Wat elke professional over het geheugen moet weten [1 ed.] 978-90-368-0742-5, 978-90-368-0743-2 [PDF]

Zitiervorschau

Paul Eling Wat elke professional over het geheugen moet weten

Paul Eling

Wat elke professional over het geheugen moet weten

Houten 2014

ISBN 978-90-368-0742-5    © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Doseringen van medicatie en van desinfectantia zoals in Medisch rekenen gebruikt, kan afwijken van bestaande voorschriften in de zorg. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.

Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V

Dankwoord Ik wil graag Jessica van Damme bedanken: zij heeft een eerdere versie van inhoudelijk commentaar voorzien. Roy Kessels heeft de aanzet gegeven tot dit boek en mij op verschillende manieren ondersteund, waarvoor dank. Emmeke Eling heeft de tekst gelezen als niet-deskundige en mij gewezen op tekstuele fouten en tal van onduidelijkheden; haar wil ik ook graag bedanken. Met Roald Maes heb ik vele jaren een cursus over leren, onthouden en vergeten verzorgd en we hebben samen verschillende onderzoeken uitgevoerd over leren en het werkgeheugen. Ik heb veel van hem geleerd in de discussies hierover en daarvoor ben ik hem zeer dankbaar. Hij heeft mij ook gewezen op enkele onjuistheden, onduidelijkheden en omissies in een eerdere versie van deze tekst en ik dank hem voor zijn bereidheid om de tekst van commentaar te voorzien. Paul Eling

Nijmegen 2014

VII

Inhoud 1  Basisbegrippen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   1 1.1  Leren, onthouden en vergeten ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������   2 1.2  Etymologie van de begrippen memory en geheugen��������������������������������������������������������������������   3 1.3  Metaforen����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   3 1.4  Associatie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   4

Het geheugen als een netwerk van verbindingen ��������������������������������������������������������������������������   5 1.5  1.6  Het geheugen voor speciale functies of faculteiten������������������������������������������������������������������������   6 2  Structuur van het geheugen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7 2.1  Zintuiglijk en kortetermijngeheugen����������������������������������������������������������������������������������������������������   8 2.2  Langetermijngeheugen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   9 2.3  Neurale netwerkmodellen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  15 3  Kortetermijngeheugen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  17 3.1  Zintuiglijk geheugen�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  18 3.2  Actief houden�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  18 3.3  Cell assembly �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  19 3.4  Modal model���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  19 3.5  Duur �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  20 3.6  Omvang�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  20 3.7  Vergeten in het kortetermijngeheugen�����������������������������������������������������������������������������������������������  21 3.8  Codering�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  21 3.9  Zoeken���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  21 3.10  Werkgeheugen�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  22

Het episodisch geheugen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  25 4  4.1  Ebbinghaus �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  26 4.2  De drie fasen van het geheugenproces�����������������������������������������������������������������������������������������������  26 4.3  Flashbulb-herinneringen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  29 4.4  Fouten in herinneringen: getuigenverklaringen�����������������������������������������������������������������������������  30 4.5  Emotie en geheugen �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  31 4.6  De zeven geheugenprincipes van Surprenant en Neath �������������������������������������������������������������  31 5  Conditioneren���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  33 5.1  Behaviorisme �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  34 5.2  Niet-associatief leren�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  35 5.3  Klassiek conditioneren �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  35 5.4  Formeel model�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  38 5.5  Instrumenteel of operant conditioneren��������������������������������������������������������������������������������������������  38

VIII

Inhoud

6  Vaardigheidsleren����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   41 6.1  Procedureel leren ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   42 7  Waar zit het geheugen? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   45 7.1  Waarschuwing vooraf ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   46 7.2  Het begin van lokalisatie: Lashley ��������������������������������������������������������������������������������������������������������   47 7.3  Basale neuroanatomie en -fysiologie��������������������������������������������������������������������������������������������������   47 7.4  Hersenen en geheugen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   51

Levensloop ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   59 8  8.1  Ontwikkeling��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   60 8.2  Veroudering����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   61 9  Varia ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   63 9.1  Fotografisch geheugen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   64 9.2  Geheugenwonder����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   64 9.3  Mental imagery: verbeelding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   65 9.4  Slaap������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   66 9.5  Leerpillen ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   66 9.6  Leren voor een examen ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   67 10  Geheugenproblemen����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   69 10.1  De zeven zonden van het geheugen����������������������������������������������������������������������������������������������������   70 11  Geheugenstoornissen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   73 11.1  Soorten geheugenverlies: de indeling van Ribot ��������������������������������������������������������������������������   74 11.2  HM����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   76 11.3  Stoornissen: neuropsychologische beelden ������������������������������������������������������������������������������������   77

Syndromen met een geheugenstoornis ��������������������������������������������������������������������������������������������   82 11.4  11.5  Psychogene geheugenproblemen��������������������������������������������������������������������������������������������������������   88 11.6  False memory syndroom ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   90 12  Geheugen meten ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   91 12.1  Tests voor kortetermijngeheugen en werkgeheugen������������������������������������������������������������������   92 12.2  Tests voor episodisch geheugen������������������������������������������������������������������������������������������������������������   94 12.3  Tests voor semantisch geheugen����������������������������������������������������������������������������������������������������������   95 12.4  Tests voor vaardigheden ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   96 12.5  Tests voor conditioneren��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   96 12.6  Tests voor priming ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   97 12.7  Tests voor metageheugen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   97 12.8  Onderpresteren��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   98 12.9  Ecologische validiteit����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   98

Inhoud

IX

13  Geheugensteuntjes������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 101 13.1  Retorica����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 102 13.2  Geheugentraining��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 102 13.3  Algemene regels ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 103 13.4  Cognitieve revalidatie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 104 14  Geannoteerde bibliografie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 107 14.1  Basale begrippen, structuur en werking van het geheugen����������������������������������������������������� 108

Levensloop����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 109 14.2  14.3  Problemen en stoornissen����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 110 14.4  Geheugen gemeten����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 111 14.5  Geheugensteuntjes ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 112

Register���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  113

XI

Over de auteur Paul Eling studeerde cognitieve psychologie in Nijmegen, promoveerde daar op onderzoek naar hemisfeerverschillen en was daarna werkzaam als post-doc op een afasieproject aan het Max-Planck Institut für Psycholinguistik. Vervolgens kreeg hij in 1985 een aanstelling aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, tegenwoordig Radboud Universiteit, om onderwijs en onderzoek op het gebied van de neuropsychologie op te zetten. Hij is bij diverse onderzoeksprojecten betrokken geweest waarin aandacht- en geheugenstoornissen een centrale rol speelden. Daarnaast was hij als redacteur en auteur betrokken bij een reeks boeken op het gebied van de neuropsychologie en cognitieve neuropsychiatrie en hij is redacteur van het Tijdschrift voor Neuropsychologie. Ook de geschiedenis van de neurowetenschappen geniet zijn belangstelling en hij publiceert daar nationaal en internationaal geregeld over.

XIII

Inleiding Iemand heeft eens geschreven: ‘Wij zijn ons geheugen’. Een soort psychologische tegenhanger van de uitspraak: ‘Wij zijn ons brein’. Het is duidelijk dat we zonder hersenen niet veel voorstellen, maar ik denk dat veel meer mensen zich iets kunnen voorstellen bij de eerste uitspraak. Ieder mens gaat zijn eigen pad en maakt van alles mee, goed en slecht. Dat neemt hij zijn leven lang mee. Elke nieuwe gebeurtenis of ervaring wordt als een puzzelstukje ingepast in het grotere geheel. Zo worden we gevormd tot de persoon die we zijn. Heel veel van dat registreren en opslaan van ervaringen gaat haast vanzelf. Maar toch ligt daar een complex geheel van processen aan ten grondslag dat we simpel kunnen aanduiden met het begrip ‘geheugen’. Maar die eenvoud is misleidend. Het suggereert dat we te maken hebben met een op zichzelf staande functie, die met een eenvoudige test te onderzoeken is en eventueel met een specifieke training of een pil te verbeteren is. Er is veel aandacht voor het geheugen, zowel in de (populaire) media, maar ook in de wetenschap. Vanaf de klassieke oudheid proberen wetenschappers te begrijpen hoe het geheugen functioneert. Die vele wetenschappers bestuderen allerlei verschillende aspecten, vormen van leren, problemen en stoornissen, hersenprocessen en leeftijdsfases. Die literatuur is juist door de grote verschillen in onderzoekstradities en terminologie niet makkelijk te overzien. Er zijn ook weinig geheugenboeken die de vele aspecten proberen te integreren. In 1991 schreef ik met Helga Aalders mijn eerste boek over het geheugen: het was een leerboek voor een cursus over geheugenstoornissen. Sindsdien ben ik bij diverse onderzoeksprojecten betrokken geweest waarin het geheugen op de een of andere manier een rol speelde. Waar de meeste onderzoekers kiezen voor specialiseren, koos ik voor het brede overzicht en de kruisbestuiving tussen gebieden. Tegelijkertijd heb ik onderwijs verzorgd over het geheugen en geheugenstoornissen bij veroudering, en bij neurologische en psychiatrische aandoeningen. Met een grote bibliotheek bij de hand, heb ik geprobeerd om het complexe proces van het geheugen op een overzichtelijke manier in kaart te brengen. Ik heb geprobeerd om de tekst te reduceren tot essentiële zaken. Tegelijkertijd wilde ik de rijkheid aan verschijnselen laten zien, om zo duidelijk te maken dat het geheugen oneindig veel meer is dan namen en boodschappenlijstjes onthouden. Het geheugen speelt altijd en overal een cruciale rol, of we nu gezond zijn of niet. Hersenaandoeningen bij neurologische en psychiatrische patiënten hebben meestal een invloed op het functioneren van het geheugen, meer dan men zich vaak realiseert. Bepaalde stukken informatie komen in verschillende hoofdstukken terug om het mogelijk te maken dat die hoofdstukken ook op zichzelf gelezen kunnen worden.

XIV

Inleiding

Bij mijn streven om het brede veld te beschrijven, heb ik ook aandacht besteed aan het (diagnostisch) onderzoek van het geheugen en aan de verschillende vormen van geheugentrainingen. Mijn doel hierbij was juist niet om de lezer aan eenvoudige en snelle oplossingen te helpen. Integendeel. Ik hoop hiermee te laten zien dat het belangrijk is om recht te doen aan de complexiteit van het geheugenproces. Voor wie door dit boek gestimuleerd wordt om zich verder te verdiepen in een of meer aspecten heb ik een geannoteerde bibliografie toegevoegd. Voor de belangrijkste onderwerpen worden boeken genoemd die in mijn ogen wetenschappelijk onderbouwd zijn en toch toegankelijk voor een niet-gespecialiseerde onderzoeker.

1

Basisbegrippen 1.1 Leren, onthouden en vergeten – 2 1.2 Etymologie van de begrippen memory en geheugen – 3 1.3 Metaforen – 3 1.4 Associatie – 4 1.5 Het geheugen als een netwerk van verbindingen – 5 1.6 Het geheugen voor speciale functies of faculteiten – 6

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_1, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

1

2

1

Hoofdstuk 1 • Basisbegrippen

zz Inleiding

In dit hoofdstuk worden enkele basale begrippen toegelicht, die moeten helpen om de weg te vinden in het complexe gebied van geheugen en geheugenstoornissen. De literatuur op dit gebied is zeer omvangrijk en kent allerlei invalshoeken: fundamentele kennis van psychologische en biologische processen, toepassingen van die kennis in bijvoorbeeld onderwijs of bij juridische kwesties (getuigenverklaringen) en de vele vormen waarin het geheugen aangetast lijkt te zijn door allerlei ziekten, neurologische of psychiatrische syndromen of gewoon door veroudering. 1.1 Leren, onthouden en vergeten

55 Bij het geheugen wordt vaak gedacht aan alle kennis of informatie die al is opgeslagen en eventueel verloren lijkt te zijn gegaan, bijvoorbeeld door de spanning van een examen, door de leeftijd of door een ziekte. Maar de wijze waarop we iets leren en opslaan in ons geheugen is feitelijk nog belangrijker voor het onthouden. Om de werking van het geheugen goed te kunnen begrijpen is het altijd van belang om zowel het leren, het opslaan en het opzoeken van informatie goed te bekijken. 55 Sommigen menen dat het niet zinvol is om over ‘het geheugen’ te spreken (of over enig ander mentaal proces): dat is een wat mysterieus, ongrijpbaar iets. Volgens hen is het beter om het te hebben over hoe een stimulus leidt tot een bepaald gedrag. Deze opvatting over hoe de psychologie te werk zou moeten gaan, wordt aangeduid met de term behaviorisme. Die opvatting, die vooral dominant was in de Verenigde Staten, wordt niet meer zozeer aangehangen. Wel zijn er veel onderzoekers die werken vanuit de leertheoretische benadering die daaruit is voortgekomen. Dat honden vooral allerlei dingen kunnen leren via straffen en belonen weet iedereen. Die vorm van leren, conditioneren genoemd, speelt een grote rol in het menselijk bestaan. 55 We zouden ons misschien niet zo verbazen over het geheugen, als we niet zoveel zouden vergeten. Het is duidelijk dat we wel eens iets vergeten; vaak weten we dan dat we het eigenlijk wel zouden moeten weten, maar kunnen we de informatie niet meer oproepen. Het komt dan vaak voor dat we het ons later wel weer herinneren. Vergeten hoeft dus niet te betekenen dat de informatie permanent uit ons geheugen is verdwenen. Onderzoek naar het geheugen heeft veel te maken met hoe het vergeten verloopt. 55 Bij geheugen gaat het om enerzijds representaties, dat wat is vastgelegd, en anderzijds om de processen: de manier waarop informatie wordt vastgelegd of opgehaald. Bij een geheugenprobleem kan men zich bijvoorbeeld afvragen of de informatie verloren is gegaan, of dat processen die nodig zijn om het goede geheugenspoor terug te vinden en te activeren slecht werken. Hoewel we in het dagelijks leven vaak zeggen dat we iets vergeten zijn en daarmee lijken te bedoelen dat informatie er niet meer is, blijkt uit onderzoek dat representaties meestal niet verdwenen zijn, maar dat we ze niet meer kunnen terugvinden. 55 Plasticiteit is een begrip dat met leren en geheugen in verband wordt gebracht. Het betekent zoiets als ‘aanpasbaar’, ‘flexibel’. Hersenonderzoekers gebruiken het begrip

1.3 • Metaforen

3

veelal in die betekenis: verbindingen tussen hersencellen kunnen worden aangepast. Hierbij gaat het voornamelijk over neurobiologische processen en in het algemeen niet over specifieke psychologische processen (denk aan het onderscheid tussen de hardware en de software van een computer). Na hersenletsel blijkt het systeem zich enigszins te kunnen aanpassen, hoewel het vermogen om zenuwcellen te vervangen zeer gering is. Plasticiteit is een verzamelbegrip dat verwijst naar allerlei biologische veranderingen, ongeacht of ze voortkomen uit leren of niet. 1.2 Etymologie van de begrippen memory en geheugen

55 Het Latijnse woord memoria betekent geheugen of herinnering, maar het werd ook gebruikt voor een op papier vastgelegde mededeling. We kennen het woord nog in die betekenis als de ‘memorie van toelichting’. Memoria is afgeleid van de werkwoordsvorm memor, zich herinnnerend, denkend aan, met als stam men of mon. Deze stam treft men aan in het Latijnse mens: ‘geest’‚ ‘verstand’ (vergelijk het Engels mind), het Griekse menos: ‘geest’, mnèmè: ‘geheugen’, het Sanskriet man-: ‘denken’, ‘geest’, en het Russische mnit ‘menen’, ‘denken’. Het woord mens (Duits Mensch, Zweeds människa, Deens menneske) is een variant van man (Duits Mann, Engels man), 55 Rond 1250 dook het woord memory op in Engelse geschriften. Van het Engelse werkwoord to memorize wordt gezegd dat het rond 1600 gebruikt werd in de betekenis: commit to writing, ofwel aan het papier toevertrouwen, de betekenis van uit het hoofd leren of in het geheugen opslaan zou van relatief recente datum zijn, namelijk 1838. 55 Het woord ‘geheugen’ is gerelateerd aan het werkwoord ‘heugen’ (zich herinneren) en er bestaat een zelfstandig naamwoord ‘heug’ dat ‘herinnering’ of ‘gedachte’ betekent. Beide komen nog in het Nederlands voor (denk aan: dat zal hij zich lang heugen; tegen heug en meug iets doen). Het woord is afgeleid van een oud-Germaans woord hugu. 55 Het woord ‘leren’ is afkomstig van het Gotische woord lais, dat ‘ik weet’ betekent, en eigenlijk aangeeft: ‘naspeuren en daardoor ervaren’. 1.3 Metaforen

55 De Griekse filosofen hebben de basis gelegd voor ons denken over de werking en lokalisatie van de geest en dus over het geheugen. Plato probeerde verklaringen te geven door het geheugen te vergelijken met bijvoorbeeld het wastablet, een plankje met zachte was waarop geschreven kon worden. Daar komt de term engram vandaan, die in de wat oudere geheugenliteratuur regelmatig wordt gebruikt: in de was geschreven. Engram wordt in het Nederlands vaak vertaald met ‘spoor’: het spoor dat achterblijft in de was. Dergelijke vergelijkingen noemen we metaforen. 55 Er zijn in de loop van de eeuwen verschillende metaforen gebruikt; elke metafoor kan bepaalde eigenschappen duidelijk maken, maar heeft altijd weer zijn beperkingen.

1

4

1

Hoofdstuk 1 • Basisbegrippen

55 Plato heeft het geheugen eens vergeleken met een vogelkooi: het kan soms moeilijk zijn om de juiste vogel in die kooi terug te vinden en te vangen. Dat maakt duidelijk dat we soms moeite hebben om herinneringen op te halen. 55 Een andere bekende metafoor is die van de telegraaf- of telefooncentrale: deze metafoor verwijst naar de vele verbindingen die gelegd kunnen worden tussen de verschillende elementen. 55 Het geheugen wordt ook wel vergeleken met een opslagruimte, zoals de rommelzolder, waar alle oude herinneringen bewaard worden tot ze weer belangrijk worden. 55 De moderne variant is natuurlijk de metafoor van de computer: een deel RAM- en een deel ROM-geheugen: op deze manier maken we duidelijk dat een deel gebruikt wordt voor de momentane verwerking van de informatie, het werkgeheugen, en een deel voor de langetermijnopslag. 1.4 Associatie

55 De allerbelangrijkste les die we uit het verleden trekken over de werking van het geheugen is verwoord in de associatiewetten van Aristoteles (384-322 v. Chr). Een waarneming wordt in ons geheugen opgeslagen als een beeld (ongeacht het zintuig waarmee de waarneming is gedaan). Beelden worden in ons geheugen aan elkaar gekoppeld door associatie. 55 Aristoteles stelde dat er drie soorten associaties zijn: beelden kunnen na elkaar optreden in de tijd of bij elkaar in de ruimte (contiguïteit), kunnen op elkaar lijken (gelijkenis) of juist tegengesteld zijn (contrast). 55 De mate van associatie staat voor de sterkte van de verbinding, die het gemak bepaalt waarmee het ene beeld het andere beeld oproept in het geheugen. Dit is de basisregel van het geheugen. Heel veel geheugenverschijnselen zijn te verklaren met behulp van dit principe. 55 De Engelsman John Locke (1632-1704) was van mening, net als Plato, dat we ons de geest van een pasgeboren kind moesten voorstellen als een tabula rasa: een onbeschreven blad. We moeten niet veronderstellen dat er allerlei geestelijke vermogens of bepaalde kennis (een godsbeeld bijvoorbeeld) aangeboren zijn. Alles komt in ons geheugen terecht via ervaring: het empirisme. Externe beelden leiden tot interne beelden. Het associatieprincipe speelt ook hier de belangrijkste rol in het opbouwen van een kennisbestand in ons geheugen, namelijk door het koppelen van interne beelden. Deze filosofie, het associationisme, heeft een veel grotere invloed gehad in de Angelsaksische wereld dan op het Europese continent. 55 David Hartley (1705-1757) was een volgeling van Locke en heeft de ideeën verder uitgewerkt. Hij koppelde zijn theorie over de werking van het geheugen aan de werking van de hersenen. Hij maakte daarbij gebruik van de ideeën die Newton kort daarvoor had geformuleerd over het licht, de golftheorie. Hartley veronderstelde dat de beelden via het licht het oog binnenkomen en dat golven zich voortplanten langs de zenuwvezels in de hersenen. Eigenschappen van de beelden hebben, net als kleur,

1.5 • Het geheugen als een netwerk van verbindingen

5

verschillende frequenties en met behulp van die frequenties worden beelden gecodeerd en in het geheugen weer gedecodeerd. 55 Door Locke en Hartley werden de drie associatiewetten gereduceerd tot slechts één associatieprincipe. Hartley formuleerde het associatieprincipe als volgt: “Any sensations A, B, C, etc., by being associated with one another a sufficient number of times, get such a power over the corresponding ideas a, b, c, etc., that one of the sensations A, when impressed alone, shall be able to excite in the mind b, c, etc., the ideas of the rest.” (Elke waarneming A, B, C, etc., die een voldoende aantal malen met de andere wordt geassocieerd, krijgt zo’n invloed op de bijbehorende ideeën a, b, c, etc., dat als een van deze wordt waargenomen, A, deze in staat zal zijn om b, c, etc., de andere ideeën, in de geest op te roepen). 55 Het idee over het geheugen als een netwerk was in de 19e eeuw algemeen bekend, zowel in de Engelstalige als in de Duitstalige literatuur. Een van de bekendste inleidingen in de psychologie aan het begin van de 19e eeuw werd geschreven door Johann Friedrich Herbart (1776-1841) in zijn Lehrbuch der Psychologie van. Daarin betoogde Herbart dat de relaties in het netwerk beschreven zouden kunnen worden met behulp van mathematische regels. 1.5 Het geheugen als een netwerk van verbindingen

55 Hartley beschreef niet alleen hoe het geheugen functioneert, maar koppelde zijn ideeën ook aan een visie over de structuur en het functioneren van de hersenen: beide aspecten sloten nauw op elkaar aan. 55 De interpretatie van hersenen als een groot netwerk van aan elkaar verbonden vezels (als een visnet) hield lang stand in de 19e eeuw. Daar kwam verandering in door de ontwikkeling van betere microscopen, maar vooral door betere kleuringstechnieken, waarmee specifieke elementen in het zenuwweefsel beter zichtbaar gemaakt konden worden. De Italiaan Camillo Golgi (1843-1926) en de Spanjaard Santiago Ramon-yCajal (1852-1934) waren de belangrijkste personen in de discussie over de structuur van de hersenen: moeten we de hersenen nu zien als een groot netwerk van knopen en verbindingen en is dit een gesloten geheel (Golgi), of bestaan de hersenen uit talloze cellen, die weliswaar dicht tegen elkaar aan liggen maar desalniettemin los staan van elkaar (Cajal)? Cajal liet met een door Golgi ontwikkelde kleuringstechniek zien dat het om losse cellen gaat. Desalniettemin vatten functionele modellen de hersenen op als netwerken. 55 De Engelse fysioloog Charles Sherrington (1857-1952) heeft laten zien dat informatie van de ene zenuwcel overgedragen wordt op de volgende zenuwcel via een chemisch proces in de spleet tussen die twee cellen, de synaps. Dat proces heet neurotransmissie. 55 Een groot aantal neurotransmitters, chemische stoffen, zorgen voor de overdracht van het signaal van de ene naar de andere zenuwcel. Bepaalde transmitters komen op bepaalde plaatsen voor en zijn betrokken bij specifieke processen in de hersenen.

1

6

1

Hoofdstuk 1 • Basisbegrippen

55 De synaps zou men kunnen zien als dé plek waar de feitelijke associatie plaatsvindt. Het is een zeer verleidelijk idee, maar we weten niet of we elementen van een geheugenrepresentatie gelijk kunnen stellen met zenuwcellen. Evenmin weten we of we de verbinding tussen elementen gelijk kunnen stellen met het transmissieproces. 1.6 Het geheugen voor speciale functies of faculteiten

55 We spreken in het algemeen over ‘het geheugen’ alsof we maar één geheugen hebben, waar alles in is opgeslagen. Binnen de psychologie bestaat een opvatting, de faculteitenpsychologie, die stelt dat de geest bestaat uit allerlei functies of faculteiten. Volgens die opvatting heeft elke functie zijn eigen geheugen en zo kan het zijn dat iemand een goed geheugen heeft voor routes, maar gezichten juist niet goed kan onthouden. 55 Er is veel discussie over de mate waarin we echt moeten spreken over volledig onafhankelijke processen. We kunnen wel waarnemen, geheugen en taal onderscheiden, maar uiteindelijk hangen die processen weer met elkaar samen. De mate van onafhankelijkheid is relatief. Zoals er in een voetbalelftal verdedigers en aanvallers zijn en er een bepaalde mate van taakverdeling is terwijl het toch om een team gaat, zo is er in de geest en in de hersenen sprake van een bepaalde mate van specialisatie.

7

Structuur van het geheugen 2.1 Zintuiglijk en kortetermijngeheugen – 8 2.2 Langetermijngeheugen – 9 2.2.1 Declaratief geheugen – 10 2.2.2 Non-declaratieve geheugen – 13 2.2.3 Autobiografisch geheugen – 14 2.2.4 Prospectief geheugen – 15 2.2.5 Metageheugen – 15

2.3 Neurale netwerkmodellen – 15

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_2, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

2

8

Hoofdstuk 2 • Structuur van het geheugen

zz Inleiding

2

Men kan het geheugen opvatten als één groot netwerk en veel geheugentheorieën doen dat. Er zijn allerlei verschillende verschijnselen die suggereren dat er een scala is aan mechanismen, die niet makkelijk op een grote hoop, het geheugen, kunnen worden gegooid. Daarom is het gebruikelijk om het geheugen te representeren als een verzameling van deelsystemen, die allemaal zijn betrokken bij onderscheiden leer- en geheugenactiviteiten. Het is onwaarschijnlijk dat het hier om echt op zichzelf staande systemen gaat, om evenzoveel geheugens. Veeleer moet men zich deze verzameling voorstellen als verschillende vormen waarin verbindingen worden gemaakt en verschillende manieren waarop informatie wordt ge(re)activeerd: het werkt net iets anders en daarom hebben bijvoorbeeld hersenletsels of laesies wel effect op het ene proces, maar niet op het andere. In dit hoofdstuk wordt de structuur van het geheugen toegelicht (. figuur 2.1). In hoofdstukken daarna wordt dieper ingegaan op elk van die deelsystemen. 2.1 Zintuiglijk en kortetermijngeheugen

55 Nog vóór informatie via de zintuigen in het kortetermijngeheugen terechtkomt, lijkt er al sprake van een vorm van geheugen, het zintuiglijk geheugen. Het gaat om het vasthouden van informatie gedurende een periode van ongeveer 200 tot 300 milliseconden. Naar deze zintuiglijke geheugens is slechts onderzoek gedaan voor visuele en auditieve stimuli, zodat we spreken over een iconisch (beeld)geheugen voor de visuele modaliteit en van echoïsch (geluid)geheugen voor de auditieve modaliteit. De andere modaliteiten zijn nagenoeg niet onderzocht. 55 Het bekendste onderscheid is wel dat tussen kortetermijngeheugen en langetermijngeheugen. 55 Het kortetermijngeheugen wordt in het hedendaagse onderzoek meestal aangeduid als werkgeheugen. Dit representeert de veranderde rol die men aan dit geheugen toekent: aanvankelijk werd het werkgeheugen gezien als een soort kladblaadje waar je snel even iets op kon noteren, dus als een tijdelijk opslagmedium. Nu denken we dat zich in het werkgeheugen juist allerlei cruciale denk- en beslisprocessen afspelen, waarbij tegelijkertijd informatie in geactiveerde toestand beschikbaar wordt gehouden. 55 We gaan er vanuit dat er meerdere kortetermijngeheugens zijn om de verschillende soorten informatie te verwerken: in ieder geval lijkt er een kortetermijngeheugen te zijn voor verbaal materiaal, en een ander geheugen voor visueel-ruimtelijk (visuospatieel) materiaal. 55 Zoals aangegeven, wordt er heel weinig onderzoek gedaan naar het onthouden van informatie die via andere zintuigen binnenkomt, zoals reuk of tast. Het ligt echter voor de hand dat ook voor die kanalen aparte geheugens beschikbaar zijn, al worden die dan in modellen niet apart benoemd. 55 Zie ook 7 H. 3.

9

2.2 • Langetermijngeheugen

GEHEUGEN

kortetermijngeheugen (werkgeheugen)

langetermijngeheugen

declaratief geheugen (expliciet)

episodisch geheugen

semantisch geheugen

non-declaratief geheugen (impliciet)

priming

vaardigheden

habituatie

conditionering

. Figuur 2.1  Structuur van het geheugen.

2.2 Langetermijngeheugen

Er zijn verschillende indelingen voorgesteld die veel op elkaar lijken. 55 Er zijn diverse voorstellen gedaan voor een onderverdeling van het langetermijngeheugen. 55 Endel Tulving beargumenteerde in de zeventiger jaren van de vorige eeuw dat men een driedeling moest maken en poneerde de Triarchic theory. Hij onderscheidde episodic autonoetic (self), semantic noetic (formal knowledge), en procedural anoetic (automatic skills) waarbij hij, naast het type geheugen, ook iets beweerde over de aard van het bewustzijn dat daarbij aan de orde is. 55 In de tachtiger jaren kwam Larry Squire met een iets andere indeling voor het langetermijngeheugen: het declaratief geheugen, waarbij hij onderscheid maakte tussen het semantisch en episodisch geheugen, en het non-declaratief geheugen, waarin hij het procedureel geheugen onderscheidde, conditionering en priming (deze begrippen worden in volgende hoofdstukken toegelicht). Deze indelingen zijn zeker niet uitputtend. 55 Een andere dichotomie die vaak wordt gebruikt, spreekt van expliciet en impliciet. Als iemand mij vraagt om een lijst woordjes te leren of om gezichten te herkennen die kort daarvoor waren aangeboden, dan noemen we dat ‘expliciet’ leren. Wanneer informatie herhaaldelijk wordt aangeboden zonder dat mensen dat in de gaten hebben, blijken ze toch profijt te hebben van die eerdere aanbiedingen en dan is er sprake van ‘impliciet’ leren. Het onderscheid tussen expliciet en impliciet valt grotendeels samen met het onderscheid tussen declaratief en non-declaratief.

2

10

2

Hoofdstuk 2 • Structuur van het geheugen

55 Tulving stelde een lijst van 256 soorten geheugens op, met termen die hij in de literatuur was tegengekomen. Onderzoekers ‘verzinnen geheugens waar je bij staat’, lijkt het wel. Men moet hier voorzichtig mee omgaan. Het gaat immers meestal meer om de verwerking van bepaalde soorten informatie of de verwerking op een bepaalde manier en niet om een specifiek gebied in de hersenen waar een geheugen ‘zit’. 55 Bij de bespreking van de verschillende langetermijngeheugens volg ik min of meer de indeling van Squire en voeg daar nog wat aan toe, zoals het ruimtelijk geheugen en het autobiografisch geheugen.

2.2.1 Declaratief geheugen

55 Het declaratieve geheugen gaat over zaken en gebeurtenissen die men overdag meemaakt. Die gebeurtenissen kan men opvatten als episodes en men spreekt dan ook wel over het episodisch geheugen. In de spreektaal doelt men in de regel op juist dit geheugen. Daarnaast wordt alle opgeslagen kennis gezien als een onderdeel van het declaratieve geheugen; dan spreekt men over het semantisch geheugen.

Episodisch geheugen 55 Een episode bestaat uit de elementen van een gebeurtenis, maar ook uit de zogeheten contextelementen: informatie over tijd en plaats waarin de gebeurtenis zich afspeelt. Juist die contextelementen spelen een cruciale rol bij het weer ophalen van informatie: we zoeken bijvoorbeeld in ons geheugen naar een man die op dat tijdstip en op die plaats iets aan het doen was. 55 Bepaalde zaken komen we herhaaldelijk tegen en daar speelt na verloop van tijd informatie over context een minder belangrijke rol. Onze kennis over hoe bepaalde objecten genoemd worden, kunnen we bijvoorbeeld zo opdiepen, zonder dat we kunnen zeggen wanneer iemand ons geleerd heeft om dat object zo te noemen. Men spreekt dan over het semantisch geheugen (zie verderop). 55 Informatie komt via verschillende zintuigsystemen binnen en wordt daardoor op verschillende manieren gecodeerd of gerepresenteerd: de modaliteiten. 55 Er zijn sterke aanwijzingen dat informatie van die verschillende modaliteiten op verschillende plaatsen in de hersenen wordt opgeslagen. 55 We kennen ook het onderscheid tussen verschillende soorten informatie en de daarmee samenhangende geheugenvormen: een verbaal geheugen en een visueel of visueel-ruimtelijk geheugen. 55 Het verbale geheugen wordt vooral in verband gebracht met de linkerhersenhelft (de hersenhelft die in de regel betrokken is bij taal) en het visueel-ruimtelijk geheugen doet vooral een beroep op de rechterhersenhelft. 55 Veel van onze ervaringen zetten we om in verbale begrippen om zo met anderen over onze herinneringen te communiceren via taal. Het merendeel van het geheugenonderzoek betreft dan ook het opslaan en ophalen van woorden.

2.2 • Langetermijngeheugen

11

55 Een belangrijk onderdeel van het visueel-ruimtelijk geheugen betreft het leren van routes: waar is de badkamer, hoe moet ik naar de bakker? 55 Het leren van een route kan men doen door gebruik te maken van landmarks: bij de kerk moet je links. Bij het zien van de kerk, herken ik die kerk niet alleen als kerk, maar ook als aanwijzing voor welke kant ik op moet. In die zin gaat het hier om ruimtelijk geheugen. 55 Maar mensen kunnen ook een gevoel voor richting hebben. Sommige dieren kunnen wonderlijk goed gebruikmaken van hun richtingsgevoel, denk maar aan de duiven die hun weg terugvinden zonder dat ze een landkaart raadplegen. Richtingen en afstanden kunnen we coderen en opslaan, los van markeringen. Hoe die codering van deze informatie precies verloopt, is nog onduidelijk. 55 Volgens een bekende theorie op dit terrein van Stephen Kosslyn gebruiken we categorische codering (de bank staat links van de tafel), waarbij precieze plaatsen en afstanden geen rol spelen. Dit zou vooral een manier van coderen zijn waarbij de linkerhersenhelft een rol speelt. 55 Daarnaast is er een vorm van coderen die gebruik lijkt te maken van coördinaten, zoals we die kennen van een landkaart: elk stipje heeft zijn eigen coördinaten (lengteen breedtegraad) en afstanden tussen objecten worden in absolute zin gecodeerd. 55 Voor het maken van dergelijke codes gebruiken we een referentiesysteem. Ikzelf, de plek waar ik sta, zou uitgangspunt kunnen zijn (‘de computer staat voor mij’, ofwel egocentrisch) en objecten in de ruimte om mij heen kunnen dan met behulp van zo’n referentiesysteem een ruimtelijke code krijgen. Men kan ook een object lokaliseren ten opzichte van een ander object (‘het boek op de computer’, ofwel allocentrisch). Het is mogelijk dat er zelfs meerdere van die referentiesystemen gebruikt worden: we zouden kunnen uitgaan van het zwaartepunt van het lichaam, of van het hoofd. 55 Het maakt natuurlijk wel uit waar ik precies ben als ik naar de bakker moet. Het blijkt dat route-informatie in het langetermijngeheugen afhankelijk is van de oriëntatie tijdens het leren. Als ik de weg naar de bakker alleen geleerd heb vanuit mijn eigen huis, en ik moet dan een keer vanuit een hele andere plaats naar de bakker, dan helpt die opgeslagen route-informatie mij weinig. 55 Ruimtelijk leren gaat niet alleen over routes, maar ook over ruimtelijke informatie die is gekoppeld aan objecten. We kunnen iemand plaatjes van objecten laten zien en dan vragen welke objecten hij heeft gezien. We kunnen die objecten ook aanbieden op specifieke plaatsen in een matrix en daarna vragen om de objecten terug te zetten op de juiste plaats. Of we kunnen de matrix aanbieden met een aantal punten of markeringen in een aantal hokjes van de matrix en dan vervolgens in de lege matrix de specifieke plaatsen laten aanwijzen. In het laatste geval moet de persoon plaatsen onthouden. In het eerste geval moet hij ruimtelijke codes aan een object koppelen. Hier lijkt sprake te zijn van het leren van specifieke verbindingen, het leren van associaties tussen items (in dit geval object en plaats). 55 We kunnen nog veel meer onthouden, zoals geur of muziek. Er wordt in onderzoek weinig aandacht geschonken aan andere modaliteiten dan verbale en visuele of visueel-ruimtelijke stimuli. Geheugenonderzoekers gaan er van uit dat het om an-

2

12

2

Hoofdstuk 2 • Structuur van het geheugen

dersoortige informatie gaat, maar dat de processen van opslaan en ophalen op een soortgelijke manier zullen verlopen. 55 Zie ook 7 H. 4.

Semantisch geheugen 55 Naast het geheugen voor gebeurtenissen of episodes kennen we het semantisch geheugen, het geheugen voor feiten en kennis. 55 Een belangrijk aspect van dit geheugen is het leren van begrippen, waarbij taal een cruciale rol speelt. 55 Het is ook van belang zich te realiseren dat het bij geheugen ook altijd gaat om de betekenis van een bepaalde situatie voor een bepaalde persoon. 55 Als we er van uitgaan dat ons geheugen op het moment van geboorte nagenoeg leeg is (dit lijkt onwaarschijnlijk, want ook in de baarmoeder kunnen kinderen al prikkels registreren) en dat het geheugen gevuld wordt door gebeurtenissen die via de zintuigen tot ons komen, hoe kunnen we dan weten wat ‘de evenaar’ is? Gebeurtenissen zijn concreet, concepten of begrippen zijn abstract. Er zijn twee opvattingen over dit vraagstuk: de ene opvatting stelt dat er geen abstracte concepten zijn. Het begrip hond is een abstract begrip, want we zien nooit een ‘hond’, maar altijd een hond met zijn eigen specifieke kenmerken qua grootte, vacht, vorm van de kop en dergelijke. ‘Hond’ is slechts een woord dat we in de loop van onze ontwikkeling geassocieerd hebben met dieren die bepaalde kenmerken hebben. Dieren met bepaalde gemeenschappelijke kenmerken vormen een categorie; dieren van een andere categorie kunnen wel kenmerken gemeenschappelijk hebben met die categorie, maar de overlap in kenmerken met andere dieren is groter en daarom horen zij tot een andere categorie, bijvoorbeeld de categorie ‘kat’. Volgens deze opvatting zijn er in ons geheugen alleen zintuiglijke representaties van alle honden die we in ons leven zijn tegengekomen, geen aparte, abstracte representaties van concepten (wel van het woord natuurlijk, maar dat is geen concept). 55 Daartegenover staat de opvatting dat er wel degelijk zoiets is als een aparte knoop in het netwerk die abstracte, conceptuele informatie representeert. Volgens die opvatting worden bij het begrip hond allerlei zintuiglijke elementen geactiveerd, maar wordt de gemeenschappelijkheid, het lidmaatschap van een hogere-orde-categorie, apart gerepresenteerd. De zintuiglijke informatie is gerepresenteerd in de hersenen op de plaatsen waar de zintuigen verbonden zijn aan de hersenschors, de abstracte of conceptuele elementen zijn gelegen in de temporale schors. 55 Taalverwerving is een belangrijk onderzoeksgebied voor ons inzicht in de structuur en werking van het geheugen. Behavioristen, Skinner voorop, beweerden dat we al ons gedrag zouden kunnen verklaren als we maar zouden achterhalen hoe stimulusresponskoppelingen ontstaan. De Amerikaanse linguïst Noam Chomsky stelde de vraag hoe kinderen dan leren om grammaticaal correct te leren spreken. Volwassenen kunnen grammaticaal correcte zinnen produceren, maar kunnen niet altijd de onderliggende grammaticale regels verwoorden. Zo leren ze ook de taal niet aan hun kinderen. Integendeel: moeders spreken juist vaak een apart taaltje met hun baby en

2.2 • Langetermijngeheugen

13

daar kan een baby moeilijk de correcte grammatica uithalen. De ontwikkeling van de taal van een kleuter volgt niet de taalinput waarmee de kleuter wordt geconfronteerd. Dat bracht Chomsky tot de stelling dat wezenlijke aspecten van de taal, zoals de grammatica, niet via stimulus-responsregels geleerd kunnen worden. Er moest volgens hem sprake zijn van een aangeboren grammatica, die zich kan ontplooien. Hij veronderstelde ook dat dit een universele grammatica moest zijn, die in staat was om zich aan te passen aan de taalomgeving waarin het kind terechtkwam: talen hebben dan wel verschillende grammatica’s, maar die zouden in essentie terug te voeren zijn op nog basalere, universele regels. 55 Er is echter veel onderzoek dat laat zien dat een grammatica niet expliciet aangeleerd hoeft te worden. Mensen leren regels gebruiken zonder dat ze precies beseffen om welke regels het gaat. Dit wordt onderzocht door gebruik te maken van artificiële grammatica’s, die door onderzoekers zelf gecreëerd worden. Het blijkt dat mensen die regels leren hanteren en volgens die regels kunnen leren reageren, maar dat ze de regels niet kunnen verwoorden, ofwel expliciteren. De regels zouden dan impliciet geleerd zijn, waarmee ze kunnen vallen in de categorie non-declaratief geheugen. 2.2.2 Non-declaratieve geheugen

55 Het begrip non-declaratief is een vreemd begrip: het geeft vooral aan wat het niet is, niet waar het in essentie om gaat. 55 Het non-declaratieve geheugen betreft meer het geheugen van bepaalde vaardigheden of aangeleerde reacties. Prikkels roepen reacties op zonder dat in het geheugen gezocht moet worden naar de juiste respons. 55 In deze categorie van geheugenprocessen worden meerdere vormen onderscheiden: skills (vaardigheden), conditioneren, en priming.

Skills 55 Bij skills (vaardigheden) moet men denken aan vaardigheden zoals fietsen of bridgen. Het fietsvoorbeeld maakt goed duidelijk dat we weten hóe we het moeten doen, maar niet echt kunnen uitleggen wát we nu precies doen. In die zin is de informatie niet toegankelijk voor ons bewustzijn. Maar dat is niet altijd zo. 55 Een vaardigheid moeten we eerst aanleren en in die fase zijn we vaak wel bewust bezig om de reeks van handelingen uit te voeren. Pas na enige tijd, als we de basis onder de knie krijgen, kunnen we het steeds beter ‘op de automatische piloot’ doen. Sterker, als we proberen om in te breken in de automatische procedure, gaat het meestal mis. Als door bepaalde oorzaken, bijvoorbeeld hersenaandoeningen, automatismen verloren gaan, moeten we weer meer nadenken bij wat we doen en dat kan heel vermoeiend zijn. 55 Bij skills denkt men vlug aan motorische vaardigheden, maar kaarten is niet alléén een motorische vaardigheid. De essentie van bridgen is immers niet dat men de kaarten mooi op de tafel kan leggen, de essentie is dat er allerlei regeltjes zijn waarmee men rekening kan houden, met als doel zoveel mogelijk slagen te halen. Bij skills gaat

2

14

2

Hoofdstuk 2 • Structuur van het geheugen

het om productieregels of als-danregels: in deze situatie moet je dit doen. Bij overleren van deze regels worden het automatismen. Als iets goed is aangeleerd, gaat het vanzelf goed en daarom oefenen topsporters veel. 55 Zie 7 H. 6.

Conditioneren 55 Een andere vorm van non-declaratief geheugen komt tot uiting in het stimulus-responsleren of conditioneren, zowel het klassiek als het instrumenteel conditioneren. In beide vormen gaat het erom dat een bepaalde situatie tot een respons leidt. 55 Meestal wordt verondersteld dat de respons vanzelf wordt geactiveerd, ofwel gegenereerd. Maar er zijn aanwijzingen dat ook hier sprake is van enig bewustzijn bij het leren. 55 Zie 7 H. 5.

Priming 55 Tot slot rekent men priming tot het non-verbaal leren. Priming kun je opvatten als activeren. Iets in het geheugen wordt al geactiveerd, waardoor in een later stadium het gedrag door die geactiveerde toestand versneld of beïnvloed wordt. 55 Het begrip priming komt men tegenwoordig in verschillende onderzoeksparadigma’s tegen. Een al langer bekend verschijnsel is beschreven bij woordherkenning: het woord ‘bakker’ zal sneller worden herkend als net daarvoor heel kort het woord brood is aangeboden: de activatie van het woord brood spreidt zich uit naar items in het netwerk die aan brood geassocieerd zijn. Deze activatie duurt kort (enkele honderden milliseconden) en zorgt ervoor dat het taalverwerkingsproces sneller verloopt. 55 Een andere vorm van priming vindt men in de literatuur over geheugenstoornissen. Wanneer men iemand een lijst woorden laat zien en beoordelen op bijvoorbeeld het voorkomen van bepaalde letters en dan vervolgens als nieuwe taak aanbiedt om een letterreeks af te maken tot een woord, dan zal de persoon een letterreeks die past bij een kort tevoren aangeboden woord sneller afmaken dan een letterreeks die niet past bij een eerder gezien woord. 55 Ten slotte komt het begrip priming voor in sociaal-psychologische literatuur. Door iemand enige tijd in een bepaalde stemming te brengen, het gevoel van succes, kan het gedrag van die persoon in een andere, schijnbaar losstaande situatie door dit gevoel beïnvloed worden. Het gaat hier dan niet om specifieke representaties die al geactiveerd zijn, maar meer om een stemming, een algemene attitude ten opzichte van een situatie. In die zin past dit verschijnsel minder goed in het schema in . figuur 2.1. Hier lijken toch andere mechanismen een rol te spelen. 2.2.3 Autobiografisch geheugen

55 De laatste jaren is de term autobiografisch geheugen in zwang gekomen. Men doelt daarmee op het langetermijngeheugen voor gebeurtenissen die specifiek aan de persoon gebonden zijn. Ik maak van alles mee, ik lees kranten, luister naar de radio en

2.3 • Neurale netwerkmodellen

15

kom via kennissen van alles te weten over allerlei gebeurtenissen. Een deel van die gebeurtenissen kan ik me later herinneren. Een deel van die gebeurtenissen onderga ik echt zelf als persoon. Die laatste gebeurtenissen zouden speciaal in het langetermijngeheugen gemarkeerd zijn als ‘verbonden’ aan het ‘ik’ (self in Engelstalige literatuur). 55 Het begrip autobiografisch geheugen impliceert dat we onze alledaagse ervaringen niet opslaan als een verzameling losse episodes, maar dat ervaringen op meer georganiseerde wijze worden opgeslagen, aan de hand van zogeheten thema’s. 55 Daarbij kan men denken aan familie, woonplaats, werk en hobby’s. Op die manier is het mogelijk om een rode draad in je leven te zien en plannen te maken voor de toekomst. In het algemeen kan men stellen dat het autobiografisch geheugen op een soortgelijke wijze werkt als het episodisch geheugen. 55 Voor het autobiografisch geheugen zijn geen specifieke hersengebieden bekend. 2.2.4 Prospectief geheugen

55 In de onderverdeling declaratief en non-declaratief geheugen wordt in het algemeen niet het prospectief geheugen genoemd. De term prospectief geheugen hanteert men wanneer iemand moet onthouden dat hij in de toekomst iets moet doen, zoals bijvoorbeeld bij het koken: als de aardappelen gaar zijn, moet het vuur uit, anders gaat het mis. 55 Ook al lijkt het onthouden voor de toekomst iets anders te zijn, toch is het niet nodig om te veronderstellen dat hier sprake is van een ander geheugensysteem. Waarschijnlijk gebruiken we het declaratieve, episodische geheugen ook voor het onthouden van de toekomst. Wanneer iemand problemen krijgt met zijn episodisch geheugen, komen ook prospectieve geheugenproblemen naar voren. 2.2.5 Metageheugen

55 Er is nog een ander geheugen dat niet in dit schema is opgenomen: het metageheugen of metamemory. Niet alleen kunnen we ons iets herinneren, we weten ook dát we ons iets herinneren, dat we het ons goed of verkeerd herinneren, en dat ons geheugen wel of niet goed werkt of minder wordt. Bij geheugenonderzoek kan het metageheugen bestudeerd worden door vragen over het geheugen te stellen: of het goed werkt, of men veel moeite doet om de juiste herinnering terug te vinden en dergelijke. Strikt genomen is het metageheugen geen onderdeel van het geheugen; het is geen geheugenproces. 2.3 Neurale netwerkmodellen

We hebben in dit hoofdstuk allerlei soorten geheugens de revue zien passeren. Men krijgt dan al snel het idee dat de geest, het geheugen, is opgedeeld in hokjes, met voor elke functie een apart hokje en bijgevolg een apart stukje hersenen. Dat idee is niet juist. Vooral onder-

2

16

2

Hoofdstuk 2 • Structuur van het geheugen

zoekers die proberen om menselijke functies na te bootsen op de computer (‘kunstmatige intelligentie’) hebben laten zien dat de organisatie of de structuur in het geheugen niet vooraf is gegeven, maar het gevolg is van de wijze waarop we het geheugen gebruiken en waarop informatie wordt opgeslagen in het geheugen. Dergelijke onderzoekers maken gebruik van zogeheten neurale netwerken. 55 Neurale netwerken zijn computermodellen die gebruikt worden om cognitieve functies in het algemeen en meer specifiek ons geheugen na te bootsen. 55 Met neurale netwerken kan men allerlei cognitieve functies nabootsen, zoals waarnemen, taalgedrag of de sturing van acties. 55 Het netwerk bestaat uit knopen en verbindingen tussen knopen, ongeveer zoals in onze hersenen. 55 Er zijn geen gespecialiseerde modules of routines die aparte berekeningen maken. Alle informatie die nodig is om bij een bepaalde prikkel een bepaalde respons te genereren, is vastgelegd in deze netwerkstructuur. 55 Het systeem leert op basis van trial-and-error. Leren betekent in dit verband dat bepaalde verbindingen versterkt worden. Op den duur ontstaan zo combinaties van verbindingen tussen knopen of elementen, die een bepaalde input representeren. 55 Neurale netwerken kunnen heel krachtig zijn: ze kunnen heel veel, bijvoorbeeld gezichten herkennen. Dat ze zoveel kunnen, laat zien dat het niet nodig is om voor allerlei aspecten aparte regelsystemen te veronderstellen. 55 Een nadeel van een dergelijke benadering is dat we niet goed kunnen overzien wat er in feite in het leerproces gebeurt, waarom het netwerk verandert op de manier waaróp het verandert. We weten het in algemene zin, maar niet voor een concrete stimulus: we kunnen niet uitleggen waarom juist bij de ene knoop de verbinding sterker wordt en niet bij een andere.

17

Kortetermijngeheugen 3.1 Zintuiglijk geheugen – 18 3.2 Actief houden – 18 3.3 Cell assembly – 19 3.4 Modal model – 19 3.5 Duur – 20 3.6 Omvang – 20 3.7 Vergeten in het kortetermijngeheugen – 21 3.8 Codering – 21 3.9 Zoeken – 21 3.10 Werkgeheugen – 22

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_3, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

3

18

Hoofdstuk 3 • Kortetermijngeheugen

zz Inleiding

3

William James beschreef al aan het eind van de 19e eeuw dat er een primary memory zou zijn voor het kort onthouden van een beperkte hoeveelheid informatie, zoals een telefoonnummer. Informatie die we langere tijd onthouden, kwam volgens hem in het secondary memory. Lange tijd werden die twee geheugensystemen aangeduid met de termen korte- en langetermijngeheugen. De laatste twee decennia is er veel onderzoek verricht naar het kortetermijngeheugen en daardoor zijn veel nieuwe inzichten gegroeid over de structuur en het functioneren van het kortetermijngeheugen. De term kortetermijngeheugen raakt daardoor steeds meer in onbruik en wordt steeds vaker vervangen door de term werkgeheugen. Cruciaal blijft dat het over het kort vasthouden van informatie gaat: we spreken dan over seconden. 3.1 Zintuiglijk geheugen

55 Informatie komt de zintuigen binnen en blijken niet direct verdwenen te zijn als we de stimulus weghalen. Er lijkt een soort echo te zijn en bij auditieve stimuli spreekt men dan ook wel over echoïsch geheugen. De informatie blijft maar zeer kort actief, we spreken over 200 tot 300 milliseconden, en dan is het ook nog van belang dat er geen nieuwe stimulus overheen komt (dat heet maskeren), want dan is de informatie direct volledig verdwenen. 55 In de visuele modaliteit spreekt men van iconisch geheugen: een beeldgeheugen. 55 Met het begrip zintuiglijk geheugen kunnen we verklaren dat iemand in staat is selectief te reageren op een stimulusaspect terwijl de stimulus zelf is verdwenen. 55 In de praktijk speelt het zintuiglijk geheugen nauwelijks een rol in de zin dat we daar rekening mee moeten houden als we kijken naar leersituaties in het onderwijs, of geheugenproblemen onderzoeken. 55 Voor zover mij bekend, is nooit een patiënt beschreven met een geïsoleerde stoornis van het zintuiglijk geheugen. 3.2 Actief houden

55 We kunnen niet aan al te veel dingen tegelijk denken. Toch is het nodig om meerdere elementen tegelijkertijd actief te hebben om ervoor te zorgen dat we goed kunnen beoordelen hoe de feitelijke situatie is: welke stimuli neem ik waar, welke stimulus treedt op in welke context. Het leggen van associaties gaat over het leggen van verbanden tussen elementen en dat gebeurt dan op het moment dat die elementen tegelijkertijd actief zijn. Dat vormt een wezenlijk onderdeel van het geheugen. 55 Bij het onthouden gedurende een korte periode is het niet van belang dat al (redelijk) vaste verbindingen bestaan: zolang de elementen samen actief zijn, in ons bewustzijn zijn, worden ze onthouden. Zodra ze niet meer actief gehouden worden, vergeten we ze.

3.4 • Modal model

19

3.3 Cell assembly

55 De Canadese psycholoog Donald Hebb (1904-1985) koppelde het associatiebegrip direct aan het neurotransmissiemechanisme, met een formulering die sterk doet denken aan het principe van Hartley (7 H. 1): ‘When an axon of a cell A is near enough to excite a cell B and repeatedly or persistently takes part in firing it, some growth process or metabolic change takes place in one or both cells, such that A’s efficiency, as one of the cells firing B, is increased.’ (Als een uitloper van een cel A dicht genoeg bij een cel B is om deze te activeren en herhaaldelijk of voortdurend ook activeert, dan vindt een bepaald groeiproces of metabole verandering plaats in een cel of in beide, zodat A’s vermogen om B te activeren, toeneemt). 55 Hebb wist nog weinig van wat er feitelijk gebeurt tijdens neurotransmissie en speculeerde daarover. Daarbij ontwikkelde hij het idee van de cell assembly. 55 Een cell assembly is een groepje zenuwcellen die verschillende kenmerken (vorm, kleur) van prikkels representeren die op dat moment worden waargenomen. Dat tijdelijke groepje cellen dat op dat moment is geactiveerd, gaat een meer permanent groepje vormen doordat de verbindingen die er zijn, versterkt worden. Deze versterking vindt plaats doordat het signaal een tijdje blijft rondzingen langs de baan die de cellen met elkaar verbindt. Dat rondzingen zorgt ervoor dat we het signaal een tijdje vasthouden en kan gezien worden als een mogelijk fysiologisch mechanisme voor het kort vasthouden van het geheugen. 55 Het primaire of kortetermijngeheugen is volgens deze opvatting niet een vaste plek in de hersenen, maar wordt gezien als het gedurende korte tijd actief blijven van een deel van het netwerk. 55 Hebb ten slotte, veronderstelde dat het rondzingen in de cell assembly van belang was om informatie ook in het geheugen definitief vast te leggen. Dat proces noemt men consolidatie. Wanneer dat proces verstoord wordt, zal geen permanent spoor worden gemaakt en is de informatie verloren, vergeten. 3.4 Modal model

55 Het lijkt logisch om te veronderstellen dat alle informatie eerst in het kortetermijngeheugen moet zijn geweest om in het langetermijngeheugen te kunnen komen en ook dat informatie uit het langetermijngeheugen eerst naar het kortetermijngeheugen wordt verplaatst als iemand zich iets probeert te herinneren. 55 Deze veronderstelling is belangrijk voor het modal model dat vooral bekend is geworden door het werk van Richard Shiffrin. Samen met Walter Schneider onderzocht hij het functioneren van aandachtsprocessen, waarbij vooral processen in het kortetermijngeheugen van belang zijn. 55 Later heeft Shiffrin met onder meer de Nederlandse psycholoog Jeroen Raaijmakers, de eigenschappen van het langetermijngeheugen proberen te beschrijven in een formeel model, Search of the Associative Memory, ofwel SAM. Zie . figuur 3.1.

3

20

Hoofdstuk 3 • Kortetermijngeheugen

zintuiglijk geheugen

3

input

visueel auditief tactiel

kortetermijngeheugen

langetermijngeheugen

aandacht controleprocessen: – herhalen – coderen – beslissen – ophaalstrategie

. Figuur 3.1  Model van Shiffrin.

3.5 Duur

55 Het begrip kortetermijngeheugen slaat op de vorm van kort informatie vasthouden om daarmee te kunnen bepalen wat het belang is van deze informatie in relatie tot wat we al weten, en welke verbanden moeten worden gelegd en versterkt. De informatie blijft dus maar zeer kort in geactiveerde toestand. Men moet denken in termen van enkele seconden. 55 Als de informatie telkens opnieuw geactiveerd wordt (denk aan het herhalen van een telefoonnummer dat we net hebben opgezocht), dan kan het wat langer duren. 55 Uit dierexperimenteel onderzoek is gebleken dat wanneer een dier niet wist dat hij na enige tijd getest zou worden, informatie al vrij snel vergeten was. Wanneer hij echter wél wist dat hij na enige tijd getest zou gaan worden (en een beloning zou krijgen voor het goede antwoord) bleek hij de informatie gedurende langere tijd vast te houden, maar ook dan hebben we het over seconden en niet over minuten. 55 We kunnen het begrip in ieder geval niet toepassen op het onthouden van zaken van de laatste dagen of weken, zoals wel vaak ten onrechte door mensen in het dagelijks leven wordt gedaan. In dat geval gaat het altijd om het langetermijngeheugen. 3.6 Omvang

55 Het kortetermijngeheugen is beperkt in tijd, maar ook in omvang, ofwel de hoeveelheid informatie die vastgehouden kan worden. 55 Een bekende Amerikaanse psycholoog, George Miller, beweerde dat we zeven plus of min twee items kunnen onthouden in het kortetermijngeheugen. 55 Nader onderzoek heeft echter laten zien dat dit een overschatting is van de omvang van het kortetermijngeheugen en dat het om ongeveer vier items gaat. Bij de reproductie van items die in het kortetermijngeheugen moeten worden onthouden, kunnen ook items worden genoemd die dan al vanuit het langetermijngeheugen worden gereproduceerd.

3.9 • Zoeken

21

3.7 Vergeten in het kortetermijngeheugen

55 Voor het kortetermijngeheugen is van wezenlijk belang dat informatie in geactiveerde toestand is. 55 Het zenuwstelsel heeft de neiging om niet vanzelf in geactiveerde toestand te blijven, maar weer naar een rusttoestand terug te keren (waarin nog heel wat zenuwcellen vuren, maar dan niet systematisch). Dat leidt dan vanzelf tot verval (decay) van de geactiveerde toestand en daarmee tot vergeten in het kortetermijngeheugen. 55 Omdat de omvang van het kortetermijngeheugen beperkt is, is het ook mogelijk dat een item vervangen wordt door een ander, nieuw binnenkomend item. Dit is een vorm van interferentie. 55 Wordt nieuwe informatie heel snel aangeboden, dan is het niet goed mogelijk om verbindingen tussen deze elementen en informatie uit het langetermijngeheugen te leggen. 55 Vooralsnog veronderstellen we dat het min of meer toeval is welk element uit het kortetermijngeheugen gestoten wordt: dat kan het eerst aangeboden element zijn, maar dat hoeft niet. 3.8 Codering

55 Als mensen zijn we meer gericht op betekenis van bepaalde elementen in de omgeving dan op de specifieke vorm. Binnenkomende stimuli worden dan ook snel omgezet naar betekenisvolle informatie. Als iemand je iets vertelt op een wat omslachtige manier, kun je meestal de zin niet nazeggen, maar wel vertellen wat hij bedoelde. Hoewel informatie in het langetermijngeheugen wordt gecodeerd op betekenisniveau, blijkt dat in het kortetermijngeheugen informatie zowel gecodeerd wordt op het niveau van de vorm als van de inhoud. 3.9 Zoeken

55 Als informatie in het kortetermijngeheugen in geactiveerde toestand wordt gehouden, zou je kunnen veronderstellen dat die informatie ook direct beschikbaar is. Stel nu dat je iemand een stimulus aanbiedt, die hij moet onthouden, en stel dat die persoon vervolgens een nieuwe stimulus krijgt aangeboden en moet bepalen of die stimulus gelijk is aan de voorheen aangeboden stimulus. Op zo’n taak kan hij snel reageren. Als je bij gelijkblijvende opdracht iemand meer stimuli aanbiedt, twee, drie of vier bijvoorbeeld, blijkt de tijd om te bepalen of de nieuwe stimulus gelijk is aan een van de te onthouden stimuli toe te nemen met het aantal te onthouden stimuli. Het blijkt om een zoekproces te gaan in het kortetermijngeheugen, waarin de stimuli een voor een vergeleken worden: er is geen directe match tussen de nieuwe informatie en de opgeslagen informatie.

3

22

Hoofdstuk 3 • Kortetermijngeheugen

central executive

3

visueel-ruimtelijk schetsblok

episodische buffer

fonologische loop

visuele beelden

episodisch langetermijngeheugen

taal

. Figuur 3.2  Het werkgeheugenmodel van Baddeley met drie buffers voor het kort opslaan van informatie om die te kunnen bewerken.

3.10 Werkgeheugen

55 Onderzoek bij patiënten met hersenletsel heeft laten zien dat het mogelijk was dat na een letsel het kortetermijngeheugen verstoord was, terwijl het langetermijngeheugen intact was. De omgekeerde situatie kwam ook voor: patiënten met een verstoord langetermijngeheugen hebben in de regel nog een (redelijk) goed functionerend kortetermijngeheugen. Een dergelijk patroon van intacte en verstoorde functies noemt men een dubbele dissociatie. Het suggereert dat de twee geheugens (tot op een bepaald niveau) onafhankelijk van elkaar functioneren. Om die reden werd een ander model geïntroduceerd: het werkgeheugenmodel van Baddeley. Zie . figuur 3.2. 55 Het wezenlijke kenmerk van het werkgeheugenmodel is dat het werkgeheugen vooral gebruikt wordt om te werken, in feite het denken. 55 Er zijn allerlei aanwijzingen dat intelligentie nauw samenhangt met het werkgeheugen: intelligentie meten we met een intelligentietest, maar wat we daarmee nu precies meten, wordt in grote mate bepaald door de kwaliteit van het werkgeheugen. 55 Er is ook een component om informatie vast te houden: een buffer of slaafsysteem. 55 De centrale component waarin gewerkt wordt noemde Baddeley de central executive. Deze component houdt rekening met de doelen die bereikt moeten worden, selecteert een strategie om die doelen te bereiken, checkt of bepaalde procedures ook wel tot het doel leiden (monitoren) of dat er gewisseld moet worden van strategie. Het selecteren van een strategie gebeurt vooral op basis van het onderdrukken (inhibitie) van minder geschikte procedures, die ook door bepaalde stimuluskenmerken worden geactiveerd.

3.10 • Werkgeheugen

23

55 Er zijn heel veel situaties die meerdere handelingsprocedures oproepen, waarna op basis van associatiesterkte, een van die procedures wordt gekozen (contention scheduling) en vervolgens het gedrag min of meer vanzelf verloopt. Als een standaardprocedure in een bepaalde situatie op een bepaald moment niet geschikt is, moet die standaardroutine onderdrukt worden, waardoor alternatieve procedures boven komen drijven (shiften). 55 Baddeley veronderstelt dat er aparte buffers of opslagruimtes zijn voor auditieve en visuele informatie, die hij respectievelijk de articulatory loop en de visuospatial sketchpad noemt. 55 Er is discussie mogelijk over wat nu precies in de visueel-ruimtelijke buffer wordt opgeslagen: hoe visueel is de informatie eigenlijk; gaat het niet juist om de ruimtelijke aspecten? In veel experimenteel onderzoek kunnen deze elementen niet goed onderscheiden worden. 55 Baddeley heeft in een herziene versie van zijn model nog een nieuwe component ingevoerd: naast de central executive en aparte buffers voor auditief en visueel-ruimtelijke informatie heeft hij een episodische buffer ingevoerd. 55 De episodische buffer is geen buffer zoals de andere twee buffers, maar een tijdelijke werkplek, met als belangrijkste rol het koppelen van informatie, ook wel binding genoemd. 55 Informatie van verschillende modaliteiten (taal, visueel) kunnen hierin verwerkt en samengevoegd worden. 55 Ook ruimtelijke en temporele contextkenmerken worden aan de informatie gekoppeld. 55 Op deze manier wordt informatie gemanipuleerd en worden nieuwe representaties gemaakt. 55 Het werkgeheugenmodel is erg bekend geworden en is algemeen geaccepteerd in de klinische neuropsychologie. 55 Naast het werkgeheugen ziet men in die literatuur ook het begrip executieve functies. Dat begrip kan verwijzen naar de central executive van Baddeley. Die functies worden vaak als een paraplubegrip gebruikt ter aanduiding van een verzameling slecht gedefinieerde processen, die in wezen hetzelfde doel dienen als de central executive. 55 Soms verwijst het begrip werkgeheugen niet naar het specifieke model van Baddeley, maar naar het algemene idee dat het kortetermijngeheugen niet slechts gebruikt wordt om informatie kort vast te houden, maar ook om er bewerkingen op te verrichten (in feite het ‘denken’, zoals bijvoorbeeld bij een wat ingewikkelder som). 55 Men onderscheidt dan twee componenten: maintenance (vasthouden van informatie) en manipulation (bewerken van informatie). Beide elementen worden dan in het systeem geïntegreerd, terwijl Baddeley veronderstelt dat het om onderscheiden deelsystemen gaat, met elk een eigen neurologisch substraat.

3

25

Het episodisch geheugen 4.1 Ebbinghaus – 26 4.2 De drie fasen van het geheugenproces – 26 4.2.1 Encoderen – 27 4.2.2 Consolideren – 27 4.2.3 Reproductie – 28

4.3 Flashbulb-herinneringen – 29 4.4 Fouten in herinneringen: getuigenverklaringen – 30 4.5 Emotie en geheugen – 31 4.6 De zeven geheugenprincipes van Surprenant en Neath – 31

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_4, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

4

26

Hoofdstuk 4 • Het episodisch geheugen

zz Inleiding

4

We hebben tot nu toe gekeken naar de wijze waarop het geheugen kan worden ingedeeld in allerlei verschillende vormen en vervolgens het kortetermijn- en werkgeheugen nader bekeken. In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de wijze waarop het episodisch geheugen functioneert. Zoals eerder betoogd, speelt de sterkte van de associatie tussen elementen en het veranderen van die associatiesterkte een cruciale rol. Deze uitgangspunten zijn in feite al lang geleden bedacht en belangrijke wetmatigheden over het geheugenproces zijn ook al lang geleden beschreven. 4.1 Ebbinghaus

55 Tot het eind van de 19e eeuw werd er veel gefilosofeerd over het geheugen: men beschreef hoe men dacht dat het geheugen zou werken, waar het zou zitten, maar er werd geen systematisch onderzoek gedaan. De Duitse psycholoog Hermann Ebbinghaus (1850-1909) begon met systematisch onderzoek naar de werking van het geheugen en hij voerde die experimenten op zichzelf uit. Dat heeft uiteindelijk ook geleid tot een zeer fundamenteel inzicht in de werking van het geheugen, dat hij ook in enkele wetmatigheden heeft vastgelegd. 55 Ebbinghaus leerde lijsten met betekenisloze lettergrepen (geen bestaande woorden omdat hij de invloed van betekenis wilde uitschakelen) tot hij die helemaal kende en ging dan meten hoeveel hij er nog van wist na intervallen die varieerden in duur. 55 Hij bedacht dat je vergeten kon definiëren als de mate waarin je een lijst opnieuw moet leren om hem weer helemaal te kennen. Deze methode noemen we de besparingsmethode (savings method). 55 Hij vond dat vergeten aanvankelijk heel snel verloopt en dat na verloop van tijd de vergeetsnelheid afneemt. 55 Ook kon op basis van dit onderzoek worden geconcludeerd dat wanneer iemand zich niets meer kan herinneren, alles toch niet vergeten is: het opnieuw aanleren gaat veel sneller dan het oorspronkelijke leren van het materiaal. 55 Een van de wetten van Ebbinghaus stelt dat het leren toeneemt in verhouding tot de frequentie waarmee de associatie gelegd wordt. Dit is de klassieke associatieopvatting. Ebbinghaus heeft laten zien dat de stelling ook in kwantitatieve zin klopt. 55 Een andere wetmatigheid die Ebbinghaus formuleerde is de recentheidswet: recent, pas gemaakte associaties zijn sterker dan oudere associaties. 4.2 De drie fasen van het geheugenproces

Elke inleiding over het geheugen begint met de constatering dat het geheugen niet de verzameling van opgeslagen ervaringen is, cruciaal zijn niet de representaties, maar het proces. Het geheugenproces kent drie fasen: encoderen of opslaan, consolideren en reproductie.

4.2 • De drie fasen van het geheugenproces

27

4.2.1 Encoderen

55 Informatie moet waargenomen worden en dat op zich betekent al dat binnenkomende informatie reeds opgeslagen informatie activeert. Waarnemen is geen kwestie van een nieuwe foto maken en opslaan, maar binnenkomende informatie relateren aan opgeslagen informatie: her-kennen. 55 Daarbij maakt de waarnemer keuzes om de aandacht al dan niet op bepaalde aspecten te richten. Ook wordt, in de regel niet bewust, de context genoteerd: waar en wanneer neem ik dit waar? Dit totaal van waarnemingsactiviteiten noemt men: encoderen of opslaan. 55 Soms is het van belang om informatie goed waar te nemen, zodat men er op kan vertrouwen dat het later weer kan worden opgehaald. Twee soorten processen spelen hier een rol. Iemand kan de informatie domweg repeteren, herhalen. 55 Een andere optie is om zoveel mogelijk verbanden te leggen tussen de nieuwe informatie en de reeds opgeslagen informatie. Dit noemt men elaboratie, het uitwerken en organiseren van de informatie die wordt opgeslagen. Door elaboratie wordt informatie via veel meer verschillende ingangen toegankelijk gemaakt en het is daardoor een effectievere manier van de simpele herhaling. 55 Enigszins verwant aan dit proces van elaboratie is het idee van levels of processing: het verwerkingsniveau. Wanneer tijdens de encodeerfase de aandacht vooral gericht is op uiterlijke, oppervlakkige kenmerken, blijkt het meestal lastiger om informatie later weer terug te vinden. Verwerking op een meer inhoudelijk of dieper niveau heeft meestal meer succes. Het langetermijngeheugen is eerder gebaseerd op inhoudelijke representaties dan op oppervlakkige kenmerken en een codering volgens inhoudelijke kenmerken sluit dus beter aan en leidt tot een betere samenhang met het bestaande netwerk. 55 Dit zal vaak opgaan, maar eigenlijk is het niet de meest optimale omschrijving van hoe iets het best opgeslagen kan worden. We slaan iets op om er later iets mee te kunnen doen. Wat we het beste kunnen opslaan, is dan ook afhankelijk van wát we er later mee gaan doen. Dit noemt men het transfer-appropriate processing principe. 55 Het encoderen is in feite een proces dat in het kortetermijn- of werkgeheugen plaatsvindt. 4.2.2 Consolideren

55 De tweede fase van het proces is de consolidatie. In Engelstalige publicaties ziet men ook wel de term storage. Het is eigenlijk niet zo duidelijk hoe consolidatie als proces verloopt. 55 Na de encodering lijkt het van belang dat de nieuw aangelegde associaties ook de tijd krijgen om zich om te vormen tot permanente verbindingen, zoals cement moet uitharden om te zorgen voor een sterke muur. 55 Als consolidatie niet optreedt, wordt de associatie in het geheugen niet gelegd en zal die later ook niet kunnen worden geactiveerd.

4

28

4

Hoofdstuk 4 • Het episodisch geheugen

55 Een van de mogelijkheden voor consolidatie is het reactiveren van een nieuw aangelegde keten van verbindingen. Dit is het idee van Donald Hebb, dat hij cell assembly noemde en dat hij als de functie van het kortetermijngeheugen beschouwde (7 H. 3). 55 Om ervoor te zorgen dat informatie goed wordt opgeslagen, kan men informatie weer opnieuw activeren door bijvoorbeeld te herhalen. Onderzoek heeft laten zien dat het dan beter is om enige tijd tussen de herhalingen voorbij te laten gaan (spaced repetition); dat werkt beter dan snel achter elkaar repeteren (massed repetition). 55 Wanneer dat reactiveren van een cell assembly uitblijft, kan er verval optreden van de verbinding, met als gevolg dat de informatie verloren gaat. Deze vorm van vergeten noemt men decay of verval. 55 Ook is het mogelijk dat informatie die in de cell assembly zit, deels betrokken raakt bij een nieuw informatieverwerkingsproces. De elementen zijn zo betrokken bij meerdere geheugensporen. Er is dan sprake van interferentie tussen twee sporen. 55 Door interferentie kan eerder opgeslagen informatie verloren raken en dan spreken we over retroactieve of achterwaartse interferentie. 55 Het is ook mogelijk dat de eerder opgeslagen verbindingen zo sterk zijn dat het niet goed mogelijk is om nieuwe verbindingen te maken. Dan spreekt men van proactieve of voorwaartse interferentie. 55 Geheugenonderzoekers gaan ervan uit dat vergeten in het langetermijngeheugen overwegend een kwestie is van interferentie en niet van verval of verloren gaan van representaties. 4.2.3 Reproductie

55 De derde fase is de reproductie of retrievalfase. Hierbij gaat het om het ophalen of reactiveren van opgeslagen informatie. 55 Dit is een proces van reconstrueren: het is niet zo dat een opgeslagen foto uit een bak wordt gehaald. Via een zoekstrategie worden elementen geactiveerd, die weer aanleiding zijn voor activatie van geassocieerde elementen.

Herkennen 55 De makkelijkste en beste manier van herinneren is herkennen. Als iemand een reeks plaatjes te zien krijgt en hij moet daarna in een grote reeks plaatjes aangeven welke hij gezien heeft en welke niet, kan hij grote aantallen plaatjes zonder problemen herkennen. Zou die persoon de plaatjes moeten reproduceren, dan ligt het aantal correcte antwoorden vele malen lager. 55 Bij herkennen wordt zo ongeveer alle relevante informatie aangeboden en dan blijkt het niet zo moeilijk om vast te stellen dat die informatie matcht met opgeslagen informatie. Mensen zijn relatief goed in herkennen en ook bij geheugenstoornissen kan herkenning vaak (min of meer) intact zijn. 55 Bij herkenning kan de aangeboden informatie het juiste, eerder opgeslagen geheugenspoor re-activeren en zo tot de overtuiging leiden dat deze informatie eerder is gezien. Dit wordt herkenning genoemd, ofwel recognitie.

4.3 • Flashbulb-herinneringen

29

55 Er is nog een andere mogelijkheid. Mensen kunnen soms aangeven dat ze iemand (of iets) al eerder gezien hebben zonder precies aan te kunnen geven wie die persoon is. Bij een herkenningstaak zullen ze dan ‘ja’ zeggen. In dit geval gaat het niet om echte herkenning en een re-activatie van het goede spoor in het geheugen, maar om een gevoel van bekendheid of vertrouwdheid: het familiarityeffect. 55 Het gevoel van familiarity kan optreden doordat een stimulus lijkt op een stimulus die in een andere context is waargenomen. 55 Bij een herkenningstest is het niet simpel een kwestie van wel of niet herkennen; er zit ook vaak een gokelement in. 55 Volgens de signaaldetectietheorie gaat het bij de beslissing of iets eerder is gezien of niet om twee factoren: de gevoeligheid van de waarneming (uitgedrukt in de parameter d-prime) en het antwoordcriterium dat de persoon kiest: hoeveel risico wil hij lopen dat hij een fout maakt. Dit wordt uitgedrukt in de parameter bèta.

Reconstructie 55 Het opzoeken van bepaalde informatie in het geheugen is veel moeilijker dan het herkennen. 55 In de regel wordt een aanwijzing of cue gegeven, bijvoorbeeld wanneer een persoon gevraagd wordt om te vertellen wat er gisteren op straat gebeurd is. ‘Gisteren’ en ‘op straat’ vormen dan de kritische aanwijzingen of cues: met die aanwijzingen moet de persoon dan de relevante informatie activeren. 55 Deze cues verwijzen naar tijd en plaats van de gebeurtenis en vormen zo de contextcues. 55 Met behulp van deze contextcues (maar ook andere cues, zoals de persoon die de vraag stelde bijvoorbeeld) gebruikt de persoon cues om een zoek- of ophaalstrategie te formuleren. Daarmee worden episodes geactiveerd die overeenkomsten hebben. 55 De sterkst geactiveerde episode wordt vervolgens in zijn geheel geactiveerd. 55 Vervolgens moet beoordeeld worden of dit de juiste episode is. Dat hoeft niet zo te zijn! Indien blijkt dat het niet om de juiste episode gaat, kan de persoon: 1) een nieuwe poging wagen, 2) de strategie aanpassen door nieuwe cues te maken of 3) besluiten dat hij het niet weet en stoppen met zoeken. 55 Soms is het mogelijk om een match te hebben tussen de cues en een episode, terwijl de episode zelf niet volledig gereactiveerd kan worden. Het gevoel van vertrouwdheid is hoog, een belangrijk deel van de elementen zijn beschikbaar, maar de episode komt toch niet volledig beschikbaar: dit is het tip-of-the-tongueverschijnsel. 4.3 Flashbulb-herinneringen

55 Er zijn herinneringen aan unieke gebeurtenissen die in het geheugen gegrift lijken. De moord op president John F. Kennedy is een bekend voorbeeld en, recenter, de aanslag op de Twin Towers. Dergelijke herinneringen worden aangeduid met de term flashbulbherinneringen: ze zijn zo duidelijk dat het lijkt te gaan om een opname die met flitslicht is gemaakt.

4

30

4

Hoofdstuk 4 • Het episodisch geheugen

55 Het gaat hier meestal om heel opvallende, maar vaak ook emotionele gebeurtenissen. 55 Dat kan verklaren waarom die gebeurtenissen zo goed zijn vastgelegd. De gebeurtenis is weliswaar eenmalig, maar tegelijkertijd zo anders dan alle andere gebeurtenissen. Bovendien wordt er veel aandacht aan besteed, omdat de gebeurtenis een speciale, emotionele betekenis heeft. 55 Uit onderzoek is echter ook gebleken dat veel mensen ervan overtuigd zijn dat wat zij zich herinneren precies zo is gebeurd. Bij eenmalige gebeurtenissen is het vaak moeilijk om te reconstrueren wat er nu precies is gebeurd en wat die persoon daarvan heeft waargenomen. Desalniettemin zijn er aanwijzingen dat mensen zich iets anders herinneren dan dat er feitelijk is gebeurd, maar wel een heel zeker gevoel hebben ten aanzien van de juistheid van die herinnering. 4.4 Fouten in herinneringen: getuigenverklaringen

55 Vaak wordt verondersteld dat gebeurtenissen als een soort feiten liggen opgeslagen in het geheugen. We kunnen ons niet alles herinneren, maar als we ons iets herinneren, zijn we er vaak van overtuigd dat het gebeurd is zoals we het ons herinneren. 55 Het is echter niet juist om te denken dat we vastliggende beelden re-activeren. Een episode bestaat uit tal van elementen en sommige elementen zijn ook geassocieerd aan andere beelden en zo kunnen beelden door elkaar gaan lopen. 55 Bij de reproductie worden herinneringen niet simpelweg gereactiveerd, maar gereconstrueerd. Het gevolg is dat onze herinneringen niet echt betrouwbaar zijn. 55 In rechtszaken worden getuigenverklaringen wel vaak als belangrijk bewijs gezien, maar het is soms moeilijk vast te stellen hoe betrouwbaar dat bewijs is. 55 Uit experimenteel onderzoek is gebleken dat getuigen van een gebeurtenis nogal makkelijk beïnvloed worden door informatie die ze na de gebeurtenis horen of zien. In feite gaat het dan om wat geheugenonderzoekers retroactieve interferentie noemen. 55 Ook is gebleken dat er veel fouten worden gemaakt in rechtszaken doordat een getuige iemand ten onrechte heeft herkend. 55 Als een getuige door de politie gevraagd wordt om een persoon te bekijken en eventueel aan te wijzen als dader, moet er een speciale procedure gevolgd worden om te voorkomen dat de getuige de persoon herkent op verkeerde gronden (als de getuige bijvoorbeeld weet dat het om een gekleurde persoon gaat, moet de reeks personen waartussen de mogelijke dader wordt getoond ook bestaan uit gekleurde personen). Deze procedure staat bekent als de Oslo confrontatiemethode. 55 Het probleem van de onbetrouwbaarheid van een getuigenverklaring speelt ook een rol bij gevallen waar het gaat om incest. De afgelopen jaren is gebleken dat volwassenen heel expliciete herinneringen kunnen hebben aan de meest verschrikkelijke mishandelingen, terwijl dat toch niet klopt.

4.6 • De zeven geheugenprincipes van Surprenant en Neath

31

4.5 Emotie en geheugen

55 We beschouwen het geheugen als een cognitief proces: kennis wordt opgeslagen, vastgelegd en opgehaald. Sommigen spreken wel over koude cognitie: gevoel komt niet aan de orde; gevoel is echter vaak wel heel belangrijk. 55 Het is mogelijk om bij koude cognitiemodellen een rol voor emotie in te bouwen. Gordon Bower beweerde dat emotie, of liever gezegd de verschillende soorten emotie, in het geheugennetwerk opgenomen zouden kunnen worden. Net zoals kleur en vorm elementen van een object kunnen zijn, is emotie een element. Telkens als we een object tegenkomen, worden alle elementen geactiveerd die daar bij horen, ook de emotieknopen. Zo krijgen stimuli een emotionele lading. Als emotie in de cognitieve processen een rol krijgt toebedeeld, wordt wel van warme cognitie gesproken. 55 Het is gebleken dat het voor het leren uitmaakt in welke emotionele toestand iemand verkeert. 55 Iemand die depressief is, blijkt beter in staat om negatieve informatie te leren en te onthouden in vergelijking met gezonde mensen. Mensen met een echte depressie blijken ook vooral allerlei negatieve herinneringen op te halen. Dit mechanisme kan van belang zijn voor het voortduren van de depressie. 55 Iets soortgelijks speelt bij andere emoties, bijvoorbeeld angst. 55 Het verschijnsel dat mensen informatie die bij hun gemoedstoestand past beter onthouden heet: het mood congruence effect. Emotie wordt gezien als een onderdeel van het geheugennetwerk. Als een bepaalde emotie actief is, worden geheugensporen die daaraan gerelateerd zijn actief en daarmee makkelijker beschikbaar voor reproductie. Mensen die depressief of angstig zijn, lijken een voorkeur of bias te hebben voor negatieve gebeurtenissen. 55 Uit onderzoek is ook gebleken dat gezonde proefpersonen een bias hebben voor het positieve. Men kan dus zeggen dat het depressieve patiënten ontbreekt aan de positieve bias. 55 Stress kan een invloed hebben op het geheugen. Deze relatie is complex, omdat de aard (acuut, chronisch) en de ernst een rol spelen. Gezonde spanning kan positief werken, te hoge en langdurige spanning negatief. 55 De bias treedt niet alleen op bij de reproductie, maar ook bij de encodering (de aandacht wordt gericht op aspecten die samenhangen met de stemming) en bij het interpreteren van neutrale of ambigue informatie. 4.6 De zeven geheugenprincipes van Surprenant en Neath

Er zijn inmiddels veel aspecten van het geheugenproces besproken. Twee bekende geheugenonderzoekers, Aimee Surprenant en Ian Neath, hebben het proces van het langetermijngeheugen omschreven met behulp van zeven principes.

4

32

Hoofdstuk 4 • Het episodisch geheugen

Het cue-driven principle

4

55 Encoding-retrieval principle. Herinneren is afhankelijk van de relatie tussen de condities bij het opslaan en bij het ophalen van informatie. Dit heeft de volgende consequenties. –– Items hebben geen intrinsiek mnemonische eigenschappen (met mnemonische eigenschap wordt hier bedoeld dat die eigenschap bepaalt of het item goed of slecht onthouden wordt). –– Processen hebben geen intrinsiek mnemonische eigenschappen. –– Cues hebben geen intrinsiek mnemonische eigenschappen. –– Vergeten is te wijten aan extrinsieke factoren. 55 Cue overload principle. Cues kunnen aan een toenemend aantal items geassocieerd worden bij verschillende encodeeroperaties, waarmee de effectiviteit van die cue om een bepaald item te activeren bij het ophaalproces afneemt. 55 Reconstruction principle. Herinneren is in wezen een constructief proces: informatie ten tijde van de opslag en van het ophalen, maar ook andere relevante informatie wordt gebruikt om een respons te produceren. 55 Impurity principle. Bij het reconstructieproces gebruiken mensen allerlei informatiebronnen. Om die reden zijn taken nooit zuiver en processen ook niet, en de veronderstelling dat een bepaalde taak zuiver is en alleen een beroep doet op een bepaald geheugensysteem of geheugenproces zal hoogstwaarschijnlijk onjuist zijn. 55 Relative distinctive principle. Items worden relatief goed herinnerd in de mate dat ze afwijken van concurrerende items ten tijde van het ophalen. 55 Specificity principle. Taken waarin specifieke informatie nodig is over de context waarin een item is geëncodeerd, zijn kwetsbaarder voor interferentie of vergeten dan taken die een beroep doen op algemene kennis.

33

Conditioneren 5.1 Behaviorisme – 34 5.2 Niet-associatief leren – 35 5.3 Klassiek conditioneren – 35 5.4 Formeel model – 38 5.5 Instrumenteel of operant conditioneren – 38

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_5, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

5

34

Hoofdstuk 5 • Conditioneren

zz Inleiding

5

In het vorige hoofdstuk hebben we gekeken naar hoe het episodisch geheugen werkt. Dat is eigenlijk een beschrijving vanuit een cognitief-psychologische invalshoek. Cognitief psychologen willen graag het mentale proces zelf beschrijven en hanteren daarvoor allerlei hypothetische begrippen, bijvoorbeeld semantisch geheugen of werkgeheugen. Men kan ook op een andere manier proberen om wetmatigheden te onderzoeken en beschrijven, namelijk vanuit een leertheoretische invalshoek. Daarbij wordt de nadruk gelegd op associaties tussen een bepaalde prikkel of stimulusconfiguratie met een bepaalde respons. Deze manier is vooral bekend geworden in de Verenigde Staten onder de naam: behaviorisme. Ook in Rusland was deze benadering lange tijd populair en heeft daar een sterke stempel gedrukt op de ideeën over het onderwijs. 5.1 Behaviorisme

55 Het denken over het geheugen en het onderzoek van het geheugen kwam in het begin van de 20e eeuw in een nieuwe fase door het behaviorisme dat vooral postvatte in Amerika, maar toch een dominante invloed had op de ontwikkelingen in de psychologie in het algemeen. Het behaviorisme verzet zich tegen het gebruik van abstracte, mentalistische begrippen voor de beschrijving van de werking van de geest. Begrippen als geheugen, bewustzijn en aandacht verwijzen naar processen die niet direct meetbaar zijn. Met dit soort ongrijpbare processen maken we het ons alleen maar moeilijker, zeggen de behavioristen. 55 Het behaviorisme stelt dat niet de geest, maar het gedrag verklaard moet worden; we moeten ons richten op de systematische analyse van de prikkel die het systeem ingaat en het gedrag dat vervolgens wordt geproduceerd: stimulus-responsrelaties. 55 Voor Skinner was de three term contingency cruciaal: de discriminatieve Stimulus (S), de Operante respons (O) en de Reinforcer (R) (bekrachtiger). 55 Behavioristen spreken niet over het geheugen, maar over (associatief) leren en zij hebben zich bij uitstek gericht op het leren, niet van rijtjes woorden, maar van observeerbaar gedrag. Alle gedrag wordt geleerd. 55 Het onderzoek vanuit deze stroming heeft veel fundamentele kennis opgeleverd, die in formele modellen is gegoten. Hoewel weinigen nog het zuivere behaviorisme aanhangen, spelen de inzichten van deze leertheoretische benadering van tegenwoordig een wezenlijke rol in het onderzoek naar leren en geheugen. De principes van het klassiek en operant conditioneren, ook principieel leunend op het associatie-idee, kunnen heel veel vormen van gedrag en gedragsproblemen verklaren, maar ook helpen veranderen. 55 Zo bezien vullen leertheoretische verklaringen cognitieve modellen aan (en andersom).

5.3 • Klassiek conditioneren

35

5.2 Niet-associatief leren

55 Binnen het leertheoretisch onderzoek zijn veel verschillende onderzoeksprocedures ontwikkeld, die van belang zijn voor het inzicht in verschillende vormen van leren. Het leren van een associatie tussen twee elementen beschouwen we als de standaardvorm van leren: het associatief leren. 55 Maar men kent ook niet-associatief leren. Er wordt niet direct een verband gelegd tussen twee prikkels en toch verandert het gedrag. 55 Een bepaalde prikkel kan herhaaldelijk optreden, terwijl er verder niets belangrijks gebeurt. Het organisme leert dat de prikkel niet relevant is en leert af om op de prikkel te reageren, om er aandacht aan te besteden. Dit proces van afleren heet habituatie, er treedt gewenning op 55 Het tegenovergestelde proces kan ook plaatsvinden. Een prikkel kan leiden tot een toenemende aandacht voor de prikkel, tot een eerder reageren of tot het reageren op een prikkel die veel zwakker is in intensiteit dan een eerdere prikkel. Dit heet sensitisatie, het organisme wordt gevoeliger. 55 Deze vormen worden normaal gerangschikt onder non-associatief leren, maar in bepaalde leertheoretische modellen gaat het wel degelijk ook om het leren van associaties (bijvoorbeeld koppelingen tussen een bepaalde stimulus en een bepaalde omgeving). 5.3 Klassiek conditioneren

55 Het basisidee van associatie stelt dat er verbindingen worden gelegd tussen elementen en dat bij herhaald optreden de verbinding wordt versterkt, zodat op den duur bij het optreden van een element a ook element b geactiveerd wordt, als ware het een reflex. 55 In de associatieleer van Locke en Hartley waren de elementen de ideeën die een interne representatie van een externe stimulus voorstelden. 55 De Russische fysioloog Iwan Pavlov (1849-1936) wilde associaties bestuderen op het niveau van fysiologische processen in het lichaam, de reflexen. Hij kwam op die gedachte toen hij bezig was met onderzoek naar de spijsvertering bij een hond. Hij merkte op dat een bepaalde prikkel leidde tot het op gang komen van de productie van gal, terwijl de hond nog geen eten had. Dat leidde vervolgens tot de gedachte dat een normale prikkel, zoals voedsel, tot een reactie kan leiden, maar dat een andere prikkel (het lawaai van de voerbak) de rol van die normale prikkel kan overnemen. 55 Uitgangspunt van het klassiek conditioneren is dat het lichaam aangeboren reflexen heeft die standaard volgen op specifieke prikkels. Als iemand bedorven voedsel ruikt of proeft, leidt dat tot kokhalzen en andere reacties om dat voedsel kwijt te raken. Een prik in je been leidt tot een terugtrekreactie. Zo heeft de natuur het organisme van een basisrepertoire voorzien om te kunnen reageren op allerlei situaties.

5

36

Hoofdstuk 5 • Conditioneren

voor conditioneren voedsel (UCS)

kwijlen (UCR)

bel

geen respons ding..., ding!

5

tijdens conditioneren voedsel + kwijlen bel (UCS + CS) (UCR)

+

ding...., ding!

na conditioneren bel (CS)

kwijlen (CR)

ding..., ding!

. Figuur 5.1  Schema voor klassiek conditioneren.

55 Het idee achter het klassiek conditioneren is dat de natuurlijke prikkel die tot een bepaalde reactie leidt, vervangen kan worden door een andere prikkel. Het vlees, dat in Pavlovs hond normaal leidde tot het in gang zetten van de spijsvertering, kon worden vervangen door het geluid van de voerbak waarmee het eten werd gegeven. Als het voer en het eten vaak genoeg samen optreden, zal de hond al beginnen te kwijlen als hij het geluid van de voerbak hoort. 55 De natuurlijke prikkel, het voer, wordt de ongeconditioneerde stimulus (unconditioned stimulus, UCS) genoemd. De prikkel, die de ongeconditioneerde stimulus aankondigt, het geluid van de voerbak, wordt de geconditioneerde stimulus (conditioned stimulus, CS) genoemd. De reactie die normaal volgt op de natuurlijke prikkel heet ongeconditioneerde respons (unconditioned respons, UCR). De reactie die volgt op de geconditioneerde stimulus, als die eenmaal de signaalfunctie heeft gekregen, wordt geconditioneerde respons(conditioned respons, CR) genoemd. Het is geen ongeconditioneerde reactie: een hond die wel het geluid van een voerbak hoort, maar nooit eten in een voerbak heeft gehad, zal niet gaan kwijlen. Zie . figuur 5.1. 55 Als de natuurlijke prikkel uitblijft, zal na verloop van tijd de geconditioneerde reactie verminderen en op den duur ook verdwijnen. Dit noemt men extinctie. 55 Bij het klassiek conditioneren gaat het in wezen om fundamentele biologische processen. Ze lijken op te treden in situaties die voor het organisme relevant zijn en tot aangepaste reacties leiden.

5.3 • Klassiek conditioneren

37

55 Een centrale vraag bij het conditioneren is dan ook wat de rol van het bewustzijn is bij het leren. Hoewel vaak wordt gedacht dat conditioneren buiten het bewustzijn om plaatsvindt, zijn er aanwijzingen dat ook hierbij bewustzijn van minstens bepaalde aspecten van de situatie noodzakelijk is. 55 Wanneer een CS (bijvoorbeeld de bel) tegelijk wordt aangeboden met de UCS (het voer) en een dier al bij het geluid van de bel begint met het produceren van speeksel, kan men zich afvragen of het geluid van de bel gekoppeld is aan de UCS en zo leidt tot de reactie, of dat de CS rechtstreeks wordt geassocieerd aan de UCR. Er zijn aanwijzingen dat de CS wordt gekoppeld aan de UCS. 55 Bij een zogeheten tweede-orde-conditionering lijkt de situatie anders. Hierbij wordt eerst een CS geassocieerd aan een UCS. Wanneer nu een nieuwe CS wordt geassocieerd aan de eerste CS, lijkt er wel sprake van een koppeling met de respons. 55 Conditioneren is afhankelijk van de frequentie van optreden van de UCS en de CS. Als de UCS met een grotere waarschijnlijkheid optreedt na aanbieding van de CS, zal er sprake zijn van een facilitatie van het optreden van de UCR. 55 Als echter na de CS de UCS uitblijft, treedt een omgekeerd proces op: geconditioneerde inhibitie of onderdrukking: het dier leert dat de CS de afwezigheid van een UCS signaleert. Van belang is dan wel dat er wel de verwachting is dat er een UCS zal verschijnen! 55 Organismes blijken zeer gevoelig voor de frequentie van voorkomen van stimuli in hun omgeving en van het samen voorkomen van stimuli. Het conditioneringsproces is een dynamisch proces: bij veranderingen in de statistische regelmatigheden van voorkomen van stimuli of verbindingen, worden ook de tendenties om te reageren aangepast. De frequenties houden we natuurlijk niet bewust en systematisch bij. Dit laat zien dat dit leerproces een heel belangrijk biologisch mechanisme is voor een organisme om zich aan te passen in wisselende omgevingen. 55 Aanvankelijk dachten we, in lijn met de principes van Aristoteles, dat contiguïteit belangrijk is voor het leren: het na elkaar komen van stimuli. We weten nu dat het niet alleen in de tijd opvolgen van belang is, maar dat een stimulus ook een voorspellende waarde moet hebben ten aanzien van een volgende stimulus en dan spreekt men over contingentie. 55 Er zijn situaties waarin met combinaties van CS wordt gewerkt. Stel dat niet alleen een bel, maar ook een lamp wordt gebruikt om de komst van voer aan te kondigen. Als nu juist de lamp een betrouwbaarder signaal is (een betere voorspeller), doordat deze vaker en accurater de komst van voer voorspelt, zal er geen associatie tussen de bel en het voer ontstaan. Dit wordt blocking genoemd. 55 Daarnaast is het mogelijk dat specifiek een bepaalde combinatie van stimuli een goede voorspeller is. Als alleen de combinatie van een lamp, gepaard met een hoge pieptoon, de komst van voer voorspelt en niet alleen de lamp of een toon, zal het dier leren om niet te reageren als de lamp aangaat met een lage toon. Deze vorm van leren noemen we configureel leren. Het onderstreept de grote adaptieve mogelijkheden die het leerproces heeft om responsen alleen te genereren in situaties die aan bepaalde voorwaarden voldoen!

5

38

Hoofdstuk 5 • Conditioneren

5.4 Formeel model

5

55 Binnen de leertheorie is de conditioneringsgedachte op verschillende wijzen geformaliseerd en ook via deze geformaliseerde modellen getoetst. 55 Het bekendste voorbeeld van zo’n formeel model is het Rescorla-Wagner-model. Dit model is gebaseerd op drie uitgangspunten. Op de eerste plaats is er de sterkte van de associatie (V) tussen de CS en de UCS. Vervolgens wordt er verondersteld dat de associatiesterkte kan toenemen tot een maximum, die wordt aangeduid met de Griekse letter lambda. Een sterkere US kan een hoger niveau bereiken, maar wel tot een maximum, waarbij leren kan worden opgevat als het veranderen van de sterkte van V = 0 (geen associatie), naar V = lambda (het maximum). De sterkte van V verandert tijdens het leren met een bepaalde hoeveelheid, een verandering die in dit model wordt aangeduid met delta. Delta is afhankelijk van hoeveel al geleerd is: delta wordt groter zijn als er nog weinig is geleerd en kleiner als het leren bijna is voltooid, ofwel als lambda wordt bereikt. Dit idee komt overeen met de leercurve die ook uit het onderzoek van Ebbinghaus naar voren kwam. 55 Hoewel de theorie van Rescorla-Wagner niet perfect lijkt, kan deze zeer veel aspecten van klassiek conditioneren goed beschrijven. 5.5 Instrumenteel of operant conditioneren

55 Naast klassiek conditioneren kennen we het instrumenteel conditioneren. Men spreekt ook wel over operant conditioneren. 55 Burrhus Skinner (1904-1990) is de bekendste onderzoeker op dat gebied, maar er zijn vele andere onderzoekers die aan deze benadering heel belangrijke theoretische bijdragen hebben geleverd. 55 Bij instrumenteel conditioneren gaat men niet uit van ongeconditioneerde, biologisch vastgelegde gedragspatronen, die evolutionair ontwikkeld zijn en de basis vormen van de adaptatiemogelijkheden van het organisme. Volgens deze benadering kan het optreden van een willekeurige beweging of willekeurig gedrag via conditionering versterkt of verminderd worden. 55 Conditionering of versterking van het gedrag kan plaatsvinden op basis van beloning of op basis van bestraffing. 55 Als er geen ongeconditioneerde stimulus is waaraan een geconditioneerde stimulus gekoppeld kan worden, wat wordt dan wel geassocieerd? Bij instrumenteel conditioneren leert een organisme een drieledige samenhang: het leert dat een bepaalde reactie in een bepaalde stimulussituatie leidt tot een bepaalde consequentie. In een kooi kan het drukken op een hendel leiden tot een voerbrokje. 55 Mensen hebben geleerd om vooral voor geld te werken in plaats van voor voer. Het geld biedt ons de mogelijkheid om eten te kopen. Het wordt gezien als een secondary reinforcer, een plaatsvervangende reinforcer. Dit lijkt op tweede-orde-conditioneren bij het klassiek conditioneren.

5.5 • Instrumenteel of operant conditioneren

39

55 Net als bij klassiek conditioneren is er bij instrumenteel conditioneren ook sprake van generalisatie. Dit houdt in dat het leren niet alleen betrekking heeft op precies die stimuluskenmerken waarin de reinforcer werd aangeboden. Als de situatie grote overeenkomst heeft, zal de kans op optreden van het gedrag toenemen. Naarmate de gelijkenis afneemt, neemt ook de kans op een respons af. Men spreekt dan over de generalisatiegradiënt. Op deze manier leert een dier om soorten stimuli of categorieën te onderscheiden. 55 Met behulp van trainingsprocedures kan een organisme geleerd worden om op bepaalde stimuluskenmerken te letten en niet op andere. Bij multidimensionele stimuli, ofwel objecten die een bepaalde vorm, kleur en grootte hebben, kan het organisme leren om alleen op de vorm te letten om te bepalen welke respons verwacht wordt. Dit noemt men discriminatieleren. 55 Niet alleen de prikkel is van belang voor het leren van een bepaald gedrag, ook de context. Een organisme is in staat om te leren dat een bepaalde prikkel wel van belang is in de ene context, maar niet in de andere context. Een dier kan leren dat hij voedsel krijgt als hij op een hendel drukt in een donkere kooi en dat er niets gebeurt als hij dat doet in een lichte kooi. 55 Bij context denkt men snel aan de fysieke omgeving, maar het begrip moet veel ruimer geïnterpreteerd worden. Het kan gaan om allerlei aspecten van de externe ruimte (dat kan de kooi zelf zijn, maar ook een lichtstimulus die gepaard gaat met een bepaalde geluidsstimulus). 55 Ook interne prikkels kunnen als context dienen. Een bekend voorbeeld is: de toestand waarin iemand verkeert, nadat hij alcohol heeft gedronken of een bepaald medicijn heeft gebruikt. Wanneer iemand iets geleerd heeft in zo’n toestand, kan hij het geleerde soms slechter reproduceren wanneer hij zich niet meer in die toestand bevindt. Dit verschijnsel heet state-dependent learning of toestandsafhankelijk leren, wat te vergelijken is met het mood congruence effect in de relatie tussen emotie en geheugen. State-dependent learning is echter algemener: het heeft ook betrekking op de toestand van het individu na de inname van bepaalde stoffen (alcohol, drugs). 55 Dieren generaliseren een specifieke stimulus naar een vergelijkbare stimulus. Op soortgelijke manier zijn ze ook niet heel precies in het responderen: als het drukken op een hendel leidt tot voer, dan maakt het hen niet veel uit of ze dat met de linkerof de rechterpoot doen. Van belang is niet zozeer de specifieke beweging als wel de verandering die teweeg wordt gebracht. 55 Dit komt goed naar voren in het leren van een route in een doolhof (maze learning). Dieren leren niet om een bepaald aantal stappen te zetten, dan naar links te gaan, enzovoort. Zij leren om een interne kaart (map) op te bouwen van de doolhof (en de omgeving, want zo’n doolhof is meestal opgesteld in een bepaalde onderzoekskamer waarin ze bijvoorbeeld ramen, deuren, lampen leren gebruiken als aanwijzingen voor waar ze zijn) op basis waarvan ze reageren. 55 Bij dierexperimenteel onderzoek is het niet mogelijk om het dier een instructie te geven over hoe een bepaalde taak moet worden uitgevoerd. Complexere taken leert men het dier aan in stappen, shaping geheten. Eerst leert men het dier een eenvoudige regel aan, waarna deze in kleine stapjes wordt aangepast in de richting van de

5

40

Hoofdstuk 5 • Conditioneren

55

5 55

55

55

55

55

complexere situatie. Bijvoorbeeld: het dier krijgt een beloning als hij bij het aangaan van een lampje zich in de richting van de hendel begeeft; als hij dat geleerd heeft, krijgt hij alleen een beloning als hij de hendel aanraakt. Ten slotte krijgt hij alleen maar een beloning als hij de hendel omlaag drukt. Evenals bij het klassiek conditioneren, gaat het bij het instrumenteel leren niet puur om een in de tijd samenhangend optreden (contiguïteit), maar om een goede voorspellende waarde (contingentie). Een stimulus krijgt een goede voorspellende waarde als deze regelmatig, na een respons, tot een beloning leidt. Ook hier blijken organismen heel gevoelig te zijn voor het bepalen van de sterkte van de samenhang. Deze contingente relatie kan door het organisme gezien worden als een oorzaakgevolginterpretatie. Het is niet nodig dat altijd een beloning volgt. Ook bij partiële beloning is het mogelijk om een bepaalde respons uit te lokken. Bij dergelijke beloningsschema’s leert een organisme dat in feite niet altijd een beloning volgt en bijgevolg vindt er geen extinctie plaats. Het kan zelfs voorkomen dat een versterkte respons optreedt wanneer de beloning uitblijft: als wij op een computer werken en deze reageert niet direct op een commando, zijn we geneigd om dat commando nog een paar keer te geven in de veronderstelling dat de computer ons signaal blijkbaar niet goed oppikt. Dat een organisme een bepaald gedrag blijft uitvoeren, ondanks het uitblijven van een beloning (waardoor eigenlijk het gedrag zinloos is geworden) ziet men ook in situaties die worden gekenmerkt als learned helplessness of aangeleerde hulpeloosheid. Als iemand leert dat hij in een bepaalde situatie niets kan doen om een vervelende prikkel te beëindigen, kan het gebeuren dat hij in een andere situatie ook verder niets meer onderneemt, ook al heeft hij dan wel de mogelijkheid om de situatie eenvoudig te veranderen. Het is gebleken dat het Rescorla-Wagnermodel, oorspronkelijk ontwikkeld voor klassiek conditioneren, ook leercurves kan beschrijven bij instrumenteel conditioneren. Men analyseert dan de veranderingen in associatieve sterkte tussen enerzijds de context en anderzijds de respons met de beloning: voorspelt de respons het optreden van de beloning beter, dan wordt de associatiesterkte verhoogd. Conditioneel leren wordt in het algemeen onderzocht in dierexperimenteel onderzoek en we denken misschien dat het vooral ook een vorm van leren is die bij dieren optreedt. Boeken over het geheugen van mensen gaan vaak niet diep in op conditioneren. De indruk wordt soms (vooral in de cognitieve psychologie) gewekt dat het bij humaan leren en geheugen om een fundamenteel ander proces gaat. Die indruk is onjuist. Het leren van een rijtje woorden in een neuropsychologische test kan niet simpel verklaard worden vanuit conditioneringprincipes. Toch zijn de principes van toepassing op het grootste deel van het gedrag dat we in het dagelijks leven vertonen.

41

Vaardigheidsleren 6.1 Procedureel leren – 42

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_6, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

6

42

Hoofdstuk 6 • Vaardigheidsleren

zz Inleiding In 7 H. 2 is een schematische indeling beschreven van de diverse geheugens. Daarbij is een

belangrijk onderscheid gemaakt tussen het declaratieve geheugen (geheugen voor ‘wat’) en het niet-declaratieve geheugen (het ‘hoe’geheugen). Daarbinnen worden dan weer enkele specifieke vormen genoemd en een daarvan is het procedureel geheugen (waar de term ‘hoe’ vooral aan te danken is).

6.1 Procedureel leren

6

55 De term procedureel leren suggereert dat het gaat om procedures. In wat oudere literatuur gebruikte men de term schema’s. Een gemakkelijk voorbeeld is het leren fietsen. Om te leren fietsen is het niet belangrijk om te weten wat er gisteren op de straat is gebeurd. Die episodische kennis is niet van belang. Wel belangrijk is om bewegingen te leren maken, zodanig dat de trappers op een goede manier rondgaan en er toch ook balans bewaard blijft. Daarbij moet het stuur zodanig gemanoeuvreerd worden dat je niet de verkeerde kant op gaat. Dit is een heel ingewikkeld motorisch proces: heel wat spieren moeten op de juiste manier in werking gezet worden, en daarna weer ontspannen. Tegelijk moet visuele informatie verwerkt worden om het juiste pad te volgen en de balans te houden. 55 Bij procedures gaat het om een reeks of sequentie van handelingen, maar is het niet noodzakelijkerwijs iets motorisch. Iemand kan leren om een tekst te lezen die in spiegelbeeld wordt aangeboden. Aanvankelijk gaat dat moeizaam, maar na enige tijd oefenen kan het leesproces vrij vlot verlopen. Op de een of andere manier lukt het om de omkering intern weer ongedaan te maken. 55 Het vaardigheidsleren is een leerproces en enkele eigenschappen van leren die we bij het conditioneren zijn tegengekomen, zijn relevant voor het procedureel leren. Het verloopt in fasen: in de beginfase zal het leren wat moeizaam gaan, maar daarna snel toenemen. In de laatste fase is steeds meer oefening nodig om nog kleine stapjes vooruit te komen. De leercurve kent een kromlijnig verband tussen het aantal malen leren en prestatie. Zie . figuur 6.1. 55 Zelfs als een procedure zeer goed is geoefend, heeft het zin om door te oefenen: de sterkte van het geheugenspoor neemt nog toe bij óverleren. 55 Het is eigenlijk beter om niet over één leerproces te spreken. Men kan het leren van een nieuwe vaardigheid opdelen in drie fasen. Aanvankelijk zijn er nagenoeg geen geschikte procedures voorhanden om de handeling uit te voeren. Je probeert na te denken over wat er gebeurt, hoe het nu moet met de snelheid van de trappers, bewegen, waar je naar moet kijken en hoe belangrijk het is om de handen aan het stuur te houden en niet om te kijken. Deze fase kan gekenmerkt worden als een probleemoplossingsfase of de cognitieve fase: er wordt veel nagedacht en mogelijke strategieën worden uitgeprobeerd. 55 Dit probleemoplossend gedrag kan beschreven worden als het pogen om een bepaalde doelsituatie te bereiken en het verminderen van de afstand tussen de huidige situ-

43

6.1 • Procedureel leren

prestatiemaat

plateau

snelle stijging

langzaam begin

aantal trials of pogingen om te leren . Figuur 6.1  Een typische leercurve.

atie en de gewenste situatie. Soms is het daarvoor nodig om het complexe probleem op te breken in kleinere stappen en subdoelen te formuleren. 55 Als eenmaal een basale procedure is gevormd, wordt deze steeds meer bijgeslepen. Dit noemen we de associatieve fase. Overbodige elementen verdwijnen en er worden nieuwe elementen bijgeleerd voor veranderende situaties. Men leert te overzien wat relevante en niet-relevante opties zijn voor een bepaalde procedure: niet alle mogelijkheden worden meer uitgeprobeerd. 55 Als dan eenmaal een goede procedure is geleerd, volgt de fase van de fine-tuning ofwel de autonome fase: hier gaat het om het automatiseren van de handeling. De vaardigheid wordt zo vaak geoefend dat nadenken niet meer hoeft en zelfs contraproductief werkt. 55 Er wordt wel verondersteld dat deze vorm van leren van procedures leidt tot de ontwikkeling van zogeheten productieregels: een productieregel stelt dat als aan bepaalde voorwaarden is voldaan, bepaalde acties ondernomen kunnen worden of, anders gezegd: procedurele kennis is gerepresenteerd in de vorm van conditie-actieparen. Bijvoorbeeld, ALS je in gevaar bent, BEL 112. 55 Experts zijn mensen die heel vaak specifieke situaties zijn tegengekomen en een groot aantal specifieke productieregels hebben geleerd. Zij hoeven veel problemen niet meer van begin af aan op te lossen; zij herkennen eigenschappen van de situatie en weten wat op zo’n moment gepast is om te doen. Denk maar eens aan schaakgrootmeesters. Zij hebben eindeloos geoefend, waardoor ze precies weten wat ze moeten doen bij bepaalde openingen. Dan gaat het niet om een bepaalde partij die zij zich herinneren, maar om welke oplossingen in welke situatie adequaat zijn. 55 Overgeleerde handeling vergen minder aandacht, maar zijn van de andere kant ook minder makkelijk te stoppen of te veranderen. Als een tennisser na eindeloos lang oefenen geleerd heeft om de opslag op een bepaalde manier te doen en zijn nieuwe coach vindt dat het anders moet, is veel oefening nodig om zich de nieuwe procedure eigen te maken en niet in de oude ‘fout’ terug te vallen. 55 Biologisch gezien is het procedureel geheugen natuurlijk een mooie eigenschap: alles wat veel voorkomt, leren we te doen ‘op de automatische piloot’, zodat we capaciteit overhouden om over andere zaken na te denken.

6

45

Waar zit het geheugen? 7.1 Waarschuwing vooraf – 46 7.2 Het begin van lokalisatie: Lashley – 47 7.3 Basale neuroanatomie en -fysiologie – 47 7.3.1 Centraal zenuwstelsel – 47 7.3.2 Hersenen – 48 7.3.3 Signaaloverdracht – 49 7.3.4 Neurotransmitters – 50 7.3.5  Long term potentiation (LTP) – 50

7.4 Hersenen en geheugen – 51 7.4.1 Kortetermijn- of werkgeheugen – 51 7.4.2 Episodisch geheugen – 52 7.4.3 Semantisch geheugen: herkennen en gebruik van kennis – 54 7.4.4 Conditioneren – 56 7.4.5 Skills – 57 7.4.6 Priming – 57

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_7, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

7

46

Hoofdstuk 7 • Waar zit het geheugen?

zz Inleiding

7

Er zijn weinig wetenschappers die geloven dat het psychologische proces los staat van wat er in de hersenen gebeurt, zoals Rene Descartes (1596-1650) ons wilde doen geloven, toen hij zijn dualistische visie beschreef. Vrij algemeen wordt aangenomen dat psychologische processen in feite fysiologische processen in de hersenen zijn. En de vraag is nu: waar in de hersenen zit het geheugen? In voorgaande hoofdstukken is betoogd dat het bij leren en onthouden om allerlei verschillende processen gaat. Op grond daarvan ligt het voor de hand dat op de vraag waar het geheugen zit geen eenvoudig antwoord te geven is. Verschillende typen onderzoek zijn relevant. We leren veel van de effecten van allerlei hersenaandoeningen op het mentaal functioneren. Vooral als er sprake is van focale laesies, letsels van een nauw omschreven hersengebied, kunnen we iets zeggen over dat hersengebied in relatie tot psychologische functies. Daarnaast kunnen we de neurofysiologische activiteit (bijvoorbeeld elektrische signalen van zenuwcellen; de regionale bloedvoorziening die nodig is om de hersenen van zuurstof te voorzien bij activiteit) registreren, zowel bij mensen met een hersenletsel, als bij gezonde proefpersonen. Bij gezonde proefpersonen is de activiteit een zuiverder weergave van het mentale proces dan bij patiënten, omdat die activiteit niet tevens te wijten zou kunnen zijn aan veranderingen die optreden ten gevolge van een beschadiging. 7.1 Waarschuwing vooraf

55 Er zijn in de geschiedenis allerlei voorstellen gedaan over de plaats of locatie in de hersenen van bepaalde psychologische functies. Het is duidelijk dat we niet simpel kunnen zeggen: functie x zit op plaats y. 55 Op de eerste plaats weten we niet precies wat we bedoelen met een ‘functie’: functies blijken vaak weer op te splitsen in deelfuncties, waarmee de vraag verschuift naar het niveau van de deelfuncties. 55 Op de tweede plaats zijn er geen locaties in de hersenen: hersenen zijn opgebouwd uit een groot aantal cellen met uitlopers die informatie overdragen aan nabijgelegen, maar vaak ook verder af gelegen cellen. Er zijn grote vezelbanen in de hersenen die zorgen voor een hoge mate van interactie tussen hersengebieden. Met andere woorden: er zijn geen begrensde, geïsoleerde locaties. Veeleer lijkt er sprak van een concentratie van cellen die bij een bepaalde (deel)functie betrokken zijn. 55 Dat gezegd hebbende, kunnen we toch proberen iets meer te zeggen over hersenstructuren die van belang zijn voor het geheugen. Hierbij moeten we de structuur van het geheugen voor ogen houden: het declaratieve geheugen met het episodische en semantische geheugen en het non-declaratieve of procedureel geheugen met de onderdelen vaardigheden, conditioneren en priming.

7.3 • Basale neuroanatomie en -fysiologie

47

7.2 Het begin van lokalisatie: Lashley

55 Karl Lashley (1890-1958) heeft veel dierexperimenteel onderzoek (vooral met ratten) uitgevoerd om het geheugen te lokaliseren. 55 Hij voerde grote aantallen experimenten uit naar het discriminatieleren, ofwel het leren om verschillend te reageren op verschillende prikkels. 55 Het globale idee was dat je zou kunnen ontdekken welk deel van de hersenen van belang is voor het geheugen door systematisch bepaalde gebieden te beschadigen (laesies). Je kunt dit doen voordat de rat iets gaat leren of nadat hij iets geleerd heeft. Daarmee kun je dan gebieden vinden die van belang zijn voor het aanleren van vaardigheden en gebieden die van belang zijn voor het herinneren van aangeleerde vaardigheden. 55 Na vele vergeefse pogingen formuleerde Lashley twee belangrijke wetmatigheden. De eerste is the law of mass action, die stelt dat niet de plaats van de laesie van belang is, maar de ernst of omvang van de laesie. Hoe meer hersenweefsel beschadigd is, des te slechter kunnen de hersenen functioneren. De tweede wet is de law of equipotentiality, die stelt dat alle delen van de hersenen dezelfde functie kunnen uitoefenen. Hersengebieden zijn niet zodanig gespecialiseerd dat ze slechts één specifieke functie kunnen uitoefenen. 55 Dit moet niet heel absoluut geïnterpreteerd worden. Lashley erkende wel dat in de hersenschors enige vorm van specialisatie is voor zeer basale verwerking van binnenkomende zintuiglijke informatie, maar hij erkende geen specialisatie voor hogere vormen van verwerking. 55 Lashley zocht vergeefs naar hersenstructuren die van belang waren voor het geheugen. Daarbij had hij zich op de cortex geconcentreerd. Toen kort na Lashleys zoektocht Henri Molaison was geopereerd ter bestrijding van ernstige en frequente epilepsieaanvallen (zie ook 7 H. 11), waarbij aan beide zijden van de hersenen een deel van de mediotemporale kwab werd weggehaald met als belangrijkste onderdeel de hippocampus, bleek deze hippocampus een cruciale rol te spelen in het geheugenproces. Daarover verderop meer, eerst een algemene beschrijving van de bouw van het zenuwstelsel om beter te kunnen begrijpen hoe we over de neurobiologische basis van leren en geheugen denken. 7.3 Basale neuroanatomie en -fysiologie 7.3.1 Centraal zenuwstelsel

55 Het zenuwstelsel is in aanleg een buis, van kop naar staart. 55 De buis loopt door het hele lichaam (tot de staart; vanaf het staartbotje gaan bij de mens lange uitlopers naar de benen). 55 Bij het hoofdeinde heeft zich in de loop van de evolutie een grote ontwikkeling voorgedaan: het bovenste deel is steeds groter geworden en bij hogere diersoorten is de buis zich gaan vouwen.

7

48

Hoofdstuk 7 • Waar zit het geheugen?

55 Het bovenste deel is dan het centraal zenuwstelsel, het deel eronder het perifere zenuwstelsel. 55 Het centraal zenuwstelsel is wat normaliter wordt aangeduid met de hersenen. 7.3.2 Hersenen

7

55 De hersenen bestaan uit twee op elkaar lijkende hersenhelften of hemisferen, een evolutionaire ontwikkeling die wellicht samenhangt met de manier van voortbewegen: via een golfbeweging van het lichaam bij de vis tot het gebruik van poten bij het dier. De linkerledematen van de mens worden (vooral) gestuurd door de rechterhersenhelft en de rechterledematen door de linkerhersenhelft 55 In essentie werken de hemisferen net als de twee ogen of de twee longen op eenzelfde manier, maar er zijn ook specifieke processen die beter of anders verlopen in de ene hemisfeer dan in de andere; elke hemisfeer lijkt zijn eigen specialisatie te hebben. Zo is de linkerhemisfeer onder meer vooral belangrijk voor taalverwerking en de rechterhemisfeer voor ruimtelijke informatieverwerking. 55 Als we de hersenen middendoor snijden, van het ene naar het andere oor, dan zien we dat de hersenen een wat donkere, grijze buitenkant hebben, de schors of cortex, en een witte binnenkant (witte stof) met daarin nog wat donkere, grijze plekken (subcorticale kernen). 55 De grijze gebieden zijn de gebieden waarin zich met name de celkernen bevinden. 55 De witte gebieden bestaan vooral uit uitlopers van de celkernen, vezels waarmee informatie wordt getransporteerd over soms lange afstanden. 55 De schors of cortex is vooral cruciaal voor psychologische functies en de organisatie van acties. 55 Informatie komt altijd via subcorticale banen en kernen (vooral de thalamus) binnen en wordt dan doorgevoerd naar de cortex. 55 Evenzo worden berichten van de cortex via subcorticale centra en banen weer naar de rest van het lichaam doorgestuurd. 55 Zo bezien zijn de hersenen een zeer complex netwerk, met wel bepaalde concentraties van activiteiten die we dan een functie zouden kunnen noemen, maar in wezen is er geen zelfstandig werkende eenheid te ontdekken. 55 Als we de hersenschors van buiten bekijken, zien we allerlei kronkels, windingen of gyri geheten, die van elkaar gescheiden worden door een kloof, een sulcus. 55 Het patroon van de gyri is complexer naarmate diersoorten intelligenter zijn. Op deze manier heeft de natuur ervoor gezorgd dat zonder dat de omvang van de hersenen veel toenam, de oppervlakte van de schors wel sterk deed: veel schors betekent veel leer- en aanpassingsvermogen. 55 Het patroon van windingen lijkt wat willekeurig, maar dat is meer schijn. We onderscheiden een aantal delen binnen een hersenhelft op basis van die windingen. Ongeveer halverwege loopt van boven naar beneden een gleuf: de centrale sulcus of fissuur van Rolando. 55 Het deel ervoor duiden we aan met het anterieure deel van de hersenen, het deel erachter met het posterieure deel.

49

7.3 • Basale neuroanatomie en -fysiologie

pariëtale kwab frontale kwab occipitale kwab

temporale kwab

a

b

voorkant

cerebellum hersenstam ruggenmerg

achterkant

. Figuur 7.1  a. Dwarsdoorsnede van de hersenen met de zogeheten grijze stof aan de buitenrand, de cortex of schors. In het midden zijn ook enkele grijze kernen zichtbaar. Onder de schors is de witte stof zichtbaar. b. De verschillende kwabben van de hersenen. Overgenomen uit: Psychologie en Praktijk, Kessels et al. 2010, Boom Lemma, Den Haag.

55 Globaal genomen is het achterste deel meer betrokken met de binnenkomende informatie en het voorste deel met de reactie daarop. 55 Een wat nauwkeuriger indeling is die in termen van kwabben of lobben. Het voorste deel is de frontale kwab; het voorste deel daar weer van wordt aangeduid met de prefrontale schors. Dit prefrontale gebied is van belang voor het kiezen en beslissen tussen diverse reacties. Daarbij speelt emotie en motivatie een rol: wat is belangrijk of aangenaam, wat zullen gevolgen zijn, welke alternatieve reacties zijn mogelijk. De manier waarop deze reactie vorm zal krijgen speelt ook een rol: even snel iets doen of juist meer omzichtig en doordacht, terughoudend. Ook als er geen standaardreactie in het geheugen ligt opgeslagen, moeten beslissingen genomen worden, rekening houdend met ervaringen in soortgelijke omstandigheden. 55 Het achterste deel van het posterieure deel is de occipitale kwab, die vooral van belang is voor de visuele waarneming. 55 Bij het posterieure deel zien we aan de onderkant een gedeelte meer horizontaal van achteren naar voren lopen: dat is de temporale kwab. 55 De diepe kloof aan de zijkant waarmee het onderste deel van het bovenste is afgescheiden is de fissuur van Sylvius. De temporale kwab is onder meer van belang voor de auditieve waarneming, maar zeker ook voor leren en geheugen. 55 Het gebied dat nu overblijft, is de pariëtale kwab, onder meer van belang voor de ruimtelijke informatieverwerking, zowel de binnenkomende informatie als de informatie die van belang is voor het bewegen van bijvoorbeeld hoofd en ledematen in de goede richting. Zie . figuur 7.1. 7.3.3 Signaaloverdracht

We hebben nu een grove indeling van het centraal zenuwstelsel besproken, maar het is van belang om te kijken naar het neurofysiologische proces van de informatieoverdracht zoals zich dat op celniveau afspeelt.

7

50

Hoofdstuk 7 • Waar zit het geheugen?

55 De zenuwcel is de basale bouwsteen. Er zijn veel soorten cellen die verschillende vormen hebben. In het algemeen bestaat een cel uit een kern en cellichaam. 55 Er zijn uitsteeksels voor het opnemen van informatie, de dendrieten. 55 Vanuit de kern loopt een vezel, het axon, waarlangs het signaal getransporteerd wordt in de richting van een andere cel. Het signaal kunnen we als elektrisch signaal meten, dat wordt veroorzaakt door een biochemisch proces dat het spanningsverschil regelt tussen de buitenkant en de binnenkant van de vezel. 55 Als een zenuwcel voldoende signalen ontvangt, ontstaat een actiepotentiaal, die langs de vezel getransporteerd wordt naar het uiteinde van het axon. 55 In het uiteinde zitten kleine blaasjes met daarin een stof, de neurotransmitter. Als de actiepotentiaal het einde van de axon bereikt, storten de blaasjes hun stof via kleine openingen naar buiten. Via de spleet tussen twee zenuwcellen, de synaps, bereikt die stof de openingen van de buurcel en vormt zo een signaal voor die cel om ook te gaan vuren.

7 7.3.4 Neurotransmitters

55 Er zijn verschillende soorten neurotransmitters. Een cel heeft in de regel een bepaalde soort neurotransmitter en is ook alleen maar gevoelig voor een bepaalde transmitter. Hierdoor ontstaan verschillende systemen in de hersenen, afhankelijk van welke transmitter werkzaam is. 55 Er is een groot aantal neurotransmitters bekend, waarvan een aantal de eigenschap hebben dat ze leren en geheugen beïnvloeden. 55 Uit een grote overzichtsstudie van dierexperimenteel onderzoek naar de mate van effect van bepaalde stoffen op een aantal leer- en geheugentaken komt naar voren dat sommige neurotransmitters wat meer en andere wat minder effect hebben. In volgorde van meer naar minder effect zijn dat: glutamaat, GABA, dopamine, acetylcholine, serotonine en norepinefrine. 55 Er werden geen taakspecifieke effecten gevonden. Met andere woorden, er is geen eenvoudige een-op-eenrelatie te leggen tussen neurotransmitters en psychologische functies. 55 Zoals we hebben gezien, wordt leren al eigenlijk eeuwenlang gezien als het leggen van associaties of het versterken van verbindingen en worden die versterkingen geïnterpreteerd als veranderingen in de mate waarin een cel in het zenuwstelsel een andere cel kan activeren. Maar in feite is deze vertaling van het begrip associatie naar het neurotransmissieproces nog steeds speculatie. 7.3.5

Long term potentiation (LTP)

55 In de zeventiger jaren van de vorige eeuw is het verschijnsel van de long term potentiation of LTP ontdekt: wanneer een zenuwcel (van een stukje zenuwweefsel dat uit de hersenen is gehaald en in leven wordt gehouden) wordt gestimuleerd door een snelle

7.4 • Hersenen en geheugen

51

reeks van elektrische pulsen, blijkt dat na die reeks de cel bij een geringere stimulatie al in staat is om een volgende cel te activeren: dit lijkt sterk op het associationisme. 55 Dat vermogen blijft gedurende langere tijd bestaan, het is geen kortdurend na-effect. 55 Dit wordt vaak als het basale leerproces gezien op het niveau van de cel. 55 Evenwel, dit LTP-proces wordt vooral in de hippocampus, maar niet overal in het zenuwstelsel waargenomen. Leren vraagt om veranderingen in alle delen van de schors en het is dan ook niet echt duidelijk wat de relatie tussen LTP en leren en geheugen is. 55 Het LTP-proces staat vaak model voor wat we bedoelen met leren en consolidatie, maar er zijn serieuze kanttekeningen bij te plaatsen: op wezenlijke punten (met name tijdsparameters) sluiten fysiologische mechanismen niet aan bij fundamentele principes van het leren. 7.4 Hersenen en geheugen

55 Met de basale kennis over de structuur van de hersenen en enkele basale neurofysiologische processen in het achterhoofd, kunnen we nu kijken naar de delen van het brein die bij de verschillende geheugenprocessen betrokken zijn. 55 Zoals gezegd, de hele hersenen zijn van belang bij het bespreken van de vraag naar de neurale basis van leren en geheugen. We hebben gezien dat informatie via diverse zintuigmodaliteiten op verschillende plaatsen in de hersenen en de hersenschors binnenkomt: visuele informatie gaat naar de occipitale kwab en auditieve informatie naar de temporale kwab. 55 Daar worden eerst basale kenmerken, de features van de informatie verwerkt: kleuren, lichtcontrasten (voor de bepaling van de vorm) en beweging bij visuele stimuli, klanken en combinaties van klanken tot uiteindelijk bijvoorbeeld lettergrepen en woorden bij spraak. 55 Die featureverwerking is in de loop van de ontwikkeling aangeleerd. De veranderingen in de hersenen die daarvoor nodig waren, hebben vooral ook in die informatieverwerkingsgebieden plaats gevonden. 7.4.1 Kortetermijn- of werkgeheugen

55 We hebben eerder gezien dat oorspronkelijk alleen gedacht werd aan het kort vasthouden (maintenance) van informatie als de centrale functie van het kortetermijngeheugen. Later werd de functie veel ruimer opgevat: het manipuleren van informatie, het plannen en organiseren van een actie. Het vasthouden of in actieve toestand houden van informatie is dan een belangrijk facet van dit ‘denk’proces. Door deze herdefiniëring van de functie is het werkgeheugen ook veel belangrijker geworden voor onderzoekers. Zowel bij gezonde proefpersonen, maar ook bij mensen met alle mogelijke psychologische aandoeningen wordt het neurobiologisch functioneren van het werkgeheugen intensief onderzocht.

7

52

7

Hoofdstuk 7 • Waar zit het geheugen?

55 Uit dat vele onderzoek kunnen een paar algemene conclusies getrokken worden. Delen van de prefrontale schors, aan de zijkant gelegen bij elke hersenhelft en aangeduid als dorsolaterale prefrontale cortex, zijn van belang. 55 Er zijn aanwijzingen dat die gebieden in de twee hersenhelften verschillend reageren, afhankelijk van het aangeboden materiaal: het linkergebied lijkt meer betrokken bij verbale taken, het rechtergebied meer bij visueel-ruimtelijke taken. 55 Het is denkbaar dat nog verdere specialisatie mogelijk is, dat wil zeggen dat er voor andere soorten informatie andere deelgebieden binnen de dorsolaterale prefrontale schors onderscheiden kunnen worden. 55 Een volgend gebied dat praktisch altijd een rol speelt bij werkgeheugentaken is de gyrus cinguli anterior. Deze is te zien als de hersenen tussen de twee hersenhelften doormidden worden gesneden aan de middenzijde: het gaat dan om het schorsgebied dat juist boven een grote witte vezelbundel (het corpus callosum) is gelegen. Dit deel is meer van belang voor het manipulatieaspect, de sturing van het proces. 55 Ten slotte zijn er aanwijzingen dat in het posterieure deel van de hersenen, in de overgang tussen de temporale en de pariëtale kwab, gebieden liggen die ook van belang zijn. 55 Er zijn patiënten beschreven met laesies in die gebieden die nauwelijks in staat waren om informatie kort vast te houden, maar wel een intact langetermijngeheugen hadden. 55 Er zijn verbindingen aangetoond van de dorsolaterale prefrontale schors naar die temporopariëtale gebieden. Een mogelijke interpretatie is nu dat in de prefrontale schors het signaal wordt gegeven om de posterieur actieve representaties actief te houden. Ook voor deze posterieure gebieden geldt dat we ervan uitgaan dat ze een bepaalde mate van materiaalspecificiteit hebben. 7.4.2 Episodisch geheugen

Zoals we al hebben gezien, is het bij het episodisch geheugen van belang om te kijken naar verschillende fasen in het geheugenproces: encodering, consolidatie en reproductie.

Encodering 55 Bij de encodering worden prikkels waargenomen en dus spelen de zintuiglijke gebieden een belangrijke rol. Voor het onthouden van informatie is het echter van groter belang dat er verbindingen worden gelegd tussen elementen van de binnenkomende informatie en de kennis die al ligt opgeslagen en hierbij speelt de hippocampus een cruciale rol. 55 Vanuit de in de middenhersenen gelegen corpora mammillaria loopt een vezelbaan met een boog, de fornix, naar voren naar de voorkant van de temporale kwab. Het laatste deel van die boog is de hippocampus. 55 De hippocampus heeft belangrijke verbindingen met de amygdala of amandelkern, die van belang is voor de evaluatie van het emotionele gewicht van een prikkel. 55 Daarnaast zijn de verbindingen met het voorste deel van de temporale kwab belangrijk voor de identificatie van objecten.

53

7.4 • Hersenen en geheugen

cingulaire cortex

temporaale kwab amygdala hippocampus . Figuur 7.2  Middenaanzicht dat de ligging van de hippocampus, amygdala en de cingulaire cortex toont.

55 De rol die de hippocampus lijkt te spelen, heeft vooral te maken met het versterken van verbindingen, het specifieke associatieproces (binding), een van de kernprocessen van het geheugen. De hippocampus is erg belangrijk voor het geheugenproces, maar de opgeslagen geheugenrepresentaties zijn verspreid over de hersenen, vooral in gebieden waar zintuiglijke informatie op corticaal niveau wordt geanalyseerd. Echter, in het algemeen zullen kenmerken van verschillende modaliteiten (kleur, vorm, geluid, beweging) met een object geassocieerd zijn, waardoor verschillende gebieden over de hele schors betrokken zijn bij geheugenrepresentaties. Zie . figuur 7.2.

Consolidatie 55 We hebben eigenlijk een veel minder duidelijk beeld over wat we nu precies onder consolidatie moeten verstaan: het kortdurend rondzingen, het ondersteunend activeren tot de elementen sterk genoeg met elkaar verbonden zijn, gedurende een periode van uren of jaren. De hippocampus lijkt het belangrijkste hersengebied bij dit proces. Reproductie 55 De hippocampus, als belangrijkste schakel tussen de wijd verspreid gelegen elementen van een geheugenrepresentatie, is van belang voor het reproduceren van een episode. 55 Vaak is het nodig om een goede vraag aan het geheugen te stellen om de juiste episode te activeren. Er moet een combinatie van cues gemaakt worden. Dit is de retrievalstrategie. Voor dit aspect van het reproductieproces zijn de prefrontale gebieden erg belangrijk.

7

54

Hoofdstuk 7 • Waar zit het geheugen?

Herkennen: episodisch geheugen 55 Stel dat ik iemand plaatjes laat zien van een aantal honden en vervolgens nog een plaatje van een hond met de vraag: heeft u dit plaatje, deze hond, gezien in de reeks plaatjes die ik zojuist heb laten zien? Nu moet de persoon bepalen of dit plaatje enkele minuten eerder op dezelfde plaats ook is waargenomen. Dit is een episodische geheugentaak. 55 Er zijn veel aanwijzingen uit neuro-imaging onderzoek dat de temporale kwab een belangrijke rol speelt bij deze vorm van herkenning. 55 Herkennen kan op twee manieren: op basis van een gevoel van vertrouwdheid of familiariteit of op basis van reproductie van het relevante geheugenspoor. Bij herkennen op basis van familiariteit spelen gebieden in de temporale kwab, gelegen in de buurt van de hippocampus een rol. Bij herkenning op basis van reproductie speelt de hippocampus zelf ook een belangrijke rol door geassocieerde elementen in de hersenschors te activeren.

7 7.4.3 Semantisch geheugen: herkennen en gebruik van kennis

55 Vervolgens moet van een stimulus de betekenis worden vastgesteld: wat betekent het rode licht, wat betekent het woord stop? Deze meer inhoudelijke verwerking vindt plaats in gebieden die tegen de gebieden aanliggen die de primaire, uiterlijke kenmerken waarnemen. 55 Een volgende stap is dat informatie vanuit verschillende zintuigmodaliteiten gecombineerd moeten worden. Dat gebeurt dan weer in hogere orde gebieden die grenzen aan de zintuiglijke gebieden. 55 Op deze manier is er een soort hiërarchie in de verwerking van binnenkomende informatie. 55 Tegelijkertijd is er ook sprake van parallelle verwerking: kleur wordt tegelijk, maar ook los van contrast of beweging verwerkt, visuele en auditieve aspecten worden tegelijk verwerkt. 55 Op een bepaald moment neemt het systeem toch een beslissing over de herkenning van een stimulus. Hoe kan dat als diverse modaliteiten los van elkaar werken? Een object, bijvoorbeeld een roos, heeft een aantal kenmerken. In bepaalde opzichten lijkt een roos op andere objecten. De combinatie van verwerkte objecten representeert nu de roos. Bij een grote overlap in aangeboden kenmerken en in de in het brein opgeslagen kenmerken, zal het brein beslissen dat wat aangeboden is, een roos is. Niet alle kenmerken hoeven per se aanwezig te zijn, het gaat erom dat het object meer past bij een roos dan bij een ander object. 55 Zoals ook beschreven in hoofdstuk 2, zijn er twee opvattingen over het semantisch geheugen. De ene opvatting past bij wat hiervoor is beschreven: sensomotorische gebieden waarin (zintuiglijke) kenmerken van een object zijn opgeslagen worden geactiveerd, wat resulteert in herkenning. 55 Volgens een andere opvatting is er naast deze sensomotorische informatie nog andere, abstracte of conceptuele informatie nodig. Onderzoek, vooral bij patiënten met

55

7.4 • Hersenen en geheugen

actie

geluid beweging

woorden

a

vorm

kleur

naam

actie

kleur

taak

vorm

naam

beweging

actier

kleur

beweging

taakafhankelijke representatie taakonafhankelijke representatie

b

taak

vorm

. Figuur 7.3  a. Een voorstelling van het semantisch geheugen dat alleen is gebaseerd op kenmerken en geen abstract of conceptueel niveau kent. De kenmerken (bijvoorbeeld geluid, beweging) zijn als deelgebieden op de schors weergegeven. Rechts is weergegeven dat er aparte centra zijn voor verschillende taken. Als een van die centra niet beschikbaar is, kunnen andere taken nog wel worden uitgevoerd. b. Een voorstelling van het semantisch geheugen, die gebaseerd is op kenmerken en die een abstract of conceptueel niveau kent: het voorste deel van de temporale kwab. De semantische informatie (bijvoorbeeld geluid, beweging) is met aparte deelgebieden op de schors weergegeven. Rechts in het plaatje is weergegeven dat betekenisinformatie (over de vorm) via de taakonafhankelijke representatie wordt doorgestuurd naar een gemeenschappelijke taakafhankelijke representatie. Als de taakonafhankelijke representatie in de temporale kwab verstoord is, kan geen enkele taak meer uitgevoerd worden die een beroep doet op semantische kennis.

een semantische dementie, wijst erop dat vooral het voorste deel van de temporale kwab hiervoor van belang is. 55 De kennis die in deze gebieden opgeslagen is, wordt niet alleen gebruikt voor het herkennen van objecten, maar ook als we kennis gebruiken, bijvoorbeeld bij het spreken over objecten of het tekenen van een object. Dat juist semantische of abstracte kennis verdwenen is of niet meer toegankelijk is, blijkt uit het feit dat die op geen enkele manier meer te gebruiken is, dat wil zeggen bij geen enkele taak: het probleem is taakonafhankelijk. Zie . figuur 7.3.

Gezichtsherkenning 55 Bij gezichtsherkenning moet een onderscheid gemaakt worden tussen het herkennen van een gezicht als behorend bij een bepaalde, ons bekende persoon en het herinneren van de naam van die persoon. In het dagelijks leven komt het veel voor dat we ons juist de naam niet kunnen herinneren.

7

56

Hoofdstuk 7 • Waar zit het geheugen?

55 Er zijn speciale gebieden betrokken bij gezichtsherkenning. Dat geldt voor mensen maar bijvoorbeeld ook voor apen. Het belangrijkste gebied blijkt de fusiforme gyrus te zijn aan de onderkant van de temporale kwab. 7.4.4 Conditioneren

7

55 In dierexperimenteel onderzoek naar de neurale basis van conditioneren is in het algemeen gebruik gemaakt van zeer eenvoudige vormen van gedrag, zoals de oogknipreflex. Daarbij is vastgesteld dat het cerebellum, de kleine hersenen, gelegen aan de achterkant onder de grote hersenen, bij het conditioneren betrokken is. 55 Joseph LeDoux heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het blootleggen van de neurale mechanismen die betrokken zijn bij angstconditionering. De amygdala speelt hierbij een centrale rol. 55 Er is sprake van een low road en een high road. De low road is een snelle verbinding van het zintuig via de thalamus naar de amygdala die zorgt voor een snelle reactie. De high road gaat via een omweg, langs corticale, gebieden en lijkt zo op een meer bewuste verwerking van de situatie. 55 Bij conditioneren kunnen tal van basale mechanismes in het leerproces betrokken zijn, terwijl ook vrij complexe gedragingen met behulp van conditioneren aangeleerd of veranderd kunnen worden. We gaan ervan uit dat in al die gevallen de veranderingen in het neurotransmissieproces een rol spelen: prikkeling van de ene zenuwcel (bijvoorbeeld een sensorische) leidt door het leerproces steeds gemakkelijker tot de activatie van de volgende (bijvoorbeeld een motorische). 55 Instrumenteel leren kan gebruik maken van een beloning, een reinforcer of bekrachtiger. Een belangrijke structuur hierbij is de hypothalamus. De hypothalamus is onder meer betrokken bij het regelen van het metabolisme of de interne huishouding: het lichaam heeft bepaalde stoffen nodig om te kunnen functioneren. Als er tekorten ontstaan, groeit ook de behoefte om daar iets aan te doen; dat noemt men wel een drive. Een beloning wordt als aangenaam ervaren, wat weer kan leiden tot de behoefte aan die beloning (op den duur een verslaving). Vermindering van die drive is nu juist een functie van de hypothalamus. 55 De nucleus accumbens, een kern diep in de hersenen die de neurotransmitter dopamine produceert, wordt wel het beloningscentrum genoemd. Men veronderstelt dat deze nucleus een belangrijke rol speelt bij positieve belevingen, zoals verlangen, motivatie, passie en bevrediging. Deze kern speelt vermoedelijk niet alleen een rol bij verslavingsgedrag, maar ook bij seksualiteit en computerspelletjes. 55 Onderzoek bij ratten met een beschadiging in de hippocampus heeft aangetoond dat deze ratten speciaal op leertaken waarbij puur ruimtelijke informatie van belang is, zoals het leren vinden van een onder water gelegen platform in een bak water, slecht presteren. Als visuele cues uit de kamer gebruikt kunnen worden, kan de rat wel leren om het platform te vinden. Andere vormen van leren, zoals het discrimineren tussen objecten of vloeistoffen met bepaalde smaken, zijn niet aangetast. Men zegt wel dat er in de hippocampus placecellen zitten die gebruikt worden voor deze vorm van leren.

7.4 • Hersenen en geheugen

57

7.4.5 Skills

55 Het aanleren van een skill (vaardigheid) verloopt, globaal gesproken, in drie fasen: eerst een fase van ontdekken wat er nu precies gedaan moet worden, het ontwikkelen van een procedure; vervolgens een verbetering van die procedure door de overbodige elementen er af te halen en zo de handeling efficiënt te maken en ten slotte een automatisering van de procedure. 55 Met name het aanleren van vaardigheden in de tweede en derde fase wordt geassocieerd aan subcorticale structuren, met name de basale ganglia. 7.4.6 Priming

55 Bij priming gaat het om het (gedeeltelijk) activeren van een interne representatie door een stimulus, waardoor de herkenning op een later tijdstip sneller verloopt: bij het woord ‘bakker’ denken we al een beetje aan brood. Ook het aanbieden van letters van een woord of lijnstukken van een figuur kunnen via priming een latere herkenning van het hele woord of de hele figuur versnellen. 55 Hier zijn met name de corticale, primaire perceptuele en associatieve gebieden in het posterieure deel van de hersenen bij betrokken. 55 Voor zover bekend, is er geen onderzoek gedaan naar de neurale correlaten van priming van een bepaalde attitude.

7

59

Levensloop 8.1 Ontwikkeling – 60 8.2 Veroudering – 61

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_8, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

8

60

Hoofdstuk 8 • Levensloop

zz Inleiding

Het begrip ontwikkeling is eigenlijk van toepassing op alle veranderingen die tijdens de hele levensloop plaatsvinden, ook die in de tweede levenshelft. Immers, het geheugen wordt niet alleen maar minder, ouder worden is ook nodig om wijzer te worden. Maar hier bespreken we de veranderingen in twee delen, eerst de ontwikkeling bij het kind, daarna de veranderingen tijdens de normale veroudering. 8.1 Ontwikkeling

8

55 Het leggen van verbindingen is een aangeboren eigenschap. Kinderen slaan dus van begin af aan informatie op. Op veel verschillende manieren, veelal onderzoeksmethoden waarin gebruik wordt gemaakt van conditioneringsprincipes, is aangetoond dat baby’s al van begin af aan (zelfs al voor de geboorte!) leren. 55 Het leren van een taal, zowel de grammatica (procedureel) en de woordenschat (semantisch), verloopt in hoog tempo. 55 Op jonge leeftijd is het niet goed mogelijk om het declaratieve langetermijngeheugen te onderzoeken. In het algemeen is gebleken dat de verschillende vormen van leren, opslaan en ophalen van informatie voor kinderen en volwassenen gelijk zijn. Enkele aspecten blijken in de loop van de ontwikkeling wel wat te veranderen. 55 Een belangrijk aspect voor het ontwikkelen van het declaratief geheugen is de ontwikkeling van het werkgeheugen. Die ontwikkeling uit zich in de omvang van het werkgeheugen: hoeveel items kunnen worden vastgehouden, maar ook in de capaciteit om processen uit te voeren: zowel repetitie van informatie, maar ook het elaboreren, uitwerken en koppelen van informatie aan opgeslagen informatie. Het beter functioneren van dit werkgeheugenproces is voor een groot deel verantwoordelijk voor het beter functioneren van het declaratieve geheugen. 55 Ook neemt de retentieperiode, de periode waarover een herinnering kan worden vastgehouden, toe met de leeftijd. 55 De snelheid van reageren op een prime of cue neemt toe met de leeftijd. En een prime wordt met het ouder worden al effectief bij kortere aanbiedingstijden. 55 De ontwikkeling van de verschillende vormen van geheugen hangt sterk samen met de ontwikkeling van de verschillende delen van de hersenen. 55 We kunnen ons geen episodes herinneren van vóór een bepaalde leeftijd. We noemen dit kinderamnesie. Het is niet gemakkelijk vast te stellen wat de eerste episode is die iemand zich kan herinneren: het is moeilijk te controleren of de herinnering ook betrekking heeft op een feitelijke gebeurtenis die die persoon heeft meegemaakt. Vanaf de leeftijd van ongeveer drie jaar lijken we wel in staat om bepaalde gebeurtenissen zodanig op te slaan dat we die ook kunnen herinneren. 55 Een belangrijke oorzaak lijkt te zijn dat episodes dan nog niet gemarkeerd worden naar tijd en plaats; contextinformatie ontbreekt en dan wordt het lastig om naderhand specifieke episodes op een expliciete manier te reproduceren. 55 Hoewel zeldzaam, bestaan er kinderen met een vorm van amnesie die niet het gevolg is van een duidelijk verworven hersenletsel. Men noemt dat een ontwikkelingsamnesie, hoewel het hier niet om een ziekte gaat.

8.2 • Veroudering

61

8.2 Veroudering

55 Er wordt algemeen beweerd dat met het klimmen der jaren het geheugen ons meer en meer in de steek laat. Daarbij maken we een onderscheid tussen de gevolgen van normale veroudering en van allerlei ziektebeelden zoals dementie (zie 7 H. 11). 55 De effecten van veroudering zijn vooral te zien in het functioneren van het werkgeheugen en (mede daardoor) het episodisch geheugen. 55 In toenemende mate vinden ouderen het lastig om met name recent opgeslagen informatie weer te reproduceren, terwijl oudere ervaringen veel meer intact blijven. Dit verschijnsel werd al in de 19e eeuw geobserveerd en vormt de kern van de wet van Ribot. Het is van belang om zich te realiseren dat nieuwere geheugensporen nog relatief gevoelig zijn voor interferentie. Bij oude herinneringen gaat het vaak ook om herinneringen die al vaker in het leven opgehaald zijn, waardoor ze ook telkens versterkt zijn. 55 Het semantisch geheugen, dat gevormd wordt door sterk overgeleerde informatie die in veel verschillende omgevingen (tijd en plaats!) is opgedaan, is dan ook bij uitstek bestand tegen veroudering. 55 Het functioneren van het geheugen gaat achteruit met het ouder worden, maar dat komt deels door eigenschappen van het geheugen zelf, dus niet als direct gevolg van een stoornis of ziekte. Een belangrijke factor is dat met het ouder worden het geheugen ook ‘voller’ wordt: er komen meer en meer sporen bij. Om dan het goede geheugenspoor terug te vinden wordt steeds moeilijker. Bij het ophalen van informatie zijn er meer geheugensporen die relevant kunnen zijn. Het is in feite geen achteruitgang of verslechtering. 55 Dit geldt ook voor het onthouden en vergeten van namen. De representatie van eigennamen is nogal speciaal. We kunnen dieren bij hun soortnaam noemen. Die informatie is opgeslagen in het semantisch geheugen: het woord ‘hond’ staat voor een bepaald soort dieren. Die informatie is niet afhankelijk van een bepaalde context. Dat geldt voor heel veel begrippen. Eigennamen zijn min of meer uniek: die man met dat ene gezicht heet Jan. Er zijn echter weinig routes in het grote geheugennetwerk die naar de juiste naam voeren. In verhouding tot ‘hond’ zijn er voor ‘Jan’ minder cues die naar het einddoel voeren. Namen zijn daardoor gevoeliger voor een slechter functioneren van het geheugen, ook als dat een gevolg is van de voortdurende toename van informatie in ‘het archief ’. Naarmate mensen ouder worden, leren ze meer mensen ook bij naam kennen en daardoor wordt het ook lastiger om de juiste naam te vinden. 55 Ouder wordende mensen die in toenemende mate geneigd zijn minder actief te worden, meer dezelfde dingen doen en op dezelfde plaatsen komen, zullen daardoor ook meer moeite hebben om verschillende ervaringen uit elkaar te houden: de ervaringen van iemand in een verzorgingshuis of verpleeghuis lijken meer op elkaar dan die van een enthousiaste dertiger die voor zijn werk en recreatie op allerlei plaatsen komt en veel verschillende mensen ontmoet. Ook dit is in feite geen teken van verslechtering van het geheugen.

8

62

8

Hoofdstuk 8 • Levensloop

55 Er zijn aanwijzingen dat ouderen niet alleen minder informatie kunnen reproduceren, maar dat zij ook andere ophaalstrategieën hanteren dan jongeren, namelijk een strategie die meer op inhoudelijke aspecten is gericht. Het reproduceren van informatie is deels een kwestie van strategie van informatieverwerking (die kan samenhangen met belangstelling). 55 Een heel belangrijk aspect dat het merendeel van de veranderingen kan verklaren die samenhangen met cognitieve veroudering is de snelheid van cognitieve processen, die zich vooral in het werkgeheugen afspelen. Oudere mensen blijken bij allerlei cognitieve taken meer tijd nodig te hebben om een stimulus waar te nemen, te discrimineren, te herkennen of te benoemen. Het lijkt erop dat om de een of andere reden het proces trager verloopt; men spreekt van cognitieve vertraging. 55 Soms wordt cognitieve vertraging als een verklaring opgevat, maar dat is problematisch. We kunnen cognitieve vertraging niet op een onafhankelijke manier meten en dan staat de verklaring in wezen gelijk aan het geobserveerde verschijnsel. (Een proces kan natuurlijk langer duren om allerlei redenen, bijvoorbeeld omdat bepaalde onderdelen niet goed functioneren, er minder zenuwcellen beschikbaar zijn, vezels beschadigd zijn). 55 Er wordt soms gesteld dat de vertraagde verwerking het gevolg is van een vermindering van informatieverwerkingsbronnen (resources) maar dat lost de tautologie nauwelijks op: we kunnen de hoeveelheid resources niet onafhankelijk van snelheid meten. Van belang is echter dat heel veel verschijnselen dan niet om een specifieke verklaringen vragen, maar geïnterpreteerd kunnen worden als het resultaat van een zeer basaal proces. 55 Het trager verlopen van cognitieve processen zal ook gevolgen hebben voor de snelheid van het coderen van informatie, voor de mate waarin elaboratie (het relateren van informatie aan geassocieerde informatie die in het langetermijngeheugen is opgeslagen) en organisatie kunnen plaatsvinden. 55 Veroudering leidt niet bij iedereen in dezelfde mate tot een achteruitgaan in het episodisch geheugen (of cognitief functioneren, beide aspecten hangen nauw samen). De interindividuele verschillen nemen ook met de leeftijd toe. Vele oorzaken zijn daarvoor aan te wijzen: voedingspatronen (denk ook aan alcohol), hersentraumata, medicijngebruik, psychiatrische stoornissen, onder narcose gaan, maar ook de normale levensstijl (actief en sociaal betrokken versus teruggetrokken) kunnen allemaal van belang zijn voor de kwaliteit van het geheugen. Met het toenemen van de leeftijd kunnen oorzaken die een negatief effect hebben op het geheugen zich opstapelen, naast de specifieke neurologische en psychiatrische ziektebeelden (niet alleen maar dementie) die zich kunnen voordoen, waarbij zich ook vaak geheugenproblemen voordoen. 55 Het grootste deel van de verschillen in geheugenprestaties bij ouderen wordt niet door de leeftijd zelf bepaald, maar door andere factoren. 55 De veronderstelde achteruitgang in het geheugen bij normale veroudering valt in feite nogal mee. Het is de moeite van een geheugencursus niet waard!

63

Varia 9.1 Fotografisch geheugen – 64 9.2 Geheugenwonder – 64 Mental imagery: verbeelding – 65 9.3  9.4 Slaap – 66 9.5 Leerpillen – 66 9.6 Leren voor een examen – 67

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_9, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

9

64

Hoofdstuk 9 • Varia

9.1 Fotografisch geheugen

55 Een veelgestelde vraag aan een geheugenexpert is: bestaan er mensen met een fotografisch geheugen en wat is dat dan precies? 55 Geheugenonderzoekers gebruiken ook wel de term: eidetisch geheugen; de term eidetisch verwijst naar een Grieks woord eidos voor vorm, beeld (denk aan ons woord ‘idee’). 55 Het idee is dat er mensen zijn die slechts kort naar iets kunnen kijken en dan alles als het ware als een foto in hun geheugen hebben opgeslagen en op basis van die foto precies kunnen vertellen wat ze gezien hebben. 55 Er zijn weinig overtuigende bewijzen dat mensen gebeurtenissen als een foto opslaan en weer kunnen oproepen. Het is denkbaar dat iemand in een bepaalde situatie wel het gevoel heeft een perfect beeld voor zich te zien, maar dat is dan een uitzonderlijke situatie. 55 Veel vaker gaat het om mensen die informatie heel goed kunnen onthouden, waarbij het in de regel om bepaalde informatie gaat en om het gebruik van bepaalde geheugenstrategieën, mnemonics.

9

9.2 Geheugenwonder

55 Sommige mensen lijken over een abnormaal goed geheugen te beschikken, zij kennen bijvoorbeeld pagina’s van een telefoonboek uit hun hoofd of namen en data van Amerikaanse presidenten of talloze schaakopeningen. 55 Anderen lijken een onmetelijk geheugen voor gebeurtenissen te hebben. 55 De term wonder suggereert dat het om iets abnormaals gaat, maar waarschijnlijk is dat toch niet zo. In de regel gaat het om experts, mensen die door heel veel oefenen manieren hebben gevonden om informatie op een effectieve manier op te slaan, waardoor die ook weer goed opgehaald kan worden. 55 Het wonderlijke geheugen blijkt zich ook te beperken tot bepaalde kennisdomeinen: voor andere informatie functioneert het geheugen weer heel normaal. 55 Er lijken verschillende vormen van hypermnesie, bovenmatig goed geheugen, te zijn. Op de eerste plaats zijn er mensen zoals de journalist ‘S’ (Solomon Sjeresjevski), die door de Russische neuropsycholoog Alexander Luria is beschreven in zijn boek The Mind of a mnemonist (vert. Een man met een schijnbaar onbeperkt maar eigenaardig geheugen). Luria heeft Sjeresjevski over een periode van ongeveer dertig jaar onderzocht. Hij liet Sjeresjevski moeilijke mathematische formules, grote matrices en zelfs gedichten in andere talen onthouden. Dit lukte Sjeresjevski binnen enkele minuten. 55 Naast zijn bijzondere vermogen om veel te onthouden, had hij een normaal IQ. Luria concludeerde dat Sjeresjevski een zeer ontwikkelde vorm van synesthesie moest hebben. Men spreekt van synesthesie wanneer er vermenging van zintuigen optreedt, waardoor bijvoorbeeld kleuren ook een smaaksensatie oproepen of getallen ook andere zintuiglijke eigenschappen (kleur) oproepen.

9.3 • Mental imagery: verbeelding

65

55 Onlangs zijn er ook in Amerika enkele personen beschreven die niets leken te vergeten. Uiteindelijk kwam in onderzoek naar het functioneren van die mensen naar voren dat ze zich over hun eigen verleden ongelooflijk veel konden herinneren, maar dat zij het ten aanzien van het onthouden van een woordenlijst niet beter deden dan andere mensen. De uiteindelijke conclusie bij dergelijke gevallen lijkt te zijn dat deze mensen lijden aan een obsessief-compulsieve stoornis: zij zijn dwangmatig bezig om hun eigen geschiedenis te registreren en herhalen. 55 Anderen lijken kalenderrekenwonders: er zijn mensen die van een bepaalde datum in een willekeurig jaar kunnen zeggen of het een maandag of dinsdag was. Ook bij deze mensen is het geheugen voor het onthouden van een woordlijstje niet uitzonderlijk goed. Zij hebben geleerd om met bepaalde rekenprocedures snel de dag te bepalen. 55 Vaak gaat het hier om zogeheten savants (vroeger idiot savants genoemd; denk aan Rain Man), mensen met een autistische stoornis die over een ‘scherf van genialiteit’ beschikken, zoals Donald Treffert, die heel veel van die mensen heeft onderzocht, het heeft genoemd. Hoewel bij kalenderrekenwonders er niet zozeer sprake lijkt te zijn van een speciaal ontwikkeld geheugen, zijn er ook voorbeelden van het savantsyndroom die we niet snappen. 55 Stephen Wiltshire, geboren in 1974, heeft een speciale gave om te tekenen, met name gebouwen of hele delen van een stad. Zo heeft men hem in een helikopter boven Rome en London laten vliegen. Na de vlucht heeft hij grote delen van de binnenstad in enkele dagen getekend, waarbij allerlei details, zoals het aantal zuilen van de Romeinse tempels, precies klopten. 55 Ook is er een voorbeeld van een jongeman die niet of nauwelijks rechtop kan zitten, maar als hij aan de piano zit, speelt hij uit zijn hoofd klassieke muziekstukken, terwijl hij geen bladmuziek kan lezen. Daarvoor hoeft hij een stuk maar één keer te horen. 55 Volgens de Australische hoogleraar Allan Snyder laten deze verschijnselen zien dat onze hersenen tot allerlei dingen in staat zijn, ook al lijkt dat nu niet het geval, omdat die functies op de een of andere manier worden onderdrukt. Als we maar zouden leren om op een andere manier te denken, zouden wij dit ook kunnen. 9.3  Mental imagery: verbeelding

55 We kunnen niet alleen een bepaalde gebeurtenis in de herinnering terugroepen, we kunnen ons ook iets voorstellen of verbeelden: mental imagery of verbeelding. Dit verschijnsel kunnen we deels opvatten als een vorm van waarnemen, deels als een eigenschap van ons geheugen, het idee onderstrepend dat er geen scherpe grens tussen te trekken is. 55 Er is veel onderzoek gedaan met behulp van functionele imagingtechnieken waaruit blijkt dat, wanneer we ons iets verbeelden, dezelfde gebieden in de hersenen actief zijn als bij het waarnemen van afbeeldingen. Dat zou erop wijzen dat bij het verbeelden features van eerder waargenomen en in de posterieure gebieden van de hersenen opgeslagen beelden worden geactiveerd.

9

66

Hoofdstuk 9 • Varia

9.4 Slaap

9

55 Er is een al oude discussie over de rol van slaap in het algemeen en die van het geheugen in het bijzonder. 55 Slaap kan op basis van de op de schedel gemeten elektrische activiteit ingedeeld worden in een aantal stadia: naarmate de elektrische activiteit minder wordt en de geregistreerde golven trager en groter (slow wave sleep en REM-slaap), lijkt de slaap dieper: de persoon is moeilijker wakker te maken. 55 Daarnaast is er nog een zeer speciaal stadium: de persoon beweegt zijn ogen veelvuldig en daarom spreekt men van rapid eye movement of REM-slaap. In deze fase lijkt de elektrische activiteit meer op die van wakker zijn, hoewel de persoon juist heel vast slaapt en juist droomt in deze periode. 55 De periodes met diepe slaap lijken van groot belang voor de consolidatie van informatie die overdag is opgeslagen: het idee van een herkauwende koe. Dit blijkt bijvoorbeeld uit studies waarin slaapduur is gerelateerd aan leren. Slaap bevordert het onthouden van informatie; dit geldt voor een normale slaap van acht uur, maar ook bij kortere periodes vindt men al positieve effecten. 55 Dit lijkt op te gaan voor het declaratieve en procedureel geheugen. Het is mogelijk om ervoor te zorgen dat een persoon wel kan slapen, maar weer gewekt wordt als hij in een periode van diepe slaap of REM-slaap komt. Het blijkt dat wanneer de slaap juist tijdens deze fase wordt onderbroken, het onthouden van voor de slaap aangeleerde informatie slechter verloopt, op basis waarvan is geconcludeerd dat deze fase erg belangrijk is voor de consolidatie. 9.5 Leerpillen

55 Zoals alchemisten op zoek zijn geweest naar het recept om goud te maken, zo zijn er mensen op zoek naar een leerpil, waarmee op een eenvoudige manier ons leervermogen sterk wordt vergroot of van een dementie wordt gered. 55 Leerpillen worden aangeduid met de term cognitive enhancers, smart drugs of nootropics. 55 Voorbeelden van cognitive enhancers zijn hydergine, piracetam en aniracetam. Fysostigmine wordt wel gebruikt bij de ziekte van Alzheimer, evenals tacrine en choline. In ons land is vasopressine lang gezien als een dergelijk middel. 55 Een deel van deze middelen beoogt in te grijpen op het neurotransmissieproces, bijvoorbeeld door de aanmaak van acetylcholine te verhogen of de afbraak ervan te verminderen. 55 We hebben gezien dat diverse neurotransmitters een rol spelen, maar dat er geen specifieke relatie is tussen bepaalde transmitters enerzijds en bepaalde geheugenprocessen anderzijds. Dit suggereert dat we niet snel een pil zullen vinden die het leervermogen zal verbeteren.

9.6 • Leren voor een examen

67

55 Er zijn geen overtuigende bewijzen dat er pillen zijn die ons leervermogen direct beïnvloeden en verbeteren. Soms lijkt er een indirect effect te zijn: niet het leervermogen is beter, maar we zijn iets wakkerder, waardoor we meer opsteken. 55 Wat denkbaar is, is dat we ons concentratievermogen kunnen beïnvloeden: we zijn soms alerter dan anders, denk maar aan de lunchdip. Als we zouden kunnen zorgen voor een verbetering van de alertheid (ook wel arousal genoemd), is de kans groot dat we ook iets beter zouden kunnen leren. 55 We hebben gezien dat het leer- en geheugenproces zeer complex is, dat er vele vormen van onthouden en reproduceren zijn, voor verschillende soorten informatie, waarbij in wezen praktisch de hele hersenen betrokken zijn, en waarbij vele biochemische processen (neurotransmitters) een rol spelen. De kans op het vinden van de leerpil is nagenoeg nihil. 9.6 Leren voor een examen

55 Elk jaar verschijnt er in de examenperiode een stukje in diverse media over de stress rond het examen. Wat moet iemand doen om het examen te halen? Deze vraag wordt door de journalist voorgelegd aan de geheugenexpert. Ieder normaal mens kent eigenlijk het antwoord. 55 Om een examen te halen, is het van belang om de stof op een georganiseerde manier te leren. De stof wordt in de regel op een gestructureerde manier aangeboden, bijvoorbeeld in de vorm van hoofdstukken. Ook binnen die hoofdstukken zit een bepaalde organisatie. Het is zaak om de organisatie van die studiestof goed te doorzien en te gebruiken om informatie op te slaan. 55 Als informatie op een niet-georganiseerde wijze wordt aangeleerd, is de kans op verkeerde associaties tussen kenniselementen groot: er treedt interferentie op. Men heeft de klok horen luiden, maar weet niet waar de klepel hangt. 55 Dat betekent dat het over het algemeen niet zinvol is om iets zonder nadenken een aantal malen te herhalen (stampen), maar dat de nieuwe informatie gekoppeld moet worden aan de kennis die je al hebt. In technische termen heet dat: geen repetitive rehearsal maar elaborative rehearsal. 55 Om een goede kennisstructuur op te bouwen, is tijd en inzicht nodig. 55 Als die kennisstructuur eenmaal is opgebouwd, gaat het bij de voorbereiding meer om het kort opfrissen van kennis dan om het alsnog aanleren van informatie.

9

69

Geheugenproblemen 10.1 De zeven zonden van het geheugen – 70

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_10, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

10

70

Hoofdstuk 10 • Geheugenproblemen

zz Inleiding

Ons geheugen kan ons op verschillende manieren in de steek laten. We kunnen ons dingen niet meer herinneren, het lijkt kwijt te zijn. Maar het kan ook zijn dat we denken ons iets goed te herinneren, terwijl dat in feite niet klopt. Dergelijke dingen gebeuren zonder dat er sprake is van een hersenaandoening, maar ook ná een hersenaandoening. De aard van de geheugenproblemen lijken in beide condities vergelijkbaar. We zullen eerst kijken naar ‘normale’ geheugenproblemen, waarbij ik gebruikmaak van een kader van Daniel Schacter. Daarna kijken we naar de stoornissen bij hersenaandoeningen. 10.1 De zeven zonden van het geheugen

10

55 Daniel Schacter stelt dat mensen verschillende soorten fouten kunnen maken als ze zich iets willen herinneren en hij noemt ze de zeven zonden van het geheugen: 55vergeten (transience) 55onoplettendheid 55blokkeren 55misattributie 55suggestibiliteit 55bias 55persistentie. 55 De eerste drie typen fouten zijn verschillende varianten van het verlies van informatie of herinneringen. Bij de volgende drie typen gaat het om een vervorming van herinneringen, terwijl het laatste type staat voor herinneringen die men soms het liefst zou vergeten, maar die juist telkens weer terugkomen. Schacter heeft deze typen fouten gerelateerd aan onderzoeksresultaten van studies in het brede veld van onjuiste herinneringen (false memories). 1. De zonde van het vergeten betreft vergeten in zowel het kortetermijn- als het langetermijngeheugen en heeft betrekking op zowel de encodering als het ophalen. Een bekend voorbeeld is het vergeten van iemands naam; dat overkomt iedereen wel eens. Ebbinghaus heeft het vergeten systematisch bestudeerd en ontdekt dat aanvankelijk informatie snel vergeten wordt, maar dat na verloop van tijd het verval afneemt. Als de informatie echter telkens wordt opgehaald, worden relaties in het geheugen telkens versterkt en zal het vergeten langzamer gaan. 2. De zonde van onoplettendheid of verstrooidheid is sterk afhankelijk van het niveau van de aandacht tijdens de encodering (maar ook tijdens het opzoeken van informatie in het geheugen). Het niveau van codering, ondiep of diep, beïnvloedt de waarschijnlijkheid dat iemand de gecodeerde informatie kan ophalen uit het geheugen of niet. Informatie wordt meestal gecodeerd op een ondiep niveau, omdat alleen de algemene kenmerken (dat wordt ook wel de kern of gist van een scene genoemd) nodig zijn om zich adequaat te gedragen. Het is in het dagelijks leven niet belangrijk om alles uitgebreid te coderen, zoals de uiterlijke kenmerken van de buschauffeur die je ‘s ochtends op weg naar je werk ziet. Dit effect kan zelfs sterker worden als we elke dag naar het werk gaan met de bus. We weten dan wel in het algemeen wat buschauf-

10.1 • De zeven zonden van het geheugen

71

feurs doen en hoe ze eruitzien, maar vergeten de specifieke kenmerken. Verstrooidheid treedt ook op ten aanzien van het ophalen van informatie. In deze context is het zogeheten prospectief geheugen relevant. Bijvoorbeeld als ik iemand die niet bij een vergadering kon zijn, vergeet te vertellen welke afspraken zijn gemaakt (gebeurtenisgerelateerd falen) of als een patiënt regelmatig vergeet zijn medicijnen in te nemen (tijdgerelateerd falen). 3. De zonde van blokkeren kan optreden, zelfs wanneer de informatie diep was gecodeerd. De informatie is niet voor altijd verloren, maar kan niet worden bereikt op dat moment. Het tip-of-the-tongue (TOT) verschijnsel (‘het ligt op het puntje van mijn tong…’) is een goed voorbeeld van een informatieblok. Het verschijnsel kan optreden voor zowel semantische als episodische informatie. In de meeste gevallen komt de gezochte informatie na verloop van tijd vanzelf weer boven, vaak als we met iets heel anders bezig zijn. 4. De zonde van misattributie heeft betrekking op verkeerd aan elkaar verbonden herinneringen. Een type misattributie treedt op als een verkeerde bron wordt toegeschreven aan een gebeurtenis (source monitoring): iemand denkt dat een bepaald woord uit lijst A komt, terwijl het woord in feite uit lijst B komt of hij denkt iemand gezien te hebben op een bepaalde plaats, maar hij heeft de foto in de krant gezien. Een tweede vorm van misattributie treedt op als iemand denkt dat hij iets nieuws heeft bedacht, terwijl het gaat om informatie die hij eerder heeft gezien en opgeslagen. Deze vorm heet ook wel cryptomnesie, ook bekend als onbedoeld plagiaat (NB. originaliteit is cynisch genoeg wel eens omschreven als: vergeten waar je het gelezen hebt). Van een derde vorm van misattributie is sprake als iemand beweert (en daar ook heilig van overtuigd is) dat een bepaalde gebeurtenis heeft plaatsgevonden, terwijl dat in feite niet zo is. 5. De zonde van beïnvloedbaarheid of suggestibiliteit betreft de invloed van misleidende informatie die de herinnering aan een gebeurtenis kan veranderen. Dit kan gebeuren door het stellen van suggestieve vragen tijdens een verhoor. Suggestibiliteit is nauw verwant aan misattributie, maar verschilt er in zoverre van dat misattributie kan optreden zonder tussenkomst van een externe bron (bijvoorbeeld politie). Elisabeth Loftus en collega’s hebben zeer veel onderzoek gedaan naar het geheugen van getuigen in misdaadzaken. Zij hebben een belangrijke rol gespeeld in het begrijpen van het zogeheten false memory syndrome, waarbij mensen in een psychotherapie plotseling zich weer lijken te herinneren dat ze vroeger als kind zijn misbruikt door bijvoorbeeld de vader; soms lijken ze zich zelfs allerlei gruwelijke gebeurtenissen te herinneren zoals kindermoord. Dergelijke valse herinneringen kunnen opgeroepen worden door suggesties van de therapeut. 6. De zonde van bias is bekend sinds het invloedrijke werk van Frederic Bartlett (1932). Oudere herinneringen, overtuigingen en vooroordelen, maar ook in context aangeboden informatie beïnvloeden de codering en het ophalen van herinneringen. Volgens Bartlett proberen we informatie niet als losse eenheden op te slaan, maar proberen we de eenheden te relateren aan wat we al weten; we interpreteren informatie, geven deze een bepaalde betekenis. Hij liet dat zien door mensen ambigue tekeningen te tonen die op verschillende manieren benoemd konden worden, samen met

10

72

10

Hoofdstuk 10 • Geheugenproblemen

een woord dat paste bij een van die interpretaties. Wanneer mensen na enige tijd de figuren opnieuw moesten tekenen, bleken ze qua vorm meer te lijken op de interpretatie die paste bij het woord dat samen met de figuur was aangeboden. De zonde van bias gaat vooral over een vervorming van een herinnering, waarbij het niet gaat om bewuste en kwaadwillende vervorming, maar om een normaal proces, bij de een wat meer dan bij de ander. Er worden vijf soorten bias onderscheiden: consistentiebias, veranderingsbias, achterafbias, egocentrische bias en stereotiepe bias. a. Consistentie- en veranderingsbias hebben betrekking op opvattingen van iemand vroeger en nu. Mensen blijken die consistentie sterker te zien dan die in feite is. Deze twee vormen van bias helpen cognitieve dissonantie te verminderen. b. Achterafbias heeft te maken met de vaak gehoorde uitspraak: ‘Ik zei het je nog…’, waarin de spreker het gevoel lijkt te hebben dat hij van tevoren al wist wat er zou gebeuren. c. Bij egocentrische bias hecht iemand aan zijn eigen herinneringen meer geloof en waarde dan aan de herinnering van een ander. d. Een voorbeeld voor stereotiepe bias is als we handelen op basis van vooroordelen. Tijdens onze ontwikkeling leren we bijvoorbeeld in onze omgeving hoe mensen eruit zien, hoe ze handelen in bepaalde situaties. Wij zijn cultureel ingeprent. Stereotiepe bias leidt tot een verkeerd zicht op anderen, wat kan leiden tot het niet erkennen van een persoon die zich anders gedraagt. 7. De zonde van persistentie beschrijft het onvermogen om bepaalde gebeurtenissen te vergeten. Een goedaardig geval is een lied dat je ’s ochtends op de radio hebt gehoord en dat onbedoeld blijft hangen. Het voortbestaan van herinneringen is sterk afhankelijk van de emotionele toestand tijdens het coderen. Depressieve mensen en patiënten die lijden van posttraumatische stressstoornis (PTSS) blijken heel gevoelig voor hardnekkige negatieve herinneringen.

73

Geheugenstoornissen 11.1 Soorten geheugenverlies: de indeling van Ribot – 74 11.1.1 Geheugenstoornis: positieve verschijnselen, paramnesie – 75

11.2 HM – 76 11.3 Stoornissen: neuropsychologische beelden – 77 11.3.1 Amnestisch syndroom – 77 11.3.2 Retrograde amnesie – 78 11.3.3 Transiënt globale amnesie – 80 11.3.4 Stoornissen van kortetermijnbuffers – 80 11.3.5 Stoornissen in topografisch geheugen – 80 11.3.6 Agnosie – 81

11.4 Syndromen met een geheugenstoornis – 82 11.4.1 Traumatisch hersenletsel – 82 11.4.2 Korsakovsyndroom – 83 11.4.3 Alzheimerdementie – 84 11.4.4  Mild cognitive impairment – 85 11.4.5 F rontotemporale dementie – 85 11.4.6 Semantische dementie – 85 11.4.7 ‘Lewy body’-dementie – 86 11.4.8 Vasculaire dementie – 86 11.4.9 Subcorticale dementie – 87 11.4.10 S yndroom van Capgras en syndroom van Fregoli – 87 11.4.11 Overige oorzaken van geheugenstoornissen – 88

11.5 Psychogene geheugenproblemen – 88 11.6 False memory syndroom – 90

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_11, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

11

74

Hoofdstuk 11 • Geheugenstoornissen

zz Inleiding

11

In het vorige hoofdstuk hebben we gekeken naar geheugenproblemen die iedereen in het dagelijks leven kunnen overkomen. In dit hoofdstuk kijken we naar stoornissen die geassocieerd zijn aan soms duidelijke, soms minder duidelijke hersenaandoeningen. 55 Het functioneren van de hersenen, en daarmee het geheugen, kan op veel manieren verstoord raken. Er zijn externe oorzaken, zoals een klap op het hoofd of een ongeluk, stoffen die schadelijk zijn voor het hersenweefsel, zoals alcohol, nicotine of het herpes simplex virus. Daarnaast zijn er allerlei neuropathologische processen die leiden tot aantasting van het hersenweefsel, waarvan we eigenlijk nog niet goed weten hoe ze ontstaan, zoals de processen die leiden tot een vorm van dementie. 55 Geheugenproblemen komen voor bij tal van neurologische en psychiatrische aandoeningen, zelfs bij aandoeningen die niet direct het zenuwstelsel betreffen zoals diabetes. Veel hersenaandoeningen leiden tot aandachts- en geheugenproblemen. 55 Ook bij hersenaandoeningen waar geheugenproblemen niet op de voorgrond staan, treden die vaak toch wel op. Zo staat de ziekte van Parkinson vooral bekend om bepaalde motorische en cognitieve aandoeningen, maar geheugenproblemen komen bij deze ziekte voor en een relatief groot aantal patiënten lijdt aan een vorm van dementie. 55 Wanneer de hersenen niet optimaal kunnen functioneren, leidt dat vaak tot een slechtere concentratie waardoor de opname van de informatie minder goed verloopt. Er is meer tijd, aandacht en moeite nodig om het proces voorspoedig te laten verlopen, het proces verloopt minder geolied, minder automatisch dan normaal en dat betekent uiteindelijk dat de geheugenprestatie eronder zal lijden. In dergelijke situaties blijkt het vaak lastig om een eenduidige stoornis in het geheugenproces aan te tonen. De kwaliteit van het informatieverwerkingsproces lijkt meer in het algemeen slechter te verlopen. 11.1 Soorten geheugenverlies: de indeling van Ribot

Natuurlijk wist men al van oudsher dat mensen kunnen vergeten en dat hersenletsel en veroudering kunnen leiden tot een ernstige vorm van vergeten. Ook is al lang geleden geobserveerd dat er sprake kon zijn van een globaal vergeten of van een specifieke vorm van vergeten. Zo interpreteerde men vroeger het taalverlies na een hersenletsel als een amnesie (geheugenverlies) voor woorden. 55 Théodule Ribot (1839-1916) heeft in 1881 een boek over geheugenstoornissen geschreven, waarin hij een indeling of taxonomie geeft voor de verschillende vormen van geheugenverlies, die nauw aansluit bij hedendaagse visies op amnesie. Ribot is tegenwoordig nog wel bekend vanwege de ‘wet van Ribot’, die zegt dat herinneringen die langer geleden zijn opgeslagen beter bestand zijn tegen vergeten dan meer recente herinneringen, een verschijnsel dat veel ouder wordende mensen ervaren. 55 Hij gebruikte de term amnesie, waarmee hij een groep van geheugenstoornissen aanduidde: er moeten diverse vormen onderscheiden worden, ieder met zijn eigen kenmerken. 55 Hij onderscheidde een partiële en een algemene amnesie.

11.1 • Soorten geheugenverlies: de indeling van Ribot

75

55 Bij een partiële amnesie is slechts een deel van de kennis verloren gegaan. Daaronder rekende hij bijvoorbeeld de kennis van de taalsymbolen (een mooie, correctere omschrijving van afasie, omdat deze het taalverlies in de verschillende modaliteiten omvat). 55 Bij de algemene amnesie onderscheidde hij een tijdelijke amnesie (bijvoorbeeld bij een epileptische aanval of een hersenschudding), een periodieke amnesie (daarbij noemde hij de ‘dubbele persoonlijkheid’), een progressieve amnesie (dementie) en een aangeboren amnesie (zwakzinnigheid). 55 Een sterk aspect van zijn benadering is dat een groot aantal verschijnselen niet als losse elementen of symptomen worden beschouwd en bestudeerd, maar als verschijnselen die de werking van een verstoord informatieverwerkingsproces weerspiegelen. 55 Daarnaast valt op dat, wat we nu als neurologische of psychiatrische symptomen opvatten, zonder problemen in eenzelfde kader kunnen worden begrepen. 11.1.1 Geheugenstoornis: positieve verschijnselen, paramnesie

In de regel denken we bij een geheugenstoornis aan informatie die verloren is gegaan en niet meer uit het geheugen opgeroepen kan worden. Bij patiënten met duidelijke geheugenstoornissen komen ook andere verschijnselen voor. Wanneer bepaalde functies wegvallen, spreekt men wel van negatieve verschijnselen; wanneer bepaalde, onjuiste gedragingen optreden, spreekt men van positieve verschijnselen. In de geheugenstoornissenliteratuur is voor die positieve fout lang geleden de term paramnesie voorgesteld. 55 Ribot onderscheidde verschillende vormen van geheugenstoornissen, waarbij bepaalde informatie niet meer uit het geheugen kan worden opgediept. Er zijn echter ook allerlei verschijnselen waarbij het geheugen verkeerd lijkt te werken doordat verkeerde informatie lijkt te worden gereconstrueerd. (Zie ook ‘de zeven zonden van Schacter’, die in het vorige hoofdstuk zijn besproken). 55 Emil Kraepelin, nog steeds algemeen bekend vanwege zijn classificatiesysteem van psychiatrische syndromen, noemde deze geheugenfouten Erinnerungsfälschungen, geheugenfalsificaties en introduceerde de term paramnesie. Hij onderscheidde partiële en volledige falsificaties. Bij een partiële is slechts een deel van de herinnering incorrect, terwijl de herinnering wel berust op een echte ervaring of gebeurtenis. 55 Bij een complete falsificatie is dat niet zo. Hij noemde deze ook wel pseudoreminiscenties. Deze herinneringen zijn wel opgebouwd op basis van elementen van herinneringen, maar komen niet overeen met een gebeurtenis. 55 Binnen deze categorie onderscheidde hij drie vormen. 55 De eerste noemde hij enkelvoudige of simpele geheugenfalsificatie: bij het fantaseren of dromen denkt men zich iets te herinneren als een echte gebeurtenis, ten onrechte. 55 Daarnaast zijn er associatieve geheugenfalsificaties, zoals wanneer je iemand tegenkomt en denkt dat je die persoon al eerder ergens anders hebt gezien: een verkeerde verbinding tussen een persoon en een plaats. Dit werd later reduplicatieve paramnesie genoemd. 55 Ten slotte was er de identificatieparamnesie: je denkt een situatie tot in detail al te kennen. Dit kennen we nu onder de Franse term déjà vu.

11

76

11

Hoofdstuk 11 • Geheugenstoornissen

55 De indeling van Kraepelin is in de vergetelheid geraakt, onder meer omdat men een duidelijker onderscheid tussen geheugenstoornissen en waarnemingsstoornissen (wanen) ging maken. Ik bespreek kort drie vormen van paramnesie. 55 Bij reduplicatieve paramnesie kan een patiënt bijvoorbeeld beweren dat hij in een soortgelijk ziekenhuis is geweest, dat dezelfde naam had, maar toch een ander ziekenhuis was. De essentie is dat er sprake is van herkenning, maar dan wel dat het om een soortgelijke en niet om een identieke ervaring gaat. 55 Het lijkt erop dat het gevoel van vertrouwdheid, familiariteit, afwezig is: de elementen matchen maar het is toch niet vertrouwd. 55 Dit soort geheugenfalsificatie is in klinische situaties vaak gekoppeld aan confabulatie, desoriëntatie en anosognosie of ontkenning van een stoornis. 55 Déjà vu betreft het gevoel in een situatie te zijn die je al eens hebt meegemaakt en het gevoel te kunnen voorspellen wat er gaat gebeuren. Over het algemeen gaat dat gevoel ook weer snel voorbij en staan we weer met beide benen op de grond. 55 Bij sommige patiënten, bijvoorbeeld mensen met epilepsie, kan dit gevoel langer aanhouden. Het kan zijn dat dit gevoel van bekendheid zich beperkt tot een zintuiglijke modaliteit, maar over het algemeen werkt het gevoel voor alle zintuigen tegelijk. 55 Omdat déjà vu ook bij gezonden voorkomt, zou men kunnen denken dat het een psychologisch verschijnsel is, iets dat niets met het brein te maken heeft. 55 Momenteel gaan de meeste onderzoekers ervan uit dat het te maken heeft met neurofysiologische ontregelingen in de temporale kwab. 55 Van confabulaties spreken we als een patiënt allerlei verzinsels vertelt en sterk de indruk wekt het zelf te geloven. Het gaat soms om mogelijke gebeurtenissen: de persoon zou inderdaad naar de stad kunnen zijn geweest, maar in feite is dat niet zo. 55 Soms gaat het om nogal vreemde, zeer onwaarschijnlijke gebeurtenissen, zoals wanneer een patiënt beweert bij de president van Amerika te zijn geweest. 55 Ze kunnen bij diverse psychiatrische ziektebeelden optreden, maar komen vooral voor bij patiënten met het syndroom van Korsakov. De verleiding is groot om te denken dat de patiënt een verhaal vertelt om te verdoezelen dat hij van alles is vergeten, maar dat is onjuist. 55 Er is wellicht een relatie met de mate van inzicht in de stoornis: als het inzicht slecht is, neemt de kans op confabuleren toe. Ook wordt de mogelijkheid onderzocht dat de patiënt met de confabulatie de situatie voor zichzelf beter voordoet dan deze in werkelijkheid is, maar dit effect kan zeker het verschijnsel niet volledig verklaren. 55 Er is momenteel veel discussie of het bij confabulatie gaat om problemen in de reconstructie van een herinnering of om het beoordelen van de juistheid in het zogeheten monitoringproces. 11.2 HM

55 Het toeval wilde dat drie jaar nadat Karl Lashley rond 1950 had geconcludeerd dat het geheugen niet te lokaliseren is in de hersenen, de neurochirurg William Scoville een patiënt opereerde die leed aan zeer ernstige en frequente aanvallen van epilepsie. Scoville behandelde de epilepsie door aan beide kanten van de hersenen een groot

11.3 • Stoornissen: neuropsychologische beelden

77

deel van de temporale kwab, inclusief de hippocampus, weg te nemen: dat is een plaats waar epileptische aanvallen vaak ontstaan. De patiënt heette Henri Molaison en is in de geheugenliteratuur bekend geworden onder het acroniem HM. 55 Direct na de operatie bleek dat HM niets meer kon leren. Het vermogen iets op te nemen was nagenoeg volledig verloren gegaan. 55 Vrij snel daarna werd door de neuropsycholoog Brenda Milner het verband gelegd tussen de hippocampus en het geheugen. HM bleek een speciaal patroon van intacte en verloren functies te hebben, die heden ten dage worden aangeduide met de term ‘amnestisch syndroom’. 55 Gedurende vele jaren is onderzoek uitgevoerd bij HM en veel van wat we weten over het amnestisch syndroom kwam ook bij het onderzoek naar HM’s geheugen naar voren. HM heeft ook toestemming gegeven om zijn hersenen, na zijn overlijden in 2008, verder te onderzoeken. 11.3 Stoornissen: neuropsychologische beelden

We gaan nu kijken naar allerlei vormen van geheugenstoornissen. Neuropsychologen onderscheiden een aantal manieren waarop het geheugen kan zijn aangetast, zoals het amnestisch syndroom met vooral een anterograde amnesie, retrograde amnesie en de transiënte globale amnesie. Vervolgens bespreken we een aantal ziektebeelden waarbij deze geheugenstoornissen optreden, eerst de meer neurologische beelden, dan de meer psychiatrische beelden. Ten slotte gaan we in op geheugenstoornissen die geen biologische basis lijken te hebben en ook wel worden aangeduid als psychogene geheugenstoornissen. 11.3.1 Amnestisch syndroom

55 De term amnesie is al eeuwen oud: hij bestaat uit de delen a en mnesie. Mnesis is het Griekse woord voor geheugen en a-mnesie betekent dan: zonder geheugen. De term werd gebruikt om het vergeten aan te duiden, maar dan net zo goed voor het vergeten van episodische kennis, als van de woorden zoals dat voorkomt bij afasie: men sprak ook wel van verbale amnesie. 55 Amnesie kan gebruikt worden als een algemene term om een geheugenprobleem aan te duiden. Daarnaast kennen we een specifiek beeld dat wordt aangeduid met de term amnestisch syndroom. 55 De kenmerken van het amnestisch syndroom vallen in wezen samen met de wijze waarop HM presteerde op allerlei leer- en geheugentaken en dat lijkt veel op wat we zien bij patiënten na bijvoorbeeld een ernstig traumatisch hersenletsel. 55 De kenmerken van het amnestisch syndroom zijn de volgende. 55Er is sprake van versneld vergeten van informatie. Een patiënt kan reeds na enkele minuten vergeten zijn dat hij kort tevoren met een behandelaar heeft kennisgemaakt, als die daarna de kamer heeft verlaten. Dit geldt voor allerlei soorten informatie, verbale en visueel-ruimtelijke.

11

78

11

Hoofdstuk 11 • Geheugenstoornissen

55De opname van nieuwe informatie is verstoord (maar is niet volledig verdwenen, zie verderop). Dit wordt ook wel omschreven als anterograde amnesie: anterograde duidt dan op informatie van na het letsel. 55Er kan ook verlies zijn van informatie die al was opgenomen vóór het ontstaan van de laesie. Bekend is dat mensen na een val met als gevolg een hersenschudding zich vaak het ongeluk zelf niet meer kunnen herinneren. Deze vorm van geheugenverlies noemt men retrograde amnesie. 55In tegenstelling tot het episodisch geheugen lijkt het semantisch geheugen intact. De kennis gaat in de regel niet verloren. Echter, bij HM kon worden aangetoond dat begrippen die in de taal zijn opgenomen na de vijftiger jaren voor hem onbekend waren. Het lijkt er dus wel op dat er geen nieuwe semantische informatie wordt opgenomen. 55Er is sprak van snel vergeten, maar toch is het kortetermijngeheugen intact. 55Er lijkt toch nog wel enig leervermogen te zijn. Dat blijkt uit bepaalde verschijnselen. Zo blijken patiënten last te hebben van proactieve interferentie: als er meerdere lijstjes woorden achter elkaar worden aangeboden die onthouden moeten worden, wordt het onthouden moeilijker door de voorgaande lijstjes. Die interfereren met de latere informatie. Dat kan alleen maar als die informatie is opgenomen. 55Ook blijkt dat patiënten wel meer informatie kunnen reproduceren als ze geholpen worden met bepaalde cues. 55Ten slotte blijkt de herkenning relatief goed. Dit alles wijst erop dat informatie in ieder geval in bepaalde mate wordt opgeslagen. Er is wel verondersteld dat de informatie zelf goed wordt opgeslagen, maar dat contextkenmerken niet of niet goed worden opgeslagen. Hierdoor kan de reproductie, waarbij de contextkenmerken een belangrijke rol spelen, niet goed verlopen, en de herkenning, waarbij de informatie juist weer cruciaal is en de context minder belangrijk, relatief intact zijn. 55Het procedureel geheugen lijkt ook relatief intact. Allerlei aangeleerde vaardigheden blijven intact. Ook het aanleren van nieuwe vaardigheden gaat vrij goed. Het kan dan gebeuren dat een patiënt op een procedurele taak een goede leerprestatie laat zien, maar zich niet kan herinneren dat hij de taak eerder heeft uitgevoerd. Zowel het aanleren van vaardigheden en het conditioneren lijken normaal te verlopen en ook vertonen patiënten een normaal primingeffect. 55 In essentie komt het erop neer dat patiënten met het amnestisch syndroom vooral moeite hebben met het bewust ophalen van episodische kennis uit het langetermijngeheugen. 11.3.2 Retrograde amnesie

55 Aandoeningen, die leiden tot een amnestisch syndroom, leiden in de eerste plaats tot een anterograde amnesie; soms ook tot een retrograde amnesie. 55 Slechts zeer zelden komt het voor dat een patiënt alleen een retrograde amnesie heeft, maar er zijn goed gedocumenteerde gevallen in de literatuur bekend.

79

reproductiemaat

11.3 • Stoornissen: neuropsychologische beelden

geboorte kindertijd

volwassenheid

vandaag moment van hersenaandoening

. Figuur 11.1  De temporele gradiënt zoals die is beschreven door Ribot. Bij gezonde mensen zijn de meest recente herinneringen relatief sterk. Bij een hersenaandoening zijn recente herinneringen zwak en worden nieuwe herinneringen slecht opgeslagen.

55 Bij retrograde amnesie lijkt ook informatie verloren te zijn gegaan die al was opgeslagen vóór het letsel optrad. 55 De periode waarover informatie verloren is gegaan kan sterk variëren: van enige uren of dagen (zoals bijvoorbeeld bij een hersenschudding) tot vele jaren (zoals vaak bij het korsakovsyndroom). 55 De ernst van de retrograde amnesie hangt niet samen met de ernst van de anterograde amnesie. Dit suggereert dat het om min of meer onafhankelijke verschijnselen en mechanismen gaat. 55 De retrograde amnesie lijkt zich in de regel te houden aan de wet van Ribot: herinneringen van langer geleden lijken beter bestand tegen de aandoening. Men spreekt dan van een temporele gradient, waarmee men aangeeft dat het geheugenverlies minder ernstig is als men verder terug gaat in de tijd. 55 Sommigen veronderstellen dat dit tijdsgerelateerde verlies verklaard kan worden door consolidatie, maar dat zou betekenen dat het consolidatieproces vele jaren zou duren en dat is neurofysiologisch en biologisch gezien niet plausibel. 55 Het is mogelijk dat de steilheid van de gradient verschilt tussen ziektebeelden (minder steil bij dementie, steiler bij patiënten met een echt amnestisch syndroom) en voor verschillende manieren van meten van het geheugenverlies. 55 Er is geen duidelijke oorzaak bekend voor deze gradient. 55 Het onderzoek van retrograde amnesie is erg lastig: het gaat vaak om informatie die uniek is voor die persoon (autobiografisch geheugen) en het is moeilijk te controleren wat die persoon tien of twintig jaar daarvoor allemaal wel en niet heeft opgeslagen. Zie . figuur 11.1.

11

80

Hoofdstuk 11 • Geheugenstoornissen

11.3.3 Transiënt globale amnesie

55 Soms vertoont een patiënt een globale amnesie die zich binnen een dag herstelt; de duur is gemiddeld vier uur met een maximum van ongeveer twaalf uur. In dat geval spreken we van een transiënte (voorbijgaande) globale amnesie. 55 Kenmerkend is dat een persoon vragen herhaaldelijk stelt. Vaak gebeurt het in een stressvolle periode; hoofdpijn en misselijkheid worden vaak gemeld. Er is geen sprake van verlies van identiteit: de persoon weet wie hij is. 55 Er is sprake van een sterke anterograde amnesie. 55 Retrograde amnesie lijkt nogal te variëren. 55 Men gaat ervan uit dat de oorzaak gelegen is in een tijdelijk disfunctioneren van het limbisch-hippocampaal systeem. 55 Een dergelijk beeld kan optreden in samenhang met epilepsie en men spreekt dan van transiënte epileptische amnesie. 11.3.4 Stoornissen van kortetermijnbuffers

11

55 Een zeer opmerkelijke observatie werd in 1970 beschreven door de Engelse neuropsychologen Tim Shallice en Elizabeth Warrington: een patiënt kon een korte reeks woorden niet meer onthouden, maar ’s avonds kon hij wel vertellen wat er overdag allemaal gebeurd was. Uitvoerig onderzoek liet zien dat zijn kortetermijngeheugen aangetast was en zijn langetermijngeheugen intact was gebleven. 55 Een dergelijk uitvalspatroon komt zeer zelden voor. 55 Verondersteld wordt dat gebieden bij de overgang van de temporale kwab en de pariëtale kwab van belang zijn voor deze kortetermijnbuffers. 55 Deze observatie was opmerkelijk, omdat altijd gedacht was dat een goed functionerend kortetermijngeheugen een voorwaarde was voor het langetermijngeheugen. Die veronderstelling leek niet te kloppen, wat leidde tot een ander opvatting over het kortetermijngeheugen: het working memory model van Baddeley. 11.3.5 Stoornissen in topografisch geheugen

55 Bij het topografisch geheugen gaat het om het vinden van de weg in huis, de wijk of de stad waarmee men vertrouwd is: men spreekt ook wel over navigeren. 55 Er worden twee verschillende manieren van navigeren onderscheiden: navigeren op basis van landmarks of herkenningspunten zoals opvallende gebouwen, en navigeren op basis van een interne kaart van de omgeving. 55 Problemen met het topografisch geheugen worden meestal aangeduid met de term topografische desoriëntatie. 55 Problemen met het topografisch geheugen komen geregeld voor, vaak in samenhang met andere geheugenproblemen. Er zijn patiënten beschreven bij wie de topografische desoriëntatie opvallend aanwezig was.

11.3 • Stoornissen: neuropsychologische beelden

81

55 Omdat allerlei soorten van informatie gebruikt worden tijdens het navigeren, kan vaak geen eenduidige oorzaak van de topografische desoriëntatie aangewezen worden. Het niet meer kunnen gebruiken van herkenningspunten of van de interne kaart zijn de belangrijkste mogelijke oorzaken. 11.3.6 Agnosie

55 Na een hersenletsel kan het voorkomen dat een patiënt objecten of personen niet meer herkent. Het niet meer kunnen herkennen wordt agnosie genoemd (a-gnosis: niet meer weten). Dit kan men ook opvatten als een waarnemingsprobleem, maar het gaat hierbij niet om een basale zintuiglijke aandoening. De zintuigen zijn intact, evenals de zenuwbaan naar de zogeheten primaire corticale gebieden en kunnen de herkenningsproblemen niet verklaren. 55 Agnosie komt in twee vormen voor: het is mogelijk dat (visuele) vormen niet goed worden waargenomen, wat wel meer een probleem in de waarneming is (apperceptieve agnosie). 55 Daarnaast bestaat de variant waarbij de vorm als zodanig wel wordt waargenomen, maar niet meer begrepen wordt wat de vorm nu eigenlijk betekent of voorstelt. De relatie tussen vorm en kennis lijkt verbroken en daarom spreekt men over een associatieve agnosie. 55 We maken verder een onderscheid tussen het niet meer herkennen van objecten (objectagnosie) en het niet meer herkennen van een gezicht (prosopagnosie): deze stoornissen kunnen onafhankelijk van elkaar voorkomen. 55 Agnosie kan in wezen voorkomen bij informatie onafhankelijk van de zintuigmodaliteit: gezicht, gehoor, tast, reuk. Het meeste onderzoek is verricht bij patiënten met een visuele agnosie.

Visuele objectagnosie 55 Bij een visuele objectagnosie kan de patiënt niet aangeven waarvoor een object gebruikt kan worden. 55 De semantische kennis en vervolgens de naam van het object is via de zintuiglijke route niet toegankelijk. 55 Het komt vaak voor dat herkenning via een andere zintuiglijke route wel mogelijk is: geeft men de patient het object in de hand, dan is er een onmiddellijke herkenning. Ook als men de patiënt een omschrijving van het object geeft, kan hij aangeven om welk object het gaat. Dit zegt ons dat de semantische kennis aanwezig is en ook gebruikt kan worden, maar dat de toegang tot die informatie verstoord is. Prosopagnosie 55 Men kan zich afvragen wat het verschil is tussen het herkennen van een object en van een gezicht. Los van het antwoord op die vraag, leert de empirie ons dat een hersenlaesie kan leiden tot een stoornis in het herkennen van bekende gezichten, terwijl de herkenning van objecten intact blijft, en andersom.

11

82

Hoofdstuk 11 • Geheugenstoornissen

55 Deze gezichtsherkenningsstoornis heet prosopagnosie: prosop is afgeleid van het Griekse woord voor aangezicht. 55 De gezichtsherkenning is niet het gevolg van een globaal waarnemingsprobleem. De patiënt ziet wel een gezicht, maar heeft geen idee van wie dat gezicht is. Net als bij de objecten lijkt de waarneming min of meer intact en is de toegang tot kennis over individuele personen niet mogelijk. 55 Het gaat niet om het niet kunnen vinden van de passende naam: de persoon komt ook niet bekend voor. 55 Het is de vraag of de stoornis alleen betrekking heeft op gezichten van mensen. Er zijn patiënten beschreven die problemen hadden met het herkennen van hun dieren, die ze wel eerst goed konden onderscheiden en benoemen. Bij prosopagnosie zou het kunnen gaan om de herkenning van een uniek geval uit een verzameling van redelijk op elkaar lijkende objecten zoals gezichten van mensen en dieren. 55 Onderzoek heeft nog geen definitief antwoord gegeven op deze kwestie. Onderzoek bij apen heeft laten zien dat er specifieke gebieden betrokken zijn bij de herkenning van gezichten. Dit zou een belangrijke rol kunnen spelen bij de sociale interactie bij apen, en dan ook bij mensen. 55 De gyrus fusiformis, aan de onderkant van de temporale kwab gelegen, speelt een cruciale rol bij gezichtsherkenning. 55 Zie verderop voor de beschrijvingen van het syndroom van Capgras en Fregoli, waarbij het gaat om specifieke stoornissen in de herkenning van personen, die geen vorm van prosopagnosie zijn.

11

11.4 Syndromen met een geheugenstoornis

De voorgaande beschrijvingen waren gebaseerd op de aard van de geheugenstoornis. Nu bespreken we allerlei neurologische en psychiatrische beelden die gepaard gaan met geheugenstoornissen. 11.4.1 Traumatisch hersenletsel

55 Deze vorm van hersenletsel ontstaat na bijvoorbeeld een klap op het hoofd, een val, of een botsing. Vaak wordt het hersenweefsel beschadigd doordat het tegen de binnenkant van de schedel botst. 55 Op de plaats van de klap kan dan een beschadiging ontstaan (coup), maar doordat de hersenen heen en weer slingeren in de schedel, ontstaat ook een laesie aan de diametraal tegenoverliggende plek een beschadiging, de contrecoup. 55 Door de bewegingen die het weefsel in de schedel maakt, schuurt het weefsel over de bodem van de schedel, met name bij de frontaalkwab en de temporale kwab. Deze beschadigingen zijn vooral van belang voor de cognitieve stoornissen na een traumatisch hersenletsel. Afhankelijk van de plaats kunnen allerlei stoornissen optreden, maar aandachts- en geheugenproblemen staan vaak op de voorgrond.

11.4 • Syndromen met een geheugenstoornis

83

55 Het cognitief functioneren is meestal globaal aangetast: op praktisch alle cognitieve taken wordt een vertraging of een vermindering in prestatie gevonden en dat maakt het lastig om te bepalen in welke mate we hier moeten spreken over een specifieke geheugenstoornis, of over een geheugenprobleem ten gevolge van een verstoorde of vertraagde informatieverwerking. 55 De aard van de geheugenproblemen vertoont enige gelijkenis met het amnestisch syndroom in die zin dat met name het episodisch geheugen is aangetast en het procedureel leren intact is. De ernst van de geheugenproblemen is in de regel veel geringer dan bij patiënten met een korsakovsyndroom of bij patiënten zoals HM. 55 Bij traumatisch hersenletsel wordt vaak een relatief korte retrograde amnesie gevonden van enkele minuten tot een uur of enkel uren. 55 Als een patiënt bijkomt uit een coma kan hij enige tijd verward en gedesoriënteerd zijn. Aanvankelijk lijkt het geheugen slecht te functioneren en dat lijkt zich te herstellen. Sommige gebeurtenissen worden wel herinnerd, andere weer niet. Men spreekt dan van eilanden van herinnering. Deze periode van verwarring noemt men posttraumatische amnesie of PTA. De duur van de coma en van de PTA zijn hele goede voorspellers voor de ernst van de aandoening en de mate van herstel die verwacht kan worden. 11.4.2 Korsakovsyndroom

55 Patiënten met een korsakovsyndroom vertonen een patroon van geheugenstoornissen dat lijkt op wat hiervoor beschreven is als het amnestisch syndroom. Zij vertonen een slecht episodisch geheugen, een intact procedureel geheugen en ook het semantisch geheugen is intact. Zo’n patiënt kan een normale score halen op een intelligentietest. 55 Korsakovpatiënten hebben in de regel wel een duidelijke retrograde amnesie, die soms wel een periode van enkele tientallen jaren kan beslaan. Het geheugen voor gebeurtenissen vóór die periode lijkt dan toch wel weer normaal. 55 Een ander kenmerk van korsakovpatiënten is dat zij soms wat vreemde reacties geven op vragen, maar ze kunnen ook spontaan vreemde dingen vertellen. Zo kunnen ze beweren dat ze onlangs ergens zijn geweest, terwijl dat niet mogelijk is. Ze kunnen ook bizarre dingen vertellen, die eigenlijk niemand overkomt. Deze uitingen noemt men confabulaties (7 par. 11.1.1). 55 Kort gezegd ontstaat het korsakovsyndroom door een vitamine B12 (thiamine) gebrek ten gevolge van een verkeerde voeding. 55 Dit komt veel voor bij alcoholisten, maar het korsakovsyndroom kan ook zonder alcoholmisbruik ontstaan. 55 Onderzoek van de hersenen van korsakovpatiënten laat zien dat vooral de corpora mammillaria aangetast zijn en delen van de thalamus. 55 Deze gebieden staan echter weer via een grote vezelbaan in contact met de hippocampus. Er wordt dan ook wel verondersteld dat beschadigingen ergens in deze baan kunnen leiden tot een ernstige amnesie.

11

84

Hoofdstuk 11 • Geheugenstoornissen

55 Vooral vanwege het korsakovsyndroom is er in de literatuur een discussie of er sprake is van één of van meerdere amnestische syndromen, namelijk een temporale en een diëncefale variant en misschien zelfs een frontale variant. Vooralsnog lijken de verschijnselen van de groepen patiënten meer op elkaar dan dat ze verschillen. 11.4.3 Alzheimerdementie

11

55 Tot ongeveer 1900 gebruikte men de term dementie (afgeleid van de-mens, zonder geest) voor een verlies van de psychische functies; heel verschillende ziektebeelden werden er toen mee aangeduid. Sedertdien worden er geregeld nieuwe vormen van dementie onderscheiden. 55 De bekendste vorm is wel de alzheimerdementie. 55 Oorspronkelijk meende men dat alzheimerdementie een preseniele vorm van dementie was, die juist zou optreden bij jongere volwassenen (jonger dan 65 jaar ongeveer). 55 Later werd duidelijk dat er geen wezenlijke verschillen zijn tussen een alzheimerdementie bij een oudere of jongere volwassene: de aard van de uitvalsverschijnselen lijkt gelijk. 55 Leeftijd lijkt wel een rol te spelen in de zin dat de achteruitgang op jongere leeftijd sneller gaat dan op oudere leeftijd. Mensen die op hogere leeftijd de ziekte krijgen, lijken een minder groot verval te vertonen. 55 Het centrale gedragskenmerk is de achteruitgang van het episodisch geheugen. Deze achteruitgang is progressief: de ernst neemt toe met de tijd. Het geldt zowel voor het opnemen van nieuwe informatie als voor het oproepen van reeds opgeslagen episodische kennis. 55 Overgeleerde kennis (semantisch geheugen) en routines (procedureel geheugen) kunnen lang intact blijven (denk bijvoorbeeld aan liedjes zingen en autorijden), maar gaan toch ook na verloop van tijd achteruit. 55 Het is mogelijk dat de persoon aanvankelijk wel merkt dat er iets mis is, maar vaak is er weinig of geen inzicht in de groeiende cognitieve problemen. Dit kan grote gevolgen hebben voor de interactie met de naasten. 55 Naast geheugenstoornissen kunnen allerlei andere cognitieve en gedragsproblemen ontstaan (taalstoornissen en onvermogen om alledaagse handelingen uit te voeren), maar daar zullen we hier niet verder op ingaan. 55 De alzheimerdementie wordt eigenlijk gedefinieerd door de aanwezigheid van bepaalde neuropathologische afwijkingen van de hersenschors, de zogeheten tangles en plaques, een soort afbraakproducten die ontstaan bij het verval van het corticale weefsel. 55 Ze kunnen in de hele schors voorkomen, maar in bepaalde gebieden komen ze meer voor dan in andere gebieden, met name de frontale en temporale gebieden. 55 Deze afwijkingen kunnen momenteel pas na het overlijden met zekerheid worden vastgesteld en daarom wordt meestel gesproken over een waarschijnlijke vorm van alzheimerdementie.

11.4 • Syndromen met een geheugenstoornis

85

11.4.4 Mild cognitive impairment

55 De laatste jaren is een nieuw beeld in de literatuur beschreven, waarvan nog niet vast staat dat het om een eigenstandig beeld gaat. 55 Iemand is niet op de ene dag gezond en op de volgende dement: dementie is een progressieve aandoening en dat impliceert dat er een periode is dat iemand nog redelijk functioneert, maar al wel minder dan hij gewend was, een overgangsfase. 55 Wanneer er klachten ontstaan over het cognitief functioneren, maar het dagelijks leven daardoor nog niet wordt belemmerd, spreekt men nu van mild cognitive impairment (MCI). 55 Bij een deel van deze mensen ligt het accent op het geheugenprobleem. Men spreekt dan van een amnestische vorm van MCI (aMCI). 55 Een belangrijk deel van deze patiënten blijkt na enige tijd een dementie van het alzheimertype te hebben. Mede om die reden is er discussie mogelijk of het wel om een eigenstandig beeld gaat. 11.4.5 Frontotemporale dementie

55 In 1892 beschreef de Duitse psychiater Arnold Pick een opvallend ziektebeeld, met een snel progressief verloop resulterend in dementie, maar in het begin vooral gekenmerkt door gedragsproblemen. Dit beeld is lang aangeduid met de term ziekte van Pick. 55 Persoonlijkheidsveranderingen, stemmingsschommelingen (depressie), terugtrekken of juist opvallend ongeremd en asociaal gedrag en subtiele taalstoornissen behoren tot de eerste kenmerken van dit beeld. 55 Zoals ook door Pick al was aangegeven, spelen aandoeningen van de frontale kwab een belangrijke rol en men spreekt tegenwoordig van frontotemporale dementie (FTD). 55 Het betreft een groep van ziektebeelden, die verder opgesplitst kan worden, afhankelijk van de mate van betrokkenheid van ofwel de frontaalkwab of de temporale kwab. 55 Tot deze groep rekent men nu vormen die worden aangeduid als primaire progressieve afasie en semantische dementie. Hierbij staan subtiele taalproblemen op de voorgrond en komen de geheugenstoornissen pas in een latere fase naar voren. 11.4.6 Semantische dementie

55 Per definitie moet een geheugenstoornis aanwezig zijn om te spreken van een dementie. In het geval van een semantische dementie zijn eigenlijk de progressieve taalproblemen het centrale kenmerk, een stoornis in het semantisch geheugen. 55 De patiënt blijkt in toenemende mate last te hebben van woordvindingsproblemen. Wat daarbij vooral opvalt, is de neiging om een begrip van een hogere orde te gebruiken, bijvoorbeeld hond of zelfs dier in plaats van poedel. Het lijkt erop dat specifieke,

11

86

Hoofdstuk 11 • Geheugenstoornissen

unieke detailinformatie verloren gaat. Deze vergroving van semantische kennis treedt niet alleen op in de spraak, maar speelt in allerlei situaties een rol, wat betekent dat het geen woordvindingsprobleem is, maar een verlies van semantische kennis. 55 Deze vorm van dementie is een variant van de frontotemporale dementieën. Zoals de naam aangeeft, zijn vooral de frontale en temporale gebieden aangedaan. 11.4.7 ‘Lewy body’-dementie

11

55 ‘Lewy body’-dementie is een neurodegeneratieve aandoening, die op zichzelf kan staan, maar ook gepaard kan gaan met bijvoorbeeld alzheimerdementie en de ziekte van Parkinson. 55 In tegenstelling tot de ziekte van Alzheimer is er sprake van een snelle achteruitgang in een paar maanden. 55 De achteruitgang betreft het cognitief functioneren in het algemeen, en in het episodisch geheugen. Daarnaast is er sprake van verwarring en desoriëntatie. 55 Begripsvermogen en aandacht fluctueren. 55 Er kan sprake zijn van soms heel gedetailleerde hallucinaties. 55 Daarnaast worden motorische afwijkingen gezien die passen bij het parkinsonbeeld: stijfheid en schuifelend lopen. 55 De ziekte wordt gedefinieerd door een neuropathologische afwijking: de Lewylichaampjes, beschreven door de Duitse neuroloog Friedrich Lewy in 1912: ronde eiwitafzettingen in zenuwcellen, die aangetroffen worden over de hele schors, maar ook in de middenhersenen en de hersenstam. 11.4.8 Vasculaire dementie

55 Dat dementie veroorzaakt kan worden door een gebrekkige bloedvoorziening van de hersenen is al lange tijd bekend. In vroeger tijden werd gesproken van aderverkalking of atherosclerose. Ook andere stoornissen in de bloedvoorziening, zoals een verstopping van een bloedvat (infarct of ischaemie) kan leiden tot een dementie. 55 Wanneer er sprake is van meerdere infarcten, gebruikt(e) men wel de term multiinfarctdementie. 55 De cognitieve stoornissen komen grotendeels overeen met de stoornissen bij de ziekte van Alzheimer. Het gaat met name om stoornissen in het episodisch geheugen. Andere cognitieve functies kunnen ook aangedaan zijn. 55 Bij de ziekte van Alzheimer is er sprake van een langzaam progressief verloop. Bij vasculaire dementie kan er sprake zijn van een tijdelijk stabiele fase, gevolgd door een verslechtering (gerelateerd aan een vasculair accident). 55 Hoge bloeddruk, hartproblemen, een hoog cholesterolgehalte, suikerziekte, roken en alcoholgebruik zijn risicofactoren voor een vasculaire dementie.

11.4 • Syndromen met een geheugenstoornis

87

11.4.9 Subcorticale dementie

55 Bij de hiervoor besproken vormen van dementie ging het met name om een aantasting van de hersenschors. Er zijn ook ziektebeelden waarbij de pathologie zich vooral concentreert in subcorticale kernen. 55 De term subcorticale dementie is geïntroduceerd door de Duitse neuropsychiater Von Stockert in 1932. 55 Deze vorm van dementie komt voor bij de ziekten van Parkinson en de ziekte van Huntington. Beide ziektebeelden hebben eigen, karakteristieke motorische en cognitieve uitvalsverschijnselen. Maar daarnaast speelt dementie een grote rol. Dementie komt bij de ziekte van Parkinson vaker voor dan in de gezonde bevolking; bij de ziekte van Huntington is het een kenmerkend verschijnsel dat altijd optreedt. 55 Het beeld van de subcorticale dementie wijkt af van dat van de corticale dementie, althans in de beginfase. Kenmerkend voor de subcorticale dementie is wat vroeger werd aangeduid met de term bradyfrenie: trage geest. Niet zozeer een verlies van kennis, maar een traag verlopend cognitief proces valt op bij deze patiënten. 55 Naast door traagheid, wordt subcorticale dementie gekenmerkt door problemen met het werkgeheugen (ook vanwege vertraagde cognitieve processen) en (daardoor) met het organiseren en plannen van acties. 11.4.10 Syndroom van Capgras en syndroom van Fregoli

55 Al lang geleden is het verschijnsel beschreven dat een persoon een bekende (vaak een echtgenoot of familielid) tegenkomt, die wel herkent als de persoon die ze kennen, maar denkt dat het niet de echte persoon is, maar iemand die net doet alsof hij die persoon is. Dit noemt men het syndroom van Capgras. 55 Men beschouwt dit als een waan, een gekoesterd geloof in iets dat niet door de omgeving zo wordt waargenomen. 55 Het verschijnsel kan als een waarnemingsprobleem en als geheugenprobleem worden gezien: het bevindt zich op de grens van beide functies. 55 De waarneming lijkt intact, ook de toegang tot de semantische kennis van individuen is intact, maar toch voelt het niet vertrouwd. 55 Bij herkenning spelen twee elementen een rol: de goede informatie kan geactiveerd en gereconstrueerd worden (7 par. 4.2.3). Daarnaast speelt het familiariteitsprincipe: informatie en contextelementen worden gematcht met de opgeslagen informatie, wat leidt tot het gevoel dat de stimulus bekend voorkomt of juist niet. 55 Het syndroom van Fregoli is ook een persoonsherkenningsprobleem, een waan, net als het syndroom van Capgras. In dit geval ziet een persoon een aantal verschillende mensen als een en dezelfde persoon, maar dan in vermomming. 55 De syndromen van Capgras en Fregoli zijn vormen van misidentificatie of wanen. Verkeerde herkenning treedt niet alleen op bij personen, maar ook bij objecten en plaatsen (bij misidentificatie van plaatsen spreken we van reduplicatieve paramnesie).

11

88

Hoofdstuk 11 • Geheugenstoornissen

55 De verschijnselen kunnen optreden als symptoom bij een andere stoornis, zoals schizofrenie of de ziekte van Alzheimer. Uit een vrij grote studie bij alzheimerpatiënten zijn aanwijzingen gekomen dat de frontaalkwabben, met name de rechter frontale kwab, een rol kunnen spelen bij het optreden van deze verschijnselen. 55 Door sommigen is geopperd dat dergelijke wanen ontstaan door een beschadiging van de rechterhemisfeer, waardoor het functioneren van de linkerhemisfeer is ontregeld, die daardoor te snel allerlei conclusies trekt en allerlei ophaalprocessen niet goed controleert of monitort (waarmee het ook duidelijker een geheugenstoornis dan een waarnemingsstoornis is). 11.4.11 Overige oorzaken van geheugenstoornissen

11

55 Geheugenstoornissen komen voor bij heel veel andere neurologische en psychiatrische ziektebeelden die hier niet apart besproken zullen worden. 55 Herpes simplex encefalitis is een virale aandoening, waarbij ten gevolge van een virus (herpes simplex) grote delen van de hersenen kunnen worden aangetast, met name de temporale kwab. Dit kan resulteren in een ernstige vorm van amnesie, die gelijkenis vertoont met de geheugenproblemen bij het korsakovsyndroom. 55 Ernstig zuurstoftekort (hypoxia ten gevolge van bijvoorbeeld koolmonoxidevergiftiging, een hart- of ademhalingsstilstand) kan ook leiden tot een geheugenstoornis. 55 Schizofrenie leidt in het algemeen ook tot geheugenproblemen, zij het in veel lichtere mate dan bijvoorbeeld het korsakovsyndroom. 55 Een psychiatrische conditie waarbij het geheugen een speciale rol speelt is de dissociatieve persoonlijkheidsstoornis (DIS), vroeger ook wel aangeduid als meervoudige persoonlijkheid. Patiënten met DIS lijken te bestaan uit meerdere personen, elk met een eigen stijl van denken, gedragen en spreken, en ook elk met zijn eigen herinneringen. Een van die personen lijkt de leidende figuur te zijn. De kennis die de ene persoon heeft, is vaak niet bekend bij de andere persoon, althans dat beweren die personen zelf. Uit onderzoek is gebleken dat wanneer niet expliciet maar impliciet een beroep gedaan wordt op ervaringen van een andere persoon, er wel toegang lijkt te zijn tot die informatie. 55 Het gaat in feite vaak niet om volledige personen; elke persoon speelt een betrekkelijk kleine rol en beschikt over een beperkte hoeveelheid informatie. In plaats van te spreken over persoonlijkheden, ziet men dit probleem meer als een probleem waar het geheugen een belangrijke rol in speelt. 55 Uit neuro-imagingonderzoek is gebleken dat het functioneren van de hersenen duidelijk afwijkend is. 11.5 Psychogene geheugenproblemen

55 Het functioneren van de hersenen is meestal verstoord door een aantoonbaar letsel. Het geheugen lijkt soms niet goed of vreemd te functioneren zonder dat er sprake is van een duidelijke laesie. Hier spreekt men wel van psychogene geheugenstoornis, functionele geheugenstoornis of een dissociatieve stoornis of dissociatieve amnesie.

11.5 • Psychogene geheugenproblemen

89

55 Het begrip dissociatief in deze context verwijst naar het idee dat een deel van ‘de persoonlijkheid’ of het bewustzijn is afgesneden of afgesloten, een idee uit het begin van de 20e eeuw. In plaats van persoonlijkheid of bewustzijn zou men ook kunnen zeggen: het geheugen; bepaalde geheugensporen lijken niet meer toegankelijk en de persoon beweert zich allerlei gebeurtenissen niet te kunnen herinneren. 55 Er zijn verschillende vormen, waarvan de dissociatieve persoonlijkheidsstoornis de opvallendste en ernstigste is. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen een globaal geheugenverlies en een gebeurtenisgerelateerd geheugenverlies. 55 De globale vorm wordt ook wel aangeduid met de franse term fugue. Er is vaak sprake van dwalen. 55 Bij het globale geheugenverlies is er sprake van een algemeen verlies van autobiografische kennis (retrograde amnesie) en verlies van identiteit: de persoon weet niet wie hij is. 55 Het onthouden van nieuwe informatie is niet verstoord, dus geen anterograde amnesie. 55 Stress, depressie en een eerder hersenletsel (hersenschudding, epilepsie, alcoholvergiftiging) lijken factoren die vaak in dergelijke gevallen voorkomen. Er zijn aanwijzingen dat geheugenverlies een zuiver psychologisch verschijnsel is (dat natuurlijk ook een biologische basis heeft), maar ook dat er sprake kan zijn van biologische stoornissen voor het disfunctioneren. 55 Bij situatiespecifieke of gebeurtenisgerelateerde amnesie gaat het vaak om agressie en seksueel geweld of andere traumatische gebeurtenissen; denk hierbij ook aan mensen met een posttraumatisch stresssyndroom. 55 Het kan voorkomen bij dader en slachtoffer. 55 Daders kunnen beweren dat zij een bepaalde episode vergeten zijn, wat de indruk kan wekken dat zij dit voorwenden en dat het niet echt zo is. Het blijft belangrijk om mogelijke biologische oorzaken uit te sluiten. 55 Veranderingen in cognitief functioneren, zoals een extreem sterke opwinding of arousal en een verandering in aandachtsprocessen (blikvernauwing) kunnen een mogelijke reden zijn voor het niet of niet goed onthouden van een gebeurtenis. 55 Onderzoek naar dergelijke stoornissen is erg moeilijk: we zijn afhankelijk van het toevallig optreden van deze stoornissen en vaak gaat het om gevalsstudies. 55 Hoewel het idee van een geheugenstoornis door verdringing of repressie van een emotionele gebeurtenissen wijd verbreid is, ook onder leken, wordt de laatste tijd door experts toch ook gewaarschuwd dat het heel wel mogelijk is dat er wel degelijk sprake kan zijn van een hersenletsel en dat het daarnaast niet altijd om een emotionele gebeurtenis of periode gaat. 55 Tegelijkertijd wordt ook wel geopperd dat dissociatieve amnesie een modeverschijnsel of een cultuurgebonden verschijnsel is. Tal van ziektebeelden (zoals afasie, dyslexie en allerlei neurologische en psychiatrische ziektebeelden) zijn te herkennen in oudere (klassieke en middeleeuwse) literatuur, maar er zijn geen beschrijvingen van dissociatieve amnesie in de literatuur van voor 1800: beschrijvingen konden altijd geduid worden als bijvoorbeeld het gevolg van een hersenletsel, dementie of veroudering.

11

90

Hoofdstuk 11 • Geheugenstoornissen

11.6 False memory syndroom

11

55 Soms ervaren mensen psychische problemen, worden voor therapie naar een psycholoog of psychiater doorgestuurd en wordt dan plotseling de conclusie getrokken dat de problemen veroorzaakt worden door een of meer ernstige, traumatische gebeurtenissen in de kindertijd. 55 Seksuele gebeurtenissen lijken hierbij vaak een belangrijke rol te spelen. Er wordt verondersteld dat die ervaringen zo traumatisch zijn dat de persoon die heeft verdrongen uit zijn geheugen om door te kunnen leven (repressie). Later, in de volwassenheid, is de weerstand echter niet meer mogelijk en dat leidt eerst tot onduidelijke problemen, waarna via de therapie, de ware aard dan naar boven komt. 55 In de negentiger jaren speelde dit verschijnsel een grote rol in de media en gerechtshoven. Niet zelden bleek het uiteindelijk te gaan om herinneringen die die persoon waren aangepraat en waarin hij of zij was gaan geloven. 55 In geheugenonderzoek is aangetoond dat vergeten kan geschieden door verval of door interferentie. Het onderdrukken van gebeurtenissen is nooit aangetoond in wetenschappelijk onderzoek. Het is een mechanisme dat verondersteld werd in psychoanalytische opvattingen over het geheugen, maar er is geen empirisch bewijs voor. 55 Het gaat vaak om hele gruwelijke gebeurtenissen, zoals incest maar ook rituele babymoorden. In het algemeen zijn deze herinneringen zo belangrijk dat ze, normaal gesproken, juist niet vergeten worden. 55 Dat oorlogsslachtoffers jarenlang niet willen praten over wat er in de oorlog met hen is gebeurd, betekent niet dat die herinneringen onderdrukt en vergeten zijn. 55 Het is dus eigenlijk paradoxaal dat bij het false memory syndroom juist wel traumatische herinneringen vergeten zijn. 55 Ook is in vele gevallen aangetoond dat de herinneringen door de therapeut geïmplanteerd zijn. 55 Er is onderzoek gedaan dat laat zien dat het vrij gemakkelijk is om bepaalde herinneringen te implanteren, zodat mensen gaan beweren dat ze als klein kind ooit hun moeder zijn kwijtgeraakt in een grote supermarkt. 55 Het geheugen wordt in deze experimenten, maar waarschijnlijk ook bij personen met een false memory syndroom, misleid doordat niet goed gecontroleerd wordt waar de uit het geheugen gereproduceerde informatie vandaan komt, een proces dat we source monitoring noemen. De door een andere persoon niet zo lang geleden geïmplanteerde informatie wordt beschouwd als het gevolg van eigen ervaringen uit een verder verleden.

91

Geheugen meten 12.1 Tests voor kortetermijngeheugen en werkgeheugen – 92 12.2 Tests voor episodisch geheugen – 94 12.3 Tests voor semantisch geheugen – 95 12.4 Tests voor vaardigheden – 96 12.5 Tests voor conditioneren – 96 12.6 Tests voor priming – 97 12.7 Tests voor metageheugen – 97 12.8 Onderpresteren – 98 12.9 Ecologische validiteit – 98

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_12, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

12

92

Hoofdstuk 12 • Geheugen meten

zz Inleiding

In het voorgaande is betoogd dat ‘het geheugen’ niet bestaat. Men kan dus niet het geheugen meten. Er is sprake van allerlei processen die te maken hebben met de verschillende stappen in het geheugenproces: opname of encodering, consolidatie en ophalen of retrieval. Daarnaast kan een onderscheid gemaakt worden tussen de verschillende soorten informatie, woorden, beelden en locaties. Natuurlijk komt informatie tot ons via nog veel meer zintuiglijke modaliteiten (zoals geur en tast), maar die spelen in het geheugenonderzoek een ondergeschikte rol. Ook is gewezen op de verschillende deelsystemen, in feite verschillende manieren waarop informatie wordt geleerd en gereproduceerd: het korte- en het langetermijngeheugen, het declaratieve geheugen met daarin het episodisch en semantisch geheugen en het non-declaratieve geheugen, met daarbij het conditioneren, het aanleren van vaardigheden en het primen van informatie. Ook is gewezen op de kennis of ideeën die mensen hebben over hun geheugen: het metageheugen. Hieronder zal ik kort ingaan op diverse procedures die gebruikt worden om het geheugen, dan wel stoornissen in het geheugen, in kaart te brengen. Doel is niet om een volledige catalogus te maken van alle bestaande tests met hun voor- en nadelen, maar om een idee te geven van de manieren waarop bepaalde aspecten gemeten worden, de procedures en de gebruikte scores. Ik beperk me hier tot de gedragsmaten en zal niet ingaan op hoe met hersenscantechnieken aspecten van het functioneren van de hersenen tijdens geheugentaken in beeld gebracht kunnen worden. 12.1 Tests voor kortetermijngeheugen en werkgeheugen

12

55 Men kan twee aspecten onderscheiden bij het werkgeheugen: het gedurende korte tijd vasthouden (maintenance) van informatie (wat gelijk staat aan de functie van het kortetermijngeheugen) en het bewerken of manipuleren van informatie, zo mogelijk in samenhang met het vasthouden. 55 Veel gebruikte methoden voor het kortetermijngeheugen proberen de omvang ervan te meten: hoeveel items kunnen in een keer worden vastgehouden. Men spreekt ook over geheugenspanne. Men biedt eerst een korte reeks aan van bijvoorbeeld twee cijfers, die vervolgens herhaald moet worden. Door de reeks telkens met een cijfer te verlengen kan bekeken worden hoeveel items in een keer zonder problemen kunnen worden gereproduceerd. 55 Hierbij moet wel een kanttekening geplaatst worden. Wanneer items worden aangeboden, kan de persoon tijdens de aanbieding beginnen met herhalen van die items of andere strategieën toepassen. Zo worden items ook via het langetermijngeheugen vastgehouden en gereproduceerd. Dit betekent dat de maximaal gemeten omvang niet alleen iets zegt over het kortetermijngeheugen, maar ook over het langetermijngeheugen. Vaak blijkt dat gezonde mensen ongeveer zeven (plus of min twee) items kunnen vasthouden. Op basis van onderzoek gaan we er van uit dat de werkelijke omvang vier items is en dat al tijdens de aanbieding van de items sommige items in het langetermijngeheugen terechtkomen.

93

12.1 • Tests voor kortetermijngeheugen en werkgeheugen

1-back-taak

2-back-taak

5

8 ‘nee’

3

4

‘nee’

7

‘ja’

7 9

‘ja’

8

‘nee’

1 ‘nee’

8

‘ja’

. Figuur 12.1  In de n-backtaak wordt een reeks stimuli snel achter elkaar aangeboden en moet de persoon met een drukknop aangeven of een bepaalde stimulus op de vorige trial (n = 1-taak) of de eervorige trial (n = 2-taak) ook al was aangeboden.

55 Dergelijke opklimmende reeksen kan men maken van cijfers (veel gebruikt) of van hokjes in een matrix, waarmee het visueel-ruimtelijke geheugen wordt gemeten. 55 Een procedure om zowel het vasthouden als het manipuleren te onderzoeken is de zogeheten n-backtaak. Er wordt een reeks stimuli aangeboden, letters of cijfers bijvoorbeeld, maar het kunnen ook figuren zijn. De persoon moet de reeks goed volgen. Hij moet reageren zodra hij een item ziet dat n plaatsen eerder ook al was aangeboden. Door n te variëren wordt de vasthoudcomponent makkelijker of moeilijker. In de 0-backconditie (n = 0) wordt vooraf aangegeven dat de persoon moet reageren zodra een aangegeven item wordt waargenomen. Bij n = 1 gaat het om het item direct voorafgaand aan de gepresenteerde stimulus, bij n = 2 om de eervorige stimulus, etc. De manipuleercomponent bestaat eruit dat de persoon telkens weer de te vergelijken stimulus moet aanpassen, behalve in de conditie n = 0. Dit aanpassen noemt men ook wel updaten. Zie . figuur 12.1. 55 Een al lang gehanteerde procedure in het onderzoek van de intelligentie is de fluencytest. Het begrip fluency verwijst naar het handelen wanneer er geen overgeleerde kennis of procedures voorhanden zijn. Een van de bekendste fluencytests is een persoon te vragen om in een kort tijdbestek zoveel mogelijk items te produceren. Bij de fonologische fluencytaak wordt gevraagd om zoveel mogelijk woorden met een bepaalde beginletter te produceren. Bij een normaal woordenboek zou dat eenvoudig zijn: sla de betreffende pagina op en de reeks is beschikbaar. Ons mentale woordenboek is evenwel meer georganiseerd op basis van betekenis. Het kost enige moeite om strategieën te ontwikkelen om de woorden op te halen. Bovendien moet de persoon onthouden welke items al geproduceerd zijn, wat het geheugen op dat moment ook zeer belast. 55 Een variant is de design-fluencytaak waarbij een persoon zoveel mogelijk patronen moet produceren met een beperkt aantal lijnstukken. 55 Ten slotte kan de semantische of categorie-fluencytaak genoemd worden; men moet zoveel mogelijk items uit een bepaalde categorie noemen, bijvoorbeeld beroepen of dieren.

12

94

Hoofdstuk 12 • Geheugen meten

55 Er zijn vele procedures ontwikkeld voor het werkgeheugen, waarbij het niet gaat om de geheugencomponent, maar om bijvoorbeeld het onderdrukken van responsneigingen die niet adequaat zijn. Neuropsychologen spreken dan eerder over het executief functioneren. Deze procedures zullen hier niet besproken worden. 12.2 Tests voor episodisch geheugen

12

55 Geheugenklachten en -stoornissen treden vooral op in het episodisch geheugen, het geheugen voor specifieke gebeurtenissen. Voor dit aspect zijn vrij veel tests ontwikkeld. 55 De bekendste vorm is de woordlijst-leertaak. Bij deze test wordt een reeks woorden aangeboden aan een persoon, die deze vervolgens moet proberen te reproduceren, al dan niet in de aangeboden volgorde. Het aantal onthouden woorden is dan een indicatie voor de geheugenprestatie. Er moet wel rekening mee worden gehouden dat ook het kortetermijngeheugen of werkgeheugen hier een bijdrage aan kan leveren. 55 Vaak wordt de reeks enkele malen opnieuw aangeboden. Op deze manier probeert men de leercapaciteit te onderzoeken middels een leercurve. Normaal zal het aantal gereproduceerde woorden toenemen; er is dan sprake van een stijgende leercurve. 55 De directe reproductie van een dergelijke reeks zegt niet veel over het consolidatieproces en daarom wordt ook vaak een uitgestelde reproductie gedaan na ongeveer twintig minuten. Dit kan iets zeggen over versneld vergeten. 55 Ten slotte wordt dan nog vaak gebruik gemaakt van een herkenningstaak, waarbij de persoon moet aangeven in een reeks van woorden welke wel en welke niet in de reeks voorkwamen. 55 In eerste instantie wordt gekeken naar de hoeveelheid correct gereproduceerde en herkende items. Het is echter ook van belang om te kijken naar de strategie die een persoon gebruikt: is hij heel voorzichtig en noemt hij alleen maar items waar hij vrij zeker van is, of roept hij maar wat, in de hoop dat er ook een paar goede tussen zitten. Om dat te onderzoeken wordt gekeken naar de verhouding correcte en onjuiste items. 55 Het meest wezenlijke aspect van het geheugen is het leggen van verbindingen, associaties. Er zijn tests die zich juist richten op het leggen en vasthouden van associaties. Men biedt dan niet een reeks losse items aan, maar items in paren. Bij de reproductie wordt dan één lid van een paar aangeboden, en moet de persoon het andere lid noemen. 55 Ook het onthouden van een kort verhaal wordt wel als geheugentests gebruikt. Deze procedure is lastig, omdat we normaal een verhaal niet letterlijk in ons geheugen opslaan. Daarnaast is het lastig om te bepalen wanneer iemand nu iets vergeten is of er gewoon voor gekozen heeft om de kern van het verhaal weer te geven in zijn eigen woorden. 55 Er zijn veel procedures ontwikkeld voor verbaal materiaal. Er zijn ook tests voor visueel-ruimtelijk geheugen. Het grote probleem voor dit type tests is dat mensen geneigd zijn om stimuli te coderen in verbale termen: bij een plaatje van een ster, kan ik

12.3 • Tests voor semantisch geheugen

95

het woord ster gebruiken om het op te slaan. Het is dan zaak om stimuli te gebruiken die niet codeerbaar zijn. Dat is niet eenvoudig, omdat mensen vaak toch elementen uit een figuur kunnen halen (een bepaalde kleur, een opvallend figuurelement) die benoembaar zijn. 55 Een ander lastig kenmerk van visueel-ruimtelijke taken is dat mensen figuren niet zo makkelijk reproduceren als woorden. Bovendien kent de persoon de woorden, terwijl de figuren, vooral als geprobeerd is om ze niet verbaliseerbaar te maken, onbekend zijn. Een directe vergelijking tussen het geheugen voor verbaal en niet-verbaal materiaal is dan ook erg lastig. 55 Bij visueel-ruimtelijke tests richten sommige taken zich op het onthouden van figuren, andere richten zich op ruimtelijke aspecten, bijvoorbeeld de plaats waar bepaalde figuren zich bevonden. Dat laatste kan men doen door een reeks dezelfde stimuli in een matrix te plaatsen, de stimuli weg te halen en de persoon te vragen aan te geven op welke plekken een stimulus was. Ten slotte is het dan ook mogelijk om juist de associatie tussen een stimulus en een positie te onderzoek door met een reeks verschillende stimuli te werken en die op bepaalde posities in de matrix te plaatsen. 55 Weer een andere categorie ruimtelijke tests is gericht op het leren van routes. Het is mogelijk om bijvoorbeeld in een ziekenhuis een bepaalde route uit te stippelen en te kijken of een persoon de route kan onthouden. Meestal wordt echter gebruik gemaakt van een zogeheten doolhoftaak. De persoon krijgt een kader aangeboden waarbinnen een bepaalde route moet worden geleerd. Het is mogelijk om de route eerst voor te doen en te kijken of de route wordt onthouden. Veel doolhoftaken gebruiken echter een leerprocedure: de persoon moet op basis van feedback (goed/ fout) achterhalen hoe de weg door het doolhof loopt. Door herhaaldelijk de route te laten lopen, kan men vaststellen hoe snel de persoon de route leert. 55 Een bijzondere vorm van het episodisch geheugen is het autobiografisch geheugen: het geheel aan persoonlijke herinneringen van iemand. Vaak gaat het om herinneringen van decennia geleden. Dit is niet zo gemakkelijk te testen met een geheugentest. Wel zijn er autobiografische interviews ontwikkeld, waarmee iemands herinneringen uitgevraagd kunnen worden voor verschillende tijdsperiodes uit iemands leven. Zo kan men bijvoorbeeld vragen naar de naam van iemands middelbare school, het ouderlijk adres, de trouwdatum of de eerste baan. De antwoorden moeten dan uiteraard wel geverifieerd worden bij iemand die de onderzochte persoon goed kent. 12.3 Tests voor semantisch geheugen

55 Men kan het semantisch geheugen onderzoeken door woorden aan te bieden en te bepalen of de persoon de betekenis weet. Zo kan men ook kenniselementen toetsen: wie was koning of president in een bepaalde periode. Het is niet makkelijk vast te stellen of iemand hierbij slecht presteert omdat hij die informatie nooit heeft opgeslagen (scholing, interesse) of dat het semantisch geheugen slecht functioneert. 55 Een andere procedure is de semantische of categoriefluencytest: de persoon wordt gevraagd om zoveel mogelijk items van een bepaalde categorie, bijvoorbeeld beroe-

12

96

Hoofdstuk 12 • Geheugen meten

pen, op te noemen binnen een bepaalde periode, meestal één minuut. Het is hierbij wel van belang naar welke categorie gevraagd wordt: er zijn grote categorieën (dieren), en kleine (edelstenen). Sommige categorieën hebben een duidelijke structuur of organisatie (dieren: vissen, vogels, insecten, zoogdieren, wilde dieren versus huisdieren), andere categorieën niet (beroepen). Dat kan belangrijk zijn voor het hanteren van bepaalde ophaalstrategieën. 55 Hoewel het hier om kennis gaat, kan men ook stellen dat het gebruik van efficiënte of minder efficiënte ophaalstrategieën een veel belangrijkere component is die met deze test wordt gemeten. Daarnaast moet een persoon onthouden welke items al genoemd zijn. Deze argumenten pleiten ervoor om dergelijke tests tevens te beschouwen als een test voor het werkgeheugen. In onderzoek blijken prestaties op dergelijke tests sterk te correleren met andere tests voor het werkgeheugen of het executief functioneren. 12.4 Tests voor vaardigheden

12

55 Voor vaardigheden zijn wel allerlei onderzoeksparadigma’s ontwikkeld, maar daar zijn nagenoeg geen officiële tests uit voortgekomen waar psychometrisch onderzoek mee is gedaan en normgegevens van beschikbaar zijn. 55 Een klassieke procedure is het leren tekenen met behulp van een spiegel: de persoon moet een lijn tekenen tussen de lijnen van een op papier gedrukte stervorm, waarbij hij niet direct het papier en zijn hand kan zien, maar via een spiegel moet werken. 55 In heel veel onderzoek wordt gebruikgemaakt van sequentieleren: de persoon moet een bepaalde sequentie leren door bijvoorbeeld een aantal toetsen in een bepaalde volgorde in te drukken. De sequentie wordt niet expliciet uitgelegd. Bij deze procedure kan men ook gebruikmaken van cijfers. 55 Een andere manier om het geheugen voor een procedure te testen, is door een geometrische puzzel voor te doen, waarna de deelnemer de puzzelstukken in dezelfde volgorde moet terugleggen. Een dergelijke taak doet naast het procedureel geheugen, een beroep op het werkgeheugen; de persoon moet de informatie kortdurend vasthouden en reproduceren. 12.5 Tests voor conditioneren

55 Er worden in de praktijk zelden procedures gebruikt om te onderzoeken of het conditioneren al dan niet intact is. 55 Er zijn geen goedgekeurde tests met psychometrische gegevens. 55 Een veel gebruikte procedure bij onderzoek bij patiëntpopulaties is bijvoorbeeld de oogknipperreflex: wanneer er wat lucht wordt geblazen op het oog, gaat het ooglid knipperen. Deze reflex kan gebruikt worden voor klassieke conditioneringprocedures.

12.7 • Tests voor metageheugen

97

12.6 Tests voor priming

55 Er zijn twee vormen van priming (afgezien van de vorm van priming die gebruikt wordt in sociaal-psychologisch onderzoek). 55 Bij de eerste vorm, semantische priming, gaat het om het aanbieden van een prime, korte tijd later (milliseconden tot één seconde) gevolgd door de doelstimulus. Als de prime een associatieve relatie heeft met de doelstimulus, zal de herkenning van de doelstimulus sneller verlopen. Dergelijke procedures zijn veel gebruikt in cognitief onderzoek naar het semantisch geheugen, met name de structuur van het mentale lexicon, ons interne woordenboek. Ze worden nagenoeg niet gebruikt in het onderzoek naar geheugenstoornissen bij patiënten met een geheugenprobleem. Dit aspect is in de regel ook niet verstoord bij geheugenstoornissen. 55 Een tweede primingprocedure gaat als volgt. Een persoon krijgt een taak waarin een aantal stimuli, bijvoorbeeld woorden, worden aangeboden (bijvoorbeeld ‘bakfiets’). In een volgende taak worden incomplete stimuli (stam, enkele letters) aangeboden die de persoon moet afmaken (bijvoorbeeld ‘bak…’). Sommige van die incomplete stimuli bevatten een deel van de eerder aangeboden woorden, andere zijn afkomstig van woorden die nog niet eerder waren aangeboden. Bij stammen van niet eerder aangeboden woorden kiest een proefpersoon in de regel een heel bekend, hoogfrequent woord. Bij het afmaken van die stammen kiest de persoon vaker voor het afmaken overeenkomstig een eerder aangeboden woord (bijvoorbeeld: bakfiets) dan voor een meer voor de hand liggend, bekender, hoogfrequent woord (bijvoorbeeld: ‘bakker’). Dit verschil is het priming effect. 12.7 Tests voor metageheugen

55 Metageheugen of metamemory heeft betrekking op de kennis die iemand heeft over het functioneren van zijn eigen geheugen. Wanneer iemand klachten heeft over zijn geheugen, impliceert dit dat hij weet hoe het normaal was en dat hij merkt dat het nu niet meer goed functioneert. Iemand kan ook aangeven hoe hij bepaalde informatie probeert te onthouden, of hij wel of niet gebruik maakt van ezelsbruggetjes of van hulpmiddelen zoals een notitieblaadje. 55 Om te bepalen hoe iemand over zijn geheugen denkt, zijn diverse vragenlijsten ontwikkeld waarin vragen worden gesteld over wat men vindt van allerlei aspecten van het geheugen en het cognitief functioneren. Ook kan gevraagd worden aan te geven hoe vaak bepaalde vormen van vergeten in de afgelopen periode zijn voorgekomen. 55 Het inzicht dat iemand over het functioneren van zijn geheugen heeft, is niet altijd goed: mensen met een beginnende dementie kunnen wel het idee hebben dat er niets aan de hand is, terwijl mensen met een depressie de neiging hebben om te denken dat de problemen ernstiger zijn dan ze in werkelijkheid zijn (dat wil zeggen, bij objectieve geheugentests). 55 Inzicht wordt daarom in de regel geoperationaliseerd door een vergelijking te maken tussen de antwoorden van een patiënt en de antwoorden van een partner. Komen de

12

98

Hoofdstuk 12 • Geheugen meten

ideeën overeen, dan is er sprake van goed inzicht; komen ze niet overeen en vertelt de partner dat er meer problemen zijn dan de patiënt, dan denkt men dat het inzicht van de patiënt niet goed is. 12.8 Onderpresteren

12

55 Bij een geheugentest gaan we er in de regel van uit dat iemand zijn best doet om te laten zien wat hij kan. Op basis van die veronderstelling kunnen we een lage score interpreteren als een geheugenprobleem of -stoornis. 55 Een slechte prestatie op een geheugentest kan natuurlijk ook veroorzaakt worden door andere factoren en dan zouden we ten onrechte kunnen concluderen dat iemand een stoornis heeft. 55 Men spreekt van onderpresteren of malingeren. Het begrip onderpresteren is neutraal: allerlei redenen kunnen de oorzaak zijn van het feit dat iemand feitelijk lager scoort op een geheugentest dan dat de toestand van zijn geheugen rechtvaardigt. De term malingeren is niet neutraal en suggereert dat er opzet in het spel is. 55 Een mogelijk belangrijke factor is motivatie. Sommige patiënten zijn apathisch: ze hebben niet de energie en behoefte om veel moeite te doen. 55 Ook is het mogelijk dat er andere belangen op het spel staan: iemand kan het belangrijk vinden om niet goed te scoren op een geheugentest (denk aan de werksituatie en financiële regelingen). Dan kan die persoon met opzet fouten maken of zich niet inzetten. 55 Neuropsychologen zijn vertrouwd met dit verschijnsel en hebben bepaalde (test)procedures om te kunnen achterhalen of er sprake is van een geheugenstoornis, dan wel een geveinsde stoornis. Belangrijk hierbij is dat de persoon slecht presteert, hoewel patiënten met een geheugenstoornis op deze testonderdelen normaliter niet slecht presteren. 12.9 Ecologische validiteit

55 Een test wordt geacht een meting te doen van een bepaald proces: een geheugentest moet het geheugen meten en bijvoorbeeld niet iemands taalvaardigheid. Er wordt vaak gedacht dat het geheugen, gemeten met bepaalde tests, geen goede weergave is van hoe het geheugen in het dagelijks leven werkt. Daarbij wordt vooral een onderscheid gemaakt tussen een laboratoriumsituatie en -test en het alledaagse leven. Een laboratoriumtest wordt dan geacht geen goede indruk te geven van het dagelijks leven: men zegt dat de test niet ecologisch valide is. 55 Validiteit is een cruciaal begrip in de testwereld, de psychometrie. Er worden verschillende vormen van validiteit onderscheiden, zoals constructvaliditeit of predictieve validiteit, maar ecologische validiteit komt niet in dat rijtje voor. In die zin is het geen eigenstandig psychometrisch begrip.

12.9 • Ecologische validiteit

99

55 Hoewel we op het eerste gezicht in het dagelijks leven zelden een lijst woorden of paren woorden moeten onthouden, is uit heel veel onderzoek gebleken dat deze woordenlijstprocedure een heel goede procedure is om de ernst van een (episodisch) geheugenstoornis vast te stellen. 55 Tests of taken die gebaseerd zijn situaties in het dagelijks leven hebben als belangrijkste nadeel dat ze een beroep doen op allerlei cognitieve processen tegelijk: het is lastiger om vast te stellen wat nu precies de stoornis is. 55 Alledaagse taken zijn vaak wel wat leuker om te doen en kunnen daarom tot een betere prestatiemotivatie leiden wanneer de te onderzoeken persoon minder gemotiveerd is voor het geheugenonderzoek.

12

101

Geheugensteuntjes 13.1 Retorica – 102 13.2 Geheugentraining – 102 13.3 Algemene regels – 103 13.4 Cognitieve revalidatie – 104 13.4.1 F unctietraining – 105 13.4.2 Compensatie – 105 13.4.3 F outloos leren – 106 W 13.4.4  erkgeheugentrainingen – 106

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_13, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

13

102

Hoofdstuk 13 • Geheugensteuntjes

zz Inleiding

Sinds mensenheugenis hebben mensen hun geheugen geoefend. In tijden dat mensen nog niet allemaal in staat waren om te lezen en te schrijven was het onthouden nog veel belangrijker dan nu. Het is daarom niet verwonderlijk dat er van oudsher allerlei methoden voor geheugentraining zijn ontwikkeld en beschreven. 13.1 Retorica

13

55 In het verleden beheersten weinigen de kunst van lezen en schrijven en veel werd uit het hoofd geleerd en gedaan. Veel informatie is van de ene generatie op de andere overgeleverd via verhalen en liederen. De retorica of kunst der welsprekendheid was in het verleden een centraal onderdeel van het onderwijs. Om een goed verhaal te kunnen vertellen, moest het geheugen goed functioneren. Er werden daarvoor allerlei geheugensteuntjes ontwikkeld en aangeleerd. Tot ver in de middeleeuwen kan men verhandelingen vinden over de retorica, waarin uitgelegd wordt hoe het geheugen functioneert en hoe men het geheugen kan oefenen. 55 De methode van loci was een van de bekendste. Men moest eerst een wat groter gebouw goed van buiten leren: alle kamers en eventueel bepaalde dingen die in een kamer aanwezig waren. Vervolgens kon men de verschillende onderdelen van een redevoering proberen te koppelen (associëren) aan zo’n kamer. Uiteindelijk was het de bedoeling dat men bij het houden van de redevoering een mentale wandeling door het huis zou maken en dat zo een voor een de onderdelen weer uit het geheugen naar boven kwamen. Het was voor redenaars wel een belangrijke methode, maar voor ons in het dagelijks leven nauwelijks bruikbaar. 55 Een andere geheugentechniek maakt gebruik van hercoderen. Door bijvoorbeeld zinloze cijfers om te zetten naar letters en dan van letters een zinvolle combinatie te maken, een woord, is het mogelijk om de informatie te vereenvoudigen en hanteerbaarder te maken. 55 Nog een andere strategie is om visualiseren: maak een beeld bij een bepaald begrip of boodschap. Beelden lijken makkelijker om te onthouden. 55 Dit zijn mentale procedures, die veel oefening vergen. Voor specifieke doelen kunnen ze effectief zijn, in het dagelijks leven zijn ze minder geschikt. Het dagelijks gebruik van de locimethode zou betekenen dat er elke dag weer nieuwe items geassocieerd moeten worden met een kamer (en dat is al arbeidsintensief!), wat zeker zal leiden tot sterke interferentie: er zal verwarring gaan optreden tussen de informatie die gisteren in een bepaalde kamer is ‘geplaatst’ en die daar vandaag in wordt geplaatst. 13.2 Geheugentraining

55 Ouderen ondervinden vaak meer problemen met het geheugen of zijn bang voor het ontwikkelen van een dementie. Een veelgehoord motto is: use it or loose it, gebruik het anders verlies je het.

13.3 • Algemene regels

103

55 Dat heeft geleid tot een sterk groeiende industrie voor cognitieve training voor in wezen gezonde mensen. 55 De mensen krijgen allerlei instrumenten aangereikt, soms in papier-en-potloodvorm, maar meer en meer rukt de computer in zakformaat op. 55 De mensen wordt dan geadviseerd om allerlei oefeningen te doen. De veronderstelling is dan dat het maken van die oefeningen leidt tot versterking of behoud van het geheugen. 55 Men moet zich echter realiseren dat ‘het geheugen’ niet bestaat. Men kan bepaalde oefeningen doen en daarmee de prestaties op die taak verbeteren. Dat zal in de regel echter niet resulteren in een generalisatie van die verbetering naar andere taken. 55 Het mooiste voorbeeld is een serieus onderzoek waarbij iemand leerde om met behulp van een bepaalde strategie een hele lange reeks cijfers in een keer te onthouden. Toen men in plaats van cijfers letters ging aanbieden, moest die persoon weer helemaal van vooraf aan beginnen. 55 Het is natuurlijk verstandig om het geheugen te gebruiken, maar het is niet verstandig om dat te doen met behulp van oefeningen of spelletjes. Het is beter om actief te blijven in het dagelijks leven. Men gebruikt het geheugen dan voor de zaken waarvoor men het nodig heeft. 13.3 Algemene regels

55 In plaats van geheugentraining in de vorm van drill-and-practiceprocedures, is het verstandig om een aantal algemene regels in acht te nemen die gebaseerd zijn op wat we weten over het functioneren van het geheugen. 55 Zo is het van belang om geconcentreerd te zijn en dus storende afleiding te vermijden. 55 Het is belangrijk om informatie niet klakkeloos tot zich te nemen, maar om informatie te integreren in de aanwezige kennis: niet simpele herhaling, maar uitwerking en organisatie zijn belangrijk. 55 Probeer niet te veel in een keer te onthouden: er zal interferentie optreden. De algemene regel (gebaseerd op empirisch bewijs) zegt dat spaced leren (herhalen met ruime tussenpozen) beter gaat dan massed leren (snel achter elkaar herhalen). 55 Eigenlijk gaat het hier om vuistregels die we al sinds jaar en dag kennen en op de lagere school al aangereikt krijgen. Ingewikkelder procedures zijn meestal niet nodig; het vergt wel mentale moeite en wilskracht om de regels feitelijk te hanteren. Vuistregels voor goed onthouden 55 Interesse. Om iets goed te onthouden, moet je geïnteresseerd zijn en denken dat het waardevol en belangrijk is. 55 Intentie om te onthouden. Een belangrijke factor voor herinneren is het hebben van een positieve houding dat je het goed wilt onthouden. Aandacht is niet hetzelfde als leren, maar leren vindt zelden plaats zonder aandacht.

13

104

Hoofdstuk 13 • Geheugensteuntjes

55 Achtergrondkennis. Je begrip van nieuwe informatie is afhankelijk van wat je al weet. Hoe beter de achtergrondkennis, des te makkelijker is het om nieuwe kennis toe te voegen. 55 Selectiviteit. Je moet bepalen wat het belangrijkst is en kiest de onderdelen waar je mee wilt beginnen. 55 Zinvolle organisatie. Je kunt beter leren en onthouden als je ideeën in zinvolle categorieën kunt opslaan. 55 Navertellen. Informatie hardop en in eigen woorden navertellen versterkt de opgeslagen verbindingen en dient ook als controle op het goed begrijpen van de informatie. 55 Visualisatie. Probeer informatie ook te verbeelden. Door het maken van een mentaal beeld, gebruik je een heel ander deel van de hersenen dan bij het lezen of luisteren worden gebruikt. 55 Gespreide oefening. Een serie kortere studiesessies verspreid over meerdere dagen is te verkiezen boven minder, maar langere sessies.

13.4 Cognitieve revalidatie

13

55 Zoals eerder beschreven, leidt een hersenaandoening vaak tot een slechter functioneren van het geheugen. Men kan erover discussiëren of dat nu een kwestie is van een slechter werkend geheugen, een aandachtsprobleem of beide, maar zo’n discussie miskent de nauwe samenhang van de informatieverwerking. 55 Revalidatie na een hersenletsel zal zich in de regel richten op concrete problemen in het dagelijks leven waar een persoon tegenaan loopt. Mobiliteit kan erg belangrijk zijn. Ook het geheugen is in het dagelijks leven cruciaal: het gaat niet alleen om het onthouden van wat er in de krant stond, maar ook om het goed uitvoeren van dagelijkse bezigheden (waar ligt de bril? waar zijn de sleutels? is het gas al uitgezet?) en om het contact met mensen in de directe omgeving. De behandeling die zich richt op het verbeteren van mentale problemen, waaronder geheugenproblemen, noemt men wel cognitieve revalidatie. 55 Zoals hierboven al betoogd is, is een directe training van het geheugen niet mogelijk. Het gaat om een grote verscheidenheid aan processen. Ook zijn de aard en ernst van de geheugenstoornis zeer variabel. Voor bepaalde patiënten zou het al heel prettig zijn als ze de namen weer kunnen onthouden van mensen in hun directe omgeving. Dat vraagt om een zeer beperkte en gerichte behandeling en niet om een training in het onthouden van gezichten of namen in het algemeen. Hiervoor kan een functietraining geschikt zijn. Patiënten die op een redelijk niveau functioneren, hebben vaak meer baat van procedures, die gericht zijn op compensatie.

13.4 • Cognitieve revalidatie

105

13.4.1 Functietraining

55 Functietraining is een drill-and-practicebenadering. Dezelfde oefening wordt telkens herhaald om het prestatieniveau te verbeteren. 55 Dergelijke oefeningen kunnen heel goed aangeboden worden met computerprogramma’s waarbij goed gemonitord kan worden op welk niveau de patiënt functioneert en of daarom de moeilijkheidsgraad verhoogd of verlaagd moet worden. 55 De patiënt kan die oefeningen ook zelf uitvoeren, zonder toezicht van een duurbetaalde behandelaar, zelfs in de thuissituatie. 55 Patiënten zijn over het algemeen wel genegen om dergelijke oefeningen te doen en ze rapporteren ook dat ze er baat bij hebben. 55 Het positieve effect zal in de regel beperkt zijn. Zelfs als een statistisch significant effect wordt gevonden, blijft de vraag of het ook klinisch relevant is, afgezien dan van het positieve gevoel dat een patiënt kan overhouden aan een dergelijke training. 13.4.2 Compensatie

55 Hersenletsel is in het algemeen niet omkeerbaar. Er is onderzoek dat laat zien dat toch enige vorm van regeneratie van zenuwvezels mogelijk is. Voor zover we het nu kunnen overzien, zijn die effecten zeer gering en mogen we er niet van uitgang dat ernstige cognitieve effecten hierdoor hersteld kunnen worden. 55 In plaats van te proberen om oude functies via oefening te herstellen, kan het veel efficiënter zijn om gebruik te maken van de mogelijkheden die resten, aanpassen dus. 55 Dat zal sterk afhangen van de ernst van het hersenletsel. Soms is het letsel zo ernstig dat vooral de omgeving ingeschakeld moet worden. 55 Soms is het zo gering dat de persoon zelf inziet welke taken hij wel en niet zelfstandig kan uitvoeren en wanneer hij gebruik moet maken van mensen in zijn omgeving of van hulpmiddelen. 55 De technologische ontwikkelingen op dit gebied gaan erg snel en er komen allerlei apparaten op de markt die als een extern geheugensteuntje kunnen functioneren. 55 Het is dan bijvoorbeeld mogelijk om een klok zo in te stellen dat er een boodschap verschijnt wanneer een persoon iets moet doen, bijvoorbeeld zijn pillen innemen. 55 Het kan ook nuttig zijn om een naaste in te schakelen om bepaalde dingen niet te vergeten of op tijd te doen. 55 Naast de externe hulpmiddelen is het ook van belang om de persoon te leren omgaan met zijn beperkingen en handicaps door in bepaalde situaties mensen in zijn omgeving er op te wijzen dat vanwege de beperkingen iets nog eens verteld moet worden, dat een persoon langzamer moet praten of iets moet opschrijven.

13

106

Hoofdstuk 13 • Geheugensteuntjes

13.4.3 Foutloos leren

55 Voor mensen met een hersenletsel is leren in de regel moeilijk. Wanneer ze dan in de revalidatiefase nieuw gedrag moeten aanleren of hulpmiddelen moeten leren gebruiken, is dat voor hen ook vaak moeilijk. 55 Een deel van de problemen ontstaat doordat bij het leren ook fouten kunnen worden gemaakt. Dat zorgt voor onduidelijkheid en verwarring bij mensen met geheugenstoornissen: de fout wordt ook onthouden en de volgende keer is het niet meer duidelijk of het nu deze of die andere respons moest zijn. 55 Men probeert daarom in de cognitieve revalidatie het leerproces te vergemakkelijken door te voorkomen dat mensen fouten kunnen maken. 55 Dat kan door het proces sterk te vereenvoudigen en in kleine stapjes aan te leren. 55 Foutloos leren kan in veel gevallen tot een sneller en beter resultaat leiden. 55 Foutloos leren is vooral zinvol bij het aanleren van een bepaalde vaardigheid; het is niet zinvol om berichten uit de krant foutloos te leren. 13.4.4 Werkgeheugentrainingen

13

55 De laatste jaren is de belangstelling voor werkgeheugentrainingen snel gestegen, zowel bij aanbieders als bij cliënten en patiënten. Er zijn diverse computergestuurde programma’s voor ontwikkeld zoals CogMed. 55 Ook zogeheten neurofeedbacktrainingen, waarbij geprobeerd wordt de elektrische activiteit in de hersenen systematisch te veranderen, lijken zich vooral te richten op het functioneren van het werkgeheugen. 55 Dergelijke programma’s zouden voor diverse aandoeningen geschikt zijn en zouden zelfs voor de golfsport goed zijn. 55 In het algemeen wordt niet duidelijk gemaakt op welke wijze deze trainingen nu het functioneren van het werkgeheugen veranderen en verbeteren. 55 Het empirisch onderzoek is evenwel gericht op een beperkt aantal aandoeningen, zoals ADHD. Voor andere aandoeningen is het onderzoek zeer beperkt. 55 Bij enkele studies worden positieve effecten geclaimd, maar overzichtstudies van onafhankelijke onderzoekers naar de effectiviteit van dergelijke programma’s laat in de regel zien dat behandelstudies methodologisch veel te wensen overlaten: te kleine groepen en te weinig controle voor placebo-effecten. 55 Commerciële belangen spelen hier een grote rol.

107

Geannoteerde bibliografie 14.1 Basale begrippen, structuur en werking van het geheugen – 108 14.2 Levensloop – 109 14.3 Problemen en stoornissen – 110 14.4 Geheugen gemeten – 111 14.5 Geheugensteuntjes – 112

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2_14, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

14

108

Hoofdstuk 14 • Geannoteerde bibliografie

zz Inleiding

In dit hoofdstuk vindt u verwijzingen naar literatuur over de diverse aspecten van het geheugen en geheugenstoornissen zoals die in de voorgaande hoofdstukken aan de orde zijn gekomen. Ik beperk me daarbij tot een paar informatieve en wetenschappelijk verantwoorde werken en probeer de lezer daarmee een toegang te verschaffen tot die literatuur, zodat daarmee verder gezocht kan worden, indien gewenst. 14.1 Basale begrippen, structuur en werking van het geheugen

14

55 Draaisma, D. (1995). De Metaforenmachine. Een geschiedenis van het geheugen. Groningen: Historische Uitgeverij. Dit is een heel prettig lezend boek over de verschillende manieren waarop in de loop van de eeuwen naar het geheugen is gekeken. Allerlei vergelijkingen die zijn gemaakt om de werking van het geheugen te verduidelijken of te verklaren, worden op een toegankelijke manier beschreven. 55 Baddeley, A., Eysenck, M. en Anderson, M. (2008). Memory. Hove: Psychology Press. Alan Baddeley heeft al diverse leerboeken geschreven over het geheugen. Evenzo heeft Michael Eysenck een groot aantal studieboeken geschreven, inleidingen in de psychologie of deelgebieden ervan. Deze twee voortreffelijke docenten hebben, samen met Michael Anderson, de handen ineengeslagen en een helder en overzichtelijk boek over het geheugen geschreven. De nadruk ligt op de psychologische aspecten, maar ook de biologische basis en de geheugenstoornissen komen aan de orde. 55 Raaijmakers, J. (1984). De psychologie van het geheugen. Deventer: Van Loghum Slaterus. Dit boek is eigenlijk een soort bijbel geweest voor mijzelf. Het boek licht de werking van het geheugen toe op basis van de Search of the Associative Memory theorie van Shiffrin en Raaijmakers, een mathematisch model van het geheugen, dat een groot scala aan verschijnselen van het korte- en langetermijngeheugen kan verklaren op basis van een beperkt aantal assumpties. Het model sluit nauw aan bij de theorie over aandacht van Shiffrin en Schneider. Het model kent geen uitgebreide structuur van allerlei deelfuncties en dat lijkt strijdig met neuropsychologische literatuur maar dat is uiteindelijk niet zo. Het boek gaat in op fundamentele kenmerken van het geheugenproces, zowel voor opslag als reproductie, maar behandelt niet de geheugenstoornissen. 55 Roediger, H.L. en Byrne, J.H. (2008). Learning and memory. A comprehensive reference. Volume 2: Cognitive psychology of memory. Amsterdam: Elsevier. Dit is geen boek om zomaar te kopen, het is via een universitaire bibliotheek te raadplegen. Het is een zeer omvangrijk encyclopedisch werk. In 48 hoofdstukken worden heel veel aspecten van het geheugen behandeld. Levensloopaspecten komen wel aan de orde, maar geheugenstoornissen nagenoeg niet. 55 Anderson, John R. (2000). Learning and Memory. An integrated approach. New York: John Wiley.

14.2 • Levensloop

109

Dit boek heb ik jaren gebruikt voor een geheugencursus. Anderson is een van de bekendste cognitief psychologen. Het begrip ‘integrated’ in de ondertitel slaat hier op een integratie van de leertheoretische en cognitieve benadering en een klein beetje op de neurobiologie. Daardoor geeft het een coherenter beeld dan de meeste geheugenboeken, die conditioneren als een apart geval behandelen. Ook geeft het boek wat informatie over betrokken hersengebieden, maar dit aspect wordt slechts summier behandeld. Het boek is erg systematisch en overzichtelijk. 55 Gluck, M., Mercado, E. en Myers, C. (2008). Learning and Memory. From Brain to Behavior. New York: Worth. Er zijn heel veel boeken over ‘learning and memory’, vaak studieboeken voor studenten. Dit is ook zo’n studieboek. Het grote voordeel van dit boek is dat er een goede balans is tussen humaan en dierexperimenteel onderzoek, tussen informatie over het normale proces en stoornissen en tussen de leertheoretische en cognitieve benadering. Het geeft een goede inleiding over de biologische basis van leren en geheugen. 55 Surprenant, A en Neath, I. (2009). Principles of memory. Hove: Psychology Press. Dit boek wijkt duidelijk af van de standaardinvulling die men ziet in de vele boeken over leren en geheugen. Het beperkt zich tot de fundamentele (psychologische) principes (wetmatigheden) waarop de werking van het geheugen is gebaseerd. Het biedt eigenlijk daardoor meer inzicht, maar is ook abstracter dan de meeste andere ­inleidingen. 55 Turkington, C. en Harris, J. (2001). The encyclopedia of memory and memory disorders. New York: Facts on File. Dit boek is meer een woordenboek dan een encyclopedie. Er worden wel heel veel topics heel kort besproken. Voor iemand die al een beetje thuis is de geheugenliteratuur kan het een handig boek zijn om snel een omschrijving van een begrip op te zoeken. 14.2 Levensloop

55 Markowitsch, H.J. en Welzer, H. (2005). The development of autobiographical memory. Hove: Psychology Press. Markowitsch is een geheugenonderzoeker die naar veel aspecten van het geheugen onderzoek heeft gedaan, met name ook naar allerlei vormen van geheugenproblemen en -stoornissen. Met Welzer heeft hij een boek geschreven over de ontwikkeling van het geheugen, waarin zij uitleggen wat de betekenis ervan is voor de ontwikkeling van het zelf, de persoon of persoonlijkheid. Als variant op ‘we zijn ons brein’: we zijn (ook) onze ervaringen. 55 Courage, M. en Cowan, N. (2009). The development of memory in infancy and childhood. Hove: Psychology Press. Er zijn in verhouding maar weinig boeken die zich specifiek richten op de ontwikkeling van het geheugen bij kinderen. In dit boek vindt de lezer een serie hoofdstukken waarin allerlei aspecten aan de orde komen, van conditioneren tot strategiegebruik, over expliciet en impliciet geheugen, over de neurobiologische basis en over stoornissen.

14

110

Hoofdstuk 14 • Geannoteerde bibliografie

55 Quas, J. en Fivush, R. (red) (2009). Emotion and memory in development. Oxford: Oxford University Press. Bij ontwikkeling gaat het niet om aparte ontwikkelingen van taal, waarnemen en geheugen; de cognitieve ontwikkeling is een geïntegreerd proces. Ook emotie speelt hierbij een rol en niet zelden ontwikkelen kinderen zich niet goed doordat de omstandigheden slecht zijn. Allerlei negatieve omstandigheden kunnen tot stress leiden en dat beïnvloedt sterk de cognitieve ontwikkeling en daarmee het hele functioneren. Deze problematiek komt in dit boek uitvoerig aan de orde. 55 Ponds, R. (1998). Forgetfulness and cognitive aging. Prevalence, characteristics and determinants. Universiteit Maastricht. Rudolf Ponds heeft in zijn dissertatie het geheugen in het normale verouderingsproces proberen te beschrijven: de grote variatie in prestaties en ideeën (klachten). Daarbij is ook een vragenlijst voor het metageheugen ontwikkeld. Dit proefschrift is via een universitaire bibliotheek toegankelijk. 55 Schmidt, I. (2000). Memory and ageing. Beliefs, performance and effects of training. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Iris Schmidt heeft het geheugen in het normale verouderingsproces in kaart gebracht. Ook heeft ze onderzocht hoe zinvol een geheugentraining kan zijn. Dit proefschrift is via een universitaire bibliotheek toegankelijk. 14.3 Problemen en stoornissen

14

55 Thierry, E., de Deyn, P.P. en Scheiris, J. (red.) (2003). Geheugenstoornissen bij jong en oud. Leuven: Acco. Deze bundel bevat hoofdstukken over allerlei aspecten van geheugenstoornissen, zowel meer (neuro)psychologische als meer biologische, zowel fundamenteel als klinisch, van jonge kinderen tot oude mensen. Het boek biedt een goed Nederlandstalig overzicht over het gebied van de stoornissen. 55 Schacter. D. (2001). The seven sins of memory. How the mind forgets and remembers. Boston: Houghton Mifflin. In dit boek legt Schacter uit op welke manieren het met het onthouden allemaal mis kan gaan, hoe we informatieve vergeten, maar ook vervormen. Het verhaal is ook verschenen in enkele Amerikaanse tijdschriften en is te vinden op internet. 55 Kopelman, M.D. (2002). Disorders of memory. Brain, 125, 2152-2190. De Engelse psychiater Michael Kopelman is een van de bekendste onderzoekers op het gebied van geheugenstoornissen. Meer dan andere onderzoekers heeft hij zelf patiënten met een breed scala aan psychiatrische en neurologische aandoeningen onderzocht. Dit uitgebreide literatuuroverzicht gaat in op allerlei facetten van geheugenstoornissen bij diverse patiëntpopulaties. 55 Baddeley, A., Kopelman, M. en Wilson, B. (red.) (2002). The handbook of memory disorders. 2e druk. Chichester: Wiley.

14.4 • Geheugen gemeten

111

Drie zeer vooraanstaande onderzoekers op het gebied van geheugenstoornissen hebben een boek samengesteld waarin de meeste facetten van geheugenstoornissen (stoornissen, diagnostiek en behandeling) aan de orde komen. Dit is het meest complete boek op dit gebied. 55 Talland, G. (1965). Deranged memory. A psychonomic study of the amnesic syndrome. New York: Academic Press. De Amerikaanse psycholoog GeorgeTalland heeft als een van de eersten een langdurige en intensieve studie gemaakt van de geheugenstoornissen en andere cognitieve en gedragsproblemen bij mensen met het korsakovsyndroom. Hij geeft een zeer heldere en gedetailleerde en wat mij betreft nog onovertroffen beschrijving. 55 Berrios, G. en Hodges, J. (red) (2002). Memory disorders in psychiatric practice. Cambridge: Cambridge University Press. Dit is een boek dat zich specifiek richt op allerlei vormen van geheugenverschijnselen en stoornissen bij psychiatrische beelden. 55 Farah, M. (2004). Visual agnosia. 2e ed. Cambridge: MIT Press. De Amerikaanse neuropsychologe Martha Farah is een expert op het gebied van de psychologie van waarneming en agnosie. Haar opvattingen over agnosie worden alom geciteerd. In dit boek bespreekt ze de verschillende vormen van agnosie en de theoretische verklaringen die daarvoor zijn gegeven. 55 Corkin, S. (2013). Permanent tegenwoordige tijd. Het onvergetelijke leven van de man die zijn geheugen verloor. Amsterdam: Prometheus. HM, Henry Molaison, kreeg na een operatie een geheugenstoornis die model heeft gestaan voor wat we nu aanduiden met het begrip amnestisch syndroom. Welke aspecten van het geheugen wel of niet, meer of minder zijn aangetast, is in heel veel onderzoek bij hem in kaart gebracht. Geen enkele persoon, wetenschapper of patiënt, heeft zoveel bijgedragen aan ons inzicht in hoe het geheugen werkt. Zijn levensverhaal, met al het onderzoek naar zijn geheugenproblemen, is door de neuropsychologe Suzanne Corkin, die HM jarenlang heeft begeleid, op een onderhoudende en leerzame wijze opgetekend. 14.4 Geheugen gemeten

Voor zover ik weet, bestaat er geen afzonderlijk overzicht van allerlei testprocedures over het geheugen en daarom verwijs ik de lezer naar een meer algemeen overzicht van neuropsychologische tests: 55 Lezak, M.D., Howieson, D.B. en Loring, D.W. (2004). Neuropsychological assessment. 4e druk. New York: Oxford University Press. Dit boek wordt gezien als de ‘bijbel’ op het gebied van neuropsychologische tests. Hier vindt men uitgebreide beschrijvingen van talloze tests, ook op het gebied van het geheugen. Bij de beschrijvingen vindt men ook informatie over achtergronden en resultaten van onderzoek met de tests.

14

112

Hoofdstuk 14 • Geannoteerde bibliografie

14.5 Geheugensteuntjes

Ik verwijs niet graag naar de vele populaire boeken over geheugentraining. In het algemeen vind ik ze onevenwichtig en te veel de indruk wekken dat men vooral maar veel moet trainen en dat met een paar hulpmiddelen of ezelsbruggetjes grote carrières in het verschiet liggen, de veroudering kan worden tegengegaan of de stoornis kan worden verholpen. Daarom verwijs ik de lezer graag naar het volgende boek: 55 Wilson, B. (2009). Memory rehabilitation: Integrating theory and practice. New York: Guilfordd Press. Barbara Wilson is een pionier op het gebied van de cognitieve revalidatie en met name op het gebied van geheugenstoornissen. Haar jarenlange praktijkervaring, gebaseerd op het werken met patiënten in een revalidatie-instelling, haar eigen onderzoek op dit gebied en haar kennis die ze ook als redacteur van het tijdschrift Neuropsychological Rehabilitation heeft opgedaan, heeft ze in dit boek op een toegankelijke manier weergegeven. 55 Ponds, R. en Verhey, F. (2011). Zorgwijzer geheugen. Den Haag: Hersenstichting Nederland. Dit boekje is een praktische gids voor mensen die meer willen weten over vergeetachtigheid bij veroudering en dementie. Het geeft inhoudelijke informatie over het geheugen en dementie en praktische informatie over hoe om te gaan met vergeetachtigheid.

14

113

Register

P. Eling, Wat elke professional over het geheugen moet weten, DOI 10.1007/978-90-368-0743-2, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

114

Register

A

agnosie 81 –– apperceptieve 81 –– associatieve 81 alzheimerdementie 84 amnesie 77 –– algemene 75 –– anterograde 78 –– dissociatieve 88 –– kinderen 60 –– ontwikkelings- 60 –– partiële 75 –– post-traumatische (PTA)  83 –– retrograde 78 amnestisch syndroom  77 Aristoteles 4 articulatory loop  23 associatie 35 associatietest 94 associatieve fase  43 associatiewet 4 associationisme 4 autobiografisch geheugen  79 autobiografisch interview  95 autonome fase  43

B

Bartlett 71 behaviorisme  2, 34 besparingsmethode 26 bias 71 binding  23, 53 blocking 37 Bower 31 buffer 22

C

Capgras  –– syndroom van  87 categorische codering  11 cell assembly  19, 28 central executive  22 cognitieve revalidatie  104 cognitieve training  103 cognitieve vertraging  62 cognitive enhancer  66 compensatie 105 conditioneren  14, 56 configureel leren  37 consolidatie  19, 27, 53 contention scheduling  23 contextcue 29 contiguïteit 37

contingentie 37 cue 29

D

decay 28 déjà vu  75 dementie  –– alzheimer- 84 –– frontotemporale 86 –– mild cognitive impairment  85 –– semantische  55, 85 discriminatieleren 39 dissociatieve stoornis  88 doolhoftaak 95 drill and practice  103 drive 56 dubbele dissociatie  22

E

Ebbinghaus 26 ecologische validiteit  98 elaboratie 27 empirisme 4 encoderen 27 episodisch geheugen  54, 94 episodische buffer  23 executieve functies  23 extinctie 36

F

faculteitenpsychologie 6 false memory syndroom  90 familiarity effect  29 flashbulbherinnering 29 fluencytaak  –– categorie- 93 –– design- 93 fluencytest 93 –– categorie 95 –– semantisch 95 foutloos leren  106 Fregoli  –– syndroom van  87 frontotemporale dementie (FTD)  85 FTD, 7 frontotemporale dementie 85 fugue 89 functietraining 105

G

geconditioneerde inhibitie  37 geconditioneerde respons  36 geconditioneerde stimulus  36 geheugen  –– autobiografisch 14 –– declaratieve 10 –– echoïsch 18 –– eidetisch 64 –– en examen  67 –– episodisch  10, 52 –– fotografisch 64 –– iconisch 18 –– non-declaratieve 13 –– problemen 69 –– procedureel 78 –– prospectief 15 –– ruimtelijk 11 –– semantisch 12 –– topografisch 80 –– verbaal 10 –– visueel-ruimtelijk 10 –– zeven zonden  70 –– zintuiglijk  8, 18 geheugenspanne 92 geheugenstoornis 73 geheugentest  –– episodisch gebeugen  94 –– woordlijst-leertaak 94 geheugentraining 102 –– werkgeheugen 106 geheugenverlies 89 geheugenwonder 64 generalisatie-gradiënt 39 getuigenverklaring 30 gezichtsherkenning  55, 82

H

habituatie 35 Hartley  4, 19 Hebb 19 Henri Molaison (HM)  77 hercoderen 102 herkenningstaak 94 HM  –– 7 Hendry Molaison  76 hypermnesie 64

I

identificatieparamnesie 75 inhibitie 22 instrumenteel conditioneren  38 instrumenteel leren  56

115

Register

interferentie 28 –– achterwaartse 28 –– proactieve 28 –– retroactieve  28, 30 –– voorwaartse 28

J

James 18

K

kinderamnesie 60 klassiek conditioneren  35 Korsakov  –– syndroom van  76 korsakovsyndroom 83 kortetermijnbuffer 80 kortetermijngeheugen  8, 51, 92 –– en vergeten  21 Kosslyn 11 koude cognitie  31 Kraepelin 75

L

langetermijngeheugen  –– codering 21 –– declaratieve 60 –– en vergeten  28 –– onderverdeling 9 Lashley 47 law of equipotentiality  47 law of mass action  47 learned helplessness  40 LeDoux 56 leercurve 42 leerpil 66 leertaak  –– woordlijst- 94 levels of processing  27 Lewy body-dementie  86 locimethode 102 Locke 4 long term potentiation (LTP)  50 LTP, 7 long term potential  50 Luria 64

M

malingeren 98 massed leren  103 massed repetition  28 maze learning  39

MCI, 7 mild cognitive impairment 85 mental imagery  65 metageheugen  15, 97 methode van loci  102 mild cognitive impairment (MCI) 85 Milner 77 modal model  19 monitoren 22 mood congruence  31 multi-infarct dementie  86

N

n-backtaak 93 neuraal netwerk  16 neurotransmissie 5 neurotransmitter 50 niet-associatief leren  35

O

objectagnosie 81 –– visuele 81 onderpresteren 98 ongeconditioneerde respons  36 ongeconditioneerde stimulus  36 ontwikkelingsamnesie 60 oogknipperreflex 96 operant conditioneren  38 ophaalstrategie 96

P

parallele verwerking  54 paramnesie 75 Pavlov 35 plasticiteit 2 priming  14, 57 proactieve interferentie  78 probleemoplossingsfase 42 procedureel leren  42 productieregel 43 prosopagnosie 81 psychogene geheugenproblemen 88 PTA, 7 posttraumatische amnesie 83

R

recentheidswet 26 recognitie 28 reduplicatieve paramnesie  75

A–T

rekenwonder 65 REM-slaap 66 repressie 89 reproductie 53 reproductiefase 28 Rescorla-Wagner-model  38 retorica 102 retrievalfase 28 retrievalstrategie 53 Ribot  74, 79 ruimtelijk leren  11

S

SAM, 7 Search of the Associative Memory 19 savants syndroom  65 savings method  26 Schacter 70 Search of the Associative Memory (SAM) 19 secondary reinforcer  38 semantisch geheugen  54, 78, 95 semantische priming  97 sensitisatie 35 sequentieleren 96 shaping 39 Shiffrin 19 shiften 23 signaaldetectietheorie 29 skill  13, 57 Skinner 38 slaafsysteem 22 slaap 66 –– REM-slaap 66 –– slow wave sleep  66 slow wave sleep  66 source monitoring  71, 90 spaced leren  103 spaced repetition  28 Squire 9 state-dependent learning  39 stimulus-responsrelaties 34 storage 27 subcorticale dementie  87 synaps  5, 50 syndroom van Capgras  87 syndroom van Fregoli  87 syndroom van Korsakov  76

T

taalverwerving 12 tabula rasa  4 temporele gradient  79 test  –– semantisch geheugen  95

116

Register

tip-of-the tongueverschijnsel  29 toestandsafhankelijk leren  39 transfer-appropriate processing 27 transiënt globale amnesie  80 traumatisch hersenletsel  82 Triarchic theory  9 Tulving 9

V

vaardighedentest 96 vaardigheid, 7 skill  13, 57 vasculaire dementie  86 verbeelding 65 verdringing 89 veroudering 61 visualiseren 102 visueel-ruimtelijke buffer  23 visueel-ruimtelijke test  95 visuospatial sketchpad  23

W

warme cognitie  31 werkgeheugen  22, 51, 60, 92 wet van Ribot  61 woordvindingsprobleem 85