Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej. [Tomy 4-6] [PDF]

Zitiervorschau

J

^

/

-

J

- (^

DZIEJE EZECZYPOSPOLlTfiJ

JDRZKJA MORArZRffSKIEGO.

tom: IV.

(Wydanie drugie poprawiono przez

autora.)

POZNA^N. NAKADKM

I

DRUKIEM

N.

KAMIKNSKIWiO

1863.

1

SPÓKI.

920389

KSIC«A PITNASTA.

Tre. I.

w

popiesza z uznaniom Zyfrmunta Jagielloczyka. R. ran na w kociele katedralnym wileskim czapk ksic, poczem panowie litewscy, muSejm walny polski zapradzcy i ruscy skadaj mu nalen przysig.

Sojm

^^ilnic

gow

1506 Wojciech Tabor biskup wileski kadzie

—

Zygmunta j)rzez Jana l^askiego Koronacya Zygmunta w Krakowie.

sza

innych do objcia

i

rzdów w

Polsce.

Po doponicMiiu uroczystoci pogrzebowych, zebra si sejm \v Wilnie dla ul)orii nowego ksi^jccia. Nieraz Litwa

litewski

przyizckala

,

zarczaa

iirzysigala, a nawet

i

e

wieo

na ele-

si z Polakami, nigdy swm berem odlcznie rozporzdza uicbdzie. Atoli imieniem caej Tiitwy zobowizywali si do tc^o szczerze niektórzy i)anowie, drugim za zupenie si niepodobao to przyczenie do Polski, bo byle i)acbock wdarszy si na bojara to jest do wojska, przystpuje do kocioa aciskiego, ma si kcyi króla Ale.\andra,

)(>z

ztd

za szlachcica jjolskiego a '/.

panów

i

cliodne

za równego litewskiemu panu

kniaziowi z kniaziów.

Ukriiiu od Ijitwy

dole,

i)oradzeniu

urzdy

i

wielkie

i

grabi

woci.

Polacy oderwali sobie 1

w

w

Woy,

tych ziemiaci

I*o-

i

samej I^itwie l^olak

do-

wi-

cj znaczy do wszystkiego snadniej przychodzi ni I^itwiu; koció aciski wzbija si wzgór bogaci a koció ruski podujiada, uboeje, wjjyw cakiem utrac. Niech Polacy obieraj sol)i(' kr('>lów, Litwa z nimi obiera ich nie potrzebuje bo i

i

ma

dziedzicznych wiclkicli

Micha Gliski,

ych

ziem, niedosy,

czcnia

ksit.

posiadacz

e

mki

i)rzysta

iia

wjtti»li\vy,

stacza.

przybycie

tylko bi-zegu prawego, aby króla za

Ziiiewoluny

sob

wic

obsadzenie

a

l)iiieitrii,

niepuci.

wszelkie .rodki ostronoci wojska mo>kiewskiego,

Pomimo

za wyszu-

kaniem dogodnego brodu, przesia knd jednego dnia znaczny oddzia jazdy, który przy])adszy w samo i)oudnie pod gó-

wny ob(>z moskiewski zrobiwszy nietyle szkody walk, jak wraenia swenii Inicenii zbrojami, tarczami, proporcami, w i)ióra strojnemi cbclmami, skrci si spiesznie drzewcami ku rzece, gdzie samem ukazaniem si od tylu czuwajce nad góbrzegiem oddziay o rozsypk przyi)rawi. Skoro król wne wojsko z lewego brzegu postrzegli swoich w wawym ruchu na brzegu prawym, rzucono jazd w bystre nurty i

i

i

ca

Dniepru a na zbitych w pospiechu tratwach, przeprawiano piechot. Noc niepozwolila Polakom uderzy na cakowite wojsko

w mocno obwarowanym

obawia

,

aby wróg wielokrotnie

obozie, a nawet musiano liczniejszy,

si

a przez spoczy-

wanie w miejscu od niejakiego czasu, ze szczegóami pooenia Icpij obeznany, niekorzysta z ciemnoci i niewykonal napadu. Micha filiski, jeeli nie zaraz to przynajmniój nazajutrz chcia boju

obradzie

z

odj)owiadali

królem,

atoli

jednozgodnie,

dowódcy moskiewscy na im car surowo przy-

e

W

kaza, aby si na waln bitw niewayli. skutek tego, nim jeszcze dzienny Itrzask wybija si i)0cz, ju Moskale bez adu skadu, niepytajc si o rozkazy z góry, umykali i

lasem pomidzy bagnami.

Kred

zaj

tylko

ich

obóz,

lecz

gdy na nieznajome sobie bezdroa i)uszcza si niemóg, skrci na Orsz, pod któr zamek zdobywszy, do Smoleska po-

cign. Stano na skiem gównem

radzie

i)olskij,

e

trzeba, aby

pilnowa Smoleska, a

cz

król

z woj-

tylko powinna

ciga, choby daleko

za granic i do samego zebra si z rozsypki, spali Dorohobuz porobiwszy zasieki, sta bezpieczny w lesie. Piotrowicz Kiszka wyprawiony w trzynacie tysicy jazdy,

nieprzyjaciela

miasta Moskwy.

Niejjrzyjaciel atoli

i

rozpocz odMoskwa w stowanie do ucieczki dalszj si

przesta tylko na upieniu ziemi wjazmejskij wrót.

Tymczasem ni(nizasadnione pogoski,

tysicy koni nadchodzi, kiedy

e

i

14

tak sprawiy trwog,

zabieraa,

w

e

dziesi tysicy Litwy

obozu ujechao i Piotrowicz Kiszka wróci tylko z trzema tysicami Polaków. knia Konstantyn z Ostroga, Spomnielimy powyej nocy

z

e

,

w bitwie pod Wiedrosz, a znadowódzca wojsk jego przeciw Tawe wszystko na Moskwie opywa, przecie tarom. Pomimo, w om lat od wzicia swego, znalazszy dogodn, por do niniejszój przeciw Gliskiemu wyprawie, tak Litwy uciek. rad, jakoi czynem, niezmiernie by pomocny. On tedy, z nielicznym oddziaem jazdy, przebra si przez lasy niepokoi wanie w tym czasie gówny obóz nieprzyjaciela, kiedy Stanisaw Piotrowicz Kiszka dosta si by szczliwie do ziemi wjazmejskiej i ogniem i mieczem kraj pustoszy. Car Wasil dotknity i przegran i zniszczeniem przez Polaków wielu ziem, jak wjazmejskij, mozajskiej, bielskiej re-

by

wzity do niewoli

suby

glony do

u

,

jeszcze

cara, jako

e

W

i

zaskiej

niemogc

rezowiejskiej,

i

przekopskich

wiele

liczy

jakkolwiek od chana Mengli-Gereja

,

na Tatarów

mia w

tej

znaczn pomoc, ale e drugie oddziay Moskw napaday, spuci znacznie z tonu i przez goca królowi owiadczy, e dosy daremnego krwi chrzeciaskiej rozlewu; pragnie pokoju i gotów zaraz przysa w tym celu umylne powojnie

Król doniós o tem radzie swojej, okazujc

selstwo.

do wniosku

popara

a rada

carskiego,

jeszcze

skonno w tej

króla

skonnoci, zwaszcza i napady tatarskie, zbliajca si zima, która w tej okolicy na polu obozowem nie atwa do zniesienia i liczne warowne zamki wojskiem nieprzyjacielskiem zapenione, mogy zamieni wojn na bardzo trudn a wreszcie co do skutku wtpliw. Stanisaw Kiszka Iwan Sapieha sta,

rosta przewalski, otrzymali

stwem Wasila

i

uoyli

polecenie

obu stron, a nawet ci, pod Wiedrosz zabrali,

si

z posel-

e

pod warunkami, jecy których Moskale jeszcze w bitwie

traktat pokoju

z

znoszenia

bd

puszczeni, granice pomidzy i)aztd przygraniczne zamki utrzymuj si w posiawedug umowy, która przed niniejsz wojn bya za-

stwami, a

daniu warta.

pi

W

lub

slaitek tego

sze obwodów

kich roszcze do

Moskale przywrócili Litwie tylko moe ziemi smoleskiej a zrzekli si wszel-

Smoleska

i

Ivijowa.

15

Uatwiwszy sprawy wojska

tak fcr^^njTn iiitprzyjaciclcTn,

7.

domów:

loziniszczono do

lit('wskio;;(>

cz Ta-

atoli jeszcze

tarzy przckopscy, [(odzicleiii na trzy zagony, zrzi^dzali niosh-

chane szkody na Woyniu. 'si

w

tyci

Prócz innych

aby jako tako ziemie zasania,

W

jest otoczony.

mier

ze

Sucka przypad od

cerz z

oddziaem.

wojska

e

tylko

rozpaczy

z

Tatarzy poli

e

bój

Anastazyi Olelkowiczowój ry-

knehini

z

wikszy rozmiar

i

tak

w rozsypk nim

Nareszcie Ivc)nstantyn z Ostroga z

i)rzyprowadzonego

walki na

razem spostrzeg,

kij-dy

ju

nareszcie

a

ycie rozpocz,

i

pieclioty,

ostatniem niebezpieczestwie okopa si nad

l)rzegiem Suczy,

o

krci

rotmistrzów

ukasz Morawiec w dwiecie

stronacli

wojny

moskiewskicia

napadem napad uprzedzi; poniewa za Gliski zdawa si wielk pomoc zai)owiada, i)rzcto rada moskiewska bya tego zdania, niema \)0 co boju odwbjczy. Wysa wi^-c car do i

e

w

Litwy wypowiedzenie wojny, ktatów, obel^M

Mengli-Gereja wytknito, jako wszelkiego tytuu, zwano tylko

dnia (1512

r.)

którem niedotrzymanie tra-

wyrzdzone Helenie królowej

przekabacenie

i

gówne powody, Zygmuntem. Na

a króla bez

dniu 19 Gru-

wojska zebrane pod kniaziami Szczeni

Sam

w Moskwie

i

Re-

obj

gotowe do i)ocliodu. pobliu tego ruszy ku Smoleskowi. miasta znalaz si goniec od krcila z wnioskiem o wstrzyma-

pnia,

stay

naczelne dowództwo

nie

kroków

car

W

i

nieiirzyjacielskich,

atoli

car nietylko nie

da

od-

goca poima kaza. l\)stanowia Moskwa szturm Wojsku miasta na noc nastpn to od strony dniejtrowj. nawystawiano w beczkach tgiego miodu: kady pi ile mu si podobao, co jednak na ze poszo, gdy wojsko robio powiedzi

,

lecz

i

chaas,

wielki

wikszj

którym

Smoleszczanów pobudzio

tylko

do

Szturm rozi)oczl si z niesychan, bo z pijan miaoci, ale jak na murze stawiy opór miecze oblonych, a dziaa z rykiem wziy miota pociski na tum odleglejszy, tak

czujno.sci.

si

sypn

e podociocony równie do)rze albo

popoch,

ni zupenie trzewy w ucieczk si rzuca. tym czasie umara królowa Helena, moe ze zgryzoty,

lepij jeszcze,

W ale z

pewnoci

twinom zaleao.

i

wzgldem

nieotnita, jak

lN)lak()m daleko

Tanowie litewscy pokoju

i

jm)

wicj pisali

Moskwie krzyczano, )o Lijej yciu, ni na mierci

na

do bojarów

odebrali owiadczenie,

moskiewskich

e poselstwo bdzie,

natydimiast przyjte.

Tymczasem ociganie si za poselstwem od j)a[»iea do Moskwy, spowodowao Zygmimta, ukadów nierozpoczyna,

e

20 a Wasil pod dowództwem Repni i Zaburowa znowu wojska ku Litwie wyprawi. Namiestnik królewski Soohub wystpi

w

ze

pole

zniewolony

zaog smolesk, lecz by spiesznie wróci

móg dotrzyma placu zamkn si w miecie.

nie i

Pod dowództwem znowu samego cara rozpoczto oblenie trzysta dzia, ale niezgrabnie uywanych, kiedy pooenie Smoleska, wysoko murów i mstwo oblonych, silny stanowiy opór. Co Moskale zniszczyli we dnie, to Litwini po-

w

sporzdzali

w

sze

Przez

nocy.

przyszli carowi

w pomoc

w

i

tygodni wznawiano szturmy,

Nowogrodziauie

i

Pskowianie,

niepomogo, i w ddystj pónej jesieni po srogiem spustoszeniu ziem koo Smoleska, jakoli gdzie knia Szujski dokazywa z inw pobliu Wielkich nawróci do domu. nem moskiewskiem wojskiem, Micha Gliski stara si WaNadmienilimy powyej sila z domem austryackim w sprzymierz przeciw domowi

lecz to wszystko jeszcze nic

uk

,

a e

,

Jagielloskiemu

W

poczy.

skutek tego, car wyprawi po-

prosi Maxymiliana o udzielenie sobie tytuu i oznak królewskich ,*) czemu zapewne z powodu rónicy religii zadosy sta si niemogo, lecz morzem jakoli lselstwo do Niemiec

dem

przez Pomorze

i

,

Prusy

i

skwy puszkarzy, po Woszech przyjmowanych.

Inflanty,

dosya

cesarz do

Mo-

Niemczech na wysokie zasugi Schleinitz szlachcic misneski, który z Glii

skim razem do cara by przeszed, uwija si za wojskami najcmnemi po dworach ksit niemieckich i po Czechach. Lutym r. 1514 przyby od Maxymiliana do Moskwy Jerzy Schnitzenpeiner i zawar traktat, w skutek którego Maxymilian i Wasil przyrzekli sobie najcilejsz przyja, zupene braterstwo, opiek wzajemn dla swych kupców i podrónych a wszelk pomoc w wojnie przeciw Zygmuntowi, dopókd car Kijowa i wszelkich miast ruskich, a cesarz krajów krzyackich od Litwy i Polski pod swoje panowanie nieoderw.*) Nawet Hanza w imieniu swoich siedmdziesiciu miast wesza w ukad handlowy z Szujskim i Morosowem nowogrodzkimi

W

*)

raz

stao

Wapowski sub anno

1513.

Traktat po rusku spisany, jak donosi Karamsin przethimaczono za-

**) Av

Moskwie

car.

na niemieckie z uywaniem wyrazu ^oifcr. tam gdzie ten zachowany w archiwum pomóg Piotrowi wiel-

Dokument

kieuui u cesarstwa niemieckiego,

e

mu

tytuu cesarskiego nicodraawiao.

21 namiestnikami cara, a zarazem przyrzeka nie wdawa si

dne stosunki z Zygmuntem Polski tak

e

Litwy,

i

obadwa

skoczyy si na

i

jego pr/yjaciomi.

te traktaty

w aSzczcie dla

niemieckie jak powstay,

papierze tylko, bez wszelkich kroków ku

wykonaniu.

Car gotowa trzeci^ wyj)raw na Smolesk, (iliski obprzez niego dobrami upewnieniem rzdów nad tóm miastem, ruszy w przedniej stray. Car z dwoma swymi brami i przeszo dwustu bojarami, wszed na czele drugiego dai-zony

i

stano w Tuli nad Igr. Oblenie Smoleska zaczo si pod dowództwem cara od strzelania z dzia maemi wielkiemi }»ociskami, które byy wojska, a trzecie jako odwodowe

i

oowiem; obruszay si sypay mury, a dziaa oblonych, le ushigiwane pkay bardziej swoim, ni nieprzyjacielowi szkodziy. Zapalio si miasto, kby dymu kowielka trwoga opanowaa mieszkaców. Popciy niebiosa wstay krzyki i proby na muracli, a gdy nieco wolniej strzelano, wadyka smoleski Yarsonophios, nie tak z uczucia dla Moskwy, jak z przestrachu u lucbii niebojowych dosy zwyczajnego, ukaza si na mocie, baga o wstrzymanie morderczego ognia i upewnia, e nazajutrz mogy by ukady rozpoczte. Wasil nieda si jednake utuli, ale tem nalewane

i

i

i

bd

silnij sztunn czni, klinali

popdza

kaza.

Jego skryci stronnicy,

nieli-

Smoleszczanów, przeniedbalstwo Zygnnuita, obnosili faszywe wieci, wy-

ale

nader czyimi po szeregach

odwag

Soohub namiestnik zachca, przykady odwagi dawa, o posikach od króla lada chwila i)rzyj majcych upewnia chcia si do ostatniego broni, chcia gin, ale e upada dzierali

ze serc szlachetniejszych.

królewski do boju

w duszach nadzieja ratunku, przeto i)o\vicccnie jego mao ju kto dzieli, niewierzono mu, tylko woano: „podda si! i

podda!" Nareszcie

caa wrjstracliana

zgraja,

któr skadali

naczel-

kocioa, kniaziowie, bojarzy i najbogatsi z mieszczan, wyaniaa si cakiem z pod posuszestwa Soohuba, i cho niesi)rzyjala Moskwie, wyjnawia deputaey do cara. Ucicliy natychmiast dziaa. Gdy wadyka z archimandrytami, cam duciowiestwem, pierwszymi urzdnikami mieszkacami, stan na czele processyi majcj si uda do nieprzyjacielskiego

nicy

i

22 obozu,

odezwaa si

w

bistoci, a lubo

i

w

zoy sw wadz

gimi,

myl

Soohubie

uratowania swej oso-

postawie mczemiika, przecie szed z dru-

w rce

Nazajutrz

Wasila.

w

miej-

pozacigay carskie: Daiiio Szczeni kaza mieszkaców spisa, odebra przysig wiernoci zostawszy Mood nich, a przy odbieraniu zapowiedzia, skalami, niepowinni ju o królu spomina, a maj na zawsze sce stray królewskich,

e

o Litwie zapomnie, jak gdyby uczucie

zagasi mona. wicono wprowadzano cara z processy, piewem wznieci lub

a tylko dla tego,

e

by zwycizc,

e

i

pami wod w

rozkazem Dnieprze,

modlono si za, wiksz liczb i lei

Soohub otrzyma pozwolenie odjazdu do Litwy, ale za przybyciem obciony zarzutami, e miasto podda, wzity pod sd, gow pod mieczem katowskim odda

pszych dzia posiada.

wódz, co w boju umrze nieumia. Ze Smoleska wyprawi Wasil wojska na dalsze zabory

nie jako zdrajca, ale

krajów litewskich

i

w Mcisawie podda mu si

i

zoy przy-

wiernoci knia Micha, potomek Giedymina a w Krzyczowie i Dbrównie mieszczanie zniewoleni byli nawet pro-

sig si

o

wcielenie

do

pastwa moskiewskiego.

Szujski ustanowiony namiestnikiem

branych, nowy

rzd zaprowadza,

wskie obala

wytpia.

i

W

Smolesku

carskiem, po ziemiach za-

a co

byo

polskie

i

lite-

VI.

Micha Gliski zawiedziony w nadziejach, pragnie zgody z królem. Panowie litewscy puszczaj o tern wiadomo do cara, który go wizi, lecz za wstawieniem si synowicy swej carowej Heleny na wolno wypuszczony i

carewicza opiekunem zamianowany.

ziony

i

oczu pozbawiony.

Dbrówna nad Moskw.

— —

Po mierci Wasila powtórnie uwi-

Konstanty Ostrogski odnosi zwjciztwo pod

Micha Gliski, sta

z innm wojskiem moskiewskim swymi pod Orsz. Widzia, go mino panowanie nad Smoleskiem, kto pomidzy swoimi imi zacnego czowieka straci, ten go u obcych nigdy sobie zjedna nawet ci co lubi korzysta ze zdrady, pogarniepotrafi, dzaj zdrajcami, a ojczyzny jak sukni zmienia niemona; z pod wadzy sowiaskij, co swój pierwiastek na polu cywilii

e

stronnikami

e

e

e

_

23

rozwina

zacyi starego Itzyiuu

,

poszed tam

wywoay

Kreine'1

i

ojuk obraonej, a

wisityiii go silnej

przedsiwzi króla przeprosi nika wyprawi. ,Iu te dawniój, clio nie

Wadysawa

w^-gierskiego

i

czeskiego

i)oiiiocy

te

spowodoway

dumy,

e

ukicgo,

i

zwicliiiciy,

uczyniy;

rzi^dowij

bardzo

opiel^i

ca rod/inno

szukii, gdzie obyczaje uiuugolskie

i

myli (lli-

ist i)rzez powier-

wyranie przez szuka, bo

tak

wzglrd