Wat elke professional over de oggz moet weten [1 ed.] 978-90-313-9940-6, 978-90-313-9941-3 [PDF]

Zitiervorschau

Wat elke professional over de oggz moet weten

Gert Schout

Wat elke professional over de oggz moet weten

Houten 2012

ISBN 978-90-313-9940-6    © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 770 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V

Woord vooraf In de openbare geestelijke gezondheidszorg (oggz) worden mensen geholpen die hulp nodig hebben maar er niet om vragen, of er niet om vragen bij het juiste adres. Soms gaat het om mensen die vanwege een psychiatrische stoornis de weg naar de hulpverlening niet weten te vinden. Soms om mensen die de hulpverlening mijden omdat ze bang zijn dat instanties ‘hun kinderen zullen afnemen’ als ze vertellen wat er aan de hand is. Soms gaat het om mensen die zo ver heen zijn in hun verslaving, dat ze de weg naar de hulpverlening niet meer kunnen vinden. Soms gaat het om mensen die zich schamen voor de toestand waarin ze zijn terechtgekomen en daarom geen hulp zoeken. Soms gaat het om mensen die niet willen dat instanties erachter komen dat er in hun gezin sprake is van huiselijk geweld. Soms gaat het om mensen die vanwege verstandelijke beperkingen niet kunnen overzien dat ze in de problemen zitten of geen idee hebben hoe de hulpverlening hierbij kan helpen. Soms gaat het om zwerfjongeren die contact met instanties mijden omdat ze bang zijn dat ze zullen worden teruggestuurd naar een onveilige opvoedingssituatie. Vaak gaat het echter om combinaties van problemen en beperkingen. De belangrijkste reden dat de oggz bestaat, is echter niet het probleem of de beperking van de doelgroep, maar het onvermogen van instanties om integrale, assertieve en grensoverschrijdende hulp te bieden. Drempels, productieplafonds, wachtlijsten en indicaties bemoeilijken de toegang tot de hulpverlening. Daarom wordt in dit boek relatief veel aandacht besteed aan deze organisatorische context. Dit boek wil professionals uit de ggz, verslavingszorg, GGD’en, welzijnswerk, maatschappelijke opvang, schuldhulpverlening, jeugdhulpverlening, politie, reclassering, thuiszorg, woningcorporaties, maar ook wethouders, beleidsmedewerkers en ambtenaren volksgezondheid, een antwoord geven op de vraag: wat moet iedere professional weten over de oggz? Het antwoord op die vraag is ook van belang voor het beroepsvoorbereidend onderwijs. Dit boek is daarom mede bedoeld voor de opleidingen die voorbereiden op bovenstaande werkterreinen, zoals studenten en docenten MWD, HBO-V, SPH en SJD. Op grond waarvan kan bepaald worden wat iedere professional over de oggz moet weten? Bij een betrekkelijk jong vakgebied als de oggz is dit geen onomstreden vraag. Er zijn geen handboeken en nauwelijks artikelen beschikbaar die over de oggz gaan. Hulpverleners die er werken, wethouders die ervoor verantwoordelijk zijn, of wetenschappers die er onderzoek naar doen, zullen deze vraag waarschijnlijk heel verschillend beantwoorden. In dit boekje hebben de initiatiefnemers tot het schrijven ervan ervoor gekozen om het bestaansrecht van de oggz centraal te stellen: Waarom is er een oggz? Hoe komt dat? En hoe wordt er buiten Nederland over de oggz gedacht? G. Schout

Zomer 2012

VII

Inhoud 1

Inleiding�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   1 G. Schout

1.1

Wat is de oggz?���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   2

1.2

Doelgroep������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   2

1.3

Doel van de oggz�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   3

1.4

De oggz-ladder���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   4

1.5

De oggz als organisatie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   5

1.6

De oggz als wettelijke verplichting�����������������������������������������������������������������������������������������������������   6

1.7

De oggz als onderdeel van de openbare gezondheidszorg; public mental health als onderdeel van public health������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7

1.8

De oggz als vluchtheuvel: verklaringen voor de toeloop naar de oggz�������������������������������   8

1.9

Toestroom van licht verstandelijk beperkten naar de oggz �����������������������������������������������������   9 A  anbevolen literatuur�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  12

2

De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen�����������������������������������������  13 Gerard Lohuis

2.1

Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  14

2.2

Gemeentelijk meldpunt���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  15

2.3

Burgers, buren en familieleden�������������������������������������������������������������������������������������������������������������  16

2.4

De Sociale Dienst�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  19

2.5

De woningcorporatie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  21

2.6

Politie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  23

2.7

De ggz �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  25

2.8

De verslavingszorg�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  27

2.9

Maatschappelijk werk�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  28

2.10

De huisarts�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  30

2.11

Voorzieningen voor (licht) verstandelijk beperkten (LVB)���������������������������������������������������������  31

2.12

Kredietbank���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  33

2.13

Maatschappelijke opvang�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  34

2.14

Samenvatting�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  36

3

Veldregie in de oggz�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  37 Ronald Schilperoort

3.1

Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  38

3.2

De oggz: waar draait het om? ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������  40

3.3

Veldregie en het werk van de oggz�����������������������������������������������������������������������������������������������������  42

3.4

De rol van de veldregisseur���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  43

3.5

De oggz na de drie transities: een vooruitblik �������������������������������������������������������������������������������  45

VIII

Inhoud

4

Competenties van professionals �������������������������������������������������������������������������������������������������  47 G. Schout

4.1

Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  48

4.2

De kern: contact maken en vertrouwen winnen ���������������������������������������������������������������������������  48

4.3

Persoonlijke eigenschappen �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������  49

4.4

Goede professionals in goede praktijken�����������������������������������������������������������������������������������������  49

5

De oggz als stoplap voor falende systemen�������������������������������������������������������������������������  53 G. Schout

5.1

Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  54

5.2

De toeleiding werkt niet���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  54

5.3

De opkomst van de oggz veroorzaakt de neergang van de instellingen ���������������������������  55

5.4

Drie falende systemen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  55

5.5

Naar een overbodige oggz ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  58



Over de auteurs���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  61



1

Inleiding G. Schout

1.1 Wat is de oggz? – 2 1.2 Doelgroep – 2 1.3 Doel van de oggz – 3 1.4 De oggz-ladder – 4 1.5 De oggz als organisatie – 5 1.6 De oggz als wettelijke verplichting – 6 1.7 De oggz als onderdeel van de openbare gezondheidszorg; public mental health als onderdeel van public health – 7 1.8 De oggz als vluchtheuvel: verklaringen voor de toeloop naar de oggz – 8 1.9 Toestroom van licht verstandelijk beperkten naar de oggz – 9 Aanbevolen literatuur – 12

G. Schout, Wat elke professional over de oggz moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9941-3_1, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2012

1

2

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding

1.1 Wat is de oggz?

Vrijwel alle publicaties over de oggz beginnen met de definities van de voormalige Nationale Raad voor de Volksgezondheid (NRV). Wij doen dat ook, omdat deze definitie goed laat zien waar de oggz voor staat.

» De oggz bestrijkt een breed terrein dat zich niet scherp laat afbakenen. Het betreft alle activiteiten die niet op geleide van een vrijwillige, individuele hulpvraag worden uitgevoerd. « Kern van de begripsbepaling van oggz is het ontbreken van actieve medewerking van de persoon of personen op wie men zich richt. Er is geen vraag om zorg in de traditionele zin. Het gaat om diffuse hulpbehoeften die doorgaans niet door de betrokkenen zelf worden gesignaleerd. De Nationale Raad voor de Volksgezondheid (NRV) onderscheidt drie niveaus waarop het oggz-werk plaatsvindt, te weten1: 44 Directe hulpverlening voor het individu, dat wil zeggen permanent beschikbare hulpverlening (7 × 24-uurs crisisinterventie en -opvang). 44 Zorg voor risicogroepen, dat wil zeggen zorg en preventie voor mensen met een verhoogd risico. 44 Collectieve ggz, dat wil zeggen preventie, gezondheidsbevorderende en beschermende activiteiten, gericht op niet nader omschreven groepen. De hulpverlening vanuit de oggz wordt proactief geboden op initiatief van anderen, meestal doordat de omgeving melding maakt van verwaarlozing, overlast, verkommering. Proactief wil zeggen dat hulpverleners op pad gaan om contacten te leggen met en vertrouwen te winnen van cliënten die anders niet geholpen worden. 1.2 Doelgroep

De oggz richt zich op sociaal kwetsbare burgers die niet direct om zorg vragen, maar deze wel nodig hebben. Deze mensen vragen geen hulp omdat ze die hulpvraag niet durven, mogen, kunnen of willen stellen, of omdat ze niet weten hoe dat te doen. Als de oggz er niet zou zijn, zouden deze mensen buiten de boot vallen en niet de zorg krijgen die ze nodig hebben. Het gaat om een groep kwetsbare mensen met soms ernstige psychische problemen, verslavingen of een verstandelijke beperking. Daarnaast kampt deze groep met bijkomende problemen op meerdere gebieden, waaronder wonen, gezondheid, financiën, werk en sociale contacten. Om in aanmerking te komen voor hulp (van een instelling) moeten deze mensen een hulpvraag kunnen formuleren, motivatie laten zien en zich houden aan afspraken die de hulpverlener bepaalt. Dit sluit niet aan bij de kenmerken, vermogens en problemen van deze cliënten. Bovendien richten instellingen zich vaak op slechts één van de problemen die een dergelijke cliënt ervaart, alleen op de ver1

NRV, Nationale Raad voor de Volksgezondheid (1991). Advies Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGZ). Zoetermeer: NRV. Zie ook: Vereniging van Nederlandse Gemeenten (2002). Convenant openbare geestelijke gezondheidszorg. Een handreiking ter opstelling van een lokaal of regionaal convenant Oggz. Den Haag: VNG.

1.3 • Doel van de oggz

3

slavingsproblematiek, de psychiatrische problematiek of de schuldsanering, waardoor de hulpverlening niet aansluit. De opeenstapeling van problemen bij deze groep mensen kan ertoe leiden dat mensen een gevaar vormen voor zichzelf en/of hun omgeving, overlast veroorzaken met soms dwangopname en/of huisuitzetting tot gevolg.2 De doelgroep van de oggz wordt omschreven op basis van de volgende vijf kenmerken (afgeleid van de omschrijving van de G4, de vier grote steden: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht): 1. Aanwezigheid van een psychiatrische stoornis (waaronder verslavingsproblemen) of ernstige psychosociale problemen. 2. Aanwezigheid van problemen op meerdere levensgebieden. 3. Niet voldoende in staat zijn om in de eigen bestaansvoorwaarden te voorzien (huisvesting, inkomen, sociale contacten, zelfverzorging en dergelijke). 4. Gebrek aan mogelijkheden om de problemen zelf op te lossen. 5. Afwezigheid van een adequate hulpvraag.3 De kluwen aan problemen, het onvermogen om de problemen zelf op te lossen en het niet stellen van een hulpvraag zijn dus kenmerkend voor de oggz-doelgroep. Deze groep mensen wordt ook wel verkommerden en verloederden of zorgwekkende zorgmijders genoemd. 1.3 Doel van de oggz4

Het doel van de oggz is het vroegtijdig signaleren en beïnvloeden van risicofactoren en beschermende factoren om maatschappelijke uitval en dakloosheid te voorkomen en maatschappelijk herstel te bevorderen in de richting van een zo zelfredzaam mogelijk leven en een aanvaardbare kwaliteit van leven voor kwetsbare mensen.5 In de jaren negentig van de vorige eeuw werd er een convenant opgesteld dat enige mate van gelijkvormigheid in de oggz zou moeten genereren, vooral in de basistaken van de oggz. De convenantpartijen vonden het gewenst dat er op lokaal of regionaal niveau een min of meer uniform basisaanbod van oggz-activiteiten zou worden gerealiseerd. Het convenant laat zich uit over de volgende onderdelen van oggz: 44 samenwerkingsverband; 44 crisisopvang/acute zorg; 44 bemoeizorg; 44 dak- en thuislozenzorg; 44 preventie; 44 sociale kaart; 2 3 4

5

Bron: Wolf, J. (2006). Handreiking OGGZ in de Wmo. Organisaties voor Openbare Gezondheidszorg, Openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGZ), Certificatieschema, Versie 2007. Uit: Sleegers, J. (red.) (2005). Kwetsbaar in de grote stad, G4 Visie op een samenhangende Openbare Geestelijke Gezondheidszorg. Gebruikte literatuur bij 7 par. 1.3: De oggz-ladder van Wolf, in: Holsbrink-Engels, G., Engelbertink, M. & Schaap, I. (2010). Zorgnetwerken voor cliënten met meervoudige problemen. Werken binnen de kaders van WMO en AWBZ. Den Haag: Boom Lemma uitgevers. MOVISIE (september 2010). Factsheet Openbare Geestelijke Gezondheidszorg.

1

4

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding

44 rampenplan, (psychosociale hulpverlening bij rampen); 44 signalering en beleidsadvisering; 44 onderlinge consultatie door oggz-partners. Het doel van de oggz is hier dus het realiseren van een aanbod dat ervoor zorgt dat oggzcliënten gevonden, bereikt en geholpen worden. Het doel van de oggz kan ook geformuleerd worden op het niveau van het primaire proces. Dan kan gezegd worden dat het signaleren, contact maken, vertrouwen winnen en toeleiden naar reguliere hulp, doelen zijn van dit primaire proces. Met opzet staat in dit rijtje niet: casemanagement of realisatie van samenwerking tussen instanties. We zullen hierna laten zien dat het nog onduidelijk is of casemanagement een taak van de oggz of van reguliere instellingen is. 1.4 De oggz-ladder

De oggz-ladder helpt om problemen nader te specificeren en de doelgroep in kaart te brengen. Op grond hiervan kan de gemeente bepalen wat ze wil en kan doen aan de oggzproblematiek. Bovendien kan met de ladder worden geïnventariseerd wat de uiteenlopende lokale partners op dit continuüm doen voor kwetsbare mensen. Hiaten en overlappingen in het aanbod kunnen zo worden vastgesteld. De verschillende treden hangen samen met de verschillende prestatievelden van de Wmo. Deze ladder is geënt op het proces van sociale in- en uitsluiting en bestaat uit vijf treden (zie . Figuur 1.1). Op de nulde trede van de ladder gaat het om mensen met een goede gezondheid en een actieve maatschappelijke participatie. Zij kunnen zich redden: hun zelfzorg en mantelzorg voldoen, ook bij tegenslagen. Interventies op dit niveau (collectieve preventie) bestaan onder meer uit voorlichting en gezondheidsbevordering. Bij de eerste trede gaat het om risicogroepen met een tekortschietende zelfredzaamheid. Toch blijven de problemen, vaak vanwege omgevingssteun, binnen de perken. Preventieve activiteiten die op het individu zijn gericht, voorkomen verder achterop raken. oggz-ladder

preventie

0

algemene bevolking

1

signalering vroeginterventie 2 zorg en opvang

4 feitelijke daklozen . Figuur 1.1  De oggz-ladder (Wolf, 2007)

3

activering re-integratie (herstel)

1.5 • De oggz als organisatie

5

Op de tweede trede gaat het om mensen bij wie de problemen in ernst en zwaarte toenemen. Steun uit de omgeving staat onder druk en kan op termijn verdwijnen. De kwaliteit van leven neemt af. Er doen zich crisissituaties voor vanwege opstapelende problemen, ingrijpende levensgebeurtenissen en (chronische) stress. Crisisinterventie en langdurige zorg aan huis zijn nodig om uitval en terugval te voorkomen. De derde trede gaat om kwetsbare personen die aangewezen zijn op institutionele zorg (opvang, psychiatrisch ziekenhuis, gevangenis) vanwege uiteenlopende, vaak meervoudige problemen. Het verblijf is in principe tijdelijk, maar kan ook langdurig zijn. Bij de onderste trede gaat het om mensen die niet meer kunnen voorzien in hun bestaansvoorwaarden, mensen die zorg op straat nodig hebben. Op elke trede komen twee dingen samen: 44 De ernst, complexiteit en duur van problemen, uit te drukken in een eigen risicoprofiel. 44 De gewenste en benodigde ondersteuning en opvang tijdens de verschillende fases van in- en uitsluiting. Afhankelijk van de trede is er sprake van andere risico- en cliëntenprofielen en zijn er dus ook andere (combinaties van) soorten interventies en aanbieders nodig.6 Op elke trede zijn er mogelijkheden om problemen te signaleren en te herkennen en om een vangnet te creëren dat insluiting bevordert en verder achterop raken voorkomt. Anders gezegd, op elke trede kan de gemeente de in de Wmo omschreven oggz-taken uitvoeren, waarbij het signaleren en bestrijden van risicofactoren gebeurt door: 44 risicogroepen en kwetsbare personen te bereiken; 44 risicogroepen en kwetsbare personen te begeleiden; 44 als meldpunt te functioneren voor signalen van crisis of dreiging van crisis bij kwetsbare personen en risicogroepen; 44 afspraken tot stand te brengen tussen betrokken organisaties over de uitvoering van de oggz. 1.5 De oggz als organisatie

De oggz is geen formele instelling met een gebouw of met een vast personeelsbestand. Feitelijk is het een netwerk van hulpverleners en instellingen die samenwerken op grond van afspraken. Soms zijn die afspraken geregeld in een convenant, soms liggen er contracten tussen gemeente en zorgaanbieders. In dit werkverband tussen organisaties is er niet één centrale partij die haar wil dwingend aan andere belanghebbenden kan opleggen. Er zijn veel actoren, elk met eigen belangen en eigen verantwoordelijkheden. De oggz bestaat dus niet uit één organisatie die zorg of hulp levert, maar uit een keten of zorgnetwerk van organisaties. In lokale zorgnetwerken werken professionals vanuit verschillende instellingen samen. Veelal wordt een verdeling gemaakt in een frontoffice, ook wel de vangnetteams, frontofficeteams of lokale zorgnetwerken, en een backoffice, de achterliggende voorzieningen die personeel uitlenen aan de frontoffice. De frontoffice leidt cliënten door naar de backoffice. 6

Wolf, J. (2006). Handreiking OGGZ in de Wmo. Den Haag: Ministerie van VWS.

1

6

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding

De gemeente is eindverantwoordelijk voor het beleid en de aanwezigheid van een oggz-aanbod. Per gemeente is de oggz anders geregeld en worden de taken anders ingevuld, afhankelijk van de eigen problematiek en lokale omstandigheden. Voor de uitvoering schakelt de gemeente veelal haar eigen GGD in, maar soms ook andere zorg- en hulpverleningsinstellingen, zoals ggz-instellingen, verslavingszorg en de maatschappelijke opvang. Naast deze instellingen zijn ook andere organisaties zoals justitie, politie, woningcorporaties, scholen en huisartsen actief betrokken bij de oggz. Elk van deze instellingen opereert vanuit een eigen deskundigheid en verantwoordelijkheid en binnen eigen wettelijke kaders en financieringsbronnen. De financiering is afkomst van landelijke, provinciale en gemeentelijke bronnen en vindt haar grondslag in verschillende wetten, zoals de Zorgverzekeringswet, Wet op de Jeugdzorg, Wmo, AWBZ, of in justitiële besluiten. Elk van deze financieringsbronnen stelt eigen eisen en kent eigen vormen van verantwoording. Het gevaar bestaat dat de instellingen en hulpverleners – luisterend naar hun broodheer – allemaal een deel van het probleem aanpakken en langs elkaar heen werken. Het is moeilijk om binnen een dusdanig verkaveld terrein de integrale zorg te bieden die nodig is. In dit verkavelde werkveld probeert een netwerkorganisatie als de oggz integrale, grensoverschrijdende en continue hulpverlening te bieden. De verschillende onderdelen van hulpverlening zullen goed op elkaar afgestemd moeten worden. Hoe beter de samenwerking tussen organisaties en individuele hulpverleners, hoe minder oggz-problematiek.7 1.6 De oggz als wettelijke verplichting

De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) beoogt dat iedereen kan meedoen in de maatschappij en zelfstandig kan wonen. De Wmo regelt dat mensen met een beperking de voorzieningen, hulp en ondersteuning krijgen die ze nodig hebben. Het gaat bijvoorbeeld om ouderen, gehandicapten, mensen met een chronische psychische stoornis, maar ook om vrijwilligers en mantelzorgers. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de uitvoering van de Wmo. De oggz maakt onderdeel uit van de Wmo en wordt beschreven onder prestatieveld 8. De Wmo kent negen prestatievelden. De oggz heeft met alle andere prestatievelden verbindingen maar het meeste met prestatieveld 7, de maatschappelijke opvang, vrouwenopvang en huiselijk geweld en prestatieveld 9, de ambulante verslavingszorg. Verslavingen gaan vaak gepaard met vormen van huiselijk geweld, overlast en het ontstaan van schulden. Op hun beurt leiden deze problemen vaak weer tot huisontruimingen of huisverboden. Als het lukt om vroeg te signaleren, gebiedsgericht te werken en effectief samen te werken, dan wordt de druk op de maatschappelijke opvang kleiner. De verwevenheid tussen prestatievelden 7, 8 en 9 is met andere woorden groot. Een opmerking tot slot. De Wmo maakt dat gemeenten in Nederland de opdrachtgever zijn van de oggz.

7

Ontleend aan: Organisaties voor Openbare Gezondheidszorg, Openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGZ), Certificatieschema, Versie 2007.

1.7 • De oggz als onderdeel van de openbare gezondheidszorg

7

1.7 De oggz als onderdeel van de openbare gezondheidszorg; public

mental health als onderdeel van public health

De oggz is niet alleen een wettelijke taak en een interorganisationeel werkverband, het maakt zowel nationaal als internationaal onderdeel uit van een werkveld dat aangeduid wordt met public health of in het Nederlands openbare gezondheidszorg (ogz). De ogz is het werkveld waar de bescherming, bevordering en bewaking van de volksgezondheid, ook wel aangeduid als collectieve preventie, wordt vormgegeven. Collectieve preventie gaat over alle terreinen van het leven, van de schoolarts tot voorlichting over dementie, van verslavingspreventie tot reizigersvaccinatie, van het verbeteren van de toegang tot zorg tot het verbeteren van vochtige woningen. De openbare gezondheidszorg omvat ook activiteiten waarbij de overheid verantwoordelijk is voor beschikbaarheid en toegankelijkheid van zorg. Het vakgebied omvat naast de oggz, jeugdgezondheidszorg, infectieziektebestrijding, technische hygiëne en medische milieukunde, infectieziektebestrijding, tuberculosebestrijding, reizigersvaccinatie, optreden bij (dreigende) ongevallen en rampen. De ogz omvat dus ook de zorg voor zogenaamde underserved groups, huisvervuilingen, moeilijk bereikbare groepen en ruimt barrières op zodat deze groepen wel bereikt kunnen worden. Internationaal wordt de oggz ook als onderdeel gezien van de ogz. Op de site van de World Health Organization (WHO) zijn de volgde definities te vinden: Definities Public health (PH) is the science and art of preventing disease, prolonging life and promoting health through the organized efforts and informed choices of society, organizations, public and private, communities and individuals. Public mental health (PMH) is a state of well-being in which every individual realizes his or her own potential, can cope with the normal stresses of life, can work productively and fruitfully, and is able to make a contribution to her or his community.

Waar in de eerste definitie een kennisgebied (science) en een toepassing (art) worden beschreven, staat in de tweede definitie een toestand (state) beschreven. Dat maakt dat de definities onevenwichtig zijn en niet hetzelfde beogen. Public mental health care (PMHC) is in de Verenigde Staten en andere landen met een marktgerichte gezondheidszorg een vangnet voor onverzekerde cliënten. Het systeem van PMHC is vaak het enige vangnet voor onverzekerden. Het gaat echter niet alleen om wel of niet verzekerd zijn. Ook het wereldwijde gebrek aan grensoverschrijdende, integrale en gecoördineerde hulpverlening in de gemeenschap verklaart de behoefte aan een vangnet, zoals de oggz. Internationaal is nogal wat verwarring over de hantering van het begrip public mental health (care). Soms worden naastliggende begrippen gebruikt als community mental health services of municipal public health service. In dit boek hanteren we de scheiding tussen community mental health services (CMHS) en public mental health care (PMHC) als volgt. Met CMHS wordt bedoeld de geestelijke gezondheidszorg die gericht is op de geestelijke gezondheid van groepen en individuen aan personen met psychische stoornissen in de gemeenschap, terwijl PMHC het vangnet vormt voor mensen met psychische

1

8

Hoofdstuk 1 • Inleiding

1 (A)GGZ **

oggz*

1e lijn*** civil society****

* oggz ** (a)ggz, (ambulante) ggz *** eerste lijn, huisarts, welzijnswerk, thuiszorg **** zelfzorg, informele zorg, sociale netwerk & civil society

. Figuur 1.2  De wipwap die een bijna overbodige oggz laat zien

problemen die niet de hulp krijgen die ze nodig hebben, onverlet of dit komt omdat ze niet verzekerd zijn of omdat het ontbreekt aan integrale en gecoördineerde zorg in de gemeenschap. Dit kan verduidelijkt worden aan de hand van een wipwap (. Figuur 1.2). Hoe minder de kracht van de zelfzorg en de informele zorg benut wordt, hoe meer druk er komt te liggen bij professionele voorzieningen, te beginnen bij de eerste lijn. Hoe minder CMHS ontwikkeld is en hoe ontoegankelijker de voorzieningen in een land zijn, hoe meer het vangnet van PMHC nodig is. Toegepast op Nederland: hoe toegankelijker de voorzieningen zijn, hoe beter ze samenwerken, hoe beter de eerstelijns en tweedelijns instellingen kunnen aansluiten op wat er in de lokale gemeenschap nodig is, hoe minder de oggz nodig is. We komen hierop terug in 7 H. 5. 1.8 De oggz als vluchtheuvel: verklaringen voor de toeloop naar de

oggz

Hoe kan het dat de oggz nodig is en hoe kan het dat er steeds meer mensen in terechtkomen? Slechts een klein deel van de Nederlanders kan zijn eigen belastingpapieren invullen. Het aanvragen van een DigiD of van een huur- of zorgtoeslag vraagt niet alleen om een internetaansluiting en computervaardigheden, maar ook het vermogen om te lezen en schrijven en het vermogen om de logica van verschillende bureaucratieën te begrijpen. Niet iedereen is in staat om zijn zaken via het internet te regelen of pinautomaten te bedienen, vooral mensen met een lage opleiding kunnen daar moeite mee hebben. Hoe ingewikkelder de samenleving wordt, hoe meer hulp nodig is om erin te kunnen participeren. De behoefte aan hulp en steun vertaalt zich in steeds grotere aanspraken op voorzieningen als de AWBZ. Met wachtlijsten, drempels, aangescherpte indicaties en steeds weer

1.9 • Toestroom van licht verstandelijk beperkten naar de oggz

9

nieuwe bezuinigingen probeert de overheid deze aanspraken in te perken. Alleen tekorten die naar een medische diagnose verwijzen, geven toegang tot de zorg. De noodzaak om de toegang rationeel te regelen drijft de actoren steeds verder in de armen van de ziektelogica. Ziekte richt de aandacht op symptomatologie, etiologie, prognose en therapie, maar is verweven met een andere logica: de logica van de verantwoordingsbureaucratie. Deze logica verwijst naar toezicht, controle, verantwoording, registratie, transparantie en naar de manieren van denken en doen die hiermee in werking worden gezet. In een verantwoordingsbureaucratie zijn de uren (of minuten) van hulpverleners pas declarabel als ze in verband gebracht kunnen worden met een diagnosebehandelingcombinatie (DBC) in de Zorgverzekeringswet, of een indicatiebesluit in de AWBZ. De logica van de verantwoordingsbureaucratie produceert de opkomst van de ziektelogica. En zo wordt de gezondheidszorg niet alleen steeds meer gericht op ziekte en curatie, maar wordt ze bovendien steeds ontoegankelijker.8 Waar het in de zorg voor verstandelijk en somatische gehandicapten geaccepteerd is dat mensen een leven lang zorg ontvangen, komt de continuïteit van zorg voor mensen met psychische en maatschappelijke handicaps moeizaam tot stand. DBC’s worden weer afgesloten of mensen krijgen te maken met gelimiteerde zorg, zoals vijfgesprekkenmodellen of reclasseringscontacten die begrensd zijn met een aantal contacturen. Verder bemoeilijken productieplafonds, drempels, wachtlijsten en (her)indicaties de toegang tot zorg. Bij de keten van signaleren, aanmelden, opzoeken, inventariseren, doorverwijzen en het tot stand brengen van langdurige therapeutische relaties zijn verschillende professionals, diensten en voorzieningen betrokken. Deze keten is storingsgevoelig en er ontstaan gemakkelijk breuken. In tijden van financiële krapte bezuinigen gemeenten nogal eens op het maatschappelijk werk. Vrijwel nergens wordt het maatschappelijk werk nog gefinancierd volgens de norm van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) van 1 fte op 6000 inwoners. Huisartsen werken in groepspraktijken en meer parttime, komen nauwelijks nog bij mensen thuis en kennen hun patiënten niet meer van de wieg tot het graf. Het aantal commerciële thuiszorgorganisaties in gemeenten is zo groot, dat het lastig is voor gemeenten om te bepalen wie ze bij het netwerk in de oggz zal betrekken. Gevolg van deze verbrokkeling is dat relatief veel lichte problematiek bij de oggz terechtkomt. De oggz kent geen wachtlijsten, vraagt geen indicaties en is daarmee een vluchtheuvel geworden voor snelle en indicatievrije hulp. Nu er recent een wettelijke verplichting is gekomen voor een eigen bijdrage in geval van ggz, zal de druk op deze vluchtheuvel mogelijk nog verder toenemen. 1.9 Toestroom van licht verstandelijk beperkten naar de oggz

In de oggz krijgt men toenemend te maken met cliënten met een lichte verstandelijke beperking (LVB).9 Vaak zijn er problemen op verschillende levensgebieden, zoals wonen, werken, vrije tijd, zorg, welzijn en veiligheid, en is het voor deze mensen ingewikkelder 8 9

Schout, G. & Stallinga, G. (2009). Focus op preventie. Recht op gezondheid voor iedereen. Zorgvisie 5, 35. Schout, G., Vries, L.E. de & Sanders, H. (2010) Mensen met (licht) verstandelijke beperkingen in de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg. Nederlands Tijdschrift voor de Zorg aan mensen met verstandelijke beperkingen, 36 (4), 274-85.

1

10

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding

Beperkt cognitief vermogen: – veel behoefte aan structuur; – concreet denk- en leerniveau – gericht op het heden – zelfoverschatting/overschreeuwen – loopt snel kans om overschat te worden – impulsiviteit/denkt zwart-wit – beperkt inlevingsvermogen – moeite om eigen gedrag te beoordelen – kan niet precies aangeven wanneer iets is gebeurd of afgesproken

Aanwijzingen voor LVB in de oggz

Concrete aanwijzingen: – speciaal onderwijs/school niet afgemaakt – opent de post niet/vermijdt het lezen van brieven/het invullen van formulieren of begrijpt de inhoud niet/de financiële situatie is niet op orde – schrijft met veel taalfouten/moeite met klokkijken en eenvoudige rekensommetjes of het wisselen van geld

Sociale manifestaties: – klein sociaal netwerk – burenruzies en overlast – moeite met grenzen stellen – communicatiestoornissen (grapje letterlijk nemen, concreet) – pedagogische problemen

. Figuur 1.3  Aanwijzingen voor LVB in de oggz (Schout e.a., 2010)

geworden om zich in de samenleving te handhaven. Er komen uit de oggz signalen dat hulpverleners bij deze cliënten met gangbare behandelingen, methodieken en richtlijnen onvoldoende uit de voeten kunnen. Hoe signaleer je zwakbegaafden en mensen met LVB in de oggz? In de definitie van mensen met een lichte verstandelijke beperking hanteren zowel de American Association on Intellectual and Developmental Disabilities10 als de DSM-IV-TR11 en de ICD-1012 de volgende drie criteria: 44 Beperkingen in het intellectuele functioneren (IQ tussen 50-55 tot ongeveer 70). 44 Beperkingen in het adaptieve gedrag. Hiermee worden alledaagse conceptuele, sociale en praktische vaardigheden bedoeld. 44 De beperking ontstaat voor het achttiende levensjaar. Op grond van historische overwegingen is er in Nederland consensus dat, als er sprake is van ernstige en chronische beperkingen in de sociale redzaamheid, van leerproblemen en/of van gedragsproblemen, een IQ-score tussen 70 en 85 eveneens mag worden opgevat als een lichte verstandelijke beperking.13 Dit in tegenstelling tot de internationaal veel gebruikte DSM-classificatie. Deze classificatie spreekt van zwakbegaafdheid (borderline intellectual functioning) als het IQ ligt tussen de 70-75 en 85. Omdat in de Nederlandse praktijk en literatuur de brede definitie gangbaar is, dus inclusief de groep van zwakbegaafde mensen, wordt in dit boek ook deze definitie van LVB aangehouden. Het is eveneens moeilijk om specifieke kenmerken te noemen van mensen met een LVB. Vaak gaat het om een samenspel van aanwijzingen die doen vermoeden dat er sprake is van een LVB. Een overzicht van deze aanwijzingen is te vinden in .  Figuur 1.3. De optelsom van deze aanwijzingen duidt op een mogelijke LVB. De vragen wie opmerkelijk veel structuur nodig heeft en wie snel de kans loopt om overvraagd te worden, spelen hierbij een belangrijke rol. 10 American Association on Intellectual and Developmental Disabilities (2011). Definition of Intellectual Disability. Opgevraagd van 7 http://www.aaidd.org/content_100.cfm?navID=21 11 DSM-IV-TR (2001). Beknopte handleiding bij de diagnostische criteria van de DSM-IV-TR. Lisse: Swets & Zeitlinger. 12 ICD-10 (1992). International Classification of Diseases. WHO. 13 Staalduinen, W. van & Voorde, F. ten (2011). Trendanalyse verstandelijk gehandicaptenzorg. TNO.

1.9 • Toestroom van licht verstandelijk beperkten naar de oggz

11

Er is geen twijfel over de toestroom van licht verstandelijk beperkten naar de oggz, maar onduidelijk is hoeveel het er zijn. Niet alleen binnen de oggz is onduidelijk wat de prevalentiecijfers zijn. Voor heel Nederland zijn geen eenduidige cijfers bekend en ook internationaal lopen de cijfers sterk uiteen. In een recent onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau schatten Woittiez et al.14 het aantal licht verstandelijk gehandicapten (IQ 50-69) tussen de 55.000 en maximaal 165.000. Voor mensen met een IQ van 70-85 met bijkomende problematiek geven ze een schatting van minimaal 10.000 en maximaal 300.000. Deze cijfers zijn gebaseerd op zorgvraag, gedateerd Nederlands onderzoek en internationale studies. In hun onderzoek benadrukken ze echter dat het ruwe schattingen zijn. Mensen met een LVB vormen een kwetsbare groep. Niet alleen door hun beperkte intellectuele vermogen, maar ook door hun beperkte sociale aanpassingsvermogen is het voor hen moeilijk om normaal mee te doen in de samenleving. Daarom is het van groot belang dat ze ondersteund worden op terreinen van het normale dagelijkse leven. Maar daar gaat het mis. De Inspectie voor de Gezondheidszorg15 verwijst hiervoor naar een onderzoek van Broertjes en Lever waaruit blijkt dat deze doelgroep buiten de gehandicaptensector oververtegenwoordigd is in de marge van onze samenleving. In het rapport van de Inspectie worden oorzaken genoemd die betrekking hebben op de risico’s voor het leveren van verantwoorde zorg, waardoor mensen met LVB mogelijk gemakkelijk in de oggz terechtkomen. Volgens de Inspectie zijn indicaties te weinig gebaseerd op de complexe problematiek van de volwassen LVB’ers. Indicatiestellers hechten te veel waarde aan de hoogte van het IQ dat bij de cliënt is vastgesteld. De kern van de LVB-problematiek zit echter niet zozeer in hun beperkte intellectuele vermogen, maar veel meer in hun beperkte sociale aanpassingsvermogen. Daardoor zijn zij soms hun hele leven afhankelijk van ondersteuning en begeleiding. Een en ander hangt samen met het andere punt dat de Inspectie aan de orde stelt, te weten het gebruik van verschillende definities, hetgeen kan leiden tot problemen met de indicatiestelling. De toestroom van mensen met een LVB naar de oggz houdt waarschijnlijk ook verband met de multiproblematiek van deze mensen. Vaak zijn er problemen op diverse levensgebieden, zoals wonen, werken, vrije tijd, zorg, welzijn en veiligheid. In het rapport van de Inspectie voor de Gezondheidszorg wordt gewezen op gebrekkige regie en afstemming en moeizame samenwerking tussen instellingen. Daarbij komt dat de ambulante begeleiders doorgaans weliswaar hoog opgeleid zijn, maar dat hun medische en somatische kennis vaak te wensen over laat, waardoor ze problemen op dat gebied bij de cliënt onvoldoende signaleren. Een andere oorzaak zou kunnen zijn dat er sprake lijkt van een maatschappelijke invloed op de toename van mensen met een LVB. LVB’ers zijn vaak mensen die de complexe samenleving niet goed (meer) aankunnen en niet beschikken over een adequaat steunsysteem. Daarbij komt dat de route naar de geïndiceerde zorg voor licht verstandelijk gehandicapten ingewikkeld is, waardoor cliënten soms afhaken (Schout e.a., 2010). In deze route zit een pijnlijke paradox: je moet slim zijn om een indicatie rond te krijgen, maar juist daar ontbreekt het aan. 14 Woittiez, I., Ras, M. & Oudijk, D. (2012). IQ met beperkingen. Den Haag: SCP. 15 Inspectie voor de Gezondheidszorg (2010). Gebrekkige indicatiestelling en samenwerking bedreiging voor kwaliteit van zorg voor licht verstandelijk gehandicapten. Den Haag: Ministerie van VWS.

1

12

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding

Aanbevolen literatuur Bransen, E., Hulsbosch, L. & Wolf, J. (2003). Samenwerkingsprojecten openbare geestelijke gezondheidszorg voor sociaal kwetsbare mensen. Utrecht: Trimbos-instituut. Drouven, L.E. & Schutte, S.J.M. (2006). Handreiking besteding OGGZ-middelen voor toeleiding. Enschede: HHM. Erp, S. van (2006). Openbare Geestelijke gezondheidszorg (OGGZ) en gemeenten, Handreikingen voor gemeenten in de Wmo. Tilburg: PON. GGD Nederland, GGZ Nederland, KNMG (2007). Handreiking gegevensuitwisseling in het kader van bemoeizorg. Heineke, D., Venneman, B., Bergen A. van & Leur J. van (2009). Prachtige Praktijken van lokale OGGZ-netwerken, Vergelijking van ervaringen en resultaten in drie regio’s. Utrecht: MOVISIE. Mulder, F. & Smeets, K. (2001). Versterking OGGZ-beleid in gemeenten, Een gemeentelijk perspectief. Den Haag: VNG/SGBO. RMO (2001). Kwetsbaar in kwadraat, Krachtige steun aan kwetsbare mensen. RMO-advies 16. Timmerman, B. & Iersel, L. van (2010). Openbare Geestelijke Gezondheidszorg in de praktijk van de maatschappelijke opvang en vrouwenopvang. Een visiedocument voor instellingen van de Federatie Opvang. Utrecht: MOVISIE.

13

De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen Gerard Lohuis

2.1 Inleiding – 14 2.2 Gemeentelijk meldpunt – 15 2.3 Burgers, buren en familieleden – 16 2.4 De Sociale Dienst – 19 2.5 De woningcorporatie – 21 2.6 Politie – 23 2.7 De ggz – 25 2.8 De verslavingszorg – 27 2.9 Maatschappelijk werk – 28 2.10 De huisarts – 30 2.11 Voorzieningen voor (licht) verstandelijk beperkten (LVB) – 31 2.12 Kredietbank – 33 2.13 Maatschappelijke opvang – 34 2.14 Samenvatting – 36

G. Schout, Wat elke professional over de oggz moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9941-3_2, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2012

2

14

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

2.1 Inleiding

2

In dit hoofdstuk wordt vanuit verschillende instellingen bekeken hoe cliënten met de oggz in aanraking komen en wat dat van hen vraagt. Het gaat daarbij om de manier waarop verschillende instellingen met oggz kunnen omgaan, waarbij er op z’n minst twee voorwaarden aan de professional gesteld mogen worden. Deze moet bereid zijn om de eigen blikvernauwing op te heffen en hij/zij moet bereid zijn te investeren in het contact vanuit de beleving van de burger om vanuit aansluiting toe te werken naar insluiting. Blikvernauwing treedt op doordat iemand vanuit een beperkt perspectief kijkt. Een bekend voorbeeld hiervan is het filmpje waarin basketballers elkaar de bal toespelen en aan de kijker wordt gevraagd om bij te houden hoe vaak ze elkaar de bal toespelen. Wanneer het filmpje stopt, weet iedere kijker hoe vaak naar elkaar is over gespeeld. Vervolgens wordt gevraagd of men ook de gorilla heeft gezien. Meer dan 60% blijkt die niet gezien te hebben. Als men het filmpje nogmaals bekijkt, vraagt iedereen zich af hoe het toch komt dat ze die gorilla niet gezien hebben. Professionals in en om de oggz zullen moeite moeten doen om vanuit het perspectief van de cliënt te begrijpen waarom de situatie vastloopt en de problemen zich opstapelen. Als instellingsregels en professionele protocollen niet voldoen, moet worden gekozen voor een onorthodoxe aanpak. De hulpverlener in de oggz heeft de taak om iemand naar de juiste hulp toe te leiden en zal zijn best doen om het contact op te bouwen. Deze benadering is nog geen gemeengoed bij reguliere instellingen. De op motivatie en contact gerichte benadering van de oggz wordt niet zomaar overgenomen door instellingen waarnaar de oggz toeleidt of waarvan ze aanmeldingen ontvangt. Er kan dan contactbreuk optreden waardoor de toeleiding mislukt. Cliënten worden opgezocht door een medewerker van de oggz en bouwen met hem of haar een vertrouwensrelatie op. Als het klikt en het vertrouwen is gewonnen, vindt verwijzing naar de reguliere hulpverlening plaats. Vaak wordt een verwijzing gevoeld als een afwijzing.1 Dit alles vraagt van de professional dat hij in staat is om te reflecteren op de gevolgen van het eigen handelen en dat hij bereid is voortdurend samen te werken met andere professionals of mensen uit het sociale netwerk van de cliënt. Hier kan aan worden toegevoegd dat professionals zich nogal eens belemmerd voelen (of laten belemmeren) door professionele of financiële kaders: ik wil wel, maar het mag niet van de baas. Of: het hoort niet tot mijn takenpakket of verantwoordelijkheid. Of: er ligt geen indicatie. Dit soort opmerkingen passen niet in de werkwijze van de oggz. In dit hoofdstuk zal aan de hand van praktijkvoorbeelden uit verschillende instellingen gekeken worden wat het voor hen betekent wanneer ze met de oggz in aanraking komen en hoe ze ernaar kunnen handelen. Iedere paragraaf bestaat uit de beschrijving van een praktijksituatie en sluit af met een korte samenvatting.

1

Schout, G. (2007). Zorgvermijding en Zorgverlamming. Een onderzoek naar Competentieontwikkeling in de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg. Amsterdam: SWP.

2.2 • Gemeentelijk meldpunt

15

2.2 Gemeentelijk meldpunt

De gemeente heeft volgens de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) de taak om te waken over het welzijn van haar inwoners en om gevaren voor de volksgezondheid te signaleren. Om die reden hebben de meeste grote gemeenten een meldpunt ingesteld, vaak Meldpunt Overlast & Zorg geheten. Hier kunnen burgers overlast van of zorg over een andere burger melden. Vaak gaat het om meldingen van leefbaarheidsproblemen, conflicten tussen buren of zorgen om mensen die verkommeren of vervuild zijn. Per gemeente kan dit meldpunt anders zijn georganiseerd. Hier wordt de gang van zaken in de stad Groningen besproken. De meldpuntfunctionaris inventariseert de melding en maakt onderscheid tussen lichte problematiek, die in het algemeen naar de eerste lijn kan, fysieke problemen (loszittende stoeptegel), die naar een andere afdeling van de gemeente gaan, zaken die door buurtbemiddeling afgehandeld kunnen worden. Wanneer er sprake is van oggz-problematiek (overlast, zorg zonder hulpvraag), zal de medewerker het oggz-netwerk inschakelen. Dat bestaat naast de vaste kern van maatschappelijk werk, psychiatrie en verslavingszorg, uit voorzieningen als sociale dienst, woningcorporatie, en in grotere steden ook medewerkers van de maatschappelijke opvang. In het netwerk wordt beoordeeld welke instelling de meest geëigende is om met een bepaalde casus aan de slag te gaan. De casus wordt inhoudelijk niet in het netwerk besproken. Het gaat er in deze bespreking om een casushouder aan te wijzen die met de situatie aan de slag gaat. Buiten het netwerkoverleg hebben de deelnemers contact met elkaar om een casus met elkaar te bespreken en om de activiteiten op elkaar af te stemmen. Casus

Een buurman klaagt over Jozef, die ’s nachts veel lawaai maakt. Volgens de buurman komen er allerlei dubieuze figuren over de vloer en hij heeft het vermoeden dat Jozef geen baas meer is over de eigen woning. De buurman heeft Jozef aangesproken op zijn gedrag, maar Jozef had hem wezenloos aangehoord en gemompeld dat er problemen zijn. Volgens de buurman is er snel psychische hulp nodig en moet de politie iets doen aan de overlast van de aanlopers. In het overleg wordt besproken dat de wijkagent en de medewerker uit de psychiatrie bij Jozef een huisbezoek gaan afleggen.

Wanneer iemand met de casus aan de slag gaat, wordt dit door het meldpunt gevolgd, totdat de cliënt in zorg komt bij een reguliere instelling, of totdat het probleem is afgehandeld. Melders kunnen anoniem blijven voor degene over wie men een melding doet, maar men moet bij het meldpunt wel de eigen naam doorgeven. Melders krijgen te horen of de melding al dan niet tot actie leidt. Meldpunt − samenvatting 44 Melding in behandeling nemen en onderscheid maken tussen oggz-problematiek en andersoortige problematiek. 44 Melder laten weten of er al dan niet actie wordt ondernomen.

2

16

2

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

44 Bij zorgmelding wordt het oggz-netwerk geïnformeerd en wordt de casus/melding binnen het netwerk verdeeld. 44 Het meldpunt zorgt voor correcte afhandeling als regisseur van het proces en beëindigt de hulp zodra deze door een instelling wordt overgenomen of wanneer de zaak is afgehandeld.

2.3 Burgers, buren en familieleden

Burgers kunnen op verschillende manieren in contact komen met het oggz-netwerk. Meestal gaat dit via het meldpunt. Het kan gaan om een verwarde buurman die voor overlast zorgt of die teruggetrokken leeft. Casus

Sinds zijn vrouw bij hem is weggegaan, komt Johan de Vries regelmatig dronken thuis. De gordijnen blijven overdag gesloten en ’s avonds zien de buren hem schichtig over straat lopen. Een buurman die hem heeft gesproken, weet te vertellen dat Johan niet meer werkt en dat hij de buurman heeft verteld dat hij zich dood wil drinken. De buurman heeft hem geadviseerd hulp te zoeken, maar Johan heeft gezegd dat het voor hem niet meer hoeft. Wanneer Johan na enkele weken er steeds slechter uit gaat zien en het overduidelijk is dat hij zichzelf en de woning ernstig verwaarloost, neemt de buurman contact op met het meldpunt. De buurman krijgt na twee dagen te horen dat de melding leidt tot een huisbezoek door iemand van de hulpverlening.

Nadat de melding is binnengekomen, heeft de functionaris van het meldpunt via de ziektekostenverzekeraar kunnen achterhalen wie Johans huisarts is. Het blijkt dat deze zich ook zorgen maakt en al eens heeft geprobeerd Johan thuis te bezoeken. Johan heeft toen aangegeven dat hij geen hulp van de huisarts wil. De huisarts weet te vertellen dat Johan een neurologische aandoening heeft en dat alcoholmisbruik tot ernstige complicaties kan leiden. Hierop neemt de meldpuntfunctionaris contact op met de medewerker van het oggz-team dat achter het meldpunt zit en ingeschakeld kan worden wanneer er zich een zorgvraag aandient. In dit geval wordt iemand van de verslavingszorg ingeschakeld, die actief probeert contact met Johan te leggen. Dat kan na aankondiging van een huisbezoek via een brief, maar het kan ook zijn dat de verslavingszorgmedewerker onaangekondigd voor de deur staat. Velen vragen zich af of het wel is toegestaan dat iemand dit ongevraagd doet. Het is niet verboden om bij iemand aan te bellen en te vragen of hij met de hulpverlener wil praten. Sterker nog, wanneer we weten dat iemand mogelijk in gevaar is, is het een plicht om actie te ondernemen. Dat is niet wezenlijk anders dan wanneer iemand op straat een ongeluk krijgt, ook dan is iedere burger verplicht zijn medemens in nood bij te staan en mag hij niet zomaar doorrijden. De hulpverlener zal iets anders doen wanneer hij aanbelt dan wat men in het algemeen van een hulpverlener verwacht. Doorgaans gaat men zelf naar een hulpverlener om geholpen te worden bij een probleem. In het geval van Johan is het de hulpverlener die

2.3 • Burgers, buren en familieleden

17

actief contact zoekt. Johan hoeft in principe geen probleem te ervaren of niet bereid te zijn om met een vreemde, die onaangekondigd bij hem op de stoep staat, te praten over zijn problemen. Daarom zal de hulpverlener in eerste instantie vooral proberen contact te leggen en het vertrouwen te winnen. Het komt vaak voor dat iemand opgelucht adem haalt wanneer de hulp actief aangeboden wordt. Hij wil eigenlijk wel hulp, maar heeft de stap om hulp te zoeken om de een of andere reden niet gezet. Schaamte, bang om als zwak te worden gezien, bang voor stigma en oordeel van anderen, het idee dat je zelf je problemen moet oplossen, eerdere negatieve ervaringen met hulpverlening, al eens aangeklopt voor hulp maar verwezen naar andere instelling en het daarna er maar bij laten zitten: kortom, genoeg redenen waarom iemand geen hulp heeft gevraagd en de uitgestoken hand van de hulpverlener aan de deur nu wel wil aannemen. De hulpverlener kan vervolgens ervoor zorgen dat er contact wordt gelegd met de hulp die op dat moment nodig is. Bij Johan zou hulp van de ambulante verslavingszorg een optie zijn, maar ook is het mogelijk dat er eerst contact wordt gelegd met een neuroloog vanwege mogelijke complicaties. Het komt regelmatig voor dat iemand de hulpverlener aan de deur afwijst of niet vertrouwt. Dat betekent dat de hulpverlener vooral zal proberen om het eerste contact te gebruiken om nog een keer een afspraak te maken. Zeker wanneer iemand in de war of achterdochtig is, is het voor te stellen dat iemand niet meteen de uitgestoken hand van de hulpverlener aanneemt. De hulpverlener zal proberen het contact op te bouwen door regelmatig langs te komen, mogelijk een praktisch probleem te verhelpen (‘een hulpverlener die tenminste iets doet’, zegt menig cliënt). Vanuit deze benadering lukt het regelmatig het contact tot stand te brengen en uiteindelijk ook naar de andere problemen te kijken. Een andere, op het eerste oog minder succesvolle uitkomst van het bezoek van de hulpverlener is een dichte deur of een deur die voor de neus van de hulpverlener wordt dichtgeslagen. Iemand wil geen hulp, is niet gediend van dit contact en doet actief zijn best om het contact te vermijden. In zo’n situatie zijn er twee scenario’s denkbaar. Wanneer er overduidelijk sprake is van risicovol gedrag voor zichzelf of anderen, zal de hulpverlener de situatie volgen, nieuwe feiten van overlast of zorg noteren (dossier opbouwen), en als duidelijk wordt dat de problemen voortkomen uit een psychiatrische stoornis, zal hij meer druk op de cliënt proberen uit te oefenen om hulp te accepteren. Ook is het mogelijk om in dit stadium via een eigen kracht-conferentie te proberen om met hulp van direct betrokkenen, vrienden en familieleden van de cliënt, een plan te maken om verder escaleren te voorkomen. In sommige situaties lukt het dan alsnog, door druk van buitenaf, om iemand te stimuleren om mee te werken. Het tweede scenario gaat richting gedwongen hulpverlening. Wanneer iemand niets wil en er sprake is van een gevaar voor zichzelf of anderen in combinatie met een psychiatrische stoornis, dan kan uiteindelijk de andere poot van de oggz worden ingeschakeld, namelijk de crisisdienst, die beoordeelt of een opname al dan niet gecombineerd met een gedwongen behandeling nodig is. Deze medische beoordeling wordt in acute situaties aan de burgemeester voorgelegd, die toestemming moet geven voor een Bopz-maatregel.2 Dit besluit wordt binnen enkele dagen door de rechter getoetst (inbewaringstelling, IBS). Een andere vorm van dwang is de rechterlijke machtiging (RM). Hierbij is geen sprake van 2

Maatregel in het kader van de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (Wet BOPZ).

2

18

2

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

acuut gevaar, maar van gevaar op langere termijn. De arts van de ggz schrijft ook hierbij een medische verklaring uit, die naar de officier van justitie wordt gestuurd. Hierop zal de rechter de cliënt bezoeken en kan de cliënt een advocaat inschakelen. Wanneer de rechterlijke machtiging wordt afgegeven, kan dat betekenen dat iemand opgenomen wordt in een psychiatrisch ziekenhuis, of dat iemand thuis blijft onder duidelijke voorwaarden. Vaak betekent dit verplichte medicatie en verplicht contact met de hulpverlening. Het komt regelmatig voor dat de hulpverlener contact zoekt met buren en familieleden om samen met hen te kijken wat er het beste kan gebeuren. Hierbij dient de hulpverlener in zijn aanpak rekening te houden met het belang van die familieleden en buren. Zij hebben doorgaans cruciale informatie voor de hulpverlener en het is voor hen belangrijk om te weten dat er een professional meekijkt, zodat ze het gevoel hebben dat er iets gebeurt. Vaak hebben buren en familieleden al van alles geprobeerd om de situatie te veranderen en soms zijn ze wanhopig. Dat heeft gevolgen voor het contact dat ze met de cliënt hebben. Door samenwerking met de hulpverlening kunnen zij het beter volhouden en hebben ze een idee van wat er gebeurt. In het ideale geval werken familieleden en buren met de hulpverlener samen, maar dat is niet altijd het geval. Wanneer de belangen verschillen, of wanneer de betrokkenen willen dat de hulpverlener ‘het oplost’, kan dat tot spanningen leiden. Het komt voor dat een cliënt niet wil dat er met anderen samengewerkt of overlegd wordt en dat hij dreigt het contact te verbreken als dat toch gebeurt. Het is voor een hulpverlener dan balanceren op een slap koord, maar er mag op z’n minst van de hulpverlener verwacht worden dat hij de betrokkenen informeert over zijn aanpak en aangeeft waar de grenzen van de hulpverlening liggen. Soms heeft een melder een dubbele agenda. Hij maakt zich niet alleen zorgen over zijn buurman, maar ook over de waarde van zijn huis. Het kan dan verstandig zijn om het contact met de buren door een collega te laten doen. Aan de andere kant moet de hulpverlener erop toezien dat iemand familielid of buurman kan blijven en geen ‘hulpje van de behandelaar’ wordt. Buren en familie kunnen lijden onder de situatie en de hulpverlener dient daar oog voor te hebben. Momenteel is er een ontwikkeling gaande die voor de oggz erg belangrijk is, namelijk het inzetten van de eigen kracht-conferentie (EKC). Het is een manier waarbij alle betrokkenen samen met de cliënt een plan maken. In dit plan kan ook professionele hulp worden gevraagd. Die hulp is dienstbaar aan het plan van de cliënt en zijn netwerk. In de gangbare hulp is dit nogal eens andersom.3 Burgers, buren en familieleden − samenvatting 44 Buren en familieleden kunnen hun zorg over iemand melden wanneer er geen hulp wordt verleend en men vindt dat er wel hulp nodig is. 44 De hulpverlener houdt rekening met de belangen van familie en buren en betrekt hen bij de hulpverlening waar dat mogelijk is. Samenwerking is hierbij ideaal, maar niet altijd mogelijk. 44 De oggz-hulpverlener zal objectief moeten oordelen over de belangen die er spelen en wanneer het nodig is, zal een collega ingeschakeld moeten worden wanneer de belangen van familie en/of buren conflicteren waardoor de cliënt mogelijk het contact verbreekt. 3

Schout, G. & Jong, G. de (2011). Eigen Kracht doorbreekt verkommering. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 66 (11), 840-52.

2.4 • De Sociale Dienst

19

44 Uitgangspunt is: buren moeten buren blijven, familieleden moeten familie blijven en geen behandelaar. 44 Wanneer de nood of het gevaar groot is en niet is af te wenden omdat de cliënt niet kan samenwerken, kan het nodig zijn om met drang en dwang in te grijpen. 44 Een eigen kracht-conferentie kan buren en familieleden helpen de krachten te bundelen om een gezin of cliënt te ondersteunen. Professionele inzet kan deel uitmaken van dit plan.

2.4 De Sociale Dienst

De Sociale Dienst is verantwoordelijk voor het toekennen van een (bijstands)uitkering en om mensen weer actief aan de samenleving deel te laten nemen door hen te helpen bij het vinden van een baan of anderszins zinvolle dagbesteding. Er wordt gekeken wat iemand wil en kan, en er wordt getracht daar een passend aanbod bij te vinden. Burgers die een beroep doen op de Sociale Dienst krijgen allerlei plichten opgelegd. Dit past in de omvorming van de ‘oude verzorgingsstaat’ naar een zogenaamde ‘participatiesamenleving’. Wanneer mensen slechts hun hand ophouden en zelf niets hoeven te doen (Ik heb toch recht op een uitkering!) leidt dat tot afhankelijkheid en passieve burgers. Professioneel pamperen kan ertoe bijdragen dat burgers niet in beweging komen. Verzorgen moet niet leiden tot mensen afschrijven en afhankelijk houden. Naast cliënten die bemiddelbaar zijn, kent de Sociale Dienst ook cliënten die weinig perspectief hebben en voor wie weinig aandacht is. Het is te verwachten dat door toekomstige wetgeving of intensiveringen van de huidige bemoeienis deze mensen weer in beeld komen. Zo ging het ook met Paul. Casus

Paul is een 34-jarige man en afgestudeerd in de sociale geografie. Hij heeft na zijn studie nooit gewerkt en hij is zich in de loop der jaren gaan afzonderen. Hij komt af en toe nog bij zijn bejaarde moeder en heeft verder geen contact met anderen. In het kader van het nieuwe overheidsbeleid om cliënten actiever te benaderen om ze te reactiveren, wordt Paul thuis bezocht door een medewerker van de Sociale Dienst. Deze schrikt zich een hoedje wanneer hij de verwaarloosde woning van Paul ziet. De medewerker van de Sociale Dienst voert een kort gesprek met Paul en vraagt hem om de volgende keer langs te komen op zijn kantoor. Paul zegt dat hij zal komen en geeft aan dat het goed is dat er nu eindelijk iets gaat gebeuren. Tevreden over zijn aanpak vertrekt de ambtenaar weer. Paul komt echter niet opdagen.

De situatie met Paul biedt verschillende mogelijkheden. Het is afhankelijk van de inschatting van de ambtenaar wat er vervolgens gaat gebeuren. Formeel heeft hij twee mogelijkheden, die allebei op niets zullen uitlopen. De eerste is dreigen met beëindiging van de uitkering omdat Paul niet aan zijn verplichtingen voldoet. De andere bureaucratische mogelijkheid is inschatten hoe bemiddelbaar Paul is en de bijstandsuitkering vervolgens continueren. Paul

2

20

2

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

wordt hierbij aan zichzelf overgelaten en er verandert niets aan zijn situatie. De eerste optie leidt tot verkommering, de tweede eveneens en houdt bovendien inactiviteit in stand. Wat zijn dan de mogelijkheden? Allereerst kan de ambtenaar de moeite nemen om het contact opnieuw tot stand te brengen, zeker in de situatie van Paul. Daarmee laat hij Paul merken dat hij er voor hem toe doet. Hij gaat er niet bij voorbaat van uit dat de cliënt onwillig is of niet gemotiveerd zal zijn. Immers: hoe kun je ineens veranderen wanneer je jarenlang met rust gelaten bent? De cliënt moet op z’n minst het gevoel hebben dat de inspanningen om contact te krijgen serieus bedoeld zijn en niet uit loze woorden bestaan. Niet oordelen, of een oordeel tijdelijk opschorten, biedt de mogelijkheid om zonder agenda te werken aan contactopbouw en vertrouwen. Veranderen kost tijd en vraagt om motivatie van de cliënt. De ambtenaar kan proberen Paul te ondersteunen en een reden te vinden om de huidige impasse te doorbreken. Het zou niet verkeerd zijn om te beginnen Paul te motiveren om praktische zaken aan te pakken, zoals het opknappen van de woning. Mogelijk zijn mensen uit zijn eigen netwerk daarbij te mobiliseren, of wanneer dat niet kan, kan de ambtenaar misschien een ploegje mensen organiseren om Paul hierbij te helpen. De vraag dient zich natuurlijk aan: hoort dit bij het werk van de ambtenaar? Zoals gezegd is het in de oggz niet belangrijk wie het voortouw neemt, als er maar iemand is die deze situatie wil aanpakken. Als dat in dit geval de Sociale Dienst is, dan hoort dat bij de oggz-taak van de Sociale Dienst. Het spreekt voor zich dat de ambtenaar andere instellingen kan inschakelen om hem hierbij te ondersteunen. Hierbij kan gedacht worden aan ondersteuning door het maatschappelijk werk, of wanneer de psychische problematiek op de voorgrond staat, door de psychiatrie. Casus

Clara is boos op de medewerker van de Sociale Dienst omdat deze heeft geregeld dat zij recht heeft op een uitkering en geen verplichtingen meer opgelegd krijgt door de Sociale Dienst. Clara is hier verbolgen over en vindt dat ze net als anderen aan de verplichtingen die bij een uitkering horen, moet voldoen. Geduldig legt de ambtenaar uit dat hij vindt dat Clara niet in staat is tot werken, waarna Clara dagelijks langskomt en de medewerker uitscheldt en bedreigt. Hierop krijgt ze een toegangsverbod. Clara zegt hierop de uitkering op.

Het is duidelijk dat Clara er geen genoegen mee neemt dat ze is ‘afgekeurd’. Waarom zouden instellingsregels, in dit geval het ontheffen van alle verplichtingen, dan toegepast moeten worden? Of is een bureaucratische registratie en verantwoording belangrijker dan het doel dat ze dient? Een oggz-aanpak is erop gericht de regels in dit geval te laten voor wat ze zijn en Clara te erkennen in haar behoefte om voor vol te worden aangezien. De Sociale Dienst is een belangrijke vindplaats voor oggz-cliënten. Tussen de zogenaamde moeilijk bemiddelbare cliënten zitten geïsoleerde mensen met wie het soms niet goed gaat. Nauwe banden tussen de oggz en de Sociale Dienst zijn cruciaal voor het bereiken van mensen die verpieteren achter de geraniums.

2.5 • De woningcorporatie

21

De Sociale Dienst − samenvatting 44 De Sociale Dienst is een belangrijke vindplaats voor cliënten van de oggz. 44 De medewerker van de Sociale Dienst dient in staat te zijn de bureaucratische regels aan te passen aan de situatie. 44 De medewerker zou meerdere pogingen moeten doen om contact op te bouwen dat erop gericht is om de cliënt te leren kennen, om aan te sluiten bij diens mogelijkheden en om hem te helpen een motief te vinden om te veranderen. 44 De medewerker probeert mee te bewegen met en zich aan te passen aan het tempo van de cliënt. 44 Waar nodig wordt praktische hulp ingezet, mogelijk vanuit het eigen netwerk van de cliënt. 44 Andere professionals worden ingeschakeld om samen te werken rondom een cliënt.

2.5 De woningcorporatie

De woningcorporatie heeft een belangrijke rol als huisvester. Een van de uitgangspunten is daarbij het garanderen van het woongenot. De huurder mag geen overlast veroorzaken waardoor het woongenot van anderen geschaad wordt. Daarbij moet de huurder de woning voldoende onderhouden en op tijd de huur betalen. Wanneer het op een van deze gebieden fout gaat, kan de oggz in beeld komen. Niet op voorhand, want huurachterstand, woongedrag en het verwaarlozen van de woning zijn geen harde indicatie voor het inzetten van de oggz. Een brief of huisbezoek kan soms volstaan om mensen aan te zetten om de problemen aan te pakken. Zo is het meer en meer gangbaar dat de woningcorporatie bij een huurachterstand van twee of drie maanden contact zoekt met de huurder. Door directer te reageren kan er vaak een heleboel narigheid voorkomen worden. De grens om de oggz bij deze problemen in te schakelen is diffuus en wordt nogal eens door lokale omstandigheden en beleid van de woningcorporatie bepaald. Hierbij spelen de volgende zaken een rol: 44 Is er samenwerking of zijn er samenwerkingsafspraken in het kader van de oggz met andere hulpverlenende instellingen? 44 Is er een mogelijkheid om andere partijen, zoals maatschappelijk werk, ggz of verslavingszorg, laagdrempelig in te schakelen? 44 Is er een duidelijk beleid over het inschakelen van andere instellingen (wanneer en hoe)? 44 Kunnen medewerkers van de woningcorporatie zo nodig vaker en langduriger contact met de huurder aangaan om vanuit dat contact de huurder te ondersteunen? 44 Hoe verloopt de samenwerking met andere instellingen en zijn ze met elkaar in staat om over de instellingsgrenzen heen te denken? Casus

Willem is een 53-jarige man die op zichzelf leeft in een volksbuurt. Tijdens een routinecontrole door de technische dienst van de woningcorporatie valt het de onderhoudsmedewerker op dat Willem nogal angstig en verward overkomt. Willem zegt bijna

2

22

2

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

niets en zijn woning staat vol met oude tv-toestellen en oude radio’s. De woning stinkt muf en het is duidelijk dat er nauwelijks schoongemaakt wordt. De onderhoudsmedewerker meldt het bij de collega’s en een maatschappelijk werker van de woningcorporatie gaat op huisbezoek. Hij merkt dat het een patroon van vele jaren is en spreekt met Willem af dat hij af en toe eens langskomt om ervoor te zorgen dat het niet uit de hand loopt en dat de grootste rommel aangepakt wordt. De thuiszorg wordt ingeschakeld om wekelijks langs te gaan voor de persoonlijke hygiëne. Helaas is de familie buiten beeld en heeft de buurt geen contact met Willem. Willem stelt dit niet op prijs en wil ook geen andere mensen over de vloer hebben.

Het is duidelijk dat Willem een zonderlinge man is die met enige aansporing en door actieve benadering in staat is zijn leven binnen bepaalde grenzen op de rails te houden. Het is wel van belang dat de woningcorporatie en de thuiszorg hem actief benaderen. Hiermee heeft Willem enkele mensen die hem volgen en eventueel iets kunnen doen wanneer er andere problemen (dreigen te) ontstaan. In een vroeg stadium is hiermee een escalatie afgewend. Voor de zekerheid zou de maatschappelijk werker nog kunnen overleggen met een professional uit de psychiatrie, maar noodzakelijk is dat niet. Casus

Marillio is een 34-jarige man van Antilliaanse afkomst die vanaf zijn 23ste jaar in Nederland woont. Hij is twee keer gedwongen opgenomen geweest in een psychiatrisch ziekenhuis. Hij woont sinds drie jaar in een woning die hij verwaarloost. De politie is geen onbekende voor hem vanwege kleine diefstalletjes waarmee hij zijn verslaving bekostigt. Buren hebben contact opgenomen met de woningcorporatie omdat Marillio de laatste weken ’s nachts erg onrustig is en veel lawaai maakt. De woningcorporatie heeft een brief gestuurd waarin ze Marillio sommeerde het lawaai te stoppen, zonder resultaat. Hierop brengt de maatschappelijk werker de situatie in bij het Meldpunt Zorg & Overlast. Daar zit een medewerker uit de psychiatrie die gaat uitzoeken of Marillio bekend is in de psychiatrie. Marillio blijkt contact te hebben met de polikliniek van de ggz en gebruikt medicatie volgens voorschrift. Hij is niet ernstig in de war, maar door zijn verslaving verwaarloost hij zichzelf en zijn woning.

Naar aanleiding van de melding wordt het duidelijk dat Marillio onvoldoende geholpen wordt door de poliklinische ggz en wordt hij overgedragen aan een FACT-team. Dit is een team waarin verschillende professionals (psychiater, psycholoog, verpleegkundige, rehabilitatiewerker, jobcoach, ervaringsdeskundige, maatschappelijk werker) op een actieve, outreachende wijze samenwerken om mensen met psychiatrische problemen te helpen. Een FACT-team zoekt ook vaak contact met buren, familieleden of vrienden van een cliënt en werkt met hen samen. Een medewerker uit een FACT-team kan een zorgoverleg regelen om met allerlei instellingen afspraken te maken over Marillio. In dit geval zouden de politie, de woningcorporatie en iemand uit het FACT-team bij dat overleg aanwezig kunnen zijn. Er wordt gekeken in hoeverre het wonen problematisch is en hoe de problemen met

2.6 • Politie

23

de buurtbewoners verholpen kunnen worden. Het vervolg is afhankelijk van de medewerking van Marillio. Werkt hij mee, dan zal het probleem aangepakt kunnen worden. Anders investeert de medewerker van het FACT-team een tijdje in het contact in de hoop dat Marillio alsnog het vertrouwen in hulp krijgt en mee gaat werken. Als de overlast niet verholpen wordt en Marillio geen contact met de hulpverlening wil, zal gekeken worden of er sprake is van een psychiatrisch beeld waarbij hijzelf of anderen gevaar lopen. Dan wordt een gedwongen behandeling overwogen. Het kan ook betekenen dat de woningcorporatie overgaat tot een uithuiszettingsprocedure. De voorbeelden maken duidelijk dat ook de corporatie een belangrijke vindplaats is van oggz-cliënten. Betalingsachterstanden, overlast en leefbaarheidsproblemen hangen nogal eens samen met verstandelijke beperkingen, psychiatrische problemen of verslavingen. De woningcorporatie − samenvatting 44 Ook de woningcorporatie is een belangrijke vindplaats voor oggz-problematiek. 44 Actief en outreachend werken wanneer problemen zich aandienen, kan erger voorkomen. 44 Door snel te reageren wanneer problemen zich aandienen, met name bij niet betalen van de huur, kan het probleem eerder aangepakt worden, of komen de problemen sneller in beeld en kan er eerder naar andere hulpverlening verwezen worden. 44 Laag frequent contact houden met mensen die woonproblemen hebben (gehad), maakt het mogelijk tijdig te handelen wanneer het mis dreigt te gaan. 44 Samenwerken met andere netwerkpartners bij complexe problemen of bij problemen waarbij andere hulp nodig is.

2.6 Politie

De politie is er voor de handhaving van de openbare orde en houdt toezicht in de publieke ruimte. Daarnaast verleent de politie hulp bij noodsituaties en is ze betrokken bij het opsporen van strafbare feiten. Op al deze terreinen kan iemand met de oggz in aanraking komen via de politie. Casus

Sinds enkele weken heeft de politie op straat contact gekregen met Chris, een man van 35 jaar. Hij ziet er onverzorgd uit en het blijkt dat hij geen huis heeft. Hij komt uit detentie en in korte tijd loopt hij tegen een aantal boetes op voor drinken op straat en kleine winkeldiefstalletjes. Hij verblijft in de nachtopvang. Daar valt op dat hij passief en lusteloos is. Hij is anderhalf jaar geleden gescheiden en sinds die tijd zijn de problemen begonnen. Hij wil niet dat anderen zich met hem bemoeien en in hulp heeft hij geen vertrouwen.

Het is duidelijk dat er psychische en verslavingsproblemen spelen. Via het Centrale Meldpunt Zorg & Overlast schakelt de politie de medewerker van de verslavingszorg in. De

2

24

2

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

bemoeizorg zoekt contact met Chris. In eerste instantie wil Chris daar niets van weten, maar dat verandert op het moment dat hij lichamelijke problemen krijgt. Dankzij de aanhoudende pogingen van de medewerker van de ambulante verslavingszorg, vraagt Chris hem om hulp. Er wordt een huisarts geregeld en hierop volgt een noodzakelijke opname in het ziekenhuis. Daar wordt duidelijk dat de ogenschijnlijke onverschilligheid bij Chris verdwijnt. Er wordt een opname in een verslavingskliniek gerealiseerd. Met Justitie wordt afgesproken om niet nu in te grijpen (boetes en veroordeling vanwege de boetes en diefstalletjes). De ambulante medewerker blijft Chris voorlopig volgen. Hierdoor wordt het behandeltraject niet onderbroken. Casus

Een jongerenwerker uit de Indische Buurt zoekt contact met de jeugdagent omdat hij zich zorgen maakt over Johan. Johan is 16 jaar en het is bekend dat er thuis flinke problemen zijn. Vader is aan de drank en moeder staat onder behandeling bij een psychiater. Tot voor kort kwam Johan regelmatig in het wijkpand, maar via vrienden van Johan wordt duidelijk dat Johan zich meer en meer inlaat met criminele activiteiten, waaronder dealen in drugs.

De lijn tussen hulp en straf is soms flinterdun. Bij jongeren kan de thuissituatie een van de factoren zijn waardoor zij ontsporen. In probleemgezinnen hebben ouders vaak de handen vol aan hun eigen problemen en zijn ze lang niet altijd in staat te overzien wat die voor de kinderen betekenen. In de situatie van Johan is het zinvol dat de jeugdagent bij de ouders langs gaat en met hen een gesprek voert over Johan. De agent kan zich een beeld vormen van de ernst van de problemen en kan inschatten of het mogelijk is dat de ouders met de situatie om kunnen gaan. Vanuit preventief oogpunt is een gesprek van de jeugdagent met Johan belangrijk om Johan te laten zien wat de gevolgen kunnen zijn van zijn gedrag. Hierbij blijft het contact tussen de jeugdagent en Johan van groot belang. Op basis hiervan kan het oggz-netwerk waarbinnen de jeugdagent functioneert, een belangrijke rol spelen door laagdrempelig en outreachend hulp te bieden aan Johan. Via officiële verwijzingskanalen zou dit veel problematischer zijn. Johan heeft in deze situatie geen hulpvraag, maar door de contacten met de oggz-hulpverleners kan hij wel gemotiveerd worden om de negatieve spiraal te doorbreken. Ook de wijkagent is door goede contacten in de buurt en laagdrempelige bereikbaarheid een sleutelfiguur in de wijk voor de oggz. Hij kent vaak de mensen die problemen hebben en kan daardoor sneller signaleren en doorverwijzen wanneer dat nodig is. Hierbij hoort ook een corrigerende functie. Natuurlijk is het verhaal van de jeugdagent en de wijkagent uiteindelijk afhankelijk van de mate waarin effectief binnen de oggz samengewerkt wordt en is de medewerking van mensen als Johan zelf nodig om daadwerkelijk tot verbetering te komen.

2.7 • De ggz

25

Casus

Op het bureau zit Marlies in de cellengang en wacht op de komst van de sociaalpsychiatrische verpleegkundige (SPV) van de ggz. Ze is door de politie uit een restaurant gehaald omdat ze de rekening niet wilde betalen. De restauranthouder heeft de politie ingeschakeld. Op het bureau bleek dat Marlies behoorlijk in de war was, waarna de crisisdienst is ingeschakeld. De SPV spreekt enige tijd met Marlies. Er is geen gevaar, maar het is duidelijk dat Marlies hulp nodig heeft. Ze sluit het consult op het bureau af en meldt Marlies aan bij de afdeling bemoeizorg van haar eigen instelling.

Marlies is een voorbeeld van iemand die door de politie aangemeld wordt bij de crisisdienst. Dit is een acute dienst en een wezenlijk onderdeel van de oggz. Deze biedt 7 × 24uurs bereikbaarheid en kan door de politie ingeschakeld worden voor het beoordelen van mensen die acuut psychische hulp nodig hebben. Wanneer iemand geholpen wil worden, of wanneer er direct gevaar is voor degene zelf of voor anderen, zal hulp vanaf dat moment starten. Wanneer iemand vrijwillig geholpen wil worden, kan een opname, dagbehandeling of directe hulp thuis geboden worden. Wanneer iemand niet geholpen wil worden en er gevaar aanwezig is, zal een gedwongen opname aangevraagd worden. Dat kan niet zonder toestemming van de burgemeester, die een geneeskundige verklaring van de psychiater moet bekrachtigen. Ook komt het voor, zoals bij Marlies, dat er geen gevaar is en iemand niet geholpen wil worden. Dan wordt er melding gedaan bij een medewerker van de oggz, die actief zal proberen contact met Marlies te krijgen en zal trachten haar alsnog te motiveren voor hulp. De politie − samenvatting 44 De politie heeft een signalerende functie bij overlast waarbij psychiatrische en/of verslavingsproblemen een rol spelen. 44 De politie kan oggz-hulpverlening inzetten via het oggz-netwerk en kan door deze contacten gemakkelijk samenwerken met hulpverlening. 44 Bij crisis kan de politie samen met andere hulpverleners inschatten of er hulp geboden moet worden of dat een justitieel kanaal beter is. 44 Speciaal voor jeugd- en wijkagenten geldt dat ze: –– actief contact met jongeren of probleemgezinnen in de wijk onderhouden; –– als aanspreekpunt fungeren waar jongeren en wijkbewoners laagdrempelig terecht kunnen; –– grenzenstellend aanwezig zijn en tegelijkertijd motiveren of stimuleren om hulp te zoeken.

2.7 De ggz

De ggz is een instelling die mensen met psychiatrische, psychische en psychologische problemen helpt. In principe komt iemand voor hulp in aanmerking na een verwijzing door de huisarts of een andere professionele instelling. Ruwweg worden de problemen

2

26

2

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

onderverdeeld in enkelvoudige problemen (b.v. een depressie of een ontwikkelingsstoornis) of complexe problemen. In het eerste geval wordt er hulp geboden vanuit een protocollaire aanpak, vaak in de vorm van ambulante hulp of dagtherapie waarbij iemand niet is opgenomen. Bij complexe (vaak langerdurende) problemen worden cliënten geholpen door een multidisciplinair team, waarbij coördinatie van zorg plaatsvindt. Hierdoor kunnen verschillende, interfererende problemen tegelijk aangepakt worden. Wanneer er gelijktijdig sprake is van psychiatrische en verslavingsproblematiek wordt er geholpen vanuit de zogenaamde dubbele-diagnose-aanpak. Deze teams worden ACT (assertive community treatment) of FACT (functie ACT) genoemd. Deze teams werken vaak met een oggz-werker. Dit is de persoon die met andere instellingen samenwerkt binnen een oggz-netwerk om mensen met psychiatrische problemen te helpen. Vaak worden cliënten bij deze medewerker aangemeld door de coördinator van dat netwerk, waarbij er sprake is van psychiatrische of verslavingsproblematiek. Casus

In het oggz-netwerk wordt door de meldpuntfunctionaris Harm Wiegersma ingebracht. De buren hebben over Harm gebeld omdat ze zich zorgen over hem maken. Harm woont alleen en komt bijna zijn woning niet meer uit. Rondom het huis neemt de verwaarlozing toe. Harm werkte tot voor kort bij de Sociale Werkvoorziening maar volgens de buren werkt hij al geruime tijd niet meer. De medewerker van de ggz zal uit gaan zoeken wat er aan de hand is omdat hier sprake lijkt te zijn van psychiatrische problematiek.

De medewerker gaat uitzoeken of Harm al bekend is bij een hulpverlener. Meer dan de helft van de meldingen is meestal al bekend bij een reguliere hulpverlenende instelling. Soms loopt dat contact nog en soms is de melding door de medewerker voldoende om de instelling te activeren het contact weer op te pakken. Wanneer mensen niet bekend zijn bij psychiatrie of verslavingszorg, neemt de hulpverlener contact op met de huisarts. In overleg wordt afgesproken wat er moet gebeuren. Bij zorg zal de oggz-medewerker proberen contact te leggen met Harm, waarbij het de bedoeling is dat hij wordt toegeleid naar de reguliere hulpverlening. Dat kan soms lange tijd in beslag nemen, afhankelijk van de medewerking van de cliënt. De oggz-medewerker kan ook zelf langere tijd hulp proberen te verlenen wanneer iemand niet verwezen kan of wil worden naar een reguliere instelling. Het is mogelijk dat professionals van bijvoorbeeld de woningcorporatie, sociale dienst of politie ook rechtstreeks contact opnemen met de medewerker uit de psychiatrie. Wanneer men elkaar kent van het oggz-netwerk, resulteert dat vaak in laagdrempelige samenwerking tussen de instellingen. Ook gaat men regelmatig met elkaar op stap wanneer een gezamenlijke aanpak effectiever is. Bijvoorbeeld bij Ans en Adriaan. Casus

Ans van de woningcorporatie vraagt Adriaan die werkzaam is in de psychiatrie om met haar mee te gaan naar een verwarde man die heeft toegezegd dat Ans iemand mag meenemen. De man is in beeld gekomen vanwege huurachterstand en na huisbezoek

2.8 • De verslavingszorg

27

blijkt dat er veel meer speelt. Vanuit hun oggz-functie doen ze samen het huisbezoek. Hierna overleggen Ans en Adriaan over een aanpak, waarbij de Kredietbank wordt ingeschakeld. Daarnaast zal Adriaan vanuit het FACT-team het contact met de man voortzetten omdat hij wel geholpen wil worden.

In de ggz komt het voor dat mensen in een psychiatrisch ziekenhuis worden opgenomen. De problematiek is dan dermate ernstig, dat intensieve opvang nodig is. Iemand wordt ook nog wel eens opgenomen wanneer de sociale steun ontbreekt, of als het sociale netwerk overbelast is geraakt. In situaties waarin iemand met psychiatrische problematiek niet opgenomen wil worden en er gevaar dreigt voor hemzelf of iemand anders, kan iemand gedwongen worden opgenomen. Vaak is bij een gedwongen opname de acute crisisdienst van de psychiatrie betrokken. Deze crisisdienst is een wezenlijk onderdeel van de oggz. Vanuit het psychiatrisch ziekenhuis is het, zeker als de behandeling aanslaat, gangbaar dat iemand van een FACT-team contact zoekt met de cliënt zodat deze, nadat hij naar huis is gegaan, voorzien is van hulp. Dit kan gezien worden als een preventief oggz-contact, ook al wordt het niet altijd zo genoemd. In feite wordt de oggz overbodig wanneer de psychiatrie meer inhoud geeft aan haar actieve en outreachende functie. Mogelijk wordt in de toekomst de medewerker van de oggz binnen de wijk actiever, waardoor wijkbewoners sneller een beroep op de werker kunnen doen. In sommige steden werken (sociaal)psychiatrische verpleegkundigen al meer binnen de wijk, vaak vanuit een FACT-team. Ggz − samenvatting 44 Actief mensen benaderen en contact met ze opbouwen, onder andere door bemoeizorg. 44 Mensen motiveren om hulp te aanvaarden. 44 Samenwerken met alle direct betrokken mensen om de cliënt heen, zoals buren en familie. 44 Samenwerken met allerlei instellingen rond een cliënt. 44 Bij gevaar desnoods gedwongen hulp aanbieden en van daaruit weer contact opbouwen. 44 Contact tussen ambulante en klinische hulpverlening.

2.8 De verslavingszorg

De verslavingszorg maakt onderdeel uit van de ggz en is tot op zekere hoogte vergelijkbaar met de psychiatrie wat de oggz betreft. Soms zijn psychiatrie en verslavingszorg samengegaan, zoals bij Parnassia in Zuid-Holland, maar vaak zijn het aparte instellingen of als zodanig te onderscheiden. Binnen de verslavingszorg zijn er ambulante en klinische behandelmogelijkheden voor allerlei vormen van verslavingsproblematiek. Binnen de verslavingszorg zijn er allerlei protocollaire behandelmogelijkheden waarvan mensen vrijwillig gebruik kunnen maken. Medewerkers die vanuit de verslavingszorg in de oggz werken en actief en outreachend hulp bieden, zijn binnen de verslavingszorg doorgaans ondergebracht bij de sociale verslavingszorg. De medewerkers van de sociale verslavingszorg werken binnen het stedelijk oggz-netwerk en werken net als in de psychiatrie op

2

28

2

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

afroep van allerlei andere instellingen, zoals woningcorporatie, politie, maatschappelijke opvang, sociale dienst en dergelijke. Instellingen vanuit de psychiatrie en verslavingszorg werken meer en meer met elkaar samen. In sommige regio’s heeft dit al geleid tot samenwerkingsverbanden of fusies. In bepaalde regio’s heeft dit ook geleid tot zogenaamde dubbele-diagnoseteams. Deze werken vaak volgens dezelfde principes als de oggz: actief achter cliënten aan, ze proberen te motiveren om hulp te accepteren en met alle betrokken netwerkleden rond een cliënt samenwerken. Daarbij past een buurtgerichte benadering. Casus

Wim wordt de laatste tijd door de wijkagent vaker onder invloed van alcohol en drugs aangetroffen in het buurtpand. Wim is in het verleden opgenomen geweest in een psychiatrisch ziekenhuis, waar hij voor zijn psychoses is behandeld. De wijkagent maakt zich zorgen en weet dat het bij Wim de eerste tekenen zijn van terugval. Hij neemt contact op met de medewerker van het Meldpunt Overlast & Zorg. Die zorgt ervoor dat de hulpverlener van het dubbele-diagnoseteam bij Wim op bezoek gaat. In eerste instantie wil Wim niets van hulp weten, maar de hulpverlener blijft Wim thuis opzoeken. Tot het moment dat Wim geen geld meer heeft en aangeeft dat het nu tijd wordt dat er iets gebeurt.

De inzet van zelfhulp (Anonieme Alcoholisten en Buitenveldertgroepen) en van ex-verslaafden bij de hulpverlening is traditioneel sterk in de verslavingszorg en is voor de oggz van groot belang. Zij kunnen soms mensen bereiken en motiveren bij wie de reguliere hulpverlening geen voet aan de grond krijgt. Een voorbeeld hiervan is het project Help mijn buurman (ver)zuipt van de VNN. Ex-verslaafden brengen maaltijden en multivitaminen bij zware drinkers om daarmee het syndroom van Korsakov te voorkomen. De medewerkers van dit project stellen geen eisen en ‘nemen niemands speeltje af ’ en juist daardoor krijgen ze contact. De verslavingszorg − samenvatting 44 Actief mensen benaderen en contact met ze opbouwen. 44 Mensen motiveren om hulp te aanvaarden. 44 Samenwerken met alle direct betrokken mensen om de cliënt heen, zoals buren en familie. 44 Samenwerken met allerlei instellingen rond een cliënt. 44 Bij gevaar desnoods gedwongen hulp aanbieden en van daaruit weer contact opbouwen. 44 Contact tussen ambulante en klinische hulpverlening. 44 Inzet van zelfhulpgroepen en ex-cliënten biedt kansen voor oggz-cliënten.

2.9 Maatschappelijk werk

Het maatschappelijk werk is een belangrijke instelling voor de oggz vanwege zijn wijkgerichte aanwezigheid en laagdrempelige hulpaanbod. Op de meeste plaatsen kunnen

2.9 • Maatschappelijk werk

29

burgers zelf contact opnemen met het maatschappelijk werk en aankloppen voor hulp. De hulp kan een praktische inslag hebben, zoals hulp bij geldbeheer of financiële problemen, maar ook bestaan uit gesprekken om mensen te ondersteunen. Vanwege de wijkgerichtheid is het maatschappelijk werk vaak goed op de hoogte van de mogelijkheden die een wijk heeft om mensen te kunnen helpen. Het voordeel van maatschappelijk werk is dat het een minder stigmatiserend karakter heeft dan de psychiatrie of verslavingszorg, waardoor het voor mensen soms gemakkelijker wordt om hulp te aanvaarden. De preventieve functie van actief en outreachend werken is een van de belangrijke kanten van het maatschappelijk werk voor de oggz. Zeker wanneer het om jongeren gaat die een problemen hebben en dat in de openbare ruimte etaleren. Casus

Gert is een 14-jarige jongen die zich ophoudt in een groep jongeren die op straat voor de nodige overlast zorgt. Via school is er bij het maatschappelijk werk aan de bel getrokken met de vraag of er actief contact kan worden gelegd met Gert omdat men zich zorgen maakt. Gert is vaak afwezig en zijn cijfers worden de laatste tijd slechter. Sinds de ouders van Gert gescheiden zijn, een half jaar geleden, gaat het niet goed en experimenteert hij met drugs. Binnen de groep wordt Gert gezien als een jongen die gemakkelijk beïnvloedbaar is. Hij is enkele keren met de politie in aanraking gekomen vanwege kleine vernielingen. Het maatschappelijk werk zoekt actief contact met Gert en probeert een band met hem op te bouwen. De contactpersoon probeert Gert te stimuleren deel te nemen aan activiteiten in het buurtpand.

In dit voorbeeld zijn er verschillende instellingen bij Gert betrokken. De jeugdpolitie zal in beeld zijn vanwege de kleine vernielingen, de school omdat die zich zorgen maakt over het gedrag en de slechte prestaties en uiteraard spelen de ouders ook een rol. De maatschappelijk werker is aan de ene kant bezig het contact met Gert op te bouwen en aan de andere kant om een inschatting te maken van de ernst van de situatie. Casus

De woningcorporatie zoekt contact met het maatschappelijk werk over Wia. Zij is een 45-jarige vrouw die door buurtbewoners bij de corporatie is gemeld omdat men zich zorgen maakt om haar. Buren melden dat Wia soms hartverscheurend huilt en dat ze er de laatste tijd slecht uitziet. Ze mijdt de buren, iets wat ze niet van haar gewend zijn. Men heeft het vermoeden dat kinderen in de buurt haar pesten, gezien de modder op de ramen en het feit dat de buurman kinderen heeft aangesproken omdat ze Wia uitschelden. Het is bekend dat Wia in het verleden opgenomen is geweest in een psychiatrisch ziekenhuis.

Hier ligt een typische oggz-taak voor het maatschappelijk werk. Iemand lijkt het moeilijk te hebben en de problemen zijn niet van dien aard dat de psychiatrie ingeschakeld moet worden. De maatschappelijk werker kan via een huisbezoek proberen contact met Wia te

2

30

2

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

krijgen om te inventariseren en te beoordelen wat er speelt. In de situatie van Wia is het denkbaar dat de maatschappelijk werker de ouders van de pestende kinderen aanspreekt (of de kinderen zelf). Stel dat eenzaamheid een rol speelt en dat Wia behoefte heeft aan een maatje/buddy, dan is de maatschappelijk werker degene die Wia hierbij op weg kan helpen. Zeker nu de Wmo van kracht is en er verwacht wordt dat mensen zo veel mogelijk in hun eigen omgeving en vanuit algemene voorzieningen geholpen moeten worden, voordat er individuele hulpverlening aangeboden wordt. Maatschappelijk werk − samenvatting 44 Wijkgerichte kennis en spilfunctie binnen hulpverleningsnetwerk in een wijk. Heeft kennis van mogelijkheden binnen de wijk. 44 Niet op voorhand een problematiserende aanpak, maar aansluiten bij mogelijkheden en wensen van mensen. 44 Mensen praktisch ondersteunen met een tijdelijke steun in de rug. 44 Coördineren van hulp met andere instellingen.

2.10 De huisarts

De huisarts is op het gebied van gezondheid en welzijn een spilfiguur. Niet in de laatste plaats omdat mensen met hun problemen vaak het eerst bij de huisarts aan de bel trekken. De huisarts is degene die mensen verwijst naar gespecialiseerde psychiatrische of verslavingszorg. Sinds enkele jaren zijn er in een aantal huisartspraktijken praktijkondersteuners huisarts (POH) actief. Dit zijn meestal (sociaal)psychiatrisch verpleegkundigen die naast hulp bij diagnostiek, mensen laagdrempelig (en minder stigmatiserend) hulp kunnen bieden bij niet al te ernstige psychiatrische problematiek. De oggz-werker neemt altijd eerst contact met de huisarts op voordat hij een cliënt zelf benadert. Soms is het voldoende dat een gemelde cliënt bij de huisarts in beeld komt, waarna hij zijn eigen cliënt kan benaderen. De huisarts is altijd degene die de meeste informatie over een cliënt heeft. Het is voor de oggz van belang contact te houden met de huisarts, om hem op de hoogte te houden, informatie met hem te delen en acties op elkaar af te stemmen. Casus

Huisarts Van der Woude zoekt contact met de oggz nadat Peer, een 28-jarige man met een ernstige vorm van ADHD, te kennen heeft gegeven van niemand hulp meer te willen ontvangen nadat zijn vriendin de relatie heeft beëindigd. Van een broer van Peer heeft hij begrepen dat Peer zijn post niet meer openmaakt en dat het thuis een chaos is. Peer wil niet dat zijn broer of andere familieleden zich met hem bemoeien. Volgens de broer omdat hij zich schaamt voor de huidige situatie. Financieel zijn er de nodige problemen en volgens de huisarts heeft Peer de laatste tijd zijn medicijnen niet gebruikt.

2.11 • Voorzieningen voor (licht) verstandelijk beperkten (LVB)

31

Het gebeurt regelmatig omgekeerd: de huisarts wordt door de oggz-medewerker ingeschakeld nadat er een melding is binnengekomen bij het Meldpunt Overlast & Zorg. Casus

De wijkagent heeft contact gezocht met Francien omdat zij aangifte wil doen van geweld door haar man. De wijkagent is op huisbezoek geweest en het blijkt dat Francien de laatste maand erg onrustig is en met iedereen ruzie krijgt. Ze is snel prikkelbaar en reageert impulsief op haar omgeving. De echtgenoot maakt zich zorgen en hij bevestigt dat het gisteren tot een handgemeen is gekomen nadat Francien hem een klap heeft gegeven. Voor de echtgenoot was de maat vol, maar hij weet zich tegelijkertijd met de situatie geen raad. De wijkagent neemt contact op met de oggz-medewerker, die op zijn beurt de huisarts raadpleegt. Deze is al op de hoogte van de explosieve toestand bij Francien en heeft al enkele keren geprobeerd iets te doen. Hij weet te melden dat Francien twee jaar geleden hulp heeft gehad van de psychiatrie en daar kwaad is weggelopen. Ook nu zou de problematiek weer opspelen, nadat de jongste zoon op kamers is gaan wonen. Met de huisarts wordt afgesproken dat hij zal proberen Francien over te halen om een keer contact te hebben met de medewerkers van de oggz.

Hier is de huisarts de poort voor hernieuwd contact. Het komt nogal eens voor dat cliënten teleurgesteld afhaken in de psychiatrie doordat ze andere verwachtingen hebben van de hulp of zich niet kunnen vinden in het oordeel van de hulpverlening. Ook komt het voor dat mensen niet gemotiveerd zijn voor hulp die de psychiatrie biedt. De oggz-medewerker is er meer op gericht om de hulp af te stemmen op de cliënt en zal proberen het contact met Francien weer op te bouwen. Dat kost de nodige tact en inlevingsvermogen van de hulpverlener, die er vooral op gericht is het contact en vertrouwen met Francien tot stand te brengen. Hierbij wordt er onderhandeld met de cliënt en wordt haar perspectief betrokken bij de plannen. Soms leidt dat ertoe dat iemand weer verwezen wil worden naar de hulpverlening, maar het komt bijna net zo vaak voor dat de oggz-werker het contact onderhoudt. De huisarts − samenvatting 44 44 44 44 44

Vertrouwensfiguur voor de cliënt. Spilfiguur in netwerk van gezondheidszorg en welzijn. Laagdrempelig hulp bieden. Signalerende functie en monitoring: in beeld houden wanneer er problemen zijn. Samenwerking met diverse instellingen en hulpverleners rond een cliënt.

2.11 Voorzieningen voor (licht) verstandelijk beperkten (LVB)

In de oggz komen nogal eens cliënten met een verstandelijke beperking in beeld die flinke problemen hebben. Het is lastig om in te schatten of iemand een verstandelijke beperking

2

32

2

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

heeft. Toen er in de jaren negentig van de vorige eeuw in Nederland gestart werd met de oggz, kwam er een groep cliënten in beeld van wie later pas bleek dat ze een verstandelijke beperking hadden. Onvermogen wordt opgevat als onwil, waardoor iemand overvraagd wordt bij het aanpakken van de problemen. Na een IQ-test blijkt dat het geen onwil is, maar dat er sprake is van onvermogen. De hulp aan mensen met verstandelijke beperkingen was in het verleden vooral gericht op mensen met een ernstige verstandelijke beperking of op mensen die zelf om hulp vroegen. Deze laatste groep werd in het verleden goed geholpen bij instellingen die mensen in hun eigen woonsituatie begeleiden, zoals MEE. Nu de oggz actief mensen in beeld krijgt die allerlei problemen hebben in combinatie met een verstandelijke beperking, gaan instellingen voor mensen met verstandelijke beperkingen meer ambulant werken en zich actief en outreachend opstellen. Casus

Bij de Kredietbank heeft men sinds enige weken contact met het gezin Verstraten. De woningcorporatie heeft het gezin aangemeld nadat er twee maanden geen huur was betaald. Volgens de woningcorporatie heeft vader een drankprobleem en zijn er moeilijkheden met twee van de kinderen op school. Een van de kinderen wordt gepest en de oudste van 8 jaar heeft leerproblemen. Enige tijd geleden is de vader door de politie betrapt met een weedkwekerij, waarbij achteraf bleek dat hij de bovenverdieping heeft verhuurd om zijn huurproblemen op te lossen. De Kredietbank doet melding bij het advies- en meldpunt kindermishandeling (AMK) omdat vader volgens hen het probleem onderschat en onvoldoende weerbaar is tegen mensen die hem misbruiken.

Mensen met een verstandelijke beperking hebben vaak problemen op meer levensgebieden. De complexiteit van de samenleving leidt thuis nogal eens tot spanningen en in de oggz komen ze in beeld wanneer instellingen met hen vastlopen. Hierbij sluit de hulpverlening zoals deze in het verleden gangbaar was, niet goed aan en biedt de oggz hulp. Eerst wordt er geïnvesteerd in het contact en daarna is er structurerende hulp nodig. In het gezin Verstraten zal de hulpverlener eerst het vertrouwen moeten zien te winnen voordat er interventies ingezet kunnen worden. Mensen met een verstandelijke beperking worden nogal eens misbruikt, zoals vader Verstraten door anderen gebruikt wordt om in zijn woning een weedkwekerij te exploiteren. Het komt regelmatig voor dat mensen met een verstandelijke beperking gepaaid worden met een aanbod om gemakkelijk geld te verdienen, waardoor ze eigenlijk misbruikt worden. De vader overziet de consequenties van zijn gedrag onvoldoende en voor hij het beseft, staat Justitie op de stoep. De hulpverlener zal proberen in de chaos van problemen langzamerhand structuur aan te brengen. Het creëren van een realistischer perspectief kan helpen om doelgerichter en bewuster het gezin te helpen hun leven op de rails te krijgen. De hulpverlener is dan meer een gids in een complexe wereld en hij probeert om zijn cliënt te coachen, zodat die de goede beslissingen neemt. Hierbij is de oggz-hulpverlener een coördinator die met veel instellingen contact onderhoudt en nogal eens een zorgoverleg organiseert om alle partijen (lees: instellingen) met de neus dezelfde kant op te krijgen. De hulpverlener heeft dan vaak verschillende rollen: belangen behartigen, coördineren van alle hulp, crisisinterventie, praktische onder-

2.12 • Kredietbank

33

steuning bieden, voorlichting geven en (opvoedings)ondersteuning bieden. Dat betekent dat de hulpverlener een lange adem moet hebben en zich langere tijd aan de cliënt moet willen verbinden. Eerder is al gezegd dat een breuk in het contact kan leiden tot grote problemen in de continuïteit van de hulp en dat is zeker het geval bij mensen met een verstandelijke beperking. Licht verstandelijk beperkten − samenvatting 44 44 44 44 44

Actief en outreachend werken. Opbouwen vertrouwensband, vaak voor langere tijd. Coachende en structurerende rol. Belangenbehartiging, coördinatie en bieden van praktische hulp. Psycho-educatie: voorlichting geven aan cliënt of gezin.

2.12 Kredietbank

De Kredietbank is de instantie om leningen te verstrekken en financiële ondersteuning te bieden aan mensen die doorgaans niet door andere banken geholpen kunnen worden. Mensen met schulden kunnen door de Kredietbank geholpen worden bij budgettering. De Kredietbank staat mensen bij om zo goed mogelijk met hun geld om te gaan en niet verder in de problemen te komen. Ook wordt er via de Kredietbank in samenwerking met de rechtbank via de Wsnp (Wet schuldsanering natuurlijke personen) schuldsanering geregeld. Casus

Via het maatschappelijk werk heeft Wout een afspraak gemaakt met de Kredietbank. Wout is een 37-jarige man die samenwoont met zijn vriendin. Ze hebben geen kinderen. Wout is naar het maatschappelijk werk gegaan omdat hij flinke schulden heeft gemaakt. Hij is hierdoor afgesloten van elektriciteit, reden om hulp te vragen. Tijdens het gesprek komt naar voren dat Wout een drankprobleem heeft waar hij niet over wil praten. In het gesprek wordt de afspraak gemaakt dat hij de volgende keer samen met zijn vriendin komt. Wout wil niet dat er over zijn drankprobleem wordt gesproken waar zijn vriendin bij is. Hij verschijnt vervolgens niet op de afspraak. De medewerker van de Kredietbank neemt hierop contact op met Wout, die erg achterdochtig reageert. Hierop neemt de medewerker contact op met het maatschappelijk werk, dat meldt dat Wout ook daar niet meer is verschenen. Er wordt afgesproken dat er vanuit de oggz door de maatschappelijk werker contact met Wout wordt gelegd.

Mensen die aankloppen bij de Kredietbank hebben doorgaans financiële problemen. Als het hierbij blijft, zal de oggz niet actief worden. De oggz komt via de Kredietbank in beeld wanneer er andere problemen een rol spelen en men zich zorgen maakt. Van hieruit gaat de oggz-hulpverlener aan de slag.

2

34

2

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

Het omgekeerde komt vaker voor, namelijk dat de oggz contact opneemt met de Kredietbank met de vraag om iemand te helpen die door de oggz wordt begeleid. Niet iedereen is vanuit een standaardprocedure te helpen en vaak hebben werkers in de oggz contact met medewerkers van de Kredietbank om te bespreken wat de mogelijkheden zijn. Wanneer iemand ogenschijnlijk star of achterdochtig reageert, hetgeen voort kan komen uit bijvoorbeeld een autistische stoornis of persoonlijkheidsproblematiek, dan kan hij in de omgang met instellingen in de problemen komen. Niet iedereen is in staat de regels te begrijpen of zich eraan te houden. Aan dat onvermogen kunnen psychische problemen ten grondslag liggen. Op zo’n moment is het van belang dat de oggz en de Kredietbank samenwerken. Casus

Lia is in paniek geraakt omdat ze een brief van de woningcorporatie heeft gehad waarin staat dat ze onmiddellijk de huurachterstand moet betalen om niet uit huis gezet te worden. Ze heeft een achterstand van drie maanden. De woningcorporatie komt bij haar niet binnen, naar later blijkt uit angst dat ze haar uit huis gaan zetten. Lia heeft een autistische stoornis en woont alleen. Door deze situatie komt ze bijna de deur niet meer uit en begint ze zichzelf te verwaarlozen. Uiteindelijk komt ze via een melding van de buren bij de oggz terecht, die haar op het spoor van de Kredietbank zet.

De Kredietbank − samenvatting 44 Brengt mensen met de oggz in contact als er naast geldproblemen andere problemen spelen waarbij hulp nodig is terwijl die mensen die hulp niet aanvragen. 44 Vanuit de oggz wordt vaak contact met Kredietbank opgenomen om te helpen bij oggz-cliënten die een speciale aanpak nodig hebben.

2.13 Maatschappelijke opvang

De maatschappelijke opvang is de voorziening waar mensen die thuis- en dakloos zijn tijdelijk of voor langere tijd kunnen wonen. Er worden allerlei mensen opgevangen en er is bijna altijd sprake van complexe problematiek. Ook al kloppen mensen zelf aan voor hulp, toch is er vaak sprake van complexe problematiek. De oggz pakt deze aan in samenwerking met de maatschappelijke opvang. Andersom verwijzen hulpverleners uit de oggz regelmatig mensen naar de maatschappelijke opvang. Zodra mensen binnen zijn, kan de hulpverlening door het maatschappelijk werk, de psychiatrie of de verslavingszorg opgestart worden. Het komt regelmatig voor dat iemand die in de opvang verblijft, afwijzend staat tegenover hulp. Wanneer iemand zichzelf redelijk staande kan houden, is hulp niet meteen noodzakelijk, maar het is in diverse instellingen van de maatschappelijke opvang gebruikelijk dat de cliënt moet meewerken en hulp dient te accepteren om er te mogen wonen. Voor de meeste cliënten is het verblijf in de opvang tijdelijk. De hulpverlener van de oggz heeft binnen de opvang de mogelijkheid om rustig contact met iemand te maken.

2.13 • Maatschappelijke opvang

35

Hierbij hoeft niet meteen een probleeminventarisatie plaats te vinden: het contact kan beginnen met small talk (praten over koetjes en kalfjes), waarmee gaandeweg het vertrouwen van de bewoner wordt gewonnen. Wanneer het contact tot stand is gekomen, kan gekeken worden wat iemand nodig heeft en welke mogelijkheden de hulpverlening heeft. Het is hierbij van belang dat er niet alleen naar de problemen, maar ook naar de kwaliteiten van iemand gekeken wordt. Bewoners hebben soms vele jaren met problemen achter zich en zijn voortdurend aan het overleven geweest. Casus

Karel is een 53-jarige man die in een auto langs de snelweg leeft. Via de politie is de medewerker van de oggz ingeschakeld, omdat Karel ‘opvallend gedrag’ vertoont waar agenten zich zorgen over maken. Hij ziet er slecht gekleed uit en de brieven die hij schrijft, komen verward over. De oggz-medewerker gaat bij Karel langs en begrijpt dat hij een half jaar geleden bij zijn vrouw is weggegaan nadat zij de scheiding heeft aangevraagd. Het contact verloopt moeizaam omdat Karel afwerend en angstig op de hulpverlener reageert. Deze belt met de ex-partner en uit het verhaal komt het beeld naar voren van iemand met een autistische stoornis. Omdat het winter wordt en het ’s nachts begint te vriezen, stuurt de hulpverlener aan op een plek in de maatschappelijke opvang. Hij gaat twee keer met Karel naar de opvang, waarna Karel besluit om daar tijdelijk te gaan wonen.

Karel zal nu de komende tijd bezocht moeten worden om het contact te verbeteren en afhankelijk van de ontwikkelingen wordt verdere hulpverlening opgestart. Casus

Sylvia, een 23-jarige vrouw, wordt door de opvang gemeld bij de oggz. Ze is erg achterdochtig en gebruikt verdovende middelen. Ze wil geen hulp, maar de medewerkers van de opvang vinden dat haar gedrag voor te veel problemen zorgt. Als ze geen hulp accepteert, zal het verblijf beëindigd worden. Hierop stemt ze in met een gesprek.

Bij Sylvia zal de oggz-medewerker, net als bij Karel, proberen het contact op te bouwen. In samenspraak met de opvang zal gekeken worden hoe Sylvia’s verblijf gecontinueerd kan worden. Het is hierbij van belang dat er een relatie tussen Sylvia en de hulpverlener tot stand komt. Als het lukt, kan met een behandeling worden begonnen, maar wanneer Sylvia zich niet aan de regels kan houden, zal de oggz-medewerker proberen een alternatief te vinden om haar toch niet ‘kwijt te raken’. Niemand is erbij gebaat dat er een nieuwe dakloze door de straten zwerft. Maatschappelijke opvang − samenvatting 44 Belangrijk voor bieden onderdak aan mensen met oggz-problematiek. 44 Een plaats waar veel oggz-cliënten worden aangetroffen en een vertrekpunt van hulpverlening.

2

36

Hoofdstuk 2 • De praktijk van alledag vanuit verschillende instellingen

44 Belangrijke samenwerkingspartner in de (o)ggz.

2

2.14 Samenvatting

Het zal duidelijk zijn geworden dat er veel instellingen zijn die met de oggz te maken hebben en oggz-taken uitvoeren. Omdat de doelgroep veelvoudige problemen heeft, is ook het aanbod breed en veelzijdig. De hulpverlening ontsluiten die de besproken instellingen kunnen bieden, is een taak van de oggz. De oggz is er om mensen die hun problemen zelf niet oplossen en de weg naar de juiste ondersteuning niet zelf vinden, in beeld te brengen bij hulp- of dienstverlenende instellingen. Vaak gaat dat goed en kan een oplossing worden gevonden. Maar de realiteit laat zien dat er soms ook dwang nodig is als de hulpverlening er niet in slaagt iemand te motiveren voor hulp. De oggz is een manier om burgers met de hulpverlening in contact te brengen en de samenleving te ondersteunen wanneer men zich zorgen maakt om familie of buurtgenoten. Naast een manier van werken is de oggz een attitude en visie op hulpverlening aan mensen die niet via de gangbare wegen om hulp vragen of deze zelfs weigeren.

37

Veldregie in de oggz Ronald Schilperoort

3.1 Inleiding – 38 3.2 De oggz: waar draait het om? – 40 3.3 Veldregie en het werk van de oggz – 42 3.4 De rol van de veldregisseur – 43 3.5 De oggz na de drie transities: een vooruitblik – 45

G. Schout, Wat elke professional over de oggz moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9941-3_3, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2012

3

38

Hoofdstuk 3 • Veldregie in de oggz

3.1 Inleiding

3

Het is me een gedoe in de oggz. Zo langzamerhand lijkt het erop dat de oggz wordt gebruikt voor alle situaties waarbij zich meer dan één probleem tegelijk aandient. Maar niet het aantal problemen is indicatief − complex is normaal. De vraag is wat we nodig hebben om die complexiteit te hanteren. Daar waar de oggz enkele jaren geleden een vangnet was voor mensen die dreigden tussen de wal en het schip te belanden, wordt er steeds vaker een beroep op gedaan om mensen te helpen die niet voldoen aan de werkwijze van instellingen. Zij zouden niet ‘loketvaardig’ zijn1, zonder dat we ons nog al te veel afvragen of de loketten wel ‘klantvaardig’ zijn. Zo gebeurt het tegenwoordig dat bij de oggz cliënten uit de reguliere instellingen worden gemeld. De oggz ziet de gevolgen van de marktwerking, van de instellingsculturen van afsluiten, trajectdenken (hulp met kop en staart), interveniëren (voor elk probleem een oplossing) en ketendenken (elk probleem wacht netjes op zijn beurt om te worden aangepakt). In de oggz komen allerlei structuren samen: Centra voor Jeugd en Gezin, Veiligheidshuizen, huiselijk geweldtrajecten, nazorg ex-gedetineerden, verwijsindexen enzovoort (. Figuur 3.1). Problemen worden via een traject aangepakt en regelmatig lopen er gelijktijdig trajecten op diverse fronten. Dan is het maar goed dat al deze zaken bij de oggz bekend zijn – zo ziet er tenminste nog íemand het bos door de bomen. De politiek heeft belang bij een oggz die zaken oplost. De oggz heeft het overzicht over een speelveld dat ervoor moet zorgen dat mensen de hulp en ondersteuning krijgen die hen verder helpt. Maar op het gemeentehuis wordt ook politiek bedreven. Slechte publiciteit is ongewenst. Zo staat de oggz ook onder politieke druk. De uitvoerders van de instellingen die bij de oggz zijn betrokken, doen hun best om zich te handhaven in het spanningsveld tussen de eisen en werkwijze van hun moederinstelling en de verwachtingen van de oggz. De veldregisseur heeft de schone taak om tussen al deze krachten het schip op koers te houden, dat wil zeggen: ervoor te zorgen dat er een plan komt voor mensen die iets nodig hebben, maar niet krijgen wat hen verder helpt – en dat het plan wordt uitgevoerd. Het lijkt alsof dit slechts een uitvoeringskwestie is, maar de voorgaande opmerkingen maken duidelijk dat er meer bij komt kijken dan het coördineren van de praktijk. Het betekent: opereren in een krachtenveld tussen beleid, organisatie en uitvoering. Terwijl er vaak geen sprake is van enig mandaat. De veldregisseur zal het moeten hebben van goodwill en gezag. We staan aan de vooravond van een aantal grote veranderingen in de zorg. De marktwerking wordt verder uitgerold en de gemeenten krijgen de beschikking over de middelen voor de AWBZ en de Jeugdzorg. De Wet werken naar vermogen (Wwnv) gaat even niet door, maar zal in enigerlei vorm terugkomen en meer verantwoordelijkheid leggen bij de gemeenten. Het is nog niet bekend hoe en wanneer een en ander precies zal worden ingevuld, maar dat zorg en participatie meer een gemeentelijke verantwoordelijkheid wor1

Een term uit het e-book Aan de slag achter de voordeur. E-boek (2011). Ministerie van BZK en VWS, 7 http:// www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/brochures/2011/05/18/e-boek-aan-de-slag-achter-devoordeur.html.

39

3.1 • Inleiding

instellingen

politiek/beleid uitvoering

welzijn nieuwe stijl

transitie AWBZ zorg & overlast

oggz:

huiselijk geweld

- ongevraagde, complexe hulp - licht als het kan - zorgen dat iemand het doet - anderen sterker maken - oggz-cultuur verspreiden - eigen kracht

veiligheidshuis transitie jeugdzorg

exgedetineerden

Wet werken naar vermogen

CIG-ontwikkeling . Figuur 3.1  Structuren in en om de oggz

den, lijkt wel zeker. Het zou kunnen betekenen dat er straks geen sprake meer is van een onderscheid tussen gevraagde (reguliere) hulp en (ongevraagde) oggz-hulp, maar dat het onderscheid komt te liggen bij zorg die door de gemeente wordt gefinancierd en overige zorg. Het is ook denkbaar dat er geen strikte scheiding meer wordt gehanteerd tussen zorg en participatie. Hoe dan ook hebben de transities ongetwijfeld gevolgen voor de werkwijze en positie van de oggz. Inhoudelijk zijn er allerlei bewegingen gaande, gebaseerd op de transformatie van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving. Met name in bewegingen rond Welzijn Nieuwe Stijl2 komen deze tot uiting. Begrippen als frontlijnsturing, backoffice, eigen kracht, één-gezin-één-plan en generalistisch werken vormen hier het uitgangspunt. Deze ontwikkeling raakt aan de oggz. Frontlijnteams worden geacht allerlei signalen uit de wijk op te merken en er iets mee te doen, maar voor multiproblem-situaties zou de oggz be-

2

Ministerie van VWS (2010). Welzijn Nieuwe Stijl. Den Haag: Ministerie van VWS.

3

40

3

Hoofdstuk 3 • Veldregie in de oggz

schikbaar moeten zijn. Al deze ontwikkelingen zijn nog niet uitgekristalliseerd. Dat maakt de dagelijkse praktijk voor de oggz op dit moment ongewis. Hier beschreven is de situatie in 2012. Het dient als achtergrond voor de rest van dit hoofdstuk. Het spel tussen uitvoering, organisatie en beleid is echter van alle tijden. De rol van de oggz-coördinator vatten we samen onder de term ‘veldregie’. We kiezen voor deze term omdat veldregie een blijvende rol is, terwijl het nog maar de vraag is of de oggzcoördinatie in zijn huidige vorm nog een lang leven beschoren is. In dit hoofdstuk gaan we in op een aantal zaken. Aangezien de kracht van de veldregisseur ligt in de bekendheid met en de nabijheid bij de uitvoering, ligt het voor de hand om allereerst in te gaan op inhoudelijke ontwikkelingen. Het gaat met name om casemanagement en eigen kracht in de context van de al wat langer bestaande bemoeizorg. De laatste term wisselen we in voor de actieve benadering (in Welzijn Nieuwe Stijl wordt gesproken over ‘eropaf ’). Daarna wordt ingegaan op het opereren tussen uitvoering, organisatie en beleid: het strategische werk van de veldregisseur. 3.2 De oggz: waar draait het om?

De oggz is er voor mensen die vaak veel nodig hebben maar onvoldoende krijgen om hun bestaan in eigen hand te nemen. De oorzaken ervan liggen in de spanning tussen de manier waarop de cliënt omgaat met zijn problematiek en de mismatch met het aanbod van instellingen. Het voert in het kader van dit hoofdstuk te ver om daar al te diep op in te gaan. Schout3 geeft een mooi beeld van dit spanningsveld door naast het begrip ‘zorgvermijding’ (door de cliënt) de term ‘zorgverlamming’ (van instellingen) te plaatsen. Begin jaren negentig van de vorige eeuw kenden we het probleem al: iedereen kent de cliënten met veel problemen tegelijk, maar niemand heeft het overzicht. Er is sprake van fragmentatie. Men weet bovendien niet van elkaar wat men doet: er is geen coördinatie. Als gevolg daarvan gebeuren zaken niet, gebeuren ze dubbel of werkt men elkaar tegen (soms viel dat laatste mee maar dat berustte op toeval, niet op beleid). De term bemoeizorg werd in 1992 door Henselmans geïntroduceerd. Sommige professionals vonden dit een terugkeer van de jaren zestig, waarin een paternalistische manier van werken bestond. Die was in de jaren zeventig en tachtig ingewisseld voor een aanbod van zorg waarin de professional zich terugtrok uit de leefwereld van de cliënt onder het motto dat het de eigen verantwoordelijkheid van mensen is om hulp te vragen. Dat leidde onbedoeld tot verwaarlozing van mensen die de weg in de instituties niet goed wisten te vinden en zich er zelfs van hadden afgekeerd. Op die verwaarlozing was bemoeizorg een antwoord. De daarna tot bloei gekomen oggz kreeg bemoeizorg expliciet als taak. Praktisch betekent dit dat er een actief aanbod wordt gedaan op geleide van signalen (van zorg of overlast), in plaats van op hulpvragen. Daardoor komen mensen in beeld die er onvoldoende in slagen hun problemen het hoofd te bieden of geschikte hulpbronnen aan te boren. 3

Schout, G. (2007). Zorgvermijding en zorgverlamming, een onderzoek naar competentieontwikkeling in de openbare geestelijke gezondheidszorg. Amsterdam: SWP.

3.2 • De oggz: waar draait het om?

41

Je ziet dat instellingen zich in toenemende mate terugtrekken op hun institutionele grenzen maar van daaruit wel bereid zijn tot samenwerking. Werkers in de oggz ervaren een spanning tussen de eisen die hun moederinstelling aan hen stelt en de verwachtingen van het netwerk. De wereld om de oggz, en daarmee wellicht ook de oggz zelf, is in toenemende mate regelgestuurd. Waar de oggz aan de ene kant een gefragmenteerd aanbod op elkaar af moet stemmen, raakt aan de andere kant het aanbod steeds meer verkokerd. Veel aanbod heeft een kop en een staart. Mensen worden geïndiceerd voor bepaalde (evidencebased) vormen van zorg (in de vorm van diagnosebehandelingcombinaties en zorgzwaartepakketten) of diensten (zoals werk-leertrajecten). Al deze trajecten kennen een eigen dynamiek, eigen procedures en regels van in- en uitsluiting. Voor elk probleem is er een deeloplossing. Aan het einde van de rit redt de cliënt zichzelf in meer of mindere mate. Deze vorm van aanbod heeft een paar zaken voortgebracht. Denken in begin en eind: een traject is eindig en heeft als resultaat dat de cliënt leert zich na afloop van het traject zelf te redden. Afsluiten is het doel. Maar mensen met langdurige en complexe problemen kunnen zich soms zonder steun niet redden. Het tijdelijke traject biedt tijdelijk soelaas. Na afsluiting ontstaan de problemen opnieuw. Vervolgens wordt een nieuw traject begonnen dat hetzelfde probleem moet oplossen. Dit heeft twee negatieve gevolgen. Ten eerste is dit een dure manier van hulp verlenen omdat er veel herhalingen van zetten worden gedaan. Ten tweede, en wellicht erger, wordt de afhankelijkheid van de cliënt van professioneel aanbod versterkt. Steeds weer wordt hem een aanbod gedaan dat niet voldoende helpt. Na interventie van instelling A wordt instelling B ingeschakeld. Die pleegt haar eigen diagnostiek en zet de haar bekende interventies in. Het probleem wordt wellicht verholpen, maar slechts tijdelijk, waarna instelling C haar opwachting maakt. Zo wordt interventie op interventie gestapeld. Dat moet bij de cliënt haast onvermijdelijk leiden tot een zelfbeeld van hopeloos geval. De oggz wordt wel gezien als een schakelstation tussen niet opgemerkte problemen en de instellingen. Bij dit denken hoort de term ‘toeleiden’: de oggz signaleert, legt de eerste contacten, analyseert de problematiek en schakelt het juiste, reguliere aanbod in. Zodoende worden de problemen weggezet of uitgezet bij de instellingen, die vervolgens weer een aanbod formuleren in de vorm van een begin-en-eindconstructie. Ook relevant in dit verband is het begrip ‘ketenaanbod’. Problemen worden opgeknipt in deelproblemen en elk probleem wordt door een ketenpartner aangepakt. Het verband tussen de problemen kan echter zoekraken en de verschillende aanpakken gaan elkaar tegenwerken. Als vervolgens op beleidsniveau wordt geconcludeerd dat er sprake is van een hardnekkig probleem, wordt er op projectbasis een nieuw aanbod gecreëerd. Zo’n project moet een nieuw aanbod ontwikkelen dat wel voldoende soelaas biedt. Dit nieuwe aanbod moet aan het einde van de projectfase ingebed worden in het reguliere veld. Maar dit reguliere veld is in de kern niet wezenlijk veranderd en hanteert de nieuwe manier van werken vanuit eenzelfde, aanbodgerichte werkwijze. Het laat zich raden dat er wezenlijk niet veel verandert. Giltay Veth4 spreekt in dit verband van een projectencarrousel. 4

Giltay Veth, D. (2007). Het rendement van zalmgedrag, de projectencarrousel ontleed. Den Haag: Nicis Institute.

3

42

3

Hoofdstuk 3 • Veldregie in de oggz

Tot zover een beschrijving van de structuur van de oggz. Hier wordt een situatie anno 2012 beschreven. Te verwachten is dat we over een aantal jaren weer voor nieuwe uitdagingen komen te staan. Zo bezien lijkt de veldregisseur speelbal te zijn van de trends en topics van het moment. Als een bootje op de woelige baren, stuurloos ronddobberend en overgeleverd aan de grillen van de heersende winden, het water en de seizoensinvloeden. Maar een kapitein houdt koers, zorgt dat hij desnoods met omwegen de haven bereikt en laat zich daar niet door de elementen vanaf brengen, ook al heeft hij op die elementen geen invloed. De vraag is dus hoe de veldregisseur kan opereren in een krachtenveld waar hij formeel geen machtspositie heeft. Het lijkt er de afgelopen twintig jaar niet gemakkelijker op geworden, zo beschouwd. We zijn meer samen gaan werken, maar de fragmentatie is niet opgelost. We hebben casemanagement ontwikkeld, maar de samenhang is steeds moeilijker te organiseren. Zou het helpen als de veldregisseur mandaat heeft? We horen dat heden ten dage veel als oplossing voor een verkokerd aanbod: geef iemand mandaat, formele sturingsmogelijkheden, om de verkokering te doorbreken. Mandaat is volgens Wikipedia de bevoegdheid om in naam van een ander te handelen, maar zonder de daarbij horende verantwoordelijkheid. Mandaat wekt de suggestie van speelruimte vergroten. Misschien is dat zo, maar het kan ook een andere dynamiek in de samenwerking teweegbrengen, omdat er een element aan de samenwerking wordt toegevoegd, namelijk de vraag wie het voor het zeggen heeft. Mandaat of niet, de veldregisseur zal een zeker gezag moeten hebben. Niet op basis van positie, maar op inhoud. Daar liggen de kracht en de noodzaak van veldregie. Ook als hij mandaat heeft, zal de veldregisseur, ongeacht beleidsmatige en organisatorische veranderingen, het inhoudelijke schip op koers moeten houden. Soms tegen de stroom in − dan vaart het schuitje maar wat trager. 3.3 Veldregie en het werk van de oggz

Zoals in 7 par. 3.1 beschreven staat, heeft de oggz verantwoordelijkheden bij het signaleren en bestrijden van risicofactoren, het bereiken en begeleiden van kwetsbare personen en risicogroepen, het functioneren als meldpunt voor signalen van crisis of dreiging van crisis bij kwetsbare personen en risicogroepen en het tot stand brengen van afspraken tussen betrokken organisaties over de uitvoering van de openbare geestelijke gezondheidszorg. Vrij vertaald komt het erop neer dat de oggz zorgt dat er naar iedereen wordt omgekeken, zodat niemand aan zijn lot wordt overgelaten, en dat er op tijd wordt ingegrepen. Dit is een normatief standpunt. Niemand mag onnodig (verder) in de problemen komen of tussen de maatschappelijke wal en het instellingsschip belanden. De veldregisseur hanteert hierbij bepaalde uitgangspunten: Er moet gebeuren wat nodig is, in plaats van uit te gaan van de afbakeningen in het aanbod. Dit moet gebeuren met de lichtst mogelijke middelen. Als eerste moet worden gekeken naar de mogelijkheden van de cliënt en zijn netwerk. Waar nodig wordt het netwerk gereactiveerd om samen met de cliënt een plan te maken. Instellingen zijn dienstbaar aan dit plan, in plaats van dat zij bepalen wat de beste oplossing is.

3.4 • De rol van de veldregisseur

43

Veldregie moet leiden tot een overbodige oggz. Dat wil niet zeggen dat het werk van de oggz niet meer wordt uitgevoerd, maar dat dit wordt gedaan vanuit het reguliere aanbod, dat allereerst de krachten van de cliënt en zijn netwerk aanboort. Er wordt een cultuur bevorderd waarin op alle niveaus samenwerking over de eigen institutionele grenzen vanzelfsprekend is. Er zijn veel krachten van invloed op de oggz, vanuit belangen van overheden, instellingen en burgers; op het niveau van beleid, organisatie en uitvoering. Veldregie moet worden uitgevoerd vanuit een onafhankelijke positie waarin geen deelbelangen worden vertegenwoordigd. 3.4 De rol van de veldregisseur

De veldregisseur is regelaar, initiator, motivator en luis in de pels. Knelpunten in en gevolgen van het handelen op het niveau van uitvoering, organisatie en beleid worden bekeken en beoordeeld vanuit het perspectief van voorkomen en verhelpen van verwaarlozing, verkommering en verloedering en het creëren van perspectief voor mensen aan de onderkant van de samenleving.

Opereren in een krachtenveld en tegelijk de haven in zicht houden De veldregisseur opereert in een constant veranderende praktijk die tot stand komt onder invloed van inhoudelijke, bestuurlijke en organisatorische bewegingen. Soms werken ontwikkelingen mee, soms tegen. In dit krachtenveld moet de veldregisseur opereren en tegelijk de haven in zicht houden, dat wil zeggen: steeds weer alle betrokkenen stimuleren om verkommering en verloedering te voorkomen en om perspectief te bieden. Dat vraagt om strategisch handelen op basis van inhoudelijke inzichten. De veldregisseur stelt kaders en normen, bijvoorbeeld: Wat moet er gebeuren om huisuitzetting te voorkomen? Zijn er institutionele kaders die moeten worden opgerekt? Zijn er professionele grenzen te overschrijden? Welke bestuurlijke uitgangspunten moeten (tijdelijk) worden verlaten? Zonder ontkenning van procedurele argumenten agendeert de veldregisseur steeds weer wat nodig is om zaken voor elkaar te krijgen. Hij moet bereid zijn tot ‘zalmgedrag’, tegen de stroom in willen zwemmen. Kortom: het gaat niet om de vraag hoe de taken van alle betrokkenen, op alle niveaus, zijn afgebakend, maar om de vraag wat er nodig is om in gezamenlijkheid het vraagstuk aan te pakken en op te lossen. Overtuigen op inhoud De veldregisseur kan voor situaties komen te staan die onoplosbaar lijken. Tegelijk heeft hij niet de formele macht om knopen door te hakken. Hij heeft dan een signalerende rol, geeft knelpunten aan die wijzen op onderzorg of tegenwerking en adviseert over oplossingrichtingen. Veelal vraagt dit om strategisch handelen. Startsituatie is: willen we met elkaar dat probleem A wordt getackeld, dan moet worden voldaan aan voorwaarde B. Als het helpt om een oplossingsrichting aan te dragen, dan doet de regisseur dat. Soms is het strategisch wijs om dit aan de betrokken actoren over te laten en alleen voorwaarden te stellen waaraan een oplossing moet voldoen en de eigen grenzen aangeven wanneer deze voorwaarden ontbreken.

3

44

3

Hoofdstuk 3 • Veldregie in de oggz

In 7 par. 3.2 is al iets gezegd over mandaat. Mandatering van de veldregisseur lijkt een oplossing voor het gezagsprobleem. De manier waarop hieraan inhoud wordt gegeven, kan per gemeente verschillen. Echter, mandaat of niet: de veldregisseur zal moeten beschikken over het nodige inhoudelijke en persoonlijke gezag om partijen te verbinden en mee te krijgen. Inhoudelijke begrippen krijgen op organisatie- en beleidsniveau vaak een andere betekenis. ‘Eigen kracht’ bijvoorbeeld kan worden verdraaid tot argument om mensen onder het mom van eigen verantwoordelijkheid aan hun lot over te laten: instellingen hoeven hun institutionele grenzen niet op te rekken, politiek en beleid kunnen bezuinigen. Casemanagement zegt nog niets over het overstijgen en oplossen van verkokerd en gefragmenteerd aanbod. Inhoudelijke begrippen die in zichzelf positief zijn, kunnen structurele veranderingen in de oplossing van fragmentatie en gebrek aan coördinatie in de weg staan.

Knooppunt van onopgeloste zaken Het is wellicht onvermijdelijk dat er zaken zijn die blijven doorsudderen, waar geen bevredigende oplossing voor is gevonden. De veldregisseur is knooppunt voor onopgeloste zaken. Het is aan de veldregisseur om de zaak te blijven agenderen, mensen bij de zaak te blijven betrekken en te blijven zoeken naar oplossingen. Soms is dat een heel gedoe. Kunneman5 spreekt van trage vragen: zaken die schrijnend zijn, zaken die schuren en wringen, maar waarvoor geen pasklare oplossing voorhanden is. Juist bij dit soort zaken bestaat het risico van afschuiven, terugtrekken achter institutionele of professionele grenzen of achter beleidskaders. Niemand lijkt er zijn vingers aan te willen branden. Toch is het de kunst om ook dit soort zaken niet los te laten, desnoods met de afspraak dat de zaak weliswaar nu niet is vlot te trekken, maar dat er naar mogelijkheden gezocht zal blijven worden, dat kansen die zich aandienen benut zullen worden en dat het toeval steeds weer uitgelokt zal worden. Netwerken Vanuit zijn onafhankelijke positie heeft de veldregisseur oog voor ieders positie en belangen, zonder het doel (terugdringen van verkommering, bieden van perspectief) uit het oog te verliezen. Dat betekent niet dat hij altijd recht op het doel afgaat, maar dat hij evenzeer zal werken aan verbindingen en coalities. Steun bieden en vertrouwen geven worden hier gevraagd, evenals onderhandelen, diplomatie bedrijven en strategisch handelen. De pendel tussen beleid, organisatie en uitvoering blijft hier onverminderd slingeren. Het risico kan zijn dat de veldregisseur zich te veel verbindt met een van de niveaus van uitvoering, organisatie en beleid. Dat zal veelal bepaald worden door de achtergrond van de veldregisseur zelf: is hij van huis uit hulpverlener, gemeenteambtenaar, manager of uit een heel ander veld afkomstig? Hij zal zijn eigen stijl hebben, maar onverminderd blijft staan dat het goed moet komen met de burgers in zijn gemeente. Daaraan zal hij alle betrokkenen willen blijven committeren en hij zal doen wat nodig is om dat voor elkaar te krijgen.

5

Kunneman, H. (2005). Voorbij het dikke-ik, bouwstenen voor een kritisch humanisme. Amsterdam: SWP.

3.5 • De oggz na de drie transities: een vooruitblik

45

3.5 De oggz na de drie transities: een vooruitblik

In dit hoofdstuk is ervoor gekozen om niet te denken vanuit de huidige structuur van de oggz, maar de focus te leggen bij de kern van het werk: het organiseren van verbanden tussen uitvoering, beleid en organisatie met als doel ervoor te zorgen dat burgers in knellende omstandigheden vooruit komen. De oggz bestaat momenteel veelal uit een netwerk van betrokken organisaties: hulpverlening, woningcorporatie, politie, schuldhulpverlening, sociale zaken. De veldregisseur is voorzitter en agendeert meldingen van zorg of overlast. Zaken worden verdeeld, er worden plannen gemaakt en er vindt een terugkoppeling plaats. De huidige structuur komt voort uit de verplichting van gemeenten om een oggzbeleid uit te voeren en is ontstaan aan het einde van de vorige eeuw. Later is daar lokaal uiteraard het nodige in bijgesteld, maar in grote lijnen functioneert er een oggz-netwerk gebaseerd op min of meer deze werkwijze. Maar er zijn nieuwe inzichten en ontwikkelingen, zowel in de oggz als daarbuiten. De gemeenten krijgen in de komende jaren vanwege de drie transities (Jeugdzorg, AWBZ, Wet werken naar vermogen) veel middelen ter beschikking. Deze structuurwijziging gaat gepaard met een inhoudelijke ontwikkeling, met name ingegeven in wat wordt genoemd Welzijn Nieuwe Stijl. Daarin is sprake van acht bakens: 1. gericht op de vraag achter de vraag; 2. gebaseerd op de eigen kracht van de burger; 3. direct eropaf; 4. formeel en informeel in optimale verhouding; 5. doordachte balans van collectief en individueel; 6. integraal werken; 7. niet vrijblijvend, maar resultaatgericht; 8. gebaseerd op ruimte voor de professional. Kort gezegd zijn de transities de nieuwe structuur en geeft Welzijn Nieuwe Stijl inhoudelijke uitgangspunten. Voor de oggz is van belang dat Welzijn Nieuwe Stijl leidraad is voor het nieuwe reguliere werk. De vraag is dan hoe dit zich verhoudt tot de aloude bemoeizorg en werken op geleide van signalen van de oggz. Daar is nog weinig ervaring mee. Vandaar dat deze paragraaf een beschouwing geeft over een gewenste, zo u wilt, gedroomde toekomst voor de oggz. Inhoudelijk is onveranderd dat er mensen zijn die veel nodig hebben maar die er niet in slagen om in hun behoeften te voorzien. Daarvoor zijn oggz-netwerken in het leven geroepen. Doel van de netwerken is hulp te bieden aan mensen die uit (dreigen te) vallen door de samenwerking te verbeteren. In de plannen voor Welzijn Nieuwe Stijl komen er sociale teams die bekend zijn in en met de wijk, eigen krachten van burgers aanboren en ondersteunen, netwerken versterken en die generalistisch werken, dat wil zeggen: niet geleid door instellingsdoelen en belangen, maar door wat de burger met steun uit zijn netwerk zelf kan en nodig heeft. Aanbod van instellingen is hieraan dienstbaar. De sociale teams gaan eropaf, sluiten aan bij de behoefte van mensen en ontwikkelingen op wijkniveau. Waar nodig brengen zij zaken in beweging. De sociale teams hebben sterke banden met omliggende instellingen,

3

46

3

Hoofdstuk 3 • Veldregie in de oggz

kerken, vrijwilligerswerk, Door deze positie kennen zij de wijk en worden zij gekend. De sociale teams gaan uit van het zelfoplossend vermogen van mensen. Daar waar dit tekortschiet, wordt gezocht naar versterking met behulp van het eigen netwerk. Zo nodig wordt dit netwerk gerevitaliseerd en uitgebreid of aangevuld. Netwerken in de wijk worden aan elkaar geknoopt. Welzijn Nieuwe Stijl moet fragmentatie tegengaan en zorgen dat er per huishouden een plan komt waarin de inzet van alle betrokkenen op elkaar wordt afgestemd. Waar nog weinig sprake van is, is gemeenschapsvorming: het organiseren van groepen burgers met gemeenschappelijke behoeften. Te denken valt bijvoorbeeld aan werkgemeenschappen waarin mensen met elkaar het werk vorm geven, maar waar ook naar elkaar wordt omgekeken. Nu gaan we terug naar de huidige oggz-structuur: wat is de rol van de oggz in deze nieuwe ontwikkeling? Enerzijds kunnen we zeggen dat de oggz-functie van het actief benaderen van mensen die dreigen uit te vallen, zal blijven bestaan. Het ligt echter voor de hand om deze functie onderdeel te laten zijn van de sociale teams. Zij hebben immers stevige voelhoorns in de wijk, zij weten wat er speelt en zijn aanklampbaar. Signalen van overlast of zorg die wijzen op sociale uitval, worden door hen opgepikt. Is het dan niet vanzelfsprekend dat de sociale teams er ook mee aan de slag gaan? En is er dan nog een oggz-netwerk in de huidige vorm nodig? Waarschijnlijk niet. Gezien het oorspronkelijke doel, het verbeteren van de samenwerking, is dat ook niet vreemd. De samenwerking is veelal verbeterd, maar de fragmentatie blijft deels in stand. Het generalistische, wijkgerichte werk van de sociale teams biedt hierop een antwoord. De expertise van de netwerken kan hierin prima een plaats krijgen. Die expertise wordt verbonden met een minder problematiserend perspectief, dat met het ontwikkelen van maatschappelijke verbanden en steunsystemen gericht is op participatie. Zo wordt de oggz ingebed in de nieuwe ontwikkelingen in gemeenschapsvorming, samenlevingsopbouw en netwerkontwikkeling. Het blijft echter van belang om niet alleen de burgers, maar ook de professionals met elkaar te verbinden. Het wij-gevoel dat in de netwerken is ontstaan, mag niet verloren gaan. Dat vraagt om onderhoud. Dat vindt voor een belangrijk deel plaats op gevalsniveau, waar het werk met elkaar wordt gedaan. Op collectief niveau kan worden gedacht aan het organiseren van informele bijeenkomsten met een formeel tintje, bijvoorbeeld regelmatige themabijeenkomsten waarbij ook gelegenheid is elkaar informeel te spreken. Alle andere betrokkenen, vrijwilligers, bedrijven, kerken, winkeliers, worden uitgenodigd. En het is dan niet meer dan vanzelfsprekend dat ook burgers meedoen met deze bijeenkomsten.

47

Competenties van professionals G. Schout

4.1 Inleiding – 48 4.2 De kern: contact maken en vertrouwen winnen – 48 4.3 Persoonlijke eigenschappen – 49 4.4 Goede professionals in goede praktijken – 49

G. Schout, Wat elke professional over de oggz moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9941-3_4, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2012

4

48

Hoofdstuk 4 • Competenties van professionals

4.1 Inleiding

4

In de voorgaande hoofdstukken is gezegd dat hulpverleners in de oggz met één been in de moederorganisatie staan en met het andere been in het oggz-netwerk actief zijn. Oggzprofessionals moeten dus mensen zijn die vanuit verschillende registers kunnen opereren: het brede generalistische werken dat in de oggz gevraagd wordt en het meer specifieke dat in de moederinstelling naar voren komt. De hulpverleners moeten zich kunnen afstemmen op al die verschillende problemen en doelgroepen in de oggz en zich kunnen handhaven in deze wisselende omstandigheden. Ze acteren immers in de frontoffice (de oggz) en de backoffice (de moederinstelling). Het werk vindt bovendien niet plaats op eigen terrein, op het vertrouwde kantoor, maar bij mensen thuis, op het werkproject, in het park, in de maatschappelijke opvang of op het politiebureau. Cognitieve flexibiliteit is met andere woorden geboden. Cognitieve flexibiliteit is ook geboden omdat het veel vraagt van juist de persoonlijke kwaliteiten om je af te stemmen op mensen die niet alleen heel verschillend zijn, maar die soms ook wantrouwig zijn ten opzichte van de instanties. Tot slot is deze vorm van flexibiliteit geboden omdat in de oggz nauwelijks protocollen of zorgprogramma’s voorhanden zijn die richting geven aan het handelen. Kennis van de verslaving, psychiatrische symptomatologie, verstandelijke beperkingen of van sociale regelgeving moet worden toegepast in veelvormige situaties. Deze persoonlijke kwaliteiten worden afgeremd of aangemoedigd in bepaalde contexten. Deze contexten noemen we in dit hoofdstuk praktijken. Van den Brink heeft het in dit verband over best persons, personen die kunnen gedijen in best practices. 4.2 De kern: contact maken en vertrouwen winnen

De kern van het werk in de oggz bestaat uit contact maken en vertrouwen winnen. De mensen die in de oggz geholpen worden, hebben over het algemeen weinig zelfvertrouwen, weinig vertrouwen in de toekomst en weinig fiducie in de instanties. We geven hier een samenvatting van een onderzoek naar succesvolle hulpverleners, hulpverleners die het lukt om het lijntje te leggen.1 Het zijn hulpverleners die vanuit acceptatie contact maken. Zij stellen in eerste instantie weinig eisen en proberen aansluiting te zoeken, maken een praatje over het weer of over de tuin, de foto’s op de schoorsteenmantel. Zij stemmen hun woordkeus en gebaren af op de mensen bij wie ze langsgaan. Die afstemming kan zo ver gaan, dat op dezelfde tijdstippen gerookt of gedronken wordt. Op dezelfde momenten hetzelfde doen geeft een gevoel van verbondenheid. Deze vorm van synchroniteit wordt wel mimicry genoemd. In essentie zijn het professionals die ruimte kunnen scheppen om: 44 te zien wie u bent; 44 te horen wat u wilt; 44 te kijken wat er mogelijk is; 44 aan te sluiten bij hulpbronnen die er zijn; 44 te werken met wat zich aandient; 1

Schout, G. (2007). Zorgvermijding en Zorgverlamming. Een onderzoek naar Competentieontwikkeling in de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg. Amsterdam: SWP.

4.4 • Goede professionals in goede praktijken

49

44 naar wederkerigheid te zoeken; 44 de regie te delen. De regie delen is lang niet altijd mogelijk in de oggz. Soms moet er ingegrepen worden of moet er drang uitgeoefend worden, om daarna weer terug te schakelen naar empathie en bemoediging. Soms moet iemand begrensd of geconfronteerd worden. Toch zoeken succesvolle hulpverleners in de oggz steeds weer naar mogelijkheden om de regie te delen met cliënten, door zinnetjes uit te spreken als: hoe moet het in uw ogen verder? Tot slot zijn hulpverleners in de oggz zich ervan bewust dat de eerste klap een daalder waard is. In de eerste split second worden voorkeuren bepaald. Dus hoe je overkomt, wat voor kleren je aanhebt en wat je precies zegt, kan veel uitmaken. Ongevraagd bij iemand langsgaan is sowieso beladen. Wat vraag je? Of, wat zeg je? Ik heb van uw huisarts gehoord dat u … Uw buren maken zich zorgen, vindt u het goed dat … Wat hebt u een mooie tuin! (Eerst via een praatje vertrouwen winnen en jezelf later introduceren) Deze voorbeelden zijn niet per se goed of fout. Hulpverleners zoeken naar wat in de situatie past. 4.3 Persoonlijke eigenschappen

Hulpverleners in de oggz moeten over vaardigheden beschikken als: doorvragen, gevaar inschatten, iemand met drang tot verandering bewegen. In al die vaardigheden nemen hulpverleners echter zichzelf mee, met andere woorden: ‘zijn’ is net zo belangrijk als ‘doen’. Het onderzoek naar succesvolle hulpverleners liet zien dat hulpverleners die relatief snel en vaak het juiste midden wisten te vinden in bepaalde persoonlijke kwaliteiten (zie .  Tabel 4.1) gemakkelijker contact legden en sneller het vertrouwen wonnen. Niet te veel van het goede (valkuil), maar ook niet te weinig. Geen enkele hulpverlener heeft alle ‘juiste’ persoonlijke eigenschappen constant tot zijn beschikking. Het lukt lang niet altijd om diplomatiek of geduldig te zijn. Ook is niet iedereen doorlopend optimistisch. Uit de observaties die ten grondslag liggen aan deze tabel bleek dat hulpverleners die een flink aantal van deze eigenschappen binnen handbereik hebben, sneller van de voordeur in de hal kwamen, of sneller van de gang in de kamer, of vaker terug konden komen voor een tweede huisbezoek. 4.4 Goede professionals in goede praktijken

De hiervoor aangeprezen professionals zijn geen halfgoden van zichzelf, ze worden aangemoedigd, afgeremd, bijgestuurd door collega’s in een bepaalde praktijk. De socioloog Van den Brink2 heeft het over best persons, professionals die veel empathie aan de dag 2

Van den Brink geïnterviewd in de Volkskrant (07-01- 2012): ‘Als je over idealisme praat, word je afgezeken.’ Tekst: Wilma de Rek.

4

50

Hoofdstuk 4 • Competenties van professionals

. Tabel 4.1  De positionering van persoonlijke eigenschappen in het ‘juiste’ midden (Schout, 2007, p 199)

4

afstandelijk

compassie

vereenzelviging

afzijdig

trouw

symbiose

eenzelvig

betrokken

identificatie

defaitistisch

vasthoudend

drammerig

volgzaam

kritisch

opstandig

rigide

flexibel

toegeeflijk

pessimistisch

optimistisch

onkritisch, eufoor

onhandig

diplomatiek

strategisch

ongeduldig

geduldig

lethargisch

voorspelbaar

creatief

onbezonnen

vermoeid

stressbestendig

gestrest

egoïstisch

altruïstisch

jezelf wegcijferen

kunnen leggen, die over instellingen en formele procedures heen kunnen kijken, die de kloof tussen de leefwereld van burgers en de systeemwereld van wetten en regels kunnen overbruggen. De filosoof Kunneman3 heeft het over normatieve professionals, mensen die positie kunnen kiezen in uiteenlopende krachtenvelden en logica’s. Hulpverleners in de oggz worden voortdurend geconfronteerd met waardeconflicten. Casus

Een hulpverlener komt bij een huisbezoek in een woonkamer terecht waar het blauw is van de rook, van de weed wel te verstaan. Er loopt tegelijkertijd ook een kind van drie rond.

Iets doen of niets doen is hier een moreel geladen beslissing. Een beslissing die niet door een protocol of door een evidence based-richtlijn wordt ondersteund. Hulpverleners in de bemoeizorg hebben een afwegingskader nodig om normatieve dilemma’s werkbaar te maken in concrete cases. De filosoof MacIntyre4 laat zien dat mensen behoed worden voor morele uitglijders door: 1. individuele deugden; 2. een praktijk om dit in te realiseren; 3. een traditie waarin die praktijk gestalte krijgt.

3 4

Kunneman, H. (1996). Van theemutscultuur naar walkman-ego. Contouren van postmoderne individualiteit. Meppel: Boom. MacIntyre, A. (1985). After Virtue. London: Duckworth.

4.4 • Goede professionals in goede praktijken

51

De ggz wordt momenteel overspoeld door regels en voorschriften. MacIntyre ziet een verband tussen de opkomst van regels en voorschriften en de teloorgang van doelen en deugden. MacIntyre is de geestelijke vader van de term ‘good practice’. In een goede praktijk streven de deelnemers het excellente na; controle en verantwoording van buitenaf hebben daar weinig of geen invloed op. Een deugd is op het niveau van praktijken een kwaliteit die mensen in staat stelt om een doel (het goede) te realiseren. In de deugdethiek gaat het niet primair om de vraag wat ik moet doen, maar hoe ik ben. De gedachte is dat goede dingen door goede mensen gedaan worden. Centraal staat niet het volgen van regels of het vervullen van de plicht, maar de deugdzaamheid van het karakter. Deugden zoeken niet het minimale maar dagen uit tot het beste. Deugden zijn die kwaliteiten die je in staat stellen om praktijken op excellente wijze uit te voeren. Deugdzame personen hebben bovendien een beeld van wat goed is en van wat het goede leven in kan houden. En ze zijn in staat om hun verlangens te beheersen en te kanaliseren. Deze verlangens kunnen toegespitst op dit werkveld veelvormig zijn: het verlangen om bij een groep te horen, om gezien en gehoord te worden, om je zin te krijgen, om iets terug te krijgen uit de hulpverlening, om anderen te geven wat men zelf heeft gemist, enzovoort. De deugden van individuen en de praktijken waarin ze functioneren, kanaliseren deze verlangens. Condities (de praktijk) en competenties (van de hulpverlener) werken zo constant op elkaar in. Goede hulpverleners gedijen met andere woorden in goede praktijken.

4

53

De oggz als stoplap voor falende systemen G. Schout

5.1 Inleiding – 54 5.2 De toeleiding werkt niet – 54 5.3 De opkomst van de oggz veroorzaakt de neergang van de instellingen – 55 5.4 Drie falende systemen – 55 5.5 Naar een overbodige oggz – 58

G. Schout, Wat elke professional over de oggz moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9941-3_5, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2012

5

54

Hoofdstuk 5 • De oggz als stoplap voor falende systemen

5.1 Inleiding

5

In de vakpers is er relatief veel belangstelling voor de mate van sociale kwetsbaarheid en de opstapeling van problemen die de doelgroep van de oggz kenmerkt. Veel minder aandacht is er voor de vraag hoe het komt dat de voorzieningen deze mensen niet bereiken. Hoe is het gesteld met de signalering, de opmerkzaamheid, de toegankelijkheid, de vasthoudendheid, de responsiviteit, de flexibiliteit en de coördinatie van zorg die nodig is om mensen met beperkingen te ondersteunen? En hoe zit het met de gebiedsgerichte betrokkenheid van dienst- en hulpverleners? Kennen zij elkaar, vertrouwen zij elkaar? Lukt het hen om een sluitende keten te vormen, zodat ze samen integrale hulpverlening kunnen bieden? De oggz lijkt zo’n mooi gebaar van medemenselijkheid. Een vangnet voor mensen die tussen wal en schip dreigen te geraken, daar is toch niks mis mee? Dit lijkt inderdaad zo. Toch kan er ook anders naar de oggz gekeken worden. In dit laatste en afsluitende hoofdstuk gaan we in op de oggz ‘als doekje voor het bloeden’, als ‘stoplap voor falende systemen’, de oggz als een voorziening waar kritisch naar gekeken kan worden. 5.2 De toeleiding werkt niet

De oggz is in Nederland georganiseerd als een vangnet. Dit vangnet moet ervoor zorgen dat cliënten weer doorgeleid worden naar reguliere instellingen. Of deze constructie wel werkzaam is voor de doelgroep van de oggz, is de vraag. Mensen die nauwelijks deel uitmaken van de samenleving en die weinig perspectieven hebben om hun lot te verbeteren, verliezen gemakkelijk het vertrouwen in instellingen en hulpverleners. Waar sociaal-cultureel geïntegreerde mensen greep op hun leven en hun omstandigheden hebben, ervaren deze mensen machteloosheid en zien zij hun bestaan juist als onvoorspelbaar. De onvoorspelbaarheid en onzekerheid leiden vaak tot het krachtig omarmen van een wereldbeeld waarin sprake is van een negatieve zichzelf waarmakende voorspelling (zie je wel, de wereld deugt niet, de hulpverlening deugt niet). Door antisociale gedragingen worden afwijzingen uitgelokt, die nieuw bewijs leveren voor een wereldbeeld waarin de instituties en de hulpverleners die daarin acteren, niet deugen. Een vast en haast onwrikbaar wereldbeeld lijkt de gevoelens van onzekerheid, onvoorspelbaarheid en chaos terug te dringen die gepaard gaan met extreme marginalisering. Het toeleiden naar hulp – een verwijzing – wordt door deze mensen al snel gezien als een afwijzing (zie je wel: ze moeten me niet). De cliënten komen niet aan, de verwijzing komt niet tot stand. Om contact te maken met en het vertrouwen te winnen van mensen die wantrouwend staan tegenover de hulpverlening is tijd en geduld nodig. Is er eenmaal contact tot stand gekomen en is het vertrouwen gewonnen, dan blijkt dat oggz-cliënten een sociaal netwerk missen, waardoor toezicht en steun onvoldoende voorhanden zijn, dat ze geen werk of bezigheden en onvoldoende omgevingsbesef hebben. Om nieuwe crisissituaties te voorkomen moet er gewerkt worden aan ontwikkelingsgerichte doelstellingen. Hulpverleners in de oggz worstelen voortdurend met het dilemma tussen verder vertrouwen winnen en verder werken aan ontwikkelingsgerichte doelstellingen of doorverwijzen. Er is met andere woorden een spanning tussen toeleiden en werken aan ontwikkelingsgerichte doelstellingen.

5.4 • Drie falende systemen

55

5.3 De opkomst van de oggz veroorzaakt de neergang van de instel-

lingen

Door de komst van de oggz wordt de ggz in de positie van een tweedelijns voorziening gedrongen. Ze krijgt, op geleide van doorverwijzing, gesaneerde problematiek die past bij de instelling. De natuurlijke betrokkenheid van de ggz met de doelgroep, door het zelf signaleren van terugval en door het zelf in beeld houden van blijvend kwetsbare mensen, wordt hierdoor bemoeilijkt. Immers, de oggz gaat met outreach en bemoeizorg achter zorgmijders aan en voorkomt zo onbedoeld dat instellingen dit zelf doen. De instellingen gaan ervan uit dat de oggz de cliënten in beeld houdt. De natuurlijke betrokkenheid van maatschappelijke instellingen met de doelgroep, door het zelf signaleren van terugval en door het zelf in beeld houden van blijvend kwetsbare mensen, wordt hierdoor bemoeilijkt. De generatie van het ene systeem (het vangnet) werkt de degeneratie van het andere systeem (de voorzieningen) in de hand. De vraag is wie zich gaat bezighouden met het versterken van sociale netwerken, het werken aan omgevingsbesef en andere ontwikkelingsgerichte doelstellingen bij oggzcliënten. Zijn dat hulpverleners uit lokale zorgnetwerken in de oggz of hulpverleners bij voorzieningen als ggz, verslavingszorg, maatschappelijk werk of maatschappelijke opvang? Deze vraag verlamt de wereld van de oggz. Dat er tekorten ontstaan in het ontwikkelingsgericht werken en dat er een carrousel van nieuwe crises in stand gehouden wordt, houdt verband met een algehele ambivalentie over de missie van de oggz en de betrokkenheid van voorzieningen daarbij. De inhoudelijke spanning, doorgeleiden of verder vertrouwen winnen, kan niet op de werkvloer opgelost worden. De oggz als voertuig voor het realiseren van multidisciplinaire, grensoverschrijdende hulpverlening heeft dus een keerzijde. Het belemmert dat instellingen zelf achter cliënten aangaan. Maar er zijn meer redenen dat de oggz functioneert als een stoplap voor falende systemen (. Figuur 5.1). 5.4 Drie falende systemen

De opkomst van de oggz hangt samen met de toenemende verkaveling, versnippering, overmatige specialisatie en concurrentieverhoudingen in het werkveld als geheel.1 Een marktgerichte gezondheidszorg gaat moeilijk samen met gemeenschapsgerichte voorzieningen. Anders gezegd: een op de gemeenschap gerichte gezondheidszorg wil niet gedijen in een context van consumenten die op zoek zijn naar de beste prijs en kwaliteit van gezondheidszorg.2 We beschrijven nu de opkomst van de oggz in het licht van drie systemen. Systemen die, als ze niet goed werken, zorgen voor toestroom naar de oggz. Het eerste systeem is het systeem van zelfzorg, mantelzorg en de hulpbronnen die de burgermaatschappij te bieden heeft. In een marktgerichte context wordt deze zorg niet snel (genoeg) aangesproken. Marktpartijen hebben relatief veel oog voor de eigen dienstverle1 2

Schout, G., Jong, G. de & Zeelen, J. (2011). Beyond care avoidance and care paralysis: Theorizing public mental health care. Sociology, 45 (4), 665-81. Unger, J.P., Paepe, P. de, Sen, K. & Soors, W. (2010). International Health and Aid Policies: The Need for Alternatives. Cambridge: Cambridge University Press.

5

56

Hoofdstuk 5 • De oggz als stoplap voor falende systemen

De markt maakt van iedere hulpverlener een ondernemer

De omzetgroei wordt afgeremd met drempels, indicaties, budgetkortingen, eigen bijdragen, productieplafonds wachtlijsten, poortwachters

Groei van indicatievrije en wachtlijstvrije voorzieningen als de oggz

5

Voorzieningen worden ontoegankelijker

. Figuur 5.1  Verklaringen voor de groei van de oggz

ning en relatief weinig voor de mogelijkheden van de informele zorg. Partijen zijn immers op zoek naar omzet en niet in de eerste plaats naar de inzet van de gemeenschap. Niet alleen professionals hebben te weinig oog voor de eigen kracht en de informele zorg, ook de potentiële klanten zien zichzelf niet als bron van kracht. Furedi3 wijst erop dat het individu onzeker is en niet om kan gaan met teleurstellingen, tegenslagen, afwijzing en stress. Marktgerichte aanbieders vergroten deze onzekerheid uit. Furedi beschrijft de opkomst van een therapiecultuur. Binnen deze cultuur zijn deskundigen de gelegitimeerde autoriteit om problemen op te lossen. Denk aan de opkomst van de Centra voor Jeugd & Gezin en de opvoedpoli’s in Nederland. Marktprikkels en de onzekerheid zorgen samen voor een groeiende vraag naar professionele inzet, die op zijn beurt nieuwe drempels opwerpt en de toegankelijkheid tot zorg belemmert. Ook andere onderzoekers als Putnam4 en Blond5 wijzen op de afnemende kracht van de civil society, onder andere door verstatelijking, commercialisering en individualisering. Als de kracht van het eerste systeem tekortschiet, ontstaan er verwijzingen en opwaartse druk op het tweede systeem. Het tweede systeem is het systeem van de eerstelijnsgezondheidszorg. De WHO6 merkt op dat de primaire gezondheidszorg wereldwijd onder 3 4 5 6

Furedi, F. (2004). Therapy Culture: Cultivating Vulnerability in an Uncertain Age. London: Routledge. Putnam, R.D. (2000). Bowling alone: The collapse and revival of American community. New York, NY: Simon & Schuster. Blond, P. (2010). Red Tory: How left and right have broken Britain and how we can fix it. London: Faber and Faber. WHO (2008). The World Health Report 2008: Primary Health Care Now More Than Ever. Geneva: World Health Organization.

5.4 • Drie falende systemen

57

druk staat. Er is onevenredig veel aandacht voor het smalle aanbod van gespecialiseerde curatieve zorg. De kortetermijnoriëntatie in het beleid van de gezondheidszorg resulteert in versnippering en discontinuïteit van de zorg. De WHO constateert dat een focus op tertiaire zorg de betrokkenheid van de eerstelijnszorg en de inzet van de gemeenschap belemmert. In Nederland zien we verschraling van de eerste lijn in de versplintering van de thuiszorg, huisartsen die steeds minder tijd hebben voor patiënten en de ingrijpende bezuinigingen op het welzijnswerk.7 Als het tweede systeem tekortschiet komt er druk op het derde systeem. Het derde systeem verwijst naar de (ambulante) geestelijke gezondheidszorg. In 2005 signaleert de WHO de dringende noodzaak voor landen om een ​​netwerk van ambulante geestelijke gezondheidszorg te realiseren dat met outreach beschikbaar is in de periferie van de gemeenschap. Op basis van een onderzoek naar de geestelijke gezondheidszorg in zeventien landen concluderen Wang et al.8 dat ongeacht het inkomen de onvervulde behoefte aan geestelijke gezondheidszorg de behandeling ingrijpender maakt. Budgetkortingen bij de aanbieders van geestelijke gezondheidszorg, gebrek aan erkenning op de agenda van de volksgezondheid van de eerste lijn en de ggz, fusies en centralisatie van diensten en instellingen, het stigma dat verbonden is aan psychische aandoeningen en het ontbreken van dekking door de ziektekostenverzekering belemmeren de geestelijke gezondheidszorg.9 Als de drie systemen bovendien moeizaam samenwerken en opereren als gescheiden eenheden (scheiding lichamelijke en geestelijke gezondheidszorg, scheiding eerste, tweede en derde lijn, scheiding curatie en preventie), krijgen cliënten met complexe en meervoudige problemen te maken met de gevolgen van discontinuïteit en fragmentatie.10 Schout, G. (2012). Markt geeft volle wachtkamers. Medisch Contact, 67 (13), 788–9. Wang, P.S., Aguilar-Gaxiola, S., Alonso, J., Angermeyer, M.C., Borges, G., Bromet, E.J., Bruffaerts, R., Girolamo, G. de, Graaf, R. de, Gureje, O., Haro, J.M., Karam, E.G., Kessler, R.C., Kovess, V., Lane, M.C., Lee, S., Levinson, D., Ono, Y., Petukhova, M., Posada-Villa, J., Seedat, S., Wells, J.E. (2007). Use of mental health services for anxiety mood, and substance disorders in 17 countries in the WHO world mental health surveys. The Lancet, 370 (9590), 841-50. 9 Zie de volgende publicaties: Cunningham, P.J. (2009). Beyond parity: Primary care physicians’ perspectives on access to mental health care. Health Affairs 28 (3), 490-501. Horton, R. (2007). Launching a new movement for mental health. The Lancet, 370 (9590), 806. Kathol, R.G., Butler, M., McAlpine, D.D. & Kane, R.L. (2010). Barriers to physical and mental condition integrated service delivery. Psychosomatic Medicine 72 (6), 511-8. Knapp, M., Funk, M. Curran, C., Prince, M., Grigg, M. & McDaid, D. (2006). Economic barriers to better mental health practice and policy. Health Policy and Planning 21 (3), 157-70. Patel, V., Flisher, A.J. & Cohen, A. (2006). Mental health. In: M.H. Merson, R.E. Black & A.J. Mills (eds.). International Public Health: Diseases, Programs, Systems and Policies [second edition], (pp. 355-84). Sudbury: Jones and Bartlett Publishers. Saraceno, B., Ommeren, M. van, Batniji, R., Cohen, A., Gureje, O., Mahoney, J., Sridhar, D. & Underhill, C. (2007). Barriers to improvement of mental health services in low-income and middle-income countries. The Lancet 370 (9593), 1164-74. 10 Zie de volgende publicaties: Kessler, R. (2012). Mental health care treatment initiation when mental health services are incorporated into primary care practice. The Journal of the American Board of Family Medicine 25 (2), 2255-9. Schoen, C., Osborn, R., How, S.K.H., Doty, M.M. & Peugh, J. (2009). In chronic condition: Experiences of patients with complex health care needs, in eight countries, 2008. Health Affairs 28 (1) w1-w16. Schoen, C., Osborn, R., Squires, D., Doty, M., Pierson, R. & Applebaum, S. (2011). New 2011 survey of patients with complex care needs in eleven countries finds that care is often poorly coordinated. Health Affairs 30 (12), 2437-48.

7 8

5

58

Hoofdstuk 5 • De oggz als stoplap voor falende systemen

Precies deze cliënten vallen gemakkelijk tussen de wal en het schip en komen terecht in het vangnet van de oggz. 5.5 Naar een overbodige oggz

5

Hoe zal het verder gaan met de oggz? Er zijn grofweg twee scenario’s denkbaar. In het eerste scenario gaat de oggz grensoverschrijdende en integrale zorg realiseren. In het tweede scenario wordt de oggz overbodig. Niet ondenkbaar is dat er gemeentelijke en regionale verschillen ontstaan. In het eerste scenario wordt de oggz gezien als een noodzakelijk goed (dus geen kwaad!) dat opruimt wat een ander laat liggen. De voorzieningen zijn nu eenmaal niet in staat om zelf integrale en grensoverschrijdende zorg te bieden en de oggz gaat dit doen. De vitaliteit van de oggz wakkert echter de kantoormentaliteit van de instellingen aan. Als de oggz zorgt voor integrale en grensoverschrijdende hulp, dan gaan de instellingen terug naar hun kerntaak en worden ze bevestigd in hun tweedelijns positie. In het tweede scenario zorgen de professionals ervoor dat de hulpbronnen van de samenleving worden aangeboord. Gemeenten kunnen dit in hun financieringsvoorwaarden opnemen bij voorzieningen die betaald worden uit de Wmo, de toekomstige gedecentraliseerde AWBZ en instellingen voor jeugdhulpverlening. De instellingen zorgen zelf voor integrale en grensoverschrijdende hulp. Een sterke eerste lijn die geolied samenwerkt met perifeer aanwezige FACT-teams en voorzieningen die verstandelijk beperkten ondersteunen in hun bestaan. Samen zorgen zij ervoor dat er nauwelijks aanmeldingen bij de oggz terechtkomen. De gemeente sluist zo weinig mogelijk geld naar de oggz maar financiert voorzieningen die zorgen dat er geen aanmeldingen in de oggz nodig zijn. De gemeentelijke meldpunten krijgen een taak in het filteren en schiften van aanmeldingen. Iedere aanmelding in de oggz is in deze zienswijze een casus om van te leren: Hoe komt het dat informele zorg geen oplossing bood? Hoe komt het dat de eerste en tweede lijn het niet konden redden? Heraanmeldingen gaan in dit tweede scenario niet terug naar de oggz maar rechtstreeks naar de instelling waar iemand eerder hulp kreeg. Lichte gevallen worden door de eerste lijn afgehandeld. Het algemeen maatschappelijk werk wordt weer gefinancierd volgens de VNG-norm van 1 fte op 6000 inwoners en helpt om de lichte gevallen buiten de oggz te houden. De gemeente wordt met de decentralisatie van de AWBZ en de jeugdhulpverlening een partij die sterk sturend kan optreden. Denkbaar is dat gemeenten alleen instellingen financieren die zich kenmerken door: 44 outreach en het vermogen om integrale hulp te bieden; 44 gebiedsgerichte betrokkenheid; 44 flexibiliteit en coördinerend vermogen; 44 het vermogen om de samenleving te activeren en achter de voordeur te zoeken naar samenredzaamheid. Voorlopig is de oggz niet overbodig, vooralsnog is er ongevraagde hulp, bemoeizorg, nodig en vallen mensen met een opeenstapeling aan problemen tussen wal en schip. Het prestatieveld oggz verdwijnt de komende jaren niet uit de Wmo. Wie de outreachfunctie

5.5 • Naar een overbodige oggz

59

van de oggz gaat vervullen, is echter de vraag. In de woonwijken zien we interorganisationele frontlijnteams, FACT-teams en teams van vrijwilligers met ervaringsdeskundigen terrein winnen. Duidelijk is wel dat als de drie beschreven systemen – de gemeenschap van burgers, de eerste lijn en ambulante ggz – aan kracht winnen, de oggz aan omvang en belang afneemt.

5

61

Over de auteurs

G. Schout, Wat elke professional over de oggz moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9941-3, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2012

62

Over de auteurs

Gert Schout promoveerde in 2007 op een proefschrift over competentieontwikkeling in de openbare geestelijke gezondheidszorg (oggz). Tussen 2008 en 2012 was hij lector oggz in Groningen. Op dit moment werkt hij bij de Rijksuniversiteit Groningen aan onderzoek naar Eigen kracht-conferenties bij het voorkomen van dwang in de ggz. Ronald Schilperoort is net als Gert Schout SPV’er en coördinator oggz bij Kwartier Zorg & Welzijn in de gemeente Hoogezand-Sappemeer. Gerard Lohuis is net als de andere twee auteurs SPV’er. Hij is werkzaam bij Lentis in Groningen.