154 111 52MB
Polish Pages 992 Year 1863
J
^
/
-
J
- (^
DZIEJE EZECZYPOSPOLlTfiJ
JDRZKJA MORArZRffSKIEGO.
tom: IV.
(Wydanie drugie poprawiono przez
autora.)
POZNA^N. NAKADKM
I
DRUKIEM
N.
KAMIKNSKIWiO
1863.
1
SPÓKI.
920389
KSIC«A PITNASTA.
Tre. I.
w
popiesza z uznaniom Zyfrmunta Jagielloczyka. R. ran na w kociele katedralnym wileskim czapk ksic, poczem panowie litewscy, muSejm walny polski zapradzcy i ruscy skadaj mu nalen przysig.
Sojm
^^ilnic
gow
1506 Wojciech Tabor biskup wileski kadzie
—
Zygmunta j)rzez Jana l^askiego Koronacya Zygmunta w Krakowie.
sza
innych do objcia
i
rzdów w
Polsce.
Po doponicMiiu uroczystoci pogrzebowych, zebra si sejm \v Wilnie dla ul)orii nowego ksi^jccia. Nieraz Litwa
litewski
przyizckala
,
zarczaa
iirzysigala, a nawet
i
e
wieo
na ele-
si z Polakami, nigdy swm berem odlcznie rozporzdza uicbdzie. Atoli imieniem caej Tiitwy zobowizywali si do tc^o szczerze niektórzy i)anowie, drugim za zupenie si niepodobao to przyczenie do Polski, bo byle i)acbock wdarszy si na bojara to jest do wojska, przystpuje do kocioa aciskiego, ma si kcyi króla Ale.\andra,
)(>z
ztd
za szlachcica jjolskiego a '/.
panów
i
cliodne
za równego litewskiemu panu
kniaziowi z kniaziów.
Ukriiiu od Ijitwy
dole,
i)oradzeniu
urzdy
i
wielkie
i
grabi
woci.
Polacy oderwali sobie 1
w
w
Woy,
tych ziemiaci
I*o-
i
samej I^itwie l^olak
do-
wi-
cj znaczy do wszystkiego snadniej przychodzi ni I^itwiu; koció aciski wzbija si wzgór bogaci a koció ruski podujiada, uboeje, wjjyw cakiem utrac. Niech Polacy obieraj sol)i(' kr('>lów, Litwa z nimi obiera ich nie potrzebuje bo i
i
ma
dziedzicznych wiclkicli
Micha Gliski,
ych
ziem, niedosy,
czcnia
ksit.
posiadacz
e
mki
i)rzysta
iia
wjtti»li\vy,
stacza.
przybycie
tylko bi-zegu prawego, aby króla za
Ziiiewoluny
sob
wic
obsadzenie
a
l)iiieitrii,
niepuci.
wszelkie .rodki ostronoci wojska mo>kiewskiego,
Pomimo
za wyszu-
kaniem dogodnego brodu, przesia knd jednego dnia znaczny oddzia jazdy, który przy])adszy w samo i)oudnie pod gó-
wny ob(>z moskiewski zrobiwszy nietyle szkody walk, jak wraenia swenii Inicenii zbrojami, tarczami, proporcami, w i)ióra strojnemi cbclmami, skrci si spiesznie drzewcami ku rzece, gdzie samem ukazaniem si od tylu czuwajce nad góbrzegiem oddziay o rozsypk przyi)rawi. Skoro król wne wojsko z lewego brzegu postrzegli swoich w wawym ruchu na brzegu prawym, rzucono jazd w bystre nurty i
i
i
ca
Dniepru a na zbitych w pospiechu tratwach, przeprawiano piechot. Noc niepozwolila Polakom uderzy na cakowite wojsko
w mocno obwarowanym
obawia
,
aby wróg wielokrotnie
obozie, a nawet musiano liczniejszy,
si
a przez spoczy-
wanie w miejscu od niejakiego czasu, ze szczegóami pooenia Icpij obeznany, niekorzysta z ciemnoci i niewykonal napadu. Micha filiski, jeeli nie zaraz to przynajmniój nazajutrz chcia boju
obradzie
z
odj)owiadali
królem,
atoli
jednozgodnie,
dowódcy moskiewscy na im car surowo przy-
e
W
kaza, aby si na waln bitw niewayli. skutek tego, nim jeszcze dzienny Itrzask wybija si i)0cz, ju Moskale bez adu skadu, niepytajc si o rozkazy z góry, umykali i
lasem pomidzy bagnami.
Kred
zaj
tylko
ich
obóz,
lecz
gdy na nieznajome sobie bezdroa i)uszcza si niemóg, skrci na Orsz, pod któr zamek zdobywszy, do Smoleska po-
cign. Stano na skiem gównem
radzie
i)olskij,
e
trzeba, aby
pilnowa Smoleska, a
cz
król
z woj-
tylko powinna
ciga, choby daleko
za granic i do samego zebra si z rozsypki, spali Dorohobuz porobiwszy zasieki, sta bezpieczny w lesie. Piotrowicz Kiszka wyprawiony w trzynacie tysicy jazdy,
nieprzyjaciela
miasta Moskwy.
Niejjrzyjaciel atoli
i
rozpocz odMoskwa w stowanie do ucieczki dalszj si
przesta tylko na upieniu ziemi wjazmejskij wrót.
Tymczasem ni(nizasadnione pogoski,
tysicy koni nadchodzi, kiedy
e
i
14
tak sprawiy trwog,
zabieraa,
w
e
dziesi tysicy Litwy
obozu ujechao i Piotrowicz Kiszka wróci tylko z trzema tysicami Polaków. knia Konstantyn z Ostroga, Spomnielimy powyej nocy
z
e
,
w bitwie pod Wiedrosz, a znadowódzca wojsk jego przeciw Tawe wszystko na Moskwie opywa, przecie tarom. Pomimo, w om lat od wzicia swego, znalazszy dogodn, por do niniejszój przeciw Gliskiemu wyprawie, tak Litwy uciek. rad, jakoi czynem, niezmiernie by pomocny. On tedy, z nielicznym oddziaem jazdy, przebra si przez lasy niepokoi wanie w tym czasie gówny obóz nieprzyjaciela, kiedy Stanisaw Piotrowicz Kiszka dosta si by szczliwie do ziemi wjazmejskiej i ogniem i mieczem kraj pustoszy. Car Wasil dotknity i przegran i zniszczeniem przez Polaków wielu ziem, jak wjazmejskij, mozajskiej, bielskiej re-
by
wzity do niewoli
suby
glony do
u
,
jeszcze
cara, jako
e
W
i
zaskiej
niemogc
rezowiejskiej,
i
przekopskich
wiele
liczy
jakkolwiek od chana Mengli-Gereja
,
na Tatarów
mia w
tej
znaczn pomoc, ale e drugie oddziay Moskw napaday, spuci znacznie z tonu i przez goca królowi owiadczy, e dosy daremnego krwi chrzeciaskiej rozlewu; pragnie pokoju i gotów zaraz przysa w tym celu umylne powojnie
Król doniós o tem radzie swojej, okazujc
selstwo.
do wniosku
popara
a rada
carskiego,
jeszcze
skonno w tej
króla
skonnoci, zwaszcza i napady tatarskie, zbliajca si zima, która w tej okolicy na polu obozowem nie atwa do zniesienia i liczne warowne zamki wojskiem nieprzyjacielskiem zapenione, mogy zamieni wojn na bardzo trudn a wreszcie co do skutku wtpliw. Stanisaw Kiszka Iwan Sapieha sta,
rosta przewalski, otrzymali
stwem Wasila
i
uoyli
polecenie
obu stron, a nawet ci, pod Wiedrosz zabrali,
si
z posel-
e
pod warunkami, jecy których Moskale jeszcze w bitwie
traktat pokoju
z
znoszenia
bd
puszczeni, granice pomidzy i)aztd przygraniczne zamki utrzymuj si w posiawedug umowy, która przed niniejsz wojn bya za-
stwami, a
daniu warta.
pi
W
lub
slaitek tego
sze obwodów
kich roszcze do
Moskale przywrócili Litwie tylko moe ziemi smoleskiej a zrzekli si wszel-
Smoleska
i
Ivijowa.
15
Uatwiwszy sprawy wojska
tak fcr^^njTn iiitprzyjaciclcTn,
7.
domów:
loziniszczono do
lit('wskio;;(>
cz Ta-
atoli jeszcze
tarzy przckopscy, [(odzicleiii na trzy zagony, zrzi^dzali niosh-
chane szkody na Woyniu. 'si
w
tyci
Prócz innych
aby jako tako ziemie zasania,
W
jest otoczony.
mier
ze
Sucka przypad od
cerz z
oddziaem.
wojska
e
tylko
rozpaczy
z
Tatarzy poli
e
bój
Anastazyi Olelkowiczowój ry-
knehini
z
wikszy rozmiar
i
tak
w rozsypk nim
Nareszcie Ivc)nstantyn z Ostroga z
i)rzyprowadzonego
walki na
razem spostrzeg,
kij-dy
ju
nareszcie
a
ycie rozpocz,
i
pieclioty,
ostatniem niebezpieczestwie okopa si nad
l)rzegiem Suczy,
o
krci
rotmistrzów
ukasz Morawiec w dwiecie
stronacli
wojny
moskiewskicia
napadem napad uprzedzi; poniewa za Gliski zdawa si wielk pomoc zai)owiada, i)rzcto rada moskiewska bya tego zdania, niema \)0 co boju odwbjczy. Wysa wi^-c car do i
e
w
Litwy wypowiedzenie wojny, ktatów, obel^M
Mengli-Gereja wytknito, jako wszelkiego tytuu, zwano tylko
dnia (1512
r.)
którem niedotrzymanie tra-
wyrzdzone Helenie królowej
przekabacenie
i
gówne powody, Zygmuntem. Na
a króla bez
dniu 19 Gru-
wojska zebrane pod kniaziami Szczeni
Sam
w Moskwie
i
Re-
obj
gotowe do i)ocliodu. pobliu tego ruszy ku Smoleskowi. miasta znalaz si goniec od krcila z wnioskiem o wstrzyma-
pnia,
stay
naczelne dowództwo
nie
kroków
car
W
i
nieiirzyjacielskich,
atoli
car nietylko nie
da
od-
goca poima kaza. l\)stanowia Moskwa szturm Wojsku miasta na noc nastpn to od strony dniejtrowj. nawystawiano w beczkach tgiego miodu: kady pi ile mu si podobao, co jednak na ze poszo, gdy wojsko robio powiedzi
,
lecz
i
chaas,
wielki
wikszj
którym
Smoleszczanów pobudzio
tylko
do
Szturm rozi)oczl si z niesychan, bo z pijan miaoci, ale jak na murze stawiy opór miecze oblonych, a dziaa z rykiem wziy miota pociski na tum odleglejszy, tak
czujno.sci.
si
sypn
e podociocony równie do)rze albo
popoch,
ni zupenie trzewy w ucieczk si rzuca. tym czasie umara królowa Helena, moe ze zgryzoty,
lepij jeszcze,
W ale z
pewnoci
twinom zaleao.
i
wzgldem
nieotnita, jak
lN)lak()m daleko
Tanowie litewscy pokoju
i
jm)
wicj pisali
Moskwie krzyczano, )o Lijej yciu, ni na mierci
na
do bojarów
odebrali owiadczenie,
moskiewskich
e poselstwo bdzie,
natydimiast przyjte.
Tymczasem ociganie si za poselstwem od j)a[»iea do Moskwy, spowodowao Zygmimta, ukadów nierozpoczyna,
e
20 a Wasil pod dowództwem Repni i Zaburowa znowu wojska ku Litwie wyprawi. Namiestnik królewski Soohub wystpi
w
ze
pole
zniewolony
zaog smolesk, lecz by spiesznie wróci
móg dotrzyma placu zamkn si w miecie.
nie i
Pod dowództwem znowu samego cara rozpoczto oblenie trzysta dzia, ale niezgrabnie uywanych, kiedy pooenie Smoleska, wysoko murów i mstwo oblonych, silny stanowiy opór. Co Moskale zniszczyli we dnie, to Litwini po-
w
sporzdzali
w
sze
Przez
nocy.
przyszli carowi
w pomoc
w
i
tygodni wznawiano szturmy,
Nowogrodziauie
i
Pskowianie,
niepomogo, i w ddystj pónej jesieni po srogiem spustoszeniu ziem koo Smoleska, jakoli gdzie knia Szujski dokazywa z inw pobliu Wielkich nawróci do domu. nem moskiewskiem wojskiem, Micha Gliski stara si WaNadmienilimy powyej sila z domem austryackim w sprzymierz przeciw domowi
lecz to wszystko jeszcze nic
uk
,
a e
,
Jagielloskiemu
W
poczy.
skutek tego, car wyprawi po-
prosi Maxymiliana o udzielenie sobie tytuu i oznak królewskich ,*) czemu zapewne z powodu rónicy religii zadosy sta si niemogo, lecz morzem jakoli lselstwo do Niemiec
dem
przez Pomorze
i
,
Prusy
i
skwy puszkarzy, po Woszech przyjmowanych.
Inflanty,
dosya
cesarz do
Mo-
Niemczech na wysokie zasugi Schleinitz szlachcic misneski, który z Glii
skim razem do cara by przeszed, uwija si za wojskami najcmnemi po dworach ksit niemieckich i po Czechach. Lutym r. 1514 przyby od Maxymiliana do Moskwy Jerzy Schnitzenpeiner i zawar traktat, w skutek którego Maxymilian i Wasil przyrzekli sobie najcilejsz przyja, zupene braterstwo, opiek wzajemn dla swych kupców i podrónych a wszelk pomoc w wojnie przeciw Zygmuntowi, dopókd car Kijowa i wszelkich miast ruskich, a cesarz krajów krzyackich od Litwy i Polski pod swoje panowanie nieoderw.*) Nawet Hanza w imieniu swoich siedmdziesiciu miast wesza w ukad handlowy z Szujskim i Morosowem nowogrodzkimi
W
*)
raz
stao
Wapowski sub anno
1513.
Traktat po rusku spisany, jak donosi Karamsin przethimaczono za-
**) Av
Moskwie
car.
na niemieckie z uywaniem wyrazu ^oifcr. tam gdzie ten zachowany w archiwum pomóg Piotrowi wiel-
Dokument
kieuui u cesarstwa niemieckiego,
e
mu
tytuu cesarskiego nicodraawiao.
21 namiestnikami cara, a zarazem przyrzeka nie wdawa si
dne stosunki z Zygmuntem Polski tak
e
Litwy,
i
obadwa
skoczyy si na
i
jego pr/yjaciomi.
te traktaty
w aSzczcie dla
niemieckie jak powstay,
papierze tylko, bez wszelkich kroków ku
wykonaniu.
Car gotowa trzeci^ wyj)raw na Smolesk, (iliski obprzez niego dobrami upewnieniem rzdów nad tóm miastem, ruszy w przedniej stray. Car z dwoma swymi brami i przeszo dwustu bojarami, wszed na czele drugiego dai-zony
i
stano w Tuli nad Igr. Oblenie Smoleska zaczo si pod dowództwem cara od strzelania z dzia maemi wielkiemi }»ociskami, które byy wojska, a trzecie jako odwodowe
i
oowiem; obruszay si sypay mury, a dziaa oblonych, le ushigiwane pkay bardziej swoim, ni nieprzyjacielowi szkodziy. Zapalio si miasto, kby dymu kowielka trwoga opanowaa mieszkaców. Popciy niebiosa wstay krzyki i proby na muracli, a gdy nieco wolniej strzelano, wadyka smoleski Yarsonophios, nie tak z uczucia dla Moskwy, jak z przestrachu u lucbii niebojowych dosy zwyczajnego, ukaza si na mocie, baga o wstrzymanie morderczego ognia i upewnia, e nazajutrz mogy by ukady rozpoczte. Wasil nieda si jednake utuli, ale tem nalewane
i
i
i
bd
silnij sztunn czni, klinali
popdza
kaza.
Jego skryci stronnicy,
nieli-
Smoleszczanów, przeniedbalstwo Zygnnuita, obnosili faszywe wieci, wy-
ale
nader czyimi po szeregach
odwag
Soohub namiestnik zachca, przykady odwagi dawa, o posikach od króla lada chwila i)rzyj majcych upewnia chcia si do ostatniego broni, chcia gin, ale e upada dzierali
ze serc szlachetniejszych.
królewski do boju
w duszach nadzieja ratunku, przeto i)o\vicccnie jego mao ju kto dzieli, niewierzono mu, tylko woano: „podda si! i
podda!" Nareszcie
caa wrjstracliana
zgraja,
któr skadali
naczel-
kocioa, kniaziowie, bojarzy i najbogatsi z mieszczan, wyaniaa si cakiem z pod posuszestwa Soohuba, i cho niesi)rzyjala Moskwie, wyjnawia deputaey do cara. Ucicliy natychmiast dziaa. Gdy wadyka z archimandrytami, cam duciowiestwem, pierwszymi urzdnikami mieszkacami, stan na czele processyi majcj si uda do nieprzyjacielskiego
nicy
i
22 obozu,
odezwaa si
w
bistoci, a lubo
i
w
zoy sw wadz
gimi,
myl
Soohubie
uratowania swej oso-
postawie mczemiika, przecie szed z dru-
w rce
Nazajutrz
Wasila.
w
miej-
pozacigay carskie: Daiiio Szczeni kaza mieszkaców spisa, odebra przysig wiernoci zostawszy Mood nich, a przy odbieraniu zapowiedzia, skalami, niepowinni ju o królu spomina, a maj na zawsze sce stray królewskich,
e
o Litwie zapomnie, jak gdyby uczucie
zagasi mona. wicono wprowadzano cara z processy, piewem wznieci lub
a tylko dla tego,
e
by zwycizc,
e
i
pami wod w
rozkazem Dnieprze,
modlono si za, wiksz liczb i lei
Soohub otrzyma pozwolenie odjazdu do Litwy, ale za przybyciem obciony zarzutami, e miasto podda, wzity pod sd, gow pod mieczem katowskim odda
pszych dzia posiada.
wódz, co w boju umrze nieumia. Ze Smoleska wyprawi Wasil wojska na dalsze zabory
nie jako zdrajca, ale
krajów litewskich
i
w Mcisawie podda mu si
i
zoy przy-
wiernoci knia Micha, potomek Giedymina a w Krzyczowie i Dbrównie mieszczanie zniewoleni byli nawet pro-
sig si
o
wcielenie
do
pastwa moskiewskiego.
Szujski ustanowiony namiestnikiem
branych, nowy
rzd zaprowadza,
wskie obala
wytpia.
i
W
Smolesku
carskiem, po ziemiach za-
a co
byo
polskie
i
lite-
VI.
Micha Gliski zawiedziony w nadziejach, pragnie zgody z królem. Panowie litewscy puszczaj o tern wiadomo do cara, który go wizi, lecz za wstawieniem si synowicy swej carowej Heleny na wolno wypuszczony i
carewicza opiekunem zamianowany.
ziony
i
oczu pozbawiony.
Dbrówna nad Moskw.
— —
Po mierci Wasila powtórnie uwi-
Konstanty Ostrogski odnosi zwjciztwo pod
Micha Gliski, sta
z innm wojskiem moskiewskim swymi pod Orsz. Widzia, go mino panowanie nad Smoleskiem, kto pomidzy swoimi imi zacnego czowieka straci, ten go u obcych nigdy sobie zjedna nawet ci co lubi korzysta ze zdrady, pogarniepotrafi, dzaj zdrajcami, a ojczyzny jak sukni zmienia niemona; z pod wadzy sowiaskij, co swój pierwiastek na polu cywilii
e
stronnikami
e
e
e
_
23
rozwina
zacyi starego Itzyiuu
,
poszed tam
wywoay
Kreine'1
i
ojuk obraonej, a
wisityiii go silnej
przedsiwzi króla przeprosi nika wyprawi. ,Iu te dawniój, clio nie
Wadysawa
w^-gierskiego
i
czeskiego
i)oiiiocy
te
spowodoway
dumy,
e
ukicgo,
i
zwicliiiciy,
uczyniy;
rzi^dowij
bardzo
opiel^i
ca rod/inno
szukii, gdzie obyczaje uiuugolskie
i
myli (lli-
ist i)rzez powier-
wyranie przez szuka, bo
tak
wzglrd