogsk, z któr wanie swe powciue maeskie luby wici zamyla a matematicy wypatrzyli czas szczliwy na gody weselne pod jak konstelacy, która niezaraz na niebie zajaniaa*). Rada wojenna z koa rycerkto i skiego wysadzona tym czasem dziaaa na swoj si nawin, temu dawaa jako rotmistrzowi list przypowiedni;
rk
miaa
wreszcie nie
t w kim
z
po Pol-
nie
,
w
Broni okaza si
najmowa. niemiano
wieo
pozwoli jednake a zapewne z obawy Turkiem na Wgrzech ani w Czechach piechoty
zaciga wojska
o w^ojn
przyczyn co do-
z
Cesarz niemiecki który
piero wymienionych.
sce
przebiera
zupeny
niedostatek,
oowiu ile byo trzeba. Znalazo si zwietrzaego a znaleziono prochu przemokego
tyle
nadto wiele
kraju
prochu
i
i
kule niewane,
zapewne ze spekulacyi ludzi niegodziwych faszowane. ograniczaa zi na dwudziestu omiu dziaach w najgorszym stanie i poyczk tylko^dzia od Zaporoców zwikszono nieco tak szczup liczb. Chodkiewicz obstawa mocno, bez szedziesiciu tvsicy wojska za granic kraju, ani wychyli si nie moe. Artileria
,
e
Powiadaj
e
go przeraao wielkie trzsienie ziemi,
w
czasie
otworzyy si nowe róda a pagórek wsi Sytkowce mia przej do wsi innj zamienie soca w tym roku przypade, zebranie rzek niezwyke i wiele poarów wszcztych od piorunów, a nareszcie znalezione w Krakowie na rynku i po ulicach kawaki pokrajanych czonków ludzkich niewiadomo czyich, co wszystko brano czci za smutnych wypadków przeznaki a czci za jakie czarnoksistwo pracujce w Polsce dla Turków. Tyle jest jednak rzecz pewn Chodkiewicz pamitny zwad i z królewiczem którego na Podolu
i
Ukrainie
;
e
komisarzami na wyprawie moskiewskiej kwasi si niezmiernie mu znowu przydano i królewicza i rad wojenn. Dugo urzdza swe stosunki na Litwie, siedzia z w Jarosawiu, znowu na Litwie odprawia przenosiny a nai
z
,
,
e
on
reszcie
*)
zakada Petrici
jezuitom nowe
w pimie
wickszem.
kocioy.
Wyda
jednake
168
w kocu
troiste
eby si gromadzio na
rozkazy do wojska,
zwanem Tatarzyszcze. Zesza tedy zima i upywaa wiosna
miejscu
marnych
tylko ruchach politej.
Na
i
r.
1621 na jakici
bezskutecznych po caej Rzeczypos-
wysany
koniec Lubon^irski
Chodkiewicza
przez
na Podole dla zatamowania drogi Tatarom, w ostatnich dniach maja przyby do Skay nad Zbruczem i zaj si budowl, mostu na Dniestrze. Tatarzy Kantemira mursy czychali z Wooszczyzny na dogodn, por przeprawy a dla tego wysa Lubomirski ku nim oddziay pod dowództwem Szymona Kopyciiiskiego który si za nimi ugania. Tych co wpadli na Podole szlachta z ludem wiejskim ze zasadzek sprztali wi:
dywano u chopów pene wory gów tatarskich a konia po nich za bezcen dosta byo mona. Tym czasem Chodkiewicz rozczy si nareszcie ze swoj do Lwowa, zkd na Turcy wysa natychi przyby miast dwunastu piegów bo trzeba mu t odda pochwa, nietylko umia wojskiem rozporzdzi, w boju jak lew si stara zawsze mie o nieprzyjacielu najwalczy, ale lepsze wiadomoci i w tym celu pienidzy nieszczdzi. piegom za owym zaleci, aby na znak e Turcy wystpuj we walnj wyprawie, z sutanem i wielk chorgwi Mahometa, wozili worki z pszenic, a dla okazania siy maej pod dowództwem jakiego paszy, worki z jczmieniem; jego za staraniem bdzie zasign wiadomoci co wo, bez naraenia ich na niebezpieczestwo. Turcy zapali kilku piegów i odeprzez Ormiasali do Carogrodu dla pilnego badania, ale nów dosza do Chodkiewicza wiadomo i nachwytano jakich ludzi z pszenic, przeto przód nim wrócili piegowie którym si szczliwie wróci udao, wiedzia ma mie spraw
on e
e
e
,
e
z
ca potg U
to jest
Porty ottomaskiej.
wsi Kzepnic podzieli hetman wojska
polskiego
kady skada si przydzielona bya
obudwu narodów na dziesi puków. Z nich jazdy cikiej lekkiej a do wikszych
litewskiego
i
z
i
piechota z artileri.
Puk w miar
potrzeby
liczy wojska od tysica do dwóch tysicy dwustu ludzi; tylko
puk hetmaski
i
Lubomirskiego
miay prawie po
cztery
tysice.
Tym
czasem wybra si
i
królewicz na
wojn; znowu
169^
odbywaa si uroczysto w kociele warszawskim w. Jana a nuncyusz
papiezki
powica
Diottelavi
chorgiew wojska
nadwornego z orem majcym krzy na piersiach i to z napisem PRO GLORIA CRUCIS^'). Uwaano za za bardzo do-
br wrób
e
jakiej ubogiej kobiecie
rowa Wadysawowi na wojnie godu
królewiczowi
do
dwa bohenki
gowy
chleba,
Prócz nadwornych szy
nie cierpia.
lewiczem roty panów po sto
wpado
i
wojsko to liczyo wiele wyborowej
i
sto piechoty.
modziey
z kró-
W ogóle
rycerskiej,
naleycie zbrojne, dobrze we wszystko zaopatrzone
eby
Wouc-
dwiecie koni a nawet
kiego biskupa kujawskiego sto jazdy
ofia-
i
byo
bardzo
pikne.
Przed Dniestrem tedy radzono co lepiej, czy na pograniczu gdzie snadny dowóz ywnoci czeka nieprzyjaciela, czy te puci na los szczcia komunikacye i dostawy a przenie
wojn na obc
ziemi.
Pierwszy sposób ogldniej szy, ze za-
e
charakterowi sadami ogólnemi sztuki wojennej zgodny, ale polskiemu przeciwny, nie znajdywa wcale poparcia, bo ry-
si bezczynnoci, porozjeda do domów; za tatarska nie rozdziela si ze swoim koniem, nie za~
cerstwo dzicz
znudzi
wiesza na
ni
koku uka i koczana.
stojce bandy.
Nieprzyjaciel
S
i
tureckie stale pod bro-
niepobity przetrzyma obo-
ustpieniu dokazywa zacznie. Ma to za byd bardziej jak którakolwiek inna, wojna jedynie o pokój i trzeba albo zgin albo go si dobi. Nie masz innego sposobu ratunku. Nadto listy królewskie z Warszawy, byy za wkraczaniem na Wooszczyzn i szlachta podolska bardzo
zem Polaków a po
ich
wyrzekaa na ogromne upieztwo wojska. Gównie obstawa za ruchem zaczepnym Lubomirski zastpca hetmana koronnego: gdy si powoywano na wielk liczb nieprzyjació odpowiada e ich dopiero szabl liczy naley, gdy mówiono o zacitoci sutana Osmana przytacza ruskiem przysowiem zego psa snadniej wilki zjadaj, gdy go straszono du^ gocia wojny twierdzi e sonina któr ma wojsko z pewnoci na duszy czas wystarczy. Stron Lubomirskiego przewayli gównie Zaporoce którzy napisali do Chodkiewicza dopokd granicy nie przekroczy, przy nim nie stan bo mógby
e
e
*)
Za
saw
Krzya.
170 )okt\j
zawrze a wtedy cay ciar miecza tureckiego spadby
tylko na nich samych.
a
By ju od czterdziestu dni chytry Woch z wyspy Krety
od Turków
z ofiaro wdaniem
u Lubomirskiego chrzecianin Koustantin Vevelli przysany
pokoju
,
lecz jak wiedziano
dowo-
udzenia i powstrzymywania przygotowa u Pogo nie dopuci do Lubomirski mia t ostrono laków. obozu ale we wsi Pitniczanach trzyma. Ktokolwiek z woj-
dnie, tylko dla
e
ska do Vevellego si zbliy
niezmiernj
sile tureckiej
,
usiowa
tego
a sprawiedliwoci
ciach dla pokoju wielidego wezyra.
dobrych ch-
Chodkiewicz za przybyi
przy tem
odpowiedziami do wezyra, do kapidzi-paszy (na-
listy z
czelnika odwiernych)
i
do hospodara multaskiego Alexandra
w tej za treci, e od pokoju uczciwego, bya dalek, a zatem tylko o jego warunki sztuki, bystro
pdzcy prd
rzeki
zerwa nim bya dokoczona robota. ydaczowa ale i temi mao si dao
nigdy Polska nie chodzi.
naleyt znajomidzy skaami przód
Most wystawiony przez Lubomirskiego
moci
i
przekonywa
kaza go Szembergowi odprowadzi
ciem do wojsk
zabra
zaraz
z
cigano promy co
do
dokaza. Znalaz si
dopiero Rusin czy Litwin ciela wiejski który zrobiwszy
na
a
ugod
kad
zotych, parami koki a o trzech nogach na sko rzeki ubija *), balki wycign a na nie blochy ukada. 1 jego dzieo psua woda, ale snadniej przerwy naprawia si day. Za postawieniem nogi na drugij stronie Dniestru sto
spotkao Polaków nieszczcie, bo Bernacki naczelnik partyzantów wooskich napad czelad pasc konie i tak pomordowa, e posany od hetmana na pobojowisko stranik Kamirski
piset
trupa naliczy**).
Przeprawa sza z wolna nietak dla mostu jak rzucenia si onierzy na rabunek miabteczka Zw^aca, a to w skutek faszywej wieci hetman mia go spali kaza. Nie byy ,
t
e
chorgwiom naleycie ustanowione wierci suby i wicej ich sobie liczyy jak im przyzna chciano. Wytaczay si tedy zaalenia o krzywd w zasugach. Byy krzyki, rozruchy, Diariusz Jakóba Sobieskiego pod dniem Tytusa Brezy.
*) j)ana
*) Tame
I4
Augusti (102 i).
U
sierpnia
w
rkopisie
;
m nachodzenia starszyzny, nieprzyjmowania rozkazów
i
ukazaa si najwiksza niekarno. Hetman kadego
sowem i
wszy-
a
odesa
nareszcie do zgromadzenia rady wojennej komisarze zniewoleni byli zasie z Potockim pisarzem polnym nad rejestrami wzgldem czasu suby i drogi któr przyszy stkicli
cliorgwie a to dla przyznawania naleytoci, na które powydawano kartki rotmistrzom co za do waniejszych punktów ;
a
królewskiego wyroku z Warszawy. spornych zasigano Gdy Lubomirski za pomoc sprowadzonych promów, bo most by znowu zepsuty, przeby Dniestr i stan ju na ziemi
multaskiej pod Chocimem znalaz si zaraz za nim i Chodkiewicz tylko z Anglikiem z puku Lermunta dla wytknicia obozu na cae wojsko. Kopaczewski rotmistrz na czele oddziau a z Byczkiem paniciem wooskim udali si na od,
wieszczki*)
czyli
Prutem
o dwie mile za Lipnicki
sit Kozaków
zwiady
Soczawie
nikogo nie spotkali. kraju za
pidziesit
strzelców
ywnoci w
zamiast swoje tylko zlecenie spenia,
miasteczko Seret za Prutem, gdzie a to
ku
nieprzyjacielu
gb
wysany w i
i
o
inflanckich Richtera,
podemkn si
wanie mia by
eby zupi kupców Multaczyków
pidzie-
i
pod
jarmark,
Ormianów, co
mu
si jednake wcale nie powiodo. Chodkiewiczowi potrzebna bya przychylno na Multanach, mia nadziejo e j zjedna sobie potrafi, bra bardzo za ze Lipnickiemu ów postpek i przez otrbienie po obozie zakaza jak najsurowiej wszelkiego rabunku. Niepodobao si to bardzo wojsku, zwaszcza e z Multaczyków zawizyway si cigle oddziay partyzanckie Turkom przychylne a bardziej podobno upu chciwe i
na Beruacldego
bya
wielka
zawzito
u Polaków.
Odbywaa si cigle przeprawa przez Dniestr sierpnia w^ojsko prawie cae stano pod Chocimem, szkaców cakowicie oprónionym. kryty zamkiem na wysokij
w
lewy bok
od prawego i cieszkami na zasadzki.
)
Ty
i
dnia 16
ale z mie-
stanowiska
by
za-
przerwanj skale przy znacznie a w poród ska chyo zakolajcym si Dniestrze boku szed las górzysty z wwozami, drogami krtemi, peen miejsc krzaczystych wybornych Przed obozem zielenia si równina otworzysta, i
Diariusz Sobieskiego 14 Auu'usti.
,
,
172 przydatna do uycia jazdy a wanie nietak wielka aby Turcy mogli na niój swe ogromne siy rozwin. Do obozu przy-
tyka most
okopem przedmostowym po drugiej stronie. w pobliu obozu zabezpieczono ze wszystkich stron dziaami i straami znacznemi a karno nietylko z
Miejsca dostpniejsze
przywrócono
e
posunito do tego stopnia gdy ochotnik jeden nie chcia na wart i odpowiedzia rotmistrzowi tylko do bitwy w polu suy, zaraz go pod sd oddano i w tej chwili cito. Tym czasem Zaporoce obyczajem swoim wóczyli si po Podolu i Multanach a zrzdzali wielkie szkody. Pomniejszy za ich oddzia przedsiwzi wypraw czajkami nawet do Carogrodu gdzie zburzy wie Jedyku w tem rozumieniu, Koreckiego zabranego w chwili mierci ókiewskiego ale
i
e
a
e
z niej uprowadzi.
Z obozu
polskiego cigle
wychodziy podjazdy dla powzicia
jzyka. Moszczeski rotmistrz Lubomirskiego na drugiej stronie Prutu star si z partyzantami, czyli jak zwali Polacy opryszkami multaskimi ale tak mu si zamieszay we mgle szeregi Multauczykowie uszli a Polacy bili si midzy sob i wróci
e
Wgrzyn
u Turków dotar znacznie dalej i przyprowadzi znanego oddawna sobie Multaczyka, który tyle tylko powiedzie umia, Jassy ogoocone z wojska a hospodar Alexander pocign do obozu sutaskiego. Zrozumiawszy Chodkiewicz w krotce zaczepionym by z niczem.
suy
i
Fekiety atoli
zna
dobrze
pooenie
który dawniej
kraju a
w nim
ludzi,
e
e
moe, wzywa do pospiechu Wadysawa królewicza który ju by z Lwowa ruszy ku Dniestrowi ale szed wolno dla tego, e mu si rozchorowali Niemcy pochodem w upale strudzeni i przesyceni arbuzami które tam pod goem niebem rosn. Po Zoporozców
wysa
hetman Bohuszewicza rotmistrza i zagdy Konasewicz Sahajdaczny ów dawny jch wódz a wtedy penomocnik do uoenia z królem nagrody za. t wojn, przyby z Warszawy do obozu a o swoich adnj wiadomoci da nie umia. Zaporocach wielka bya nadzieja bo o drugie tyle wojsko wzmocni mogli; dla tego Chodkiewicz przydawszy Konasewiczowi dwie roty pancerne wysa go za Bohuszewiczem a nadbrzeem Dniestru aby
trwoy si niepomau
W
__ swoich poszuka
i
173
do pospiechu nakoni.
zacz
Niedugo
przyby zjedna rot Jerzy Czartoryski po drodze od Tatarów dobrze potargany; przyprowadzi swych Lisowczyków^ Stanisaw Rusinowski z wojny czeskiej; dwiecie piechoty i cztery dziaa nieboszczyka Janusza Ostrogskiego kasztelana krakowskiego przywiód z sob Kochanoobóz polski wzrasta:
wski a na koniec Doroszenko na czele
poselstwa kozackiego
e
doniós hetman Borodawka spustoszywszy ogniem i mieczem okolice Soroki a potem Oriowa*) spieszy pod Chocim Chodkiewicz odprawi Doroszenk rostanie. i nie zadugo zkazem aby Ivozacy zajli stanowisko w przedniej stray koo Stefanowców a dawali wstrt nieprzyjacielowi u Prutu jako staczali tam z Tatarami przez om dni cige walki ale zaolbrzymi tureck si zniegroeni a wreszcie odcici ,
ca
woleni ale
byli
ku Mohiowu.
w
odwrocie kierunek nie ku Chocimowi
Poimanych Kozaków wszystkich naprzód mordowano; sam sutan Osman próbowa
potm zrcznoci w strzelaniu Konasewicz w szukaniu
mczono swej
wzi
a
,
do bezbronnych. swoich jadc za
jazdy od Dniestru ku Stefanowcom
obozowe
wany
o których nie
,
wtpi
e
i
ladem
licznj
ujrzawszy liczne ogniska
wpad na przemóg by spodzieby mu ratunek, je-
kozackie
,
obóz turecki, gdzie go si trudno
wa. Z dwoma tylko rotami nieatwa dnake lubo ranny w ramie kul, potrafi si schroni naprzód przez Dniestr do Mohiowa gdzie wanie do lasu a potem i
zasta swoich
ju
od Stefanowców przez nieprzyjaciela upch-
nitych.
Kozactwo nawyke do zmieniania swych wodzów ju byo sprzykrzyo sobie Borodawk pijaka, bieglcjszego w sztuce upieztwa i rozbojów ni w rzemiole wojennem. Przyszo zaraz do rozruchu, zawizano koo: cae wojsko zaporozkie swym obyczajem, rzucio kopaki w gór i okrzykno swym hetmanem Sachajdacznego (Konasewicza) który zaraz Brodaw kajdany oku a potem jako o róne zbrodnie przekonanego, kaza. Sta ju most turecki na Dniestrze
wk i
ci
Tatarzy
tm
mielej na drugiej stronie nagabywali Zapo-
roców. *)
Pewnie Orgjeia.
174 Obóz polski pod Cliocimem by take cigle niespokojny, od opryszków. Trzeba wic byo po od Tatarów lasach cigle odwiki (patrule) i zasadzki czyni ubija si Przy tern z t choot a na dostpach silne strae stawia. wszystkicm wielka woda na Dniestrze most polski zerwaa. Kozaccy zagaczykowie a jak dzibyray powiedzieli,
bd
bd
kozackie ruchome kolumny cigle stoszenie siay
i
bydo
s.^-
zabieray, nie
po kraju uwijay, spu-
przerywajc prawie swych
utarczek z Tatarami.
Kantemir mursa postanowi napad znaczniejszy wykona i obra na to poranek mglisty 31 sierpnia. Brat Kantemira w dwa tysice wyborn jezdców tatarskich umia si daleko podemkn dolinami i zacz karc na prawem boku obozu. Inny oddzia tatarski zakrywany skaami nadbrzenemi byby rotmistrz kozacki moe wpad do obozu, ale zdarzyo si
e
Piotrowski wracajcy ze stray od brodów spoczyvv'a
rot swoj. Uderzya wic dzicz na niego chaasem i chukiem a lubo straci niejednego o-
obozem d?leko, z
wielkim
przed
z
nierza, przecie
dawa mnie
odpór
a
wsparcie otrzyma.
czasem uderzy na obóz sam Kantemir w trzy tysice doi poczty ustawione na przedzie tak sposzy i ciga piero u samego wau pod bram Lubomirskiego odpór day.
Tym
e
Ruszone
atoli inne polskie
chorgwie odepchny od Lubo-
Chodkiewicz cae i cigay do lasów. sprawi, prawej stronie bojowy w lesie na w ordynek wojsko
mirskiego nieprzyjaciela
wwozy
poobsadza, a na koniec nie doczekawszy si nowego napadu na zwyke obozowe stanowiska oddziaom wróci kaza. Ustawianie jednake szyku pokazao mao mia wojska, aby swe wyborne stanowisko na mu wszystkich przystpach zamkn i mu brak wielki ludzi wiadomych rzemiosa wojeimego. obozu
i
doliny
,
e
e
W
owym
Szemberg
czasie
z Vevellim
nie
byo ju adnj
wrócili
o cztery mile drogi; wezyr
i
pokoju:
nadziei
Turków ju tylko kapidzi-pasza wyparli si waa zostawili
snych listów i)ojednawczych do Chodkiewicza a nadto wezyr kaza mu i)owicd/ie wszystko na wyrok miecza spuszcza.
e
Ptzuciy
si wszystkie chorgwie do sypania
nia przekopów.
owa ju si
Konasewicz Sahajdaczny na w.szystkie strony Turkom
waów wybijacignc od Mohi-
i
i
Tatarom ogania.
175
w
spiesznym pochodzie przyby pod Chocim i na równinie przedobozowej na prawem skrzydle stanowisko dosta. ale
jednak
XX. Padiszach
uderza
odpiera
kiewicz
na Chodkiewicza w trzykro stotysicy, ale ChodHarce pod Chocimem z ronem szczciem
pohaców.
niemal codzie zwodzone.
Niemae byo w7nosio do
bo
w^ojsko polskie
ju by doszed
który
—
Kamieca
do
oddziaem królewicza zaraz mia si zczy,
z i
czci niewprawnego onierza Zaporoców. Ale czóme
kszej
wi-
trzydziestu piciu tysicy dobrego, lubo po i
stu tysicy
prócz tego do trzydzie-
byo w porównaniu
to
do nieprzyjaciela?
Po nadejciu Zaporoców, koo poudnia 2 wrzenia gdy mga opada zabielay od namiotów tureckich jakby od niegu trzy rozcige pagórki. rodku nich odbijaa szkaratem grupa namiotów% zamek samego padi- szacha a jak nasi wtedy ,
W
Tu
mówili cesarza tureckiego.
przy
gównym
namiocie ster-
czaa wysoka wiea aby ten wadca i postrach narodów móg si z n^j wszelkim obrotom przypatrywa; niedaleko stay sonie a na grzbietach z dzwonami do dawania znaków\ Byo tam mnóstwo janczarów czyli piechoty co liczya wielu zturczonych chrzecian; obok nich niemao strzelców, których kady pasza jako sw gw^ardy najmniej tysic a czasem i kilka tysicy przyprowadzi. Spahow, piknej jacztery wielkie
zdy take nietylko czysto tureckiej ale zturczonej kilkadziesit tysicy. Odzn-iczay si chorgwie boniackie kopijami niejako jeszcze do wojsk chrzeciaskich podobne. i ubiorem Byy i czysto chrzeciaskie a to Siedmiogrodzianie Gabora Be-
Tumy
thlena.
ptu,
wród
palnój
tami
,
azyatyckie ze Syryi
Arabii
,
afrikaskie
z
Egi-
których wielu otyych kupców a ogólnie bez broni
tylko ze szablami
do
i
ciskania,
,
ukami
,
noami dziridobrze ju znkanych
oskami
na dzielnych lubo
i
,
koniach wynosiy przeszo sio szedziesit tysicy.
za
nadaway caemu Mimo mnóstwa muów, dziesi
tureckiego ubioru barwy
oko niezmiernie
udzc.
Jaskrawe wojsku posta
sicy wielbdów dwigao juki, a kady mia
ty-
do sioda przy-
176
kapi
twicrdzoii
by
proporcem
i
dla tego
kilkadziesit -tysiczny.
jazdy
tiiin
z
zdaa wyglday jak-
Dodaway
obozowi
okazaoci przeraliwe a rozlegajce si po lesie muzyki pisbrzkiem i mocnem przyderzaniem taktu, szczególne kiem ,
w swoim
rodzaju.
Danibeg-Giraj chan tatarski z jazd swoj i czerkiesk, z Woochami i Multanami jezdnemi jak pieszemi, sta nieco bliej Polaków midzy lasami a bagnem w kilkadziesit tysicy. cakowita sia turecka przenosia Jest rzecz pewn trzykro stotysicy a miaa przy sobie dzia sto pitnacie wyrzucay kule o pidziez których niektóre tak wielkie, siciu piciu funtach"^), drobnych za jednym tylko koniem
e
e
wiedzionych do dwustu.
W
pochodzie podchwycili Turcy czterystu kozackich za-
gaczyków
bezprzykadn waleczno to pomordowa kaza ale sam w swej rónemi przydawanemi mkami.
zamiast uczci ich
i
,
cesarz turecki nietylko ich
osobie zabija
to z
i
Chodkiewicz naprzeciw
tej
wielkiej
siy chcia przynaj-
zwikszy swe wojsko i dla tego kaza ciurom Oburzyo to chorgwie i powoa, i same dadz rad nieprzyjacielowi a obejd si
mniej pozornie
obozowym potworzy oddziay.
czy
bez podobnych posików\
cofn
Pocieszya Chodkiewicza ta ochota,
poudnia szykowa samo tylko wojsko do sprawy. Sahajdacznego i Zaporoców a obwarowanych wozami z piaskiem, postawi na uboczu z prawego skrzyda, które
ciurów
i
z
stanowi Lubomirski majcy najwicej husarzy, jazdy
polskij najlepszj. z artileri
i
nieco
rodek linii przed obozem zajy Niemcy jazdy. Swemu pukowi przeznaczy Chod-
kiewicz lewe skrzydo. Wojska Sieniawskiego i Zamoyskiego stay u okopów w odwodzie na ostateczn potrzeb i w ten sposób, aby na wszystkie punkta pomoc nie mogy. ,
Do
uporzdkowanych chorgwi wystpi hetman z przemow krótk a dobitn którj byo treci e ufa zawsze w suszn wojn a kada chrzeciaska przeciw poganom jest suszna. Wspaniae namioty, sonie wielbdy nie stanowi wojska nie ma si co niemi trwoy. Kady azyata zniewieciay i nigdy nie sprosta Polakowi. Natrze po swemu tak
i
i
•J
F*ctrici
w pimie
wickszem.
177
Skoczy za tak rzewnoci,
a to wszystko na wszystkie strony poucieka"^).
wezwaniem Boskiój pomocy a pobonie si wszyscy w koo zami zalali.
i
z
e
Cae wojsko zadao rozkazu do boju zanucio wit narodow pie Bogarodzica dziewica Wielu spoi
a
wiadao si kapanom, wielu pisao testamenta a wszyscy owiadczali, e o mier i ycie walczy bd. Przy zaczciu bitwy Turcy z wielkim zapdem uderzyli naprzód na Zaporoców a potm niedaleko od nich na Lubomirs kiego dowodzcego prawem skrzydem. Zawsze sabieje dusza w onierzu kiedy jest skazany tylko na odporn walk a
w uderzajcym
na nieprzyjaciela sam
zapd
wznieca
zapa
odwag: jednake przy zerwanym mocie niepodobiestwo ucieczki dodawao Kozakom mztwa walczyli dzielnie. Gdy wystpili z tyu ciuro wie obozowi w szyk niejako sprawieni, i
i
Zaporoce
nabrali
dziay przyszy
w
prayli Turków,
e
e
sdzc
im jakie znamienite odpomoc; ogniem ze swych samopaów tak ich nietylko od swego kosza odparli, ale
otuchy,
e
Turcy cofali si bliej narospycha i ugania poczli. nika okopów jak szli przy uderzeniu, przeto przypatrujca si bojowi suba obozowa zacza z waów spiesznie umyka. Turcy zaraz nabrawszy ztd serca, nietylko pohamowali si w odwrocie, lecz znowu na Kozaków silnie nastpili. Ale wgiersk pietym czasem Donhof Lermunt z niemieck uporczywego boju, wpadli chot okrywszy pókolem pole z ogniem boku a sam Chodkiewicz rczym nieprzyjacielowi z Lisowczyknmi Rusinowskiego popar Koz pukiem swoim zaków z przodu. Chcieli si Turcy w pierwotny szyk stawi i na nowo natrze, ale im nie zostawiono czasu do tego A e si dzie ku zmrokowi chyli, bez adu i skadu poszli w rozsypk. Po dolinach chrustach bya jeszcze pozasadzana i
i
i
i
piechota
i
Nie uszy to
wielu spahow strzaami celnemi nazrzucaa z koni. i
polskie wojska straty,
bardzo znakomitej:
*)
Sobieski.
poleg od
— U Petricego
u Kobierzyckiego take krótka eza
w
i
jest
znowu
cho
co do
gów
nielicznej,
kuli
na czele Lisowczyków
mowa
krótka znacznie odmienna,^
inna.
Najokazalsza u yaruszewi'
Historii Chodkiewicza ale bez podania
róda, cho Naniszewicz
podawa.
Tom
VII.
12
lubi
1 78
prócz
a
Riisinowski
niego
rotmistrze husarscy Ryszkowski
Klebeck Inflantczyk oraz rotmistrz pancerny Kuski; take Bohdan i Carewicz szanowani dwaj Tatarzy litewscy, którzy
i
na wojnie inflanckiej byli rotmistrzami. Kozacy z samego towarzystwa mieli zabitych trzydziestu a Chodkiewicz w puku swoim siedmiu si niedoliczy. Turcy stracili Husejna pasz Silistryi a dworzanin padiszacha i krewny paszy natolskiego by wzity do niewoli wreszcie tyle zostawili na placu trupa ;
noc mieli co zbiera. Peno ukazao si w obozie polskim dzielnych, kosztownie pokulbaczonych koni, szabel i innych orów tureckich, drogich futer, zawojów, wszelakiego ubioru, rónych sprztów i niemao pienidzy.
e ca
bd
dla tego e mia nic do czynienia: za gronemi wydaway si pikne jego puki, bd e naprzeciw niego stojcy chan, mia al do Osmana o okazywanie wicej aski Kantemirowi. Dosy e Tatarzy tylko przerali wym krzykiem dawali zna o sobie, ale si aden z lasu nie
Lubomirski nie
wychyli.
W
nocy
odbywa Chodkiewicz narad
z
komisarzami wo-
e
najennemi Rzeczypospolitej. Wszyscy byli tego zdania Multan nie wet w innym razie o dalszym pochodzie w
gb
myle,
bo tam kraj wyniszczony do szcztu, dowóz niezmiernie trudny, trzebaby o wszystko walczy, ludzi i konie na wycieczkach drczy i traci a pozrzdzane nawet
byoby
co
najwiksze szkody nieprzyjacielowi który prdzej ma za nadto, Chodkiejak za mao wojska, nagrodziby tego nie mogy. wicz
by
tego zdania,
e
trzymanie si dugie
w
obozie po-
si cigle dokazujcy w tyle na Podolu odetn wszelki przez Dniestr dowóz, Obman za coraz bardziej bdzie o poda sypa okopy a równin przedobozow z boków i rodka opanuje a przez to obóz polski jakby w kleszcze ujmie, cinie i w kocu zgnieonierz w niedostatku a tak przewag otoczony upacie. cignie
ze
skutki: naprzód Tatarzy przeprawiajcy i
dnie na duchu.
Kademu
bitwa na polu anieli za i
w Zaporocach
snadniejsza a
rowem
i
có
waem.
dopiero Polakowi*
Pierwsza potyczka
w
Polakach wzniecia otuch, trzeba kopory, stoczy waln bitw i odnie wczenie zwyi
rzysta z ciztwo albo zgin.
Ta
po7wczo w
starym wodzu nie podobaa si nawet
179
modszym
daleko od niego komisarzom: mówili
Wadysaw drugiej
przyby
we Lwowie
i
s
listy
królewicz
i wszake stoi na Król jest z pospolitem ruszeniem
Dniestru.
stronie
e
piknem wojskiem
z
e si spieszy. Moe by
i
bój zaraz
rozpoczty dobrzeby si powiód ale wygra bitw, nie jest to skoczy wojn. Osman pokonany zdoa odwiey swe siy i w Europie i w Azyi i w Africe ale po zniesieniu u Polaków tego co jest w obozie skde si wemie nowe w^ojsko. Niepodobna wszystkiego na jedne kart stawia. Nim za Turek obóz polski okopa i ywnoci pozbawi zdoa to zawita jesie, przyjd zimne poranki, nareszcie dyste dnie i noce, a te bardziej dokucz Afrikanom i poudniowym Azyatom, anieli Polakom co niedawno wród zimy walczyli po Sybirze i ocierali si o brzegi oceanu lodow^atego. Jest ,
,
,
a
to
dowiedzione
w
sztuce
e
wojennej,
na od wóce
ciej zyskuje sabszy, ni mocniejszy
i
rzecz naj-
waciwsza walnej bitwy unika. Nie podobao si to Chodkiewiczowi upartemu kteru a przy tem podniesionemu
w^
cz-
z chara-
szczliwemi przeciw Moskalom, ale
dumie
tylu
Szwedom opisanie jego wadzy i uchwaami sejmowemi i rozkazami króla zniewolio go do poddania si zdaniu komisarzy. Nazajutrz dnia 3 wrzenia przyby do obozu królewicz Wadysaw z maym tylko orszakiem od febry cigej bardzo zbiedzony. Wojsko swe pod dowództwem Jana Weihera zostawi pod Brah, gdzie zajmowano si wystawieniem nowego powodzeniami
i
przeciw
i
,
mostu ale Bernacki opryszek puszczonemi z prdem rzeki drzewami, cigle go zrywa. Skoczyo si Weiher zniewolony by uciec si do promów i tratew a lubo zwolna przecie dosta si na drug stron Dniestru i stan szczliwie w obozie pod Chocimem ze znaczn czci wojska. Tym czasem Osman zaraz nazajutrz po pierwszem spotkaniu majc na Daiestrze mosty dokadne, acuchami pomocowane posuwa si z trbami, kotami i ogromnym cha,
e
asera a niepokoi po jednój stronie obóz chocimski, po drugij
Zaporoców
którzy
jednake wsparci od czci wojska
króle-
wicza dawali naleyty odpór.
Opaleski kasztelan poznaski wystawiony na stray, harcerzami swemi odpiera harcerzy tureckich, a otrzymawszy 12*
180 rozkaz cofnicia si, po stracie jednego towarzysza
cign
pod okopy. Wtedy Turcy z kopyta ruszyli pod bram obozow na prawym rogu strzeonym przez Lubomirskiego. Ale tam za waem niewielkim dobrze nasadzonym dziaami przy-
wozów naoonych mierzw rcznym ogniem tak powitaa nacieraDziaami i ziemi. jcych spahow e który nie spad z konia, to lotem ptaka umyka w swoje stron nie pytajc si o drugich. Atoli w drugi róg obozu skradali si janczarowie lasem a dowiedziano si dopiero o nich gdy wród grui dolinami, zów Chocimia zostawion w caoci cerkiew murowan, mocno
rzdzia
piechota kosz z
sobie
i
Od
osadzili.
niej
by
punkt obozu
wanie
najsabszy
i
da
si tylko piersiami zasania. Wypadli Polacy z za okopów rozpocza si walka na mier i ycie. Chodkiewicz od
i
koca
obozu dosta z wojsk królewicza trzysta piechoty wgierskiej i oddzia niemieckiej piechoty Weihera. Odegnano Turków, ale tym czasem inni poczli si na przo-
swego lewego
dzie
ugania
ze
e
Zaporocami i byo tego dugo raz jedni, a wonice i chopcy bezbronni z krzy-
raz drudzy si umykali,
kiem i hukiem wypadli z obozu a Turcy których byo ze sto to najwprawniejszy onierz, zaraz ty chorgwi, mylc podali i na rozsypk do lasu uciekli. Wtedy ich zajo nielitonie po karkach rbao. Zaporocom dopiero wojsko u tureckiego obozu zatrbiono odwrót i ju o zmierzchu wrócili a ze znacznym upem. Niemcy jak powiada Jakób So-
e
i
bieski
dosy
z siebie przez
cay dzie
czynili *).
Napady na obóz i harcowania Turków codziennie si wznawiay. Wyprowadzali i dzia moc wielk: ich huk rozlega si straszliwie po lesie i górach a dym tak przepenia powietrze e zupenie umi i dzie najpogodniejszy. Kozacy aby nie mczy i niegodzi koni pokopali sobie doy przed obozem zasiadszy w nich, dawali odpór ze samopaów celnie a bezi)iecznie. Raz znowu wystpiwszy konno wsparci jeszcze od innj jazdy cigali Turków pod obóz i opanowali ich dziaa które jakby z przewidzeniem tego wypadku byy acuchami do dbów tak przymocowane e si w pospiechu oderwa nie day. Innego razu Zaporoce i Lisowi
a
,
*)
W
Diariuszu.
181 czykowie uderzyli na strae tureckie, spdzili je ze stanowisk i
za niemi wpadli do obozu tureckiego.
Chciwo
atoli
upu
po namiotach dodaa ducha Turkom si wawo rzuca poczli, wielu pochwytali tak dalece Chodkiewicz cho go dosy wczenie i srogo pomordowali. dla której
si
rozbiegli
,
e
sam sta konno w pogotowiu u swojej bramy, to byo krótko przed zachodem soca, nie chcia na noc w bój si zadawa. Ten wypadek jednake sprawi wielkie wraenie na Turkach i samym Osmanie: jak dawniój ufali swej potdze tak odtd poczli uwaa zwyciztwo za niezmiernie wtpliwe. Nie byo spokojnie i na drugiej stronie Dniestru: tam si znowu lepiej powiodo orowi muzumaskiemu a mianowicie Tatarzy napadszy stojcy oddzia z wojska królewicza,
zawiadomiono
i
e
nietylko
mu
ywno
zabrali ale go rozpdzili. polskim pokaza si przykad spisku rozbójniByli tam Woochowie z onami i dziemi w ogóle do
W obozie czego.
dwóch set familii. Pobudowali sobie lepianki a ich tymczasowa osada staa si bazarem obozowym w którym niejednego byo mona dosta i do którego cigay si pienidze lubo te wielu gód ciki przyciska, a lito3i tylko onierzy z dnia na dzie ycie przeduali. Hoota wojskowa zoona z pijaków i kosterów, uczyniwszy zmow na up a pod pozorem, ci ludzie wszyscy piegami nieprzyjacielskimi, napada po tatarsku bezbronn osad, pozabijaa wszystkich mczyzn; dzieci i stare kobiety w Dniestrze potopia. Lubomirski zastpujc chorego Chodkiewicza wyznaczy natychmiast
s
e
sd
wojenny
i
kilku przytrzymanych winowajców na
miejscu
powieszono. Tui'cy
posunli swój obóz
swoje sypali.
dowóz odcinali
Na i
drugiej
wojsko
i
tu
stronie
przy szacach zaporozkich
Dniestru Tatarzy wszelki
Wadysawa
gównego swego obozu
napadali.
nowe okopy. Zaczy si znowu harce i przyszo od Turka do uderze na stanowisko Zaporoców, na piechot Dónhofa którego wspar Lermunt a nareszcie na prawy bok obozu strzeony od Lubomirskiego, gdzie chorgiew Glinieckiego nie bya w stanie dotrzyma miejsca i cofna si za okopy. Kule dziaowe gPolacy u
posypali
182 sto
wpaday do obozu
i
jedna przeszya namiot eiorego kró-
lewicza.
W okopie i
przed rodkiem obozu
piechoty ale nie
dami a obudwu byo przejcie.
w
,
stao kilka chorgwi
takij rozcigoci aby
midzy
skrzy-
jój
przedniemi naronikami obozu, zagrodzone
ladkowski nietylko nie posypali tych okopów z naleyt starannoci ale sami dla wygody porozbierani z sukien, pokadli si na posania bez rozstawienia naleytych stray i pozachodzi na oczy spokojny sen ich onierzom jak gdyby ztrudzonym niwiarzom którzy ledwie od much napadnici by mog. Tym czasem sypnli si w obadwa skrzyda janczarowie i spahowie, wpadli za ich okopy, zabrali im obiedwie chorgwie i przynajmniej stu drabom gowy ucili. Pdz ju prosto na bram Chodkiewicza w lewym naroniku obozu. Tak nage zjawienie si nieprzyjaciela rzuca popoch. Porucznicy yczowski
i
,
,
onierze
gb
stawa w szeregu umykaj w obozu lecz szczciem wpadaj na Mikoaja Sieniawskiego odprawujcego stra ze swemi rotami. Napomina ich do obowizku a gdy daremnie: kae kija i batoga. Tym czasem trbacze daj znaki na trwog sypi si waleczniejsi ze wszystkich stron ku miejscu zagroonemu a ubiciem kilkunastu Turków ze strzelby zpowodowano reszt do odwrotu ku swoim, ale tylko w to miejsce, które przed napadem zajmopolscy zamiast
uy
;
wa
yczowski jeden z owych ospaych a póniej za ospalstwo surowo ukaranych poruczników. Sia ta nieprzyjacielska wynosia w tj chwili ju do szesnastu tysicy. Chodkiewicz lubo schorzay ale w obawie aby niewzrosa znaczniój coby si zgub caego wojska sta mogo, w mao co nad siedmset koni nietylko w skok ruszy, ale w sam rodek uderzy. Lubomirski tym czasem z najwikszym pospiechem cae wojsko do bitwy sprawia. Jednake Chodkiewicz z garstk ,
swoj da rad pami
,
nieprzyjacielowi
nie bez straty kilkunastu
i
zasa
pole szeroko jego tru-
towarzyszów a kilkudziesit
pachoków; rannych cj.
mi
tak jednych jak drugich byo jeszcze wiZenowicza kasztelana poockiego, gdy si powali o ziez ubitym pod sob koniem, a zlecia mu le podpity
szyszak tak
w
gow
i
w
ogóle poraniono a wreszcie
i
komi
183
e
potratowano,
lubo od swoich obroniony
i
do obozu zabra-
w kilka dni dokona ywota. Wydarli Turcy jednemu choremu, chorgiew z r§ki. Lubo nie bez szkody przecie
ny,
biorc miar z niebezpieczestwa jakie grozio, mona powiedzie, e hetman dopiero o zmroku wróci szczliwie do t sam chwil Zapoobozu z ow garstk waleczn. rocy dali si we znaki kopij i szabl nacierajcym na sietym nabie a Wgrzyni Lermunta z muskietów i dzia. padzie znowu Turcy skradali si do owej cerkwi greckiej wród gruzów Chocima ale Jan Weicher wojewoda chemiski z pomoc Apelmanna belgijczyka znajcego si na budosi o ten wnictwie wojskowem wystawi tam taki blokhaus, bok ju nietrzeba byo obawia kiedy te nadeszli janczarowie, powitaa ich naleycie niemiecka piechota. Turcy przez Nasa Chodkiewicz tyle trupa, noc z pochodniami w rku mieli czem wozy nakada i jeszcze bardziej wraz ze swym padi- szachem opadli na sercach. Dnia 9 wrzenia spaho wie, janczarowie, Tatarowie i wszelkie oddziay Osmana nad swój obyczaj ukazay si o wicie w szyku bojowym. Zacz si do odporu gotowa i obóz polLubomirski ze swego prawego skrzyda wysa dwustu ski. Zaporoców w chrusty na zasadzki; roty za pancerne, husarskie i rajtarów niemieckich zostawi pod lasem. Na lewem skrzydle Chodkiewicz rozstawi wasne wojsko u bramy a roty rónych panów powysuwa przed siebie. Na przodzie caej ale
W
i
W
e
i
e
ca
si jako harcerskie oddziay, Zaporoce i Lisowczyki a dla zasony w razie potrzeby mieli w pobliu piechot wgiersk Lermunta i niemieck Dónhofów. Turcy w swej ogrolinii
mnej czyli
uwijali
sile
o
ile
im tylko Dniestr
obóz polski
wkoo,
dogodnoci miejsca
w
sw
przewag
i
bliej
nie
lub
by
dalej
na zawadzie, oto-
od
waów wedug
stanowisk polakami poobsadzanych.
si
Ufni
miao
na Zaporoców iLisowczyków, lecz naprowadzeni przez nich na piechot i powita ogniem rcznej broni i dziaowym wracali na swe miejsca rzucali
Oddziay atoli inne zaczy si cisn na Chodkiewicza, lecz i tym Lisowczykowie tak drog zabiegli e si cofny. Wtedy znowu lewe skrzydo tureckie i
stawali
zaczo nwszy
spokojnie.
silniej
prze na prawe
polskie ale Lubomirski wysu-
przed siebie roty Zamoyskiego
i
okazujc
gotowo
184 do ich poparcia, zwolni si od dalszj zaczepki.
mego dnia
zaczepiali Tatarzy
cz
Tego
sa-
wojska królewicza jeszcze
na drugiej stronie Dniestru zostawion, ale odparci zaprzestali na uprowadzeniu z pastwiska dosy znacznej liczby koni. Przez tydzie poczwszy od 3 wrzenia bój zaledwie noc
przerywaa a odcinanie od dróg podolskich zaczo przyprawia obóz polski o biak ywnoci, za czem przysza jak zwykle choroba zaraliwa. Gód najbardziej dolega Zaporocom, z winy dawnego ich hetmana Borodawki który za wyrokiem utworzonego przez nich koa odda gow pod Chocimem. Tyle on by okaza niedbalstwa o ywnoci na wypraw ani nie pomyla. Zbiegostwo zakrado si niezmiernie do caego wojska byli tacy a to nawet szlachta towarzysze co aby uciec pochowali si we wozach midzy ywno; wy wóczono ich, na wzgard po obozie obwodzono, imiennie ogaszano i na bezecno wyrokowano. Ze zbiegów rzadko któly uszed niewoli tatarskiej. Ten i ów wola si nawet w Dniestrze utopi anieli dalsze trudy wojenne z drugimi ,
e
:
ponosi*).
,
Lubomirski który
cierpicego coraz
mia nad
w
zastpstwie
Chodkiewicza
omdlewania kadukowe
silniejsze
(epilepti-
wojskiem dowództwo, kaza codzie
otrbowa po obozie imiona zbiegów. Hetmani zwolna bardzo cignli napraw zniszczonego mostu na Dniestrze, jedynie dla tego, eby caemu wojsku nie przysza ochota do domu wraca a Rzeczypospolitej wielkich kopotów i haby nabawi. Zgodzono si dla odwieenia ducha trzeba z odpornych czne)
e
bojów przerzuci si do zaczepnego. stannie za
w
wyciganiem
Chodkiewicz
nieprzyjaciela do
bitwy
by
nieu-
stanowczej,
si do zdania Weihera wojewody chemiskiego z wasnego dowiadczenia na Wgrzech, wojny tureckiej dobrze wiadomego do zdania K^onasewicza aby tylnapady wykonywa, ko zwaszcza majc wiadomo od jezbiegów e Turcy bardzo nieostronie i porozbierani ców nawet z sukien sypia zwykli. Prowadzi tedy noc gówne siy Chodkiewicz zostawiwszy w obozie przy chorym na cifebr królewiczu, tylko jazd nadworn i piechot Kochanowskiego. cigu pochodu kiedy ju oczekiwano wschodu ale
radzie skoniono
i
i
k
W
*)
Jakoh Sobieski
libro II.
185 jutrzenki
moczy strzelb. podrzdn rzadko ,
ca si
a
zaczo kropi
i
rozpada si deszcz ulewny i zaWtedy kopija u Zaporoców bya broni nawet
uywan
a na runicach opierali
sw
mówic po teraniejszemu, niejako konSkoro wic Konasewicz kaza donie hemogc za wpadniciem w rodek nieprzyja-
stanowili
nych strzelców. tmanowi i nie
sprawi popochu rzsistem strzelaniem, nie tuszy o dobrym skutku, zgodzono si natychmiast na poniechanie zamiaru i wrócono do swego obozu za okopy. Podobno za przestrog z nieba, ów deszcz uwaa naleao, bo Turcy wanie z tej strony, z której Polacy napad chcieli cielskiego obozu
byli jak najlepiej okopani, mieli konie z pastwisk
w
i
pogotowiu
;
midzy namiotami
ulice
a do tego tyle rozpalonych latarni
widzie mogli.
Wreszcie okazao
e
sprowadzone
poprzecigane linami jak
w dzie
si zmyleniem
wszystko
e
w
nocy
tgo zasypiaj, bo w tj wanie porze zwykli wszelkie rady odbywa i sprawia sobie uczty takie, jakich koran tak
zakazuje.
XXI. Midzy Zaporocami znika karno, burz si zabieraj, do domu obiecuje w imieniu królewicza wynagrodzenie. Karakasz pasza i
Sobieski
budzyski przybywa do obozu tureckiego, gani dotychczasowe harcowania skania wezyra do uderzenia caemi siami na obóz polski, ale ginie. Polacy wzili wielkie upy i przyrzekaj wytrwa w walce. Dn. 23 Wrze Chodkiewicz zdaje dowództwo Lubomirskiemu a nazajutrz umiera- Turcy po nawiaj harce, ale powszechnego szturmu nie przypuszczaj. i
udajcy cigle wielk yczliwo dla Polaków przyby nazajutrz dnia 12 wrzenia z listami od Raduy hospodara wooskiego a w nich przywióz rad, któr^ Vevelli ajent turecki
i
ustnie popiera, aby
Podobaa si
wysa w
ta rada
poselstwo do wielkiego wezyra,
obozie polskim,
ale
eby
nie
okaza
zbytecznj skwapliwoci, ukadano powtórnie wycieczk: jednake zbiego do nieprzyjaciela kilku Wgrów Moszczeskiego i
Niemców Dónhofa a zatm domylano si,
ju wiadomo co
t
i
o zamiarze a
stao si w
istocie.
bra si w inn stron
bd
e
Turcy
maj
std w nocy na bacznoci, Zaporoców atoli oddzia wy-
a mianowicie przeby Dniestr
,
zabra
186 koni a przy nich zasypiajcych
z pastwiska kilkaset
Turków
w pie wyrba. Zaporoce którzy yli
koskiem misem a swe kodbowemi limi, skadali rady,
tylko
nie dla braku trawy karmili
,
W
cigu dwóch dni, bez domu zabierali. ladu znikna u nich karno. Udali si do Zaporoców Lu-
burzyli
si
bomirski,
i
do
Opaleuski
i
Sobieski
a
za wprowadzeniem przez
ju koo, wystpi
Konasewicza w zagajone znany temu wojsku z wojny moskiewskiój.
z
mow
Sobieski
Powiedzia o ich dzielnoci i sawie o kopotach Rzeczypospolitej a obieca na wynagi'odzenie wszelakiej straty, pidziesit tysicy zotych za nie byo pienidzy, wydano tak w imieniu królewicza. zwan asckuracy i to przypiecztowan od Chodkiewicza i wszystkich senatorów przytomnych w obozie. ,
e
Z Vevellim wysano do Husejna, Zieliskiego marszaka dworu Lubomirskiego, który na otrzymanem zaraz posuchaniu Multany i Wooszczyzn uwaano przeoy temu wezyrowi zawsze niejako za mur wspólny przedzielajcy Polsk od TurPolacy starali si o przyja z Turkami, cyi; wstpienia na tron cesarzowi Osmanowi winszowa pose Ozga sta-
e
e
rosta
e
trbowelski,
e
Otwinowskiego przez
Turcy swem powitaniem posa katów i innemi obelgami a nie Polacy tylko
nadweryli prawo narodów.
Kozacy prawda, zrzdzali im szkody, ale Kzeczpospolita jak tylko moga zapobiegaa temu Mylaa za to naj wojskiem Zaporoe i naleycie winnych pokara, lecz najazdy tatarskie nie pozwalay tyle wczasu. Wszake Tatarzy poddani tureccy nierównie bardziej dokuczaj Polsce ni Kozacy poddani polscy szkodz Turcyi. Wreszcie wiele rzeczy które wyprawiaj Doce moskiewscy zwala si na Zaporoców polskich. Wezyr i inni dostojnicy dywanu przyjli t mow obojtnie a nawet okazywali wyrane zaufanie do zwycistwa.
Przyby wanie do obozu tureckiego pasza budzyski Karakasz ze znaczncmi oddziaami janczarów spahow wgierskich. Rozpatrzywszy si w sile muzumaskiej owiadczy e wojn w kilka dni wyciciem co do nogi Polaków, skoczy naleao; oczywicie bya prowadzona w sposób zy i jak najgorszy. Po tych zarzutach przeoonych od Karakasza, jeden ze zbiegów wgierskich objani Turkom cay rozkad i
187 i
okopów polskich a twierdzi
stan
es
najsabsze
w
tóm
w
którem stoi Moszczeóski. Nazajutrz tedy dnia 15 wrzenia wezyr kaza wystpi wojsku przed obóz polski. Karakasz otrzyma zlecenie rozpoczcia boju i okazania swego rzemiosa. Od rana bawi si z lekka ogniem dziaowym, dopiero koo poudnia, które Turcy uwaaj za por duia najmiejscu
szczliwsz, rozpoczy si harce. Gdy uderzeniami a zmylonem poddawaniem tyu nie dali si Polacy odcign od okopów, jazda turecka pozeskakiwaa z koni i powizawszy je u drzew, posza do szturmu z janczarami w prawy róg obozu a pominwszy miejsce na którem sta z Niemcami Weiher wojewoda chemiski przypada na sabe okopy MoszczeWtedy gruchna wie po chorgwiach polskich skiego. pohaniec ju za waami. Doskoczy z czem móg Lubomirski wrza ogie polskich runic, ju w istocie i szabl zmiatano Turka z waów. Fekiety Wgrzyn dosta si do koni tureckij jazdy u drzew powizanych, zabra ich tylko kilka bo nie mia ludzi dostatkiem do prowadzenia a przy tem ubi te ,
e
nieco Turków.
w
Karakasz rzeczywicie okazowa rzemioso: z szabl mu odkryt rku na samym przodzie jak lew walczy
a
z wielkiego
chn
zapau
gow,
nieprzyjaciel:
kula dziaowa zdja.
mu
Polacy jechali
Wtedy
na karkach
i
pierz-
wtedy
na dobre graa ich szabla. Husejn wezyr
,
przez
cay cig
tego boju
mao bra
u-
dziau, aby Karakasza zwycizc nie uczyni i pocieszya go mier jego*). Wgra przewodnika do szaców Moszczeskiego,
w
porbano a
ca
win
klski zwalono przed Osmanem na szalestwo polegego Karakasza. Wielkie Polacy wzili upy: w pienidzach, rynsztunkach, kirejach bogatych a drogie piercienie z poodcinanemi trupom palcami obnosili onierze. Wojsko polskie nieliczne, miao zaufanie do swego ztwa i niebyoby sabo na duchu, gdyby duch móg si by wyswobodzi z pod wpywu ciaa które wyranie w kadym wtlao dla niedostatecznj i lichej strawy. Zapasy prowa-
jako zdrajc
sztuki
m-
,
*)
Bejzhdej
Skowski w Collectaneach podug
historika
tureckiego
Hatan
188
Kamieca w
od
dzone
których ostatnia spoczywaa nadzieja
pod Brah Tatarzy. Wyseane za ronemi potrzebami oddziay prawie nigdy nie wracay, lecz nie dla tego aby je wóczcy si na okó Tatarzy poznosi mieli, ale do Polski uciekay. Byy rady midzy senatorami, komisarzami, pukownikami i rotmistrzami, nie masz ratunku, ale trzeba si spiesznie za Dniestr wynosi. Chodkiewicz który to wszystko wczenie przepowiadaa wzrastajcym codziennie kadukiem zgnbiony do ostatka zwoa starszyzn do namiotu swego. Podniósszy si na posaniu mówi zndzniay przytumionym gosem o walecznoci wojska, ale take o godzie; chorobach, braku strzeliwa, zbiegostwie, ociganiu si idrozbili
zabrali
i
e
e
,
w pomoc z pospolitem ruszeniem. Nie tai e dawniej ledwie byo mona opiera si tak potnemu nieprzyjacielowi, ale nadesza wreszcie chwila, w której ju pkaj cego króla
wszelkie
sposoby.
Trzeba si wynosi z obozu bo nie masz
czuje dobrze
e
ju by obojtnem: pomnoy wojska i królewicza t mu
Jemu mogoby
nadziei innego ratunku,
to
go dusza odbiega a ciaem wkrótce
przodków mogiy.
Ale uwaga
myl
Umilk Chodkiewicz
nastrcza.
na
los
wzrokiem badawczym obwiód w koo oczy po twarzach rycerstwa, eby wyrozumie wraenie swej mowy. Odezwa si kto midzy ucieczk na rozsypk a ucieczk w tumie, niewielka rónica. i
e
Doda
e
inny
wanie w kopotach
mztwa
stwach czenia
i
miast
co
woania
gone
do jednego
odwagi a
Wzrasta zapa
trzeba.
e
wszyscy
zaprzysign.
i
zgin
w niebezpiecze-
powstay owiadgotowi
Konasewicz
i
to natych-
w
imieniu
Zaporoców przyrzek wytrwa do ostatka. Chodkiewicz adnego w tym duchu wyrzeczonego zdania nie zbija, ale okazawszy widoczn rado, dodawa z serca zachty do wytrwania w zamiarze. Dla utwierdzenia za umysów rodkiem pod ów czas tak niesychanie skutecznym zobowiza si z komisarzami w imieniu Rzeczypospolitej doda >vszystkim chorgwiom po wierci. Nigdy wikszy jak wtedy zapa nie ukaza si midzy ,
Btanszyzn
i
rycerstwem
w
ogóle.
Przy wracaniu od namiotu
hetmaskiego pukownicy dawali sobie rce i
ojczyzny
e razem zostan
do ostatniego tchnienia, spoinie broni bd. Dnia 18 wrzenia Turcy znowu z rónych stron uderzali i
siebie
189
e
niczego nie dokazawszy wszdzie taki odpór z niczera poszli. Po tym za boju zaraz w nocy Konasewicz jakby w odwecie wybra sie w om tysicy i uderzy w pobliu Dniestru na cbóz wojsk zabitego Karakasza; tak za wpad od razu midzy namioty, obcina koszczliwie, sami ich powrozy a nakrywajc niekiedy picych Turków, zabija jako wilków uwikanych w sieci owieckie. Napad ten oprócz zdobytego buczuka, innych znaków baszowskich po Karakaszu i drogich rzeczy, przyniós wielk korzy w koSzczególniej bawoy przyniach, wielbdach i bawoach. day si na odpdzanie godu. Chodkiewicz schorzay marzy cigle o ukadach i z niecierpliwoci oczekiwa powrotu Zieliskiego. Nareszcie list do Raduy hospodara odda rotmistrzowi Fekietemu aby go si jakim najprdszym sposobem przeprawi stara. Fekiety kaza go podrzuci na harcach, jako podniesiony i oddany wezyrowi doszed spiesznie rak waciwych. Tym czasem u Turków pozachodziy odmiany. Osman nie mogc si doczeka pomylnego skutku wojny przeoy nad rzdem i wojskiem starego a synnego wojownika rodem Ten nowy Czerkiesa, czy jak twierdzili niektórzy Eusina. ale zastali
e
by ju atwo znie mona
wezyr nazwiskiem Dilawer- pasza, którego Husejn a
zastpc, nie uwaa aby obóz polski obawia si sot jesiennych Turkom zwykle bardzo przykrych,
i
króla z pospolitem ruszeniem który przecie raz powinien
tylko
by
Lwowa. Wreszcie tak ogromne wojsko w jednem miejscu trzymane niepodobna aby pod ów czas mogo mie jak chcesz dosy, wszystkie konieczne dostawy.
wyruszy
ze
Bd
Zieliskiego odprawiono
w
e
taki sposób
i
trzeba
byo
uwie-
rzy w szczere zamiary Turków wzgldem pokoju. Pomimo to nie ustaway walki harcownicze, zabierali Polacy z pastwisk konie, wielbdy bawoy. Zaporoce i
próbowali cigle szczcia
w
nocnych napadach i raz jednemu zdarzyo si schwyta wezyra Husejna ale byo bardzo ciecho do naga odarty, mno, zdoa si i przesiedzia
e
wymkn
a mu si udao na most do swoich przedosta. Chodkiewicz prawie konajcy kaza si z obozu wywie do Chocimia. onierstwo cisno si wszdzie do woza i er
noc
w jakij
zrana
jaskini
gaziami drzewa zakrytj
190
gnao
z
wodza
czem umierajcego swego. By to widok
ale jeszcze z
potnym duchem
niezmiernie rozczulajcy a po-
Dnia 23 wrzenia w czwartek odda Chodkiewicz na zamku chocimskim naczelne mu buaw w pitek midzy dowództwo Luborairskiemu i ju dokona wiekopomnego poudnia drug a trzeci godzin z do pogrzebu jak do odjazdu.
dobniejszy
zoy
Odznacza si we wojnie troskliwem zbieraniem wiadomoci o nieprzyjacielu, wybornem rozstawianiem wojska, pospiechem we wszystkich ruchach a nadewszystko wódz którego si nie przestrzeganiem karnoci. Wiedzia boj onierze spada zawsze na to, e si sam onierzy boi.
ywota
swego.
e
,
Zna
dobrze jeometry, budownictwo wojskowe
by
wnie jak ókiewski,
w
i
wiatym
umiejtnym,
ogóle ró-
a na polu
wyrosym wodzem.
bitew
po mierci hetmaskiej Turcy ku wieczorowi liczby ju szósty walny szturm: swoj trzykro
Nazajutrz
rozpoczli
z
si
na Lisowczyków którym Lubomirski nadesa dobrze ju zaczo by duszno, tylko piechot. Wysypali si te im w sam czas Bobowskiego z ochotnicy z za waów i dawali skutecznie ognia z rcznój
stotysiczn
szczególniej
parli
e
broni
,
tylko puszkarzom polskim
w
tm
si zrazu
nie
powi-
e
na swoje wojsko poczli strzela i nawet niejak szkod w niem zrzdzili, ale poprawiwszy wnet ten bd, dali
do,
si dobrze
nieprzyjacielowi
Miano zamiar tai
we
mier
znaki.
Chodkiewicza
eby wiadomo
w
dwadziecia cztery godzin o niej nie przyniosa wiedzia o nij nietylko kady onierz w obozie polskim ale i w obozie tureckim. Litwa straciwszy swego hetmana chciaa szkody ale
królewiczowi
posuszestwo zaprzysiga
lecz królewicz
e
snadno
temu zapobieg przez owiadczenie, tylko sucha a nie rozkazywa przyj obowizek. Lubo Turcy ju si nie brali do walnego szturmu, jednake nie wyrzekli si bojów. Dnia 26 wrzenia strzelano z dzia po jednj i po drugij stronie Dniestru, ale nie wyrzdzono sobie nawzajem wielkij szkody. Dzie nastpny odznaczy si cisz zupen a tm tylko wany nadjecha Veveli z listem i ustnom zapewnieniem pose polski wzgldem bliszego porozumienia, miao zjecha moe do obozu dniu trzecim to jest 28 wrzenia o godzinie tureckiego.
e
e
W
191 8 zrana rozpoczli Turcy siln
kanonad
a
potm
obrócili
jazd
piechot na Lisowczyków. Przednie szeregi zsiaday z koni i wspieray rzsicie strzelajcych janczarów. Na zason od kul uywali Turcy tarczy których wprzódy nie byo u nich wida. Majc za na pomocy doy, rowy, drzewa i way po Zaporocach nie do szcztu zrównane, co raz bliej przypieLubomirski Lisowczykom nie mogcym si naleycie rali. broni swemi zbyt krótkiemi runicami sa w pomoc piechot ale si sam na wszystkie strony z kopotem oglda, bo nie mia tyle wojska eby móg miao powiedzie i zewszd way zasoni. Rozlega si wojenny okrzyk po obozie: chorzy i odawna ranni rwali si ku okopom a kogo niemoc zupena trzymaa na posaniu, ten czeka z trwog ale i z odwag febr nkany sam sobie by koca. Królewicz cigle i
,
cik
V.'
Nieprzyjaciel cigle co raz
namiocie zostawiony.
wawiej
Lubomirski rozsya towarzyszów do rónych chorgwi aby kada im cho przynaj-
na Lisowczyków naciera. z
prob
dosaa. Ruszyo vf pomoc z jakie tysic ochotnika a biegnc pomidzy doami i krzakami wpadli udyszani na najwikszy ogie strzelby tureckiej gdzie jednake sta ju Jerzy Rzeczycki starosta urzdowski z czteczeladzi, zwyczajny w bojach nielitcrema swemi brami mniej po dziesiciu ludzi
,
i
wa w
ycia.
Posileni od takiego grona Lisowczykowie,
sercach orzewieli.
Sypno
zaraz
si wszystko przed way na
e
przychodzio do boków nieprzyjacielowi runice przykada i sieczn broni odparto od okoZa pomoc z nim si rozprawowa. pów i daleko odegnano pohaca ale na tm nie koniec. Tam strzelb nieprzyjacielsk a tak
z bliska
bo
gdzie dawniej
byy szace
piechoty Weihera
dego, Szemberg przyrzdzi sobie blokhauzik.
i
piechoty Alma-
Gdy
tedy Turcy
ku owemu miejscu, Szemberg kiedy go ju mijali da ognia z dzia wysypa si ze swemi tylko pidziesiciu luatoli w pobliu bya chorgiew dmi piechoty wgierskiej dragonów Richtera chorgiew Francuzów Zamoyskiego i rajtarska a nadbieg niebawem Jerzy Rzeczycki przeto nakadziono nieprzyjaciela pieszego jak i nazwalano z koni jezdnego. U murowanj cerkwi pogastwo take si ku obozowi daro, ale mu dobrze wstrt by uczyniony i niemao zostawio trupa tak od kul jak od szabel. Wstpia za na dobre odwaga spieszyli
i
;
e
,
i
,
192 serca Polaków, kiedy wojsko tureckie znudzone daremnemi a krwawerai szturmami ju zaczo okazywa zbyteczn ostroniezwyk pierzcliliwo stao si Polakom niejako i
w
no
;
e
cho liczb przemaPomagay zabory na nie doka. ubezpieczenia si od godu ale mimo te pomy-
tumy broni ju niczego
przekonaniem,
gaj, to Turkach
do
i
lnoci zjawi si dna
ju
tylko
nieprzyjacielskie
wojskowy kopot: je-
wielki a prawdziwie
zostawaa beczka prochu.
XXIL Posowie polscy udaj si do obozu
tureckiego.
obozu pogaskiego, narodu zasiedlonego
w
Dziwi si porzdkowi
Radua hospodar
obozie.
wpro-
wadza posów do wezyra. "Wezyr do sutana. Opis ceremoniau przyj— cia i przemówienia. Stawa wreszcie pokój, wojska si rozchodz.
si bój cho niewalny to gorcy zakoczy zoono rad tajemn u króleWszcz si spór senatorów, których szeciu ile si wicza.
ju w
Dobrze
wiecór dnia 28 wrzenia kiedy ,
zdaje
byo w
nie
bya
im a wcale nie komisarzom przystoi
si atoli pokona komisarze ie pora zajmowania si tumaczeniem ustaw wtpli-
zawrze.
traktat
e
wojsku,
to
Nie
dali
wych, przystali senatorowie, eby tylko doradzali a przy samych komisarzach bdzie zupena wadza w imieniu Rzeczy-
Pooono
pospolitej.
pytanie czy
ma by
se do wezyra. Znowu pokazaa si pada aby wyprawi.
wysany poale uchwaa za-
zaraz
róno
Pojechay tedy naprzód kuchnie i namioty orawinskiego kasztelana bezkiego i Jakóba Sobieskiego wojewodzica lubelskiego
a
za
niemi
ruszyli
ze
sub
i
wojskow czeladzi
swoj obadwa
ci panowie pod zason kilkuset najpikniejszego pod strae tureckie. Czekao tam ju kilku dworzan hospodara Raduy oraz czausow to jest sug sutaskich
rycerstwa
a
uywanych jako posaców. zem nad Dniestrem a potm sko Radliy. i
Po
caj
Prowadzili
czci
posów dolnym
górnego
drodze mijay ich tysice napojonych
poi si majcych bawoów, wielbdów,
paszów,
muów
za gste bardzo ozdobne namioty agów w ogóle wysokich urzdników,
Zadziwiay
obo-
a pod stanowi-
i
i
chorgwiami, skrzydami orlemi, buczukami
z
a
i
koni.
zwaszcza
poznaczone
grzyw
ko-
193 skich
Trwog mogy wznieca
pozocistemi gakami.
i
liczne
gsto porozstawiane dziaa i wszelkie machiny wojenne. Zgoa u pogan zadziwia porzdek wielki wojskowy, bo a
t
ich naród
by
a nawet jest tylko obozem, zasiedlonym
w
zdobytych krajach, kiedy gdzieindziej naród stanowi ludzie pracy i
przemysu
stwa
a wojsko jest tylko jego
stróem od niebezpiecze-
biada jeli stró rozkazuje panu.
i
posów do Raduy
Nazajutrz rano po-
podzikowaniem za uprzejme przyjcie Trzylatkowski i waleczny Rzeczycki starosta urzdowski. Niedugo znaleli si dworzanie Raduy ze zaprosinami do swego pana. Spucili posowie z wymagania od niego naprzód odwiedzin, a pojechali na wasnych koniach kazawszy szli
od
dosied
Raduy
z
przysane Trzylatkowskiemu i Rzeczy ckiemu. Zastali hospodara w zgromadzeniu bojarów Zatrzymawszy tylko jednego przy sobie odebia liradnych. sty Lubomirskiego, okazywa si gorliwym o przywicdzenie do konie
skutku pokoju
od
i
by
sobie
istotnie,
bo inaczej nie
mógby
zapro-
wadzi swoich rzdów w otrzymanym od padiszacha kraju. Skoczya si rozmowa na wniosku posów o przystp do wezyra. Na drugi dzie (1 padziernika) w godzin po zachodzie soca wprowadzi ich Radua do wielkiego namiotu, gdzie za trzeci przegrod siedzia wielki nowy wezyr Dilawer- pasza, oraz Husejn- pasza wtedy wezyr ju tylko drugi. Posuchanie odbywao si w ten sposób orawinski przemawia do jakiego Simona po polsku, Simon do Raduy po multasku a Radua do wezyra po turecku. Nazajutrz sprztniono z pierwszego miejsca namioty poselstwa a rozbito je na nowo w pobliu wezyra w nocy znazacz poredniczy w rokowaniach które laz si Radua
e
;
i
trway przez dni kilka. Wezyr nieprzesta jednake niepokoi zaczepkami wojska Posprowadza wiksze dziaa z za Dniestru, kaza polskiego.
cz
cigle z nich dawa ognia i oczywicie mia zamiar obozu nad brzegami cakiem zniweczy. Chcia postrach i w Polski zapuci bo oddziaowi wojska tureckiego zleci oblenie Paniowcy zameczku o mil drogi od Kamieca
gb
ni do wojny przeznaczonego wojewod braclawskiego wybudowa-
podolskiego, bardziej do zabawy
a przez Jana Potockiego nego.
Na Kamieniec Tom
V]I.
o tyle tylko rzucili
si Turcy
e na skale 18
194 kaplic w. Krzya. Zwanie jednake tu przy zwaliskach Chocimia a przez Walentego Kalinowskiego osadzony i obozowi polskiemu bardzo poyteObwoywano po obozie tuczny, zostawiali w spokojnoci. wojska dopiero za sze tygodni rozejd si na lee. reckim
miastem
przed
spalili
ormiask
e
e
Puszczano wieci
bd
Tatarzy
i
Woochowie
przez
ca
zim
Radua powiada posom jako o rzeczy uchwalonej, e gdyby przed zim nie miao si doto na wiosn sam padi - szach znowu w pole brze powied niszczyli ziemie polskie,
,
wystpi.
W
dalszych rokowaniach z
cige ale
e
to
tureckie o najazdy
samo czyni
dziej nie zasila jak i
ruski
Radu
i
samym wezyrem na
Kozaków odpowiadali posowie
w Polsce Tatarzy e kozaczyzny wanie Tatarzy. Chop ukrainny, ;
on,
straciwszy
dzieci,
cay
swój dobytek
nikt bar-
podolski i
zasta-
wszy tylko gównie i popió na swoim podwórku, z rozpaczy Jea dla zemsty i wyywienia si przystaje na Kozaka. Turcyi nie dzieem samych tylko dnake szkody zrzdzane
s
Zaporoców, ale i Doców wielkiemu kniaziowi moskiewsldemu ulegych a wszystko si zalicza tylko na karb polski. Zrczny Veveli nalega na poLów, aby dla okazania pewnej przychylnoci, odda Turkom kilku Zaporoców za jakiekolwiek zbrodnie, ju na mier zawyrokowanych, eby ich niby za najazd na pastwa swoje, publicznie pocina mogli. Dopatrywali jednake posowie e we wszystkiem podobnem wydawaniu byoby okazywanie ulegoci a nawet lennictwa dla Turcyi; wreszcie susznieby si oburzali Zaporoce i w nic
bd
si podobnego wdawa nie chciano. Nalega o dozwolenie pewnj zemsty na Zaporocach i sam wezyr ale take nie zdoa niczego wymódz. Mimo to posudanie ulegoci nierównie dalej a to w sowach: „co Dostrzegszy za rok ma si kania mniejszy wikszemu." obruszenie w posach: „to odjedziecie sobie, doda, jakocie Na to odpowiedzia orawiski: ^u Boga to przyjechali." jeszcze w rku kto mniejszy albo wikszy; póki On wyroku Ojczyzna nasza z wolnonie wyda wiedzie trudno. powstaa tylko z wolnoci koniec swój ci wemie." Tu posowie polscy wstali ze stoków i zabrali si do wyjcia. Wtedy wezyr zagodnia, a co do ladów
n
i
195 ulegoci
si pojednano,
o tyle
^
e bd
dane soroki soboli
ale nie jako haracz lecz jako upominek.
Dla narady
senatorami
z
i
komisarzami Rzeczypospolitej
•wyjecha Sobieski do obozu polskiego. Snad by pilny traktat pokoju Turkom, bo si co chwila wywiadywali czy jeszcze nie wróci. Ale i w polskim obozie mocnij daleko jak
dawnij wzdychano do pokoju, bo tylko dwie beczki prochu z Iiamieca podolskiego, a kul tak mao, dao si je wszystkie chop we worku na plecach przyniós. Jak atoli wezyr nadrabia min i zapowiada e sutan jeszcze sze tygodni nad Dniestrem lee bdzie, tak znowu Polacy straszyli
cign
e
Turków
nietylko
królem
i
u
ruszeniem
pospolitem
Lwowa
Kozaków doskich, rozgaszajc ich jako przednia stra, ju dwa tysice przyszo. Skoro tedy z obudwu stron upewniono si o szczerej chci pokoju, zjecha do tureckiego obozu Suliszowski sekretarz królewski majcy uda si z sutanem do Carogrodu jako goniec wielkiego posa królewskiego i odebra pozwolenie na jego przyjazd a potm wzito si zaraz do spisania polskich ale
tumami zjednanych
sobie
e
da.
diktowa je po polsku jednemu Multaninowi, ten po grecku Grekowi a Grek po turecku Turkowi. O wypuszczeniu z niewoli hetmana Koniecpolskiego i innych jeców dla tego nic nie spomniono, e toby przy traktacie byo kosztowao wicej daleko jak móg uczyni okup po zawarciu
Sobieski
Wreszcie
pokoju.
i
tak trzeba
byo
bardzo
nadwery
kas obozow wywied wszystkie talary lewkowe*) aeby zasyci chciwo dostojników tureckich którzy wtedy bez przekupstwa nic nie byli zwykli czyni targowali si kady i
i
o
sum
dla siebie.
Po dokonaniu tego udao si poselstwo z orszakiem swym do wezyra który je przyjmowa na dywanie czyli radzie zoonj prócz niego z dwunastu osób. Wszyscy ci wysocy urzdnicy byli wystrojeni i w zawojach tylko na uroczysto zawdziewanych.
W imieniu chana tatarskiego siedzia na kocu
take jeden mursa
z
doradcami swemi. Po odczytaniu si do niego z owiadczeniem
) Byy
to
zote
w jednej
da
e
polskich wezyr obróci
sztuce czyli talary
majce po
nie-
jednej stro-
nie Iwa.
is*
I9(>
wolno liwszy
Mursa sucha klczcy a schydo ziemi, zacz o granicy z Polsk u Sinój
odtd napada
gow
wody na stepach, o tern
mowa
,
ale
eby
Polski.
go wezyr
zaja
e nie o granicach tylko
Tatarzy do Polski wkracza si nie wayli
bo inaczej chan straci
i
pastwo
nakoniec Suliszowskiego jako
i
sug
gow. Posowie królewskiego
i
polecili
goca
po-
selskiego.
Na znak zgody
i
przyjani rozdawano bez wyjtku wszy-
stkim obecnym sorbety na farfurze.
Wszyscy wsiedli nareszcie na konie i ruszyli a Polacy za wezyrem i dywanem jako przewodnikami. Na placu obszernym pozsiadali z koni. Tam potem by oddzielony ów przepyszny zamek namiotowy padi- szacha z wie na boku, ze szkaratnemi dachami, jedwabnemi sznurami pozocistemi gakami. Janczarowie stali szeregami tworzc ulice. Czorbadziowie z laskami w czapeczkach biaych z futrami biaemi, cisncy si tum wyganiali, kapidziowie to jest oddwierni w deliach zotogowych, uwijali si z laskami ,
srebrnemi
po
namiotach
i
porzdek
stoków przed namiot dla wezyra,
dla
Przyniesiono
czynili.
dywanu, dla obudwu
posów i dla goca Suliszowskiego. Posiedziawszy nieco uda si wezyr do sutana. Skoro wyszed od niego, zaczto rozdawa kaftany: pikniejsze otrzymali orawiski, Sobieski, Suliszowski, hospodar Radua, Veveli; poledniejsze dostay si innym a mianowicie osobom z orszaków. Do sali naprzód wchodzili paszowie ustawiali si rzdem ze zoonemi na piersi w krzy rkoma, jako niewolnicy. Kadego posa polskiego Radu, Vavelego wzili dwaj kapidziowie pod rce i
e
Szepta im Veveli czapki zdj winni, lecz tego nie uczynili. Siedzia sutan na sofie z piKnenii materacami drogiem pokryciem w ferezyi szkaratnj w niewielkim zawoju o trzech kitach przygitych na dó. Wisiaa za nim kopija z dwoma nacignitemi ukami i sajdakami. Stali przy nim bani i rzezace z naczelnikiem swoim murzynem, wysokich wpywów w pastwie z urzdu swego. Posowie polscy skonili si gowami a sutan by krótko ubrany, podano im do caowania rogi od pokrycia sofy zamiast
i
i)r()wadzili
ku sutanowi.
i
e
jego sukni.
Na
zapytanie czy posowie nic
maj
co do
powiedzenia,
197
zabra gos orawiski po polsku,
co
tumaczono znowu na
multaskie a iospodar oddawa po turecku.
Treci za byo
e
król i Rzeczpospolita zawsze szukali przyjani ze sutanem, obiecuj, wicie dochowywa pokoju i o dochowywanie prodarze zoono rzeczy wzite na prdce od królewisz.
W
cza
Wadysawa
letów, karabin
,
kosztown szabl, par pisto-. srebrn konewk i czarnego piknego
a mianowicie
puchar
,
brytana.
Na
uczczenie pokoju odprawiono
w
ten sposób uroczyst
e
na kadym namiocie zapalono iluminacy nastpnej nocy wiece i jania cay obóz jak niebo gwiazdami. Nietylko umilky dziaa i ustay boje, ale midzy wojskami zawizaa si przyja. Mimo zakazów nie ustaway cige odwiedziny Turcy nie zwaajc na przepis koranu, z obozu do obozu. upijali
si tak dobrze gorzak jak Polacy.
Gówn tre
polskiego projektu stanowio,
e
Szuliszo-
sutanem do Carogrodu, wróci do po czem w jego miejsce uda si wielki pose, zawrze
wski jako goniec pojedzie z Polski, traktat
i
zostawi ajenta (diplomaticznego) któryby
w
Carogro-
pilnowa spraw polskich jak pilnuj ajenci innych pastw chrzeciaskich. Sutan z pokojem przyle do króla polskiego take swego wielkiego posa. Kzeczpospolita bdzie Kozaków powstrzymywaa od napadów na Turcy , na kade jej danie kar wymierzy a sutan nawzajem wzbroni zagonów Tatarom i gdyby jakie szkody zrzdzili, to do wynagrodzenia ich zniewoH. Zwady owców i rybaków polskich z tadzie stale
tarskimi,
dopokd
rozgraniczenie
w
puszczach nie nastpi, za
nadwerenie pokoju uwaane by nie maj. Rzeczpospolita zwyky roczny od dla chana tatarskiego bdzie skadaa w Jasach u hospodara jednake chan za wezwaniem królewskiem obowizany stawia si z wojskami w pomoc. ,
liospodarami wooskimi i
maj
zostawa
ludzie roztropni
królowi przychylni.
Turcy
w swych warunkach
od Polaków Wooszczyzny oraz ziem wgierskich nad któremi panowali. eby nad to Chocim od Multan nie by odrywany ale przy nich zosta. Domagali si zawarowania nawzajem zupenie wolnego handlu i podróowania co za do poselstwa dla Multan
zastrzegli
i
;
pokój
198 najazdów kozackich
tatarskich oraz stosunków chana do Pol-
i
nowego.
ski nie dodali nic
Wezyr da
niezwocznego odejcia Polaków i ofiarowa nawet swój most na Dniestrze. Obawiano si aby w tern
byo
nie
e
dla
i
tego posowie przytaczali
mocie mogoby snadno przyj do
przy
na
stali
podstpu
jakiego
Turcy
tern
Zaprze-
zaczepek.
naprzód opucili swój obóz.
i
Odwrót Polaków
by
nie
spokojny: wieszali si Tatarzy
po bokach, zabierali wozy, zabijali na nich ludzi.
Napadali
opryszkowie wooscy a nawet puszczao si na rozbój niemao
Zaporoców. Ustao to wszystko dopiero u Kamieca, gdzie hetman powydawa rotom uniwersay na stanowiska. I tak si skoczya wielka w jednem cigle miejscu i tylko dni czterdzieci toczona wojna.
Ksidz proboszcz gnienieski Szodrski który urzd nadwornego kanclerza przy królewiczu sprawowa wyprawiony z doniesieniem o zawarciu pokoju zasta we Lwowie króla, któremu niemi bya ta nowina, ale za to tem milsz szlachcie wyrzekajcej na wieczne zwoki, wojsko pod Chocimem jakby na jatki przeciw czterem kro sto tysicom nieprzyjaciela, bez pomocy zostawione byo. Prawda pospolite ru-
e
e
szenie wielkopolskie
i
pruskie jeszcze ani
Wisy
nie przeszo,
w Prusach wielu upornie obstawao e za czasów krzyackich nie byo obowizku wychodzenia za granice swego kraju a zatm dugo zwolna si wybierano, wojew^ództwa rawskie, i
mazowieckie sandomirskie
cigny: jednake krakowskie, ruskie, bezkie woyskie stay ju
podlaskie dopiero
i
lubelskie,
,
i
l)od Glinianami a bracawskie
blisko.
Tym czasem
onych na i
polach
jarczowskich
a
pod
móg
,
kijowskie zbieray
i
si gdzie
Tatarzy wypadli z koszów swych zao-
kozowskich,
zoczowskich
,
Zborowskich
dokazywali na Podolu, Woyniu, po caej Rusi
Zamo.
Patrza król na
dosysze pacz
i
jk
uny poarów,
dziewic,
matek
i
nieoledwie
dzieci
wszel-
przcda pdzonych, dojrze gowy poucinane mom, a przecie si nie rusza ani nikomu
kiego stanu na tylu
ojcom
rusza
nie
czepianie
jtno
i
kaza.
Dziwne
i
jakby chorobliwe
si zawsze do jednj
na wszystko inne.
tylko
byo w nim
przy-
myli a kamienna obo-
KSIGA DWlDZieSTA
PI4TA.
I.
Gustaw Adolf król Szwecyi, chce na wzór Zyginuata 111 opanowa i przyczy do Szwecyi, zawiera rozejm z Polsk do r. 1616, a korzystny pokój z Moskw, któr odcina od morza baltickiego. Dalej chce opanowa Inflanty, gdzie wzburzenie religijne si wzmaga. Gustaw Adolf lduje z wojskiem w Pamawie, oblega Rig. która si poddaje. Gustaw idzie z Rigi do Kurlandyi, gdzie Mitawa si poddaje. Radziwi odbiera zamek mitawski i dociera pod sam Rig. Gustaw Adolf na nowo nachodzi Kurlandy. carstwo
Po mierci Karola IX Szwedzi lubo Zygmunta III uwaali za ^Yyczonego od wszelkich praw w swym kraju, jednake nie byli cakiem zgodni komu si tron suszniej naley, czy królewiczowi Janowi jako modszemu bratu Zygmunta III urodzonemu z króla Jana, czy i Gustawowi Adolfowi, którego ojciec Karol IX wieo przybra godno królewsk. Stronnicy Gustawa Adolfa postpowali ostronie i nie okrzyknli go królem, ale przemogli w radzie, ustanowiono rejency z owdowiaej królowj i ksicia Jana. Wkrótce atoli Jan zrzek si korony pod warunkiem e przyznane mu dawniej ksistwo Óstcrgóthland bdzie jeszcze zwikszone kilku powiatami; owdowiaa za królowa nie upieraa si przy rejencyi Gustaw Adolf w skutek uchway sejmowj dnia siedmnastego po skoczeniu siedmnastu lat ycia swego, bez wzgldu e prawo wymagao lat omnastu, uznany za penoletniego
t
e
i
obj
królestwo 26 grudnia 1611
prowadzia wojn Kalmar.
z
Dani
i
r.
stracia
W owj wane
chwili
Szwecya
pograniczne miasto
200 Jakób de la Gardie który czyni midzy Moskalami zabiegi aby obrali sobie na tron ksicia Karola Filipa brata Gustawa Adolfa, wzmacnia twierdzami dawne prowincye szwedzkie Kareli i Ingri od Moskwy odzyskane a zagrabia co raz
wicej Rusi niby
cara
to
w
imieniu,
pomidzy
tylu tego
pozajmowa miasta Nowogród, Iwangród,
i
nowego
Jam, Ka-
purg, Pogorel. Gustawowi Adolfowi zaraz od wstpienia na tron szwedzki zaczo si wzgldem Moskwy prawie to samo po gowie roi co Zygmuntowi, to jest aby pod pozorem prowadzenia brata
opanowa
carstwo
i
do Szwecyi
przyczy.
Zawar
opaceniem wielkij sumy przeto pokój z Dani za wrócenie sobie IMmaru. Gabriel Oxenstjerna nowy szwedzki gubernator Estonii z Wolimirzem (Wolmar) Farensbaa to
nawet
z
chem starost Tarnastu który w zastpstwie gubernatora Chodkiewicza mia wadz nad wojskiem i krajem inflanckim, stali spokojnie na przeciw siebie bo obadwa bez si dostatecznych: przeduali po dwa kro na dwa lata rozejm, ale go podobno ani jeden ani drugi król nie potwierdza, eby swej niemocy nie pokaza, lubo jednemu i drugiemu by bardzo przydatnym i miym. Nareszcie przeduyli go obadwa królowie pora trzeci, znowu na dwa lata. Zygmunt III zakopotany owemi konfederacyjami wojskowemi, co to z Brzecia litewskiego, Lwowa i Bydgoszczy, wszystkie dobra królewskie
i
miasta
uywszy
a
zajeday, zrzuci
nareszcie
Zygmunta
za porednika Jana
pych
z serca
branden-
kurfirsta
doprowadzi do skutku rozejm z Gustawem Adolfem do dnia 20 stycznia 1616 r. Moskwa obrawszy wtedy na tron Michaj yczya sobie z Polsk pokoju, ale chciaa niestraci Smoleska i wysilaa si na jego odebranie. Gustaw Adolf zabezpieczony zupenie od Danii a tymczasowo od Polski w zamiarze prowadzenia da-
burskiego
,
,
swego planu zdobycia carstwa, zjecha do Narwy i kaza Moskali napomnie de la Gardiemu, królewicza Karola Filej
e
lil)a
obrali
i
eby mu zawodu
nie czynili.
Moskwa
wie nie wiedzc o tym wyborze, tylko poktnie
art dokonanym, odpowiedziaa uderzeniem
W
Starej
Russie
wypdzia
ich
i
na
dosy wane
i
atoli pra-
jakby na
Szwedów. to
miasto
201 odzyskaa,
ale
t
zaraz od de la Gardiego pobita, na
nowo
stracia.
Gustaw Adolf stan przy drugim swym wodzu Evercie Hornie i obiegli Gdów. Nie zadajc si za daleko w spraw- dziejom polskim
e
Szwecya nie moga liczy na opanowanie carstwa ani nawet ziem które mu zabraa. Z tej przyczyny odjecha Gustaw Adolf do Stockholmu, pouatwia wane sprawy v/ewntrzn3 pastwa i w nastpnym roku (1615) przyby powtórnie do Narwy, ale ju ze zamiarem pokoju do obce,
dosy powiedzie
którego
mu pomaga pose
króla
Jakóba.
angielskiego
Sta-
nwszy jednake na czele wojsk Horna poszed z niemi pod Psków. Zdoby gówne okopy i byby pewnie w kilka dni i panem miasta, lecz pose angielski radzi ostygn ze zapau, aby Moskali do zgody i przymierza z Polakami nie nagna gdy w takim razie Zygmunt dopiero na dobre pomylaby o swych prawach do tronu szwedzkiego. Uleg Gustaw ,
,
Adolf tym przedstawieniom, z
porednictwem
w
i
wojsko z pod Pskowa do
si podobno midzy strony wojujce
Finlandyi, zamieszaa
niach
cofn
Holandia,
stan wStolbowie
dosy
e
po dugich rokowa-
traktat pokoju dnia 27 lutego 1617*)
skutek którego Karelia z okrgiem kexholmskim
i
r.
Ingria
czce
Finlandi wic i Szwecy z Estoni a odcinajce cakiem Moskw od morza baltickiego wróciy do
prowincye Szwecyi.
Gustaw Adolf po uspokojeniu granic przez pokój z Dani a odzyskawszy panowanie nad wszystkiemi brzegami zatoki finlandzkiej, zacz na dobre myle o zabraniu caych Inflant, tak jak byy niegdy w posiadaniu rycerzy mieczowych i biskupów. Przypaday mu za bardzo na zamieszki
rk
kurlandzkie.
Wedug
zwyczajnych przepisów prawa lennego, ksistwo kurlandzkie przechodzio tylko na starszego syna Gotharda Kettlera a mianowicie na Fryderyka,
zostawi
je
na wspólne
posiadanie
i
ksiciu
Wilhelmowi.
Dat t mylnie podawan tak poprawia Gadebusch pod w swem obszernem dla historika polskiego niezbdnem
*)
16 1 7
jednake Zygmunt HI
?i»Ianbifrf)c
i
3af>rbu(t}er.
-
Riga 1781.
rokiem dziele
_^
202
si zgodzi bracia, dosy dzielili podug nazw dawnych prowincyi Semgali a Wilhelm waciw, Kurlandi.
Snad
nie mogli
e
ksistwo poFryderyk wzi
i
Szlachta atoli kurlandzka a szczególniej powiatu pilty-
e
skiego, zwaszcza Kettlerowie dopuszczali si uciemie, zamki przeciw prawu zastawiali apelacye do króla hamowali a nawet tysicem talarów karali chciaa si z pod ich wadzy wydobyd a bezporednio nalee do Rzeczypospolitj synnj z wolnoci szlacheckiej. Bracia Noldenowie bogaci ,
,
uczeni stali na czele
i
e
tej
opozycyi
i
tak lekce wayli
ksit,
swemi panami, lecz swemi ssiadami w pismach nazywali. Jeden z Noldenów imieniem Magnus zamianowany by komisarzem królewskim do zaatwienia zatargów pomidzy jezuitami i miastem Rig. Obadwa przybyli do Mitawy a moe by dla agitowania przeciw ksitom. Tym czasem Wilhelm Kettler kaza ich z gospody ywo lub trupem a si naleycie bronili, zabito obudwu. Ten krwawy wypadek sprawi oburzenie najwysze midzy wszyich nie
urzdowych
e
wzi
e
stk
szlacht, nietylko kurlandzka ale polsk
uwaa,
e
i
litewsk.
Król
mona
korzysta z pory, Kettlerów si pozbyd, Kurlandi pod bezporednie rzdy zaj i jezuitom na przetrzebienie luterszczyzny poruczy. Jako zwierzchnik i pan feudalny rozkaza z wielk skwapliwoci pozwa ksit natychmiast przed siebie
senat, nietylko o zabójstwo Noldenów nieprawny podzia ksistwa, o uciemianie poddanych, o wzbranianie do siebie apelacyi i zgoa o nadweranie wieri
lecz o
noci jak winien lennik swemu panu feudalnemu. Wilhelm nie przewidujc ani pomylnego wypadku na sdzie ani innego sposobu ratunku, zapakowa si i uciek
Ksi
do Szwecyi w skutek czego wyrokiem zaocznym wiony wszelkich praw ksicych i obywatelskich ,
Ksi
dii*).
za
by pozbaw Kurlan-
Fryderyk oczyci si ze wszelkich zarzutów
odtd
jako lennik sam jeden mia panowa; opisano ustaw organiczn jogo wadz ale zostawiono mu i nad szlacht, nawet bez wzgldu na osobiste przywileje. i
j
Ju tó upyn •)
©filagc
Ziegehorn.
Nro lOl,
ów rozejm dwuletni midzy dwoma kró-
(gtant^=8ficcbt Dfv
102.
^fm)(itt)unur CSurlanb unb
SemgalUu.
203^ zawarty: Gustaw Adoll' dajjC uiby pomoc Wilhelmowi
lami
wysa
temu udao Niedosy si§ zaj kuriaudzide portowe miasto Windaw. na tern ale Wilhelm Kettler wszed w porozumienie ze znajomym dobrze sobie Wolimirzem Fareusbachem i tak go uj Szwedom nietylko podda Dyament a to nawet pienidzmi, Kettlerowi,
admiraa Gyllenstjern
z flot, a
e
ale
pomóg
znacznie do
opanowania
miasta kurlandzkiego
i
Jednake niedugo poniecha przeniewierstwo ale podobno znowu za pienidze wzite od jezuitów i tak nakieRianie opanowali Dyament a on za pomoc rowa rzeczy jezuity Michaa Bechana wytumaczy si Zygmuntowi jak najlecz wszystko z fortelu gadziej e nigdy nic przez zdrad a z najwiksz wiernoci poczyna i jeszcze urós w ask Goldyngi.
e
,
królewsk. Posunli si te wtedy Szwedzi ldem od Rewia i niewielkim kosztem zdobyli Parnaw i Salis. Polska pod ów czas bya mniej jak kiedykolwiek sposobn do wojny w Inflantach, bo Wadysaw królewicz z Chodkiewiczem dla braku ludzi i pienidzy tkwieli we Wjaznde i nie mogli si ruszy ku Moskwie; ókiewski cign na
ow
pierwsz wypraw tureck, któr zakoczy ukadem bu-
sze wskim.
Sejm
za
i
Rzeczpospolita
byy
zamieszane zabie-
ksit Zbaraskich posów sejmowych a zrcznych i miaych burzycieli izby poselskiej w tym jedynie celu aby przy ukadach z królem o powolno izby, zyska dla swego domu kanclerstwo lecz król nie ustpi i aby stumi chaasy a mie gami
,
odda piecz zasuonemu lubo ju zdatnemu ókiewskiemu, jak wyej powiedziano. kanclerza ulegego,
nie-
W
tym stanie rzeczy potrzebny by Polsce pokój od Szwecyi i zaczto si stara naprzód o dalszy rozejm. Gustaw Adolf atoli zna si na kopotach Polski wiedzia to pora najlepsza do wojny o Inflanty, Kurlandii nie wyjmujc; jednak do tego potrzebowa i wicej wojska i wicej zasobów jak wtedy mia na podrczu, przeto wda si w umow dnia ,
e
e i
zawar rozejm czwarty na dwa lata warunkiem i w cigu jego ju pewno rozpoczn si ukady
15 listopada 1618 roku z
o pokój.
Gubernatorem Estonii zosta de la Gardie ae si zabierao znowu na wojn Polski z Turcy to daleko cisz ni i
w
1619 list do Chodkiewicza jako gubernatora Inflant na ukady o pokój czeka, jeeliby si za na nie zanosi nie miao, toby znikna przyczyna rozejmu i susznieby móg by zerwany. Pod czas wyprawy ókiewskiego pod Czoczor Gustaw wprzódy, pisa
r.
e
Kiga przeczuwaa
ej
czekaj udawaa si do Zygmunta o wojsko. Zygmunt
Adolf zbroi si widocznie.
nowe kopoty i obiecywa e Krzystof Radziwi o zasikacii ze skarbu litewskiego przysposobi si ku jej obronie, to znowu Chodkiewicz niedugo wróci. Tym czasem jezuici nie przestawa miasta pozywa przed sd zadworny o kocioy, o domy, o wsie, o szkody pozrzdzane po ich wsiach i budowlach w czasie ich ucieczki. Pozew za pozwem rok za rokiem i komisya za komisy waliy si na rad rigsk.
e
,
Niewiele lepiej dziao
scowy
w
i
si w Dorparcie.
Proboszcz miej-
biskup wendeski kierowani od jezuitów wdawali
si
dochodzenie rozmów po szynkowniach toczonych przeciw
duchowiestwu katolickiemu i sprawami sdowemi niepokoili rad. Lud wiejski koo tego miasta by ju nie otycki jak na poudniu Inflant ale estoski czyli czuchoski a trzyma si tego kocioa którego trzyma mu si kazano w dobrach duchownych i królewskich uchodzi za katolicki. Toczyy si zatargi o ten lud ledwie chrzeciaski. Rada miejska wizaa si a pastorami przeciw jezuitom i duchowiestwu katolickiemu które jj grozio, jak Elblg w Prusach z powodów religijnych popad za wyrokiem królewskim w bezecno i na ;
e
tm
wiele cierpi tak
Dorpat
i
no si nawet jeszcze
i
popad
o kalendarz.
snadno
pdzono pastorów estoskich i ju tylko jeden cki osta si w Dorpacie; niepozwalano mu
i
chorego Estoczyka
i
moe. Kóco-
Przyszo do tego
proboszcz katolicki
e wy-
pastor niemiez
komuni
uwaa go
do
za podle-
gego swemu sdownictwu. Syndik rigski doktor Ulrich owiadczy raz przy sprawie swego miasta na dworze warszawskim naley si oba,
wia
e
aby pieniactwcm jezuickiem Riga wprawiona nieobraa drogi na któr jeszcze si nigdy nie
miao
w
rozpacz
zabieraa
znaczy nie przerzucia si na stron szwedzk. Jako przyzna trzeba tylko w Ridze i to kupcy albo raa
to
e
czj obywatele bogatsi rozumieli dobrze,
e miasto opiera sw
205
zamono
na handlu litewskim po Dv,inie yczyli sobie gorco przy Polsce na zawsze pozosta*), lecz pastorowie i
nauczyciele przypominali z
boleci
e
wedug prawa
panuuznane przez Polaków tylko lutherskie, a jezuici rozpocieraj si z wadz, koci(5 krajowy porówno ludzi w swe sida owi. z pogaskim i
jcem WTznaniem
wa,
Midzy szlacht inflandzk na prowincyi przez Polaków od urzdów i posiadoci ziemskich co dzie bardziej odsuwan, wzrastao cigle oburzenie. Po caym kraju, z wyczeniem Dorpatu gdzie przewaay wpywy biskupa jetylko Kiesi zuitów, obchodzono (r. 1617) staletni rocznic ukazania si i
i
nauki Lutra, a przytem wynoszono pod niebiosa kwitncy po-
rzdek w
Szwecyi, gdzie panuje lutherszczyzna zabezpieczona
jak mówili od silniej
niech
papieników dla
Zygmunta
dla Gustawa Adolfa
W
r.
wzgldem dzi
1621
Polski a wzrastaa
i
si
co
dzie
yczliwo
Szwecyi.
de la
odzywa si znowu
Gardle
o
ukady
Zjechano si do .vyszego Pahlen ale Szwe-
pokoju.
e
utrzymywali
i
tak tedy ustalaa
i
penomocnictwo Polaków
nie takie jakiego
przyszo do rokowania. Nareszcie Gustaw Adolf wsadziwszy dwadziecia tysicy wojska na flot odbi od brzegów Szwecyi. pogodnym dniu 1 sierpnia**) z wiey ko-
trzeba
i
ani
nie
W
cioa niegdy jakby
w^
metropolitalnego
postaci
pywajcego
w Ridze postrzeono
z daleka
stada ptaków, co raz bardzij
zbhajce si okrty. Wkrótce atoli niebo zaszo chmurami, zaczo si karbowa, znikn widok. Tym
spokojne morze
czasem na morzu gdy wiatr za kadem powiewem nabiera siy, wniosy si bawany jakby obszar ska nieprzejrzany chui
czaa burza. Okrty na raz wyszy ze szyku, pdziy w jedne stron ale co raz dalej od siebie i potraciy si z oczu; statki za adunkowe strzeli wem i zapasami przecione, darmo daway znaki o ratunek giny midzy waami. Król szwedzki dopyn do Parnawy a admiraowie Karol Gyllenhjelm Claus Flemming pozbierawszy rozproszone okrty, wtoczyli si 4 na Dwin i wyldowali pod Dyamentem. i
i
*)
Gadebusch pod rokiem 1620 mówi;
gró^tcn Hrciic ergcbeuc Stafct.
**)
Wedug
stareffo
kalendarza
biffc
bcv
Stiom ^oUn mitttx
206 Wtedy rada
Rigi nie
potrzebowaa
ju myle
o co to
kazaa tó zaraz burzy domy przedmiecia, obala parkany ogrodów, ostatecznie naprawia okopy w koo zamku gotowa narzdzia do gaszenia poaru. Okamiasta zywa si rucli jak w rozrzuconem mrowisku, ale có po tern: najemnego onierza nie byo nad trzystu ludzi, a reszta skadaa si ze szlachty inflanckiej Polakom przychylnej z mie-
waciwie i
ctiodzi
:
,
i
szlachty jako
tako
podmustrowa-
Podzielono ich na cztery wierci
czyli
wiertele.
od
szczan na ])rdce nych.
tej
Ka-
demu
dowódcy wierci czyli wiertelmistrzowi przydano drugiego rajc na zastpstwo. Dnia 8 sierpnia nadcign Gustaw Adolf od Parnawy, kaza swemu polnemu marszakowi wytkn obóz u rowu myskiego a- 11 ukaza si z wybornemi wojskami inlandzkiemi de la Gardie. Uporzdkowano oddziay stosownie do potrzeby: dowództwo jednego skrzyda u gór piaszczystych wzi sam Gustaw Adolf, drugiego u Hintzenhoffa zleci Wranglowi, na uboczu za i to z drugij strony Dwiny kaza si okopa z jazd i piechot Hermanowi Flemmingowi. Gdy wysany parlamentarz z wezwaniem o poddanie miasta wróci bez odpowiedzi, zaczli Szwedzi nazajutrz dnia 12 sierpnia okopywa si równolegle a kilka okrtów stano u Holmu Rianie jeden zaraz kul ognist zapalili, przeto ale drugie porzuciy stanowisko. Dnia 15 zaczy pada do
e
kule, 17 by ratusz od nich w niebezpieczestwie, wzili Szwedzi czerwon i okopywali si ju u karczmy wiejskiój (Landkrugl. podania dziennie przeszo tysic
miasta
S
kul
wystrzelono,
z nich
wie
e
niektóre
e
byy
ogniste a tak
ogro-
mnego kalibru wayy nietylko po dwadziecia cztery^ ale po szedziesit cztery funty. Kilka dni nie zmienia si w niczm posta rzeczy, dopiero 31 sierpnia*) ukaza si ale
a
niewielkiem wojskiem Krzystof Radziwi hetman polny litewski a syn take Krzystofa owego hetmana wielkiego i wojewody wileskiego. Rozpocza si tedy rozprawa u czerwoz
•)
Kr.lrh odmionnic podaje
najblisi pomieszali
dwa
dni dzi6 nic ni^ znaczy.
e
dat. Zdaje si 'pisarze tych czasów kalendarze, ale mniejsza o to;»rónica dziesiciu
207
nj wiey
wstp do
_
Jazda litewska uderzaa kilkakrotnie na Szwedów, dotrzymywaa godzinami w najrzsistszym ogniu; Rianie swemi statkami starali si szwedzkie ze stanoo
miasta.
zepchn
byo daremne, l^o soca Radziwi sam ranny odamkiem strzau dzia-
wiska na Dwinie zachodzie
,
ale wszystko
owego, porzuci zamiar wejcia do miasta
a
w^
sposób odpo-
ma
postanowi puci si na wojn aby nieprzyjacielowi po uboczkach szkody zrzdza. Gustaw Adolf ostrzeliwa znowu kilka dni miasto, pozwala naroniki murów, porozbija way nawet dwadziecia Dnia 2 wrzenia parlamencztery stóp szerokoci majce. tarz ju groniej poddania ale go zatrzymano przez trzy dni nareszcie odprawiono z odpowiedzi, miasto poprzysionej wiernoci królowi Zygmuntowi i Rzeczypospolitej polskiej nie moe. Bdzie si bronio a skutek pozostawia rozporzdzeniu Wszechmocnego. Tym czasem okopy szwedzkie zbliay si od ogrodów mury sam Gustaw Adolf i brat jego Karol Filip jli si pod opaty, aeby wojsku by przykadem. Rianie robili cige wycieczki, przeszkadzali minowaniu i w ogóle dobrze dawali odpór. Pod zason ognia dziaowego przypad znaczny oddzia piechoty szwedzkiej z mostem ruchomym na koach, rzuci go przez przekop zalany ju prawie widzia si z drugiej strony murów, kiedy zerwanie si mostu jednych o mier przyprawio a w drugich wystudzio zapa i wzniecio trwog wiedni swej drobnej
sile,
da
a
e
ama
:
i
o
wasny
ratunek.
Udao si jednake
prawie wszystkim
uj
szczliwie a Rianie tylko most zamany spalili. Gustaw Adolf zaj si odprowadzeniem wody z przekopów; dwa mosty na nich urzdzi i przygotow^awszy na noc wszystko do szturmu, dnia 12 wrzenia wysa po trzeci raz parlamentarza godzin.
z
rzdaniem poddania ju
Ogldna rada
tylko
w cigu szeciu
straciwszy nadziej wszelkiego skutku,
owiadczya mu e przystpi do rokowania zamiarze przeduenia go ile by moe, eby jeszcze zostawi pole wojsku któreby z Litwy w pomoc nadej mogo. Byy to, jak rzecz prosta, tylko sowa, bo kazaa
zwoa ale
któ móg z
pospólstwo
i
w
tem myle aby Szwedzi w chwili stanowczj dobrze wycelowanemi dziaami, w okopach jak najbliej do
muru
i
o
bram przysunitych, sabo
ju
tylko odpierani, mieli
208 czeka a askawi ostatecznie sw wol owiadczy. Na Rianie danie miasta przysa Gustaw Adolf dwóch zakadników po czeni zaraz wyjechali delegowani i poddali mu Rig. si wdawa w
szerokie rozprawy, obszerne pisma
i
bd
wrzenia po wysuchaniu w kociele kazania si wydoby z ucisku katolickiego o szczciu caego kraju pod opiek króla wierzcego tylko w czyste sowo ewanielii, odbiera Gustaw Adolf na rynku z ustawionego w stopnie przysig wiernoci od a szkaratem okrytego wywyszenia wadz Rigi do której na nieszczcie jak uczyo wiekami potwierdzone dowiadczenie, wizay si losy caych Inflant. Rada rigska pisaa do Zygmunta III jak walecznie si miasto bronio, z ilu walczyo przeciwnociami, ale przecie w kocu zniewolone byo podda si Gustawowi Adolfowi, gdyby w cigu trzech lat do pokoju z tym atoli warunkiem przyj miao, wolno mu wróci do korony polskiej. Zapewniaa za przez niebo i ziemi o swej zupenej wiernoci dla króla Na list podobny odpowiedzia hetman Rai Rzeczypospolitj. Dnia
25
e
,
e
dziwi, i jj wina
e
nie
obmylia na
czas wojska ale
i
bez
byo mona da odpór, byle mieszczanie wicej byli duokazali. Mieli ywnoci dostatkiem, mieli zapewnienie e
niego
cha
wojsko litewskie
w pomoc
przyjdzie.
Okryli
stanli naprzeciw Polakom jak dawniej
dom.
Ich handel
za
i
stali
si
hab
i
tak
naprzeciw Szwe-
bogactwo opieray si
i
opiera
mog
tylko na ziemiach Rzeczypospolitej*).
Odesaw^szy wszystkich Polaków
i
jezuitów pod
zason
oddziau jazdy do granicy litewskiej, zostawiwszy mocn zaw Ridze, ruszy Gustaw Adolf moe w czternacie tysicy wojska przez Dwin do Kurlandii gdzie Mitaw zasta prawie otwart. Mieszkance tego miasta pouciekali na zamek i chcieli stawia opór, ale nie mieli do tego sposobu, wic
og
e
si nu pierwsze strzay
poddali.
Nazajutrz
zoyli hod Gu-
stawowi Adolfowi ale im obiecywa tylko w tym razie opiek, jeeli si do Rigi albo do Szwecyi wyprowadz.
Wziwszy Gustaw Mitaw gówne dzi
e
)
tak
T
ksi
miasto kurlandzkie
s-
Fryderyk jak wszystka szlachta rzuc
nm
dosy obszern korespondency zamieci Hylzen pinty drukowanom u jezuitów w Wilnie r. 1750.
w
dziele In-
209 si do nóg ci.
Tym
i
wykonaj take jako
czasem
w
Kurlandii
przysig wiernookazali si zupenie
lennicy
jedni
ozimbymi a drudzy zwaszcza nieprzyjaciele Kettlerów, d,do szlacheckiej wolnoci polskiej, brali si gorliwie do broni przeciw Szwedom. Gustaw Adolf zawiedziony w nadziei kilka chorgwi koa baczny na swe pooenie zwaszcza zackich w wojsku Kadziwia pokazao si przy Uxkullu ju Dorpatu po Ridze prawie na jego komunikacyi z Rig i Inflant, nie by jeszcze panem, drugiego klucza strategicznego zostawiwszy Mitawie tylko drobn zaog wróci spiesznie do Rigi. We wsi bliskiej Kokkenhausenu dwie polskie chorgwie poniosy znaczn klsk od przewanego oddziau szwedzkiego ale zaoga kokkenhauseska wypada i pomcia si naleycie. Wolimirz pooony u rozstaju gównej drogi rigskiej przez Parnaw do Rewia i drogi do Dorpatu zwróci naprzód ku sobie króla szwedzkiego, jako obieg go i dnia 4 stycznia 1622 r. zdoby. Korff kurlandczyk co popiera silnie stron polsk odebra od Radziwia polecenie dania odsieczy miastu Wolimirzowi, jako przybieg spiesznie i to z omnastu rotami jazdy, ale ju nazajutrz po wejciu Szwedów. Cofn si tedy na uboczn drog od Rigi ku Dorpatowi i star z Wranglem pod Smiltenem, lecz po stracie wiel* ludzi, zniewolony by zaniecha dalszego boju. Ukaza si atoli zaraz potem w Kurlandii a poczywszy swe wojsko z Rakkem drugim kurlandczykiem i zgromadziwszy kilka tysicy chopów, obieg Szwedów w zamku mitawskim ale dla braku artilerii nie móg wiele dokaza. Nadszed mu dopiero w pomoc Radziwi a mimo bombardowanie i obcicie caego ostrokou, Szwedzi dzielnie dawali odpór i dobrze wiedziano, i nie posiadaj znacznych zapasów ywnoci przeto rozwinito blokad która te wkrótce
c
,
e
e
,
,
,
e
e
,
pocigna
za
sob
poddanie zamku.
Gustaw Adolf odjecha tym czasem na sejm do Stockholmu, gdzie delegowani Rigi uroczycie przed caym narodem szwedzkim ponowili przysig wiernoci i poczenie na wieczne czasy ze Szwecy.
Radziwi po odzyskaniu zamku mitawskiego dotar pod
sam Rig e
pobliskij warowni pod
Tom
VII.
tak
zapali Jungierhoff" a kusi si o zdobycie
Nowym mynem.
Jakkolwiek nie po14
210
suyo mu
przecie uwijaniem si zawsze niea to poczwszy od koca lutego 1622 roku
szczcie,
daleko od Rigi,
to
ca wiosn,
odcina wszelki dowóz ldowy. ogóle przez kilka miesicy nie zaszo nic wanego w marcu Szwedzi z Rigi zrobili chyba warto wspomnie wycieczk za Dwin i z miasta kurlandzkiego Tuckum porwali Schenkinga nadwornego marszaka ksicego a Polacy w pocztku czerwca kusili si znowu o Nowy myn i dobijali
zim
przez
przez
i
W
e
Rigi u czerwonej wiey, ale bezskutecznie.
si do
W tym
wanie
czasie
wraca Gustaw
ze Stockholmu
mo-
rzem i o kilka dni póniej wysadzi pod Dyamentem wiee wojska a spdziwszy w Ridze spena dwa tygodnie na przygotowauiaci, wkroczy dnia 27 czerwca do Kurlandii. Zazasta na jej boku miarem jego byo odzyskanie Mitawy, ale okopany obóz polski, wypadao go przód z jego stanowiska wyparowa. Uderzy i kusi si o okopy byo rzecz kosztown, przeto skoczy równie na okopaniu si w pobliu Polaków, a potem niedugo puci si na rozliowory z nimi wzgldem rozejmu, z czego jednake nic nie wyniko. Odbyway si odtd wycieczki z jednego obozu na drugi a do najwaniejszego i ogólnego spotkania przyszo dnia 24 lipca w którym
e
dwa tysice piechoty szwedzkiej z broni paln i piset jazdy otoczyo sze polskich chorgwi w zarolach midzy krzakami i
do szcztu. Prócz tego flota zacza bombardoszaniec który dla przeszkadzania Szwedom w ldowaniu usypany i wypdzia z niego oddzia Polaków do ich gó-
znieso
wa by
je
wnego okopu. Nazajutrz Polacy usiowali odzyska szaniec, jednake nie bez straty zniewoleni byli poniecha swój zamiar. Kusili
si Szwedzi
tracili
ludzi.
o drugi uboczny szaniec ale
Po utarczkach w sierpniu Przed odjazdem
Adolf
z
abymy
Radziwiem
mówi
i
waszego dobra
by
rce
i
mie mogy dla
mogli póniej
uyte przeciw Turkom." Byo to pewnie dla jednania sobie panów polskich ale
dla zatarcia niejako niby plamy,
^iziera Polsce
obozu widzia si Gustaw
aby te wojska, które tu widzisz,
powiedziane nietylko
tej
po acinie do niego: .staraj si
jak teraz podajemy sobie
wspólny zamiar
i
i
z
1622) raz na
przyszo do dwuro-
raz na drugiej stronie korzystniejszych,
cznego rozejmu.
(r.
take daremnie
chrzeciaskiej
Rig
e korzystajc z pory, na jednym
wy-
kocu u Dwiny
211 si Turkowi bronia u Dniestru pod Chocimem i tym sposobem by rzeczywistym sprzymierzecem poganina, na kiedy
swemu na którego tronie zasiada. Gustaw Adolf odjecia do Rigi gdzie popad w cliorob. przeciw stryjecznemu bratu
II.
W
Pruprzenosz rzd szwedzki nad polski z powodu jezuitów. chcieli odnie sach zatargi jezuickie. Elblanie na bezecno skazani, da kocioa farnego katolikom. Podobne skargi przeciw Toruniowi, GdaWszystkie te trzy miasta tworz directorium do czuwania nad swem skowi. bezpieczestwem i obron. Na sejmie grudzickim wywodz obie strony Podobny sejm pruski nastpnego roku w Toruniu. Gustaw Adolf skargi. Inflanty
e
zbiera wojsko
i
podm wia Gdaszczan
zwolniony z bezecnoci.
Zygmunt
III
z
do wytrwania w oporze. Elblg dworem w Prusach z okazaoci
podejmowany przez miasta.
przenosi rzd szwedzki nad polski gównie z tej przyczyny si uwolniy od jezuitów Prusach zatargi jei ustao przeladowanie ich wyznania.
zaczy
Inflanty
wkrótce
e
poniekd ju
W
wybijay si równie jak dawniej w Inflantach co raz bardziej na widok. Oprócz otworzenia i rozszerzenia szkó jezuickich w Toruniu a niepokojenia Gda-
zuickie
i
religijne
ska od jezuitów szotlandzkich, wyrzekali gorliwi luthrzy
osadnikom na
oawie
malborskiej broniono pod karami pie-
ninemi utrzymywa
sobie pastora, a zniewalano ich
luby
kocioach
i
mywali ,
bonemu
chrzciny po
e i
e
katolickich.
Katolicy utrzy-
w
Prusach tak po-
kadzenie tamy osiedlaniu si
naukowemu zakonowi, jakim
przyczynia do owiaty szlachty,
odbywa
s
jezuici,
uwaa mona
który
si
tylko za zacze-
pianie katolików.
O koció do króla
ksia
rzeczonego
blgu ju
od kilku
katoliccy, którzy
kocioa
przez biskupa
w Elblgu
farny
lat
zanosili
skarg
si uwaali za proboszczów
a zapewne byli proboszczami mianowani
waciwego,
z pradziada
warmiskiego lubo w Elwszyscy mieszkance nic nie wiedzieli to jest
Spór ten zawiesza si rónemi przerwami, ale nareszcie doszed swego szczytu w ten sposób, król wyrokium przysdzi proboszczowi koció a wojewoda malborski Stanisaw Dziayski otrzyma rozkaz wykonania wyroku. Stosownie do ówczesnego prawa wojewoda po-
o katolickim kociele.
e
zwa
przed siebie do Sztumu
Elblanów, aby zawyrokowa l4*
^1^
t
wzgldem wstrzymania albo spenienia exekucyi. Tym czasem z Elblanami stanli przed wojewod penomocnicy take od rad Gdaska i Torunia: Elblanie ufajc w pomoc
e
wikszych drugich miast owiadczyli wykonania wyroku nie dopuszcz. Wojewoda przestrzegajc zwykej drogi postpowania da odpowied, e bezecnoci podpadn. Elblanie nie ustraszyli si tem bynajmniej, zapowiedzieli odzew do sejmu walnego Rzeczypospolitej, ale wojewoda na to nie zwaa, tylko wonym sdowym rozkaza wyrok bezecnoci tych
,
obwoywa.
po rynkach miast
Chojnice otrzymay
take wyrok królewski aby koció
odday katolikom i waciwemu proboszczowi szeciu tygodni a to pod kar trzydziestu tysicy czerwonych zotych. Skaryy si miasta pruskie przy Fordonie od towarów pomidzy Gdaskiem a Toruniem co cigane bywa. Król przyzna im suszno i co ustao ale si pokaza pisarz skarbu Rzeczypospolitej w Gniewie i tam je ciga kaza. Dzi£J:o si to za wszystko w owym czasie kiedy kraje Rzeczypospolitej zajechane byy od konfederacyi wojskowych które godzc na Prusy jako na kraj zamony, do nich take parafialny
w cigu
e
,
wpaday.
Elblanie gli
zostawali
bra udziau w
w
bezecnoci
ale
e dla nij nie mo-
sejmach pruskich ani odprawia spraw
s-
dowych jak i wszelkich innych na dworze, przeto brali od czasu do czasu glejty czyli zawieszenia w bezecnoci z kance-
walnym warszawskim, w izbie miast wikszych pruskich wycisn zbyt
Na
laryi królewskiej.
poselskij chciano z
sejmie
sumy a mianowicie wnoszono do króla, aby prócz uchwalonego poboru z nich dawne zalegoci i to od Gdaska trzykro, od Elblga dwa kro a od Torunia sto tysicy zotych. Król atoli widzia i to byoby zbyt wielkiem naraz uciemieniem i propozycy odrzuci. kocu r. 1614 wojewoda malborski uniwersaami zakaza województwom pruskim i Warmii wszelkich stosunków z Elblanami, jako z bezecnemi a król przesta ich zawiadomia o zwoywaniu
wielkie
cign
W
,
sejmów pruskich
walnych Rzeczypospolitój. czasem na dworze peno byo skarg sdowych, kocielnych a najwicj jezuickich przeciw miastom Toruniowi,
Tym
i
213 Jezuici zupenie zakócili szlacht Elblgowi, Gdaskowi. polsk i katolick Chemiskiego z Toruniem, co hyo tm do sdu ziemskiego tego województwa naleszkodliwszm take dwóch rajców toruskich.
e
ao
zaczy myle o zabezpieczeniu praw swoich i utworzyy midzy sob zwizek a to w ten sposób e Gdask zoy dwadziecia a pozostae dwa Wszystkie trzy wiksze miasta
,
take dwadziecia tysicy zotych i zobowizay si co rok na w. Dominik dokada po poowie tych sum. Wyznaczyy za tak zwane Directorium, które miao nietylko dozorowa t kas w Gdasku, ale zarazem czuwa i nad
-miasta
bezpieczestwem wszystkich trzech miast a gdyby które popado w jakie niebezpieczestwo, wtedy nietylko obraca te pienidze na jego obron ale pozostae dwa miasta wezwa do pomocy w ludziach, okrtach i we wszystkiem czego si potrzeba okae. Zwizek ten zawarto na lat dziesi: zastrzeono jednake sobie go przeduy bdzie wolno. Dla
e
si za od zarzutu o zdrad kraju i obraz majestatu, na samem zaraz wstpie aktu zwizkowego zapisano e miasta zwizkowe maj zupen ufno i król dochowa im przywilejów tyczcych si religii i wszelkich innych spoecznych stosunków, wcale nie myl si uzbraja przeciw niemu ale owszem trwa w naj zupeniej szem dla niego zabezpieczenia
bd
,
posuszestwie.
Byo
to
wyrane przymierze
przeciw królowi a mianowi-
dnociom jezuickim i zarazem na obron przycinitego- Elblga, ale tak uoone wedug ówczesnych praw nie dao si przeciw niemu ze skarg i wyrokami nic przedsibra a wysilenie Polski po wojcie
przeciw jego
e
ju bezecnoci
nie inflanckiej
,
moskiewskiej
,
smoleskiej
i
po uciemieniach
uy
od konfedcracyi wojskowych, nie pozwalao siy, która w rzeczach politicznych tam czsto wkracza gdzie prawem rady da nie mona.
Na sejm grudzicki jako bezecni.
wystpowa,
r.
Gdaszczanie
1G15 Elblanie nie i
byli
wezwani
Torunianie zaczli przeciw temu
e
dowodzili bezecno niesusznie zapada jako sprawa od którj caych Prus pokój zawis powinna bya by przód w Prusach na sejmie roztrznita, nim do jj ogoszenia przyszo. Wojewoda malborski powsta przei
,
214 zwizkowi miast
ciw
e
utrzymywa
on rzeczywicie jest obraz majestatu, ale Stanisaw Konarski kai
zdradij;
kraju
sztelan
gdaski wystpi
zwizki
s starym obyczajem
i
z
obron
,
e podobne
a to twierdzc
krajowym, jeszcze z czasów krzyWreszcie przyszo do tego posom pruskim obra-
e
ackich.
nym na walny
sejm warszawski wpisano
w
instrukcye
aby
Gdask Toru wystpiy z upomnieniem si§ za Elblgiem w listach do króla, do senatu do izby poselskiej. Uwielbiay za wnieli o zniesienie bezecnoci z Elblga.
Prócz tego
i
i
w^
ów
nich
czas dawniejszy,
wzbudzaa
gdzie religia nie
za-
kóce midzy
obywatelami. Zaczepiony czowiek, wedug swych przekonaniach o stosunku swoim do Boga nie byby uczciwym gdyby si§ broni nie mia. Chcie wmusi w kogo inne przekonanie jakie ma, jest to okazywa zdania,
ich
w
,
,
najwysz
Zna si
na tern Zygmunt August pozwoli kademu trzyma si wyznania ewanielicznego. Chwyci si oczywicie tej samej drogi i Zygmunt III, skoro niereligijno.
i
zaprzysig, wdawa si
e
do
nie
bdzie.
religii,
kocioów
Naraz
atoli
szkó
i
przez
ewaDielickich
sdowe
wyroki
mieszkance ewanieliccy zniewoleni oddawa kocioy katolikom. Twierdzi wprawdzie duchowiestwo katolickie, to
e
jest tylko
wa
zwrot pozabieranych, a wolno ewanielikom budo-
sobie nowe:
ma si jednake
rzecz inaczej,
a tego
do-
wód na
Oawie, gdzie nawet schodzenie si do domów na
priwatne
naboestwo, oboone zakazem. Do czegó zmie-
mog
rza
te
wszystkie sprawy
ewanielikom w Prusach
,
sdowe
wytoczone przeciw
jeeli nie do zniweczenia
ju poniweczono w Poznaniu, Lublinie i po innych miastach. Wida pokazuje on si w dedikacyach pism jezuickich ewanielickich, jak je
Twierdz
cel,
jasno
do
króla.
powiedziano dalej: „e do kocioa katokarami nawraca; trzeba heretików, jako zabija, aby owce nie giny, trzeba jako zodziejezuici,
e
lickiego trzeba
wilków
kocioów
Wilnie, Krakowie,
jów na szubienicach wiesza, aby dusz nie kradli i jako raka wykrawa aby ciaa Rzeczypospolitej dalj nie zaraali i t. d. *).'*
) 19 z
r.
Lcngnich Iezecnym. niej w cigu miesica nie przystpi W podobnym duchu wydaje król odezw do narodu. Pawe Sapieha zbiera wojsko i znosi sii z Czarnieckim. Chopi o miesic wczeniej poczli si rusza przeciw Szwedom i wzili Sdcz. Podobny ruch w Poznaskiem. Jan Kazimierz rusza z Opola d. 9 st3'cznia do Lwowa. niecki trzyma si, ,
,
Ju
Pó a z
panowanie Karola X na Polsce doszo potgi swojój. roku wzrastao, ale naraz zacza mu zagraa burza, po za czarnych chmur wiszcych nad gowami szwedz-
kiemi wydzieray
si promienie staroytnej
i
z pokolenia
do
wolnoci nieurodzonych ani jeszcze niesposobnych do dwigania obcego jarzma Polaków. Lud i duchowiestwo od samego pocztku nienawidzio Szweda, tylko panowie albo raczej we wgierskij acinie tak zwani magnaci, to jest ludzie jacy tacy byle ogromnych zotej
pokolenia
odziedziczanej
majtków,
dla swoich lichych
majtków zawikali si w jak
e
jj wszystko jedno kto bdzie królem, byle jj przywileje nadwereniu nie podpady, Ale przywileje szanowa moe tylko pan w nich zrosy a przypolityk
i
przekonali szlacht,
najmniej na polu elekcyjnem obrany, który podpisami
i
przy-
sigami w obec caego narodu zobowizania poczyni, któremu wolno przypomnie, gdy si zapomni, e jako pierwszy przysiny stró prawa, sam go najbardziej przestrzega powinien, przeciw któremu to
atwo
kady
obywatel
wzywania do oporu drugich
i
ma cho
nie
prawo
próbowania czy sam 15*
228 garstk pomocników ulegnie jako spiskowy, czy t^ jako naczelnik wielkiej konfederacyi zniewoli króla i jego pomocników panów do szanowania prawa i zobowiza wzgldem Inna atoli cakiem sprawa ze zdobywc, co z paa:narodu. lub z
s^zem
w rku
swoje przywidzenie
w
uchwa sejmowych
miejsce
najwysze rzdy w rce swych cudzoziemców oddaje, a kiedy zechce W7gnania, wizienia, szubienic i srogoci na pomoc do sprawowania kraju przyzywa. Z opanowaniem Polustay sdy, niekopotano* ski przez Szweda zamilky sejmiki si o sprawiedliwo; nie byo mowy o radzie wzgldem potrzeb codziennych kraju. Zgoa caego narodu stao si obowizkiem tylko stawa w szeregu albo te dostarcza potrzeb stawia^
,
pienidzy na wojny i plany najezdnika, ciem bojowem albo zwierzciem jucznem.
i
byd
tylko zwierz^
Obcy
za
guberna-
urzdnicy, czci drobne ksita niemieckie z krószwedzkim pokrewnione, albo te niemiecka hoota rycer-
torowie leni
i
ska szukajca wszdzie tylko grosza, baczyli na
pory do zapenienia kieszeni:
kady
by
oficer
to,
aby
uy
rabusiem za-
sonionym powag królewsc i pod pozorem wojny trudni tern wojsku szwedzkiem jakemy spominali si zajazdami. niewiele byo oddziaów rzeczywicie szwedzkich i dowódców
W
rodowitych Szwedów.
Na widokrgu
dza
wpywu
byd pewnym,
Szwecyi na cesarstwo;
czy nieprzyjdzie
Stany liolenderskie obawiay 1)0
si§'
Polsce wypoga-
Cesarz niemiecki z opanowania Prus
oboki.
na nowo
zaczy
politycznym
mu sug
si
o
sw
wszystkich portach morza baltickiego.
Duczyk
lka si móg
nie
Szweda zosta,
—
handlow przewag Moskwa widziaa,
e
do opanowania Litwy ju jej nie Polacy, ale tylko Szwedzi przeszkadza mog, zwaszcza stronnictwo Radziwiów
e
uznao Karola Gustawa wielkim ksiciem
ego
kraju.
Pracowali u cara za pokojem
nie z
a
czci, ale caPolsk posowie
posowie szwedcy tak byli przyjci i odprawieni od niego, i nie powtpiewali, przyjdzie do wojny midzy Moskw a Szwccy; Litwa za widziaa, zawzito Moskwy na Polsk wolnieje car nawet uzbrojeniom przeciw Szwedom nie bdzie przeszkadza. Zgoa chyliy si stosunki Europy na korzy Polski, a w Polsce cudowna obrona Czstochowy podniosa ducha, zwyciztwo za tarnopolskie Ta-
cesarscy
e
e
i
e
2 29
tarów nad Moskw i Kozakami przynajmniej poudniowe województwa koronne po prawej skonie Wisy uprztno z nieprzyjaciela. Zacz si^ wreszcie bra na dobre do broni prosty lud tak na Podgórzu karpackiem jak w Wielkopolsce, o czem si niej powie.
wytrzyma prób silnego ducha: pokazadry cho^y si na niego z trzaskiem wiat wa-
Stefan Czarniecki
e
za,
nie
wród ziemskich myleby potrafi coby
li
i
niebieskich gruzów
i
z
bez trwogi o teni
obowizku czyni mu naleao. Od wiern trzyma
opuszczenia bowiem Krakowa z garstk sobie
si nie
umowy 2e Szwedami na Podgórzu karpackiem zwaajc na cay niemal naród bijcy czoem przed tro-
stosownie do
nem najezdniku
W duchu swym, charakterze,
przekonaniach,
e
obrotnoci równy Kordeckienm, tylko biegy wojsk dowódca, onierz dowiadczony, przeto sposobniejszy daleko do oddania Uisug wikszych ojczynie.
Znosi on si
z
Janem Ka-
w Szlsku a na koniec rozmówiwszy si z nim osobicie w Maym Gogowie ruszy ze swoim oddziaem z Pod-
zimirzem
,
górza do NYojewództwa bezkiego
wnikn w
od nieprzyjaciela wolnego,
zawiza pomidzy niemi spisek a uoywszy tajemnie akt ogoLubelskie gdzie stay wojska kwarcianne,
niepodlegoci kraju czyli koiiederacyjny pod dniem 29 grudnia: wyda uniwersa zwoujcy stany Rzeczypospolitej do Tyszowcy na dzie 8 stycznia 1656 r. „Niesyclian byo rzecz w Polsce, powiada Grdzki co z nieprzyjaciómi kraju zacicie trzyma, aeby czowiek prito watny do priwatnój narady poway si zwoywa stany na miejsce bynajnmiej nieuprzywilejowane. Wszake gdy to
szenia
i
pooeniu zasug nieulegajcy adnemu
m
uczyni w nadzwyczajnem
Ptzeczypospolitej,
wielkich
podejrzeniu o osobiste
zjedaj si
obywatele z rónych stron a zwaszcza od których Szwedzi byli oddaleni. Czarniecki jako ten
rabiegi,
co
zwoa,
zmiiMine;
licznie
zagai zgromadzenie
dowodzi jak
tyko czasów,
nie za naszych
wniejszycli wirkach; uie
i
w
lecz
koleje ludzkie
byo
to
naszój tylko ojczynie, lecz
e
w
i
i
w
dain-
s
Wykazywa wojsko nie nych pastwach. obywatele ani zwycieni wygadzeni, ale zdaje si, tylko d-j pory dogodnej przechowani." Mówi dalej, Szwedzi jedynie piei
e
e
nidzmi
i
pochlebstwami
owadnli Polsk.
Nie wzro:;ly
je-
230 wcale ich siy owszem zdrobniay: wytracili starego
dnake
onierza a opieraj si jedynie na swoicti rekrutach i synach ziemi polskij, ale tych serca drgaj na gos ojczyzny i z pewnoci wróc na jej ono. Nie naa wcale po co rozpacza obejrzawszy si na Polsk. Atoli i po za ni powody do nawet otuchy. Poganie ju si wzruszyli jej cierpieniami i dawnych swych sprzymierzeców w jej obronie bij. Poda Bóg i inne rodki byle sami Polacy nie poniechali wasnej sprawy. Tu Czarniecki wrczy zgromadzeniu spominany ju powyj list chana do wojska polskiego, a z tak dosownie
s
osnow:
nam ecie
„doniesiono
porzucili najjaniejszego Ja-
na Kazimirza króla polskiego brata naszego a przystali do jakiego Szweda którego nie znamy, ani zna nie chcemy. Napominamy was abycie do wiernoci dla spomnionego króla
W
odmowy bdcie pewnymi e te same miecze co uskromiy Kozaków a przytumiy Moskw, skoni wasze karki do poddania si bratu naszemu Janowi Kazimirzowi, którego winnicie za króla na nowo uzna i sucha. Bdcie zdrowi."
brata naszego wracali.
razie
Szlachta zgromadzona, delegowani od wojska które stao
w
tych stronach zapisuj
na obron ojczyzny
w cigu miesica
i
nie
si do konfederacyi
czyli
zwizku
króla, z owiadczeniem ze kto do
niej
przystpi bdzie bezecnym, za zdrajc
uznanym i dobra utraci. Kiedy Czarniecki stan jako ogromny kolos dziejowy w drobnem miasteczku Tyszowcach: wysza od króla odezwa do narodu z przebaczeniem dla tych wszystkich co wzgldem ojczyzny
niego
ojczyzny zawinili a ze zapowiedzeniem bezecnoci
i
i
za-
groeniem karami za zdrad tym wszystkim coby przy Szwedzie nadal pozostali.
Ze zwolnienia zawzitoci moskiewskiej na Polsk zacz w Litwie naprzód korzysta Pawe Sapieha wojewoda witepski. By to syn owego starosty uwiatskiego, co drugiego szalbierza Di mitra tak ui)orczywie na
Moskwie popiera. Z ojca ubogi przez zapis krewnego odziedziczy wielki majtek w dobrach kruszcach drogich. Wtedy krysztaów mao jeszcze i
uywano mniej
W
ale puchary, czary,
dzbany,
roztruchany
byy
ze srebra, nie-
konwie a nawet antay cebry na kókach. samych sprztach posiada Sapieha sto tysicy grzywien i
231 Co do charakteru przemawiaa w nim gównie nienawi ku Januszowi Radziwiowi i to dziedziczna midzy ich rodami. Gdy król szwedzki stara si Pawa Sapieh przycign do siebie, da odpowied bez ogródki: „w której partii jest Radziwi w tej ja byd nie mog." Sta-
czystego kruszcu.
n
tedy Sapieha z
ca
zacitoci
nazywa
jak
przy partii
Jana Kazirairza. Sprowadzi mincarzy z Torunia kaza swoje Umówi sobie na pusrebra na szóstaki i tynfy przebija. kowników ludzi wojskowoci wiadomych, kademu da po dziesi tysicy talarów rozesa na do Kurlandii Inflant, w Pockie, Bracawskie, ku Mozyrowi i Rzeczycy aby Niemców, Kozaków i kto si nadwinie kadego werbowali do dziesiciu tysicy wojska w ten sposób wya obliczy stawi. Co za do wywierania wpywu na naród i rozpoczcia Prawda dziea sta w cisem porozumieniu z Czarnieckim. z pobudki nieszlachetnej bo tylko z nienawici ku Radziwiowi ale przedsiwzi i wykona rzecz ogromn na ko,
mud,
i
e
e
rzy
,
kraju.
Konfederacja tyszowiecka obudzia wielki zapa midzy szlacht, zwaszcza chopi ju o miesic wczeniej po ró-
e
nycli stronach poczli
si rusza.
Podgórze po odejciu Czarnieckiego.
przyjeda na
targi
do Nowego
Pierwszy przykad
Niedugo
Sdcza
przestali
dao
chopi
a mieszczanie z niego
e
si na Zmiarkowa komendant zaogi szwedzkiej co zanosi. Mieszkacom kaza bro pobra i na wierno znowu przysiga; way za naprawia. Szlichting arianin doz góralami i rusniakami stoi w porozumieniu nie niós um uciekali.
e
mao
Z powodu nadto objawiania si w nocy ogni po lasach i górach wyszed ze Sdcza znaczny oddzia szweprzyprowadzi kilku chopów, którzy wzici dzki na zwiady na tortury zeznali ju zgromadzio ich si do trzech tyszlachty.
i
e
sicy,
maj Wsowiczów
dowódców
a
krakowskiego
i
kilku jeszcze z ubogiej szlachty za
przyczyo si take dwustu dragonów
biskupa
wkrótce nastpi wyprawa na dwór
jednego
;
mil od Sdcza
Szwedom zdawao si e chopstwo zbrojne snadniej rozpdzi w polu, nieli mu si broni za lich warowni pucili si ku wsi arianina. Ledwo atoli wyszli z bramy to bez zwiedzenia mostów, kiedy powstace przebrani wyniknli si cicho ze stoarianina z
a potem
na miasto.
i
i
i
232
dó
murem wydawili strae rbali przystawiali do murów drabie, zajli miasiekierami wrótnie sto, bili si z pozosta reszt Szwedów. Ci co z nich uj ua przedmiecia, przed ,
zdoali, zawiadomili komendanta co zaszo.
Wida
e
nie-
ufa swym siom bo si ju o Sdcz z powstacami nie spiera, ale spiesznie ku Krakowu uchodzi. W Sdczu zawizywano zaraz oddziay i bya niejako gówna kwatera powstaców krakowskich, a
podczaszy koronny a brat Jerzego mar-
starosta tameczny,
szaka
Konstanty Lubomirski
ich naczelnikiem
wielkiego.
W
Poznaskiem
lud si rzuci na Szwedów naprzód Górce miejskiej w Jutrosinie i Krobi. Kocianie sze mil od Poznania sta z czterystu Szwedami Fryderyk landgraf hesski (Eschwegen) oeniony ze siostr Karola Gustawa niejako gubernator wielkopolski a zagorzay myliwy. Opatrywano zamek w palisad : do zwoenia sosien naspdzano
w
Z jednym
chopów. rosta
W
,
z nich
umówi si
Krzystof egocki sta-
babimostki, aby przy wjedzie na most zwodzony
bramy, zepsuo
mu si
co u woza.
Chop umia
to
i
do
dobrze
wykona a egocki przypada w sam czas z powstacami bierze bram, stra wycina staje si panem miasta. O zacho,
i
soca
wraca z polowania landgraf, Polacy go otaczaj u bramy i chc chwyta, ale si wzi do szpady, dano ognia, pad razem z koniem ciko ranny a potem wkrótce skona. kilka dni przyszli Szwedzi, zdobyli i spalili w nocy dzie
e
W
Kocian
wielu powstaców i mieszczan wymordowali a nazapoimanych do czterdziestu szlachty obwiesili, co woao o zemst przez Wielkopolsk. Kiedy król szwedzki przewodzi jednemu wojsku w Prusach, Wittemberg z drugiem stanowi jego rezerw i porozstawia korpusy od Krakowa do Poznania w ten sposób, Wurtz zajmowa Krakowskie, Douglas Sandomirskie a Muller kraj od Piotrkowa pod Pozna; po drugiój za stronie Wisy w Lubelskiem jako podkomendni Douglasa stali z poow kwarcianych tylko Potocki i Lanckoroski. Pawe Sapieha swe wojska najte do Ikani, Sapieyna, Drui, Owiecia, Dziedzina, Czerci dóbr swych na Biaorusi, osadzi w rodku Litwy niektóre waniejsze grody zamki nie majce zaóg moskiewskich a z gówn ,
jutrz
ca
e
cign
i
i
283
si
ruszy spiesznie poszuka swego nieprzyjaciela Radziwia hetmana który nie majc rodków na bitw, w polu zamkn si ze Szwedami w Tykocinie na Podlasia. Jak uporczywe byy szturmy tak i silna obrona a dla tego oblenie cigno si w miesice. Wzicie przez chopów Sdcza zaszo 13 grudnia. egocki ubieg Kocian take jako okoo tego czasu, Szwedzi od Czstochowy odstpili 27, akt konfcderacyjny spisano dnia 29, Sapieha okoo tego czasu obieg Tykocin. Po caej zatem Polsce jakby na znak jednym wystrzaem dany, rozpoczto walk, która cho bez si dostatecznych ale ,
e
na rozlegej bardzo przestrzeni,
moga dobr dawa otuch
walczcym.
wiadomo e na Wielkopolsce ju si uwijaj
Król Jan Kazimirz otrzymawszy
w Krakowskiem
twie,
i
Li-
od-
dziay powstaców a szlachta, ksia, mieszczanie i chopi na wycigi tpi jak mog wroga; napomniony od posa cetylko ukazasarskiego Kuffsteina, od legata papiezkiego,
e
dopi moe za
niem si na ziemi polskiej
Szlska przez królow
i
czego
moe
;
wycigany ze
staraniem
jej
upewniony
e
go w r. 1656 czekaj wietne od astrologów francuzkich Raciborzu wita zwyciztwa: 9 stycznia rusza z Opola. go ju przysana deputac\ a od wojska z owiadczeniem wiernoci. Od ywca jecha górami wród nieystych zasp po do Dukli gdzie go oczekiwa marszagranicy wgierskiej
W
a
ek Lubomirski. Ztamtd uda si przez acut do Lwowa zacz rady o wojnie zasaniany tylko garstk wojska pod i
dowództwem Czarnieckiego, dopokd koronni z
bo
gówn
z tych
mietli:
si.
Szlachta ruska,
województw jak wiemy.
bez
najmniejszej
przeszkody
cignli hetmani woyska, podolska,
nie
Tatarzy i
Kozaków wy-
rczo rwaa si do
powstaway wród opustoszaego kraju wród poóg chorgwie pene zapau odwagi. tylu bojami Bóg wie jakim sposobem odwieay si tam siy, bo my dzisiejszym rozumem poj tego nie potrafimy. Kiedy wanie zdawao si królowi szwedzkiemu, e po-
kord; jakby
z ziemi
i
i
tga
jego ustalona,
doniós
mu
kanclerz Oxenstjerna który
mnóstwo piegów nietylko po caej Polsce ale nawet na Szlsku przy dworze Jana l^azimirza opaca, e stosunki
234 pewnie wkrótce si przetworz, bo rzecz pewna, wybiera si z powrotem
zimirz
sza wiadomo
w Polsce, o Pawa Sapiehy
Na te w^ojn prusk która si ju zda ról czy moga na Stenbocka a sam z
Kazimirza na ziemi polsk,.
naradza osobicie
Radzy, Toru, do owicza.
czu si
za
konfederacyi tyszo-
Jana wiadomoci Gustaw liao przyjedzie
i
tylko
Gdaskiem
z
Bartensteinu
gdzie
to-
si
przez Heilsberg, Freistadt,
z kurfirstem:
Brze
Jan Ka-
Niedugo przy-
kraju.
o ruchach
o dziaaniach
wieckiej,
do
e
kujawski,
spieszy jak
I^^utno
móg
Tam zasta Douglasa który ze swoj jazd sabym przeciw wojsku hetmanów koronnych
a dla tego Sandomirskie skwapliwie opuszcza. Koniecpolski, Dimitry Winiowiecki
Jan Sapieha którzy nieco duej stali z kwarcianymi po stronie Karola Gustawa a trzymao ich przy nim sowo rycerskie czyli tak zwany honor z cudzoziemska pojmowany: mniemali niczem bardziej ten jaki honor si nie amie, jak porzuceniem pana i
e
któremu nawet
wedug
i
suy
przeciw swoim
trzeba,
co
przecie
rozumu jest tylko prost zdrad ojczyzny a najwiksz nikczemnoci jakiej czowiek na ziemi dopuszcza si moe. Koniecpolski podobno przez przyja dla Radziwiowej hetmanowej wyprosi sobie u Karola Gustawa e mu wraz z Dimitrem Winiowieckim pozwoli prowadzi polskiego
w
odsiecz Tykocina przeciw Pawowi Sapiesze. na Mazowszu doszli do Zambrowa wojsko zaczo im si zmniejsza i oburza niepodobna rozlewa krwi bratniej w imi Szweda który nawet zasug nie paci, na borg wojowa kae a Bóg wie co si z nim stanie, czy
kwarcianych
Gdy
atoli
e
do
kiedy
W
pienidzy
przyjd' e
i
gdzie
bdzie
szuka
go
wprawdzie nie szlachetnego róda, pomiarkowali jednake dowódzcy, e ze broj i wnetby mogli nad przepaci stan, a zatm postanowiwszy przej do swoich porzucili faszyw myl o honorze dziwnie w kra-
trzeba.
tych zatargach,
jach innych rozumianym a w duchu polskim spisali (15 lutego) manifest w którym po wyliczeniu krzywd kocioowi
wyrzdzonycli
owiadczyli:
bezbonym
przy
tak
jego
przcniewierczej
królu, oi)i(;ki
moemy
duj
zostawa zrzekamy si i wyprzysigamy a tego Karola Gustawa króla „nie
szwedzkiego nieprzyjacielem ojczyzny naszj
,
kocioa
kato-
235 lickiego
wraz z jego stronnikami ogaszamy
do ostatniego tchu za
nasz ziemi
i
przeciw niemu
domy walczy si wic z nasz po Bogu winni jestemy ycie mai
nasze
czymy
poprzysigamy Rzeczpospolit której jtki. Nie odstpimy ojczyzny dopókd jej nieprzyjacielowi nie wydrzemy, miociwego pana a najjaniejszego króla Jana Kazimirza na staroytnem i spokojnem królestwie nie osadzimy i jak pomocy majestatu Boego wzywamy tak to przed majestatem Boym i witymi paskimi w obec caego wiata naj uroczyciej.
i
uroczycie owiadczamy.**
vni. Karol Gustaw gównie ma na oku Czarnieckiego i napada go pod Gohibiem. Szwedzi plac otrzymali. Karol cignie pod Zamo, TomaCzarniecki cigle go szarpie. Jan Sapieha widzc jak Szwedzi traktuj kwarcianych, przechodzi na stron Jana Kazimirza. Odwrót szwedzki z Radymna do Sandomirza. Czarniecki i Lubomirski czekaj Sinclair w nocy uchodzi na statkach Wina ^^zweda pod Sandomirzem wysadza prochami zamek sandomirski. Karol idzie za tym przyi
szowo,
s
kadem, vysya swe
Wis
zapasy
i
rusza przez Lubelskie
Mazowsze
i
do Warszawy.
Z owicza spieszy Karol Gustaw
przez
Raw, Radom
pod Solec gdzie Czarniecki szlacht zbiera a
nie
czu si
wcale na siach do bitwy z wojskiem Karola, które do dziesiciu tysicy wynosi, i dla tego poszed za a nawet przeprawy przez
byo
ni wzbrania
nie
myla.
mogo
Wis Czar-
na pocztku powsta, kiedy brak porzdnie zorganizowanej siy zbrojnej, ogranicza si na podjazdy, napady niespodziane, odcinania komnieckiego zamiarem
munikacyi,
sowem
jak zwykle
ma
na
czyli
szwedzki
zna si na zdolnociach
wiedzia
e
powstanie jego
i
partyzanck wojn.
Król
charakterze Czarnieckiego:
gównie dzieem, chodzio
mu
wic najbardziej o niego samego dla tego z pod Solca cofn si napowrót, obszed Janowiec, w pobliu Kazimirza po sabym ju lodzie przeby Wis wpad na Czarnieckiego pod Gobiem. Nie wielka to tam staa sia polska bo wszyi
i
stkiego najwicej
")
pi
tysicy*).
Tak podaje Grdzki
i
Zrazu mieszaa si bardzo
tak tic z opisem bitwy najlepiej zgadza.
236 potem
okrzykami kilkakrotnie uderzya na lewe skrzydo i z wysokiego a prostopadle stromego brzega na zamarza zepchna dosy jazdy przy czem wicój karki pokrcio ni z lekkiem uszkodzeniem albo zdrowo wyszo. Piechota jednake szwedzka ale
z
szwedzkie które stanowi Douglas
Wis
wysuna si
wprawdzie nie liczna ale sam wybór, bardzo skutecznie strzelaa
wyciga chorgwie bo Szwedzi
Polaków
mogo gdy
Zwyciztwo mniej
i
nie
stracili
spiesznie
zostao przy nim ale i polegych
Do niewoli z obu dziaach straconych mowy byd nie
przechodzia trzystu*).
liczba nie
mao
stron
z boju.
plac otrzymali
móg
Czarniecki jak
i
naprzód,
wzito;
o
Czarniecki ani jednego nie mia.
Gustaw chcia si uda ku I^rakowu i dla tego wróci z pod Gobia do obozu który zostawi pod Puawami. Tymczasem zesabia lód na Wile odwil i postanowi obróci si na Zamo**) jako twierdz warown na zason organizowania oddziaa mogc Polakom liaról
suy
ów si z
Euszy król szwedzki na zatrzyma, dopókd mu nie nadesza
konfederackich. nieco
pobliszych miejsc warownych
cign
swego wojska do onmastu tysicy
Lublin gdzie piechota
któr
a podniósszy liczb
stanwszy pod Zamociem zada przez wysanego oficera aby mu bramy otworzono. Jan Zamoyski czenik koronny a dziedzic tego miejsca myli w tej wojnie trzyma si neutralda odpowied noci i dla tego nikogo zbrojnego nie wpuci. Obrazia szlachecka odpowied taka króla, zabra si do oblenia i zacz bombardowanie ale e z dziaek polowych, przeto nawet wraenia na zaog nie sprawi. I*ocign Karol ku Tomaszowu. Czarniecki wierny swojej taktice cigle mu si na tyle i po bokach wiesza, wsi i
e
nie
pomin eby chopów
nareszcie
drgami
co
i
gdzie nie wyprawi.
z
kosami,
mogli
wzi
w
Przez nieprzyjaciela
e
widami lub na Szwedów wysane oddziay
cepami,
rk
w odwrocie wielu znalaza mier na Wiena trzy tysice kadzie. Zdaje si to przcsadzonem o jedno zero, zwaszcza liczba cyframi i)odana. **) Gn^dzki )y tam i)rzy Szwedach wie dobrze wszystko co si dziao u nich a mao mu wiadome wypadki ua stronic polbkij. *)
\)r/M
i
(ir^dzld powiada
stratr; polskj};
e
i
237 na zwiady, patrole, goce, listy, rozkazy do oddziaów, sprowadzane przybory wojenne, zapasy ywnoci i paszy wszy-
dy
Szwedom nikno jak kamie rzucony w wod, a kabór, kady rów, kady most zdawa im si kryjówk
lub
samoówk
stko
biaa
Sdzi
Zgoa
polsk.
ni
bardziej
ta
wojna trudzia ich
i
osa-
wszystkie bitwy walne.
e
wkrótce Czarnieckiego przycinie, kiedy przychodzi wiadomo, ju do Lwowa uszed. Byo zamiarem Karola Gustawa bez zwizania na komI^aról
e
munikacy
z
drugiemi swemi korpusami
puci si
do
Lwowa
miao
na los szczcia, aby wyposzy Jana Kazimirza, przeszkodzi zbrojeniu si województw ruskiego, woyskiego
i
podolskiego, a co rzecz najwaniejsza,
tzego owego
stan
bliej Rakó-
sprzymierzeca Polski, którego atoli do przymierza przeciw niej by sobie ju Karol umówi, ale
wyndzniae niu. Z tej
tedy
rzek San po
lodzie przechodzi,
si Czarniecki jakby z ziemi wyszed, tyln stra, a
cz
yzn
w prawo ku Jarosawiowi w
obrotu
kiedy
a
nakazyway mu myle o odpaszeprzyczyny od Tomaszowa skrci król
konie jazdy
pó
szwedzki
okolic,
dawniej
taborów
z
napad mu
i
znalaz
rozpdzi
bardzo wielu sprztami
i
za-
pasami zabra.
Douglas
ju
stan tymczasem
syno
(2
marca) u Przemyla.
Lubo
murów i warowni jak dawniejszemi czasy, przecie byo dosy jeszcze w stanie obronnym. Zamiao nie osobliw bo tylko z czterystu powstaców
miasto
nie
z
og
Polaków a z kilku chorgwi ydów zoon. Wykonaa ona jednake wród bombardowania wycieczk, oddzia Szwedów pod nimi si zaama, nie mao na lód Sanu napdzia a sam czas z powstaniem ruszy w odsiecz z nich zatopia.
e
W
od
Lwowa
Jerzy Lubomirski
i
spieszy prosto na
drog od
Jarosawia do Przemyla. Karol Gustaw dla wikszego bezpieczestwa kaza piechocie sypa szaniec przedmostowy lecz znowu przypad nietylko robot przerwa, ale trzystu ludzi zaCzarniecki bra. Król szwedzki pourzdza tedy silne ruchome kolui
mny kaza im glda. Wtedy i
lasy
kilka
i
wszystkie miejsca i)odejrzane przerazy
potargano
cakiem rozpdzono mu oddziay,
ale
Czarnieckiego a raz zaraz
nazajutrz
zna-
238 laz on gdzie
si j" tam
wanie by
i
takiem
z
prawic
samm
potrzebny a gdzie na spotkanie
wojskiem,
si
z
nim
bynajmniej nie liczono.
Kiedy
owi
cztery polskie
Szwedzi
chorgwie
si obaw, po lasach kwarciannych co z Janem Sapieh
zajmowali z
jeszcze przy Karolu dopatrzywszy pory, wybray si do swoich. Posza za nimi pogo i stu odcitych przywioda napowrót. Za kar leeli krzyem podczas parady, a potem bro im oddawszy, kaza ich król szwedzki midzy szeregi swego wojska porozdziela. Gdy atoli odjecha, Niemcy onierze poczli w^oa, e dla zdrajców nie bya to kara: otrom takim szubienica si naley a pozostao po nich midzy wiernych królowi onierzy podzielona byd winna. Rzucili si tedy na biedaków i wymordowali wszystkich, a potm myleli ju o drugich i o samym Janie Sa-
zostawali
na wymierzenie susznej kary za nastawanie z broni w rku na swoich rodaków i za sabo naleenia jeszcze do tych, których gos narodu zdrajcami ojczyzny i susznie obwoywa. Ledwie sam Karol Gustaw na koniu i z paaszem w rku potrafi rozpdzi krzyczcy a garncy piesze, jakby
tum, nie tak zapaem przejty, jak chciwoci upu po majcych byd wybitymi rozdraniony. Niedugo potm namyla si Jan Sapieha a wysany si do
w
rzezi
przedniej
stray nad
Wis
przeprowadzi reszt kwar-
cianych na stron Jana I^azimirza.
Douglas pod Przemylem zagroony od Lubomirskiego, a posyszawszy, za nim cignie i Jan Kazimirz z hetmanami, zawiadomi Karola Gustawa i poszed do Radymna
e
gdzie
zczyli swe cae siy.
Tam si
Lubomirski zagrodzili im ju a hetmani nastpuj na nich od Lwowa. nowy sypnli si chopi, utworzyU na niecki
i
uzbrojone
przekonali
e
Czar-
drog od Krakowa Prócz tego do Tar-
prdce cho
licho
ómiotysiczne wojsko nad którm szlachta okoliczna obja wadz i prowadzia je ku Jarosawiowi na ale
Szweda.
Karol Gustaw spawiwszy Sanem sprzty ku Wile sam z Radymna przez Jarosaw na powrót, ruszy do Przeworska, ale to ju z tak ostronoci, przodem wyprawi wczenie Douglasa dla rozpatrywania i oczyszczania z powstaców drogi,
e
239 wojsko prowadzi
w szyku bojowym
dziaami na wystrza
z
gotowemi, ze straami od boków a w tyle z koszem ustawionym z wozów. Oddziay powstacze nie przestay jednake wiesza si przy nim od boków i tyu. Te oddziay
kadej
chwili
tatarskie:
wydaway okrzyki polskie, ruskie, wooskie, zdawao si wic Szwedom, e róne narody spi-
kny
z
przy nacieraniu
ach
si
Janem Kazimirzem na
do konia swego si dosta
piero
wystrzeli, kiedy Polacy
w
obiadu
król szwedzki podczas
ju
tych opa-
plebanii rudnickiej do-
sam
i
W
zgub.
ich
z
obudwu pistoletów
przeamywali stra jego przed
domem.
Cay odwrót szwedzki do Sandomirza by wolnm wleczeniem si wród cigych utarczek
e
noc
i
dzie
po roztokach
spa, ani gobota i zpozimkowe wylewy strumieni, z wielkiem utrudzeniem samo si przedostawao i dziaa przedostawa zniewolone byo. Tabory mo-
i
zych drogach,
towa jada
nie
tak
mogo,
wojsko szwedzkie ani a czsto
przez
i
leay
dzierze i
polach
byle
gdzie a nawet
onierzy rannych
i
zostawiano
chorych.
Ludzie
te
po
drogach
cikie trudy
snadniej jeszcze znosili, ale konie, które potrzebuj lepszego
wczasu do napaszenia, bardzo podupaday i niszczay. Tymczasem Czarniecki i Lubomirski przebywszy ju Wiczekali na nadchodzcego Karola Gustawa pod Sando-
s,
Gdy
bólem swego serca tam zasta, okopa si we wsi Zalesiu a w samych widach midzy Sanem i Wis: mia tedy z tyu Wis, z prawego boku bagna niedostpne a z lewego koryto Sanu.
mirzem.
Pawe
ich tedy z
Sapieha widzc
e
Tykocina nie
dko,
wemie
pr-
tak
stan take u Sandomiprawym brzegu tak Wisy jak Sanu.
nadbieg przez Mazowieckie
rza na
Douglas
postpowa
z
i
prdem Wisy
za
statkami
i
po-
rozsca do zaóg po zamkach Szwedami obsadzonych aby na budow mostu pomagano w ciganiu statków pod wod ku aby o nic innego nie troszczc si spieszono Sandomirzowi i
z
calem wojskiem do króla. W^net
Wis
bot,
nabili
Sinclair
komendant szwedzki Sandomirza zacz most rzuca ale przypadli Polacy zepsuli mu rowiele ludzi i ju nawet do miasta si wdzierali.
Sinclair
przez
uszed tedy na rozlegy zanjek
i
dawa
odpór a w nocy
240 usiowa spali
miasto.
kiej szkodzie wdzia
maj
dzi
e
tam
Czarniecki dla zapobieenia
si nazajutrz do szturmu.
sob
tej
wiel-
Wie e Szwe-
kocielnych a prócz tego
wiele rzeczy
ogromne inne bogactwa daa dobr zacht do wysypania si w pomoc nietylko mieszczanom ale i ludowi wiejskiemu z okoSzwedzi dali odpór i poleg tam Francuz Collet kapilicy. wszystko jednake tan w subie polskiej. Sinclair widzia
e
straci
zginie
i
w
oczach króla swego,
który przecie
tkwic
midzy wodami najmniejszej nie móg mu da pomocy: pozakopywa we fundamenta murów beczki z prochem siark a pozatykawszy lonty zatlone wsiad z zaog na statki i w nocy z nurtem Wisy odpyn. Polacy do zamku wpadaj ale wnet rozleg si grzmot zamku prysna w powietrze, rozszerzy sie straszliwy, w ogóle piset tam ludzi znalazo mier nareszcie poar
cz
i
w
zwaliskach a zgorzenie akt grodzkich ze wszystkiemi do-
kumentami stao si na póniej wielk klsk dla województwa i pobudk do niesychanego pieniactwa. Gdyby Polacy byli mieli dostatkiem wprawnej i dobrze uzbrojonej piechoty, wojna szwedzka niewtpliwie
byaby wzia
koniec pod Sandomirzem pojmaniem lub zabiciem Karola Gu-
im wanie brakowao, kiedy tymczasem w kocu marca pospieszyo z Krakowa i innych miast pobliszych z jakie trzy tysice piechoty szwedzkiej statkami po Wile w pomoc swemu królowi. Ten doczekawszy si tych posików zastawa
cz
,
ale tej
okopów posea przez Wis wycieczki raz po raz rozpoczyna i sdzono si miao z za
e
w
pole
l>yiy
wysypie
J6gf>
i
walnej
bitwy
szuka bdzie.
kanonad
,
z
ca si
Inne atoli
dziaa, prochy wszelkie zapasy na statki
plany,
Wis
poosadza i wysa, a sam puciwszy w paw przez San noc nieco jazdy, kaza jj spiesznie okopy usypa i dzia-
ami
na statkach przywiezionemi osadzi.
szaniec, ale
w
mu wystarczy na
czasie przeprawy;
stanwszy
Nie wielki to
by
odpieranie wojska litewskiego
za
z
ca si
po drugiej stro-
Sanu wyparowa Litwinów nawet z ich warownego obozu, zabra im dziaa spokojnie przez Lubelskie i Mazowsze poszed do Warszawy.
nie
i
241
IX.
W
Wurtz jenera szwedzki trzyma si w Krakowie. ^Wielkopolsce na dobre powstanie. Leszno sprzyja Szwedom, za co od powstaców spalone.
Wark. Czarniecki trzyma wojw karnoci surowo karze wystpnych. Ksie Adolf Jan zdobywa Goacz. W Gnienie Czarniecki Lubomirski. Spotkanie pod Keckiem. Czarniecki znosi Fryderyka margrafa pod
sko
i
i
Karol Gustaw blokuje ioleuderskiej.
pdzony
ostatni
Gdask,
ale
blokad
Karol Gustaw potyka si
pod
ninem
z
znosi
za ukazaniem si
traci swoich 300.
Midzy Karolem
stem stawa sprzymierz, pierwszy proponuje rozbiór Polski. 1656
lubuje Jan Kazimirz
r.
w
floty
Czarnieckim pod Kcyni, a do-
—
1
a kurfir-
Kwietnia
katedrze lwowskiej uwolnienie chopstwa
od ucisku, co za nim lubuj senatorowie. Na lub Jana Kazimirza odpowiada Karol Gustaw odezw, w której za nagrodami rozkazuje chopom wyrzyua szlacht za udzia w buncie ale napróno. Chopstwo czy si Jan Kazimirz porozumiewa si pomylnie z Tatarami, naz Czarnieckim.
próno
z Chmielnickim.
W
Krakowie jeszcze z trzema tysicami ludzi siedzia jako komendant jenera Wurtz. Szuka on dobrego porozumienia ze szlacit okoliczn której nawet z obawy kopotów wojennycli nie mao nauciekao si pod jego opiek; pochlebia mieszkacom miasta i atwo powstania po Maopolsce tumi przy czem spali ywiec, Zakliczyn, Pilic, Szczekoinne miasta. ciny, Przyrów Franciszek Dembiski starosta nowomiejsko korczyski najbardziej si dawa we znaki Szwedom w Krakowie bo im wszelki dowóz odcina. Nie strzeg si atoli naleycie, a w Mogile niespodzianie napadnity, ledwie ucieczk na rozsypk swoich i siebie uratowa. i
Po Wielkopolsce rozszerzyo si na dobre powstanie. Z wielk zacitoj^ci mordowano wroga: prócz upieztwa wszelkich naduy tem si bardzo oburzano e Szwedzi kadego i
kwarcianego którego schwytali za zbiega sw^^go mieli
i
na
Wojna staa sic zuruszaa w pole, chopi si pozbro-
miejscu albo obwiesili albo zastrzelili.
penie narodow: szlachta ili
i
po swoich okolicach nieprzyjacielowi szkody zrzdzali.
egocki ów starosta babimostski co za wocianina wiozcego sosn wzi Kocian poszed radzkiemu gdzie dokazywa znany nam z oblenia chowskiego Weihard z Wrzeszczewic. Za pomoc Krzystof
,
Tom
VIII.
16
pomoc ku Sieczsto-
Koacza
242 egocki lud wielu wsi pobliszych i cicho mury Wielunia pod nim przyszed. Sprawni parobcy przyz stawili drabie dostali si do miasta otworzyli bramy i o pó nocy zaczto rze nietylko na Szwedacli ale i na mieszkacach Niemcach. Weihard zamkn si na zamku i broni docliopa zgromadzi
pókd mu
odsiecz nie nadesza.
wyruszy take wsiach
wa
i
w
ze sw^oj
Za odstpieniem powstaców
zaog: przedmiecia
spali, lud po
kosy pouzbrajany nielitociwie zabija, dwory rabo-
pustoszy, a
w kocu oblega Odolanów, powstacami
osadzony.
y
Wojewoda poznaski Krzystof Opaleski ju nie ale wojewoda kaliski Grudziski, Jakób Rozdraewski wojewoda inowrocawski oiaz Piotr Opaleski wojewoda podskarbi, wszyscy trzej naczelnicy nieszczsnego obozu wielkopolskiego pod Uciem, chcieli naprawi, co tam popsuli i wywoywali po swych województwach szlacht i lud do boju. Odznacza si nienawici do Szwedów którym nietylko nigdy nie nadska-
si wcale nie by podda Krzystof Grzymutowski podkomorzy kaliski gony w dziejach póniejszego czasu. Leszno, miasto Leszczyskich w Poznaskiem o trzy mile
kiwa
ale
od granicy szlskiej odlege, byo przytukiem braci czeskich czyli póniej ju kalwinów. Przez przybywanie rónych reformatorów, którzy w Polsce znajdowali przytuek, zamienio si prawie cakiem w miasto niemieckie. By tam rektorem szkoy Jan Amos Komeniusz Niemiec z Moraw rodem, którego wypdzono z krajów cesarskich. Pisa on ksiki i jednay mu
niepoledni
dróe do
saw
a
w sprawach
Anglii, do Szwecyi
i
dissidenckich
do Siedmiogrodu;
odbywa
mia za
poró-
ne
zwizki midzy protestantami w Niemczech a nawot po dworach monarszych. On tedy gównie mieszczan leszczy-
baamuci
umia w
obudzi przywizanie do sprawy Szwedzi albo raczój Niemcy wojska szwedzkiego uwaali Leszno za swoj gospod: wszystkie upy po kocioach, klasztorach, miastach, dworach szlacheckich zrabowane a na wywiezienie do Niemiec przeznaczone, w Lesznie skadali. Opaleski wojev/oda podlaski wezwa to miasto aby si z Rzeczposijolit na Szweda czyo, ale napróno; owszem mieszczanie stanli zbrojno przy zaodze szwedzkij trzysta ludzi wynoszcej w. boju przeciw Polakom gdzie pod miaskich
i
szwedzkiej.
i
nich
243 stem
midzy sniami drzewa zasadzk
wali.
Jeszcze ich
poniechali, bo
dziaami przygotoOpaleski napomina, aby tój zej igraszki
mu si
z
wcale nie chce miasta znakomitego ze
ziemi równa. Nic jednak i to nie pomagao kiedy Szwedzi zasaniali jazd przystp do miasta, mieszczanie ukrywszy si§ w ogrodacli za parkanami, znowu nie przestawali strzela. Uderzya na nich garstka Polaków a nawet wpada z nimi 54
paace panów porozsypywane, na drobne warownie przydatne ale dla zbytniej odlegoci jednego od drugiego a przy szczupej zaodze trudne do bro-
byy
klasztory,
zaniki
i
na gródki za waami urzdzili Szwedzi na kratylko klasztory bernardyskie mzki przedmieciu kowskiem
Ztd
nienia.
eski,
i
a nareszcie dalej wysunity
bram za senatorsk paac przed bram now (nowomiejsk)
przed a
Pawe
paac
radzi wiowski;
biskupów krakowskich, klasztor
dominikaski.
Sapieha wzmocniony powstacami mazowieckimi oto-
poda Warszaw
dopuszcza do niej ywnoci, Dnia 25 maja nadcign Jan ani adnej kommunikacyi. Sandomirza w dwanacie tysicy nai Ivazimirz od Lwowa
czy
o
i
nie
Z Ujazdowa przysa trbacza aby bramy otworzono. Wittemberg da odpowied e jest wodzem szwedzkim co ma zlecon sobie obron. Tymczasem nadszed Lubomirski z pod owi-
jemnej piechoty
cza
zaj
i
i
z
pospolitem ruszeniem niskiem.
stanowisko obok wojska królewskiego a nakoniec
wawym
pochodzie od Kcyni przybieg
Czarniecki,
który po
strudzony
zaraz przeprowadzi swych kwarcianych po dwóch
i
nowo zbudowanych mostach na drug stron Wisy do SaDouglasa którzy mie na oku Adolfa Jana midzy widami Wisy Narwi u Nowodworu okopali sobie byli obóz. Caa sia polska moga wynosi nad szedziesit piehy,
aby
i
i
tysicy.
Ludu byo dosy prawie za wszelkich porzdków do oblegania i
wiele, ale dzia, strzelby,
a nawet
urzdzonego jako
Posypano od zachodnij strony ku miastu baterie i wszystko przyrzdziwszy jak byo mona najlei)iej, rozpoczto bombardowanie. Lubo z bramy senatorskiej gray szwedzkie dziaa przecie tak si pod ni o mao nic wzito paacu biskupów krakowposuwano,
tako wojska bardzo nie dostawao.
e
skich.
sztoru
Pierwszego
gronie szturmowano do klau nowej bramy wdziera; si do do-
czerwca
bernardinów a
minikanów pukownik polski Grothus i wspierali jego usistronie owania od kocioa pauliskiego Litwini. tej strata polska bya znaczn a najwicej zgino w fosie u wyamanego muru w i)obliu kolumny, postawionój jako pomnik Zygmuntowi III przez syna Wadysawa IV.
W
Szwedzki podpukownik Forgel
wypad
raz na krakowskie
255 przedmiecie
z
rotami jazdy dwustu onierzami dobiega nad w^aami do arsenau i
a
Jazda ta
piechotnemi.
korzystajc
a piechota
spdzia stra
ju
dwoma
z jednej
popochu Polaixów, zagwodzia dwa dziaa i dwa
zamieszania
z
baterii,
i
daleko uprowadzia lecz docigniona
czy szeciu ludzi zniewolona
straciwszy
i
bya zostawi
je
piciu
bram.
przed
Wycieczka ta uczynia Polaków ostronymi; przyprowadzono take wybór dzia ze Zamocia. Paac biskupów krasi wiele da dokakowskich wzito szturmem. Widziano zostajcymi w usugach szlachty lub wojskoza i)achGkami wytrwao ta ludzi ma upór i)rostego czoKlasa wych. wieka a pojcia sprawy narodowej snadno od swoich panów
e i
okazywaa jak zwykle wielkie mstwo. Poprzebietowarzysze, bo nie zgadzao si z czci kawalersk jak
nabiera rani
i
si wtedy
szlachta
Dragoni lubo jazda,
oddziay.
dzili
wyraaa, ciurom przewodniczy, prowaale
w
ówczesnej sztuce
gównie do brania twierdz uywani,
wojennej,
tylko
mieli
przy stawianiu drabin lub innych narzdzi a wdzieraniu si na way i mury, w ogóle za za-
kierunek przy znoszeniu
si
i
pachokowie a wojsko byo w odwodzie tylko im ratunek dawao. Po jednym szturmie, który trwa cztery godziny, odparli Szwedzi Polaków ze znaczn strat i zabrali im drabie inne Pomimo to oddzia pachoków zakrad si za narzdzia.
czepn
stanowili
i
i
gnojow gór stu
w
opanowa
i
Szwedów odcgnao
Wypado dwuju byli
spichlerz przy niej.
ich a
dwóch Polaków, którzy
spichlerzu, trupem lego.
Ju
miesic
ste z trzydziestu
dom psuto
miastu,
i
i
cigno
si oblenie
granaty
i
kule ogni-
mao
dzia rzucane
wa
,
jednak szkodziy Szwetylko na zachodnij stronie znacznie po-
do paacu radziwiowskiego otworzono
wyom.
Osta-
hasa otrbiono Zrana zeszo si mnóstwo rónego ludu szturm z dobr nadziej: bój rozpoczty prowadzono przez kilka godzin z rzdkiem mstwem i z wielkim porzdkiem. Bito z jednego wielkie go dziaa zamojskiego smokiem zwanego do patniego czerwca na
wieczór przy rozdawaniu
nazajutrz.
acu radziwiowskiego
i
naroniku do gmachu
wywalono cian.
i)rzy
Wdarto si przez ten wyom ale take z klasztoru bernardinów
i
i
klasztoru
nietylko
z
niego
klarek (beinnr-
256 wyposzono Szwedów a nakadziono ich nie mao trupem w ucieczce ju przy samj ubocznj bramie zamkowej. Podsunicie si takie pod zamek, zakopotao ostatecznie Szwedów; dali wic znak przez wysanie dobosza i obbnieRóne byy zdania panów iiie, e gotowi wej w ukady. ale przemogo rozsdniejsze, i dla zemsty nie mona na zniszczenie i spalenie wystawia miasta gównego z tylu kocioami i wspaniaemi paacami. Powstrzymywano lud i dla (linek)
lepszego skutku obiecano
pachokom
czyli
caemu gronu
ciu-
rów czterdzieci tysicy zotych za up któryby im si móg dosta przy zdobyciu Warszawy. Szwedom za dozwolono tylko dwie godziny na dostawienie warunków z podpisem marszaka Wittemberga. Gdy przecig ten upyn a nikt nie szturm wychodzi, dano znak wystrzaami z dwóch dzia si na nowo zaczyna. Z bezprzykadnym zapaem i zadziwiaodwag rzuci si lud ze wszystkich stron, ale znowu ,
e
jc
si ukaza dobosz zabbni podpisan kapitulacy. Lud
i
komisarze szwedzcy przynieli
uniesiony trudno byo wstrzyma: Czarniecki z niebezpieczestwem ycia Lanckoroski hetman summ odwodzili go od wau a gównie pomoga obietnica za up spodziewany król natychmiast wypaci. Oddanie miasta zaraz w ten sam dzie (1 lipca) nastpio. Piechota szwedzka chorgwiami, jazda kornetami cigna si do paacu Ossoliskich. Przysza piechota polska Szwedów, wjecha król i panowie. Zamek take i okrya i
e
piechot obsadzono i skarby i rzeczy co wnim byy popiecztowano. Z obietnicy owej uczynionej ciurom nic dobrego nie wynikno, bo cae tumy opady Lanckoroskiego i o pienidze woay a nawet kto duym cisn na niego kamieniem, po-
tm sypny
si do paacu Leszczyskich gdzie z powodu król mia gospod. za wejcia po-
e
spustoszenia zamku,
zamykano wic o ledwie do szturmu nie przyszo. Jeden z dworaków wzi si na wykrt, przyrzeczone pienidze maj byd z Ormianów dopiero cignite; lud wic odszed ale si rzuci na budy ormiaskie rozdrapa w okamgieniu wszystkie towary. Gwardya królewska wysana dla pooenia koca bezprawiom przysza za póno. Nie skoczyo si na
e
i
257 tern ale
jadcemu konuo
królowi zabicgiwano
drog
i
o pie-
nidze woano.
W kapitulacji i
''^)
byy
e
warunki
Szwedzi oddaj zamek
Wolno im wywie swoje prócz tych które zupiono na kocioach prócz ksi-
miasto ze wszystkiemi dziaami.
rzeczy
ek
i
Przez trzy dni
królewskiej.
z biblioteki
s
obowizani
cakiem si upakowa i wyruszy; dugi w miecie wszystkie do Torunia ale popaci, jeców puci. Odprowadzeni nimi wychodzi nie Polak z moe. Ranni chorzy, koaden midzy któremi bya take ona Douglasa, biety szwedzkie odel si Wis do obozu pod Nowydwór a zaoga warszawska zobowizuje si wyjedna e nawzajem wszystkie Polki
bd
,
,
wyjd
z niewoli
kapitulowali,
nie
aden
szwedzkiej.
bdzie przez
w Warszawie
z tych co
cztery tygodnie
stawa do boju
przeciw Polakom.
W cigu
trzech dni ruszyli Szwedzi do trzysta koni jazdy
a do dziewiset
przez Polaków ku Toruniowi, OxenStjerny, Forgla,
wedug ukadu
piechoty
ludzi
ale bez
prowadzeni Wittemberga, Bengta
innych wyszych oficerów
i
bez predi-
si na agodno warunków; woaa e to król i panowie uoyli si bez zasignicia jej zdania a przecie jest trzecim stanem stanowicym drdze Rzeczypospolitej. Wojsko, lud, wszystko burzyo si. Chokantów.
Szlachta bowiem oburzya
dziy do króla deputacye berga,
Warszaw
który
z
na
owiadczeniem: „takiego Wittem-
pó drewnian w
krótkim czasie
puszcza si nie godzi, bo jak przyjdzie do Prus caych w ceg murowanych to je na krzemienne zaPolsk rabowa i puszczony, jeszcze rabowa mieni. On bdzie, a upy które mia w Warszawie, jak wiadkiem Forgel, eby si Polakom nie dostay, w Wile potopi kaza. Wszake wzgldem Wolfa starosty dynaburskiego kapitulacy zama, bo go poima jako jeca do Szwecyi odesa. O u Moskw do wojny gównie namówi; trzyma go wic dopókd si z ni nie zawrze pokoju." By kopot wielki o zachowaniu przy yciu tak Wittemberga jak drugich spomnionycU
tak utwierdzi
,
ca
i
naczelników.
Senatorowie postanowili
tunku odprowadzi oburzenia bdzie
)
Jest
Tom
VIII.
jedyny sposób ra-
do Zamocia a za umierzeniem si
ich
mona
w Rudawskim
e
wolno puci.
pod dniem
1
lipca
Wittemberg dobód IfióO.
17
258 panom gdy na wied: „skoro
doniesienie ze
e
bdzie wywieziony
zamaniem sowa
da
odpo-
l^rólewsldego jestem
je-
mi jako jecowi wszystko cierpliwie znosi naley.'' chory Stao si jak postanowiono z tym tylko wyjtkiem Oxenstjerna zosta w Warszawie, a Forgel matacz niby zdra-
cem,
to
e
dzajcy Szwedów wyjedna sobie pozwolenie udania si do Krakowa gdzie bya jego ona; Wittemberg za nie doczeka sie wolnoci ale umar w Zamociu.
Do przejrzenia i rozdzielenia upów których niepodobna byo Szwedom uwie wyznaczono komissy. Skadaa si z trzydziestu czonków a to ludzi z ówczesn wielk wad jaka okoo tego czasu po caej Europie i Polsce grasowaa to jest z niesychan chciwoci. Pokazao si e Wittemberg nic nie utopi bo znaleziono w rzeczach na dwa mihony wartoci. Trwao to przegldanie dzielenie kilka tygodni a w cigu i
spisywania coraz wszystkiego ubywao, bo kradli komisarze nadwma si raz po raz sama królowa która ze Szlska i co dopiero
wrócia
i
co najkosztowniejsze rzeczy bez
wzgldu
na wojsko zagarniaa, lubo w tym czasie gani jej tego nie naley, bo w Szlsku swe pienidze, klejnoty i wszystko na pierwsze swe potrzeby z trudnoci wojsko tak obrócia,
e
e
choPodzia wypad tak skpo, dostaa tylko czar jedne rgiew liczca sto pidziesit koni przeznaczya. Midzy porucznikowi swemu któr srebrn, wojskiem powstao wic wielkie szemranie: niejeden porzuci a nawet nierzadki by taki co si do Szweda uda. Lubomirskiego ze szlacht maopolsk odesano na obleganie Krakowa w którym nie naleao za tyami swemi cierich pie Szwedów. Wielkopolanie przedstawiali królowi dopókd wroga dzieci i ony majtki na asce srogiego nie odbierze si Poznania z innemi miastami. Tak wprawdzie mówili ale wielu miao na myli odezw Karola Gustawa przez któr szlacht co mu si do wiernoci zobowizaa, nal)omina, aby opucia chorgiew Jana Kazimirza i z nim stobunki zerwaa, jeeli cikiego przeladowania na siebie cinic chce"). odprawi król jak chcesz, dosy Wielkopolanów z wojewod Grudziskim. Warszawie zo-
zaspakaja bya w
stanie.
sub
e
bd
Bd
gn
e
W
*)
maji
Rudawski leriii.
lib.
VI
capiit
VII edicum
1
dc dato Marieburg 8 (19)
259 stay jeszcze przy nim województwa podlaskie, zkie, ruskie
W czasie
i
woyskie. szturmu oblenia jak spominano,
lubelskie,
be-
pfalzgraf Adolf
Douglasem trzymali sie w okopach pod Nowodworem, zbudowali sobie most na Wile pod Zakroczymem ale jednak nie mieli uskuteczni przeprawy. Na przypadek wzicia Warszawy chcieli si cofa na Toru ale Karol Gustaw przysa im rozkaz eby ile monoci w miejscu dotrzymali dla tego to pochód bardzo daleki, jego zamiarem jest nawet po wziciu Warszawy, caej siy a zatem i ich na odzyskacofajc si za robiliby naprzód dug a danie tego miasta remn drog, snadnoby ponieli straty jak w odwrocie najczciej si zdarza, nie zdyliby do wojsk kurfirsta a co najgorsza acno pocignliby za sob Polaków, którzy przy szczciu mogliby znie naprzód ich a potem i kurfirsta. Z tych wic powodów tylko w ostatecznoci pozwoli im si cofn do Sierpca lub Srzeska. Siy szwedzkie zyskay pomoc zewntrz: sekretarz króla francuzkiego przywióz Karolowi om beczek zota a lord Cranstown wyadowa do Piawv ze wieo zaciagnitemi w liTo jednake byo kopoczbie pótrzecia tysica Szkotami. tliwem, e flota holenderska trzymaa si w pobliu a komisarze holenderscy dla czuwania nad handlem morzo batyckiego a tem samem nad Gdaskiem przeduali swój pobyt w Prusach. Karol nie chcia z Holandi zadziera aby nie ruszy przeciw sobie Danii i cesarza, z tego powodu wzicie Gdaska puszcza w przewok a zleciwszy oko na niego Stenbockowi sam z Malborga a z wojskiem jakiego móg ruszy ku Warszawie. Kurfirst lubo w traktacie jawnym zobowiza si by wspiera Szwedów tylko czterema tysicami przecie potajemnie ofiarowa im na usugi sw si i w skutek tego prowadzi szesnacie tysicy dobrego onierza. Jan
z
,
e
uy
;
uy
,
ca
XI. Król szwedzki chodzi na
czy
si
w Posku. Wojsko polskie wyWarszawy ku Pulkowu. Karol Gustaw
z kurfirstem
drug stron Wisy
z
28,000 pod Prag. Polacy maj 39,000 wojska cznie z TataHorda z polskiemi lekkienii chorgwiami rozpoczyna hitw. Polacy skupiaj si okoo mostu, Szwedzi z kurfirstem midzy Prag a Biaok.
stawa rami.
w
260 si za most na lewy brzeg Wisy. Most zerwano za sob, nowo zbudowali i weszli do Warszawy. Polacy dziel ograniczaj si na dorane szarpanie Szweda po kraju. Jan
Polacy cofaj
który Szwedzi na
siy swoje
i
w
Weiher napieraj Szwedów, Grudziski z Weiherem bije Weibarda w Lubrzu nad Wart, a chopi go kijami dobijaj, przypominajc mu oblenie Czstochowy. Sadowski poddaje Kalisz Polakom. Kazimirz stawa
W
Czarniecki, Koniecpolski,
Lublinie.
ku Warszawie Karol Gustaw odpdzi od oblenia Putuska Gosiewskiego ietmana litewskiego, który przez Janusza Radziwia schwytany i oddany Szwedom, na wstawienie si kurfirsta wybawiony od odesania do Szwecyi si z pod dozoru szwedzza zobowizaniem pimiennem i pochodzie
e
kiego nie usunie, wolno
by
puszczony; gdy
atoli
cya tyszowiecka nakazaa wszystkim Polakom
e
uzna,
nie ojczyzny,
dawniejsze
i
witsze
stan w
jego
bowizanie wzgldem ojczyzny a w skutek tego za
sowo
bro
obroi
zo-
chwyci.
zczeniu si z kurfirstem w Posku i zblianiu si ranimi szwedzkiego obozu nowodworskiego, wyszo woj-
Skoro dosza króla szwedzkiego
zem
wiadomo
konfedera-
z
Warszawy
do
o
drug stron Wisy przez most ywowy od ku Pulkowu rzucony. Mia on z obudwu stron okopy
sko polskie na
miasta
a
pod Prag, nawet na cae wojsko za wielkie; nadto Litwa okopaa paac królewski w Jabonnie. znaczn Polaków zostawiono u mostu na lewej stronie Wisy. Tymczasem Karol Gustaw dnia 28 lipca i w dwadziecia om tysicy wojska stan tym sposobem pod Prag rodek linii na równinie mia przecity pagórkami piaszczya u prawego brzega
Cz
e
stemi
karowat sonin obrosemi,
bardzo przydatnemi.
a do zasaniania
ruchów
Lewe skrzydo od bagna wiód Adolf
Douglasem a sta przy nich zdrajca ojczyzny Bogusaw Radziwi prawe u Wisy od Tarchomina zostawao pod rozkazami kurfirsta, tm zacitszego nieprzyjaciela, by len-
Jan
z
;
nikiem Polaków.
W
e
samym rodku na
dziaów, uwija si król szwedzki
z
czele wyborowych odpozocist zbroj tylko na
zreszt za w ówczesnym stroju francuzkim, z koronkami przy szyi rkach, w kapelu>;zu ze strusiemi piórami, z szkaratn szarf z ramienia, a otoczony ksitami piersiach,
i
niemieckimi
U
i
znakomitymi Szwedami podobnie ubranymi.
Polaków którzy si wysunli pized okopy prawe skrzy-
261
do
od Pragi stanowili hetmani Potocki
i
Lanckoroski w rod-
oddziaami swemi Czarniecki, Koniecpolski, Jan Sobieski, Dymitr Winiowiecki, Jan Sapieha. Lewem skrzydem u mostu dowodzi hetman litewski Gosiew-
ku przy królu
byli z
Michaa Paca; Pawe za Sapieha przez padnicie w biegu konia skaleczy si w nog, co wzito za znak zego a co usuno go z pola. Caa sia polska wynoszca trzydzieci dziewi tysicy skadaa si z omiu tysicy polskiego onierza, szesnastu ski a
mia
przy sobie Poubiskiego
tysicy pospolitego ruszenia siewskim
z czterech
tysicy
z
,
i
piciu tysicy Litwy pod Go-
chopów
ludu
i
mao w kosy
w drgi
a tylko
Tatarów
uzbrojonego; na koniec z szeciu tysicy"^') z Krimu pod dowództwem Szefra Kazy Agi których przyprowadzi dopiero podczas rozstawienia wojska do boju pod Warszaw Jaskólski stranik koronny. Przeznaczono tedy zaraz hord z kilku polskiemi lekkiemi chorgwiami ku Nieportowi na rozpoczcie bitwy. Szwedzi przypucili ten korpowitali go tak rzsistym ogniem pus na strza waciwy dziaowym, e si w oka mgnieniu na wszystkie strony rozpierzchn; wiksza usza do lasu biaockiego. Przezaciw zbliajcemu si kurfirstowi ruszya litev/ska jazda daa si w bój uporczywy. Wspary j nadesane polskie chorgwie od prawego skrzyda. Przypad tam Ivaról Gustaw
zdy
,
i
cz
i
i
by w
niebezpieczestwie od kopii towarzysza Dbrowskiego
któr jednake kto szczliwie na bok zepchn. Jazda brandenburska daa w kocu odpór kurfirst posun si znacznie i
naprzód
z
piechot
czego ognia
ciem
i
i
Nie
artileri.
cigna
si
a
moga
Litwa
znie r-
do okopów u mostu; za nadej-
nocy prawe skrzydo polskie
pów, a na koniec znaleli si
i
cofno si take
do oko-
Tatarzy którzy na pocztku
bitwy dziaami rozegnani, tylko wsie okoliczne rabowali. Nazajutrz
nowisko
e
(29 lipca) Szwedzi zmienili
si rozoyli
szcych si przez dzieli
doskonale
w okopanym i
wzdu
pole miedzy
ruchy
obozie.
Prag
Polaków
Kurtirst
i
a
ten sposób sta-
Biaok.
wszystko
by w obawie
od tyu a dla tego bór midzy Rudawski podaje
w
piaszczystych pagórków wzno-
co
Z nich wisi dziao
zajcia sobie
Wis Biaok
il\viulzi»'cia tysiycy.
i
z
buku
mocuenii
262 straami pozasadza. Polacy jednake zmykali jazd ku letego wemu skrzydu co kurfirstowi zdawao si dowodem
e
Ale
planu nie porzucaj.
wanie
postpili przeciwnie
i
ru-
od Pragi na lewe skrzydo szwedzkie. Husarze dobór wojska polskiego, posuwali si zwolna ale z pewnoci wyszyli
dziaa i jazd a gdy nie mogli przeama tój siy zaczli odwrót lecz spokojnie, w wielkim porzdku a przystawajc i obracajc si ku nieprzyjacielowi gronie. Tymczasem za husarzami przyszykowano lekk jazd wraz z hord i bez adu i skadu ale galopem poszo to razem, mino jedne oddziay nieprzyjacielskie a drugie rozbio, ztd nietylko lewe skrzydo ale caa linia szwedzka postrzega niebezpieczestwo na swych Puszczono przeciw nim piechot
trawionego onierza.
tyach.
Nie umiano
si jednego wodza, dli
na bagno,
atoli
nie
gdzie
w tem
miaem
uderzeniu
,
trzyma
umiano do celu dziaa: Tatarzy wpa-
wielu z nich
ulgno
a Polacy wrócili
e
uiczm.
Zaraz Szwedzi z tego korzystali tak dalece, przez cae stanowisko zaczli pdzi Polaków ku okopom. Saba bya obrona u mostu a dla tego hetman Potocki przoz
dem
frontu
przerzuci
caej
midzy
linii
to jest
wzdu
bojowiska
chcia
si
Szwedami a Polakami od prawego skrzy-
da
ku lewemu ale zaraz po ruszeniu si z miejsca zaskoczy mu w przewanej sile Douglas i rozegna chorgwie. Sypie take si ku Douglasowi inna polska jazda z poblia ale on amie. Wród tej zacitój walki na skrzydle prawem polskiem a lewem szwedzkiem Jakób I^owalewski postrzegszy Karola Gustawa, wyrwa si naprzód z porodka swoich wpad na
j
midzy Szwedów z kopi dobrze wyton, ale kiedy mu j mia ju w piersiach utkwi raony miertelnie kul sam si z konia zwali. Od poudnia do wieczora spdzono czas tylko na obrotach z których nic nie wyniko. Wojska obadwa byy strudzone, konie w nocy niepasione ztpiay i nie day si z miejsca uga. Noc jak okolic ciemnoci tak ducha Po-
niego
ogarna zwtpieniem, t zaraz dla wojska najzgubniejsz. Na lewem skrzydle zgaszao si wielu e im pilnie za most przej trzeba a na prawem wyseali swoje laków
rzeczy
ku
Okunicwu,
lubo
pospolite
ruszenie
swój
tabor
263
w Warszawie zwano komunikiera byo zostawio
W
a tylko
bez
wszystkiego
cigu nocy Polacy
osadzili jazd,
czyli
jak
Wisy.
na drugiej stronie
las
midzy
Wis
Biaok. si wymie
Zrana brandenburski jenera Sparr stara go ogniem d7iaowym ale polsk jazd wspara piechota a gówne siy jazdy polskiej zaczy dalej bok prawego skrzyda nieprzyjacielskiego obkola. Wtedy Sparra wsparli inni jeneraowie. Uderzono na jazd polsk posza w rozsypk; wielu wpado na bagno i stracio konie ub te dostao si do niewoli. Tymczasem kurfirst przypar piechot a
i
to jest
sw gówn si
do
szaców
polskich u mostu gdzie
staa piechota polska a w znacznej czci Niemcy. Zacz tedy z nimi i z dowódcami ukada si a z tej przy czy 'ly Wród atoli ukadów sypno si wszystko bój wstrzyma. przez most na drug stron, zostawiwszy kilka dzia i nawet owego smoka zamojskiego o wielkim kalibrze, którym wyamano naronik paacu radziwiowskiego. Prawe cae skrzydo pominwszy Prag umykao ku Okuniewu; rodek ju walczc o mier i ycie odpiera nieprzyjaciela i pod ogniem dziaowym dar si do mostu. Na mocie byo dla natoku wielkie niebezpieczestwo i niejeden uton w wod zwalony; hetmana Potockiego o mao nie zgnieciono. Z trudem tylko udao si przedosta i królowi, który mimo innych wad by walecznym i w niebezpieczestwie zawsze dotrwa umia. Strata polska w polegych nie bya wielka bo w jedzie ledwie tysic pado ale trzy regimenta piechoty z chorgwiami ze wszystkiem odci nieprzyjaciel zabra. Tatarowie i take si jeszcze poznajdywali. Zabitych wicj podobno naliczyo si Szwedów albo raczej Niemców, bo w szwedzkich ówczesnych szeregach nawet i dziesity onierz nie by Szwedem. Stanwszy na lewym brzegu Wisy zerwano most za sob. Róne byy zdania co dalj pocz. Ludzie trwoliwi a zakopotani o swoje ony, dzieci i majtki chcieli i)okoju, ale jald nona byo osign tem sobie gowy nie zaprztali. Jan Kazimirz i wszyscy lepiej rzeczy oceni umiejcy zgoi
,
i
dzili
si
e
zaogi po
najwaciwsza wojsko podzieli
caym
kraju grasujce.
i
nka
szwedzkie
264
Wyprawi
w
nocy do Czstochowy królow, a sam nazajutrz przed wieczorem z kwarcianemi, z piechot i z pozaraz
ruszeniem
spolitem
bezkiem
lubelskiem,
i
sandomirskiem
ruszy do Piaseczny. Warszawie lea chory Bengt Oxenstjerna, wadza miejska udaa si w proby do niego; da jej tedy swoich sug na obsadzenie bram miejskich z mieszczanami przez to l)okazujcemi, uznaj Karola Gustawa a dwóch wyprawi z deputacy która si przeprawia do obozu szwedzkiego dla wrczenia kluczy miejskich Karolowi Gustawowi. Cay dzie budowano most dopiero dnia nastpnego przeprawili si Szwedzi. Za Janem Kazimirzem ruszy w pogo Douglas. Zaczli si Szwedzi ciga ku Pilicy w zamiarze cigania i gnbienia siy polskiej do ostatniego. Gdy ich atoli doszy wiadomoci Gosiewski z Litw od króla si oddzieli i Jan Kazimirz jak wida w walne bitwy w'dawa si nie myli, ale jego zamiarem dorywczo po rónych stronach dziaa, zatrwoyli si nie pomau bo widzieli im wytrcono z rku wadz zaczepki, odjto por
W
e
,
i
e
e
zniesienia na
raz
wszystkiego, a tylko
bezskuteczne
ich
skazano.
cign
na odpór
utarczki
i
Karol Gustaw
z
nad
Douglasa za bitw pod Warszaw marszakiem polnym zamianowanego a postanowi mocnemi zaogami zapewni sobie Warszaw, Kraków, owicz, Kalisz i Pozna; Gdask Pilicy
za
poddania si przynagli. Major szwedzki który z drobnym oddziaem by zostawiony w okopie nowodworskim otrzyma rozkaz aby rozrzuci koniecznie jak najspieszniej do
puci si Wis do Torunia. Nie móg atoli tego wykona, bo mu w pobliskim Zakroczymia zawadzali powstace a wic pozosta w miejscu. Zawiera on na swoj rk rozejmy a kiedy jego jaki rozejm przemin to przedsibra
way
i
chwyta jeców, których puszcza na wolno za pewnem wynagrodzeniem w zbou lub soli i tym sposobem zapewnia sobie pobyt na swojm stanowisku. wycieczki
i
Król szwedzki lewiec
i
kurfirst
spieszyli
ku Prusom, bo Kró-
móg wpad w niebezpieczestwo od Litwy, napad Wielkopolanom, król
denburgi atwo byo
zacz
zbrojenia.
miay ju
co
Szwedzkie
i
brandenburskie
rabowa po drodze
dla
tego ze
Bran-
duski
wojska wsi
nie
spdzay
2G5
bydo do
sprzedaway je za bezcen a w tak znagdy si oficerowie dzielili, to na najcznych ilociach, niszego przypadao po sto talarów. Król Kazimirz z Piaseczny po3zed do Radomia a potm przebywszy Wis pod Kazimirzem zatrzyma si czas niejaki dla uporzdkowania wojska i na ostatek zaj Lublin. Przyjecha tam do niego wysaniec szwedzki z ofiarowaniem pokoju, który pewnie da chciano za przyczeniem Prus miast
i
e
do Szwecyi a zwolnieniem od lennoci kurfirsta
i
przyzna-
e
Karoniem mu Warmii; jednake Jan Kazimirz wiedzc lowi Gustawowi dolega zajmowanie przez Moskw Karelii, Ingrii a najbardziej Kexholmu gdzie za przyjciem wojsk
swym panom i e Szwedom wielki kopot sprawia gotowanie si Danii do kroków nieprzyjacielskich: odmówi wysacowi posuchania niby z powodu e tak le jeszcze nie stoi aby mia si przed opuszczeniem krajów polskich przez wojska szwedzkie w ukady wdawa. carskich powstali chopi przeciw
czelnicy
uoono
oddziaów napoczli na rónych stronach dziaa i wspiera po-
Tymczasem jak
hetmani
i
inni
wstania.
Kiedy Czarniecki jeszcze wypoczywa pod Kcyni, posa egockiemu nieco wojska pod Kocian który si dobija o powtórne opanowanie tego spalonego, ale zawsze warownego miejsca. Po zdobyciu Kociana posiek wróci do swego wodza a egocki uwija si koo Poznania, zawadza o Kurnik dla zabierania Szwedom prowadzonych dostaw a potem w swych partizanckich pochodach sign
a
do Pakoci.
Jan Koniecpolski wojewoda sieradzki na czele powstaców swego województwa obieg Piotrków, Sta tam francuz
w modoci mia byd paziem przy Marii Ludowiec: jak chcesz dosy e nictylko Piotrków podda ale ze zaog przeszed w polsk sub Piron który
bd
Weiher wojewoda malborski obieg Kalisz gdzie siedzia tym z Czechami znany nam z Czstochowy Sadowski. czasie ów Weihard z Wrzeszcze wic naprzód obieg Odolanów a potem upi Poznaskie wzdu granicy szlskiej.
W
cigany jednake przez wojewod podlaskiego Opaleskiego
266
mia si
W
tym wanie czasie jenera Muller odda to miasto Brandenburczykom, przeto Weihard wziwszy z Poznania w pomoc oddzia brandenburski, posuwa si ku Kaliszowi w odsiecz Sadowskiemu, a napadszy jaki oddzia powstaców, zniós go i spocz Czy w skutek sobie spokojnie we wsi Lubru nad Wart. zawiadomienia od rozbitych powstaców czy tó przypadkiem wojewoda Grudziski który wtedy razem dziaa dosy z Weiherem, napad tam Weiharda w nocy, a nabiwszy mu Szwedów i Brandenburczyków, samego w stogu saska poima. Gdy za kto pozna tego dowódc a chopi dowiedzieli si to ten sam co Czstochow oblega a kocioy w Punicu, Kobylinie, Miejskiej Górce, Gostyniu i po innych miejscach zrabowa, uderzyli na niego z kijami bili dopókd nie skona. Sadowski straciwszy tym sposobem ostatni nadziej odsieczy a nie mogc si obroni, podda od Osieczny ku Poznaniowi.
e
e
i
Kalisz.
Kurfirst
kae obsadzi jeneraowi
Szwedów pod Raw.
Dorflingowi
Pozna.
Czarniecki
w
Krakowie i odpiera powstanie. Polacy wedle planu Czarnieckiego dziaaj, po caym kraju. Opaleski pustoszy nawet Brandenburgi. Gosiewski uwija si od Litwy koo granic Prus lennych. Dc la Gardie cofa si ku Kurlandyi i Inflantom. Gosiewski odnosi zwycistwo pod Prostkami nad jeneraem brandenburskim Waldeckiem i bierze do niewoli Bogusawa Radziwia. Tatarzy z jecami nawracaj do Krimu. Gosiewski wkracza do Warmii, lecz pobity uchodzi ku Litwie. Jan Kazimirz wysya poselstwa do Wielnia, do sejmu niemieckiego, do Siedmiogrodu, Danii, Holandyi i Anglii. Jan Kazimirz bierze czyc, pali Kruwic, Chojnice poddaje Anhalt Jan Jerzy. Polskie oddziay niszcz Pomorze szwedzkie. bije
Wurtz
siedzi
ksi
Kurfirst jak spomniono nie
Poznania
i
to
z
posa
miao mu byd rkojmi Kaliskie, czyckie Sieradzkie miasta
i
wojska swoje na osadze-
jeneraem Dorflingiem.
e
nietylko
Oddanie
tego
Poznaskie
ale
otrzyma, gdy dojrzeje za-
mierzony przez króla szwedzkiego podzia Polski. Dórfling zaprowadza ju nawet w imieniu swego pana niemieckie rzdy w Poznaniu a wojsko pomagao mu w tj robocie deniem do wytpienia wiary katolickiej.
I
267 Jednego dnia (27 czerwca) spalono kocioy bernardyski, . Anny, Karmelitów bosych i . Marcina, a inne tak
porabowano,
e
w
czternastu
naboestwa odprawia
nie
byo mona. Czarniecki po bitwie warszawskiej
uda si by
naprzód
Wis.
Posyszawszy atoli o rabunkach Szwedów po lewej stronie, nie szuka mostu ale si wpaw rzuci pod Kazimirzem z Tatarami i cignc ku Wielkopoltem dochodzi go wiadomo sce zmierza na Piotrków. e z kilku miast zaogi szwedzkie id poczone drog krakowsk ku owiczowi. Przecina im wic gociniec przed Raw i pomidzy Lipicami i Strzemieszn*) wród lasów z
królem za
W
zastaje
na noclegu
dowódc
szwedzkiego Fryderyka Potera
tysicem dwiecie jazdy i z tak liczb piechoty. Dugo si nad ranem (24 sierpnia) urzdza nim do boju by gotów a kiedy ju co tylko mia uderzy ruszaj Szwedzi w swoj drog jak gdyby im nic na zawadzie nie stao. tern przypada po dziesiciu Polaków z kadej chorgwi na pierwsz zaczepk wyznaczonych. Rozwin si bój midzy wszystkiemi; szed po kokach utworzonych miertelny role pode taniec przez obszern przestrze, zwaszcza wsi Strzemieszn nie miay zawad. Tatarzy dugo udziau
z
W
e
nie brali, tylko z lasu raz po raz wyjrzeli, postrzegszy na-
e Polacy e nawet
gór, rczo przypadli i tak jako na olep siekli, niemao Polaków zabili. Co Szwedów na za rozbiega bok ucieko to wieniactwo mordowao. si pogoska, i dla lepszego przechowania zoto poykaj, przeto niejednego ywo rozpruto. Tak to ucisk wywouje zemst i srogo nawet w ludzie agodnym. Niemao byo koniec
e
na pobojowisku Niemek: te Tatarzy imali a wojska polskiego hoota tylko do wozów uprzedzi si nie daa. Wozy byy za obcione wszelkiemi odzieami, bieliznami, towarami na zwyky oficerski handel po miasteczkach ze ydami. Nic bya to prawie wojna ale by rozbój wielkiego rozmiaru prowadzony pod naczelnictwem Niemca co zosta królem szwedz-
*)
Nazw
ski podaje
j
tej
bitwy obadwa
ródowi
autorowie przekrcili:
pod Lipiem a Kochow$ki pod Strzemesznem.
Rudaw-
268 kim przez
ksit
szlacht niemieck, niemieckiego onierza.
Wielu
w tj
i
rkoma
najemnego
polego i Polaków a wicój byo rannych, do których nalea i sam Czarniecki w nog popotyczce
strzelony.
Wiirtz miasteczka
w Krakowie trzyma w posuszestwie, cho w nich siedzia
si powstace.
wiali
i
Krakowianie byli od
nawet poblisze raz po raz zjadawna wykonali
przysig wiernoci królowi szwedzkiemu a Wiirtz zawiadomi i akademi e winna albo si do przysigi skoni, albo miasto opuci. Akademia której czonkiem móg byd
kady
cudzoziemiec,
niepoczytywaa
obowizek. Ówczesny rektor Adam Roszczewicz kanonik krakowski zwoa professorów na rad. Uchwalono niepodobna stawa si zdrajc prawego króla i Rzeczypospolitej, a za tem nie pozostaje nic wicej jak z miasta wychodzi. Oddano tedy kolegia i bursy pod piecz magistratu i Kraków tumnie tego
za
e
opuszczono.
Michaowi
Zebrzydowskiemu miecznikowi koronnemu Jan Kazimirz zdobycie Krakowa. miecznik by chory kaza si wyrcza tymczasem ziciowi swemu Czar-
e
zleci
toryskiemu.
Zebrao si niemao
ya
obóz 10 sierpnia pod Tycem. Szwedzi uderzaj na strae, szlachta
kuje
w
szereg,
zaoTymczasem nad ranem rwie si do koni, szy-
szlachty okolicznj
przychodzi do zaczepki a po tera
i
i
do nale-
ytego spotkania na polu kobierzyskiem. Popisa si tam jako porucznik Jakób Wilkoski i nieprzyjaciel zacz ucie-
ka z
a Polacy
cigaj go
zapaem kiedy na raz pod lasem dzia powitani obejrz si a tu na wszystkie strony oto-
czeni.
Komendy
cz
kady
nie
byo
z
jak naleao, nie wiedzieli co po-
gdzie mu si zdao ucieka. Polegli tam zacni onierze Misiowski, Czarnocki, Wilczogórski z pochodzenia Woch ale czowiek polskij prawoci, a dostali si do niewoli Jakób Wilkoski, ysakowski, Frezer, Zagórowskl wielu innych. Tryumfowali Szwedzi w Krakowie lecz nie przestawali miasta warowa. Mimo proby magii
dawni
i
stratu
klasztor karmelitów
by
na
Piasku
gdzie
w
kaplicy
na
malowany obraz Najwitszj Panny bardzo cudowny, który paka w tym dniu kiedy Szwedzi do Pozna-
cianie
269 postanowiono zwali
nia pierwszy raz wchodzili,
cian
ze
i
zniweczono. Temu samemu losowi podpady: stazrbano Filipa Jakóba, Szyroytny koció . Floriana, Piotra mona Judy, pitalny . Walentego, . Krzya, i
.
. .
i
i
i
Pawa
.
Garbarzach,
na
Kazimirza
mackim, Miosierdzia Boego sych z klasztorem,
.
klasztorem refor-
z
na Smolesku, karmelitów bo-
Marii na
Grodku
z
klasztorem panie-
bernardyski na Stradomiu z klasztorem, . Jadwigi ze pitalem przy mocie królewskim, . Agnieszki z klasztorem panieskim, . Sebastiana z lazaretem, . Leonarda skim,
i
inne jeszcze.
Chocia Polakom w jednej
wido
to
wojska
e
jednak widzieli,
w
z nieprzyjacielem
mogyby zgubi,
a wybawi
si nie powalne bitwy bez porzdnego drugiej stronie
i
krceniem si korpusów
pospolitej
toczona,
w jednem
miejscu jakby na picie,
dzie od jednego
ale
to
mocnym
sztuczny tylko sposób
wojna na raz po caej Rzeczynie
do drugiego
z
koca
w wawym
ale
pocho-
rozlegego kraju,
gdy
tym sposobem zawsze si zmusza nieprzyjaciela do rozdzielenia siy, wpada si niespodzianie na niego i przecina mu si zwizki midzy oddziaami, a wypasza go si z miast, gównemi wzami tych zwizków. dróg przepraw które Cigle wypieranemu z regularnego planu wojny trudnij si jemu w obcym kraju w coraz inny tryb wprawia, anieli ludowi na swoich mieciach walczcemu, przeto wojsku kocu nawet zabez porównania wiksze straty ponosi. graany z przodu, po boku i z tyu nie jest w stanie a-
s
i
i
W
dnego
ukada,
planu
wojny,
ochota
a
w
w nkanym obozach
nieustannie
szerzy
onierzu
si gód
i pomór, ludów najechanych. Im wicej najeznik ma wojsk zgromadzonych w jedno miejsce tm odcinanie dostaw i zwizków jest mu dolegliwszem, im bardziej za porozdziela siy na obsadzenie
niknie ci
najlepsi
i
ostateczni dwaj sprzymierzecy
i okolic tm bardziej przecina mu si zwizki wprawia go si zamieszanie. Gówna rzecz aby i tych oddziaów byo jak najwicej a mae, rednic i bardzo
wanych
miast
w wiksze
Tylko trzeba koniecznie
znaczne. okolice
i
eby si ruszay
wszystkie klasy spoeczestwa.
szaw, Toru
i
Pozna,
to jeszcze
wszystkie
Trzyma wróg War-
Gdask, Kraków, Lwów
270 i
mog suy
miasta litewskie
W
wojennej.
do odwieania wojska
takiem powstaniu
i
na
takiej
i
siy
przestrzeni
nie
powinny rzuca trwogi i najliczniejsze tumy nietylko jednego, ale kilku nawet wrogów potnych. Jeeli si za do kraju najeznika wpadnie to trzeba zamiowanie wojny tak koszto-
wnm
uczyni, iby na jej spomnienie dreszcz go przenika. Polska bya zupenie w odpowiedniem pooeniu i wedug
myli a od dawna pojtej przez Czarnieckiego zacza dziaa. Opaleski wojewoda podlaski puci si ku Brandenburgii pocz pustoszy Now Marchi. Gosiewski hetman
takiej
i
litewski z Tatarami
cho
lichemi
do boju,
swoje
przez
ale
upieztwo dla kraju nieprzyjacielskiego straszliwymi a w ogóle w dwadziecia tysicy wojska zacz si uwija od Litwy koo granic Prus lennych. Wojniowicz z wojska Pawa Sapiehy napad wojsko szwedzkie pod Krynkami w powiecie grodzieskim i rozpdzi. Drugie oddziay sapieyskie z powstacami okolic Wilkomirza, Kejdan, Rossien, Szawli zagarniay Szwedów. De la Gardie cofa si na wszystkich punktach ku Kurlandii i Inflantom pali wsie i miasta chopów mudzkich w boju pobranych co silniejszych wysea do Rigi na sypanie okopów a sabszych w pie rba kaza. Na caej jednak mudzi tylko we warownych Birzach ostali ;
si Szwedzi. Gosiewski przeszedszy granic Prus lennych pod wsi Prostkami blisko miasteczka Eku (Lyck) zbi 8 padziernika
jeneraa brandenburskiego grafa Waldecka, pooy do trzech tysicy ludzi, wzi sze dzia, cay tabor i poima do niewoli
Bogusawa Radziy/ia.
od strzay
Sam Waldeck wyszed
z
ran
tatarskiej.
Tatarzy atoli z poimanymi
w
tej
Anglikiem jene-
bitwie
Szwedem pukownikiem Israehm, oraz Hornem, Szarfenbergiem Kochem, Hamoficerami Englami innymi, obcieni upami z rabunku w Prusach mersteinem i zaraz nawracali ku Krimowi i to zrzdzajc wielkie szkody
raem Walwrotem,
a
,
,
na Podlasiu i
w
ziemi
chemskiej
w Bezkim,
na
Woyniu
Podolu.
porazi trzy przybiegy z Dor-
Gosiewski tymczasem wkroczy do Warmii
regimenta brandenburskie które wanie byy flingiem z Poznania na ratunek; napadnity
i
atoli
w
odwecie
271 przez Stenbocka u jeziora babskiego
jeców
szwedzkich
da si pokona,
brandeuburskicb, rad
i
e
z
straci
niedobitkami
moe
ku Litwie. Na jego atoli nieszczcie nadskoczy od Królewca Douglas. Douglas gna go do samej granicy litewskiej a tu za ni pod Filipowem do boju zniewoli
uchodzi
i
do reszty pobi.
da
Jan Kazimirz przesiedzia znaczny czas w Lublinie. Zjedo niego pose francuzki Antoni de TOmbre, którego
wzgld na Austri jawnie do posuchania nie przypuszczono, ale król ze wszystkimi panami uznawa potrzeb podziela zdanie przewaajce i niepodobna porednictwa oglda si na Austri to morze martwe, jak mówi zdrajca Radziejowski, skd odpowied na kady wniosek w rok dopotrzeba koniecznie przerzuci si z zapiero przychodzi,
przez
i
i
cho nie o zbrojne sowo midzy pastwami
biegami do Francyi mniej o dobre
posiki,
to przynaj-
europejskiemi.
Po-
wyznaczano nowe poselstwa a mianowicie do Wiednia, gdzie si uwija w polskich sprawach Andrzej Miaskowski, Jana Leszczyskiego wojewod poznaskiego z Wielopolskim kasztelanem wojnickim.
Rudawski pisarz z polskiem nazwiskiem ale Austriak zupeny, utrzymuje król z senatem jeszcze w Opolu na radzie odprawionj 25 listopada 1655 postanowili za posiki zbrojne ofiarowa domowi austriackiemu koron polsk na dziedzictwo a w rkojmi dotrzymania odda zaraz w zastaw województwa sieradzkie i krakowskie, ekonomi Samborsk
e
i
dobra ywieckie.
Do sejmu
niemieckiego wyprawiono Andrzeja Olszowskiego
dziekana krakowskiego,
do Moskwy Ignacego Rakowskiego
podkomorzego chemiskiego owego posa pruskiego dla monarchicznych przekona z izby poselskij
wykluczonego, do
Siedmiogrodu Mikoaja Prazmowskiego sekretarza wielkiego koronnego towarzysza królewskiego jeszcze z owj podróy do Rzymu,
w
której
Jan Kazimirz jezuit zosta a równie
od króla jak od królowej dla swojej przebiegoci serdecznie
Na pomocnika za by mu jtrzydany Silnicki czowiek take bardzo obrotny. Do Danii upowaniono Gnin-
lubionego.
skiego starost gnienieskiego
Holandii
i
i
Tobiasza Morsztyna, a do
Anglii kupca Hieronima Pinoccego,
któremu wpr/.ód
272 do pomocy Leszczyskiemu i Wielo='0. nie masz co Wreszcie uznano nolskiomii w Wiedniu wojsk na niespdza na niczem czasu i trzeba wszystkich
byd
joiliKike kazano
Z tj tedy wychodzc myli Jan Kazimirz
uy.
przyjaciela
e
przeznaczy Lubomirskiego w szesnacie chorgwi kwarcianych dobrego wojska na obleganie a w o^^ólc' z omiu tysicami
za ruszy
wzicie Krakowa, sam
i
obudwoma hetmanami
z
gwardi i czci kwarcianych, przeby Wis pod Kamiizem, szed przez Sandomirskie, po tern Mazowienij zasta Schonecka ckie mimo Warszawy pod czyc. koronnymi,
z
W
brandenburczyka jaku naczelnika województwa, który rozpo-
czyna ju rzdy niemieckie w imieniu pana swego oraz zakurfirsta pod dowództwem Polaka ckiego, wic król do nich z zapytaniem zkd przychodz kraj polski
^sa
og
za niemieck bra Odpowiedzieli
posiado?
e
stosownie
zoonej przysigi kur-
do
firstowi Fryderykowi Wilhelmowi panu swemu, jego rozkazy cile wypeniaj. Jan Kazimirz kaza dziaa zatoczy da ognia ale zawsze z ogldnoci eby wielkiej szkody i
zrzdzi.
nie
ydzi
polscy których
jzyk
szanin niemieckiego a których handel
cilj czy
z
i
handlowniejszemi
ludami
jest
popsut miezawsze
szacherstwo
w
sporze Polaków
zwykle si ku Niemcom chyl:
osadzili wic Niemcami, klasztor panieski przy murze i gotowali si do odporu. Puszczono na nich piechot i ochotników z jazdy; wnet z
wzito
klasztor
i
yda ywo
adnego
Z mia-
nie puszczono.
ulice na raz ogarn poar, niewiadomo od kogo wzniecony, zaoga usza na zamek. Szturm
sta którego wszystkie
wawo
rozpoczty bliskie zapowiada wzicie
pobiera
W
r.
Wocha
Hieronim Pinocci za
•)
urodzi alho i
lC3h
w
modoci
piorw.szrj
i>ynnie po polsku pisa;
jodzi od
kupr^-m kr.ikow^kim,
króla r
zwykle
stana
albo
Woch,
do
burmistrzem,
r.
kapi-
w
Polsce
niej
nauki
si
gdy w
równie jego bracia Mikoaj
Wadysawa
I64'j
uwaany
do Polski przyby,
i
1644
i
Kaspar.
by
rajc,
prawa •tnicego mic«zczaninowi krakowskiemu kupi sobie w pobliu Krakowa powadlofó Kzlach-ck Dzieckowico; w tyme roku sprawowa obowizki i
•ekreUrza królewskiego
Roku
i
by
zaA 1055 kiedy Maria
r.
1651 korzystajc z
motrikantcm kancelarii
Ludwika bawia
twia jrg sprawy w Polscp jako Ambroego Grabowskiego tom I.
jej
z
mem
penomocnik.
wielkiej
koronnej.
na Szlsku, ua-
Spominki
Ojczyste
273
Piset Brandenburczyków
tulacya.
którzy przyjli
sub
wietnoci,
posta
puszczono
z
broni, a nie-
polsk. Z czycy poszed Jan Kazimirz do Kruwicy osadzonej Szwedami. Zamek tamtejszy bardzo okazay a niejako na pówyspie wpuszczony w Goplo*), by trudnym do zdobywania; skoczyo si znowu na spaleniu przez Polaków swego miasta, które odtd ju nie wrócio do dawnej swej ale
nicach siedzia z
lichej
zaog szwedzk
Na poddanie si przysta zrazu w ukady i odprowadzono go
ksi
bd. naleeli
drobne kraj
a
Anhalt Jan Jerzy.
chcia ale potem wszed jego wojskiem do granic
z
e
dwa miesice Wtedy polskie
przez
do wojny przeciw Polsce.
oddziay wpady pod Szczecin.
Choj-
nie
Pomorza szwedzkiego pod warunkiem nie
W
wioszczyny przybrao.
na Pomorze szwedzkie
niszczyy
i
XIII. Karolowi Gustawowi
psuj si
szyki.
Duczyk zamyla odzyska
Moskal jest w Inflantach i Rig oblega. Erik Oxeustjerna umiera. Karol Gustaw pragnie pokoju i rozpoczyna rokowania z Janem Kazimirzem, a ostatni z Moskw. Czterdzieci okrtów holenderskich i dziesi duskich stawa pod portem gdaskim, lecz odpywaj dla zbliajcej si zimy. Gdaszczanie bior do niewoli Koenigsmarka. Jan Kazimirz w Gdasku. Król szwedzki wstrzymuje zapd na Gdask. Szwedzi do tyla mikn i królowej polskiej jadcej z Czstochowy do Gdaska napowrót do ofiarowali zason wojskow, ale Czarniecki odprowadza Czstochowy, a sam stawa w Gdasku. Jan Kazimirz opuszcza Gdask Tykocin wzity przez Pawa Sapieh 500 Szwei stawa w Czstochowie. dów wysadza si w powietrze. Rakótzi nachodzi Polsk i czyni spustoszenia. Wchodzi do Krakowa. Karol Gustaw stawa w Piotrkowie, za Modliboycach si wojska Rakótzego nim spieszy Czarniecki. Jan Kazimirz udaje si na zamek Dankowa na grai Karola Gustawa. nicy szlskiej, i oddaje buaw poln Lubomirskiemu, zamiast Czarnie-
Skani,
,
j
,
cz
W
ckiemu.
Karolowi Gustawowi
Senat
szwedzki
Duczyk *)
w
zaczy si psu na
w swych
listach
dobre
szyki.
zwraca jego uwag,
e
oczywicie zamyla o odzyskaniu Skanii a Moskal
dziele PufTendorfa o
Karóln Gustawie
jest
jego rycina
pooenia. Tora VIII.
18
i
plan
ru krwi potokach
w
broczy
midzy gowniami
i
popioem po
na Inflantach i Rig gdzie dazacicie oblega*), AYojska za szwedzkie siedz Umar te I^arólowi bardzo we wszyleko' za granic. Kurfirst uwastkiem przydatny kanclerz Erik Oxenstjerna. Karelii,
liigrii
i
Kexholmic;
ju
ny
jest
majc zasad z tym trzyszczcie, stygn coraz na Gosiewskiego w Litwie
na padanie kostki wojennej a mania na czyj stron chylio si
w przyjani, mia oko
bardziej
a nie
mogo
go pociesza
i
przyjcie
mirza, który wreszcie cigle go
do
nasea
i
Prus Jana
K^azi-
obietnicami
i
po-
grókami. Karol Gustaw
klad i
pragn
takie warunki,
skoni
dla tego
któreby
do
kurfirsta
biawie 21 li^^topada a
ju
wic Polsce ju podug niego przyj moga trzeciego traktatu i to w La-
pokoju,
chcia
w nim zawarowano,
e
kurfirst z
Prus
bdzie lennikiem szwedzkim, obadwa za zrzeka si przy traktacie z Janem Kazimirzem warunków tajemnie w Malborgu (26 czerwca) sobie zawarowazmierzah, jedynie do tego nych. Miao to za znaczy aby Polska wyrzeka si zwierzchnictwa nad Prusami ksicemi Warmi, aby król szwedzki utrzyma si tylko przy
swoich
^V armii
i
nie
bd
e
i
mudzi oraz Kurlandii jako zwierzchni ksicia, i aby Polska cakiem odstpia
Prusach królewskich,
pan
feudalny
zostawiaa tylko w jój posiadaniu a wreszcie odstpuj od myli rozju nic wicej z krajów bioru lizeczypospolitj i nie Szwecyi
Intiant, które przez rozejm stumsdorfski
i
bd
Rzeczypospolitej
Ów
dali.
w Warszawie wzity
i do Krakowa puczowiek przebiegy umiejcy zmyla yczliwo dla Polaków by napowrót w obozie szwedzkim i Karol Gustaw przysa go do Jana Kazimirza na zwiady wzgldem
Porgel
szczony,
pokoju a
z
ziem, bo
Vv\i>.}\
nai)omknieniem
mud,
e
Polska
z
waciwych swych
Kurlandi poczytywa tylko za
jój
potrzebowaaby nic traci. Chodzio za Szwedom bardzo o to, aby innym pastwom nie pozwolono pr/ylegoci,
•) 16j*;
r.
1*0
nie
szcciotygodniowym
oljl(^'cuiu
odstpi
5 (15)
padziernika
275
si
misEa. Rozumie si
do traktatu
e
Forgel
by
z
niczem
odprawiony.
Ale tymczasem posowie cesarscy, ksidz Allegretto wiadomy jzyka sowiaskiego bo z Raguzy*) rodem i Allor-
w Moskwie cho
bard wyjednali
broni dla Polski
za ich
i
pokój,
nie
porednictwem
i
to
zawieszenie
czynn pomoc
Krasiski wojewoda pocki, Krzystof Zawisza marszaek wielki litewski, Jan Zawisza biskup nominat wileski, Brzostowski**) referendarz
litewski
i
Sarbiewski starosta grabowiecki
yli w pobliu
Wilna"'''-''-'')
moskiewskimi,
e
traktat dnia
3
uoposami
listopada z
do pierwszego sejmu polskiego, na który poselstwo aby go obrano zaraz jako nast-
car
ma przysa
pc
do tronu po Janie Kazirairzu, nie zaczn si na nowo
Wojskom polskim przechodu na króla szwedzkiego ub kurfirsta, Moskwa nigdzie nie bdzie wzbrakroki nieprzyjacielskie.
Co
niaa.
uwaaj
za
do króla szwedzkiego, to go obiedwie sti-ony
nim w czasie caego tego zawieszenia broni ani Polsce ani Moskwie ukada si osobna nie woluo'''**'^'). Car zna si zapewne dobrze z dawnego dowiadczenia na tem poowicznem obiecywaniu korony ju dwom zapewnianej i cho wiedzia to zupenie czcze sowa, jednake chcc sw spraw z I{!arólem Gustawem zostawi w przyczepieniu do jego wojny w Polsce a na wojn póniejsz z Polakami mogc obietnic korony stawia za pozorny powód, w miejsce ujmowania sobie naleytych tituów, udawa we wszystko wierzy. Zgoa oszukiwano si nawzajem jak to przy traktatach najczciej bywa. Gdaszczanie na swoj przez swego posa pracoza spólnego nieprzyjaciela
i
z
e
e
rk
wali
w
umow, opaty *)
**)
***)
Danii
e
a
statki
tylko te
gównie w Holandii, holenderskie
same co
Piaguza zowie si po
statki
bd
z
któr
zawierali
w Gdasku skaday
gdaskie.
Pose
królewski
sowiasku Dbrownikiem.
U Rudawskiego mylnie Bzowski. Wedug Kochowskicgo w Niemiezy.
****)
Rudawski przytacza osnow ukadu z dnia 3 listopada (libro VII cap. 5), lecz co do ofiarowania korony carowi, byy oczywicie artikuy tajemnie spisane, gdy nic podobnego w osnowie Rudawskiego nie stoi,
18*
^276
w
obecny
Holandii
si do
przychyla
tego
zobowizania;
mona wzajem przyrzekli postawi sw flot jeszcze podobn baltickiego przy Gdasku a wyjednano
HolendiTY rza
za
czas oblenia Gdaska flot u króla duskiego; nadto cay dwanacie tysicy talaod Szwedów, dosela co miesic po
pomoc. Dodawano Kazitake na kocu jeden punkt waciwie przeciw Janowi wymierzony a mianowicie Holendrzy gwarantowali
rów
i
we wszelki sposób
wreszcie
nie
mirzowi
ewanielickiego.
Gdaskowi utrzymanie wyznania
ugoda nie dosza, przecie czterdzieci Opdam okrtów holenderskich pod porucznikiem -admiraem pod admiraem Lindemanem a dziesi duskich wojennych gdaskim. stao w pierwszych dniach wrzenia przed portem Jakkolwiek
ta
Zbliajca si zima bya powodem
e
floty
odpyny,
ale
Holendrzy wysadzili tysic trzysta ludzi przez Gdaszczanów ukazanie si na powikszenie zaogi przyjtych a wreszcie
byo dla Karola Gustawa Fryderyka Wilhelma nauk e Gdask i Polska nie s bez dobrych przywojn podj. jació, gotowych nawet Zdarzy si te wypadek który stwierdzi mocnij jeMarszaek szcze wierno Gdaska dla Rzeczypospolitj. szwedzki Koiiigsmarck gubernator ksistw szwedzkich w Niemi
krenie
i
fl'^t,
i
czech bremenskiego
i
werdenskiego*)
pyn
z
Wismaru do
Piawy aby si uda po róne rozkazy do króla szwedzkiego swoj zajmowa paac i kurie kaktór}' wtedy wraz z
on
Mia Konigsmarck Szkotami na najtymi za swoim okrtem szkut napenion
noników warmiskich pod Frauenburgiem.
sub
w
wojsku szwedzkiem.
Napada
go burza: Szkoci za-
groeni niebezpieczestwem zmusili majtków szkuty do wy-
ldowania pod Gdaskiem. Poniewa u Gdaszczan przeto zwrócili ich uwag na kotwicy
i
dziernika
ru^^zya
Konigsmarck
za
przyjli
sub
e IConigsmarck stoi
Tego samego dnia 29 paz dwoma galiotami. bander wismarsk syszc czeka spokojnie w miejscu,
snadny do wzicia. ta
sama
widzc na
niej
szkuta
i
bbnienie na sposób szwedzki, tu na raz zbliajce si statki przybieraj min nieprzyjacielsk, nadbiega jeszcze jedna galiota od Pucka i mimo
a
•)
Brpfupn
iyo
ilawnii-j
arcybiskupstwnm a Werden biskupstwem.
277 waleczn obron zdobywaj
okrt.
Konigsmarcka na twierdz u
latarni
Przyprowadzono
tedy
morskiej a z nim zdo-
bycz wielkiej wagi na czas wojny, bo sto cetnarów prochu i kilka dzia wymienitych.
wypadku stranik koronny a dowódca oddziau znacznego Mariusz Jaskólski idcy porówno na z królem ku Gdaskowi lecz po prawym brzegu napad Wis nagna pod Kwidzynem oddzia szwedzki, przy czem uton Kónigsmarck syn rzeczonego marszaka a od Polaków bardzo dla tego znienawidzony, e gdy w zamku tczyskim podda mu si na sowo porucznik Dziuli jego i ca zaog Trzeciego dnia po tym
i
,
zoon, wymordowa
kaza. z dwustu Nie ostyg Gdask jeszcze z tryumfu swego na morzu tanim kosztem odniesionego, kiedy Jan Kazimirz na czele wojska swego zbliy si (15 listopada) pod mury. Przed ludzi
bram
oczekiway go wadze miejskie i duchowiestwo ew^ana czele szeciu set onierzy i szedziesiciu chonielickie rgwi dobrze uzbrojonego mieszczczastwa. "Wszystkiego razem z ludem liczono na sto tysicy. Witanie rozpoczo si od strzelania z dzia i zwykych ceremonii, a skoczyo u bramy iyndika Fabriciusza. Kanclerz wielki Koryciski odw jedynem miecie powiadajc od króla na ni wyrzek ,
mow
,
Gdasku utrzymao si i i
przeciw przemocy,
królestwo
Wyrwa si te
chytroci srogiego nieprzyjaciela.
ksidz Seweriu Karwat
w Gdasku
e
jezuita
i
kapelan
tyranii z
mow
królewski,
co
lutherskim gdzie jezuitów nie cierpiano jakkolwiek
chwali mieszkaców, zawsze byo od rzeczy
i
milczeniem da-
wikszy byby pokaza rozum. panów Nazajutrz zaraz rozpoczy si narady króla wadzami gdaskiemi. Jak Gdaszczanie, lubo Niemcy czy-
leko
i
z
nem
okazali,
tylko jedni
e
najlepiej bronili Rzeczypospolitej,
w caj
dopókd
sami
Polsce nie przyjli na swego pana Karola
Gustawa, tak obstawali eby ktaty,
gdy
nie
wdawa si
z
nim w
tra-
sobie nie odejdzie jak przyszed.
Maria Ludwika siedziaa od opuszczenia Warszawy w klasztorze czstochowskim jako w miejscu, kiedy caa Polska wzia si do broni, najbezpicczniejszem. Obrotna ta kodo niego pokój blizki, rozumiaa niep^onnic bieta, sdzc
e
e
zamieszaj
si róne pastwa,
e
trzeba
bdzie zaatwia
278
e
na wielki rozpowikanych interesów europejskich, miar pójd przy nim zabiegi, wykrty, przekupstwa. Znaa król do rzeczy zawikanych niestworzony i tylko to dobrze wicie
e
spraw popsu moe; ona za przypatrzya si na francuzkim
e
odwikywaniu rónym sposobem
ich
dw^orze
wiedziaa
i
Z
do tego zdatniejsza od naj przebiegi ej szych Polaków.
tedy
mimo
przyczyny
wybieraa si z Czstochowy do Gdaska.
ma
rozkaz od króla, przeprowadzenia
Czarniecki otrzy-
jej
wzi
i
si do wy-
o-
w
tysic dwiecie koni swego doborowego Przybyli szczliwie do Chojnic ale ztamtd droga
konania tylko nierza.
wojenne
niebezpieczestwa
wszelkie
tej
zacza byd
wic tam zosta
niebezpieczniejsz,
przez
czas
niejaki postanowiono.
Tymczasem wojsko co przyszo z królem dopro wsadzone w bojach do ostatniej ndzy, potrzebowao oporzdzenia: ,
w Gdasku bya
do
najlepsza
tego
sposobno
i
domagao nie paci
bi swego od dawna zalegego odu. Król atoli zabug bo nie mia czm i aby unikn zatargów i bijatyk nic dopuszcza aby bez wyranego zezwolenia onierz z obozu pod miastem do miasta przychodzi. O to tedy gównie po>vstay wrzaski
cie nie
pi w
e
chaasowano
dobrze yje
sobie
czyzny
i
lada
ciura
dworski
a towarzysz szlachcic
i
zimie pod golem niebem a nawet
ma sposobnoci
sobie sprowadzi.
króla. Eada królewska porozkadaa wojsko na lee.
tacye do
Marszalek
Gdask dawa
Douglas oko,
Zaczto
dla
w
obroca ojbuki chleba
wysea
stumienia
depu-
rozruchu
w Gowie (Haupt) na ruszy pociga wojska budowa. mu go przed
sta tedy
i
król szwedzki
inne pod Grudzidz, gdzie most
mie-
i
e
dokoczeniem dwa razy kry zerway, kaza przez rozpostize u>zyt pacht pócienn, na ni som rzuca 1 wod polewa, co przy nnozie zatamowao rzek i stan
Wis
naturalny most
przeszo.
a
mocny, wojsko z artileri po nim Odi)oczwszy przez dwa dni pomidzy Gniewem
Iczewem
o
mil
w
(ida.sku,
\^i^\y;
\m\u] si
drogi ku
I>«Mi«la.sowi
e
tak
I{aról
Gdaskowi.
Gustaw
Nie wiedzc
chcia miasto szturmowa do zblienia si pod jego
sam zas stanwszy
o
w
mil
ordynku bojowym Jan I^azimirz
e
wyda by rozkaz way drug stron
i
za Tczewem,
kaza
z
dwóch
279 dzia da znak, ale na jego strzay odpowiedzieli tylko gotowi do odporu. Gdaszczanie Posyszawszy Karol Gustaw o Janie Ivazimirzu, zatrzyma si w Steblewie, a wojska swe rozoy na gdaskiej oawie. Zamek Grzebin o jednym tylko budynku z waem, a osadzony ma- zaog
e
gdask, podda si
W tym
lordowi Cranstown.
pukownik szwedzki Ascheberg mia po-
czasie
kommunikacyi przez województwo pomorPomorza szwedzkiego. tysic piset koni dobrej jazdy napad na leach puk Winio wieckiego, przy ozem znaczn mu zada klsk. Czarniecki dowiedziawszy si Ascheberg jest ju w pobliu Chojnic, poszed natychmiast w nocy, kaza królow obudzi, a przeoywszy jej pooelecenie otworzenia
W
skie do
e
nie
rzeczy,
wzi
rozbi Ascheberga tych do
przód,
e
i
wpywem
jej
wzi-
królowej Francuzce przyprowadzi
Francuzów,
niewoli pidziesigciu
za
Udao mu si
do wyprawy.
pozwolenie
ju
w^iedzc
nie jeden z nich
jeszcze
na-
przyda
si Polakom. Szwedzi pragnli pokoju
bock ofiarowa królowej
son
wojskow
z
bieta
widziaa
e
i
oczywicie
w
tej
myli Sten-
wolnego przejazdu a nawet zaChojnic do Gdaska. Przebiega atoli kolist
ukady byyby
jeszcze za
wczesne
i
nie
j
potrzebn a dla tego Czarniecki odprowadzi napowrót do Czstochowy. Za tym powrotem królowej stana nowa trwoga nad Pilniejsz staa Polsk. Rakotzi wkroczy w jej granice. si wojna w Maopolsce ni w Prusach. Ivommunikacye do Gdaska poprzecinali Szwedzi. Czarniecki z garstk swoj wraca jako posaniec po króla. Otoczony w Prusach Szwedami na wszystkie strony, bo wtedy Ascheberg sta pod Chojnicami, Douglas koo Gniewu a Stenbock od Tucholi ju wróci na Mazowsze nie zatrwaa si bynajmniej ale jeczterdzieci om den pochód odbywa tak nadzwyczajny, mil przez szedziesit godzhi uszed; dziesi za mil na dob byo wtedy u niego zupenie zwyk rzecz. Zdybany
jest
e
naprzeciwko Pocka na noclegu w obozie o wicie zapowieprzepraw i pierwszy w ni skoczy. dzia wi)aw przez przy wezbranej wodzie co podoZdumieli rano Szwedzi
Wis e
bnego sta si mogo, gdy tymczasem
z Czarnieckiego
woj-
^280
Szwedzi wzili
utono pachoków.
ska czterech tylko
si
budowy mostu a Czarniecki korzystajc ze zupenego
do
przez
bezpieczestwa,
dni
trzy
da
spoczynek strudzonym
Pobi oddziay brandenburskie pod wsi miasteczkiem Dziadowem; nastpnie blisko Chorzelami Grudzidza zniszczy Szwedom transport prochu, wpaw przeby na powrót Wis, stan w Tczewie i w nocy zgosi si koniom
ludziom.
i
i
Gdaska
u bramy
gdzie go
,
w popiechu
ale
jednak
z po-
wprowadzono. Król z panami przesuchawszy tego niezmordowanego i elaznego obroc ojczyzny, który nie jako onierz, tylko jako zbrojny posaniec przychodniami powitano
by
,
e
uradzili
i
w cigu
e
w
mali
tuu za lecz
e
odpowiedzi, polscy
ale królowie
trzeba.
posowie holenderscy na swe chc przewodniczy do pokoju, otrzy-
Nazajutrz pose francuzki
owiadczenie si,
Gdask opuci
trzech dni i
Inflanty
bd
zachowuj titu
zostawione
ksit
Szwecyi
inflanckich; ti-
herbu króla szwedzkiego Jan Kazimirz zrzecze si,
i
na tem koniec.
Wtedy zdrajca Radziejowski widzc w pochyleniu spraw szwedzk chcia osied w Prusach lennych a podobno Elblg Malborg obj dla Polaków, za co go Karol Gustaw w kajdanach do Szwecyi odesa. Gdasku zosta Grodzicki pukownik artilerii a król ruszywszy w pochód dnia 31 stycznia (1657 r.) i cignc wo,
i
W
,
jewództwem
pomorskiem
potm
inowrocawskiem, bez doszed do Kalisza i stan w Czstochowie, gdzie go oczekiwa senat wraz z królow. spotkania
si
W tm
nowem podupadnieniu sprawy
wzi
Sapieha
a
z niei)rzyjacielem,
polskiej,
nareszcie Tykocin (27 stycznia 1659).
Pawe Piset
Szwedów wysadzio si z poow zamku w powietrze, a razem z nimi znikny zwoki ju przed rokiem zmarego Janusza lUdziwia*). i
Polacy jak spomniano posali Prazmowskiego sekretarza •)
•Int tl
pTtww i
Umar i
on
Srwpdorn
],rzy}iizW
.30
grudnia
to z umartwienia.
mu
Goti^^w^^kirn,
,
pomiarkowa
albo za zdrjijc^
którego
neprzjrjacomi.
wedug Widzc bowiem iG^s a
e
za
wszelkiego
daleko z nimi si
kraju uchodzi albo
Szwedom wyda,
podobiestwa
bli8kie powstanie
w
rzecz
narodu
zada
si upokarza przed przed Pawem Sapieh i innym
281 wielkiego koronnego
ksicia
i
w
Silnickiego
poselstwie do Rdkótzego
nakoni do przymierza korony jeeli do kocioa lub zapewnianiem Kazimirz nie-
siedmiogrodzkiego, aby go
przeciw Szwecyi
,
obiecywaniem
przejdzie,
katolickiego
mu
e
dorosego jego syna za swego przybierze i bdzie si stara nastpc po sobie uczyni. Na tern obiecywaniu zna si Rakótzi
Polacy
mu byo wiadomem udz. bo
,
e
i
dom
austriacki
równie
Z dawniejszych dziejów wiadomo, e ksistwo siedmiogrodzkie, Niemcami przez cae powiaty zaludnione, trzymao si jako osobne pastwo jedynie tylko na tej zasadzie, Turkom, którzy posiadali wiksz Wgier i a z miastem Budzyniem (Offen), okazywao lennicz ulego, a byo kadej chwili gotowe do walki przeciw Austrii, czy to po
e
cz
te w
stronie
Turków, czy
nemi,
albo protestantami
Ksie za
niemieckimi,
albo
ze
Szwedami.
dawa cigle opiek szlachcie wmaej czci Wgier nad któr panowa dom
siedmiogrodzki
w
gierskiej
sprzymierzu z Czechami wzburzo-
tej
austriacki z tituem królewskim.
Siedmiogród ze swego
szczególnego
stanowiska politi-
sprawach europejskich od dawna cile poczony ze Szwecy. Ojciec panujcego ksicia walczy przy boku Gustawa Adolfa w Niemczech. Panujcy by
by w
cznego,
ksi
sprzymierzecem Jana Kazimirza w owem poczwórnra Ivozakom. Dla cilejszych przymierzu przeciw Lupulemu
ju
i
stosunków
zada
mow by
przyjty do
nawet indigenatu
i
grona szlachty
staw przed rokiem obieca Rakótzemu
opolsk,
kawaek Mazowsza
polskiej.
Ru
a podobno
i
sej-
Karol Gu-
Czerwon, MaLitwy
z
tituem
powabem korony, porozumieKozakami przeciw Janowi Kazimirzowi. Lubo si
wa
si z trzyma nauki Kalwina, powtpiewa Polak tego wyznania tak
minano,
uchwa
Rakótzi zudzony
królewskim.
yczy, majca
przez
ale z
bya w
mu
Polsce
sprzyja aby go sobie na tron
i
z tej
pewnie
cise zwizki tem powyej spo-
garstka arianów
arianami siedmiogrodzkimi lecz
trzeba czy nawet jeden
tylko
,
jak o
na kilku
móg
Rakótzi
e
opiera swój wpyw nic nie znaczcy w Polsce; dosy, przygotowawszy si na wojn, po szalonemu prawie wyda
odezw wKooszach
(Clausenburg) ostatniego grudnia 16-56
r.:
282
e
znikd dla kraju ratunku, znowu dochodz go poselstwa o przyjcie
gdy stany polskie nie widz,
a jak dawniej tak
korony polskiej
przeto z przywizania do tego narodu wcho-
,
dzi z wojskiem
w
dobrze
wszyscy
mu pokoju; byd pewnymi
dla przywrócenia
jego granice
mylcy maj
go powita
i
opieki opierajcym si za da uczu sw surowo. zaraz od pocztku oblenia Krakowa Lubomirski Jerzy zbroi okoliczn szlacht i lud. Dwudziestego trzeciego padziernika (1656 r.) przywiód do skutku konfederacy spóhi
jego aski
i
;
pod czci, gardem aden nie opuci obozu przed majtkami zawaroAvali, i odzyskaniem staroytnej stolicy. Dochody z Wieliczki obracano na wojsko. Szwedzi potrafili przez piegów spali Polakom obóz ze zapasami siana, somy i wszelkim sprztem. Lubomirski dowiedziawszy si o planach Rakótzego, wysa z pod Ivrakowa krewnego swego Mikoaja Stanisawskiego
dla wojska
i
ziemianów,
w
której
sobie
e
chorego
halickiego z
wywodami
e
o
niebezpieczestwach
z
wojny
za
Stanisawski nie wraca i sdzono jest przytrzymany, gdy tymczasem on przysta na ajenta do Rakótzego, wyprawi Lubomirski Wojakowskiego dla samego Rakótzego.
e
owczego przemylskiego. liról za uda si z zaaleniem do Turcyi sutan zakaza Rakótzemu wdawania si w wojn, lecz on wiadomy wszystkiego, co si dziao w haremie sutaskim i wiedzc dobrze aden sutan szczliwie dokonanej wojny nigdy nie gani, ruszy ku Polsce wród zimy a na pocztku r. 1657; kaza za wysanego do siebie goca i
e
dugo przez róne miasta niby to do siebie prowadzi a waciwie w koo wodzi aby mu by przedstawiony dopiero w Krakowie jako w stolicy zdobytego przez
tureckiego
tak
niego królestwa.
Wyszedszy
Karpat na Sinowodzko, sia pochód we dnie i w nocy wytykay poary jakoby drzewa nad drog sadzone. Stryj zaj
mier
i
z
si)ustoszenie: jego
bez oporu, lecz u Przemyla spdzi na obleniu tygodni, a w kocu zawar ugod z Gissiaszem pukownikiem polskim i dowódc zaogi wojsko odejdzie a miasto lubo
pi
e
zan.kuHjte zostanie al>y
neutralnm.
Od Jarosawia
wzi
okup
go nic spali.
giciu
Przednia stra PtAkótzego odbya utarczk z Schonberstarost boguslawskim wysanym od Lubomirskiego na
283 podjazd.
Polacy nakadli wiele trupa
sarski kanclerz wgierski
i
Jerzy Szeicpchcni ce-
i
biskup nitriski a pose do Polski
nadjechawszy na pobojowisko, uciska
i
w
gow
ucaowa
Scbonberga za sprawienie si tak dobre.
Do Lwowa Kemeny hetman
o uznanie
Rakótzego za króla naszego
siedmiogrodzki
posa
Janusz
ródowego
pisarza
Grdzkiego, który jako gorliwy ajent szwedzki i zdrajca ojczyzny znalaz si od Chmielnickiego z Ukrainy do Rakótzego na Siedmiogrodzie. Przyprowadzony Grdzki przed panów, biskupów i wadze miejskie, uznania Rakótzego za króla, na tron polski powoanego a któremu Karol Gustaw swych praw ustpi. Pozbyto go si odoeniem odpowiedzi na pónij. Przyszo jednake do ukadu midzy delegowanymi województwa ruskiego a delegowanymi siedmiogrodzkiemi,
da
e
dopuci si w pochodzie szkód i pustoszenia, a województwo nie bdzie miao udziau w wojnie, pokd
Rakótzi
nie
ukadów
on nie ukoczy swych
o królestwo.
Byo
zawsze
to
szkaradnem zobowizaniem si czstki kraju do neutralnoei wzgldem najeznika co chcia kraj z drugimi rozbiera. Podobny ukad zawarto w Samborzu, gdzie z razu dawali odpór górnicy, chopi i siedmdziesit onierzy, ale wojsko siedmiogrodzkie a zwaszcza Kozacy i Woosi zaczli spustoszenia i przecie potuka si ta dziwaczna neutralno województwa ruskiego. Sam Grdzki powiada o dalszym pochodzie trudno mu co pisa, bo wszystko byo jednakowo:
e
tylko rozbój
i
cigy
rozbój a
Polska na raz gorzeje. lubo zdrajcy
kraju,
odpowiada:
„inaczej
wojny.'*
Rakótzi
skiego,
lecz
I{iedy
poary; zdawao si
za
e
Polacy z orszaku Rakótzego,
wstawiali
si za ziemi ojczyst,
byd
moe,
nie
bombardowa
napróno.
Przez
caa
to
acut
Wis
s
wanie
to
im
ozdoby
miasteczko Lubomiru Opatowca przybyo
wojsko siedmiogrodzkie do Krakowa dnia 28 marca, za którem Rakótzi wyjeda w karecie majc z sob posa szwedii-
Lubomirski bowiem bez dostatecznej siy zbrojnej odstpi wczenie od oblenia i cofn si ku
kiego
i
Stanisawskiego.
lietmunowi Potockiemu na Sandomirz
i
Zamo.
Wojsko Rakótzego wynosio dwadziecia tysicy Niemców Wgrów, do szeciu tysicy Multauów i Woochów, i
284 nacie tysicy Zaporoców pod dowództwem pukowni* ków Zel eiieckiego i Popeka. Przeszo wic czterdziestu tysicom nie móg stawia oporu Lubomirski i cigle ustpoa
i)ict
wa
z drogi.
si
tak
Karol Gustaw
roztrbywa zaraz kazupeny tryumf nad Polsk-
wsparty,
za po wszystkich dworach swój Od Moskwy domaga si wrócenia sobie zabranych krajów, Kexholm. Od Danii bo bya opanowaa Ivareli, Ingri i
da
aby nie puszczaa przez Sund floty holenderskiej, od Holandii aby wedug obowizku trzymaa z protestantami a nie wspieraa Polaków katolików z cesarzem powizanych
owiadcza si
cesarzowi si,
eby
swoj przyjani
przedstawia
Turcyi
a Francyi pro-
u Anglii stara
trzymaa na wodzy,
cesarza
o pienidze,
ze
si
ni bdzie, jak K^ozakami w jedne trbk e Moskwa w poczeniu co
to
z
Moskale z dowodzi, z Polsk uyj Kozaków na wytpienie Tatarszczyzny, a Kozakom zapewnia niepodlego i tyle kraju Polski, ile go
Polacy
d
z
Tatarami
zaczn,
a
chanowi
nigdy nie dali.
Polacy
przeciw
wszystkie strony
i
pastwa
rozpisywali,
si na
znowu
szwedzkiemu
królowi
agientów
goców
i
dworów zagranicznych jak do swych posów rozsyali. Wejcie liakótzego do Polski zmienio niezmiernie posta wojny. Ju to na powstaców pada trwoga a Szwedzi wzroli w odwag, królowi za szwedzkiemu trzeba byo otworzy sobie komunikacy z I^rus do Krakowa. ICiedy Jan tak do
Kaziniirz ostatniego stycznia (1657 r.)
opuci Gdask,
król
posunwszy si ku temu miastu przekopa grobl zala gdask u Montawskij Bzpicy i)alami zatapianiem rónych rzeczy chcia odwróci
szwedzki
pod Kezemarkieni
oaw;
i
i
Wis
od
Gdaska
Otrzymawszy
,
ale kry
wiadomo
e
zniszczyy jego zamiar
z oddziaami w których czykowie oraz z korpusem brandenburskim Waldecka a na czele siedmiu tysicy; przewaajc za
uie^'o
ców
zoon
Janem
i
sw si
zostawi
Stenbockicm.
Toru, IJrzc
w Prusach Od oawy
kujawski,
ków wyznaczony na
robot.
i
w Jarosawiu spieszy do suyli tylko Szwedzi i Finlad-
liakótzi
z
bratem
ogóle
Niemswym Adolfem z
cign przez Iaw pod Piotr-
malborskiej
Sobot, Brzeziny,
zbieranie
w
si wojska
polskiego
dla sta-
285 wienia
czoa Rakótzemu. Zaoga
si jak moga, Gustaw który w
bya tam
bronia ale skoczya na poddaniu miasta. KaróI poprawionem sv;em pooeniu wróci znowu nie
liczna,
swego planu rozebrania Polski, Piotrków jako lecy w województwie Sierackiem kurfirstowi przeznaczonym kaza zaraz obj w posiadanie Waldeckowi na imi swego pana, sam za wzi kierunek na Przedbórz i Radoszyce, gdy go do
,
dosza wiadomo,
cign
e
Polacy
znaczn si§ pod Sandomirz
maj.
Wkrótce za Karolem znalaz si Czarniecki BrandenPiotrkowa wygna. z burczyków Dnia 4 kwietnia we wsi Modliboycach od Opatowa ku Rakowu lecej przy huku dzia zczyy si dwa wojska z wielkiemi wzajemnemi powitaniami a przy sypaniu sobie na wzajem grzecznoci Karola Gustawa i Rakótzego. Radosn t uroczysto zaspia aoba ze mierci ksicia nassauskiego, którego nie wiadomo czy przypadkowo czy umylnie jeden ze Szwedów zastrzeli. Wojska siedmiogrodzkie a szczególnij w tym pochodzie od Krakowa wybijay szlacht i mieszczan. Najwiksz rze sprawiy w miasteczku Chmielowie. Puifendorf podaje szczególny przypadek dla badaczów „Eryk Dahlberg, przyrodzenia ludzkiego wany. sowa tego historika, marszaek polny udawszy si w przodzie z maym oddziaem jazdy dla oznaczenia stanowisk wojska zasta we wsi jednej Polaka rozcignitego w znak na ziemi. Mia sece przestrzelone dwiema kulami oczy zamknite i wyrzuca Byo obowizkiem wojskowej litoci doz ust krew pijane. i
s
,
i
bi
tego nieboraka: zsiad z konia jeden jedziec
i
kul
pisto-
letow wystrzeli mu dziur w gowie, e a krew i mózg wyprysny. Ale z wielkiem podziwieniem wszystkich ów ranny rozmazywa mózg krew. Inny Szwed wystrzapodniós em midzy oczy odama nieszczliwemu czaszk a on znowu jak dawnij maza sobie mózg krew. Jeszcze inny przebi go cztery razy paaszem ale Polak rusza nogami kad sobie na serce. Pó godziny przeszo spdzono na strzelaniu i kuciu caego ciaa a jednake zawsze nastpoway rk cikie westchnienia jak gdyby chcia porusz-enia nóg mówi. Kiedy Szwedzi odjedali, dycha jeszcze." Moe Pan Bóg rzuci tego nieszczliwego pod oczy nie-
rk
i
i
i
,
rk
i
i
i
286 obraz Polski
przyjació, jako
przej
cierpienia
majcj
poniewierania
i
wiele
nadzwyczajne
i
miertelne a przecie nie
straci ducha ani ycia.
Karola Gustawa przywykego do porzdku wcale nie zadowolalo wojsko siedmiogrodzkie. Widzia on jak za zajcem
si na polu ukaza pidziesit szwadronów ruszao w pogo. Poniewa za dowódcy do takiej swawoli nalee niezwykli, ale j wstrzymuj a wstrzyma nie mogli, przeto atwy by wniosek e tam o posuszestwie i karnoci albo lisem który
ani
mowy byd
,
nie
mogo; wojsko za
zgraj pijaków do niczego
mo
nie
bez karnoci jest jakby
zdoln;
zawsze albo si sa-
i
rozchodzi, albo znika od nieprzyjaciela rozegnane.
Przy naradzie Jana Kazimirza z panami
Gdaska, pienidze do wojny koniecznie ponajkopotliwszem byy pytaniem. Lubo w tej rzeczy
po odwrocie trzebne
móg
w Czstochowie
,
z
rozgrzeszono
si
za
i
odbywa
przykadem
datek nadzwyczajny pod stkiego
co
w kraju niebyo podobiestwem,
sejm stanowi, przecie gdy sejmu
tylko
przyjaciómi zasypanym
tylko
nie
nazw akcyzy
sprzedawane do jada
skarb trzydziesty grosz
ustanowiono po-
kurfirsta
to jest, picia
i
e
od wszy-
kazano
na
skada. Z Czstochowy uda si król Dankowa a wasnoci
na mieszkanie do warownego zamku
kasztelana krakowskiego Warszyckiego,
na granicy szlskiej. Poniewa u niektórych pisarzy ówczesnych znajdujemy wzmianki król powtórnie uszed za granic, przeto snadno byd moe dla bezpieczestwa wicej w Szlsku ni w Dankowie bawi.
e
e
Wzgldem
czno si
i
popeni król wtedy niewdziniesprawiedliwo, bo buawa polna dla tego dostaa Czarnieckiego
tylko
Lubomirsk^emu, marszakowi wielkiemu a wic ju pierwszemn z ministrów, aby jj nie dawa Czarnieckiemu co
si wzbi na najpierwszego w Polsce bohatera
z
ubogiego szla-
chcica sandomirakiego*).
*>^ Wowicrn
"*
;
^."^7^^^'-"-^ ^ '•^"'
Czarmcckiogo
i
2 soli, ale z tego co
przymówk Koniecpolskicmu
"^ ^^'^'''''
mi boli," byo przy,
którego ojciec przez
ogromny majtek, oraz LubomirTku^rlnTr ^kMrnu którego ojciec z dzierawy salin krakowskich przyszed do bogactwa zuid synowie cho mnij zasueni, waniejsze brah dostojestwa '''•
,
'''^''^
287 XIV. Wojska sprzymierzone szwedzkie, brandenburskie i siedmiogrodzkie stawaj w Urz:dowie w liczbie siedmdzicsit tysicy i wytykaj poarami swój pochód. Gustaw Karol stawa w Krzemieniu a Rakótzi w Grodku, id do Siemiatycz za Sapieh. Poselstwo polskie wraca z Wiednia do kraju po bezskutecznych rokowaniach. Cesarz Ferdynand III umiera. Leopoldowi jego nastpcy niepodoba si wzrost potgi Rakótzego. Poselstwo polskie powtórnie przybywa do Wiednia i stawa przymierze z Pol-
sk
z przyrzeczeniem posików.
Karolem
Brem.
Potocki
i
Karol
w
nera marszaek
opaach.
wojn
Gustawem w Sampamitn wydaje odezw. Ra-
rozpoczyna
III
Lubomirski hetmani
i
Lubomirski nachodzi Siedmiogród
borze. kótzi
bierze
i
odwoa Kozaków
Chmielnicki przyrzeka
Król duski Fryderyk
od Rakótzego.
i
Karol wydaje na
up Warszaw.
austriacki wkracza do Eolski.
z
cz si
Hatzfeld je-
Zdrajcy Polacy Stanisa-
Jerzy Niemiricz uciekaj od Rakótzego, a Rakótzi uchodzi do Siedmiogrodu bez taborów, lecz dopdzony przez Polaków w drodze ku Mi-
wski
i
dzyboowi podpisuje i zaprzysiga traktat go upokarzajcy. Pod Winiowczykiem napadnity przez Tatarów ponosi niezmiern klsk, sam zaledwie z 300 ludmi stawa w Siedmiogrodzie gdzie z kandydata do korony ,
polskiej
i
przeciwnika cesarza spada na
sug
jego.
Karol Gustaw swego bardzo miernych zdolnoci sprzy-
pocign
mierzeca Piakótzcgo chcia
ku Litwie: na pozór w zamiarze odjcia Janowi Kazimirzowi rodków wojennych jakieby z tego kraju móg otrzymywa, lecz w istocie dla zagroenia na tyle wojsk moskiewskich, które lubo ju dawno byy poniechay oblenie Rigi przecie cakiem nie wyszy z Inflant. Robiono w Zawichocie przygotowania na wystawienie
mostu, a król szwedzki
i
ksi
siedmiogrodzki z rozwa-
zamku wcignitego nieco w Wis przypatrywali si jedzie polskiej na drugim brzegu, gdzie dalej stali z wojskami swemi hetman Potocki i Pawe Sapieha. Na raz zacza owa jazda dawa ognia a Korycki pukownik co Karolowi Gustawowi cigle wiernie suy, woa aby nie strzelano, bo sam lin
król szwedzki
w
wielkiem niebezpieczestwie.
królewskiego wzili to za prost zdrad,
Szwedzi orszaku
lecz
Korycki
zna
strzela, ale wszystko
zsiado z koni i czapkami oddao swoje unione pokony. Karol Gugóry w grzecznoci, zdj take staw nie da nad sob swoich
i
nietylko
przestano
wzi
przed Czarniecikm.
Koniecpolski lubo
dugo trzyma
cie wnet dosta województwo sandomirskie.
ze
Szwedem,
prze-
288 swój
ze
kapelusz
strusiemi piórami
i
pozwoli strzela
nie
byo
dzia ju do dania ognia gotowych. Zaiste dziwnóm przyrodzenia republiu Polaków z obyczajów, ustaw i prawie kanów, poszanowanie dla monarchów. Po dwóch dniach przeprawy stany wojska sprzymie26 rzone szwedzkie, brandenburskie i siedmiogrodzkie dnia z
kwietnia ich
w Urzdowie. Zapewne pomnoyy si zaogami bo
liczb wiarogodni pisarze
Potocki hetman co
mogh czyni
Czarniecki
,
i
podaj na siedmdziesit tysicy. Pawe Sapieha cofali si cigle,
bez badania przez piegów,
jak daleko nie-
którdy idzie, gdy cige poary wytykay tak jego zblianie si jak kierunek. znaZ Beyc odesa Rakótzi Michaa Mikesa z
przyjaciel
i
do
czn
si
nie tak
w
celu opanowania
Na
nierównie waniejszego Zamocia. zwaniem o oddanie si pod jego
Wittemberga pitulacyi
i
innych Szwedów ze
list
Rakótzego z weo wydanie mu i
opiek zamaniem warunków ka-
w Zamociu wizionych, owiadczy wytrwa we wiernoci dla
warszawskiej
e
Lublina jak zdobycia
jego postanowieniem
Zamoyski, króla Jana Kazimirza, a poniewa kapitulacya warszawska bez narady ze szlacht zawarta za niewan uznana, przeto
moe. Jerzemu za Niemiryczowi co równie jak Korycki wiernie suy Szwedom a w wezwaniu o puszczenie jeców na dawn przyja si odwoywa, odpowiedzia, e ze zdrajcami ojczyzny w adnych nie
jeców szwedzkich wyda
nie
myli zostawa zwizkach. Gdy wojska sprzymierzeców przebyy Wieprz pod ySapieha z pod ukowa poszli ku Podsobykami, Potocki lasiu, Czarnecki za przeprawi si przez Wis a do tego obawa o Warszaw skierowaa sprzymierzeców na Okrzej, Stoczek do Latowicza Miska, zkd rzucili si ku jcrowu dla stoczenia walnj bitwy z Potockim i Sapieh, ale przyszli za póno ju nikogo nie zastali. Obawiano si aby Czarniecki znowu nic zczy si z Potockim i Sapieh, lub i
W-
i
i
aby dwaj ostatni nie napadli pprzymicr/eni
poszli
do
stan w ft
Krzemieniu a llakótzi Drohiczynem.
Tymczasem Potocki
Prus
I5roku
i
ale
ksicych,
a
dla
potem wrócili
i
tego
Karol
w Grodku midzy Sokoowem
Sapieha od Broka
szli
po prawej
289 stronie
nad Sanem, Sapieha
a
zatrzyma si osadziwszy zaog w Brzeciu pod
Bugu ku Brzeciowi: Potocki
za
nie
dowództwem Sawickiego, stan w Kamiecu litewskim. Wtedy Riikótzi poszed ku Karolowi, udali si za Bug od Krzemienia do Siemiatycz i postpowali za Sapieha a nie wpadszy na niego, przyszli pod Brze od rzeki Muchawca. Sawicki, dowódca tamtejszej zaogi znosi bombardowanie, potem cign zwolna ukady, aby da Sapiesze sposobno nadejcia, ale w kocu podpisa kapitulacy w skutek której hyl puszczony z zaog pod broni i z rzeczami. Jan Leszczyski wojewoda czycki i Wielopolski kasztelan wojnicki po przybyciu swojem do Wiednia, nie wystpili jako poselstwo, lecz bawic prywatnie uywali na dworze cesarskim Schooiihoffa jezuity bez znaczenia, lecz bardzo przebiegego. Przydany im Pinocci, czowiek przenikliwy, wkrca si z wnioskami swemi do ministra cesarskiego Auersperga i do posa hiszpaskiego Castela Rodrigo. Od cesarza odpowiadano i skoro szlachta polska trzyma z królem szwedzkim, niepodobiestwem jest Austrii dla oswobodzenia Polski wdawa si w wojn ze Szwedem i razem ze szlacht polsk. Leszczyski i Wielopolski czyli nie widzieli potrzeby, czyli te nie zgadzao si to z ich sumieniem, ,
dosy
e
bez ofiarowania
domowi austriackiemu korony
pol-
na dziedzictwo a nawet bez wystpienia jako poselstwo, wrócili z Wiednia do kraju. epok wojny szwedzkiej wywoaa mier cesarza
skiej
Now
Leopold bowiem syn jego objwszy rzdy nad Austri pod tituem króla wgierskiego i czeskiego, widzia nietylko szlacht polsk, lecz cay naród do ostatniego
Ferdinanda IIL
wzburzony przeciw najeznikowi Szwedowi; nie móg te obojtnem okiem patrze na wzrastanie potgi Rakótzego, który by cho wtedy spokojnym, ale ze stanowiska swego gównym Austrii przeciwnikiem.
Szlachta
Wgier
posiadanych przez
Austri, wprawdzie w drobnej tylko czstce, bo co nie naleao do Siedmiogrodu, to stao pod rozkazami paszów tureckich, odmówia Austrii pomocy na wojn z Puikótzem, który ze swymi Siedmiogrodzianami stanowi sam drdze narodowoci madziarskiej. Leopold umia na króla duskiego i kurfirsta brandenburskiego, a zapewniwszy sobie Tom VJII. li)
wpyn
290 przychylno, wyznaczy komisarzy do ukadania si Wielopolskim, którzy na wezwanie tymczaLeszczyskim
ich
z
i
sowego
ajenta
polskiego
Andrzeja Miaskowskiego
stolnika
Wiednia i zawarto z Polsk dziesi a obieca Leopold prze-
halickiego powtórnie zjechali do
przymierze (27 maja) na lat ciw Rakótzemu, gdy jako
kandidat do tronu cesarskiego
chcia jawnie narusza traktatu westfalskiego midzy Szwecy a Niemcami: przysa siedmnacie tysicy wojska ze zastrzeeniem, eby swemi zaogami mia prawo osadzi Kraków, Pozna i Toru , eby mu przedewszystkiem zoono nie
na koszta pochodu milion zotych, wyliczano za corocznie wojsku posikowemu sto tysicy czerwonych zotych i jeszcze w rkojmi uiszczania oddano kopalnie Wieliczki*). Do Carogrodu jecha Mariusz Jaskólski stranik koronny w poselstwie, ale go w drodze z rozkazu matki Rakótzego do miasta Potoka przyprowadzono. Turcy poschwytano kazywali nieprzychylno Rakótzemu bardzo wyranie, bo i
kaza w odwecie star, Rakótzow poima. Na Ukrain udali si Bieniewski Jewaszowski kasztelanowie woyski smoleski. Bohdan Chmielnicki ju do-
pasza
Silistrii
i
i
brze
osab
pienie
cho
na siach
trzymany
jest
i
Mówi
duchu.
w posuszestwie
e
przez ludu zale-
dla
Chciaby
cara.
swego syna upewni przy Rakótzem nie z jego
nie dla siebie to dla
ask
króla.
Lubo twierdzi e pozwoleniem znajduj si Kozacy, jednake wyprawi do nich rozkaz aby do domu wrócili.
W
lakiem
pooeniu
rzeczy
król
szwedzki
otrzymuje
e
wiadomo w
Brzeciu litewskim, król duski Fryderyk III rozpocz przeciw niemu wojn i to przez opanowanie Bremy z calem ksistwem. Chcc ukry Rakótzemu swój kopot
powydawa
i
tajenjnie
i
oczekiwali Stenbocka z Prus.
rozkazy,
wyjecha do Meletycz, a polem uda si do Krzemienia na sw dawniejsz gówn kwater zaprosi Rakótzego. Tam tedy radzili o dalszej wojnie i
Nadszed on do Zakroczyma
straciwszy przez cxplozy prochu strzeli wa,
omdziesit
Czaniiecki
•)
Rudawski
w boru
ludzi a daleko
zaj by Warszaw, lib.
VIII
cap.
1.
poblizkim
wicj
ale
poow
koni.
widzc
gasnc
gwia-
I
291^
zd
pomylnoci
dza
uwaa
aby warto osabieniem swego wojsl^a
szwedzkiój
zaog
,
nie
byo
osa-
z i zostawi mieszkaców. Karol Gustaw postanowi uda si do Warszawy, a Rakótzi bez wzgldu na plany wojny, których nawet rozumie nie móg, bo nie zna stosunków Ivaróla Gustawa, trzyma go sie za fady i take z nim ruszy. Tymczasem hetmani Potocki i Lubomirski zczyli swe siy w Samborze. Potocki zosta z trzema tysicami wojska jakoby w odwodzie, Lubomirski za wziwszy dwanacie tysicy komunikiem to jest bez taborów, ruszy na Skole, przez Karpaty ku Munkaczowi, gdzie wyda odezw (6 lipca 1657) godn uwagi i dajemy tu w caej osnowie: „Prawem natury jest zastrzeone, aby nikt drugiemu tego nie czyni co jemu niemie; zapobiegajc za ukrzywdzeniu, godzi si si si odpiera i natura daa lwom pazury, koniom kopyta, bydu rogi, psom zby a opatrzya ludzi w róny rodzaj ora eby si bronili i swe krzywdy wetowali. Wie wiat cay, Polska z ksistwem siedmiogrodzkiem nigdy nie zadzieraa, owszem przyjani ssiedzkiej i zwizków wzajemnych przestrzegaa od niepamitnych czasów, a ze zacnym narodem madziarskim od Ludowika, Albrechta, Ma-
j
to miasto
na opiece tylko
j
e
królów wgierskich, przymierze
cieja
i
dobre porozumienie
Jak Polska koronowaa sobie królów wgierWgry koronoway nawzajem królów polskich.
zachowywaa. tak
skich,
chodzio o czasy odleglejsze, to dosy przytoczy w wieym przykadzie Stefana Batorego. Wstawiay si w pomoc przeciw Turkom polskie posiki: nawet w zawieruchach domowych Boczkaja, Bethlena, Mojesza SzekeI
gdyby
lego, i
nie
my
wreszcie Stefana Rakótzego,
Polacy porednictwem
rad bratersk przysugiwalimy si Madziarom
no
ich jakoby
jeszcze
nasz
wasno
czasach przeciw
kom pomagalimy
na oku majc.
poczonym Kozakom
,
W i
nietykal-
ostatnich
Multaczy-
zrcznie samemu dzisiejszemu Rakótzemu, jak nie jest tajnem nikomu. Ztd te zaskoczona Polska wojnami naprzód od Rakótzego zadaa pomocy.
Gdy a
my
ta
nie
troskliwie
i
posza w odwlok moglimy czeka, obrócilimy si znowu do ksicia Ferdinanda
sprawa u
siedmiogrodzkiego
i
cesarza
ofiarowalimy
mu nawet koron gdyby 19**^
292 rozszarpywanj Polsce chcia nie pomoc. Skd miód mylano wydosta, ztamtd wyszy ostre kolee, bo próny w pych wzbity prob o pomoc, da przewag dumnym zamiarom swoim; wola tyranskim podbojem, jak preyjacielkto drusk elekcy przyj do królestwa. Nie pomnia,
ksi
e
j
niechybnie straci. Bez kopotu giemu odbiera wolno sam o rodki i rady wzgldem dostpienia królestwa, napuszony
pimie Polsk za swoj, zarozumiaoci, ogasza w mowie granice jej z broni w rku naszed bez ogldania si na i
nam ssiadów, którzy mu niesuszno napadu. Gdy wic napad króle-
cesarza rzymskiego przedstawiali
i
przychylnych
stwo polskie Rakótzi z Madziarami,
ISzeklami,
Multanami,
^Yoochami, I^ozakami i ciekiem rónych innych narodów, daje opiek rozrzuca w>zdzie i jawnie listy otworzyste, Polsce i e przychodzi gasi pomie od dziesiciu lat wznieconego poaru wojennego. Wyborny zaiste pojednawca gdyby nie by wrogiem zmarych! onierz bowiem jego bezbony odgrzebywa trupy, wszystko mieczem i ogniem z ziemi równa. Jak bydo wyrzyna ludzi, w mkach mordowa clu*ZL'cian a to piekc na ronie, przerzynajc pi na dwoje, warzc w kotach i zapalajc i dziekciem pooblewaiiycli; wielu z ucitemi rkoma i nogami o mier si do-
e
smo
praszao.
Zgrzybiaej staroci, modzieczemu wiekom, niewieciej pci nie przepuszczano ; dzieci brano za nogi i o ciany roztrcano; ebrakom wsparcia bagajcym oczy wykluwano, u.-zy
obrzynano,
odzierano. i
albo
po
Okruciestwa
barbarzysku skór z grzbietu sam Szwed wróg nasz gani
te,
wyrzuca Rakótzemu. Nikt
naród wgierski nie
moe,
wtpi
e
napa
a
Polo.cy
w
szczególnoci zacny
postanowili
wykona
na posiadoci Rakótzego tylko jako znkani temi zbrodniami tern niesychauem okruciestwem. i
Niechaj
si
nikt nie zdziwi, gdy
bdzie widzia miasta i| wsie popalone a pola trupami zasane. Niech lud Rakótzego nie wyrzeka pa ^pu.stoszenia, bo daleko wiksze pozrzdza w Polsce. To Cl si owiadcza w niniejszej odezwie zacny narodzie wgierhki. Wiedz za ksi, z boleci przychodzi Polakom wet za wet odiiaca kraj burzy.**
e
i
Luboniirbki wi)ad do Siedmiogrodu, przebiega bez oporu rone okohce. Woj.ko jego upio w sposób straszliwy. Nie-
293 które miasta*) wsie, winnice popalono lub powycinano.
W lu-
te nie ponieli szkody Polacy, wina; koni jednake dla a odwieyli si dostatkiem misa ostrych i przykrych dróg midzy skaami stracono nie mao
dziach jak nie czynili
tak
i
i
dla tego wielu
onierzy wrócio na woach.
Warszawa nie bdc w stanie dawania odporu, przyja niej Rakótzi ju zrozumia swoje u bram nieprzyjaciela. stanowisko a mianowicie e u Turków jego wyprawa nie znalaza pogady, Austria daje pomoc Polsce a zatem jemu na stronie Jana Kajakby wojn wypowiadaa, Tatarzy zimirza, z Kozakami porozumieli si Polacy, on do Litwy wchodzi po to tylko z Karolem aby cara od tyu zagrozi, Karol Gustaw nie myli ju o podziale Polski: wtedy dopiero
W
s
,
zadra
Rakótzi, bo postrzeg
ile
to
i
jakich
nieprzyjació
cignie. Do tego przyszy mu na pami zaogi w Krakowie i w Brzeciu jako w jego miastach zostawione, moe ju na wieczne czasy, a kopotao go najbardziej hetmani pocignli na Ru czerwon i Pokucie w ssiedztwo Siedmiogrodu zostawionego bez wszelkiej zasony. Zacz jego, prostego wic czyni wyrzuty Karolowi Gustawowi, spokojnie i bezpiecznie czowieka wycign z kraju w którym sobie siedzia, a po to jedynie aby mu ostateczn zgub przygotowa. Rozpamitywa jak go mr.tka od wyprawy odna
siebie
e
e
wodzia, martwi si, wyrzeka i paka. Ale czeme móg sam nie jest mu pomódz ICaról, chyba go tem pociesza, w lepszem pooeniu. Karol jak wiemy nie paci zasug swemu wojsku a dla tego nie broni mu rabunku; w Warszawie o której wiepojej dugo w swem rku trzyma nie bdzie, dzia stpi sobie zupenie po rozbójniczemu, gdy podzieli midzy
e
e
U Jcmioowskiego stoi wprawdzie Prcszow (Eperies) który wtedy moe by w posiadaniu Rakótzcgo, lecz wtpi naley aby ksine szukay w nim tak blizkim granicy polskiej austriackiej bezpieczestwa. *)
i
Mappy ówczesne nigdy Przeszowa nie licz do Siedmiogrodu (TransihaMówi w szczególnoci o pu-tosz^nin caego Siedmiogrodu uia). Kochowski w sowach: quidquid in Hungaria illi aut Transilvania possessum, id onine talionis jure ferrum et flamina corriniiit. Zamiast wi';;c Przesz o w w drukowanem dziele Jemioowskiego. moe wypadaoby po-
oy Braszow
(Kronstadt).
294 oficerów domy,
Podaje
naguany.
ogniem
wedug pewnego porzdku
je
rabowali.
by ju
Gordon wiadek zupenie pewny, bo
to
suby
ze
aby
wtedy
powrót do szwedzkiój przypadkiem Spalono take przedmiecia a nawet zniszczono rodku czerwca (r. 1657) paac królewski*). na
polskiej
W
i
wróci Gustaw Karol do Torunia. tym stanie rzeczy Austriacy pod naczelnm dow^ództwem jenera-marszaka Hatzfelda wkroczyli do Polski w przy-
W
Jan Kazimirz powitawszy ich szlskiej, uda si do Czstochowy
obiecane siedmnacie tysicy.
w Dankowie na granicy w celu wzniesienia modlitw pobonych i
spraw swoj
za
Kzeczypospolitej.
Czarniecki pod ó wczas wojewoda ruski
wiadomy
co
si
e
czy po tej czy po owej u nieprzyjaciela dzieje, wiedzia stronie ^Yisy zawsze niedaleko Zawichostu bdzie si wy-
nosi
Ruszy wic pod Czstochow dokd
Riikótzi.
w czem mu wiestwo wielk byo pomoc. zwoywa,
wojska
bra si
a
zaraz na strzeenie
biskupi
Król
w
i
z
król
ogóle ducho-
Czarnieckim
Wisy
lewego brzegu
wy-
od Za-
wichosta.
W a
w
piset ludmi w poowie Szwedami Wgrzynami Riikótzego, Mikoaj Gnoiski
Piczowie sta
polowie
wartogów
z liczby
i
to jedno czy
bi
z
Polaków bez
tych
czci
i
wiary,
co im
ze swoimi
czy przeciw swoim, byle sobie Szturm piechoty niemieckiej odpiera dogdy usypano okop przy kaplicy . Anny i dziaa
chleb zapewnia.
brze, lecz
gra zaczy, Gnoiski zwtpiah który
nie
podziela
zdania,
e
Mimo opór i
dla
Czarnieckiego
zdrajców kraju wolno
ask
okazywa, król sam niesynny z mioci ojczyzny, wezwa Guoiskiego do kapitulacyi i zawarszy puci go z wojskiem. Kiedy za po tm onierze schwytali Szlichtinga z drugim szlachcicem arianinem, a pokazao si e tajemne
j
wieli do Wiirtza, Czarniecki
listy
sa
pod wyrok
wic
w.si
byli
ju
ich do króla nie ode-
uy prawa dowódcy, zoy w MichaoPiczowa sd zwyky wojenny i gdy uznani winnymi obudwu powiesi kaza, Idóra to sprawiedliwo
•)
ale
niedaleko
Sowa
Kochowskjpgo:
ot
»e pepercerint ciqRnj mc
ne rcgio (luidcm palatio flamrlo
Ujazdowa a
nie
do
zaralcu.
295 podniosa ducha w wojsku, bo kady lud wierzy i susznie nie kara zbrodniarzy jest to zostawia bez opieki nawet przeladowa poczciwych, puszcza za pazem zdrajcom, jest to krzewi zdrad. Rakótzi opuciwyszy Warszaw zwtpi zupenie o szczliwym powrocie do swego kraju i chcia si Polakom z rk tej myli z jego rozkazu Stanisawski nawyfrymarczy. pisa do królowej eby Kemenymu da indigenat polski ja-
e
i
W
i
kie i
dobra,
toby
Rakótzego
on
gwatem wyprowadzi. Trzeba
z
krajów
jednak
nawet
polskich
eby
przyjechali ko-
misarze polscy, którzyby zasonili wojsko siedmiogrodzkie od
Zakoczy za
napadów. baczono
i
(lano
co
za
eby mu win
Stanisawski te
wzgldem wyprawienia
starania
nieprzyjacielskiej siy z granic polskich
Od Warszawy Rakótzi
cign
prze-
,
bo co
mia
to straci.
ku Lubelskiemu; wtedy
Jan Kazimirz odjecha pod Kraków a Czarniecki z wojskiem pod Solcem. Znalaz si do niego Hilary Poprzeby ubiski pisarz polny litewski w trzy tysice Litwy. Wojsko Rakótzego od dawna byo rozprzone i skadao tylko tum niesworny. Jeszcze pod Brzeciem litewskim burzyo si z powodu zalegego odu. Kozacy bili si cigle z Wgrzynami nietylko o upy ale o pasz a nawet o pastwiska
Wis
dla koni.
Stanisawski, który nawerbowa sobie Polaków
wódc nieco
legii polskiej
przy wojsku siedmiogrodzkiem
onierzy ucieko,
tak
si
o
by
i
,
jak
do-
mu
reszt nie pyta, tylko
take uciek. Jerzy
Niemiricz
ów podkomorzy
kijowski a póniej je-
nera szwedzki mia dowództwo nad Kozakami:
ci
z
nim
Rakótzemu doprowadzi go szczliwie do Siedmiogrodu przez Ukrain. Poowa atoli i to z Niemiryczem Ukraina zagroona od hordy, na czele, dowiedziawszy si pod pozorem przysposobienia ywnoci przebyli Wis pod Zawichostem i umknli. Tymczasem Czarniecki pod Kranikiem bi na tyach Rakótzego. Rakótzi uchodzi, jak móg najspieszniej, w kierunku Lwowa: Czarniecki z Litwinami szarpa go bez przestanku ju nietylko z tyu ale z boków a nawet przodu przez cae województwo belzkio \ pod miasteczkiem Magiorowem (11 liprzyrzekali
e
296 pca)
nakad mu
cz
wiele trupa a do tego
taboru urwa.
przedni stra umkn do zastpili mu jeszcze i obadwa hetmani. Skrci wic Glinian ku Zbaraowi i przez Oygowce do Czarnego Ostrowa, ale Czarniecki i obadwa hetmani id za nim. Zaczepiony przed samym wieczorem nie poniós w ludziach wielkiej straty, zodzia i reszt pocigów, tylko kostawiwszy jednake munikiem, to jest bez wszelkich taborów uszed do Poskirowa. Nazajutrz o wicie ledwie wyruszy ku Midzyboowi hetmani depc mu zaraz na pity i wyranie a Czarniecki
Gdy Rakótzi
ókiew
przez
z
,
cz
i
na ostateczn gotuj si bitw, której
e
rzek Derazni jeden
przez
tern trudniej
unikn
tylko bardzo wazki most, który
pytajc si o Wgrów, tem kopotliwem pozaraz po przejciu bardzo popsuli. oeniu Rakótzego, przychodzi do Polaków trbacz z listem
Kozacy dla uratowania
siebie,
nie
W
Dano tedy dwie godziny czasu a e wojsko zgodzone spogldao akomem okiem na przeto kogaje trzeniowe z gaziami obwisemi od owocu
o rozejm a przynajmniej rozhowor. ,
,
rzystano
z tego,
Wgrom z
i
eby zahamowa
kazano wielu oddziaom
orszakiem sam kanclerz
jego
i
uniesienie
na trzenie.
Micha Mikes,
przeciw
Zjecha
rozpostarto na tra-
w pobliu owych gajów rojcych si onierzem piset kroków od kadego wojska. Stanli het-
wie kobierzec a
moe
mani
i
na
Czarniecki: kanclerz siedmiogrodzki
mirskiego,
mówi!
e
okazywa spokojnoci
da
o pokój.
e U}go bli
w jego imieniu naW sowach za swych nie kanclerzowi co si ma uka-
jego krewny Stanisawski
Rakótzego do
tej
wojny.
przyzwoitej
Czarniecki zi-azu
powsta na Lubo-
sucha
,
spokojnie,
ale
widzc
zanadto, popad w gniew, a dobywszy na wpó szaz uniesieniem: „i ty i pan twój naleycie teraz do
rzek
pana
Skoczy na konia, woaaby mu tylko nawet stojcemu pukowi jednemu natychmiast uderzy kaza. Lubomirski, któremu Rakótzi zaszczyt czyni si zawsze jego krewnym mianowa, wezwa Potockiego aby i>rzeciw niewaciwej porywczoci Czar-
nic
i
króla mojego."
przeszkadzano
i
e
nieckiego 1
uy
powagi iMitinuskiej, ale Czarniecki
o karnoci zaponmiawszy,
jem
co tylko
wojskiem Poubiskiego na Mikcs, któi7 ])y odszed, wróci i
mia
Wgrów
ju
nawet z wojskiem swouderzy. Wtedy
spiesznie wprost do Czar-
297 iiieckiego
i
ukoniwszy
mu si
e dla
owiadczy,
pokornie,
zachowania przy zdrowiu pana swego wszelkie warunki przygotów. Ustay wic kroki nieprzyjacielskie i 23 lipca pi-
j
ukad w Midzybou. Wszyscy panowie polscy okazywali pewn agodno wzgldem Rakótzego, zwaszcza e sano
Maria Ludwika napomniaa ich o to listem sam tylko Czarniecki nic da si ugi i powiedzia ksidzu Adrianowi Piena wstawienia si królowej zwaa tu karskiemu jezuicie nie naley, bo to sprawa z podpalaczem kocioów i katem, :
,
e
krwi polsk bez powodu haniebnie si broczy. Uoono wic warunki surowe a mianowicie, e Rakótzi przyle do Jana Kazimirza poselstwo z przeproszeniem, i si poway na niego podnie rk, za szkody przez zupienie kocioów, co
miast
i
wsi polskich zrzdzone zapaci sto dwadziecia tysicy
czerwonych zotych wgierskich. Chanowi tatarskiemu zoy dary obiecane od Polaków za pomoc przeciw Szwedom. Wyda wszelkich zdrajców i zbiegów których Polacy zadaj, oraz Przyjalisty Polaków z zachcaniem go do najcia Polski. ni z królem szwedzkim na zawsze si wyrzeka. Zaogi swoje
Brzecia cofnie; Wgrom swym chccym przyu Polaków broni tego nie bdzie; dziaa i wszelkie machiny wojenne zostawione w Polsce na wasno jej daje. z
Krakowa
j sub
i
Kakótzi traktat ten zaprzysig fana Apafiego
i
i
da
jako zakadników Ste-
Jerzego Gyerófiego znakomitych
Wgrzynów.
e
mógby spotka w drodze Tatarów, Ostrzeony od panów, nawróci do Lwowa pod zason oddziau polskiego i z niektóremi swoimi, a do nich nalea i Grdzki. Ledwie wojsko siedmiogrodzkie cicho bez muz}ki, bbnów i wozów, tylko z lekkiemi jukami odeszo, a mogo byd tego jeszcze nad dwadziecia tysicy, zgasza si do hetmanów goniec tatarski
w szedziesit
z
doniesieniem
tysicy a
daj
e
Jaskólski
eby
z
idzie
hanem
z
Rakótzem ukadu
e
zawiera. Odpowiedziano, si to ju stao. odniós rzecz swemu panu, ruszya horda na
Gdy
nie
ca noc
goniec
w
po-
go. Napadnici Siedmiogrodzanie na wypoczynku pod Winiowczykiem odnieli niezmiern klsk moe i dwanacie tysicy na placu pooono, zostawionych przy yciu poodzie:
rano
i
wszystkich
w jasyrze na Perekop
bracami Ivemeny hetman
,
gnano.
Mikes kanclerz
i
Byli
midzy
róni znakomici
:f9 8
Wgrzyiii Riikótzi
,
za których horda spodziewaa si wielkiego okopu.
ledwie
ludmi stan na
z trzystu
ziemi ojczystej.
Austriacy naszli atoli wkrótce Siedmiogród, Turcy
za w
tek skargi zaniesionej przez Mariana Jaskólskiego, kiedy
sku-
w
by
e
im z powodu wojny na wyspie Kandii o pokój z Polsk chodzio, zalecili Siedmiogrodzanom obór nowego ksicia. Kakótzi umkn do Munkacza jako swego miasta dziedzicznego ale z obawy od Austriaków nie uznano go tam za pana i tak dla tituu króla polskiego którego nie osign, w^szystko co mia straci. Ulitowa si póniej cesarz Leopold odda mu dobra i uywa go w wojnie przeciw Turkom. Tak tedy z przeciwnika niebezpiecznego cesaCarogrodzie,
,
,
,
rzowi
spad na jego
sug
z
aski tylko trzymanego.
XV. Polacy z Austriakami oczyszczaj kraj z reszty nieprzyjació. Opale^ki i Grzymutowski zbieraj pospolite ruszenie i bior Pozna, Kurnik Kocian a Brandenburczyków wedle kapitulacyi wyprowadzaj za granic wielkopolsk. Hatzfeld bombarduje Kraków. Wurtz kapituluje i
i
,
odchodzi z
upami bogatemi
Kazimirz cicho
krzyem
Ztd
i)rzed
arianami i innymi zdrajcami kraju. Jan do Krakowa, na zamku w kociele kadzie si wielkim otarzem, a duchowiestwo piewa Te Deum ,
wjeda
jedzie do zupionej
Warszawy.
Po pozbyciu si
z Polski Rakótzego
szwedzkiego, który z pod
Warszawy
sach ale do Szczecina spieszy,
nie
i
po odejciu króla
zatrzyma si w Pru-
eby ratowa
szwedzkie po-
siadoci w Niemczech, obrócili Polacy ze sprzymierzecami swemi Austriakami wszystkie swe usiowania do oczyszczenia kraju z reszty nieprzyjació.
W byy
Poznaskiem jako w czci wydzielonej
zaogi brandenburskie
w
Poznaniu, Kocianie
kurfirstowi i
Kurniku.
Opaleski wojewoda podlaski i Grzymutowski podkomorzy kaliski zebrali szlacht wielkopolsk na pospolite ruszenie. Kionujck oblenia Poznania wzi na siebie Grodzicki jenera artilcrii. Naprzód zaczli bój bombardowaniem, potem
opanowano której sta
i
to z
wyciciem zaogi
wtedy
wysp ju
nic jest.
nin, który
by
i
stoi
koció
wysp Tumem zwan, na katedralny
lubo
miejsce
Brandcnburczykami dowodzi wtedy Bozarazem i komisarzem rzdc cywilnym w tej i
299 nowej
kurfirszczynie
Wielkopolsce.
a starej
cz
Mia
on
do
dwóch tysicy wojska i znaczn jazdy; miasto z zapalonemi kocioami, pene gruzu, spustoszae, sw postaci okazywao wyranie, jest siedzib tylko ndzy bez zapasów i nie wyywi dugo nieprzyjacielskiej zaogi. Polacy na okó uwijali, nie byo si u Brandenburczyków co da koniom
e
bydu
wygania prawie niepodobna. Mogliby si byli Niemcy dugo broni, ale przyszy choroba i gód, wielcy dwaj sprzymierzecy ludów wybijajcych si na niepodlego. Bonin wysa oficerów dla porozumienia si z oblegajcymi a aby mu dano czas do uzyskania
i
a na pastwisko je
da
pozwolenia od kurfirsta na poddanie miasta.
na taki projekt Brandenburczykowie stali
i
umówiono kapitulacy:
nareszcie
e
kocielnych z archiw, ani
z rzeczy
nic
Polacy nie przy-
zabiera nie bd; wszelkie dugi w Poznaniu pienidzmi i czem mogli pozaspokajaj. Mog wyj z rozwinitemi chorgwiami, przy odgosie bbnów i z wszelk broni; obowizani atoli zostawi szwedzkie dziaa. Zaogom Kurnika i Kociana wolno zaraz przybyd do Poznania aby razem byy odprowadzone do Landsz
majtku mieszczan
z
sob
bd
berga albo Drezdenka jako najbliszych miast brandenburskich.
Znalazy si te wnet obiedwie
w
Poznaniu stopnieli
byli
ju
i
Brandenburczykowie którzy
na tysic dwiecie ludzi, wzrós-
znowu do dwóch tysicy, ruszyli w pochód. Gniski starosta gnienieski wziwszy do pomocy Butlera starost radzyskiego i Rydzyskiego miecznika kaliskiego z oddziaami szlacheckimi mia pociech wyprowadzi ciemizców za granic wielkopolsk. szy niemi
,
Wiirtz
jak
odda by Kraków wojsku
powyej spomniono,
siedmiogrodzki
w
miasta,
obronie przeto
ale
nie
e
Janusz Bethlen gubernator
byby
Karol Gustaw
siedmiogrodzkiemu,
z
sobie
umia da
rady,
Rakótzem umówili, aby
obadwa naczelnicy zostali, a ztd wynikno, jak przed tern tak po tem wszystkicm by Wiirtz i gówn si stanowio szwedzkie wojsko. Jenera Sparr z wyborn jazd austriack przebywszy Wis od Krzemionek stan (20 czerwca) pod samem Krakowem. Wiirtz który zna si z nim jeszcze z wojny w Niemczech, posa mu wina rónych rzeczy do jada, a byo obadwa wojska
e
i
i
i
300
e
sycha
nawet
sie widzieli
sob w
z
nocy.
cijgaa si
jazda austriacka prawie przez dwa tygodnie, a gdy przez trbacza otwosam marszaek Hatzfeld
l)iccliota
i
zada
stan
rzenia sobie bram, twierdzc,
e ma rozkaz
Gdyby za Szwedzi mieli wtedy sami zaczliby z Austri wojn.
grodzianów.
wypdzi Siedmiostan w ich obronie, Wiirtz odpowiedzia,
roskazu swego króla trzyma tylko zamek i niewolno mu wmiecie; pogo opuszcza dopókd Siedmiogrodzianie mocy za nie myli im wcale dawa. Austriacy zaczli sy-
e
z
bd
dziaowe rozlesi od szaca austriackiego naprzeciwko bramy sawkow-
pa
przykopy równolegle.
gy
Pierwsze strzay
szacem szwedzkim tak jak inne wieo w ten sposób usypany, e go mona byo posikowa z bramy wiey murowj. Jedne z takich wie osadzon dziaami zasonionej
skiej i i
szwedzkiemi tak Austriacy
e
cigem bombardowaniem
osabili,
si na dobre chwia pocza. Król Jan Kazimirz
Iowami
w Niepoomicach.
ju
spokojny o królestwo
Byli
Bogusaw Leszczyski
kanclerz.
bawi si
przy nim Stefan Koryciski
ukasz Opalepod zason Austri-
podskarbi,
marszaek nadworny. Postanowiono aków odbyd narad senatu, zjedali si róni panowie przybya (20 lipca) z dwoma pukami pieszerai w kopotliwych sprawach zabiegliwsza daleko od ma, Miiria Ludwika. Tymczasem Austriacy u bramy wieckiej, gdzie niskie byy mury ju si przykopami do nich dosunli, u forty od . Anny gotowali miny. Z miasta wypaday oddziay jazdy ucierano si z ni na Kazimirzu. Ów Wiirtz, który si niby do niczego nie miesza a tymczasem wszystkiem kierowa, posiki od K^aróla Gustawa bliskie pozal)uci wieci biera mieszkacom zboa i wszelk ywno, na rynku zaobóz, ulice ostrokoem acucham.i elaznemi pozamyka nawet kobietom z okien patrze nie pozwoli i zgoa Krakowianów trzyma jakoby w wizieniu a z widokiem tylko na mier z godu. Przeseanie za jako te odbieranie listów ski
i
i
,
e
,
oy
i
,
i
iiii/A'l
arianie
niemieckich i
,
oraz wszelkie komunikacye uatwiali
mu
ydzi.
Skoro tylko Jan Kazimirz zjecha pod I{raków, wtedy Wiirtz ju nie z Austriakami ale niby z nim mia do czy-
301 nienia
i
dla tego otwarcie jako naczelnik
wystpowa. Koo rodka
lipca
królowa
zaogi krakowskiej
zacza oblenie
sposób a miano^Yicie chciaa Wiirtza przekupi.
na
Gdy
swój
jej
si
udao, ofiarowaa mu liojne dary za to tylko, aby miasta o ile bdzie mona, od spustoszenia chroni. Pisywa od królowej Hieronim Wierzbowski zaznajomiony z Wtlrtzem, który odpowiedzia i z Polakami kapitulacya jest niebezpieczna, gdy jej nie dotrzymuj, jak dowiadczy Wittemberg z drugimi odesanymi z Warszawy na wizienie do Zamocia; wreszcie nie potrzebuje traci nadziei, a na dowód przysya drukowan gazet z doniesieniem, Karol Gustaw wojuje spraw wkrótce tam zaatwi i do Polski wraca. ju po Danii, Dnia 5 sierpnia od szaca który usypano napizeciwko kocioa . Leonarda, otworzono znaczny wyom w murach W^ tem przyszy wiadomoci o ukadzie mikazimirskich. dzybozkim a zniesieniu wojska siedmiogrodzkiego przez Tapiewano Te Deum i strzelano z dzia w obozie tarów. to
nie
e
królewskim.
na
Król Jan Kazimirz wyprawi trbacza, który stanwszy rynku w Krakowie, obwoa: „Wgrzyni! wiadomo
o pokoju
wam przynosz
i
Kraków
za przywrócony królowi
e
ogaszam. Wzito trbacza przed Wiirtza, owiadczy to uczyni co mu kazano. Wiirtz nie dawa wiary, ani póniój przysanemu listowi, ani nawet przybyym komisarzom Rakótzego, zatrzyma jeszcze przez dwanacie dni Bethlena, nim mu si dopiero "*
wydrze zdoa. onierz wgierski zaogi krakowskiej nie skada porzdnego wojska, ale tylko dnia
18
hoot w
sierpnia
dwóch tysicy do rabunku, nie za do boju zdatn. Polacy bardzo aowali, ywo pucili, jak gdyby hoot i bez potrzeby godzio si zabija; z tem wszystkiem mao który z niej odniós gow na ziemi ojczyst, bo górale i chopi wygnietli po drodze prawie liczbie
e j
wszystko.
Przy
Wgrzynów, mury way byy ju wnet obalia si .brama bocheska.
wychodzeniu
dobrze popsute a
i
Hetmani i Czarniecki nadcignli tymczasem od Midzyboa. Król chcia si z wojskowymi naradzi czy
i
302^ do szturmu, czy dowóz odcina: oficerowie austriaccy nie maj polecenie tylko rozkazy króustawili si, twierdzc, lewskie wypenia, ale nie radzi. Oczywicie nie chcieli za
e
nic
bra
zwarli
si wawo,
ale ich
dobro Rzeczypospolitej
za
Lubomirskim królowa pogodzia przez wzgld na
odpowiedzialnoci.
Czarniecki
z
tronu.
i
mia nad pótora
tysica w^ojska zacz mikn, wszed w rokowania ale pod warunkiem, nietylko król, lecz i Austriacy uczyni zobowizanie, bo przy poddaniu Warszawy sowo królewskie wcale nie zabezPolacy przystali na to i stana pieczyo Wittomberga. Wiirtz bdzie odprowadzony do granicy pomorumowa,
Wtedy
Wiirtz,
który nie
e
e
broni w rku
skiej z
i
tylko trzynastu
dziaami,
sto
pi-
odele si statkami na Odrze do Szczecina, król przebaczy Polakom co ze Szwedami trzymali Szwedzi popac swe dugi w miecie, komisarze polscy przejrz czy nie bdzie brakowao czego z relikwii, a w szczególnoci . Stanisawa w zotej skrzyni zamknionych, oraz z archiw i skarbca zamkowego. Szwedzi zabior wszystko co swemi komi uwioz, w drodze mieli dwiecie koni podwodowych. Po podpijednake saniu ukadu, Austriacy objli bram floriask i jazda ich wesza do miasta na kwatery. Dnia 30 sierpnia opuszczali Szwedzi Kraków; za nimi cignli si dugim szeregiem arianie, inni zdrajcy i rabo-
za
dziesit
zostawi
w Krakowie;
ich
chorych
,
bd
wnicy Polacy.
Wozów
poszostnych
cikich szo do
trzysta,
cay pochód zamykali w podartych bardzo sukniach Finowie. Sypao si za nimi wiele kobiet z dziemi a dwigay toboy
upów
nawet bogatych pene. Trafio si, by uciek jezdny pachoek do Szwedów Andrzej Wilkoszewski pan jego pisa do Wurtza o swego i konia synnojzo z sz\bkoci i kosztownego, ale daremnie.
e
Gdy tedy wychodzili Szwedzi, dawa baczno Wilkoszewski z dwoma ludmi, a dopatrzywszy swego konia, przytrzyma go aby odebra, ale Szwed otyy co na nim jecha, zsie nie chcia: wic Wilkoszewski go za halsztuk i na ziemi; zdar rzuci mu kulbak mówic: „ja tylko swoje odbiei
ram, cudzocco nieli
skarg
nie clic."
a
Austriacy oburzyli si na to i zado króla, ale WUrtz kaza da pokój bo si
303 obawia, eby do rozruchu nie przyszo i eby mu nie porabowano wozów na których jak drudzy, take upy wywozi. Ba si te i Czarnieckiego co z wojskiem sta pod broni,, a któremu pozabiera jego rzeczy na skadzie w^Krakowie zostawione.
Jan Kazimirz bawi we wsi Bronowicach nim miasto do porzdku przyprowadzono i zaproszony przez deputacy, magistrack przyjecha cicho, wysiad do kocioa na zamku, pooy si krzyem przed wielkim otarzem, a duchowie-
piewao Te Deum.
stwo
Stosownie
do
zamianowa
wiedeskiego
traktatu
król
gubernatorem krakowskim pukownika austriackiego Franciszka Kaisersteina solne
wielickie
i
ich administracy.
od
przeznaczy Austriakom
na bocheskie, i
zleci.
a dla tego
upy
Austriakowi take
Lubomirski jako
starosta krako-
obj zamek i osadzi go oprócz trzysta ludnoci zwykej piechoty zamkowj jeszcze caym pukiem pieszym polskim, którym dowodzi Cellari Polak lecz woskiego pochodzenia i jazd pod dowództwem Stefana Niemiricza. Król pojecha do Warszawy, któr Szwedzi odarszy ze wszystkiego zostawili otworem i bez stray jak skorup po zjedzonym ówiu. wski
XVI. Opaleski pustosz Pomorze szwedzkie bior Passewalk do Polski. Prusy królewskie trzymaj Skarb szwedzki jeszcze Szwedzi. Królowa polska bierze polski puste. si na sposoby, aby wynale pienidze na wojn i zbiera znaczne summy. Polacy porozumiewaj si o sprzymierz z kurfirstem i w Welawie spisuj warunki korzystne dla kurfirsta. Jan Kazimirz z Krakowa przybywa do Czarniecki
i
i
,
Na zim wracaj
Anklam.
i
Warszawy dzi
si tam
i
przyjmuje poselstwo moskiewskie, jedzie do Bydgoszczy z kurfirstem
do Berlina, król
za
i
i
wi-
zaprzysigaj traktat welawski. Kurfirst wraca
do Poznania.
Hatzfeld na czele wojska austriackiego
oblegaj Toru, na zim odprowadza wojsko swe do Wielkopolski a sam w dobrach swych Struborku (Trachenberg) w Szlsku umiera. Wielkopolanie skar si na upieztwa Poznaniu zaraza morowa. Austriacy przez Austriaków dokonywane. znów w Prusach królewskich i czyni podjazdy na Malborg Elblg. Ksie Jakób kurlandzki porozumiewa si z Polsk. Gosiewski hetman ubiega Ronnonburg, odparty od Parnawy, wraca do cignie do Inflant
idzie z
Krakowa do Prus
i
z Heisterem ,
W
i
i
304
W
Warszawie zana nowo opanowali. przycinity godzi raza morowa, król wyjeda do owicza. Król duski wojn. Jan sie ze Szwedami i przyrzeka im pomoc, a car grozi Polsce gównem zadaniem Kaziniirz w uniwersaach sejmikowych owiadcza, sejmu ma by zjednoczenie carstwa z Polsk z uwag, aby przez to Moskwa przysza do swobód polskich, clekcyi wolnej królów i do wiary Litwy, a Szwedzi
cae
Inflanty
e
w.
Poselstwa
katolickiej.
W
nadchodz przynoszce otuch na wojn
z carem.
z Austriakami pojecha gnienieski do Kopenhagi, jak spoiiuiioiio Guiski starosta a za nim przyby Tobiasz Morsztyn, który zawar z Dani,
za^Yie^ania
czasie
18 lipca (1657
W
nego.
r.)
traktatu
przymierza zaczepnego
traktat
skutek tego
wojewoda ruski
traktatu
i
odpor-
Czarniecki
wojewoda podlaski Opaleski otrzymali od króla rozkaz Ruszyli tedy pód koniec udania si na Pomorze szwedzkie. padziernika tylko w cztery tysice co lepszego i ucieszonego si pomci krzywd swemu krajowi wyrzdzonych wojska a rabunkiem zbogaci. Cignione przez ziemie kurfirsta spiesznie i bez robienia szkody aby go nie oburza, bo si nakania ku zerwaniu stosunków ze Szwedem. Frankfurt nad
i
e
Odr ju
ywnoci:
rozkazu nagotowa
z jego
perorowa na powitanie wojewodów
rowa most
przez
Odr,
ale
i
syndik miejski
wojska polskiego,
Czarnieckiemu
ofia-
snad byo
to
e
nicdogodnm, bo odpowiedzia rzeki bez mostów przebywa umie, jako wpaw wojsko przeprowadzi i nazajutrz
stan ju
kadanie ognia niecki
Rozpoczo si zaraz podpoary wieciy w nocy jako lampy. Czar-
na granicy pomorskiej. i
wydawa surowe
rozkazy, aby swawolnie nikt wsi ani
dosy si popali z potrzeby woZa podoenie ognia w miasteczku Gartzu czterech onierzy obwiesi kaza. Szczecinie by ju znowu gubernatorem Wiirtz i wysa jazd na wycieczk pod dowództwem Lichtensteina, któremu atoli przy harcowaniu z oddziaem Wojniowicza zrzuci jeden Polak szabl gow. Tam ju z planu wojennego zaczto dokazywa z gowni w rku i spalono wia-
miasta nie zapala, bo ich
a
jennj.
W
traki.
Polanow.ski
uwija si
koo
twierdzy
take rozkaz wszystko w okó niszczy walku ratubzu
kUjry i
w
Damm
W
i
mia
i pali. Passedobrowolnie otworzy, znaleziono na spicderzaci mundury uzbrojenia na trzy ty-
bramy
i
I
sice
ludzi:
byy tam
bandyany, na piersi), dziaa
pistolety, karabiny, szpady,
raunsztuki, sioda, blachy przednie (kirysy
prochu co nie miara. Passewalk nie z umysu, ale z lekkomylnoci strzelaniem do gobi zapalono i w perzyn obrói
Ostatniem waniejszem
cono.
miast zajtych
z
by Anklam
w pobliu wielkiej zatoki. Tu ju midzy mieszkacami rozbieg si odgos, lacy pali przestali,
rabuj
tylko rzeczy do
jada
i
e Po-
rzeczy ta-
si dadz w sakw schowa, a krzywd na osobie nigdy wyrzdzali. Sypay si wic tumy wieniactwa z borów
kie co nie i
wracali nawet bogatsi co na
konao si nawet
i
w
i
wojsko polskie
wysp Rugi
e
lepiej z
byli uciekli.
Prze-
ludmi ni bez
nich,
kraju nieprzyjacielskim.
Od Anklamu wracano ju na zim do
Polski, a
Wady-
sawowi Skraszewskiemu i Michaowi Kazubskiemu posanym w przodzie udao si spali nawet przedmiecia szczeciskie. Dnia 12 listopada po przebyciu Odry stanli wojewodowie z powrotem na ziemi ojczystej. Maopolska Wielkopolska Mazowsze i Podlasie ju si nieprzyjaciela pozbyy, ale w Prusach tkwia naprzód kurfirst, który, lubo si chyli do odstpienia Karola Gustawa, przecie jeszcze nie wyrzek ostatecznego sowa móg na spók z nim Polsk jeszcze nachodzi. Prusy królewskie cale a zwa,
,
i
szcza porty, z
wyjtkiem wiernego Rzeczypospolitej Gdaska,
w swem rku Szwedzi w Toruniu byo zaogi trzy tysice szeset, w Brodnicy Nowem miecie tysic dwiecie, w Grudzidzu omset, w Sztumie sto, w Elblgu sta marszaek polny Linde z trzema tysicami, wMalborgu bya gówna
trzymali
:
i
kwatera
Jana, a prócz
Adolfa
tego
trzymali
si Szwedzi
w Gowie, w Tczewie, w Gniewie, w Chojnicach, Tucholi, w wieciu, Goubiu, Lipinkach, Kowalewie, Szpicy Montawskiej; w ogóle wynosia ich liczba trzynacie tysicy, które si jednake zmniejszay chorob Gustaw podobno choli
i
Chojnic,
tylko
eby
dla tego
i
wielk dezercy.
kaza
wyj
t
prowincy
z
Tu-
Polacy zajwszy je odcili wojsku szwe-
dzkiemu drog od Pomorza szwedzkiego przez
zaogom
KaróI
bali
i
aby jego Niemcy
si ucieka do Niemiec.
Zasoby skarbu szwedzkiego zawsze pomierne w cigu wojny wyczerpny si cakiem: zasiki pienine od Anglii
Tom
VIII.
20
30G Francyi poszy na
i
wojn rozpoczt w
Danii: wojska szwe-
w Prusach nie dostaway odu. Z Tolski napdzono wielkie stada byda, ae e pomorem raonego, przeto niedzkie
wygubiono bydo w Prusach. Ze zabieranego zboa zakadano magazyny i sztucznie ywiono wojsko; warzono piwo: kady onierz bra dziennie po dwa miastach wikszych piepo konewce piwa. funty chleba choti.y onierz dostawa nad to talara czyli ówczesne trzy zote polskie miesicznie. Jadzie tylko czasem jaki dar wytylko
mao
sprzedano,
go
ale
W
i
liczono.
Z ludu
oawach dopókd tylko si Gdzie za by onierz tam chop
zwaszcza na
a
dao, cigano kontrybucye. z nim na wycigi wszystko co móg sprzedawa. Ku Prusom tedy trzeba byo od Krakowa posun si si austriack przebra chcia z królowi z wojskiem si do Torunia jako pierwszego miasta po drodze: stano
ca
i
mu
naprzód na zawadzie
twierd/.c
,
e
nie
tfdy po rozkazy, nie przychodziy.
e
,
Austriacy ruszy
si
nie chcieli
maj na to z Wiednia rozkazów. Pisano ale by powód jak si to zaraz pokae, aby Drug to bardzo wan stawia Polakom i
przeszkod do rozprawy pruskij brak pienidzy: owa akcyza na wzór kurfirstowski zaprowadzona, jako podatek nowy, nio przez sejm uchwalony, a co najwaniejsza
w^
kraju cakowicie
zupionym, popalonym, w niwecz obróconym, niewiele co uczyczasie w którvm nie znano biletów bankowych, nie nia. opierano obrotów na kredicie w kraju za granic, prawie
W
i
nie
byo
sposobu zasilenia skarbu
godziwy. ani
aden
wiedzia
Nie
wic
w
rady
nnjprzemylniejszych
z
w
dworze fnin^uzkim czona królowa
i
szymi ajentami
sposób rzetelny ani
król,
panów,
zabiegach wszelkiego
ale
i
cakiem
ani podskarbi,
wiedziaa na
rodzaju przewi-
wzia si do dziea ze swymi najdowcipniejZacza tedy naprzód obskakiwa biskupów
ow
temu f a owemu dochodniejsz obiecywa katedr, ale pod warunkiem zapaci tyle a tyle; udaa si do senatorów wieckich z obietnicami posunicia na wysze krzesa za
i
e
ustanowion
i
pod
starostwa jeszcze wsal/.enia
pominU
rk
nie
do senatu
nawet
hzlachectwa jeeli
da si majc opat; zaprzedawaa wakujce; wyszukaa z obietnic swoj i
szlachcica
mieszczanina ani z-
cichego a pieninego,
nie
z ofiarowaniem mu zakopanego gdzie przed Szwedami gro-
chopa
307 skarbowi zasiku nie odmówi.
sza,
chody skarbowe szy
kulantów
i
ydów.
Ca za
wszelkie do-
i
w dzierawy zastawy do róriyci speZgoa wszystkie staropolskie frymarki i
miejscowoci zgodne z dna gbokiego razem na wierzch wypyny i zebray si summy jakich nikt nie oczekiwa, lubo jeszcze nie takie, jakich trzeba byo. tym czasie przyjecha pose francuzki Chamier poRzeczypospolitej a przyby se szwedzki Akakia do króla rOmbre, który znajc si na wpywie królowej, z ni i de kunszachtowa. Chodzio o pokój, a taki, w którymby nie le wysza Szwecya i wywin si z lennictwa kurfirst. lub nowe a
z
W
i
i
ga
Austria jako odwieczna nieprzyjacióka Francyi, nie mopatrze obojtnie na pokój za porednictwem francuzkiem.
Dla tego to Austriacy nie mieli rozkazów na pochód do Torunia przysza nawet pogróka z Wiednia, posiki natychmiast cofnite. Wreszcie zniewalay Leopolda do prze-
bd
e
i
woki wojny i stosunki rzeszy niemieckiej: nie by on cesarzem ale mia niejako pewno, e nim bdzie. Nie chcia psu sobie wzitoci w Niemczech nadweraniem traktatu midzy Rzesz a Szwecy, jak ju spomniano; dla tego móg te tuszy e jako cesarz snadniej kurfirsta brandenburskiego ku sobie i Polsce przycignie. Trzeba byo nm swój obór na cesarstwo przyspiesza, ale zdarzyo si e arcybiskup i
kurfirst moguncki, który drugich kurfirstów na
wa, w czasie jej sprawowa najwysz wadz rza ogasza i koronowa, wanie by umar.
elekcy wzyRzeszy, cesa-
pooenia obowizany trzyma zawsze z tym co w wojnie by gór, wolnia ju od kilku miesicy w zaciekoci swej na Polsk Panowie wielkoKurfirst
brandenburski ze swego
;
ugod wZieltkach*) mdr, gdy zobowizali wic nie zagraa Berlina,
polscy ze stanami Nowej Marchii zawarli
12 grudnia 1656 lubo
si
nie
napada Nowj
nie
bardzo
Marchii a
e
pod warunkiem zaogi brandenburskie zaraz opuszcz Midzyrzecz i Zbszy a stany Nowój Marchii starania u kurfirsta aby Pozna inne miasta wielkopolskie take
doo
i
byy *) 1)0
oddane.
Jan Kazimirz zakaza napada Pomorze wscho-
Rudawski.
Ma
to
pewnie
byd
miasteczko l)raiideuburskie zwane
niemieckii Zieliazig a bliskie Midzyrzecza.
20*
_
_
308
dnie czyli supskie (Stolpe), które wprawdzie jeszcze
ksi
Kroji
Areschotu jaki krewny dawnych
i
morskich lecz które
miao przypad
przez
e
ozibo,
to
ksit
po-
Przy opu-
kurfirstowi.
szczaniu Polski przez I^aróla Gustawa,
trzyma
pokaza mu poegnanie do
kurfirst
wezwany na zjazd
i
stan, wola si wytumaczy. Posa owiadczenie do niego, i przez wzgld na
zamiast
Brodnicy,
wkrótce nawet
i
swe pooenie bdzie pewnie zniewolony wej z Polakami mu to za ze poczytanem by nie moe. w ukady a sdzi
e
Gosiewski hetman litewski, którego kurfirst wyprosi
by
od odesania do Szwecyi, pisywa do kurfirsta listy i nakania go do przerzucenia si na stron polsk. Bogusaw Ra-
dziwi
penomocnicy
Otto Schwerin jako
i
czasie, kiedy z
dali si
Dani podpisywano
(20 lipca) z Gosiewskim
kurfirsta
w tym
traktat kopenhagski, zje-
w Tyly wzgldem wyro-
zumienia warunków polskich.
Wacaw
Leszczyski biskup warmiski, od króla i senatu upowaniony, rozpocz take porozumiewania si w Lubawie; pojecha nastpnie do Królewca, dokd przyby i Gosiewski a gdzie zastali Franciszka Lisol posa austriackiego. Penomocnicy kurfirsta chcieh wyjedna neutralno, ale l)owiedziano
my,
e
burskie
tylko z nami albo
i
z
uwaa
nam gdy widzieli e kraje brandenmogyby snadno ucierpie od Polaków, pod Szczecin, wtedy ustpili dali si nako-
jestecie przeciw
którzy mieli
ni do
moecie byd
gdy im bdzie-
i
Berlinem
i
i
przymierza.
Czarniecki od
dawna przeczuwa
jaki weobrót stosunki króla z kurfirstem a dla tego w owj wyprawie pomorskiej w którój do Anklamu doszed, spieszy si bardzo przez Marchi i pilnowa, eby wojsko a-
zm
a
dnj szkody nic zrzdzao. Kurfirst jednake chcia przymierze przed wiatem do czasu ukrywa i dla tego rozgoszono akt nawet z artikuami o rozejmie i neutralnoci, jakoby zawarty przez Gosiewskiego a penomocnika kurfirstowego Wawrzeca Krzystofa Somnitza, kiedy tymczasem w Welawie
spisywano (27 wrzenia) przymierza warunki: gównemi byy, te Polska zrzeka si zwierzchniczej wadzy nad
t-emi, dopókd
tylko
bd
Prusami ksi-
w
posiadaniu
knrfirsti lub poton.ków od margrafa
dopiero tych
linii
potomków mzkich ubocznej, a gdyby
zabrako, wtedy za zostawieniem
w
posiadaniu
309 krewnym miasta Insterburga, a im pewna summa wypacon bdzie maj byd cakiem wcielone
ksiniczkom
lub dalszym
,
Oddaje Polska
do Polski. jego
i
potomkom
dziedzictwo
lenne
kurfirstowi
krewnym, dawniej ksistwo a póniej
oraz
starostwa lauenburskie starostwo drahimskie
w
bytowskie
i
w
oraz
,
kurfirst przechodzi
;
dug
zastaw za
od Szweda na stron
Pozwolono sobie nawzajem uywa portów pruskich i przez swoje kraje pruskie wzajemnie wojska przeprowadza a w ogóle co tam zreszt obszernie zawarowano, jest zupenie drobnej wagi i byo albo popisywaniem si z gorliwoci polsk.
albo
o religi,
te udawaniem
szcze zawsze
w
wa
cho
bdzie
,
wolno
kiem
a Lauenburg
i i
go
kurfirst je-
ulegoci
dla Rzeczypospolitej zosta-
ksicemi
zupen
na
e
Prusami
niejakiej z
dla Polaków,
Bytów oraz
niezawis Drabim niby i
ca-
z lennictwa
wadz
puszczono,
to jako lenna
i
za-
Wcisn te tam kurfirst oddano mu w posiadanie. spraw ksicia Bogusawa Radziwia, któremu obiecano i przebaczy zdrad Rzeczypospolitej a w formie bardzo ago-
staw
e
bdzie poszukiwa adnych szkód jemu zrzdzonych skoro pozostanie w pokoju i asce królewskiej. Ukad ten mia byd zaprzysiony przez króla i kurfirsta, na sejmie zatwierdzony i przy kadej zmianie pana tak dnój
w
mianowicie
,
nie
te w ksistwie pruskiem
zawsze wznawiany. Obieca kurfirst zostawi pod rozkazami króla sze ty-
Polsce jako
sicy wojska wjedzie za to
w
zastrzeg jeszcze
razie
rzekli
piechocie ze
i
przygody, lecz
si Polacy jak
sobie i
nietylko
zapat.
zyskali
,
stosown
ale
artileri.
podobne
Zgoa wicj przyszed czas
ale
odsuenie daleko wy,
w którym
ciko
w saboci i poranionego i waprzemaga chytry karze. Jan Kazimirz z Krakowa uda si do Warszawy i dawa posuchanie posowi moskiewskiemu Nazaremu Michajowiogromne pastwo byo
lecznego olbrzyma
czowi
podburza na cara z
skary e kanclerz Koryciski Kamuków, e zaoga kamieniecka spalia
Olfinowiczowi, który
nienawici dla
religii
momonastyrami. Odpo-
ruskiej miasto polskie Galacz z
Bar w Piuszczyznie take z wiedziano mu, e Koryciski do Kamuków nie pisa, Galacz do Rzeczypospolitej nic naley a o Barze na Piuszczyznie nikt nie sysza. Po odprawieniu tego nie opartego na nionastyrami
i
310 cnych dowodach poselstwa, ruszyli królestwo rozstawnemi komi do Bydgoszczy dokd z Berlina obiecali si kurfirstoKról konno a królowa z karety witali ich przed miaco ju byo okazaniem nietylko wyrzeczenia si zwie-
stwo.
stem,
rzchnoci nad Pruijami ksiecemi ale oddawaniem czci tylko obcym królom wedug ówczesnych zwyczajów nalenej. Do kolegium jezuickiego, gdzie stali królestwo a mieli sta i kurkról
firstostwo,
wprowadza pod
rk
kurfirstow a kurfirst
Midzy wysokimi urzdnikami brandenburskimi przystpi Bogusaw Radziwi do caowania rki królewskiej, lecz Jan Kazimirz wzdrygn si i spiesznie j usun. Gdy si kurfirst z postpków swoich tumaczy, uciska go król mówic: „królestwa Bóg wydziela wedug swej woli;
królow. i
na nie wojny zsea, zwyciztwa i klski im daje. Stoj na tem ludzie si z koem fortuny razem obracaj z przyjació nieprzyjaciómi, z nieprzyjació przyjaciómi si staj. Krótko gniewa si trzeba bo przed zachodem Bóg przebacza kae. Wicej od W. Ks. Moci doznaem przywizania
e
;
,
ni tej nieprzyjani z koniec/^nej potrzeby. Gdy teraz Pan Bóg przyja midzy nami odwiea, niech si stanie wola Jego a my jako krewni yjmy po dawnemu szczerze z sob." Inne rozmowy niewiadome a zjazd zakoczy si na tem co byo jego celem, to jest na zaprzysieniu (6 listopada) traktatu welawskiego przez kurfirsta
i
króla.
potrzebowa si trzyma wojska swego
czn drog nieckiemu,
za
Kurfirst
ju
nie
odjecha bezpie-
ale
byo zajrze Czargdyby stosunki politiczne tego wymagay; król
do Berlina, do którego snadno
ruszy do l'oznania
stan w nim
i
w którym
dnia tego samego,
12 listopada, to jest
w
Czarniecki
powrocie z wypra-
wy pomorskiej, przeby granic polsk. Ilatzfeld na czelo znacznej
sun
czci wojsk
si od Krakowa ku Warszawie
ckiem
wysa
Montecuculego
Drwc
opanowa
tameczny
zamek
do
i
austriackich po-
stanwszy pod Po-
Prus.
Ten
padziernika) miasto trzymany przez Szwedów (13
przeszedszy
opasa zajwszy go czwartofTo dnia przez kapitulacy, nazajutrz ruszy pod Toru Ze jogo siy ni,. )yy znaczne, przeto wypady dwa puki szwedzkiej jazdy snadno odegnay go na wsie poGolub,
i
i
bliszc z których
w„K
;vróci do Golubia.
Biilow dowódzca
311 zaogi zostaj,cy pod rozkazami Bengta Oxeiistjerny gubernatora Torunia, posa do Montecuculego list z zapytaniem czyli jego pan król wgierski i czeski jest w wojnie z królem szwedzkim i czyliby nie wyda wzitych do niewoli Szwedóv/ za okupem, który w dawniejszej wojnie by umówiony midzy Austriakami a Szwedami. Montecuculi odpo,
wiedzia, ale
e
nie wie, czy
w
przyszed
zów
i
icli
królowie
s
skutek otrzymanych od swej
jeców za okupem puszcza
w wadzy
sob.
z
w^ojnie,
rozka-
nie bdzie.
Dnia 26 padziernika przyszed austriacki jenera Heister po drugiój stronie Wisy pod Toru i zaj miasteczko Podgórze.
przysa mu
Biilow
tecuculemu.
zapytanie
Heister odpowiedzia,
susznym królowi polskiemu,
z
e
takie
ma
samo jak Mon-
byd
rozkaz
jego woli przyszed
po-
wniosek
i
okupu przele królowi polskiemu swemu drugiemu zwierzchnikowi jeneraowi-marszakowi Hatzfeldowi. kilka dni po drugiej stronie Wisy zbliy si znowu Montecuculi i obsadzi koció witego Jerzego, na który pod zason dzia z rondelu u bramy chemiskiej uderzyli Szwedzi, a nie co do
i
W
mogc bie,
cz
drzwi
wyrba
naprzód do okien przystawiwszy dra-
wielu Austriaków
rcznemi granatami
nabili.
Wiksza
poddaa si a moe kilkudziesit co z poddasza i z wiey opór dawali, zgino w pomieniach. Dla lepszej obrony kaza Bulow spali kocióek . Wawrzeca nad fos
w pobliu bramy chemiskiej powywraca
rozbi koció
a
wiksz
cz
.
Katarzyny
przedmie. To pomogo tak bardzo, e Montecuculi podjazdami drczony naprzód dalsze od miasta zaj stanowisko a potm znowu do i
i
popali
Golubia wróci.
e
Król cigle wybiera si za Austriakami pod Toru, ale mia do walczenia ze zbyt wielu przeciwnociami sko,
czy na przysaniu dwóch tylko puków pieszych pod dowództwem Butllera Grothusa na Podgórze. Hatzfeld nie majc cikich dzia i wszystkiego co potrzebne przy zdobywaniu wikszej twierdzy, po trzytygodniowem obleniu cign wojska austriackie do Wielkopolski na zim a sam i
odjecha do Straborka (Trachenberg) dóbr swych szlskich przy granicy wielkopolskiej tam umar. Wielkopolska od Szwedów wicej ucierpiaa ni inno
tu
i
3J^2_
cignicie na zimowe lee wojsk
prowincyc polskie. striackich
byo
jej
wet onierze
bardzo przykre, zwaszcza
wodzili
sob ony
z
i
e
w
Z oficerem
dzieci.
przychodzia na kwater mamka, piastunka, kucharka jeszcze kobiety.
W
si Austriacy
obcliodzeniu
au-
nich na-
nie
i
byli
inne nic
Niemców szwedzkich: upili i kontribucye naDuchowiestwo diecezyi poznaskiej skaryo do
lepszymi od kadali.
Szlachta
"Wiednia.
zjedaa
si, deputacye do Poznania wy-
zbywa a pojedynczych skarg suPuszczono wie, i tak postpuje za kar, e Wielkopolanie pierwsi zbratali si ze Szwedem i zym przykadem ca Polsk zgubili. Gdy tedy raz król z kocioa wraca, tum mu szlachty na ulicy zastpi i jeden „czy po to W. I^r. z niej mówca zuchway powiedzia:
seaa ale król cha nie chcia. ,
Mo
je
niczem
do nas przybye,
pokoju
w
aby
nas do reszty poniszczy?
ojczynie nigdy u nas nie postae, ani
te w
Za woj-
niebronie nas od nieprzyjaciela. liiedy za przy pomocy Boej samimy go wyparli, to wprowadzie do nas cesarskich pod pozorem posików, eby nas gorzej od Szwedów wyniszczali. Jeeli królu nie masz litoci nad utrapiegdy nas w oczach twoich bardziej ni ydów niem naszm odzieraj, to odjed tylko a my ich tak jak Szwedów wtedy z naszej ziemi wyposzemy."
nie
i
Szlachta a za
e
po drogach
ni
lud tak
si na Austriaków uwzili,
rbano a po ktach Sprawdzio si co pose francuzki przepowiada, pomoc austriacka bdzie rajskiem jabkiem dla Polaków^
ich
i
ulicach
szablami
dawiono.
e
po którego dopiero zgryzieniu i
nabd
wiadomoci dobrego
z«'f;o.
W ludzi,
Poznaniu ukazaa si morowa zaraza na któr wielu od dworu nawet, chorowao. Królowa chcc Austria-
ków przynajmniej
daa
z tego miasta i bliszej okolicy wycign, innego mieszkania i wyjechali królestwo do wsi Bo-
Rogonem nalecój wtedy do Starkowieckiego kaliskiego, w której zapewne by zamek albo pa-
fninicwa pod
kasztelana
nc
,
na pomieszczenie ich
dworu
Za dworem wyku pruskij i pomorskiój granicy; poselano ju chtniej pienidze na nich cigane ^koro tylko pozbyto si tj haastry z domów swoich.
padao Mc posunfj
i
i
Austriakom
dostatni.
313 Jan Sapieha sta tedy po prawej stronie Wisy, trzyma i dawa baczno na Toru. Z czci posików austriackich a to w cztery tysice jazdy i dragonów wkroczy na nowo jenera-mnjor Heister do Prus i mia zamiar przebyd u Szpicy Montawskiej. Ustawiwszy
si gównie Chemna
Wis
w
wojsko
szyku bojowym, dla rozpoznania miejsca z szeciu
onierzami odjecha za daleko
czy
si te nawet za
Wis
przeprawi, a tymczasem garstka jazdy szwedzkiej midzy krzakami zasadzona wypada, schwytana go i jako jeca od-
prowadzia do Maiborga. Dowództwo po nim obj pukownik dragonów Spanko. Poszed on przez Altmark na óelblgsk a w dwóch tygodniach nagromadziwszy zapasów uda si do Warmii gdzie spdzajc reszt zimy, wysea raz po raz podjazdy na Malborg i Elblg które przynajmniej niepokoiy Szwedów.
aw
Trzeba nam tu bo
i
spomnie o Kurlandii i toczya si sprawa szwedzka
Inflantach,
atoli
w tych krajach Na pocztku r. 1656 Gustaw Karol
z
Polsk.
posów aby uzna
przez swych
jeneraów nalega uporczywie na ksicia Jakóba, zwierzchnictwo jego nad sob jako lennik szwedzki. Ksie krci si wywija jak na wszystkie strony: wchodzi w stosunki z carem, opaca si jeneraom szwedzkim, da nawet pidziesit tysicy talarów K^arólowi Gustawowi, aby mu tylko pozwolono zosta neutralnym. tem fortuna odi Litwa Korona wrócia si od Szwedów a jakby ze snu stai
w
i
W
ny
do broni na nieprzyjaciela, którego powinny byy zgnie na miazg przy pierwszm postawieniu stopy na ziemi Rze-
wa
z
Ksi
Jakób zacz si tajemnie porozumieJanem Kazimirzem, ale majc z kurfirsta przykad,
czypospolitej.
myla
sobie o wydostaniu
polskiej.
W
tej
si na udzielno
zwoa
myli
z
stany kurlandzkie
pod wadzy i
przeoy
im potrzeb funduszów na czternacie tysicy wojska. Szlachta kurlandzka wiadoma ruchów w Polsce i Litwie a cenica W7soko swobody szlachty polskiej i do nich cigle w^zdycha-
jca popara ksicia.
Zaczy si a
(r.
^loskw przeciw
brze ze
moci
1657)
Szwecyi.
Szwedami nadrabia, a twierdzi
i
midzy Dani Jakób umia tak douatwia z ich wiadomu winni odwlok
korespondencye
Ksie
e
przynajmnij
je
bd
314
w
zawarciu zupenego
Moskwy na
przymierza, jeeli
przecignicie
nie
stron. przyszy do skutku traktaty midzy Polsk, Leopoldem, kurfirstem królem duskim, a car grozi Polsce, przeznaczono si litewsk na Inflanty przeciw Szwedom. Wiód do omiu tysicy wojska z Polaków, Niemców i Tatarów zoonego Gosiewski hetman: przyszed z nim do Kurlandii na wypoczynek, odszed na do i znowu Kurlandii wróci, a skoro ukazao si w padzierniku r. 1657 na granicy inflanckiej kilka jego chorgwi dragonów i lekkiej jazdy, jenera i gubernator Kigi Helmfeld nietylko osadzi Szwedami okop kobraski ale sam wyruszywszy w pole napad Gosiewskiego lekko okopanego i zakobylonego w obozie, maym kosztem krwi zabra mu z piechoty szedziesiich
ju
Kiedy
i
mud
ciu
szeregowych,
cz
dwóch
jednego
poruczników,
kapitana
wozów taborowych. Drobny partizancki oddzia Libo z dziewidziesiciu tylko ludzi zoony i ku Ridze posunity, wyrbali Szwedzi do nogi. Zbliyo si znowu tysic jazdy litewskiej i stana nad Rowem Myskim (Muhl-
i
twy,
Rig: koo
graben) pod
tej
byo ju wicej
Szwedzi dopatrzyli pory, napadli
polego
i
nie
byo wzite,
Gosiewskienm
atoli
z
to
j
(21
zachodu, jednake
listopada)
i
co
nie
poszo w rosypk.
gówn si zaczo
si dobrze
powodzi: ubieg zamek Ronnenburg ze znacznemi zapasami zboa, a co byo rzecz bardzo podan, z tysic piset muskietami
i
dziesiciu dziaami.
pitulacy zawart
Wolimirz
zaj
przez
ka-
pukownikiem Skengkefortem, którego kaza z zaog, broni i wasnoci odprowadzi do Rewia. Omielony hetman temi powodzeniami, postawi na zasonieme si od Rigi znowu blisko nij tysic omset jazdy, podstpi pod Parnaw i wykona szturm, ale tak
e
z
nieszczliwie,
po
stracie
piset
waów odszed. Rewia z przewan si Magnus
ludzi od
lymczasem ruszy
z
Gabriel de la Gardie i Gosiewskiemu nie pozostao nic wicj jak cofa si ku Ridze do swojej jazdy. Atoli i tej powiodo si jak pierwszej; Helmfeld wyruszy w dzie Trzech
iU^lO, uda mu si napad w nocy •)
dug
Te daty
i
znowu wszystko
s
21 listopada i Trzech Króli (6 stycznia) starego kalendarza, bo tak je podaia r.isarze inflanccy.
ro-
pewnie we-
315 Tak tedy
pojedjczycb
oddziaów, strata przy szturmie parnawskim a wreszcie zima w owych wyczasach do wojny bardzo nieprzydatna byy powodem,
zegna.
wyniszczenie
e
skoczya si
z pocztkiem r. 1658 prawa Litwy do Inflant tylko na odwrocie i osadzeniu niektórych miast i zamków. Helmet i Ermes zagroone od Szwedów Polacy opucili spalili ale we Wolirairzu z naj znaczniejsz zaog utrzyma si major polski Ambrocken. Kiedy Karol Gustaw przysa z Prus na gubernatora Inflant marszaka polnego Douglasa, dawny gubernator de Ambrockla Gardie puci si w podró z Rewia do Rigi. choz czterema pod Lemsalem zasadzk ken zrobi na niego rgwiami rajtarów a trzema dragonów litewskich, lecz tak napadnity od szwedzkiego jeneraa Lowe nieszczliw, straci znaczn swej jazdy i sam si dosta do niewoli. tysicy ludzi Douglas poszed zaraz pod Wolimirz w polska zawara ukad, bdzie odprowadzona do i zaoga Poniewa jednak niektórzy Polacy i Tatarzy wzili Litwy. co ze sob prochu innych rzeczy, przeto Douglas uzna, i
,
e
cz
pi
e
i
e
ca zaog ma obowizku dotrzymywa ukadu jeców wojennych odesa do Rigi. Przy zamku Ron-
nie
jako
i
nenburgu jeszcze haniebniej sobie postpi, bo komendanta majora Kleckhorna rodem Szkota wywabi na ukady i przynakoni do kapitulacyi zaog i dopiero go putrzyma,
ci
gdy
a j
ku Litwie jego wojsko odprowadzio.
Skoczyo
e
Szwedzi cae Inflanty po wygnaniu zaóg przez Gosiewskiego osadzonych na nowo opanowali. Wrómy atoli do wypadków, które si toczyy w ro-
si wszystko na tem,
dku to
Polski.
Królowa zrobia z Boguniewa wycieczk do Berlina, niby dla wzajemnego odwiedzenia kurfirstowj za to, u niej
e
bya w Bygdoszczy, ale waciwie dla nastrojenia kurfirsta aby cilj opiera si we wszelkich politycznych sprawach na Francyi jak na Austrii. Ofiarowaa jego synowi koron polsk po
Janie
Kazimirzu jako pierwszemu,
ale
rzetelnie
biorc czwartemu kandidatowi. Za powrotem królowej, ruszono w miesicu lutym (1658) z Boguniewa do Warszawy na rad stawili si tam biskupi krakowski, pocki, kujawski, poznaski ucki Mikoaj Pra:
i
316 zmowski, matacz a ulubieniec królestwa, ju wyniesiony na kanclerstwo w miejsce Trzebickiego zanorainowanego, lecz
katedr krakowsk z wojewodów przybyli poznaski, kaliski, pocki, czycki, ruski; by take marszaek izby poselskiej, a w kocu przy-
jeszcze od
jechali
i
Rzymu
nie potwierdzonego na
hetmani koronni ale zakóceni
kosztowao pracy nim
midzy
sob,
i
wiele
ich pojednano.
De rOmbre znalaz si take a w porozumieniu z królem i królow ofiarowa w imieniu Francyi porednictwo do pokoju. Mówi e Polacy straty nie ponies adnej a przeBiskupi wszycie widz co ich ta pomoc austriacka kosztuje. scy nie dali si jednake skoni. Odpowiadali e dosy Austrii naproszono, nim t pomoc od niej wydobyto; Leopold zawsze Polsce wygodzi,
byo
z
nieadnie
niewdzicznie nawetby
i
nim zrywa dla okazania wikszej przychylnoci królowi
francuzkiemu przeciwnikowi jego.
Tymczasem zaraza,
i
po Warszawie
zacza si szerzy morowa
wic rozpuci panów
król
Za nim nadbieg pose moskiewski sze
i
wyjecha do owicza.
z doniesieniem
si ju królem polskim stosownie do zawartego
pyta si, kiedy nastpi jego koronacya.
i
e
Król
car pi-
traktatu
przyj posa
e
uprzejmoci, gocinnie traktowa odpowiedzia, przed powrotem Goeckiego wysanego do Moskwy jemu odprawy da nie moe i czeka mu trzeba. Pose nalega, twierdzi e pod gardem ma przyka stawienia si w dwa miesice z powrotem ze zatrzymania swego tak dalece wpad w rozl)acz, e raz doby noa chcia go sobie w piersiach utkwi, tylko przypadli przytrzymali mu rce panowie. Dowodzono zakopotanemu, e sejm ju na 10 lipca do Warszawy zwoany a tam si pokae czy naród bdzie chcia cara za pana wtedy rzecz si rozstrzygnie na zupen albo przyja albo z
i
,
i
i
i
i
niei)rzyja
z
Moskw.
Wiedziano
we
e
królowi
wojnie ze Szwedem,
duskiemu
nie
tgo si powodzi
wiadomo od Jana Gninskicgo posa polskiego, Fryderyk III zostawszy tylko przy samj Kopenhadze, zawar w Eoeskilde w lutym r. 1H58 traktat przyj wszelkie uciliwe w nim warunki, ale
na raz przysza
e
i
bo nawet obieca
da
posiki Karolowi Gustawowi
i
tysic
317
piset
piechoty
posa okrtami
pod do^'ództwera pukownika Sinclaira zaraz do Prus.
Wracajc do Prus Szwedzi w nich mimo ten posiek duski nie byli sposobni do wielkich przedsiwzi ale przybrawszy wojska malborskiego,
zrobili ze
Stumu wypraw do
Kwidzyna dla okazania swej niechci kurfirstowi; bez trudu to miasto nie majce obrony szturmem wzili i zrabowali a potem opucili. Polakom zniweczyli most na Wile i przy nim okop lisowski przez Grodzickiego zaoony, gdzie zabrali podpukownika Pflauraa z piciuset Niemcami polskiej piechoty, których zaraz odesali do Danii dla wcielenia do wojska szwedzkiego.
Tu dzi si
car
cigle grozi Polsce wojn,
Karol Gustaw zgo-
Dani; wojewoda za Chowaski przez cowany zawar z penomocnikami szwedzkimi 23 z
cara
umo-
kwietnia"^)
1658 rozejm na czas nim bdzie spisany traktat pokoju po Inflantach, Estonii, Ingrii otrbiono na obudwu stronach zakaz pod gardem wszczynania kroków nieprzyjacielskich. i
innego mona si spodziewa? jak e Karol dwóch stron od kopotliwych wojen uwolniony Gustaw z wróci do Prus i z gowni i mieczem bdzie chcia drze si w kraje Rzeczypospolitej. Pada wic trwoga na Polaków i przelk si bardzo kurfirst, który z pooenia swych krajów, byby wystawiony na pierwszy ogie szwedzki. Potrzebny by sejm walny do obmylenia pienidzy na dalsz wojn, do wykrycia pociganych przez poborców na wojsko pienidzy a do skarbu ani wojskom nie pooddawanych, do rozdania dostojestw i starostw, które si w cigu wojny
Czegó wic
i
pootwieray. jak
ICról
w uniwersaach sejmikowych by otwartszym
w uniwersale sejmowym
niem sejmu
ma byd
i
owiadczy,
z jednoczenie
e gównm
carstwa
zada-
moskiewskiego
Polsk jako jednego spólnego sowiaskiego narodu: objani to jednake ze zupcnem zagrodzeniem drogi zjednoczeniu przez dodan uwag e waciwie chodzi o to, aby Moskwa przysza do staroytnych swobód poldo wiary skjich, do wolnej e lekcy i królów tój katolickij.
z
i
•)
Wedug
starego kalendarza.
wi-
3[8
Ju
atoli
przed sejmem
si poselstwa, które
znalazy
wielk otuch przyniosy przynajmniej na wojn
z
carem, to
chaskie, ofiarujce sto tysicy hordy na wszelki rozkaz który owiaddrugie kozackie sprawowane przez Nosacza i Ukraina chce za przodków przykadem ulega Kzeczy, czypospolitej. Przyczyn tak niespodziewanej zmiany u Ko-
jest
,
e
wyoy.
zaków trzeba tu przedewszystkiera
XVII. Stary Chmielnicki umiera (1657). Wyhowski wykrzyknity hetmanem. Wy\Vojevsoaa moskie-NYski Matiejowicz w Kijowie majc wiadomo ,
e
howski z Polakami i Tatarami si zmawia, aby Moskw z Ukrainy wyprze, obmyla sposoby na wysanie Wyhowskiego do Moskwy. Wyhowski uchodzi sidcl a nawet zrzeka si hetmastwa. Kozacy za Wyhowskim. Matiejowicz mianuje hetmanem 1'uszkarenk. Poselstwo moskieSejm w Warszawie. Niewczesne kazanie sejmowe wskie w Warszawie.
—
Karwata przeciw disidentom. Król z ludmi stojcymi u góry hereskaniaj izb do wyrzeczenia, e ani disidenci ani disunici nie tikami. Dilemmat wic herezyjny. Izba obraca si przeciw Arianom,
jezuity
s
da
wykluczenia ich z obrad. Pierzdrad kraju obwinia i uchway sejmu zastrzegaj, e Arianie maj wróci do katolickiego kocioa, albo wyprzeda si i ziemi polsk opuci. Traktat wclawski Sprzedajno kopenhagski przyjto, podatki niezmierne uchwalono. urzdów godnoci na zasilenie skarbu. — Leopold król wgierski i czopki mimo zabiegi francuskie i szwedzkie ukoronowany w Augsburgu, ogaDuczykowie rozpoczynaj sza przymierze z Dani, Polsk kurfirstem. ^ojn na nowo ze Szweci. Miasta hanzeatyckie nios pomoc Danii. których o
wsze
i
i
i
doszed kresu ycia (w czerwcu 1657 roku): przy konaniu poleca syna swego jedynego Juraszk opiece dwóch yczliwych sobie pukowników oczywicie chcia go mie nastpc, po sobie; jednak zna si na roStary Chmielnicki
i
e
zumie \V}how.-5kiego
i
wiedzia o jego
zakami, przeto niejako przeczuwa, hiiaduiej
wyjdzie,
z
tj przyczyny
e
wpywie midzy ycon na hetmana naj-
take go
troskliwo mówi do wiadków z pochwaami o Wyhowskini, który te po jego zgonie, jak gdyby mu ojciec wa.s
r.
324 Zatwierdzono nietylko owo przychodzenie do pienidzy przez sprzedajno zaprowadzon od królowój, ale lubo milcz o tern prawa, przecie jak wiadcz wiarogodni histo-
Wyrzeczono wic
trzyma.
kazano go si jeszcze
ricy,
e
nawet trzeba sprzedawa wakanse do urzdów starociskich; co rzecz okropna, senatorstwa, ministerstwa; obiecano milcze o biciu monety bez przyzwoitej wartoci. Zgoa powiceniem wszystkiego na wolno
nietylko dobra starostw, ale
i
jakkolwiek bardzo potrzebnych, za da-
zdobycie pienidzy,
granic,
przekroczono
leko
a
dla
tego
jednym
zamachem
wywrócono podstawy dawnej staropolskij poczciwoci, zniweczono zasug, otworzono chciwcom, lichwiarzom, oszustom,
w
ludziom bez czci, byle
grosz opatrzonym,
nietylko
drog
nawet do opanowania caego organinietylko sam mazmu Rzeczypospolitej *). Zapomniano temi dwoma ale tylko teri, ale i duchem jest czowiek, do pierwszestwa,
ale
e
e
zczonemi
kie stowarzyszenia
narody
i
si zwierzciem,
staje
si wszystkie
pierwiastkami yje a trzymaj a
;
e
ludz-
bez czci dla ducha czowiek
gromada takich
ludzi
wilcz natur
przybra moe. Król lubo czowiek
wcale
przecie
lekki,
z uczucia
re-
wzdryga si od zaprowadzenia w wykonanie tych przyzwole nietylko godnoci narodowej, ale czowieczestwu
ligijnego
,
ubliajcych; inaczej atoli rzecz pojmowaa królowa wychowana w Paryu gdzie sprzedawanie urzdów tak byo ZW7,
kym
dochodem skarbowym,
sprzedawanie
Nic zego
soli.
jak
w
pastwach
niektórych
w tm
wszystkiem nie dopa-
w wielkich perukach, w koronkach i w suto srebrem zotem haftowanych jedwabnych a kusych sukniach fran-
trywali
lub
)
Zdaje si
e
konstitucya tego sejmu pod napisem: Deputaci z se-
natu
i
no
z tcmi szach crstwami
X kola potehkiecfo
do approbaciey pewney Comissyey^ ,
gdy si koczy zarczeniem,
miaa
e
Stycz-
na potem
uywan nie bdzie, a wcale nie powiedziano Wreszcie twierdzono póniej konstitucyi tego mytnu deputacya do ich redakcyi wyznaczona nie kazaa sama drukowa nigdy podobna deputacya
na co
jest
wyznaczon.
,
e
,
al»»
to
zlecia
jakiemuA
a drugie pokama. C)r«
dworakowi,
Byo
u to wiele
katowi na rynku warszawskim
X orygiualn^g redakcyi
,
ale
aten jedne uchwiy poopuszcza chaasu kazano rzeczone konstitui
spali, a drukowano
pewnie inaczej
uoone.
nowe, niby
to
325 cudzoziemczyzu wskro przejci dworscy
cuzkich,
politicy,
sprzedajnoi czyli za rziicaiiiera nasienia z którego moga tylko wybuja ostateczna podo narodu. Z czasem zrzek si król skrupuów przystpi do dziea wedug
obstawali za
i
w myl
stanów sejmujcych, których godzi si nawiasem przypomnie, wszyscy czonkowie
rozwolnionego sumienia, a
byli
ju wychowania
kazuje
e
ludzie,
jezuickiego
i
co na politik
zagorzalcy
religijni.
gwatem pitno
To po-
religii
wci-
skaj, najmniej prawdziwej chrzeciaskiej maj pobonoci. I gdyby byli czystych przekona, zostawiliby spraw obywatelami bez kocioowi, a spraw politiczu tym co i
Bo
s
wzgldu na
wyznanie.
Ten sejm stanowi dwa najwiksze koa zwrotnikowe poomdlaej Polski, w której za przykadem zepsutego i zachodu Europy, jakby si na raz przepada wiadomo rónicy pomidzy zalet a wad, wzniosem a nikczemnem, zem a dobrem, wic i cnot a zbrodni. Smutna i okropniejsza ni najazd szwedzki, bo spodlenia klska przysza na Polsk. Tymczasem Leopold król wgierski i czeski, mimo zabiegi szwedzkie i francuzkie, utrzyma si przy koronie cesarskij by ukoronowany w Augsburgu i ogosi swoje przy-
tnj
,
mierze z
Dani, Polsk
i
przeciw Karolowi Gustawowi. ale
Jan Kazimirz
wnemi
i
Nietylko Austriacy
w Warszawie,
wszelkiemi
wojn w Krakowie
kurfirstem brandenburskim, a
ucztami,
ogniami
dopra-
oznakami radoci obchodzili wstpienie
na tron nowego cesarza.
Duczykowie odetchnwszy ze strachu którego im Szwewziwszy za powód, e król szwedzki mia dzi napdzili, wróci zamek Kronborg t przejazdu w najwszem miejscu stranic Sundu ztd wyciskajc co od obcych okrtów, za,
i
czli na nowo wojn. Miasta hanzeatyckie za zacht cesarza niosy wszelk pomoc Danii, aby Szwedów nie zostawia panami nieograniczonymi morza baltickiego; w tyme samym celu Holandia i porednio przez miasta hanzeatickie i wprost jak moga wspieraa Dani.
326
XVIII. Wojska cesarskie, brandenburskie i polskie id w pomoc królowi duskiemu. Czarniecki z kurfirstem posuwaj si ku Jutlandii, u Koldingu polska jazda przeprawia si przez zatok, za ni dopiero niemiecka, zaraz ciga Szwedów uchodzcych z Koldinga. Podobnie puszcza si i Czarniecki wpaw na wysp Alsen i j zabiera przy pomocy kurfirsta. Szwedzi odbieraj Kolding. Spory Polaków z Brandenburczykami. Polacy
zdobywaj Kolding.
rozporzdzenia sprzymierzonych poczone wojska cesarskie, brandenburskie i polskie miay si uda do Holsztynu w pomoc królowi duskiemu. Wyszed tedy Moutecuculi w dziewi tysicy z Wielkopolski pod rozkazy kurna któr on ze swego firsta naczelnego wodza wyprawy,
Wedug
wojska dwanacie tysicy przeznaczy. Czarniecki przypatrzywszy si Toruniowi do wzicia trudnemu, poszed przez Kujawy do województwa pomorskiego,
gotowa swój korpus na wypraw
dusk
pod Drahimem, a zostawiwszy tabory w Czaplinku (Tempelburg) zczy si Kuszyli z Opaleskim u Midzyrzecza w kocu sierpnia. w sze tysicy dobranój jazdy polskiej, a wchodziy w to oddziay kilku starostów, którzy mieli sobie za zaszczyt szerzy saw ora polskiego po obcych krajach. Kilka jednake
chorgwi a wielu pojedynczych towarzyszów wymkno si bi si za morze w kraju tego z wojska, e to maj
i
Szweda, który
w
a
Polsce od siebie odlegój
Odr ju
razem
by
tak
potnym
tysicami Brandenburczyków przebyli wojewodowie pod Kiestrzynem. Bran-
i
straszliwym.
z czternastu
w swym kraju pamita tywno, e wozy miay co wie za
denburczyk
o Polakach
i
dostawali
nimi.
Dla skrócenia drogi sprzymierzecy wyjednali sobie u kurfirsta saskiego przepuszczenie wojska przez jego kraje do Holsztinu odbywano pochód trzema lakami bez zrzdzenia i
Lud saski przypatrywa si Polakom jako wsawioszkody. nemu od wieków onierzowi, okazywa mu pewn przychylno która nierzadk bya nawet u rónych panów niei
mieckich.
Raz
z
wszego polskiego fcic
rozkazu Czarnieckiego, którego jako
pier-
dowódc regimentarzem zwano, popisywa
przed nimi Paruszewski, towarzysz
przei)ysznego krako-
327
puku
husarskiego, a
w chemie
na pierskrzydami oremi u ramion; spiwszy konia ostrogami, w galopie podniós obrczk witkow z ziemi, a to kopi dziesi stóp dug; potem zoywszy si do natarcia Idedy kogo z przyi z kopyta wezwa wprawiwszy konia, patrujcych si co tylko mia przebi, stan jak wryty a z liopi w gór i przy ramieniu, jak gdyby jej wcale nie by spuci. NYskiego
siach
,
kirysie
ze
i
Polacy spiesznie przebywali Holsztin kraj
k,
bagien,
wód peen lubo z dostatkiem i ról uprawnych. Dopiero na pónocnym Sleswiku i to pod Hardersleben stany w poczeniu wszystkie siy sprzymierzonych,
si u
w
granicy
Byo
saskiej.
wojny dobrze
porze do
mona
kurfirst o ile
po
owm
rozdzieleniu
ku rodkowi jesieni a wic opónionej i dla tego chcia si to
pospiesza.
Tymczasem król duski w Kopenhadze od Szwedów oblony bardzo potrzebowa odsieczy. Pierwsze ku pónocy od Hardersleben waniejsze miasto Kolding, oraz ku poudniowi Sondenburg na wyspie slezwickij Alsen trzymali Szwedzi i tym sposobem jako panowie obudwu koców Maego Betu, mogli przeszkadza przeprawie przez niego. Kurfirst zostawiwszy w Hardersleben Montecuculego i z czjazdy polskiej pod dowództwem Opaleskiego, posun si z Czarnieckim na pónoc ku prowincyi Jutlandii która od Slezwiku jest oddzielona rzekami, u Koldingu zatok tak szerok jak Wisa bywa pod Warszaw na wiosn. Kurfirst czónami i trzema okrtami przeprawia przez ni swoje Szwedzi dawali tgo z dzia nieco austriackiej piechoty. i ognia, dziaami odpowiaday owe okrty ale jeden z nich by Udao si wprawdzie austriackiemu majorowi strzaskany. wysadzi na ld swój oddzia gdzie z boku lecz w ogóle piechota szwedzka bronia dokadnie przystpu do brzegu. miasto
ci
Wyrzeka
bardzo kurfirst przed Czarnieckim
drug stron dosta
e piechota
moe. Czarwic niecki poczyta to za uczynion sobie przymówk, przypadszy do swoich gdzie Sanuiel Kobyecki zajmowa si tak cierpi a jazdy na
sposobieniem statków,
przemówi w limy przez
ale
tych prawie szerokie
i
ich
wcale
sowach:
gbokie
nie
nie
wiele
by
zebra
„Moci Panowie! umie-
rzeki
na
drug stron
ró-
328 iiie
si przeprawia, mamy
nieco statków a
Zrzuciwszy zaraz z konia na czóno
i
te
wystarcz."
kulbak puci si ku
drugiemu brzegowi trzymajc na cuglach konia; rotmistrze i porucznicy dwunastu chorgwi szli wawo za przykadem wodza. Kurfirst zrazu Czarnieckiego i Polaków, ale
aowa
e
widzc
im si rzecz bardzo dobrze udaa, sam wstpuje do ódki, pochód otrbowa i kotami obbnia kae. Niemcy widzc i kurfirst pynie do bliskiego okrtu, rzucili si do przeprawy na polski sposób i lubo ich cikim koniom
e
trudniej
ódk
byo dobywa si
straty do drugiego dostali
z nurtu,
jednake bez
wielkiej
si brzegu.
Tymczasem piechota brandenburska z pod dowództwa Goltza ju te na dobre z owych dwóch okrtów wysiadaa.
w
Szwedzi nie ufni
sw
Czarniecki zaraz mokre
si, i
kae
a na swoim tarancie
czele
Polaków w pogo,
spiesznie
opuszczali
Kolding.
trzsce si od zimna konie sioda
w psowej lecz
e
tureckiej delii rusza na noc nadesza, tylko jednego
kapitana
i kilku ludzi schwyta.* Stawszy si panem Ivoldingu
w pónocnym kocu Ma-
ego Petu,
zostawia kurfirst oddzia swej piechoty i cztery chorgwie jazdy polskiej a z reszt wojska cignie napowrót
Wysp
Alsen oddziela od ldu przesmyk do w jego rodku ko móg zgruntowa wypocz, Czarniecki kae od brzegu lód poobrbywa, puszcza
do Szlezwiku. znaczny, ale
si
wpaw
pyn
e
i
na czele swego wojska.
i)ostrzegli
Szwedzi
Nim
atoli
w Sonderburgu
do brzegu do-
przypadszy chorgiew dorwie si ldu, zaraz w szyku stawa bój zaczyna. Puszczaa Polakom dobrze i strzelba, bo przy przeprawie pistolety mieli za konierzem a adownice u szyi. Po przewiezieniu statkami piechoty brandenbur.^^kiej zaczyna si oblenie Sondenburga w szturmie chce miasto zaoga kapitulowa, ale przewóczy odpisanie strzelaj.
Która
i
atoli
i
:
i
warunków, a tymczasem Wrangel admira szwedzki pod zamek przybija, zabiera wojsko, jak owdowia na ktorj proby kurfirst gównie
w
nocy
ksin
wdawa si w ukad,
wszelkie zapasy
i
skarby, a zostawia
nym
wojskom sprzymierzoSparr jenera brandenruszyli na wyprztnienie caej
puste tylko kty. Czarniecki burski ze swoimi dragonami
wyspy Alsen
z
Szwedów.
i
Nabrano tam nie
mao
do niewoli
329 si Czarnieckiemu który Niemiec spodoba, tego kaza do dragonów i moe stu ludmi zapeni miejsca którycli onierze byli wyginli.
a co
wzi z
Przedmiecia Nordborga na których
zboa nie
i
paszy opanowali Polacy, a
mia
nieco
sie
w domach
byy
znaczne zapasy
byo im rzecz
opfrza,
bo
od
niezmier-
czterech
dni
w godzie pod golem
niebem cigle zibli. Wzicie samego braku artilerii miasta dla i piechoty byo niepodubnem, ale wnet nadcign (21 listopada) kurfirst. Komendantem by
tam jaki Niemiec który z wojska brandenburskiego przeda si królowi szwedzkiemu, gdy tedy zrobiono taki wyom w murze szturm atwo wykona byo mona, kurfirst posia do niego eby kapitulowa, bo po wzicia miasta kae go zaraz jako zbiega na szubienicy u mostu powiesi. Komendant zdjty strachem zda si na ask. Wojsko niezmiernie si burzyo e do rabunku nie przyszo i szwedzkiego trbaczp, który przywióz poddanie o mao nie rozsiekao. Po opanowaniu caej wyspy Alsenu a oddaniu pod stra zaogom nowo formujcego si wojska duskiego, wróci kurfirst na stay ld slezwicki. Montecuculi i Opaleski stali take w Slezwiku pod Hadersleben. Koldingu ju w Jutlan-
e
dzie
strzegli
Polaków
zaj
Austriacy
i
Czarniecki
Polacy,
a
Jutland daleko bo
atoli
do Aarhuusu.
z
reszt
Zaraz za
ku Aarhuusowi trzymali Szwedzi Friederici (Fridrisodd) twierdz potrzebn do panowania na Maym Becie i do komunikacyi z wysp Fioni. Dopatrzyli oni raz rozegnawszy pory, wyldowali pod Koldingiem a napadszy pod waami cztery chorgwie jazdy polskiej snadno odebrali miasto. Opaleski, wprzód nim si sam móg ruszy, wyprawi w pomoc z oddziaami wojska pukowników Piaseczyskiego i Polanowskiego. Sprawili si oni tak dobrze Szwedów których spotkali odposzyli i nasiekli, swoich wzitych do niewoli odebrali, przyczem up wcale znaczny wzili, ale jedni Szwedzi Kolding skoczya si caa rzecz na tm zatrzymali a drudzy na flot uszli i odpynli. Na leach zimowych wywin si spór Polaków z Brandenburczykami, w którym Polacy mieli suszno ze zasady braterstwa i cakiem moraln a Niemcy ze zasady wasnoci czasu. i owego grubo materialn lubo wedug poj Holdingiem
i
e
,
e
330
W
szwedzkiem NYojsku byo niemao Polaków gwatem pobranych i ci chcc si ze swoimi poczy szukali na^Yet sposobu dostania si do niewoli. Tymczasem Niemcy którego
schwytali
nie
si
pytali
w szwedzkim mundurze
z jakiego
jeców Brandenburczykom
Polacy burzyli si o to, takich wykradali
a zwaszcza
zuici
Czarnieckiego,
e
rk
z
im tego nie ganili,
wydobywa
jest
heretickich,
bo
ale
w
on
to
by
niej
je-
towarzysz powiadali
ale
wszelkiemi sposobami kajest
zarazem wyrywaniem
Wytoczya si sprawa
jego duszy ze szponów czartowskich.
do kurfirsta,
kapelani
Polscy
odbijali.
ksidz Piekarski nieodstpny
nietylko
obowizkiem
tolika
gwatem
a nawet
e
trzyma jako jeca.
go
chcieli
i
dosy
narodu,
sdzi
razem
stron, bo
i
jego kapitanowie takimi Polakami zapeniali szczerby swoich
chorgwi: zawyrokowa wic i skoro chorgwiom przysigli opuszcza ich nie mog. Polacy odpowiedzieli ich bracia
e
wymuszon przysig,
jako niewolnicy wykonali tylko nie
obowizuje
e
owiadczyli
i
im nagradza, to go opuszcz szabl zakroi.
która
kiedy kurfirst ich usugi tak
potrafi sobie bez niego chleba
i
e
Kurfirst straszy
Polaków ich do Jana Kazimirza jako swawolnych opisze, ale kazali odpowiedzie: ;,u nas
ludzi
król nie absolut,
narzuca nam
siga si u nas do mierci, prawy.
Dosy
naszego
niewoli nie
ale
tylko
powicenia
moe. Nie
przy-
od wyprawy do wy-
dla ojczyzny,
e
bez za-
paty nielimy pomoc królowi duskiemu. Bdziemy go nawet ratowa i na rok drugi, ale nie w waszej komendzie i nie i wami w gromadzie."
e
Zadawali Polacy Niemcom ich na pierwszy ogie na w pogoni wyseaj a co lepsze kwatery sobie bior sami rabuj, jak komisarze duscy wiadczy \ kraj mog, a na Polaków to si)dzaj; nawet ,
podjazdy
wozy upi. oblegao Czarnieckiego
polskie
^^'>jhko 1
naseao delegacyami
j,aiebkiego,
zaraz
eby si
bi rozjeda do
i
od kurfirsta oderwali, bo inaczej
Pol.ki.
bzahlu polska dodaje bardzo
Kurfirst
zna si
Duczykom
dobrze,
e
otuchy a na Szwedów sprawia wiksze daleko wraenie ni innego nieprzyjaciela. Zna si na wj)ywie w kraju szlachty polskiej a majc podobno w myli gdyby si pora zdarzya, byd
or
i
3 31 kandidatem na elekcyi lub te wcisn na tron syna, pochlebia Polakom: kiedy przed nim defilowali to zwykle sta
i
z
go
gow. Zadawa wic
sobie wiele pracy,
zatargi na drodze pojednawczej
i
w
eby
wszelkie
sposób najlepszy umie-
duskiemu; ten za pisa do Czarnieckiego e szanuje z drugimi jego wielk saw wojskow; e jego zdolnoci i mztwu zawdzicza Dania oderzy: doniós
o rzeczy królowi
branie wyspy Alsen nieprzyjacielowi
Uwielbia Jana Kazimirza
i
trzykro liczniejszemu. naród polski za przysanie w po-
moc takiego wodza i z takiem rycerstwem. Bdzie si staraa okaza za to wdziczno. Pomogo za najwicej, gdy chorgwiom powyznaczano wsie i wysani wojskowi deputaci cigali od kadego puga po dwadziecia talarów na
od
dla swoich.
W
samo Boe Narodzenie r. 1658 Polacy odprawiali w polu pod Aarhuusem zw7ke naboestwo, kiedy si ukazaa jazda szwedzka. Naprzód daway odpór tylko strae ale po tm stany do boju wszystkie chorgwie: zamano Szwedów% rzucono si za nimi w pogo, która trwaa dugo bo do bram Koldingu. Mieszczanie nie mogli si tak prdko zebra do odporu a lóna czelad polska zaraz z drabiami wzia si do murów. Mieszczanie widzc e ogniem i mieczem wygadzeni byd mog jedni spucili zwód a drudzy nie wiedzc co si stao uciekli na zamek i zastawszy go Szwedzi zamknitym, tak si koo niego zbili w gromad do dotara do Polaków wcale strzela nie mogli. Czelad zamku a niektórzy towarzysze uwijali si midzy ni, eby
a
e
mieszkaców
nie
zabijaa.
Szwedzi
atoli
tych towarzyszów
Chodzio ju wtedy o wzicie zamku ze zaog. Podzielono na oddziay tak to-^ warzyszów jak czelad, która snopkami zasypaa fos. Tam to z jednej strony z czeladzi wyrba mur dosta si Jan Chryzostom. Pasek, pisarz tak synnych w pimiennictwie naszm pamitników a z drugiej wdar si jako oberszt-lejtnant Tetwin z dragonami i zaog w pie wycito. Po odbicliuciu dhi rabunku sklepów, wynoszono proch czapkami powystrzcliwali
i
walecznie odpór dawali.
i
ca
i
stkami a
e
to
wtedy do strzelania
z
muskietu onierz
czas boju cii^gle lont zatlony nosi, przeto
prochu niechcc podpali
i
cz
pod^-
jaki dragon skad
zamku w powietrze wy^a^
332^ dzi;
zgino tam
ludzi nie
Wrómy
Polaków.
atoli
mao
a
midzy
nimi do trzydziestu
do Prus.
XIX. Michako mynarz
Szwedów w Toruniu, wzity
z Tucholi niepokoi
w Starog rodzie. Polacy Austriacy oblegaj Toru. Szwedzi w skutek ukadów z Polakami opuszczaj Toru. Bengt Oxenstjerna miastem. W sam nowy rok 1659. i Billów egnaj króla w obozie pod witany przez rad miejsk. Torunia do konno wjeda Kazimirz Jan do niewoli
i
Uroczystoci toruskie.
Wojska
austriackie
i
polskie
rozchodz si na
zimowe lee.
Po odejciu Montecuculego
i
Heistra z Prus
sprzeciwiali
Polacy nie oblegali Torunia ale tylko
kopolski,
si w nim Szwedom, albo chako mynarz z Tucholi.
raczej
By
do Wiel-
niepokoi ich jedynie Mion z Prus rodem a wzity
suy
jako onierz i w kocu jako do wojska szwedzkiego kapral. Przy zabraniu oddziau caego Polaków nie przyj suby u nich lecz zebrawszy sobie ludzi, napada Szwedów a zwaszcza takich, co nawet do adnego puku nie naleeli
upem
objedali, po drogach odzierali a bydo konie po wsiach brali'-'). Udao mu si i to czsto upy bardzo znaczne, przeto mnóstwo sypao si do niego rónego onierstwa i ludu. Napadnity od przewanej siy cofa si zawsze na Tuchol, Chojnice albo Czuchów. tylko za
kraj cigle
i
wzi
zmary Hatzfeld by przycign pod Toru, Michako ju mia si znaczn. Po odejciu jego trzyma jeszcze Starogród (Althauss) i mia podkomendnego w Lipinkacli, przez co tak dobrze przecina kommunikacye e do Kiedy jeszcze
Bengta 0.\enstjcrny gubernatora toruskiego listy wcale nie docliodziy. Przyszli atoli Szwedzi w dwa puki jazdy, puk piechoty w dwa dziaa któremi wnet w murze starogrodzkim i
wyom
,
otworzyli, Miclialk do poddania
rogród do szcztu spustoszyli.
si
zniewolili a Sta-
Lipinki trudne
dx)
bronienia
zaoga przed nadejciem Szwedów sama opucia. •)
wra
r.ordon pisarz
takio
pamitników z tego czasu powyej przytaczany, W swoich bagaach znalaz
ycic dugo po Polsce prowadzi.
nawet Hukine kobiece, kiedy raz naleao JHUIDIO.
mu wywiadczy
ask
jednej
Lubo wedug zwolone
byo
by ju
kapitulacji
wszystkim do-
starogrodzkiej
wyjcie, przecie Szwedzi
rotmistrzem Michalskim
Michak,
przytrzymali
,
który wtedy
jako
i
onie-
rza swego odesali pod sd wojenny do Malborga, ale przez wzgld na Jana Kazimirza, który za nim jako za swoim rotmistrzem protestacy zaoy, nie wyrzeczono kary na niego, przy wymianie jeców przyszed do a nawet zdaje sie
e
wolnoci.
Dla zasonienia Prus od Mazow^sza osadzi Bengt Oxenstjerna pukownika Hattena z nie wielkim oddziaem w Golu-
znaczn
si nadcign
biu.
Tymczasem
zaj
opuszczony przez Hattena Golub, potem
ze
dobrze komunikacye przecina,
stawa
pó
i
wtedy naczelny wódz
roku
z
e i
Jan Sapieha:
Chemno
i
tak
Adolf Jan brat Ivaróla Gu-
w
namiestnik
Prusach przez
azy podobno tylko dwa Trzy chorgwie jazdy sapieyskiej za-
Torunia do Malborga
i
otrzyma doniesienia. si nie dobrze jy zimowe lee w pobliu Torunia, ale pilnoway napad je rozbi (18 stycznia) wysany z Torunia podpukownik Breitholtz.
e
i
Kiedy Jan Kazimirz po opuszczeniu Poznania bawi w Boguniewie a zatem wczenie przed wypraw dusk, Czarnie-
zaj
Kujawy i znowu od lewego brzegu Wisy dokadnie na Toru blokowa. Szwedzi odwaali si z wycieczkami drug stron Wisy: przychodzio do czstych utarczek dla jednej lub drugiej strony korzystniejszych, przy czem Czarnieckiemu razu jednego dwie chorgwie jazdy cakiem zniOddziay Sapiehy docieray do samych murów Toszczono. cki
i
runia, zniszczyy kosztowne
miejskie
co
uszczuplio
myny w
Lubiczu
Szwedom dostaw
i
niektóre wsie
mki
i
innych
uoy
szczegóów ywnoci paszy. Sapieha na niejaki czas z pfalzgrafem Adolfem Janem zawieszenie broni potem rozpocz kroki wojenne, nagotowa drabi, faszyu kusi si i
,
i
kilkakrotnie o odebranie
W
Szwedom Lipinek,
kocu marca 1658 pucia Wisa
lecz daremnie. i
kry zniweczyy
dwa rzdy palów mostu toruskiego. Nim je Szwedzi naporzdzili Czarniecki odcign w Kujaw wreszcie do województwa pomorskiego skd mia odej, jako odszed, do Danii a tylko dwie chorgwie zostawi w borach dla odcinania dowozu. Chopi kujawscy którym trzeba byo pienidzy,
gb
,
i
334
Toru
zaopatrywali na targach
i
Szwedów w
ywno:
Szwe-
nabrawszy otuchy, wysali oddzia na szukanie owych dwóch chorgwi zostawionych przez Czarniew Bydgoszczy, gdzie atoli stay ckiego i rozumiejc dwie kompanie piechoty Buttlera, opanowali z rana (16 maja) dzi przy dostatku
e s
le strzeon bram obrbali ,
palisady przy klasztorze
i
z niego
Obiedwie zamek tylko czternastu ludmi osadzony. kompanie polskie z dowódc kapitanem Yolkersahmem dostay si do niewoli. Uprowadzili Szwedzi wiele byda, które za niepacenie podatków owa piechota polska ale z Niemców zoona pofantowaa, oraz dziesi wozów furmaskich winem towarami naadowanych a do Warszawy przeznai róuemi czonych. Tymczasem przyszy wiadomoci o pokoju roeskildskim a nawet, e ów nieprzyjaciel Szwedów król duski ma
zajli
na okrtach przyf:a posiki do Prus pfalzgrafowi Adolfowi Janowi. Jan Sapieha wróci od Torunia ku Chemnu i ogranicza si na odcinaniu Szwedom dowozu. Dnia 2 czerwca ukaza si te pod Toruniem lecz przez austriacki jenera artilerii (feldzeugmeister) Souches
Wis z
dwoma pukami
jazdy cikiej,
cikiemi
dwoma dragonów jednym i
pó
dziaami (halben Canonen) dwiema modzierzami; zaoy obóz z namiotami pod lasem Nazajutrz strzelano do co zapowiadao formalne oblenie. miasta z dwóch cikich pó dzia które jednake wyrzucay bardzo znaczne ju kule bo dwadziecia do dwudziestu piechoty a z szeciu i
pi
Hiediniu funtów
Trzeciego
obóz
,
wace,
ale
dnia Jan
adnej szkody
Sapieha z
zbliy si pod Toru
i
zrzdziy. Kaszczorka gdzie mia
posa
nie
parlamentarza
z listem
wymian jeców, lecz waciwie dla uczynienia wstpu do ukadów zwrot Polsce miasta. Szwedzi do Sapiehy w sieo
I)
dmd/.iesit jazdy oczekujcego, i
wysali auditora wojskowego Sapieha po rozmówieniu si z nimi
i.ukownika Drackego.
wzgldem jeców, owiadczy i ])ragnby obszernij rozmówi si z samym Bengtem Oxenstjern lecz Dracke przytoczy powody dla jakich to nastpi nie moe. Austriacy tymczasem
szay zamek dybowski
i
wziwszy za punkt kocowy spusto-
cignc nad
ciwko miasta, gotowali si do przepisów sztuki iiiynierskiój.
brzegiem baterie naprze-
oblenia wedug wszelkich
W nocy sypali okopy po miej-
835 niebezpiecznych,
scach
t
lub
dla zasonicnia
hlko swej
któr mimo strzaów dziaowych od miasta posuwali codzie dalej. Odwaali si Szwedzi nawet na wy-
pracy dziennej, cieczki za
Wis
omnacie
i
raz schwytawszy na pastwisku pod
Ruda-
siedmiu Austriaków, ledwie uciec zddrugi raz przypadli podczas nocnej pracy do jednego
kiem yli;
koni
i
okopu lecz znaleli stra dosy siln i z niczem wrócili. Za wygotowaniem okopów, rzucili Austriacy ju przygotowany i tym sposobem 16 lipca otworzyli sobie most przez kommunikacy do Sapiehy, Szwedzi wystpili z jazd, pieswego mostu od lewego brzegu Wichot i dziaami, sil rozpoczli kanonad, znisy zebrali. Austriacy z weczyli ich most z drugiego koca a mianowicie od miasta za jeden Austriak i rozbili may okop szwedzki przy nim który poprzedniego roku by jako jeniec wzity i do wojska szwedzkiego przymuszony, uciek po belkach zniszczone^^o mostu na powrót do swoich i doniós, Szwedom w okopie brakuje prochu, a ostrzeg gdzie miny pozakadane, przeto Austriacy kadli na belki mostu szwedzkiego deski, przeszli i uderzyli na ów okop, a w nim wzili zaog z czterpod dowództwem porucznika. Na ludzi zoon dziestu omiu wyspie niedalekiej od Dybowa ku mostowi mieli jeszcze Szwedzi szace: dwaj rybacy naprowadzili brodem polsk jazd, ku temu szacowi a austriacka przedostaa si ku niemu z mojednak piechota szwedzka bronia si stu szwedzkiego; dopókd po mocie do wyspy od miasta nie przybya jej w po,
Wis
cz
ca
,
e
e
Wis
e
moc
jazda, przeto wszystko
Dnia
cign i
w
poczy
zajutrz
1 sierpnia
jenera
skoczyo si na artilerii
trzydzieci chorgwi wynoszcych trzy tysice ludzi si z jeneraem artilerii austriackij Souches. Na-
rano jencraowie
polski
mocie na drug stron Wisy ciego
niczem.
Krzystof Grodzicki nad-
dnia
czo sypa
i
austriacki
dla rozpoznania miasta.
wojsko sapieyskie wspólnie
przykopy
w cigu tygodnia
na prawym brzegu.
z
po
Trze-
Austriakami za-
Nastpiy potm
utarczki jazdy szwedzkiój z Austriakami na
Górze piekarskij, z jazd polsk skiej, z piechot polsk u bramy
dzie przemin
przejechali
w pobliu bramy
.
staromiej-
Jakóba na winnicy.
od dwudziestego sierpnia cztery dni skoczyo si wszystko na bombardowaniu si)okojnie:
Ty-r
prze;? i
bar^
oon
drobnych utarczkach.
Dnia 25 o wicie wybrali si§ Szwedzi czónami dla nabrania Austriakom jeców, ale strae ich dostrzegy i odegnay; na noc za Austriacy dzo krótkich
wod
pucili z
statek
zatlony
statek
udao si take
nie
ale
i
nim
dopyn
Do
peen materiaów
palnych,
podpalenie mostu szwedzkiego,
bo
i swoim pomieniem pikny widok sprawi.
na mielinie osiad
przy odblasku na wodzie tylko
za
a
wrzenia ponawiano cigle bombardowanie; w tym
9
dniu komendant Torunia Billów wyruszy z
jazd
i
sp-
W
dzi Polaków i Austriaków z góry piekarskiej. tydzie atoli póniej Austriacy zajli na nowo t gór, zaoyli si kobylicami a potem okopali i w cigu dwóch dni tak osabili
bram nym
starego
miasta,
e
si chwiaa
i
trzeba
byo oblo-
spiesznie z niej dziaa pospuszcza.
Tymczasem sam
król z Jerzem
Lubomirskim za którym dziaa wiksze z Krakowa, a zapewne z owych szwedzkich przez Rakótzego Polakom zostawionych, stanli (20 wrzenia) pod Toruniem. Trzeciego dnia szwedzka jazda uderzya na Polaków, ale nie imponujca liczb i mao co dokazaa. Odtd otoczono w pókole
Wis pyny
od
Wisy
dowanie
dc i
zapasy strzeliwa
i
Wisy cay Toru,
coraz
bardziej
cigle wzmacniano bombarzbliano przykopy; bój za oko
w
oko ogranicza si na mae wycieczki Szwedów, na piechot austriack i polsk podcigajce si rowami kolankowatemi. Grodzicki jenera
artilerii,
który sprowadzi z Niemiec iny-
midzy innymi sawnego Goetkanta, puszcza na kule ogniste wielkie bomby z modzierzy drewnianych
nierów a miasto
w ziemi podawaa
i
wkopanych. sztuka
Zgoa
ówczesna
nie zaniedbano niczego co tylko
midzy sposobami zdobywania
twierdz najwarowniejszych.
Próbowano take wpywu królewskiego i wpywu pisma na mieszczastwo toruskie. Polacy puszczali do miasta z uków strzay z odezwami jak si pisa, Jerzego grafa na Winiczu 1 Jarosawiu Lul)oniirskiego, w których owiadcza
byo kamstwem,
e
aby Jan Kazimirz
mia odstpi
cesarzowi
Owszem rczy Lubomirski panom miasta to rajcom na swoje sowo szlacheckie, e maj jak dawniej rorunia.
jest
na-
337
ke
Co pokazuje
do Polski").
e
Niemcom
i
by
milszy
swobodny rzd polski, anieli rzd ich cesarza. eby Szwedom nie dozwoli przyj w odsiecz Toruniowi z Malborga i Elblga, Aleksander Koniecpolski podówczas wojewoda sandomirski z Janem Sobieskim ju chorym koronnym byli posani po prawej stronie Wisy w trzy tysice jazdy midzy Sztum a Prabuty, zajli nawet Krzybork (Christburg), skd im si udao schwyta lajbkompani Douglasa która sza z Brodnicy do Elblga. Wkrótce jednake zachorowa Koniecpolski odjecha do domu, gdzie umai*. Sobieski wróci pod Toru a z wojskiem Koniecpolskiego zosta i
Suchodolski.
cay
Przez reszt padziernika,
listopad
dnia stan boju pod Toruniem ze strony
onych
w^
i
poow
oblegajcych
i
gru-
obl-
niczem si nie zmienia.
byo dowozu do miasta, pospuszczali Polacy wod z fos, drczya wojsko szwedzkie zaraza szkorbutowa a przecie dawao odpór. Lubo w obozie królewskim nie brakowao ywnoci, bo Nie
j
szlachta
nia,
z
wielkopolska
wasnego
a
nawet
natchnienia cigle
by
tego stan zdrowia
do Wielunia bez wzywai
cika praca sprzykrzya; pierwsze czy byd dobrze zimne, zdarzay si te
duga i
drug
dnie grudnia za-
i
prawie
caa
dowozia i dla ju si zbyt
hojnie
dobry, przecie Austriakom
rzecz zachaczaa
si na
zawieje
nieysta
pytaniu, która strona
przetrzyma.
wzywa
Szwedów miasto do poddania si, ale daremnie. By przy królu pose francuzki de rOmbre, jedzi od niego polski sekretarz królewski rodem francuz Tarbuue, umawia si kilkakrotnie z gubernatorem torusKim I3engtem Oxenstjern, a ten da, aby mu si pozwolono znie z pfalzgrafem Adolfem Janem przepuszczono szwedzkiego oficera z listem do Malborga. Bój trwa jednake w dawny sposób nietylko po wyjedzie ale po powrocie ofiPitnastego grudnia, jak si zdaje, w skutek polece cera. Król
przez trbacza
i
i
i
i
z Danii od Karola
Gustawa nadeszych, zawarto zawieszenie
I *)
Zeniekc.
Das bekriegte Thorn
pood miastem a dla zasony przydano im na drog do Malhurga. czterysta kwarcianych. •>•>*
340 Po wyjciu Szwedów pukownik
zaj
polski") Celari
W
sam w dziewiset piechoty jako komendant miasto Toru. nowy rok (1659) o dziesitej z rana za dworem z chorgwi za panami jadcego konno króla witaa u waów za bram staromiejsk rada stojca na czele mieszczastwa z chorgwiami i muzykami przez cae miasto w} cignitego, a wród odgosu trb kotów midzy powie wajcemi chorgwiami na wiey ratuszmowie swej aciskiej rajca Antoni Donepe powiedzia, nej. e Toru trzy ata jak gdyby przez zamienie by pozbawiony wadzy Jana liazimirza, ale na nowo zajaniaa aska Boa król wjeda z króloAv pod gwiazd amnestijn, jakkolwiek wymarego, przecie do miasta opustoszaego, spalonego jako zwycizca dawea pokoju przez który wszystko na nowo i
i
W
i
^
i
wzronie i zakwitnie. Skada rada klucze wraz z wyznaniem posuszest\Ya w imieniu miasta, któremu król nie odmówi swej opieki jak ju zoy dowód tego w zatwierdzeniu wszystkich przywilejów. Odpowiedzia uprzejmie w^ imieniu królewskiem kanclerz wielki korony
Pramowski
Królow
do caowania rki.
która
i
przypuszczono rajców
wjedaa
\v
kolebce ci-
muów
od dwóch
biaych, za fraucymerem swoim a otoczon wielu kawalerami z chorgwi husarzy za sob, wita take mow Donepe na czele magistratu i znowu mu odpowiedzia kanclerz królowej Rey Wadysaw. U drzwi gnionej
i
kocioa witojaskiego w tej chwili na nowo powiconego^ przyjmowa króla jako rzdca diecezyi biskup chemiski. piewano Te Deum, strzelano z dzia; z kocioa do ratusza, dla przesuchania magistratu i
obiad dano,
a dopiero dnia
Austriacy oraz
•)
gdzie zaraz
zimowe
Wiksza
tych miast. z
lee do owicza
cz jazdy
królem przysza, zostaa
cofn si prawym
brzegiem
Wisy
w
i
i
Rawy
piechota
Prusach.
a przebywszy
W
Pisarze niemieccy
nazywaj go jeneraem -majorem. poskióm niebyo jeszcze wyszego stopnia nad pukownika. Jehetmanów kto dowodzi, togo nazywano rejmentarzem.
poci /iwczas
Hi W7---Dayn^ RO»Ui w
na
odeszli
polska która dopiero
Lubomirski
,
szed król pieszo. Na noc odjecha do obozu nastpnego wprowadzi si na dobre do miasta.
w poblisze
mojsku
wiernoci przysigi
•
io
/^
lu^,bic
tit.i
J.ikii'j
jf-ucraow
takim
zagraniczna.
pukownikom, którzy go przód
I I *
341
j
pod Zakroczyiiem wypoczcia wojsku,
uda si
ua
Warszaw
do Janowca dla
XX. "Wojsko niepatne zawizuje konfederiici
hetmanom. Czarniecki
Rabunki.
rozoy
—
i
wypowiada posuszestwo
Szwedzi napadaj na Prusy
swe wojsko na
zim koo
je
i
Aarliusu
w
pustosz,. Danii.
—
Karol
Gustaw zajmuje po lodzie wysp Amager, ale odparty z wielka strat od Kopenhagi, cofa si pod Kronborg. Napróno prosi o pomoc Angli, Franci i Moskw. Czarniecki w niebezpieczestwie na morzu. SpotkaSejm l7 marc* 16*59. Poselnie Wrangla z Montecuculem na morzu. stwa od wojska skonfederowanego dopominaj si odu, ale królowa bierze je w obroty i wojsko si umierza,
—
W
1659 zasiadaa komisya maobrachunki, pozjdzali deputaci wojska po pie-
Lublinie od 2 stycznia
jca zacz
nidze, których jeszcze nie byo i dla tego komisya jak moga przecigaa formalnoci. Skoro od deputatów dosza wiadomo na lee jak rzeczy stoj, naprzód lekkie a potem i husarskie chorgwie od trzech lat niepatne rzuciy si do konferencyi: obrano marszakiem stranika Mariana Jaskólskiego, przydano mu konsiliarzy, wypowiedziano hetmanom posuszestwo do czasu odebrania zalegego odu, spisano artikuy, to jest prawo wojskowe, majce pod gardem sobie na uwadze dobre obchodzenie si z chopami, powyznaczanie sobie le, pozwalajce zabiera tylko rzeczy do jada i picia a zawsze za asygnacy majc póniej byd zapacon. Przybieg do Lublina Lubomirski, wzywa wojsko na ojprzecie czyzn, jj synami a nie pasierbami; pienidze wszystko si zapaci, i ale jake spiskowa i konfederowa, kiedy nieprzyjaciel jeszcze w granicach kraju ley, z Prus tylko Toru odda i Bóg wie, czego jeszcze dokaza jest
a
s
e
bd
Wreszcie choby pokój mia ju byd blizkim, to go zawsze komisarze wedug tego pisz, jak maj za sob si zbrojn. Bez wojska trzeba byd pokornym, na wszy-
wstanie.
stko przystawa, czego
koju za konederacyi
da druga strona. wojskowej
w
po-
stanie
mio
nic
Polska
ukadanym bdzie odart od
si nieszczliw. obcych Wojsko miao ojczyzny, i
A to
mogo
boso, bei koni
i
bez
cliciao jej
ywnoci
suy,
ale
a dla tego od kon-
n
itHierat7i u(l5?ti)i nie
nie
w
ten sposób
i
•42
chciao
ojczyzna bynajmniej
e
tylko
nie za
w
niej
zosta-
na tern nie ucierpi,
walczy przeciw
a mianowicie pójdzie wszdzie lowi,
e
owiadczyo
i
nieprzyjacie-
rozkazami hetmanów, lecz za rozka-
zami swego marszaka Jaskólskiego. Uciemiania za przy konfederacyach tak zwykego adnemu onierzowi nie pozwoli. Pomimo zarczenie nie obeszo si bez naduy wojskowych. Ów Gnoiski który u Szwedów by pukownikiem którego przy poddaniu Piczowa Czarniecki jako zdrajc i
mia ochot kaza powiesi, ale król przez kapitulacy wolno puci, suy napowrót w wojsku polskiem jako konfedei
szwedzka wsie polskie: na samym, rabunku scliwyta go Mikoaj Siemiski i wprowadziwszy do lasu ta-
rat
upi
po
jemnie rozstrzela. Inny przypadek z innego wzgldu zasuguje na spomnienie: podpukownik a jak zwano obersztlejtnant piechoty Orzechowski arianin naszedt dobra Warszyckiego kasztelana kra-
kowskiego. przemogli
Kasztelan stan do odporu z chopami, którycli onierze Niemcy a na ostatek kasztelana bez
wzgldu na
jego pierwszestwo
podeszy, na ziemi powalili z pcwnociij;
zamordowali.
tribunau przeciw
w
senacie
i
na wiek bardzo
gdyby nie jeden suga byliby Warszycki wytoczy spraw do i
Orzechowskiemu.
Orzechowski
mia na
s.vii obron, e od gwatu na osobie kasztelana wstrzymywa onierzy, ale poniewa wedug prawa by odpowiedzialny jako dowódca za postpki swych podwadnych i nadto sam ich wprowadzi do dóbr kasztelana, w których posta me byli powinni, przeto go skazano na gardo. Stawiali si król
mu ycie tylko wtedy darowa, jeeli si wyprzysie sekty ariaskiej a Orzechowski tego uczyni nic chcia wic by na zamku krakowskim i
królowa, lecz kasztelan obieca
e
rozstrzelany.
Tymczasem pfalzgraf Adolf Jan widzc Pomorze w zupehiem bezpieczestwie wywabi ze Szczecina Wiirtza, który korzyhtajc z pozamarzania nietylko rzek i bagien, ale nawet brzegów morskich, przypad do Prus, zczy si pod Friedlaudein z wojskami Adolfa Jana, nice,
w Czuchowie
wzi
szturmem Choj-
si z mieszczanami obroni podkanclerzy Leszczy.ski bawicy w tóm miecie przypadkowo, ledwie
;
343
w wieciu ani si nie brano do oporu a Chemno które wedug rozkazu major Korff mia by opuci, podda z pija-
uwaa caego Cliemiskiego za dogodne Szwedów niszczy je wic ogniem i mieczem zdaje si e za poyteczny mia sam tylko Grudzidz, gdy go wprzód starannie opatrzy w ywno, nim ruszy na Kwidzyn, Salfeld, Lipstadt i Morung, które poosadza. Lipstadt Wiirtz nie
stwa.
stanowisko dla
Brandenburczykowie zaraz odebrali a dla tego Wllrtz pociga zaogi z rónych miast do siebie i chcia uderzy
atoli
pod Braunsbergiem ae go wstrzymay roztoki po drogach i trudnoci w przeprawieniu si przez Pasari; obróci ku Tczewu a za wziciem tego miasta opanowa po-
na
ich obóz
kontribucyami oboy. siadoci gdaskie Z tej wyprawy Wurtza pokazao si e Szwedzi darmo i
tylko
który
kraj,
do sw^ego
chcieli
pastwa wcieli,
spu-
rodki na utrzymanie wojsk swych potrzebne sami wyniszczyli, ludzi i koni podczas pochodów zimowych wiele wytracili a w ogóle daleko wicej szkody sobie ni Polakom przynieli. Pozna si Karol Gustaw na i Brandenburczykom rzeczy, zgani postpowanie a dla tego Adolf Jan usun si które po nim obj marszaek z namiestnikostwa pruskiego polny Linde stojcy w Elblgu. cigu tego pustoszenia ziem pruskich jenera artilerii Grodzicki jako polski gubernator Prus nie mogc zebra wicej wojska, ciga o poda Szwedów z kilku tylko chorstoszyli,
,
W
gwiami lekkiej jazdy, a bardzo dopomóg w czterysta dragonów jenera austriacki Heister, któremu byo si udao uciec z niewoli szwedzkiej
pod
Morung
Szwedów
i
i
korzy za najwaniejsz
odnieli
Lipstadtem gdzie rozegnali do siedmiu set
odbili
Ale czas
;
im nie
mao
zdobyczy.
nam wróci do wojny duskiej,
która
moga
najwicej Karola Gustawa pokrzepi albo bardzo jemu i Szwecyi zaszkodzi a mianowicie wyprze rzdy szwedzkie z Nie-
miec za
i
Pomorza tylko na
morzem
cz
pówyspu skandinawskiego
baltickiem.
Na zim Czarniecki rozoy swoje wojsko najwyej na w Danii koo Aarhuusu, Opaleski kolo Horsens, pónoc elektor sta za nimi koo llarderbleben, a Austriacy jeszcze uiój ku poudniowi koo Pleusburga trzymanego jeszcze od i
344 Zima bya tga jakiej ludzie najstarsi nie zapamitali: w rónych stronach daleko od brzegu daway si na morze wprowadza dziaa najcisze, Bet atoli tak Wielki jak May pokryy si tylko kr i ani ich przej ani przestatkami nie byo mona. Earól Gustaw korzystajc z tej dla siebie pomylnej zimy snadno zaj po lodzie wysp Amager tylko przesmykiem od Iiopenhagi przedzielon, odSzwedów.
pyn ci
miastu na wszystkie strony dostawy
ywnoci
i
jedynie
dopatrywa pory przeciw silnej a naleycie dziaami opatrzow nocy z 19 lutego, ciemnej i zanej warowni. Dopatrzy sypywanej niegiem z ostrym wiatrem. Kaza onierzom na wierzch powdziewa koszule, eby ich nie byo wida, lonty obzatlone do muskietów trzyma w pochwach od szpad jeda wojsko a powtarza: „pilnujcie szeregów. Po wziciu I^openhagi wiata panami bdziecie. Bóg usa nam drog przez morze. Za tylko.'' Zsiad z konia i piechot ruszy na czele. Wnet stan na wale i onierze utknli nawet trzy chorgwie na blizkiej wiey. Duczykowie wiedzieli w którm miejscu oczekiwa o ciemku nieprzyjaciela; na gos Szwedów zaczli z blizka a raczeni sypa ogniem. Szwedzi odpowiadali w równy sposób z muskietów: po obu dwu stronach obalali si gsto onierze ale drudzy z odwodu zaraz obejmowali po nich miejsca. Za rozjanieniem si dnia byo
j
'•''),
mn
wida
pizez wielki obszar na lodzie, trupa przy trupie z wojska szwedzkiego a biay nieg wszdzie od krwi zaczerwiniay. Zatrbiono odwrót i cofnito si do obozu. Padli tam
Henrik Stenbock jenera I)uk(jwnikldwachtFamili Bergów a Borchów Niesiecki uwaa za .jednY
i
on
Jakóba z
cia
_
odsya ksido Iwaugro-
—
— — —
domu Wazów, 146. — w Gogowie mniejszym, 171.
—
wraca do Polski, 233. lubuje uwolnienie ludu
-
od ucisku, 250.
—
w Gdasku, w Toruniu
—
277. (r.
1G59),
340.
du. 354.
Dziedziao kozak wypowiada zasady kozackie, 49.
—
Jan Kazimirz protestuje przeciw oddaleniu od rzdów szwedzkich
Jasna Góra czstochowska oblona przez Szwedów i uwolniona,
19^—212. Gerej chan
napada Wyhowskiego, 320.
w bitwie restcczkiem, 81. Juraszka, 318.
pod^Be^
.Islan
E. Elekcia Jana Kazimirza, 10.
K.
F. Kalinowski
Ferdinand IIL 289.
w Zbarau,
Firlej
—
zamianowany wojewod dorairskini
Gdask
i
,
cae
san-
GO.
l^rusy
królewskie
przeciw Szwedom, 179.
— wezwany do poddania si Szwedom, odmawia. — uwolniony od blokady, 247. — wierny, 27G, '22''i.
Orzechowski podpukownik za rabunek roz-
—
— —
Gob
bitwa midzy Karolem a Czarnieckim, 235. Gosiewski w I^rusach, 270. Grodzicki ocalony, 104. Grudzidz wzity, 352. Grzymutowski Krzysztof, 242. Gustaw Adolf si z kurfirstem i odnosi zwyciztwo pod NVa,r-
czy
'JfiO
•^fji.
Gustawowi Karolowi psuja si
szyki,
27;i.
J. Jan Kazimirz, 7. ogasza Chmielnickiego zdrajc ojczyzny, 54. jod Zwacom, 120. przystaje na warunki
— ~
—
—
-
chanbkie, 124.
7.
148.
—
znosi
— —
w w
—
z
Chmielni-
Warszawie, 167.
Krakowie, 174.
zawiera
—
ukad
z kur-
226.
firstem,
proponuje rozbiór Pol-
ski, 249.
— no
i
przyrzeka chopom wolnagrody, skoro szlacht
zbuntowan
— —
si
ckim, 153.
—
i
strzelani, 342.
szaw,
103.
Kapitulacia Torunia, 222 Karol Ferdinand, 7. Karol Gustaw król szwedzki, 145. List jego o wstpieniu na tron,
—
Gnoiski j)ukownik
ginie,
Kandydaci do tronu,
54.
23
wyrzyna
bd,
.
-
uderza na
Kopenhag
ale odparty, 344.
—
opuszczony
od
sprzy-
mierzeców, 345.
Adam w poselstwie do Chmielnickiego. 48. z Kijowa umyka, 68. Kiszka hetman w., 9. Kochowski historik ranny, 246. Koacz chop, 241.
Kisiel
Komorowski podchmielony ginie od chu.stki na szyi wkrconej w lioo, 357. Konfederacia tyszowiccka, 229. I\onieq)olski, 35.
Kordecki Augustyn przeor, 192.
Korsu
Intwa. l. spalony, 30.
.
377 Kozacka organizacia.
—
na
skarga
w
Ukrainie.
—
bior
polskie
Ii5.
Kozacy zwyciaj, 1. — obiegaj Zamo,
— — — —
Mdro
34.
rzdy
Brze
5.
litewski, 6.
gromi Kozaków pod Tarnopolem, 187. Michako mynarz niepokoi Szwedów, 332. 353. Moskale pal Wilno. 184. i
Moskwa gnbi
—
rejestrowi, 18. z Litwy wymieceni, 61.
Moskwa, Polsce.
Szwecia
Kudak,
—
przeciw
155.
a
22.
— ze ziemi zrównany, 33, Kurfirst zrcznie lawiruje, 179. — wolnieje w zaciekoci na Polsk, 307. — stawia warunki pomocy, 309.
kozactwo. 126.
rozciga si od
.smoleska
do stepów tatarskich, 134. Tykocin z ibiera Grodno ,
i
i Moskale oblegaj Lwów. Okup, 185. Król przeprawia si przez Styr u Beresteczka. 19. Krzeczkowski szlachcic polski na czele kozactwa zniesiony, 3. Krzywonos. 33. 36.
tatarska
Moskw
Brze.
357.
N Nakany,
19.
NapiersUi Alexander na podgórzu Karpat, 89. 90. wbity na pal, 9 1 Napierski. 250. Narol rze niesychana, 43.
—
Niebaba na Litwie, 86. Meczaj koza'< na czele
modziey
kozackiej, 75.
Niemcy zawstydzaj szlacht polsk
—
w
Toruniu. 218. nie cauj rki Kawy cignionej, 219. wyrzynaj Polaków w szere-
toruscy
ro, a
—
L, Leopold obejmuje rzdy nad Austri, 289. z Szwedami przeciw Polakom, 242. zniszczone przez Opaleskie-
Leszno
—
go,
243.
gach szwedzkich, 238.
Niówce. IG Nosacz pose Wyhowskiego w Warszawie, 320.
Nota szwedzka,
151.
Nureddin, 103.
Litwa ulega Szwedom jak Korona, 191
Lubomirski wpada do Siedmiogrodu, 292 wymiata z Prus Szwe-
—
—
dów, 351. 353.
Opaleski, Grudziski radz Poznaniowi podda si Szwedom, KJO.
Lud mai gaziami domy na znak
Ostroróg, 35.
wolnoci, 250.
przez RadziLojow bitwa wygrana "
wia.
87.
ubieski Lupy
Maciej, 1. pod Beresteczkiem, 85.
M. Malborg poddany Szwedom, 227. Maria Ludwika, 7.
—
—
nietraci 22.
gowy,
1G9.
Pan ukrainny, 20. Panowie zaprowadzaj na Ukraiuio dawny por/dek, 101. - uciekaj za granic, IG2. Pcrina, atina, detina. 36. Piawiecka ucieczka, 13. 3". Pisarz poUiy, 18. Podatki, 323. Pokój z Szweci zawarty 3 16G0 r.. 361.
Polska omdlaa.
Maja
Przyczyny, 325.
Maryan Niemiec,
Poubiski pod Mitaw,
Matiejowicz stawia sida na Wyhowskiego, 319,
Poselstwo moskiewskie
357.
w Warszawie
da zwrotu Smoleska
itd.. 68.
378 Pose
w
tatiirsM
Stefan logoiet, 119.
A\'arsza\vie, G9.
Totocki })rzeci\v Moskwie, 351.
-
Mikoaj.
roziiaii
i
—
10
23.
Stenbock jenera
okolica wolne, 298.
zaraza morowa, 312. J-*rzyj'^mski przemawia do Karola X, '
szwedzki
ginie.
344.
1
162.
Stronnictwo radikalne kozackie, 97. Szlachta chemiska radzi Toruniowi ulegu Szwedom, 2! 4. 217. .3
—
Puszkarenko hetman, 320.
wyciga rce w Krakowie do Karola X. 177.
Szlachty
Szwecia
spruchniao, 162. wypowiada Polsce wojn,
155.
gro wojn, 151. rabuj Pozna, 160 przeladuj i uciemiaj duchownych i chopów w ol-
Szwedzi Kadziejowski
— — — — — —
Hieronim
—
wichrzy,
—
10(3.
— — —
skazany na
mier,
107.
i
w
^zwecyi, 112. pisze do Chmielnickiego list przejty, 112. zdrajca przemawia do polskich komisarzy i zaleca Ka-
—
—
rola Gustawa,
— da
161.
sce,
z
nachodz
kwarcianymi
Prusy, 213.
—
w
kapituluj
Warszawie,
256.
158.
apowe
dla króla szwedzkiego, kanclerza i siebie, 216.
—
w kajdanach odesany do Szwecyi za zdrad. 280. Radziejowskiego sudzy i stronnicy uderzaj i bior paac Radziejowskiej,
lOt).
Radziwi Janusz hetman, 9. 105. — Winiowiecki wynagro-
Tatarzy z kozakami,
—
przychodz
V8.
w pomoc
Polsce,
136. 143.
Trylese wzite przez Polaków, Tynf, 350. Tyszkiewicz Janusz, 3.
92.
i
dzeni dobrami, 67. w Kijowie, 88. Rakotzi w sprzymierzu z
—
U Szweci
nachodzi Polsk, 281. uchodzi do Siedmiogrodu,
—
Ugoda pod Uciem o poddanie województw poznaskiego i kali-
295.
skiego
Reje.^tr czyli
Rozejm
z
komput, 18. Szwedami (1600
szwedzkiemu,
królowi
159. r.),
358.
Ukad z Chmielnickim zaprzysiony 28 Wrzenia 1651, w obozie
Hermanówk,
polskim pod
100.
Saijieha
Pawe,
230.
Ukraina, wojna ludowa,
Sejm konwokacyjny (1648),
— — —
koronacyjny,
w
--
— —
i
64.
po->i)olito
42
tysice
ruszenie,
woj.ska
74.
Warszawa poddaje si. 264. Wasilków, gdzie polskie wojska si
w Hrzekiu
litcwskim, 117. sprawa innowierców. .321. Sfnat pomija spraw kozack. 6 5. Sici-ski 110. Sicz, vo.
pose
puste,
W
71.
uciwala
domy
29.
II.
Warszawie 1649,
1050,
I-
upicki
cz,
zrywa sejm, J ^ '
Sniarowski przepiowany. 50. Sprzymierz midzy Polska a Dania, "' " 30 4.
93.
Wesele królewskie, 16. Wielkopolska w powstaniu, 241. Wielkopolski rozum, 169.
Winiowiecki Jeremi,
—
—
umiera.
Wojna z3 Moskw 410—144.
2.
8. 33.
92. i
kozaczyzna,
1
379 Wojna podjazdowa, 269. Wojska polskie, brandenburskie
i
ce-
id
do Holsztynu, 326. Wojsko zawiziye konfederaci, 341. Wiirtz z Szwedami opuszcza Kraków, 302.
Zabuski hetman kozacki, 54. Zaporoce, 17. Zasawski, 35. Zasawski Dominik, 2. 6.
Wyhowski hetmanem, 3 19. opiera si na Kolakach
Zbara
sarskie
— i
Tatarach, 320.
Wyprawa na Ukrain 1653
r.,
116.
bitwy, 50.
Zborowska ugoda, Zima tga, 344. óte wody bitwa,
59. 27.
OMYKI. Str. ;541.
wiersz „
1.
19.
zam. Zakroczynem, popraw Zakroczymem. „
konferencyi,
,
kontederacyi.
i
DZIEJE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKifir PRZEZ
JPRZRJA IIORACZEWSKIEGO.
tom:
(Wydanie
NAKADEM
I
BKUKIEM
N.
IX.
drugie.)
KAMIESKIEGO
1863.
I
SPÓI.Kl.
PRZEDMOWA KAROLA LIBELTA obejmujca yciorys autora
DZIEJÓW BZEfZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ.
Tom IX ju dzieein
JLl iniejszy
Dziejów
skiej jest
poiniertnem Autora.
prowadzi i
gorco
.
p.
Jdrzej
pragn,
Ezeczypospolitej
Moracze^ski,
Pol-
Nie do-
chcia
jako
a
dziejów narodu polskiego
do
panowania Sasów i Stanisawa Augusta, czasów rozwizywania si politycznego stanu Polski i konwulsyjnych wstrzniefi narodu, który konaniem przezwano; czasów wreszcie cakowitego upadku i wymazania Polski z rzdu istniejcych mo-
czasów
carstw,
A
które
za
jej
mier
polityczn
poczytano.
jako prawy syn narodu, któremu nauka
dziejopisarski
otworzyy wrota przeszoci
badawczem okiem padkach
i
e móg
,
jasno poziera po minionych wy-
ludziach,
— wzi by
zadanie, przedewszystkiem
w
za
sobie
gówne
tych ostatnich czasach
najdokadniej si rozpatrze, by dojrze jaka
talent
i
i
rozpozna
tam jeszcze bya potga si ywotnych
,
która
IV
si
choroby przeszoci przelaa, a jakie zarody o tak niemoc polityczn przyIctóre naród i
z
zcf-o,
Szo nm innemi sowy
prawiy.
o nabycie dziejo-
które pragn narodowi zostawego przekonania wi, azali upadek Polski nastpi w skutek takiego zepsucia, które ywotne organa narodu dotkno po której to i soki jego oywcze wyniszczyo, mierci nie ma zmartwychwstania, i tylko rozkad chemiczny caego ciaa narodowego nastpi powi,
—
nien;
czyli
te
byo
zepsucie tylko
to
powierzcho-
wne, istotnego rdzenia narodu nie dojmujce, tak e pod naciskiem obcych wtaczajcych si gwatownie w organizm narodowy ywioów, ustay i obumary wprawdzie jego funkcye ywotne, ale wróc z letargu do ycia, gdy ten nacisk ustanie. To te autor Dziejów
R. P.,
rozpatrywajc si
w ubiegem
yciu narodu, cigle on kwesti mia na widoku, aby j módz jak naley rozwin, gromadzi ogromne materyay do dziejów omnastego wieku i z niezmordowana pilnoci w nich si rozczytywa. Doszed te w kocu do tak jasnego na obraz tych ostatnich czasów pogldu, e zwyk by do przyjai
ció swoich
z
wewntrznem zadowoleniem mawia:
moje czasy, zda mi si,
^to
d
to
wam opisywa
e
wszystko,
za nich
yem; b-
na com si
w
ten
czas jakoby naoczny
wiadek patrza.'' Szkoda zatem nieodaowana szkoda, e los nam zawistny usun go zawczenie z poród yji
pozwoh dokona dziea, nad którem ze znakomitym talentem, z niezmordowan usilnoci cych
z
i
nie
wielkiem
zamiowaniem
przedmiotu pracowa. Stanowisko jego jako historyka zupenie niezawise, sposób zapatrywania si na dzieje Polski zupenie i
nowy
i
oryginalny,
rzut oka na
wypadki pewny
caoci dziejów
jasny, nadewszystko ogarriionie
i
na-
rodowych w jeden obraz wydatny, w jeden ywot peny, rozwijajcy si przed naszenii oczyma we wszystkici fnnkcyach swoich politycznych, spoeduchowych, tak jak wiek po wieku wzracznych sta i rozniaga si, to te dzieo to historyczne jedyne w swym rodzaju pod wzgldem obszernych i
rozmiarów,
bogiitej
treci
autorowi pomnik
rokuje
i
wydatnej
iizyognomii,
w pamici
wiecznotrway
w literaturze ojczystej. potomnych Doprowadzi Jdrzej Moraczewski Dzieje R. P. a do abdykacyi Jana Kazimirza 1668 roku, blisko i
o trzy wieki dalej nieli Naruszewicz
czy na roku
W
1386.
przecigu
,
który
lat
uko-
je
dwunastu od
wyszo dziewi sporych tomów, podzielonych na dwadziecia dziewi ksig, roku
1842
do
1855,
zostay
któremi
objte
dziewi
wieków.
maej
e
i
w
róda
przez
blisko
s
do
i
jakkolwiek .
i
Polski
do owj^h czasów dokumentów ograwspóczesnych dzie
iloci
niczone,
dzieje
tych
p.
pocztkowych ródach, wartowa,
dziej opis
Polski
strzedz,
których
inni
nie
da
dowód,
które
kady
Moraczewski
mona
rzeczy do-
wiele
dojrzeli,
to
jednak
pra-
wdziwa wielka zasuga dziejopisarza polskiego tam si dopiero ocenia, gdzie, jak mianowicie w [)rzedi
wypadku siedmnastego i omnastego wieku, z postpem czasu coraz wikszy pokazuje si opinii, obszar róde, coraz wikszy zamt zda z zaprzez który si historyk ze wiatem krytyki sobem wielkiej nauki przedziera nmsi, jeeli chce
stawieniu
i
i
doj
rzetelnej
cze dziejów nie jak
nanej
i
rzeczywiste przedstawi obli-
narodowych.
naley
ju
prawdy .
[)racy,
p.
Byby wypeni
Moraczeicski
[)rzez
,
sdzc
wiksz poow
to
zada-
po doko-
siednmabtego
VI
Przystpi on do pisania dziejów ju w dojwytrawnym wieku, bo w czterdziestym rzaym roku ycia; a przystpi opatrzony w gbok i wielostronn nauk; a jako pocztkowie prawnik z powoania, przyniós z sob do dziejopisarstwa owe gruntowne ocenienie wypadków, by te na jasne wieku.
i
i
pozór najmniej
sd
rzeczach,
o
sprawiedliwo
w
ow
—
akt,
którychto
ów
przedstawianiu
wedle widzimisie
nie
cisy nieugit, rzekbym such
uderzajcych,
autora,
logiczny
sprawy narodowej wedle pooenia
ale
dziejopisarskich
zalet
i
nabiera si
jedynie przez gruntowne studia prawnicze.
urodzi si dnia 4 Lutego 1802 r. we wsi Dusinie pod Gostyniem w dzisiejszem W. Ksistwie Poznaskiem*). Pierwsze nauki szkolne pobiera w Poznaniu, zkd w roku 1819 Jdrzej Moraczewski
do szkó wojewódzkich w Kaliszu przeszed i tame zawód szkolny w r. 1822 ukoczy. Nauki uniwer-
odby w Niemczech
syteckie
w
tem i
Lipsku
,
a po-
Heidelbergu, gdzie si nauce historyi prawa
filozofii
nych
w
zrazu
w
powici.
Powróciwszy do stron rodzinroku 1825 osiad we wsi Zieldkowie pod
Obornikami, oddany studium historycznym
i
litera-
turze.
dwuletnim blisko pobycie na wsi wród rodziny, uda si Jdrzej Moraczeioski do Warszawy, gdzie chodzi na wydzia prawa, który wtenczas 1^0
•) Wyjmujemy te szczegóy biograficzne z pisemka Jdrzej Moraczewski wspomnienio pomiertne, które wyszo w Poznaniu czcion-
kami Merzliaclia 1H55 skrelono piórem jednego jopi*a.
i
waKjIa
i
obejmuje obok
z
przyjació naszego dzie-
piknej charakterystyki autora, jako obyhistoryka, wiole ciekawych okolicznoci z jego ycia. tr,'ifnój
i
vn przez
wykady Hubego Maciejowskiego mia wzicrozgos. Osignwszy w tym wydziale stoi
to
i
pie
magistra
w
roku
1828, przeszed do praktyki
Z pocztku pracowa w komissyi spraw wewntrznych potem w sdownictwie. Wychodzi
urzdowej.
,
wówczas
w Warszawie
Powszechny
Dziennik
pod
redakcy referendarza stanu Chdowskiego. Moratam naczewski nalea do jego spópracowników by atwoci pisania. Tak pracujcego zastay wyi
padki 1830 roku.
Powstajca Polska 1830 r. posza za przykadem Francyi i Belgii i rozumiaa w nich mie naturalnych swoich sprzymierzeców. Przedzielona od nich Niemcami, w których si take obudza ruch polityczny, pragna pozyska dla siebie ich przychylchoby tylko dorywcz, a moe i pomoc, z ochotników i dobrowolnych ofiar, mao majc nadziei, aby rzdy niemieckie za jej spraw si ogoByo wic rzecz bardzo naturaln, e take siy. strony rzdu narodowego, jak ze strony zawizujcych si klubów w Warszawie, liczni zostali rozesani ajenci na zachód celem dziaania na opini pu-
no
bliczn
wy
i
pozyskania stronnictw liberalnych dla spra-
polskiej.
Pomidzy tymi
by MoraGównym punktem
ajentami
czewski jeden z najczynniejszych.
by
jego
czynnoci
ów
niemieckich.
stach:
w
pozawizywa
i
ówczas
Dziaa wszake
Drenie,
w Badeskiem
Lipsk,
w
siedlisko i
w Hamburgu, w
po innych mia-
Norymberdze,
Wszdzie
Bawaryi nadreskiej.
stosunki
z
literatami
libera-
znakomitszymi
otworzy im róryche da z których mogli czerpa prawdziwe wiadomoci tyczce si sprawy polskiej sam icli objania w kwestyach Polski kwestyach biei
z
redaktorami gazet liberalnych
;
i
,
;
i
VIII
cej
prasse
—
zgoa uorganizowa opinia publiczna liberaln, zapewniwszy powstajcemu kra-
pojmowanej; i
naley, przez Niemców
polityki, nie zawsze, jak
sta pomoc
wspódziaanie, i dopiero po bitwie Grochowskiej wróci do Warszawy. Czas atoli okaza, jak zawodne i mylne byy te
jowi
jej
i
rachuby, jak nawet sne
gdy tamoway wa-
szkodliwe,
przedsibiorstwa
wasn sprysto. Mimo
i
mimo massy
obudzonej wszdzie dla nas sympatyi,
NiemEuropa patrzaa si cy dla sprawy polskiej pisali ze zaoonemi rkoma na nasz walk. natem wczas Moraczewski i przyPozna si tylko na wasne siy Polszed do przekonania, ska liczy moe. Porobiwszy bowiem w drugiej popism ulotnych
i
artykuów
gazeciarskich, które ,
sn
e
dróy
swojej do Niemiec z polecenia
rzdu
narodo-
wego podjte potrzebne zakupy broni i obstalunki po fabrykach na dalsze dostawy, za powrotem do Warszawy, w kocu Kwietnia wstpi jako ocho,
tnik do sandomirskiego batalionu celnych
pukownika Grotusa. ,
cznym
teatrem
tego
Województwo Lubelskie, San-
a póniej
domirskie
oddziau
strzelców
Krakowskie
wojennego
ochotników,
byo
niemal
wy-
popisu tego znakomi-
przydzielonego najprzód
do komendy jeneraa Chrzanowskiego, a potem jeneraa Samuela lióyckiego, któremu po powrocie z
Litwy, wódz naczelny
oddziay rezerwy twach konsystujce. kie
i
Celni brali
strzelcy
w poudniowych
Grotusa,
wszyst-
wojewódz-
a z nimi Moraczewski,
udzia we wszystkich waniejszych bitwach
utarczkach wicie-
odda pod rozkazy
j)od
Wszake
z
nieprzyjacielem.
i
Odznaczyli si miano-
Lubartowem, Kockiem,
I
i
Lipskiem.
po wziciu Warszawy korpusik Róyckiego
IX
party
przez
widocznie,
przemagajce siy Rtldigera, malejc zblia si coraz bardziej ku granicy.
Pod Piczowem,
gdzie
28 Wrzenia
korpus dnia
na 24 nocowa, batalion Grotusa wysuniony zanadto na prawem skrzydle, oskoczony zosta przez dragonów rossyjskich i mimo mnego oporu, wiksza jego cz, a midzy nimi i kompania w której Moraczewski
ju
w
jako porucznik
zastpstwie rannego
kapitana Guyot dowodzi, dostaa si do niewoli.
Ranny ciko w
gow
ciciem
odwieziony zosta do Piczowa
w
retu z
zkd
Lublinie,
dragoskiej
szabli
nastpnie do
,
innymi jecami odstawiony na Kaukaz.
ka
pory
tej
sposobno
Moraczewski
umkn
,
z
w
lazaretu
liwie dosta si do Warszaw^y.
e
ci, rej
ju
I
Lublinie tu
móg opuci
Jako w pocztku
w Zieldkowie wród Tak
dogodn
mu
i
los
szcz-
poszcz-
zyska potrzebn legitymacy, na mocy bezpiecznie
Polski.
Nie cze-
upatrzywszy
i
w moralnym
miasto
Listopada 1831
to najsmutniejsze
r.
stan
swoich.
jak
w
fizycznym
wiecie, na-
i
najboleniejsze chwile
byo
w yciu
S na-
Odrtwienie, zwtpienie, albo zdrada spra-
rodów. i
i
któ-
granice
i
stpuje po wysileniu osabienie, i im wiksze natenie si, tem wiksza potem bezwadno.
wy
by
mia
wyzdrowieniu
po
laza-
przeniewierstwo zasadom
na majtku, rozstrój
zda
i
upadek na umyle opinii, przeladowanie ,
tuactwo — oto zwyke nastpstwa przemoc pokonanych politycznych wstrznie. Trzeba mocnej duszy mocnego charakteru, by w tym czasie powszechnego upadku nie upa raczej podwoi siy, aby spraw publiczn z toni ratowa.
i
i
i
Jednym })od
z
takich charakterów, które
niefortunnemi okolicznociami,
si
by
nie
ugiy
Jdrzej Mo-
w
raczewskiy lat z
sile
trzydziestu.
wieku natenczas, bo zblia si do Zamiary jego zosta urzdnikiem i
suy krajowi spezy
stanowiska
teoro
kanych
osmutnionych
i
cowania
literatury;
dla
umysu
czynnego, dziaanie osobiste na podniesienie publicznego
ducha
wród znumysów nie byo pory prapozostao wic tylko dla ,
na
i
nadanie
kierunku
opinii
Jako
niezadugo zyska Moraczewshi niesychany wpyw na umysy sta si jednym z najpopularniejszych ludzi wród rodaków i niejako wypublicznej.
,
we
roczni,
waniejszych
w^szystkich
sprawach pu-
blicznych.
Mowa
gdy
tylko o
tu
W. Ksistwie Poznaskiem,
stosunki z królestwem polskiera
,
zabranemi kra-
przez rok blisko
wypadki listopadowe z sob czyy, zupenie zostay przerwane.
Tymczasem
kilkoty sieczna emigracya polska od-
jami,
Galicy,,
bya pochód
które
prawie tryumfalny przez Europ.
dziano
w
Walk
wolnoci
bohaterów,
niej
Wi-
mczenników wolnoci.
despotyzmem uwaano tylko za zawieszon, ale nie za ukoczon. Te wyobraenia dwigane szerzone opini liberaów Niemiec i Francyi wpyny przewanie i stanowczo na dalsze losy wychodztwa polskiego, i skwapliwie chwyta je kraj, z
i
a mianowicie Ksistwo.
Jak wszdzie
,
tak
stronnictwa wstecznych i
u nas
i
,
zaczy si oddziela
posfpowych, demokratów arystokratów, zwolenników rzeczypospolitej i mo-
narchii.
tych
Powstaway pisma
zasad,
tworzy
mniej
i
Trzeba nam
publiczne jako organa
wicej wydatnych;
opinia publiczna,
jako sztandary
wyjani
i
i
stawali pewni
owych
wyobraziciele
byo dotkn
publiczne
i
zacza si
mowie
opinii.
tych stosunków,
polityczne
aeby
stanowisko Jdrzeja
XI
w
Moraczeicskiego
rónych
tych zasadach, tak rónie
przez
oceniane.
Moraczewski
by
z
zasady czysty acz umiarko-
wany republikanin, i nie móg by czem innem, on co cay ywot Polski przyjmow^a w takim chara-
bra zawsze
szo.
z
kim dziaaniom ciu
,
wic
które
po rewolucyi 1830
si jednak czynnie Lecz
z
obrachowany,
minionych miar na
dziejów
Jakkolwiek
zimny,
Polityk
politycznym.
kterze
przy-
by obcym tym wszystw pierw^szem pitnastole-
nie
si r.
odbyway,
nie
chwyta
ich
pozosta na uboczu. drugiej strony jeeli nie popiera onych i
dziaa, nie przeszkadza im take, ani przeciw nim nie wystpowa. By w tej mierze kazuista, z t tylko rónic, e nie lepe wadanie losu, ale konieczno logiczn w dziejach przypuszcza wszystko co si dziao, za konieczne nastpstwo poprzednich uwaa, któremu si opiera daremnoci i gupstwemby byo. Nie sucha Hegla, ale dzieli zdanie jego filozofii, e wszystko co byo, by tak musiao. Wnosi z td, e roboty ludzkie albo si przyjm, jeeli s z czasu i na czasie, albo wnet upadn, jeeli z potrzeby czasowej nie wypyny. i
Ale
wanie
to naturalne
mu umysy
odstrczao
w^isko
mentu
,
i
wpyw te
obserwacyjne stano-
gortszego tempera-
Moraczeicskiego dopiero
osab, gdy demokratyczna
cz
wtenczas
emigracyi
z
pola
propagandy przesza na pole czynu.
Jedno tylko gówne pooy okoo sprawy publicznej zadanie, dowanie pracowa
ty.
Tern
i
ca
zadaniem
sobie Moraczewski
w
którem niezmormoc charakteru swego wy-
byo
utrzymanie
niepokalanego charakteru polskiego
mie
i
czynach,
i
szerzenie
w mowie, w
w postpowaniu domowem,
pi-
fami-
XII
spolecziiem
lijnem,
powiem Stoicyzm polski, MoraczewsUego
e
tak
przyzna kady, kto
zna
byo wikszego
Sto-
By
politycznein.
i
i
e
Jdrzeja,
nie
to
nad niego. "W tym kierunku by sobie zawsze równy i konsekwentny, a w przeprowadzeniu zasady ika
w praktyk nakania
i
Nie
na
tu
bya
i
Radzi
nieugity.
miesza i nie brata si z obczyzna. miejsce wchodzi o ile taki stoicyzm by
To
bya
zasada
by
mogaby
By jednak
Stoikiem.
czysta, po-
szczytna, gdyby si
Tymczasem atwiej
staa ogóln,.
ni
e
pewna,
prawa, a
rejczykiem
do uporu
nie
czasie.
czciwa
a
ycia,
by
czas
,
Epiku-
kiedy nie
omielono si publicznie tamtym nazywa,
i
miano
poszanowanie przed Stoa polsk.
Z pisa
gównej zasady
tej
pyny
politycznej naszego dziejo-
Chcc zawizywa
wszystkie inne jego czynnoci.
wyosobni polsko, trzeba j. byo w kóka zgromadzenia. Suyy ku temu pozakai
dane jego staraniem
w
okolicznych powiatach czy-
towarzystwa agronomiczne, kasynowe, archeologiczne. Te ostatnie mianowicie majce na celu
telnie,
,
zebranie i
w jedno
uporzdkowanie
staroytnoci wykopalisk wielkopolskich, zapowiaday znakomit, i
dla dziejoznawstwa
stronach o tem nie
korzy.
dotd w naszych
Nikt
pomyla,
a jednak tu
kolebka
zawizków pierwszej cywilizacyi Lechitów, tu kraj dotd naznaczony licznemi kurchanami alami z czasów jeszcze sawiaski eh, tu liczne s zabytki staroytnoci polskich po kocioach po
pierw^szych
i
i
i
archiwach
prywatnych.
Moraczewski
wzi myl zawiza w kadym warzystwo
dna
cao
staroytnoci
,
archeologiczna
z
pierwsz}^
})owiecie
osobne
poto-
si potem jeNapisa statuta,
czegoby
zoya.
sam urzdza komitety powiatowe
,
zachca odezwa-
XIII
mi
jako w towarzystwie archeologicznem szamo-
:
by
powiatu, którego
tulskieofo
przewodnikiem, zna-
ju by zebra si zasób materyaów. Tymkoczasem w roku 1846 z innemi towarzystwami,
czny
i
staroytnoci polskich rozwizane zostay, a
mitety
myl
ju
ta
potem podniesion nie bya.
Dalszym rodkiem przestrzegania stoci narodowej polskiej
byo
i
szerzenia czy-
ksztacenie
i
obrabia-
nie opinnii publicznej przez pisma czasowe.
kach
dziaa MoraczewsH
zebraniach obywatelskich
i
sowem, a by niezwykej obfitoci mówienia; miaa mu posuy do szerzenia zasad na rozmiary.
niejsze
Sprz};jay ku
Po kóprassa obszer-
temu okolicznoci. przed rokiem 1880
Owa dawna Wielkopolska bya nader mao znaczca pod
wzgldem ruchu
umysowego. Zaledwie wtedy Ksistwo potrafio utrzyma maluczk gazet polsk, która pod reda-
kcy
Rabskiego
assesora
w pó
arkuszach bibuo-
wych dwa razy na tydzie wychodzia. Póniej professor Królikowski zdoby si na wydawanie maego miesicznika ^.Mrówki Poznaskiej
podtrzymywanej prenumerat uczniów Lyceum
przymusow
prawie
poznaskiego
i
kilku obywateli.
,'*^
Nareszcie po upadku
Mrówki wystpi poczciwy major Turski j^anem''
przez
i
siczne,
par
lat
dokadajc na
„Weteutrzymywa to pismo miez
jego wydawnictwo z wasnej
szczupej pensyi.
Oto cay zasób czasowego pimiennictwa z owej epoki. Po roku 1830 a wicej po roku 1840 nader
oywionym pokaza si
stwie
Poznaskiem.
pisma
emigracyjne
mnaane z
,
raz dla
krajem cile
ruch literacki
Wpyny polskie,
spóczucia
Ksi-
na jego wzrost liczne
chciwie ,
w W.
jakie
czytane
i
roz-
sama emigracya
powizana obudzia, powtóre
dla in-
XIV
w
niezwyke dotd nowe zapatrytraktowanie kwestyi politycznych, wania si na dawne i wiee wypadki. Pokazay si teresu
jaki
kraju
rozbudzao
i
czystym tam zdolnoci znakomite, pióra jdrnym jzykiem piszce, torujce sobie miao nowe drogi wród pimiennictwa politycznego. Wszake byle pora bya pisania, byle si duch rozbudzi w czytajcej publicznoci, znajduj si i talenta pisarskie. w Poznaskiem znalazy si rzeczywicie. I Moraczewshi do redakcyi wszystkich pism czasowych nalea, które gromadnie w pierwszym i drugim dziesitku lat po 1830 roku powstaway, z wyjtkiem tych tylko, których dnoci nie podziela. Zapisa w liczb wspópracowników Przyjaciela ludu Tygodnika rolniczo - przemysowego które pierwsze i wychodzi zaczy w Lesznie. roku 1838 powsta Tygodnik literacki w Poznaniu, majcy najwicej powodzenia i bdcy wielkiego na opini wpywu. Wydzia dziejowych artykuów Moraczewski w nim obrabia. Niemniej wspomaga piórem swojem „Dziennik Domowy" redakcyi Kamieskiego, pismo majce gównie domowe spoeczne stosunki na celu, mogo si wic wielce przyoy do i
,
W
i
utrzymania zasad narodowych.
artykuy wstpne, krótkie cego wyjte, nieraz ostre Moraczewskiego,
Nareszcie
Wszystkie nieomal
ale dobitne, z i
w
ycia
bie-
karcce, wyszy z pióra roku 1843 zaczo wy-
chodzi
pismo „Bok'' pod redakcy ^Oraczewskiego, zbiorowej treci zamierzajce traktowa pod hasem ^naprzód myli narodowa!'' same ywotne i obe,
cne kwestye
umiejtnego, publicznego i przemysowego ycia narodów. Co najznakomitsi literaci w kraju za granic skojarzyli tu prace swoje. Wypadki 184f) roku pooyy koniec wydawnictwu tego i
z
XV
w
pisma, jak dycznej
w
ogóle caej
postpowej prassie peryo-
Ksistwie.
Dostrzeg Moraczewski, e cay wpyw zgromadze pism naukowych i politycznych, rozchodzi si tylko po wyszej powierzchni towarzystwa polskiego; a do gbszych warstw spoecznych nie dociera; e wic naleao i tu temi samemi rodkami, ,
stowarzyszenia
przez
utrzymywa
pisma,
i
sku-
i
narodowe ywioy, wystawione, mianowicie w przeniysowem stanie, na niebezpieczne wpywy obczyzny. Ju w tenczas niezmordowanem usiowaniem nieodaowanej pamici Dra Marcinkowskiego stan by bazar w Poznaniu, majcy by gównym wzem przemysu polskiego, budzio si y-
pia
,
cie
i
ochota do
wród ludnoci
podniesienia
handlu
przemysu
i
W
tym samym czasie powstao Towarzystwo naukowej pomocy, majce na celu wydobywa z massy ludu zdolnoci naukowe przemysowe. Moraczewski nalea do dyrekcyi polskiej.
i
tego ostatniego stowarzyszenia wijaniu
si.
A
i
pomaga
gdy skutkiem dziaów
sprzedan zostaa
majtno
rodzinna
i
jego roz-
familijnych
Moraczewski
w
roku 1842 przeniós si na stae mieszkanie do Poznania, zyska wiksz atwo cigego ocierania
si o stosunki tak nazwanego redniego stanu, tem wicej, e zostawszy wspówacicielem ksigarni i drukarni zaoonej pod firm Kamieskiego Spóki, sam w^szystkiem wycznie zarzdza, wszystkie handlowe interesa sam prowadzi. Ta okoliczno postawia go od razu w bezporedniej stycznoci i
i
z
drukarzami, ksigarzami,
mysow, ze on to w tym
z
rad miejsk
i
prze-
Ile
stosunkami czasie
cechowemi czeladzi. nie napisa rónych ustaw
tutów; to do zaoenia
midzy rzemielnikami
i
sta-
kass
XVI
wzajemnej zapomogi to do zaoenia oszczdnoci urzinstytutu poyczkowego, to do regulaminu dze stosunków towarzyszów sztuki drukarskiej do wacicieli drukar? Ile si nie nastara i nie napisa aby urzdzi w Poznaniu bank kredytowy na ,
i
i
To te
akcie.
wielkie
mia
zaufanie
i
wielkie powa-
anie pomiedz}^ wszystkiemi klassami ludnoci przemysowej procederowej w Poznaniu ydów i Niemców nie wyjmujc. Bo cho znano jego przedewszystkiem polskie usposobienie, to jednak szanowano jego rozum i rozsdek jego uczynno skor dla kadego, jego poczciwo, rzetelno prawo. Nie byo adnego zebrania ku wspólnym obradom, do i
,
,
i
któregoby Moraczewskiego nie zaproszono.
Wybrany zaufaniem
wspóobywateli
na reprezentanta gminy miasta Poznania, wystpi do rady miejskiej
w
narodowoci
ju
czasie, kiedy
niemieckiej
przewaa zacza.
liczba
reprezentantów
ydowskiej
i
Mimo
polsk
nad
trudnego stanowiska
tak
broni interesów miasta i ludnoci polskiej, przez rozsdne i umiarkowane postpowanie zje-
gorliwie a
dna
sobie szacunek
Powaga
wszystkich.
wodu znajomoci dziejów
praw
,
i
jego z po-
stosunków
pol-
bya nawet u wadz sdów pruskich powszechnie znan przyjt. Przychodziy do niego z urzdu w tej mierze zapytania wane, na które
skich
i
i
zawsze dokadnie odpowiada, a nie jeden
ników sdowych
z
urzd-
adwokatów zasila si u niego jania wiadomociami prawnemi wypywajcemi i
i
ob-
z in-
stytucyi polskich. 1 1
i
isma
polskiego
powiconego
handlowym stosunkom
by
nie
utrzyma
mogo; bo i
nie
liczba
popiera mogli
przemysow^ym byo adnego jeszcze
tych, coby takie pismo
bya
bardzo maa, a nawet
XVII
korzyci
maej
takiego czasopisma
z
liczbie
byyby
osób
wynikajce take tylko
byo
Trzeba
przystpne.
wprzódy szkoy dla rozwiecania obszerniejszego przemysowych i obudzenia koa rzemielników w nich wyszego naukowego interesu. Myl ta daa si dopiero po roku 1848 za rzdów konstytucyjnych w ycie wprowadzi, i wtenczas ujrzelimy stowarzyszenie przemysowe polskie, w którem wiadomi rzeczy, wykadali publicznie nauki przyrodzone i
i
je
matematyczne,
a
,
Moraczewski
w
dziejach polskich
objania.
Wspomniony codopiero rok 1848 nada od razu Europie inn posta rzeczy. Dzi patrzc na owe w^ypadki tak nagle, niespodziewanie
szce si
i
do wielkiej
i
tak szybko wzno-
upadajce,
mona
politycznej
powodzi ludów, która
porówna jakoby
je
znie-
nacka wezbrawszy we Francyi, wylaa si szybko Niemce, Wochy,
na cae
Wgry, Poznaskie
i
Ga-
a
niezatrzymaa si u Prosny i Dniestru, gdzie jej dyspotyzm pónocny silny wa ze spiu i bagnetów przeciwstawi. Przez ten wa nieomielono licy
i
si czy
niechciano zrobi
wyomu, aby si tam
we-
wody na wielk przestrze przelay. Powód gwatowma wezbrana w swym zapdzie musiaa si wic wstecz cofn, tam zkd przysza wla si zbrane
,
napo wrót
w
to
samo
koryto,
zkd
i
wezbraa, zosta-
wiwszy po sobie tylko zniszczenie, zamiast spodziewanych urodzai plonów. Nikt si takiego koca i
nie spodziewa,
bo te nikt nie
przewidzia
takiego
pocztku.
Rzecz byo bardzo naturaln, marcowych i
dnoci
w Wiedniu
i
w
l^erlinie,
zwichnite 1846 roku
obudzi si musiay.
Stan
w
e
po wypadkach
wszystkie nadzieje
Ksistwie na nowo
niebawem komitet
na-
XVIII
rodowy, do którego i Moraczewski powoany zosta. Nie mogc w tein miejscu skrela obszerniej dzia-
a
wypadków^
i
Moraczewskiego.
osoby
do
co
ów^czesnyci
nadmienimy
,
e
wierny
tylko,
zasadzie
swojej stoicyzmu polskiego, do licznej deputacyi
sanej
ona
z
komitetu
obstawa przy
tern,
prezentantów z
komitetem
nie
nalea,
e
aby do komitetu polskiego renarodowoci nie przypuszcza,
si
niemieckim
polski od interesu
interes
A
innej
do Berlina
wy-
nie
czy,
niemieckiego
w
i
ogóle
wyosobni.
stanowi uchwal rozpuszczenia zagwarantowanych obozów polskich dozwolonych konwency Jarosaw^iecka. nalea do liczby tych niewielu, co przenosili bój nad zoenie broni i ju komitet
kiedy
i
nie jako
czonek komitetu,
uda si
do obozu pkszewskiego,
ale
jako prosty obywatel
pod dowództwem Bialoskórskiego
sawiem koowem. ,
Ztd woany
a nazajutrz
zkd z oddziaem stan pod Mio-
by wiadkiem
w^alki
pod So-
pojecha w^prost na zjazd wrocawski, poprzez jeneraa Dembiskiego na dzie 5go
Maja 1848 r., dalej by na kongresie sowiaskim w Pradze zasiadajc w sekcyi polskiej póniej w Frankfurcie nad Menem, gdzie stany Niemiec jeszcze byy zgromadzone; nareszcie uda si do Pa;
rya
i
Bruxeli
,
gdzie
miesice bawi. cej
byo
bierne
wród
Tutaj Avszd/ie stanowisko jego w^ii
obserwacyjne nieli czynne
Moe e smutny wy zama na niejaki czas wodne.
w
em.igracyi blisko cztery
i
i
prze-
prdki koniec caej
spra-
jego nadzieje, lub
moe
dziaaniach po za krajem nie dopatrywa w^anych
nastpstw, dla interesów wasnego narodu.
Wkrótce te nie pozostao nic z tego ogromu wypadków, co si jak tyloliczne obrazy senne, przed
XIX
oczyma naszemi przesuny, jak dziejowe wspomnienie, i nasienie przyszoci, bo wszystko co si dzieje na przyszo. Moraczewski wróci z burzliwego pola czynów do spokojnej pracy nad dziejami, w których zamierzy
jest siejba
poda narodowi obraz jego upynionego ywota, aeby si w nim przeglda ku nauce utwierdzei
w
niu
wierze,
nadziei
i
mioci.
To nas naprowadza rzuci zawód autora.
sarski i
jeszcze
okiem na
ju w
Rychle, bo
pi-
roku 1822
1823, kiedy jeszcze ^,Mrówka Poznaska^^ wycho-
dzia, zapróbowa Moraczewski pióra swego
W
artykuów do tego czasopisma napisa.
wysza bya
czasie
i
kilka
owym
,,Prozodya Królikowskiego,'"^ tra-
ktujca w obszerny i gruntowny sposób o piewnoci i miarach jzyka polskiego. Dzieo to zachcio naszego modego pisarza do dalszego zapróbowania
w
Ty bulla wierszem miarowym polskim. Przekad ten wyszed 1827 r. u Korna w Wrocawiu przedrukowanym potem
si swoich
przekadzie poezyi
i
zosta
w
jzyk
polski,
zbiorze
poetów aciskich przeoonych na
wydawanym
Edwarda Raczy-
przez
skiego.
O
pracach pisarskich Moraczewskiego
w
dzienni-
karstwie
poznaskiem wspomnielimy ju wyej. Do-
peniamy
rzeczy
nadmienieniem,
e
podczas pobytu
swego w Warszawie do wspópracowników Dziennika powszechnego nalea.
W gdy
polemik ani dziennikarsk ani krytyczn nisi nie wdawa, a jakkolwiek widzenia jego
rzeczy, o
ile
takowe drukiem objawia,
przeciwne zdania, krytyczne
zaczepki,
rzuty, milczeniem
Tam
jego
osob
pomija.
jako pisarza, ale
wywoyway a
nawet
za-
chyba,
gdzie
nie
spraw narodow "
b*
szar-
XX
wystpowa w
pano,
Jedna
obronie.
jej
z
takich
prac wikszeo-c) zozrniaru jest napisana po niemiecku, która wysza w Lipsku pod tytuem „Sendschreihen
an Heinrich Wuttke.^' czemne zarzuty tego
w
której zbija
professora
mu
kajjic
gruntownie
grube,
nik-
historyi przy uni-
Polakom
wersytecie lipskim przeciw
zwy ciko
Polsce, wyty-
i
niewiadomo
rzeczy
polskich.
Do cze
ulotnych pism
1840
naley; opis zjazdu Pragskiego
Wypadków Poznaskich semka, których
policzy jesz-
Moraczewskiego
drugie
z
tego
tak
Oba
roku.
cierpka
i
r.
i
opis
te pi-
sarkastyczn,
odpowied Ludwika Mirosawskiego wywoao, s, pobienie i wida z pospiechem napisane. Chodzio autorowi
wicej
krelenie konturów nieli o od-
o
malowanie obrazu wypadków
,
co tak szybko po so-
nastpoway, e wraenia jedne drugie mia bowiem zamiar póniej gruntowniej niej wypadki te opisa. Ztd te sd o bie
zacieray, i
obszer-
rzeczach
prawda ale zbyt dorywczo uwaanych nie wszdzie ugruntowany bo niedostaje wiele szczegóów^ które uszy wiadomoci autora, a które zapatrywanie si jego na wypadki z oddaleszego punktu byyby zmieniy i sprostoway.
i
osobach,
z bliska
,
,
Wszake wany
zawsze przyczynek do dziejów
to
naley si autorowi wdziczno, e pierwszy odway si skreh wypadki wiee i dla tego zbyt jeszcze draliwe dla pamici potomnej.
w^spóczesnych
Najwiksze ctwie ojczystem polski.
si
w
Od
i
atoli
zasugi pisarskie
pooy a
pimnienni-
Moraczewski jako
pierwszych lat
historyi
w
modoci
mianowicie
W
dziej opis
rozczytywanie
ojczystej,
ulubionem
czas te myl si w nim obudzia napisania dziejów Polski, na obszerniejszy
by^^^
jego zatrudnieniem.
XXI
wasnego ropatrzenia sie w róDugo si ku temu sposobi; gromadzi ma-
rozmiar
i
dach.
wedle
teryay, zaopatrywa swój ksigozbiór
w
wartowa pilnie wspóczesnych dego wieku i kadego panowania, tak rzadsze;
zagranicznych, bo na ich wiadectwie
lczy
lega;
dziea
naj-
pisarzy ka-
polskich jak po-
najwi^^cej
skrztnie nad prawem polskiem a
z
Vo-
luminów legum i Statutów Litewskich wiele czerpa do historyi obyczajów i owiaty w Polsce. Szuka w Szwecyi, dokd podró w r. 1845 materyalów odby, chocia przekona si, e tameczna biblioteka królewska, dokd za wojen szwedzkich uwiziono 'znaczne zapasy ksig polskich, wicej ma rozgosu i
ni
wartoci.
W
przygotowa do napisania dziejów, zabra si do uoenia dziea noszcego napis Stacijiu tych
roytnoci
Zawezwa do
Polskie.
tej
pracy
modych
grona bliskich znajomych i stasownik staroytnoci w dwóch sporych tomach. Moraczewski napisa najwiksz artykuów do uzdatnionych ludzi
n
z
cz
tego
zbiorowego
cz
przyjtej
dziea, bo
pracy
—
wszyscy wypenili
przjj na wszystkie te
oprócz tego
a
dzia o instytucyach
siebie
nie
w
Polsce,
artykuy o prawach, wojsku duchowiestwie t. p. jego pióra. Pierwszy tom Staroytnoci polskich i
,
s
wyszed 1842. tym samym czasie przez szczliwy zbieg okolicznoci udao si kilku naukowym ludziom w Poznaniu uzyska pozwolenie rzdowe na otwo-
W
rzenie kursów
dzenia
tury
doznay.
publicznych,
wielkiego
powo-
Otworzono 1841 prelekcye
litera-
niemieckiej, estetyki,
a Jdrzej
history
Moraczewski
które
chemii,
wyoy w
ludów sawiaskich
i
filozofii,
i)rawa;
zimowrn póroczu
history })olsk
a
do
XXII
wieku. „Kto
XVgo
ma
w ywej pamici
jeszcze
—
dobre czasy poznaskie Wspomnienia pomiertnego
te
powiada malownie autor — przypomni sobie bez-
pitek zajmowaa publiczno sal^^ w paacu Dziayskich, gdy o godzinie 6tej wstpowa na katedr znajomy jej dorozpoczyna swym cienkim, ale wybrze Jdrzej take, jak
wtpienia
licznie
i
y
ranym gosem wykad wszystkiem
w
na
dziejów narodowych.
wykady
dalsze
W
tytuern
i
:
ukaza Dzieje
sie
w
publiczne
wygotowany zosta I tom druku nastpnego roku pod Polskiej
przedmowie,
dziejów
jak je
i
w
a
do pi-
tom poczyna w
która ten
przedza, opowiada autor, jak sobie saniu
pozwolenia
r.
Rzeczypospolitej
W
tnastego wieku.
Ztem
tak
swego odmówia. Padzierniku 1842 Dziejów
''^
piknie zaimprowizowanego Poznaniu rychle si skoczyy, gdy
czasy
uniwersytetu
wadza
co
ogóle pojmuje.
popi-
Przyjmuje
odwieczn i bosk harmoni wiata, której czowiek stworzy nie moe, ale j wynajdywa potrafi. Obrazem tej charmonii w ludzkoci jest prawda dziejowa i ten jej doszed, kto cay jej organizm przed oczy postawi.
czytelnika
em
cel ten wielki
do niego mierzy. i
z
myl,
_„Nie
osign, Wiem
,
ale
em
powiada
dalej,
em
cigle
wiem,
z uczucia dla
czystem sumieniem, jak do
prawdy
komunii, do spisa-
ksiki przystpowa. Fie nacigaem, nie nakrcaem przeszoci wiekowej do poj dzisiejszych, bo jutra ju wczorajszemi.'' Jakkol-
nia
tej
bd
wiek
by
tego przekonania,
dziejowym,
cho
ale tylko
e
czas
wstpem do
nasz nie
dziejowego
—
jest
bo
zamiowanie prawdy, nie ma jeszcze odkrytych róde materyaów — to jednak uwaa za powinno, aby kady wiek rozwaa przeszo i jest
i
XXIII
dopatrywa przyszoci;
z niej
mia
rozpowszechnienie
czystyci, ich
do dziejów
co
a
oj-
najbardziej
za
potrzebne.
Wszake gdy pocztkowe wieku autor
pitnastego
Polski
Dzieje
w jeden
a
do
nie zbyt wielki toni
nastpnych wieków rosy mu pod w coraz wiksze rozmiary, tak e na przedstapoowy XVIlgo XVIgo, wienie dziejów XVgo Widzc to Morastulecia, zebrao si om tomów.
zebra
dzieje
rk
i
,
mniej
stanie
historyczne:
:
^,
i
dla
w
i
ludu
czytelników, po-
w caoci dwa wiejskiego,
formie atwej,
Opowiadanie
obszernoci
takiej
ogóu
dla
skróceniu
jedno
stylu prostym
tytuem
dzieo
si dostpne
wyda w
stanowi
w
e
przewidujc,
czewski,
to
i
napisane
wyszo pod
Jdrzeja ;
gospodarza
drugie dla wyszej, ul.sztaconej klassy
dziea
majce
,
—
'^
obej-
mowa sam kwiat przeszoci naszej który powinien by znany wszystkim. To ostatnie wyszo w Po,
znaniu 1851
r.
pod tytuem: ,,Folska
przedstav:iona icykadami z
dziejów
w zotym
wieku
Fizeczyposp)olitej
Jdrzeja Moraczew^skiego,'^
Polskiej
Zyma
^i autor nasz na powszechn niemal nieznajomo dziejów ojczystych wród klassy owieceszej
co to powinna
,
która liznwszy zaledwie
przewodniczy narodowi
co
z historyi polskiej
opaczniejsze o przeszoci naszej pojcia
szerzaa zdania.
wiada
w
W
sprawiedliwem
miaa
,
a
,
naj-
i
roz-
uniesieniu po-
przedmowie do Polski zotego wieku: „Czas
przeci samowolno w rozprawianiu o rzeczy witej to jest dziejach naszych. Czas gromi tych co kocha ojczyzn, a jej przyszo potpiaj. ,
ka
Kto
w
ewangelii
dziwnym jach
zaiste
sameby tylko widzia
by
chrzecianinem
naszych szuka jedynie
bdów,
;
i
bdy, tenby kto w dzie-
ten
si dorabia
XXIV
od
tylko
wasnego czyzny
cudzoziemców
poyczonym
rozumem, a
Szalony, jeeli si do
nie ma.
przyznaje,
czowiek
bo jake
mioci
oj-
zdrowych wady kocha." o
zmysach mógby same bdy Tymczasem ciga i tak rozliczna i wielostronna praca nadwtlia czerstwe dotd zdrowie Moraczewskiego. Po kilkomiesicznej chorobie odkowej, wody w Kissingen wróciy mu znowu dawne siy, tak e za powrotem z wód 1853 r. móg dokoczy i wyda na wiat ósmy tom Dziejów, obejmujcy i
Jana Kazimirza
czasy
a
do pokoju
w
Oliwie.
Na-
stpnego roku wybra si Moraczev:sJci do Ostendy, zkd zrobi wycieczk do Londynu. Wróciwszy z tej podróy uczu si wiele sabszym, opady z ciaa, gorczka cigle go trawia, a umys jego sodki i agodny, sta si niezwykle draliwym. Zmiany te zapowiaday prdkie rozwizanie. Nie ustawa przecie w pracy i wykoczy IX tom Dziejów którego ukazania si w druku nie doczeka. Za rad lekarzy wybiera si do Gdaska, gdzie w jednym z tamecznych zakadów mia uywa kpieli zimnych i dzie 20 Lutego (1855) na wyjazd ,
swój
przeznaczy.
W
wili dnia tego uporzdkowawszy ostatecznie rkopism wieczorem przywoa zarzdc drukarni i rzek do niego: „masz tu ukoczony dziewity tom Dziejów, druk moesz kadej ,
chwili
rozpocz;
ja jutro
wyjedam, poprawk za
nikt inny jak ja
sam czyta
bd,
znaczone miejsce
przesyan
by
To ])isa.
byo
która mi na prze-
winna.''
ostatnie rozporzdzenie naszego
wybra si
Nazajutrz
rzeczywicie
w
dziejo-
podró,
w podró
do wiecznoci. O godzinie 6tej zrana tknity paraliem pucowym, pomimo wszelkich
ale
stara lekarskich skoczy o godzinie 8mej wieczorem. Sekcya okazaa e choroba bya nie do uleczenia, ,
xxv
e
albowiem prócz kamieni óciowych znaleziono, gruczo linowy za odkiem zamieni si w torb
wod
napenion. Pogrzeb jego odby si 23 Luzgromadzi ca niemal miejscow tego zamiejscow publiczno poznask. Po pogrzebie . p. i
i
Karola Marcinkowskiego,
chód pogrzebowy;
tumy
by
to najwspanialszy ob-
stanów
ludu wszystkich
i
narodowoci, zebray si na odprowadzenie zwok, . p. Jdrzeja Moraczewskiego do grobu, by odda ostatni cze zmaremu, posiadajcemu tyle zasug dla kraju
i
dla miasta.
Jdrzej Moraczewski pochodzi Wielkopolskej
w
z licznemi
dawnej
z
rodzinami tak
Koronie skoligowanej.
w
familii
Ksistwie
rodzestwa najpierwszy te odumar, powiciwszy si naukom i staraniom okoo sprawy publicznej potrzebujcym wielkiego powicenia cakowitego czo-
jak
Najstarszy
z
,
i
te zwizków maeskich umar bezenny. By wzrostu wysokiego powanej postawy. Czoo wyniose znamionowao rozleg nauk rozum. Oko niebieskie promienio bystroci; wieka.
Nie zawar
i
i
i
namitnociami przedstawiaa mylce, spokojne agodne duszy oblicze. Najczciej przy opowiadaniu i w towarzyskiem poyciu osiad na niej umiech wdziczny, mimowolny skutek wyszoci ducha, co z lekkim dowcipem humorem, a niekiedy z rozmieszajc satyr na rzeczy i na ludzi poglda. rozprawach powanych powaniao take jego oblicze, promienio si zapaem, jaka sia, co w gbi para, osiada we fadach czoa wyej korzenia nosowego. Najpodobniejszy
twarz niezorana
i
i
W
i
wizerunek Jdrzeja Moraczewskiego jest rysunek Fajansa z roku 1849. Moraczewski
mówi pynnie
i
obiicie,
tak jak
i
XXVI
pisa
krótkich,
ryodacli
pe-
zwizych, dobitnych, wicej
na-
ciki, poetycznej barwy nieco
Wszelako spadek peryobrak porywajcego zapau, i tej
i
która
,
chach ciaa powaga
y
i
rozumowany zbi
ru-
umiarkowanie.
i
wyrobi,
da
Kie
rozprawach towarzyskich si nigdy inaczej przekona,
obrachowanej drogi. Szed osobnym torem wedle zasad które sobie
,
i
,
,
nie
troszczc o
narzucajc ich
sdy
nikomu, ani si zbyt tych, którym si te zasady niepo-
Wyrozumiay pobaliwy na cudze bdy, wzgldem siebie samego by sdzi bacznym
dobay. tylko
swój system wy-
w
takowy
raz obranej
z
wasnym
i
ostrym.
nich
co
byy
Obyczaje jego
wstrzemiliwoci
ganiu ^y
W
wyrazisty.
Na wszystko mia
przeprowadza.
i
i
Gos mia
zaleca.
Ubiera si skromnie, bez pretensyi do mody. bardzo wstrzemiliwie, cho lubi towarzystwo
dla pogadanki.
ani
proz
i
przydyszony, ale jasny
cienki,
si
pismo toczyo
i
jak sztucznych.
tiirahiych
dów
w
Mowa
atwoci.
z
i
proste,
w
Obowizki obywatelskie
jego
Byo
surowe.
czj^stoci
republikanckiego z minionych
czasów, tak jak zasady
przestrze-
byy
ju dawno
republikanckie.
stay przedewszystkiem; w^szystko inne musiao im ustpowa. Najmilszem dla wytchnieniem po pracy, byo przechadza si, jak po forum romanum, lub zasie wród grona suchaczów i rozprawia o rzeczach publicznych. Ostatnie wypadki na w^schodzie bardzo go zajmoway. Pamitne jeszcze znajoi
sprawa
publiczna
s
mym
i
])rzyjacioom ,
jego trafne wnioski
i
jego
rozprawmy
o
tej
materyi,
przewidywania nastpstw
,
które
si rzeczywicie speniy. Charakter Moraczewskiego by waniu, ale nieugity w zasadach.
agodny w obcoSzed prawd a
XXVII
Bogiem,
W
posta.
nie
zwyczajnie
i
godnoci
rzeczeniach,
by
fasz na ustach
i
pooeniach
by
nad-
wynajdyw^aniu zaradczych rod-
ków, adnego jednak
w^oci
zama
trudnych
w
obfity
myla,
zawsze powiedzia co
jeeli nie
przecie prawdy nie
nigdy jego
i
uyl^ któryby si
nie
Kie skory
nie zgadza.
punktualny
poczci-
w
ich
w^
przy-
dopenieniu
i
na
sowie jego polega mono byo. Dugo si namyla, nim co rozpocz, ale za to rzecz raz rozpoczt z niezmordowan usilnoci i szybko przeprowadza. Rrzetelno w^ interesach, poczciwo w uczynkach, prawo w postpowaniu powszechnie w nim uwielbiano i ceniono. Acz jako ksigarz musia si
w
stosunkach handlowych ociera,
dne si nie wdawa,
ni
za
zyskiem
wohi naraeniem
z
i
w
spekulacye
a-
ponosi, ni gorzetelnoci i godnoci
straty
swojej.
Pod wzgldem narodowym by to charakter nieposzlakowany, nieugity we wszystkich okolicznoi
Bya
to cnota polska stoiczna,
ciach
sobie równy.
jakich
mao, nad któr adna utylitarno, aden materyalny nie przemóg. Nie ustpi nic
interes
praw i z godnoci narodowej dla jakichbd widoków, ask lub korzyci. Sta przy tej zasadzie niewzruszony choby si wiat w koo niego wali. To te honor narodowy nad wszystko mu by drogi, i bola nad tem i cierpia gdy widzia e inni dla zysków czasowych, dla byskotek blichtrowych honor ten szarzali poniewierali niepomni ani wietnej przeszoci z której wyszli, ani przyszoci, do
z
,
,
i
której
sn
drog
zgubili.
Charakter Moraczewskiego ski
w
pyn.
ogólnoci,
z
dziejopisarski
charakteru jego
Rzadko znale
pisarza,
w
i
pisar-
osobistego wy-
którym by na tak
XXVIII
cisy sposób oba charaktery byy z sob poczone. Psyhologiczny biograf, cioby nie zna autora Dziejów R.
li
P.
i
pism jego innych
potrafiby
,
sarzach wielkiego uczucia powiadaj, pisali,
o
Jeeli
osoby.
wizerunek charakteru jego
Moraczewskim powiedzie
z nich skre-
e
o pi-
krwi swoj
mona
e
chara-
kterem swoim pisa. Jako kady niepospolity pisarz, wyrobi i on sobie styl wasny, oryginalny
form osobn,
i
a z pierwszej stronnicy odgadniesz
autora.
Pisma te jego, a zalety
i
usterki jego
w
szczególnoci,
maj
osobistego
usposobienia.
Mo-
dzieje
raczewskim który siebie dobrze ocenia
,
sam
to o sobie
wypowiedzia w przedmowie do tomu Igo Dziejów: Moe powiada w tern deniu mojem do prawdy dziejowej czytelnik zarzuci mi kilka odcisków, z pitnem mej osobistoci, ale ja nie jestem duch, tylko czowiek z krwi i komi, wic na moich robotach musi by znak czowieczestwa, indywidual-
^5
noci.''^
Zostawiamy dziejoznawcom woania, krytyczne ocenienie Moraczewskiego jaki o nich
nie
,
wyda
moemy
i
dziejopisom z po-
dzie
przecie
historycznych
pomin
nestor historyków polskich
zmordowany badacz
sdu, i
nie-
narodowych Joachim Lelewel, w licie z dnia 15 Padziernika 1853 tak si w tej mierze wyraa: „Gdyby mi przyszo, a raYU ku Sobodyszczu.
Kozacy tymczasem nie przestawali radzi. Jedni mówili i ci Lachowie s, zapewne "w ogromnej sile skoro mieli Wasila Borysowicza (Szeremetjewa) oblega i zarazem na Juryszk Chmielniczenk przedsibra wypraw; drudzy uwaali garstka tylko tego, w czci opieraj si na tumie tatarskim i szczliwie sztukuj mztwem a powiedzie im si za-
e
Pana Boga po sobie maj. Dosy e jedni popiera ich Nosacz obony co zarazem urzd byli za zgod jeneraa artilerii u Chmielnickiego sprawowa. przystawaa na Czer tak si baa zemsty szlacheckiej zamknicie boju ukadem, ale nie z Polakami lecz z Tatarami. wsze, oczywicie i
,
drudzy
Nosacz
i
trzeba
uledz
dugo
prawie
innego byli zdania,
nieustannemu
e
ale postrzegli
krzykowi:
e
Tatarami,
„z
robi zgod!" Pojecha te wysaniec moskiewski z listem i Nureddinowi obiecywa wielk sum wielk od Kozaków jeeli zerwie z Polsk a przy od cara nich stanie. Nureddin atoli nie chcia si w nic podobnego wdawa, owszem doniós o wszystkiem do wadzy hetmaskiej. Lubomirski aby Kozaków zatrudni i od ruszenia si wstrzyma zda na Nureddina i ukady i ich pilnow^anie w miejscu a sam dla zczenia si z Potockim przeciw Szeremetjowi spiesznie do Cudnowa wraca. pochodzie odbiera doniesienie e Szeremetjew zaraz si ruszy. Doznawa bowiem braku ywnoci, ale co najokropniejsza nie mieli przy czem gotowa. Wyrbali wszystkie drzewa przy obozie, powykokoniecznie z Tatarami
i
W
pywali potem ich pnie
i
w kocu
zniewoleni byli
je
surowe
miso koskie, ztd choroba si niezmiernie szerzya do tego wszystkiego popad jeszcze w zupeny brak strzeliwa. Pdzi i
e
Szeremetjew ju ruszy i to na poczenie si z Juryszk. Zatrwoya taka wiadomo Lubomirskiego, ale jako czowiek miay a roztropny kaza dragonom wzkie owo trudne przejcie pod Pitkiem osadzi w walce dotrzyma dopókd nie nadcignie piechota. Nadwino si wprawdzie i)rzeszo co Moskali stron lecz gówne siy zostay w obozie cudnowskim. Nadcign przeto goniec
i
drugi z doniesieniem,
i
i
sz Lubomirski bez przeszkody do hetmana Potockiego który lubo chory ale mia w wojsku i przy sobie trzech synów, zicia i
kilku jeszcze innych Potockich
ulg
nietylko
nieobecnoci
w
wyrczenie Lubomirskiego ale
jeneraa Wolffa, a za tern obowizkach, jako w czasie i
nawróci nieprzyjaciela za way a gównie strzaami dziaowemi od obozu i zasadzk wczenie postawiou w lesie. Moskale wzili si w nocy do rozrzucenia swych waów obozowych i dla atwiejszego wyruszenia aby im Polacy z po za nich szkodzi nie mogli. Tymczasem Polacy, których poowa w nocy cigle pod broni staa, dosyszeli roboty a lubo Moskwa do umykania przygotowaria obwarowaa si koszem (8
padziernika)
i
wozowym przecie
uderzyli
i
dobrze
j
ze wszystkich stron
Po czterogodzinnej tylko czstkowej walce a koo pierwszej godziny z poudnia Moskwa rozwina przed koszem wozowym szyk bojowy. Polacy rozpostarli z najwikszym porzdkiem swój zwyky ordynek. Jazda prawego skrzyda z takim zapdem wpada na jezdne oddziay moskiewskie, e pierzchy i ratoway si tylko ujciem do kosza. Polacy i koo kosza ze wszystkich stron obskakiwali przy czem udao im si nie mao wozów urwa i moe tysic piciuset rannymi i zatargali.
bitymi pole
zasa
te
ale
stracili
Adama
Dziayiiskiego staro-
st bratjaskiego, Konstantego Wyhowskiego brata wojewody, majora Elzbecka, owego przed kilku dniami ranionego rotmiDebrona. kapitana Talowa i innych oficerów, prócz towarzyszów i wielu onierzy. Garstka Polaków tak trwog skoro si tylko na stanoprzejmowaa tumy Szeremetjewa wisko dogodne midzy las a bagno dostay chwyci}' natych-
strza
e
miast za opaty
i
wa
sypay.
Tymczasem midzy hetmanami koronnymi a hetmanem kozackim Chmielnickim za porednictwem Nureddina który Kodo umowy nakania i pilnie strzeg w obozie, przyzaków ukadu e Kozacy zrywaj z Moskw, szo do porozumienia i
i
przyjmuj u.cod hadziack. Zwykym obyczajem starszyzna znowu bya obsypana albo raczej przekupiona darami nawet taka co do ukadu nie wchodzia ani nawet z Moskalami w zwizku nie staa. Tym razem najwiksze korzyci dostay si rodzinie Chmielnickiego: Juryszko zyska dzieraw hadziamirhorodzk wieczystc^m prawem, siostrze jego Helenie ck, i
i
Tom
IX.
3
34 j
mowi
owi
jj Danielowi Wyhowskiemu oraz Janowi
jej
ne
sdziego
Zaradnego
szlacheckiego ,
utwierdzono przywileje
Przyjto
zaporozkiego.
to przy w^yznaczeniu
i
Gosiskich
trzech braci
Teter
dobrami
Obdarzono
nadania.
nickiego
Nieczajowi
,
i
m-
na
ró-
Huanickiego
za
i
do klejnotu
posiadoci Paw4a ChmielPiotra
Doroszek puko-
wnika czeheryskiego, Guzowskiego, Jackow^skiego Jurgiewicza
i
Stefaiiidzie
,
Chank
innych*).
Do pukowników Dworeckiego
i
Cieciury którzy byli przy
Szeremetjewie Chmielnicki zaraz po zawarciu
ugody tajemnie
wyprawi rozkazy aby przeszli na stron polsk. Konstanty Winiowiecki i Jan Szomowski starosta opoczyski udali si do obozu kozackiego i towarzyszyli dla
bezpieczestwa Juryszce, który przyjecha powita hetmanów. chop nieLiczy on koo lat dwudziestu: mówili Polacy szpetny tylko bojaliwy i pewnie dla tego le peroruje. He-
e
tman
wielki
kaza w swym namiocie Te Deum odpiewa.
Nazajutrz 19 padziernika poszed zrczny wysaniec od Juryszki do obozu moskiewskiego.
zakami tajemnie
uradzili,
w
ma
przepaci, nie
e
co przy
spomniano
i
sam jedn
Szeremetjew
nim robi a wic
sta na danie Chmielniczenki ich
Cieciura z niektórymi Ko-
byle
najlepiej przy-
w
tylko
nog
ugodzie
take
byle ich od Tatarów zabezpieczono.
Wedug umowy midzy owym posacem
a Cieciura
okoo
poudnia 21 padziernika puki piechoty polskiej w naleytym porzdku ruszyy ku obozowi Szeremetjewa. Jazda postpowaa w oddaleniu na prawem skrzydle; piechota nakoniec obrotem w lewo podesza pod way obozowe. Moskale wystrachani tym cichym a miaym ruchem zebrali rad wojenn.
owiadczy posacowi, e si natychmiast stawi a co tcliu wozy do pochodu przyrzdza kaza. Gdy drugi trzeci raz go woano, by w obawie, eby si rzecz zawczenie nie wydaa, chcia mie obron z Kozaków i wrcz im zamiar swój odkrywszy kaza spiesznie wa obozowy rozWzywany
Cieciura
i
rzuca
*)
i
s^zybko
Danina
eka zaporozkiego z
r.
1661.
cign
Jfrzfrriu i
do Polaków.
W
tem
od
polskij
hmielnickipmu oraz nobilitacja zasuonych wojaprobocya przywileju 1'etery. Midzy koustitucyam. (
35
sypn si
strony
Tatarzy
i
nu mu
zda polska rozpuszcza konie
jednake do
i
przypada
Kozaków trupem
stu
ludzi
w pie rba. Jaw odsiecz. Horda
pooya
a z jakie tysic
do jasyru oderwaa. Kilka tysicy nawrócio do Moskali zwaDworeckiemu Cieciura swego planu nie by odkry. szcza
Dosy
e e
z dziesiciu tylko
dwa tysice dostay si
z Cieciura
do polskiego obozu.
Me udao
w
si Tatarom z owych dwóch tysicy zrobi machometaski sposób niewolnika, ale wielu Kozaków cze-
kaa
jeszcze niewola pewnie nie mniej sroga to jest
paszczy-
niana ta nasza jdza chciwa zysku z roli a jca, która ze swym smoczym wzrokiem, sercem kamiennem a zgniem ciaem wciskaa si cigle midzy matk Polsk a córk Ukrain eby jedne od drugiej odepchn. Szlachta zacza szuka s^^7ch chopów a znalezionych odsea zaraz kraj
wyludnia-
,
do dóbr na robot. Tylko szcztki za wasno nie uznane, jako ludzi wolnych do domów puszczono. Wojsku Szeremetjewa niedostatek daleko bardzij ni wprzódy dokucza, przestawao tylko na misie koskiem w zepsutej wodzie gotowanem, liczba chorych take mocniej
e
ju na pomór bardzo si zanioso; brakowao wzrastaa zupenie strzeliwa a przy tej caej biedzie na posiki znikd Te okolicznoci stay si powodem do li czy nie byo mona. nowego zwoania rady wojennj co zwykle bywa tylko owiadtrzeba czeniem zupenej niemocy, jako na nij zapado
e
rozpocz ukady.
U
Polaków take niezote byy czasy: ich chorgwie znacznie si pozmniejszay, piechota dojadaa resztk swej ywnorównie jak Moskale ci a nawet niektóre jej oddziay
yy
koskiem misem. Przez jedne noc: rzecz niesychana! dziesi tysicy koni pado. Oczywicie wicej z pocigu ni z szeregów, bo inaczej nie byaby jazda ani przy jednym zostraw pomorem koni wzrastaa choroba staa. Za ludmi, zima a tu ju do drzwi koataa. Zchorzay i midzy Rewera Potocki z caej duszy i)ragn pokoju. Wtem jakby na zawoanie zgaszaj si ordownicy od Szeremetjewa z proNuo rozejm. Wysuchano ich z prawdziw radoci
tylko
z
i
b
reddina o
i
daniu
Mosk^^T zawiadomiono.
Nureddin
nie
by
przeciw pokojowi, lecz na radzie jego mursowie którym tylko 3*
36 zawsze na myli a którzy zmniejszeniem krwi rozkuwa nigdy sobie nie zaprztali gowy niezmiernie si miokiedy Polacy chc si brata z Moskw to szawoali sili
by
hip
e
i
na karkach moskiewskich tak
ble tatarskie jak
s
poka e
polskich
ostre.
na karkach
i
midzy sob
I nietylko to
roz-
po obozie w oczy Polakom prawili. Zaczto ich tedy gaska a rozrzuceniem podarunków midzy znakoDnia 27 pamitszych do umilknicia cakiem przywiedziono.
powiadali
ale
dziernika pomidzy
dwoma obozami
si
zjechali
strony Dymitr Winiowiecki bezki a Bieniewski
wojewodowie, Andrzej Potocki Szomowski opoczyski starostowie
a
czerniecho-
hetmana
syn
wski
z polskiej
modszy
Niemierzyc
i
halicki
miejsce starszego podkomorzy kijowski; ze strony za mowojewoda knia Osip Iwanowicz Szczerbatow, skiewskiej
w
knia Grzegorz Afanazjewicz Kozowski stolnik Iwan Pawowicz Akinfijew, niemniej pukownicy Teodor Zuków
stolnik
i
,
W
Monasterjew.
e
stan ukad:
poniedziaek
tylko moskiewscy
zostanie przy broni a reszta
dynój wielkiej carskiej,
ma. Moskal tiwla lub
'
dnia
wszyscy
innego
bd
oficerowie
j zoy
któr
listopada
1
i
1660)
(r.
stu
onierzy
chorgwiami prócz
z
jc-
Szeremetjew'owi wolno zatrzy-
odprowadzeni
swego rirzygranicznego
Ukrainy do Pu-
z
miasta,
a Tatarom
W
rkojmi ustszedziesit tysicy reichstalarów zapac. tej zapaty bdzie zatrzymany Szeremepienia z Ukrainy i
znakomitszymi u
tjew z drugimi
jednego
do Kozaków którzy si z Dworeckim
^v
z
wodzów.
obozie
Co
moskiewskim
znajduj nie stawia si Polakom warunku i mog sobie z nimi wedug upodobania postpi. Przywodzenie do skutku zawartej rozmowy zaczo si dnia 3 listopada. Koo Kozaków Dworeckiego Tatarzy obskwirowali jako nia
karawany
drai>ienych:
spy w koo umierajcj
rzucili
bie na si)rzeda do Azyi.
si
ciaskim
i
sn jifdy
godu
i
wysile-
si na bezbronnych sposobem zwierzt
kady chwyta swego
pastwienie
z
dla obdarcia
Bolesno bardzo
i
zabrania
byo patrze
-so-
na to
])ogaskiej dziczy nad Kozakami ludem chrze-
i)olskin).
Wyrzucali Polacy
sobie sami
niewcze-
])rzyja ale jirzecie nigdy jej gorco nie' pragnli, niw pomocy tatarskiej swych nadziei nie pokadali. Hord
chcieli
mie najczcij
tylko dla tego z
sob, aby jj
nie
mie
37 przeciw sobie, aby z nieprzyjacielem nie
li sama
w napadach
dla województw
przychodzia, boje-
poudniowych wielk
bya plag, to przy nieprzyjacielu we wielkiej wojnie pieLitwy. kielnym moga si sta potworem dla caej Polski okolicznoci staSilniejsze wic od woli ludzkiej stosunki i
i
i
wiay Tatarów przy Polakach. Dnia 4 listopada do nóg Stefana Niemirycza modszego który na biaym koniu reprezentowa osob króla Jana Kazimirza skadali Moskale pnkami choi-gwie, buawy, koty, halabardy, jjaasze, rapiry, bagnety, i
cokolwiek elaznego ku obronie
si do swego bezbronnych,
Skoro
obozu.
zamylaa
ta, poobdziera
i
w
i
atoli
flinty,
na.
a
potem cofnli
horda postrzega
krcia si eby
jassyrze
berdysze
pistolety,
byd mogo ich
Moskali
take pochwy-
przeda nprowadzi.
Byli
Polacy co nieponmi na zasady chrzeciaskie utrzymywali
hord
która przez
sze
lat
bez zapaty Polsce
i
suy, naley
Moskali nagrodzi. Hetmani atoli posali do Nuswe reddina aby wojsko gdzie na bok odprowadzi, a gdy kaza im odpowiedzie, i mu si wszystko z karbów posu-
oddaniem
szestwa ostrzegli i
jej
wyamao
i
rozruchowi
niezwocznie
Szeremetjewa
jak tylko stana do tego
aby z liczb ludzi
ków przenosi;
w
zapobiedz nie jest
stanie
niebezpieczestwie
o
zechce spiesznie
si do Pola-
stra przed Moskalami. dworzaSzeremetjew z dwoma moe tysicami starszyzny wojewodów i znaninów uda si do polskiego obozu a kilku podkomorzego Stekomitych Moskali uszo do pukownika fana Niemirycza, wszyscy za niemal cudzoziemcy moskiewscy powciskali si midzy cudzoziemców polskich. Tatarzy tymczasem na bazarze to jest rynku obozowym wykrzykiwali Polacy przez pobratanie si z Moskalami oszukastwo popenili, jassyru chaski lud pozbawili i jako niegodziwi zdrajcy jeszcze nawet trzymaj strae u obozu moskiewskiego. Dadz one si Tatarom zama Moskwa powizana pójdzie za Perekop w niewol jak jej si sprawiedHwie naley. Od pónocy Tatarzy darli si na okopy obozu moskiewskiego. Stra polska z czterystu ludzi zoona wzbraniaa im przystpu odpychaniem potrcaniem, gdy jednake te lejsze sposoby nie pomagay daa ognia przy czm porania pozabijaa nie mao napastników. Wtedy jedni Tatarzy amali si ze stra na silna
i
i
.
i
i
i
e
38^
jami
czem moga. Stra popieraa, zasaniaa,
i
wzia gór
Stra
Moskwa bronia si
wpadli do obozu.
drudzy
okopach,
miaa
w
siedmnastu ludzi
stracia
ale
ki-
strzelaa.
zabitych
Tych Moskali których zdoano obroni uprowadzono do obozu polskiego. Dnia 5 listopada przyszed do Lubomirskiego kanclerz tatarski Kamamet-mursa i zada aby Szeremetjew by Nureddinowi za nalece si szedziesit tysicy talarów w rkojmi oddany. Lubomirski chcia Tatara zajaniem o nocny wybryk zmiesza i z niczem odprawi ale ów owiadczy, e co si w nocy stao to nie nastpio w'skutek rozkazów W7danych przez dowództwo, lecz byo dzieem nieposusznej a wielu
rannych.
,
i
przestpnej
si urzdowiiie wojska aby
któr te kara
garstki
zupenie susznie
i
dunik
stawa na rkojmi bania na w^olno
co
si
trzeciego
puci
w
nie jest ,
ale
czeka; on
za domaga
imieniu Nureddina ^Y
uici,
stanie
któryby go
móg wedug
i
jego
nie zo-
upodo-
u samego wierzyciela który go
ma prawo sam go sobie stróowa. Lubomirski poszed do namiotu hetmana wielkiego i dopiero w godzin wróci. Niedugo wprowadzono zaproszonych na obiad Moskali. Gdy swoi i gocie a midzy tymi chce
i
Szeremetjew oraz Kamemet-mursa do stou zasiedli, ale mis jeszcze nie wniesiono kaza Lubomirski tumaczowi zawiadomi Szeremetjewa w rkojmi Nureddinowi oddany bdzie. ,
e
Szeremetjew zrazu nie zrozumia o co to chodzi, lecz na powtórne a janiejsze wyoenie osupia. Podniosy si gosy Moskali
e
Polacy
par i w ukadzie mitszymi
a
do
ma pozosta
Moskalami
ugod. Lubomirski odSzeremetjew u
jednego
ze znakoz
wodzów
zoenia umówionej summy; Nureddin
jest równie wohetmani polscy. Szeremetjew jako take przyzamania ugody przytoczy nocny napad tatarski, Lubo-
dzem kad
ami zawarowano e
niegodnie
jak
s
e
mirski odpar,
Polaków zmartwio,
to
ile
mogli zapobie-
si od Nureddina, e mu h(»rda z karbów i)Osuszestwa wypada, a zapewnienie ledztwo dla wykrycia winnych zarzdzi. Podobny wypadek ju si nie wydarzy Moskale mogli byd do Moskwy odesani. Po przemawianiu si z jednj i drugiej gali,
odebrali
usprawiedliwienie
e
i
wawm
strony, powstali
bd
wojewodowie moskiewscy
i
w
sposobie pro-
:
39
by
domagali si
aby
e
Lubomirshi odpar
hordzie
ju zapada uchwaa
i
nie
wydawano.
inaczej
sta si
Wtedy knia Kozowski zawoa: „wic nas wszy-
moe.
nie
Szeremetjewa
nim wydajcie." Lubomirski aby ostrem sowem przykr do wykonania spraw cakiem ubi odpar na to stkich
z
,
caa si
„nie od w^as rzecz
Szeremetjew
ale
ale
od nas zaley."
posign
nie
ani
adnej potrawy potrosze dla stumienia
a wszyscy drudzy Moskale zjedli tylko
W
jedynie ostatecznego godu.
mia
Wniesiono obiad
skutek
do
dania
Szeremetjewa,
sam na sam rozmow. Trwaa ona z pó godziny a kanclerz tatarski z wielk niecierpliwoci wyczekiwa jej koca. Skoro zaszy pojazdy ze sugami Szeremetjewa, Lubomirski odprowadzi go do ostaLubomirski
wielkiego
i
a
moskiewscy wojewodowie Izami zalani do namiotu. Zkopotany wódz wsiad do pokrytego
tnich drzwi
pojazdu,
nim po obiedzie,
z
a
pi
za
sugami rozpocza si podró
wwozów z dwudziestu do trzydziestu
rzeczami otoczyo trzystu Tatarów
i
w niewol za Perekop. W kocu wszystkie
rozeszy si wojska: Tatarzy jechali za Szeremetjewem, Moskale szli do Moskwy, Kozacy z Chmielnickiem na Ukrain; Lubomii^ski wojsko komputowe na lee zimowe rozoy w okolicach K^orostyszowa Potocki cofn si do Podhajce swych dóbr ale mnóstwo Polaków co mieli konie rozjedah si w maych kupkach, wielu z jazdy od,
chodzio
dwiga.
i
pieszo
jeden
a nie
Nastay mrozy
i
szlachcic
rzeczy
i
i
kulbak
zimna: onierstwo wracajce
kich tryumfów
w^ gorszym stanie wygodzone zupenej klsce, i po zdrowiu i umierao po drogach.
ni
po rozproszeniu
z wiel-
w
boju
przemarze, zapadao na
i
V. Maria Ludwika,
sk.
k w
— z
jej
francuzkiego za
i
cel,
panowa
ma
przez
nad Pol-
i
namow
w Czstochowie
—
austryackie.
ony.
(1661
Król
d'Enghien.
Jan Kazimirz
ask panów
Skarbi sobie r.)
—
obietnicami
i
pienidzmi.
Dwa
stronnictwa
przechyla si do i
szlachty
—
w
Kra-
Sejm w War-
Hetmani koronni odbywaj wiazd triumfalny do zamku; Zodo stóp królowi siedzcemu na tronie zabrane na Moskwie chorgwie
szawie.
ono
przymioty
koron polsk odda Ludwikowi
Polsce francuzkie
kowie,
jej
Pragnie swojej siostrzenicy Annie tron polski zabezpieczy, a r-
40 -
—
Lud wala w bocie znaki moskiewskie.
—
ckiemu na przekór Sapiesze.
Gówni
Król daje Tykocin Czarnie-
ajenci królowej
kanclerz koronny ksidz Mikoaj Pramowski i kanclerz litewski Krzysztof Pac. Król wnosi Kanclerz Pramowski popiera wniona sejmie o zabezpieczenie elekcyi. sek króla. Spory w sejmie izba poselska stawia silny opór tak wnio-
—
—
,
W
cij^gii
e
,
upady uwaano.
sek eleckcyjny za
niniejszego opowiadania
wystpowaa ju
nieraz
Maria Ludwika. Wiemy o jej zasadach ycia które w ni wsiky na dworze francuzkim. Sumienie, prawo, cnot poczytywaa ona albo za wymysy albo za sposoby do osignicia celu ludzi wysoko postawionych godnego. Za ten za cel
uwaaa: rzdzi wszystkiem wszystko zagarnia do siebie, eby przez rzdy wicej jeszcze zagarnia a przez zagarnianie i
bardziej jeszcze
rzdzi.
Nigdy ona nic nie czynia z obowizku ale wszystko tylko we widokach. Trudno odsdza od dobrych uczynków;
j
owszem wypeniaa
Syna
z
hojnoci
no hto i
je i
ale
litoci
zadowalay
ze zadowolenia pynie
j
lecz tylko z tej
e
jej
si opac.
przyczyny
e
hoj-
kadego czowieka; w wesooci jest przyjemne
jak zadowalaj
wesoo
ycie, jest nawet zdrowie.
w myli
zawsze
a
Swej hojnoci
i
litoci dla dru-
potrzebowaa tak dobrze na swój wasny uytek, jak potrzebowaa bielizny i sukien. Hojnoci i litoci jednaa sobie stronników. Z hojnoci i litoci roso jednak ogólne uznawanie dobra, pobona i cnothwa a z pochway tego rodzaju wynikano osiganie rzdów i bogactw ów cel godny ludzi wysoko postawionych. Czowiek priwatny a tern bargich
e
dzij skazany na
prac
tylko dla utrzymania swego
ycia
jest
z tego
poczciwy lub niepoczciwy co dla bliszych siebie i osób pojedynczych czyni, ale czowiek majcy pod wadz pastwo
lub wiele
ludzi
nie
z tego co czyni dla
czych ale gównie z tego co czyni
w
bliszych
i
pojedyn-
sprawie ogólnej co
ma
na celu w swoich uczynkach. Nie raz te wielcy i nawet najwiksi otrowie a szczególnij midzy nami Polakami robic priwatno dla osób przysugi narzdziami do popeniania wielkich zbrodni publicznych tak oszukali spóczesnych imi rzetelnych nawet cnotliwych zjedna sobie umieli. Gównym sposobem Marii Ludwiki wiodcym do obranego celu byo panowa przez nad Polsk, Poniewa
e
i
ma
j
41 atoli i
po
sw
m móg
ni umrze, chodzio jj aby panowaa po za Chciaa w rzdzie Polski nawet jego mierci. mier swój wpyw przeduy, jako ów czowiek co niprzed
i
gdy nikogo nie kocha a przecie testament pisze i tylko przez dla siebie samego swemi rzeczami rozporzdza.
mio W podobnego
rodzaju
ma
zamysach a mianowicie na
przy-
na przypadek wasnej chciaa Polsk swoich klubach, któreby przetrway jak najduej.
padek mierci
i
utrzyma w Z siostry swej która bya za Filipem Edwardem pfalzgrafem reskim synem owTgo Fryderyka co go to Czechowie w wojnie trzydziesto letniej na króla powoali chowaa Maria Ludwika w Polsce siostrzenic Ann, uwaaa j za sw córk chciaa na tronie polskim zostawi. Jako sama zaliczona ,
i
do krwi królów francuzkich, postanowia nicy wraz z
rk
swej siostrze-
koron polsk odda Ludwikowi d'Enghien
sy-
nowi ksicia Conde.
Z dawien dawna walczyy midzy sob
o
wpyw w
Pol-
W
Austry. ostatnich owego czasu latach wyrobiy si midzy Polakami jak wiemy dwa stronnictwa a mianowicie francuzkie i austryackie. Ludzie majcy naród na
sce Francya z
celu naleeli do francuzkiego; austryackie
za
stanowili
rzy swoje znaczniejsze dobra nazywali hrabstwami,
tych dobrach hrabiami
i
wolno
bez kopotu o
go
ojczyzny,
byd
przy sw^oich tituach hrabioskich
ci
któ-
siebie przy i
niepodle-
zniemcze jak Czechowie, byle tylko
chcieli
i
ksicych cho
t
infami urzdownie w Polsce pitnowanych. Za ksiciem francuzkim byo tedy w Polsce stronnictwo gotowe a nawet stronnictwo z uczciwszych Polaków zoone. Ale có potem? kiedy per korony polskiej bya wolno szlachecka a ta wolno bez oprawy zotej nie moga si w Koronie trzyma; zot za jej opraw byo nie co innego tylko elekcya bez wpywu dworskiego, nie przekupna rozdawaniem
urzdów
i
w
starostw, bo
y
dworu, kiedy król nie prezes rzdu.
wadz
W
królewsk,
naduyciom nadal, dwika,
takim czasie kiedy Polska nie i
kiedy go
bezkrólewiu tylko
miaa
zastpowa i)rymasjako
day si pisa prawa
na
w
bezkrólewiu zapobiegao si dworskim
a
naduy
Jan Kazimirz
i
ich
wojna szwedzka,
Maria Lu-
zausznicy naprowadzili nie
Karcenie tak zwanych exorbitancyi zawsze a
có
mao.
dopiero
42
mogo by
Wreszcie wiebardzo dobrem dla kraju. bezkrólewiu w Polacy, starzy jedynie dzieli i powiadali to byo czyste panowanie republikanizmu a po bezkrólewiu nawtedy,
e
stpowaa ju
byo
królewia takiem niepodobiestwem ckiej
jak gdyby
wnym duszym wiem leaoby
by
toby
czowiek przecigu
zrzek
jaki
wolnoci szlache-
dla
si§
rzd w prawym duchu
w
odetchnicia
W zrzeczeniu
czasu.
si
pe-
tern bo-
Wieczne bezkrólewie
pozwolenie zadawienia.
dopiero
Zrzeczenie si§ bez-
monarchiczna.
diktatura
Ale niestety
polskim.
dozwalay go niebezpieczestwa od postronnych, bo w wojnie najlepszy wjednem rku wze wadzy. Przewidywaa Maria Ludwika trudnoci ale miaa nadziej je zwyciy. Ów Jan Kazimirz lubo niegdy wizie dworu francuzkiego jako stronnik austryacki przecie da si onie wykierowa na gównego Francyi stronnika. uniwersaach nie
e
W
na sejmiki przedsejmowe
ycia jego wywodzi ztd
za
by ju
e
ma
si
umar
owiadczy
i
ich
trzeba aby
T
potrzeb-
Jagiellonowie nie starali
mieli
si
on jako ostatni Ja-
ale
uwaa
krewnych
Powodem mu do
e
1655) brat jego Karol Fer-
(r.
sukcessora.
nastpców bo
gielloczyk bez dzieci
1659)
obrany nastpca tronu.
kiedy
dinand, to on nie za ycia o
(r.
za obowizek stara
troskliwo o Polsk mianowicie aby za bezkrólewia w kopoty nie popada. On Jagielloczyk cho wyranie z rodu Wazów, potrzeba mu postanowi sobie nastpc nie ma dzieci to si szlachcie nie podobao, bo to tchno dziedzictwem tronu. Jak wic dao niego.
tego
,
e
:
wniej poczciwi trzymali ze stronnictwem francuzkiem tak skoro tylko
ono
wystpio
z projektem
elekcyjnym przeciw prawu
zaraz od niego odpadli. Ki(;dy
Sapi(.'ha z Czarnieckim i Potocki z Lubomirskim na zakoczeniu swych zwycistw (r. 1660) we wojnie moskiewskiej, Jan Kazimirz z Ludwik zjechali do Krakowa
stali
niby
to
dla
pobawienia
w gównej
kraju z wojsk nieprzyjacielskich,
istocie dla obrobienia
panów
i
po oswobodzeniu
niby dla dawania bacznoci
wojn we Wgrzech midzy cesarzem
na
w
stolicy
a Turkiem,
cznego aby obmylanej elekcyi przychylnymi
tam
day
Te iJeum
lecz
szlachty województwa tamebyli.
piewano
powodu poddania si Szeremetjewa, zjeposelstwa od monarchów pogranicznych z powinszowaz
43 zwyciztw a król i królowa pracowali midzy biskupami, wieckimi senatorami i szlacht o dozwolenie elekcyi. Iliami
niesychanie
Byli
uprzejmi,
swego do wszystkich a
Paac
biskupa krakowskiego
muzyk
zniali
prawie
si§
askami na wszystkie
w
którym
z
majestatn
strony sypali.
grzmia cigle
stali
tacami. Jan Kazimirz wesoa szlacheckie odwieprawie bardzij jako gocinny i wesoy szlachcic ni i
dza
i
król
wystpowa.
Po trzymiesicznym prawie pobycie w Krakowie udali si królestwo do Czstochowy, juto dla podzikowania Wszechmocnemu za zwyciztwa ju te dla odbycia rady senatu Zajmowano si tam roszczeniami (dnia 10 lutego 1661). kurfirsta brandenburskiego do Elblga, miano niby za spraw naj walniej sz obmylenie funduszów na opacenie wojska i zalecono eby pobór ciga do Lwowa. Przedmioty atoli te mieli króbyy tylko pozorem a za spraw wycznie
wan
lestwo jedynie owienie obywatelstwa aby elekcyi
byo
przy-
chylnem.
W
Czstochowie to zaczto zgromadza zobowizywania si pimienne biskupów, senatorów wieckich i urzdników wielkich a nareszcie urzdników ziemskich i szlacht na popieranie projektu elekcyjnego. Cigniono te zabiegi dalj na uczcie w Kielcach u biskupa Trzebickiego w Warszawie i gdzie si tylko dwór obróci a nawet porozseano dobranych mataczy na województwa z obietnicami posuwa w urzdach ze zaz gotowemi pienidzmi pewnieniami urzdów, królewszczyzn które mona powiedzie kradziono w skarbie wojsku. Po sejmikach senatorowie stronnicy dworscy którzy si ju naprzód chepili winem i obiadami wszystkiego doka, robili to samo co owi wysani na województwa matacze, je,
,
i
e
dnake
nie bardzo dokazali aby tu
som dawanj
,
nie
w
owdzie
instrukcyi po-
powstawano przeciw elekcyi za ycia kró-
lewskiego jako prawu przeciwnj a
W czasie
i
z
wolnoci
niezgodnej.
tych zabiegów po kraju pracowano
da
i
za granic.
Podobno dwór polski mia zbrojnych posików od Francyi na poparcie swego projektu elekcyjnego. Francya dosa
niemoga przeto zawara kim Todtem we Fotainebleau
ich
(r.
e
1661)
ukad
z
posem
szwedz-
o dostawienie dwunastu tysicy
4:4
Szwedów, jednake stany szwedzkie dziy
ukadu
tego nie zatwier-
*).
Xa panów
sejm
i
majcy si rozpocz
2 maja
widziano
kiedy
Wszystko kiem poselskim zosta Micha Radziwi czenik katolik
suka
dworu.
stara si na przekor czajem do koca sejmu rozdah rzekali
odkada
zaraz na
oby-
pocztku
postrzegli
by nada lecz
król nie
swym zwykym
ale je
Baluze waciwie
Francuzowi
nazwa starostwa a
tylko
poselskiej
starostwo tczewskie
król
mianowicie
a
izbie
litewski, po-
Godnoci osieroconych
Posowie lubo przychylni dworowi
e
tumy
sypay si do ciekawe nadstawiao ucha. Marsza-
szlachty jakie bodaj
Warszawy.
bony
1661)
(r.
i
wy-
cudzoziemcowi
odpowiedzia
e
to
cz ekonomii malborskiej.
W
dzie w. Trójcy hetmani koronni wjazd tryumfalny do zamku odbywali: jeców znakomitych karetami wieziono, ale onierzy prowadzono powizanych. Król otoczony gronami sejmuj cemi na tronie zasiada. Zoono mu do stóp chorgwie i jako jeców przedstawiono wojewodów moskiewskich. Mieli oni zlecenie uczynili ale
lakom
e
si
eby
przed tronem
pokon
taki jak carowi
knia Kozowski wymówi nawet Porobi wbrew^ wicie zawartej a niego-
oparli a
to wszystko
rk
do pokonu zamanej umowie. Podobno go siln zniewolono i potem odprowadzono wszystkich do ich gospody. Sapieha hetman polny gdy Gosiewski hetman wielki Ktewski w Moskwie jako jeniec cigle siedzia, skada take królowi znaki i przedstawia winiów; czyni to samo i Czarniecki, dnie
w bawaty
który wystrojonych
dwudziestu szeciu znakomitych
pitnacie chorgwi przyniós. Te poskadane na zamku chorgwie przenoszono przy processyi w dzie Boego Ciaa do kocioa Panny Marii na Nowem Miecie. Midzy niemi trzy byy naczelnego wodza moMoskali przyprowadzi
i
sto
pod Cudnowem zabrane a bardzo kosztowne. Lud warszawski przy tej uroczystoci, nie tak eby okaza nienawi ku Moskwie, jak dla zwikszenia tryumfu, pochwyta te chorgwie sa niemi drog primasowi który szed % Najwitszym Sakramentem a pod baldachimem od pierskiewskiego
i
•j
wedug
Koch owaki Climactoris III lib. l sub anno 1662 sub anno 1664 podania Olszowskiego podkanclerzego.
45 wszych panów niesionym. Struchleli król i panowie bo lud na jednej chorgwi by jako nie postrzeg poszed na
e
i
obraz Najwitszej
Patrza z okna zbezczeszczenie, lubo nieumylne, wielkiej wi-
zdeptanie
poda na to toci, pose moskiewski, o
by
w bocie
znaki
okoo
który
e
Gordon sdzi
zjecha.
Marii Panny.
moskiewskie
i
lud
Warszawy dumy narodowej wala
tego czasu do z
przypisuje
póniejsze nieszcz-
liwe przygody polskie karze Boej za ten postpek z obrazem Najwitszej Maryi Panny. Na sejmie tym który dwanacie trwa niedziel dugo bawiono si temi igraszliami i tryumfami jak gdyby Moskala z Europy ju wygnano, kiedy jeszcze wiele trzeba byo aby Rzeczpospolit z niego obegna. O wzicie w zarzd stoowych dóbr tykociiiskich ubiega si Sapieha hetman i mia niejako prawo pierwszestwa dla we wojnie szwedzkiej oblenie Tykocina z powicetego niem caego swego majtku podejmowa. Tymczasem Jan Kazimirz którego byo niegodziw zasad wznieca i zasila niesnaski midzy hetmanami cho prawi tylko zgub ])astwa obra w swej przewrotnoci wanie Tykocin na wy-
e
e s
zasug bohaterskich Czarnieckiemu
nagrodzenie
na tem wiksz i)rzekor postanowi mu go w zarzd na doywotnie posiadanie ale na dzie-
lowi Sapiehy
odda
niei)rzyjacie-
nie
i
dzictwo.
Dobra stoowe wojsko, chodzio
Król nie
czyni
dz swoj wie zaczli
wic
eby
ich liczby
ale wnosi o nie
prawi
ju
uchwaami
nie
to
na zmniejsza
e
to
moe wa-
i
na posiedzeniu sejmowem.
aska
z
i
zastrzegaa.
Czarnieckiemu nadania bo nie
stoowych, zbyt wielka i
o to
wielokrotnemi
Rzecz})Osi)olita
i
mJeli królowie na swoje utrzymanie
wic
Poso-
obaleniem prawa co do dóbr
trudno bdzie wynagrodzi stosownie
dosyby byo tym podobne dobra da w posiadanie kilkadziesit, ale król podniós si z krzesa owiad-
drugich,
na
lat
cza kie
i
e
czy
mao
na zasugach Czarnieckiego, to doswoje jakie kiedykolwiek móg zdobyd, docza wszystjeeli izbic
caego domu jagielloskiego
gi'od dla Czarnieckiego. ust królewskich,
zasugi jakich
zwaszcza
adn
stosown za nie naNa tak mow z tronu z wasnych
e
i
prosi o
Czarniecki
hojnoci
nikt
mia
w
Polsce
nie
móg,
takie
nagrodziby
46
byo
nie
odpowiedzi
i
królewski wniosek przez narzucenie sta
sejmow.
sie iicliwal
Królowa do izby senatorskiej kazaa bya sobie zrobi ganek na jogo kocu okno z kratami, jako nietylko si przysudo chiwaa naradom, ale w ten sposób niemi kierowaa
e
panów sobie ulegych poseaa instrukcye jak si odzywa maj. Król trzymany przez ni w kuratelli przystpi nareszcie do przedmiotu którym dwór od dawna by zajty i nie przez kanclerza lecz sam osobicie gos zabra. Przeoy owe cigle powtarzane pow^ody
e
drudzy Jagiellonowde,
e
Jagielloczykiem nie by, mieli dzieci,
cho
on ich nie ma,
e e
chciaby za ycia widzie ustalony los Rzeczypospolitej, obaw aby toby dla niej bardzo byo zbawiennem.
Wyoy „bo
Polski niezgodnej ssiedzi nie rozebrali:
to
ze, doda,
^coraz bardziej zagraa. Bodajhym niehyl faszywym prorockiemu ale sdz e obawia si naley^ zby bez takiej elekcyi ^0 jak wnosz^ Rzeczpospolita nie posza na rozszarpanie ^narodów: Kozak i Moskal zagarn ludy jzykiem blisze
nawet ksistwo litewskie wezm; Wielkopolsk pogranicza Brandenburczyk wemie a dom austriacki ko-
^do r,i
siebie
i
Krakowie pomyli."" Rozbiór ten kraju z owego planu podczas wojny szweprzychodzi mu na dzkiej ju uoonego. Zici on si niestety w sto trzydzieci ,,rzy stajc
z
pory
o
myl
i
trzy lat póniej.
wysucha
miano tylko wniosku
w-szyscy bo
Milczeli
a dopiero na najbliszem posiedzeniu jego roztrz-
zaj. Gównymi ajentami
saniem si
ju
a pod ó wczas wski.
Wysoko
ni posuwany skach u
mia
niej
i
sekretarz
Mikoaj Pramo-
ze stopnia na stopie spiesznie przez
e
matacz a w ogóle wiary. Drugie zaraz po nim miejsce w aKrzysztof Pac kanclerz litewski niewtpli-
od Pramowskiego
wycniony w poktne
W ogóle
i
dla tego tylko czci
wie
kanclerz koronny ksidz
ceniony
czowiek bez
ów dawny
królowej byli
kamca
zacniejszy
ale
zabiegi królowej
i
i
z
dworsk francuzk
Francuzów powikany.
umiaa Maria Ludwika tak swego wpywu
gówuiejsi ministrowie
ju
uywa e
porki posiadali swe urzdy a drudzy dali jj si cakiem okiezna. Nazajutrz po mowie królewskiej o elekcyi, wniós i powtórzy to samo ale z wiksz biegoci w obradach kanclerz z jej
47 Pramowski.
byd
Twierdzi
e
majcy si obra
król
powinien
panujcy jeszcze, taki którego jako ssiada nie potrzebowaaby Polska si obawia, z rodu takiego który nigdy z ni wojny nie prowadzi, ale owszem takiego który jej przyja okazywa, którego Polska sobie yczy a który o Polsk nigdy si nie ubiega; nie zbyt stary ani mody, zgodny z postronnymi monarchami pieniny, na morzu pokatolik, nie
,
tny. Tymczasem zaczy si w senacie zwyke wota czyli mowy wzgldem wniosku. Duchowiestwo nigdy nie sprzyjao i sprzyja nie mogo wolnoci rycerskiej, pod pewnym wzgldem zawsze i w caym wiecie mniej wicej srogoci tchncej prz'jnosio odwiecznie monarchi dziedziczn nad wszelkie ksztaty rzdów. Snadno wic wnie e biskupi nie mieli nic przeciw wnioskowi i zezwalali na zajcie si sejmu warunkami tej elekcyi. Senatorowie wieccy podpisani, askami i rónemi królowej sidami pozwizywani jedni si ;
w
izbie
nie
pokazali
a drudzy
uroczycie
milczeli.
Maxymilian Fredro kasztelan lwowski
wystpi
z
ma spóczenie mie dwóch
królów;
e
to Polska
dobrego nie wyniknie bo o królowanie bracia nowie z ojcami
ju
nie raz
z
Dopiero
uwagami
e
z tego nic
brami
,
sy-
spory do zabójstw doprowadzali-
Jak nad ziemi dwa soca tak nad narodem dwóch królów byd nie moe. Trudno jedne koron razem na dwie gowy wsadzi. Do tak fantazyjnych wzi si dowodów, bo chcia tylko filozofowa a nie chcia
Nie uderzy kraj
w
zosta naczelnikiem stronnictwa-
miay
pow^ody wolnoci które
cay chaasami na dwór
e
zaraz
zapenia
zamierza projektem elekcyi
ztumi na wieki zot wolno polsk. W senacie cay opór skoczy si na tm wcale nie silnm Fredry owiadczeniu, w izbie atoli poselskij gdzie nie byo obyczajem zawija sów w bawen przemawiali nieprzychylnie róni posowie, gównie jednake wda si w rozpraw Stefan Ledochowski podkomorzy krzemieniecki: odczyta on z instrukcyi danj mu od sejmiku, aby na elekcy nie pozwala bo
gada równoci
mog.
z
nij tylko sw^ary a za-
szlachcckij swobód ojczystych pocztek
Lewalt Powalski prawnik
i
mówca
wielki od Podola-
nów przysany dowodzi e za dopuszczeniem tj weczy si fundament wolnoci polskij prawa i
wzi
elekcyi zni-
polskiego;
48 otworzonoby wrota w zburzeniu caego kraju przeciw Jego Kr. Mci. Suchali go wszyscy z upodobaniem dopókd teori wykada, ale gdy wspomnia o podpisach czstochowskich i za-
da
wykazu, aby
ich
wzi
mona
pod
sd
zdrad
za
wol-
Wa
Pan nie masz w instrukcyi, po co tem zagajasz izb?" poczto ze wszystkich stron woa. Do sumienia ludzi a zwaszcza Polaków bez ogródki wrcz zakolata, jest to zapewni sobie zwycistwo. Jako po skoczeniu mowy Powalskiego opadli na duchu dw^orscy stronnicy, ani jeden nie mia twierdzi e elekcy za ycia królewskiego Wic bez obroców zosta uczciwy szlachcic popiera moe. tak od samego zarodu za upady uwawniosek królewski noci: „tego
i
aby
mona.
go
VI.
Pobory ze skarbu zamiast
—
i na wojsko, id na jednanie
stronników
Wojsko naradza si i spiskuje, nie bdc patne. zawizane nad Ptycz, którego marszakiem wybrany porucznik Jan Samuel Swiderski, a zastpc Bocki. — Wojsko zbunKról wyprawia Beeckiego, aby towane organizuje si w Kielcach. e jak odbior pienidze, wojsko poniechao spiski. Diij odpowied, Jak w Koroprzeoonym z ramienia królewskiego posuszni. to nie tak na Litwie wojsko zawizuje konfederacy litewsk pod eromskim. wniosku elekcyjnego.
—
Koo
jeneralne
—
—
bd
—
Król na zapobieenie spiskom wynajduje lekarstwo dalsze prowadzenie Konfederaci koronni odmawiaj wojny, (hoby boz wojska polskiego.
—
udziau Av wojnie i zajmuj dobra królewskie i duchowne. Wyznaczaj Król rusza nadzorców dla porzdku cigania dochodów do depozytu. na wojn otrzymawszy od Juryszki Chmielnickiego i od Tatarów pomoc.
—
—
—
MohilowiaSotan Gaga stawa z czterdzieci tysicy w Perejasawiu. nie wywabiaj Moskw z miasta bramy przed nimi zawieraj. Chowaski z Wilna rusza przeciw królowi. Tymczasem konfederaci litewscy przenosz ojczyzny nad krzywdy sobie wyrzdzone uderzaj pod Dohinowem na Pochnitowa cigncego do Chowaskiego i znosz go.
—
i
mio
—
Czarniecki idzie z konfederatami
Gbokiom.
—
przeciw
Czarniecki bierze Wilno.
nazw Zwizku wiconego.
Chowaskiemu
—
i
znosi go
pod
Konfederacia koronna przy-
Rokowania midzy królem a zwizkiem nie odnosz skutku, równie jak poktne zabiegi. Sejm 20 Lutego 1662 r. w Warszawie. — Pose podolski Telefus wystpuje przeciw
iiera
-
—
projektowi elekcyjnemu.
Zapada konstitucia przeciwna projektowi. Zwiwykada przed sejmem swoje zaalenia. Sejm zgadza si na podatek, na pogówne od godnoci i urzdów, dla prdszfgo wyliczenia zasug. Dla dokonania sprawy z wojskiem zasiada komissya we Lwowie po sejmie. - Król z królow ziedzaj do Lwowa. zek
wicony
przez deputatów
—
—
49 "W czasie sejmu byli jak z^vykle posowie od wojska w Warszawce dla wykoataiiia pacy, ale mao si o nich kowniosek elekcyjny. To potano, bo wszystkim zawraca co Powalski tylko napomkn o wydatkach na przekupstwo,
gow
kryo,
midzy szlacht. Nikt przeczy nie móg, e pobory do skarbu wpyway, e wedug przeznaczenia na wojsko, szy te pobory zamiast na róne wydatki królewskie, e do wanych wydatków nalez
bardzo szczegóowemi podaniami
i
ay
koszta jednania stronników wniosku
elekcyjnego.
Jak
posowie wojskowi wrócili do swych chorgwi, to powiedzieli nie masz pienidzy bo dochód skarbowy na wojsko przeznaczony rozdano dworakom i ludziom przekupnym eby Francuza, z obaleniem na wieczne czasy wolnoci polskiej na tron
e
polski wsadzi.
Midzy wojskiem które wtedy wróciwszy z Zadnieprza spiski. Biaocerkiew zaczy si narady osadzio Czehry i
i
Wadysaw
Wilczkowski starosta wiski który pod nieobecno
hetmanów jako regimentarz wadz najwysz sprawowa doniós z pod Chwastowa królowi co si po leach dzieje, ale król doniesienie jego
uwaa
za rzecz
bah a tu zewszd do-
chodz niemylne potwierdzenia, e skoro Wilczkowski ruszy si ku Zasawiowi wojsko poczo sobie lekcew\ay jego rozsi wedug kompanii
kazy, porozdzielao
czyli
chorgwi na
kola partikidarne a dopiero z tych porucznicy, któremu
zastpc naznacza, zawizali koo gdzie nad Ptycz i na niem Jan Samuel widerski
brako wymowy jeneralne
za
to sobie
porucznik chorgwi ksicia Konstantego Winiowieckiego zo-
sta marszakiem; substitutem za to jest zastpc Bocki chory z chorgwi Myszkowskiego. Oprócz piechoty która staa pod Dubnem do kt()rj odjecha Wilczkowski, reszt wojska ju prowadzi obrany wieo marszaek na Lwów pod Szczere gdzie si w obozie dalj urzdzano. Po przejciu Wisy we wrzeniu (r. 1661) na trzech miejscach midzy Kazimirzem Sandomirzem dopiero na dobre zacza si organizacya w Kielcach. Marszalek substitut do pomocy mieli mie dwunastu konsyliarzy czyli radców, tymczasem na pocztek obrano ich a jak Pa>ek zowie marszaków tylko siedmiu i przysigali na zamku kieleckim wraz z marszakiem substitutem a po nich starszyzna cae wojsko, jednake nie mao i
i
i
i
i
Tora IX.
4
50
byo
nawet
takich z towarzystwa a
sig
odoyli na
ze
starszyzny
Dla trzymania porzdku
i)óni(^j.
wimio sdziów, auditorów
i
co przyiistano-
komisarzy do wszelkich zlece.
i
Gdzie tylko trzeba poobierani nowi pllko^vnicy, rotmistrze inni oficerowie. Przystpili take husarze, dragoni, piechota i wszystkie chorgwie które wojoway z Czarnieckim w Danii i
Moskwie a póniej pod dowództwem Czarnkowskiego starosty ocieckiego stay nad Horyniem. Naczelnicy konfederacyi wyprawili naprzód poselstwo do tribunau koronnego który wtedy zasiada w Lublinie, z proaby jako wadza najwysza sprawiedliwoci, dopomóg wojsku do osignicia sprawiedliwie naecych mu si zasug. i
b
Tribuna chcc bardzo szkodliwe dla kraju zatargi umierzy, wyprawi z grona swego do króla na Litw Uszyskiego arKrzysztofa Rupniowskiego wojskiego chidiakona uckiego krakowskiego. Nie byli przyjci jak im si z urzdu naleao, nie wypadao najwyszej wadzy a w odpowiedzi wzili, sdowej zostawa patronem buntowników. Król wyprawia Ewarista Beeckiego starost wyszogrodzkiego z wezwaniem aby wojsko poniechao spiski. Odpowieju wszyscy przysig wzajemnie si sobie zobodziano mu wizali, nie w adnym buntowniczym zamiarze, lecz dla zasug postawienia nad sob takich przeoonych coby o wojprzy nim bawili powodem konfederacyi bya gósko dbali bez obrachowania zalegoci mogoby im byd wnie obawa Jak odbior pienidze, to nakazane zwinicie chorgwi. przeoonym z ramienia królewskiego od razu posuszni ale do odebrania zostan pod wadz tych których sami nad i
e
e
i
i
;
e
bd
sob
przeoyli. Stronnictwa ówczesne, to jest jedno przeciwne projektowi
elekcyjnemu za ycia króla, a drugie cakiem
mylay obadwa
e
mu
przychylne,
uy
poswemu celowi zdawao si e wojsko jako opozycya bdzie bio iia wiiiosfk rzdowy albo raczej dworski; stronnictwo za dworskie sdzio e skoro tylko uda mu si przekufii starszyzn wojskow co zapewne nie bdzie trudnm, na ten czas z wojska poti-afi sobie wystawi potg przeciw wiejskij szlachcie krzyczcj o wolno a na przekupstwo konfederacyi ku
trafi: i)ierwszemu
i
niegodziwoci dworu.
51
aw
W
Pawe
Litwie
Sapieha
mona
Sdzono
wojsko sprawowa.
powiedzie
elazn
bu-
e
tam do niczego podobnego jak w Koronie nie przyjdzie. Tymczasem donosz Micha Judycki wojski rzeczycki z ramienia Sapiehy nad wojskiem przeoony ju bez dowództwa a stoi na czele Kazimirz Chwalibóg eromski marszaek z konsyliarzami oraz innymi urzdnikami jak w Koronie i konfederacya litewska w niczem nie ustpuje koronnej. wszystkienm winni Na, dworze tedy rady król powiada tedy
e
e
:
si
hetmani, bo
dla
wesó
i
innych
bahych powodów
poroz-
jedali, wojsko bez dozoru zostawili. Pienidzy nie ma, siy na rozpdzanie za mao, namowa nic ju nie pomoe: jedyny sposób prowadzi na wojn. Nie stanie swoje wojsko, to w ostatecznym razie jest jeszcze Juryszko Chmielnicki z Kozakami, w pogotowiu liczni Tatarzy, dwór i panowie co zgromadz dosy bez zbuntowanego wojska tak koronnego jak litewMoskw Kozaków. Ale skiego bdzie jeszcze czem bi przecie na wojn zbuntowane wojsko pójdzie bo ojczyzn nad pienidze przenosi. Mimo sprzeciwiania si wielu panów, zdanie któlewskie przemogo, dalsze prowadzenie wojny, choby bez wojska polskiego nieodwoalnie uchwalone. Konfederaci koronni wezwani na wypraw odpowiedzieli i dla braku wszystkiego co onierzowi potrzebne, w boju si w stanie. Król znowu posa do nich aby zadawa nie deputatów do Lwowa wyprawili a pienidze odbior. Wiepienidzy nie masz, wic zajci w Kielcach ustaladzieli niem zwizku na zoonem kole jeneralnem uchwalili artikuy, to jest przepisy zasadnicze; przy tem zajmowali wszelkie dobra królewskie oraz nie mao dóbr duchownych lecz w bar-
s
e
i
i
s
e
porzdn
administracy.
ców zwanych
rewizorami
dzo
Powyznaczali dla dóbr nadzor-
objedali, wszystko Dochody do kasy nie ci-
którzy je
spisywali
w porzdek
gano
raczj na depozyt wnoszono.
ale
wprawiali.
Koszta
za tego
wszy-
koczyy si
na drobnj opacie dla rewizorów. Dobrami zarzdzali pukownicy, rotmistrze, oberszterowie, obersztstkiego
lejtnanci,
kapitanowie, porucznicy
chu owych czasów jtrzyjuici
e
i
towarzysze a trz(^ba
te zostawao co
i
w w
duicli
kieszeniach.
e
nie
byo
na pocztku funduszów do zakrycia njgwal4*
52
koo poyczki a niektóre ju zwano cudzoziemskiego zacigu ale oczyciorgwie zacigu samych Polaków zoone zawinito si
towiiiejszych potrzeb
puki jak wicie
ze
i
i
moe
na poyczk za porczeniem bogatszych wojskowych dostay pienidzy od mieszczan jak Portyusza obywatela krosieskiego oraz od Ormian Iw^owskich
polskiego na
fanty
Bernartowicza
Zadykiewicza.
,
i
Nie do caej jednak Korony mieli zwizkowi przystp bo król kaza jeneraowi-majorowi Koryckiemu którego, lubo si do wielkich zdrajców podczas wojny szwedzkiej liczy, przyj
by
swj suby, wczenie Prusy w tysic szeset
do
osadzi zkowi
kademu oddziaowi zbrojny za eby rozlewu krwi unikn i
ludzi
stawia, zwi-
opór
Prusy
woleli
z
oka
spuci. otrzymaw^szy
Król ckiego
i
od
zapewnienie
od Tatarów, pewny
i
swoj nie puci rusza w powojewod ruskim Czarnieckim
chód
hetmanem Sapieh i boku lecz tylko w trzy tysice
])rzy
z
z
piechot
pów
z
z
polskicli
woj-
w^
hab
Moskw
zgub
Chmielni-
go wojsko zwizkowe
nie z
na
Juryszki
wieego onierza, pachoków wybranieckich to jest z cholemanów to jest chopów pruskich. i
to
i
przeszym roku pobita i poznoszona w polu przecie zatrzymaa zamki i miasta warowne tak po caej Litwie jak Ukrainie. Na sam atoli odgos o zblianiu si króla na Litw a wic bez wtpienia z wielkiem wojskiem oddaa Donhofowi warowny bardzo nadniemeski zamek w GroPerejasawiu stan sotan dnie, szczliwa e uj moga. Gaga zastpca chaski w czterdzieci tysicy Tatarów i mia nietylko Ukrain zadnieprsk z Moskwy ujjrztn ale i w kraj
Moskwa
lubo
w^
W
za
moskiewski wkracza, po wszystkich
móg
zbiera Kozaków Juryszko.
Ci
stronach Ukrainy jak
tedy
na ten raz wierni
królewscy wodzowie pisali nawet do widerskiego
onierzom burdy wszczyna
wadzi si
i
nie
pi-
zasugi kiedy nie])rzyiaciela z kraju wypdza naley. Ich listy skutku nie odniosy a chan tatarski ])opad sam w wielkie kopoty, ztd knie
na Ukrainie
zadnieprskij
bezpieczniejsz
bya
w(^
i
Moskwy
wasnych
nikt
nie
o
zaczepia a
granicach.
Mohilowianie naddnieprscy jakkolwiek sami Rusini
znawcy kocioa bohoczesnego
tm
zrobili spisek przeciw
i
wy-
zaodze
53
j
w pole dowcipnie szcztu niszczya ydla uzbrojon wywiedli. Wysali bowiem sw, modzie wnoci, a ta naraz z powrotem biegnie i pod way przypada rozegnana. Moskwa zaraz od Litwy i Polaków pobita ^^Tsypuje si z miasta za Litwinami i Polakami; tymczasem carskiej która ich do
i
e
i
bramy zawieraj, pozosta Moskw morduj z zacitoci tak e kto si broni to kobiety warem mu oczy zalewaj. Niemal tysic wraz z ich wojewod pojmano Mohilowianie
i
uwiziono.
Po tej w miecie zmianie wraca owa Moskwa z pogoni, koace ale na próno; widzi e oszukana, w oblenie wdawa si nie moe odchodzi. Za to na sejmie Mohilewian na sze lat od poboru zwohiiono, stare przywileje im zatwierdzono a nowe przydano. Zaoga dwu tysiczna z ju nieco odbudowanego Wilna cofna si do zamku wileskiego król zaczyna oblenie ale e ma wojska tylko wydaje si przed Moskalami tajemnica garstk a liczy gównie na Kozaków i Tatarów ale i z tymi dopiero mu si zczy trzeba. Chowaski który ze zaóg po Smoleszczyznie rozoonych i
:
,
do dwudziestu
omiu
tysicy wojska
naciga
rusza od mn\-
pochód i byby pewnie powetowa na samym królu zeszoroczne przegrane gdyby si nie byo wanie naDzisny
sta
w
prawio pooenie
króla.
Zkonfederowane wojsko litewskie odrzucao równie jak koronne wszelkie wzywania na wojn. Zrbao nawet w sztuki si królewskim stronnikiem Hodakowskiego rotmistrza
e
Z tem wszystkiem przemogy jak
okazywa.
widywa uczucia obywatelskie pod eromskim na swoj
rk
naczelnikami
lubo
i
i
nie
król dobrze prze-
pod hetmanami
ale
drugimi swymi zwizkowymi
ruszyo przeciw Chowaskiemu.
Pod Dohino-
zastao Powichtowa który w sze tysicy cign przodem ku Wilnu aby Chowaskiemu przei)rawy na tamtejszych rzekach bagnach pozabezpiecza. Przy pierwszóm zaraz
wem
i
spotkaniu Litwini bez wstpnych
utarczek od razu
uderzyli, nieprzyjaciela zamali, rozproszyli chali.
w
Kto
z Moskali nie
zgin w
rzece lub bagnie nie utopi, ten
wu chopi
ze
siekierami
pogoni
i
na karku
mu je-
od szabli albo si
uszed do
na niego czekali.
ca si
tam znoPowichtow dolasu a
5£ _^ si dosta ua miejsce bezpieczniejsze rusza do Bycliowa. Dowódca atoli tamecznój
lodzi rzek,
padszy do
a dalej pieszo
zaogi kaza go
oku
i jako unikn
wojsko
ten
oczekiwaniu
sam uciek, sdu
straci a
i
kary
si o doliinowskiem zwyciztwie Chowaskiego ruszy ale Czarniecki by temu
doAviedziawszy
chcia sam na
wzgld na niebezpieczestwo, ju te powodu strategicznego a mianowicie e Moskwa która raz
przeciwny, z
wtrci w
moe.
nie
Król
co
do wizienia
i
ju
ju
to przez
wiedziaa niby na pewne
tem smutne powzia
e
ma garstk a poi jego siy byy dosy
król tylko
przekonanie
eby król uwija si tylko z drobnym nastpnie moeby stracia ochot wdziera si
znaczne: nie uwierzy
oddziaem a
w rodek i
two
zniesie.
miasta,
e
skoro j,
Czarniecki tedy z
Gbokie
tak rzeki a
tylko dostanie to
a gdy
si
tylko
le
ba-
te
a-
i
poczy
uoy
wypraw na obóz Chowaskiego wawo. Konfederaci szli inn drog
ruszono
i
si tam
poszed sam
konfedaratami zaraz
pod
pyn
ziem litewskich gdzie
gna
wprzód na miejsce przybywszy czekali czas niejaki. Skoro stan urzdzono ordinek bojowy w ten sposób prawe skrzydo mia eromski z konfederatami, lewe Jerzy Wiaewicz *) porucznik Kazimirza Sapiehy wojewodzica wileskiego ze sapieyskimi i z oddziaem Michaa Radziwia i
e
Czarniecki
kasztelana wileskiego a
rodek
Czarniecki z królewskimi.
Chowaski w sile niezmiernie przewany bo przeszo w dwadziecia tysicy rozwin si pod obozem, oparty lewem skrzydem z rana
i
o
znaczne jezioro
jesienna
mga
i
rzek.
a zwaszcza
Byo
to 6 listopada
od jeziora nie dozwalaa
wschodzcemu socu owieci pola. "Wlaz tedy Wiaewicz na j)iechot moskiewsk która go ogniem niezmiernie rzsistym powitaa. Przyszo do zamieszania, nie wzito od razu, obyczajem i)olskim Moskwy na szable ale si cofano a to cigle niidzy gradem wiszczcych kul. Poleg tam nietylko Wiaewicz ale Szczygielski drugi zaraz po nim dowódca bo i
porucznik radziwiowski.
Na prawm ")
l
za to skrzydle
Kochowskiego
Wizem a
eromski ale
z
zkd ind
konfederatami
wiadomo
e
to
opad
omyka.
55 prowadzi Naszczokiii. Jazda ta ogldaa ^i cigle na piechot zatrudnion w owej chwili sapieyskinii radziwiowskimi na lewem polskiem a prawem moskiewskiem
jazd
którii;
i
skrzydle.
Konfederaci ostro
i
coraz bardziej nastawali ze sza-
e
Moskwa rozsypywa si pocza. Czarniecki od rodka a ukosem gra dugo dziaami, wistu ornej potem nastpowa piechot wród gwaru strzelby. Zastawiaa mu drog moskiewska piechota dzidami, za po poprawie Moskwa poprawia si przy niej i jazda. bl: dosy
i
e
z^^7ka dosta
w
miejscu: dla tego Polacy
ju
wtpie umka nie-
bardzo
Z tem wszystkiem jazda moskiewska wiadomo dla czego, a wtedy na piechot moskiewsk wsiada i caa piechota i caa jazda polska. Bronio si to tam nie le, zwaszcza e w sze tysicy ale jednak Polacy wykuli wiksz. Zgin u Moskah Robert Douglass i W7rbali syn znanego nam marszaka szwedzkiego lecz rodowitego Anpoczynali.
cz
glika bo wtedy u cara
suyo
bardzo wielu Anglików, nie bra-
kowao mu Francuzów, Holendrów, a samo przez si rozumie si i najwicej mia Niemców, którzy za kadego co im paci nadstawiali garda. Wojsko tedy moskiewskie imiennie miao dowódców Moskali lecz cudzoziemcy ich podwadni wszystkiem kierowali.
Mnóstwo rcznej
siedmnacie dzia spiowych prócz wielu skórzannych a przeszo tysicy wozów ze ywnoi zapasem strzeliwa zabrali Polacy. Ranny Chowaski z rannym swym synem opar si dopiero w Poocku. Nadbieg za nim i Naszczokin a obadwa tylko do trzech tysicy doliczyli si, bo co Polacy nie pobili nie pobrali, to do dobroni,
pi
ci
i
mów
ucieko.
Zjecha król do wojska odbyway si winszowania, i)iewano Te Deum, bito z dzia a ksidz Piekarski jezuita i kaznodzieja królewski w Kazaniu podnosi saw ora poli
eromski
zoy
królowi zdobyty obraz Najwitszej Ma-
Panny bardzo kosztownie oprawny. Dar ten zapowiada zupene pojednanie si zwizkowych z królem. zdawao si ju blizkiem dowód w tem i król by na obiedzie u eromskiego; nic atoli litewscy bez koronnych poczyna nie ryi
e
chcieli.
56
W
t^kiitek wielkiego jiod Gbokiem zwyciztwa poddaa zaoga moskiewska w Homlu. Król chcia cignj ku si Ukrainie dla poczenia si§ z Juryszk Chmielnickim który oddziaem Tatarów mia jeszcze sta u Perejaz Kozakami i
wszyscy atoli panowie przedstawiali
shiwia;
dopili
i
e
po-
Przyszed w przedniej stray wojewoda Moskal dowódca zamkowój zaogi nie chcia si podda, zbuntowali mu si atoli onierze, zwizali odwrót na Wihio.
stanowiono
Czarniecki,
go
bram
i
otworzyli.
Wojewoda pod na
ten
by
zdzierca
i
okrutnik przeto go Polacy
sd wzili w skutek udowodnionych wielkich zbrodni mier skazali. Przed samem ju ciciem, na rynku wii
leskim, prosi kata o chwilk jeszcze ycia a obróciwszy si ku tej kamienicy w której przed w7Jazdem pod Gbokie Jan
by
Kazimirz
mu
uwagi
uczyni trzykrotny pokon. tam króla nie ma, odpowiedzia,
sta,
e
Na
zwrócenie
e
samo jego mieszkanie pokonów godne. Takiej grzecznoci umierajcego nie rozumieli i nigdy nie zrozumiej Polacy. Bya ona wyi)y wcm bardzo skrzywionego przez niewol ducha ludzkiego. Ju Litwa niemal caa wydostaa si z pod nieprzyjaciela a w Kownie w Bychowie tylko trzymay si zaogi moskiewskie. Nie tak dla zimy jak z braku wojska i pienidzy odjecha król i z podziw leniem caj Korony przyby jako zwycizca do Warszawy z wojny na którj obszed si bez wojska i
koronnego.
Tymczasem konfederacya wojska koronnego staa si bya
ju potg to z nazw Zwizku wiconego. cenie za wzia w ten sposób e deputaci onierscy i
koronnych
wiwojsk
litewskich pod przewodnictwem substitutów Bwych vice-marszaków, na wspólnym zjedzie w Koskiej Woli miasteczku lubelskim poprzysigli sobie w kociele pod czas mszy witj trzymanie si braterskie. May to wypadek lecz rzecz waniejsza ci deputaci zajli si ukadai
to jest
e
niem dla koiifederacyi ustaw, prosto jakby sejm RzeczypospoNietylko tam stanowiono
litej.
dem i
zabierania dochodu
dóbr królewskich,
opackich, z kopalni solnych, z
wj'ch,
w
z
wzgldem karnoci
7.
akcyzy,
niead/ie
z rnonopolii.
przychodów,
z
ale
wzgl-
dóbr biskupich
ce wchodowych
i wychodoZapobiegiwano rozszarpywaniu
powarowano
ich
skadanie.
Miano
57
eby ubogiemu ludowi, klasztorom wszelkim zakadom prawdziwie pobonym krzywda w niczem si nie dziaa. Opisano sprawiedliwo, sdy i kary na uwadze
na
szczególniej
i
gwatowników, przykadnemi
i
trzebne
i
mody
do nieba za konfederatów
Wszystko co ustanowiono i wykonywano byo podobre ale opierao si na smutnj podstawie, to jest
moga si w
nie
si
wych,
si
szkody nie robiono a wocianie
na obaleniu królewskij wadzy
niaa
pokazay
dobra pozajmowane nierównie wicej czyniy
wtedy jak dawniej; nikomu od uciemie pozwalniani wznosili.
zabierajcych przemoc rzecz ja-
Zwizku wiconego
Rzdy
kkolwiek.
jest
to
w
kraju, która
e
powadze osta, przesza do
atrakcyjn która
zachodzi
znikczem-
rk
uczci-
midzy uczciwpci
wadz.
a
Jan Kazimirz
k
dra
z uniesienia
i
gniewu na
Zwizku wiconym: wysea
o
sam
wzmian-
jednake do niego
panów sobie yczliwych to z obietnicami, to z grob. Zwizkowi odpowiadali argumentami ludzi uczciwych, wiatych i prawnych a z poszanowaniem jakie si naleao królowi. Pramowski tylko i Pac kanclerze wielcy, obadwa gówni faktorowie Maryi Ludwiki susznie stali si celem ich nienawici i sownych pocisków. Gdy zabiegi przez ludzi wieckich nie skutkoway obróci si król do wyszego duchowiestwa, któremu o zgod bo jakkolwiek zwizkowi z onierstwem mocno chodzio, raz po raz powierników
w
i
dobrach biskupich, kapitulnych
spodarowali
to
zawsze
nie
i
opackich doskonale go-
korzy dworów zwizku swego. Wysany Zyg-
na rachunek
i
duchownych lecz tylko dla munt Czyowski biskup kamienie ki a potra Tomasz Uiejski biskup kijowski przemawiali im do serca i rozumu ale z ni-
czm
wrócili.
By w
i
midzy duchowiestwem we wielkiem wprawdzie zasuonom powaaniu Flory an Czartoryski bisenacie
i
skup kujawski, czowiek prawy, rozumny a ksidz pobony, przykadny i uczony. Dopomagao mu we wpywie u szlachty
take wiem przez
i
jego pochodzenie z kniaziów
nie
dom
lubia
i
któremu
z
Szlachta bo-
obtituowanych panów wdzicznoci zawsze gotowi
to bardzo susznie
austriacki
ruskich.
'
58 byli
na usugi ze t>zkod Rzeczypospolitej czy to na elekcyacli
w
czy
innych sprawach.
zwizkowych potrafi
Czartoryski tedy zjechawszy do
so-
wyjedna i go przypucili w kolo do posuchania. Po wielkich pochwaach króla mówi dalej bez ogródki o nieszczsnym wniosku królewskim wzgldem elekcyi, o susznie wymaganych zasugach ale o zem prowadzeniu skarbu i o brabie
ku pienidzy. Zkde biedna Rzeczpospolita moe dug uici godzi si j drczy i nie ma czem paci. „ A có to
i
wemie
za koniec?
si
zgodzicie
i
sku
to
idzie,
wszyscy
pomiarkowanie sejm potrzebny. owiadczy te go zoy. Skoro sprawa na ju ku zgodzie skonione rzeczy. Po có wojo
i
to
Mo
Król Jego
e
wzio wojsko to uzna winno za gotowinie wzio to Rzeczpospolita ma obowizek
t zapat
paqj. O
Rozumiem
nareszcie.
co
zn; czego za
sejm
mówi
sroy si
e
i
odbiega.
uspokojenia
Bdziecie mieli czas
z dóbr co zakry i zmniejszy si naley to. Prawda i krzywdy nikomu nie czynicie, ubogich ludzi i zakon-
dochodami
ników nie zdzieracie, tylkocie na biskupów, opatów i kapituy nie askawi: im pozajedalicie dobra. Ale trzymam
waszm
po
sumieniu katolickiem
nie dziaa.
ków na chwa Bóg ujmowa. i
tolicy,
z
rycerze
Pomnijcie
Bo
dane
i
e
e
te
dobra od waszych przod-
za szkody
w
nich
mógby si
tu do walki o ka-
poddani królewscy! Oto z
kocioem Boym,
i
z
królem waszym.
matk
z serca
ich nie po-
Z kime przychodzi wam
wasn
ojczyzn
na
i
e
swego dochodzi trzeba aby si bliniemu
niszczycie, bo tak
krzywda
rycerskim
i
ojczyzn! niech ez nie synowskiego, ucieszy si
leje;
Synowie! pamitajcie
przemówcie do nij
gosem dziatek, ochonie zapaka powany biskup. Zgromadzenie suchao caej mowy, która bya duga z wielkiein wyteniem: dusza kadego zdawaa si oczami z gbi piersi wyglda. Po ostatnich sowach trwaa jeszcze cisza, a gdy si szelest ruszy marszaek widerski zabra gos odpowiedzia e zwizkowi czcz koció a s wierni ojczynie królowi Je^^o Ksicj Moci za dzikuj e jako zacny senator a obroca kocioa ojczyzny wynurzy im swe uczucie. Na tm skoczyo si posuchanie a caa starszyzna
z trwogi'-
i
i
i
;
i
i
59 .
odprowadzia do gospody biskupa który jej uwagami poufaemi dalsze jeszcze napomnienia dawa. Nie jednemu z konsyliarzy i przewódców wojska sowa Czartoryskiego trafiay do serca, ale wykonali sobie uroczyst
przysig
e
aden zwizku
i
drugici nie zawiedzie, uznali
godnego najsurowszej kary coby w rzeczy zwizkowej inaczej czyni i przedsibra jak bdzie uchwaa. Kto wic wolnia w uporze ten tego drugienui nie wyjawia, ten si sam siebie lka. Milczenie tylko i zmylanie uczu, jak si to midzy spiskowymi pospolicie dzieje gór bray. Dla tego te w zagajonem kole dla porozumienia si wzajem-
zdrajc
tego za
nego a
ztd
i
gos
bez zaproszenia Czartoryskiego, kto tylko
zwizku wedug przysigi mow sw zwraca. Nie masz tam pooonych pyta ale we wszystkich mowach tocz si tylko szczere lub udawane wynurzenia. Co ogóowi w myl trafia na to padaj przyzwozabierze to jedynie do dotrzymania
lenia
i)Ochway
i
w
dusze
przywtarzaniach a co od
zbacza na
niej
a
do stumienia gosu mówcy. widerski marszaek czowiek do wikszych rzeczy zrodzony okazuje statek, powag i umie trzyma godno, eby
to krzyki
zwierzchnictwo a
sobie
posuszestwa doznawa.
nie narzuca,
zda
w
powierzone
poszanowaniu
zdania swego
Jest bezstronnym:
wszystkich sucha cierpliwie
zachowa
eby
z nich ta-
zoy
i poprze, któreby byo treci tego co w duszach znacznj ley wikszoci. Ale gosy mówców cho si nie bardzo od siebie róni jednake pogodzi si nie dadz.
kie jedno
Niby najpowszechniejsze
e
jest zdanie
koo cho
liczne prze-
cie niedostateczne reprezentuje chorgwie i stawa uchwaa zebrania koa jeneralnego. Biskup Czartoryski darmo odpowiedzi wyglda jak sam widzi, odbiera j tylko w tej mu stanowczj wyczekiwa bdzie trzeba. treci
a
e
Król
gotowa
rzeczy
do
sejmu.
zwizkiem spory wprzódy zaatwi:
e
Koniecznie
uwaa
nie
bdzie
ale o pospiech
w
wic owiadcza
jeszcze
go za spisek buntowniczy przeciw sobie
i
chcia ze
Rzeczypospolitej
obradach
i
o ostateczn
odpowied na wnioski Czartoryskiego nalega. Kiedy król prócz jawnych porozumiewa ze zwizkiem, stara go si przez podrzdne osoby poktnemi sposobami a mianowicie przez obietnice
ask
i
przekupstwa
osabi
i
zni-
60
^
a porucznik
weczy Miclia Czehaski kalwin
czas kasztelana sanockiego,
skólskiego pod ów
kie obietnice w konszachty l)onie jasny
dowodny.
i
uznano winnym
eby chylno
u
na
i
mier
zwizku cile
a za
ni
z
dworem
Stawiono
i
Maryusza Ja-
wszed za
przejto jego
go przed
sd
list
ja-
zu-
zwizkowy,
skazano. katolickiego
uaskawienie,
zada
zjedna ksidza
uczyni wyznanie wiary, odby spowied Nie wieleby mu to byo tszy Sakrament.
sobie
przy-
katolickiego,
przyj Najwipomogo u wojska,
i
jako sta ju w Kielcach na rynku do cicia lecz biskup Czartoryski wzi jego nawrócenie si do serca i jako senator od zwizku polubiony snadno go wyprosi. Wydobyty atoli ju z pod rki kata, stary onierz nie mia czoa miesza si do wojska
w
i
obywatelstwa a dla tego jako zakonnik re-
spdzi reszt ywota. Dwór nie przestawa równie przysya ordowników o zgod jak podkopywa zwizku: okazao si e czelad bya w spiski cigniona eby przeciw swym panom bunt podniosa. Zakonnik jaki umia si wcisn do jakiego oddziau na kapelana Pawowi Bockierau choremu chorgwi Myszkowskiego zoy znaczne pienidze w zocie obok listu z obietnicami od królowej. Bocki z nim w ukady wchodzi z wiadomoci wadzy zwizkowej a nareszcie pienidze i list od królowej dosta, co wszystko byo dowodem niegodnych zaformat
klasztorze
i
wzmocnio wadz poczciwej konfederacyi wadza wypadaa z rku dworowi dla jego nie-
biegów dworskich dla tego
e
ta
i
I)oczciwoci.
Rozpocz si wreszcie sejm na 20 lutego r. 1662 do Warszawy zwoany. Dziwnym zdawa si kademu gówny królewski a przez kanclerza Pramowskiego przeoony wniosek, aby wszyscy obywatele na nowo skadali przysig wiernoci. Nikt nie umia poj co przy tm dwór ma na celu. Niewtjiliwie atoli jiostanowi obstawa przy projekcie elekcyjnym, e za widzia i wojsko gównie si przeciw projektowi zwizao, atwy wic by domys i caa szlachta zwizaiy si moga. Sejm dugo si opiera ale nie upaiFAwa aby ta przysiga krpowaa w czm
e
,
e
naród, przeto na
jej
bkadanie pozwoli. Przy.sig t przypomniano
i
wywoano na scen sam
61
t
nim izb Piotr Telefus pose podolski. Wielu si jego wyrwanie niepodobao alici on rzecz swoje mdrze do celu prowadzi. Powiedzia przysig swoim wyborcom do instrukcyi od nich danej zobowizany. Postrzega zagai
projekt:
,
e
w
pewn tajemniczo
co takiego co z ust niczyich nie wychodzi a warzy si w piersiach znacznej wiskryte warto zgnbi kszoci. Ze nietylko gone ale to raz na zawsze. Jego województwo kazao mu obala nieszczwic eby uchwa sejmow by odrzucony sny projekt. obradach
i
i
i
da
i
tak
wzbroniony iby jego ponowianie uznano za zbrodni
przeciw ojczynie króla i
bo
jeszcze
i
zdrad
kraju.
na ostatnim sejmie
zapaka nad
Byy
sowa
ostre
to
on sam ten projekt
dla
przeoy
nim.
Za wnioskiem Telefusa wystpowali posowie litewscy z przymówkami i na projekt elekcyjny król wydaje pienidze a im co bez kawaka chleba z onami dziemi wygnani przez Moskali ze swych domów, nie maj gdzie gowy przytuli ani czstki królewszczyzny wydzieli nie chce. Woronicz pose bracawski ile si zdaje take wygnaniec, dowodzi i nieprzyjaciel targa ojczyzn, szlacht z domów wypdza, naród podzielony na stronnictwa, zwizek wojskowy wzrasta. Rzeczpospolita obrony nie ma a wszystkiego powodem zaburzenie i wprawienie kraju w niemoc t jak elekcy niei
szczliwie wymylon. Prosi zatem króla imieniem swego województwa o pohamowanie zabiegów okoo tej rzeczy. Pod-
niós si jeden czeniem,
zwao si
e
i
i
drugi
z innej strony Polski
instrukcya do tego zmierza,
jego
wielu
pose
a
powsta znaczny rozruch w
z
owiad-
naraz ode-
izbie.
Jedni
ukonem, drudzy na rodku stanli a trzeci zgruchnwszy si koo marszaka Jana Wielopolskiego starosty bieckiego nalegali aby w imieniu caego koa rycerskiego do króla przemówi. Pozna byo midzy drugimi ujtych w kleszcze kabay przekupionych urzdami dochodami, bo si z miejsca nie ruszali a nie jeden rzuci okiem ku oknu gankowemu, z ktorejjo królowa otoczona swym dworem eskim nietylko si sejmowi przysuchiwaa ale stronikom dworskim przez dworaków rozkazy doseaa: wtedy zlecia take oni miejsca opuci, ku tronowi garz góry posaniec, e szli
do tronu
z
i
i
i
62 iió to'
maj eby
otoczy
kiola
i
go na
podeprze a przez
ducliii
od ustpienia izbie poselskij wstrzyma. cigu togo zamieszania król na prdce
W
ministrów a po
tm
ju póuo, odroczy
zasiga rady
e jest
oburzony owiadczywszy
w^idocznie
posiedzenie do dnia nastpnego, aby zy-
skawszy czas zabiegami po za sejmem utumi chaasy. zao si jednake i trudno zwalczy zdanie narodu,
ju
bez oporu rzdowego
projekt
el(^kcyjny
zapada konstitucya która
za nieprawny
i
Oka-
jako uznaa
surowo go na zawsze za-
kazaa.
Przywrócono na tym sejmie do czci Radziejowskiego co Szwedów a Stanisawskiego co Siedmiogrodzanów do Polski prowadzi. Warto jednake w historii gdzie si pora zdarzy jednego
drugiego dla przykadu potomnoci, jako zdrajc
i
ojczyzny przytoczy.
Od
w
koronnego
stan
na sejmie
chorgwi polskich pukownik Alexander Polanowmajc jako spóposów porucznika, sdziego w^ojskowego
imieniu
ski i
Zwizku wiconego
trzech
skich
tow^arzyszów
cki
Eliasz
;
w^
imieniu
za
obersztlejtenant z
regimentów cudzoziem-
Goliskim kapitanem.
Wprowadzeni na posuchanie sejmowe mówili o w'alecznem wystpowaniu króla w bojach i o jego askawoci. Tumaczyli si z posdzania o bunt. poniew^a te rozCo do dzielono w ich instrukcyi na dwadziecia dwa punktów, przeto za wiele byoby mowy dla tego bez wchodzenia w^ rozbiór punktów zoyli swoj instrukcy. Treci punktów rzeczonych a stylem owego wieku rozwlekle spisanych byo, e wojsko nie buntuje si ale
da
a
i
da
swppo; jak dostanie zasugi to si podejmie suby dalszej. Prawa staroytne polskie ogaszaj tego zdrajc ojczyzny coby za ycia jednego króla chcia
przystpowa do
elekcyi dru-
0(^0 a tymczasem ministrowie ci stróe prawa, podpisali si na czole na elekcy za ycia króla z którego cay naród zadowolony. 'lYMn zadraniciem samj rzenicy praw i wolnoci stanu szlacheckie^^)
Wojsko
króh-wski^j
i
wprawili
z
odesa
w
zamieszanie.
to sprawa niebezpieczna nawet i dla osoby tj przyczyny domaga si eby król owo pod-
pisami zaoj.atrzono pismo pisali
Rzeczpospolit
e
uwaa
pod
kaza rozpozna
i
tych
co je pod-
kar ustawami naznaczon. Pobrano
skarby
i
63_ __ sprzty kocielne na zapat wojsku zasug. Tymczasem wojska ani grosz z tego funduszu nie doszed. Rzecz oczywista i kto na imi wojska dopuci si upieztwa witoi
kradzkiego; przeto wojsko jako zamieszane potwarczo
w
gra-
bie haniebn wnosi o ledztwo i kar na winnych. Podatki na wojsko niby cigane lud biedny tocz, panów potniejszych woci nic nie pac, summy podatkowe jakby w otchani jakiej bez ladu gin. Ci co pienidzmi zarzdzali, wdzieraj si przeciw najwyraniejszemu prawu na posów sejmowych: sejmy mieszaj, zrywaj nawet, w^ tym tylko celu aby
unikn skadania tych naduy, bo
rachunków.
Chodzi wojsku
o
zniesienie
paca go nigdy dochodzi nie bdzie moga. Szelgami miano wybi tylko dwa miliony a wybito przeszo pi, jakby na umylne zatracenie pienidzy Boratini oczyszcza si przysig ale srebrnych. zotych oczywicie krzywo przysig. Poselstwa odbywaj za granic przy
nich
i
cudzoziemcy, podkopuje si tem powaga narodowoci
mnice polskie oddaje si czne na
obron
rzdom
obcym.
i
taje-
Zamki przygrani-
w rku wdów, zaJeeli za na jakim
kraju pozakadane zostaj
w rku dowiadczonych
onierzy. siedzi onierz, to pewno czowiek niegodny jak Krzysztof Korycki który wieo ze Szwedem na ojczyzn nastawa. Kanclerze inaczej ogaszaj konstitucye jak na sejmie uchwalono a na jeden i ten sam przedmiot czstokro kilku osobom wydoywotne hetmadaj przywileje. Zwraca wojsko uwag stwo, czyni hetmana za wielk osob w rzdzie i czyby nie lepij byo inaczj dowództwa urzdzi. Ale ta rzecz wojsko miast
e
najbliej obchodzi
mu
e
komisarze sejmowi co we Lwowie
zasugi paci, zwykle
wych
udz
lerza
godem
i
uwodz z
miasta nie
e
maj
pozjadaj a deputatów wojskodopókd na bruku wyikrzonych do haje
wypdz. Nasta
obyczaj zupenie
wicej wojska cudzoziemskiego nieli krajowego. Robota to panów co nawet wojska tego nie W7seaj w pole ale je kosztem Rzeczypospolitj dla swj parady przy sobie zatrzymuj. Regimentami frymarczy si midzy nimi jako rzeczami handlowemi a to z wielk szkod Rzeczypospolitij. Czarniecki wzi przyzwoit nagrod Dobrze si stao za swe wojenne zasugi, ale po có mu dano na dziedzictwo wanie dobra tykociskie, z których dochód powinien by
naganny,
e
64 zostawa przy królu dla obracania go na wojsko. wszelka bro, l)awnit\j hipy wojenne skadano do hetmanów: zapasy strzeliwa, zostaway przy królu, a reszta sza miwiecznie
dzy hetmanów
i
sobie
wszystko
wojska
bior hetmani,
paci dugu
skarb nie
wedug
rozporzdzenia..
dziaa*).
nawet
Dzi
Mógby
u osób priwatnych pozaciganego a
obróci na wojsko. naj^otyka si czsto wydatek na
te
jego
pienidze
W
skarbowych wojska. Nie wia-
rejestrach
ujcie
Jeeli tak si zowie przekupstwo to prosi wojsko o podanie sobie tych co brali pienidze. Doprasza si o to eby chleb dobrze zasuonych czyli starostwa dostaway si równie onierzom jak cywilnym urzco to za rodzaj wydatku.
domo
Czyni wojsko
dnikom.
czypospolitej
radcy \Niano
e
byoby
z
korzyci
dla Rze-
gdyby przy królu
do rady wojennej zasiadali Przy zw^ijaniu chorgwi wiecznie odpra-
wojskowi.
koo,
uwag
ka
teraz
si wojsku bez wszystkiego rozcho-
dzi. Podobno ma by zniesione towarzystwo a wprowadz onierzy z który chby kady tylko na jednego konia suy. Nawet nazwa towarzysz ma byd na zawsze zatart. Wojsko na to nigdy nie pozwoli. Wnosi si proba aby instigator koronny by upowaniony do dochodzenia funduszów na pitale wojskowe ponadawanych a po ich odzyskaniu eby pitale pozakadane byy. Przypomina si królowej Jej Moci e niegdy obiecaa wojsku sto dwadziecia tysicy zotych.
Przysa
t
z t4'go nie
co
na
wojn
i
Ojciec
wity
a wojsku
nic
si
dostao.
Prawda wybija si tu sama na wierzch. Wojsko miao suszne powody zaale. Trudno zaprzeczy niektóre punkta lubo prawdziwe, byy czysto polityczne. Przystayby bardziej deputacyi sejmowej do króla anieli deputacyi wojsko-
e
wej
t
króla sejmu. Przypisywano ich wtrcenie i wywód cywilncnm stronnictwu opozycyjnemu a zwaszcza marszakowi hetmanowi, co jednake nietylko jest bez dowodu flo
i
i
B>a fo przymówka Pawowi Sapiesze który dziaami w boju wziwadza way lachowickie Czarnieckiemu który tyme sposobem wa-
*)
u-iM
i
rowa
Robie
Tykocin, a nawet jak powiedziano kócili si o dziaa. Nie «kfKzi to Uik bardzo sawie jednego i drugiego bo warowno Lacliowic Tvkrcina .ardzi/.j Rzeczypospolitej ni 1 im w interesie osobistym potrze^ ^ bya.
m
_
65
podobne do prawdy. Wojsko bowiem hetmanów wcale sobie nie zachwalao. Wszake marszakowi Swiderskiemu i drugim naczelnikom Zwizku wiconego przypisywali spóczeni i wysze cnoty i wyszy rozum. Mia im bya ojczyzna i mia wolno szlachecka a Polak onierz mia ale
nie bardzo
i
zawsze obyczaj mieszania wojny i obywatelstwa co cho stanowio pewien niead wojskowy to jednake zarazem i wy-
szo
onierza
polskiego.
w dokadnie kady
okazaniem
Ministrowie którzy jedynie
ctwach urzdy swoje poosigali, umieli
Zwizku wiconego zaatwi
i
talentu
mata-
punkt
odpowied e Panu Zastpów, Jemu
uoyli
tedy
zwyciztwa swoje winna Polska tylko ukarze przeto tylko naley si za to cze i chwaa i On jedynie do przywrówinnych nieposuszestwa. Król cenia i ustalenia zgody w kraju a zasug które si wojsku nale nie spuszcza z uwagi. Prawa o elekcyi król zna dokapojawia si wielki dnie. Chcia jej dla tego za ycia swego duch niezgody który w bezkrólewiu mógby sta si zgubnym
t
dy
e
dla Rzeczypospolitej.
ni
zabiegi jakie
wojsko niechaj które
w
istocie
dzaju elekcyi,
przeciw niej
pobone
i
eby
w ogóle uwaa za nowiny i
rynkowe
ale
nie za rzeczy
Pokazaa si niech wic król od wniosku odstpi
dla tego ro-
zaszy.
konstitucye.
pyta
mianowa kandidata, czychcia si miesza do elekcyi, to król
si
Trzeba pochwali
o skarby kocielne
—
Przychód
i
sejm ponowi
e
wojsko jest
poszy na nage po-
trzeby Rzeczypospolitej; a na jakie: to stoi
tajonych sejmowi.
i
w
rachunkach nie
rozchód podatkowy usprawie-
wedug przewzgldem szelgów
dliwiaj take rachunki które podskarbim sejm
prawnego kwituje. Jeeli Boratini krzywo przysig, toby mu to przed sdem bezkarnie nie uszo. Opowiadaliby i ci delegowani od sejmu co mieli skarb dozorowa. Trzeba eby kto o to jako delator (ze skarg) wypisu
stpi.
Na
poselstwa dobiera si ludzi zdatnycli.
dzoziemcy uywani
byd
nie
maj
to
Jeeli cu-
sejmowi wypada dawny
Co do zaopatrywania starych onierzy chlebem zasuonych, trzeba królowi t rzecz przypomina pod czas sejmów, kiedy wanie ten chleb rozdaje. Gdzie si tylko pokae e zamki potrzebne do zasony kraju s w rku biao-
zakaz ponowi.
gowskim
to je
Toni IX.
król
zaraz poodbiera.
chory
Korycki 5
ki-
06 komendantem elblgskim ale hetmani go si Szweda zalecaj jako onierza niepospolitego. Prawda a Rzeczpospolita daa trzyma ale go si trzymali i drudzy na dobra jakie e wydano by Moe wszystkim amnesty. dwa i)rzvwiloje ale to nie kanclerzy tylko kanclerskich pisaji»\vski
jest piiiwtla
,
e
,
,
rzy
nieuwaga
;
za
wina
rzeczywista tych co
komu innemu ju wydany
cho wiedz
e
przywilej przecie go na królu dla
wymog. Nie wiey to obyczaj e hetmani doywoWiedzieli przodkowie czemu si tego tnie urzd sprawuj. chwycili a rzecz zawsze najbezpieczniejsza trzyma si praw starych a nie wyinyla nowych. Komisarze we Lwowie tylko siebie
pac i
dla tego nie
nie
masz nigdy na czas pienidzy
:
kan-
uniwersaami na nie, nigdy si nie opóni, tylko opieszao poborców wszystkiego powodem. Król równie polskiego jak cudzoziemskiego wojska chce mie liczb nalez
celarie
yt. Bdzie si te
stara
eby
z
wojska nikt nie
cign
zupeny porzdek byle si rozszed zwizek który mu zawad we wszystkiem. CzarChyba zazdro niecki dosta Tykocin bo na niego zasuy. moe przeciw niemu gos podnosi. Niech drudzy zdobywaj nie zaposi na podobne czyny to i o nich król Jego bdzie. to nie przez mni a Rzeczpospolita jednake szkodn Dzikuje król za doniesienie i mu si nie caa dostaje zdobycz poytku.
osobfstego
Przywróci
Mo
w
wojenna: uczyni
gównie na
to
zwoany,
dugu u osób da nie ma prawa
canie
dzielny
eby obmyli zapat
priwatnych skarb z
e
tej
Sejm
Spaprzyczyny odkawojsku.
na to dochodzi fundusz zupenie od-
mianowicie
a
ujcie wojska i
mierze zapytanie do hetmanów.
tej
z
ca
Co do sum na
dodatkowego.
dopatrzy w rachunkach w dowodach przy rachunkach, jak si ta rzecz ma waci-
wie.
za
Jeeli
jest tylko
wcale
czczm
przy
szkali
sejm
do
wzmianki
nie
znajdzie: to rzecz
caa
eby
mie-
podejrzeniem, wierutn bajk.
królu
w dodatku
powinien
radcy
wojskowi, toby przez to utworzono
króh^wskiego,
duchownego
i
szlacheckiego
Na cóby si to zdao? Wszake zoone a onierzów przystp po dworu
czwarty stan wojskowy.
wojsko ze szlacity wolny.
eby
Trzyma si
rozumnych starych obyczajów onierz ])ilnowa boju, na dobro RzeNa skoczeniu wyprawy koa onierskie od-
senator radzi a
czypospolitej.
najlepij
67
bywaj si wszake
i
podczas przeszego
sejmu zjechali po-
sowie wojskowi do Warszawy. Towarzystwo bdzie zostawione jak byo. Gdyby wojsko podao imiennie tych co sopoprzywaszczali fundusze pitali wojskowych, król Jego
bie
Mo
zarazby instigatorowi koronnemu
nich pozwy.
Pod
czas wojny
szwedzkiej obiecaa wprawdzie
królowa zaliczenie wojsku na poczet
poycz
kaza powydawa do
zasug jeeli Gdaszcza-
Gdaszczanie nie poyczyli, królowa nie zaliczya i wojsku nie bdzie si nic odtrcao a za tem ponioso jak szkod. Pienidze od nie moe powiedzie Ojca witego poszy na altileri i inne potrzeby wojenne. Delegowani zwizku litewskiego a mianowicie Konstanty Kotowski porucznik królewskiej pancernej a Drozdowski chohusarskiej chorgwi zoywszy królowi trzydzieci chorgwi moskiewskich i oddawszy co jeców sprawiali swe poselstwo na posiedzeniu senatu w dniu 7 marca (1662 r.). Ich instrukcya bya ta sama co konfederatów koronnych. cigu sejmu odbywanego w^ Warszawie rozbiega si pogoska i obudzia wielki postrach morze batyckie zapenione okrtami szwedzkiemi i francuski o mi. Posowie wojskowi dali zna o tem z Warszawy do swej wadzy. widerski wysa chorgwie do Prus aby na porty w Gdasku i Piawie baczno daway. Pokazao si atoli i nacisk okrtów z tego powodu powsta zwizek wojskowy z powodu godu i wielkiej droyzny zakaza by w^ywozu zboa za granic a okrty majc nadziej zniesienia zakazu mylay doczeka si adunku. nie
pienidzy.
e
ry
W
e
e
Podczas sejmu Warszawa bya o trzy mile na okó wojskiem osadzona. Lkano si o wolno obrad, lecz zwizek za nadto
e i
szanowa prawa. Tyle
senatorowi
zniewolony
ujedajcemu
by
wraca.
ze
to
wojsko sobie pozwalao,
sejmu
wz])raniao
podróy
Sejm dla prdszego wyliczenia za-
ciy
sug, zgodzi si na podatek który najbardziej ich samych to jest na pogówne od godnoci urzdów. Uchwalenie takiego podatku przez naczelników kraju byo wyi
przdzeniem ówczesnj europejskiej cywilizacyi prawie o lat sto pidziesit, byo unieniem osobistoci niesychanym
t
i
powiceniem dla ojczyzny. Ztd godzi si tu ju uczyni uwag, która w póni(^jszych czasach stanie nam si klu-
I
5*
G8 czem do rozumienia dziejów naszych: i to zepsucie które pokazywao si u góry a mianowicie tak na dworze, jak w ministrach, w sejmie i w urzdnikach nie stanowi bynajmniej
e
dowodu
w
naró
«
czasie niemocy
by
a
zepsutym.
Wynikao ono
tylko
ztd
e
bezwadnój narodu, znalaza si na górze
w owym
j
charakterami sia rzdowa która, swemi Maria Ludwika i Jan tylu ich podych natychmiast a bystrych co tylko byo ludzi sia przewrotna a
czasie
stanowili
Ivazimirz:
cigaa nie
do dzielenia z
gnbia,
W
i
stawiaa aby na
tak
za cnotliwych cho nic wpywu wywiera
ludzi
czynic w historii wniosek z ministrów senatorów na moralno narodu snadno si popenia ten z czstki wyjtkowej wydaje si sd mylny o caoci po-
nie mogli. i
to
sob wadzy;
ogóle
bd
spolitej.
Po sejmie dla dokonania sprawy z wojskiem zasiada komisya we Lwowie. Prezydentem to jest naczelnikiem w niej zasiadujcych dziesiciu senatorów tak duchownych jak wieckich by hetman i wojewoda królewski Potocki; marszakiem
za
czyli
przeoonym
czterdziestu jeden
komisarzy
z
izby
Micha Krzystof Rupniewski wojski krakowski. Marszaek zwizkowy rozesa z Kielc uniwersay aby wojsko zebrao si do narady na solecki nad Wis. Gdy poselskiej
g
wedug tego im zsie z
stany szeregami, kazano koni potworzy koa partikularne czyli chorgiewne. Jeszcze tam husarz mia na piersiach staroytn blach, na gowie chem z piórami strusiami, u ramion skrzyda; pancerny za by w koszulce z piercionków a nawet pozostaway im na plecach uk sajdak. Brzk ostróg szczk fizabcl mowy retoriczne przeplatane okwicie acin, wiadczyy e to sejm onierskij szlachty. Kade koo zagajone rozkazu jezne roty i
i
,
i
przez jednego konsyliarza
wnego
a
ci
wszyscy z
obrao
Bockim
sobie
deputata
chorgie-
substitutem, jako naczelni-
kiem swoim pojechali do
Lwowa dla rachunków z komisy. Komisya podzielia si na dwa wydziay czyli jak wtedy zwano sobselia. Pierwszy sdzi i)oborców wszystkich tych co i
dla hic
jak
wojska naleytoci nie poskadali, drugi obrachowywa z chon[gwiami tak co do liczby ludzi w rónych czasach C()
do zalegoci
i
wyrokowa jako najwysza wadza s-
dowa przeciw wojskowym.
69
Ju ale
byo ubocznego dosy si wszystko pouatwiao, szo o przedmiot najistotniejszy midzy Zwizkiem
co
zawsze
wiconym Król
pienidze na zasugi.
to jest o
królowa ruszyli nie tak
i
w pomoc
komisyi jak dla
morow zaraz dotknitej. chorego Sobieskiego z ókwi, gdzie królowa Warszawy
opuszczenia
od
dworem,
a
chorowaa
i
wjedali
podatki z
stkie
Przybyli
om
Wszy-
witani od mieszczan uroczycie.
pogów nem
godnoci
od
dni
uczyniy tylko
dziesi milionów a wojsku wedug zaprzysionych rejestrów naleao si dwadziecia sze. onierze odbywali swe poFranciszkanów
u
siedzenia
do komisyi
,
i
wyprawili poselstwa to
z nich
y
Dwór
to do króla.
po swemu to jest dobrze
wesoo, bo mia pienidze z funduszów wojskowych. Czw kuchni sto za w Warszawie dla nieporzdku w skarbie i
i
oniemal
i
godu
nie cierpia.
VII.
Dwór stawia Zwizek pobony naprzeciw zwizkowi wiconemu zamienia spraw pienin na religijn. — Pawe Bocki substitut marZatfirgi midzy królem a zwiszakowski umiera, po nim Biejkowski. i
—
cign
zkiem
podobna
ói
dalój tak
koraissia wielkiego
skiej przewodniczy
romski marszaek tek tego skazany
w
Koronie jak na Litwie.
—
ksistwa, jak we Lwowie
ietman Gosiewski
i
stara
^Y Wilnie zasiada koronna.
—
zwizek rozbi.
si
Litew-
—
e-
zwizkowy zdradza swoich trzyma z Gosiewskim w skuprzez zwizek w Kobryniu na gardo. — Zwizek wyi
,
sya piset koni co najzacitszego towarzystwa z porucznikami Chlewiskim Nowoszyskim, bior z Wilna eromskiego w Dubinie go rozi
i
— Podobnie z Wilna wywiezionego Gosiewskiego zakhito niedaleko Wopy. — Oburzenie zgroza z tego powodu w Litwie jak w Koronie. — Wojsko nieokazuje alu. siekali.
talt
i
Dopókd
nadziej dostania pidiidzy, tak dugo nie obawiao si aby dwór móg pod niem doy ko-
pa,
ale
wojsko
straciwszy
niiao
j, jioczo
uwaa
przyjcie hordy pod
Perejesaw, ruszenie si Juryszki Chmielnickiego z Kozakami, sposobienie wyprawy nie na Moskw ale na siebie. To
za
za byo gówn podpor caego które
zostao
przy
niem
midzy sob zobowiza zanie
dla
i
e
stawienia go przeciw
zywa Zwizkiem
e
dwór wojsku które pozbiera kaza si take króla nie ojuici, a to zobowi-
pobonym
podejrzenia
Zwizkowi wiconemu i
na-
Niezabitowskiego starost
70
W
imieniu marszaka nad nim postawi. tedy Zwizku pobonego zarzuca dwór bezbono Zwizkowi wiconemu jako yw^icemu si nie samemi dobrami jako
liibelskieizo
królowskiemi
ale
przcznaczonemi.
opackie
bi
i
Bo
dobrami kocieluemi, na chwa Byy to wprawdzie dobra tylko biskupie, i
mao
kapitulne, z których
a wszystko niemal
suyo,
co na
koció obracao
na wystawne ycie wysokiego
ówczesnego duchowiestwa midzy którem najwicej byo takich co m'e zasugami kocieluemi je poosigali ale jako zna-
wpywy rodzinne. Dla eby z tych dóbr dochody
komita szhichta przez
ksimi
pozostawali
tego wreszcie mieli.
duchowni byh rzdcami kraju wspólnie z królem
ztd Zwizek wicony
te
ich dobra
i
Ci atoli
starostami,
porówno ze stoowemi
ze starociskiemi jako rzdcom kraju pobra w zastaw za swe zasugi. jak chcesz moe od dworu ale moe od wyszego duchowiestwa wyszed pocztek, dosy e t spraw pienin zaczto naleycie przerabia
królewskiemi
i
Bd
t
na religijn.
Biskup krakowski Trzebicki któremu nie infua
pastora ale szabla u boku a ostrogi na napletkach byyby uajwaciwszemi oznakami, zabiera si ju wykl konfede-
i
ratów
i mu
Zwoa
jego Kielce trzymaj.
do narady ze wszy-
zakonów teologów najbieglejszych, ale przewayo zdaGutowskiego franciszkanina uczonego byoby to za-
stkich nie
e
wczesne chwycenie si surowoci
yo
najwysz kar:
i
moeby
wojsko zlekcewa-
s
wprzód monitoria (nasi a bezboni upamitali; naley czas na rekolekcye wyznaczy a po tem dopiero monaby si za kltw obejrze. cigu dziaa komisyi i obecnoci królewskiej we Lwopotrzebne
pomnienia) aby poboni skruszyli
W
wie
umar
znakomity
szakowski
ze zgryzoty i
zacny
doznawanój przy tych obrachunkach
onierz
a czsto spominany substitut mar-
Pawe Bocki. Na
jego miejsce wstpi Janusz Biejkowski, czowiek uczony, wprawie biegy i dla tego sdzia wojskowy. Z nim tedy szy dalsze ukady aby wojsko
tym czasem na czstkowj wypacie. Co za do obawy o projekt rozbicia orem Zwizku wiconego wy-
pr7estao
brani czterj delegowani z komisyi po porozumieniu
lem owiadczyli:
ma
ordinansu
„e Zwizek pobony
si
z kró-
nietylko nie otrzy-
królewskiego aby na zimowych leach ude-
71
ra
rozpdza ludzi Zwizku wicouego; owszm ma dzianawet powsta w jego tylko interesie a mianowicie aby eksekwowa podatki na zasugi zalege. Stano wreszcie i gdy deputacya wojskowa nie ma instrukcyi do odebrania zasug w czci lecz w caoci delegowani komisyi przedstawi rzecz wojsku caemu na kole jeneralnem w Wolborzu. Pienine atoli zatargi z w^ojskiem na Litwie daleko gor-
a
sz
i
i
przybray posta nieli
w
Koronie.
We
Wilnie zasiadaa
taka sama komisya wielkiego ksistwa, jak we Lwowie koronna:
Biaozor biskup wileski, Sapieha biskup mudzki, Sapieha hetman, kilku senatorów wieckich, wysadzeni z koa rycerskiego posowie ziemscy, ale najgówniejsz osob by Gosiewski, który przez zamian za kniazia Afanazjewicza Kozowskiego i stolnika Pawowicza Akinfijewa to razem i hetman i podskarbi. z niewoli by wróci deputatami chorgiewnemi nazjedao si wielu wojZ skowych: adne posiedzenie komisarzy, adne koowanie wojskowych nie obyo si bez chaasów, rwania si do szabel bigosowa zaczn. Obliczano si z poborcami pogróek i i ludmi skarbowymi ^y jednym wydziale a przegldano rejestra wojskowe i ustanawiano naleytoci w drugim; wszystko za na mocy przysig wyrokami niejako sdowemi uznawano. poborcy cigane tylko na Wiadomo z powyszego wojsko szy nie za samego Jana Kazimirza ale za wszystkich królów polskich i to w zmowie bezprawnj ze w^szystkimi podskarbiemi tak Korony jak Litw7, na róne wcale nie wojskowe potrzeby: w czasach wic wojennych albo w czasie zego zarzdu tak si wyczerpny na owe wydatki prawem nic nie zostao dla onierstwa które cay skarb wzbraniane uwaao za swój zapas pienidzy. skarb litewski i wtedy wypaca cakiem nie wojskowe i nie litewskie asygnacye, to najlepszym wiadkiem jest w swoich Pamitnikach Pasek który sam ani nie domylajc si eby to byo przeciw prawu w darze od króla na tej drodze ciga sze tysicy zotych. Gonaleeli
do
niej
—e
e
e
e
e
,
e
w kocu moe mu si sta niebezpiecznóm a dla tego dokada starania eby zwizek litewski rozbi. Podzieli go ju na dwa stronnictwa tak i prawie poowa
siewski
czu
to
dworem. Tj tedy poowie pochlebia a dla wszywyjedna. Tymczasem przeciwnicy o wszystkich jak
trzymaa
z
cz
72 si cigle
stko Uirgowali
z
komisy
i
mona
odda spratylko eby trzyim
wiedliwo e nie z przywizania do grosza, ma zwizek popi-zysiony w mocy i nie zawodzi a poniekd eromski marszaek zwizkowy zdratlza zwizku koronnego. czowiek wieku podeszego i liczn dziatw obarczony wzdy-
cha do
stan
spokój noci
na czele
w ukad
o
cz
a potrzeba
mu byo
towski zosta na czele tych co byli
e
pienidzy,
dla tego
tych co z Gosiewskim trzymali i zada si zapaty. Substitut atoli jego Konstanty lvo-
marszaek zdradzi
w
targach z
komisy
i
co
e
naprowadza na nich królewsk si i po prostu wyda ich myli na misne jatki. Radzono tedy nieraz eby eromskiego nieszkodliwym uczyni twierdzili
ich
a nareszcie uchwalono
gdzie
bya gówna
siedziba
sd zwizkowy
stawi, zdrad udowodni i zyskawszy wyrok na gardle go skara. Udao si nareszcie schwyta listy do Lwowa do czon-
rady
mu
w Kobryniu
i
eby
go poima,
przed
ków komisyi tamecznej nalecych do stronnictwa dw^orskiego. W t} eh listach chwali si Gosiewski e zwizek litewski ju ma w swojem rku, bo umia go przeci na dwoje. Bardzo byy te listy twardym zwizkowym, zwoali natychna
rk
miast
koo
rywano
do
Wopy w
województwie nowogrodzkiem.
sowami: „to zdrajca!'' Po przeczytaniu woano: „mier zdrajcy!" Przewodcy poszli
czytanie
jednozgodnie
w rad tajenni
stano
i
e
Gosiewski wraz
podstpem schwytani maj byd przed sd zwizkowy stawieni. Wybrano pi jawnie
mego
Prze-
lub
z
eromskim
przywiezieni, set koni
co najzacitszego towarzystwa z porucznikami
sa-
Ghlewi-
skim i Nowoszyskim wyprawiono ich po obwinionych. Do Wilna przybyli w nocy. Jeszcze przed witem a byo to w dzie Boego Narodzenia (r. 1(JG2) Nowoszyski dowiedzia si u Niewiarowkiego jednego z deputatów chorgiewnych co
si
komisy ukadali e eroirfski stoi u karmelitów, jako zasta go tam ju w kociele na rannm naboestwie. Powie-
z
dzia
,
mu
tedy
e
wojsko
da
czynnoci swych marszakowskicli zda spraw w kole onierskióm i po niego aby
z
e
przy > any jest z i)ospiecliem.
eromski zrazu
nie chcia si wymówki, opór i wszystko czegol»y cicia na sw obron bdzie za sabe. Skoro wyszed stan i)rzed kocioem zaraz go midzy konie wzito
zabiera,
lecz powiedziano
uy
i
mu
e
73
eby
wag
Przypad syn
na piechot prowadzi.
a oburzony
t znie-
dawno od wojskowych tak wysoce powaanego, strzeli z pistoleta raz i drugi przy czem zrani w rami jednego towarzysza. Nie pomóg tem ojcu, którego po wyprowadzeniu za bram rudnick zwizano i wieziono na koniu a do Dubina folwarku do Wopy nalecego a trzy mile odlegego gdzie go kto uderzy obuchem w gow a drudzy Zwoki jego jako zdrajcy i dla przykadu drugim rozsiekali. przekupionym miay zosta niepogrzebione. Kiedy Nowoszyski zajmowa si we Wilnie eromskim, Chlewiski czyni zabiegi w miecie okoo wykonania posannictwa swego co do osoby hetmana i podskarbiego Gosieojca nie
Wszed on zrana do domu tylnemi drzwiami a na i ma pilny interes Gosiewska zaprowadzia go moskiego pokoju sypialnego. Wszedszy do izby
wskiego.
owiadczenie do drzwi
mia
przeprosi o wciskanie si z taprzedstawi na wstp jakie pomniejsze
naprzód
Gosiewskiego
kiem natrctwem, yczeniem caego sprawy wojskowe a dopiero powiedzie wojska mie hetmana w poród siebie i zapyta go si o powód zwoki w obrachowywaniu naleytoci. Gosiewski odsi nie czuje zdrowym, ma wielki katar i gdzie l)owiedzia ma tam jedzi do wojska kiedy nie jest w stanie chodzi na-
e
e
na posiedzenia komisyi. Jesman towarzysz u wojska jest doktor który go uleczy poowiadczy atoli stoi nad przepaci. Ale pieGosiewski postrzeg trafi. chota która w nocy odprawiaa u niego wart ze dniem odesza, a sug moe i okoo dwiecie nie podobna byo pozwo-
wet na ratusz,
e
e
ywa gdy
cz
mieli
w
miecie.
,
nic po-
i
szeregów stojcego wojska, kazano
renm
dao si
Nie
wyszed, wsiad do kolasy. Zawiegdzie doprzono dwa jeszcze konie wzite
a za tem hetman
ziono go na rynek z
gospody
osmiaskiemu który
by
wsied
jednym
Iludominie cho-
zkowych na obrachunki do Wilna od wojska posanych
wo ruszono za
bram
z
zwi-
z konsyliarzy
dobytemi szablami.
Bya
to
i
waósma
cae miasto stao zdumiale trwog przejte. Chlewiski odi)rowadziwszy hetmana za mury wraca jak gdyby w czasie najwikszego dla siebie bezpieczestwa, udaje si do hetmana wielkiego Sapiehy, zawiadomi go i z Gosiewskim tak sobie postpi jak w moc uchway koa rycerskiego rozkaz godzina zrana:
i
74 wzywa aby si stara utrzyma i do koca prowadzi koniisy. To sprawiwszy rzeczywicie od nikogo nie naotrzYina
i
pastowany pojecha sobie za drugimi. Przywieziono
Gosiewskiego
(25.
listopada
1662) do ja-
Wopy. Tam go wojsko otoczyo, zdrajw^ kocu otrzyma zawiadomienie i ma si zbrodnicze postpowanie swoje krwi bdzie
kiej wsi niedaleko
c
nazywao
i
spowiada, bo maza. Pocz
si tómaczy, ale go napomniono i wszyUsiad tedy na kupie kamieni i spowiada stko daremnóni. si pobonie. Skoro ksidz odstpi, zapalesi zwizkowi zbliyli si: Nowoszyski i Narkiewicz mieli da ognia z samopaów a inni rzuci si i wszelk broni. oka mngnieniu krwi zbroczony ycie skoczy, dugo ciao le-
W
ku
ao a w
kobierzec
i
odda
owdowia w
pi-zez
Gosiewski
mem lecz
co nieboszczyka
stangret
by
by
ckiego, a
nie
jednake
je
na wóz pogrzebowy przysany z Wilna ten smutny sposób hetmanowe.
czowiek drobnego ducha,
nie
za niegodziw7
Mimo i
w swem
powaania
w ohyd. Wyrzekano byoby nikomu na myl
nieraz
rk.
na niego
leao
zawin
je
usposobieniu nie uskarbi sobie
poddawa si
przywióz,
to,
ani
pozio-
mioci,
na Czarnieprzyszo podpostpek wojska uwaa nai
jeden z najniegodziwszych
w
dziejach.
Osupicwano te na wiadomo o nim; sowa oburzenia i zgrozy rozlegay si po wsiach i miastach caej Litwy i Korony. Wojsko atoli nie okazywao alu owszem do akt wieczystych kazao zaciga manifestacy o susznem zgadzeniu Gosiewskiego wyprawio take posów do primasa z owiadczeniem ,
;
a
w
celu przekonania go jako
nawet
w imi
naczelnika
duchowiestwa
,
i
wypado skoni si do przykadnego ukarania zdrady wzgldem onierza, a tóm samm jak twierdzili wzgldem ojczyzny. sprawiedliwoci
i
VIII.
Zwiznk
fiwi(^'Cony przenosi si do Cicin, a potem do Wolborza dla morowy panujcej. Poniewa deputaci niemog si z komisy 7.ii,'x\/.\, wo Lwowie, przeto komissia wysya do zwizku niektórycli swych czonkr»w. Z tych biskup Czartoryski napróno przemawia spór pozostaje. fidy komi-arze rhc wraca, wojsko woa: wiwat król Kazimirz pan nasz! 7.ir;i7.y
—
,
wiwat komisarze
It/^czypospolitój!
Komisarze wracaj
i
ukadaj zgod
75 na pimie: amnestia ogólna, wojsko przestaje na
w
do wypaty pozostaje
misarzom
ukad
manifest,
e
ukadu
9
milionów zotych.
posiadaniu dóbr trzymanych.
—
A
Król nagania ko-
— Deputaci podaj do akt wieczystych winy bezskutecznie czas do zatwierdzenia
go niepotwierdza.
i
nie z ich
—
upyn
Na
—
Król ogaw aby w cztery uniwersa, którym wzywa deputatów chorgiewnych, sza tygodnie po pienidze na poczet zasug zjechali, inaczej zwizkowych jako buntowników ukarze. — Primas Wacaw Leszczyski wysya do Wolborza biskupa sufragana pockiego Zygmunta Czyewskiego i Wawrzeca Szulca groc zakanonika pockiego z daniem aby opucili dobra kocielne powiedzi. Zwizek wicony nie ustpuje i odnosi si do trybunau w Lublinie, ten wysya deputaci do komissyi w Lwowie, nareszcie po naznaczony.
manifest deputaci remanifestuj.
,
,
—
trzech dniach obrad dworskich przypuszczone poselstwo trj-banalskie
e
powiedzi otrzymao,
nabiera otuchy.
— W
chtnie przyjmuje porednictwo.
król
Zawichocie
—
w
od-
Wojsko
—
cigaj
si chorgwie do obozu. biskupem Czartoryskim. — Roz-
Ziedaj tam i komisarze ze Lwowa z poczynaj si ukady, wojsko opuszcza z ukadu wolborskiego i przestaje na póczwarta milionie zotych gotowizn a pótrzecia w towarach, — Na exemplarzu ukadu dla wojska podpisa si primas i komissia lwowska Deputaci przya dla komissyi marszaek z deputatami zwizkowymi. puszczeni do ucaowania rki królewskiej. Swiderski i Biejkowski przy-
—
—
byli
Lwowa na
do
króla
i
królowej
czele wielkiej deputacyi wojskowej.
klknli przed nimi
pene uaskawienie. i
raciborskie.
W
—
—
Kielcach i
dano,
kowi ani
sucha
a
austryacki
trway cigle
rady,
we Lwowie obliczano
o tóni nie chcieli.
Wojna cesarza Leopolda we Wgrzech niegrzebanie trupów
raz
— Przypuszszeni do
Pramowski kanclerz ogasza zukoczy ukady o ksistwa opolskie
aby za odebraniem pewnej ich czci zwizaraz chorgwie, deputowani atoli konsyliarze zwiz-
zasugi jano
Dom
,
i
pobitych
koni
z
Turkami przez
wywoaa morow
która przez Karpaty rzucia si na
Ma
Polsk.
za-
Woj-
zwizkowe zniewolone wic byo pozmienia niektóre stanowiska i wadza najwysza zwizku z Kielec przeniosa si sko
do Chcin, ale wkrótce znowu ju to dla zarazy, ju z innych przyczyn przyszo jj to miejsce opuci i zasiada we Wolborzu.
Poniewa komisya putatami chorgiewnemi
z
delegowanymi konsyliarzami
nie
moga
wiele
i
de-
wskóra we Lwo-
jj czonkowie, jak biskup Czartoryski Rupniewski wice -marszaek komisyi lwowskiej, Giycki sdzia ziemi wieluskij, Sarnowski chory czycki i Pstro-
wie, przeto niektórzy
76 koski podkomorzy brzesko
-
kujawski
byli
posani do Wol-
borza,
Wolborz nalea do biskupstwa kujawskiego i chcieli si naczelnicy zwizku unikn Czartoryskiemu ze zamku jako kole zagajonem przez donui jego, lecz tego nie przyj.
W
mawia do
nicli
„Kogo mówi, ojczyzny a mianowicie morowa zaraza i gód
zlotemi prawdziwie
obecne utrapienie
sowami.
ubogiego ludu nie poruszy, ten nie jest chrzecianinem Nigdy w takich opaach nie jest nawet czowiekiem.
ssiadów
Rzeczpospolita od
z
którymi
braterska
niej
góroway
i
Ale teraz
zamachy.
w yjemy w snadno
nie
bya od sjest w wojnie Niegdy dokuczay nam i
udaj yczliwo. kopoty zagraniczne ale wewntrz zgoda, siadów co dla
,
mio
zaufanie,
niwecz obracay nieprzyjació
drugiemu nie
rozdziale, jeden
bratem podejrzy wa si nawzajem; brak nam przymiotów ojczystych, a to mioci i zgody. Zaniechalimy stare Polski w Polsce obyczaje, niema szczeroci i có dziwnego ufa, brat z
e
szukamy!
wszystkie stany do ostatniego
Król, senatorowie,
w tern zostajemy nieszczciu. Wic jako na gos dajcego znak o poarze trzeba nam si rzuci do dzwonu ratunku gincej Rzeczypospolitej. Król czyni co moe a dowody tego w sejmie i w komisyi lwowskiej. Stara si o fun-
kmiecia
du.sze,
o
i)rzebaczenie
W bezprzykadny
wysokoci zasug. szacowania
gów, dostojestw
do pienidzy
ile ich
widzicie szczere i
i
urzdów, byle
synami, nie wyrodkami!" dwadziecia pi^ milionów; ale powinnoby przyj te
jej
kopot,
tylko
przyj
cne rycerstwo,
bied ndznej
bdcie
jej
prawymi
Mówi dalej e zasugi wynosz mao wojsku za jego krew, om które s w skarbie. Wyrzeka jest to
komisya zawodzi, ale skde kiedy wojsko dobra trzyma. tysicy anów, które od dwóch lat dziecia milionów uczyni mogy. Ile wojsko
Otó
a widzicie zarazem
Zwacie
o ustanowienie
sposób rzucilimy si do
na wojsko trzeba.
staranie,
ubcjgiej ojczyzny.
e
zwizkowym,
spisku
ma wzi,
s
wemie,
skde
kraj
Wszake trzynacie w rku wojska dwaza szkody zwizek
e
wzbroni wywozu zboa za granic. Oprócz bisknpa Czartoryskiego, który przemawia jako czonek komisyi suchao wojsko jeszcze Madaliskiego i Du-
narobi!
nina
praatów gnienieskich
z ramienia
primasowskiego oraz
77
posa od hetmana Potockiego i posów dwóch od hetmana i marszaka Lubomirskiego. Przez dwa dni czonkowie komisyi umawiali si jeszcze z przewodcami Zwizku wiconego na sali zamku wolborskiego ale darenmie.
Wiadomo przysiga od
mow,
e
z
powyszego
e
zarzutu jakoby
Boratini
bi
szelgi,
wybi wicój nad
e si od-
uchwa
prawie dowiód ich faszowania za granic.
sej-
Lubo caego
od wojska, szlachty, kupców, mieszczan i narodu jako niszczyciel handlu i przemysu przecie ulubieniec dworu i oszustów nietylko zyska szlachectwo przez uchwa nie cierpiany
sejmow
ale wyszed na starost osieckiego. Komisya lubo upowaniona do tego zwabia go do Lwowa, prosia, ciskaa, caowaa a si na nowo roboty podj. Wrczya mu
nie
jako
upowanienia
list
uchwa
przez
w ten dziwny ma wybi pi mi-
siebie
sposób
uoon e
lionów
dwakro pidziesit tysicy zotych
tora
miliona,"
cho
i
o
z woli
oczywicie
Rzeczypospohtej bez
i
„prócz tego pó-
wiadomoci Rzeczypospolitej
owych piciu milionach Rzeczpospolita nic nie wietej mennicy z ramienia swego komisya usta-
Dozorc
dziaa.
nowia Rupniewskiego. Ztd wojsko majc go midzy sob nie szczdzio mu wyrzutów i we Lwowie bij szelgi z miedzi mieszanej ze szkem na uiszczenie si wojsku temi ulami. Podroay dla zych pienidzy towary i trudno onierzowi myle o pokryciu grzbietu. Na Pstrokoskiego wiksze jeszcze byy chaasy e powiedzia zuchwao i nie komisya wojsku ale wojsko komisyi
si
W
powiiHio.
nieraz
zawzito
znowu
i
da
w
naturalnym biegu rzeczy prosi
drugich sprzeczkach
wracano do spokojnych uwag ale Komisarze ju mieli wsiada i odje-
wojska,
do chaasów.
przytrzyma Czartoryski, on si zabra z drugimi si zgoda ju ale ich
i
Do
zwadach wyparowaa
i
e i
jednak nie zbliya
wysali przodem
tló-
konsyliarze zwisam widerski. Znowu Czartoryski drudzy komisarze nie chcieli w nic si wdawa, lecz e wojsku poczo woa: „wiwat król Kazimirz pan nasz! wiwat komisarze Rzeczypospolitej!" przeto dano si uagodzi skoczono posannictwo na uoeniu zgody pimiennej tj treci; amnestya na zwizek zupena któr poprzysie caa komisya
maki.
Czartoryskiego jeszcze przyszli
zkowi, przyszed
i
i
i
^8 a potwierdzi
trybuna
w
Lublinie
przestaje na dziewiciu milionach
sze
stanie za
zotych
Wojsko
za-
sze
do-
z których
niedziel
,
,
ze
Do
szych.
Piotrkowie.
siódmy wybierze towarami u kupców ósmy wyeksekwuje po woje*Rzeczypospolitj
na rachunek
wództwach
i
zalegych
odebrania
wojsko zostaje
w
podatków a dziewity z ce przyowych szeciu milionów gotowizn
posiadaniu dóbr trzymanych.
Wano je-
dnake ukadu ma zalee od tego czyli wojsko litewskie równie si o zaspokojenie siebie uoy i czyli na niniejszy ukad zezwoli.
wita Boego Narodzenia król Kazimirz z królow Maw ókwi u Jana Sobieskiego chorego koronnego który by wnukiem Daniowiczowej córki ókiewskiego ri spdzali hetmana
i
ztd po nim majtek znaczny
odziedziczy.
Za powrotem królestwa do Lwowa na nowy rok 1663 nadjechali komisarze z Wolborza. Rozpoczo si tedy przei
gldanie ukadu zawartego
z wojskiem.
Król
czu
e
Mo-
skwa na wiosn bój zacznie, pó Kozactwa z ni si zwie i ti-zeba bdzie koniecznie w pole cign. Jego byo yczeniem eby mao co albo i wcale nic zwizkowym nie da a jednak wojsko na wojn przysposobi. Gniewa si i powsta-
wa na komisarzy e powinni byli przynajmniej tyle wymódz aby wojsko poddao si wadzy hetmaskiej. Ale to królewskie przynajmniej tyle byo rzecz wielk i najgówniejsz, bo gdyby wojsko byo si wrócio pod rozkazy hetmanów bez odebrania czci zasug toby by znikn zwizek o cae zasugi ju nie zawiera ukadów ale tylko jako i
o
ask mogoby byo
pokornie prosi.
way
Nikt
z
uczciwych nie
si zwróci uwagi króla e wszyscy ludzie za prac co maj, e jjniwy czowiek co dugów narobi rad je paci i trapi si ii(\y ich paci nie moe e kademu trzeba ciao okry odzie a onierz ma jeszcze inne potrzeby konieczne i jego praca najcisza, krwawa; e naród na niego pienidze ska,
da
a przez
clerz dzili
1
I
borzu.
naduycie
gdzieindziej je obrócono. Owszm prawiono na dworze przeciwnie; Pramowski kaninni którzy krocie na swoje ycie marnowali, dowole komisya postpia sobie z buntownikami
dziao si
i
we Wol-
Przyja jaki ukad
niewolniczy,
poniajcy
godno
79 królewsk; onierza co wyniosa.
Okaza
jest
sug Rzeczypospolitej nieask wojsku
tak dalece
król
na
e
jej
pana
deputatom
mu chcieli nowego roku powinszow-a chorgiewnym kaza si niemoc wymówi chocia by przy zupenem zdroktórzy
*
Obrazio ich to i chodzili na komisy z naleganiem o pienidze wedug ukadu lub o stanowcz odpowied si niczego spodziewa nie maj. Zdarzyo si we Lwowie e niejaki abta towarzysz z puku niemieckiego i sam zwizkowy, po pijanemu powstawa na zwizek i widerskiego. Bieykowski substitut marszaka majc przy sobie set dobranych zwizkowych kaza go schwyta i na ledztwo, jako si okazao wzi zapat od dworu i podj si wojsko od Zwizku wiwiu.
e
pi
wzi
e
W
odmawia. stanie rzeczy skazano go na mier jako krzywoprzysizc i zdrajc zwizku. Król powziwszy wiadomo uniós si gniewem i suszn uczyniwszy uwag e nie podobna czeka a rusztowanie na rynku zbuduj i czoconego
wieka strac, scu
posa
w którem
do deputatów
on bawi
e
aby pamitali
w
miej-
podobny wymiar ich sprawiedliwoci majestatu; niech prawo sobie przypo-
byby urganiem si z mn e marszaek pozwaby pazem podobnego naduycia.
ich przed
siebie
i
puciby wart przy
nie
Postawiono nadto
Bieykowskiego u którego abta zostawa we Zwizkowi wstrzymali eksekucy.
pomieszkaniu wizieniu.
Min
dzie 15 marca, deputaci chorgiewni
akt wieczystych manifest
n
czas zatwierdzenia
spisanego
i
e
ukadu
poprzysionego
ostatniego halerza,
nie
podali
nie z ich winy bezkutecznie
maj
przez delegowanych komisyi
e
;
o
do
upy-
wyikrzyli
czem
Kiedy deputaci byli u króla
y
i
w paacu
si na bruku do
Lwów
opuszczaj.
arcybiskui)im na
poegnaniu, ich sumienno we wykonaniu tego co mieli od wojska poleconm a przy tem rzewliwe dla niego jako pana swego uszanowanie, wzruszyy nawet i Jana Kazimirza: mó-
wi
e
mogliby
im nikt
wzi
tego nie
góry j)owsta
króla
jest
jeszcze
gotowiznic.
a
Odi)arli
e
dla
e
kanclerzowi
wszed w porozumienie,
na deputatów
w paacu nachodz
w
Chcia wic zleci
ofiaruje.
Pramowskiemu eby z
to co
ale ten
wycinicia pienidzy
paac krzykliwym
swm
olnier-
80 Naprzykrzaj si o zasugi: a
stwein opasuj.
zkde
wzi
trzymaj. dobra pozabierali porobili. Pomoe Z rezydeiicyi biskupich gniazda buntownicze raz Bóg ojczynie a poczuj jej razy. onierze cierpliwie go wysuchali a pokoniwszy si z pokor króh)wi jego tylko pogardliwem mierzeniem od stóp do na
nie
gów
Wszake
pienidzy?
egnali
i
i
odchodzili.
Kiedy deputackie pocigi wyjeday z tomakami, podniesiono zwody przed bram halick i wzito si do ich przetrzsania. Wonica i luna czelad deputatów stawiaa opór; z pistoleta
nawet jeden strzeli
wart
znaleziony
brany
abta w jednym
puszczenia
dla
ale
na
wolno
e
skoczyo si
przez
skarbnym wozie, by odea wozy z tlómakami od-
jechay.
Ruchy Moskali w Litwie a szczególnie ich obrabianie Kozaczyzny zwaszcza zadnieprskiej woay co dzie bardziej o wojsko a król, kanclerze i inni doradcy dworscy z kolei prac(jwali
kraju
na
to,
aby wojsko nie obrocami ale nieprzyjaciómi
si stao.
Na ów
manifest
wieczystych komisya
cno
wojsko zostaje
w cigym
w
aktach
buncie, ofia-
ca
gotowizn skarbow lecz nie chce; jego za deputaci chorgiewni pod obekr()lewsk we Lwowie mieli towarzysza ima, oku,
mu przyj
rowano nic
e
remanifestowaa
deputatów
na poczet zasug
wizi, sdzi, na mier skazywa i chcieli go ju straci. Sdy nad onierzami do hetmanów nale, ale wojsko o to si nie pyta bo si przeciw wadzy hetmaskiej buntuje. Popodpisa jako hetman wielki koronny. Król za niby oiiarty na niemylnym remanifecie wyda i na cay kraj ogosi kaza uniwersa (odezw) w którym zapowiedzia deputatom chorgiewnym aby w cztery tygodnie po pienidze nu poczet zasug zjechali, gdy inazcój przeciw zwi-
tocki
remanifest
ten
zkowym jako przeciw buntownikom siy
si
i
kar uyje.
si wzmocni zwizek pobony: najmowano piechot, powikszano jezne oddziay te a>'byy na stronie dworskij znowu szarpano skarb okropnie przez co f?otowizna na zalege zasugi co dzie si bardzij Zagroziwszy
wojsku
starano
i
znini('j>zaa.
Ówczesny primas
Wacaw
Leszczyski,
by ów
biskup
81
Mari Ludwik "Wadysawowi IV zalubi który j Królowa go wyniosa na przez Gdask do Polski przywióz. ten najwyszy stopie w kraju; czowiek wprawdzie bardzo uczciwy ale snadny do okulbaczenia te tak dalece królowej ulegy e do owego bezprawnego wcigania na tron ksicia co to
i
i
e
j
obieca pomoc ale zapraysig. za zaprzysig primas który wymienia obranego króla przeto wielu innych do przysigi pociga i zdawao si ju
francuzkiego
niejako
nietylko
pewn rzecz
osign
e
kto inny jak
ksi
francuzki tronu
Ten tedy posuszny primas mia przeciw gromu kocielnego to jest klZwizkowi wiconemu twy i oszukiwane, upione co do potrzeb cielesnych a bardzo pobone wojsko, pozbawi jeszcze otuch u Boga a za tern skrzywdzi i na duszy. Primas napisa naprzód pierwszy list do Zwizku wizwolnienia z pod sekwestru dóbr kocielnych. conego i Gdy to nie pomogo zwoa rad z biskupów i teologów do WarszawT a z niej wysa do Wolborza biskupa sufragana pockiego Zygmunta Czyowskiego i Wawrzeca Szulca kanonika putuskiego*) biegego znawc praw kanonicznych których si w konsystorzu papiezkim wyuczy. Przybyli oni 19 kwietnia (1663 r.) i na zagajonem kole onierskiem rozwodzi si Czyowski ze wiadomoci wielk pisma witego, praw kanonicznych i praw Rzeczypospolitej a w tym celu koció dwa lata ju jczy pod uciskiem wojw tej treci ska, primas i cae duchowiestwo dokadao wszelkiego starania zoyo podatki pogówne i nawet drogie sprzty z otarzy aby rzetelnie dosza wojsko naleca mu si zapata. Jeeli go nie dosza, to kto inny winien. Zkdc wic dochody kapaskie przeznaczone na wyywienie tych co w kocioach Bogu, maj byd zabierane za dug cudzy? Powsta to witokradztwo i przytacza sowa z pisma winie
moe.
uy
da
e
i
,
,
su
e
niech na
tego:
ci Bóg
przei)uci powietrze,
niech
eby
ci ubó-
ucieka przed nieprzyjacielem: bowiem jedn drog wynidziesz siódmiu ucieka bdziesz, niech na ci spadn wszystkie przeklstwa póki nie zginiesz na wieki, bo
stwem skarze,
Cauonico Piitovionsi Tom IX.
*)
u Kochowskiogo. 6
82 Zaklina gronie i rzewnie wojsko aby tej szabli której przodkowie przy piewaniu ewaza wiar wojowa zawsze gotowi, nielii dobywali na znak nie
przykazania niego.
zachowae
e
ojczyzn. koció Z wlei)ionemi w mówce oczami i prawd nie oddychajc suchao wojsko a po skoczeniu milczeniem na chwil prze-
na
nie oi)racao
i
czone
grob,
(»bejmowao z
e
sprawi ogromne wraenie. Wrmarszakowi przez niego monitorium primasowskie
duonem powiadczyo,
e
jeeli
wojsko
do
trzeciej
niedzieli
w nich ze wity bdzie móg byd
dóbr kocielnych nie ustpi na ten czas
sakra-
udziementów jeden tylko lany; kademu wojskowemu wstp do kadego kocioa bdzie wzbroniony i w^ razie mierci ksidzu go chowa nie chrzest
wolno.
Marszaek widerski prosi o przeduenie czasu do namysu nad wyznaczone dwa tygodnie a jego substitut odpowiedzia, e koció chcia mie kltwy na tych co z chciwoci hinu jeoio majtek szarpi: tu w tym atoli razie samo duchowne poselstwo przyznaje naleyto zasug a te zasugi winni im wspólnie posiadacze dóbr królewskich
duchownych,
i
trzyma si maj })rawo. Srebra zota z otarzy wojsko nie brao ani nie dostao; nieci ciy na sumieniach ai)iezców, na nichby kltw obróci naleao ale nie na biednych onierzy co za krew wasn przyznanej naleytoci dochodz na chleb i na odziewek. Deputaci cior^icwni trzy wierci roku we Lwowie wysiedzieli, konie, rzdóbr tych
wic
bez rónicy
i
dy,
zbroje,
bez grosza
Woano w pomoc
suknie,
a
puszczono ich
w okamaniu i pienidzy ])rzyj
chanowi
posa
na wojsko
sku wyliczy.
i)rzyszo im pozastawia,
Umylnie
doprawianej ])ij, a
na Krim trzykro
hord dostawi dla
gro
nieli
,
sto
kltw,
e
chcieli.
tysicy
eby
pienidze woj-
te
onierza szelgi
nui
nie
z
miedzi
szkem
uj)i dobra kocielne
królewskie.
Gdzie je tam ui)i? On porzdnie przykadnie zalcf^o kady grosz dochodu skada; aden poddany na kr/ywd ani uciemienie skary si nie moe. Obszerniejsz w tym duchu odpowied wrczono poselstwu
i
na
i
8w
niar>zuuki, Lysianka, Monasterzyszcza Alexandrówka nie uznaway ,
wadzy
królewskiej.
przewidywa zupene niebezpieczestw^o, gdy go odstpi Tatarzy a dla tego z Janem Sapieh pisarzem polCzarniecki
nym
litewskim jak spomniono
uoy
wiadomym
sztuki inynierskiej,
plan na obwarowanie Korsunia
i Biaocerkwi jako ku temu nawet si o inynierów wystara. Pojedyncze oddziay wojska polskiego dziaay pojedynczo, na Huma uderza letera wsjjólnie z Marcinem Zamojskim podstolim lwo-
celowi
wskim, na
ysiank
kaniowski
ale
zawsze bezskutecznie.
bracawski odniós
niyskici na placu
i
Czarniecki synowiec wojewody
w
polu niejak
i
Piasoczyski
starosta podstoli
korzy gdy napad
obóz
przyuckich Kozaków: podobno do dwóch tysicy
pooy
a wodza
pukownika wraz
z
drug
starszy-
119 zn, poima
i
Czarnieckiemu
do ukarania jako rebelizantów
chorgwiami lekkiemi wsparty oddziaem kozackiego pukownika Hohoa tak pouprzta na rónych przez Dniepr przeprawach strae kozackie atwo byo si dosta na drug stron oddziaowi prowadzonemu przez Jabonow^skiego. Posany za tam by równie dla atwiejszego wyywienia jako te eby otw'orzy Tatarom pole do rabow^ania i brania w jasyr Kozaków i Kozaczek jak im byo obiecane. Podobnie i w okolicach Baru karcono odda.
Rotmistrz
Chopiecki
z kilku
e
hardo
zbuntowanego chopstwa
bezbonie wyludniano
kocioem Rusinami wda si w
pomiesza z
wasn
z
dzoziemcami. lityk
i
to
ziemi dla tego
zamiast
e rzd polityk
rzdzi Polsk
nawracanie na
spók
e
z tych
Tatarów
ma
do wspóki
z jezuitami cu-
Pierwszy wódz Czarniecki onierz
mniema
Tatarami
jest
ale nie po-
Polska najwyborniejsze
narzdzie do ustalenia na nowo swej wadzy nad Kozakami, Sobieski szerszego pojcia uwaa w Polsce prowincye tylko
e
braterstwem a nie postrachem
wiza
bd
w
mog
si wiza, wizay si
pastwo a dla tego, odezwami, szukaniem stosunków, namowami do zgody, zachcaniem do wyprawienia posów do Warszawy stara si na Kozaków wpywa do zgody z nimi rzecz kierowa. Napróno atoli, bo midzy Polsk a Ukrain ju prawie rzeki krwi przepyny i chyba przez wiek cay wyschn a przez drugi w zapomnienieby pój mogy.
i
si wiecznie
jedno
i
Tatarzy budziaccy wybrali si do domu.
Czarniecki prze-
pisa im drog koo Stawiszcz aby okolic swoim przechodem ze ziemi zrównali po tm sam ruszywszy ku temu miastu je i spa nie bdzie gdzie si pora zdarzaa owiadcza dopókd tego gniazda buntowniczego i tej jaskini otrowskij Byo to za miasto ztd dla Kozaków waniejnie zniweczy.
e
poniekd witsze, e do niego swoje ony sprowadzali, majtki poznosili i w niem obszerny sze a
swych rannych
i
i
dzieci po-
lazaret dla
chorych utrzymywali.
Rozpoczto oblenie dnia 14 lipca (l(j64 r.). Ledwie piechota wzia si do sypania waów równolegych wypadli Kozacy dwoma bramami tak dobrze walczyli e opanowali chwyciwszy za ojeden okop osadzili na nim sw artileri i
i
paty, rojami jak
mrówki,
sypali ich
wicej
i
sporo
gdy
prócz
120 kobiet mieli do szesnastu
mieszkaców do boju niezdatnych
i
tysicy ludzi dobrze uzbrojonych. w jupce tygrysij way z których
Kiedy Czarniecki
nie
objeda
ogie ze samopaów prawie ustawa, woali na niego rab aj a sobaka! Obchodzio go to moe. Wnet plan nowego szturmu uo-
ask
i Chopickiego drog, na jedne stron miasta wysa ku Przyuce sam za zsiadszy z konia na czele swych dragonów i z piechot uderzy na wa i przekop przodkowy. Ta-
y:
pki
tarzy którzy wieli
i jednak
chrustu wnet niemi zawalili przekopy^
Z drugiej strony natar asko z chorgwiami. Czarniecki tym czasem mimo rzsisty ogie ze samopaów opanowa ów szaniec przez Polaków usypany a dziaami kozackiemi osadzony. Wtedy ju oko w oko toczya si walka. Wzici wawo na szable Kozacy uszli za Tam zgin Daczko znakoostatnie way i a pod bram. mity ich pukownik którego niegdy Turcy na galerach dugo wiziU wraz z wielu walecznemi moojcami. Po tej porace ale konie
nie chciay.
poszed do miasta od Czarnieckiego Kruszelnicki
wia mieszczanom aby bram dzieli
e
dym
razie czeka,
ich
adna sia
mier
w
ka-
i
chciwej na
up w
ludziach
za broni si bd to Wyrzekali niczego nie doka. aby Czarniecki odstpi a dokd
nie wstrzyma:
take do przewidzenia e i z paczem kadli warunek
kae
niewola
bo jeli bramy otworz to Czarniecki ani
zacitego onierstwa
hordy tatarskiej
ony modsze
i
przedsta-
Biedni ludzie wie-
otworzyli.
a ich dzieci
i
jeeli
czy do Biaej Cerkwi czy do liorsunia swoich starszych
na ukady przyl, jako wojewod swego chtnie go powitaj i wszystko co tylko kae uczyni. Nie
mona byo tym sowom
ufa, bo jakkolwiek mieczer zapaem uniesiona nigdy wa-
szczanie mówili szczerze to
runków poddania dobrowolnie wypeniby nie chciaa.
Stana w
Szarogrodzie znaczna
nadseka
strzeliwa z Pol-
pod Stawiszcza dowieziono prochu i kul wszelakich. Rozporzdzono wojsko do nowego szturmu: za danym na znak
ski
i
wystrzaem
z
dziaa
czelad a nawet
i
si dragony, puki piesze, lóna onierzy od jazdy. Czarniecki i So-
rzucili
wiele
bieski nie litowali zdrowia
trzeba
Ju
i
ycia, gdzie tylko spieszniejszego
byo rozporzdzenia tam si zawsze
nietylko
opanowano przy bramie
jeden z nich znalaz.
way
ale
czelad dostaa
121
si do
strzelnic,
ale
w
gdy
nich jaki ^'ielki nich
puszkarze polscy obrócili swe dziaa
W
tej
pami z
wasn, czelad
wygnali-
samój chwili Zgebocki przykad mztw^a na wieczn
mu Kozak uci praw rk w lew zachwyci, Kozak jeszcze raz r-
po sobie zostawi
chorgwi
bn
i
si zjawi
i
on
j
,
bo gdy
odpada lewa krwi ju tylko chorgiew a wtedy
Trwa bój w zabitych
i
Zgebocki jako sup bezwadny pobroczy któr Kozak zabra.
Polacy dnia tego pószosta tysica stracili. Kiedy kto przed Czarnieckim al z porzecz wiawodu straty tak wielkiej wynurzy, ofukn go doma i wojna ludzi nie rodzi, a rozdraniony do ostatniego do wieczora,
e
chcia zaraz nazajutrz jeszcze
szturm przypuszcza
i
jazdy
w braku piechoty uywa, ale jazda nauczona smutnym przykadem piechoty owiadczya e tylko do jeznej suby ale nie do pieszej
przy
zaciganiu
obróci wezwanie do lónej kijowskiego
si obowizek braa. czeladzi.
Sowa
Czarniecki
pana wojewody
ni sami hebiednych u tych przeminy bez skutku trudno na szturmy si puszcza ale na cza-
a najznakomitszego
i
synniejszego
tmani wojownika nie
Lubo byo tach dawano wielk baczno tak ludzi.
wychyli
nie
móg.
i Kozak
bram gowy
za
Bito po rozmaitych miejscach rowy, za-
sadzono we w^ay miny a artileria raz po raz wznawiaa bom-
Kule ogniste wznieciy poar który ztumi si nie da i tak w^szystko spono brak we wszystkiem doskwiera pocz i dalsz obron prawie niepodobn czyni.
bardowanie.
e
Wyszo z probami duchowiestwo a w pitym miesicu oblenia.
i
to dnia
20 padziernika
Czarniecki owiadczy e wyda, przysig wiernoci królowi wykona, bramy otworzy nie wymaga adnych warunków lecz czysto zda si na wzgld wojska a ask królewsk. Prosili duchowni za swym ludem ale daremnie. Odstawiono tedy
maj
naczelników
i
powizanych pitnastu Kozaków, którzy kszymi winowajcami buntu,
a Czarniecki
mieli
byd
odda
najwi-
ich Teterze
e
na pilnowanie, pod zarczeniem Nie przyich nie puci. szo do rzezi ani nawet do brania w jasyr tylko miasto zookup sotanom to jest ksitom tatarskim z krwi cha-
yo
zniewolone byo odda dzwony, pod tym pozorem e si niemi na bunt zwoywao, zapaci konie które husarze przy obleganiu wytraci mieli. Bez wzgldu e w poarze nie
skij,
122 wiek cala
w
broni
ocalao zapowiedziano
bya
zapasach wojennych
i
dzia
dzieci
wielkich,
prochu moc
i
e
dwa regimenty przez wojn na Ukrainie w Stawiszczaci sta bd. Zdobycz (Joiiiów
wielk.
maych
trzydzieci
W
kilka
znaczna: zabrano cztera granatów,
kul
miesicy Stawiszcza znowu
si rzuciy na regiment tam zostawiony na zaodze zniosy go obwaroway si jeszcze lepiej. Posano na poskramianie Mai
oddziaem Kozaków wiernych Rzeczypospolitej atoli po stracie dwustu ludzi ledwo z reszt zdrowo wynie si potrafi. Dowiedziawszy si o tm noc dzie pdzi Czarniecki wpad do miasta i kaza szuka przewódców. Lud rzuci si do odporu, przyszo do krwawej walki, Polacy przemogli, przewódców pocinano i w ocalonych dawniej domach ogie pozakadano jako ju si ani jeden nie osta a tylko gownie i popió wskazyway miejsce na którem nie dawno liczny lud si roi i w imi swej wiary chowskiego z
pukiem
jego
i
,
i
sw wolno
o
przykadnie walczy. XIII.
Jerzy Lubomirski marszaek wielki koronny odsunity od hetmastwa,
obawia si utraty wszelkich godnoci
i
tituów, szuka opieki cudzoziemskiej
si o titu ksicy u cesarza niemieckiego. Chce wetowa sobie nioask królowej i rozgasza, e si podj naczelnego dowództwa u cesarza przeciw Turkom. Jan Kazimirz postanowi zemci si na Lubomirskim, zwoa sejm i sd z niego wysadzi na obwinionego Lubomirskiego. Sejmiki zalecaj posom, aby sdu na Lubomirskiego nie dostara
i
—
—
—
Lubomirski
sejmoA*7
zoony na
puszczali.
Sd
—
—
niewolnicz niemal ulego królowi. naczelników buntu wojskowego, na powództwo
udaje
Wyrokiem skazani na mier Niewiarowski, Kotowski, Wykowski, Narkiewicz, Jastrzbski, poszli pod miecz kata. Druga sprawa przywoana bya Lubomirskiego. Sd wydaje na Lubomirskiego wyrok zdrady kraju i dbrazy majestatu, z utrat majtku, urzdów, czci
Gosiewskiej.
—
—
,
I
ycia.
—
te-stacie
Lul on
iiski i;(ho( zi.
-
pcsc bracawski spisuje proSejm Ogoszono protestaci.
Zabcklicki
o niei)rawne prowadzenie sejmu.
—
—
zerwany.
l'r/echodziniy teraz do
sprawy która bya owocem trudno powiedzie zasad rzdowych Jana Kazimirza, gdy rzdy jegn na adnej nie ojjieray si zasadzie, lecz
dliwym trzeba powiedzie
bya owocem
e
chcc byd
sprawie-
przychodzimy do sprawy która
jego wicej ni f)oziomego charakteru a egoistycznych interesów które wolno byo panom na szkod Rzeczy-
123 miesza do spraw Rzeczypospolitej i czego we wysokim bo a pod zdrad kraju posunitym stopniu, sta si winnym Jerzy Lubomirski. Czowiek ten utalentowany zdatny tak w sprawach rzdowych jak w polu na czele wojska, Odziedziczy zostawa we wielkich askach u króla. znaczny majtek ale starostwami i urzdami z chojnoci królewskiej zyskanemi podniós go bardzo znacznie. Równie jak od króla tak od królowej doznawa wysokich wzgldów. Kiedy oboje królestwo ukadali ów nieszczsny projekt elekcyi za ycia królewskiego Lubomirski pisa si na niego tak jak si pospolitej
do
pisali
Wcigna
drudzy panowie.
go do tego królowa po-
synow jakiej znakomitej Francuzki. Francuzka ta atoli za spraw królowej miaa si dosta komu innemu z ponieniem poniekd syna Lubomirskiego. Odtd Lu-
dobno ol)ietnic na
bomirski
dworu unika.
i
na przekor królowej dla króla zawsze zachowywa
Zdaje si
wyrzdzi ale wdziczno. Cigle wyznawa owiadcza e tylko ask Trudno jejego do znaczenia i wielkiego majtku przyszed. dnake byo zerwa z królow a mie króla po sobie, bo królowa rzdzia królem. Mdrsza daleko od ma, na dworze tm wszystko stanowia prawem e rozum jest darem Boym nie jedno
rad
i
,
do rzdzenia przeznaczonym a tpota
szestwo eby poddaje. Co
zgin w
popsu Lubomirski. powodzenia,
czyli
w posu-
chtnie mu si sama zabiegach nie powiodo si królowj to jej
nie
w
w opiek
przygodach
,
mu
Przyzwyczajona przypisywa
wszystko
poczytywaa za spraw
co
w
kraju
uwaano
swe nie-
za niepomylne,
si zjednywa sobie wzgldy przez popieranie jej domysów wasnemi domysami. Król któremu imi Lubomirskiego jako poktnego i przebiegego wroga nie przestawao prawie dzie i noc brzmie w uszach uwierzy na koniec e to on a nie kto inny krzyuje mu wszelkie zabiegi. Buntowao si wojsko e niepatne, pisay sejmiki instrukcye posom eby na elekcy za ycia królewskiego nie pozwalali, zawrzaa izba poselska jego.
Dworacy
temu
projektowi,
starali
,
protestacyami przeciw
niech posowi
francuzkiemu
co
za
t
okazano gdzie
jak
elekcy chodzi,
król przypisywa wszystko nie duchowi szlachty
koniecznoci wypadków politycznych które si
z
i
to
wojska ani
jednego
kbka
124
poktnym zabiegom marszaka wielkiego koromiego. Zgoa marszaek ten w jego myli uchodzi za stwórc wszech rzeczy zych i nieszcz w rzdzie Skada z urzdu senatorów i senatorskiej Rzeczypospolitej. godnoci urzdników nie byo w mocy króla bez sdu; nie mia poniekd prawa zawiesza ich nawet w ich obowizkach. zwykle odwijaj,
W
wojsku
zawsze
ale
uznanie zdolnoci
chwilowe
gdzie
atoli
lub
nie-
wpyw wywiera moe móg król kaszlachcica polskiego choby i w miejsce
zdolnoci na los w^ojny
dego
usun
i
byle
samego hetmana postawi. Nie zaniedba Jan Kazimirz z tego uprawnienia korzysta i kiedy ostatni wypraw moskiewsk ruszy poodbiera komendy oddziaów pomniejszych tak Lubomirskiemu jak jego synom i krewnym, Czarnieckiemu za
powydawa rozkazy
takie
ay
i
jakie
si hetmanowi polnemu
zupenie go lubo bez mianowania
w
stopniu
nale-
hetma-
skim postawi.
wyranem ale postpkami buawy polnej odsunity, wymówi si od wyprawy saboci zdrowia. Przyjaciele tómaczyli go i nie mia przy wojsku miejsca dla siebie, chyba on hetman marszaek wielki byby stan w oddziale wolun tary uszów wród cudzoziemców modziey którzy waciwie onierzami nie byli ale eby mie udzia w bojach do wojska si przyczeLubomirski nie rozporzdzeniem
królewskiemi od
i
i
Przeczuwa
piali
w
rzeczywistoci
bd ma
e
królowa
skoro
byd hetmanem
odjte wszelkie godnoci
dokazaa
to nadejdzie i
tituy.
e
przesta
chwila
eby
si przy wielkiem znaczeniu poszuka sobie
tedy
e
mu
utrzy-
opieki cudzo-
ziemskiej.
W
starych
Polakach cigle
czyli jak
pokutowaa zasada e w chrzeciastwie dwie s tylko wadze si wyraono miecze a to papiezki i cesarski. Cesarz
z natury
rzeczy jest
jeszcze
redniowieczna
monarchów jeeli nie ma wyszej wadzy nad ryw ogóle poddanymi drugiego monarchy to ich przyoznakami godnoci tituami zaszczyca moe. Po-
naczelnikiem a za cerzanji
najmniej
i
wszystkich chrzeciaskich
tm
i
Polacy nareszcie e cesarz namianowawszy Polaków swymi hrabiami ksitami, byby naprzód zwierzchnikiem tych panów którzy swe dobra ju wzorem niemieckim na pastewka ksice hrabiowskie kierowa chcieli w ko-
znali atoli
i
i
a
125 CU byliby Austriaka panem swoim Polski uczynili.
Odezwa si
i
dziedzicznym
wadc, caj
instynkt wolnoci staro-
atoli
ducha zachowawczego w szlachcie niszej która si za tem wszystkiem szo zniemczenie jak u domylaa grów albo gorzej jeszcze u Czechów i sejm krótko sobie popolskiej
i
,
W-
e
stpi bo uzna kadego Polaka na wieki infamisem któryby swe czyste imi polskie shabi tituem obcego grafa lub ksicia. Lubomirski
w
zasadach,
wszystkich postpkach
by
rozumowaniach,
Polakiem,
ale
obyczajach
w owj
i
wza-
grze
jemnych przeksów i dogryzania sobie z królow, zniy si pojecha zawczasu szuo tyle w swej godnoci narodowej ka odwetu w zaszczytach na dworze cesarskim za godnoci polskie których utrat by zagroony. I jak niegdy Mikoaj Jurewicz Piadziwi wyjedna sobie titu ksicia rzeszy niemieckiej pod pozorem ten titu dawniej ju by nadany jedne-
e
e
mu
Radziwiów tak teraz Lubomirski marszaek nie chcc pokaza starania o rzecz pod infami w Polsce zabronion z
ksicy niby to ju jego ojcu nadany Turkom mnie stawa a tem samem cae-
wystara si o dyplom
e
za to
przeciw
mu chrzeciastwu cesarzowi rzyrasko-niemieckicmu si zasuy. Ksistwo tedy rzeszy niemieckiej miao i
way
dobrze
równo-
przewysza marszakostwo to jest urzd senatorskiej godnoci. Nie dosy na tem ale nieuwolniony z obowizków hetmaskich podj si a przynajmniej rozgosi wszdzie e si podj naczelnego dowództwa u cesarza we wojnie przeciw Turkom. Okaza te tak dalece naduycia wadzy a nawet
i
urzdowej
i
swych konszachtów
z
Austri
kaza na Podgórzu dawa przytuek
i
e
jak
spomniano
schronienie
poddanym
austriackim.
Lubomirski dowiód tedy królowj polskiemi
e
i
po za granicami
atwo mu byd czowiekiem pokaza
tm
dotkliwij
e
królowa od swej modoci do podeszego wieku pielgnowaa do dojrzaoci doprowadzia party francuzk wyran i
nieprzyjacióke Austryi,
kiedy tymczasem Lubomirski
si w zupen protekcy
Austryi
i
przeciw przeladowaniu
,
przeciw
króla przez
ni
odda
przeladowaniu nasadzonego.
jój
Po-
sowie francuzscy dziwili si jak król moe cierpie wyranie wizanie si pana polskiego cho trudno powiedzie z nieprzy-
J^6 jaciolmi królewskiemi,
to przynajmniej
z
przeciwnikami kró-
Podejmowa si Lubomirski dowództwa przeciw Turkowi, a przecie urzdów polskich nie poskada, na sejmiki jedzi, by wic zupenym obywatelem polskim, lewskich zamiarów.
na
^^^ec
bowa
a
t sub
cesarsk, przynajmniej pozwolenia potrze-
jednake wcale go
nie
da. Mia
on
wyrany
za-
monarch ssiednim w zgodzie z Rzeczpospolit zostajcym, we wojn si wdawa: wszczynanie za podobnych niei)okojów i zatargów byo statutami wielokrotnie pod garmiar
z
dem
zakazane.
To wdawanie si Lubomirskiego
dworem nade wszystko jego poduszczanie przez ten dwór
cesarskim a
podawao myl
e
jak Jan Kazimirz z
ksicia
z
francuzkiego
na przekór Austrii stawia na tron polski kandidata tak Austria pokazuje
e
na przekór Janowi Kazimirzowi
moe mie
na
tron polski kandidatem Polaka.
Jan Kazimirz
z usposobienia
mciwy zapomnia
swego
o wojnie moskiewskiej, o powstaniu ukrainnem, o wojsku nie-
patnem
a wszystkie swe usiowania obróci na skarcenie
Lu-
Czyni tedy naprzód zabiegi eby zniweczy jego wzito w caym narodzie a potem postanowi zwoa sejm z ktcjrego wysadzony sd wydaby wyrok przeciw obwinionemu. Lubomirski wiedzia dobrze na co si zanosi i dla tego do ostatniej chwili dosiadywa w Polsce a pracowa mi-
bomirskiego.
dzy szlacht przeciw stronnictwu
dworskiemu.
Król
zwoa
sejmiki.
Na
sejmik
proszowicki szlachta
województwa krakowskiego zjechaa licznie a pilnie nadstawiaa ucha o co to i w jaki sposób dwór z Lubomirskim rozpoczyna walk. Kiedy l>rzyst])iono do obierania posów znalaz si i odezwa wony z pozwem aciskim a w treci: „popierae skrycie zwizek Swiderskiego, nie wstawie si na wypraw za Dniepr cho bye hetmanem; obsypany starostwami i urzdami ale
mao
ci
na
tm
i
o koronie zamylasz.
Zabiegi
w tym wzgl-
dzie czynisz, fnie
miano doda u Austryi.) Litw Koron przfciw królowi buntowae: przez niejakiego Chojeckiego ju po zwizku i^widfrskiego piechoty do nowego zwizku podmawiae. Lubomirski oparty na lasce woj^ci wf.nego odmawiajcego z
i
sucha
z
najwiksz
pamici pozew
i
cierpli-
tylko cza-
!
127 sem oczy wzgór podnosi a ramionami wzdryga. Szlachta si oburzaa e cliop prosty przerywa jej obrady ale wikszo okazywaa pewne zatrwoenie a przywizani do Lubo-
a paka
mirskiego zaczli
na
obecno
lubo pewnie raczej przez
uwag
ni
aski
a uskarbienie sobie jego
wzgld
z rozrzewnienia.
e
niedawno po zwyciztwie cudnowskim kanclerz koronny ojcem ojczyzny go mianowa a na koniec chop wony przy kadzeniu pozwu ojczyzny zdrajc zowie.
Uczyni kto
Po
liskiej cieszce chodzi
Lubomirski zrczny
i
aska dworska. obrotny wiedzia dobrze
e szlachta
dla tronu królewskiego z wielkiem poszanowaniem jakkolwiek
króla Jana Kazimirza wielce nienawidzi.
potdze
szlachty
mona
lowej
i
dobrze
wszy tedy gos
— on
e
wiedzia
artowa
pocz wiey
j
byle
a króla
jak skromny
i
Zna si te dobrze na mie za sob to z krósi
lka.
nie
Zabra-
drugim zupenie równy
ksi
hetman cesarski pokornie uprasza naprzód aby szlachta wyprawia do króla deputacy z prob za nim o poniechanie sdu sejmowego a zaatwienie sprawy na drodze priwatnej i powtóre eby szlaposom królewskim wyranie wpisano w instrukcye chta ich województwa o sdzie sejmowym ani wiedzie nie chce i dla tego wszelkim podobnym wnioskom na sejmie opieobywatel
niemiecki
i
e
ra si
ma.
Lubomirski osignwszy te dwie rzeczy na sejmiku prosz wickim rozpisa listy do przyjació i stronników i na inne Prawie wszdzie szczliwie mu si powiodo: zjesejmiki.
day
si do Warszawy deputacye
Koronie pozalecano aby
sdu
Dnia 26 listopada (1664
Ju w
szewski.
natorów
i
okazywao
niemal
r.)
mia wotiw
w
caej
i
biskup kujaw-
kapelan królewski Cieci-
kociele postrzegano niezmiernie
posów.
e
posom
nie dopuszczali.
Czartoryski a kazanie jezuita
ski
i
mao
i
se-
Przepatrzywszy pomidzy nimi jawnie si
po wikszej
czci
stronnicy dworu.
Sdzono
marszaka zajd protestacye i sejm si od e razu rozerwie, nie przyszo jednake do tego lask izby poselskiej otrzyma Gniski podkomorzy i)oniorski starosta gniekanclerza Pramowskiego powiernieski, rejent kancelarii przed oborem
i
i
nik.
Nie zaczto obrad od wojny moskiewskiej, buntu ukra-
innego, potrzeby
odwieenia wyniszczonj
piechoty,
ani
t
128
_
od zaogi vch zasug ale zaraz z kopyta zawija si marszaek okoo zoenia sadu sejmowego. Czyni to za z tj przy-
i
czyny
gdyby
zoony mógby
sd
sejmowy raz koca prowadzi. Lubomirski
królowi
a
si§
i
swemu systematowi ujmowania
wierny
pokor
bie szlacity
przyj miao utrzyma spraw
póniej do zerwania sejmu
niewolnicz,
pada na
to
do
so-
twarz do stóp
w sowach, lecz w uczynkach sposobi sie do wejnim w najzuchwalsze zapasy. W probie z Janowca
cia z na pimie zaniesionj mówi:
suyem
cae Go nie ycie W. obraziem. Pamitaem, e jestem rk W. kr. moci dzieem dom mój z osobliwszej aski Ojca i Brata W. kr. moci kr.
moci;
„szczerze
nietylko
uczynkiem
przez
myl
ale
i
Czemu
przyszed do znaczenia. dobrodziejstwach usuwasz
nawi? Z
mi Twe wzgldy?
jakiej przyczyny
Tego którego
tak wyniós.
Najj^aniejszy Panie po tylu
chcesz
Skde
poniy co
tego tak
natchne yciem
ta nie-
,
go
dzisiaj chcesz
swemi askami wyniose na widok wszystkim, potpiasz. Sam sobie widocznie urgasz. Przemyliwam dla czego to? ale na przyczyn nie wpadam, a zapyta si nie miem. Rzucam si do stóp twych miociwych^
zniweczy,
ebrz oka
tego którego
twej aski,
i)oitowanie
poddanym;
wchod panie w sd ze sug twoim, nademn jako pan nad sug, król nad swym nie
oka sprawiedliwo nad czowiekiem
przez ciebie
e
Boga na wiadectwo wzywam, si do wanego grzechu nie poczuwam, a jeeli przez lekkomylno jako czowiek obraziem pana mego, to do nóg mu padajc bagam majestat paski, aby mi miociwie odpuci raczy] a t klemency, któr nawet nieprzyjacioom ftwym chwalebnie wywiadczasz i mnie wywiadczy. Przygarnij mnie Miociwy Panic uprzejmie do twój aski kró-
z
nicoci wywiedzionym.
bd
lewskiej.'*
sowa miay by szczerze napisane, Lubomirski byby mia w swym charakterze tak pokor, tak ulegliwo, tyle rzec mona zasobu niewolniczego, i nie byby nigdy w stanie myl, a có dopiero sowem, lub wcale uczynkiem Ip si zasuy u królowej albo u króla. Gdyby si Gdyby
te
na rliwil byl zapomnia, toby z pewnoci u nóg ich do posuszestwa by wróci on tymczasem jak wprzódy, tak i po;
129 tóm umia pokazywa, znaczenie
w
sympaty
szlachty
Polsce.
e
obok króla i na przekor jemu ma Oczy^Yiste udawanie a samoówka na
wszechwadnej
w
Listy podobnej
Polsce.
treci przyszy nietylko do primasa Leszczyskiego, ale take
do Trzebickiego biskupa krakowskiego, selkiej.
za te
Litwini
a nawet do izby po-
do izby czyta nie pozwolili.
listu
biskup nie mieli si do króla wstawi,
i
e
dobrze
czynione
w
tej
sprawie wicej królowa znaczy,
przedstawienia zwykle odpowiadaa,
jej
i ma suszno. Moe
dokaza,
byby
uwolniony; nie
ga, bo mu
tylko
—
Primas
wreszcie czuli
e
jako na król chce
Lubomirski bdzie wyrokiem
wtedy król si da atwo przeba-
to
o pokazanie
susznoci a
nie
o
zemst
chodzi.
Lubomirski dla okazania jak szuka przebaczenia, upowani brata i syna, oraz Jana Wojakowskiego chorego
przemylskiego kowskiego
— do
i
Stefana Xiskiego
pisarza
w Warszawie
czynienia
grodzkiego kra-
wszelkich kroków za
sob.
Marszaek sejmowy przystpi do mianowania czonków izby
poselskiej
którzy
Powstay chaasy,
e
maj nie
mianowani, czy obierani;
zasiada
w sdzie
wysucha posów, e wedug obyczaju
czy
sejmowym.
maj by
król powinien
przed rozpoczciem innych czynnoci poosadza wakanse. Protestowali niektórzy posowie e jawna parliuhtas (stronniczo), ale Gniski na to nie uwaa, tylko czyta rot przy-
posów wyznaczonych do zasiadania z królem senatem w sdzie. Wtedy Aleksander Zaboklicki pose bracawski w gos zawoawszy, e prawo zamane, marszaek za izb stanowi, uzna sejm za zerwany i wyszed. Wywodzio stronnictwo dworskie, e sejm przed poczeniem si izb zerwanym by nie moe. Bardzo mu za bya na rku sprawa podskarbiego. Bio w to, o zabójstwo Gosiewskiego hetmana e choby sejm co do innych rzeczy móg za zerwany ucho-
sigi dla
i
i
dzi, to sd z niego zoony dla wymiaru sprawiedliwoci, zwaszcza co do tej w nieposuszestwie wojskowm bezprzykadnej, bezbonj i narodowi ])rzynoszcj i
hab
do
Boga
niecznie
im
pomst woajcój sprawy utrzyma w mocy kotrzeba. eby wywrze wpyw na posów, pooono
przed
Tom
o
oczy IX.
zbroczony
kontusz
Gosiewskiego, jak 9
nie-
130 suknie
w Rzymie
gdy4
i
przemódz,
stronnictwo
umiao dworskie
Koniec
Cezara.
Juliusza
kocem
otworzono
sd
przywoano spraw hetmanowej Gosiewskiej przeciw pukownikowi Niewiarowskiemu,
wzi w
sejmowy,
nim udzia król
i
porucznikowi pancernemu Kotowskiemu z
w wiey
których niektórzy
i
wielu towarzyszom,
Wszyscy pozwani od-
pomarli.
Uznani za winnych byli na mier powiadali z wizienia. dzie speoddani pod rozporzdzenie powódki. skazani
W
i
wyroku (5 stycznia 1665) przywieziono przed ratusz warszawski, na obsadzony wojskiem rynek z przylegemi ulicami, a nawet sieniami po domach, wprowadzono na wyniesione o kilka stóp nad bruk deski, naprzód Niewiarowskiego, nienia
brod pod
starca z
pas
bia
i
w biaym upanie
kitajkowym,
wyndznionego prawie dwuletniem wizieniem w zamku malzgnbion a urocz postaci sprawi wielkie borskim.
Sw
wraenie na patrzcych: trwoga i al widoczny wybity po twarzach, staa si cisza wród nabitego tumu jakby na puszczy; wtem pada gowa do nóg i powalony wyschy kadub
drga w krwi
piasku.
i
Wstawiali si byli za Niewiarowskim do Gosiewskiej nietylko senat, ale naw^et królewstwo oboje, lecz daremnie.
Po nim Kotowski, Wykowski, Narkiewicz, Jastrzbski, tj samj doli spólnicy, poszli take zaraz pod miecz tego samego kata. Ale wracajc do
gównego watka opowiadania, przywo-
ano spraw Lubomirskiego. Wystpi instygator koronny Taski z delatorem Duninem, a stanli za nimi instygator
W
caa gromada patronów. imieniu pozwanego marszaka zgosi si syn jego Stanisaw starosta spiski. Uczy-
litewski
i
ni wniosek
o przydanie sobie patrona, lubo twierdzi,
e sd
zoony. Zasiada bowiem król, a gdzie mógby interesowanym, tam prawo zasiada mu wzbrania. Przydano wedufr dania patronów Mniszcha i Zesteliskiego. Pierwszy dobry prawnik ale podobno by guchy na obadwa nieprawnie
by
,
ufizy
e
e
mia
wcale nie wiele
mia sysze; drugiemu
sf)raw o zabicie czowieka
/am>s.
Dkazali
2 nip^o
zdja
atoli i
konstytucy
z
i
z tej r.
zarzucono,
przyczyny
by
in-
1661, która infami
zastrzeg sobie prawo stawania.
Ci patrono-
131 wie protestowali take przeciw zasiadaniu królewskiemu, ale
zwaano na
nie
to.
e
Rzecz pewna
na sdzie tym pozachodziy nieformalnoci, ale z drugiej strony przyjaciele i ajenci Lubomirskiego uwijali si nietylko po izbach zamku, po Warszawie ale i po caym kraju, a wszystko w swych opowiadaniach do góry nogami przewracali, wyrzuty zawzitoci, niesprawiedliwoci, przekupstwa, srogoci królowi
Zapad wyrok z
caemu sdowi
zdrady kraju
utrat majtku, urzdów,
ego
i
i
obrazy majestatu a zatem ycia. Mimo wita Bo-
drukowa
Narodzenia kazano go
Podaj
i
czci
czynili.
i
caym
zaraz po
kraju
e
Lubomirskiemu przychylni, królowa, Pramowski, pose francuzki cae stronnictwo francuzkie nie posiadao si z radoci. Niedugo odkadano exedo Polaków w tej sprawie nie miano zaufania kucy, a Brion francuz z dragonami oraz Bonaubik rodem Pers z lekkiend chorgwiami otrzymali rozkaz udania si do zamku jadla schwytania marszaka, a przynowieckiego nad rozrzucono.
historycy
i
e
Wis
najmniej dóbr jego zajcia.
Nie
byo
ju w domu
go
i
zdaje
e
temu wojsku stawiano opór, gdy rzdzca dóbr, jak wtedy zwano ekonom Linowski szlachcic niepoledni si,
n
czyli
zgi-
od wojska.
pose bracawski wyszedszy
Zaboklicki
z izby
by
spisa
zoy j
w groprotestacy o nieprawne prowadzenie sejmu i wieczystych. akt Jej do odpisy zawierzyteldzie radomskim nione czyli extrakty przyszy na sejm. Skoro tylko sd by ustanowiony
rozpocz
i
dworowi
dziaania,
chodzio by-
nie
najmniej o utrzymanie sejmu; owszem dogodniej daleko
pozby si
caj
chylnych a z
wiadków
tych
j)osó\v
izbie
e
szlachta nie troszczy
protestacy:
król
i
nieprzy-
Ogoszono tedy tronu gos zabra ubolewa,
zgromadzonych.
Polski
w
niepotrzebnych
byo
z
si
i
o ojczyzn,
oddaje
j
na
up
nie-
sdzi
i kara buntowników, ale si za niemi ujnuije, protestacyami o zerwanie sej-
przyjacielowi
mu w
i
nietylko
ich interesie
nie
chce
pozakadanemi,
ze wszystkich stron sypie.
Rozwodzi si tak dokuczliwemi sowami, e pjdy wymówi e sejm rozwizuje, posowie nietylko zwykego caowania rki,
ale
nawet
koca mowy
ukonach poegnawczych
nie doczekali, ale
wynosili
si
z izby.
9*
koczc
na
132
XIV. Co^arz nalcaziijp caNNia
okazywa
urzdnikom swoim jadcemu Lubomirskiemu do Wro-
^^7Sokie poszanowanie, jako
mieckiój. — Na
znakomitemu ksiciu
rzeszj^ nie-
dwór królewski sypi si Francuzi, król hula, acz szósty Król zwouje sejm powtórny. Wydaje pismo, krzyyk wieku liczy. odbdzie, Lubomirskiego na nastpnym sejsi jeeli sejm spokojnie Seim powtórnie zerwany. Czarniecki mie przywróci do urzdów.
—
e
—
—
po sejmie jedzie na Ulcrain, Stawiszczan za powstanie karze, miasto szturmem bierze, ale zapada na febr, zesabionego nios na noszach, i skaCharakterystyka daj we wsi Sokoówce. Tu umiera w 66 roku ycia.
—
Czarnieckiego
i
sposób wojowania.
Lubomirski
z
Janowca jecha do Wrocawia.
Cesarz
poczytujc go za nieprzyjaciela francuzkiego, a ztd za naczelnika swego stronnictwa w Polsce, ju te dla podniesienia go do potgi, eby szlacht polsk pocign do
ju
to
na niego jako na pana co godzien tronu, nakaza sw^'m urzdnikom, eby mu wysokie okazywali poszanowanie ztd wyrokiem polskim uznanego za irtfamisn wita we Wroi
patrz(^nia
cawiu jako znakomitego ksicia rzeszy niemieckiej nietylko Schafgotsch gubernator lski. magistrat, ale i
Lubomirski wyniósszy si za granic szuka pojednania 7
dworem.
Chcia
stwo zatrzyma.
formalnoci
zoy
buaw,
a marszakostwo
Senat zaniós do króla
prob
które pozachodziy przy sdzie,
staro-
i
za nim.
poczto
Nie-
uwaa
pf»amanie wszelkich praw a przeto nadwerenie przez dwór swobód stanu szlacheckiego i rzucenie si monarchi-
za
zmn na republikanizm polski. Stronnictwo dworskie wpadao cndzif we wiksz nienawi, a tem bardziej rosa ona co do Francuzów, których nietylko pose francuzki co dzie wic(*] sprowadza, ale którzy sami zjedali si do Warszawy. Nie byli to kupcy ani rzemielnicy, ale kawalerowie, dworacy, kostery, karciarze, zwodziciele kobiet.
trefnisie,
W
czeka Polak przy drzwiach na wpuszczenie, a i
wórzL'i po komnatach i)rawie
5i wri^^ka
obyczaj
codzie staropolska Król exjezuita
i
ci
zamku
przybysze
Wszdzie parv'zki psu prostot z któr nikna cnota. Z« zakradao si midzy kobiety. gospodarowali.
i
cxkardyna od papiea ortodoxem utytu-
133 owany, pomaga te swojem hulactwem: kiedy si z królow pokwasi, to zaraz kaza przynosi wina, a dla siebie szumnego, wic pewnie szampaskiego, przywoa fraucymer i cho noc na mu na szósty obracao si krzyyk, to taczy Nie podobao si szlachcie nadewszystko, czele modziey. ubiór polski ju prawie wygnano ze zamku warszawskiego: powiada Pasek „przyszedszy na paac do pokojów królew-
ca
e
skich, rzadko
obaczy byo czupryn,
tylko
by
(j)eruki)
jako
puda najwiksze a jasno okien zasaniay." Jaka te na Francuzów bya zawzito dostateczny przykad w tem, e gdy raz aktorowie francuzcy dawali przedstawienie pod goem niebem, a w kocowej scenie prowadzono zwycionego cesarza niemieckiego w acuchach i oddawa koron stracon królowi francuzkiemu, krzykn który z widzów konnych: „zabijcie go, eby si nie mci, albo ja go raczej zaraz zabij'" puci tak strza, e go wskro i
bok przeszy. Poszli wszyscy za tym przykadem co mieli na sobie uki i sajdaki i ki'ól fi-ancuzki ranny w^ spad z teatru, ale jednak z drugimi aktorami jeszcze zdoa przez
gow
byo
Nie
uciec.
to
ujmowanie si za cesarzem niemieckim,
bo ow^szem zaczto od aktora co cesarsk gra rol i tylko tego zabito, lecz jedynie poszo z nienawici do Francuzów.
Na proby
królowej
kaza
ciga
król
wykry, bo lekkomylnie na boku w miech obraca. Tymczasem przy takich nie
uwaa
sprawców, lecz adnego to
za igraszk,
któr
tym podobnych wypadkach sprawa prywatna Lubomirskiego nabieraa barwy codzie bardziej narodowej i obracaa si w spraw Rzeczypospoi
a
litej.
Niektórzy senatorowie, ludzie
królowi
i
nie
skiewskiej
i
przestali
gbsi przedstawiali to i przy wojnie mokraj w przepa ostatni
go napomina,
buncie kozackim, tylko
wtrci, Lubomirskiemu bodaj co zrobi mniej tak rzeczy stany, to i
i
potrafi,
a przynaj-
jeeli bdzie na niego nastawa,
sam koron i jianowanie na wstawk w grze puszcza przegra moe. Wpyny na Jana Kazimirza gównie
uwagi senatorów duchownych, którzy dawali mienia,
e
zemsta jeden
z
mu
do zrozu-
grzechów gównych nie jest bez
roli w tem wszystkiem. Jan Kazimirz by dalekim od skonienia si do laski, ale o tyle uleg rónym wielkim
pewnej
134
e zwoa
wpywom,
na 19 lutego
sejm
powtórnie
1665
r.
e
pojednawcze starania TrzeMówiono tedy po caej Polsce, bickiego biskupa krakowskiego odnios zupeny skutek: Lubomirski
ju
spokojnie
we Wrocawiu.
szlacht na króla podburza,
przestaje
e
Król widzi
to zamieszanie tylko
Moskwie a rebelizantom ukrainnym przydatne
Wród
wienie.
tych pocieszajcych
atoli
pewna wiadomo, e zdawa marszakiem i
siedzi
i
wyda uaska-
gruchna
wieci,
urzdy Lubomirskiego ju poro-
król
wielkim z pominiciem Branickiego nad-
krewny Lubomirskiego nie byby laski po nim przyj zosta Sobieski, a starost krakowskim Micha Zebrzydowski który lubo urodzony z Lubomirskiej i marszaka brat cioteczny, przecie by z nim w zakóceniu a góktóry jako
wornego,
,
,
wnie
o przeszkodzenie
lwowskiego
rozmyla
niegdy u dworu do podkomorstwa
Czartoryskiemu ziciowi jego.
pocz? przyj,
Zacz
przyj;
on zrazu
gdy go do dworu postraszono, kto inny dostanie i przyjmie, w cikiej i zastarzaej swej podagrze, bólami przykremi zdjty co
nie
ale
e
odprawowa
Mao
z
pospiechem swój wjazd uroczysty do Krakowa.
mu winszowa, bo nawet przeciwnicy ze i nie okaza mioci familijnej, uchodzio za bardzo wity obowizek
przyszo
szlachty
Lubomirskiego brali za tego
uczucia
które
u starycli Polaków.
Zjedali posowie do Warszawy na sejm uniwersaami zapowiedziany
do
króla,
a wszyscy
aby
Lubomirskiego
urzdaci zostawi. najnuiiej król i'o
umia
Proby je
w
przywozili
to
do
aski przywróci
wic byy
w spónione
proby
instrukcyach
i
przy
po niewczasie, aprzy-
zamieni.
otworzeniu sejmu dwór usadzony aby na marszako-
stwo poselskie
wynie
Jana Antoniego Chrapowickiego podkomorzego smoleskiego*) nie wszelkich zabiegów
aowa
dokaza swego. Sprawa Lubomirskiego jak nadmieniono, staa si przez nieformalno sdu sejmowego spraw narodow, król o po-
i
prawie
przy
a wreszcie
zamkn. •)
ni(\j
grzechów
popenionych wcale nie
owem porozdawaniem urzdów sam Widzieli wszyscy
JcKo Duaryuiz
wyda
e
sejm jest
Józff Rusiecki
zoony
w Warszawie
myla
sobie wrota nie
na przy-
1845.
_ wrócenie
do mocy
135
sdem sejmowym nadweronego prawa, sposobu w jakiby mona dosign kar
na obmylenie Lubomirskiego uznanego winowajc. ale
midzy najpowaniejszymi senatorami taka si okazywaa niech e z trudna który przyszed na pokoje a kiedy któremu pokaza si wypado, to zasmuconem i pospnem obliczem pokazywa e wszystko midzy posami
Nietylko
si
po
dzieje nie
jego
z przyszo gotuj
myli
krajowi,
ale
i
uwaa e ludzie nierozwani który w kocu stanie si nie-
winn ofiar króla przewrotnego i mciwego a znakomitego pana co wzbity w dum i oparty na wpywie zagranicznym chce królowi pokaza nie jest bez znaczenia i obok niego.
e
poczenie si izb sejm mona byo uwaa e konstytuowany wyszy wnioski od króla przeciw Lubomirskiemu posowie atoli rónych województw w przewanej liczbie odzywali si za nim a na koniec wyrobio si niejako zdanie caej izby aeby nie przystpowa do aSkoro tylko przez
;
dopókd
wyroku bezprawnie wydanego to zwyciztwo Stronnicy dworscy odpierali Lubomirskiego byoby zupenem ponieniem korony, e ju nie król ale Lubomirski rzdziby Polsk. Nie wydawano si z tem, ale miano dobrze na myli dnej czynnoci,
król nie zniesie
e
"^j.
e
Lubomirski podburzony przez dom austriacki zbliony tituem ksicia do godnoci królewskiej, przy tak wielkiem zachowaniu u szlachty nie tylko obali elekcyjny projekt Iran-
moe
czasem o tron si kusi.
Opór sejmu przywiód króla do tego upokorzenia wyda pismo wasnorcznie podpisane a na zoenie do archiwum koronnego i w niem zobowizuje si e jeeli tylko posowie sejm obecuzki ale
z
e
zakoczy pozwol to na sejmie nastpnym Lubomirskiego do urzdów przywróci wszelkie mu straty cny spokojnie
i
nagrodzi.
kd
W
samem wydaniu
przyznanie
e
sd by
tego pisma spoczywao ponie-
nieprawny a Lubomirski niewinny.
Postpowanie Jana Kazimirza nie byo tego rodzaju aby mogo w kimkolwiek ufno obudza. Ju nieraz zobowizania
*)
sic
swoje przewrotnie
Histoire de Stanislas
1774.
Tom
1.
(1665).
tómaczy
i
w
prost
ama.
Miano
Jabonowski par Monsieur d* Jonsac. Lcip-
136 zgoa dowody e swm sowm królewskiem jako rzecz czcz bez wagi pomiata a za tern na pismo z podpisem jego zewszd sie odzyway gosy: skoro dwór w pisma przeciw wyrokowi sie zada, wic przyznaje e Lubomirski niewinny; jake go moe w bezecnoci, za granic, przy wyniszczeniu majtku utrzymywa, cierpienia mu przedua, wymiar sprawiedliwoci odkada? Có to za rzd, litóry uznaje niesprawiedliwo, znie j od razu moe, ale twierdzi e niesprawiedliwo do czasu pielgnowa mu trzeba. Sama tre pisma i ta na czas dla niesprawiedliwoci wyranie oka-
mio
e
zuj,
W
to
pismo królewskie tylko
osnowy rozprawach sejmoWadysaw podstoli pocki; dugo ale zawsze innych dopuszczano. Kiedy natarczy wszym powsta kanclerz z ajaniem eby
zapalczywych a podobnej
wych zada gosu si o niego domaga
zacz byd
samoówk.
o
,
sob w
starszym przed
ot
leciech nie przeszkadza.
Uniesiony
przygan zaprotestowa przeciw wanoci obrad z powodu hamowania wolnoci gosu i sejm si na tem jako zerwany skoczy.
Na odjeznem
z Warszawy (26 marca) gdy posowie eprzystpowa do pocaowania rki take pisarz grodzki krakowski a jeden z owych penomocników Lubomirskiego: „W jakim duchu, rzek król, to pocaowanie panie
gnali
króla
Xiski;
t
czy
judaszowe?" Nie judaszowe ale Jana Chrzciciela, odpowiedzia zapytany, co zapewne miao znaczy i na zmazanie grzechów królewskich. Gdy jednak tylko
nie
król tego dobrze nie
rozumia i zapyta si powtórnie jak to „Ewanieli odpowiedzia Xiski, i to temi jój sowami: nie godzi si (obie królu gwaci prawa. Tak te(Iy za niewaciwe wyrwanie si oberwa król przykr ale sobie
tómaczy?
bardzo
waciw nauk
Na tym nowicie
wyroku.
e
zasiadajc
I5y
przywizania
w
od pisarza grodzkiego.
sejmie znajdujemy
on
do
i
w
wzmiank
senacie
prawnik
ojczyzny.
o Czarnieckim a mia-
gosowa
onierz
przeciw znoszeniu
czowiek wielkiego Nic wida aby z Lubomirskim i
i
buaw poln jako mia si po nim co aszczy. To take wskazówk e sprawa Lubomir-
nieprzyjaznych zostawa stosunkach, na
wszyscy z wojewodów
gosowanie jego skiego nie
jest
nie
spoczywaa bynajmruój na powiceniu.
137 Po zakoczonym sejmie pospieszy Czarniecki na Ukrain gdzie go obowizek wojewody kijowskiego i pierwszego po hetmanie wielkim dowódcy wojska bawi mu cigle nakazywa. Tam Stawiszczan znowu w powstaniu zasta a e Machowskiego odparli
i
dwustu
mu
ludzi ubili Czarniecki silnie
uderzy, miasto opanowa, na up onierzowi odda i do szcztu tych znojach wojennych zapad na febr cospali kaza. dzienn która coraz bardziej siy mu wyniszczaa. Uzna si do komendy niezdolnym i od wojska odjecha do Ileców
W
swych dóbr lennych na Ukrainie. Gdy i tam do zdrowia nie przychodzi, postanowi kaza si odwie do Tykocina gdzieby drodze zajecha snadnie byo o lekarza biegego i o leki. mu kuryer z dyplomem na buaw poln po Lubomirskim od urzdów odsdzonym. Przy odebraniu diplomu mówi: „wiemi si dostanie hetmastwo jak wojowa zaprzedziaem stan. Gdyby mi Bóg zdrowie wróci, nie aowaby król da mi buaw." Siy Czarnieckiego widocznie ustaway; wziwszy go na nosze starano si dosta z nim jak najspie-
W
e
e
Zesab
Sokoówce e go tylko do chatki wniesiono. Tam si wyspowiada ksidzu Dbrowskiemu jezuicie który by take z nim na wypra-
sznij do Dubna.
atoli
tak bardzo we wsi
wie duskiej jako kapelan wojskowy; nazajutrz po mszy
wi-
tj komuni pobonie przyjwszy, dokona dni wietnie dopenionych po skoczonym szedziesitym szóstym roku ycia.
Mia
cigego
konia tarantowatego niezmiernie zwinnego,
w ród huku dzia miaego. Tego prowadzi masztalerz raz po raz za nun, o wygod dla niego napominany w drodze i
od Czarnieckiego.
Kiedy
chorego wniesiono do izby tarant
w
Ze zbliajc si mierci pask je przesta, kopa pod sob ziemi, na wchodzcych i wychodzcych oglda si, nawet wzdycha wierny towarzysz dosta pomieszczenie
i
pojkiwa
a nakoniec
pad
i
sieni.
dech ostatni wyzion.
Czarniecki jako syn szlachcica jedno -wojskowego
wychowanie ówczesnej szlachty
—
jezuickie, to jest
powzi
naby
pe-
wnj wprawy w jzyku aciskim zyi
i
retoriki
strze,
si
o
Paska
z ówczesnm pojciem poeaciskij, przysposobi si do prawa w pale-
zacz w
niem praktik jako obywatel
i
zarazem stara
Sowa w Pamitnikach modych zaraz lat w czeskich w nic-
wywiczenie w sztuce wojennej. :
„szuka mierci
z
,
138 uiieckich
prowincjach
chorgiew
swego brata
u rodzonego
e
na pocztku wojny trzydziesto -letniój by w wojsku cesarza Ferdinanda III z bratem swoim starszym Pawem a potem znakomitym kawalerem maltaskim.
noszc" pokazuj
Poczwszy za od wojny pruskiej z Gustawem Adolfem ju go cigle wida ze szabl w rku, gdzie tylko trzeba Polsce krwi polskiej.
O
Stefanie
Czarnieckim wolno powiedzie
z
w
ducha ognistego,
rzem bez trwogi,
e
by
ryce-
sposobach wojennych
szybkoci byskawicy wszystko dostrzeg, poj i wykona. swoj szybkoci w wojnie szwedzkiej siy Jana Kazimi-
T
Szybko mu pomagaa
rza potroi.
e nieprzyjaciela niespo-
napada, w niepewnoci, zakopotaniu i cigym strachu trzyma. Kiedy mylano jest gdzie koo Sandomirza ku Lwowu cignie to si wtedy pokaza koo Torunia w przechodzie do Gdaska. Mia wiksze wojsko to si na oddzielne dzianie
e
i
korijusy nieprzyjacielskie
ranin
to nieprz}jaciela
zabiera,
dnake
rzuca,
mia mae sam
cienia
tyu szarpa, dowozy mu
niepokoi, z
komunikacye przerywa.
nie
ale go ile
Teatru wojny
móg
moe
ale
cieniona cho
o
ma
nigdy je-
rozprzestrzenia.
bowiem w swych starych rozlegych granicach wielkim organizmem z tak si ywotn jej nie
tylko zbie-
e
czstk
Polska
jest
jednym
nic
pokona
si ciaem
staje
okaleczaem i bezwadnem ztd w zacienionym teatrze wojennym od razu klski ponosi i nieprzyjacielowi ulega. ,
We wikszych bitwach Czarniecki zawsze pod czyj komend zostawa, dla tego nie przyniós w nich tyle krajowi poytku ile go przynie by w stanie. Wina w tern Jana Kaziniirza który nie
mianowa nigdy hetmanem polnym tego, najwicj zdatnoci wojskowej pokazywa, ale zawsze tego o którym powzi naleyte przekonanie si z hetmanem wiflkiMi bdzie cigle kóci. Snad ba si aby zgodni woco
e
dzowi(i nie stanli
mu na zawadzie w nikczemnych a mona bardzij jego ony nili jego rzdach. We wojnie Hzwedzki(\j podczas ukadu z Rakotzim pod Midzybocm porwa si Czarniecki do szabli na Michaa Mi-
doda
keKi kanclerza siedmiogrodzkiego czynicego opór
jcego Polakom. wski
zoy
listy
Kiedy
i
uwacza-
we Lwowie (r. 1662) pose moskienalenego królowi tituu ksicia
carskie bez
139 smoleskiego
przyczyny powiedzia
z tej
stwa
w
rkoje
i
pikn
cech
patrioticznego
z
i
gód
na zimno,
rba.
polskiej
a
Ten zapa w nakadaniu w staro posunity oka-
prawdziw ozdob charakteru rycerskiego, polsk wawoci. Czarnieckiego wytrwai
,
wszelki niedostatek
,
bóle z ran
bya
Jak przestrzelone wskro podniebienie
przykadn.
wszej zaraz chwili nie
do
na nic czcze tituy skoro ksi-
chcia
poszanowania dla potgi
o
e
ich
posiadaniu carskiem, wtedy uniesiony Czarniecki chwy-
ci take za zuje
mu
czerniechowskiego a przy zwracaniu
i
koca ycia
wyrzekania.
I
w
bezpier-
przerazio go bynajmniej tak nosi je
szpuntowane blach srebrn bez wszelkiego
w pónym ju
cinajce si
wieku rzeki
lo-
dem przebywa na czele wojska jak dla igraszki przebywa staropolskiej prostocie mówi w lecie wesoy modzieniec.
W
o
nim
Jerlicz *)
:
„ani o domie
,
ani o
onie
,
ani o dzieciach,
dbajc, ywot swój tak prowadzi i skoczy: zawsze dzie i noc na koniu, nie baczc ani o namioty, ani o karety, ani o wymienite potrawy i trunki; ale pogoda czy nie pogoda zawsze jednako. Pokarm onego: jeeli jest, wdzonka a napój woda; pociel wojok a wezgowie siodo. Takie spanie onego byo. Nie czekajc dnia, ale i o pónoktórego cku albo z wieczora nieprzyjaciela owi i znosi spraw i zdolnoci wypisa aden nie moe." Zarzucano Czarnieckiemu chciwo. Wada ta snadno si wyrabia we wojsku. Kto depce czsto po trupie nawet przyjaciela, kogo bojaliwi towarzysze w niebezpieczestwie czstokro odstpi a on swem mztwem z niego wydostanie, kto dla tego wicej wytrzyma i wicej dokae na zapas schowa do sakwy kawaek suchara dla siebie a czapk owsa dla konia, ten si nauczy pamita o sobie, zagarnia to co si nadwinie i sam nie wie jak chciwym zostanie. Dopuszcza si Czarniecki uciemie a zwaszcza na duchowiestwie ruskiem, przez co zrywa ogniwo midzy Polsk i Rusi. To duchowiestwo po wszystkich krajach uciemiane, ani o zbiorach nie
—
e
po niewolniczemu od monych ludzi ryzie trzymane, miao przed oczami wanie
ubogie, bez znaczenia,
wieckich
*)
ckiego
W r.
w
Pamitnikach swych wydanych
1853.
w Warszawie
przez
Wójci-
140 przykad na duchowiestwie katolickiem wysokiego od ludzi wieckich poszanowania. Cho nietylko Turcy greckich ale Moskale wasnych duchownych wschodniego kocioa lekce wayli, upili, w ngdzy trzymali, to Polakom obok swego katolickiego duchowiestwa koniecznie naleao duchownych
w
Polsce
w owiacie
ruskich nietylko
nami
i
dziemi coraz
nawet
ale
w
podnosi,
bardziej
dostatkach z ich
eby nad
o-
wszystko
duchowiestwo wschodnie wanie w Rusi polskiej duchowny ruski sprosta duchownemu katolickiemu o ile tylko si dao. B}aby to di-oga najpewniejsza nawet ku wzmocnieniu unii. Przeladowano Inaczej atoli rozumiano rzecz owemi czasy.
kapana disunickiego, uwaano go za przewódc w buncie przeciw wadzy papiezkiej a dla tego przeciw Rzeczypospolitej co w swym skadzie liczya tylko jedne trzeci katolików a przeto nawet za katolick uchodzi nie moga. Czarniecki nie politik ale onierz tak o disunitach rzecz rozumia jak mu j jego
e
Zarzucaj mu nie jedna wasno kocioa ruskiego a nawet dzwony z cerkwi przeszy do lleców dóbr jego lennie na Ukrainie. eby mia si§ przyczyni do nieprawego rozstrzelania Wyhowskiego na to dowodów nie masz. I to nie ma podstawy i o onierza dba za mao a w karaniu go by za srogi: wiadcz bowiem wszyscy wspóczeni mia zawsze wielk u wojska a to rzecz wiadoma i pewna tylko z mioci wzrasta i o takiego jedynie wszyscy dbaj, który wprzód okae dba o wszystkich. Ten zarzut pewnie si wyrodzi w cza-
kapelani,
jezuici
przedstawiali.
mio
e
e mio
e
zwizku widerskiego, kiedy Czarniecki wzi Tykocin powstawa tak zacz i sdzono e z wojskiem królowi wiernm lada dzie na nich uderzy. Srogoci
sach
a na zwizkowych
s
jego
w
go
panowaa we wyrokach sdowych,
karaniu
dowody, ale
za konieczny wyjdyw obyczajów
w
czasach kiedy podobna sro-
ztd
trzeba
j
przyjmowa
czyni dowódcy wojska. Mimo stawiane wszelkie zawady wzgldy Czarniecki midzy wszystkimi wojownikami polskimi chyba tylko po liolesawie wielkim mógby dosta drugie miejsce. Iniie jego w dziejach Polski omnastego wieku sterczy stcrczy bdzie wysoko jak sterczy przed zamkiem warszawskim l)ronzowy ponmik Zygnmnta. By Czarniecki l^rzez (Jpatrzno wybranym powoanym na obron Polski zarzut
i
i
i
a
trudno z
niej
141
cho nie sta na jej czele speni posannictwo swoje. I pókd Wisa od Karpat do Baltiku wód swych toczy
a
donie
pchn
dugo imi jego nie da si bez odbrzku wew niepami czasowi który w kocu wszystkiemu po-
radzi
wszystko pochonie.
przestanie
i
tak
on mar-
Branick Waclawow Leszczysk, której
Czarniecki zostawi dwie tylko córki:
szaka nadwornego
i
m
zo-
sta póniej wojewod podlaskim.
XV. Lubomirski przemyka si z Wrocawia do sj-na swego i z Lubowli dla czekania na ask królewsk zjecha na pisze do rónych panów,
e
ziemi polsk,
gwatem
ale jeeli
odeprze.
Byo
duej trzyma bdzie Brion, to gwat Król wypowiedzeniem posuszestwa królowi.
dobra jego to
—
ciga
wojska do rodkowej Polski i nazywa Lubomirskiego zdrajc, naWojsko kazujc go ywcem lub trupem dostawi za dobr nagrod. niezapacone odnawia zwizek i wypowiada posuszestwo Jabonowskiemu; przysiga na zwizek i rusza na Samborz. Ostrzycki obrany marszakiem zwizku. Lubomirski przybywa do Ostrzyckiego i czy si ze zwizkiem, Biskup Trzebicki stara si zapobiedz wojnie który by jego dzieem.
—
—
domowej.
Król
ma
tysicy
—
i
—
Lubomirski znajduje
midzy szlacht koronn
stronników.
—
a
ju dostatek wojsk najemnych przeciw Lubomirskiemu, bo 26 stawa z niemi pod Raw. Podjazdy pod Trzeborzem, Grabow.
zgod w Dankowie, ale rycerstwo krzypozwalamy! i do zgody nie przyszo. Bitwa pod Czstochow; Poubiski naczelny dowódzca królewskich trzech Paców z tysicem onierzy dostaj si do niewoli, tyle lego. Lubomirski wyprawia uczt, Trzebicki przemawia znów za
kno:
nie
na któr take zaprosi jeców, wojny domowej.
którzy podochoceni
stroj arty z caej
Wracajc do wrzcego ju zamieszania w Polsce, Lubomirski pod o])iok wadzy cesarskij tak dalece czyni we Wrocawiu przygotowania na wojn e nazwozi co móg zota i srebra, pienidze bi kaza a jak Jemioowski powiada: „za te
pienidze ludzi cudzoziemskich dowiadczonych kawalerów
przemknwszy si cipod dwa tysice rajtarii zacign*)" cho górami do syna swego, rozpisa listy pod dniem 2 maja w moc na Spiu do rónych panów (r. 1605) z Lubowli upewnienia ksidza biskupa Trzebickiego, i aski królewskiej i
e
*)
Pod
r.
1665.
142
W listach
ma oczekiwa, zjecha na ziemi polsk. sposób wyczekiwania na stao tiuu bez ogródki
t ask wyglda
e
jeeli dobra jego
uciemieniu Francuza Briona to
mane w odeprze wypadnie.
atoli tych
gdy
dziwacznie,
bd
duej trzymu gwat gwatem
Pod pozorem wic owego wygldania abyo wypowiedzenie posuszestwa a nawet
ski królewskiej
wypowiedzenie boju królowi.
Spólczeni pisarze czyni gorzkie wyrzuty Janowi Kazisi nie pyta o Moskw i Ukrain ale ciga wojmirzowi
e
ska do rodkowej Polski, z Tatarami
mie drug stron
na Lubomirskiego
za
wcale na
w ukady
siy zgromadzone. nie
i
bacz
wchodzi, byle
Nie
ogldaj si
e Lubomirskiemu na-
wet najciej skrzywdzonemu nie wolno byo stawa si szarozlefarzem krwi narodowej a on tym czasem postanowi
j
wa
wypdzenia exekucyi z marnych dóbr swoich. Jeeli a do ogoszenia wyroku przeciw sobie by niewinnym to owiadczeniem i bdzie gwat odpiera gwatem wyrzek zarazem e postanowi sta si winnym zbrodni wzgldem ojCó dopiero gdy si odda na narzdzie domowi auczyzny. striackiemu? To spiknicie si z cudzoziemcami na swego króla byo prost zdrad kraju*). Jan Kazimirz trzymajc si sów Lubomirskiego o odpieraniu gwatu wezwa Trzebickiego aby wszelkich porednictwa
w
dla
sprawie buntownika zaniecha;
rozesa grone uniwersay
do górali aby zdrajcy kraju Jerzemu Lubomirskiemu wszdzie
ywcem
drogi wzbraniali a kto go
dostawi lub trupem
pooy
nagrody dobrej spodziewa si moe. Na zaczcie owego zerwanego przez
osia sejmu w^ojsko zwykle posów chor-
koo wybrao jak eby w Warszawie na publicznem sejmowem posuchaniu i)rzypomnieli o pacy, która bya znacznie wzrosa z rozmaitych zalegoci a naprzód owych zasug przez komisy ukrainne odprawio
i
giewiiych
j
Jonsfik
Lubomirski outre Cait
mr
avoit eu
V em\>fT krakowski.
wiadomo z powyszego, Król atoli rozgniewa si mocno
w licie pisanym na kilka tygodni przed bitw mti-wsk zanuci mu e take buntownik e nawet religii a na koniec
i
na
korzy
Lubomirskiego
naduywa.
r/asu kiedy król Lubomirskiemu
i)o
Okoo bowiem
raz pierwszy
okaza
tego nie-
169
ask
miao si zdarzy u
__
norbertanek
w Busku
niedaleko od
Piczowa e biczowany Pan Jezus u kolumny krwi paka. Podobuy cud pokaza si na obrazie Najwitszej Marii Panny
w
Dzierzkowie
wsi
probostwa
krakowskiego
a to
24 lipca
w dzie w którym zapada w Warszawie uchwaa, eby zwoa dla utworzenia sdu na Lubomirskiego; w czasie 1664
ju
r.
samego
sdu w
Studzianie wsi powiatu opoczyskiego roz-
mawia obraz Najwitszej Panny w pokoju Albrychta Staroskiego kasztelana arnowskiego z malarzem jednym. W dugim królewskim licie stao: „Zmylasz cudy. Dla czego i jakim sposobem obrazy poc si i pacz, w to nie wchodzimy. tam wiele udania jak w Szamotuach niedawno To pewna
e
si stao. Ale tych poccych si obrazów cudy na nas si obracaj i to wtedy kiedy usiujemy niepokój w kraju ztumi, rebellii we wzrocie przeszkodzi, zwizek wojskowy zniw^eczy. Co tylko byo skarbu, sprztu nawet, to si na onie-
Wszake
rza rozszafowao.
nie litujemy prac, krwi
i
gowy
Te cudy nie na nas zwala ale na Lubomirskiego, który wszelkie prawa amie, do wojny na Ukrainie i w Moskwie przeszkadza z poszarpaniem wntrznoci ojczyzny zwizek wojskowy do skutku przywiód, a przez niego wtrci w zupene rozerwanie RzeczpospoHt. O ni sam poway si pój w targi z rónemi monarchami usiuje koyron zedrze z gowy naszej. Na Briona pukownika naszej królewskiej.
i
wno
z
Mo
dóbr biskupich zabiera Wasz
tw gotow
a Lubomirski
Mo
naszed
mu
z
e
miae ju kl-
ronem
hultajstwem
dyecezy Wasz na to nie baczysz. Oczywicie z ublieniem nam królowi, jego strony si dzierysz." W^ skutek tak gorzkich wyrzutów, biskup cakiem si odi
sun.
Skoro
atoli
wypadki taki
wziy
kierunek
e
Jan Ka-
móg dalj prowadzi wojny ale nui o ugodzie mywypadao, obejrza si na Trzebickiego który jako gorli^vy rozjemca nie zwaa na dawne zarzuty ale si zaraz na pierwsze wezwanie stawi. Wyznaczono na ukady Legonicc wie arcybiskupów gnienieskich nad Pilic a z wielkiemi kami e bez szkody wocian byo mona odpasa i najwiksz liczb koni. Skoro j zaj król z wojskami zjechali penomocnicy zwizkowi. Dworacy usiowali w ukadach sjjraw Lubomirskiego od zwizanych z nim województw odczy zimirz nie
le
_
170
e
woli chciaa ani o tóm sucha, owiadczya majtkach, do nogi wyz królem dalj wojowa, zmarnie na pana marszaka prawdzit^in anieliby miaa odstpowa ale szlachta nie
przeladowanego niewinnie od ministrów co za wielkie pensye koron polsk Francuzowi przejako rzetawaini, protestacyami
wzi •^)
pod
sd
OUzowski
i
podkanclorzy
tupnda armis con.ilia ot
jjartos
Koiiurn Ic-Katu8 gallicus
Kcnpto
,
w pimie Ceiisura Candidatorum rediit
iteruin
Suecos ad
Casimirianao fiducia, sod consilio suetico, pro ut
dMlarayerunt, non yisum
pnnci|)e.H j.raKendenUis
aninius Galliae,
aulae polonae iiwitandi, egitue sedulo ne-
Arnoldus Andilius de Pompone Stocholmiae 1666,
abdicjitionis
n-.iK.n^-orio
tego
manifestami trzeba zbrodniarzy jako zbrodniarzy katowi pod skarcenie odda.
Sc«piri Polo nici powiada:
proc/mwpta
uczywo pod fundament nie zapobiey si ze-
cum
toto imperio in
belli polonici .so
molem
concitaro etc.
sustinere
175 Ministrowie
pose
odpowiedzieli,
e
cho si
za projektem wyrwie to izba ani
jeden lub drugi
zwaa
na to nie po-
uniwersaem rzecz ca na zawsze winna skoro król zniweczy. Nie uspokoi si tem bynajmniej Hieronim Ivomarnicki z Sandomirskiego zabra gos i owiadczy e województwo jego dobrze baczyo na uchway, protestacye, uniwersa ale wie e to rodki nieskuteczne darenmie przedsiMinistrowie bowiem i szlachta niektóra powystabrane. wiali panom postronnym pimienne obligi na oddanie korony. To rzecz pewna i dowodna. ,,Zkd pewno?" zawoa król podniósszy si na tronie. Ivomarnicki
wieym
,
odpowiedzia,
e
rzecz ta
caemu narodowi
nie jest
ju
taje-
mnic. Zdawao si królowi e to zawsze gadanina z posuchów a chcia posów przez ukazanie im braku dowodów do milczenia
przywied
i
posa
do Komarnickiego z poleceniem
marszaka nadwornego. Marszaek tedy wezwa go aby si ogólnemi sowami nie zasania ale jako czowiek rzetelny co wie, powiedzia albo si do potwarzy przyzna. I^omarnicki tak w kt przyparty podniós si i owiadczy gono sejmowi e kiedy chc go uczyni potwarc to okazuje kopi jednego pimiennego obligu i na niej wielu si doczyta swego nazwiska midzy podpisami. To wywoao ogromny chaas ^\ izbie rozlegy si okrzyki eby tych faktorów, handlarzy w^olnoci, podych zdrajców ojsilnego
nalegania,
,
czyzny i
natychmiast
pod
sd odda
infamisów uzna
za
pocina. dwór jeszcze si kopi nie ustraszali ale obstajc faszywa pooyli Komarnickiemu pytanie: „gdzie origina Król
e
i
— „U podkanclerzego Leszczyskiego." byo odpowiedzi. — „Mam go po zmarym bracie primasie" dokoobligu?'*
czy i)odkanclerzy. Król zblad bo w obliczu narodu okaza si kamc mataczem umiejcym wszystkiego si a do bezi
czehioci wypiera;
zdjty wstydem
i
gniewem
nie
wiedzia
sob pocz ale si z tronu zerwa z izby wyszed. Sdzi mona e w tej wanie szkaradnej chwili przysza nni myl po raz pierwszy e nie ma ju co robi jako król Poco z
i
laków.
Sposób opuszczenia izby okazywa uniesienie najwyszego zmieszao to podkanclerzego i wyszed za króh^m.
stopnia;
176 Król tak gniewliwie
penie
e
z
i
wciekoci
e na
wchodzcego.
wzrokiem z którego
swym
te chodem spokojnym
jako
zu-
prysn iskry, e mu zapal na gowie szow tej postaci przybranej od jdzy rzuci si
nui z ócz
piast peruk
i zdawao si
wejrza ku drzwiom
Zacny
poczciwo i
i
minister
atoli
tak
rozum przemawiay
powanym w
oka mgnieniu roz-
broi swego pana niegodnego nigdy korony. Na zapytanie jak je wiele ludzi znao, móg to pismo oddawa, odpar, wiedzieli i po bracie zmarym do rk jego przeszo, i przy-
e
e
sig swoj obowizany wolnoci w swej ojczynie przestrzega o zamachu na ni donie, e nie móg swego sumienia i
kala
mu
duszy zatraca
ani
mio
ojczyzny,
i
postpi
dobro narodu
pismem na sposób jaki obowizek senatorski na-
z i
kazywa.
mia
Król nie
opanowa,
co powiedzie:
stronnicy
e
zna, a na
t(j
ich
e
poranionych dobi
by uyty
woali o
umysy
wyten sejm nie da im si okie-
Lubomirskiego
Widzieli ministrowie
roku.
na dworze smutek
moe,
zniesienie
postanowili go
zerwa
Kaspar Miaskowski.
Zerwanie sejmu niemal okryo wszystkich uczciwych ludzi
aob,
wiem
le
nie
jak gdyby wielka przegrana bitwa.
byo
zaspokojone, a tem bardziej nie
Wojsko bodao si my-
powikszeniu potrzebnem koniecznie. Wymuszono na królu, e przyrzek poznosi mennice które bardzo psuy dniu 3 i 4 stycznia 1667 roku zasiada komisya monj:ry j.rzeriw Austrii. Ze ledztwa tego wykryli co wykrj' chcieli chan zadajt; si nazbyt z l\jlakami, bardzij czerro
i
17 7
ni cesarzowi tureckiemu suy, niegodzien wadzy i w skutek tego zoyli go z rzdów a na
królowi polskiemu
tak wielkij
jego miejsce osadzili Ciubana
Nowe kopoty Polsce
Opatrzno.
e
ksicia
z niedotrzymania
Zy
krwi chaskij.
ugody gonickiej
obrót sprawy a pewnie
te
i
usuna wyrzuty
umia znie krzywdy osobistej a ojczyst ziemi pobroczy krwi bratni, zaprawiy Lubomirskiemu ycie sumienia
nie
Mieszka cigle we Wrocawiu na oko zwykej swj wesooci nie traci lecz w gbsze zamysy zapada i na zdrowiu w^tla — a 3 stycznia 1667 paraliem tknity dokona ywota. Syn zwoki jego do Winicza sprowadzi. Historia do tych czas pobaaa pamici zmarego. Trzy gówne przyczyny byy: naprzód e mia szlacht za wspólniczk buntu powtóre e trzyma z Austriakami trzyma zarazem z jezuitami to jest z ówczesn histori i literatur, pogorycz.
,
e
trzecie
jego familia przy wypywach zostaa.
Monaby tó
doda e historia dopiero za dni naszych do tej niezawisoci siga e jj prawd o kadym pisa wolno a naw^et ma konieczny obowizek. Dawniój Zebrzydowski by zdrajc dzi za poczciwego tylko uchodzi moe; Lubomirski za miany wreszcie
za wysoce uczciwego jeeli nie po prostej drodze zdrady chodzi to
chcic
po bardzo
miaki
ytnej za
,
or
blizkiej przy niej cieszce.
Nie
by
to szla-
równoci i wolnoci staronim na olep macha, który spraw kole narodowym rozwodzi, ale by
co z przywizania do
chwyta
stanu swego z królem
i
w
pan znajcy stosunki europejskie, politik, naprzód niemiecki hrabia na Winiczu i Jarosawiu, potem niemiecki z daty niby dawniejszj, co igra z wolnoci szlacheck polsk a za granic sw potg i znakomito sadowi, z dwoto
ksi
wolnoci w zabiegi wchodzi, pienidze na przekupstwo dawa a gdy przez kótni z nim urzdy dochody potraci to je wciganiem wojska w spiski, rozlewem krwi w bitwach domowych przez zwizek z cudzoziemcami odzyska usiowah Czy oparty na Austrii siga po koron jak wielkie pobudki do domysu tak zupeny brak dowodów, ale to rzecz pewna imi jego zawsze do czarnej ksigi dziejów ojczystych naley. Szkoda atoli czowieka który w bitwie pod Sobodyszczami w postaci jakoby staroytnego pomnika z poród zgorzelisk oddziaom rozkazy wydawa, saTom IX. 12
rem swego kraju na
obalenie
i
s
e
_ wo
jedna,
sobio
178
waciwie
a
do wielldcgo
wystp
tylko
cii-
duowskiego zwycieztwa czyni. Sejm rozpoczty 24 stycznia (1667 r.) obiecywa spokojosnoJeeli wszystkich sejmów byy niejsze obrady.
gówn
w.
pienidze to
st-/iH..
Kr^hownlii^Ko
w Epibtolac liistorico fainiiiares ytoi, e Prusach a nie masz wzmianki o Persyi. -
nicTÓwnie poprawniej wydane,
przypuszcza u Zuluskiego.
^
wiec \
omyk ^ j
naley j
187 obnosili królow,
daniu wykryto ze
i
aobnym
ba-
lowej do króla lecz
w Opatowie
ubiorze a przy pochodniach po-
kondolency z powodu zgonu krówaciwie w rónych sprawach od zjazdu
sowie przysani niby
to z
Ba
odprawiali Sandomirzanie.
wzia
pochodu uklecona
atoli
jednym na przodzie biao odzianym wyszli
z
zamku parami w
który
W cism
po ulicach Warszawy.
tak
gór
po
caym
kraju,
z tego
i ksia
ambon wyjaniali jej pocztek, a król z umartwienia a w stan chorobliwy zapad i)rzydaa mu si na nog róa która w kocu przybraa posta cikiej podagry.
z
,
:
Tym
czasem stosunki Polski na wschodniej granicy sprakopot. Turcya rozpatrzywszy si w okolicznociach
wiay uznaa, e moe zawadzi razem o Polsk i Moskw. Doroszeko naczelnik tej czerni ukrainnej która sprzyjaa Tatarom wchodzi w porozumienia z Carogrodem. Sutan zrzuci z rzdów krimskich chana przyjaciela polskiego a osadzi z jego krwi innego z rozkazami aby Polsce
roszek przyj w
sw
signwszy jzyka
tem wszystkiem
o
opiek
i
by
to z
nieprzyjacielem a Do-
ca Ukrain.
wysa
Król za-
na zwiady do Ca-
rogrodu Piotrowicza Ormianina uywanego za tumacza
w
spra-
wach tureckich. Pojecha on jako kupiec pod pozorem zawizania stosunków handlowych z Kamadarem -basz. Nie dugo pobawiwszy w podróy przywióz wiadomo zupenie pewn, na diwanie ju zapada uchwaa nieodzownej wojny z Polsk.
e
XIX. Naród zagroony od powstania ukrainnego, od Moskwy
myla nad
zasileniem
skarbu.
W
i
Turcyi roz-
senatorskiem konsiliimi tocz si o to
Jan Sobieski i Dimitr Winiowiecki zaliczaj;], pienidze na obron widokiem zysku wciga kupców lwowskich do zalicze. kraju. Czaus turecki przybywa z wypowiedzeniem wojny do Polski. Hieronim Radziejowski w poselstwie do Turcyi. Czer na Ukrainie si nisza. Doroszenko poddaje Ukrain pod opiek Turcyi. ~ Machowski uchodzi przed nastajcymi Kozakami i Tatarami którzy go znosz na polu batohowskitm. Horda rozdziela si na trzy czci, Sobieski kae Podhajce umacnia i broni przepraw na rónych miejscach. — Horda zastajc wszdzie wojska polskie, sdzi, Polska do odporu dobrze j)rzygotowana. — Szerym Gerej z Doroszenk napadaj Podhajce, Sobieski ich odpiera, nmóstwo kadzie trupem. spory.
Sobieski
—
—
—
—
ca
,
—
e
188_ "NYojna tedy
pewna
i
__
cika
a tu nie
czm na ni zwoa senator-
ma
o
stan. Król nie mogc tak prdko sejmu, skie ko n sil urn. Wszystkie na nim mowy i gosy obrato wina sejmów: cay si do skarbu. Dwór utrzymywa zbyt krpuj rce i królowi i podskarbim a zwaszcza wieo i
e
wymylon repartici.
e
Senatorowie odpowiadali
w
za-
rzdzie skarbu bya niesychana lekkomylno. Skarb waciwie jest to fundusz wycznie wojskowy a on si na wszy-
Wojsko dostawao
stko rozchodzi, tylko nie na wojsko.
w
sygnacye ale
skarbie
nie
byo
wic
pienidzy,
as-
assygnacye
Za oschnitemi assygnacyami szy zwizki wojsko-
osychaly.
we jak za godem zwykle id choroby. Nie onierz by pohopny do zwizków ale cige do nich dawa powody skarb jak najgorzej zawiadywany. Susznie posowie ziemscy na sejmie postanowili, e nie ma powodu ciga poborów z wo-
w jakiej przepaci tony, aleje najlepij na województwa przez repartici rozkada. Królowi Jego Moci zostan jeszcze ca wychodowe
jewództw do skarbu
(ewekty)
i
e
jako
wchodowe (inwekty) monopolia
Powsta particyi
eby w nim
pisarz polny koronny
jego
urzd
i
e przy tej
zbyteczny.
inne przychody.
wymylonej
Odpowiadali
r e-
senatorowie
urzd
jak przez sejmy ustanowiony tak przez nie wcale
nie naruszony.
Bez wyliczania onierzom pienidzy bdzie
jego
pisarz
polny jeszcze
to trzeba co rocznie
mia
a
A komu
nadto do czynienia.
spisywa wojsko
z
komisarzami Rzeczy-
konui doglda eby chorgwie, regimenty, puki co si w caoci nie zebray lub których nigdy nie byo, nie dostaway albo raczj nie krady zasug? Pij^arz i»olny jest niezbdny i za swe wielkie trudy powinien
pospolitej?
szwadrony
a
i
mie pensy naleyt. Królowi zdawao si rzecz pienidze z województw; uwaa
wojskowi co
dug, eby te
e
je
wojsko
dostan
cigao
tylko tacy
ju mog si upomina
o zasugi, ale nie tacy których trze)a dopiero pod chorgwie zwabia, do wojska zarhfjra a nareszcie i w grosz zaopatrzy dla tego aby si opo-
rzdzi mo^rli. i:trzyniywa król i przynajmnij Mc zawcrbowa onierza powinienby podskarbi
wymyh.
Podskarbi odpar
niajt\^Bialocerlvwi, Czechrynie
i
,
ocali
Korsuniu; pienidzmi, za-
broni a nareszcie za porozumieniem z Moskw^ któr cigle si jeszcze toczyy ukady umierzy Kozactwo
biegami, z i
dopiero
pomyle
stan, otrzyma
doniesienie
dowództwem Szyrem
Gereja
e
ich
atoli
gagi Dniestr przebyo:
przydanych tureckich janczarów z
duj si tam
w
Zynkowie omdziesit tysicy pod
Kiedy
o Tatarach.
muzyk
i
dziaami.
maj Znaj-
Doroszeko którego wojsko do dwuTo wszystko razem ma byd dopiero przedni stra si tureckich. Postanowili za spóczenie rone ziemie pozajmowa: jedna drze si na Nureddin
i
i
dziestu czterech tysicy wzroso.
Woy; ]M)d
cz
niaty do Lwowa a trzecia w odwodzie stana szturmuje do zamku na który uszli
druga przez
Jagiehiic
i
W
mieszkance okolicy. tym stanie rzeczy Sobieski nawróci do Kamieca podolskiego, poczyni przygotowania na dusze oblenie, do przyjació po wicj wojska posaców i listy !ia województwa porozsea, zaog dla Kamieca dobra a po'}(\\ wytrwao do skamieniaoci, tern najwicej ducha doda, (! z spieszy ku Pokuciu. Otrzymawszy aUiJi nowe doniesienia o ich liczbie i rozoeniu si na
leciw>zy
gówn si
róne
drogi
i
miejsca postrzeg
sprosta a obejrzawszy
bardzo poj,sute
way
w i
e w polu na aden sposób nie
Podliajcach miasteczku Potockich nie
przekopy
stan
i
kaza je
co tchu wy-
195 Z
porzdza.
puci na
szesnastu tysicy wojska
podjazd ku
przeprawom na Dniestrze Stanisawa Koniecpolskiego starost dolnickiego i Czaplickiego stranika polnego, Jdrzejowi Modrzewskiemu w kierunku Brzecia litewskiego na Polesie wraca kaza i tam broni przepraw hordzie. Gabryelowi Silni ckiemu owczemu lwowskiemu zda obsadzenie Brzean pilnowanie gocica ku Lwowu. Starym wojskowym nie podobao si to rozstrzelanie siy zna sposoby tatarskie ale Sobieski pewny swego twierdzi i
e
i
w zwykych wojnach zabezpiecza si wdawa si w rozprawy, bo jak starzy Polacy móczas w którym rk robi a elazem rozmawia
od nich inaczej jak
trzeba, nie
m\i
by
to
naleao.
Tym czasem omdziesicio - tysiczna horda rozdzielona na trzy czci gdzie tylko wysaa podjazd zastaa wszdzie Polaków. Porównywa liczb z liczb i cile j oznacza nie byo rzecz tatarsk. Z doniesie e na kadej drodze s Polacy, wypad dowództwom wniosek e si Polska do odporu dobrze przygotowaa i wielkie ma wojsko. Jak wic Sobieprzewidywa tak si stao. Wtedy owi starzy wojskowi uznali e dobre jest dawne dowiadczenie lecz do niego moe przybywa nowsze co lepiej rzecz wywieca. Podjazd polski prowadzony przez rotmistrzów Roszczyca Biaogor, skiego \vpad na podjazd tatarski pod Narajow^m i
ski
i
gdzie do drobnej przyszo tylko utarczki.
Wyczekiwane
z
pewn trwog w
Podhajcach
tumy
za-
czy
si nareszcie zblia. Sobieski przemawia do wojska w sowach które okazyway zupene powicenie. Owiadcza e nadchodzi pora mierci niewoli albo wielkiej zasugi dla ojczyzny: umrze lub zwyciy stao si ju hasem a midzy temi dwiema ostatecznociami nie moe byd nic trzeciego. wedug niego wszystKto temu hasu nie chce si podda kiego przedsibra, ten niech si wynosi, niech spiesznie uchoi
i
dzi,
ale
niech
pomni
i mu
snadniej
zgin
na osobnoci
a o zwyciztwo ani si kusi bdzie; zostawszy za z drugimi moe w niem jeszcze mie udzia zasuy si poczciwie swj
ycie ocali. U nieprzyjaciela nie tyle znaczy Szerym Gerej lubo naczelny dowódca co jego pomocnik Doroszeko, ten za zdoliyojczynie
i
snadniej
13*
196 cic
mia
z
wypdzi
z
Podhajców
e
naprzód
boby
sob zostawia
e
powtóre do
miaby
ywnoci
bardzo niebezpiecznymi sta mogli,
sie
z miejsca tego
bardzo
pikn podpor
zapasów
innych wszelkich
i
dla swej
wisko
dwóch wzgldów za niezmiernie wane nich Polaków, których nie podobna za
a zarazem
siy odwodowej zapewniajcej
stano-
mu drog
po-
chodzi
po-
Sobicsid wiedzia o co nieprzyjacielowi
wrotu.
co
i
stanowi broni do ostatniego swych okopów. Obron lewego skrzyda zda Aleksandrowi Polanowskiemu, prawego Wadysawowi Wilczkowskiemu, rodka wojewodzie Jabonowskie-
sam doglda ogóu. Jak panowie do tej wyprawy Polanowski by tylko pomao mieli udziau wida z tego Nieprzyjaciel uderza na rucznik a Wilczkowski pukownik. wszystkie warownie obozu ale u wszystkich znajduje odpór i szyj go gsto wymiatane z hukliwym grzmotem z dziao-
mu
a
e
wego ognia
Kozacy
kule.
obrócili
si na
dzia take rczo strzelali. Daro si w tym czasie do swoich
zamku
stare miasto
i
do
z
pi chorgwi polskich.
opada i gnaa ku waom. Pozna Wilczkowski co si wici, wyskoczy z jazd z po za okopów, dobieg do tych chorgwi w oka mgnieniu do nieprzyjaciela twarz je obró-
Horda
je
i
w jedne lini ze swymi zaraz na nieprzyjaciela uderzy. Wtedy bya wrzawa, krzyk ze stron obudwu, Imk strzelby Horda nie uciekaa ale si midzy szeregi rocznej wielki. polskie dara cho od strzaów i kopij z koni si walia. Ju bój szed oko w oko za gardo. Tym czasem lóna czelad,
ciwszy
i
chopi
co
byli
ze
wsi
ssiednich zgromadzili,
wpado
wszystko to
na Tatarów midzy opotkami sielder, widami, cepami, drjiami na oburcz walio. Tatarzy w odporze sypali ^tr/ay z uków ale si wynosili, lecz nieszczliwie bo na ,
ogic- pitchotny
gwie joHzcze
sko uchodzi nie
i
.
W
tem wpady im na bok chorwielk rze sprawiy; takim razie inne wojlecz Tatarzy walcz o trupy, którym przez spalez redut.
W
sprawia pogrzeb
uwaaj
najwitszy obowizek. Trzymiejscu do samego zachodu soca, a lubo tylko do czterystu, oni swych polegych na tysicy zc'l»rali zniesionych do wszelakiego zabudowania za
si wic w Polaków pado
mali
kilka
i
jednj wioski poblizkij razem Spracowani bojem Polacy
spalili.
cignli si pod
wieczór za
197 okopy
ich kupki gwarnie
:
rozprawiay o spotkaniach a gdzie
na twarze pada czerwieniejcy pomie z ognisk obstawionych kociekami, tam skrzyo si w oczach mztwo i janiaa ufno we wasne siy bez wzgldu na tumy nieprzyjacielskie. Nazajutrz Tatarzy biegali po polach w rozsypce, na rozhowory przyzywali Polaków i dowiadywali si o dawnych swych znajo-
mych, Przez
hetman zakaza takich niepotrzebnych
lecz
dwa
tygodnie
Mona
powiedzie
zaa si przychyln swej
odbyway si po
e
zjeda.
polach harcowania.
jeeli wielokrotnie
Opatrzno
j
Polsce to wtedy otoczya
oka-
promieniami
cudotwórczej opieki.
XX.
e
Tatarzy gorsi od Polaków i radzi na Krim, zupi go i odbi w niewoli tam jczcych Rusinów. Tym czasem zapada na zdrowiu Sierko, a natomiast prowadzi Iwaszko Ukraiców, bierze szturmem Perekop i uwalnia jeców, jak Sierko zapoSierko przekon}^a Ukraiców,
im
napa
wiedzia.
Horda o
sprzymierzonych z
tern
si dowiaduje pod Podhajcami
sob Kozaków.
Myl
o pokoju z
ma w
podejrzeniu
Polsk,
Rozpoczy-
i
Horda w odwrocie upi wsie, Wojna ta podniosa imic Jana Sobieskiego. Traktat rolud zabija. zejmu z Moskw w Andruszowie pod Smoleskiem d. 30 Stycznia 1667 r. na lat trzynacie zawarty, moc którego przyznano Moskwie Smoleszczyczernie chowskiego, a nawet Kijów na dwa lata. zn, Siewierszczyzn
naj ukady
i
na koniec zawieraj pokój.
—
—
,
Ów
cz
Sierko wróg zacity Tatarów, po oddaleniu
si
z
Ukra-
Doroszeki, zacz obiega miasta, sobody, futory i gdziekolwiek wiedzia o czowieku majcym wzito zaraz do niego wpada a wszdzie dowodzi, si przekona na nowo i nie warto trzyma z Lachem bo to wydzierca wolnoci dla zysku radby czowieka ruskiego i z woem do pracy zaprzga i jeli ten co w lesie zabije, we wodzie schwyta, na stepie uchowa, z roli wydobdzie, to mu to wszystko wydziera jakby na Ukrainie zwierz dziki, pszczoa, ryba, ko, bydl i pszenica na staranie Rusina a na wasno Lacha si rodziy. Ale ycie ludzkie Lach sobie way, bo chrzecianin bo wie go sd Boski na drugim wiecie czeka; Tatar za wpada, upi, córki zabiera, habi, sprzedaje, ze yciem czowieka jak z yciem komara igra. Oj zli obadwa i niezmiernie ale Tatar od Lacha nie równie gorszy. Teraz Krim pusty, prawie iny
e
,
e
e
198 obrocy
ma, bo si wszystko porwao dla upienia Polski.
nic
odbi mona, jest Turkom przedani byd
mao
Jest tam nie
dziewic ruskich któreby
moojców co dopiero póniej na galery Bdzie mona dzieci, ony, przyjació, duchownych maji. Wszystko to bez kosztów, owszem z jasyru wyswobodzi. z wynagrodzeniem sobie trudów bo Krim upu wszelakiego peen.
mowy podobay si bo stay na prawdzie
Sierki
cyway zysk temu sko
zaczo mu
a
widocznie
w
Dwutysiczne wojsi do niego ci naj-
co do niego przystanie.
bardziej co siedzieli
rosn:
rzucali
midzy porohami
gb
Krimu
i
a obie-
najmniejsze scieszki do
na samych polach szawrauskicli zapisao si przeszo dwadziecia tysicy ochotnika. Ju bya gotowa wyprawa a biedny Sierko ciko zachoroPerekopu
i
znali;
wa: eby byd w bezpieczestwie pod czas choroby da si odnie midzy porohy. Ale nie tyle o siebie co o spraw dbay setnika Iwaszk na swego zastpc przeznaczy. Co Sierko uoy i zaleci to Iwaszko cile dokadnie wykona. Perekop zamek na midzymorzu wzi szturmem i ze ziemi zrówna. Chan sam porwa swe dzieci, ony i z Bakczysei
raju
uciek
a
do teraniejszej Mingrelii*).
Wielu jeców ha-
wolno odzyskao i upy bardzo wielkie dostay si Kozakom jak by Sierko zapowiedzia. Pod Podhajcami doszy hord wiadomoci o sprawie Iwaniebnie wizionych
Na swych sprzymierzeców Kozaków zacza patrze jako na zdrajców e ich od domu daleko odprowadzili eby swych braci na ich koczowiska nasa. Doro-
szki
na
szeko
Kriniie.
z
mniejsz
niebezpiecznym
si
widzia si
wród
Tatarów tak dalece
e
swój obóz okopa a straom bardziej od ni od Polaków kaza si mie na bacznoci. Tym czasem jakim szczliwym instynktem wszyscy poj-
hordy
mani Polacy
straszyli
Tatarów wieciami przesadzonemi o swych
e
hiaci.
Pochwyceni do niewoli proci bazarnicy kamali pod (ilinianami czeka Winiowiecki hetman na króla a razem na czambuy tatarskiej w dwadziecia tysicy dobranego nierza. Czy korzystaa z tego polska komenda, czy popara
o-
I
pmpadkowo ';
bazarników
--i-uo/UDa
tzon. Wojsko zaporoskie przyle na sejm przyszy warszawski posów swoich. Nietylko kocioom, duchowiestwu ale wszystkim pokrzywdzonym na Ukrainie od Polaków bydzn; wedug ich praw sprawiedliwo wymierzona. Po skoczeniu ukadów przysani czterej mursowie dali koniecznie chcieli ze swojj strony take da zakadników. bobH-ki odmawia twierdzc i przysiga i wzicie Boga na wiadectwo wykonane wicj znacz. Tatarzy od stakróla
i
Rzeczypospolitej
króla przeprosi, na
i
s
i
,
_
J^l
rego obyczaju nie chcieli odstpi.
Hetman w kocu si
przy-
Zadali wtedy Polanowskiego i Wilczkowskiego; odpowiedziano im e to za wani dowódcy ale dano innych chyli.
zoyo
si na utrzymanie w zakaTatarzy dwóch znakomitych mursów przysali talve. dzie. Król otrzyma goca o zawarciu pokoju w drodze z Krakowa oficerów którym wojsko
do Warszawy: skoro tylko na miejscu
stan
lubo schorzay
poszed do kocioa . Jana rzuci si krzyem przed wielkim obrazem i Te Deum piewa kaza. Mimo te formalnoci wiedzia dobrze hetman wiedzia i dowódca tatarski e niesworno jego wojsk zaraz na ruszeniu si wojsk ku domowi da powód do nadwerenia ukadu nie pod jednym wzgldem. Kiedy Tatarzy mieli rozpoczyna odwrót, Sobieski rozesa po ziemiach bliszych uniwersay, aby kto moe uchodzi do zameczków, uprowadza bydo, bo horda bez upieztw nie odejdzie.
W
czasie
ukadów
podliajeckich
wojowa
oddzielnie z Ta-
tarami K^oniecpolski starosta doliski nie pan ale panicz.
By
on zniewolony czteroma tysicami ludu a siedmiu chorgwiami
zamkn
si w Tarnopolu; dla wocian za dalszej okolicy wyznaczy na przytuek wie Kopyczyce i dzia im do obrony doda. Nie daleko od warownych Kopyczyc
wojska
obiega miasteczka Waliszewski
i
wsie
i
ciera si
stary
porucznik
z Tatarami.
byy okopy Tam wojsko
W
Koniecpolskiego
kocach
wielkiego
stron okolicy cakiem Koniecpolskiego ogniem dziaoubezpieczay. wym drog przecinao, wielu trupem pooyo a wielu wzio
jednego bagna
ywcem: midzy
poczy si
nimi
znakomitego murs.
O
tego roz-
rozhowory midzy jednym sotanem to jest ksi-
ciem krwi chaskiej
si porozumieli i
da
za
co jedne
a Koniecpolskim.
ich ojcowie z
sob
Przyszo do tego dobrze yli
i
e
Tatar za-
dawnego pobratymstwa. Koniecpolski owiadczy i jemu prawa krajowe wojenne miejsca na którem stoi opuszcza nie dozwalaj. Tatar nie mia nic przeciw temu aby si odbya uczta ze zastpc. Zjecha penomocnik Koniecpolskiego na miejsce umówione zasiedli pod wznowienia
gom
niebem nogami na krzy zoonemi do jada zastawionego na ziemi okrytej piknemi obrusami. Dano w srebrnych pucharach miodu na zdrowie sotana wypi zastpca Konieci
202 sotan ze
polskiego a wzajemnie na zdrowie Koniecpolskiego
swoj
tam midzy nimi Kozak a ten puchar
Jeden
srebrny skrci.
e
By
starszyzn.
z
nuirsów
tego uczyni nie chcia
mu
na niego, puchar po gowie
przysza
i
,
wezwa
go do oddania
ze zanadrza wydarli
i
nahajami zbiwszy
wojsko usuwa.
o
ukadzie podhajeckim, sam sotan wozy
Inaczej
Na Pokuciu
rzy.
lia do trzysta wsi
rbaa
W tem
twarzy jako zodzieja od siebie odegnali.
wiadomo
atoli
opuszczali
zaraz swe
i
inne okolice Tata-
niegodziwa horda Nohajców
mieszkaców uprowadza
;
ale
si niemal wszyscy hurmem
rzucili
naczynianu srebrnemi pod Tarnopol odprowadzi
z
,
zupia
nie
i
spa-
moga w pie
byy wsie opustoszae ze stosami trupów których nie mia kto uprztn. Szlachta woyska take prawie na pospolite ruszya i odganiaa bandy co jak wilki za zdobycz i
si uwijay.
gówn si
Sobieski z
sea
w róne
pod Podhajcami czeka
ale poroz-
ruszajc hord wiesza im si kaza; mimo to upia, palia, ludzi imaa, zabijaa tak dobrze po zawarciu jak przed zawarciem pokoju. Z t dzicz w ad nie wprawion nie dao si od razu przeci wojny ale trzeba byo z nij jakoby z jakiego jeziora z gbi wielkiej na mniejsz przez mielizny stopniowo wiksze na susz wybrodza. Od Podhajce przez Ukrain a do stepów leay tylko gruzy wsi, paaców, kocioów a nie wjednem miejscu oddziay
miejsca
i
za
i
nawet sta trupów nie pogrzebionych.
Wojna i
ta
imi
Sobieskiego który
hetman wielki wysokie
do tak wielkiej
mia w
ju jako marszaek
kraju znaczenie,
wielki
podniosa tylko Jan
przód doszed moe Zamoyski za Stefana Batorego. Kiedy tam gdzie prawdziwe byo dla Polski niebezpieczestwo, Sobieski tak piknie spraw wykierowa, wtedy
potgi
jakiej
^
dwór wraz
królem po zwyciztwach nad Moskw, dopucili do iardzo wielkich korzyci a samo rozwinicie watka tej
j icli
roboty
Na
z
okae co niesychanego w
dziejach Polski.
ostatniej
wyprawie moskiewskiej r. 1664 znalaz si IHisc carski pod Siewskiem i prosi o pokój ze zwykego powodu, to jest dla oszczdzenia krwi chrzeciaskiej. Odpowiedzian(» z
e
Moskwa ciko zgrzeszya, bo
Wadysawem
IV pod
Wjazm
zawarty
traktat
tylko z
wicie
tej
przy-
203
eby
czyny zerwaa
,
mie odiywa
lecz mniejsza o to,
kój byle
mu
,
woJD szwedzk zie> dozwala si ukadów w po-
Polsce zakopotanj
pod warunkami suszuemi. Przyszo tedy do rozeji do rozpoczcia umów pod Krasnem ale
trzymiesicznego
mogli starali si we wszystkiem o prze-
Moskale od razu
ile
wok
bardzo na
a
byo im
rk e
jeszcze pustoszyli ziemie moskiewskie
Bidzieski
a
i
Poubiski
koo Monastyru
tro-
dosy na wymylonych odwokach ale mimo rozejm Chowaski i Czerkaski ze znacznemi wojskami zajmuj Nie
ickiego.
wicej kraju i dopieraj do samych brzegów Dniepru. Przybiega Pac hetman polny z wojskami litewskiemi na brzeg drugi, rzuca pontony i puszcza na drug stron Czerniawskiego z przedni stra. Moskwa cofa si, bo oczywicie nie ma zamiaru wojny rozpoczyna, lecz tylko chce bez boju w posiadanie zaj-
mowa Z
jak najwicej kraju litewskiego. tych
wyniky spory i tumaczenia si komiukady a mianowicie kto i dla czego zama
ruchów^
sarzy co zawierali
Gdy si
zwada utara komisarze moskiewscy utrzyz wyznaczonymi do ukadów komisarzami polskimi myw^ali koca nie dojd, trzeba aby sam kanclerz Pramowski zjecha. Wiele miano biedy ni im rzecz wytumaczono to rozejm.
ta
e
e
e
si sta
nie
Trzeba
moe. atoli
wiedzie
i danie
Moskali nie
wypywao
wiadomoci spraw polskich. By midzy nimi Nestorów który przed dwoma laty na poselstwie w Warprzypatrzy si zachodom królowej szawie dugo bawi okoo projektu elekcyjnego, konszachtom z Francy i ze Szwecy od którj pose Schlipenbach uwija si w^ Warszawie a okoo przygotowa do wyldowania dla ksicia francu-
bynajmniej z braku
'•'),
w
Nestorów jak dwór polski zawsze aknie pienidzy a Pramowski umie je dostawia na drogach i najpodlejszych. Dostrzeg za co mu byo najprzy-
zkiego
Prusach.
e
datniejszem,
w
W^iedzia
królowa naczelniczka stronnictwa francuzkiego
Polsce rada nawet wojnie
mniej
oporn
i
e
dzie sabsz bya
docign, ")
to
z
Moskalem eby
do pokoju przeszkadza. przeto
wynikao
mie
szlacht
Poniewa za
e aby tylko
do
jej
co
mierci
Polacy daleko przykrzejsze warunki przyjm.
Pasek go przywióz
i
opisa
to
w swych
Pauiitnikach.
204 w swych Pamitnikach powiada
Pasek
cz róda urzdowe inni stan pokój: „mizernemi i
wasnoci
Trzymajc si
roku (1664) dawszy Moskalom
i
Nie tylko ich
ich potukli.
nam
przed tern
przyczyniwszy,
wojn domow."
dalej
poda Kochowskiego
w rónych
do ^Moskwy
mil-
w tym
swego od nich co rekuperowawszy, ale jeszcze im
zaczynamy szczUwie ski
czm jednak
nic naruszywszy,
nie
pobrali
kondycyami
comy
za to
rzsisty basarunek
e ju
pisarze
o
o stosunku Pol-
miejscach po jego trzecim klima-
si
kterze rozrzuconych dowiadujemy
e
w
r.
1665 Nestorów
znowu do Warszawy jedzi, skada powinszowanie królowi si do pokoju skania przywióz mu stu Polaków i Litwinów z niewoli wydanych i uprasza o powrót komisarzy na zakoczenie ukadów. Kiedy Litwini odbywali zjazd w Gro-
e
tem ^\ Biaej dla postanowienia czy da pomoc króMolowi przeciw Lubomirskiemu, wymawiali si dla tego skwa co dzie bardziej siga w ich posiadoci a nawet w ju si wdara. Oczywicie nie byo urzdowego pokoju a jednie a po
e
gb
dnake Pasek prawie rok ju priwatnie o nim wiedzia. Objania tu atoli wicie list Lubomirskiego do Isoli posa austriackiego w Paryu po Polsce r. 1666 z rk do rk podawany pilnie odpisywany, w nim powiedziano jak mówi Kochowski i
„o zaszej
e
Moskalami ugodzie za kilka milionów ztargowali oderwane od Polski prowincye i te pienidze
w
korzy
gotowiznie na
Na
w
z
elekcyi
zo
ksicia francuzkiego.
wyszed urzdownie na wiat traktat rozejmu Andniszowie wsi midzy Smoleskiem a Mcisawiem dnia koniec
30 stycznia 1667
owj
r.
na trzynacie
lat
zawarty
moc
którego
pokonanej Moskwie
jak gdyby triumf najwikszy nad Polsk odniosa przyznano Smoleszczyzn, Siewierszczyzn, wiele z
województwa czerniechowskiego a nawet Kijów
w
po-
siadaniu na
e
dwa lata zostawiono i to bez naleytej rkojmi ^o odebra bdzie mona. Jemioowski mówi o zapacie
jako o waiiHiku jawnym
na Zadiiieprzu twie*
ciech
by
na
i
j
Biaj
i
e
pozwolono aby Moskale
przestali
„a wicej sobie na Li-
powiada
Smolesku
za aby w trzech letym dokadcm aby go Polacy dobrze osadzili, komu inszemu za niedbalstwem polskiem nie poszed Piusi
uzurpowali, Kijów
wrócili, z
za
w korzy. Owo zgoa
co chcieli wytargowali,
jednake Mci-
205 saw, Orsz cili.
i
Jako
okoo Berezyny do LitwT przywró-
inne miasta
wszystko si to stao
co trzy lata jakby przez
i
pienidze, ten milion
ard Zadnieprza
a do roku
oddawali
1685*), które jedne obywatelom tamecznym szy, drugie
w rozrywk
Wida za
obracay si."
konwokacyjnego
1668
r.
e
i
t
sejmu
z konstytucyi
Chrapowicki który take o bra-
i
niu pienidzy przez exulantów pisze**)
mia udzia bra za co innego.
oni,
w ukadach
z
Moskw
pienidze ze skarbu koronnego lubo niby
Trudno historyi przedosta si przez róne tkaniny ówczesnych matactw ale ani wtpi dworskie stronnictwo z wiadomoci króla prosto odprzedao Moskwie kraje które
e
dayby si byy odzyska i atwo si domyli e z polskiej strony Pramowski a z moskiewskiej Nestorów te niegodziwe ukady przez kilka lat poktnie umawiali a nareszcie do skutku przywiedli.
XXI. Jan Kazimirz postanawia wyrzec si tronu Francia przez posa swego Bonzi utwierdza króla w tern postanowieniu, aby podczas bezkrólewia za pomoc patnych panów ksiciu Anguien zapewni tron polski. — Wspózawodnictwo w tej mierze midzy cesarstwem niemieckiem a Francy w po;
staci
1668
projektu r.
wiedz.
elekcyjnego,
—
Król zwouje
na dzie
sejm
24 Stycznia
W uniwersaach nie ma mowy o abdykacyi, ale wszyscy o — Król rozdaje wakanse. — Szalbierstwa spory. — Sobieski i
prasza posów do
Podhajcami.
izby senatorskiej dla zdania sprawy z boju
Szlachta
ugod
i
niej
za-
ukadu pod
Spory o pospolite ruszenie na d. Olszowski podkanclerzy Marca 1668.
pochwala.
— e
Sejm zamknity d. 7 król postanowi w d. 12 Czerwca zagajenie, tylko przed sejmem moe król abSenatorowie owiadczaj, chodzi Jan Kazimirz wydaje uniwersay i w nich powiada
10 Czerwca.
odczytuje senatowi
koron. — dykowa. — o
zoenie
zoy
e
,
korony.
— Sejm
otworzony
d.
27 Sierpnia 1668
r.
e
Podkancle-
Przez trzy dni radzi izba nad abdykaci, postanawia prosi króla, aby zaniecha myli abdykacyi. Król trwa w swojem postanowieniu. Mowa w tej mierze królewska. Po kilkunastu dniach rzy odczytuje pismo królewskie.
sporów przyjto dyplom
*)
**)
To
jest przez
od
zwalniajcy poddanych
króla
cay przecig
czasu na który zawarto traktat rozejmu.
Pisma Chrapo wieki ego.
nuarii 1668.
— Koczy
Opis przyjmowania jego wirza na kocu tomu V.
od wiernoci
ten traktat
Warszawa 1845 pod dniem
13 Ja-
Bieniewski wojewoda czerniechowski.
w Pamitnikach
o
dawnej Polsce
Niemce-
20G a zilajcy rztly
Dyplom zajty od stanów Rzeczypo-
pastwa prmasowi.
spolittV liorczoiiy królowi
w
—
senacie.
sejmowe poegnalne.
Posiedzenie
po raz ostatni do Król Jan Kazimirz przypuszcza wszystkich Umiera w Neyers 16 Grudnia 1672. swej rki i odjeda.
w
Kazimirz
Król Jan
zabiegach
pocaowania
sporach wieloletnich
i
e
ju narodem o ów projekt elekcyjny doszed tak daleko nie umia rzdzi ale tylko knu zabiegi i kutnie wszczyna.
z
Dwór
jego
skada si take i
pnych sposobów.
Mio
stwo
nie
rzdu,
ale z
mata-
dowcipnych nastrajaczy wszelakich podst-
czy bez sumienia
penie
nie z ludzi do
bya u Jana
narodu
Kazimirza zu-
znanem uczuciem.
Kiedy o tron si stara, mnó-
wystpio
e mia e milej
szlachty
przeciw niemu
pena
Polska niewdziczników
nawet,
a
ni na Polaka patrze. Powiedzia rzecz i)ewna
,
e
nalea
wszy lepszego jada
i
to,
mawia i mu na psa
czy nie powiedzia, ale
do tych Polaków co to za granic
picia,
uy-
namiszkawszy si wygodniej, na-
w modoci i doznawszy od cudzoziemców chciwszych grosza wikszej grzecznoci, przy krza sobie w kraju wasnym i cigle go lekcewa. Ludzie podobni gdy
bawiwszy si weselej
yj
sobie
priwatnie
s
swego, lecz ludzie tacy
e
si chepi z gupstwa gdy stoj przy wadzy, pasuj si z namieszni
rodem wytpiaj w nim jego przymioty iiarodowe, których mu si pozby nie podobna a które oni za jego wady uznali. Do takich nalea Jan Kazimirz a gdy mu ju brako si, wi
tku
pomocników do
i
dalszej walki
z
polskicmi wtedy zbrzydzi sobie rzdy. czy
zada si
nia po sobie
by
i w
mÓRbyd^ króla
eby
Polsce za
i
obyczajami
Obok tego stanu
zbyt daleko z Francuzami
nastpcy na
wzgldem
rze-
osadze-
tronie.
Gabinet francuzki wiedzia
wnie oto
prawami
e
si gópanowania jednego króla nie projeld zachacza
obierany drugi, postanowi
Polska dostaa si
w
bezkrólewie
przeto
usun
a otworzywszy tym sposobem wrota do jawnego ubiegania si by pewnym za pomoc patnych panów polskich jeden z jego ,
Fohie
e
k.Mt
zostanie królem polskim. ..Prancya nie zaniedbaa w
owj
chwili
niczego,
mówi
Jonsac*), do przywiedzenia Kazimirza do abdikacyi, która •)
Pod
r.
1668.
207 wchodzia we widoki Ludwika XIV.
Wsadzenie na tron polski ksicia krwi byoby pochlebiao monarsze franciizkiemu. Wywiadczajc ask ksiciu Anguien byby panowa jeszcze nad jednem wicej królestwem europejskiem a przez rozprzestrzeni
cznie
wpyw w
swój
Europie.
to zna-
Bonzi
Piotr
biskup bezierski
(przysany niby to tylko po sukcessy po
Marii Ludwice)
mia
wszelakich sposobów do nakonienia króla
wikszych
waciwszym
na owe okolicznoci
Bonzi
cenia.
delikatny
byo
trzeba,
Jego
rodki.
umia korzysta
wpyw
na
umys
ustpowa
i
zadawa
talent
wahaniu si
zachacza si Jan Kazimirz. Biorc skonnoci z lat modzieczych, obiecywa mu
i
w jego gucie
to jest
w
w
zamian za
sprzykrzyo, wynagrodzenie nale-
opactwa znaczne
wszelak we
kojny a z czci
osta-
którem wzgld na jego
jeszcze
yte
obiera
ju saby i starza na sw potrzeb
go
teczny cios wszelkim niepewnociom
mu si ju
kania si
królewski
wyszoci któr nadaje
królestwo które
i
zle-
przyrodzo-
z dogodnej chwili,
Uywajc
gany ustali si prdko. a korzystajc z
by te
nie
z usposobienia
nego, zmienia sposoby postpowania, gdzie
naj-
i
do wykonania tego
i
zrczny
i
szczdzi
nie
aden pose
na dopicie swego.
ofiar
i
uy
aeby
instrukcye najwyraniejsze
Francyi.
i
Ta
przytuek spo-
ostatnia
ponta
W
e
tem postanowi wyrzec si tronu. skonia Jana Kazimirza nawet szed za natchnieniem zmarej ony, która jak go trzyi po mierci jeszcze nie mia odmaa za ycia w ryzie
e
stpowa
od
planów."
jej
zoenia korony przemioci jakby mogo mie
Zapowiedzenie przez Jana Kazimirza
razio obadwa stronnictwa to lub
:
nie dla
owo do Jana Kazimirza,
nictwo dworskie
wiedziao
widoków.
Francyi pod czas zabiegów
e ksi
domu
Stron-
z królem potraci wiele zysków,
dworowi przeciwne nagrzeszyo
stronnictwo
widywao
e
ale dla ich
okoo
nienawici
dla
projektu elekcyjnego a prze-
francuzkiego
moe
wzi
gór na
(>lekcyi.
Elekcya
w
Polsce od dawna przestaa
byd spraw wy-
uwaali to wszystko za dowód zecudzoziemcom dozwalano wpywu w tak psucia obyczajów wanej sprawie krajowój. Przy rozwiniciu si atoli ogólnj cznie polsk.
Historicy
e
cywilizacyi
ouropejskij
pojednoczyy si bardziój
interessa
208 Co ten kraj lub ów^ bdzie mia za rzd, albo kto jogo bdzie królem i jakie przez tego króla otworz sie lub zatamuj wpywy stao si§ ju spraw zupenie ogól-
pastw
narodów.
i
nie europejsk,
W ówczesnj Europie od dawna
byo walk gówn,
ubie-
midzy cesarstwem niemieckiem czyli domem austriackim i midzy Francy czyli domem bourboskim. Ta walka europejska toczya si cigle na polu polskiem a w postaci projektu elekcyjnego i zabiegów Marii Lubi
ganie
o
pierwszestwo
dwiki jako Francuzki rici
agentki dworu francuzkiego.
i
e
polscy twierdz dalej
wojny
z
Polsk
tylko
e
Francya podburzya
w^ojna perska
stana
Histo-
Turcy
do
Turcyi na za-
Kozaków i e Polacy którzy byli u Tatarów^ \\ niewoli dobrze si napatrzyli jak agenci Ludwika XIV sypali lujdorami eby na Polsk nasa Tatarów i zmusi j do starania si o pomoc Francyi a w kocu wadzie;
•
e
Francuzi przekupywali
do wzicia na tron ksicia francuzkiego.
Trudno
bra
mona przyj
za szczer
i
nieomyln prawd,
ale
to* wszystko
nie-
i abdikacya Jana Kazimirza bya z jednj wypywem jego dziwacznego charakteru ale z drugij
jako za dowód f^trony
take prostym skutkiem umowy jego
z Francy a na zapor ieby Austria przez obsadzenie z czasem tronu polskiego arcy-
ksiciem swoim
wzmocnia si siami Polski. Król zwoa sejm to znowu jak v zeszym roku na dzie 24 stycznia (roku 1668). Lubo w uniwersaach nie byo wzmianki o abdikacyi a dla tego województwa nie wspominay o niej w instrukcyach dawanych posom na sejmikach, nie
i
przecie wszyscy wiedzieli
nego
i bdzie przeoon
i
dla tak wa-
móg spieszy do Warszawy. Laska marszakowska dostaa si ksiciu Karolowi Czartoryskiemu podkoniorzenni krakowskiemu. Obrady rozpoczy si przedmiotu kto tylko
od wielkich
chaasów
tak
posów
polskich jakoli litewskich
na Jdrzeja Kotowicza marszaka ze sejmu ostatniego i konstitucyi wczenie do powiatów i województw nie posa, a wiele rzec/y do nich po wpisywa opacznie i nawet wiele takich o n(tm ani mowy na sejmie nie byo, przeto rzecz jawna sta w porozumieniu z mataczami dworskimi i od zarzutu machiawe Istwa na aden sposób wolnym
e
nie jest.
marszakowie poselscy
Stano
e
bd odtd przysigali na rzetelne spra-
209 wowanie urzdu.
Udaa si
izba do senatu na zw}^ke powi-
gdzie od niejakiego czasu prawie
tanie,
wniosa
prob o
rozporzdzi powstay midzy posami
niesuszno w
ich wymiarze;
dziej
i
owe
rozdaje, jak to uczyni z
wjrzekano najbar-
dawnym prawom dobra stoekonomi nowodworsk. Przy
Najjaniejszy Pan wbrew
takiem postpowaniu
snadno przyszli królowie
na brak dochodów
na ubóstwo.
rzuty
obyczajem
do króla o rozdanie wakansów.
Skoro król wakanse
chaasy
zwykym
osobiste
i
z pow^odu
bd
Zaczy si w
skazani
izbie
rozdawnictwa królewskiego,
wy-
przy-
szo do sów: „ty dosta a mnie si naleao, gdzie tw^oje zasugi ? — albo to o moich niewiadomo. " Tego rodzaju rozprawy plamiy godno sejmow. Wielu mówi: to zepsucie
w
narodu; ale
istocie
by
naród
ten sam, tylko przewrotnemi
rzdami w przewrotno wprawiony.
Szalbierstwo postawiono
na wierzchu a cnota na spodzie dostaa miejsce.
Z tych sporów wrócono do wyrzekania na rzd, e Polsk Francuzom zaprzeda. Poniewa za wiedziano i pose francuzki usilnie zawija si koo króla eby go do abdikacyi skoni przeto domagano si aby tego posa z kraju rugowa. On atoli mia za sob króla, mia panów od Francyi patnych a wic nie trudno mu byo i o gosy i o powody e kiedy francuzkiego to i drugich. „Nie! woano, drugich nie trzeba; Z tego wyoni cicho siedz,- stronników sobie nie owi." ruszyli posowie insz materi, to jest o faszywej monecie któr bili Boratini i Tynf. Chaasowano e ci cudzoziemcy wyssali zoto i srebro z Rzeczypospolitej i spanoszyli si jj kosztem. Boratini skada si konstituciami Rzeczypospolitej, przysigami wykonanemi. Wic tedy obrócono si na komisarzy lwowskich a zwaszcza senatorów. Przyszo do mow7 eby i o zupienie sdu przed sd
wyrokami komisyi lwowskiej
,
stawi a pokonawszy prawem, majtki porozdziela.
szczonych
Zrazu
ich
midzy
senatorowie
ludzi zni-
obwiniani
su-
zwykych pogróek, ale postrzegszy e to nie si w dowody e s niewinni, objaniali, tuma-
chali to jako
arty, wdali czyli
a
si
eby
posów. uspokoi Sobieski popularny niezmier-
nareszcie udobruchali
to wzburzenie
posów do izby senatorskiej dla zdania sprawy ukadu pod Podhajcami. Nazajutrz rano zasta wszy-
nie zaprosi z boju
i
Tom
IX.
\4
210 stkich
w
jioji-otowiii
i
ciekawoci.
przejtych
Z uniesieniem
suchali zapouuiiawszy niesnasek poprzednich. Szlachta Dowiedziano si z Tatarami pocliwaha i zatwierdzia. i
ju
to
stanowczo
ugod take
e Turcya do wojny z Polsk zamiaru swego a przynajmniej
doprowadzi
nie potrafi
szach perski
ca sw potg
przeciw
nie tak
niej
prdko gdy
obróci.
Wyczekiwano cigle owiadczenia królewskiego wzgldem ahdikacyi o której mówiono ju nietylko midzy senatorami szlaclit ale po wszystkich rynkach i ulicach, ale dwór wcale
i
odzywa, ztd zamiary jego zaczy obudza moMiano te pewne wiadomoci ze w Prucne podejrzenie. sach porty, twierdze, wojsko pod Koryckiego dowództwem s jeszcze na tej stopie i wstp na ziemi polsk ksiciu francuzkiemu nie byby trudnym i zapewne syszano co o tertym stanie rzeczy nie mówic minie kolo rodka czerwca. pospolitego ruszenia a to nazwoania szlachta na co, si
z
ni
nie
W
daa
wet
i
z
dóbr duchownych na 10 czerwca.
dzo si zdziwili co to
ma znaczy
Król
i
senat bar-
a po tem usilnie opierali.
a
obstawaa i po prostu zakamieniaa w swym uporze. Senatorom dokucza w swych uszczypliwych bez wytchnienia zabieranych gosach Zukomski pose witebski. Król ustpi lecz chcia wyda tylko jedne wici za dwoje, a drugich wydanie zostawi hetmanowi koronnemu to jest Sobieskiemu. Sobieski atoli oeniony od trzech lat z Francuzk wychowanic Marii Ludwiki, wdow Szlachta atoli nie cofaa wniosku,
i
po wojewodzie Zamoyskim, najzagorzalszy stronnik francuzki, t)y u szlachty co do projektu elekcyjnego równie a bar-
moe
ni
król podejrzany, dla tego cho tak bardzo popularny szlachta o wydaniu wici przez niego ani sucha nie chciaa. Wtedy król oburzony do ostatecznego naprzód kadziej jeszcze
za [>r/ooy
jakie
^).