Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten [1 ed.] 978-90-313-9990-1, 978-90-313-9991-8 [PDF]

Zitiervorschau

Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten

Rob Bovens Leontien Hommels Lex Lemmers

Wat elke professional over verslavings­ preventie moet weten

Houten 2013

ISBN 978-90-313-9990-1    © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 751 Lay-out en prepress: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Omslag ontwerp: Studio Bassa, Culemborg Eerste druk 2013 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V

Voorwoord Dit boek is een handzame inleiding in de verslavingspreventie voor iedereen die er in zijn beroep mee te maken krijgt of gaat krijgen. Het boek biedt handvatten aan een professional in de verslavingspreventie, maar bijvoorbeeld ook aan een verpleegkundige, een maatschappelijk werker, een beleidsmedewerker welzijn en gezondheid van een gemeente of een nurse practitioner in een huisartsenpraktijk. Voor deze professionals willen we zo praktisch mogelijk beschrijven wat verslavingspreventie inhoudt, wat de opbrengst is van landelijke en regionale voorlichtingscampagnes, welke interventies er bestaan en hoe deze werken, hoe de kwaliteit bewaakt wordt van de verslavingspreventie, hoe keuzen gemaakt worden voor specifieke doelgroepen en wat er bekend is over de effectiviteit van preventie. Het boek gaat in op de achtergrond en implementatie van de boodschap: ‘Geen alcohol onder de 16 jaar’. Het laat ook zien dat deze boodschap achterhaald is en dat de leeftijdsgrens hoger gelegd dient te worden. Er wordt aandacht besteed aan nieuwe interventiestrategieën, waarbij de activiteiten zich meer dan vroeger richten op beïnvloeding van persoonskenmerken en gedrag, en niet specifiek op verslaving. Daarnaast komt de inzet van sociale media in de verslavingspreventie aan bod. De schrijvers van dit boek hebben jarenlange ervaring op het terrein van de verslavingspreventie en zijn daar ook in de praktijk nog werkzaam. Hun praktische kennis brengen zij in en bundelen zij in het lectoraat Verslavingspreventie van de Hogeschool Windesheim in Zwolle. Door onderzoek wordt deze kennis nog verdiept en vervolgens weer beschikbaar gesteld aan de praktijk en aan het hoger beroepsonderwijs. Dit boek wil een bijdrage leveren aan die kennisoverdracht. Najaar 2012, de auteurs.

VII

Inhoud 1

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .     1

Gezondheidsbevordering en preventie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .     2 1.2 Verslavingspreventie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .     2 1.3 De maatschappelijke opbrengsten van verslavingspreventie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .     3 1.4 Uitvoerders van verslavingspreventie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .     4 1.1

2

De kaders van verslavingspreventie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .     5

2.1 2.2

Wettelijk kader. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .     6 Typen preventie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .     6

3

Verslavingspreventie in kort bestek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .     9

Planmatige en integrale aanpak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   10 3.1.1 Planmatige aanpak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   10 3.1.2 Integrale benadering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   10

3.1

3.2

Invalshoeken voor preventie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   11

3.2.1 Collectieve aanpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   12 3.2.2 Risicogroepenaanpak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   12 3.2.3 Benadering gericht op intermediairs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   13 3.2.4 Benadering gericht op harm reduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   13 3.2.5 Benadering gericht op achterliggende risicofactoren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   14 3.2.6 Benadering gericht op versterking van een positieve leefstijl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   14 3.2.7 Benadering met inzet van ervaringsdeskundigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   14 4

Kwaliteit van verslavingspreventie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   17

4.1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   18

4.2

Theoretische kaders en modellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   18

4.2.1 Fasen van gedragsverandering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   18 4.2.2 ASE-model. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   19 4.2.3 Factoren voor (mate van) verslaving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   20

Fase van verslaving en preventie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   21 Kwaliteitsborging van interventies en kennisspreiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   24 4.4.1 Ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   24

4.3

4.4

4.4.2 Het Centrum Gezond Leven. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   25 4.4.3 Stichting Resultaten Scoren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   25 5

De praktijk van de preventiewerker in de verslavingszorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   27

5.1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   28

5.2

Casus 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   28

5.3

Casus 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   29

5.4

Casus 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   30

5.5

Casus 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   31

5.6

Casus 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   32

VIII

Inhoud

6

Doelgroepen verslavingspreventie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   33

6.1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   34

Brede doelgroepen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   34 6.2.1 De gehele Nederlandse bevolking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   34 6.2.2 Jongeren onder de 16/18 jaar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   36

6.2

6.2.3 Ouders van jongeren onder de 16/18 jaar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   37 6.2.4 Uitgaande jongeren tussen 16 en 25 jaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   38 6.2.5 Zwangere vrouwen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   40 6.2.6 Verkeersdeelnemers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   41 6.2.7 Sporters en sportkantines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   42

Kwetsbare groepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   43 6.3.1 Jongeren die zich in de openbare ruimte misdragen onder invloed van alcohol. . . . . . . . . . .   43 6.3.2 Jongeren met een alcoholvergiftiging. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   44

6.3

6.3.3 Sensatiezoekers en andere persoonlijkheidstypen met een hoog risico. . . . . . . . . . . . . . . . . . .   44 6.3.4 Kinderen van ouders met verslavingsproblemen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   45 6.4

Probleemgebruikers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   46

6.4.1 Zelfsignalerende probleemgebruikers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   46 6.4.2 Zelfhulp en zelfhulpgroepen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   46 6.4.3 Vroege signalering door professionals. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   46 6.4.4 Patiënten met middelengerelateerde klachten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   47 6.4.5 Ouderen/senioren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   47 6.4.6 Studenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   48 7

Online preventie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   49

7.1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   50

7.2

Informatie geven. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   51

7.3

Advies op maat, zelfscreening. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   53

7.4

Zelfhulp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   55

7.5

Hulpverlening. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   55

7.6

Lotgenotencontact. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   57

8

Ontwikkelingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   61

8.1

Preventie als mindset . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   62

8.2 8.3

Online gokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   62 Beïnvloeden van onbewuste processen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   63

8.4

Positieve insteek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   64

8.4.1 Happy Drinks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   64 8.4.2 SmartConnection . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   65

Over de auteurs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   67 Bronnen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   69

1

Inleiding 1.1 Gezondheidsbevordering en preventie – 2 1.2 Verslavingspreventie – 2 1.3 De maatschappelijke opbrengsten van verslavingspreventie – 3 1.4 Uitvoerders van verslavingspreventie – 4

R. Bovens et al., Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9991-8_1, © Bohn Stafleu van Loghum, Onderdeel van Springer Media 2013

1

2

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding

1.1 Gezondheidsbevordering en preventie

Iedereen wil wel eens een baaldag, maar niemand wil echt ziek zijn. Mensen die echt ziek zijn, voelen zich lichamelijk en/of geestelijk niet lekker, hun normale levenspatroon is verstoord. Ziekte gaat ook vaak gepaard met extra (soms hoge) kosten of minder inkomsten. Kortom: een dergelijke situatie willen mensen zo veel mogelijk voorkomen. Want dat is beter dan genezen. In relatie tot gezondheid wordt met preventie bedoeld: het voorkomen van een situatie die kwaliteit van leven en gezondheid bedreigt of aantast. Of in de woorden van 7 Cuijpers (2006): »Preventie is het bereiken van duurzame effecten die bijdragen aan winst voor de gezondheid en de kwaliteit van leven teneinde (ernstige) verslavingsproblemen door middel van beproefde preventiemethoden te voorkomen of tijdig op te sporen. Daarbij richten we ons op zowel gezondheidsbevordering als preventie.« Gezondheidsbevordering en preventie hebben tot doel binnen de Nederlandse bevolking de gezondheid te bevorderen en ziekte te voorkomen. Gezondheidsbevordering en preventie stellen mensen in staat hun gezondheidsvaardigheden te versterken en de keuze voor gezond gedrag een gemakkelijker keuze te maken. Dat leidt tot minder ziektelast later in de levensloop maar ook tot sociaal-maatschappelijke winst. Een combinatie van geïntegreerde activiteiten maakt gezonde keuzes mogelijk: voorlichting en educatie, vroegsignalering, interventies in de woon-, werk- en leefomgeving.

1.2 Verslavingspreventie

Dit boek gaat over de preventie van verslaving en schadelijk gewoontegedrag. Kort gezegd: verslavingspreventie. De moderne maatschappij zet mensen aan tot consumeren. Alcohol drinken is de gewoonste zaak van de wereld. Hoewel roken steeds minder geaccepteerd wordt, is het in cafés nog steeds mogelijk om een sigaret op te steken. (Soft)drugs zijn gemakkelijk te verkrijgen. Via de mobiele telefoon en computers kunnen mensen continu met elkaar communiceren en bijvoorbeeld ook elk uur van de dag snelle computergames spelen: tegenspelers zijn altijd te vinden. Dit zijn leuke aspecten van de moderne tijd. De andere kant van de medaille is dat deze op het eerste gezicht aantrekkelijke consumentenartikelen het risico in zich hebben dat mensen eraan verslaafd raken. Een meisje dat steeds meer gaat blowen om te ontspannen en daardoor uitvalt op school. Een jongen die zijn huiswerk verwaarloost omdat hij uren achtereen op de computer zit te gamen. Een oudere dame die vereenzaamt en steeds meer glaasjes wijn drinkt om het verdriet niet te voelen. Preventiewerkers kunnen vrij goed aangeven bij welke groepen consumenten middelengebruik tot problemen gaat leiden. De ene persoon ontwikkelt direct een verslaving, terwijl een andere persoon, die veel meer middelen gebruikt, kan stoppen wanneer hij dat wil. Verslavingspreventie richt zich in het bijzonder op de kwetsbare groepen in hun omgeving, met als doel te voorkomen dat er problemen ontstaan en dat de problemen die er zijn groter worden. Daarbij wordt gebruikgemaakt van verschillende mogelijkheden: nu weer eens richten preventieve activiteiten zich op de gehele bevolking, dan weer op specifieke risicogroepen.

1.3 • De maatschappelijke opbrengsten van verslavingspreventie

3

1.3 De maatschappelijke opbrengsten van verslavingspreventie

Niet alleen individuen zijn gebaat bij preventie, ook hun sociale omgeving en de hele maatschappij profiteren ervan. Verslaving is een chronische ziekte die lichamelijke, psychische en sociale problemen veroorzaakt. Naast de problemen voor de verslaafde zelf, leiden verslavingen tot ontwrichting van de sociale omgeving, tot verwaarlozing in de opvoeding, tot overlast op straat, tot economische schade en tot onveilige situaties in het verkeer en in het uitgaansleven. Verslaving leidt tot hoge kosten voor de gezondheidszorg. Tabak- en alcoholverslaving behoren tot de belangrijkste leefstijlgerelateerde determinanten van ziekten. Volgens de doodsoorzakenstatistiek van het CBS stierven in 2009 in totaal ruim 19.000 mensen aan een aan roken gerelateerde aandoening en minimaal 1761 aan de gevolgen van alcoholmisbruik en verslaving. Een van de belangrijkste zorgen voor het huidige en de komende kabinetten is hoe de steeds sneller stijgende kosten voor de gezondheidszorg in toom te houden. De getallen zijn soms duizelingwekkend. Werd er in 2002 ongeveer 40 miljard euro aan zorg uitgegeven, in 2011 waren de uitgaven al gestegen tot bijna 60 miljard euro. Ongeveer 1% van deze totale uitgaven wordt besteed aan de preventie en behandeling van verslaving. Alcoholmisbruik heeft een aantoonbaar verband met zo’n 60 verschillende ziekten, zoals slokdarmkanker, borstkanker, keelkanker en allerlei leverziekten. Er zijn ook hoge kosten gemoeid met alcoholvergiftigingen, ongevallen in het verkeer en hiv/aids door het gebruik van vuile spuiten of heroïneprostitutie. Sommige verslavingen zoals alcoholverslaving en verslavingen aan harddrugs hangen samen met agressie, criminaliteit, openbare orde en verkeersveiligheid. Zo wordt 70% van het uitgaansgeweld veroorzaakt onder invloed van alcohol, al of niet in combinatie met drugsgebruik. Circa een kwart van de verkeersongevallen komt door rijden onder invloed van middelen (Nationaal Kompas, RIVM). De maatschappelijke kosten van verslaving overstijgen de directe ziektekosten die ontstaan door verslaving. Alleen al alcoholmisbruik kost de maatschappij volgens een schatting in 2001 meer dan 2,5 miljard euro. Een belangrijk aandeel in deze kosten heeft arbeidsverzuim. Daarnaast zijn er ook de kosten voor politie en justitie bij de vervolging van delicten als huiselijk geweld en rijden onder invloed. De kosten die politie en justitie maken bij de handhaving en bestrijding van Opiumwetdelicten worden door 7 Moolenaar (2009) geschat op 523 miljoen euro in 2006. Hierin zijn de kosten meegenomen voor preventie, opsporing en onderzoek, vervolging, tenuitvoerlegging van sancties en ondersteuning van slachtoffers en daders. In 2001 schatte het adviesbureau 7 KPMG de totale jaarlijkse maatschappelijke kosten van overmatig alcoholgebruik op € 2,58 miljard. Roken kost de staat jaarlijks zo’n 2,4 miljard euro. De maatschappelijke kosten van verslaving uiten zich onder andere in: ziektekosten, verminderde productiviteit, arbeidsongeschiktheid en overlast in het publieke domein. Voor jongeren is middelengebruik extra schadelijk omdat het de hersenontwikkeling kan beïnvloeden en tot leerachterstand, crimineel gedrag en verhoogd risico op verslaving kan leiden.

1

4

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding

De genoemde gevolgen zijn over het algemeen in geld uit te drukken. Maar de lichamelijke, psychische en sociale gevolgen van verslavingsproblematiek zijn natuurlijk vele malen erger. Verslavingspreventie, mits integraal en effectief opgezet, levert een bijdrage aan de bevordering van de gezondheid en de kwaliteit van leven en helpt de persoonlijke, economische en maatschappelijke gevolgen van verslaving te voorkomen of te verminderen.

1.4 Uitvoerders van verslavingspreventie

Talrijke professionals spelen een rol in de uitvoering van verslavingspreventie. In toenemende mate wordt preventie als een belangrijke taak gezien binnen allerlei beroepen. Deze ontwikkeling wordt verder beschreven in  7 H. 8. In dit boek zullen we bij het hanteren van het begrip verslavingspreventie voornamelijk het werk in het achterhoofd hebben dat uitgevoerd wordt door de instellingen voor verslavingszorg, aangezien de professionals op hun preventieafdelingen dit als hoofdtaak hebben.

5

De kaders van verslavingspreventie 2.1 Wettelijk kader – 6 2.2 Typen preventie – 6

R. Bovens et al., Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9991-8_2, © Bohn Stafleu van Loghum, Onderdeel van Springer Media 2013

2

6

Hoofdstuk 2 • De kaders van verslavingspreventie

2.1 Wettelijk kader

2

De overheid stelt de kaders vast voor de uitvoering van preventieve taken op het terrein van de gezondheid. In Nederland hebben de gemeenten en de zorgverzekeraars gezamenlijk de verantwoordelijkheid gekregen voor de uitvoering van gezondheidsbevordering en ziektepreventie. Allereerst zijn het de gemeenten die op basis van de Wet publieke gezondheid de bescherming, bevordering en bewaking van de volksgezondheid als taak hebben. Die taak loopt van voorlichting op scholen tot reizigersvaccinaties. Van ouderavonden over het thema gezondheid tot het regelen van toegang tot de zorg in de vorm van bijvoorbeeld nachtopvang voor verslaafden. Daarnaast is ziektepreventie, en dus ook verslavingspreventie, onderdeel van de openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGZ). Deze zorg richt zich op multiprobleemsituaties voor sociaal kwetsbare groepen in onze maatschappij, meestal zonder een duidelijke hulpvraag. Men moet dan denken aan psychische problematiek, verslaving, schulden, dakloosheid, huiselijk geweld en dergelijke. De zorg aan deze doelgroep wordt voor een deel gefinancierd en uitgevoerd onder regie van de gemeente op basis van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Voor een ander deel wordt deze zorg gefinancierd door de zorgverzekeraars uit de Zorgverzekeringswet (Zvw) en uit de AWBZ. 2.2 Typen preventie

Binnen de preventie wordt onderscheid gemaakt tussen universele preventie, selectieve preventie, geïndiceerde preventie en zorggerelateerde preventie. Universele preventie bevordert en beschermt proactief de gezondheid van de gezonde bevolking, om ziekten en risicofactoren te voorkomen. Selectieve preventie voorkomt dat mensen met een of meer risicofactoren (determinanten) voor een bepaalde aandoening daadwerkelijk ziek worden. Geïndiceerde preventie voorkomt dat beginnende klachten verergeren tot een aandoening. Zorggerelateerde preventie stelt zich ten doel te voorkomen dat een bestaande aandoening leidt tot complicaties, beperkingen, een lagere kwaliteit van leven of sterfte. Ten slotte kan preventie zich ook richten op het verkleinen van sociaaleconomische gezondheidsverschillen die ontstaan ten gevolge van een chronische ziekte. Gezondheidsbevordering heeft een bredere betekenis dan preventie. Gezondheidsbevordering gaat bijvoorbeeld over het bevorderen van een gezonde woon- en leefomgeving in het kader van universele preventie. Een ander voorbeeld is het stimuleren van maatschappelijke participatie van bijvoorbeeld chronisch zieken, in het kader van geïndiceerde preventie. We spreken daarom van universele, selectieve, geïndiceerde en zorggerelateerde gezondheidsbevordering en preventie. In het Prevent model (.  Figuur  2.1) staat de relatie tussen deze termen aangegeven.

7

2.2 • Typen preventie

Selectieve preventie

Geïndiceerde preventie

(risicogroepen)

(mensen met hoogrisico en/of vroegsymptomen)

Universele preventie (algemeen publiek)

Gemeenschap, gezonde leefomgeving en participatie

Gewoon gezond leven

(Risico)profilering bewustmaking beslisondersteuning

Geïnformeerde en gemotiveerde individuen

Intervention mapping advies op maat

Op eigen kracht

Zorggerelateerde preventie (mensen met een chronische aandoening en/of beperking)

(Zorg)standaarden, sluitend netwerk hulpverlening, zelfmanagement

Voorkomen van erger

Behandelen Er op tijd bij zijn

Bijsturen met hulp

. Figuur 2.1  Het Prevent model

Er zijn instellingen en professionals die vooral werkzaam zijn op het terrein van universele en selectieve gezondheidsbevordering en preventie, onder andere de GGD, GGZpreventie, bedrijven, scholen en categorale instellingen. Daarnaast zijn er instellingen en professionals die vooral in het veld van geïndiceerde en zorggerelateerde gezondheidsbevordering en preventie werken, zoals medewerkers bij regionale ondersteuningsstructuren eerstelijnszorg (ROS), (para)medische zorgverleners, praktijkondersteuners en leefstijlcoaches.

2

9

Verslavingspreventie in kort bestek 3.1 Planmatige en integrale aanpak – 10 3.1.1 Planmatige aanpak – 10 3.1.2 Integrale benadering – 10

3.2 Invalshoeken voor preventie – 11 3.2.1 Collectieve aanpak – 12 3.2.2 Risicogroepenaanpak – 12 3.2.3 Benadering gericht op intermediairs – 13 3.2.4 Benadering gericht op harm reduction – 13 3.2.5 Benadering gericht op achterliggende risicofactoren – 14 3.2.6 Benadering gericht op versterking van een positieve leefstijl – 14 3.2.7 Benadering met inzet van ervaringsdeskundigheid – 14

R. Bovens et al., Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9991-8_3, © Bohn Stafleu van Loghum, Onderdeel van Springer Media 2013

3

10

Hoofdstuk 3 • Verslavingspreventie in kort bestek

3.1 Planmatige en integrale aanpak

De basis van effectieve verslavingspreventie is een planmatige en integrale aanpak. Hierna worden beide invalshoeken toegelicht.

3

3.1.1 Planmatige aanpak

Het is niet zo, dat planmatig werken altijd leidt tot effectiviteit. Het is wel zo, dat de afwezigheid van een planmatig werken zeker niet leidt tot effectiviteit. Er zijn verschillende instrumenten en werkmodellen ontwikkeld die helpen de planmatige aanpak van gezondheidsbevordering en preventie vorm te geven. Voorbeelden hiervan zijn: intervention mapping (7 Bartholomew e.a., 2001); preceed/proceed-model (7 Green en Kreuter, 2005); referentiekader gezondheidsbevordering, Preffi (7 Kok e.a., 2005). De fasen die binnen planmatige preventie worden gevolgd, zijn: analysefase; interventiekeuze en -aanpassing; implementatie van de gekozen interventies en evaluatie. De kern van de aanpak zit in het vaststellen van de doelstellingen (wat wil je bereiken), de specificatie van de doelgroep (bij welke doelgroep) en de keuze van de interventie(s) (met welke methodiek). Bepalende factoren voor effect zijn: het draagvlak voor de interventie bij relevante actoren; de capaciteit en de inzet en kwaliteit van de projectleider of preventiewerker. Voorbeeld van planmatige aanpak Een gemeente belt de preventiewerker in verband met een overlastgevende groep die rondhangt bij de skatebaan. De groep bestaat uit jongeren tussen de 16 en 18 jaar. Een aantal van die jongeren gebruikt alcohol en drugs. De preventiewerker begint met de analyse (welke jongeren zitten in de groep? wat zijn het voor jongeren?), bij voorkeur samen met het jongerenwerk en de politie. Naar aanleiding van de analyse kiest de preventiewerker met de betrokkenen enkele interventies waarmee ze de gestelde doelen wil bereiken (geen overlast meer; jongeren over wie zorg bestaat in contact brengen met verslavingspreventie). Zij gaat met de jongerenwerker mee om kennis te maken met de jongeren; ze maakt gebruik van kennistestjes en motiverende gespreksvoering om met de jongeren in gesprek te komen. De gemeente brengt ouders ervan op de hoogte dat hun kind gesignaleerd is in de overlastgevende groep en nodigt ze uit voor een informatieavond. Met de ouders van de kinderen over wie zorg bestaat, wordt een vervolgafspraak gepland, of door de agent, of door de preventiewerker. Na de uitvoering wordt er geëvalueerd: zijn de vooraf gestelde doelen bereikt? Wat zijn leerpunten voor de volgende keer?

3.1.2 Integrale benadering

Met een integrale benadering wordt bedoeld dat er verschillende typen activiteiten en maatregelen gelijktijdig worden ingezet om het vooraf vastgestelde doel te bereiken. Stel

11

3.2 • Invalshoeken voor preventie

Regelgeving

Handhaving

Preventie

Voorlichting/ Publiek draagvlak

. Figuur 3.1  Het model van Holder en Reynolds voor effectieve, integrale alcoholpreventie

dat het doel is dat jongeren van 16-18 jaar in een bepaalde gemeente minder alcohol gaan drinken. Er kunnen dan maatregelen worden genomen die direct inspelen op de motivatie van jongeren, maar tegelijkertijd ook maatregelen die alcohol moeilijker verkrijgbaar maken voor jongeren en maatregelen die het toezicht op het alcoholgebruik van jongeren tussen 16-18 jaar vergroten. .  Figuur 3.1 laat zien hoe deze aanpak er in een model (7  Holder en Reynolds, 1998) uitziet. In alle drie de velden dienen instrumenten gezamenlijk ingezet te worden voor het realiseren van effectieve (alcohol)preventie. Daarnaast dient de samenhang tussen maatregelen bewaakt te worden en dienen afspraken gemaakt te worden tussen de stakeholders over het uitzenden van één en dezelfde boodschap. Meer hierover is te lezen in de Handreiking gezonde gemeente, via het loket gezond leven (7 www.loketgezondleven.nl). 3.2 Invalshoeken voor preventie

Activiteiten in de verslavingspreventie kunnen heel verschillend zijn, afhankelijk van de benadering die wordt gekozen. Bij voorkeur worden activiteiten met elkaar gecombineerd in een integrale aanpak, zoals in 7 par. 3.1 is beschreven. Als men riskant alcoholgebruik bij jongeren wil aanpakken, kan men zich richten op rechtstreekse beïnvloeding van de jongere zelf, maar men kan ook de beschikbaarheid van

3

12

3

Hoofdstuk 3 • Verslavingspreventie in kort bestek

alcohol beperken. Dat kan bijvoorbeeld door ouders te ontraden hun kinderen op te jonge leeftijd alcoholische dranken aan te bieden, of door er bij het gemeentebestuur op aan te dringen happy hours te verbieden. Welke benadering men kiest, wordt doorgaans bepaald door overwegingen van effectiviteit. Maar de effectiefste maatregelen zijn niet altijd mogelijk, omdat factoren zoals draagvlak en financiering een grote rol spelen. De volgende paragrafen geven een overzicht van benaderingen en invalshoeken die bij preventie (kunnen) worden ingezet. 3.2.1 Collectieve aanpak

Het kan zinvol zijn om preventieactiviteiten te richten op (een deel van) de algemene bevolking, bijvoorbeeld op alle ouders van opgroeiende kinderen. Bij deze collectieve aanpak ligt de nadruk op universele preventieactiviteiten. Dikwijls wordt gewezen op de samenhang tussen collectief en individueel gedrag. Bekend is de Ledermannformule (7 Ledermann, 1964), die ervan uitgaat dat veranderingen in gemiddeld consumptieniveau leiden tot nog sterkere veranderingen in het percentage excessieve drinkers. 7 Babor e.a. (2010) concludeerden op basis van een metastudie dat problematisch drinken het effectiefst kan worden beïnvloed door collectieve maatregelen als verhoging van de kostprijs en verhoging van de leeftijdsgrenzen, en door reclame. In 1986 had  7  Kreitman aan de hand van wiskundige modellen aangetoond dat preventie gericht op een bescheiden afname van consumptie bij alle drinkers waarschijnlijk tot een sterkere afname leidt van alcoholgerelateerde problematiek dan een sterke vermindering van consumptie bij de kleine groep zwaarste drinkers. Het betreft immers meer mensen. Preventieactiviteiten die tot de collectieve aanpak worden gerekend, zijn bijvoorbeeld: publiekscampagnes, algemene voorlichting in de klas, ouderavonden of media advocacy (met name aandacht genereren in de pers). 3.2.2 Risicogroepenaanpak

Het kan zinvol zijn om preventieactiviteiten te richten op een specifieke risicogroep, zoals kinderen van een verslaafde ouder. Het Rotterdamse Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen en Verslaving (IVO) bracht in 2010 in opdracht van Resultaten Scoren het rapport Kwetsbare groepen ­jeugdigen en (problematisch) middelengebruik uit (7  Snoek e.a., 2010). Er is een groep kwetsbare jongeren bij wie een combinatie bestaat van risicofactoren voor middelenproblematiek en verslavingsgedrag. Deze factoren hangen samen met problemen op andere leefgebieden, zoals dak- en thuisloosheid, psychische problemen en delinquent gedrag. Kortom, een optelsom van met elkaar samenhangende risicofactoren. De onderzoekers pleiten ervoor meer aandacht te besteden aan het ontstaan van kwetsbaarheid voor psychische proble-

3.2 • Invalshoeken voor preventie

13

men, de interactie met de sociale omgeving en het benutten van kansen om vroegtijdig een ongunstig ontwikkelingstraject in positieve zin te beïnvloeden. Een conclusie van hen is ook dat hiervoor nog onvoldoende interventies ter beschikking staan. Zij pleiten ervoor om meer samen te werken met bijvoorbeeld de jeugdhulpverlening. Onder meer dit onderzoeksrapport heeft geleid tot weer meer nadruk op de risicobenadering, zonder daarmee het belang van aandacht voor een collectieve aanpak te miskennen. Andere risicogroepen zijn bijvoorbeeld ouderen en studenten die veel drinken. In  7  H. 6 wordt aandacht geschonken aan diverse risicogroepen en de bij hen passende interventiestrategieën. 3.2.3 Benadering gericht op intermediairs

Vaak blijkt dat preventie gericht op de einddoelgroep zelf onvoldoende effect sorteert, of bijvoorbeeld te arbeidsintensief is. Zo kan op school niet permanent een preventiemedewerker van de verslavingszorg ingezet worden. Het is dan efficiënter om degenen met wie de leerlingen dagelijks te maken hebben (docenten en overig schoolpersoneel) vaardigheden en kennis bij te brengen om bijvoorbeeld eventuele problematiek met middelengebruik bij leerlingen eerder te herkennen en bespreekbaar te maken. Ook kunnen docenten voorlichting en informatie over middelengebruik geven, hoewel men zich kan voorstellen dat sommige voorlichtingsboodschappen eerder geaccepteerd worden van bepaalde personen, bijvoorbeeld leeftijdgenoten (peers) of de huisarts. De laatste jaren wordt steeds meer energie gestoken in de kennis en vaardigheden van ouders. Dit heeft te maken met de ontwikkeling dat de gemiddelde leeftijd waarop kinderen beginnen met drinken in het begin van deze eeuw dramatisch is gedaald naar 12 jaar. Zeker op deze leeftijd (maar ook nog later) hebben ouders veel invloed op het gedrag van de kinderen, meer nog dan leeftijdgenoten (7 Van der Vorst, 2007). Overigens zijn ouders niet alleen intermediairs, ze vormen ook een einddoelgroep. Ook het alcoholgebruik van volwassenen is een aandachtspunt. 3.2.4 Benadering gericht op harm reduction

In de meeste gevallen wordt het middelengebruik of het verslavingsgedrag zelf ter discussie gesteld en tracht men met interventies hierin verandering te brengen. Een benadering gericht op harm reduction laat in principe de mate van gebruik buiten schot of is aanvullend op de beïnvloeding van het gebruik. Zo is de Bob-campagne of een cursus voor met alcohol betrapte automobilisten (de Educatieve Maatregel Alcohol en verkeer, zie 7 H. 6) gericht op het scheiden van drinken en rijden en niet (noodzakelijk) op het alcoholgebruik zelf. Ook spuitenomruil (ter voorkoming van aids en hepatitis B) en heroïneverstrekking zijn preventieve maatregelen die in eerste instantie zijn gericht op het beperken van maatschappelijke en gezondheidsschade.

3

14

Hoofdstuk 3 • Verslavingspreventie in kort bestek

3.2.5 Benadering gericht op achterliggende risicofactoren

3

In 7 par. 3.2.2 werd al even aandacht besteed aan de samenhang tussen de kwetsbaarheid van bepaalde (groepen) jongeren voor problematisch middelengebruik en een cluster van risicofactoren. De laatste jaren bestaat steeds meer aandacht voor de samenhang met specifieke persoonlijkheidskenmerken van jongeren. 7  Conrod e.a. (2010) onderscheiden een aantal persoonlijkheidsprofielen bij jongeren: impulsiviteit, sensatie zoeken, angstgevoeligheid en negatief denken. In een experiment zijn interventies toegepast die niet gericht zijn op het middelengebruik zelf, maar op ermee samenhangende thema’s zoals je angstig voelen of je vervelen. De interventies bleken invloed te hebben op onthouding, hoeveelheid en frequentie van alcoholgebruik. Het programma heeft het meeste effect op het terugdringen van binge drinken (veel drinken bij een gelegenheid), vooral bij sensatiezoekers. Ook zijn er positieve effecten gemeten op probleemdrinken bij negatieve denkers en angstgevoelige jongeren en op emotionele en gedragsproblemen gerelateerd aan de persoonlijkheidsprofielen, zoals depressie, paniek­ aanvallen en schooluitval. In Nederland wordt door het Trimbos-instituut onderzocht of de positieve uitkomsten uit het Britse onderzoek ook voor ons land gelden. Dat zou aanleiding kunnen zijn interventies in te zetten die niet in eerste instantie op het middelengebruik zijn gericht (zie 7 H. 6). 3.2.6 Benadering gericht op versterking van een positieve leefstijl

Preventie kan plaatsvinden door de negatieve effecten als aanknopingspunt te gebruiken, maar ook door het stimuleren van positieve effecten. Heel lang is door de verslavingspreventie veel nadruk gelegd op de negatieve consequenties die gebruik en verslaving voor de betrokkene en/of de omgeving kunnen hebben als motivatiemiddel voor aanpak van het probleem. Nog steeds is in bepaalde fasen van een preventieve aanpak deze benadering nuttig, bijvoorbeeld in het geval van agendasetting door publiekscampagnes. Soms gaan mensen immers pas tot actie over nadat men geschrokken is van bepaalde misstanden. Door de komst van instrumenten als motiverende gespreksvoering, waarbij negatieve en positieve effecten tegenover elkaar worden gesteld, komt er steeds meer aandacht voor een positievere insteek. Vooral de laatste jaren is er steeds meer aandacht voor empowerment en het aanleren van copingstrategieën, bijvoorbeeld bij een project als SmartConnection (zie 7 par. 8.4.2). 3.2.7 Benadering met inzet van ervaringsdeskundigheid

Veel discussie bestaat er over de meerwaarde van het inzetten van ervaringsdeskundigen in de preventie. Organisaties als de Stichting Voorkom, de AA en het Zwarte Gat (zie 7 H. 6) profileren ervaringsdeskundigheid expliciet als werkzaam bestanddeel binnen preventie. Een van de discussiepunten is of deze expliciete inzet voor iedere leeftijdsgroep aangewe-

3.2 • Invalshoeken voor preventie

15

zen is. Vooral bij jongeren wordt gevreesd voor een averechts effect, omdat bijvoorbeeld sensatiezoekers juist geprikkeld zouden kunnen worden door spannende verhalen over het leven met een verslaving. Daar staat tegenover dat ervaringsdeskundigheid, ook bij preventiewerkers, bewust of onbewust, een rol kan spelen bij de invulling van de preventietaak. Het lectoraat Verslavingspreventie van de Hogeschool Windesheim heeft dit gegeven als een van zijn speerpunten benoemd binnen het onderzoeksprogramma en wil handvatten bieden voor een meer bewuste en wetenschappelijk onderbouwde inzet hiervan. Een bijzondere positie neemt de zelfhulp in: organisaties als de Anonieme Alcoholisten (AA), de Buitenveldertgroepen (voor alle verslavingen), Gamblers Anonymous (GA) en Narcotics Anonymous (NA) zijn vooral actief bij het ondersteunen van mensen met verslavingsproblemen die tijdens de re-integratiefase en nazorg vrezen terug te vallen. Daarnaast geven leden van zelfhulpgroepen veel voorlichting op basis van ervaringsdeskundigheid.

3

17

Kwaliteit van verslavingspreventie 4.1 Inleiding – 18 4.2 Theoretische kaders en modellen – 18 4.2.1 Fasen van gedragsverandering – 18 4.2.2 ASE-model – 19 4.2.3 Factoren voor (mate van) verslaving – 20

4.3 Fase van verslaving en preventie – 21 4.4 Kwaliteitsborging van interventies en kennisspreiding – 24 4.4.1 Ontwikkeling – 24 4.4.2 Het Centrum Gezond Leven – 25 4.4.3 Stichting Resultaten Scoren – 25

R. Bovens et al., Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9991-8_4, © Bohn Stafleu van Loghum, Onderdeel van Springer Media 2013

4

18

Hoofdstuk 4 • Kwaliteit van verslavingspreventie

4.1 Inleiding

4

De professional streeft in zijn werk altijd naar het leveren van een zo hoog mogelijke kwaliteit. De preventiewerker wordt regelmatig de vraag gesteld of hij of zij het juiste arsenaal aan interventies inzet om datgene wat beoogd wordt te bereiken. Dat wat voor de ene doelgroep werkt, hoeft nog niet voor een andere doelgroep te werken. Het is de kunst om met een interventie de vooraf vastgestelde doelstellingen bij de doelgroep te bereiken. Hoe bepaal je welk instrument je inzet en hoe toon je het effect van je handelen aan? Het aantonen van effect is lastig en altijd pas mogelijk op lange termijn. De paradox van preventie is dat je iets voorkomt, en dat je achteraf niet kunt vaststellen dat het feit dat zich iets niet heeft voorgedaan komt door de preventieve interventies. Effectmetingen zijn tijdrovend en daarmee duur. Zowel bij het inzetten van preventieve maatregelen als bij het onderzoek naar mogelijke effecten, kunnen preventiewerkers tegen ethische dilemma’s aanlopen. Zo kan men moeilijk de effecten van (overmatig) alcoholgebruik bij kinderen vaststellen: het is natuurlijk niet mogelijk om een onderzoekspopulatie te maken van kinderen die overmatig alcohol drinken. Om tijd en kosten te besparen en de kwaliteit van de uitvoering te borgen, is het belangrijk om kennis te delen en zo veel mogelijk gebruik te maken van interventies waarvan het effect is aangetoond. Effectieve interventies zijn planmatig opgezet, en worden met een theoretisch kader onderbouwd. Een theorie helpt om inzicht te krijgen in de situatie en in de gedragsdeterminanten. Op grond van een determinantenoverzicht wordt een keuze gemaakt voor de in te zetten interventies, zodat de relatie tussen de interventie en het te veranderen thema goed onderbouwd is. In 7 H. 2 is het belang van planmatig werken uitgewerkt. Hieronder wordt een aantal theoretische kaders en modellen toegelicht die helpen bij de onderbouwing van de interventiekeuze. 4.2 Theoretische kaders en modellen 4.2.1 Fasen van gedragsverandering

In de verslavingszorg en -preventie wordt gebruikgemaakt van het model van gedragsverandering van 7  Prochaska en Diclemente (1986). Het model geeft geen methode om de gedragsverandering te bewerkstelligen, maar biedt de ontwikkelaar en uitvoerder van een gedragsinterventie inzicht in de stadia via welke gedragsverandering tot stand komt. Interventies dienen dan rekening te houden met het stadium waarin iemand zich bevindt. Dat stadium geldt als vertrekpunt voor de interventie die erop gericht zal zijn iemand minimaal in het volgende stadium van gedragsverandering te brengen. In . Figuur 4.1 zijn de zes stadia van het verandermodel van Prochaska en Diclemente in beeld gebracht. Volgens Prochaska en DiClemente is gedragsverandering effectief als iemand zes fasen doorloopt. Deze zijn: voorbeschouwing, overpeinzing, besluitvorming, actieve verandering, stabilisatie en terugval. Bij elke fase hoort een eigen type interventie. Veel interven-

19

4.2 • Theoretische kaders en modellen

Stadia van verandering

Permanente uitgang

Volhouden

Terugval

START Actieve verandering

Beslissing

Voorbeschouwing

Overpeinzing

Tussentijdse uitgang

. Figuur 4.1  Het verandermodel van Prochaska en Diclemente

ties in de (verslavings)preventie richten zich op de eerste drie fasen om daarmee ervoor te zorgen dat de doelgroep uiteindelijk een actieve verandering (vierde fase) ondergaat. Via motiverende gesprekstechnieken helpen preventiewerkers de doelgroep door de fasen heen. Het model dient ook als basis om groepen de stadia van gedragsverandering te laten ondergaan, bijvoorbeeld in leerstraffen voor veroordeelde rijders onder invloed, of voor jonge wetsovertreders die onder invloed waren. 4.2.2 ASE-model

Het ASE-model (7  De Vries e.a., 1988, .  Figuur 4.2) is een model dat voornamelijk bij preventieve voorlichtingsactiviteiten wordt gebruikt, zoals campagnes, gezondheidslessen in het onderwijs of thematische ouderavonden. Centraal in gedragsverandering staat de intentie om bepaald gedrag te vertonen. Als de intentie bestaat, zal alleen van het bewuste gedrag worden afgezien als er zich belemmeringen van buitenaf voordoen (bijvoorbeeld de sigarettenautomaat is leeg), of als de vereiste vaardigheden om het gedrag te vertonen ontbreken.

4

20

Hoofdstuk 4 • Kwaliteit van verslavingspreventie

Attitude

Sociale invloeden

4

Barrières

Gedrag

Intentie

Eigen effectiviteit

Vaardigheden

. Figuur 4.2  Het ASE-model

De intentie tot het vertonen van gedrag wordt beïnvloed door drie factoren: attitude, sociale invloeden en verwachtingen ten aanzien van de eigen effectiviteit. In de verslavingspreventie worden veel activiteiten uitgevoerd om deze drie factoren te beïnvloeden. Zo wordt bijvoorbeeld gepoogd attitude te beïnvloeden door het voeren van campagnes. Bij het veranderen van sociale invloeden kan men bijvoorbeeld denken aan de uitgebreide activiteiten gericht op ouders om te voorkomen dat kinderen op jonge leeftijd al beginnen met drinken. Wat de eigen effectiviteit betreft, wordt in toenemende mate aandacht besteed aan het verhogen van de weerbaarheid tegen groepsdruk of wervende reclame voor drank. Een voorbeeld vormt het tijdschrift Control dat in 2011 werd uitgebracht door het Trimbos-instituut en STIVORO in het kader van de landelijke weerbaarheidscampagne voor jongeren. Naast de in het ASE-model beschreven gedragsdeterminanten worden er in de sociaalpsychologische literatuur nog andere belangrijke determinanten van gedrag genoemd, zoals: emoties, impulsen, gewoonten en automatismen. Deze vaak onbewuste factoren zijn een belangrijke aanvulling op het ASE-model, dat voornamelijk uitgaat van beredeneerd gedrag. 4.2.3 Factoren voor (mate van) verslaving

Wat de factoren betreft wordt vaak gebruikgemaakt van een indeling die Zinberg hanteert (7 Zinberg, 1984). Volgens deze indeling dient rekening gehouden te worden met (de aard van) het middel, de persoon en de setting. Al deze factoren zijn van invloed op de omvang en aard van het gebruik en op de mate van problematiek. Middel

Als we kijken naar het middel, gaat het om middelen die de neiging hebben gewoontevorming op te roepen bij mensen en in een later stadium lichamelijke en/of psychische afhankelijkheid. Het bekendst zijn natuurlijk verslavende stoffen, zoals alcohol, drugs, tabak en medicijnen. Maar daarnaast bestaan er ook gedragingen die in het ongunstigste geval niet meer achterwege gelaten kunnen worden, zoals gamen op het internet en gokken. Daar waar gesproken kan worden van (dreigende) psychische en/of lichamelijke schade, bevinden we ons in het domein van de verslavingspreventie.

4.3 • Fase van verslaving en preventie

21

Persoon

In de verslavingszorg wordt veelvuldig gebruikgemaakt van het zogenaamde biopsychosociale model. Dit model geeft aan dat oorzaken voor verslaving multicausaal zijn. Verslaving kan het gevolg zijn van genetische factoren en gaandeweg vervorming van de hersenstructuren en functies teweegbrengen. Dan spreken we van de biologische benadering. Ook al heeft iemand de aanleg voor een verslaving, daarmee is nog niet gezegd dat hij of zij gaat gebruiken of verslaafd raakt. Dat is weer afhankelijk van psychologische en/of sociale factoren. Bij psychologische factoren moet gedacht worden aan verminderde impulscontrole, angststoornissen, depressiviteit of een hang naar spanning. Bij sociale factoren moet men denken aan groepsdruk of aan sociale omstandigheden die de behoefte aan gebruik versterken, zoals relatieproblematiek, werkloosheid of gewoonten binnen bepaalde maatschappelijke kringen of structuren. Setting

Gebruik en verslaving zijn voor een deel ook weer afhankelijk van de mate waarin een bepaald middel wordt aangeboden. Zo zullen minder jongeren drinken als de geldende leeftijdsgrenzen beter gehandhaafd worden. Begin jaren negentig van de vorige eeuw is de toen snel stijgende gokproblematiek een halt toegeroepen door gokautomaten in ­cafetaria’s te verbieden. In studentenverenigingen wordt aanzienlijk meer gedronken dan daarbuiten omdat er doorgaans een forse drinkcultuur heerst, waarbinnen de aanvoer van drank goed is geregeld. Welke factoren leiden tot drankgebruik? Welke factoren het alcoholgebruik verklaren is in beeld gebracht in . Figuur 4.3. Volgens dit model hebben jongeren de neiging om (overmatig) alcohol te gebruiken naargelang zij hiertoe gesocialiseerd zijn door opvoeding en de wijze waarop in hun omgeving met het middel wordt omgegaan. Genetische factoren, lichamelijke toestand en persoonlijkheidskenmerken bepalen daarbij de mate van ontvankelijkheid. Of en in welke mate jongeren gaan drinken wordt vervolgens bepaald door hun kennis en houding ten aanzien van het middel, de mate waarin het aan hen wordt aangeboden en de wijze waarop en mate waarin (sociale) controle plaatsvindt. Op deze determinanten in alle drie de segmenten van het model zijn maatschappelijke normen van invloed: maatschappelijke normen bepalen de houding van de ouders (opvoeders, belangrijke eerste aanbieders, toezichthouders), de bereidheid van verstrekkers zoals sportkantinebeheerders om alcohol aan te bieden, de mate waarin gemeenten alcoholgebruik onder jongeren actief willen tegengaan enzovoort.

4.3 Fase van verslaving en preventie

Verslavingspreventie moet ook rekening houden met de fase waarin het gebruik zich bevindt. Vaak wordt hierbij als basis gebruikt het diseasemanagementmodel van Skinner en Holt. Zij onderscheiden zeven fasen . Figuur 4.4).

4

22

Hoofdstuk 4 • Kwaliteit van verslavingspreventie

Campagne, voorlichting onderzoek

Maatschappelijke Normen

Beleid, bestuur, wet- en regelgeving

Ervaringen

4

Ouders, familie en vrienden II. Aanbod Paracommercie Supermarkt Horeca Slijter

Ouders en opvoeders Partner en vrienden III. Toezicht en (sociale) controle Politie AlcoholBOA’s gebruik

Kostprijs Reclame

I. Persoonlijke motivatie en intentie Groepsdruk, sociaal milieu, opvoeding, alcoholervaringen, fysiek milieu, persoonlijkheid, fysieke gezondheid, hersenontwikkeling, genen

. Figuur 4.3  Determinanten van (overmatig) alcoholgebruik (Bovens, 2010)

Geen Experimenteel gebruik gebruik

Geïntegreerd gebruik

Problematisch gebruik

Problematisch gebruik met klachten

Verslaafd

Ernstig chronisch verslaafd

. Figuur 4.4  Fasen van gebruik volgens Skinner en Holt (1987)

Afhankelijk van de fase van gebruik en op basis van risico’s die mensen lopen, wordt een indeling gemaakt naar doelgroepen en wordt de verslavingspreventie verder ingevuld. Doorgaans wordt de indeling gehanteerd die in hoofdstuk 2 is toegelicht: universele, selectieve, geïndiceerde en zorggerelateerde preventie (zie ook 7 kader en . Figuur 4.5). Typen preventie Universele preventie richt zich op de algemene bevolking, die niet gekenmerkt wordt door een verhoogd risico op ziekte. Universele preventie heeft tot doel de kans op het ontstaan van ziekte of risicofactoren te verminderen en richt zich vooral op de eerste drie fasen van gebruik in het model van Skinner en Holt (. Figuur 4.4). Selectieve preventie richt zich (ongevraagd) op bevolkingsgroepen met een (hoog) risico en strekt zich uit van de eerste tot en met de vijfde fase van gebruik.

23

4.3 • Fase van verslaving en preventie

Selectieve preventie heeft tot doel de gezondheid van specifieke risicogroepen te bevorderen door specifieke lokale, regionale of landelijke preventieprogramma’s uit te voeren. Het opsporen en toeleiden naar de zorg is onderdeel van zo’n programma. Geïndiceerde preventie richt zich op individuen die veelal nog geen gediagnosticeerde ziekte hebben, maar wel risicofactoren of symptomen (de vierde en vijfde fase van het gebruik). Geïndiceerde preventie heeft tot doel ziekte of verdere gezondheidsschade te voorkomen door een interventie/behandeling. Zorggerelateerde preventie richt zich op individuen met een ziekte of een of meer gezondheidsproblemen (de laatste drie fasen van gebruik). Deze preventie heeft tot doel het individu te ondersteunen bij zelfredzaamheid, ziektelast te reduceren en verergering van de problematiek te voorkomen.

stie Diagno

Pr

erse

el

Stand a volge ardbehan ns ric d Vr htlijne eling i n (d jw on oel illig de : te e l rh ru an ou gv gd d) alp ur re ige ve b nt eh ie an en de lin g

k en z

tie en ev

f

e)

bilitati

f reha

lusie g (inc

r

Nazo

ing

rd

Univ

tie

rg

ee

lec

rzo

dic

Se

Ve

ïn

Ge

orgtoe

wijzing

Behandeling

. Figuur 4.5  Het interventiespectrum in de GZZ door Mrazek en Haggerty (1994)

Universele preventie

(publiek draagvlak)

Selectieve preventie

Geïndiceerde preventie/zorg

Ambulante hulpverlening

Jeugdkliniek

. Figuur 4.6  Regionale jeugdverslavingszorg

Per fase zijn andere preventieve interventies nodig. In . Figuur 4.6 is dat uitgewerkt voor de jeugdverslavingszorg. Het doel van regionale jeugdverslavingszorg is het programma op zo’n manier inrichten, dat elke doelgroep ondersteuning krijgt op het juiste niveau: zo licht als mogelijk, zo zwaar als nodig.

4

24

4

Hoofdstuk 4 • Kwaliteit van verslavingspreventie

Het kader geeft aan dat de doelgroep voor universele preventie groter is dan die voor geïndiceerde preventie of de jeugdkliniek. De verschillende typen preventie spelen zich af in verschillende settings. Universele preventie richt zich bijvoorbeeld op het voortgezet onderwijs, terwijl geïndiceerde preventie en zorg zich vooral richt op de instellingen voor jeugdzorg. Daar bevinden zich veel meer risicojongeren dan op de scholen voor voortgezet onderwijs. Maar − en dat geven de verschillende schoentjes aan − ook binnen de settings van universele preventie bevinden zich kwetsbare jongeren. Hoe zorg je ervoor dat ook zij het juiste niveau van ondersteuning krijgen? Het selecteren van doelgroepen en ze vervolgens op de juiste plek ontmoeten vergroot de effectiviteit van verslavingspreventie. De verslavingsproblematiek of de mate van riskant gebruik is niet voor iedereen en overal even groot. Ook zijn er verschillen tussen personen en loopt niet iedereen hetzelfde risico op de ontwikkeling van problemen met middelen. Effectieve preventie maakt een duidelijke keuze voor doelgroepen en sluit aan op de leefwereld en motivatie van deze doelgroepen. De keuze voor een brede doelgroep (universele preventie) of juist een specifieke of afgebakende doelgroep (selectieve, geïndiceerde en zorggerelateerde preventie) is voor een groot deel afhankelijk van de doelen die je wilt bereiken. 4.4 Kwaliteitsborging van interventies en kennisspreiding 4.4.1 Ontwikkeling

Veel interventies op het terrein van (verslavings)preventie worden in de dagelijkse praktijk ontwikkeld. Een centrale rol hierbinnen spelen de instellingen voor verslavingszorg, die meestal aparte afdelingen hebben voor verslavingspreventie. Vanuit de Stichting Resultaten Scoren komen de hoofden van deze afdelingen regelmatig bij elkaar om de jongste ontwikkelingen en trends te bespreken en aanzetten te geven tot doorontwikkeling van het vak. Om een bepaalde basiskwaliteit te kunnen garanderen wordt ernaar gestreefd nieuwe en bestaande interventies te onderzoeken op kwaliteit. Dergelijke onderzoeken worden gedaan in samenwerking met universiteiten, hogescholen en onderzoeksbureaus. In Nederland zijn er veel instituten die verslavings(preventie)onderzoek uitvoeren. Een bekend landelijk kennisinstituut is het Trimbos-instituut in Utrecht, dat zich bezighoudt met onderzoek, interventieontwikkeling en kennisspreiding op het terrein van de geestelijke gezondheidszorg en verslaving. Veel hiervan gebeurt in nauwe samenwerking met uitvoerende organisaties zoals de GGZ en de verslavingszorg. Wat kennisspreiding betreft heeft het Trimbos-instituut telefonische informatielijnen (zoals de Alcoholinfolijn, de Drugsinfolijn en de Rokeninfolijn) en onderhoudt het een groot aantal informatieve websites (zie ook 7 H. 6). Naast het Trimbos-instituut zijn bekende onderzoeksbureaus het Instituut voor Leefwijzen en Verslaving (IVO) in Rotterdam en Intraval in Groningen. Ook zijn er onderzoeksbureaus verbonden aan universiteiten, vaak in samenwerking met verslavingszorg­ instellingen (zoals het NISPA, verbonden aan de Radbouduniversiteit Nijmegen of het

4.4 • Kwaliteitsborging van interventies en kennisspreiding

25

AIAR aan de VU Amsterdam). Ook bestaan er samenwerkingsverbanden tussen GGD-en en universiteiten, de academische werkplaatsen. De laatste jaren worden ook lectoraten opgezet bij hogescholen, zoals het lectoraat verslavingspreventie aan de Hogeschool Windesheim. 4.4.2 Het Centrum Gezond Leven

De landelijke context en regie van gezondheidsbevordering en preventie wordt gedomineerd door het Centrum Gezond Leven (CGL). Het CGL heeft tot doel het versterken van doelmatige, samenhangende en effectieve lokale gezondheidsbevordering. Het Centrum Gezond Leven werkt samen met diverse lokale en landelijke partners en is onderdeel van het RIVM. Waar in de vorige eeuw de nadruk lag op de ontwikkeling van interventies, ligt nu de nadruk op het goed beschrijven, onderbouwen, verspreiden en implementeren van de beschikbare programma’s en interventies en het bevorderen van de kwaliteit van uitvoering. Hulpmiddelen bij de uitvoering van deze taak zijn: 44 een databank van interventies, 44 een servicedesk ten behoeve van professionals, 44 een expertpool, 44 een erkenningcommissie voor het beoordelen van interventies op effectiviteit, 44 een netwerk met landelijke thema-instituten, zoals Trimbos-instituut, Soa Aids Nederland, NISB, Voedingscentrum enzovoort. Het CGL werkt nauw samen met het Nederlands Jeugd Instituut (NJI). Zo werkt de erkenningcommissie voor beide organisaties, zodat erkende interventies tegelijkertijd een bredere erkenning krijgen. Door het CGL zijn handreikingen ontwikkeld voor gemeenten en hun partners in de gezondheidsbevordering op diverse leefstijlthema’s: alcohol, roken, depressie, overgewicht, seksuele gezondheid en op korte termijn ook letselschade. Daarnaast beschikt het CGL over een handleiding Gezonde School (inclusief het voor de verslavingspreventie belangrijke De Gezonde School en Genotmiddelen) en toolkits voor publiekscommunicatie. Regelmatig worden door het CGL, in samenwerking met landelijke thema-instituten en regionale instellingen als GGD, GGZ en verslavingszorg, lokale en regionale informatie- en uitwisselingsbijeenkomsten georganiseerd over gezondheidsthema’s. 4.4.3 Stichting Resultaten Scoren

In het rijtje kwaliteitsbevorderende initiatieven mag de Stichting Resultaten Scoren niet ontbreken. Sinds 10 jaar wordt in de verslavingszorg gewerkt volgens een erkend protocol voor kwaliteitsverbetering in zorg en preventie. Hierbij wordt door de uitvoeringspraktijk samengewerkt met onderzoeksinstituten. Dit heeft een groot aantal richtlijnen en

4

26

Hoofdstuk 4 • Kwaliteit van verslavingspreventie

protocollen opgeleverd. De uitvoerende organisaties zijn zelf verantwoordelijk voor de implementatie van deze instrumenten. De in de richtlijnen en protocollen verzamelde kennis wordt via de Raad voor de Bekwaamheidsontwikkeling ter kennis gebracht van de opleidingen in Nederland.

4

27

De praktijk van de preventiewerker in de verslavingszorg 5.1 Inleiding – 28 5.2 Casus 1 – 28 5.3 Casus 2 – 29 5.4 Casus 3 – 30 5.5 Casus 4 – 31 5.6 Casus 5 – 32

R. Bovens et al., Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9991-8_5, © Bohn Stafleu van Loghum, Onderdeel van Springer Media 2013

5

28

Hoofdstuk 5 • De praktijk van de preventiewerker in de verslavingszorg

5.1 Inleiding

5

Als preventiewerker heb je een afwisselende baan. Je werkt met diverse groepen en individuen aan wie je voorlichting, advies of begeleiding geeft. De inhoud van het werk verschilt daarmee van dag tot dag. Je levert werk op maat en je sluit telkens aan bij de doelgroep. Hierdoor ben je steeds bezig met het ontwikkelen, verbeteren en actueel houden van de activiteiten en producten. Het kwaliteitssysteem dat hierbij gehandhaafd wordt, is de plan do check act-cyclus. Deze cyclus bestaat uit vier fasen: 44 Plan: het opstellen van je plannen en doelen. 44 Do: het uitvoeren van de acties die uit het plan voortvloeien en de registratie ervan. 44 Check: het evalueren van de acties. 44 Act: het verbeteren naar aanleiding van de evaluatie en actualiteit. De PDCA-cyclus is een flexibele en dynamische cyclus. Het verbeteren van de kwaliteit kan bijvoorbeeld in alle fasen gebeuren. Je bent ook onderdeel van een netwerk. Hierdoor is regelmatig overleg met en afstemming op betrokken partijen nodig, zoals andere organisaties, opdrachtgevers en financiers. Preventie betekent voorkomen, motiveren en doorverwijzen. Preventie betekent bij een doorverwijzing het begin van een zorgpad. Belangrijke taken van de preventiewerker zijn dan ook signaleren, toeleiden naar zorg en samenwerken. Als preventiewerker heb je specifieke vaardigheden en eigenschappen nodig. De volgende paragrafen geven voorbeelden van preventie in de praktijk. Steeds worden daarbij enkele belangrijke vaardigheden en eigenschappen uitgelicht. 5.2 Casus 1

Herbert

Herbert (42 jaar) had gisteren weer een aanvaring met zijn dochter. Telkens wanneer het onderwerp alcohol ter sprake komt, lopen de emoties bij vader en dochter hoog op. Herbert wil graag dat zijn dochter minder gaat drinken, maar hij weet niet goed hoe hij dat aan moet pakken.

Vraag Is er iemand die snapt dat er niet met m’n dochter te praten valt? En die een goede manier weet om ervoor te zorgen dat ze niet meer zo veel alcohol drinkt?

Preventieactie In samenwerking met het CJG is op de plaatselijke school voor voortgezet onderwijs een ouderavond georganiseerd. De ouderraad is erbij betrokken en heeft de organisatie in handen.

5.3 • Casus 2

29

De preventiewerker geeft uitleg over de laatste feiten en trends onder jongeren met betrekking tot alcoholgebruik, de risico’s van alcoholgebruik onder jongeren en tips over het voeren van een gesprek over alcohol. Er wordt bijvoorbeeld besproken dat het belangrijk is om te luisteren en niet direct boos te worden. Ook worden websites voor ouders en opvoeden onder de aandacht gebracht.

Uitgelicht Je moet goed kunnen presenteren en daarbij gebruik kunnen maken van moderne audiovisuele middelen. Het is dus belangrijk dat je goed een boodschap over kunt brengen. Dat er voldoende vaart en rust in je presentatie zit en dat je gemakkelijk kunt schakelen wanneer er een vraag gesteld wordt. Je werkt vanuit je vakmanschap. Dat betekent dat je goed op de hoogte bent van ontwikkelingen en achtergrondinformatie met betrekking tot je vakgebied, zoals de actuele praktijksituatie, onderzoeken en nieuwsberichten.

5.3 Casus 2

Mentor

De mentor (55 jaar) merkt dat de verhalen waarmee de leerlingen na het weekend op school komen, vaak over alcohol en dronkenschap gaan, soms ook over indrinken en kotsen. Ze hoort de verhalen wel aan, maar weet niet goed wat ze er verder mee kan.

Vraag Het onderwerp drugs leeft in mijn klas, dat merk ik. Er zou eens iemand moeten komen om hier met die kinderen over te praten. Dit kan zo niet langer en ik weet er te weinig van om het zelf te doen.

Preventieactie Op verzoek van de mentor wordt er een gastles aan deze groep gegeven. Tijdens de les ziet de preventiewerker een leerling die steeds ‘onzichtbaarder’ gaat zitten als het over alcohol gaat. Na de les spreekt de preventiewerker deze leerling onopvallend aan en komt erachter dat zij een verslaafde ouder heeft. Het lijkt haar fijn om daar eens met lotgenoten over te praten. De preventiewerker schrijft haar telefoonnummer op en zorgt ervoor dat ze wordt teruggebeld. Een andere leerling drinkt veel alcohol en via de mentor maakt de preventiewerker een afspraak met hem. In een eerste gesprek motiveert de preventiewerker deze leerling om hierover drie gesprekken op school te hebben, waarin ze samen het gebruik in kaart brengen en kijken hoe de leerling het gebruik kan minderen.

5

30

Hoofdstuk 5 • De praktijk van de preventiewerker in de verslavingszorg

Uitgelicht Goed signaleren is belangrijk. Als preventiewerker kijk en luister je goed naar wat er speelt en zet je je ‘voelsprieten’ uit. Zo vang je signalen op van risicovol gebruik. Deze bespreek je en vaak zul je de persoon in kwestie motiveren voor een vervolg, bijvoorbeeld voor een eerste afspraak. Hierbij gebruik je motiverende gesprekstechnieken. Na de gastles gaat de preventiewerker nog in gesprek met de mentor en de leiding van de school. Besloten wordt tot een training middelenkennis en een training signaleren voor alle mentoren.

5

5.4 Casus 3

Eva

Dochter Christel gaat vaak uit en drinkt daarbij flink wat alcohol. Moeder Eva (48 jaar) en haar man hebben het gevoel dat het uit de hand loopt en dat zij de controle volledig kwijt zijn. Ze hebben geen idee wat Christel allemaal uitspookt op zo’n avond. Het blijkt een keer mis te gaan op straat, want dochter Christel wordt met twee vrienden door de politie in de kraag gegrepen. Ze moeten mee naar het bureau en de politie besluit dat ze zich bij bureau Halt moeten melden.

Vraag Mijn dochter maakt het nu echt te bont. Goed dat de politie er werk van maakt. Ze moet maar eens flink aangepakt worden.

Preventieactie Bureau Halt werkt met de preventiewerker samen bij de Leerstraf Alcohol. Christel moet met haar twee vrienden naar een bijeenkomst van de Leerstraf Alcohol. De preventiewerker gaat daar met de jongeren in gesprek over alcohol en het gebruik ervan. De jongeren gaan hierdoor anders naar hun eigen gebruik kijken en krijgen tips hoe ze hun drinkgedrag kunnen veranderen. Ook de ouders worden uitgenodigd voor een bijeenkomst. Deze staat onder leiding van een preventiewerker. De ouders bespreken in de bijeenkomst wat zij thuis tegenkomen en hoe ze daarmee omgaan. Eva en haar man krijgen tips over hoe ze weer contact kunnen krijgen met hun dochter en over het belang van heldere regels stellen. Daarnaast krijgen de ouders een vervolg op de bijeenkomst aangeboden in de vorm van Triple P, een programma waarbij de preventiewerker thuis de ouders traint in positief opvoeden.

Uitgelicht Twee belangrijke kwaliteiten van de preventiewerker zijn actief luisteren en herformuleren. Het komt vaak voor dat de vraag waarmee iemand komt nog een onderliggende vraag heeft, of dat het antwoord beter in een andere hoek gezocht kan worden. Je

5.5 • Casus 4

31

kunt mensen dan helpen door goed te luisteren en door te vragen naar de aanleiding van de vraag en de achterliggende gedachten en emoties. Vervolgens help je om de vraag te herformuleren en samen ga je daarna op zoek naar het antwoord.

5.5 Casus 4

Jongerenwerker

De groep die de laatste tijd op donderdagavond in het buurthuis komt, blowt regelmatig. Af en toe blowen ze ook voordat ze binnenkomen en de jongerenwerker (34 jaar) vindt dat irritant. Bij haar ontbreekt de kennis om met deze groep jongeren een goed gesprek over blowen te hebben. Vaak spreekt het de jongeren wel aan wanneer er iemand van buitenaf komt.

Vraag Kan er iemand langskomen die verstand heeft van blowen en die op een leuke manier met de groep hierover in gesprek kan gaan? Zijn (of haar) werkwijze en benadering moeten wel een beetje aansluiten bij de groep, anders zijn ze zo weg.

Preventieactie De jongerenwerker raakt ergens met een preventiewerker aan de praat. Ze bespreken de mogelijkheid van een avondje ‘funlichting’. De preventiewerker gaat op een donderdagavond met een leuke activiteit naar het buurthuis. Het is een combinatie van voorlichting en fun: leuk om te doen en ondertussen komen er allerlei feiten en vragen langs aan de hand waarvan een gesprek over blowen op gang kan komen.

Uitgelicht In veel situaties zul je outreachend werken. Dat betekent dat je zelf je doelgroep opzoekt, zelf initiatief neemt en voor een actieve benadering kiest. Je wacht dus niet tot er iemand naar je toe komt met een vraag, maar je gaat zelf op zoek naar de vindplaats van vragen. Het is belangrijk dat je kunt aansluiten bij de doelgroep en dat je je kunt inleven in een persoonlijke situatie. Van daaruit kun je aansluiten bij wat iemand nodig heeft en op maat ondersteuning aanbieden: niet te veel en niet te weinig.

5

32

Hoofdstuk 5 • De praktijk van de preventiewerker in de verslavingszorg

5.6 Casus 5

Floris

Floris (21 jaar) woont in een woongroep. De laatste tijd is Floris veel aan het gamen en hij verliest daardoor het contact met zijn groepsgenoten. Een paar vrienden van Floris hebben hem wel eens aangesproken op zijn gedrag en afwezigheid, maar Floris vindt het nog wel meevallen.

5

Vraag Volgens mij valt het nog wel mee met mijn gamen. Er zijn toch wel meer mensen die zo veel gamen? Ik vraag me nu wel af wat eigenlijk normaal is. Kan iemand me dat vertellen?

Preventieactie De preventiewerker komt elk jaar met laagdrempelige voorlichting naar de woongroep. Dit om kennis te maken met de nieuwe jongeren en te kletsen over wat er op dat moment leeft op het gebied van alcohol en drugs. De jongeren die op de groep wonen, lopen extra risico om een probleem met alcohol of drugs te ontwikkelen vanwege hun sociale achtergrond. Vandaar dat de preventiewerker hier regelmatig komt. Tijdens het gesprek is er natuurlijk ook ruimte om andere dingen te bespreken die met verslaving te maken hebben. Zo komt ook de vraag van Floris ter sprake. De preventiewerker geeft Floris na afloop het telefoonnummer van een collega die hierover best een keer met Floris in gesprek wil. Een weekje later informeert de preventiewerker bij Floris of hij al een afspraak heeft kunnen maken.

Uitgelicht Belangrijk hier zijn toeleiden tot zorg en de multidisciplinaire overdracht. Wanneer je iemand doorverwijst naar een andere discipline (of naar een andere instelling), dan is een ‘warme overdracht’ van belang. Zorg ervoor dat je samen de afspraak maakt of dat je checkt of de afspraak gemaakt is. Ga eventueel mee naar de afspraak. Wanneer de persoon in kwestie de doorverwijzing niet ziet zitten, is het belangrijk de situatie toch te blijven volgen en op een later moment nog eens het gesprek aan te gaan.

33

Doelgroepen verslavingspreventie 6.1 Inleiding – 34 6.2 Brede doelgroepen – 34 6.2.1 De gehele Nederlandse bevolking – 34 6.2.2 Jongeren onder de 16/18 jaar – 36 6.2.3 Ouders van jongeren onder de 16/18 jaar – 37 6.2.4 Uitgaande jongeren tussen 16 en 25 jaar – 38 6.2.5 Zwangere vrouwen – 40 6.2.6 Verkeersdeelnemers – 41 6.2.7 Sporters en sportkantines – 42

6.3 Kwetsbare groepen – 43 6.3.1 Jongeren die zich in de openbare ruimte misdragen onder invloed van alcohol – 43 6.3.2 Jongeren met een alcoholvergiftiging – 44 6.3.3 Sensatiezoekers en andere persoonlijkheidstypen met een hoog risico – 44 6.3.4 Kinderen van ouders met verslavingsproblemen – 45

6.4 Probleemgebruikers – 46 6.4.1 Zelfsignalerende probleemgebruikers – 46 6.4.2 Zelfhulp en zelfhulpgroepen – 46 6.4.3 Vroege signalering door professionals – 46 6.4.4 Patiënten met middelengerelateerde klachten – 47 6.4.5 Ouderen/senioren – 47 6.4.6 Studenten – 48

R. Bovens et al., Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9991-8_6, © Bohn Stafleu van Loghum, Onderdeel van Springer Media 2013

6

34

Hoofdstuk 6 • Doelgroepen verslavingspreventie

6.1 Inleiding

6

Doelgroepen selecteren en ervoor zorgen dat je ze op de juiste plek aantreft, vergroot de effectiviteit van verslavingspreventie. De verslavingsproblematiek of het misbruiken van alcohol is niet voor iedereen en overal even groot. Ook zijn er verschillen tussen personen en niet iedereen loopt hetzelfde risico op de ontwikkeling van problemen met middelen. Effectieve preventie maakt een duidelijke keuze voor doelgroepen en sluit aan op de leefwereld en de motivatie van deze doelgroepen. Om tot effectieve verslavingspreventie te komen moeten doel, doelgroep en interventiekeuze nauwkeurig op elkaar afgestemd worden. Er zijn diverse methodieken ontwikkeld om preventie op een planmatige manier vorm te geven volgens het principe van doel-doelgroep-interventie (zie bijvoorbeeld 7 Van Brug, Van Assema en Lechner, 2007). Doelgroepen kunnen sterk variëren in omvang, waarbij we onderscheid kunnen maken tussen brede doelgroepen (universele preventie) en specifieke of afgebakende doelgroepen (selectieve of geïndiceerde preventie). De keuze voor een brede doelgroep of juist een afgebakende doelgroep is voor een groot deel afhankelijk van de doelen die je wilt bereiken. In dit hoofdstuk beschrijven we de belangrijkste doelgroepen voor verslavingspreventie en geven aan welke preventiedoelen men bij deze doelgroepen kan realiseren. Voor een aantal doelgroepen geldt dat binnen de groep gekozen kan worden voor universele, selectieve of geïndiceerde preventie. Omdat de alcoholpreventie het beste ontwikkeld is in Nederland zullen we ons in dit hoofdstuk vooral beperken tot een doelgroepbeschrijving die relevant is voor alcoholpreventie. De meeste voorbeelden hebben daarom ook betrekking op alcoholpreventie. 6.2 Brede doelgroepen 6.2.1 De gehele Nederlandse bevolking

De breedste doelgroep als het gaat om verslavingspreventie is de totale populatie van alle Nederlanders. Stoffen die schadelijk zijn voor de volksgezondheid zijn bij wet verboden om te verkopen, of de verkoop en het gebruik ervan zijn sterk gereguleerd. Van deze wetgeving gaat een preventieve werking uit, omdat de overheid daarmee de beschikbaarheid van die schadelijk geachte stoffen beperkt. In de Opiumwet is bepaald welke middelen illegaal zijn en niet verkocht mogen worden en die men dus ook niet in bezit mag hebben. Hoewel alcohol en tabak qua schadelijkheid zeker niet onderdoen voor veel drugs, zijn ze toch legaal te koop. Omdat het schadelijke en verslavende middelen zijn, reguleert de overheid de verkoop en het gebruik ervan. Dit doet de overheid onder andere door accijnzen te heffen, het aantal verkooppunten te beperken, naleving van leeftijdsgrenzen aan de kopers op te leggen en het gebruik op bepaalde plaatsen te verbieden (denk aan het rookverbod in openbare ruimten). De verstrekking van alcohol is via de Drank- en Horecawet geregeld. Een verstrekker van alcohol moet daarvoor een vergunning hebben en deze wordt door de overheid gecontroleerd. Via algemene voorlichting wordt de bevolking gewezen op de risico’s die er aan gebruik zitten.

6.2 • Brede doelgroepen

35

. Figuur 6.1  Logo Drank maakt meer kapot dan je lief is

. Figuur 6.2  Logo Drank. De kater komt later!

. Figuur 6.3  Logo Bob-campagne

Voorlichtingcampagnes Een voorlichtingscampagne is een instrument dat ingezet kan worden voor een brede doelgroep. Een campagne is bij voorkeur geen op zichzelf staand instrument, maar onderdeel van een integrale aanpak. Met een campagne worden mensen geïnformeerd over thema’s, bijvoorbeeld: ouders, realiseer je dat je het drinkgedrag van jullie kinderen mee kunt beïnvloeden. Of: jonge bestuurders, realiseer je dat je strafbaar bent als je meer dan 0,2‰ alcohol in je bloed hebt. Een campagne kan ook gericht zijn op beleidsmakers: onder de 16 jaar geen alcohol. Zo werkt de Bob-campagne, die erop gericht is automobilisten ervan te weerhouden onder invloed te rijden, het beste als daarnaast de politie veelvuldig controleert en er dus een hoge pakkans is bij overtreding én als de consequenties bij overtreding ook zwaar genoeg zijn. Brede voorlichtingscampagnes kunnen zich richten op: 55 de gehele bevolking, bijvoorbeeld de campagne: Drank maakt meer kapot dan je lief is (. Figuur 6.1); 55 op specifieke doelgroepen, bijvoorbeeld jongeren (. Figuur 6.2); 55 of alleen op automobilisten (. Figuur 6.3).

6

36

Hoofdstuk 6 • Doelgroepen verslavingspreventie

6.2.2 Jongeren onder de 16/18 jaar

6

De belangrijkste doelgroep voor verslavingspreventie zijn jongeren, omdat middelengebruik voor kinderen extra schadelijk is en het de kans op een latere verslaving vergroot. Abstinentie (helemaal niet gebruiken) van alcohol, tabak en drugs door jongeren is een belangrijk doel van het landelijke preventiebeleid. Het betreft hier universele preventie en de insteek is vooral het voorkomen dat jongeren onder een bepaalde leeftijd middelen gaan gebruiken. De preventieactiviteiten zijn erop gericht de leeftijd waarop het middelengebruik begint, zo hoog mogelijk te krijgen. Dit gebeurt door middel van: 44 voorlichting op scholen (basisonderwijs, voortgezet onderwijs en mbo); 44 landelijke en regionale campagnes vooral gericht op ouders; 44 wet- en regelgeving; 44 handhaving van wet- en regelgeving. Om het tijdstip waarop jongeren met middelengebruik beginnen zo lang mogelijk uit te stellen is een integraal preventiebeleid nodig dat bestaat uit een mix van activiteiten. Voorlichting aan jongeren en hun ouders is belangrijk, vooral om ze te informeren over de risico’s van middelengebruik. Voorlichting alleen is niet voldoende en met name beleidsmaatregelen zijn belangrijk om te voorkomen dat jongeren op jonge leeftijd gaan drinken. Het instellen van leeftijdsgrenzen voor de aanschaf van tabak, alcohol en cannabis vormt een zeer belangrijk onderdeel van preventie gericht op het verhogen van de aanvangsleeftijd. Zwak-alcoholhoudende dranken mogen alleen verkocht worden aan personen van wie is vastgesteld dat ze de leeftijd van 16 jaar hebben bereikt. Sterke drank mag alleen verkocht worden aan personen van 18 jaar en ouder. Voor de verkoop van tabak geldt een grens van 16 jaar en in de coffeeshops een grens van 18 jaar. Handhaving en controle op de verkoop aan jongeren is hierbij essentieel. De leeftijdsgrenzen gelden overal waar alcohol verkocht wordt: in de horeca en in sportkantines, maar ook voor supermarkten en slijterijen en op evenementen. Op 1 januari 2012 is een aanpassing van de Drank- en Horecawet van kracht geworden die meer bevoegdheden geeft aan gemeenten om leeftijdsgrenzen te controleren. De controletaak werd in het verleden uitgevoerd door de Voedsel en Waren Autoriteit (VWA), maar zal vanaf 2012 door de gemeenten worden uitgevoerd. In de nieuwe Drank- en Horecawet is ook bepaald dat jongeren onder de 16 die met alcohol in de openbare ruimte worden aangetroffen strafbaar zijn en hiervoor beboet kunnen worden. Alcoholmatigingsprojecten voor de jeugd In Nederland zijn in veel gemeenten en regio’s projecten ontstaan die zich richten tegen de uitwassen van overmatig alcoholgebruik bij de jeugd. De meeste projecten hebben de volgende hoofddoelstellingen geformuleerd: 55 Het verhogen van leeftijd waarop men begint met alcoholgebruik: introductie en bestendiging van de norm dat onder de 16 alcohol uit den boze is. 55 Afname van dronkenschap in het publieke domein: introductie en sanctie van de norm dat dronken jongeren op straat onacceptabel zijn. Evenmin acceptabel is het

6.2 • Brede doelgroepen

37

schenken aan dronken jongeren, zeker als ze jonger dan 16 jaar zijn, maar ook in de leeftijd van 16 tot 24 jaar. Onder het motto ‘Samen sta je sterker’ zoeken gemeenten meestal samenwerking om bovenstaande doelstellingen te realiseren. Er wordt dan een regionaal project opgezet, met een regionale projectleider, die meestal bij een van de samenwerkende gemeenten is ondergebracht of bij een GGD werkt. Om herkenbaar te zijn in de regio wordt een pakkende projectnaam verzonnen die meestal ook als campagneslogan wordt gebruikt. Bekende projecten in Nederland zijn: 55 Laat je niet flessen (21 gemeenten in zuidoost Brabant). 55 Minder drinken, ook in de Achterhoek (8 gemeenten). 55 Fris over drank (de gemeente Hardenberg). 55 Westfrisland (24 gemeenten in West-Friesland, Noord-Holland). De gemeenten werken samen met een groot aantal partijen, zoals GGD, verslavingszorg, Bureau Halt, jongerenwerk, Openbaar Ministerie, politie, STAP, Trimbos-instituut en de nieuwe Voedsel- en Warenautoriteit.

Aanpak alcoholprojecten De regionale alcoholprojecten hebben een integrale alcoholpreventie aanpak en zijn gebaseerd op drie belangrijke pijlers van alcoholpreventie: 1. educatie en draagvlak, 2. beleid en regelgeving, 3. handhaving.

Regionale ondersteuning voor lokaal alcoholbeleid De ontwikkeling van producten binnen deze pijlers vindt vooral regionaal plaats, maar lokaal dient er geïmplementeerd te worden. Hierbij wordt wel regionale ondersteuning geboden, zowel op lokaal niveau (denk hierbij aan organisaties als de GGD, de verslavingszorg en de politie), als via de projectwebsites of in regionale workshops.

6.2.3 Ouders van jongeren onder de 16/18 jaar

De laatste jaren vormen ouders van kinderen onder de 16/18 jaar een steeds belangrijkere doelgroep voor verslavingspreventie. Waarom zijn ouders zo’n belangrijke doelgroep voor verslavingspreventie? Onderzoek laat duidelijk zien dat ouders veel invloed hebben op het alcoholgebruik van hun kinderen. De eigen drinkgewoonten, de wijze waarop ze hun kinderen opvoeden en de wijze waarop ze drinkgewoonten van hun kinderen bespreken, hebben invloed op het alcoholgebruik van hun kinderen (7 Engels, 1998). Een duidelijke alcoholspecifieke opvoeding en duidelijke normen ten aanzien van alcoholgebruik door adolescenten hebben tot gevolg dat kinderen significant minder alcohol drinken.

6

38

Hoofdstuk 6 • Doelgroepen verslavingspreventie

Campagne Voorkom alcoholschade bij uw opgroeiende kind

6

Rond 2005 werd de koers van de landelijke alcoholcampagnes stevig bijgesteld. In plaats van de jongeren zelf werden ouders van pubers de belangrijkste doelgroep voor de landelijke alcoholcampagnes. Analyse van het drinkgedrag van jongeren liet duidelijk zien dat jongeren onder de 16 in de meeste gevallen thuis beginnen met drinken. Uit onderzoek bleek verder dat ouders thuis weinig regels stelden met betrekking tot alcoholgebruik, dat ze nauwelijks risico’s zagen in het alcoholgebruik op jonge leeftijd en dat ze tolerante normen hadden ten aanzien van thuis drinken op minderjarige leeftijd. Onderzoek liet daarnaast zien dat de hantering van duidelijke alcoholspecifieke regels en het geven van het goede voorbeeld bijdragen aan het verhogen van de leeftijd waarop begonnen wordt met het drinken van alcohol. Niet alleen de doelgroep van de landelijke alcoholcampagnes werd veranderd, ook was er een koersverandering in de aanpak van de campagnes. De lokale/regionale component werd veel sterker. Regionale implementatie van de boodschap was een belangrijke toevoeging aan de landelijke massamediale campagne. Met een gecombineerde landelijke en lokale aanpak werd een campagne voor ouders ontwikkeld met als doel om de aanvangsleeftijd uit te stellen. De campagne werd gevoerd onder de slogan Voorkom alcoholschade bij uw opgroeiende kind en bestond uit landelijke spotjes, advertenties, posters, flyers, artikelen in bladen (o.a. J/M Pubers) en door de GGD of instelling voor verslavingszorg georganiseerde activiteiten voor ouders op school of in de wijk. In 2010 werd de aanpak gericht op ouders uitgebreid met de thema’s roken en cannabis en ook kwam er meer aandacht voor e-health interventies als uitbreiding van het aanbod naar ouders. Op de sites 7 www.hoepakjijdataan.nl (. Figuur 6.4) en 7 www.pratenmetuwkind.nl (. Figuur 6.5) kunnen ouders alle informatie vinden over de risico’s van alcohol, tabak en cannabis, kunnen ze informatie vinden over hoe andere ouders de middelenopvoeding aanpakken en kunnen ze, indien gewenst, een online cursus volgen om de opvoedvaardigheden te verbeteren. Ouders kunnen op deze manier zelf oefenen met bepaalde opvoedingssituaties en krijgen door middel van filmpjes en testjes allerlei praktische informatie en tips.

6.2.4 Uitgaande jongeren tussen 16 en 25 jaar

Jongeren tussen de 16 en 25 jaar zijn de zwaarste drinkers, ze roken veel en het gebruik van cannabis en uitgaansdrugs is relatief hoog. Het middelengebruik van deze groep vindt voornamelijk plaats in hun vrije tijd en dan met name tijdens het uitgaan. Uitgaande jongeren vormen daarom een speciale doelgroep voor verslavingspreventie. Het doel van de preventieactiviteiten is bij deze doelgroep niet gericht op abstinentie, zoals bij jongeren onder 16 jaar, maar veel meer op schadebeperking (harm reduction). Bij uitgaande jongeren is preventie vooral gericht op het voorkomen van binge drinken en uitgaansagressie, het terugdringen van het aantal verkeersongevallen onder invloed en het beperken van het gebruik van uitgaansdrugs en van gecombineerd middelengebruik. Er zijn veel lokale projecten (bijvoorbeeld Laat je niet flessen!) die een combinatie van instrumenten inzet-

6.2 • Brede doelgroepen

. Figuur 6.4 

7 www.hoepakjijdataan.nl

. Figuur 6.5 

7 www.pratenmetuwkind.nl

39

6

40

Hoofdstuk 6 • Doelgroepen verslavingspreventie

ten om excessen tijdens het uitgaan te voorkomen. Het is meestal een combinatie van wet- en regelgeving, strikte handhaving, afspraken met politie en horeca, veilig vervoer van en naar de uitgaanslocatie, eerstehulpvoorzieningen en voorlichting gericht op de uitgaanders. Het Centrum Veilig en Gezond Uitgaan (zie kader) verzamelt best practices en stimuleert informatie-uitwisseling tussen de lokale uitgaansprojecten. Het Centrum Veilig en Gezond Uitgaan (CVGU)

6

Het Centrum Veilig en Gezond Uitgaan is een initiatief van het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV) en het Trimbos-instituut. Het CVGU heeft als doel het uitgaansleven gezellig te houden. Door in uitgaansgebieden maatregelen in te zetten die de veiligheid vergroten en schadelijk alcohol- en drugsgebruik verminderen, wordt de kans op incidenten kleiner. Het CVGU ondersteunt gemeenten bij het ontwikkelen en uitvoeren van een integraal uitgaansbeleid dat veiligheids- en gezondheidsincidenten in het uitgaansleven kan verminderen. Het CVGU: 55 bundelt en verspreidt kennis over effectieve aanpakken: de website van het CVGU fungeert als kennisdatabank; 55 verzamelt en promoot best practices: actuele informatie wordt ontsloten via nieuwsbrieven, infosheets en themabijeenkomsten; 55 brengt professionals op het gebied van veiligheid, gezondheid en welzijn samen, zodat veiligheids- en gezondheidsmaatregelen effectief kunnen worden gecombineerd; 55 biedt advies op maat, bijvoorbeeld via themabijeenkomsten en de CVGU-infodesk. Voor meer informatie zie: 7 www.veiligengezonduitgaan.nl

6.2.5 Zwangere vrouwen

Alcohol, tabak en drugs zijn zeer schadelijk tijdens de zwangerschap. Alle schadelijke stoffen komen via de moeder in de bloedbaan van het kind en kunnen schade toebrengen aan de ontwikkeling van de foetus. Alcohol, tabak en drugs zijn ongezond gedurende de hele zwangerschap. De hersenen van het ongeboren kind, die zich tijdens de hele zwangerschap ontwikkelen, zijn extreem gevoelig voor alcohol (maar ook voor tabak en andere drugs). In elk stadium van de zwangerschap kan alcoholgebruik van de moeder de hersenontwikkeling van haar kind schaden. Middelengebruik in het begin van de zwangerschap kan schadelijk zijn voor de vorming van organen en andere lichaamsdelen. Middelengebruik aan het einde van de zwangerschap is bovendien ongunstig voor de groei van de foetus en kan de geboorte vervroegen. Er zijn ook gevallen bekend dat kinderen verslaafd geboren worden en direct na de geboorte ontwenningsverschijnselen krijgen. De bekendste alcoholgerelateerde aandoening voor het ongeboren kind is het foetale alcoholsyndroom (FAS), dat kan ontstaan door

6.2 • Brede doelgroepen

41

overmatig alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Onder dit syndroom vallen allerlei lichamelijke en neurologische afwijkingen. Advies van de Gezondheidsraad over alcohol en zwangerschap Iedere vrouw die zwanger is of wil worden, krijgt het advies om helemaal geen alcohol te drinken. Dit advies is in 2005 geformuleerd door de Gezondheidsraad. Dit advies wordt zo breed mogelijk verspreid via alle kanalen die de verslavingspreventie tot haar beschikking heeft (o.a. 7 www.alcoholinfo.nl). Daarnaast wordt dit advies ook persoonlijk gegeven door alle professionals in de gezondheidszorg die met zwangere vrouwen in aanraking komen, zoals verloskundigen, huisartsen en gynaecologen. Als er alcoholmisbruik of -verslaving wordt vermoed, kan doorverwezen worden naar adequate hulp om het gebruik te stoppen tijdens de zwangerschap. Het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid (STAP) heeft een speciale website over alcohol en zwangerschap (7 www.alcoholenzwangerschap.nl). Hierop vindt men alle informatie over alcohol, zwanger willen worden, zwanger zijn en borstvoeding. Daarnaast is er een speciaal gedeelte voor professionals met achtergrondinformatie en tips om cliënten goed voor te lichten.

6.2.6 Verkeersdeelnemers

Onder invloed aan het verkeer deelnemen, verhoogt de kans op verkeersongevallen. Mensen die onder invloed van alcohol zijn, reageren trager, zien slechter, kunnen zich minder goed op het verkeer concentreren, maar denken meestal dat ze nog prima kunnen rijden. Verkeersdeelname onder invloed kan op vier manieren strafbaar zijn: 44 Rijden onder invloed van stoffen waarvan men moet weten dat ze de rijvaardigheid kunnen verminderen. Behalve alcohol kunnen dat ook bepaalde geneesmiddelen en narcotica zijn. 44 Rijden met meer dan 220 microgram alcohol per liter uitgeademde lucht. 44 Rijden met meer dan 0,5 milligram alcohol per milliliter bloed (0,5 promille). 44 Iemand laten rijden die onder invloed is. Van de strafbaarstelling en de controle hierop gaat een preventieve werking uit. Willekeurige verkeerscontroles op alcoholgebruik blijken een effectief instrument ter preventie van rijden onder invloed (7 Anderson en Baumberg, 2006). Vanaf 1 januari 2006 gelden strengere regels voor alcohol in het verkeer. Beginnende bestuurders, dit zijn bestuurders die minder dan vijf jaar in het bezit zijn van een rijbewijs, mogen maximaal 0,2‰ alcohol in hun bloed hebben. Maatregelen voor rijders onder invloed De Educatieve Maatregel Alcohol en verkeer (EMA) Al ruim dertig jaar worden automobilisten die door de politie aangehouden worden voor het besturen van een voertuig, terwijl zij onder invloed zijn, verwezen naar specifieke cursussen en trainingen. Deze driedaagse cursussen worden opgelegd door

6

42

Hoofdstuk 6 • Doelgroepen verslavingspreventie

de Divisie Vorderingen van het CBR en uitgevoerd door instellingen voor verslavingszorg. Sinds 2010 is er ook de LEMA (Lichte Educatieve Maatregel Alcohol en verkeer), die twee dagdelen duurt. De LEMA is bedoeld voor beginnende bestuurders die zijn aangehouden met een relatief laag promillage (0,5‰ tot 0,8‰) alcohol in het bloed. De cursussen hebben tot doel de deelnemers te helpen om te breken met de gewoonte om onder invloed te rijden.

Alcoholslotprogramma (ASP)

6

Sinds eind 2011 krijgen bestuurders bij geconstateerde alcoholpromillages van 1,3‰ tot 1,8‰ (beginnende bestuurders al vanaf 1,0‰) een ASP. Tijdens het programma, dat ten minste twee jaar duurt, hebben deelnemers in hun auto een alcoholslot. Dat voorkomt dat bestuurders met te veel alcohol op gaan rijden.

Ongeldigverklaring van het rijbewijs Bij zeer hoge promillages of veelvuldige recidive (herhaling van het delict rijden onder invloed) kan het CBR ertoe overgaan een geschiktheidsonderzoek uit te voeren. Daarbij wordt onderzocht of de betrokkene niet dermate van alcohol afhankelijk is, dat het niet langer verantwoord is hem of haar in een auto aan het verkeer te laten deelnemen. Het rijbewijs wordt dan ongeldig verklaard.

6.2.7 Sporters en sportkantines

Alcohol en actieve sportbeoefening gaan niet samen. He gebruik van alcohol voor, tijdens of vlak na het sporten is af te raden om de volgende redenen: alcohol remt het herstelproces na het sporten en kan extra spierpijn veroorzaken doordat de lever voorrang geeft aan de afbraak van alcohol en niet aan het melkzuur dat in de spieren is ontstaan. Bovendien leidt alcohol tot extra vochtverlies en een slechtere lichaamscoördinatie, waardoor er een grotere kans is op blessures. De sportkantine is vaak een plek waar gemakkelijk en goedkoop alcohol verkregen kan worden. Voor veel jongeren is het de eerste plek buitenshuis waar ze alcohol drinken. Veel sportkantines werken met barvrijwilligers die de wet- en regelgeving niet goed kennen. Ook in sportkantines geldt dat er geen alcohol verkocht mag worden aan jongeren onder de 16 en aan personen die dronken zijn. Door de onervarenheid van het barpersoneel is de controle op de verkoop niet optimaal. Instructie Verantwoord Alcoholschenken in sportkantines Het schenken van alcohol in sportkantines is gekoppeld aan de vergunning die de gemeente afgeeft. Een sportkantine kan gerund worden door een commerciële partij, maar ook door de vereniging zelf, die daarvoor vrijwilligers inzet. Als de kantine wordt gerund door vrijwilligers, wordt in de vergunning meestal opgenomen dat op het moment dat er alcohol wordt geschonken er minimaal een persoon aanwezig (of bereikbaar) moet zijn met een Verklaring Sociale Hygiëne. Daarnaast moeten alle andere barvrijwilligers een instructie over verantwoord alcoholschenken hebben gehad.

6.3 • Kwetsbare groepen

43

Sociale Hygiëne Een vereniging moet twee leidinggevenden hebben met de Verklaring Sociale Hygiëne. Om het diploma te kunnen krijgen moeten zij een speciale cursus volgen en een examen afleggen. Leidinggevenden zijn onder meer verantwoordelijk voor het beheer van de bar.

Instructie Voor de Instructie Verantwoord Alcoholschenken (IVA) is een landelijk voorbeeld beschikbaar. De IVA wordt onder andere gegeven door alcoholvoorlichters van afdeling Preventie van de regionale instellingen voor verslavingszorg.

6.3 Kwetsbare groepen

De hiervoor beschreven doelgroepen zijn breed geformuleerd en er wordt niet gekeken of iemand extra risico loopt of al problemen met gebruik aan het ontwikkelen is. De activiteiten bereiken iedereen, dus ook personen die weinig risico lopen of niet gebruiken. We kunnen ook doelgroepen gaan selecteren of veel meer gaan segmenteren in doelgroepen. De preventieactiviteiten zijn dan alleen gericht op personen met een verhoogd risico op alcoholmisbruik of verslaving. Hierna beschrijven we enkele bekende risicogroepen. Preventie voor deze groepen is nog lang niet zo goed ontwikkeld als de meer algemene preventie. Het aantal voorbeelden van good/best practices is daarom beperkt. Gelukkig wordt er steeds meer onderzoek gedaan naar veelbelovende aanpakken van selectieve preventie voor risicogroepen. 6.3.1 Jongeren die zich in de openbare ruimte misdragen onder

invloed van alcohol

Jongeren die op jonge leeftijd veel en overmatig gebruiken, lopen een verhoogd risico op alcoholgerelateerde problemen en op het ontwikkelen van een alcoholverslaving. Een deel van de vroegdrinkers veroorzaakt door alcoholgebruik ook problemen in de openbare ruimte en komt zo in aanraking met Halt. Voor de leeftijdscategorie 12 tot 18 jaar bestaat de mogelijkheid tot een speciaal traject binnen Halt (Haltafdoening Alcohol) voor zowel jongeren als hun ouders. Haltafdoening Alcohol De Haltafdoening Alcohol is een vroege interventie voor jongeren in de leeftijd van 12 tot 18 jaar die overmatig alcohol gebruiken in de openbare ruimte met ongewenste neveneffecten voor de maatschappij als gevolg. Het gaat enerzijds om overtredingen van het Wetboek van Strafrecht, zoals vernieling, vandalisme en openbare dronkenschap en anderzijds om overtreding van de alcoholgerelateerde bepalingen in de APV. De interventie bestaat uit een traject dat tot doel heeft om recidive te voorkomen en om schadelijk alcoholgebruik terug te dringen.

6

44

Hoofdstuk 6 • Doelgroepen verslavingspreventie

6.3.2 Jongeren met een alcoholvergiftiging

6

Sinds 1999 is er een sterke toename van het aantal kinderen dat wordt opgenomen vanwege een alcoholvergiftiging. Voor 1999 werd eens in de twee jaar een kind om die reden opgenomen. In 2005 waren dat er al acht. Er is een tendens dat kinderen steeds jonger gaan drinken. Vooral meisjes in de leeftijd van 13-14 jaar komen vaker in de problemen. Ook is geconstateerd dat de problemen verergeren doordat er steeds meer drank genuttigd wordt met een hoger alcoholpercentage. Het aantal Nederlandse jongeren dat met spoed opgenomen wordt in een ziekenhuis na het drinken van te veel alcohol vertoont al jaren achtereen een stijgende lijn: 297 in 2007, 337 in 2008, 500 in 2009, 684 in 2010 en 762 in 2011. Wat opvalt is dat het meestal om autochtone jongeren gaat. De gemiddelde leeftijd van deze ‘comadrinkers’ ligt iets boven de 15 jaar. Polikliniek voor Jeugd & Alcohol Onder leiding van kinderarts dr. Nico van der Lely en jeugd- en kinderpsycholoog drs. Mireille de Visser is vanuit de eerste Polikliniek voor Jeugd & Alcohol (de ’Alcoholpoli’) in Delft het protocol en nazorgtraject ontwikkeld voor jongeren opgenomen met een alcoholintoxicatie. Daarna zijn het protocol en het nazorgtraject in vier pilotziekenhuizen (Hoorn, Leeuwarden, Eindhoven en Veldhoven) uitgevoerd, getest en onderzocht op toepasbaarheid. Het doel van het nazorgtraject is het bereiken van een gedragsverandering bij jongeren in de leeftijdscategorie tot 16 jaar en hun ouders. Goede nazorg aan patiënten met een alcoholintoxicatie helpt recidive voorkomen, maar is bovendien noodzakelijk omdat bij ruim een derde van de jongeren sprake is van onderliggende problematiek op het gebied van gedrag, school en/of gezin, die doorverwijzing of kortdurende interventie noodzakelijk maakt. Meer informatie over dit initiatief is te vinden op 7 www.polikliniekjeugdenalcohol.nl

6.3.3 Sensatiezoekers en andere persoonlijkheidstypen met een hoog

risico

De persoonlijkheid van adolescenten heeft duidelijk invloed op de leeftijd waarop men begint met gebruik, overmatig gebruik en misbruik van middelen. Er zijn twee dimensies van de persoonlijkheid die sterk samenhangen met problematisch gebruik van middelen: (1) impulsief gedrag en het zoeken van heftige ervaringen en (2) overmatige remmingen in het gedrag. De eerste categorie ervaart weinig controle op het gedrag en omvat sensatiezoekers en jongeren met een lage impulscontrole. De tweede categorie omvat jongeren die angstig zijn aangelegd en jongeren die neigen naar negatief denken. Sensatiezoekers en personen met lage impulscontrole zoeken vooral de kick en heftige ervaringen met middelen (enhancement motives). Angstige jongeren en negatieve denkers drinken of gebruiken vooral om met hun negatieve gevoelens te kunnen omgaan of negatieve emoties te dempen zodat ze minder geremd zijn (coping motives). Ook drinken ze vaak omdat ze

6.3 • Kwetsbare groepen

45

erbij willen horen (conformity motives). Zowel het zoeken naar kicks als het gebruik om met emotionele problemen om te gaan of erbij te willen horen, hangen samen met een verhoogd risico op problematisch gebruik en verslaving. Onderzoek naar Preventure Het Trimbos-instituut doet op dit moment onderzoek naar de effecten van Preventure in Nederland. Preventure is een preventieprogramma dat zich richt op jongeren met een hoog risico (sensatiezoekers, jongeren met lage impulscontrole, jongeren die gevoelig zijn voor angst en jongeren die negatief denken). Het doel van Preventure is om te voorkomen dat jongeren te veel alcohol drinken en problemen krijgen door alcoholgebruik. Eerder zijn positieve effecten gevonden van Preventure in Canada en Engeland. In het onderzoek van het Trimbos-instituut wordt gekeken naar de effecten van Preventure in Nederland. Hiervoor is Preventure uitgevoerd op vijftien scholen in Nederland. Leerlingen van klas 2 en 3 zijn van tevoren geselecteerd om deel te nemen. De leerlingen volgen twee groepssessies van 90 minuten. De groepssessies worden op school gegeven door daarvoor getrainde mensen. In de groepssessies wordt de leerlingen geleerd anders om te gaan met de problemen die ze tegenkomen. Met drie nametingen wordt gekeken of Preventure effecten heeft op het alcoholgebruik van de leerlingen. Ook wordt gekeken naar effecten op emotionele en gedragsproblemen. De dataverzameling liep tot eind 2011. De eerste resultaten worden in de loop van 2012 verwacht.

6.3.4 Kinderen van ouders met verslavingsproblemen

Een groep die ook extra risico op verslavingsproblemen loopt, zijn kinderen van ouders met verslavingsproblemen. Kinderen die zijn opgegroeid in een gezin met alcoholproblemen, hebben op latere leeftijd vaker last van angststoornissen en depressies. Ze hebben ook vaker problemen met alcohol en drugs. Sommigen hebben minder zelfwaardering. Ze hebben bijvoorbeeld het gevoel nooit goed genoeg te zijn. Of ze hebben sterk de goedkeuring van anderen nodig. Ook hebben ze als volwassenen vaker problemen met intimiteit en relaties. Vrouwen van ouders met alcoholproblemen hebben vaker een partner met alcoholproblemen. Lotgenotencontact via 7 www.drankjewel.nl 7 www.drankjewel.nl is een site speciaal voor jongeren en volwassenen met ouders met alcoholproblemen. Op de site staan allerlei tips, informatie over verslaving, erfelijkheid en er bestaat de mogelijkheid om vragen te stellen. In het forum kan men ervaringen uitwisselen met andere kinderen.

6

46

Hoofdstuk 6 • Doelgroepen verslavingspreventie

6.4 Probleemgebruikers

Een verslaving of ernstige gezondheidsschade ontstaat vaak na verloop van tijd. Een van de belangrijkste doelgroepen voor preventie zijn personen die problemen beginnen te ontwikkelen door hun gebruik, maar die nog niet de volledige verslaving of gezondheidsschade hebben ontwikkeld. We noemen deze groep probleemgebruikers. Door deze groep vroegtijdig te signaleren kan op tijd een interventie of behandeling worden aangeboden of een doorverwijzing plaatsvinden naar gespecialiseerde behandeling. 6.4.1 Zelfsignalerende probleemgebruikers

6

Een deel van de drinkers herkent gelukkig tijdig bij zichzelf dat het alcoholgebruik uit de hand dreigt te lopen. De eerste problemen die ontstaan door overmatig alcoholgebruik worden door deze groep herkend en opgepakt. Er is sprake van een zelfregulerend mechanisme. Op het moment dat bijvoorbeeld katers, vermoeidheid en slaapproblemen door het drinken van alcohol normaal functioneren in de weg staan, kan ‘spontaan herstel’ optreden en verandert het drinkpatroon met weinig moeite van overmatig drinken weer in een patroon van gematigd alcoholgebruik. Na verloop van tijd gaan ook veel mensen die nog geen klachten hebben ontwikkeld maar die vaak wel stevig sociaal drinken zich afvragen of ze niet te veel alcohol drinken voor hun gezondheid. Mensen met deze vraag kunnen op een laagdrempelige manier terecht op het internet, waar ze hun alcoholgebruik kunnen testen (bijvoorbeeld via 7 www. drinktest.nl), of advies kunnen vragen bij de alcoholinformatielijn. 6.4.2 Zelfhulp en zelfhulpgroepen

Een deel van de probleemgebruikers kan goed op eigen houtje minderen met drinken. Sommigen gebruiken daarbij zelfhulpmaterialen, anderen kunnen zelfs zonder deze hulpmiddelen hun gedrag veranderen. Weer anderen hebben veel baat bij lotgenotencontact. De bekendste lotgenotenorganisatie is de Anonieme Alcoholisten. De Anonieme Alcoholisten (AA) is een gemeenschap van mannen en vrouwen die hun ervaring aanwenden om zichzelf en anderen te helpen met het oplossen van een alcoholprobleem. Veel mensen hebben hier steun aan. Leden van de AA zijn 24 uur per dag te bellen; er is altijd iemand bereikbaar met een luisterend oor. De AA houdt op veel plaatsen in Nederland groepsbijeenkomsten. Een andere bekende zelfhulpgroep is de Buitenveldertgroep. Dit is een zelfhulpgroep waar mensen door middel van groepsgesprekken hun eigen verslavingsprobleem kunnen aanpakken. De werkgroep staat open voor verschillende verslavingen. 6.4.3 Vroege signalering door professionals

Een aanzienlijk deel van de probleemgebruikers ervaart echter zelf nauwelijks problemen of schrijft deze niet toe aan middelengebruik. Het is dan de taak van gezondheidszorg en

6.4 • Probleemgebruikers

47

verslavingspreventie om middelengebruikers goed te signaleren en ze te motiveren tot gedragsverandering of het zoeken van hulp. In de 7  Multidisciplinaire Richtlijn Stoornissen in het gebruik van alcohol worden alle zorgprofessionals opgeroepen om misbruik en verslaving te signaleren en patiënten bij wie dit wordt geconstateerd door middel van een minimale interventie te motiveren tot gedragsverandering dan wel het zoeken van adequate hulp. Deze aanbeveling geldt voor professionals in de eerste en tweede lijn en voor professionals die een preventieve taak hebben. 6.4.4 Patiënten met middelengerelateerde klachten

Huisartsen hebben een taak in het signaleren van problematisch alcoholgebruik. Patiënten komen vaak op het spreekuur met vage klachten die voor een deel alcoholgerelateerd kunnen zijn. De eerste lijn is de plek waar mensen met beginnende alcoholproblemen gesignaleerd kunnen worden. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat vroege signalering in de eerste lijn een van de effectiefste vormen van alcoholpreventie is (7  Anderson & Baumberg, 2006).

Het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) heeft een speciale richtlijn voor patiënten met alcoholproblemen (7  NHG-standaard Problematisch Alcoholgebruik). In deze standaard staat beschreven hoe de huisarts het beste kan handelen wanneer hij probleemdrinken of alcoholafhankelijkheid vaststelt. De standaard bevat een screening en interventiedeel en geeft aan wanneer naar gespecialiseerde zorg doorverwezen kan worden. Er is ook een pakket patiëntenbrieven Omgaan met Alcohol waarin de volgende onderwerpen aan de orde komen: alcoholdagboek, minderen, minderen of stoppen?, stoppen, verandering overwegen en volhouden. In 7 H. 7 staan voorbeelden van e-health waarbij mensen die middelen gebruiken baat kunnen hebben. 6.4.5 Ouderen/senioren

De alcoholproblematiek onder ouderen is in de laatste tien jaar vrijwel verdubbeld. Een trend die zich nog sterker voordoet bij oudere vrouwen. Van de bij de verslavingszorg ingeschreven alcoholcliënten boven de 55 jaar is bijna een derde vrouw. Beneden de 55 jaar is dit een kwart. Het Trimbos-instituut constateert dat er bij senioren een zorgelijke ontwikkeling gaande is. Mogelijk hangt dit ermee samen dat deze leeftijdsgroep naar verhouding meer drinksituaties tegenkomt en meer te besteden heeft. Ook de toenemende vrije tijd, vooral na de pensionering, kan ertoe bijdragen dat een sluimerende verslaving zich openbaart. Alcohol combineert slecht met medicijnen. Veel ouderen gebruiken medicijnen. De combinatie van alcohol en medicijnen belast de lever extra, kan de werking van de medicijnen beïnvloeden, kan extra riskant zijn bij deelname aan het verkeer en kan tot ernstige irritatie van het maagslijmvlies leiden. Gebruik van alcohol in combinatie met slaap- en kalmeringsmiddelen is extra riskant. Deze middelen versterken de verdovende werking van alcohol. Gecombineerd gebruik kan leiden tot sufheid, tragere reacties, onscherp zien, moeheid en roekeloosheid.

6

48

Hoofdstuk 6 • Doelgroepen verslavingspreventie

Als onderdeel van het Partnership Vroegsignalering Alcohol is een speciale werkgroep opgericht met als doel om een protocol voor ouderen te ontwikkelen en dit zo breed mogelijk te implementeren in de ouderenzorg. Veel professionals die met ouderen te maken krijgen, zoals huisartsen, thuiszorgwerkers, verpleegkundigen in ziekenhuizen, personeel in een verzorgingshuis, herkennen onvoldoende de signalen van (beginnende) alcoholproblematiek. En als zij de signalen wel oppikken, weten zij vaak niet goed hoe ze bij de betrokkene ter sprake te brengen. Daarbij speelt veelal ook het dilemma of men zich überhaupt wel moet bemoeien met het alcoholgebruik van de oudere. Een veelgehoorde kreet is: Gun ze toch hun borreltje!

6

6.4.6 Studenten

Het moment waarop jongeren gaan studeren, is een belangrijk, maar ook ingrijpend moment in hun leven. Het is een periode van kennismaken met een nieuwe omgeving, meestal een nieuwe stad, nieuwe vrienden en als je niet thuis blijft wonen ook een andere woonsituatie, niet meer bij je ouders thuis. Daar zitten veel uitdagingen en prachtige belevenissen aan vast, maar ook verleidingen en kans op risicosituaties en soms psychische nood. Kortom: een mogelijk kwetsbare periode. Wat verslaving en riskant gebruik betreft, is bekend dat de studententijd een periode is waarin veel middelen worden gebruikt. Het bekendst is natuurlijk het forse alcoholgebruik, waarbij uit onderzoek is gebleken dat in studentenverenigingen nog eens twee keer zo veel wordt gedronken (7 Maalsté, 2000). Vooral tijdens de introductieperiode wordt veel aandacht geschonken aan het tegengaan van overmatig alcoholgebruik door nuldejaars. Directe aanleiding hiervoor was het overlijden van een Groningse student in 1997 tijdens een ontgroening, i.c. een kennismakingsritueel in een studentenhuis. In samenwerking met afdelingen preventie van verslavingszorginstellingen worden sindsdien activiteiten georganiseerd als mentortrainingen en publiekscampagnes. Windesheim Fit en Veilig In 2011 startte op de Hogeschool Windesheim het project #FIVE (Windesheim Fit en Veilig). Doelstellingen van dit project waren en zijn het bevorderen van een gezonde en veilige studie-omgeving en schoolklimaat. Daarbij bestaat ook veel aandacht voor het wegnemen en verminderen van elementen van ongezondheid en onveiligheid en het bevorderen van een goede psychosociale begeleiding om studie-uitval en -vertraging te voorkomen. Bij het project worden studenten nadrukkelijk betrokken, onder meer door het uitvoeren van kleinschalige onderzoeksprojecten. Bijkomend voordeel daarvan is dat hiermee automatisch een meer ‘preventieve blik’ en attitude worden ontwikkeld. Het lectoraat Verslavingspreventie is initiatiefnemer van dit project en besteedt bijzondere aandacht aan preventie van overmatig middelengebruik en verslavingsgedrag.

49

Online preventie 7.1 Inleiding – 50 7.2 Informatie geven – 51 7.3 Advies op maat, zelfscreening – 53 7.4 Zelfhulp – 55 7.5 Hulpverlening – 55 7.6 Lotgenotencontact – 57

R. Bovens et al., Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9991-8_7, © Bohn Stafleu van Loghum, Onderdeel van Springer Media 2013

7

50

Hoofdstuk 7 • Online preventie

7.1 Inleiding

44 Wat doet alcohol eigenlijk met je hersenen? 44 Hoe kun je een kater voorkomen? 44 Wanneer ben je verslaafd? 44 Mijn moeder zit de hele dag aan de wijn, is dat wel gezond? 44 Als je stopt met roken, wanneer zijn je longen dan schoon? 44 Mijn vriendin is heel dun, heeft zij anorexia? 44 Ik maak een werkstuk over drugs, hoe gevaarlijk zijn die? 44 Hoe voorkom ik dat mijn kinderen later gaan roken? 44 Help, ik drink te veel en wil dat niet meer.

7

Als mensen vragen hebben, stellen ze die aan familie en vrienden, of aan deskundigen, de huisarts of een maatschappelijk werker. Tenminste, zo was het. Maar sinds de komst van het internet is dit erg veranderd. De vrager gaat eerst zelf actief op zoek, hij surft het internet af op zoek naar informatie. Als je met informatie de mensen wilt bereiken, is het internet dus een heel belangrijke plek. Maar hoe zorg je er nu voor dat de consumenten met hun vraag ook op de juiste website terechtkomen? Daarvoor moet je het zoekgedrag begrijpen en aansluiten bij de vraag. En misschien moet je dezelfde informatie wel op verschillende manieren aanbieden, met een eigen look and feel voor de doelgroep die je wilt bereiken (. Figuur 7.1). Voor wie is de informatie bestemd? En bereikt die informatie ook de juiste doelgroep? Hoe gebruikt de doelgroep het internet en hoe vinden ze je dan het gemakkelijkst? Op welke manier kunnen de sociale media een rol spelen? Wat wil je bereiken, tot stand ­brengen?

. Figuur 7.1 

7 www.mindyourownlife.nl

7.2 • Informatie geven

51

. Figuur 7.2  De manier waarop STIVORO informatie aan volwassenen presenteert

Op deze vragen moet je een antwoord formuleren voordat je succesvol kunt opereren op het internet. En dan biedt dat internet ongekende mogelijkheden. Je bent niet meer beperkt in tijd of plaats, de informatie kan op elk moment van de dag vanaf elke plaats op de wereld gevonden worden. Die kans pakken we! Voor preventie in de verslavingszorg zijn al veel initiatieven op het internet ontwikkeld. In dit hoofdstuk vind je een indeling en voorbeelden. 7.2 Informatie geven

Een kerntaak van preventie is informatie geven. In de verslavingszorg betekent dit allereerst: informatie geven over de middelen waaraan je verslaafd kunt raken. Over alcohol en drugs, over gokken en gamen, over seks en pillen. Deze informatie moet nuchter en zakelijk worden gepresenteerd. Helder en eenduidig. De feiten moeten kloppen, nieuwe inzichten moeten worden toegevoegd. Wel moet de informatie afgestemd zijn op de doelgroep. Als voorbeeld hiervan de website van STIVORO: de pagina voor volwassenen (. Figuur 7.2) ziet er anders uit dan de pagina voor jongeren (. Figuur 7.3). De informatie is toegespitst op de doelgroep. Ook informatie over verslaving mag niet ontbreken. Wat is een verslaving? Hoe ontstaat die? Wanneer ben je verslaafd? Begrippen als afhankelijkheid, tolerantie en misbruik moeten worden toegelicht en inzichtelijk worden gemaakt. Door goede voorlichting te geven wordt verslaving hopelijk voorkomen. Door voorlichting kunnen mensen kennisnemen van de risico’s van het gebruik van verslavende middelen als tabak en alcohol. De hoop is dat op grond van die informatie hun gedrag al

7

52

Hoofdstuk 7 • Online preventie

7 . Figuur 7.3  En zo spreekt STIVORO jongeren aan

. Figuur 7.4  www.watwiljijmetwiet.nl: Leefgebiedenrad basispositie

in een vroegtijdig stadium beïnvloed zal worden. Dat kan door een realistisch scenario te schetsen, waarin niet de moraalridder spreekt maar wel een deskundige. . Figuur 7.4 en . Figuur 7.5 tonen twee keer Het Leefgebiedenrad van de website 7 www. watwiljijmetwiet.nl. De verschillende leefgebieden zijn met elkaar verbonden als raderen,

7.3 • Advies op maat, zelfscreening

53

. Figuur 7.5  www.watwiljijmetwiet.nl: Leefgebiedenrad bij veel cannabisgebruik

zo zijn ze ook afgebeeld. Op de website kan de lezer aan het rad cannabisgebruik draaien en zien wat er daardoor verandert in zijn leefwereld. Hij kan dus zien welk effect meer of minder gebruik heeft op bijvoorbeeld de school/werkprestaties of de gezondheid. Naast informatie over verslaving kunnen mensen op het internet ook zoeken naar informatie over hulp, zorg, beschikbare behandelingen, zorgaanbieders, eventuele kosten van behandeling, hoe aan te melden, wat te verwachten. Traditioneel is dit geordend aan de hand van de aanbieder, de zorgverlener. Een instelling voor verslavingszorg maakt een website met daarop het eigen hulpaanbod. Dat zie je ook aan de taal die wordt gebruikt: het is de taal van de instelling, niet per se die van de cliënt (. Figuur 7.6). 7.3 Advies op maat, zelfscreening

Om mensen met zorg in contact te brengen wordt onder andere gebruikgemaakt van zelftests. Door middel van een korte test kan een deelnemer zien of hij of zij een probleem heeft en welke hulp daarbij zou kunnen passen. Een goed voorbeeld van zo’n test is te vinden op 7  www.drinktest.nl van het Trimbosinstituut (. Figuur 7.7). Aan het eind van deze test krijgt de deelnemer een advies op maat over zijn of haar alcoholgebruik.

7

54

Hoofdstuk 7 • Online preventie

7 . Figuur 7.6  Homepage Centrum Maliebaan

. Figuur 7.7 

7 www.drinktest.nl

7.5 • Hulpverlening

. Figuur 7.8 

55

7 www.minderdrinken.nl

7.4 Zelfhulp

In de stepped care-benadering, niet meer hulp bieden dan nodig is, heeft de zelfhulp een belangrijke plek. Mensen helpen zichzelf, met een zelfhulpboek of een zelfhulpprogramma online. Daarvan zijn al heel wat voorbeelden te vinden op het internet, voor een deel zijn dit bestaande interventies die aangepast zijn voor toepassing online. Deze zelfhulpmodules worden vaak aangeboden op websites die ook veel informatie bevatten. Zo biedt 7 www.watwiljijmetwiet.nl de bezoekers naast informatie ook de mogelijkheid om het eigen wietgebruik bij te houden en eventueel bij te sturen. Daar komt dan geen hulpverlener aan te pas. . Figuur 7.8 is een voorbeeld van een zelfhulpprogramma bij overmatig alcoholgebruik. 7.5 Hulpverlening

Via het internet contact leggen met een preventiemedewerker kan via e-mail of met een chat (. Figuur 7.9). Veel websites bieden het aan: direct contact met een hulpverlener. De site 7 ­etendebaas. nl bijvoorbeeld heeft een knop die de mogelijkheid opent tot direct contact met een specialist in eetproblemen (. Figuur 7.10). Er zijn ook websites waarop verschillende functies aan elkaar gekoppeld zijn. De indeling in preventie en hulpverlening is immers kunstmatig, bedacht vanuit de zorgaanbieder, niet vanuit de zorgvrager. Een voorbeeld van een dergelijke site is 7  www.alcoholdebaas. nl (. Figuur 7.11). Het doel was om een laagdrempelige interventie te ontwikkelen waarin informeren, motiveren, begeleiden en behandelen als een palet elkaar aanvullen. Preventie en behandelen vormen zo een eenheid, ze zijn geïntegreerd.

7

56

Hoofdstuk 7 • Online preventie

7 . Figuur 7.9  Chatbox van www.drankendrugs.nl

. Figuur 7.10  www.etendebaas.nl

7 Alcoholdebaas.nl bevat onder meer de volgende elementen: 44 informatie over alcohol en de risico’s ervan; 44 forum en chat voor lotgenotencontact, zelfhulp; 44 toegang tot een individuele, geprotocolleerde behandeling bij alcoholproblemen; 44 dataverzameling voor wetenschappelijk onderzoek.

7.6 • Lotgenotencontact

. Figuur 7.11 

57

7 www.alcoholdebaas.nl

De laagdrempeligheid ervan (iedereen kan ‘binnenlopen’ en is welkom) maakt internetsites ook heel geschikte instrumenten voor preventie. Wetenschappelijk onderzoek is veel beter mogelijk nu veel deelnemers online actief zijn. Onderzoekers krijgen een schat aan informatie. Daarbij is het wel belangrijk dat de onderzoekers een terugkoppeling maken naar de gebruikers van het online aanbod. Waar zitten knelpunten en waar kunnen we verbeteringen aanbrengen? Voor de werkers in de gezondheidszorg bieden deze ontwikkelingen nieuwe mogelijkheden. De hybride werker is van alle markten thuis, er is geen professional meer die niet ook online actief is. 7.6 Lotgenotencontact

In de verslavingszorg wordt traditiegetrouw veel gebruikgemaakt van lotgenotencontact en van groepswerk, ook bij preventie. Denk bijvoorbeeld aan schoolklassen of groepen ouders. Op het internet zijn groepen te vinden in de fora of als chatgroepen. Een forum is een mooie plek voor mensen om een vraag te stellen aan lotgenoten, om ervaringen uit te wisselen en steun te ervaren. Dit kan voor aanvang van een behandeling, tijdens een behandeling en na een behandeling een belangrijke bron van ondersteuning zijn. 7  Drankjewel.nl biedt bijvoorbeeld een forum aan (volwassen) kinderen van alcoholverslaafden (. Figuur 7.12). Zoals bekend heeft deze groep een verhoogd risico om zelf alcoholproblemen te ontwikkelen. De steun die deze mensen via het forum krijgen kan helpen dergelijke problemen te voorkomen. Het forum van 7  Alcoholdebaas.nl is vanaf de start een succesvol en actief forum geweest, met honderden berichten per dag. Forumleden gaan hier maatjescontact aan, steunen elkaar en helpen elkaar door lastige momenten heen. Maar ze fungeren ook als

7

58

Hoofdstuk 7 • Online preventie

7

. Figuur 7.12  Forum van www.drankjewel.nl

. Figuur 7.13  Forum van www.alcoholdebaas.nl

wegwijzer. Menig cliënt van de behandeling van 7  Alcoholdebaas.nl is begonnen op het forum en kreeg daar de tip om ook de behandeling te gaan doen van iemand die dat goed was bevallen. Deelnemers kunnen zo lang of zo kort deelnemen als ze willen, voor sommigen is het forum een tijdlang echt een reddingsboei die hen van uur tot uur door de hang naar drank heen helpt (. Figuur 7.13).

7.6 • Lotgenotencontact

. Figuur 7.14  Groeps-chat van www.alcoholdebaas.nl

59

7

60

Hoofdstuk 7 • Online preventie

Ook op andere fora komen veel vragen aan de orde die preventiemedewerkers een opening bieden om aan publieksvoorlichting te doen. Bijvoorbeeld het forum van de Viva of van andere kranten en tijdschriften. Ook plaatsen waar mensen gedachten uitwisselen over bijvoorbeeld wijnen, games of kansspelen bieden mogelijkheden om informatie te verstrekken. Dit vraagt dan natuurlijk wel om een actieve houding van de preventiewerker op het internet. Tot slot mag als vorm van zelfhulp niet onvermeld blijven de groeps-chat onder begeleiding van een hulpverlener of preventiemedewerker (. Figuur 7.14).

7

61

Ontwikkelingen 8.1 Preventie als mindset – 62 8.2 Online gokken – 62 8.3 Beïnvloeden van onbewuste processen – 63 8.4 Positieve insteek – 64 8.4.1 Happy Drinks – 64 8.4.2 SmartConnection – 65

R. Bovens et al., Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9991-8_8, © Bohn Stafleu van Loghum, Onderdeel van Springer Media 2013

8

62

Hoofdstuk 8 • Ontwikkelingen

8.1 Preventie als mindset

8

De volksgezondheidsthema’s van de 21ste eeuw vragen om professionals die over deels andere competenties beschikken dan de professionals uit de vorige eeuw. De traditie van probleemgeoriënteerde gezondheidsbevordering wordt omgebogen naar het creëren van voorwaarden voor gezond leven. Dat betekent dat ingezet moet worden op de ontwikkelingen van nieuwe expertise. Gezondheidsbeleid is integraal beleid, met aangrijpingspunten op verschillende beleidsterreinen, zoals: sport en bewegen, cultuur, verkeer, ruimtelijke ordening. Andere belangrijke aandachtspunten zijn hoe je de meest kwetsbare groepen in de samenleving kunt bereiken en de participatie van burgers bij preventiebeleid. Preventie is primair een mindset. Het is een grondhouding waarin gezondheidsdenken –het zo gezond mogelijk houden van mensen– voorop staat. Het is vergelijkbaar met duurzaamheid. Iedereen, waar ook werkzaam in de gezondheidszorg, kan zich deze mindset aanmeten. Door preventie op deze manier abstract te beschouwen wordt erkend dat het onderscheid tussen ziekten voorkomen en zieken behandelen/verzorgen niet meer scherp is te maken op basis van de bestaande indelingen van preventie. Bovenal geeft het de ruimte om preventieve activiteiten in de praktijk tot ontwikkeling te laten komen, relatief los van bestaande structuren, beroepen, instituten en hun onderliggende belangen. De ambitie van het integrale kwaliteitstraject is die ruimte te creëren en een structuur van instrumenten en verantwoordelijkheden vast te leggen die toekomstbestendig is. Dat wil zeggen een kwaliteitstraject voor preventie dat ook stand houdt als het gezondheidsdenken breder ingang krijgt. Het pleidooi is niet vanuit de wirwar van bestaande preventie-indelingen, beroepen, structuren en financieringsstromen te denken. De toekomstige preventie zal wezenlijk anders van karakter zijn dan nu. Dit wordt globaal geïllustreerd in . Figuur 8.1. De figuur maakt inzichtelijk dat de werkzaamheden van zorgbeoefenaren niet meer strikt preventief dan wel curatief/verzorgend van aard zijn. Zo is evident dat de huidige werkzaamheden van een neurochirurg uiterst rechts in de figuur gepositioneerd moeten worden en die van de milieuarts geheel links. Het wordt lastiger de aanbieders te positioneren die zich ergens in het midden ophouden: de huisarts, de jeugdarts, de wijkverpleegkundige en dergelijke. De verwachting is dat veel aanbieders naar het midden zullen opschuiven en preventie met curatie gaan combineren in hun werkzaamheden. De grote uitdaging is deze ontwikkeling vanuit de bestaande structuren en wettelijke kaders te faciliteren, ondersteunen en financieren in plaats van te frustreren. In .  Figuur 8.1 is de relatie tussen preventieve en curatieve/verzorgende werkzaamheden uitgebeeld. Het herziene competentieprofiel van de functie gezondheidsbevorderaar en preventiewerker (7 CGL, 2012) heeft deze vernieuwde kijk op preventie als uitgangspunt. 8.2 Online gokken

In de jaren tachtig/negentig van de vorige eeuw steeg plotseling het aantal mensen dat ingeschreven stond in de verslavingszorg vanwege gokproblematiek. De reden hiervoor was gelegen in de uitbreiding van het aantal gokgelegenheden in Nederland. Naast Holland

63

8.3• Beïnvloeden van onbewuste processen

Cure/Care

Preventie

. Figuur 8.1  Het herziene competentieprofiel van de functie gezondheidsbevorderaar en preventiewerker (CGL, 2012) heeft deze vernieuwde kijk op preventie als uitgangspunt

Casino kwamen er steeds meer gokhallen. Belangrijker echter was dat in vrijwel elke cafetaria in Nederland een gokkast stond. In cafés waren soms meerdere gokkasten aanwezig. In die tijd was het ook heel normaal dat de opbrengst van de gokkast de grootste bijdrage aan de inkomsten van een cafetaria leverde. De gokkasten waren vaak zelfs de directe reden om een cafetaria te openen. De overheid greep in en beperkte het aantal gokautomaten in Nederland. In laagdrempelige horeca (cafetaria’s) werd de gokkast helemaal verboden, aanvankelijk op initiatief van individuele gemeenten, later ook op landelijk niveau (Speelautomatenbesluit, 2000). Per café mocht daarnaast maximaal nog maar één gokkast staan. Preventie kreeg ook een gezicht doordat medewerkers van Holland Casino verplicht een training volgden bij de verslavingszorg, zodat ze leerden probleemgedrag eerder te herkennen. Probleemgokkers kunnen worden aangesproken en worden ook in de gelegenheid gesteld een entreeverbod aan te vragen (7  De Bruin e.a., 2001). Daarnaast is er voor gokken een leeftijdsgrens ingevoerd (18 jaar, meerdere gemeenten hanteren 21 jaar). Een en ander had tot gevolg, dat het aantal probleemgokkers in Nederland gestaag daalde. Verwacht wordt, dat in deze neergaande trend veranderingen gaan optreden nu de overheid in de loop van 2012 het online gokken (waaronder internetpoker) gaat toestaan. Tegelijkertijd heeft de overheid besloten extra preventieve maatregelen te treffen. Hierbij moet men denken aan een identificatieplicht (leeftijdscontrole, maar ook gerichte benadering bij gesignaleerd probleemgedrag), beperking van de speeltijd (o.a. time-out) en rapportage over verwijzingen naar de zorg. Voor een uitgebreid overzicht, maar ook inzicht in de omvang van de gokproblematiek in Nederland verwijzen we naar het rapport van bureau Intraval (7 Bieleman e.a., 2011). In dit rapport valt ook te lezen, dat er een verband is tussen het deelnemen aan online kansspelen en gamen. 8.3 Beïnvloeden van onbewuste processen

Uit psychologisch onderzoek wordt steeds duidelijker dat gedrag voor een belangrijk deel door onbewuste, automatische processen wordt gestuurd en lang niet altijd door een bewuste intentie. Aan veel verslavingsgedrag ligt geen beredeneerde keuze ten grondslag, maar het kan simpelweg ontstaan door groepsdruk of impulsen waarvan een individu

8

64

Hoofdstuk 8 • Ontwikkelingen

zich nauwelijks bewust is. De moderne verslavingspreventie zal veel meer moeten inhaken op de onbewuste en impliciete factoren die een rol spelen bij verslavingsgedrag. Het is een uitdaging om interventies te ontwikkelen die meer gebruikmaken van technieken die onbewuste factoren kunnen sturen, zoals priming, framing of het inspelen op emoties. 8.4 Positieve insteek

8

Veel verslavingspreventie is gericht op het voorkomen van de verslaving en probeert te overtuigen dat men het ongewenste gedrag beter niet kan doen. Er is een beweging in de verslavingspreventie die minder nadruk legt op het ongewenste gedrag, maar vooral het gewenste, positieve gedrag tot uitgangspunt neemt. Als ze uitgaan kiezen jongeren er bijvoorbeeld bijna automatisch voor om alcohol te drinken. Een positieve benadering neemt het alcoholvrije alternatief als uitgangspunt en heeft tot doel om het aanbod van alcoholvrije alternatieven te vergroten en het imago van alcoholvrij te verbeteren. De insteek is het gezonde alternatief interessanter en meer beschikbaar te maken. Deze positieve benadering wordt in de internationale literatuur ook wel nudging genoemd. Letterlijk betekent nudging: een zetje geven. In dit geval krijgt het alternatief een zetje. Hierna beschrijven we twee voorbeelden van nudging: Happy Drinks en SmartConnection. 8.4.1 Happy Drinks

In het kader van de alcoholcampagne 2009 zijn door het Trimbos-instituut en topkok/kokoloog Pierre Wind de Happy Drinks ontwikkeld. Happy Drinks zijn alcoholvrije dranken die een kick geven en die de uitgaande jeugd een alternatief kunnen bieden voor alcoholhoudende dranken. Onder het motto meer keuze voor het feestbeest ontwikkelde Pierre Wind Happy Drinks als een nieuwe categorie in het drankenaanbod. Het is geen fris, het is geen alcohol, maar het is alcoholvrij met een kick. Uitgangspunt van Happy Drinks is dat er voor jongeren echt iets te kiezen moet zijn. Het doel van de Happy Drinks is vierledig: 44 Het imago van alcoholvrije dranken verbeteren en daardoor de keuze voor alcoholvrij aantrekkelijker maken voor jongeren. 44 Het aanbod en de beschikbaarheid van alcoholvrije dranken vergroten op plekken waar jongeren alcohol drinken of kunnen bestellen. 44 Een platform bieden aan alle alcoholvrije dranken die spannend en lekker zijn en een kick geven en die daardoor een echt alternatief zijn voor alcohol. 44 De houding van jongeren ten aanzien van alcoholvrij in positieve zin beïnvloeden, waardoor ze in keuzesituaties eerder voor alcoholvrij kiezen. De volgende Happy Drinks-producten zijn ontwikkeld: 44 Website 7 www.happydrinks.nl. 44 Receptenboek Happy Drinks.

8.4 • Positieve insteek

65

44 Lesbrieven voor scholen: 55Hoe organiseer ik een Happy Drinks-schoolfeest? 55De kunst van het Happy Drinks shaken. 55Maak je eigen Happy Drink. 55Receptenkaarten voor leerlingen. 44 Dvd-cursus Happy Drinks. 44 Masterclass voor de horeca. 44 Happy Drinks-shaketeam. Sinds de introductie van Happy Drinks is er veel vraag naar Happy Drinks en kan geconstateerd worden dat Happy Drinks in een grote behoefte voorziet. Belangstelling is er van regionale instellingen, Koninklijke Horeca Nederland, het onderwijs en festivals. 8.4.2 SmartConnection

SmartConnection is het tweede voorbeeld van de positieve insteek. Het concept is een onderdeel van het integrale alcoholmatigingsprogramma in twaalf gemeenten in de regio IJsselland. SmartConnection is een beloningsinterventie voor jongeren van 16+ die zich richt op de keuze om niet of weinig alcohol te drinken tijdens het uitgaan. Het maakt de slimme keuze, namelijk ‘slim drinken’ als norm, op een positieve manier zichtbaar. SmartConnection is afkomstig uit een gelijknamige aanpak in Zwitserland en is gebaseerd op vier pijlers. De eerste pijler is de gezonde omgeving. De omgeving van het uitgaansleven, zowel fysiek als in regelgeving en beleid, is bepalend voor de mate waarin en het gemak waarmee jongeren alcohol drinken. SmartConnection biedt een hip, alcoholvrij alternatief. Daarnaast worden er met de organisatoren van het evenement of de uitbaters van de horecagelegenheid afspraken gemaakt over het bevorderen van een verantwoorde drinkomgeving. Het ontwikkelen van een instrument om risico’s te inventariseren ten behoeve van het gemeentelijk evenementen- en horecabeleid is hier een onderdeel van. De tweede pijler is dat SmartConnection een concept voor en door jongeren is. Het zijn jongeren zelf die SmartConnection uitdragen. Ze zijn herkenbaar, staan bij de SmartConnection-bar en zijn aanspreekbaar voor andere jongeren. Jongeren bepalen zelf wat geschikte beloningen zijn: een groep peers speelt een grote rol in de vormgeving van SmartConnection. De derde pijler is de beloning. Jongeren worden direct beloond voor slim drinken. Ze krijgen per uitgaansavond punten en kunnen die punten inwisselen op de website voor prijzen. Er worden op een uitgaansavond ook prijzen verloot om jongeren te stimuleren vooral mee te doen. De vierde pijler is de community. Jongeren met vergelijkbare leefstijl vormen een community en weten elkaar via SmartConnection te vinden.

8

67

Over de auteurs Rob Bovens is sinds 1 januari 2010 lector verslavingspreventie aan de Hogeschool Win-

desheim. Tevens is hij nog in beperkte mate verbonden aan het Trimbos-instituut in Utrecht. Na zijn studie strafrecht en criminologie in Nijmegen begon hij zijn carrière in 1980 als onderzoeker bij het WODC op de thema’s rijden onder invloed en reclassering. In 1987 vertrok hij naar de verslavingszorg, eerst op regionaal niveau, maar vanaf 1990 bij de landelijke brancheorganisatie. Aanvankelijk richtte hij zich op de thema’s kwaliteitsbeleid en preventie, maar vanaf 1991 ging zijn aandacht uit naar verslavingsreclassering, justitiële verslavingszorg en dwang en drangbeleid. Van 1998 tot eind 2003 was hij directeur van de Stichting Verslavingsreclassering Ggz Nederland. Vanaf 2004 richtte hij zich op preventie en werd hij campagneleider van de campagne ‘Drank maakt meer kapot dan je lief is’ en projectleider alcoholpreventie bij het NIGZ. In 2008 vertrok hij naar het Trimbos-instituut, van waaruit hij lokale initiatieven op het terrein van verslavingspreventie en -beleid mede initieerde en ondersteunde. Rob Bovens promoveerde in 1991 op het proefschrift ‘Rijders onder invloed beïnvloed. Onderzoek naar het effect van cursussen alcohol en verkeer’. Leontien Hommels is lid van de kenniskring verslavingspreventie en werkt sinds 2006 als

senior programmaleider preventie bij Tactus Verslavingszorg. Daarvoor was ze werkzaam bij de GGD Hart voor Brabant als functionaris gezondheidsbeleid. Vanuit die functie vervulde ze een pioniersrol als science practioner in de Academische Werkplaats Openbare Gezondheidszorg van Tranzo, Universiteit Tilburg. Eerder was ze in dienst bij het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ), waar ze werkte aan de ontwikkeling en implementatie van de Preffi, een instrument voor effectmanagement in de gezondheidsbevordering. Haar expertise en gedrevenheid zet ze vooral in voor verbetering van de kwaliteit van gezondheidsbevordering en het leggen van verbindingen tussen praktijk, beleid en onderzoek en zorg en preventie.

Lex Lemmers is wetenschappelijk medewerker bij het Trimbos-instituut. Na zijn promo-

tie aan de Universiteit van Nijmegen is hij in 1997 als sociaal psycholoog gaan werken bij het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ). Bij het NIGZ is zijn passie voor het thema alcohol begonnen, een passie die hem sindsdien niet meer heeft losgelaten. Hij was gedurende de periode 1997–2002 als onderzoeker verbonden aan de campagne ‘Drank maakt meer kapot dan je lief is’. In 2002 heeft hij de stap naar het Trimbos-instituut gemaakt, waar hij onderzoek combineert met het ontwikkelen van campagnes en andere preventieprojecten. Hij was onder andere verantwoordelijk voor de in samenwerking met Teleac ontwikkelde zelfhulpcursus ‘Minder drinken? Doe het zelf!’, de campagnes ‘Drinken is geen sport’ en ‘Mainstage’ en heeft samen met Pierre Wind het concept Happy Drinks ontwikkeld.

R. Bovens et al., Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9991-8, © Bohn Stafleu van Loghum, Onderdeel van Springer Media 2013

68

Over de auteurs

Marielle Brenninkmeijer werkt bij Tactus Verslavingszorg als schrijver, ontwikkelaar,

hulpverlener en opleider bij de online programma’s. Dit betreft Alcoholdebaas.nl, Gokkendebaas.nl, Benzodebaas.nl, Cannabisdebaas.nl en Etendebaas.nl.

Melissa Laurens werkt sinds 2006 bij Tactus Verslavingszorg als preventiewerker. Zij

volgde de opleiding toegepaste communicatiewetenschap aan de Universiteit Twente. Als preventiewerker houdt zij zich bezig met voorlichting en trainingen aan docenten, ouders, jongeren en verenigingen. Daarnaast houdt zij zich bezig met de website 7 www.drankendrugs.nl en adviseert ze scholen en verenigingen op het gebied van beleid en regelgeving. Klarine Buist werkt sinds 2005 bij Tactus Verslavingszorg als preventiewerker. Klarine

volgde de lerarenopleiding gezondheidskunde en verzorging en heeft aan de wieg gestaan van Op Tijd Voorbereid, het digitale lesprogramma over alcohol en roken voor de basisschool. Nog steeds begeleidt zij de uitvoering van en het onderzoek rondom dit succesvolle project. Daarnaast is Klarine lid van WEB (Werkgroep Evidence Based) en neemt ze deel aan de chatservice van het Trimbos-instituut. Als preventiewerker houdt zij zich bezig met voorlichtingen, training en advies aan docenten, ouders, jongeren en verenigingen. Daarnaast werkt ze mee aan regionale alcoholmatigingsprojecten.

69

Bronnen

R. Bovens et al., Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten, DOI 10.1007/978-90-313-9991-8, © Bohn Stafleu van Loghum, Onderdeel van Springer Media 2013

70

Bronnen

Algemene Rekenkamer (2011). Uitgavenbeheersing in de zorg. Den Haag: SDU. Anderson, P., & Baumberg, B. (2006). Alcohol in Europe. London: Institute of Alcohol Studies. Babor, T.F. et al. (2010). Alcohol: no orinary commodity. Research and public policy. Oxford University Press. Bartholomew, L.K. et al. (2001). Intervention Mapping: designing theory- and evidence-based health promotion programs. Mountain View: Mayfield Publishing. Bieleman, B., Biesma, S., Kruize, A., Zimmerman, C., Boendermaker, M., Nijkamp, R., & Bak, T. (2011). Gokken in kaart. Tweede meting aard en omvang kansspelen in Nederland. Groningen/Rotterdam: Intraval. Bovens, R.H.L.M. (1991). Rijders onder invloed beïnvloed. Onderzoek naar het effect van cursussen alcohol en verkeer. Groningen: Wolters-Noordhoff. Bovens, R.H.L.M. & Leeuwen, L. van (2008). De Haltafdoening Boete of Kanskaart. Een leermoment voor jong en oud. Apeldoorn: GGD Gelre-IJssel; Utrecht: Trimbos-instituut. Bovens, R.H.L.M. (2009). Checklist Haltafdoening Alcohol. Utrecht: Trimbos-instituut. Bovens, R.H.L.M. (2009). Onderbouwing van de integrale aanpak van alcoholmisbruik onder jongeren in ZuidHolland Zuid. Rotterdam: Cephir; Utrecht:Trimbos-instituut. Bovens, R.H.L.M. (2010). De preventiewerker centraal: een bijdrage aan de ontwikkeling van de verslavingspreventie. Zwolle: Christelijke Hogeschool Windesheim. Brug, J., Assema, P. van & Lechner, L. (2012). Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering. Een planmatige aanpak. Assen: Van Gorcum. Bruin, D.E. de, Leenders, F.R.J., Fris, M., Verbraeck, H.T., Braam, R.V., & Wijngaart, G.F. van de (2001). Gasten van Holland Casino. Effectiviteit van het preventiebeleid kansspelverslaving. Utrecht: Centrum voor Verslavingsonderzoek. CGL (in press). Competentieprofiel voor de functie gezondheidsbevordering. Bilthoven: RIVM. Conrod, P.J., Castellanos-Ryan, N., & Strang, J. (2010). Brief, personality-targeted coping skills interventions and survival as a non-drug user over a 2-year period during adolescence. Arch Gen Psychiatry 67 (1), 85-93. Cuijpers, P., Scholten, M., & Conijn, B. (2006) Verslavingspreventie. Een overzichtsstudie. Den Haag: ZonMw. Engels, R.C.M.E. (1998). Forbidden fruits. Social dynamics in smoking and drinking behavior of adolescents. Dissertation. Maastricht: Datawyse. Engels, R.C.M.E. (2003). Oratie: Big Family. Nijmegen: KUN. Gezondheidsraad (2005). Risico’s van alcoholgebruik bij conceptie, zwangerschap en borstvoeding. Publicatienr. 2004/22. Den Haag: Gezondheidsraad. Gezondheidsraad (2011). Broodnodig. De ontwikkeling van kennis voor de openbare geestelijke gezondheidszorg. Publicatienr. 2011/02. Den Haag: Gezondheidsraad. Green, L.W., & Kreuter, M.W. (2005). Health program planning: an educational and ecological approach. New York: McGraw-Hill. Holder, H.D., & Reynolds, R. (1998). Science and alcohol policy at the local level: a respectful partnership. Addiction 93 (10), 1467-73. Hommels, L.M. (2009). Voetstapjesmodel van jeugdverslavingszorg. Zwolle: Tactus verslavingszorg. Kok, H. et al. (2005). Handboek Preffi 2.0. Richtlijn voor effectieve gezondheidsbevordering en preventie. Woerden: NIGZ. KPMG (2001). Kosten en baten van alcoholzorg en -preventie: eindrapport. Hoofddorp: KPMG. Kreitman, N. (1986). Alcoholconsumption and the preventive paradox. British Journal of Addiction 81, 353-63. Kuppens, J., Nieuwenhuis, A., & Ferwerda, H. (2010). Los van drank. Procesevaluatie Haltafdoening Alcohol. Arnhem: Beke-reeks. Lammers, J., Goossens, F., Monshouwer, K., Lemmers, L., Conrod, P.J., Wiers, R.W., Engels, R.C.M.E., & Kleinjan, M. (2011). Evaluating a selective prevention programme for binge drinking among young adolescents: study protocol of a randomized controlled trial. BMC Public Health 11: 126. Landelijke stuurgroep multidisciplinaire richtlijnontwikkeling in de GGZ (2009). Multidisciplinaire richtlijn Stoornissen in het gebruik van alcohol. Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van patiënten met een stoornis in het gebruik van alcohol. Utrecht: CBO & Trimbos-instituut. Ledermann, S. (1964). Alcool, alcoolisme, alcoolisation; Mortalité, morbidité, accidents de travail. Paris: Institut d’études demographiques. Lely, N. Van Der, Dalen, W. van, Hoof, J. van, & Rodrigues Pereira, R. (2011). Alcoholintoxicaties bij jongeren in Nederland. Een onderzoek bij kinderafdelingen in Nederlandse ziekenhuizen. Cijfers van 2007, 2008, 2009 en 2010. NSCK, RdGG, STAP, TNO, Universiteit Twente. Lemmers, L., Toorn, A. Van Der, Scheepers, R., Tillaert, C. Van Den, & Wammes A. (red.) (2011). Magazine Control! Utrecht: Trimbos-instituut.

Bronnen

71

Maalsté, N. (2000). Ad fundum! Een blik in de gevarieerde drinkcultuur van het Nederlandse studentenleven. Utrecht: Centrum voor Verslavingsonderzoek. Meerkerk, G-J., et al. (2005). NHG-Standaard Problematisch Alcoholgebruik. Huisarts en Wetenschap 48, 284-95. Moolenaar, D.E.G. (2009). Modelling Criminal Justice System Costs by Offence. Eur. J. on Criminal Policy and Research 15 (4), 309-26. Mrazek, P., & Haggerty, R. (eds.) (1994). Reducing risks for mental disorders. Institute of Medicine. Washington DC: National Academy Press. NIGZ (2006). Factsheet Alcohol en Opvoeding. Woerden: NIGZ. Post, N.A.M., Becker, E.W. de, Mackenbach, P.J., & Slobbe, L.C.J. (2007). Kosten van Preventie in Nederland. Bilthoven: RIVM. Prochaska, J.O., DiClemente, C.C. (1986). Toward a comprehensive model of change. In: Miller, W.R., Heather, N. (eds.). Treating addictive behaviors: processes of change. New York: Plenum Press; 3–27. Saan, H., & Haes, W. de (2005). Gezond effect bevorderen. Woerden: NIGZ. Schwartz, D. & Smit-Dopmeijer, J. (2012). Project FIVE: Fit en Veilig op Windesheim: projectplan. Zwolle: Windesheim. Skinner, H.A., & Holt, S. (1987). The alcohol clinical index: strategies for identifying patients with alcohol problems. Toronto: Addiction Research Foundation. Snoek, A., Wits, E., Stel, J. Van Der, & Mheen, D. Van Der (2010). Kwetsbare groepen jeugdigen en (problematisch) middelengebruik. Visie en interventiematrix. Rotterdam: IVO. Speelautomatenbesluit (2000). Besluit van 23 mei 2000, houdende regels ter uitvoering van titel VA van de Wet op kansspelen. 7 Overheid.nl. Vorst, H. Van Der (2007). The key to the cellar door: the role of the family in adolescents’ alcohol use. Nijmegen: Radboud University. Vries, H. de, Dijkstra, M., & Kuhlman, P. (1988). Self-efficacy: the third factor besides attitude and subjective norm as a predictor of behavioural intentions. Health education research 3 (3), 273-82. Weingart, S. (2008). Instructie Verantwoord Alcoholschenken. Utrecht: Trimbos-instituut. Zinberg, N.E. (1984). Drug, set, and setting: the basis for controlled intoxicant use. New Haven: Yale University Press.

Relevante websites (7 www.) Agog.nl Al-anon.nl Alcoholdebaas.nl Alcoholenzwangerschap.nl Alcoholinfo.nl Alcoholondercontrole.nl Cannabisenik.nl Cannabisondercontrole.nl Cokevanjou.nl Drankendrugs.nl Drankjewel.nl Drankjewelpro.nl Drinktest.nl Drugsinfo.nl Drugsinfoteam.nl Drugs-test.nl Etendebaas.nl Gelre-IJssel.nl Gokkendebaas.nl Gratisstoppenmetdrinken.nl Halt.nl Happydrinks.nl Hardenberg.nl/wonen-leven/fris-over-drank Hoepakjijdataan.nl

72

Bronnen

Ivo.nl Jellineklive.nl Ljnf.nl Loketgezondleven.nl Lsovd.nl Minderdrinken.nl Mindyourownlife.nl Moedigemoeders.nl Polikliniekjeugdenalcohol.nl Selfcontrol.nu Smartconnection.nl Stap.nl Stichtingresultatenscoren.nl Stivoro.nl Trimbos.nl Unity.nl Uwkindenalcohol.nl Veiligengezonduitgaan.nl Vroegsignaleringalcohol.nl Watwiljijmetwiet.nl Westfrisland.nl Zelfhulpverslaving.nl