Risicosignalering in de zorg [1st ed] 978-90-368-0952-8, 978-90-368-0953-5 [PDF]

Zitiervorschau

Elly van Haaren Nicolien van Halem Sjaak Groot Risicosignalering in de zorg

Elly van Haaren Nicolien van Halem Sjaak Groot

Risicosignalering in de zorg

Houten 2016

Elly van Haaren Rotterdam Zuid-Holland

Sjaak Groot Woerden Utrecht

Nicolien van Halem Woerden Utrecht

ISBN 978-90-368-0952-8          ISBN 978-90-368-0953-5 (eBook) DOI 10.1007/978-90-368-0953-5 © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 770/772 Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten

www.bsl.nl

V

Woord vooraf » Steeds weer… hoofd, hart en handen « Risicosignalering vraagt kennis, vaardigheden en de juiste beroepshouding: vakinhoudelijke kennis over gezondheidsproblemen, risico’s, ziektebeelden en verpleegkunde (hoofd), vaardigheden om juist te kunnen handelen, te communiceren en samen te werken (handen). En dat alles vanuit een juiste beroepshouding: gemotiveerd aan het werk met het hart op de juiste plaats. Deel I bevat vijf hoofdstukken. Hoofdstuk  1 geeft een algemene inleiding op het thema risicosignalering, de relatie met gezondheidsbevordering, gezondheidsvaardigheden en zelfmanagement. De kennis die je nodig hebt over planmatig risico’s signaleren komt aan bod in hoofdstuk 2. Hoofdstuk 3 gaat over hoe je vanuit een goede beroepshouding zoekt naar de juiste balans tussen cliëntgerichtheid en professioneel handelen. De vaardigheden staan centraal in hoofdstuk 4 (Observeren) en hoofdstuk 5 (Communiceren). Deel II geeft een overzicht van zorginhoudelijke thema’s en ziektebeelden. Van elk zorgprobleem lees je achtergrondinformatie, de risico’s, de te gebruiken instrumenten en adviezen vanuit de landelijke richtlijnen.

VII

Inhoud I

Deel I Wat is risicosignalering?

1  Inleiding: risicosignalering en zelfmanagement�����������������������������������������������������������������  3

Nicolien van Halem, Sjaak Groot 1.1  Wat is risicosignalering?�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4 1.1.1 Aanpak���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4 1.1.2 Competenties���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5 1.2  Preventie, gezondheidsbevordering en gezondheidsvaardigheden �������������������������������������  6 1.2.1 Preventie �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6 1.2.2 Gezondheidsvaardigheden�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  7 1.3  Zelfmanagement�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  8 Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  10 2  Risicosignalering en het zorgproces �������������������������������������������������������������������������������������������  11

Nicolien van Halem, Sjaak Groot 2.1  Planmatig risico’s signaleren �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  12 2.2  Eisen van de overheid���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  12 2.3  Het zorgproces�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  12 2.4  Het zorgleefplan en de vier levensdomeinen binnen de VVT ���������������������������������������������������  17 2.5  Zorgleefplan en zorgdossier���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  17 2.6  Risicosignalering binnen het zorgleefplan�����������������������������������������������������������������������������������������  18 Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  23 3  Professioneel handelen �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  25

Elly van Haaren 3.1  Wat is professioneel handelen?���������������������������������������������������������������������������������������������������������������  26 3.1.1 Vakkennis�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  26 3.1.2 Informatie en advies���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  27 3.1.3 Bejegening �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  27 3.1.4 Reflectie en ontwikkeling�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  28 3.2  Balans tussen wensen van de cliënt en professioneel handelen�����������������������������������������������  28 3.2.1 Ken de wensen van de cliënt�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  29 3.2.2 Leer de cliënt kennen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  29 3.2.3 Vind de vraag achter de vraag���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  29 3.2.4 Doe onderzoek�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  29 3.2.5 Informeer en adviseer �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  30 3.2.6 Maak een goede afweging���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  30 3.2.7 Help bij het nemen van een besluit�����������������������������������������������������������������������������������������������������������  30 3.2.8 Blijf de cliënt steunen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  31

Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  31 4  Observeren���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  33

Elly van Haaren 4.1  Aanleiding om te observeren�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  34 4.2  Goed observeren�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  35

VIII

Inhoud

4.2.1 Observeren met meerdere zintuigen�������������������������������������������������������������������������������������������������������  35 4.2.2 Observatiepunten�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  36 4.2.3 Observeren: hoe doe je dat? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  37 4.2.4 Verstorende factoren�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  39 4.3  Gestructureerd of ongestructureerd observeren ���������������������������������������������������������������������������  40 4.4  Interpreteren���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  41 4.4.1 Ordenen en interpreteren van je bevindingen �������������������������������������������������������������������������������������  41 Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  42

Communiceren�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  43 5  Nicolien van Halem, Sjaak Groot 5.1  Vragen stellen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  44 5.2  Het informatieve gesprek �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  45 5.3  Voorlichting, instructie en advies�����������������������������������������������������������������������������������������������������������  47 5.3.1 Voorlichting�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  47 5.3.2 Advies�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  48 5.3.3 Instructie �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  48 5.3.4 Gedragsverandering���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  48 5.3.5 Tips voor het voeren van een gesprek �����������������������������������������������������������������������������������������������������  49 5.4  Motiverende gespreksvoering�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������  50 5.4.1 Tips voor motiverende gespreksvoering:�������������������������������������������������������������������������������������������������  51 5.5  Onderhandelen ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  52 5.5.1 Fasen van een onderhandeling�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  52 5.5.2 Tips bij het onderhandelen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  53 5.6  Rapporteren ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  54 5.6.1 De SOAP-methode �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  55 5.6.2 Tips voor een goede verslaglegging���������������������������������������������������������������������������������������������������������  55 Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  56

II  Deel II Wat zijn de belangrijkste risico’s in de ouderenzorg? Elly van Haaren, Nicolien van Halem, Sjaak Groot 6  Inleiding���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  59 7 CVA���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  63 7.1 Wat is het? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  64 7.2  Wat zijn de gevolgen?���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  64 7.3  Waar moet je alert op zijn? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  64 7.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?���������������������������������������������������������������������������������������������������������  66 7.5  Hoe ziet de opvolging eruit? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  66 Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  66 8  Delier ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  67 8.1  Wat is het? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  68 8.2  Wat zijn de gevolgen?���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  68 8.3  Waar moet je alert op zijn? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  68

Inhoud

IX

Wat zijn bruikbare instrumenten?���������������������������������������������������������������������������������������������������������  69 8.4  8.5  Hoe ziet de opvolging eruit? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  69 Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  70 9  Dementie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  71 9.1  Wat is het? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  72 9.2  Wat zijn de gevolgen?���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  72 9.3  Waar moet je alert op zijn? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  72 9.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?���������������������������������������������������������������������������������������������������������  74 Hoe ziet de opvolging eruit? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  74 9.5  Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  75 10  Depressie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  77 10.1  Wat is het? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  78 10.2  Wat zijn de gevolgen?���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  78 10.3  Waar moet je alert op zijn? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  78 10.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?���������������������������������������������������������������������������������������������������������  79 10.5  Hoe ziet de opvolging eruit? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  79 Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  80 11  Diabetes mellitus �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  81 11.1  Wat is het? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  82 11.2  Wat zijn de gevolgen?���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  82 11.3  Waar moet je alert op zijn? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  83 11.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?���������������������������������������������������������������������������������������������������������  85 11.5  Hoe ziet de opvolging eruit? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  85 Websites �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  85 12  Eenzaamheid�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  87 12.1  Wat is het? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  88 Wat zijn de gevolgen?���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  88 12.2  12.3  Waar moet je alert op zijn? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  89 12.4  Wat zijn bruikbare instrumenten? ���������������������������������������������������������������������������������������������������������  89 12.5  Hoe ziet de opvolging eruit? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  89 Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  90 13  Hartfalen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  91 13.1  Wat is het? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  92 13.2  Wat zijn de gevolgen?���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  92 13.3  Waar moet je alert op zijn? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  92 13.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?���������������������������������������������������������������������������������������������������������  93 13.5  Hoe ziet de opvolging eruit? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  93

Literatuur ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  94 14  Huidletsel: decubitus�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  95 14.1  Wat is het? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  96 Wat zijn de gevolgen? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  96 14.2

X

Inhoud

14.3 Waar moet je alert op zijn? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 96 14.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?������������������������������������������������������������������������������������������������������� 97 14.5 Hoe ziet de opvolging eruit? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 97 14.5.1 Preventieve maatregelen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 97 14.5.2 Behandeling��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 98 14.5.3 Vastlegging in het zorgdossier����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 99 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 99 15  Huidletsel: smetten en skin tears������������������������������������������������������������������������������������������������ 101 Wat is het? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 102 15.1  15.2  Wat zijn de gevolgen?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 102 15.3  Waar moet je alert op zijn? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 102 15.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?������������������������������������������������������������������������������������������������������� 103 15.5  Hoe ziet de opvolging eruit? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 103 15.5.1 Smetten����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 103 15.5.2 Skin tears��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 103 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 104 16  Incontinentie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 105 16.1  Wat is het? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 106 16.2  Wat zijn de gevolgen?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 106 16.3  Waar moet je alert op zijn? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 107 16.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?������������������������������������������������������������������������������������������������������� 108 16.5  Hoe ziet de opvolging eruit? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 108 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 109 17  Medicatiefouten ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 111 17.1  Wat is het? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 112 17.2  Wat zijn de gevolgen?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 112 17.3  Waar moet je alert op zijn? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 112 Wat zijn bruikbare instrumenten?������������������������������������������������������������������������������������������������������� 113 17.4  17.5 Hoe ziet de opvolging eruit? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 113 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 114 18  Mondzorg ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 115 18.1  Wat is het? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 116 18.2  Wat zijn de gevolgen?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 116 18.3  Waar moet je alert op zijn? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 116 18.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?������������������������������������������������������������������������������������������������������� 117 18.5  Hoe ziet de opvolging eruit? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 117 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 118 19  Onbegrepen gedrag����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 119 19.1  Wat is het? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 120 19.2  Wat zijn de gevolgen?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 120 19.3  Waar moet je alert op zijn? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 120

Inhoud

XI

Wat zijn bruikbare instrumenten?������������������������������������������������������������������������������������������������������� 121 19.4  19.5  Hoe ziet de opvolging eruit? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 121 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 122 20  Ondervoeding en overgewicht����������������������������������������������������������������������������������������������������� 123 20.1  Wat is het? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 124 20.2  Wat zijn de gevolgen?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 124 20.3  Waar moet je alert op zijn? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 125 20.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?������������������������������������������������������������������������������������������������������� 126 Hoe ziet de opvolging eruit? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 126 20.5  Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 127 21  Vallen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 129 21.1  Wat is het? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 130 21.2  Wat zijn de gevolgen?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 130 21.3  Waar moet je alert op zijn? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 130 21.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?������������������������������������������������������������������������������������������������������� 131 21.5  Hoe ziet de opvolging eruit? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 131 Websites ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 133 22  Visusstoornissen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 135 22.1  Wat is het? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 136 22.2  Wat zijn de gevolgen?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 136 22.3  Waar moet je alert op zijn? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 136 22.4  Wat zijn bruikbare instrumenten?������������������������������������������������������������������������������������������������������� 137 22.5  Hoe ziet de opvolging eruit? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 137 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 138

Register��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 139

XIII

Over de auteurs Elly van Haaren (7 www.ellyvanhaaren.nl en 7 www.beterwerkenindezorg.nl) werkt sinds 2012 als zelfstandige en houdt zich bezig met zorgadvies, schrijfwerk en scholing. Ze werkt als projectleider, adviseert zorgorganisaties, geeft scholing, en schrijft en redigeert teksten voor de gezondheidszorg en het onderwijs. Ze heeft HBO-V en Gezondheidswetenschappen gestudeerd en werkt sinds 1985 in de zorg. Eerst een aantal jaren als wijkverpleegkundige, daarna bijna twintig jaar als staffunctionaris en beleidsmedewerker in verschillende organisaties (V&V, thuiszorg en GGZ). Voordat ze als zelfstandige aan de slag ging, was ze werkzaam bij Vilans, kenniscentrum in de langdurige zorg. Nicolien van Halem (7 www.vanhalemschrijfwerk.nl en 7 www.beterwerkenindezorg.nl) heeft een brede ervaring in diverse werkvelden binnen de gezondheidszorg (waaronder het algemeen ziekenhuis, psychiatrie en ouderenzorg) én het onderwijs. Als docent en onderwijsontwikkelaar schreef zij diverse studieboeken, handboeken en zakboeken. Zij werkt als lerarenopleider en coach aan de tweedegraads Lerarenopleiding Gezondheidszorg & Welzijn en Omgangskunde aan Hogeschool Leiden. Daarnaast werkt ze als zelfstandig trainer en toetsontwikkelaar voor diverse opdrachtgevers. Sjaak Groot is kwaliteitsadviseur en wijkverpleegkundige. In deze functies begeleidde hij onder andere het invoeren van methodisch werken met behulp van een zorgplan. In zijn functie van beleidsmedewerker bij Libertas Leiden adviseert hij het management bij het ontwikkelen en invoeren van nieuwe zorgprocessen, waaronder cliëntgericht werken, het zorgleefplan en het digitaal zorgdossier. Sjaak heeft een belangrijke bijdrage aan dit boek geleverd; hij heeft meegedacht over wat belangrijk is voor de dagelijkse praktijk van verpleegkundigen en verzorgenden, de casuïstiek geschreven en kritisch meegelezen.

1

Deel I Wat is risicosignalering? Hoofdstuk 1 Inleiding: risicosignalering en zelfmanagement– 3 Nicolien van Halem, Sjaak Groot Hoofdstuk 2 Risicosignalering en het zorgproces – 11 Nicolien van Halem, Sjaak Groot Hoofdstuk 3 Professioneel handelen – 25 Elly van Haaren Hoofdstuk 4 Observeren – 33 Elly van Haaren Hoofdstuk 5 Communiceren – 43 Nicolien van Halem, Sjaak Groot

I

3

Inleiding: risicosignalering en zelfmanagement Nicolien van Halem, Sjaak Groot

1.1 Wat is risicosignalering? – 4 1.1.1 Aanpak – 4 1.1.2 Competenties – 5

1.2 Preventie, gezondheidsbevordering en gezondheidsvaardigheden – 6 1.2.1 Preventie – 6 1.2.2 Gezondheidsvaardigheden – 7

1.3 Zelfmanagement – 8 Literatuur – 10

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_1, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

1

4

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding: risicosignalering en zelfmanagement

1.1 Wat is risicosignalering?

Chronisch zieken en kwetsbare ouderen lopen allerlei gezondheidsrisico’s. Lichamelijke risico’s zoals vallen of decubitus, maar ook psychische zoals depressie en eenzaamheid. Sommige risico’s kunnen problemen veroorzaken die steeds erger worden en zelfs overlijden tot gevolg hebben. Belang van tijdig valrisico’s signaleren Een heupfractuur bij mensen boven de 65 jaar leidt in 25 % van die gevallen tot overlijden en nog eens 25 % van die gevallen tot blijvende invaliditeit. (Bron: Tijdschrift voor ouderengeneeskunde 06/2013).

Risicosignalering is niet vrijblijvend: organisaties zijn door de overheid verplicht om voor een aantal vastgestelde zorgproblemen een risicoanalyse uit te voeren, namelijk: huidletsel, ondervoeding/overgewicht, mondzorg, vallen, problemen medicatiegebruik, depressie en incontinentie. De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) inspecteert op deze thema’s. Daarnaast kunnen er veel meer onderwerpen zijn die een gezondheidsrisico voor de cliënt opleveren. De professionaliteit van de zorgverlener gaat immers verder deze zeven onderwerpen. Definitie risicosignalering en opvolging Risicosignalering is het in een vroeg stadium signaleren van de mogelijke en aanwezige (gezondheids)risico’s bij je cliënt door de cliëntsituatie voortdurend te monitoren, door met kennis van zaken de situatie te bekijken en door de juiste vragen te stellen aan de cliënt. De cliënt en zijn familie of mantelzorger worden er nauw bij betrokken. Opvolging is het inzetten van de juiste interventies om te voorkomen dat een probleem optreedt of verergert.

1.1.1 Aanpak

Hoe eerder je signalen herkent en actie onderneemt, hoe beter. Dat doe je door voortdurend je cliënt te observeren, door vanuit je vakkennis de cliënt in zijn situatie te bekijken en door de juiste vragen te stellen. Je betrekt de cliënt en zijn familie of mantelzorger natuurlijk bij observaties en je checkt: klopt het wat ik zie? Op het een volgt het ander. Als je bepaalde risico’s op het spoor bent gekomen, ga je daar acties op plannen en ondernemen. Dit wordt ‘opvolging’ genoemd, kortweg: plannen en doen. Risicosignalering en opvolging dragen zo bij aan veilige zorg. Samengevat zijn de stappen van een methodische aanpak bij risicosignalering: 1. Verkennen en vaststellen. Door gericht te observeren en te onderzoeken ga je na welke risico’s een cliënt loopt. Je legt verbanden en interpreteert je bevindingen. Je stelt een diagnose: wat is het probleem, wat zijn de (mogelijke) oorzaken en welke verschijnselen (signalen en symptomen) treden op? 2. Plannen en doen. Je onderneemt actie om iets aan die risico’s te doen en problemen te voorkomen of te verminderen. Samen met de cliënt bepaal je de doelen en de interventies. Dit kunnen praktische handelingen zijn (denk aan wisselligging bij risico op decu-

1.1 • Wat is risicosignalering?

5

bitus), maar ook advies en voorlichting geven, motiveren van je cliënt en stimuleren van zijn zelfredzaamheid. Dit rapporteer je natuurlijk in het zorgdossier, dat je samen met de cliënt hebt opgesteld. 3. Evalueren en bijstellen. Hebben je acties effect, is de situatie van de cliënt veranderd, moet je de zorg bijstellen? Minimaal één keer per halfjaar evalueren is de landelijke standaard, maar evalueren en beoordelen of er bijstellingen nodig zijn, zijn meestal vaker nodig. 1.1.2 Competenties

Als professional moet je de cliënt vanuit je eigen competenties (vakkennis, houding, vaardigheden en motivatie) tegemoet treden en vandaaruit de juiste vragen stellen om de situatie goed te kunnen inschatten, bijvoorbeeld: 55 Wie is hij? 55 Wat wil en kan hij? 55 Wat is er aan de hand (wat zie, hoor, ruik of voel ik)? 55 Wat kan er mogelijk gebeuren? 55 Is dit te voorkomen? 55 Moet of kan ik iets doen? 55 Kan de cliënt zelf iets doen? 55 Kan een ander iets doen (professional of mantelzorger)? 55 Kan of weet de cliënt genoeg over dit probleem? Daarvoor moet je over behoorlijk wat competenties beschikken. Deze hebben daarom een plaats in dit boek: 55 Methodisch werken (deel I, 7 H. 2); 55 Professioneel handelen (deel I, 7 H. 3); 55 Observatievaardigheden (deel I, 7 H. 4); 55 Communicatieve vaardigheden (deel I, 7 H. 5); 55 Kennis van ziektebeelden en zorgproblemen, gevolgen van aandoeningen, risico’s en de bijbehorende acties (deel II). In de CanMEDS-systematiek worden zeven competenties beschreven: vakinhoudelijk handelen, communicatie, samenwerking, reflectie, maatschappelijk handelen, organisatie, en professionaliteit en kwaliteit. We beschrijven hier de vijf competenties die van toepassing zijn op risicosignalering. 1. Vakinhoudelijk handelen. Kennis over de zorgverlening. Voorbeelden: ziektebeelden, risicosignalering, zelfmanagement, ondersteuning en begeleiding, preventie, interventies, zorgleefplan, hulpmiddelen et cetera. 2. Communicatie. Communicatie met cliënten. Voorbeelden: motiverende gesprekstechnieken, gedragsbeïnvloeding, gebruik van ICT en sociale media. 3. Samenwerking. Samenwerken met cliënten, zorgverleners en zorginstellingen. Voorbeelden: rapportage en overdracht, in gesprek met de mantelzorg en andere disciplines. Maatschappelijk handelen. Maatschappelijke context en het bevorderen van gezondheid. Voorbeelden: preventie, leefstijlbevordering, voorlichting. 4. Professionaliteit en kwaliteit. Professionele standaarden en kwaliteitsborging. Voorbeelden: gebruik van evidence based richtlijnen, wet- en regelgeving, beroepscode, standaarden en richtlijnen, protocollen, kwaliteitssystemen.

1

6

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding: risicosignalering en zelfmanagement

(Bron: CanMEDs-rollen zoals beschreven op 7 www.kwaliteitsregister.venvn.nl). Of je nu verzorgende, verpleegkundige of arts bent, risicosignalering is ieders verantwoordelijkheid. Het tijdig signaleren van risico’s kan erger voorkomen en de veiligheid voor de cliënt vergroten. Risicosignalering maakt onderdeel uit van het zorgproces en daarmee van het zorgleefplan (zie 7 H. 2 Risicosignalering en het zorgleefplan). Casus 1.1

Mevrouw De Koning zit vanwege vergroeiingen aan de rug overdag veel in een rolstoel. Tijdens de intake vraagt de wijkverpleegkundige of mevrouw hinder of een pijnlijk gevoel heeft aan haar stuitje of haar billen. Mevrouw zegt daar geen last van te hebben en heeft ook geen drukplekken of problemen met haar huid. Mevrouw heeft nog geen klachten, maar in de risicoscore komt zij in een gevarenzone om kans te maken op decubitus. De wijkverpleegkundige bespreekt dit met mevrouw. Mevrouw gebruikt nog geen antidecubituskussen in de rolstoel. Omdat ze aan de magere kant is, stelt de wijkverpleegkundige voor om een speciaal zitkussen in haar rolstoel te gebruiken om zo drukplekken op haar zitbeen te voorkomen vóórdat er een decubitusplek of wondje ontstaat. Mevrouw is blij dat de wijkverpleegkundige haar waarschuwt en geeft toestemming een dergelijk kussen te bestellen in de thuiszorgwinkel. Dit hulpmiddel is binnen de polis van een zorgverzekering voor een periode ook gratis te lenen.

Instrumenten voor risicosignalering, zoals de Anamneselijst incontinentie, de SNAQrc en de App Risicoscan voor risicosignalering worden in veel organisaties gebruikt. Ze zijn een handig hulpmiddel, al is risicosignalering méér dan het afvinken van een lijstje. Gebruik ze gerust, maar kijk breder en maak risicosignalering onderdeel van je dagelijks werk. Het gaat om de gezondheid en veiligheid van de cliënt, niet om het invullen van een lijstje. 1.2 Preventie, gezondheidsbevordering en

gezondheidsvaardigheden

1.2.1 Preventie

Om te zorgen dat ouderen gezond blijven en chronisch zieken niet nodeloos achteruitgaan of overlijden, is het van belang om ziekten te voorkomen. Dit doe je door een zo gezond en veilig mogelijke leefomgeving te scheppen, maar ook mogelijke gezondheidsproblemen vroegtijdig op te sporen. Dit heet preventie. Preventie bestaat uit alle activiteiten gericht op het voorkómen of het beperken van negatieve gevolgen of gebeurtenissen (Thesaurus Zorg en Welzijn). In de gezondheidszorg spreekt men meestal over preventie als het uitvoeren van interventies of het nemen van maatregelen met als doel de gezondheid te bevorderen en ziekten of gezondheidsproblemen te voorkomen, en zodoende gezondheidswinst te bereiken (ZonMw). Zoals je ziet, is preventie het kader waarbinnen je aan risicosignalering werkt. Er zijn verschillende soorten preventie. Deze zijn als volgt ingedeeld: 55 Primaire preventie. Maatregelen om ziekten en aandoeningen te voorkómen. Bijvoorbeeld: valpreventie door het huis te controleren op losse snoeren en kleedjes. 55 Secundaire preventie. Vroegtijdige opsporing van ziekte zodat deze behandeld kan worden en de kans op herstel zonder blijvende schade verkleind kan worden. Bijvoorbeeld: voorkomen van decubitus.

1.2 • Preventie, gezondheidsbevordering en gezondheidsvaardigheden

7

55 Tertiaire preventie. Verergering van ziekte voorkomen en nadelige gevolgen compenseren. Bijvoorbeeld: bij mensen met diabetes mellitus zorgen voor een goede voetverzorging om complicaties te voorkomen. Gezondheidsbevordering Gezondheidsbevordering betekent die maatregelen nemen die gericht zijn op de fysieke en maatschappelijke omgeving en de leefwijzen van individuen en groepen. Een belangrijk aspect hiervan is gedragsverandering.

Gezond leven bevordert de gezondheid, maar niet iedereen is tot gezond leven in staat door onvoldoende informatie of gebrek aan motivatie. Gezondheidsbevordering vraagt vaak om gedragsverandering. Er zijn meerdere redenen waarom mensen verschillend omgaan met hun gezondheid. We noemen er enkele: 55 Mensen verschillen van elkaar in hoe ze omgaan met stress (‘coping’): gaan ze de situatie aanpakken of juist ontwijken (maar dan wel meer eten en roken bijvoorbeeld). 55 Lichamelijk actief zijn, bevordert de gezondheid aantoonbaar, maar niet iedereen wil of kan dat. Ook daarin verschillen mensen. Chronisch zieken en ouderen bewegen sowieso minder, waardoor het positieve effect van bewegen op de gezondheid afneemt. 55 Ook hoe mensen samenleven en werken, beïnvloedt de gezondheid. Mensen die dicht op elkaar wonen in een zorgcentrum nemen bijvoorbeeld makkelijker een infectie van elkaar over, net als een boer die te maken heeft met geïnfecteerde beesten (bijvoorbeeld Qkoorts). Iemand die in de bouw heeft gewerkt met asbest, heeft natuurlijk veel meer kans op longkanker dan iemand die in het onderwijs werkt. 55 Mensen die prettig met elkaar wonen in een buurt, in een sociaal netwerk, hebben minder psychische en lichamelijke stoornissen dan eenzame mensen die het zonder sociaal netwerk moeten stellen. 55 Hoe mensen met gezondheidsbevordering omgaan, hangt ook af van in hoeverre zij nadenken over zichzelf of hun gezondheid. Sommige mensen zijn serieuzer en bedachtzamer dan anderen. Dit heeft gevolgen voor de manier waarop mensen zich laten overtuigen door informatie die zij krijgen en hun gedrag aanpassen ten gunste van hun gezondheid. 55 Mensen verschillen ook in het beschikken over gezondheidsvaardigheden: zijn ze laaggeletterd (ook wel functioneel analfabetisme genoemd), verlegen, bang of juist assertief en goed ontwikkeld. Hierover gaat de volgende paragraaf. Kortom: zoveel mensen, zoveel manieren om om te gaan met de eigen gezondheid. 1.2.2 Gezondheidsvaardigheden

Gezondheidsvaardigheden zijn vaardigheden die nodig zijn om informatie omtrent gezondheid en ziekte te kunnen verkrijgen, begrijpen, beoordelen en toepassen (Heide 2015). Dat betekent bijvoorbeeld dat een chronisch zieke cliënt gericht kan zoeken naar gezondheidsinformatie om zo goed mogelijk te kunnen leven met zijn ziekte, vragen kan stellen aan zorgverleners en communiceren met zorgverleners. Uit diverse onderzoeken blijkt dat het beschikken over gezondheidsvaardigheden een duidelijke relatie heeft met de ervaren gezond-

1

8

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding: risicosignalering en zelfmanagement

heid. Hoe meer gezondheidsvaardigheden, hoe gezonder mensen zich voelen. (Bron: Health Literacy, an asset for public health (2015), Iris van der Heide) Niet alle mensen hebben voldoende gezondheidsvaardigheden. Mensen met lage vaardigheden zijn minder in staat voor zichzelf op te komen, vragen te stellen en door te vragen over wat nodig is om gezond te blijven of te worden. Ze durven vaak niet te laten weten dat ze iets niet begrijpen. Bepaalde omstandigheden, zoals emoties of cognitieve beperkingen, beïnvloeden de gezondheidsvaardigheden. Denk maar eens aan een bezoek aan de dokter. Je staat weer buiten voor je er erg in hebt en je snapt niet precies wat de arts je verteld heeft of je bent iets vergeten te vragen. Voor mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden is dit helaas vaak de realiteit. Er is een duidelijke relatie tussen laaggeletterdheid en lage gezondheidsvaardigheden. Als een cliënt door laaggeletterdheid de aanwijzingen niet kan lezen, mist hij veel informatie, die voor de zorg en behandeling van belang kan zijn. Lage gezondheidsvaardigheden kunnen tot gevolg hebben dat een cliënt de verkeerde dosis van een medicijn neemt, omdat hij de bijsluiter niet kan lezen. Een ander voorbeeld is het langdurig gebruik van wc-papier in plaats van incontinentiemateriaal, met als gevolg huidbeschadiging. Mensen die gemiddeld genomen beschikken over lagere gezondheidsvaardigheden zijn: 55 lager opgeleiden; 55 laaggeletterden; 55 mensen met een lagere ervaren status; 55 mannen (ten opzichte van vrouwen); 55 ouderen (ten opzichte van jongeren). (Bron: Health Literacy, an asset for public health (2015), Iris van der Heide) Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden kunnen extra sterk aanwezig zijn bij anderstaligen. Als je de Nederlandse taal slecht beheerst, is het lastiger om gezondheidsvaardig te zijn. Stel je voor dat jij in vreemd land in een voor jou onbekende taal je verhaal duidelijk moet maken aan een dokter! Zorgverleners zullen zich altijd moeten afstemmen op de specifieke gezondheidsvaardigheden van de cliënt door op een goede manier de juiste informatie te geven: toegankelijk en begrijpelijk. Het thema gezondheidsvaardigheden heeft bijzondere aandacht van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). De Engelse term voor gezondheidsvaardigheden is ‘health literacy’ en het motto hierbij luidt: ‘Helping patients help themselves’. Op de site 7 www.gezondheidsvaardigheden.nl vind je verdere informatie en een keuze aan tools en informatie om laaggeletterden te ondersteunen. 1.3 Zelfmanagement

Zelfmanagement betekent dat (chronisch) zieken zelf kiezen in hoeverre zij de regie over hun leven in eigen hand willen houden en mede richting geven aan de wijze waarop de beschikbare zorgverlening wordt ingezet. Zelfregie, zelfredzaamheid en zelfmanagement worden steeds belangrijker in de zorgverlening. De woorden worden vaak door elkaar gebruikt. Zelfmanagement volgens het Amerikaanse ‘Chronic Care Model’ ‘Zelfmanagement is het zodanig omgaan met een chronische aandoening (symptomen, behandeling, lichamelijke, psychische en sociale consequenties en bijbehorende aanpassin-

1.3 • Zelfmanagement

9

gen in leefstijl) dat de aandoening optimaal wordt ingepast in het leven.’ (Bron: Zelfmanagement helpt de zieke vooruit (2009), J. Engels en W. Kistemaker)

Zelfmanagement of zelfredzaamheid is een belangrijk onderdeel in de nieuwe beroepsprofielen van de verzorgende en (wijk)verpleegkundige (Bron: Project V&V 2020 en V&VN). Ook is zelfmanagement onderdeel van de visie en het nieuwe beleid van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Eigen verantwoordelijkheid en zelfmanagement van (chronisch) zieken is verwerkt in nieuwe wet- en regelgeving voor gezondheidszorg en welzijn (Wet langdurige zorg). Deze weten regelgeving ondersteunt dat chronisch zieken betrokken blijven in de Nederlandse samenleving en vanuit de persoonlijke mogelijkheden actief blijven in de maatschappij. Stimuleren van zelfmanagement heeft als doel dat een burger met een chronische ziekte niet naast de maatschappij komt te staan en sterk afhankelijk wordt van overheidsvoorzieningen of gezondheidszorginstellingen. Bij zelfmanagement is de relatie tussen zorgverlener en cliënt sterk gericht op het bevorderen van de zelfstandigheid. Om zelfmanagement te kunnen bereiken, is het een voorwaarde dat de cliënt zelf een leidende rol kan nemen in het proces en dat de cliënt hiervoor gemotiveerd is. Hij dient te beschikken over voldoende gezondheidsvaardigheden. Niet iedereen heeft deze altijd. Zo werkt een beperking in het cognitief functioneren belemmerend. Een belangrijk onderdeel van je werk is het geven van advies, informatie en voorlichting om gezondheidsrisico’s te beperken en de eigen verantwoordelijkheid en zelfstandigheid van de cliënt te vergroten. De cliënt is immers zelf verantwoordelijk voor het accepteren van de adviezen en deze om te zetten in gezondheidsbevorderend gedrag. Ook oudere cliënten met een chronische aandoening, in bijvoorbeeld de sector Verpleeg- en verzorgingshuizen en Thuiszorg (VVT), zullen eigen verantwoordelijkheid moeten nemen voor hun gezondheidsbevordering. Iedere volwassene heeft het recht om eigen keuzes te maken (recht op autonomie) voor zichzelf en zijn gezondheid. Dat betekent dat een cliënt dus je adviezen of een behandeling, hoe goed bedoeld ook, mag weigeren. In 7 H. 3 gaan we hier verder op in. Casus 1.2

Meneer de Vries woont in een verzorgingshuis. Hij is 83 jaar en grotendeels zelfstandig. In zijn ADL is hij enigszins beperkt door de ziekte van Parkinson en daarom krijgt hij dagelijks hulp en begeleiding. Meneer haalt iedere morgen zijn kunstgebit, nadat het gepoetst is, weer uit zijn mond. Hij geeft pijn aan in zijn mond en kaak. Meneer wil niet ingaan op jouw voorstel om naar de tandarts te gaan. “Dat is op mijn leeftijd niet meer nodig”, vindt hij. Ondanks jouw informatie over mogelijke risico’s (mondhygiëne, slijmvliesontsteking en onvoldoende eten en kauwen) weigert meneer pertinent om iets aan het gebit en mond te laten onderzoeken. Meneer is als ontbijt pap gaan eten en bij de warme maaltijd laat hij steeds vaker ook zacht vlees en grove groente op het bord liggen. Hij vindt dit zelf geen probleem, al gaat hij wel akkoord met je voorstel om hem wekelijks te wegen. Hij valt langzaam af. Jouw vermoeden dat dit met de voeding te maken heeft, wordt bevestigd door de huisarts tijdens een huisbezoek. Je stelt voor om een diëtiste in te schakelen zodat meneer, ook zonder zijn gebit, toch voldoende voeding binnenkrijgt.

In 7 H. 4 komt het observeren aan bod. Hoe gebruik je al je zintuigen om goed te observeren? Hoe interpreteer je je observaties?

1

10

1

Hoofdstuk 1 • Inleiding: risicosignalering en zelfmanagement

In 7 H. 5 is er aandacht voor specifieke communicatieve vaardigheden rond risicosignalering, zoals vragen stellen, voorlichting geven, onderhandelen, motiveren en stimuleren. Deze vaardigheden helpen je om een positief resultaat (namelijk meer gezondheid, minder ziekte) te krijgen en dragen bij aan de interne motivatie van de cliënt. Literatuur Engels, J. et al. (2009). Zelfmanagement helpt de zieke vooruit. Medisch Contact nr. 50. Haaren, van E., et al. (2015). Maatschappelijke Gezondheidszorg niveau 5. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Halem van N., et al. (2014). Planmatig zorg verlenen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Heide, van der I. (2015). Health Literacy, an asset for public health. Hooft, van S., et al. Ondersteunen van zelfmanagement. Bijzijn XL nr. 3-2015. Jansen, B., et al. (2013). Handreiking zelfredzaamheid voor wijkverpleegkundigen. Utrecht: Vilans. Jong, de J.H.J., et al. (2003). Handboek Verpleegkunde niveau 5. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Websites 7 www.rijksoverheid.nl. Informatie over de nieuwe zorgwetten en de participatiewet. 7 www.venvn/thema. Beroepsprofielen en Project V & V 2020.

11

Risicosignalering en het zorgproces Nicolien van Halem, Sjaak Groot

2.1 Planmatig risico’s signaleren – 12 2.2 Eisen van de overheid – 12 2.3 Het zorgproces – 12 2.4 Het zorgleefplan en de vier levensdomeinen binnen de VVT – 17 2.5 Zorgleefplan en zorgdossier – 17 2.6 Risicosignalering binnen het zorgleefplan – 18 Literatuur – 23

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_2, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

2

12

Hoofdstuk 2 • Risicosignalering en het zorgproces

2.1 Planmatig risico’s signaleren

2

Om planmatig te kunnen verzorgen en verplegen moet je als zorgverlener vraaggericht, systematisch, doelgericht en professioneel handelen. Systematisch en doelgericht handelen, wordt ook wel ‘planmatig werken’ of ‘methodisch werken’ genoemd. Goed kijken naar de cliënt, nadenken over de situatie en acties inzetten, zijn ingrediënten die je nodig hebt om planmatig te werken bij risicosignalering. 55 Kijken. Je kijkt en luistert naar wat de cliënt wil, hoe de cliënt geholpen wil worden en welke risico’s hij loopt. De cliënt is immers de centrale persoon in de zorgverlening. 55 Denken. Je denkt samen met de cliënt na over hoe je de zorg gaat geven en hoe je risico’s kunt voorkomen. Door vast te leggen wat je gaat doen, maak je je werk inzichtelijk voor alle betrokkenen. Zo kun je het werk makkelijk delen met en verdelen onder anderen: de cliënt, de familie en andere betrokkenen. Ook kun je samen alert zijn op risico’s. 55 Doen. Wat je moet doen, doe je op de best mogelijke manier, dus met kennis van je vak. Je rapporteert je bevindingen en bijzonderheden. Het zorgproces is niet compleet als je niet kijkt naar het resultaat van je werk: heb je bereikt wat je wilde bereiken of moet je de zorg bijstellen? Daarom: naast kijken, denken en doen, horen ook evalueren en bijstellen bij planmatig werken en dus bij risicosignalering. Met deze stappen werk je aan kwaliteit. 2.2 Eisen van de overheid

Werken met een zorgplan is voor de organisatie niet vrijblijvend: de overheid stelt eisen aan goede kwaliteit van zorg. De beroepsgroep zelf heeft, samen met cliëntenorganisaties en zorgaanbieders, nagedacht over de vormgeving van planmatig werken en geeft hier invulling aan met het Kwaliteitskader Normen Goede Zorg (voorheen: Normen Verantwoorde Zorg) voor de sector Verpleeg- en verzorgingshuizen en Thuiszorg (VVT). De organisatie moet tijd en ruimte geven voor scholing in het werken met het zorgplan. En natuurlijk bijscholing verzorgen als er nieuwe ontwikkelingen zijn. Het kost de organisatie tijd en dus geld, maar levert (mits goed ingevoerd en uitgevoerd) efficiëntie en kwaliteit. De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) ziet erop toe dat de wetten worden nageleefd. De IGZ doet dit vooral door na te gaan hoe een instelling de kwaliteit bewaakt, beheerst en verbetert. Zo kijkt de IGZ nadrukkelijk naar wat de instelling doet aan risicopreventie en risicobeheersing in een zorgsituatie. Een inventarisatie van gezondheidsrisico’s is een verplicht onderdeel van het zorgleefplan. Als de kwaliteit van de zorginstelling niet deugt, kan de Inspectie de zorginstelling onder toezicht stellen of, in het uiterste geval, de instelling sluiten. De Inspectie kiest bovendien speerpunten voor haar bezoeken, zoals medicatieveiligheid, het nakomen van hygiënemaatregelen en de kwaliteit van de mondzorg. Deze thema’s vallen binnen de focus van risicosignalering. 2.3 Het zorgproces

Planmatig zorg verlenen bestaat uit een aantal vaste stappen. Dit wordt het zorgproces genoemd. In alle fasen (stappen) van dit proces zijn steeds de mogelijkheden, wensen en beperkingen van de cliënt het uitgangspunt. Daarnaast is jouw professionele deskundigheid van

13

2.3 • Het zorgproces

1. verzamelen van informatie

6. evalueren en zo nodig bijstellen van de zorg

2. vaststellen van behoeften en problemen

5. uitvoeren van de zorgactiviteiten volgens planning

3. vastellen van zorgdoelen

4. vaststellen en plannen zorgactiviteiten

. Figuur 2.1  De cyclus van het zorgproces in stappen.

belang. Kortom: wat wil de cliënt, wat kan de cliënt en hoe kun je als zorgverlener daar het beste op aansluiten, zowel organisatorisch als inhoudelijk? In het zorgproces kun je de volgende stappen onderscheiden: 1. verzamelen van informatie; 2. vaststellen van behoeften en problemen; 3. vaststellen van zorgdoelen; 4. vaststellen van en plannen van zorgactiviteiten; 5. volgens planning uitvoeren en rapporteren van de zorgactiviteiten; 6. evalueren en zo nodig bijstellen van de zorg. Het zorgproces wordt vaak als cyclus of cirkel voorgesteld en wordt dan vanaf stap 1 herhaald (. fig. 2.1). Stap 1 Verzamelen van informatie

2

14

2

Hoofdstuk 2 • Risicosignalering en het zorgproces

Er zijn drie informatiebronnen, die je alle drie nodig hebt: 1. de cliënt; 2. familie en mantelzorgers; 3. professionals. Als cliënten hun wensen en behoeften goed onder woorden kunnen brengen en geen cognitieve en/of communicatieve beperkingen hebben, geeft de familie vaak nog aanvullende informatie. Naast goed luisteren, is goed kijken een belangrijke informatiebron. Via non-verbale communicatie en lichaamstaal kan de cliënt immers ook communiceren. Ook de woonomgeving van de cliënt is, vooral in de thuiszorg, een belangrijke informatiebron. Als er sprake is van cognitieve en/of communicatieve beperkingen, zoals in de psychogeriatrie, spelen de non-verbale informatie en de informatie van de familie een nog grotere rol. Ook de zorgverleners zelf weten, zeker in de psychogeriatrie of in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking, veel van de cliënt. Zij gaan vaak dag en nacht met de cliënt om, leren hem kennen in zijn persoonlijke doen en laten en zijn op de hoogte van zijn voorkeuren. Als de zorg complexer wordt, neemt de rol van de professionals als belangrijke informatiebron toe. Bij alle informatie die je verzamelt, is het noodzakelijk de bron ervan te vermelden, juist als die bron je eigen observatie is. De informatie blijft van de cliënt: hij bepaalt wat er genoteerd wordt over hem en wie het lezen mag. De kunst van het observeren komt uitgebreid aan de orde in 7 H. 4. Stap 2 Vaststellen van behoeften en problemen De volgende stap bestaat uit het vaststellen van behoeften en problemen. 55 Een behoefte is wat een cliënt nodig heeft om zich prettig te voelen. Bijvoorbeeld katoenen kleding of met een raam open slapen. Of een Perzisch tapijt op de vloer voor een warme uitstraling én warme voeten, ondanks het risico op vallen. 55 Problemen gaan over de gezondheidssituatie van de cliënt, zoals over lichaamsfuncties die beperkt zijn, bijvoorbeeld bij de voeding of het bewegen. Gezondheidsrisico’s zijn hierin bijvoorbeeld een slechte voedingstoestand of door beperkte beweging kans op decubitus. De zorgverlener stelt vragen die gericht zijn op het duidelijk krijgen van de behoeften (‘wat wilt u precies?’) en het signaleren van al aanwezige of te verwachten problemen in de gezondheidssituatie van de cliënt (wat kan er mogelijk gebeuren?). De uitkomsten van de vragen kunnen aanleiding zijn om andere zorgverleners of behandelaars bij de zorg te betrekken of nieuwe doelen en acties te formuleren. Casus 2.1

Meneer Willems heeft moeite om de hoeveelheid voorgeschreven medicatie in te nemen; hij vindt het veel te veel pillen! Regelmatig worden er medicijnen onder zijn stoel gevonden. In overleg met meneer legt de verzorgende dit probleem voor aan de huisarts en samen nemen ze de medicatielijst door. Een aantal medicijnen kan in een andere dosis gegeven worden, waardoor het aantal tabletten per innamemoment minder wordt. Andere medicatie kan naar een ander tijdstip of een andere wijze van toediening (een medicinale pleister); ook wordt een medicijn gestopt. Meneer Willems is erg blij met deze oplossing.

Stap 3 Vaststellen van zorgdoelen Als de wensen en de problemen van een cliënt duidelijk zijn, gebruik je die om de zorgdoelen vast te stellen. Een zorgdoel is een concrete omschrijving van een gewenste situatie of gewenst

2.3 • Het zorgproces

15

gedrag van een cliënt, met een duidelijke tijdslimiet. Zorgdoelen beschrijf je in termen van gedrag en uiterlijk van de cliënt. Het verwachte resultaat formuleer je in één zin. Wat zou je willen bereiken in de zorg? Zorgdoelen: 55 maken vraaggerichtheid concreet: aan welk doel en welk resultaat werk je voor de cliënt? 55 helpen de gewenste situatie te verwoorden en de zorg te evalueren; 55 geven een vergelijking tussen de huidige situatie en de gewenste situatie; 55 geven een bepaalde tijd aan waarin een doel behaald moet worden. De woorden doelen en doelstellingen worden nogal eens door elkaar gebruikt; er wordt vaak hetzelfde mee bedoeld. Ook wensen, afspraken, resultaten en verwachtingen komen voor in de betekenis van zorgdoelen. Voorbeeld van doel en resultaat Doel: Meneer Willems kan zijn medicatie volgens voorschrift en op het juiste tijdstip innemen. Resultaat: Meneer neemt zijn medicatie volgens voorschrift in en bereikt hierdoor een zo optimaal mogelijk resultaat van de medicatiebehandeling.

Er zijn verschillende soorten zorgdoelen: langetermijndoelen en kortetermijndoelen. Ze zeggen wat over het tijdsaspect: 55 Langetermijndoelen gaan over maanden, jaren. 55 Kortetermijndoelen gaan over uren, dagen of enkele weken. Voorbeeld van langetermijndoel Joost Jaspers kan over een maand zelfstandig en veilig met een rollator zijn post ophalen bij de postvakjes van de zorgboerderij. Voorbeeld van kortetermijndoel Mevrouw Dubbelman kan over drie dagen zelfstandig een bloedsuikercontrole uitvoeren. Dit houdt in bloedprikken, de bloedsuikermeter hanteren volgens voorschrift en de uitslag doorbellen aan de diabetesverpleegkundige om zo de hoeveelheid insuline te bepalen.

Lange- en kortetermijndoelen helpen je om de benodigde tijd in te schatten of aan te geven. Voor het stellen van een langetermijndoelstelling moet je een tijdsplanning maken: wanneer moet de doelstelling behaald zijn? Door de langetermijndoelstelling op te splitsen in kortetermijndoelen maak je een planning overzichtelijker. Een goed geformuleerd zorgdoel bestaat uit: 55 Een onderwerp: Wie moet het doel bereiken? 55 De actie zelf: Wat moet er gedaan worden? 55 Een werkwoord: Wat moet er gedaan worden? 55 Voorwaarden: Hoe moet het gedaan worden? Waarmee, onder welke omstandigheden en ook: hoe goed? 55 Een tijdsaanduiding: Wanneer moet het doel behaald zijn?

2

16

2

Hoofdstuk 2 • Risicosignalering en het zorgproces

Er zijn verschillende ezelsbruggetjes die je kunt gebruiken om te beoordelen of je een werkbaar doel hebt opgesteld. Je kunt ze gebruiken voor allerlei soorten doelen: leerdoelen, persoonlijke ontwikkeldoelen, maar ook zorgdoelen. Deze hulpjes hebben de afkortingen RUMBA (Engels) en SMART. zz RUMBA en SMART

De RUMBA-eisen zijn: 55 R = relevant (ter zake doende); 55 U = understandable (begrijpelijk, in heldere taal geschreven); 55 M = measurable (meetbaar, toetsbaar); 55 B = behavorial (concreet, waarneembaar gedrag); 55 A = attainable (haalbaar). Er bestaat ook een Nederlandse variant van RUMBA, SMART: 55 S = specifiek (gaat over het onderwerp); 55 M = meetbaar (gaat over wat); 55 A = acceptabel (gaat over willen); 55 R = realistisch (gaat over de manier waarop en mogelijk zijn); 55 T = tijdgebonden (gaat over wanneer). Stap 4 Vaststellen en plannen van zorgactiviteiten Deze stap is de kern van methodisch zorg verlenen. De zorgdoelen leiden tot activiteiten, voortkomend uit de behoeften van de cliënt en opgesteld in samenspraak met de cliënt. Voor de cliënt levert dit een planning op, bijvoorbeeld in de vorm van een weekagenda met afspraken en zorgacties, waarbij verschillende zorgverleners, maar ook familie en/of vrijwilligers, betrokken kunnen zijn. Voor zorgverleners levert dit een planning op van zorgacties die met de cliënt afgesproken zijn en waarbij bepaalde zorgverleners betrokken zijn. Hiervoor kun je bijvoorbeeld een ADL-kaart of zorgkaart gebruiken. Stap 5 Uitvoeren van de zorgactiviteiten volgens de planning In deze fase van het zorgproces ontvangt de cliënt de zorg zoals jullie hebben afgesproken. Je kijkt tijdens het verlenen van zorg steeds kritisch naar je eigen handelen en naar de reactie van de cliënt hierop. Dit kan, eerder dan verwacht, leiden tot een aanpassing in je plan. De cyclus van methodisch werken is een belangrijk hulpmiddel bij de zorg. En natuurlijk moet je ook inspelen op de wisselende situatie van de cliënt en dan je zorg kunnen aanpassen. Observeren en een goede rapportage zijn in deze fase belangrijk. Hierover gaat 7 H. 4. Stap 6 Evalueren en zo nodig bijstellen van de zorg Zorgverleners moeten tijdens de uitvoering van de zorg voortdurend evalueren hoe het zorgproces verloopt. Deze informatie gebruik je om de zorgdoelen en activiteiten bij te stellen en om eventueel nieuwe zorgdoelen te formuleren. Veranderingen in de zorgvraag en nieuwe gezondheidsrisico’s leiden tot aanpassingen in de doelen en activiteiten (bijstellen van de zorg). In het zorgplan staat een datum voor de formele evaluatie opgenomen. Bij deze geplande evaluatie beoordeel je: 55 Het resultaat van de zorg. Zijn de problemen opgelost of verminderd, zijn de zorgdoelen behaald? 55 Zijn de gezondheidsrisico’s voorkomen of verminderd? Heeft de opvolging (het plannen en de acties) resultaat gehad?

2.5 • Zorgleefplan en zorgdossier

17

55 Het proces van de zorg. Hoe zijn de doelen behaald? Zijn de activiteiten juist uitgevoerd? Hoe verliep de samenwerking met de betrokkenen (zorgverlener, de cliënt, zijn vertegenwoordiger en andere disciplines)? 55 De structuur van de zorg. Zijn de cliënt en zijn vertegenwoordiger tevreden over de organisatie van de zorgverlening en de voorwaarden voor de zorgverlening? In feite is dit weer stap 1 van het zorgproces: verzamelen van informatie. Vandaar de vergelijking van het zorgproces met een cyclus. 2.4 Het zorgleefplan en de vier levensdomeinen binnen de VVT

Het zorgdossier is een administratief en communicatief hulpmiddel dat gebruikt wordt voor de zorgverlening en voor het welzijn van cliënten. Hiermee kun je de kwaliteit van de leefomstandigheden en de algemene zorgverlening realiseren en bewaken. Het zorgleefplan is een middel om specifieke en cliëntgebonden afspraken tussen cliënt en zorgaanbieder vast te leggen. Iedere cliënt krijgt een eigen zorgleefplan dat zijn kwaliteit van leven ondersteunt op de vier levensdomeinen. De vier domeinen zijn beschreven in de Normen Goede Zorg die onderdeel uitmaken van het Kwaliteitsdocument Verpleging, Verzorging en Zorg thuis (2013): 55 woon- en leefomstandigheden; 55 participatie; 55 mentaal welbevinden/autonomie; 55 lichamelijk welbevinden/gezondheid. De relatie cliënt-zorgaanbieder staat in het kwaliteitsdocument centraal. Het gaat helemaal uit van de wensen en de mogelijkheden van de cliënt. Centraal begrip in de zorgverlening is ‘kwaliteit van leven’; dit beslaat de volgende vier domeinen: 55 Woon- en leefomstandigheden. Cliënten mogen rekenen op woonruimte waarin zij zich thuis kunnen voelen en veilig zijn. 55 Participatie. Cliënten mogen rekenen op aantrekkelijke mogelijkheden voor dagbesteding waarmee zij invulling kunnen geven aan persoonlijke interesses, hobby’s en een sociaal leven en contact kunnen houden met de samenleving. 55 Mentaal welbevinden en autonomie. Cliënten mogen rekenen op respect voor en ondersteuning van de eigen identiteit en levensinvulling. 55 Lichamelijk welbevinden en gezondheid. Cliënten mogen rekenen op goede gezondheidsbescherming en -bevordering, een schoon en verzorgd lichaam en smakelijke maaltijden, hapjes en drankjes. Wat iemand nodig heeft binnen elk domein verschilt van persoon tot persoon. Dit, door ActiZ ontwikkelde, Model zorgleefplan (2006) wordt in de VVT-zorg het meest gebruikt. 2.5 Zorgleefplan en zorgdossier

Het zorgdossier bestaat uit dossiergegevens met belangrijke (stabiele) informatie (bijvoorbeeld persoonsgegevens en contactgegevens) en registratiegegevens (bijvoorbeeld metingen van lichaamsfuncties).

2

18

2

Hoofdstuk 2 • Risicosignalering en het zorgproces

Het zorgleefplan bestaat uit een levend werkdocument met cliëntgebonden afspraken en voortgang over zorg, welzijn en wonen. De informatie (over de cliënt of over de zorg) is voor een deel stabiel en voor een deel aan veranderingen onderhevig. Vooral de veranderlijke informatie maakt het zorgleefplan tot een levend werkdocument. Het zorgleefplan heeft verschillende tabbladen. De tabbladen leiden je langs de onderwerpen die je met de cliënt (familie, vertegenwoordiger) moet bespreken. Je dient daarbij voldoende aandacht te besteden aan gezondheidsrisico’s. Er is ruimte vrijgelaten voor de mogelijke rol van familie en vrijwilligers, voor observatiepunten voor de zorgverleners en voor het inschakelen van andere disciplines. Met invulformulieren wordt het individuele zorgleefplan van de cliënt opgebouwd. Alleen wat voor deze cliënt van toepassing is, komt erin. Het resultaat is een overzicht van alle afspraken en acties, in een cyclisch proces van uitvoeren, evalueren en bijstellen. Veel zorginstellingen werken met eigen op maat gemaakte formulieren. ActiZ heeft bij het Model zorgleefplan een groot aantal voorbeeldvragen opgenomen. Je kunt ze gebruiken als hulpmiddel en geheugensteuntje bij het leren kennen van de cliënt als persoon, met zijn voorkeuren en behoeften en het signaleren van noden en behoeften die met gezondheidsrisico’s samenhangen. Vaak gebruiken zorginstellingen per domein een checklist van mogelijke gezondheidsrisico’s, met een verwijzing naar beschikbare landelijke richtlijnen. 2.6 Risicosignalering binnen het zorgleefplan

Een cyclus binnen een cyclus, zo kun je risicosignalering binnen het zorgleefplan omschrijven. In het volgende schema zie je hoe de stappen zich tot elkaar verhouden. Daarmee wordt meteen zichtbaar dat de stappen van risicosignalering deel uitmaken van het proces van planmatig werken. Risicosignalering is dus geen extra activiteit! Risicosignalering binnen het zorgproces risicosignalering

zorgproces

1. verkennen en vaststellen

verzamelen van informatie vaststellen van behoeften en problemen

2. plannen en doen/opvolgen

vaststellen van zorgdoelen vaststellen van en plannen van zorgactiviteiten volgens planning uitvoeren en rapporteren van de zorgactiviteiten

3. evalueren en bijstellen

evalueren en zo nodig bijstellen van de zorg

Stap 1 Risicosignalering – Verkennen en vaststellen zz Verkennen

Voorafgaand aan het intakegesprek verzamel je de gegevens van de cliënt die je van een verwijzer of klantenservice hebt ontvangen in de vorm van indicatiegegevens of een zorgtoewijzing. Hierbij ga je na welke vragen je hebt en welke informatie je mogelijk mist. Er zijn verschillende manieren om mogelijke en aanwezige risico’s te signaleren: 55 gegevens uit de indicatie lezen; 55 informatie vragen bij de cliënt;

2.6 • Risicosignalering binnen het zorgleefplan

19

55 informatie vragen bij mantelzorger of familie van de cliënt (met toestemming); 55 informatie vragen bij andere verzorgenden en betrokken disciplines als arts, fysiotherapeut enzovoort (met toestemming). Meestal kan de cliënt zelf je voldoende informatie geven of wordt deze informatie aangevuld door een overdracht van een andere zorgverlener of een verwijzing van een behandelaar. Indien nodig kan een partner, familielid of mantelzorger de informatie aanvullen. In de situatie waarin een cliënt de informatie niet zelf kan geven, bijvoorbeeld bij een psychogeriatrische cliënt of een cliënt met een verstandelijke beperking, kun je informatie inwinnen bij de wettelijk vertegenwoordiger van de cliënt. Een wettelijk vertegenwoordiger beslist ook over de afspraken in het zorgplan. De verantwoordelijke zorgverlener voert het intakegesprek (of kennismakingsgesprek) bij de start van de zorg- en dienstverlening. Het gesprek vindt plaats met de cliënt of, bij een psychogeriatrische cliënt, samen met familie en/of vertegenwoordiger. Een checklist voor gezondheidsrisico’s is hierbij een handig hulpmiddel voor een eerste oriëntatie. Zo kun je de risico’s onderzoeken en prioriteit geven aan de meest voorliggende gezondheidsrisico’s. Andere mogelijke risico’s kun je in dagen erna navragen, onderzoeken of observeren. De aanpak Je begint het gesprek met jezelf voor te stellen, je functie toe te lichten en kennis te maken met de cliënt. Je stemt je taal en toon af op de cliënt; bij een oudere zal dit anders zijn dan bij een cliënt met een verstandelijke beperking. Vervolgens stel je vragen om aanvullende gegevens te verzamelen en een goed beeld te krijgen van mogelijke risico’s in deze situatie. Je legt deze gegevens vast door de informatie meteen te registreren. Het doel van het gesprek is de huidige en dreigende gezondheidsrisico’s van de cliënt te inventariseren. Omdat je vraaggericht werkt, stel je de wensen en verwachtingen van de cliënt centraal. Voorbeelden van vragen die je kunt stellen zijn: 44 Waar hebt u last van? Of hebt u ergens angst voor? 44 Hoe is dat voor u? 44 Wat is er veranderd? 44 Hoe ging dat voorheen? 44 Hoe ging dat vroeger, hoe was u dat gewend? 44 Waarbij kunt u hulp of ondersteuning gebruiken? 44 Wat vindt u nu belangrijk? Wat wilt u het liefst bereiken? 44 Zijn er volgens u ook andere zorgverleners en behandelaars nodig?

De onderwerpen en voorbeeldvragen geven vele aanknopingspunten om met de cliënt (en/of familie) in gesprek te gaan en door te vragen op de specifieke situatie van de cliënt. De vragen die je als zorgverlener jezelf steeds moet stellen zijn: wat zijn binnen een domein de onderdelen die voor deze cliënt risicovol zijn voor de gezondheidssituatie en op welke wijze wil de cliënt zijn leven leiden. Hierbij kunnen de checklists een handig hulpmiddel zijn. Als geheugensteuntje zijn er verschillende instrumenten beschikbaar: 55 de app Risicoscan voor smartphone of tablet; 55 de Verkorte Checklist Veilige Zorg via 7 www.zorgvoorbeter.nl; 55 de poster Checklist gezondheidsrisico’s (ActiZ 2008) met een cyclus van zeven stappen (. fig. 2.2).

2

20

Hoofdstuk 2 • Risicosignalering en het zorgproces

hoe kun jij gezondheidsrisico’s beperken? ondervoeding en overgewicht

2

• • • • •

huidletsel

7

eet je cliënt minder of niet? is je cliënt lusteloos? heeft je cliënt het voortdurend koud? heeft je cliënt een veranderde stoelgang? heeft je cliënt onbedoeld gewichtsverlies/-toename?

6 depressie

evalueren met je cliënt

1

weten waar je op kunt letten

eventueel een advies of behandeting

2

• is je cliënt aanhoudend somber, lusteloos en prikkelbaar? • heeft je cliënt geen eetlust? • heeft je cliënt grote eetlust? • heeft je cliënt geen energie om iets te doen? • praat je cliënt over verlangen naar de dood?

5

vinger aan de pols houden

incontinentie zien dat er iets veranderd is bij je cliënt

• • • • •

durft je cliënt de deur niet meer uit? bereikt je cliënt de wc niet meer op tijd? ruikt het naar urine of ontlasting? heeft de cliënt last van zijn/haar urinewegen? is het bed of kleding van je cliënt regelmatig nat?

3 signaal bespreken met je cliënt en/of familie

medicijngebruik • heeft je cliënt last van onverklaarbare misselijkheid, braken of diarree? • heeft je cliënt huiduitslag? • is je cliënt ineens minder mobiel? • is je cliënt in korte tijd afgevallen of aangekomen? • overziet je cliënt zijn/haar medicijngebruik niet meer?

• is je cliënt de laatste tijd gebonden aan bed of rolstoel? • kan je cliënt zelf niet van houding veranderen? • heeft je cliënt veel huidplooien? • eet je cliënt minder goed? • is je cliënt incontinent?

4

afspraken noteren in de dagrapportage

vallen • is je cliënt bang om te vallen? • loopt je cliënt slechter dan anders? • liggen er in de woonruimte van je cliënt losse snoeren of kleedjes? • zijn er in de woonruimte wankele meubels of slechte verlichting? • draagt je cliënt slechtzittende schoenen?

. Figuur 2.2  Zorginhoudelijke risico’s. (Bron: Actiz 2011)

We willen benadrukken dat een checklist een hulpmiddel is. Het is een aanvulling op jouw observaties en op de gesprekken met cliënten. Het is een lijst met onderwerpen die belangrijk kúnnen zijn om voor een cliënt de goede dingen op een goede manier te doen en te blijven doen. Er zijn verschillende disciplines bij de cliëntsituatie betrokken, afhankelijk van de zorgsector en de indicatiestelling. In de meeste situaties zijn dit verzorgenden, huisarts en/of specialist ouderengeneeskunde (verpleeghuisarts), fysiotherapeut en maatschappelijk werkende. Daardoor kost het wat meer tijd het totale beeld van de cliënt duidelijk te krijgen. Het intakegesprek zal zich vooral toespitsen op de meest actuele situatie van de cliënt. De intake/kennismaking moet in ieder geval duidelijk maken wat de cliënt in de dagen (of weken) daarop volgend wil en welke afspraken nodig zijn in een voorlopig zorgplan om gezondheidsrisico’s te vermijden of te verlagen. zz Vaststellen

Je bespreekt alle beschikbare gegevens met de cliënt (en vertegenwoordiger): de informatie die de cliënt gegeven heeft, je eigen observaties, informatie van andere zorgverleners. Als je een gezondheidsrisico signaleert, vraag je door, zodat je dit risico goed in kunt schatten en mogelijke consequenties inzichtelijk kunt maken. Samen weeg je af of en welke actie je gaat ondernemen. Andere risicogebieden, die niet meteen voor lijken te komen, kun je op een later tijdstip navragen of onderzoeken. Je plant ze wel alvast in je agenda, zodat het in ieder geval gebeurt in de weken volgend op het gesprek. Je bewaakt dat de gemaakte afspraken in overeenstemming zijn met de voorgeschreven (para)medische behandeling. Na je gesprek regel je dat je afspraken met betrekking tot het verlagen van de risico’s helder beschreven staan in het zorgplan en opgenomen zijn in de cliëntenplanning. Je regelt ook dat je collega’s voldoende geïnformeerd zijn over de inhoud en het doel van de gemaakte afspraken.

2.6 • Risicosignalering binnen het zorgleefplan

21

Het komt voor dat een cliënt een gezondheidsrisico niet onderkent, of dat hij hierover bewust geen afspraken wil maken. Voorbeeld: een chronisch zieke cliënt met een behoorlijk overgewicht, hetgeen in zijn situatie erg nadelige gevolgen kan hebben. Je informeert de cliënt goed over de risico’s van dat overgewicht voor zijn gezondheid en geeft hem inzicht in jouw mogelijkheden hem te ondersteunen. De cliënt kan dan alsnog besluiten om geen gebruik van te maken van jouw aanbod. Je registreert vervolgens in het zorgplan dat jij dit risico hebt besproken en advies hebt gegeven, maar de cliënt daar niet voor kiest. Je vertelt tevens aan de cliënt waarom je deze registratie maakt. Als de cliënt het zorgplan ondertekent, geeft hij hiermee aan dat dit zijn eigen keuze is. Je kunt aan de cliënt vragen of je het zorgplan met de huisarts mag bespreken. Tijdens je gesprek bewaak je dat de cliënt de regie houdt over zijn situatie. Daarbij moet je de cliënt soms extra informeren en motiveren om bepaalde afspraken, die jij belangrijk vindt, te accepteren. Voorbeeld: een cliënt die sterk op zijn privacy is gesteld, zal minder snel professionele hulp accepteren, terwijl jij vanuit veiligheidsrisico’s en valgevaar dit juist op een bepaald moment nodig kunt vinden. Een cliënt daarin motiveren, vraagt om inleving in zijn persoonlijke situatie. Met jouw deskundige begeleiding en aanvullende informatie kan de cliënt dan zelf tot de conclusie komen dat bijvoorbeeld professionele ADL-zorg enige tijd noodzakelijk is voor hem. Een open houding ten opzichte van de cliënt en deskundige inbreng is dan zeer belangrijk. Luister goed naar de cliënt (en zijn vertegenwoordiger), zodat je kunt ingaan op wat voor hem belangrijk is. Zet je kennis en ervaring in, zodat de cliënt dat kan gebruiken bij het maken van een keuze. Je kunt een cliënt niet dwingen, maar overtuigen kan soms wel. Als de cliënt merkt dat jij het beste met hem voor hebt, zal hij eerder iets van je aannemen dan als hij denkt dat jij iets voor hem wilt beslissen. Investeren in een goede zorgrelatie geeft kans op het ontstaan van een vertrouwensrelatie, en dat is van groot belang als je veranderingen voorstelt of wilt bereiken in de leefwijze of het gedrag van een cliënt. Stap 2 Risicosignalering – Plannen en doen = opvolgen zz Plannen

Je stelt de doelen op in samenspraak met de cliënt of zijn vertegenwoordiger. Je beschrijft de doelen in het zorgleefplan en deelt deze doelen in bij een van de vier (VVT-)levensdomeinen. Voorbeeld Een cliënt die de deur niet uit kan vanwege ernstige mobiliteitsbeperkingen, heeft een risico op vereenzaming. Een gezondheidsrisico als eenzaamheid kan in dit geval zowel een plaats krijgen in het domein ‘Participatie’ als in het domein ‘Leef- en woonomstandigheden’.

zz Doen

Een goede uitvoering van het zorgplan kun je bereiken door de situatie (waaronder de gezondheidsrisico’s) en de wensen van een cliënt centraal te plaatsen en vervolgens op een vraaggerichte manier jouw vakkennis en ervaring in te zetten. Het zorgplan geeft de afgesproken ‘route’ aan die je volgt: de cliënt en jij bepalen samen wat er ‘onderweg’ gebeurt. Je stemt dagelijks af of alles naar wens verloopt en je stuurt zo nodig snel bij. De bevindingen van alle betrokken disciplines worden gebruikt om tot een goed en volledig zorgleefplan te komen, waarin ook alle thema’s van risicosignalering een plaats hebben. Goede zorgverlening vraagt accuraat werken en een goede rapportage en registratie van de cliëntgegevens. Door middel van een overdracht aan je collega’s houd je elkaar op de hoogte over

2

22

2

Hoofdstuk 2 • Risicosignalering en het zorgproces

de voortgang van de zorgverlening. Het zorgplan is daarbij het hulpmiddel om dit te realiseren. Voordelen van het werken met het zorgplan zijn: 55 Je kunt alle informatie over gezondheidsrisico’s overzichtelijk opslaan in het zorgplan. 55 De door jou gemaakte afspraken staan duidelijk in het zorgplan, uitgewerkt in de afgesproken doelen en acties. 55 Een collega kan de gemaakte afspraken nalezen in het zorgplan om zo risico’s te verlagen of te voorkomen. 55 Voortgangsrapportage en registratie van metingen kunnen door iedereen opgeslagen worden in het in het zorgplan. 55 Wanneer het nodig is, kun je in overleg met de cliënt de afspraken en de planning bijstellen. Als de situatie zodanig verandert dat er wezenlijke veranderingen in het zorgleefplan nodig zijn, laat de cliënt het dan opnieuw ondertekenen. Plannen en doen, wordt in het kader van risicosignalering ook wel kortweg opvolging genoemd. Stap 3 Evalueren en bijstellen zz Evalueren

Je evalueert tijdens de uitvoering van de zorg voortdurend met de cliënt: hoe verloopt het zorgproces, nemen risico’s af of toe? Op basis van deze informatie rond je zorgdoelen en activiteiten af of stel je deze bij. Nieuwe behoeften en problemen maken de formulering van nieuwe doelen en activiteiten noodzakelijk. Daarnaast evalueer je op de geplande datum uitgebreid aan de hand van alle gegevens die in het zorgplan zijn verwerkt. Bij deze geplande evaluatie beoordeel je samen met de cliënt onder andere de volgende punten: 55 Zijn de zorgdoelen behaald en de afspraken nagekomen? 55 Zijn de zorgproblemen opgelost en de gezondheidsrisico’s verminderd? 55 Wat is het concrete resultaat dat behaald is? Andere punten van gesprek zijn het proces van de zorgverlening, de samenwerking met alle betrokkenen (de zorgverlener, de cliënt, zijn vertegenwoordiger en andere disciplines), de inspraak van de cliënt en de algemene tevredenheid. In feite begint hier weer fase 1 van het zorgproces: verzamelen van informatie. Zo is het zorgproces een cyclus. zz Bijstellen

Gedurende de zorgverlening houd je steeds in de gaten of de zorgverlening goed blijft aansluiten op de wensen van de cliënt. Je kijkt of de zorgverlening oplevert wat je verwacht en wat je in het zorgplan hebt afgesproken. Als verantwoordelijke zorgverlener ga je hierover in gesprek met de cliënt. Als alles naar wens verloopt, is het goed om dit vast te stellen. Als niet alles naar wens verloopt en er zich nieuwe gezondheidsrisico’s voordoen, kun je snel ingrijpen en bijsturen. Bij grote wijzigingen moet je het zorgplan aanpassen en dit laten bevestigen door de cliënt (of zijn vertegenwoordiger) met een handtekening. Het is belangrijk om je collega’s en andere betrokken disciplines goed op de hoogte te houden van de voortgang en eventuele aanpassingen.

Literatuur

23

Literatuur Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden (2015). CGMV vakorganisatie voor christenen, CNV Zorg & Welzijn, FNV Zorg & Welzijn, HCF, NU’91, RMU Sector Gezondheidszorg en Welzijn ‘Het Richtsnoer’, V&VN. Kwaliteitsdocument 2013 Verpleging, Verzorging en Zorg Thuis (2013). Utrecht: Inspectie voor de Gezondheidszorg, LOC Zeggenschap in zorg, Zorgverzekeraars Nederland. Haaren, van E. (red). (2015). Maatschappelijke gezondheidszorg, Niveau 5, Basiswerk V&V. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Model Zorgleefplan (2006). Utrecht: ActiZ, organisatie van zorgondernemers. Halem van N., et al. (2014). Planmatig zorg verlenen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Checklist gezondheidsrisico’s (2008). Utrecht: ActiZ, organisatie van zorgondernemers. Verantwoorde zorg: visie en verwezenlijking. Werken met het model Zorgleefplan (2006). Utrecht: ActiZ, organisatie van zorgondernemers. Websites 7 www.kwaliteitsregister.venvn.nl/canmedsrollen 7 www.vilans.nl 7 www.zorgleefplanwijzer.nl 7 www.zorgvoorbeter.nl

2

25

Professioneel handelen Elly van Haaren

3.1 Wat is professioneel handelen? – 26 3.1.1 Vakkennis – 26 3.1.2 Informatie en advies – 27 3.1.3 Bejegening – 27 3.1.4 Reflectie en ontwikkeling – 28

3.2 Balans tussen wensen van de cliënt en professioneel handelen – 28 3.2.1 Ken de wensen van de cliënt – 29 3.2.2 Leer de cliënt kennen – 29 3.2.3 Vind de vraag achter de vraag – 29 3.2.4 Doe onderzoek – 29 3.2.5 Informeer en adviseer – 30 3.2.6 Maak een goede afweging – 30 3.2.7 Help bij het nemen van een besluit – 30 3.2.8 Blijf de cliënt steunen – 31

Literatuur – 31

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_3, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

3

26

Hoofdstuk 3 • Professioneel handelen

3.1 Wat is professioneel handelen?

3

Professioneel handelen wil zeggen vakkundig handelen: met vakkennis, door toepassing van specifieke kennis en vaardigheden, volgens de professionele standaarden en met een correcte bejegening. Vakkundig handelen pas je toe op een specifieke cliënt. Je maakt steeds de afweging wat in dié situatie voor dié cliënt het beste is. Als professional lever je kwaliteit, neem je je verantwoordelijkheid en ben je in staat verantwoording af te leggen. Dit geldt voor het hele proces van zorgverlening, dus ook bij risicosignalering. Volgens V&VN zit de kern van het professionele handelen in de bereidheid en het vermogen om als individuele professional: 55 je steeds af te vragen wat voor déze zorgvrager in déze situatie goede zorg is; 55 daarover een weloverwogen afweging te maken samen met de zorgvrager of met anderen (afhankelijk van de situatie); 55 naar die afweging te handelen, op een zodanige manier dat de zorgvrager zich als persoon erkend voelt; 55 je over dat handelen te verantwoorden; 55 van je ervaringen te leren. (Bron: Individuele professionaliteit, Handreiking voor verpleegkundigen en verzorgenden. V&VN 2012) 3.1.1 Vakkennis

Als zorgprofessional wordt er van je verwacht dat je voldoende kennis hebt. Kennis vanuit je opleiding, door werkervaring en bijscholing. Het is je plicht om je kennis en vaardigheden op peil te houden. Deze plicht heb je tegenover cliënten en hun naasten, maar ook vanuit je beroepsgroep. In de Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden (2015) staat: “Als verpleegkundige/verzorgende houd ik mijn kennis en vaardigheden voor het op verantwoorde en adequate wijze uitoefenen van het beroep op peil. Dat betekent onder andere dat ik: vakliteratuur bijhoud, deelneem aan deskundigheidsbevorderende activiteiten, ervoor zorg dat mijn zorgverlening aansluit bij actuele wetenschappelijke, technologische en beroepsmatige ontwikkelingen en oog heb voor maatschappelijke ontwikkelingen en hierop anticipeer.” Check voortdurend je kennis en vaardigheden en vraag je bij elke (nieuwe) cliënt af: kan ik de zorg verlenen, ken ik het ziektebeeld dat hij heeft en herken ik de verschijnselen daarvan? Weet ik welke risico’s deze cliënt loopt? Weet ik wat de juiste leefregels zijn en wat ik hem kan adviseren? Weet ik wat de complicaties van de behandeling kunnen zijn? Weet ik welke bijwerkingen de medicijnen hebben? Ben ik bekwaam om de gevraagde zorg uit te voeren? Als je je niet voldoende deskundig voelt, ga dan op zoek naar informatie, vraag een collega of zoek een training in overleg met je leidinggevende. Maar lees ook de vaktijdschriften en bezoek voor jou relevante congressen. De aanpak “Ik kwam gisteren bij een nieuwe cliënt die net terug was uit het ziekenhuis na een CVA. Er leek op het eerste gezicht niet zo heel veel aan de hand met hem. Hij sprak duidelijk en lichamelijk was er niets te zien. Toch maakte zijn dochter zich zorgen en ook in de overdracht stond dat hij last had van cognitieve stoornissen. Ik ben me toen gaan verdiepen

3.1 • Wat is professioneel handelen?

27

in wat cognitieve stoornissen bij een CVA precies inhouden en heb ook aan een ervaren collega gevraagd wat zij hierover wist. Bij deze cliënt bleek er sprake te zijn van ‘apraxie’. Hij heeft moeite met het uitvoeren van (complexe) handelingen. Ik ben er meer over gaan lezen en heb in het team besproken hoe ik deze cliënt goede zorg kon geven. We hebben afgesproken dat ik met de cliënt en zijn dochter alle dagelijkse handelingen door zou nemen om te kijken wat hij nog wel en niet zelf kan en waar hij hulp bij nodig heeft.”

zz Professionele standaarden

De ontwikkelingen in de gezondheidszorg staan niet stil. Voortdurend komen er nieuwe inzichten door wetenschappelijk onderzoek (evidence based) of ontstaan er goede voorbeelden door projecten in de zorg (practice based). De resultaten hiervan vinden hun weerslag in landelijke richtlijnen en standaarden. Op basis daarvan schrijven zorgorganisaties hun protocollen. Volgens de Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden (2015) behoren ‘standaarden, richtlijnen en protocollen van de beroepsgroep, wet- en regelgeving, uitspraken in (tucht) rechtszaken, richtlijnen van de inspectie, (beroeps)ethische uitgangspunten, standpunten, adviezen en handreikingen van de beroepsgroep tot de algemeen aanvaarde uitgangspunten.’ Je moet er dus voor zorgen dat je op de hoogte bent van de professionele standaarden en erkende richtlijnen, protocollen en signaleringsinstrumenten gebruiken. Informatie vind je in vaktijdschriften en op websites zoals 7 www.zorgvoorbeter.nl, 7 www.venvn.nl, 7 www. zorginzicht.nl. Gebruik de protocollen van je eigen zorgorganisatie. Zo werk je volgens de laatste inzichten. Maar realiseer je ook dat ‘de standaardcliënt’ niet bestaat. Ook bij het gebruik van een protocol moet je blijven nadenken en daarvan afwijken als de situatie van de cliënt daar om vraagt. Als je dat doet, moet je dat kunnen beargumenteren. De aanpak “Mijn collega’s en ik willen graag op de hoogte blijven van de ontwikkelingen in de zorg en onze kennis op peil houden, maar het is veel werk om alles bij te houden. Daarom hebben we in ons team besproken welke onderwerpen voor ons van belang zijn en waar we informatie kunnen vinden. We hebben een aantal relevante tijdschriften en websites geselecteerd en onder elkaar verdeeld. Iedereen houdt haar eigen stuk bij en brengt de rest van het team op de hoogte. Zo blijven we bij zonder dat we er veel tijd aan kwijt zijn.”

3.1.2 Informatie en advies

Om informatie en advies te geven aan je cliënt heb je zorginhoudelijke kennis en vaardigheden nodig: over ziektebeelden en aandoeningen, over complicaties en risico’s, over gezond gedrag en over verzorging en verpleging. Je weet wat consequenties zijn van bepaalde beslissingen. Signaleer tijdig de mogelijke risico’s en informeer en adviseer je cliënt. Als de cliënt goed geïnformeerd is, kan hij de juiste beslissingen nemen. 3.1.3 Bejegening

Professioneel handelen is ook het hanteren van een correcte bejegening. Realiseer je dat cliënten in een kwetsbare en afhankelijke positie zitten. Ze reageren soms anders dan je zou

3

28

Hoofdstuk 3 • Professioneel handelen

verwachten, kunnen gefrustreerd zijn. Als er sprake is van een taalbarrière moet je nog meer moeite doen om te weten te komen wat de cliënt bezighoudt. Wees geduldig, vriendelijk en correct. Heb begrip voor zijn gedrag, maar geef ook aan als de cliënt over je grens heen gaat.

3

3.1.4 Reflectie en ontwikkeling

Professioneel handelen vraagt ook om reflectie. Reflectie wil zeggen: kritisch nadenken over je eigen handelen en het handelen van je team. Vraag jezelf voortdurend af hoe je bezig bent. Waarom doe ik dat zo? Wat maakt dat ik de omgang met deze cliënt lastig vind? Waarom kan ik zo moeilijk met deze huisarts samenwerken? Bij reflecteren gaat het er om dat je steeds op een situatie terugkijkt: je stelt jezelf vragen over hoe je te werk bent gegaan en waarom. Het gaat er hierbij niet om of je het goed of niet goed hebt gedaan. Bij reflecteren wordt een oordeel achterwege gelaten. Je reflecteert door jezelf open vragen te stellen. Het stellen van deze vragen helpt je om de beschreven situatie verder te onderzoeken (Adriaansen 2011). Je kunt ook reflecteren in het team door een situatie in te brengen en daar met collega’s over te spreken. Ook hier geldt dat het belangrijk is om open vragen te stellen, elkaar niet te veroordelen en om de diepte in te gaan. Eerst duidelijk hebben wat er precies aan de hand is en dan pas oplossingen bedenken. Om dit met elkaar te kunnen doen, moet er een veilige sfeer in het team zijn. “Je kennis en vaardigheden bijhouden is een morele opdracht.” (Bron: V&VN 2012)

3.2 Balans tussen wensen van de cliënt en professioneel handelen

Goede zorg is zorg die voldoet aan de wensen van de cliënt én die voldoet aan de professionele standaarden. Dat is vraaggerichte zorg. Soms wil de cliënt iets anders dan wat jij als professional belangrijk of verantwoord vindt; soms signaleer jij risico’s die de cliënt (nog) niet ziet of waar hij niets mee wil. Hoe maak je als professional de juiste afweging? Definitie van vraaggerichte zorg Er zijn meerdere begrippen in omloop als het gaat om zorg die afgestemd is op de cliënt. Naast vraaggerichte zorg wordt het ook wel vraaggestuurde, cliëntgerichte of cliëntgestuurde zorg genoemd. De Thesaurus Zorg en Welzijn definieert vraaggerichte zorg als ‘manier van werken waarbij de patiënt/cliënt/klant met zijn situatie, mogelijkheden en vraag centraal staat en die zorg-, hulp- en/of dienstverlening ontvangt die tegemoet komt aan zijn wensen en verwachtingen en die voldoet aan de professionele standaarden’. De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving omschrijft vraaggerichte zorg als ‘een gezamenlijke inspanning van patiënt en hulpverlener die erin resulteert dat de patiënt de hulp ontvangt die tegemoet komt aan zijn wensen en verwachtingen en die tevens voldoet aan professionele standaarden’. Het ministerie van VWS wil de komende jaren cliëntgerichte zorg in verpleeghuizen verder ontwikkelen en realiseren (Van Rijn 2015).

3.2 • Balans tussen wensen van de cliënt en professioneel handelen

29

3.2.1 Ken de wensen van de cliënt

De cliënt is meer dan alleen zijn ziekte. Het is een mens met zijn eigen geschiedenis, wensen, behoeften, mogelijkheden, beperkingen en frustraties. Daar past geen standaardzorg. Je zult moeten onderzoeken welke mogelijkheden deze cliënt heeft en welke mens schuilgaat achter deze kwetsbare persoon. Vraag actief naar zijn wensen. Wat bent u gewend? Wat zijn belangrijke zaken waar ik rekening mee moet houden? 3.2.2 Leer de cliënt kennen

De cliënt goed leren kennen en weten wat zijn drijfveren zijn. Dat legt de basis voor vraaggerichte zorg. Het kost tijd, want niet iedereen vertelt direct zijn hele verhaal. In het eerste gesprek kom je vaak al veel te weten, maar dieperliggende wensen en verlangens zullen pas later aan bod komen als je een vertrouwensband hebt opgebouwd. Zo’n band is cruciaal in een zorgrelatie. Alleen als er vertrouwen is, durft de cliënt te laten weten wat hem bezighoudt, hoe het werkelijk met hem gaat en welke vragen hij heeft. Die informatie heb jij nodig om risico’s goed in te kunnen schatten. De aanpak “Ik kom al een paar maanden bij meneer Van Santen en we hebben een goede band. Het heeft even geduurd, maar nu vertelt hij steeds meer tegen mij. We hebben prettige gesprekken, al zijn ze soms wat oppervlakkig. Ik denk dat er meer speelt.” Heb je het gevoel dat de cliënt je vertrouwt? Stel dan eens vragen: “Wat zou u nog willen?” “Zou u uw situatie willen veranderen?” “Wat is belangrijk voor u?” “Waar maakt u zich zorgen over?”

3.2.3 Vind de vraag achter de vraag

Toegeven dat je iets niet meer kunt en dat je hulp nodig hebt van anderen is niet gemakkelijk. Cliënten zullen niet altijd duidelijk zeggen wat ze nodig hebben. Soms zit die behoefte verpakt in een andere vraag. Soms geven ze wel een signaal of blijkt uit hun gedrag of houding dat het niet goed gaat. Die informatie boven tafel zien te krijgen, is van groot belang om op tijd de risico’s te kunnen signaleren. Wanneer je je ervan bewust bent dat er mogelijk een vraag achter de vraag zit, kun je samen op zoek gaan. 3.2.4 Doe onderzoek

Wat een cliënt wel en niet kan en welke risico’s hij loopt, is niet altijd meteen duidelijk. Je zult zijn fysieke, mentale en sociale gesteldheid moeten onderzoeken (zie ook 7 H. 2): 55 Wat zijn de fysieke mogelijkheden? Kan hij nog zelfstandig staan en lopen? Is er valgevaar? Kan hij zichzelf nog wassen? Is hij in staat zelf voor zijn eten te zorgen? Is er gevaar voor een voedingstekort of afvallen? 55 Kan zijn zelfredzaamheid of veiligheid vergroot worden? Bijvoorbeeld door het gebruik van een hulpmiddel of door training en oefening?

3

30

Hoofdstuk 3 • Professioneel handelen

55 Wat zijn zijn mentale mogelijkheden? Is hij vergeetachtig, in de war, depressief? Is hij in staat voor zichzelf op te komen? 55 Kan hij (deels) zelf de regie voeren? Kan hij actie ondernemen als er iets gebeurt? 55 Heeft hij een netwerk waar hij een beroep op kan doen? Is er gevaar op vereenzaming?

3

Er zijn verschillende risicosignaleringsinstrumenten beschikbaar. In deel II komen we daar uitgebreid op terug. 3.2.5 Informeer en adviseer

Informatie en advies zijn belangrijke onderdelen van je vak. Je geeft informatie aan je cliënt zodat hij een weloverwogen keuze kan maken. Informeer hem over zijn ziektebeeld, de behandeling, de gevolgen, de risico’s en wat hij kan doen om risico’s te voorkomen. Vertel hem wat er gebeurt als hij zich niet houdt aan de adviezen of als hij zijn medicatie niet slikt. Zorg dat de informatie begrijpelijk is en aansluit bij wat hij aankan. Je kunt jezelf een aantal vragen stellen om na te gaan of je de cliënt voldoende geïnformeerd hebt: 55 Weet ik voldoende van de cliënt? Zou ik hem nog beter willen leren kennen? 55 Heb ik hem ook de moeilijke vragen durven stellen? Wat hij nog wil? Waar maakt hij zich zorgen over? 55 Heb ik goed onderzocht wat zijn mogelijkheden zijn? Of deze nog verder vergroot kunnen worden? 55 Ben ik nagegaan of hij voldoende weet over zijn ziekte, de complicaties en risico’s? 3.2.6 Maak een goede afweging

Wat een cliënt wil en wat professioneel gezien het beste is, komen soms niet overeen. Niet iedereen zal altijd gezond leven en de leefregels volgen. Als jouw cliënt daar bewust van afwijkt, is dat natuurlijk zijn goed recht, maar het is wel goed dat hij de consequenties ervan kent. Informeer hem goed over de gezondheidsrisico’s en geef inzicht over jouw mogelijkheden om hem te begeleiden. De cliënt kan dan alsnog besluiten geen gebruik van die begeleiding te maken. Het hoort bij je professionaliteit om de risico’s te signaleren, daarin te adviseren, maar óók te accepteren dat een cliënt andere keuzes maakt. Hij heeft recht op zijn eigen autonomie. 3.2.7 Help bij het nemen van een besluit

Als je cliënt een beslissing neemt die zijn gezondheid niet ten goede komt, bijvoorbeeld stoppen met zijn medicatie, ga dan samen met hem na waarom hij dat besluit wil nemen. Zet samen met hem op een rijtje wat, vanuit zijn gezondheid gezien, het beste is en wat hij wil. Kijk of er mogelijkheden zijn om het anders te doen. Zo kan het helpen om het aantal momenten waarop iemand medicatie moet slikken terug te brengen. Als dat voor jouw cliënt de therapietrouw kan verhogen, ga daarover dan in overleg met de huisarts. Ook bijwerkingen zorgen ervoor dat iemand zijn medicijnen niet meer wil nemen. Misschien zijn er andere medicijnen die minder bijwerkingen geven.

Literatuur

31

3.2.8 Blijf de cliënt steunen

Neemt de cliënt uiteindelijk een besluit waar jij professioneel gezien niet achter kunt staan, blijf hem dan toch steunen en handel in overleg met de cliënt als volgt: 55 Licht de betrokkenen in: de huisarts, je team en leidinggevende en de mantelzorg. 55 Maak duidelijke afspraken met de cliënt en mantelzorg en noteer deze in het zorgleefplan. 55 Vertel dat hij er altijd op terug kan komen en vraag regelmatig hoe het met hem gaat. 55 Behandel hem met respect, bezorg hem geen schuldgevoel en toon begrip. Literatuur Adriaansen, M., Caris, J., (2011). Elementaire sociale vaardigheden. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden (2015). CGMV vakorganisatie voor christenen, CNV Zorg & Welzijn, FNV Zorg & Welzijn, HCF, NU’91, RMU Sector Gezondheidszorg en Welzijn ‘Het Richtsnoer’, V&VN. Individuele professionaliteit, Handreiking voor verpleegkundigen en verzorgenden. (2012). Utrecht: V&VN. Tol, D. van, Dekker, H., Bree, M. de, Molen, T. van der. (2014). Handboek Medische professionaliteit. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Waardigheid en trots. Liefdevolle zorg voor onze ouderen. Plan van aanpak kwaliteit verpleeghuizen. (2015). Van Rijn, Ministerie van VWS.

3

33

Observeren Elly van Haaren

4.1 Aanleiding om te observeren – 34 4.2 Goed observeren – 35 4.2.1 Observeren met meerdere zintuigen – 35 4.2.2 Observatiepunten – 36 4.2.3 Observeren: hoe doe je dat? – 37 4.2.4 Verstorende factoren – 39

4.3 Gestructureerd of ongestructureerd observeren – 40 4.4 Interpreteren – 41 4.4.1 Ordenen en interpreteren van je bevindingen – 41

Literatuur – 42

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_4, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

4

34

Hoofdstuk 4 • Observeren

4.1 Aanleiding om te observeren

4

Observeren is altijd onderdeel van het verpleegkundig en verzorgend vak. Door goed waar te nemen leer je je cliënt kennen, je weet wat er speelt en je signaleert op tijd dat er risico’s zijn. Daarmee voorkom je dat er problemen ontstaan of dat ze verergeren. Risicosignalering levert dan ook een belangrijke bijdrage aan de veiligheid in de zorg. Als je bij een cliënt bent, moeten je zintuigen op scherp staan, zodat niets aan je aandacht ontsnapt. Naast deze constante aandacht kunnen er redenen zijn om extra alert te zijn en gericht te observeren: 1. Niet-pluisgevoel. Je kunt het nog niet benoemen, maar je gevoel zegt dat er iets niet in de haak is. Negeer dat gevoel niet, maar ga het verder onderzoeken. De aanpak Stel voor jezelf een plannetje op: 44 Door jezelf de volgende vragen te stellen, krijg je meer beeld bij je gevoel: Wanneer en waarom treedt het gevoel bij mij op? Welk gedrag vertoont de cliënt? Is daarin de laatste tijd iets veranderd? Zijn er lichamelijke veranderingen of veranderingen in zijn gemoedstoestand? Zijn er symptomen die hij voorheen niet had? Zijn er veranderingen in zijn huis waar te nemen? 44 Vraag bij collega’s, andere zorgverleners en de mantelzorg na of zij dat gevoel ook hebben en laat hen een rol spelen in de observatie. Wat zien zij? 44 Bepaal hoe lang je gaat observeren. Leg je bevindingen nauwgezet vast in de rapportage en vraag je collega’s dat ook te doen. 44 Verifieer je waarneming bij de cliënt: heb ik het bij het juiste eind?

2. Specifieke risico’s onderzoeken. Om risico’s te kunnen signaleren, moet je weten waar je op moet letten. Het vergt kennis van het menselijk lichaam, van ziektebeelden en van potentiële problemen en risico’s. Voorbeelden zijn: 55 een diabetespatiënt heeft kans op een hypoglykemie als hij te weinig eet of teveel insuline spuit; 55 een oudere cliënt die slecht ter been is, heeft meer risico op vallen, zeker als er veel obstakels in huis zijn; 55 iemand die de hele dag in een rolstoel zit, zal eerder decubitus ontwikkelen; 55 bijwerkingen komen veel voor bij polyfarmacie. In deel II gaan we in op deze specifieke risico’s. 3. Je eigen aanpak toetsen. Je wilt natuurlijk weten of de acties werken die je hebt ingezet om de risico’s te voorkomen of te beperken. Zijn het de juiste interventies? Heeft de cliënt er iets aan? Deze toetsing doe je ongepland en gepland (tijdens een evaluatiemoment). Je rapporteert je bevindingen consequent in het zorgdossier (zie ook 7 par. 5.6).

4.2 • Goed observeren

35

4.2 Goed observeren

Goed observeren is niet alleen een kwestie van je zintuigen op scherp zetten, maar ook van voldoende achtergrondkennis hebben en naar de juiste dingen kijken. Kijk maar naar de volgende situatie. Casus 4.1

“Toen ik vanochtend bij mijn cliënt, meneer Van Schijndel, kwam, zag ik meteen dat het niet goed met hem ging. Het duurde lang voor hij de deur opende en zijn begroeting was mat, in tegenstelling tot andere dagen. Zijn gang was aarzelend; af en toe zocht hij steun bij de muur. Op mijn vraag wat er aan de hand was, gaf hij aan dat het wel goed ging. Misschien dat hij wat slechter geslapen had. Maar ik vertrouwde het niet en vroeg door. Toen vertelde hij dat hij twee dagen geleden op controle was geweest bij zijn cardioloog en nieuwe medicijnen had gekregen. Op de medicatielijst zag ik dat het om plastabletten ging. Ik besloot de huisarts te bellen en met hem te overleggen wat te doen.”

We bespreken in deze paragraaf een aantal tips en valkuilen en reiken je de punten aan waar je op moet letten. 4.2.1 Observeren met meerdere zintuigen

Observeren doe je met meerdere zintuigen: ogen, oren, neus en tastzin. Train ze elke dag door bewust naar je cliënten te kijken, naar hen te luisteren, maar ook door te ruiken en te voelen.

Kijken en zien

Hoe vaak gebeurt het niet, als je over straat loopt, dat je naar de mensen die je tegenkomt kijkt, maar ze niet echt ziet? Misschien weet je achteraf nog wel welke kleur jas ze aanhadden, maar of ze een bril droegen, is je niet opgevallen en al helemaal niet of ze vrolijk of somber waren. Je hebt wel gekeken, maar niet gezien. Dat geeft niet als je zomaar een wandeling maakt; het is onmogelijk om alle indrukken binnen te laten komen en nog ondoenlijker om al die indrukken te onthouden. Maar het geeft wél als het om jouw cliënt gaat. Dan moet je bewust kijken en hem echt zien. Ziet hij er verdrietig uit? Heeft hij vlekken op zijn broek? Beweegt hij trager dan anders? Staat het ontbijt onaangeroerd op tafel? Je moet begrijpend kijken: wat merk ik eigenlijk op en wat heeft dat te betekenen? Let daarbij niet alleen op je cliënt, maar ook op zijn huis en op de (relatie met) de mantelzorg.

Horen en luisteren

Bij horen en luisteren is het eigenlijk hetzelfde als bij kijken en zien. Het een is actiever dan het ander. Horen is het registreren van geluid. Het woordenboek Van Dale zegt: ‘horen = met het oor waarnemen’. Luisteren gaat een stapje verder. Van Dale: ‘luisteren = oplettend naar iets horen met de bedoeling om het gesprokene te verstaan’. Luisteren betekent dus dat je je aandacht bij je cliënt hebt. Echte aandacht betekent ook dat je probeert te achterhalen wat je cliënt met zijn verhaal probeert te zeggen. Er zit soms een hele wereld achter één opmerking. Ga steeds na of je het juist begrepen hebt, zowel de boodschap zelf als het gevoel daarbij. Zie ook 7 H. 5 over communicatie.

4

36

Hoofdstuk 4 • Observeren

Luister niet alleen naar wat iemand zegt, maar ook hóe hij het zegt. Spreekt hij zacht, verheft hij zijn stem, praat hij aarzelend? Is hoe hij het zegt in overeenstemming met zijn lichaamstaal? Aarzel niet om grenzen aan te geven als een cliënt te breedsprakig wordt en probeer hem terug te halen bij het gespreksonderwerp. De aanpak

4

“Ik hoor u steeds praten over de politiek, maar ik ben vooral geïnteresseerd in hoe het met ú gaat.” (Stel je vraag. Bijvoorbeeld: “Hebt u nog bijwerkingen gehad van die nieuwe medicijnen?” “Hoe is het laatste contact met uw dochter geweest?” “Wat heeft de dokter gezegd?”) Of: “Ik wil even terugkomen op mijn vraag van zojuist.” (Stel je vraag nog een keer.)

Ruiken

Geur is een belangrijke informatiebron. Zo kan heel sterk ruikende urine een aanwijzing zijn voor een blaasontsteking. Zweetlucht kan erop wijzen dat een cliënt zichzelf niet goed meer verzorgt. Een huis dat naar urine ruikt, geeft wellicht aan dat de cliënt incontinent is. Regelmatig een geur van aangebrand eten betekent misschien wel dat je cliënt niet meer in staat is zelf te koken. Maar trek niet te snel conclusies. Bespreek met je cliënt wat je gesignaleerd hebt en vraag na of je observatie juist is. Dat is niet altijd makkelijk. Sommige onderwerpen, zoals incontinentie, liggen gevoelig. De cliënt schaamt zich ervoor. Maar de schaamte wordt niet minder als jij het negeert. Bovendien kan incontinentie of een sterke lijflucht leiden tot sociaal isolement en dan is je cliënt nog verder van huis. Dus trek de stoute schoenen aan en praat erover. Je cliënt zal je er dankbaar voor zijn. De aanpak “Ik vind het moeilijk om het onderwerp ter sprake te brengen, maar ik doe het toch omdat ik denk dat ik u kan helpen. Het ruikt in uw huis naar urine. Wat is er aan de hand?”

Voelen

Voelen is een zintuig dat je veel toepast bij de verzorging en verpleging, maar niet altijd bewust. Als je een cliënt wast en aankleedt, voel je dat zijn huid ruw is, zijn voeten koud, zijn spieren gespannen. Als hij pijn heeft, voel je dat hij zijn voet terugtrekt als je een kous aan wilt trekken. Informatie die iets zegt over hoe het met de cliënt gaat. Wen jezelf aan om bewust te voelen en deze informatie mee te nemen in je observatie. 4.2.2 Observatiepunten

Bij meneer Van Schijndel uit casus 4.1, viel je op dat zijn tempo lager was, zijn lopen onzeker en zijn stemming mat. Maar er zijn nog veel meer aspecten waar je op kunt letten, zoals: 55 Lopen. Traag, onzeker, schuifelend, struikelend, niet kunnen stoppen, niet kunnen starten, stram. 55 Houding. gebogen, rechtop, scheef, onderuitgezakt.

4.2 • Goed observeren

55 55 55 55 55 55 55 55 55

37

Non-verbale uitstraling. Gezichtsuitdrukking, houding. Verbale uitdrukking. Hard praten, zacht praten, moeilijk uit de woorden komen. Stemming. Lachen, huilen, zegt weinig, praat veel. Huid. Vaal, vlekkerig, verkleurd (blauw, geel, rood), wondjes, rode plekken, blauwe plekken. Handelingen. Aarzelend, laat dingen vallen, stoot dingen om, weet niet wat te doen, weet de juiste volgorde niet meer. Kleding. Vuil, vlekken, verkeerd aangetrokken (binnenstebuiten, achterstevoren, verkeerd geknoopt), elke dag dezelfde kleding, overdag nachtkleding dragen, ’s nachts dagkleding dragen. Lichaam. Ruikt niet fris, urinelucht, zweetlucht, lange en/of vieze nagels, vieze adem, haren niet gewassen/gekamd. Huis. Rommelig, vuile was overal, afwas stapelt zich op, planten krijgen geen water, etensresten op tafel/aanrecht of in de koelkast, oude kranten en tijdschriften, ongeopende post. Medicatie. Op de grond, niet ingenomen, verspreid in huis, medicijnen die koel bewaard moeten worden niet in de koelkast.

4.2.3 Observeren: hoe doe je dat?

Niet alles is wat het lijkt. De eerste indruk, je mening over iemand, het oordeel over een cliënt; vaak moet je ze bijstellen en concluderen dat het toch allemaal net wat anders en genuanceerder ligt dan je dacht. Bij observatie is daarom een belangrijk uitgangspunt: neem je eerste indruk of niet-pluisgevoel serieus, maar kijk met een open blik, ga altijd op zoek naar objectieve feiten en vraag na of je op de juiste weg zit. Gepaste nieuwsgierigheid en een onderzoekende houding zijn hierbij de juiste eigenschappen. We geven een aantal tips voor een goede observatie.

Kennis van het normale en van afwijkingen

Goed observeren vraagt om kennis van en inzicht in wat normaal is, het vermogen afwijkingen te ontdekken en de betekenis van deze afwijking te interpreteren. Zorg dus dat je voldoende weet over de psychologie van gedrag, (symptomen van) ziekten, risico’s en onderliggende oorzaken.

Frisse blik

Observeren doe je met een open, frisse blik; zonder vooroordelen of vooringenomenheid. En dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Iedereen heeft zijn eigen referentiekader, zijn gekleurde bril. Gewoonten, normen, waarden, ervaring en de cultuur of het milieu waar je uit komt, maken jou tot hoe je bent en denkt. Dat beïnvloedt je observatie. Wees je daarvan bewust en vraag je steeds af met welke gekleurde bril jij kijkt. Pas als je dat bewustzijn hebt, ben je in staat het te duiden en (deels) uit te schakelen. Wees voortdurend kritisch op jezelf.

Objectief observeren

Objectief wil zeggen dat je van feiten uitgaat, en zo min mogelijk je eigen mening, gedachten of gevoelens mee laat spelen. Je observeert datgene wat je daadwerkelijk ziet, hoort, ruikt of voelt. Dus niet alleen ‘de heer Van Schijndel is vandaag verdrietig’, maar ook ‘hij huilt en vertelt dat hij de hele nacht niet heeft geslapen en alleen aan zijn overleden vrouw heeft kunnen denken. Hij zegt haar heel erg te missen.’

4

38

Hoofdstuk 4 • Observeren

Registreer en rapporteer vooral feiten en trek niet te snel conclusies. Je mening of gevoel kan ook van waarde zijn, maar wees je ervan bewust dat het om een mening of gevoel gaat en vermeld dat ook. Een rapportagemethode als SOAP kan je helpen om je objectieve en subjectieve observatie aan te geven (zie ook 7 par. 4.1).

Details

4

Veranderingen beginnen vaak in het klein. Een rood vlekje als begin van decubitus, een onaangeroerde boterham op het aanrecht, meerdere onderbroeken in de was. Let op de details, want kleine veranderingen kunnen van groot belang zijn.

Afstand én betrokkenheid

Objectieve observatie vergt afstand, maar ook betrokkenheid. Je moet je cliënt steeds weer met nieuwe ogen waarnemen, maar je moet ook zijn vertrouwen hebben, anders zal hij niet laten zien of horen wat hem werkelijk bezighoudt.

Herhaalde observaties

Soms is het nodig je observatie te herhalen. Elke observatie is maar een momentopname met het gevaar dat je iets niet juist waarneemt. Meerdere observaties geven vaak een objectiever en vollediger beeld.

Observatie door meerdere personen

Twee zien meer dan één en dat geldt ook bij observatie in je dagelijks werk. Je collega’s of andere zorgverleners of mantelzorgers zien wellicht weer andere zaken of hebben een andere interpretatie. Betrek hen erbij en je zult een beter beeld krijgen van je cliënt en de risico’s die hij loopt. Verifieer jouw bevindingen bij anderen.

Gericht vragen stellen

Niet alles kun je waarnemen met je zintuigen of door naar het verhaal van je cliënt te luisteren. Vaak moet je gerichte vragen stellen. Zo weet een cliënt bijvoorbeeld niet dat zijn hoofdpijn een bijwerking is van zijn nieuwe medicatie en dat het belangrijk is dat hij dat meldt. Vraag er daarom gericht naar en vraag door. Zie ook 7 H. 5. De aanpak “Vandaag moet ik naar meneer Van Hoorn. Hij zal wel weer klagen over hoe slecht het met hem gaat. Altijd heeft hij wat: dan zijn het weer zijn darmen die opspelen; een ander moment heeft hij weer hoofdpijn of gaat het lopen moeilijk. Waarom kan hij toch nooit eens een beetje positief en opgewekt zijn? Het glas is bij hem eerder half leeg dan half vol.” Als je met dit beeld naar meneer Van Hoorn gaat, kun je niet objectief naar hem kijken. Dus probeer vooraf je beeld bij te stellen. “Ik ben benieuwd hoe het vandaag met meneer Van Hoorn gaat. Als hij zegt dat zijn darmen opspelen, moet ik toch eens vragen wat er dan precies aan de hand is. Moet hij vaker naar het toilet? En heeft hij dan last van diarree? En hoe lang duurt dat dan? Ik zal eens nagaan wat de bijwerkingen zijn van de medicatie die hij gebruikt. Misschien moet ik dan even overleggen met de huisarts hierover.”

4.2 • Goed observeren

39

4.2.4 Verstorende factoren

Objectief observeren is nog niet zo makkelijk. Naast een gekleurde bril zijn er nog andere factoren die een goede observatie in de weg staan.

Selectief waarnemen

Je neemt alleen datgene waar wat in je straatje past. Je zoekt bevestiging van wat je al dacht en negeert onbewust andere signalen.

Afleiding/verstoring

Telefoon, mail en social media kunnen een storende factor zijn en geconcentreerd werken in de weg staan. Ook andere mensen die meeluisteren of drukte veroorzaken zorgen voor verstoring. Creëer voor jezelf een rustige omgeving: zet je telefoon uit of op stil als het kan, maak goede afspraken met je collega’s over bereikbaarheid en vraag mantelzorgers of bezoek even niet te praten of de kamer te verlaten als dat nodig is voor jouw concentratie.

Tijdsdruk

Nog tien cliënten te verzorgen deze ochtend? Vanmiddag een belangrijke vergadering? Je kind dat op tijd opgehaald moet worden van de crèche? Je vader in het ziekenhuis? Allemaal factoren die zorgen dat je niet rustig kunt werken en je aandacht bij de cliënt kunt houden. Oefen jezelf erin om met aandacht te werken en met je hoofd bij de cliënt te zijn. Zie ook 7 par. 4.2.

Eigen houding

Een neutrale houding is van cruciaal belang voor een goede observatie. Wat jij uitstraalt, kan ervoor zorgen dat de cliënt zich anders gaat gedragen, maar het kan ook je waarneming beïnvloeden: 55 Onzekerheid, onervarenheid. De cliënt voelt zich niet op zijn gemak bij jou en zal niet het achterste van zijn tong laten zien. 55 Verbaal en non-verbaal sluiten niet bij elkaar aan. Je woorden zeggen iets anders dan je houding. Dit geeft verwarring bij de cliënt. 55 Vooringenomenheid. Je ziet wat je wilt zien. 55 Je eigen normen en waarden wegen zwaar. Dit levert een gekleurde waarneming op. 55 Desinteresse of weerstand. Dit zorgt voor terughoudendheid of irritatie bij de cliënt. 55 Sympathie en antipathie. Naar een cliënt die je niet mag, kijk je anders dan naar een cliënt die je heel aardig vindt. In beide gevallen kan het je observatie beïnvloeden en bestaat de kans dat je van iemand die je niet sympathiek vindt alleen negatieve zaken waarneemt en van een aardig iemand alleen de positieve kanten ziet. 55 Je emotionele en lichamelijke gesteldheid. Vermoeidheid, slecht humeur, persoonlijke zorgen, niet goed geslapen zorgen voor minder scherpte en verstoren een heldere kijk op de zaak. 55 Niet goed aansluiten bij de cliënt. Wanneer jouw taalgebruik en toon niet aansluiten bij die van de cliënt zal hij je niet goed begrijpen. Dus zorg ervoor dat je een taal spreekt die de cliënt verstaat. Gebruik duidelijke voorbeelden en vermijd jargon.

4

40

Hoofdstuk 4 • Observeren

4.3 Gestructureerd of ongestructureerd observeren

Observeren is bewust waarnemen. Je kunt bewust waarnemen door van tevoren te bepalen waar je precies op gaat letten (bijvoorbeeld of cliënt zijn medicijnen goed inneemt) of je neemt de hele situatie in je op. Het eerste noemen we gestructureerd observeren, het laatste ongestructureerd.

4

zz Ongestructureerd observeren

Vanochtend ga je voor het eerst naar mevrouw Van Schaijk, een nieuwe cliënt. Je kent haar nog niet en je hebt alleen wat informatie gekregen van je collega die op intake is geweest. Als je aanbelt, duurt het lang voor ze de deur opent. Je ziet een kleine, ineengedoken vrouw met warrig haar en slordige kleding. Ze loopt op afgesleten pantoffels. Haar huiskamer is netjes opgeruimd, maar in de keuken staat de vaat van de vorige dag er nog en er staat een bord op het aanrecht met een groot deel van eten van gisteravond. In de badkamer zie je in de vuilnisbak veel maandverband. Door goed rond te kijken, krijg je veel informatie over mevrouw Van Schaijk. Je vraagt je een aantal dingen af. Wast ze zichzelf nog wel? Trekt ze regelmatig schone kleren aan? Wie doet haar was? Is ze incontinent? Zijn die pantoffels wel veilig voor haar of is er kans op vallen? Heeft ze een huishoudelijke hulp omdat haar kamer zo netjes opgeruimd is of doet ze dat nog zelf? Kookt ze zelf en kan ze dat nog wel? Heeft ze geen eetlust meer? Trek niet te snel conclusies, maar ga de komende tijd gestructureerd observeren en breng de onderwerpen ter sprake als je een vertrouwensband met haar hebt opgebouwd. Deze eerste observatie is ongestructureerd, maar wel heel belangrijk. Je kijkt met een brede, onbevangen blik. Het geeft je informatie waar je weer mee verder kunt. Zo ongestructureerd waarnemen doe je niet alleen bij nieuwe cliënten. Zorg ervoor dat je zintuigen altijd op scherp staan en dat niets aan je aandacht ontsnapt. zz Gestructureerd observeren

Bij gestructureerd observeren bepaal je van tevoren waarom je wilt observeren, waar je op gaat letten en hoe je het wilt doen. 1. Bepaal het doel van je observatie. 2. Stel je observatiepunten vast: wat ga je observeren? 3. Stel vast welke vragen je gaat stellen aan de cliënt. 4. Bepaal wanneer, waar en hoe lang je gaat observeren. 5. Betrek je collega’s, eventueel andere zorgverleners en de mantelzorg erbij. 6. Rapporteer je bevindingen zo feitelijk mogelijk. 7. Leg je bevindingen voor aan je cliënt en eventueel de mantelzorg om na te gaan of je het bij het juiste eind hebt.

Er zijn verschillende meetinstrumenten beschikbaar. Denk aan een thermometer, bloeddrukmeter, bloedglucosemeter en urine-teststrip. Maar ook checklists, scorelijsten en vragenlijsten of een foto van een wond met meetlatje ernaast. In deel II komen deze aan bod. Bedenk wel dat deze instrumenten slechts een hulpmiddel zijn. Je zult daarnaast ook nog zelf moeten observeren en de gegevens interpreteren. Observatie kan, afhankelijk van het onderwerp, plaatsvinden op de vier domeinen van het zorgleefplan: lichamelijk welbevinden, mentaal welbevinden en autonomie, woon- en leefsituatie en participatie.

4.4 • Interpreteren

41

De aanpak Je cliënt is in huis al een paar keer gevallen. Onduidelijk is wat de oorzaak is. Je besluit tot een gestructureerde observatie en maakt een plannetje: 1. Doel van de observatie: achterhalen waarom mijn cliënt regelmatig valt. 2. Observatiepunten: a. Inrichting van de woning: vol meubels, vloerkleedjes, losse snoeren, drempels? b. Lopen van de cliënt: wankel, aarzelend, met/zonder kruk/stok/rollator? c. Opstaan uit de stoel: gaat dit moeilijk, komt hij daarna makkelijk op gang? Is hij duizelig? 3. Nagaan van medicatie: a. Welke bijwerkingen hebben zijn medicijnen? b. Heeft hij onlangs nieuwe medicatie of een andere dosering gekregen? 4. Navragen: a. Zijn er nieuwe lichamelijke klachten? b. Hoe voelt de cliënt zich: is hij licht in het hoofd, heeft hij pijn? c. Eet hij goed? Drinkt hij voldoende? d. Is er iets in zijn situatie veranderd? 5. Vraag je collega’s en bijvoorbeeld de huisarts wat hun ervaringen zijn. 6. Rapporteer  zo feitelijk mogelijk en vraag je cliënt of hij het eens is met je bevindingen.

4.4 Interpreteren

Interpreteren is betekenis toekennen aan datgene wat je hebt geobserveerd. Je hebt het niet alleen waargenomen, maar je kunt ook iets zeggen over de ernst en de aard van je observatie. Voordat je gaat interpreteren, moet je voor jezelf nagaan of je de situatie wel voldoende hebt verkend. Heb je zelf voldoende informatie verzameld door je observatie en de vragen die je aan de cliënt hebt gesteld? Heb je navraag gedaan bij de cliënt, bij andere zorgverleners en bij de mantelzorger of je observaties kloppen? 4.4.1 Ordenen en interpreteren van je bevindingen

Nadat je geobserveerd hebt en zoveel mogelijk gegevens verzameld, ga je deze eerst ordenen. In . tab. 4.1 zie je een voorbeeld van observatiegegevens bij de heer Van Schijndel uit casus 4.1, een cliënt met diabetes mellitus type 2, 78 jaar, weduwnaar sinds drie maanden en alleenwonend. Je hebt je gegevens verkregen door goed te kijken, door navraag en door meting van de bloedglucose en het gewicht. Door zo’n schema te maken, zie je snel wat er aan de hand is. Je maakt een totaalplaatje van alle informatie die jij en je collega’s de laatste tijd verzameld hebben. Vaak zit deze informatie verstopt in de rapportage in het zorgdossier. Beschrijf je observatie zo feitelijk mogelijk, dus niet alleen dat het huis rommelig is, maar ook wat je dan ziet. In het geval van de heer Van Schijndel springen er vier aspecten uit: hij eet en drinkt niet goed, hij geeft aan slechter te zien, heeft een rode plek op zijn teen en hij ruimt zijn huis niet op. De volgende stap is het interpreteren van je bevindingen. Je gaat er waarde aan toekennen en ze betekenis geven. Je stelt jezelf daarvoor een aantal vragen. Hoe ernstig is dit signaal? Wat

4

42

Hoofdstuk 4 • Observeren

. Tabel 4.1  Ordening van de observatiegegevens van de heer Van Schijndel.

4

risico

observatie

toelichting observatie

diabetes mellitus

1. veel aangebroken pakken koekjes en lege flesjes bier de laatste tijd 2. rode plek op teen

1. 7 × geconstateerd in de laatste 4 weken (1–30 mei 2014) week lang elke dag bloedglucose gecontroleerd: 4 × > 10 mmol/l 2. nagevraagd 3. sinds 28 mei 2014

overgewicht

4. kleding zit strakker

4. vier weken lang (maand mei 2014) elke week gewogen: 2 kg aangekomen

valrisico

5. kamer is rommelig

5. sinds ± 2 maanden is het steeds rommeliger geworden: afwas van een paar dagen op het aanrecht, stapels oude kranten op de grond, verlepte planten, ongeopende post

betekent dit risico voor deze cliënt? Is er een verband met andere signalen? Of met zijn ziektebeeld? Wat zou de oorzaak kunnen zijn? Wat gebeurt er als we niets doen? Bij meneer Van Schijndel heb je objectief vastgesteld door meting, navraag en observatie dat zijn bloedglucosewaarden te hoog zijn, hij slechter ziet en er een rode plek op zijn teen zit. De kans is heel groot dat dit verband houdt met zijn diabetes en het is zaak snel actie te ondernemen. Leg, na overleg met je cliënt, contact met de huisarts en overleg wat te doen. Je hebt ook waargenomen dat zijn huis rommeliger is geworden, er pakken koekjes aangebroken in huis liggen en dat er lege bierflesjes staan. Je hebt het vermoeden dat het niet goed met hem gaat, omdat hij sinds drie maanden weduwnaar is. Om dit zeker te weten, toets je deze aanname bij je cliënt door met hem in gesprek te gaan. De aanpak “Meneer Van Schijndel, ik maak me zorgen over u. Het is nu drie maanden geleden dat uw vrouw is overleden en dat heeft voor u veel veranderd. Het is duidelijk dat het niet goed gaat met uw diabetes, maar ik zie ook dat uw huis steeds rommeliger wordt en dat u niet goed eet en drinkt. Ik zie aangebroken pakken koekjes en lege bierflesjes. Gaat het wel goed met u? Zullen we het hier eens over hebben?”

Literatuur Adriaansen, M., Caris, J., (2011). Elementaire sociale vaardigheden. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Jong, J.H.J. de, Kerstens, J.A.M., Vermeulen, M.M. (2003). Handboek Verpleegkunde. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Websites 7 www.zorgvoorbeter.nl

43

Communiceren Nicolien van Halem, Sjaak Groot

5.1 Vragen stellen – 44 5.2 Het informatieve gesprek – 45 5.3 Voorlichting, instructie en advies – 47 5.3.1 Voorlichting – 47 5.3.2 Advies – 48 5.3.3 Instructie – 48 5.3.4 Gedragsverandering – 48 5.3.5 Tips voor het voeren van een gesprek – 49

5.4 Motiverende gespreksvoering – 50 5.4.1 Tips voor motiverende gespreksvoering: – 51

5.5 Onderhandelen – 52 5.5.1 Fasen van een onderhandeling – 52 5.5.2 Tips bij het onderhandelen – 53

5.6 Rapporteren – 54 5.6.1 De SOAP-methode – 55 5.6.2 Tips voor een goede verslaglegging – 55

Literatuur – 56

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_5, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

5

44

Hoofdstuk 5 • Communiceren

5.1 Vragen stellen

5

Om vraaggericht te kunnen werken, is het stellen van vragen noodzakelijk. Door het stellen van vragen in een gesprek en tijdens de zorgverlening kun je de situatie van de cliënt en eventuele veranderingen in beeld krijgen. Je verzamelt de informatie die je nodig hebt om de zorgverlening op te starten (in een intake), risico’s in kaart te brengen en de zorg te evalueren. Als je dit uitlegt aan de cliënt, weet hij dat het voor jou belangrijk is om vragen te stellen, namelijk om zo informatie te krijgen. Er zijn twee soorten vragen: 55 Open vragen. Deze beginnen met: wat, waar, wanneer en hoe. Open vragen laten veel ruimte voor een eigen antwoord, bijvoorbeeld: ‘Hoe heeft u dat ervaren?’ of: ‘Wat heeft de arts toen gezegd?’ 55 Gesloten vragen. Deze worden vaak alleen met ja of nee beantwoord. Bijvoorbeeld: ‘Was het moeilijk?’ Een gesloten vraag kan makkelijk een suggestieve vraag worden, bijvoorbeeld: ‘Dus u weet dat niet?’ Dat is niet handig als je juist veel informatie wilt horen. Een gesloten vraag is wel handig als je een duidelijk antwoord wilt, bijvoorbeeld: ‘Is de fysiotherapeut al bij u geweest?’ Vragen kunnen gaan over: 55 Kennis, of feiten (wat, waar, wanneer en hoe?) 55 Gedrag. (Wat heeft u gedaan?) 55 Hypotheses. Hierbij onderzoek je de mogelijkheden. (Wat zou u doen als…?) 55 Inzicht. Je wilt begrijpen, uitleggen en verklaren. (Hoe…?) 55 Toepassing. Deze vragen zijn gericht op het oplossen van het probleem, het ontwikkelen. (Laten zien hoe.) 55 Analyse. Hierbij wil onderzoeken en bewijzen. (Vergelijken, wat zijn verschillen of overeenkomsten?) 55 Verbinden/samenvoegen. Je wilt iets nieuws bedenken, creativiteit inzetten. (Hoe zullen we het aanpakken, wat zou er gebeuren als…?) 55 Gevoel. Met deze vragen onderzoek je de beleving. (Hoe voelt het nu?) 55 Evaluatie. De vragen zijn gericht op concluderen, besluiten. (Wat is de beste keuze? Wat gaan we verder doen?) Om de goede en juiste vragen te kunnen stellen, moet je jezelf soms even de tijd gunnen om na te denken. Door toelichting te vragen, laat je zien dat je oplettend en belangstellend bent. Goed overdachte vragen brengen je verder in denken en zorgen ervoor dat je de mogelijke oorzaken van veranderingen in beeld krijgt. Dit is vooral belangrijk als de cliënt zelf niet beseft dat er veranderingen gaande zijn of er niet over wil praten. Begrip voor zijn situatie en goed luisteren helpen je dan verder. De resultaten van je vragen registreer je in het zorgplan en geef je zo nodig door aan de arts en andere disciplines. Gesprekstechnieken die je nodig hebt bij het stellen van vragen zijn: 55 Doorvragen. Vragen om verduidelijking, aansluiten bij wat al eerder is gezegd. ‘Kunt u daar nog meer over vertellen?’ of: ‘Hoezo?’ 55 Herhalen. Dit doe je als je de laatste woorden van de ander vragend herhaalt. ‘Het was alleen maar narigheid’, dan zeg jij: ‘Alleen maar narigheid?’ 55 Kritische vragen. Helpen je kritisch na te denken. ‘Is dat waar?’ of: ‘Waarom is dat?’

5.2 • Het informatieve gesprek

45

55 Parafraseren. Je herhaalt in eigen woorden wat de ander zojuist gezegd heeft; daarmee controleer je of je begrepen hebt wat de ander gezegd heeft. ‘Dus u zegt dat u vannacht meer pijn heeft gehad?’ 55 Samenvatten. Je geeft in eigen woorden kort weer wat de ander gezegd heeft, ter controle of je het goed begrepen of goed hebt opgeschreven. Dit kun je ook doen ter afronding van een bepaald onderwerp. De techniek van het vragen stellen kun je het beste leren door in de praktijk te oefenen. Als je de vragen goed voorbereidt en tijdens het gesprek goed luistert naar de antwoorden, hoor je snel of jouw vraagwijze leidt tot de juiste informatie. De houding en aandacht van een cliënt tijdens het gesprek laten zien of je de goede vragen stelt. Raakt de cliënt afgeleid of onrustig, dan kan het zijn dat er iets anders gevraagd wordt dan de cliënt wil of verwacht. Benoem het gedrag dat je dan ziet. Dit kan je helpen om weer beter contact te krijgen met de cliënt, zijn gedachten of verwachting. De toon waarop je vragen stelt, is van groot belang. Daaruit blijkt empathie, betrokkenheid en behulpzaamheid. De aanpak Mevrouw Lampe vertelt je tijdens de zorgverlening dat ze slecht heeft geslapen. Je reageert als volgt: “U hebt slecht geslapen vannacht, kunt u vertellen wat u ervan merkte?” Mevrouw vertelt dat ze midden in de nacht wakker werd en niet meer in slaap kon komen. “Weet u hoe laat u waker werd?” Mevrouw Lampe: “Nee, ik weet het niet precies, maar het was nog erg donker”. Jij: “Wat maakte dat u niet meer in slaap kwam?” Mevrouw Lampe: “Ik had steeds pijn aan mijn stuitje.” Jij controleert de stuit; deze ziet een beetje rood, je ziet geen wondjes en daarom vraag je: “Weet u waardoor het zo’n pijn doet?” Mevrouw Lampe legt uit: “Nou ik ben gister gevallen tegen de wc-deur, sindsdien is het erg gevoelig”.

Tips voor een goed gesprek

55 Gebruik in een gesprek het ezelsbruggetje LSD: luisteren, samenvatten en doorvragen. 55 Pas op met ‘waarom’vragen. Deze kunnen bedreigend overkomen en de ander het gevoel geven dat je hem ter verantwoording roept. 55 Voorkom suggestieve vragen. Dit zijn vragen die het antwoord al in zich hebben (‘Dat vindt u vast moeilijk?’). 55 Stel geen vage vraag, omdat je het onderwerp zelf lastig vindt. Met vage vragen nodig je de ander uit om onder het antwoord uit te komen.

5.2 Het informatieve gesprek

Het informeren van een cliënt is een actief proces. Het doel is dat de cliënt zodanig geïnformeerd wordt dat hij zich beter een mening kan vormen of een beslissing kan nemen over zijn gezondheid en welzijn en dat hij weet wat hij moet doen om risico’s te voorkomen. Informatie en voorlichting kunnen betrekking hebben op vier aspecten: 55 Feitelijke informatie. Over bijvoorbeeld het verblijf, een ziekte, behandeling, rechten van de cliënt, uitslag van een bloedonderzoek, een behandelingsplan. Het accent ligt op de inhoud.

5

46

Hoofdstuk 5 • Communiceren

55 Instructie. Over richtlijnen en voorschriften die een cliënt moet volgen, bijvoorbeeld voor medicijngebruik of dieet, voorbereiding op een onderzoek enzovoort. Het accent ligt op de overdracht. 55 Uitleg geven. Over een ziekte of behandeling. Hierdoor leert de cliënt de achtergronden en gevolgen begrijpen en leert hij bepaalde risico’s beter inschatten. Zo leert hij beter omgaan met bijvoorbeeld een chronische aandoening. Het accent ligt op het leerproces. 55 Begeleiding. Het emotioneel steunen en opvangen van de cliënt (of zijn vertegenwoordiger), zodat hij zijn ziekte en de gevolgen daarvan zo goed mogelijk kan verwerken. Het accent ligt dan op het steunen en niet op het oplossen.

5

In een informatief gesprek is het belangrijk dat je de reden benoemt waarom je de informatie geeft. Je moet bekend zijn met wat de cliënt al over het onderwerp weet; dan kun je goed aansluiten op de informatiebehoefte van de cliënt. Vertel niet te veel tegelijk. Het is beter om je informatie in partjes te verdelen, te beginnen met dat wat direct aansluit op de situatie van de cliënt. Te veel vooruitlopen op wat er kan of gaat gebeuren kan de cliënt opnieuw in verwarring brengen. Als een cliënt er gericht naar vraagt, kun je die informatie alsnog geven. Kom ook regelmatig op de informatie terug bij de cliënt. Zo kun je checken of de cliënt de informatie echt begrepen heeft. Noteer in het zorgplan dat je de informatie gegeven hebt en in het kort ook de feitelijke inhoud van de informatie. De aanpak Meneer Koenders heeft zijn rechteronderbeen gestoten en gewond. De wond bloedt ernstig en er is een stuk huid ontveld. Je komt binnen een half uur nadat dit is gebeurd en ziet meneer in de stoel met bloed op zijn been en zijn kleding. Je verleent eerste hulp door de wond te verbinden en vraagt aan meneer wat er is gebeurd: “Kunt u vertellen wat er is gebeurd?” Meneer vertelt dat hij zijn evenwicht verloor en tegen de salontafel is gelopen, een zware tafel met een hoekig stalen frame. Daarna had hij veel pijn en bloedde hij hevig, waarna hij maar in de stoel is gaan zitten. Je vraagt of het vaker gebeurt dat hij zijn evenwicht verliest. Hij beaamt dit. Jij: “Heeft u een idee wat daar de oorzaak van is?” Meneer Koenders legt uit: “Het is begonnen na een bezoek aan de cardioloog” Jij vraagt door: “Is er iets veranderd na dat bezoek, bijvoorbeeld uw medicatie?” “Jazeker,” reageert meneer Koenders, “ik heb er een pilletje bijgekregen.” Je controleert het medicijn op de medicatielijst en checkt de bijwerkingen via in het Farmaceutisch Kompas en je leest dat dit medicijn in het begin kan leiden tot duizelingen. Je legt dit uit aan meneer Koenders en stelt voor om voorlopig even voorzichtig te zijn bij het lopen en een rollator in huis te gebruiken. “Nou, nee hoor!” roept hij uit, “die rollator heb ik voor buiten, die gebruik ik niet in huis.” Je legt nogmaals uit dat het voor nu en de komende week belangrijk is dat hij niet weer valt. Misschien worden de duizelingen minder de komende week en kan hij meneer de rollator binnen weer laten staan. Jij vraagt: “Hoe denkt u daarover? Zou het niet fijn zijn dat u niet weer valt en u stoot?” Meneer denkt na, knikt en stemt in met het gebruik van de rollator. Je pakt de rollator uit de gang en zet deze naast meneer. Je overlegt met hem hoe je ruimte in huis maakt. Je verzet een stoel en een plant, zodat hij goed met de rollator door het huis kan lopen.

5.3 • Voorlichting, instructie en advies

47

Tips voor een goed informatief gesprek

55 Bereid je vragen voor en neem je vragen mee naar je gesprek of overleg. 55 Zorg ervoor dat je aansluit op wat de ander vertelt. Bewaar sommige vragen voor een later moment. 55 Stel niet meerdere vragen tegelijk, anders raakt de ander makkelijk in verwarring. 55 Vragen naar emoties hebben vaak enige introductie nodig, anders voelt de ander zich erdoor overvallen. Bijvoorbeeld bij een vraag over een reanimatieverklaring. Leg eerst uit dat je een vraag wilt stellen over een onverwachte gebeurtenis.

5.3 Voorlichting, instructie en advies

Voorlichting, instructie en advies zijn van belang als je risico’s gesignaleerd hebt. Het zijn gezondheidsbevorderende activiteiten. Ze zijn nauw aan elkaar verwant, maar verschillen toch ook weer op onderdelen. Je kunt voorlichting, advies en instructie geven aan de cliënt zelf, maar ook aan mantelzorgers. Doel is dat de cliënt door deze interventies beter keuzes kan maken voor zijn eigen gezondheid. 5.3.1 Voorlichting

Voorlichting is uitleg geven over de ziekte die iemand heeft, de behandeling of het voorkomen van complicaties. Voorlichting geef je meestal mondeling. In een gesprek kun je checken of iemand de informatie goed heeft begrepen. Je kunt daarnaast gebruikmaken van voorlichtingsmaterialen, zoals boekjes, folders of informatieve sites op internet. Voorlichting kun je geven tijdens de dagelijkse zorg, maar je kunt ook apart tijd inruimen en registreren, in situaties waarin dat nodig is. De aanpak Mevrouw Markus heeft diabetes mellitus en ze is enige weken geleden van tabletten overgegaan op insuline. Je komt dagelijks om 8.00 uur om haar te instrueren en te begeleiden bij de insuline-injectie. Het lukt mevrouw steeds beter om zichzelf te injecteren, maar ze durft het nog niet alleen. Ze geeft de laatste week regelmatig aan dat ze zich niet lekker voelt’s morgens. Je vraagt door naar wat ze voelt. Mevrouw vertelt: “Na een uurtje voel ik me niet prettig, onrustig.” Je vraagt naar haar ochtendgewoontes. Ze vertelt verder: “Ik sta vroeg op, rond zes uur, dat doe ik mijn hele leven al. Dan neem ik mijn pillen en eet ik.” Jij legt uit dat hier mogelijk een oorzaak in zit, want de insuline krijgt ze nu pas om 08.00 uur. Je geeft voorlichting over de werking van insuline en de combinatie met het innemen van voeding. Daar pak je ook de folders van de diëtiste weer bij. Je adviseert mevrouw om later te eten, liefst vlak na het krijgen van de insuline. Mevrouw vindt dit veel te laat, dan zit ze uren te wachten tot ze kan eten. Vervolgens adviseer je mevrouw iets later te eten, rond half acht, dan zal het waarschijnlijk al beter gaan. Je adviseert dit enige dagen uit te proberen. “Dan bespreken we over een week of u zich beter voelt op de vroege ochtend.”

5

48

Hoofdstuk 5 • Communiceren

5.3.2 Advies

Advies is het geven van tips. Dit kan doelbewust als aparte interventie, maar het gebeurt ook vaak tussendoor, tijdens de zorgverlening. Voorbeelden

5

“Als u nu dit eens probeert…hoe zal dat gaan?” “Als u hier een steuntje kunt vinden, loopt u makkelijker”. Niet iedereen zit op goedbedoelde adviezen van de professional te wachten. Voor sommige mensen is het fijn om adviezen te krijgen (“De zuster weet zo goed wat goed voor me is!”), maar voor anderen is het bemoeizucht (“Ze zeggen altijd maar wat ik moet doen, ze weten het altijd beter”). Realiseer je ook dat een advies niet altijd opgevolgd wordt, al wordt er aanvankelijk wel mee ingestemd.

5.3.3 Instructie

Instructie is het aanleren van een handeling, zoals de stappen bij het injecteren van insuline, het verzorgen van een stoma of het innemen van medicatie. Voorlichting, advies en instructie komen vaak in combinatie met elkaar voor. Denk maar aan een cliënt die je leert omgaan met zijn stoma: die heeft voorlichting nodig over zijn spijsverteringskanaal en de relatie met voeding, adviezen hoe om te gaan met zijn maaltijden om bijvoorbeeld luchtjes te voorkomen en instructie over het aanbrengen van nieuw stomamateriaal. 5.3.4 Gedragsverandering

Het is makkelijke gezegd dan gedaan: de gegeven voorlichting is geen garantie dat de boodschap ook is overgekomen. Om resultaat te bereiken, moeten cliënten vaak hun gedrag veranderen en dat is een lastige zaak. Gedragsverandering kan volgens het model van Balm pas plaatsvinden als er aan verschillende voorwaarden is voldaan: 55 Openstaan. De cliënt moet ervoor open staan om iets aan het probleem te doen. 55 Begrijpen. De cliënt moet inzicht hebben in het soort probleem. 55 Willen. De cliënt moet motivatie hebben om het nieuwe gedrag in de praktijk te brengen. 55 Kunnen. De cliënt moet in staat zijn het gewenste gedrag uit te voeren. 55 Doen. De cliënt moet het ook daadwerkelijk doen. 55 Volhouden. De cliënt moet het gedrag ook blijvend volhouden, eerst met begeleiding en later zelfstandig. Alle stappen moeten doorlopen worden. Als je direct met uitvoeren begint (kunnen), kan het zomaar gebeuren dat een cliënt terugvalt naar oud gedrag en je niets bent opgeschoten. Neem dus de tijd voor elke stap en stem de uitleg af op het begripsniveau van de cliënt. Pas als hij het begrijpt, kun je over naar de volgende fase: wil de cliënt het echt? Hij moet het immers zelf gaan doen. Vervolgens kun je overgaan tot de instructie om tot het ‘doen’ te komen. Daarna gaat het om begeleiden en monitoren bij de gedragsverandering, richting zelfstandigheid. Bij terugval begin je opnieuw bij stap 1: openstaan, begrijpen, et cetera (. fig. 5.1).

49

5.3 • Voorlichting, instructie en advies

openstaan

begrijpen

willen

kunnen

doen

volhouden

. Figuur 5.1  Het model van Balm. (Schotsman en Van Os 2011)

De aanpak Mevrouw Bal woont sinds een maand in een serviceflat. Mevrouw heeft een aantal keren opgemerkt dat ze haar oude buurtjes zo mist. Die kwamen bijna dagelijks even binnen om te vragen hoe het met haar was en dan dronken ze soms een kopje koffie. In de flat hebben zij haar een paar keer opgezocht. Met haar huidige buren heeft ze nog geen contact, die zijn ook veel weg, naar haar idee. Tijdens een zorgmoment vraag je hoe ze de veranderingen door het verhuizen ervaart, en wat ze het meest mist. Mevrouw vertelt dat ze het meest het gewone spontane contact mist. Je vertelt mevrouw dat in de serviceflat elke morgen bewoners met elkaar koffie drinken, en een aantal keer per week een ‘borreluurtje’ houden: “Is dat wat voor u?” Mevrouw aarzelt: “Ik zal er eens over nadenken en eens met mijn dochter overleggen.” Je geeft aan dat je volgende week nog eens zult informeren hoe ze erover denkt.

5.3.5 Tips voor het voeren van een gesprek

55 Neem de tijd voor een gesprek. Raffel het niet af, maar verdeel het over het meerdere momenten. 55 Noteer in het zorgplan waar je bent gebleven met je informatie, zodat je collega’s daar niet doorheen ‘fietsen’. 55 Sluit aan bij wat de cliënt begrijpt. Kies daar ook je voorlichtingsmateriaal bij. 55 Betrek zoveel mogelijk de mantelzorger bij de voorlichting. Deze persoon weet vaak goed wat past bij de cliënt. 55 Maak gebruik van de goede voorbeelden en materialen op 7 www.gezondheidsvaardigheden. nl. 55 Attendeer de cliënt op informatiemateriaal van patiëntenverenigingen. Informatie van verschillende kanten horen en zien, kan helpen in de fase van ‘openstaan’. 55 Complimenteer de cliënt bij elke stap die hij neemt. Waardering helpt immers bij de motivatie (het ‘willen’).

5

50

Hoofdstuk 5 • Communiceren

5.4 Motiverende gespreksvoering

5

Motiverende gespreksvoering (ook wel motivational interviewing genoemd) is een bruikbare gesprekstechniek, die mensen stimuleert zich voor te bereiden op verandering (Miller en ­Rollnick 2005). Je hebt deze techniek nodig om je cliënt te motiveren zijn gedrag aan te passen om risico’s te voorkomen. De vier principes van motiverende gespreksvoering zijn: 1. Empathie uitoefenen en reflectief luisteren. Empathie uitoefenen is zonder oordeel de gevoelens en perspectieven van de ander begrijpen. Reflectief luisteren is het in eigen woorden teruggeven wat men hoort en wat men ziet aan emoties, waardoor de ander zijn of haar eigen situatie verder kan exploreren en tot inzichten en oplossingen kan komen. 2. Het ontwikkelen van discrepantie. Het doel is dat de ander tot inzicht komt welke nadelen aan zijn huidig gedrag kleven en welke voordelen verandering met zich meebrengt. 3. Meegaan met de weerstand. Door ‘mee te deinen’ wordt weerstand voorkomen en wordt de ander actief betrokken bij het proces van probleemoplossing. Ga niet de discussie aan, bestrijd geen weerstand; lok nieuwe perspectieven uit, maar leg ze niet op. 4. Ondersteuning van persoonlijke effectiviteit. Dit heeft te maken met vertrouwen schenken; het geloof van de ander in zichzelf stimuleren om een speciale taak met goed gevolg uit te voeren. De ander moet gaan geloven dat hij of zij werkelijk verandering kan bewerkstelligen. Motiverende Gespreksvoering kent twee fasen. 1. Fase 1 is gericht op het ontwikkelen van motivatie om te veranderen. In deze fase maak je gebruik van vijf specifieke gesprekstechnieken: 55 Je stelt open vragen. Je hebt speciale aandacht voor de voordelen en de nadelen van specifiek gedrag. 55 Je reageert reflectief luisterend. Je vertaalt antwoorden in eigen woorden en je checkt vervolgens of dat klopt. Dit lokt vaak een reactie uit. 55 Je geeft complimenten. Je uit waardering en begrip. 55 Je vat samen. Je laat zien dat je aandachtig luistert en je versterkt wat er is gezegd. 55 Je vraagt waarom de cliënt wel of niet zou willen veranderen. Als de ambivalentie (­tegenstrijdige gevoelens) duidelijk wordt, geeft dit aangrijpingspunten om te veranderen (verandertaal). Weerstand en verandertaal zijn twee kernbegrippen in de methode. Met weerstand wordt bedoeld: verzet, hinderen of afweer tegen de verandering. Weerstand heeft vaak te maken met angst voor het onbekende of met zich beknot voelen in wat iemand zelf wil. Verandertaal is de taal die de cliënt zelf uitspreekt, richting de gewenste verandering. Door het zelf uit te spreken, wordt de motivatie voor verandering versterkt. 1. In fase 2 moet je een balans vinden tussen veel of weinig richting geven. Is de ander voldoende gemotiveerd of is er nog twijfel? 55 Je vat opnieuw de situatie samen. 55 Door het stellen van vragen daag je de ander uit eigen wensen of plannen aan te dragen. Hierbij is het van belang dat je reflectief luistert. 55 Je geeft alleen advies als de ander er expliciet om vraagt.

5.4 • Motiverende gespreksvoering

51

De aanpak Een cliënt heeft advies gekregen om meer te bewegen. Jij wilt dit bewegen stimuleren en voert een motiverend gesprek: Jij: “Om de bloedsomloop in uw benen te helpen, om niet zulke dikke benen te krijgen, is het belangrijk dat u dagelijks een wandelingetje maakt. Wat vindt u daarvan?” (open vraag) De cliënt: “Ik kan helemaal geen blokje om, dat kost me teveel energie.” (weerstand) Jij: “U vindt het vermoeiend, hè?” (Vat samen en checkt of dit klopt.) Cliënt: “Hmmm.” (instemmend) Jij: “Wanneer denkt u weer energie te hebben?” (verandertaal uitlokken, uitdagen door een vraag) Client: “Misschien loop ik morgen wel een stukje.” (verandertaal door de cliënt zelf uitgesproken) Jij: “Wat een goed idee, om morgen een klein stukje te lopen!” (complimenteren). “Wat lijkt u een goed moment op de dag?” (plan maken, geen advies)

Hieruit ontstaat een plan, waarin je de keuzes afweegt en de doelen vaststelt. De wensen van de ander zijn het belangrijkste ingrediënt. Voor motiverende gespreksvoering moet je dus niet alleen gesprekstechnieken beheersen, maar ook een vraaggerichte houding laten zien, die zichtbaar wordt het in respect voor de beleving, de keuze en de oplossingen van de ander. Er is veel geschreven over motiverende gespreksvoering. Om de methode goed te leren beheersen, is het raadzaam om een praktische training te doen, waarin je verschillende technieken kunt oefenen. 5.4.1 Tips voor motiverende gespreksvoering:

55 Vermijd een welles-nietesdiscussie. Deze is zinloos en helpt de cliënt niet verder. 55 Ga vooral uit van wat de cliënt wel kan en weet, ondersteun en benadruk dat. 55 Gebruik de techniek van ‘positief her-etiketteren’: benoem iets negatiefs in positieve zin: benoem bijvoorbeeld als iets niet helemaal is gelukt, dat er ook iets wel is gelukt. ‘Het glas is halfleeg’ wordt dan ’het glas is halfvol’. 55 Speel eens ‘advocaat van de duivel’: geef stem aan de negatieve kant en benadruk deze kant: “Ja het is ook moeilijk om te bewegen, het is nu eenmaal niet anders, dat u strammer en zwaarder wordt.” 55 Een wat ‘domme’ opstelling werkt ook in sommige situaties: doe net alsof je iets niet weet en laat het je uitleggen door de cliënt. Zo hoor je wat de cliënt begrijpt en dit geeft vaak aangrijpingspunten voor verandertaal. 55 Maak gebruik van een schaalvraag; vraag de cliënt aan te geven op een schaal van één tot tien (weergegeven op een papier) hoe belangrijk hij een bepaalde verandering vindt en hoeveel vertrouwen hij erin heeft om een klein stapje dichter bij de tien te komen. Met deze vragen, gevisualiseerd op een papier, help je de cliënt na te denken over zijn eigen mogelijkheden. Vervolgens kun je vragen: “Wat kan ik doen om u te helpen daar te ­komen?”

5

52

Hoofdstuk 5 • Communiceren

5.5 Onderhandelen

5

Het komt wel eens voor: je moet nee zeggen op een wens van de cliënt of je kunt een bepaalde afspraak niet nakomen. Vraaggericht werken wil niet zeggen dat je alles wat een cliënt je vraagt ook direct doet. Wel sluit je zo goed mogelijk aan bij de wensen en verwachtingen van die cliënt. Maar je bent in de uitvoering altijd afhankelijk van je eigen mogelijkheden en van de mogelijkheden van je team of organisatie. Het is dan geen onwil, maar onmacht, en voor onmacht zal een cliënt eerder begrip hebben. Bij het opstellen van het zorgplan en bij het plannen van de opvolging na risicosignalering begint meteen het onderhandelen. Een cliënt zal aangeven wat hij wil of verwacht van jou als zorgverlener. Dan moet je direct duidelijk maken wat je wel en niet kunt toezeggen, zodat je niet achteraf met teleurstellingen wordt geconfronteerd. Mensen die met elkaar onderhandelen, hebben elkaar nodig om iets voor elkaar te krijgen. De verschillende partijen zijn onderling afhankelijk van elkaar. Het is belangrijk om het gesprek te voeren met de juiste argumenten en te beschikken over de juiste informatie. Onderhandelen vraagt om aandachtig luisteren, terugkoppelen en doorvragen. In onderhandelingsgesprekken met cliënten is het verstandig om naar een win-winsituatie toe te werken. Daarnaast moet je in staat zijn om onder spanning, vriendelijk, open en geduldig je standpunt te verdedigen. Soms gaat een wens in tegen je professionele uitgangspunten. Dan moet je je besluit goed onderbouwen en een cliënt mogelijk terugverwijzen, bijvoorbeeld naar een arts. Voorbeeld: een cliënt volgt een medische behandeling niet op en vraagt jou hierin mee te gaan en dit niet door te geven. Dan is het belangrijk dat je over vaardigheden beschikt die je helpen je idee goed te verwoorden en de cliënt te motiveren om mee te werken. Soms is het schipperen met de mogelijkheden die er zijn. Onderhandelen is dan een noodzakelijke vaardigheid. 5.5.1 Fasen van een onderhandeling

Een onderhandelingsgesprek bestaat uit drie fasen. Zie deze fasen als hulpmiddel waarmee je het gesprek kunt voorbereiden en uitvoeren, al zijn de fasen niet altijd duidelijk te onderscheiden. Fase 1 Beeldvorming In deze fase onderzoeken de verschillende partijen in het onderhandelingsgesprek welke belangen de partijen hebben. Het verzamelen van informatie en vragen stellen zijn belangrijke onderdelen. Fase 2 Oordeelsvorming In deze fase doen de partijen voorstellen aan elkaar. Deze voorstellen worden afgewogen en er wordt naar een oplossing gezocht die zo veel mogelijk recht doet aan de deelnemende partijen. Fase 3 Besluitvorming Het gesprek richt zich op de oplossing en er worden besluiten genomen. Er kan net zolang aan de oplossing worden geschaafd, totdat de deelnemende partijen het met elkaar eens zijn. Je kunt in deze fase ook besluiten de onderhandeling even te stoppen als blijkt dat je geen overeenstemming over een passende oplossing kunt vinden. Maak dan een afspraak voor een

5.5 • Onderhandelen

53

vervolggesprek. In deze fase is het belangrijk dat je nog eens terugkijkt op welke wensen je bij aanvang van het gesprek had. Zo kun je zien of de cliënt en jijzelf tevreden zijn met de oplossing en alle zorgafspraken die je gemaakt hebt. Als je over enkele afspraken niet tevreden bent, kun je mogelijk nog bijstellen of een vervolggesprek plannen om bepaalde onderwerpen opnieuw aan bod te laten komen. Voordat je met een onderhandeling begint, moet je de volgende zaken eerst goed op een rijtje hebben: 55 Maak voor jezelf duidelijk welk doel je wilt bereiken met de onderhandeling. Wat zijn je belangen bij de onderhandeling? 55 Ga na of je genoeg kennis hebt over de onderwerpen waarover onderhandeld wordt. Vergaar kennis als je kennis tekortkomt. Bedenk de argumenten die je voor jouw belang kunt gebruiken. 55 Bedenk met welke argumenten de andere partij zal komen en bedenk welke antwoorden je kunt geven op deze argumenten. 55 Bedenk hoe je het onderhandelingsgesprek gaat openen. Met welke argumenten ga je beginnen? Welke argumenten kun je beter tot later bewaren? 55 Bepaal vooraf welk resultaat je minimaal wilt bereiken met deze onderhandeling; zet aan het begin hoger in, zodat je nog zaken kunt toegeven (onderhandelingsruimte). 55 Maak eventueel vooraf een voorstel dat je aan de onderhandelaars toestuurt. De aanpak Mevrouw Bartels komt uit het ziekenhuis na een opname van een week. De diagnose bij opname was algemene malaise. Na verschillende onderzoeken is er geen oorzaak gevonden, al is in het ziekenhuis haar gezondheidssituatie wel iets verbeterd, zonder aanwijsbare reden. Mevrouw Bartels: “Ik heb helemaal geen puf, ik kan nauwelijks uit mijn stoel komen, zo moe ben ik.” Jij: “In de overdracht staat dat er geen oorzaak is gevonden voor uw vermoeidheid. Hebt u zelf een idee wat de oorzaak kan zijn?” Mevrouw: “Ik heb geen idee, ik snap niet dat de arts niets heeft gevonden!” Jij: “De arts schrijft hier een advies: Probeer zo ‘normaal’ mogelijk te leven, en pak de dagelijkse levensverrichtingen weer op.” Mevrouw Bartels reageert: “Ja, die arts heeft makkelijk praten, die voelt niet hoe moe ik ben.” Jij: “Vindt u het goed als ik u ’s morgens help met wassen en aankleden, en dat we dan samen kijken wat u zelf kunt doen? En als het niet verder lukt dan help ik u.”

5.5.2 Tips bij het onderhandelen

55 Begin je onderhandeling met duidelijke uitspraken of concrete zaken. Zorg dat je een zekere indruk achterlaat. 55 Houd tijdens het gesprek goed contact met de cliënt en laat soms stiltes vallen. Hierdoor kom je overtuigend over. 55 Begin met onderwerpen waarover je het snel eens kunt worden. Bewaar sommige details en lastige zaken voor later. 55 Wees duidelijk over je standpunt, maar word niet onvriendelijk.

5

54

Hoofdstuk 5 • Communiceren

5.6 Rapporteren

Rapporteren betekent verslag uitbrengen. Elke zorginstelling heeft eigen afspraken over de rapportage. Elke zorginstelling of individueel werkende zorgverlener is verplicht om een cliëntendossier te voeren. Dit kan papieren of digitaal dossier zijn (zoals het Elektronisch Cliënten Dossier, ECD). Verslaglegging is van belang voor het

5

55 vaststellen, verlenen, voortzetten, evalueren, overdragen en controleren van de zorg; 55 waarborgen van de continuïteit en kwaliteit van de zorg en een goede samenwerking en afstemming met collega’s en andere disciplines; 55 kunnen reconstrueren van een gang van zaken; 55 voorkomen van fouten; 55 ontstaan van een scherper bewustzijn voor de risico’s en consequenties van bepaalde handelingen, zoals het beperken van de vrijheid van een cliënt; 55 honoreren van de rechten van de cliënt en zijn vertegenwoordigers; 55 afleggen van verantwoording over het handelen, zo nodig in een juridische procedure. Bron: Richtlijn Verpleegkundige en verzorgende verslaglegging (2011), V&VN.

Het zorgplan maakt deel uit van een zorgdossier, met hierin ruimte voor rapportage. Je rapporteert om je collega’s op de hoogte te houden van de situatie, de zogenaamde voortgangsrapportage. Op die manier zorg je voor continuïteit ofwel doorlopende zorg. Als team kom je via de rapportage steeds meer te weten over de cliënt, omdat je niet steeds opnieuw vanaf nul hoeft te beginnen. Ten slotte kun je door de rapportage terugkijken op de geboden zorg en dat geeft je de gelegenheid om te evalueren. Risicosignalering maakt onderdeel uit van de rapportage. De aanpak Vervolg mevrouw Bartels. Het lukt mevrouw tijdens de zorgmomenten niet om zich deels zelf te verzorgen. Jij ervaart mevrouw daarbij als afwachtend en vindt dat ze weinig initiatief neemt. Je rapporteert na de zorgverlening van mevrouw Bartels binnen het domein ‘Gezondheid en lichamelijk welbevinden’: ‘Mevrouw voelt zich erg vermoeid. Mevrouw kan alleen haar gezicht wassen, daarna geeft ze het washandje aan mij om verder te gaan. Mevrouw lijkt weinig kracht te hebben in haar armen. Ik heb de zorg overgenomen.’ Je sluit af met een datum en je volledige naam.

Rapporteren is een vaardigheid die je moet ontwikkelen. Je kunt mondeling en schriftelijk rapporteren. 55 Mondelinge rapportage werkt snel en je kunt meteen op vragen en onduidelijkheden inspelen. Nadeel is dat je niet kunt controleren of de ander het goed gehoord of begrepen heeft. Mondelinge rapportage wordt ook eerder gekleurd door emoties. 55 Schriftelijke rapportage gebeurt vaak aan het eind van een dienst of in de thuiszorg bij elke cliënt voordat je weggaat. Er zijn ook schriftelijke rapportages na een vergadering of na een gesprek. Je kunt de schriftelijke rapportage op verschillende manieren doen. Je

5.6 • Rapporteren

55

kunt een beschrijvende rapportage geven, of een rapportage aan de hand van een standaardformulier of met behulp van een checklist, zoals de Verkorte Checklist Veilige Zorg. Ook de informatie die je verkrijgt via de app Risicosignalering kun je opnemen in de rapportage. Schriftelijk rapportage heeft het voordeel boven mondelinge rapportage dat je je woorden bewuster kunt kiezen en dat iedereen de rapportage (meerdere keren) kan inzien. Soms wil een cliënt niet dat je rapporteert. Dat kun je respecteren, mits het niet ten koste gaat van de lichamelijk en geestelijke gezondheid van de cliënt. Dan schrijf je bij de rapportage dat je het tegen de wil van de cliënt opschrijft. Ook kan het voorkomen dat je vast wilt leggen dat een cliënt iets niet wil in het kader van zijn zorg en behandeling. Het is belangrijk dat je zorgvuldig omgaat met de vertrouwelijke informatie. Kies je woorden in de rapportage zorgvuldig, vraag de cliënt wat hij ervan vindt, leg het dossier niet op een plek waar Jan en alleman het kan inzien en praat nooit met anderen, die niet betrokken zijn bij de zorg, over de cliënt. Realiseer je dat de cliënt in de meeste gevallen recht heeft op inzage en op een afschrift van zijn dossier. 5.6.1 De SOAP-methode

Als je rapporteert, is het belangrijk om onderscheid te maken in objectieve en subjectieve gegevens. Een manier om dat te doen is de SOAP-methode: 55 Subjectief. Wat de cliënt zegt over zijn eigen belevingen. 55 Objectief. De directe observatie van de situatie door de medewerker. Ofwel: het gedrag van cliënt zoals de medewerker dit waarneemt. 55 Analyse. Een conclusie wordt getrokken uit de subjectieve en objectieve gegevens die de medewerker heeft verzameld. 55 Plan. Wat de medewerker vervolgens gaat doen. 5.6.2 Tips voor een goede verslaglegging

55 55 55 55 55

55 55 55 55

Schrijf netjes, zorgvuldig, juist, controleerbaar, bondig, volledig en begrijpelijk. Schrijf zo, dat er niets te vragen overblijft. Vermijd jargon en afkortingen. Schrijf eerst wat trefwoorden op, om daarna tot een logisch verhaal te kunnen komen. Maak gebruik van eenduidig taalgebruik (zoals gebruikelijk in je instelling): bijvoorbeeld van de gangbare classificatiesystemen en begrippenkaders, zoals de International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF), de gezondheidspatronen van Gordon, NANDA-classificaties en Omaha. Gebruik ook de checklists bij risicosignalering. Beschrijf eerst de feiten en geef daarna je mening, maar alleen als dit wenselijk is. Probeer zo objectief mogelijk te zijn en geef aan als je interpreteert. Gebruik bijvoorbeeld de SOAP-methode (zie 7 par. 4.1). Noteer altijd je volledige naam en een datum. Als je de naam van je collega ook vermeldt, vermeld je jouw naam als laatste. Lees voor de zekerheid je rapportage nog eens over, voordat je deze opslaat op de computer.

5

56

Hoofdstuk 5 • Communiceren

Literatuur Balm, M.F.K. (2002). Exercise Therapy and Behavioural Change, Uitgeverij Lemma: Amsterdam Halem van N., et al. (2014). Planmatig zorg verlenen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Halem van N., et al. (2013). Lekker Belangrijk. Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers. Miller, W.R. & Rollnick, S (2005) Motiverende gespreksvoering. Gorinchem: Ekklesia Richtlijn Verpleegkundige en verzorgende verslaglegging, (2011). Utrecht: Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN). Schotsman, A.C., Os, van N. (2011). Voorlichting en advies in de tandartsenpraktijk, Basiswerk AG. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

5

57

Deel II Wat zijn de belangrijkste risico’s in de ouderenzorg? Elly van Haaren, Nicolien van Halem, Sjaak Groot

Hoofdstuk 6 Inleiding – 59 Hoofdstuk 7

CVA – 63

Hoofdstuk 8 Delier – 67 Hoofdstuk 9 Dementie – 71 Hoofdstuk 10 Depressie – 77 Hoofdstuk 11 Diabetes mellitus – 81 Hoofdstuk 12 Eenzaamheid – 87 Hoofdstuk 13 Hartfalen – 91 Hoofdstuk 14 Huidletsel: decubitus – 95 Hoofdstuk 15 Huidletsel: smetten en skin tears – 101 Hoofdstuk 16 Incontinentie – 105 Hoofdstuk 17 Medicatiefouten – 111 Hoofdstuk 18 Mondzorg – 115 Hoofdstuk 19 Onbegrepen gedrag – 119

II

Hoofdstuk 20 Ondervoeding en overgewicht – 123 Hoofdstuk 21 Vallen – 129 Hoofdstuk 22 Visusstoornissen – 135

59

Inleiding

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_6, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

6

60

6

Hoofdstuk 6 • Inleiding

In deel II komen de belangrijkste risico’s in de ouderenzorg aan bod. We beschrijven een aantal thema’s (eenzaamheid, huidletsel (decubitus, smetten en skin tears), incontinentie, medicijngebruik, mondzorg, onbegrepen gedrag, ondervoeding en overgewicht, vallen) en ziektebeelden (CVA, delier, dementie, depressie, diabetes, hartfalen en visusstoornissen). We geven per thema eerst achtergrondinformatie en gaan vervolgens in op de gevolgen van de aandoening/situatie. Vervolgens beschrijven we waar je alert op moet zijn en wat je als opvolging kunt inzetten. Uitgangspunt zijn de interventies volgens de landelijke richtlijnen. De interventies zijn (deels) gericht op gezondheidsbevordering en het versterken van het zelfmanagement van de cliënt. In de beschrijving van de thema’s zijn de stappen van risicosignalering te herkennen: 1. Verkennen en vaststellen 2. Plannen en doen (= opvolging) 3. Evalueren en bijstellen Zie ook 7 H. 2. We geven bij elk thema aan welke risicosignaleringsinstrumenten er beschikbaar zijn en waar je ze kunt vinden. Naast signaleringsinstrumenten per thema of ziektebeeld zijn er instrumenten voor meerdere thema’s: 55 Vilans heeft de Verkorte Checklist Veilige Zorg ontwikkeld met bijbehorende app (7 www.zorgvoorbeter.nl). 55 V&VN heeft een poster en een aantal werkbladen gemaakt voor het signaleren van gezondheidsrisico’s. Er zijn werkbladen van: depressie, huidletsel, incontinentie, medicijngebruik, ondervoeding en overgewicht, vallen. Je kunt ze downloaden via 7 www.zorgleefplanwijzer.nl. (. fig 6.1)

Inleiding

. Figuur 6.1  Voorbeeld van het werkblad Vallen. (Bron: V&VN)

61

6

63

CVA 7.1 Wat is het? – 64 7.2 Wat zijn de gevolgen? – 64 7.3 Waar moet je alert op zijn? – 64 7.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 66 7.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 66 Literatuur – 66

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_7, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

7

64

Hoofdstuk 7 • CVA

7.1

Wat is het?

CVA is de afkorting van cerebrovasculair accident, een ongeluk in de bloedvaten van de hersenen. Het is een niet-aangeboren hersenletsel (NAH) en wordt ook wel ‘beroerte’ genoemd. Bij 80 % van de CVA-patiënten gaat het om een herseninfarct en bij 20 % om een hersenbloeding. Een herseninfarct ontstaat doordat er een bloedstolsel in de hersenen komt, waardoor een deel van de hersenen geen zuurstof meer krijgt en afsterft. Bij een hersenbloeding scheurt of knapt er een bloedvat. De gevolgen van een hersenbloeding of herseninfarct zijn afhankelijk van de grootte van het gebied dat aangetast wordt en van waar het gebied zich bevindt. Als het ‘taalgebied’ wordt aangedaan, krijgt iemand problemen met praten; wordt het ‘motorisch gebied’ geraakt, dan raakt iemand verlamd. Bij een infarct of bloeding in de rechterhersenhelft raakt iemand linkszijdig verlamd en omgekeerd. Hoe groter het gebied, hoe ernstiger de problemen. Of het om een bloeding of een infarct gaat maakt niet uit voor de gevolgen.

7

7.2 Wat zijn de gevolgen?

De gevolgen van een CVA lopen uiteen van licht tot zeer ernstige en invaliderende gevolgen. De belangrijkste gevolgen zijn: 55 halfzijdige verlamming links of rechts. 55 cognitieve stoornissen zoals geheugenproblemen, problemen met plannen of met uitvoeren van (alledaagse) handelingen; 55 communicatieproblemen, zoals afasie; 55 slikstoornissen; 55 karakterveranderingen. 7.3 Waar moet je alert op zijn?

Een cliënt in zorg die een CVA heeft gehad, vraagt goede behandeling (medicatie), maar ook controles, ondersteuning bij ADL, begeleiding bij het ziekteproces en het nakomen van leefregels, en het tijdig signaleren van risico’s. Daarmee kun je veel problemen voorkomen. Algemeen: 55 Er kunnen communicatieproblemen optreden: (ernstige) afasie (= vermindering of verlies van het vermogen zich uit te drukken) en dysartrie (= uitspraakstoornis). 55 De partner is niet gewend om te gaan met iemand met deze problematiek. In veel gevallen neemt de partner te veel over, waardoor de cliënt niet gestimuleerd wordt om te oefenen. In korte tijd wordt datgene wat hij geleerd heeft tijdens de revalidatie tenietgedaan. 55 De verhouding tussen cliënt en partner wijzigt: de relatie verandert van een liefdesrelatie in een zorgrelatie. Overbelasting van de mantelzorger dreigt. 55 De seksuele relatie kan veranderen, doordat de cliënt geen zin heeft in seks, erectieproblemen heeft, minder snel opgewonden raakt of juist seksueel ontremd raakt. Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 Halfzijdige verlamming links of rechts. Afhankelijk van de ernst van de verlamming, kan de cliënt nog gedeeltelijk of helemaal niet meer voor zichzelf zorgen. Te veel en te snel taken van de cliënt overnemen, zorgt ervoor dat hij op den duur helemaal niets meer zelf kan. 55 De kans op vallen is aanzienlijk door lichamelijke beperkingen bij gaan zitten, lopen, staan en reiken en door problemen met de balans.

7.3 • Waar moet je alert op zijn?

65

55 Door het neglect (zie verderop bij cognitieve verschijnselen) wordt het veilig verplaatsen in huis lastiger, maar bijvoorbeeld ook eten en aankleden. 55 Het huis is niet berekend op iemand met een handicap. Er zijn drempels, de trap is steil, de wc is te laag, de douche heeft een te hoge instap, kranen zijn lastig te openen, de keukenkastjes hangen te hoog, de huiskamer staat te vol, het bed is te laag, de vloerbedekking is hoogpolig. 55 Problemen met eten kunnen optreden door slikstoornissen. Cognitieve verschijnselen klachten, zoals: 55 aandachts- en concentratieproblemen; 55 geheugenproblemen; 55 problemen met herkennen van personen, voorwerpen, geluiden, geuren (= agnosie); 55 moeite met ruimtelijk waarneming; 55 moeite met het uitvoeren van (complexe) handelingen (= apraxie); 55 problemen met oriënteren in tijd en ruimte en het benoemen van personalia; 55 neglect, ofwel het stelselmatig verwaarlozen van één lichaamshelft of een deel van de ruimte om iemand heen; iemand rijdt bijvoorbeeld met zijn rolstoel steeds tegen een deurpost aan, hij eet zijn bord maar half leeg, trekt maar één sok aan; 55 moeite met plannen en organiseren van alledaagse dingen. Psychische verschijnselen, zoals: 55 persoonlijkheids- en karakterveranderingen; 55 verminderde flexibiliteit; 55 overschatting van de eigen mogelijkheden, waardoor gevaarlijke situaties kunnen ontstaan; 55 cliënt kan zeer emotioneel of depressief worden; 55 angst en onzekerheid bij de cliënt en zijn partner. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Niet alles is direct zichtbaar Bij sommige cliënten met CVA is niets aan de buitenkant te zien. Ze zijn niet halfzijdig verlamd en kunnen goed praten. Maar dit betekent niet dat er niets aan de hand is. Soms hebben cliënten bijvoorbeeld moeite met plannen of met overzicht houden. Vooral voor jonge cliënten die nog werken, kan dit grote consequenties hebben. Ze kunnen complexere taken niet meer aan en functioneren niet (goed) meer. Sociaal isolement Schaamte speelt een rol. De CVA-cliënt heeft vaak moeite om te laten merken dat hij lichamelijke beperkingen heeft, het gesprek niet goed kan volgen of problemen heeft met communiceren. Om die reden zal hij sociale contacten uit de weg gaan. Bovendien hebben anderen niet altijd begrip voor de CVA-cliënt en veel mensen vinden het moeilijk om ermee om te gaan. Ze treffen iemand die veranderd is ten opzichte van vroeger, ze weten niet waarom hij zo reageert en kunnen niet of moeilijk met hem communiceren.

7

66

Hoofdstuk 7 • CVA

7.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 Barthel Index voor het vaststellen van de mate van afhankelijkheid van hulp (7 www.meetinstrumentenzorg.nl). 55 Zelfredzaamheidsradar voor het bepalen van de mate van zelfredzaamheid (7 www.goedgebruik.nl). 55 Geriatric Depression Scale voor signalering van depressie (7 www.meetinstrumentenzorg.nl). 55 SNAQ voor screening van ondervoeding (7 www.zorgvoorbeter.nl, thema Eten en drinken). 7.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

7

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. 55 Ga na of er gevaarlijke situaties in of buitenshuis zijn. Denk aan obstakels, onoverzichtelijke inrichting van het huis of van bijvoorbeeld kasten. 55 Stimuleer de cliënt om zoveel mogelijk zelf te doen. Dit is erg belangrijk om het niveau van functioneren te verbeteren én vast te houden. Leg ook aan de mantelzorger uit dat het voor de cliënt heel nadelig uitpakt als de cliënt alles uit handen genomen wordt. Hij kan dan snel niets meer zelf. 55 Door geheugenproblemen, problemen met oriëntatie in tijd en ruimte en door apraxie zijn veel handelingen niet meer vanzelfsprekend. Ze moeten opnieuw worden aangeleerd. Help de cliënt hierbij en voorkom gevaarlijke situaties. 55 Geef voorlichting en advies over de juiste leefregels. Roken, overgewicht en overmatige alcoholconsumptie geven een verhoogd risico op (opnieuw) een beroerte. Een gezonde leefstijl na een CVA is dus belangrijk: 55 niet roken; 55 optimaal gewicht (BMI < 25, middelomtrek < 80 cm voor vrouwen of < 94 cm voor mannen); 55 gezonde voeding (7 www.voedingscentrum.nl); 55 matig alcoholgebruik: maximaal één glas per dag voor vrouwen of twee glazen per dag voor mannen; 55 voldoende lichaamsbeweging: ten minste vijf dagen per week gedurende 30 minuten matig intensief bewegen. 55 Stimuleer de cliënt zijn medicatie consequent in te blijven nemen (medicatietrouw). 55 Stimuleer de cliënt de controles bij de arts en de CVA-verpleegkundige te blijven doen. Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur Zorgstandaard CVA/TIA, 2012. 7 www.kennisnetwerkcva.nl Websites 7 www.hersenstichting.nl 7 www.hersenletsel.nl 7 www.cva-vereniging.nl

67

Delier 8.1 Wat is het? – 68 8.2 Wat zijn de gevolgen? – 68 8.3 Waar moet je alert op zijn? – 68 8.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 69 8.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 69 Literatuur – 70

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_8, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

8

68

Hoofdstuk 8 • Delier

8.1 Wat is het?

Door de prikkeling van het zenuwstelsel raken diverse overdrachtsstoffen in de hersenen ontregeld, waardoor er acuut disfunctioneren van de hersenen optreedt. Hierdoor kan een delier optreden, een verzameling van acute symptomen (ook wel syndroom genaamd) op het gebied van bewustzijn en cognitie (zoals denken, waarnemen, leren). Een delier geeft een snel wisselend beeld, qua verschijnselen en qua tijd en kan zich snel ontwikkelen, binnen uren of dagen. Vooral ouderen boven de 65 jaar zijn gevoelig voor een delier. Het delier ontstaat als gevolg van een lichamelijke aandoening, zoals koorts, uitdroging, visus- en gehoorstoornissen, heupfractuur, hoofdletsel, overdosering van medicatie en onttrekking van medicatie of alcohol. Een andere factor die de kans op het ontstaan van een delier vergroot, is vrijheidsbeperking. Vrijheidsbeperking kan leiden tot onrust, die nét de prikkel kan geven om een delier te ontwikkelen. Dit is een van de redenen waarom vrijheidsbeperkende interventies zoveel mogelijk voorkomen moeten worden. 8.2 Wat zijn de gevolgen?

8

Het delier is een zeer gevaarlijke aandoening die de kans op het optreden van dementie, mobiliteitsbeperkingen en overlijden vergroot, mede door de onderliggende ziekte. Vroegsignalering maakt de kans op herstel groter. Een delier kondigt zich soms aan door onrust, angst, prikkelbaarheid en slaapproblemen. Andere verschijnselen zijn: 55 acute verwardheid in de vorm van onlogisch denken; 55 verstoorde waarneming en oriëntatie; 55 bewustzijnsstoornissen, waarbij de cliënt afwisselend suf en alert is; 55 sterke stemmingswisseling met angst, apathie en agitatie; 55 motorische hyperactiviteit of apathie. 8.3 Waar moet je alert op zijn?

Als je weet dat een cliënt eerder een delier heeft doorgemaakt of hij heeft koorts, en je merkt dat hij onrustig is, dan vraagt dit om alertheid. Observeer goed en signaleer tijdig de risico’s. Omdat een delier zich snel kan ontwikkelen, is het van belang dat je bij vermoeden van een delier direct een arts inroept. Zorg bij delier is acute zorg. Een cliënt kan hierbij niet alleen gelaten worden. Lichamelijke verschijnselen: 55 Koorts en transpireren. Voelt de cliënt warm aan, heeft hij een rode blos op het gelaat? Ruik en zie je zweet? In combinatie met een versnelde of vertraagde hartslag? 55 Misselijkheid en braken. 55 Neurologische symptomen. Pupilverwijding, trillen, stijfheid, spierspanningswisselingen en spierschokken. Cognitieve verschijnselen, zoals: 55 Afwisselend suf en alert. Reageert de cliënt afwezig? Is hij snel afgeleid? 55 Verstoord dag- en nachtritme. Is de cliënt ’s nachts volledig ontregeld, terwijl hij de volgende morgen daar niets meer van weet?

8.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

69

55 Stoornissen in de oriëntatie van tijd, plaats en persoon. 55 Plotselinge afasie. Dit is het niet begrijpen van woorden en zich niet goed meer kunnen uitdrukken. 55 Verstoorde waarneming. Dit is het optreden van wanen (hallucinaties), ofwel dingen zien of horen die er niet zijn. Een bekend voorbeeld is pluisjes op het bed voor beestjes aanzien; dit kan angst opleveren. 55 Sterke stemmingswisseling. De cliënt is angstig, apathisch/afwezig, geagiteerd/opstandig. 55 Motorische ontregeling. Dit kan zich uiten in hyperactiviteit (‘plukkerig’) zijn, maar ook in apathie. De hyperactiviteit kan valgevaar opleveren. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Urineweginfectie Het komt regelmatig voor dat bij oudere vrouwen een urineweginfectie de reden is voor onrust, gevolgd door een delier. Start direct (‘aan het bed’) met het doen van een nitriettest (strippen, een ‘stickie’) en stel de huisarts op de hoogte. Dementie  eel verschijnselen van dementie lijken op de verschijnselen van delier en daardoor V is het lastig om bij mensen met dementie een delier vast te stellen (zie 7 H. 9). Delier is een ernstige aandoening met een grote kans op overlijden en het is daarom van belang dat je extra alert op de verschijnselen bij mensen met dementie.

8.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 De Delirium Observatie Screening (DOS) schaal (DOS-schaal) is aangewezen als het meest gevalideerde instrument om te screenen of er een delier aanwezig is. 55 Confusion Assessment Method (CAM-ICU), gebaseerd op DSM-criteria. Dit instrument wordt vaak op de intensive care gebruikt. De observatieschalen zijn te downloaden via onder andere 7 www.vmszorg.nl. 8.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. 55 Waarschuw de (huis)arts als je verschijnselen opmerkt die wijzen op een infectie. Hoe eerder de behandeling voor de infectie is ingezet, hoe groter de kans dat iemand herstelt. De behandeling voor de delier bestaat uit een combinatie van kalmerende en angstverminderende medicijnen. 55 Voorkom valpartijen. Door onrust kunnen mensen gaan lopen en uit bed klimmen, ook al zijn ze wankel. 55 Let op bij het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies, namelijk: zo min mogelijk en zo cliëntvriendelijk mogelijk. Maak gebruik van de bundel 80 alternatieven voor vrijheidsbeperking in de zorg (7 www.zorgvoorbeter.nl). 55 Zorg voor goede verpleging: delirante cliënten kunnen niet meer voor zichzelf zorgen. In geval van beperkte mobiliteit, voorkom complicaties, zoals uitdroging, decubitus, contracturen et cetera.

8

70

Hoofdstuk 8 • Delier

55 Zorg voor oriëntatie, waardoor de verwardheid kan afnemen: zorg ervoor dat de cliënt zicht heeft op een klok, een kalender, een foto van een vertrouwd persoon of een bekend voorwerp. 55 Zorg voor dag- en nachtritme. Overdag heldere verlichting/voldoende daglicht en ’s nachts waakverlichting. 55 Vermijd onrust, maar geef wel prikkels die bij het gewone leven horen. 55 Spreek in korte, duidelijke zinnen en leg in eenvoudige bewoording uit wat je doet. 55 Zorg voor een rustige en vriendelijke benadering, zodat de cliënt hiervan niet onnodig angstig van wordt. Bejegen de cliënt vanuit de zogeheten BOKS-houding: niet betuttelend, overbezorgd, kritisch en straffend. 55 Schakel, zo mogelijk, een vertrouwd familielid in, met name ’s nachts als de onrust het groots is. 55 Zorg voor een klein groepje zorgverleners: te veel wisselende gezichten kan zorgen voor extra onrust. 55 Bied nazorg. Als een delier voorbij is, kan de cliënt met vragen zitten over de periode van het delier. Vaak weet hij niet meer wat er gebeurd is en is het goed om een luisterend oor te bieden.

8

Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en zijn vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur 80 Alternatieven voor vrijheidsbeperking. 7 www.zorgvoorbeter.nl. Praktijkgids kwetsbare ouderen. 7 www.vmszorg.nl. Richtlijnen delier volwassenen en ouderen (2013). Utrecht: Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie (NVKG). Standaard Delier (2015). Utrecht: Nederlands Huisartsen Genootschap. 7 www.nhg.org Websites 7 www.delirant.info. Website van de consultatieve diensten Geriatrie en Psychiatrie van het Universitair ­Medisch Centrum Groningen (UMCG). 7 www.zorgvoorbeter.nl

71

Dementie 9.1 Wat is het? – 72 9.2 Wat zijn de gevolgen? – 72 9.3 Waar moet je alert op zijn? – 72 9.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 74 9.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 74 Literatuur – 75

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_9, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

9

72

Hoofdstuk 9 • Dementie

9.1 Wat is het?

Dementie is een verzameling van symptomen of verschijnselen (ook wel syndroom genoemd) die wijst op een achteruitgang van het geestelijk functioneren. Dementie is een verzamelnaam van verschillende ziekten met verschillende oorzaken. Er zijn meerdere vormen van dementie. Primaire dementie is de meest voorkomende vorm. Hierbij horen de ziekte van Alzheimer en de vasculaire vorm van dementie. In de hersenen van een patiënt met Alzheimer zijn karakteristieke eiwitophopingen te zien en verschrompeling van de buitenste laag van de hersenschors. Bij vasculaire dementie is er sprake van een achteruitgang van de bloedcirculatie van de hersenen. Dementie kan ook voorkomen als gevolg van een andere ziekte, zoals de ziekte van Parkinson, depressie, aids of het syndroom van Down. Dementie is een chronische ziekte die niet verbetert. De ziekte verloopt in fasen: van beginnende dementie, tot matige en uiteindelijk ernstige dementie. 9.2 Wat zijn de gevolgen?

9

De gevolgen van dementie worden in de loop van de tijd steeds duidelijker zichtbaar. Dit proces kan traag (in de loop van jaren) verlopen, maar ook snel (in een paar maanden). De gevolgen kunnen zijn: 55 Geheugenstoornissen. Deze bestaan uit een verminderd vermogen om bekende zaken te onthouden en onvermogen om nieuwe dingen te leren. 55 Verminderde zelfredzaamheid. Hierdoor kan de cliënt niet meer zelf op stap, kan hij geen eten klaarmaken, apparaten bedienen of zichzelf verzorgen. 55 Gedragsstoornissen. Deze kunnen bestaan uit persoonlijkheidsverandering, onaangepast gedrag, decorumverlies, agressief reageren op personen en situaties, uit angst, onmacht en onvermogen. 55 Cognitieve stoornissen, die kunnen bestaan uit: 55 stoornissen in de oriëntatie van tijd, plaats en persoon; 55 afasie: niet begrijpen van woorden en zich niet goed meer kunnen uitdrukken (­taalstoornis); 55 apraxie: moeite met het uitvoeren van handelingen (aankleden, haren kammen, ­tanden poetsen, eten, praten, lopen); 55 agnosie: geen personen, voorwerpen en geuren herkennen; 55 stoornis in plannen maken, organiseren, opeenvolgend handelen en abstraheren; 55 terugtrekken in het ‘verzonken ik’, vlakke stemming, alleen ervaren van oergevoelens, zoals honger en verzadiging. 9.3 Waar moet je alert op zijn?

Een cliënt in zorg met (beginnende) dementie, vraagt alertheid. Observeer goed en signaleer op tijd de risico’s. Algemeen: 55 Ernstige verwaarlozing van kleding en uiterlijk. 55 Gebrek aan hygiëne, zowel lichamelijk als huishoudelijk. Een slechte lichaamsverzorging, waardoor huidproblemen of infecties optreden, een verwaarloosd huis en bedorven voedsel in de koelkast. Als gevolg hiervan kunnen familie en bekenden afstand gaan nemen.

9.3 • Waar moet je alert op zijn?

73

55 Onregelmatig slapen. Dit leidt tot een verstoord dag- en nachtritme, met als gevolg vermoeidheid en passiviteit overdag 55 (Ver)dwalen in huis, maar ook buiten. Hierdoor ontstaan valgevaar, dan wel gevaarlijke situaties ontstaan. 55 Spullen en kleding kwijt zijn, onvoldoende gekleed en zonder jas naar buiten gaan. 55 Vergeten medicijnen in te nemen. Hierdoor treedt een verstoring van de medische behandeling op. 55 Persoonlijkheidsverandering. Het maken van ongepaste opmerkingen, waardoor verlies van sociale contacten kan optreden. Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 Incontinentie, met als gevolg huidproblemen, blaasinfecties en lichaamsgeur. 55 Vermagering, met als gevolg ondervoeding, verzwakking, futloosheid en uitdroging. 55 Problemen met kauwen en slikken. Het gevolg is vermagering en een verminderde darmfunctie. 55 Gevoeligheid voor infecties. Onbehandelde infecties, zoals een blaasontsteking, kunnen onrust veroorzaken. 55 Problemen met lopen. Dit betreft stijfheid en functieverlies. Cognitieve verschijnselen, zoals: 55 ADL lukt niet meer door apraxie. Hierdoor heeft de cliënt steeds meer hulp nodig bij wassen, kleden, eten, toiletgang. 55 Niet meer weten hoe voorwerpen te gebruiken en niet meer weten hoe de tv of het gasfornuis. werkt. Als het om gas of elektriciteit gaat, kan dit tot gevaarlijke situaties leiden. 55 Onvermogen om problemen op te lossen, waardoor vreemde beslissingen genomen worden. 55 Onvermogen om te oordelen, waardoor de cliënt sociale situaties slecht inschat. 55 Gedragsverandering, zoals onverschilligheid, ontremming, agressiviteit, onrust, verstoord dag- en nachtritme. Zie 7 H. 19. 55 Veranderde stemming, namelijk somberheid, angst, prikkelbaarheid, onbegrepen lach- of huilbuien. 55 Veranderde waarneming, waardoor mensen wanen of hallucinaties kunnen hebben. 55 Achterdocht is een regelmatig voorkomende waan, waardoor mensen zich erg onveilig en ongelukkig voelen. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Ontspoorde zorg Als een mantelzorger de zorg voor een cliënt met dementie niet meer aankan, moet je alert zijn op mogelijke signalen van ontspoorde zorg, dat wil zeggen: verkeerde behandeling, verwaarlozing of mishandeling. Pijn Voor mensen met dementie kan het moeilijk zijn om pijn aan te geven. Het komt veelvuldig voor dat deze pijn niet herkend en behandeld wordt, waardoor de cliënt meer lijdt dan nodig is. Het is daarom belangrijk om goed te observeren. Hiervoor zijn verschillende pijnobservatie-instrumenten te gebruiken.

9

74

Hoofdstuk 9 • Dementie

Delier Veel symptomen van een delier lijken op verschijnselen van dementie en daardoor is het lastig om bij mensen met dementie een delier vast te stellen. Delier is een ernstige aandoening met een grote kans op overlijden (zie Delier). Het is daarom van belang dat je deze verschijnselen goed herkent en extra alert bent bij mensen met dementie.

9.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

9

55 Signaallijst Dementie Zorg voor Veilig (7 www.zorgvoorbeter.nl). 55 Observatielijst voor vroege symptomen van dementie (OLD) (7 www.toolkitdementie.nl). 55 GIP-score. Dit is een gedragsbeoordelingsschaal voor de intramurale psychogeriatrie, die is ontwikkeld voor observaties in een verpleeghuis, voor de observatie van gerontopsychiatrische patiënten, bijvoorbeeld op de dagbehandeling of een Psychiatrische Afdeling Algemeen Ziekenhuis (PAAZ). 55 NPI-Q vragenlijst (Neuropsychiatrische Vragenlijst-Questionnaire) als informatie voor de psycholoog in een MDO. 55 Pijnobservatielijsten, onder andere: 55 De Pain Assessment Checklist for Seniors with Severe Dementia (PACSLAC-D). Deze bestaat uit 24 items. De items zijn geclusterd in drie categorieën: gelaat, verzet/afweer en sociaal/emotioneel (7 www.kennispleingehandicaptensector.nl). 55 De Pain Assessment in Advanced Dementia Scale (PAINAD). Deze bestaat uit vijf items en is ontwikkeld voor mensen met gevorderde dementie. De schaal bevat de volgende gedragsindicatoren: gezichtsuitdrukking, stemgedrag, ademhaling, lichaamstaal en troostbaarheid. 55 De Rotterdam Elderly Pain Observation Scale (REPOS). Deze bestaat uit tien items over de tien gedragingen die als kenmerkend worden gezien voor pijn. 9.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. 55 Luister naar de cliënt en vertegenwoordiger als zij een ‘niet-pluisgevoel’ ervaren. 55 Stimuleer de cliënt en vertegenwoordiger tot diagnostiek (overleg met de huisarts, verwijzing naar geriater). 55 Schakel een casemanager Dementie in. 55 Stimuleer tot psycho-educatie voor mensen met dementie en hun naasten: voorlichting, informatie en advies over de ziekte, de gevolgen en de aanpak (bijvoorbeeld bezoek aan Alzheimer-café). 55 Stimuleer tot therapie (bijvoorbeeld psychomotorische therapie, bewegings- en activiteitengroepen, reminiscentie-, muziek- en huisdiertherapie). 55 Zorg voor duidelijkheid. Herhaal de informatie als dat nodig is, geef tijd om te reageren en zorg voor een rustige omgeving. Verstrek ook schriftelijke informatie: hang bijvoorbeeld briefjes op. 55 Bied veiligheid door de gevoelens van de zorgvrager serieus te nemen, hem op een vriendelijke manier te helpen herinneren en te stimuleren zoveel mogelijk zelf te doen.

Literatuur

75

55 Probeer vertrouwen van de cliënt te winnen door te vragen naar beleving, afspraken na te komen en uit de strijd te blijven. 55 Vraag naar pijnbeleving en observatie van pijn (o. a. met behulp van een pijnobservatieschaal). Mogelijk kan pijn verlicht worden met kleding, zithouding of medicatie. 55 Specifieke interventies bij gedragsproblemen vind je in 7 H. 19. Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur Achterberg, W. (2010). Pijn bij dementie, van experiment tot beter zorg, Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde, 5. 7 www.verenso.nl Zorgstandaard Dementie (2013). 7 www.alzheimernederland.nl Website 7 www.zorgvoorbeter.nl

9

77

Depressie 10.1 Wat is het? – 78 10.2 Wat zijn de gevolgen? – 78 10.3 Waar moet je alert op zijn? – 78 10.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 79 10.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 79 Literatuur – 80

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_10, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

10

78

Hoofdstuk 10 • Depressie

10.1 Wat is het?

Depressie kenmerkt zich door gevoelens van somberheid en lusteloosheid die minimaal gedurende een paar weken het grootste deel van de dag bestaan. Mensen ervaren geen plezier meer en het lijkt alsof ze in een zwart gat zitten: verdrietig, neerslachtig, hulpeloos, vol twijfel en tot niets in staat. Ook ervaren ze vaak schuldgevoelens en zelfverwijt over gebeurtenissen uit het verleden. Een depressie gaat in veel gevallen gepaard met interesseverlies, aandachts- en concentratiestoornissen en ook angst. Lichamelijke klachten zijn vermoeidheid, obstipatie, gebrek aan eetlust of juist het tegenovergestelde: veel eten. Zowel slapeloosheid als veel slapen komt voor bij een depressie. Wanneer een depressie wordt afgewisseld met een drukke periode, kan er sprake zijn van een manisch-depressieve stoornis (een bipolaire stoornis). Een depressie is kan verschillende oorzaken hebben: biologisch (erfelijkheid, medicatie, alcohol/drugs of hormoonschommelingen), psychisch (draagkracht, karakter) of sociaal (belangrijke gebeurtenissen, conflicten). 10.2 Wat zijn de gevolgen?

10

Een depressie is een belangrijke oorzaak van zelfmoordpogingen en zelfmoord. Een opname kan hierbij noodzakelijk zijn. Het is daarom van groot belang dat je als zorgverlener de signalen herkent, zodat een depressie behandeld kan worden. Naasten ervaren de depressie vaak als grote last, waardoor de persoon met een depressie meer kans heeft om in een isolement terecht te komen, met eenzaamheid als gevolg. 10.3 Waar moet je alert op zijn?

Het kan best lastig zijn om te ontdekken of iemand ‘gewoon’ somber is of depressief. Vooral de duur van de somberheid en van de bijkomende kenmerken, maken dat je bedacht moet zijn op een depressie. Vroegtijdige opsporing kan verergering voorkomen. Algemeen: 55 Neiging tot verwaarlozen van zichzelf (persoonlijke verzorging) en het huishouden. 55 Regelmatig aan de dood denken en daarover praten: ‘Van mij hoeft het niet meer’ of ‘Was ik maar dood’. 55 Weinig zelfvertrouwen en laag zelfbeeld verwoord in zinnen als: ‘Dat kan ik niet meer’, ‘Het lukt toch niet’, ‘Niemand zit op mij te wachten’, ‘Het heeft geen zin meer’. Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 Eetlustverandering met duidelijke gewichtsvermindering of juist gewichtsvermeerdering. 55 Opvallende verandering in slaappatroon, met veel slapen of juist slapeloze nachten. 55 Elke dag moe voelen en futloos zijn. 55 Innerlijke en/of uiterlijk zichtbare rusteloosheid of juist traagheid van beweging en weinig gelaatsuitdrukking. Cognitieve verschijnselen, zoals: 55 Somberheid, waarbij de cliënt aangeeft geen zin meer te hebben om iets te doen of nergens plezier aan te beleven.

10.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

79

55 Aandachts- en concentratiestoornissen, traagheid in het denken of sterke besluiteloosheid. 55 Zich angstig voelen, bijvoorbeeld over niet-bestaande ziekten of daden uit het verleden. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Geheugenproblemen Bij ouderen met depressie kunnen geheugenproblemen op de voorgrond staan en wordt een depressie soms verward met dementie. Comorbiditeit Depressie kan samengaan met andere psychische stoornissen, zoals een angststoornis of verslaving, of lichamelijke ziekten zoals kanker, de ziekte van Parkinson of CVA. Het is daarom van belang dat je deze verschijnselen van een depressie goed kunt herkennen en extra alert bent bij mensen met deze ziekten.

10.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 Geriatric Depression Scale (GDS). Dit is het meest gebruikte screeningsinstrument. Als ouderen de lijst (met dertig items, die met ja/nee moet worden beantwoord) niet zelf kunnen invullen, kan een zorgverlener dit doen. Dit instrument is in alle zorgsettings bruikbaar. 10.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. 55 Stimuleer de cliënt en vertegenwoordiger tot diagnostiek (overleg met de huisarts, verwijzing naar psychiater/geriater). 55 Stimuleer tot psycho-educatie voor mensen met depressie en hun naasten: voorlichting, informatie en advies over de ziekte, de gevolgen en de aanpak. 55 Stimuleer tot therapie (bijvoorbeeld psychomotorische therapie, bewegings- en activiteitengroepen). 55 Stimuleer mensen tot bewegen. Fysieke inspanning is aantoonbaar goed voor het verminderen van depressieve gevoelens. Je kunt hierbij denken aan een wandelingetje en activiteiten in het huishouden. 55 Geef begeleiding bij het innemen van antidepressiva. Antidepressiva dienen elke dag te worden ingenomen en werken pas na enkele weken. Dit kan reden zijn dat cliënten minder therapietrouw worden. Ook bijwerkingen kunnen de therapietrouw negatief beïnvloeden, zoals hartkloppingen en duizeligheid, een droge mond, wazig zien, sufheid, slaperigheid, moeite met ontlasting of urineren, misselijkheid/diarree en hoofdpijn. 55 Waarschuw direct de (huis)arts als je inschat dat de cliënt zelfmoord wil plegen en laat hem niet alleen.

10

80

Hoofdstuk 10 • Depressie

Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur

1

10

Multidisciplinaire Richtlijn Depressie. (2013). Trimbos Instituut 7 www.ggzrichtlijnen.nl Standaard Depressie. (2015). Nederlands Huisartsen Genootschap 7 www.nhg.org 7 www.zorgvoorbeter.nl

81

Diabetes mellitus 11.1 Wat is het? – 82 11.2 Wat zijn de gevolgen? – 82 11.3 Waar moet je alert op zijn? – 83 11.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 85 11.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 85 Websites – 85

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_11, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

11

82

Hoofdstuk 11 • Diabetes mellitus

11.1 Wat is het?

Diabetes mellitus, in de volksmond ook wel suikerziekte genoemd, is een stofwisselingsziekte waarbij het suikergehalte in het bloed oftewel het bloedglucosegehalte te hoog wordt. Het lichaam kan de bloedsuikerspiegel niet op peil houden. Een gezonde bloedsuikerspiegel ligt tussen 4 en 8 mmol/l. In de alvleesklier (pancreas) zitten de eilandjes van Langerhans. Daarin bevinden zich bètacellen die het hormoon insuline aanmaken. Dit hormoon zorgt ervoor dat de bloedsuikerspiegel goed blijft. Bij diabetes mellitus (we spreken verder over diabetes) is er te weinig insuline, met als gevolg een te hoge bloedsuiker. Hoe dat komt is afhankelijk van welk type diabetes de cliënt heeft: 55 Diabetes type 1 is een auto-immuunziekte. Het eigen afweersysteem is ontregeld. Normaal ruimt de afweer alleen ziekten op in het lichaam. Bij diabetes type 1 vernielt het afweersysteem de cellen die insuline maken; de bètacellen van de eilandjes van Langerhans. Het lichaam maakt dus zelf geen insuline meer aan. 55 Bij Diabetes type 2 maakt de alvleesklier te weinig insuline aan of het lichaam reageert niet meer goed op insuline. De bloedsuiker blijft te hoog en de alvleesklier maakt steeds meer insuline aan om de suikerspiegel toch te laten zakken. Op een gegeven moment maakt hij steeds minder aan. Type 2 komt met name voor bij ouderen en bij mensen met overgewicht, maar ook steeds vaker bij jonge mensen. De behandeling van type 1 is het subcutaan injecteren van insuline. Type 2 wordt behandeld met tabletten (bijvoorbeeld metformine) of met een combinatie van tabletten en insuline. Ook gewichtsverlies bij mensen met overgewicht is belangrijk bij type 2.

11 11.2 Wat zijn de gevolgen?

De gevolgen van diabetes kunnen ernstig zijn, zeker als de bloedsuikerspiegel niet op peil wordt gehouden. De belangrijkste gevolgen zijn: 55 Hypoglykemie of hyperglykemie. De hoeveelheid suiker in het bloed verandert steeds. Dat komt bijvoorbeeld door eten, drinken, bewegen, stress, emoties of een griepje. Bij gezonde mensen houdt het lichaam de bloedsuikerspiegel zelf op peil. Bij mensen met diabetes moet dit met insuline of tabletten. Een te lage bloedsuikerspiegel heet hypoglykemie, of kort gezegd hypo. Een te hoge bloedsuiker heet hyperglykemie, afgekort tot hyper. 55 Problemen met de bloedvaten. Bij de meeste patiënten met diabetes (zowel type 1 als type 2) ontstaat er vroeg of laat schade aan de bloedvaten: ze worden dikker en stugger en er kunnen beschadigingen ontstaan. Vooral te hoge bloedsuikers kunnen beschadigingen veroorzaken met als gevolg: 55 Problemen aan hart en bloedvaten. Vetten in het bloed kunnen makkelijker blijven kleven aan de wand van de bloedvaten, waardoor die vernauwen. Deze aderverkalking (atherosclerose) kan weer leiden tot een hartinfarct, beroerte of ‘etalagebenen’ (slechte doorbloeding in de benen met als gevolg pijn, wonden en soms amputatie). 55 Oogproblemen (diabetische retinopathie). Deze problemen ontstaan doordat de bloedvaten in het netvlies van het oog beschadigd raken.

11.3 • Waar moet je alert op zijn?

83

55 Diabetische voet. Ook hier speelt het probleem met de bloedvaten. De doorbloeding van de voeten is vaak niet goed, waardoor wondjes niet of niet goed genezen. Maar ook neuropathie, een zenuwaandoening waardoor gevoelloze voeten ontstaan, komt veel voor bij diabetes. Cliënten voelen niet dat er een wondje op hun voet zit en lopen ermee door. 55 Sombere stemming of depressie. Dit komt relatief vaak voor bij mensen met diabetes. 55 Seksuele problemen. Bij vrouwen een drogere vagina; bij mannen erectieproblemen. Dit komt door een combinatie van neuropathie en vernauwde bloedvaten. 11.3 Waar moet je alert op zijn?

Een cliënt in zorg met diabetes, vraagt goede medicatiebehandeling, maar ook controles en het tijdig signaleren van risico’s. Daarmee kan veel ellende voorkomen worden. Algemeen: 55 Medicatieontrouw. De cliënt neemt zijn tabletten niet op tijd in en/of spuit zijn insuline niet op het juiste tijdstip, niet in het juiste aantal eenheden, niet op het juiste tijdstip en/of niet op de juiste plek. 55 De cliënt houdt zich niet aan de voedingsvoorschriften. Hij eet niet gezond, eet te veel of te weinig of stemt zijn insuline-inname niet af op zijn eetgedrag. 55 De cliënt is zich onvoldoende bewust van de ernst van zijn ziekte, de gevolgen en de leefregels waar hij zich aan moet houden. Lichamelijke klachten, zoals: 55 slechter of wazig gaan zien; 55 wondjes aan voeten; 55 infecties, zoals schimmelinfecties of een blaasontsteking; 55 seksuele problemen. Psychische klachten, zoals: 55 psychosociale problemen door angst, onzekerheid en het moeten voldoen aan de leefregels; 55 depressie: 55 aanhoudende sombere stemming; 55 verlies van interesse of plezier; 55 slaapproblemen (veel of juist weinig); 55 rusteloos zijn of juist te rustig; 55 gedachten aan de dood of zelfdoding; 55 verandering van eetlust of gewicht; 55 verlies van energie; 55 gevoelens van waardeloosheid. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Hypo Een hypo kan ernstige gevolgen hebben voor de cliënt. Onderneem meteen actie als zich een hypo voordoet. Er is sprake van een hypo bij een bloedsuikerspiegel onder de 4 mmol/l. Bovendien herken je een hypo aan:

11

84

Hoofdstuk 11 • Diabetes mellitus

55 55 55 55

zweten; trillen; duizelig zijn; plotseling wisselend humeur (opeens boos worden bijvoorbeeld) ongeconcentreerd zijn; 55 hoofdpijn; 55 moe zijn; 55 hongerig zijn. Wat moet je doen bij een hypo? 55 Controleer de bloedsuiker. Is hij lager dan 4 mmol/l, geef dan direct iets suikerhoudends te eten of te drinken, bijvoorbeeld zes tot acht tabletten druivensuiker, een glas frisdrank, appelsap, sinaasappelsap of vier theelepels suiker. 55 Laat de cliënt alvast wat eten (bijvoorbeeld een boterham, wat biscuitjes of fruit) als de maaltijd nog even op zich laat wachten. 55 Is de cliënt flauwgevallen en kan hij niets meer eten of drinken, bel dan onmiddellijk 112 en zeg dat het om een diabetespatiënt gaat. Als niet snel gehandeld wordt, kan iemand in een diabetisch coma raken.

11

Hyper Een hyper kan ernstige gevolgen hebben voor de cliënt. Onderneem meteen actie als zich een hyper voordoet. Er is sprake van een hyper bij een bloedsuikerspiegel boven de 10 mmol/l. Bovendien herken je een hyper aan: 55 veel plassen; 55 veel dorst hebben en houden; 55 vermoeid zijn; 55 plotselinge humeurigheid, snel boos worden; 55 misselijk zijn of overgeven; 55 algeheel gevoel van ziek zijn. Wat moet je doen bij een hyper? 55 Controleer de bloedsuiker. Is hij hoger dan 10 mmol/l onderneem dan actie. 55 Laat de cliënt veel drinken (niet iets zoets!) zodat hij veel gaat plassen. En laat hem bewegen, dan verbranden de spieren bloedsuiker. Als de cliënt insuline gebruikt, kan extra insuline worden bijgespoten. Als jij of de cliënt niet weet hoeveel bijgespoten mag worden, overleg dan direct met huisarts of diabetesverpleegkundige. 55 Is de cliënt flauwgevallen, bel dan onmiddellijk 112 en zeg dat het om een diabetespatiënt gaat. Als niet snel gehandeld wordt, kan iemand in een diabetisch coma raken. Cliënt of mantelzorg weet niet wat te doen bij hypo of hyper Informeer bij de cliënt en mantelzorger of zij een hypo of hyper kunnen herkennen en wat ze moeten doen als deze optreden. Geef advies of verwijs cliënt en mantelzorger naar de diabetesverpleegkundige of huisarts.

Websites

85

11.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 Bloedglucosewaardemeter. 55 Vragenlijsten voor depressie: zie 7 H. 10. 11.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. 55 Houd in de gaten of iemand goed eet en drinkt. Merk je dat er regelmatig voedsel niet wordt opgegeten of achterblijft in de koelkast, breng dit dan ter sprake bij de cliënt en de mantelzorg. 55 Stimuleer gezonde voeding: zie 7 www.voedingscentrum.nl. 55 Houd het gewicht in de gaten. Spreek met de cliënt af om hem bijvoorbeeld elke maand op hetzelfde tijdstip te wegen en leg de uitslag vast in het zorgdossier. 55 Schakel zo nodig een diëtiste in, in overleg met de cliënt en de diabetesverpleegkundige. 55 Houd in de gaten of iemand zijn medicatie juist inneemt en/of op de juiste manier injecteert. Dit laatste is belangrijk om te voorkomen dat de insuline niet goed of te snel of te langzaam opgenomen wordt. 55 Controleer spuitplekken. 55 Inspecteer de voeten regelmatig op rode plekken, wondjes enzovoort. 55 Stimuleer beweging. Het wordt aangeraden om elke dag minstens een half uur matig intensief te bewegen. Dat wil zeggen dat hartslag en ademhaling wat hoger moeten worden, dus sporten of stevig doorwandelen of -fietsen, oefeningen doen of de hometrainer gebruiken. 55 Stimuleer de cliënt om te stoppen met roken. 55 Stimuleer zelfmanagement. 55 Stimuleer controle bij de huisarts, oogarts en diabetesverpleegkundige voor controle van ogen, bloedsuikers, voeten, bloeddruk, cholesterol et cetera. 55 Overleg met de diabetesverpleegkundige of de huisarts als de cliënt zich anders gaat gedragen, slechter gaat zien, wondjes of infecties heeft of een hoge of lage bloedsuiker. 55 Laat de cliënt een kaart of ketting dragen met de vermelding dat hij diabetes heeft en wat er gedaan moet worden in geval van nood. Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en zijn vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Websites 7 www.diabetesfonds.nl 7 www.voedingscentrum.nl 7 www.zorgstandaarddiabetes.nl

11

87

Eenzaamheid 12.1 Wat is het? – 88 12.2 Wat zijn de gevolgen? – 88 12.3 Waar moet je alert op zijn? – 89 12.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 89 12.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 89 Literatuur – 90

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_12, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

12

88

Hoofdstuk 12 • Eenzaamheid

12.1 Wat is het?

12

‘Eenzaamheid is het fysieke ervaren van een tekort in verbondenheid met mensen’ (Rijks 2009, www.eenzaamheid.info.). Eenzaamheid geeft niet alleen een psychische, maar ook een lichamelijke reactie. Eenzaamheid is niet hetzelfde als sociaal isolement of alleen zijn. Als je niets doet aan eenzaamheid, ondervindt iemand gezondheidsproblemen (zie ‘Wat zijn de gevolgen’). Als zorgverlener krijg je regelmatig met eenzaamheid te maken. Ongeveer 40 % van de Nederlanders heeft in meer of mindere mate last van eenzaamheid. Ernstige eenzaamheid komt zowel voor bij jongeren als bij ouderen (20 % van de ouderen). Bij de eerste groep komt eenzaamheid wel in mindere mate voor. Eenzaamheid komt vaker voor bij laagopgeleiden dan bij hoogopgeleiden. (Bron: Nationaal Kompas Volksgezondheid, 7 www. nationaalkompas.nl) De overheid heeft de aanpak en preventie van eenzaamheid hoog op haar agenda staan met het actieplan ‘Versterking aanpak eenzaamheid’. Deze aanpak is er vooral op gericht om eenzaamheid te voorkómen door het sociale netwerk van mensen uit te breiden en te verstevigen. Wetenschappers hebben verschillende visies op eenzaamheid en maken vaak een eigen indeling. Jeanette Rijks maakt op 7 www.eenzaamheid.info de volgende indeling: 55 Affectieve eenzaamheid. Andere mensen zeggen je niet zoveel en dus mis je ze ook niet, als je alleen bent (kluizenaar). 55 Sociale eenzaamheid (isolement). Een heel klein netwerk hebben, er alleen voor staan. 55 Situationele eenzaamheid. Het gevoel opgesloten te zitten in je huis, door de situatie (ziekte, werkloosheid, armoede). 55 Emotionele eenzaamheid. Het gevoel dat het niet lukt om gevoelens te delen, missen van een intieme partner. 55 Chronische eenzaamheid. Eenzaamheid die al jaren duurt en waarvoor men geen oplossing kan vinden. 55 Genetische eenzaamheid. Er zijn aanwijzingen dat genen een rol spelen bij eenzaamheid. Dat kan betekenen dat je geprogrammeerd bent om een grotere behoefte te hebben aan intermenselijk contact. 55 Existentiële eenzaamheid. Mensen kunnen zich eenzaam voelen, ongeacht de relaties die zij hebben. Deze vorm van eenzaamheid zou een existentiële aangelegenheid zijn, een zingevingsprobleem. 55 Voorbijgaande eenzaamheid. Een tijdelijk verschijnsel na een ‘life-event’. 12.2 Wat zijn de gevolgen?

Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 verhoogde cortisolspiegels (aantoonbaar in hersenscans); 55 hart- en vaatziekten; 55 verminderde weerstand; 55 langduriger ziekteverloop, trage wondgenezing; 55 meer kans op de ziekte van Alzheimer en ook een sneller verloop van deze ziekte. Uit onderzoek is bovendien gebleken dat mensen die zich tien jaar lang eenzaam voelen een tienmaal hogere kans hebben vroegtijdig te overlijden. (Bron: Nationaal Kompas Volksgezondheid, 7 www.nationaalkompas.nl)

12.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

89

Psychosociale gevolgen, zoals: 55 verminderd IQ, met als gevolg moeilijker beslissingen kunnen nemen, minder voorbereid voelen op de toekomst, aantasting van zelfvertrouwen; 55 sociale onhandigheid, waarbij een eenzame cliënt zichzelf regelmatig vragen stelt als: wat bedoelt de ander? wat wordt er van me gevraagd? 55 verminderd of geen plezier hebben in de omgang met anderen; 55 gedragsproblemen. 12.3 Waar moet je alert op zijn?

Soms is eenzaamheid makkelijk te herkennen, doordat iemand er zelf over praat. Vaak is de eenzaamheid vermomd in gedragsproblemen, zoals ontwijkend gedrag, gemopper, tranen om onduidelijke redenen, slapen in gezelschap of apathie. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Rouw Rouw is een reactie op verlies. Dit kan door het overlijden van een dierbaar persoon zijn, maar ook door verlies van gezondheid en zelfstandigheid. In de nieuwe situatie kan iemand een schrijnend gevoel van gemis ervaren door dit verlies; een fysiek gevoel van eenzaamheid. Homoseksuele ouderen Homoseksuele ouderen zijn vaker eenzaam dan heteroseksuele ouderen. Ze zijn vaker kinderloos, hebben vaker een echtscheiding meegemaakt, hebben minder sociale inbedding (ze gaan bijvoorbeeld minder naar de kerk) en hebben minder contact met hun familie dan heteroseksuele ouderen. Ook kan meespelen dat zij een deel van hun persoonlijkheid verborgen hebben moeten houden om zo geen negatieve reacties uit te lokken.

12.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 De ‘eenzaamheidsschaal’ van De Jong-Gierveld en Van Tilburg (7 www.ketenzorgamsterdam. nl). 55 De Rijks Diagnostische Eenzaamheidvragenlijst (7 www.eenzaamheid.info). 55 Meetinstrument behorend bij Kwaliteitsstandaard Levensvragen Omgaan met levensvragen in de langdurige zorg voor ouderen (7 www.netwerklevensvragen.nl). 55 Signaleringskaart via Coalitie Erbij (7 www.coalitieerbij.nl) met adviezen over wat je niet moet doen in contact met iemand die eenzaam is. 12.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie.

12

90

Hoofdstuk 12 • Eenzaamheid

55 Ga het gesprek aan, breng het onderwerp ter sprake en neem er de tijd voor. Op het woord ‘eenzaamheid’ ligt vaak een taboe. Probeer dat gevoel te doorbreken. 55 Vraag door, want zo kom je erachter welke behoeften iemand heeft. Heeft de cliënt behoefte aan meer contacten of juist meer diepgaande contacten? Kun je iemand ‘verleiden’ tot een activiteit? Kun je een vrijwilliger organiseren? Kun je hierover praten met een mantelzorger of familielid die mogelijk meer contactmomenten kan organiseren? 55 Als er visus- of gehoorproblemen zijn, help dan bij het zoeken van alternatieve communicatiemiddelen, bijvoorbeeld een aangepaste telefoon. 55 Zorg dat je op de hoogte bent van de mogelijkheden in de omgeving van de cliënt. Verdiep je in de sociale kaart (7 www.digitale-sociale-kaart.nl). Welke hulpbronnen kun je inschakelen? 55 Stimuleer eenzame cliënten om in hun eigen omgeving activiteiten te ondernemen. 55 Blijf als zorgverlener enigszins op afstand. Het risico van terugval in eenzaamheid is namelijk altijd aanwezig als er een einde komt aan de zorgverlening. 55 In het zorgleefplan kun je onder het domein ‘Mentaal welbevinden/Autonomie’ gericht je observaties en interventies noteren. Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur Carpenito, L.J. (2012). Zakboek verpleegkundige diagnosen. Groningen/Houten; Noordhoff Uitgevers. Maatwerk bij de aanpak van eenzaamheid, methodieken voor een passende inzet. (2012). Brabantse Vereniging van instellingen voor Welzijn. 7 www.eenzaam.nl

12

Websites 7 www.coalitieerbij.nl. Nationale coalitie tegen eenzaamheid 7 www.eenzaamheid.info. Eenzaamheid Informatie Centrum, netwerkorganisatie en virtueel platform

91

Hartfalen 13.1 Wat is het? – 92 13.2 Wat zijn de gevolgen? – 92 13.3 Waar moet je alert op zijn? – 92 13.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 93 13.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 93 Literatuur – 94

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_13, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

13

92

Hoofdstuk 13 • Hartfalen

13.1 Wat is het?

Bij hartfalen is er een aantal stoornissen in de pompfunctie van het hart; dit wordt ook wel decompensatio cordis genoemd. Als het hart chronisch tekortschiet, ontvangen de organen en weefsels te weinig zuurstofrijk bloed en gaan vocht vasthouden. Er zijn twee vormen van hartfalen: linksdecompensatie (systolisch hartfalen) en rechtsdecompensatie (diastolisch hartfalen). De eerste vorm van hartfalen wordt vaak gevolgd door de tweede vorm. Systolisch hartfalen komt het meest voor: de hartspier trekt minder krachtig samen, het hart pompt minder bloed door de grote circulatie en de bloedvaten rondom de longen moeten meer bloedvolume verwerken. Hierop gaat het lichaam het tekort aan bloed in de weefsels compenseren: de rechterharthelft gaat harder pompen, waardoor deze snel uitput en decompenseert. De cliënt merkt dit aan vocht vasthouden, een hogere hartslag en een hoge bloeddruk. Bij diastolisch hartfalen ontspant de hartspier zich niet goed tijdens de fase van rust, waardoor het hart zich onvoldoende met bloed vult. Omdat het hart per slag ook minder bloed rondpompt, ontstaan vergelijkbare klachten: zuurstoftekort en vocht vasthouden. De acute vorm van hartfalen met heftige benauwdheid, transpiratie en een asgrauwe gelaatskleur wordt longoedeem of astma cardiale genoemd. 13.2 Wat zijn de gevolgen?

Hartfalen kan mild verlopen(vocht vasthouden, een beetje benauwd bij inspanning), maar ook ernstig (acute heftige benauwdheid). Ernstig hartfalen kan óók resulteren in gestuwde buikorganen, bijvoorbeeld de lever, en veel vocht in buikholte (ascites). Als de pompfunctie van het hart is aangetast is er een grotere kans op: 55 hartinfarct; 55 langdurige hypertensie; 55 lekkende kleppen (aorta- en mitralisklep); 55 vernauwde aorta.

13

Vanwege de slechte prognose (vijf jaar na de eerste klachten is 50 % van de patiënten met hartfalen overleden) is het van belang dat je de verschijnselen signaleert, zodat de cliënt zo goed mogelijk behandeld kan worden. 13.3 Waar moet je alert op zijn?

Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 kortademigheid bij inspanning; 55 kortademigheid bij platliggen (alleen bij ernstig hartfalen); 55 enkeloedeem: je kunt putjes in de enkels drukken; 55 veel ’s nachts plassen (= nycturie). Bij verergering van het hartfalen: 55 heftige benauwdheid bij inspanning; 55 bleke of asgrauwe huidskleur;

13.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

93

55 cliënt voelt koud aan; 55 heftige transpiratie; 55 vanwege de gestuwde buikorganen: een vol gevoel, opgezette buik en verminderde eetlust en vocht vasthouden (ascites). >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situatie: Acuut hartfalen Als de situatie plotseling verergert en de cliënt ervaart een heftige benauwdheid zonder inspanning, met name ’s nachts (bij plat liggen), waarschuw dan de (huis) arts of bel 112. De cliënt wordt dan in het ziekenhuis op de hartbewaking verder verpleegd met onder andere intraveneuze medicatie, zuurstof en beademing.

13.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

Er zijn geen risicosignaleringsinstrumenten voor verzorgenden en verpleegkundigen. Wel kunnen de risicofactoren worden benoemd: roken, te veel alcohol, overgewicht, te weinig bewegen, te hoog cholesterol, te hoge bloeddruk en stress. Zie ook de Zorgstandaard Cardiovasculair Risicomanagement (Platform Vitale Vaten 2013). 13.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. 55 Begeleid de cliënt bij het gebruik van de medicatie (soms vijf tot tien verschillende medicijnen). 55 Ondersteun de cliënt de leefregels op te volgen (zoutbeperkt en vochtbeperkt dieet en stoppen met roken). 55 Stimuleer gezonde voeding, ook al is deze zout- en vochtbeperkt: zie 7 www. voedingscentrum.nl en 7 www.levenmethartfalen.nl. 55 Houd het gewicht van de cliënt in de gaten. Spreek met de cliënt af om hem bijvoorbeeld wekelijks op hetzelfde tijdstip te wegen en leg de uitslag vast in het zorgdossier. Zo kun je ook bijhouden of iemand meer vocht vasthoudt. 55 Schakel zo nodig een diëtiste in, in overleg met de cliënt en de praktijkverpleegkundige. 55 Inspecteer de onderbenen regelmatig op wondjes. Door oedeem ontstaan er eerder wondjes met ulcus cruris (‘open been’) tot gevolg. 55 Stimuleer de afwisseling van rust en beweging: rust is belangrijk, maar bewegen stimuleert de pompfunctie van hart- en bloedvaten. 55 Stimuleer zelfmanagement. 55 Stimuleer controle bij de huisarts en praktijkverpleegkundige voor controle van benen, bloeddruk, cholesterol et cetera. Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij.

13

94

Hoofdstuk 13 • Hartfalen

Literatuur Zorgstandaard Cardiovasculair risicomanagement. (2013). Platform Vitale Vaten. Websites 7 www.hartstichting.nl 7 www.umc.nl/levenmethartfalen.nl

13

95

Huidletsel: decubitus 14.1 Wat is het? – 96 14.2 Wat zijn de gevolgen? – 96 14.3 Waar moet je alert op zijn? – 96 14.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 97 14.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 97 14.5.1 Preventieve maatregelen – 97 14.5.2 Behandeling – 98 14.5.3 Vastlegging in het zorgdossier – 99

Literatuur – 99

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_14, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

14

96

Hoofdstuk 14 • Huidletsel: decubitus

14.1 Wat is het?

Onder huidletsel wordt verstaan: decubitus, smetten, skin tears en letsel door incontinentie. Hier behandelen we decubitus. Smetten en skin tears komt verderop aan de orde; letsel door incontinentie komt bij Incontinentie aan bod. Decubitus is lokale schade aan de huid en/of het onderliggend weefsel ten gevolge van druk en/of schuifkrachten. Decubitus bevindt zich meestal ter hoogte van een botuitsteeksel, denk aan stuit, heup, hiel, elleboog. Decubitus wordt in de volksmond ‘doorliggen’ genoemd, een term die niet helemaal klopt, omdat decubitus ook kan ontstaan bij iemand die de hele dag (in een rolstoel) zit. Of er decubitus ontstaat en hoe ernstig die wordt, is afhankelijk van de mate van druk en wrijving in combinatie met andere risicofactoren zoals: 55 verminderde mobiliteit en activiteit; 55 verminderde voedingstoestand; 55 verminderde perfusie (bloeddoorstroming) en zuurstofvoorziening; 55 verminderde sensibiliteit; 55 vochttoestand van de huid; 55 gevorderde leeftijd; 55 neurologische stoornissen; 55 afwijkende lichaamstemperatuur. Vooral cliënten met beperkingen in de activiteit/mobiliteit, cliënten die bedlegerig en/of rolstoelafhankelijk zijn, ouderen, traumapatiënten, cliënten met dwarslaesie, neuropathie of een gebroken heup behoren tot de risicogroepen. 14.2 Wat zijn de gevolgen?

14

De gevolgen van decubitus kunnen ernstig zijn. De belangrijkste gevolgen van decubitus zijn: 55 Verminderde ervaren kwaliteit van leven. 55 Complicaties zoals infecties. 55 Pijn. 55 Verminderde bewegingsvrijheid. 55 Sociaal isolement, onder andere veroorzaakt door de sterke wondgeur bij een necrotische wond. 55 Soms overlijden van de cliënt. 14.3 Waar moet je alert op zijn?

Een cliënt in zorg met (risico op) decubitus, vraagt preventieve maatregelen en een goede wondbehandeling als er eenmaal decubitus is opgetreden. Controles en het tijdig signaleren van risico’s kunnen veel problemen voorkomen. Algemeen: 55 Wees alert bij alle cliënten met risicofactoren op decubitus. In heel veel gevallen kan decubitus worden voorkomen door de juiste preventieve maatregelen. Neem deze maatregelen op tijd.

14.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

97

Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 roodheid; 55 pijnlijke huid; 55 wonden (rood, geel, zwart). >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Pijn Wees extra alert op tekenen van roodheid, druk en pijn bij cliënten die pijn niet zelf aan kunnen geven. Denk ook aan bijvoorbeeld oorschelpen. Bedlegerige cliënten die veel op één kant liggen, kunnen ook hier decubitus ontwikkelen.

14.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 Bradenschaal (7 www.zorgvoorbeter.nl). 55 Decubitus Wond Score (7 www.wcs.nl). 14.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Behoort jouw cliënt tot de risicogroep? Onderneem dan actie. 14.5.1 Preventieve maatregelen

55 Stimuleer de cliënt te mobiliseren en een goede lig- en/of zithouding aan te nemen. 55 Voer een risico-inventarisatie uit, bijvoorbeeld met de Bradenschaal. 55 Doe een grondige huidobservatie en -beoordeling, om elke verandering in de intacte huid vast te stellen: roodheid, lokale warmte, oedeem of verharding (dit laatste vooral bij personen met een donkergekleurde huid). 55 Screen de voedingstoestand, bijvoorbeeld met de ‘Short Nutritional Assessment Questionnaire’ (SNAQ: de SNAQRC of de SNAC65+ bij ouderen). 55 Controleer het gewicht en houd dit goed in de gaten. 55 Adviseer over voldoende en gezonde voeding en voldoende vochtinname. 55 Verwijs een cliënt met een voedingsrisico én risico op decubitus naar een diëtiste. 55 Controleer of er geen (medische) hulpmiddelen of andere voorwerpen zijn die decubitus kunnen veroorzaken. 55 Vraag de cliënt alle ongemakken of pijn te melden en beoordeel of die kunnen worden toegeschreven aan decubitus. Extra alertheid op tekenen van pijn is nodig bij zorgvragers die pijn niet zelf aan kunnen geven. 55 Streef naar zo min mogelijk blootstelling van de huid aan druk- en schuifkrachten. 55 Pas wisselhouding toe. Wisselhouding wil zeggen wisselligging bij bedlegerige cliënten en verandering van zithouding bij cliënten in een (rol)stoel. Let daarbij op: 55 pas ten minste om de vier uur wisselhouding toe, maar niet frequenter dan één keer per drie uur;

14

98

Hoofdstuk 14 • Huidletsel: decubitus

55 55 55 55

55 draai een zorgvrager, indien mogelijk, niet op een lichaamsdeel dat nog rood is van een eerdere periode van decubitus; 55 houd bij het geven van wisselhouding rekening met het comfort, de waardigheid en de functionele mogelijkheden van de cliënt. Zet antidecubitusmaterialen in (ad-matras, ad-kussen of ad-bed). Schakel een ergotherapeut en/of fysiotherapeut in om te adviseren. Zorg dat de hielen vrij liggen van de matras. Gebruik zalf of crème om de droge huid te verzorgen. Bescherm met behulp van een barrièremiddel de huid tegen blootstelling aan vochtigheid, bijvoorbeeld bij incontinentie.

>> Nota bene 55 Pas géén massage toe ter preventie van decubitus. 55 Wrijf niet krachtig bij het inbrengen van zalf of crème. 55 Span lakens niet te strak om het matras; er ontstaat dan een hangmateffect dat de drukverlagende eigenschappen van het matras teniet doet. 55 Vermijd het gebruik van: hulpmiddelen met uitsparingen, ring- of donutvormige hulpmiddelen, met water gevulde handschoenen, schapenvacht (met uitzondering van Australische medische schapenvachten).

14.5.2 Behandeling

Er zijn vier categorieën wonden: 55 categorie I: niet-wegdrukbare roodheid; 55 categorie II: blaar met gesprongen blaardak, ontvelling; 55 categorie III: decubitus zonder necrose; 55 categorie IV: decubitus met necrose.

14

Elke categorie kent zijn eigen behandeling. Zie 7 www.zorgvoorbeter.nl. 55 Pas ook tijdens de behandeling de preventieve maatregelen toe. 55 Neem een volledige anamnese en een wondanamnese af bij de cliënt met decubitus. Gebruik hierbij als hulpmiddel een classificatiesysteem. 55 Beoordeel decubitusgerelateerde pijn. Kijk naar de lichaamstaal en de non-verbale signalen (bijvoorbeeld veranderde activiteit en mobiliteit, gespannen lichaamshouding, friemelen/wrijven, verdrietige gezichtsuitdrukking, agitatie, verminderde eetlust, spierverzet, trekken van grimassen, kreunen, zuchten). Gebruik eventueel een pijnscorelijst. 55 Evalueer elke twee weken de voortgang en beoordeel de decubituswond bij elke verbandwissel. 55 Pas de juiste wondbehandeling toe met de juiste materialen. Zie 7 www.zorgvoorbeter.nl, 7 www.wcs.nl en 7 www.wondenwijzer.nl. 55 Meet de wond regelmatig op of maak foto’s om het proces te volgen. 55 Controleer de zorgvrager op symptomen van uitdroging. 55 Gebruik een tillift of een glijzeil bij het van houding veranderen om wrijven en/of schuiven te verminderen. Zorg dat het beddengoed glad en zonder kreukels blijft. 55 Positioneer de cliënt zo, dat hij niet op de decubituswond ligt.

Literatuur

99

14.5.3 Vastlegging in het zorgdossier

55 55 55 55 55

Observatie, beoordeling, risico-inschatting, voortgang en evaluatie. Het preventieplan. Voorschrift wisselhouding. Wondbehandelplan. Kenmerken van de wond, zoals locatie, categorie, grootte, weefseltype(n), conditie van de wondbodem en conditie van de omliggende huid, wondranden, fistels, necrotisch weefsel, geur, tekenen van infectie enzovoort.

Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur

1

Landelijke multidisciplinaire richtlijn Decubitus preventie en behandeling. (2011). Utrecht: V&VN. 7 www.venvn.nl Websites 7 www.wcs.nl 7 www.wondenwijzer.nl 7 www.zorgvoorbeter.nl

14

101

Huidletsel: smetten en skin tears 15.1 Wat is het? – 102 15.2 Wat zijn de gevolgen? – 102 15.3 Waar moet je alert op zijn? – 102 15.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 103 15.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 103 15.5.1 Smetten – 103 15.5.2 Skin tears – 103

Literatuur – 104

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_15, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

15

102

Hoofdstuk 15 • Huidletsel: smetten en skin tears

15.1 Wat is het?

Er zijn vier soorten huidletsel: decubitus (zie 7 H. 14), huidletsel bij incontinentie (zie 7 H. 16), smetten en skin tears. Deze laatste twee behandelen we hier. Onder smetten verstaan we: ‘Een in de grote huidplooien gelokaliseerde, oppervlakkige huidaandoening welke zich kenmerkt door altijd roodheid (erytheem) aan beide zijden van de plooi. Daarnaast kunnen een of meerdere van de volgende symptomen voorkomen: maceratie (verweking), fissuren (scheurtjes), erosies, een nattende huid of korstvorming’. (Bron: Landelijke multidisciplinaire richtlijn Smetten (intertrigo) preventie en behandeling (2011), V&VN). Smetten wordt ook wel intertrigo genoemd. Smetten ontstaan vooral daar waar plooien zijn door huid-op-huidcontact, warmte, vocht en onvoldoende luchtcirculatie. Onder skin tears verstaan we een scheur in de huid, ook wel huidflap of lapwond genoemd. Skin tears zijn wonden die meestal op armen en benen van oudere volwassenen ontstaan als gevolg van wrijving of wrijving in combinatie met schuifkrachten. De bovenlaag van de huid (epidermis) komt los van de onderlaag van de huid (dermis), of zowel de bovenlaag als onderlaag komt los van de onderliggende structuren. Oudere volwassenen hebben vaak een dunne kwetsbare huid, maar ook door medicijnen kan de huid kwetsbaar worden. (Bron: 7 www.zorgvoorbeter.nl) 15.2 Wat zijn de gevolgen?

De belangrijkste gevolgen van smetten zijn: 55 infecties; 55 onaangename geur; 55 pijn; De belangrijkste gevolgen van skin tears zijn: 55 wonden; 55 pijn. 15.3 Waar moet je alert op zijn?

15

Algemeen: 55 Een te droge of te vochtige huid. Een dergelijke huid is kwetsbaarder, waardoor de kans op het ontstaan van huiddefecten en/of infecties groter is. 55 Ouderdom. Bij ouderen is de huid dunner en minder soepel. Daardoor ontstaan er vaker doorbloedingsstoornissen. 55 Medicijnen (zoals corticosteroïden en chemotherapie). Deze medicijnen maken de huid dunner en kwetsbaarder. (Bron: 7 www.zorgvoorbeter.nl) Lichamelijke verschijnselen bij smetten, zoals: 55 een felrode, nattende en kapotte (erosieve) huid; 55 verweking (maceratie); 55 jeuk en een schrijnend/branderig gevoel; 55 een scherpe rode wondlijn (fissuur); 55 infectie van de huid: puistjes, pus, felrode huid, korstvorming en een onaangename geur.

15.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

103

(Bron: 7 www.zorgvoorbeter.nl) Lichamelijke verschijnselen bij skin tears, ingedeeld in drie categorieën: 1. Skin tears zonder weefselverlies. Er is geen huid verloren gegaan. De wondranden kunnen nog tegen elkaar aangelegd worden. 2. Skin tears met gedeeltelijk weefselverlies. Er is huid verloren gegaan en de wondranden sluiten niet meer aan. 3. De losse huid is er helemaal af. De volledige epidermale (opperhuid) flap is verdwenen. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Mensen met ernstig overgewicht Smetten ontstaan vooral in huidplooien, dus cliënten met ernstig overgewicht hebben hier meer kans op. Inspecteer vooral onder de borsten, in de buikplooien en in de liezen. Dunne huid Vooral ouderen met een dunne huid hebben meer risico op skin tears. Als de cliënt bloedverdunners slikt, kan hij bij een skin tear flink gaan bloeden.

15.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

Er zijn geen instrumenten bekend. 15.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. 15.5.1 Smetten

55 Inspecteer regelmatig de buikplooien en de liezen en inspecteer onder de borsten. 55 Was de huid in de plooien dagelijks met weinig of geen zeep en spoel zeepresten goed weg. 55 Maak de huid goed droog, maar doe dit voorzichtig door deppend te drogen (niet wrijven). 55 Breng een heel dun laagje zinkoxidesmeersel FNA aan op de huid. 55 Adviseer ademende en absorberende kleding (bijvoorbeeld van katoen), het dragen van een bh en niet-knellend ondergoed. 15.5.2 Skin tears

55 Zorg voor een veilige omgeving. Verwijder obstakels en zorg voor voldoende verlichting. 55 Dek scherpe hoeken af. 55 Wees voorzichtig met tillen en verplaatsen van de cliënt. Skin tears ontstaan vooral door wrijving en door schuifkrachten.

15

104

Hoofdstuk 15 • Huidletsel: smetten en skin tears

55 Adviseer goed passende schoenen met antislipzool, kniekousen en met fleece gevoerde joggingpakken. 55 Beoordeel en evalueer de voedingstoestand. Adviseer goede voeding en vochtinname. 55 Voorkom uitdroging van de huid door (weinig) ongeparfumeerde zeep te gebruiken en de huid dagelijks in te smeren met vette crème. 55 Behandel de wond volgens het wondbehandelplan en gebruik huidvriendelijke verbanden. Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en diens vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur Landelijke multidisciplinaire richtlijn Smetten (intertrigo) preventie en behandeling. 2011. Utrecht: V&VN. Websites 7 www.nursing.nl 7 www.zorgvoorbeter.nl

15

105

Incontinentie 16.1 Wat is het? – 106 16.2 Wat zijn de gevolgen? – 106 16.3 Waar moet je alert op zijn? – 107 16.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 108 16.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 108 Literatuur – 109

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_16, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

16

106

Hoofdstuk 16 • Incontinentie

16.1 Wat is het?

Incontinentie is het niet kunnen ophouden van de urine. De blaascontrole is gestoord of afwezig. Uit onderzoek is gebleken dat bijna de helft van de cliënten dat zorg ontvangt binnen de sector Verpleeg- en verzorgingshuizen en Thuiszorg (VVT) incontinent is. (Bron: Landelijke Prevalentiemeting Zorgproblemen Rapportage resultaten 2014) Er zijn verschillende vormen van incontinentie, met verschillende oorzaken en behandeling. 55 Functionele incontinentie. Dit is incontinentie die optreedt doordat iemand de wc niet op tijd haalt. Dit komt voor bij oudere mensen die niet meer zo mobiel zijn en/of afhankelijk zijn van anderen om op tijd bij de wc te komen. 55 Mictie-apraxie (apraxie = onvermogen tot het uitvoeren van gerichte handelingen). Een cliënt met dementie voelt wel aandrang om te plassen, maar kan niet meer adequaat reageren en laat daarom de urine spontaan lopen. 55 Overloopincontinentie. Er is constant druppelsgewijs urineverlies doordat de afvoer van de urine wordt belemmerd, bijvoorbeeld bij een prostaatvergroting. De overvolle, sterk gespannen en daarmee pijnlijke blaas ‘loopt over’, terwijl er ook sprake is van urineretentie (niet kunnen uitplassen, er blijft teveel urine achter in de blaas). 55 Stressincontinentie of inspanningsincontinentie. Door hoesten, niezen, tillen of lachen komt er een grotere druk op de bekkenbodem te staan. Als de bekkenbodem deze druk niet kan opvangen, verlies je urine. Om dit tegen te gaan, is het raadzaam de bekkenbodemspieren te oefenen. Fysiotherapeuten hebben hier gerichte programma’s voor (zie ook 7 www.bekkenbodem.net). 55 Urge-incontinentie (urge = aandrang). Hierbij is er een verhoogde prikkelbaarheid van de blaas, waardoor al bij een klein beetje vulling een hevige aandrang ontstaat. Als iemand moet, dan moet hij ook direct en is hij toch nog vaak te laat. Dit gebeurt ook bij een blaasontsteking (urineweginfectie). Hierbij is de binnenwand van de blaas en/of de urineleider ontstoken. Daarnaast heb je nog cliënten met een neurogene blaas. Deze leegt zich niet vanzelf, omdat door neurologische stoornissen de blaasreflex verstoord is. De blaas is ‘stuurloos’ geworden, met als gevolg een verhoogde aandrang tot plassen en vaak incontinentie of juist het tegenovergestelde: een inactieve neurogene blaas, dit is het niet zelfstandig kunnen plassen en urineretentie, waardoor de blaas regelmatig eenmalig gekatheteriseerd moet worden. 16.2 Wat zijn de gevolgen?

16

Incontinentie kan het gevoel van eigenwaarde van de cliënt aantasten. De associatie met baby en luier is snel gemaakt. De cliënt ervaart schaamte en kan de neiging krijgen zich sociaal terug te trekken, waardoor er een isolement kan ontstaan. Het verschonen en verzorgen vraagt veel meer tijd dan ‘gewoon’ een plas op de wc doen, zowel voor de cliënt zelf, als voor de zorgverlener. De zelfredzaamheid van de cliënt die afhankelijk is van de zorgverlener raakt beperkt. Huidletsels zoals smetten en dermatitis kunnen optreden als gevolg van het voortdurende contact van de huid met bijtende urine. Een goede verzorging voorkomt deze problemen.

16.3 • Waar moet je alert op zijn?

107

16.3 Waar moet je alert op zijn?

Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 Vaak moeten plassen (veel aandrang). Bijvoorbeeld bij blaasontsteking, maar ook bij gebruik van plaspillen. 55 Minder plassen. Dit treedt op bij nierfunctiestoornissen, hartfalen en bij verlies aan vocht (uitdroging) zoals transpiratie en braken. 55 Kleine hoeveelheid urine. Dit komt voor bij uitdroging of vocht vasthouden (bijvoorbeeld door hartfalen of nierafwijkingen). De hoeveelheid urine kan het best gemeten worden door 24-uursurine op te vangen en te meten. 55 Afwijkende kleuren. Normaal heeft urine een lichtgele kleur: 55 donkerbruine urine wijst op galkleurstoffen, deze urine schuimt vaak (bij lever- en galziekten); 55 rode bloedbijmenging (‘bloedplassen’): roze, rozerode of bruine kleuring, bij bijvoorbeeld nierstenen, blaasontsteking en bij kwaadaardige aandoeningen van de urinewegen. 55 Urine die een tijdje staat of urine in kleding ruikt scherp en onaangenaam. Urine van een cliënt met diabetes kan zoetig (naar suiker) ruiken. Normaal heeft urine een lichte ammoniakgeur. 55 Urine ziet troebel en ‘ruikt’. Bacteriën, pus, suiker of eiwitten maken de urine troebel, vaak met vlokjes erin. Het beddengoed kan ook vies ruiken en vlekken hebben. 55 De cliënt geeft aan pijn te hebben. Er is een drukkend pijnlijk gevoel in de buik of de onderrug. Ook het plassen zelf kan pijn doen. Bij een vergrote prostaat hebben mannen moeite om tot een straal te komen. Zij plassen dan zeer langzaam en druppelsgewijs. Plassen hoort pijnloos te zijn en makkelijk te verlopen in een doorlopende straal. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Comorbiditeit Incontinentie hangt meestal samen met andere ziekten en problemen: beperkte mobiliteit, neurologische stoornissen (zoals CVA), ‘chronic obstructive pulmonary disease’ (COPD) (waardoor de cliënt meer hoest), hartfalen, diabetes en dementie. Bij cliënten met deze aandoeningen moet je dus extra alert zijn. Ook bepaalde medicatie kan incontinentie verergeren. Voorbeelden zijn diuretica (plaspillen) en (sedativa) rustgevende medicijnen. Blaasontsteking Vrouwen hebben vaker een blaasontsteking, omdat de urinebuis bij vrouwen korter is, waardoor bacteriën makkelijker binnendringen. Een risicogroep vormen mensen die hun blaas niet goed leeg kunnen plassen; de achtergebleven urine vorm een infectiebron (bijvoorbeeld zwangeren, vrouwen met een verzakking, mannen met prostaatproblemen).

16

108

Hoofdstuk 16 • Incontinentie

16.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 Basiszorglijst 24-uursregistratie Continentiemodule Verbetertraject (7 www.zorgvoorbeter. nl). 55 Mictiedagboek: een dagboek waarin bijgehouden kan worden op welke momenten men plast, hoeveel men plast, hoe vaak urine gelekt wordt, op welke momenten verband verschoond wordt en wanneer men drinkt en welke hoeveelheid (7 www.zorgvoorbeter.nl). 55 De ‘Praktijkkaart Urine-incontinentie bij kwetsbare ouderen’ die hoort bij de Richtlijn Urine-incontinentie bij kwetsbare ouderen. 55 De Incontinence Questionnaire (3IQ-test), een eenvoudige vragenlijst om de hoeveelheid urineverlies en de vorm incontinentie op te sporen. De vragen zijn in één minuut te beantwoorden (7 www.platformouderenzorg.nl). 55 De ‘Protection Amount Frequency Adjustment Body Image’ (PRAFAB) vragenlijst. Deze test meet de ernst van het urineverlies in termen van het gebruik van opvangmateriaal (‘protection’), de hoeveelheid urineverlies (‘amount’), het aantal keren dat het urineverlies optreedt (‘frequency’) en de impact voor de cliënt (7 www.fysiovragenlijst.nl). 55 De pad- of verbandtest. Deze test kun je uitvoeren met verschillende soorten inspanningsoefeningen om de ernst van het urineverlies en mate waarin dit urineverlies optreedt te meten. 55 Urinetesten in de vorm van teststrips of sticks. Hiermee kun je een blaasontsteking opsporen. 16.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

16

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. Het is je taak om zoveel mogelijk functionele incontinentie te voorkomen. Veel van je interventies zijn daarop gericht, zoals iemand op tijd naar toilet laten gaan en ondersteunen bij blaastraining. Als een cliënt incontinent is, verleen je zorg om lichamelijk en psychisch complicaties te voorkomen. 55 Laat de (huis)arts een diagnose stellen: waarom is de cliënt incontinent? Welke vorm van incontinentie heeft hij? 55 Geef voorlichting over wat incontinentie is en wat mogelijke behandelingen zijn. 55 Ondersteun bij het bijhouden van een mictiedagboek. 55 Ondersteun de cliënt bij gevoelens van schaamte. Mensen met incontinentie hebben de neiging om zich terug te trekken, omdat ze niet willen dat anderen iets ruiken. 55 Ondersteun bij de behandeling. De behandeling is afhankelijk van de vorm van incontinentie. Zie hiervoor ook 7 www.effectieveouderenzorg.nl/incontinentie. 55 Laat de cliënt voldoende drinken (1,5−2 liter), ook al vindt hij dat lastig (“Dan moet ik nog meer plassen.”). Leg uit dat de cliënt niet moet vertrouwen op zijn dorstgevoel als signaal voor het drinken. 55 Bij twijfel over een blaasontsteking (bijvoorbeeld door onrust van een oudere cliënt): controleer de urine met behulp van teststrips of sticks. 55 Een toiletschema kan helpen om op gezette tijden naar de wc te gaan en de blaas te legen. 55 Hulpmiddelen, zoals goede bewegwijzering, handgrepen op het toilet, leuningen naast de toiletpot en een verhoogde toiletzitting vergemakkelijken het urineren. 55 Adviseer gemakkelijke kleding, die snel en handig kan worden uitgedaan. 55 Verwijder obstakels, zodat de cliënt niet gehinderd wordt bij het snel naar de wc gaan, ook ’s nachts niet. Denk aan de mogelijkheid om een postoel of urinaal te gebruiken.

Literatuur

109

55 Adviseer een rechte houding op het toilet om goed uit te kunnen plassen. 55 Controleer het beddengoed en verschoon dit zo vaak als nodig is. Gebruik bescherming voor het matras. Het kan ook nodig zijn om stoelen te beschermen. 55 Zorg voor passend incontinentiemateriaal qua maat en absorptievermogen. Test uit wat werkt: incontinentiemateriaal mag niet lekken en het moet comfortabel zitten. Hoe onzichtbaarder het materiaal is, hoe beter de acceptatie door de cliënt. 55 Sommige cliënten gebruiken wc-papier, maandverband en inlegkruisjes die niet bedoeld zijn voor incontinentie. Deze hebben te weinig absorptievermogen en geven meer huidproblemen. Adviseer hen daarom het juiste incontinentiemateriaal. Voeg geen extra materiaal toe: dit vermindert juist het absorptievermogen. 55 Volg de aanwijzingen van de leverancier voor het aanbrengen en verwisselen van het incontinentiemateriaal. Gebruik de indicator die in het materiaal is aangebracht. Was de huid regelmatig; dit voorkomt smetten en luchtjes. 55 Gebruik een pH-neutrale zeep of een speciaal ontwikkeld reinigingsproduct voor incontinentie. 55 Droog de huid zorgvuldig en voorzichtig na het wassen. Te hard wrijven geeft risico op huidirritatie of een kapotte huid. Zorg ervoor dat ook de huidplooien goed droog zijn. 55 Smeer de huid na het afdrogen in met een lotion of crème. Zinkzalf of barrièrecrème zorgt voor een beschermende, vochtafstotende werking. Zo kan de urine of ontlasting niet op de huid inwerken. 55 Gebruik bij jeuk na het douchen een verzorgende, vochtinbrengende crème, of voeg een vettende badolie toe aan het badwater. 55 Vraag ondersteuning van een incontinentieverpleegkundige als je vragen hebt over gebruik van materiaal, de verzorging of begeleiding van de cliënt. 55 Waarschuw de (huis)arts als er irritatie of roodheid van de huid ontstaat. Wacht hier niet te lang mee. Voorkom ernstig huidletsel. Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur

1

Carpenito, L.J. (2012). Zakboek verpleegkundige diagnosen. Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers. KNGF-richtlijn Stress (urine-)incontinentie. (2011). Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie. Richtlijn Urine-incontinentie bij kwetsbare ouderen. (2010). Utrecht: Platform Ouderenzorg, V&VN, Beroepsvereniging van zorgprofessionals en LEVV, Landelijk Expertisecentrum Verpleging & Verzorging. Websites 7 www.bekkenbodem.net 7 www.effectieveouderenzorg.nl 7 www.zorgvoorbeter.nl

16

111

Medicatiefouten 17.1 Wat is het? – 112 17.2 Wat zijn de gevolgen? – 112 17.3 Waar moet je alert op zijn? – 112 17.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 113 17.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 113 Literatuur – 114

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_17, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

17

112

Hoofdstuk 17 • Medicatiefouten

17.1 Wat is het?

Medicijnen moeten aan de juiste cliënt, op het juiste tijdstip, in de juiste dosering, op de juiste wijze en in de juiste vorm gegeven worden. Dat noemen we medicatieveiligheid. Op elk onderdeel kunnen fouten gemaakt worden, die meer of minder ernstige gevolgen kunnen hebben. De meest gemaakte fouten zijn: een onjuiste dosering, vergeten een cliënt medicijnen te geven, op een verkeerd tijdstip medicijnen verstrekken of medicijnen aan een verkeerde cliënt geven. Maar niet alleen het verstrekken moet op de juiste manier gedaan worden, ook werking en bijwerkingen moeten in de gaten gehouden worden, zeker als het gaat om polyfarmacie (= meer dan vijf chronische geneesmiddelen). In dit hoofdstuk is gebruikgemaakt van Medicatieveiligheid, op weg naar veilige zorg van E. van Haaren et al. (2014). 17.2 Wat zijn de gevolgen?

De gevolgen van medicatiefouten lopen uiteen van licht tot zeer ernstig. De belangrijkste gevolgen zijn: 55 verergering van de ziekte of aandoening; 55 toename van de bijwerkingen; 55 ziekenhuisopname en meer artsenbezoek. Bij risicovolle medicatie kan verkeerd gebruik zelfs soms leiden tot de dood. Daarnaast kan polyfarmacie leiden tot bijvoorbeeld een groter valrisico. 17.3 Waar moet je alert op zijn?

17

Dien medicatie op de juiste manier toe en signaleer tijdig risico’s. Daarmee kun je veel problemen voorkomen. Wees alert op verschijnselen die erop wijzen dat de cliënt zelf niet in staat is zijn medicijnen te beheren of te nemen, of dat een medicijn niet goed werkt of bijwerkingen heeft. Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 Slecht zien. 55 Geen goede fijne motoriek. 55 Slikproblemen. 55 Bijwerkingen zoals: pijn, vermoeidheid, bleek zien, onzekere mobiliteit, uitdroging, dorst, gewichtsverlies, misselijkheid en braken, koorts, blauwe plekken, veranderde stoelgang, plasproblemen, onzeker bewegen, niet lekker voelen. 55 Werking van het medicijn: 55 Werkt het medicijn? 55 Zo ja, wat merkt u ervan? 55 Wat is er verbeterd ten opzichte van de situatie vóór u de medicijnen gebruikte? 55 Sinds wanneer is er een verbetering opgetreden? Is het veel verbeterd? Houdt deze verbetering aan? 55 Hebt u nog klachten? Zo ja, welke klachten zijn dat? Hoe ernstig zijn ze? 55 Veranderingen bij de cliënt. Is de cliënt anders dan de vorige keer? Gedraagt hij zich anders dan anders? 55 Stiller, meer teruggetrokken, suffer of juist drukker? 55 Is hij vermoeid? Heeft hij geen zin om iets te ondernemen?

17.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

113

55 Merk je verschil met een aantal weken geleden? 55 Ziet de cliënt er anders uit? Bijvoorbeeld: gewichtsverlies of -toename, huiduitslag, haaruitval, rode of bleke gelaatskleur. 55 Klaagt de cliënt over pijn? 55 Loopt en beweegt hij moeilijker? 55 Heeft hij andere klachten? 55 Is zijn woonomgeving ineens anders? Bijvoorbeeld veel rommeliger dan je gewend bent. 55 Is er iets veranderd in zijn eetpatroon? Vind je eten in de koelkast dat er al lang staat? 55 Vind je rondslingerende medicijnen of medicijnen in de weekdoos of het geneesmiddelendistributiesysteem (GDS), die hij al had moeten innemen? 55 Vindt de verandering in snel tempo plaats? Psychische verschijnselen, zoals: 55 vergeetachtigheid; 55 verwardheid; 55 angst; 55 depressie. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Risicovolle medicatie Risicovolle medicatie levert bij verkeerd gebruik een groot gevaar op voor de cliënt. Er is een lijst van deze medicijnen (‘Dubbel te controleren lijst’, voorheen de ‘Lijst risicovolle medicatie’) en apothekers vermelden op de medicatietoedienlijst wanneer het gaat om risicovolle medicatie.

17.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 Beheer Eigen Medicatie (BEM) (7 www.medicijngebruik.nl). 55 Rodevlaggenlijst voor medicatiegebruik in de thuiszorg. Deze zijn o. a. te downloaden via 7 www.zorgvoorbeter.nl. 17.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Bij medicatie geldt dat je altijd de volgende acties moet uitvoeren; niet alleen bij cliënten die risico’s lopen: 55 Overleg met de (huis)arts als de medicatie niet goed werkt of als de cliënt last heeft van bijwerkingen. 55 Controleer op de volgende punten: 55 cliënt: naam, voorletter, geboortedatum; 55 medicijn: naam medicijn; 55 dosering: sterkte/dosis van medicijn; 55 toedieningswijze: oraal, vaginaal, anaal, inhalatie, injectie, infuus, via druppels, pleisters, crème/zalf, gemalen et cetera; 55 tijd: toedieningstijdstip.

17

114

Hoofdstuk 17 • Medicatiefouten

55 Daarnaast let je op: 55 vervaldatum; 55 de plaats en temperatuur van bewaren: steriel, kamertemperatuur of in koelkast. 55 Pas dubbele controle toe bij risicovolle medicatie. Zie de ‘Dubbel te controleren lijst’ (voorheen ‘Lijst risicovolle medicatie’) op de website van de KNMP (7 https://www.knmp. nl/downloads/dubbel-paraferenlijst.pdf). 55 Wees alert op losse medicatie naast de baxter. 55 Volg de medicatietoedienlijst en teken correct af. 55 Neem contact op met de arts en/of apotheker als er iets niet klopt of als je twijfelt. 55 Werk rustig, geconcentreerd en zorgvuldig. Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur Haaren, E. van, Halem, N. van, Stuut, T., Verbeek, H. (2014), Medicatieveiligheid, op weg naar veilige zorg. Houten: Bohn, Stafleu van Loghum. Websites 7 www.medicijngebruik.nl 7 www.venvn.nl 7 www.zorgvoorbeter.nl

17

115

Mondzorg 18.1 Wat is het? – 116 18.2 Wat zijn de gevolgen? – 116 18.3 Waar moet je alert op zijn? – 116 18.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 117 18.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 117 Literatuur – 118

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_18, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

18

116

Hoofdstuk 18 • Mondzorg

18.1 Wat is het?

Na het ontbijt even je tanden poetsen. Of voordat je een avondje uitgaat. Kleine moeite. Het zorgt voor een heerlijk fris gevoel en voorkomt ook nog mondproblemen zoals cariës, ontstoken tandvlees en een slechte adem. Bij veel kwetsbare ouderen is mondzorg niet zo vanzelfsprekend meer. Ze kunnen het niet goed meer zelf, met alle problemen van dien. Bij cliënten met dementie kunnen mondproblemen zelfs tot probleemgedrag leiden. Mondzorg bij terminale cliënten of cliënten met chemotherapie eist extra alertheid. Goede mondzorg vraagt tijd en aandacht van verzorgenden en verpleegkundigen: poetsen, reinigen van tandvlees en mondholte en inspectie van de mond, ook als mensen een gebitsprothese hebben. Bij cliënten die hun eigen tanden en kiezen nog hebben, komt daar dagelijks stoken en flossen bij. 18.2 Wat zijn de gevolgen?

De belangrijkste gevolgen van slechte of onvoldoende mondzorg zijn: 55 cariës (gaatjes); 55 ontstoken tandvlees; 55 teruggetrokken tandvlees; 55 slechte adem; 55 problemen door slechtpassende prothese. 18.3 Waar moet je alert op zijn?

Wees alert op een aantal lichamelijke en psychosociale verschijnselen en signaleer risico’s tijdig. Daarmee kun je veel problemen voorkomen. Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 slechter eten en drinken; 55 gewichtsverlies; 55 pijn aan de mond; 55 slechte adem; 55 warm, koud, zuur of hard voedsel wordt slecht verdragen; 55 slikklachten; 55 droge mond of bloed in de mond.

18

(Bron: 7 www.zorgvoorbeter.nl) Bij ouderen slinkt de kaak, waardoor de gebitsprothese niet goed meer past. Problemen die daardoor optreden zijn: 55 kapotte plekjes in de mond; 55 onverstaanbaar of moeilijk praten; 55 moeilijk kunnen eten; 55 pijn; 55 regelmatig de gebitsprothese uit de mond leggen.

18.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

117

Psychosociale verschijnselen, zoals: 55 minder sociale contacten door voortdurende slechte adem of door schaamte vanwege een slecht gebit of schaamte als ze hun prothese uit moeten leggen vanwege pijn. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Cliënten met dementie Een cliënt met dementie kan probleemgedrag laten zien als hij last heeft van zijn mond. Deze cliënt kan niet of niet goed aangeven dat hij een geïrriteerde mond of pijn in de mond heeft en uit dat op een andere manier, bijvoorbeeld door agressief te worden, niet te willen eten of drinken, of door zijn gebitsprothese uit te leggen of te verstoppen.

18.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 Het Observatieformulier Verzorgende voor de inventarisatie van de zelfzorg en de mondzorg (7 www.zorgvoorbeter.nl). 55 De Mondstatusscorelijst (7 www.oncoline.nl). 18.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. Neem de mondzorg, in overleg met de cliënt, (gedeeltelijk) over. 55 Mondzorg bij cliënt met eigen tanden en kiezen: 55 Twee keer per dag de tanden poetsen met fluorhoudende tandpasta; het liefst met een elektrische tandenborstel. 55 Voorzichtig de rest van de mond reinigen (gehemelte, tandvlees, wangslijmvliezen). 55 Elke avond tussen de tanden ragen, stoken of flossen. 55 De tong reinigen met een tongschraper. Wees extra zorgvuldig bij mensen met beschadigd mondslijmvlies. 55 Mondzorg bij cliënt met een gebitsprothese: 55 ’s Avonds het gebit poetsen. Of twee keer per dag als de cliënt het gebit ’s nachts inhoudt. 55 Of het gebit droog of nat bewaard moet worden, is afhankelijk van de instructie van de tandprotheticus. Vraag dat dus na bij de cliënt of de mantelzorger. 55 De tong reinigen met een tongschraper. Kijk uit bij mensen met beschadigd mondslijmvlies. 55 Rest van de mondholte (gehemelte, tandvlees, wangslijmvliezen) reinigen met een zachte tandenborstel of gazen. 55 ’s Ochtends het gebit afspoelen en daarna vochtig inbrengen. 55 Bij bijvoorbeeld sondevoeding en cliënten met chemotherapie of bij terminale cliënten gelden andere richtlijnen. Vraag de verpleegkundige, arts of mondhygiëniste. 55 Vraag advies aan de mondhygiëniste bij problemen. 55 Consulteer desgewenst, in overleg met de familie, een tandprotheticus. Deze kan de cliënt thuis of in het zorgcentrum bezoeken en ter plekke kleine aanpassingen aan de prothese doen.

18

118

Hoofdstuk 18 • Mondzorg

Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur

1

Richtlijn Mondzorg voor zorgafhankelijke cliënten in verpleeghuizen. (2007). NVVA, NMT, NVG. Website 7 www.zorgvoorbeter.nl

18

119

Onbegrepen gedrag 19.1 Wat is het? – 120 19.2 Wat zijn de gevolgen? – 120 19.3 Waar moet je alert op zijn? – 120 19.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 121 19.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 121 Literatuur – 122

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_19, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

19

120

Hoofdstuk 19 • Onbegrepen gedrag

19.1 Wat is het?

Voorbeelden van onbegrepen gedrag zijn agitatie/agressie, angst, apathie/onverschilligheid, depressie, euforie/opgetogenheid, hallucinaties, wanen, labiliteit/prikkelbaarheid, doelloos herhalend gedrag, ontremd gedrag (kan zich ook richten op voedsel) en slapeloosheid. De term ‘onbegrepen gedrag’ vervangt steeds vaker de term ‘gedragsproblemen’ of ‘probleemgedrag’. De term ‘gedragsproblemen’ heeft een negatievere klank en gaat ervan uit dat het een probleem is van de cliënt, in plaats van dat de omgeving niet weet wat ze met moeilijk gedrag aan moet. De term ‘onbegrepen gedrag’ geeft duidelijker aan dat de zorgverlener zich moet inspannen om de cliënt te begrijpen en de juiste interventies te zoeken. Dit laatste is nog steeds niet altijd het geval, zo constateerde de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) in een rapport over de zorg aan mensen met dementie in 2015. Het is belangrijk dat zorgverleners handelen naar de laatste inzichten en gedrag niet zomaar accepteren. Aan onbegrepen gedrag liggen vrijwel altijd meerdere factoren ten grondslag. Denk aan lichamelijke factoren, zoals pijn, nieuwe medicatie of gehoor- en gezichtsproblemen, maar ook aan persoonlijke factoren, zoals karakter, traumatisch gebeurtenissen en sociale factoren (mensen uit de omgeving en de omgeving zelf). 19.2 Wat zijn de gevolgen?

Vaak heeft onbegrepen gedrag nadelige gevolgen voor de kwaliteit van leven van de cliënt en de naasten van de cliënt. Agressie en apathie bijvoorbeeld, zijn zowel voor de cliënt als voor de omgeving (familie, zorgverleners en andere cliënten), moeilijk om mee om te gaan. Een gevolg kan zijn dat de cliënt nauwelijks nog positief contact met anderen heeft. Ander voorbeeld is de cliënt die niet kan slapen en die zijn partner of andere cliënten wakker houdt. Voor alle partijen is dit vermoeiend en zwaar. 19.3 Waar moet je alert op zijn?

Het is belangrijk om vroegtijdig onbegrepen gedrag te signaleren en de oorzaak ervan te achterhalen, zodat je kunt handelen voordat escalatie plaatsvindt. Verschijnselen, zoals: 55 Verbale of fysieke agitatie/agressie. Roepen, gillen, schreeuwen, knijpen, slaan, schoppen. 55 Niet-agressief gedrag, verbaal of fysiek. Continu rondlopen, telkens herhalende gedragingen vertonen of woorden herhalen. 55 Angst. Een beklemmende, onaangename emotionele toestand, die wordt veroorzaakt door sterk negatieve verwachtingen (voortdurend ervaren van gevaar, achterdocht). 55 Apathie. Initiatiefloos, niet tot activiteiten te bewegen zijn, emotieloos. 55 Depressie. Verlies van levenslust of een zwaar terneergeslagen stemming. 55 Ontremd gedrag. Hyperactiviteit en controleverlies. 55 Slapeloosheid. Moeilijk inslapen of doorslapen of kort bestaande slapeloosheid: korter dan drie weken, minstens twee nachten per week.

19

>> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situatie:

19.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

121

Niet alleen bij dementie Onbegrepen gedrag wordt meestal in verband gebracht met dementie, maar kan ook bij andere ziekten voorkomen, zoals bij CVA en delier.

19.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 Veel zorginstellingen gebruiken een eigen signaleringslijst. Ook vind je er een op de website van zorgvoorbeter.nl onder het thema ‘Probleemgedrag’. Essentieel hierbij is dat je multidisciplinair te werk gaat volgens een stappenplan: gedragsobservatie, analyse en opstellen van acties. Betrek ook familie en mantelzorg bij de analyse en aanpak van het probleem. Bij hen ligt vaak de sleutel voor het begrijpen van gedrag. Nauwgezette monitoring van de gekozen interventies is belangrijk. Zo kun je snel beoordelen of een aanpak resultaat heeft of bijstelling behoeft. 55 De instrumenten die bij het signaleren van dementie gebruikt worden, bevatten onderdelen over vragen over onbegrepen gedrag. Met name de Neuropsychiatrische VragenlijstQuestionnaire (NPI-Q) bevraagt hierop (zie 7 H. 9). 55 De Checklist Probleemgedrag, die is opgenomen in Multidisciplinair werken aan probleemgedrag. Een multidisciplinaire handreiking bij de NVVA-richtlijn Probleemgedrag (2008). Dit document bevat een uitgebreide toelichting op het stappenplan. 19.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. 55 Maak een gedegen analyse van het gedrag en ga na wat oorzaken zijn op lichamelijk, psychisch en sociaal terrein. Op deze manier kun je zoveel mogelijk de oorzaak van het gedrag aanpakken en niet het gedrag zelf. 55 Werk samen met anderen in een multidisciplinair team waarin in ieder geval de verpleegkundige/verzorgende, de arts en de psycholoog deelnemen. 55 Pas eerst psychosociale interventies toe. Psychofarmaca worden alleen toegepast wanneer duidelijk is dat psychosociale interventies niet (voldoende) werkzaam zijn (met uitzondering van een lichamelijke oorzaak of als sprake is van een delier of psychose). 55 Pas psychofarmaca volgens voorschrift van de arts toe en evalueer regelmatig of medicatie resultaat heeft en nodig blijft. Vraag je af of het mogelijk is om de behandeling met psychofarmaca na enige tijd te stoppen en bespreek dit met de arts. 55 De effectief bewezen interventies worden eerste keusaanbevelingen genoemd; de andere, met minder bewijs, maar wel met mogelijke werking, tweede keusaanbevelingen (zie ook Een multidisciplinaire handreiking bij de NVVA-richtlijn Probleemgedrag (7 www.verenso.nl). Eerste keus zijn: 1. snoezelen; 2. lichamelijke oefeningen doen (minimaal twee keer per week gedurende 30 minuten in groepsverband); 3. leefomgeving aanpassen (bijvoorbeeld wegwijzers); 4. ondersteunen van de mantelzorger met betrekking tot kennis en vaardigheden; 5. gesimuleerde aanwezigheid van vertrouwde mensen (audio en video).

19

122

Hoofdstuk 19 • Onbegrepen gedrag

Tweede keus zijn: 1. reminiscentie (bijvoorbeeld het levensverhaal); 2. muziek; 3. cognitieve training; 4. therapie die is gericht op het behoud van eigenwaarde; 5. Realiteit Oriëntatie Training (ROT), gecombineerd met reminiscentie of met het aanpassen van de leefomgeving. Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op met het behandelteam, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur Kijken met andere ogen naar de zorg voor mensen met dementie en onbegrepen gedrag. Een oriënterend en cliëntgericht onderzoek naar de kwaliteit van zorg aan cliënten met onbegrepen gedrag in de intramurale ouderenzorg. (2015). Utrecht: Inspectie voor de Gezondheidzorg. Multidisciplinair werken aan Probleemgedrag. Een multidisciplinaire handreiking bij de NVVA-richtlijn Probleemgedrag. (2008). Verenso. 7 www.verenso.nl. Zorgstandaard Dementie. (2013). Vilans, Alzheimer Nederland. Zwijsen, S., Lange, de, J., Pot, A.M., Mahler, M., Minkman, M. (2013). Omgaan met onbegrepen gedrag bij dementie. Inventarisatie richtlijnen en inzichten rondom onbegrepen gedrag bij ouderen met dementie. Utrecht: Trimbos Instituut en Vilans. Website 7 www.zorgvoorbeter.nl

19

123

Ondervoeding en overgewicht 20.1 Wat is het? – 124 20.2 Wat zijn de gevolgen? – 124 20.3 Waar moet je alert op zijn? – 125 20.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 126 20.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 126 Literatuur – 127

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_20, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

20

124

20

Hoofdstuk 20 • Ondervoeding en overgewicht

20.1 Wat is het?

Zowel ondervoeding als overgewicht kunnen leiden tot gezondheidsproblemen. Een maat om ondervoeding en overgewicht aan te geven is de body-mass index (BMI). Het is een index voor het gewicht in verhouding tot de lichaamslengte. De formule is: gewicht in kilogram gedeeld door de lengte in meters in het kwadraat. Dus voor iemand van 64 kilo met een lengte van 1,70 m is de BMI 64 gedeeld door 1,70 x 1,70  64, gedeeld door 2,89, ofwel een BMI van 22,1. We spreken over ondervoeding als er een tekort is aan energie, eiwitten of andere voedingsstoffen, zoals vitaminen en mineralen. Ondervoeding heeft nadelige gevolgen voor het functioneren van het lichaam. Ondervoeding is onder andere te herkennen aan onbedoeld gewichtsverlies en/of een te laag lichaamsgewicht (BMI lager dan 18,5 en bij ouderen lager dan 20). Als iemand onbedoeld in een maand drie kilo afvalt of in zes maanden zes kilo of meer, spreken we van onvrijwillig gewichtsverlies. Ondervoeding ligt dan op de loer. Ouderen hebben een verhoogd risico op ondervoeding, doordat zij vaak minder eten en drinken. Van overgewicht is sprake bij een BMI tussen 25 en 30. Als iemand boven de 30 zit, heeft hij extreem overgewicht, die ernstige schade toe kan brengen aan zijn gezondheid. 20.2 Wat zijn de gevolgen?

De gevolgen van ondervoeding en overgewicht lopen uiteen van licht tot zeer ernstig. De belangrijkste gevolgen van ondervoeding zijn: 55 verlies van lichaamsgewicht en spiermassa; 55 daling van de weerstand; 55 verhoogde kans op infecties, decubitus; 55 verhoogde kans op vallen; 55 vertraagde wondgenezing; 55 verminderd gevoel van welbevinden (depressies, vermoeidheid, lusteloosheid en kouwelijk zijn). Deze problemen kunnen vervolgens weer leiden tot: 55 langere opnameduur; 55 verhoogd medicijngebruik; 55 toename van de zorgcomplexiteit; 55 afname van de kwaliteit van leven; 55 toegenomen risico op overlijden. De belangrijkste gevolgen van overgewicht zijn: 55 Er zijn verschillende ziekten en aandoeningen die samenhangen met (ernstig) overgewicht: diabetes mellitus type 2, hart- en vaatziekten, enkele soorten kanker (slokdarm-, alvleesklier-, dikkedarm-, galblaas-, borst-, baarmoeder- en nierkanker), aandoeningen van de galblaas, aandoeningen van het bewegingsstelsel (waaronder artrose), aandoeningen van de ademhalingswegen (verminderde longfunctie, slaapapneu), depressie en angststoornissen. Het risico wordt groter naarmate de BMI of de buikomvang toeneemt. 55 Overgewicht veroorzaakt ruim 40  procent van alle nieuwe gevallen van diabetes mellitus type 2.

20.3 • Waar moet je alert op zijn?

125

55 Daarnaast is overgewicht verantwoordelijk voor ruim 10  procent van zowel acuut myocardinfarct als van chronisch hartfalen. Van alle nieuwe gevallen van CVA komt ongeveer 5  procent door overgewicht. (Bron: RIVM, 7 www.nationaalkompas.nl) De hoeveelheid buikvet is de belangrijkste risicofactor voor het optreden van diabetes mellitus type 2 en hart- en vaatziekten. Buikvet is het vet dat aanwezig in de buikholte, rondom en in de organen. 20.3 Waar moet je alert op zijn?

Signaleer tijdig of er sprake is van ondervoeding of overgewicht. Daarmee kun je veel problemen voorkomen. zz Ondervoeding

Algemeen: 55 onwetendheid (onvoldoende kennis van gezonde voeding); 55 niet meer weten wat (goed) eten is (dementie, CVA); 55 verstoord dag-/nachtritme, bijvoorbeeld bij cliënten met dementie die ’s nachts gaan dwalen; 55 als cliënten bijvoorbeeld knoeien of kwijlen, schamen ze zich daar vaak voor en gaan ze daarom minder eten. Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 verminderde eetlust (pijn, misselijkheid); 55 verminderde geur- en smaakbeleving, verminderd dorstgevoel; 55 slikproblemen, mondproblemen (pijn, slecht gebit, loszittend kunstgebit); 55 niet meer zelf kunnen eten, onvoldoende tijd van verzorgenden/mantelzorger voor hulp; 55 bijwerkingen van medicatie (gewichtsverlies, verlies van eetlust, maag- en darmproblemen, zoals misselijkheid, braken en diarree, buikkrampen, vieze smaak in de mond, droge mond, smaakverandering), bijvoorbeeld: metformine (diabetes) en medicatie bij hartfalen, middelen tegen dementie (exelon), antivirale middelen, diuretica (plastabletten), NSAID’s (pijnstillers). Cognitieve verschijnselen klachten, zoals: 55 negeren van de aangedane kant (neglect, bij CVA), waardoor de cliënt bijvoorbeeld maar één kant van het bord leegeet. Psychosociale en psychische verschijnselen, zoals: 55 eenzaamheid, lijden, verlies/rouw, depressie, waardoor mensen geen belangstelling hebben voor eten. zz Overgewicht

Algemeen: 55 onwetendheid (onvoldoende kennis van gezonde voeding); 55 te weinig bewegen.

20

126

20

Hoofdstuk 20 • Ondervoeding en overgewicht

Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 ziekten, zoals een traag werkende schildklier, ziekten die van invloed zijn op de stofwisseling, ziektebeelden die van invloed zijn op de mobiliteit (bijvoorbeeld reumatoïde artritis, ziekte van Parkinson). 55 bijwerkingen van medicatie door: middelen tegen hypertensie en middelen bij hart- en vaatziekten (o. a. bètablokkers), corticosteroïden (prednison), middelen tegen diabetes, hormonen (bij kanker), anti-epileptica, antidepressiva en antipsychotica. Psychosociale en psychische verschijnselen, zoals: 55 eenzaamheid, lijden, verlies/rouw, depressie (emotie-eten). >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Te zwaar en toch ondervoed Ondervoeding kan ook voorkomen bij mensen die overgewicht hebben. Wanneer ze niet voldoende en niet gezond eten, komen ze belangrijke voedingsstoffen zoals vitaminen en mineralen te kort.

20.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 De ‘Short Nutritional Assessment Questionnaire’ (SNAQRC en SNAG 65+, voor mensen boven de 65) (7 http://www.btsg.nl/downloads/snaq65_.pdf). 55 Stappenplan Ondervoeding (7 www.zorgvoorbeter.nl). 55 BMI berekenen (bijvoorbeeld via de digitale tool van het Voedingscentrum). 55 Wegen op een personenweegschaal. 20.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie om ondervoeding en overgewicht te voorkomen in de vorm van: 55 monitoren: evalueer regelmatig met de cliënt en stel een weegbeleid in; 55 adviseren en informeren over: 55 gezonde voeding (7 www.voedingscentrum.nl); 55 hulpmiddelen (7 www.hulpmiddelenwijzer.nl); 55 maaltijdservice of mogelijkheden om een maaltijd in bijvoorbeeld een zorgcentrum te gebruiken; 55 belang van bewegen, ook tijdens ziekte; 55 verwijzen naar: diëtiste voor voedingsadvies, tandarts/mondhygiënist bij gebits- of mondproblemen, naar een logopedist bij slikproblemen of naar de huisarts voor overleg over medicatie; 55 creëren van goede voorwaarden door: 55 hulp te bieden, zoals de maaltijd goed aanreiken, passend bestek te laten gebruiken, zo nodig het eten te snijden, eten te geven en daarvoor tijd en rust te nemen; 55 goede ambiance, in de vorm van sfeer, rust, een mooi gedekte tafel, een goede tafelschikking en voldoende licht;

Literatuur

55 55 55 55

127

55 ‘zien eten doet eten’, ofwel, veel mensen vinden het prettiger om met anderen te eten; dit geldt echter niet voor iedereen; zorg dus voor een omgeving die prettig is voor de cliënt: in gezelschap of juist liever alleen; goede mondzorg (zie 7 H. 18); aandacht voor cliënten met slikproblemen; aandacht voor cliënten met dementie; aandacht voor neglect: draai het bord om als de cliënt maar één kant opeet.

Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur 7 www.btsg.nl 7 www.hulpmiddelenwijzer.nl 7 www.innovatiekringdementie.nl 7 www.voedingscentrum.nl 7 www.zorgvoorbeter.nl

20

129

Vallen 21.1 Wat is het? – 130 21.2 Wat zijn de gevolgen? – 130 21.3 Waar moet je alert op zijn? – 130 21.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 131 21.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 131 Websites – 133

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_21, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

21

130

Hoofdstuk 21 • Vallen

21.1 Wat is het?

21

Een val (uitglijden, struikelen, vallen) kun je beschrijven als ‘een onbedoelde verandering in de lichaamspositie, die resulteert in het neerkomen op de grond of een ander lager niveau’. (Bron: GGD, Zuid-Holland West). Het risico op vallen wordt sterk vergroot door een acute ziekte, een chronische ziekte of ouderdom. Oorzaken voor vallen zijn onder meer duizeling (bij hartfalen), motorische stoornis (bij neurologische stoornissen) of niet goed zien (bij een visusstoornis). Andere oorzaken kunnen van meer praktische aard zijn, bijvoorbeeld slecht schoeisel, meubels die in de weg staan, een gladde vloer of losse kleedjes. Ook door het niet (of onjuist) gebruik van hulpmiddelen, zoals een stok of een rollator, wordt het risico op vallen vergroot, vooral bij verzwakte cliënten of cliënten met minder stabiliteit bij het opstaan, lopen, stilstaan en gaan zitten. 21.2 Wat zijn de gevolgen?

De gevolgen van vallen zijn verwondingen, breuken en angst; dit laatste ook door bijna vallen. Verwondingen zijn kneuzingen en blauwe plekken, maar ook wonden en breuken. Vooral als iemand ergens tegenaan valt, bijvoorbeeld in de badkamer (harde materialen in een kleine ruimte) is de kans op een botbreuk zeer groot. Een bekend voorbeeld hiervan is een heupfractuur. De genezing en revalidatie na een heupoperatie verloopt bij kwetsbare ouderen moeizaam. Men herstelt niet of zeer moeizaam, met een lang ziekbed en zelfs overlijden. 21.3 Waar moet je alert op zijn?

Tijdens een intake en gedurende de zorgverlening moet je voortdurend alert zijn op signalen en situaties die kunnen leiden tot een valincident. Lichamelijke verschijnselen zoals: 55 een wankel evenwicht, bekendheid met valincidenten (registratie van valincidenten); 55 verminderde conditie; 55 duizeligheid bij opstaan vanwege een lage bloeddruk; 55 ernstig gewichtsverlies of lage BMI (zie ook 7 H. 20); 55 pijn bij het lopen; 55 lichamelijke beperkingen in opstaan en lopen; 55 slaperigheid en vermoeidheid; 55 bijwerkingen van medicatie, met name van rustgevende en slaapmedicatie; 55 neurologische ziekten als een cerebro vasculair accident (CVA), een transiënte ischemische aanval (TIA), parkinsonisme en multiple sclerose; 55 incontinentie (waardoor men gehaast naar het toilet gaat). Cognitieve verschijnselen zoals: 55 onzekerheid of angst bij het opstaan en het lopen; 55 verwardheid, onoplettendheid (zie ook 7 H. 9). Goed observeren tijdens het mobiliseren is een belangrijke bron van informatie. Ook omdat veel mensen zelf niet beseffen of vertellen dat zij de neiging hebben te vallen. Zij ervaren hun situatie niet als gevaarlijk of ze zijn er inmiddels aan gewend. Vraag daarom goed door over hoe

21.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

131

iemand de eigen mobiliteit ervaart, zeker als je daar beperkingen ziet of vermoedt. Laat iemand een stukje lopen om te zien of hij stabiel loopt of een loophulpmiddel niet of onjuist gebruikt. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situatie: Angst Er zijn veel cliënten met angst om te vallen, ook door bijna vallen: angst om weer te vallen en angst voor de pijn die dit tot gevolg heeft. Mensen worden daardoor bang om op te staan en te lopen, waardoor ze vaker in bed blijven liggen of in een stoel blijven zitten. Ze worden hierdoor zeer beperkt in hun beweging en dagelijkse activiteiten, met als gevolg passiviteit en verminderende zelfredzaamheid.

Dit leidt tot: 55 Krachtverlies. Dit treedt op door spierafname vanwege passiviteit. 55 Ontwenning van bezigheden. Dit omvat zowel de dagelijkse zelfzorg, de algemene (ADL) als de huishoudelijke (HDL) activiteiten van het dagelijks leven, ofwel apraxie voor dagelijkse handelingen en verminderde zelfredzaamheid. 55 Minder eten en drinken. De cliënt wil voorkomen veel naar het toilet te moeten. Hierdoor ontstaan vochttekort en ondervoeding. 55 Gewichtsafname en verminderde weerstand, een neergaande gezondheid. 55 Futloosheid en vermoeidheid. Deze lichamelijke gevolgen kunnen weer leiden tot cognitieve verschijnselen, zoals toenemende vergeetachtigheid of verwardheid. Of eenzaamheid vanwege sociale afzondering, met als gevolg lusteloosheid en zelfs een depressie. De angst om te vallen, kan leiden tot een neerwaartse spiraal van de gezondheid. Daarom is het van groot belang om een valrisico, valgevaar en valangst zo snel mogelijk te signaleren en te bespreken en gericht onderzoek te doen naar de oorzaak, een oplossing aan te reiken en hulp te bieden in de zelfzorg. Die oplossingen liggen veelal in het verpleegkundig en verzorgend handelen en kunnen aangevuld worden met een (para)medische behandeling, zoals fysiotherapie om de spieren te blijven oefenen. 21.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 Risicokaart Veilige zorg van Kennisplein van de sector Verpleeg- en verzorgingshuizen en Thuiszorg (VVT). 55 Valanamnese van Vilans. 55 Valanalyse en scoreformulier, gratis te downloaden via 7 www.veiligheid.nl. 21.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je een valrisico gesignaleerd of vermoed je dat er een valrisico is? Doe verder onderzoek, ga op zoek naar de oorzaak en onderneem actie. Doe dit in samenspraak met de cliënt en mantelzorger.

21

132

21

Hoofdstuk 21 • Vallen

55 Observeer de cliënt tijdens je gesprekken en tijdens de zorgmomenten. Laat de cliënt onder begeleiding handelingen doen waarbij het valrisico aan de orde is, kijk hoe hij dat doet en wanneer er een valgevaar dreigt. Doe onderzoek naar de oorzaak hiervan met behulp van een valanamnese, een valanalyse of een valscreening (zie instrumenten). 55 Bespreek alle observaties met de cliënt en mantelzorger. 55 Stel de oorzaak van het valrisico vast. Die oorzaak is het uitgangspunt voor je handelen. Zo kan wankel lopen veroorzaakt worden door duizeligheid, onzekerheid, een motorische stoornis of door slecht zien. Deze verschillende oorzaken vragen elk om een andere oplossing. Het is daarom van belang voldoende tijd te nemen voor een juiste analyse van het probleem en de diagnose, want met een passende oplossing bereik je meer dan met zomaar iets uitproberen. Om de oorzaak te achterhalen, kan lichamelijk onderzoek nodig zijn door een arts, fysiotherapeut of ergotherapeut, of een onderzoek door een psycholoog, als je een psychische oorzaak vermoedt. 55 Stel samen met de cliënt en mantelzorger de doelen en interventies op en neem deze op in een zorgleefplan. Stem je interventies af op een medisch behandelplan. Denk aan het behoud van zelfredzaamheid, stimuleer en motiveer tot veilig bewegen. Voorbeelden: Activiteiten voor bewegen voor ouderen zoals ouderengym, het nationaal programma voor bewegen voor ouderen op 7 www.platformouderenzorg.nl. 55 Motiveer de cliënt. Voor een goed resultaat is de motivatie van een cliënt erg belangrijk. Hij moet uiteindelijk bereid zijn jouw adviezen op te volgen en je interventies te accepteren. Let er daarom op dat jouw acties, handelen en oplossingen goed aansluiten bij de belevingswereld van de cliënt. 55 Betrek de mantelzorger erbij. De mantelzorger is een belangrijke partij in het voorkomen van valincidenten. Betrek deze daarom intensief in het proces van onderzoek en oplossend handelen. Vraag de mantelzorger uitgebreid naar ervaringen en indrukken. Bespreek je analyse en de daarop volgende handelingen met de mantelzorger, zodat deze weet wat er is afgesproken en wat de cliënt moet doen om vallen te voorkomen. De mantelzorger kan ook actief helpen om de cliënt te herinneren aan bijvoorbeeld het gebruik van een rollator. 55 Zorg voor een veilige leefomgeving. Mogelijke aanpassingen in en rond het huis, zoals handgrepen op belangrijke plaatsen (trap, wc, badkamer), voldoende loopruimte, weghalen van kleedjes, voldoende verlichting (denk ook aan een nachtlampje), een postoel naast het bed voor de nacht. 55 Besteed aandacht aan het gezichtsvermogen van de cliënt: is voldoende licht en contrasterend kleurgebruik in huis of het zorgcentrum? Als een cliënt slecht ziet: is er een doorverwijzing nodig naar een oogarts? Een staaroperatie en het dragen van de juiste bril vermindert de kans op vallen. Zie ook 7 H. 21. 55 Besteed aandacht aan voeding. Een aanvulling van vitamine D, gecombineerd met calcium leidt tot versterking van spieren en een verbeterde balans, waardoor de kans op valincidenten en daarmee op een heupfractuur vermindert. 55 Besteed aandacht aan medicatiebewaking. Controleer of er gecheckt wordt op polyfarmacie (zie ook 7 H. 17).

Websites

133

Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger, stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Websites 7 www.platformouderenzorg.nl 7 www.veiligheid.nl 7 www.vms.nl 7 www.zorgvoorbeter.nl

21

135

Visusstoornissen 22.1 Wat is het? – 136 22.2 Wat zijn de gevolgen? – 136 22.3 Waar moet je alert op zijn? – 136 22.4 Wat zijn bruikbare instrumenten? – 137 22.5 Hoe ziet de opvolging eruit? – 137 Literatuur – 138

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5_22, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

22

136

Hoofdstuk 22 • Visusstoornissen

22.1 Wat is het?

22

Slecht zien komt veel voor bij ouderen. Het levert niet alleen problemen op met lezen, maar ook met eten, mobiliteit, sociaal verkeer en bij activiteiten. In veel gevallen is er iets aan te doen of zijn er maatregelen mogelijk om de gevolgen ervan te verminderen. De meestvoorkomende oogproblemen bij ouderen zijn: 55 Staar, ook wel cataract. Dit is een vertroebeling van de ooglens. 55 Glaucoom. Dit is een chronische oogaandoening, waarbij er in de meeste gevallen sprake is van een verhoogde oogdruk. Hierdoor kan de oogzenuw worden aangetast. 55 Maculadegeneratie. Dit is een ingrijpende oogaandoening, waarbij het gezichtsvermogen in het centrale scherpe zien achteruitgaat. Oorzaak is het afsterven van de kegeltjes in de macula (dit is de gele vlek in het netvlies). 55 Diabetische retinopathie, ofwel verminderd zien door diabetes mellitus. Door diabetes ontstaan er heel geleidelijk aan veranderingen in de kleine en grotere bloedvaten in het lichaam. Het netvlies bevat zeer vele kleine bloedvaten, die moeten zorgen voor een constante aanvoer van zuurstof en voedingsstoffen. Bij verminderde werking van de kleine bloedvaten in het oog, gaat het zicht achteruit. 22.2 Wat zijn de gevolgen?

De gevolgen van slecht zien, lopen uiteen van licht tot zeer ernstige en invaliderende gevolgen. De belangrijkste gevolgen zijn: 55 Lezen en tv-kijken gaan niet of niet goed meer. 55 De cliënt kan lastiger gezichten herkennen. 55 De cliënt kan minder goed voor zichzelf zorgen, denk aan ADL, eten en drinken, koken, boodschappen doen, huishouden doen en financiën. 55 De cliënt wordt minder mobiel, is onzeker, kan de weg niet meer vinden en het valgevaar is groter. Door de verminderde mobiliteit kunnen de sociale contacten afnemen. 22.3 Waar moet je alert op zijn?

Een cliënt in zorg met visusproblemen, vraagt om het tijdig signaleren van risico’s. Daarmee kun je veel problemen voorkomen. Hoe merk je dat een cliënt slechter gaat zien? Algemeen: 55 Geen kranten of boeken meer lezen. 55 De hele dag het laten licht branden. 55 Er gebeuren rare dingen, zoals de melk over laten koken, beschimmelde kaas eten. 55 De post lang ongeopend laten liggen. 55 Minder tv-kijken. 55 Minder zijn kamer uitkomen. 55 Naast voorwerpen grijpen. 55 Voorzichtig lopen en zoekbewegingen maken met zijn handen.

22.5 • Hoe ziet de opvolging eruit?

137

Lichamelijke verschijnselen, zoals: 55 bij staar onder andere: minder of wazig zien, kleurverandering, dubbelbeeld, verblinding/ schittering, slechter zien in het donker; 55 bij glaucoom: er verdwijnen stukken uit het beeld (gezichtsveld); 55 bij maculadegeneratie: minder zien, wazig zien of vervormd zien; 55 bij diabetische retinopathie: minder goed zien, slechter zien in het donker en last hebben van tegenlicht. >> Nota bene! Wees extra alert in de volgende situaties: Valgevaar Wees bij cliënten die slecht zien extra alert op valgevaar. Obstakels, losse kleedjes en snoeren, maar ook slechte verlichting leveren gevaar op.

22.4 Wat zijn bruikbare instrumenten?

55 Signaleringslijst ogen (7 www.hetpon.nl). 22.5 Hoe ziet de opvolging eruit?

Heb je risico’s gesignaleerd? Onderneem dan actie. 55 Bij de dagelijkse verzorging: 55 Noem de naam van de persoon tegen wie je praat. 55 Vertel wat je gaat doen. 55 Raak iemand niet zomaar aan, maar kondig dit aan. 55 Help de cliënt bij de oriëntatie: –– als je met de cliënt een ruimte binnenkomt, leg hem uit hoe de ruimte eruit ziet: waar staat wat en welke mensen zijn er; –– zet spullen altijd op hun vaste plek terug. 55 Leg de hand op de stoelleuning om de slechtziende te helpen bij het zitten. 55 Vraag of er hulp nodig is bij andere zaken. 55 Vraag hoe iemand het liefst begeleid wil worden. 55 Vertel als je het vertrek verlaat. 55 Poets de bril van de cliënt. 55 Bij de maaltijd: 55 Vertel waar de maaltijd uit bestaat. Het is handig om hier een vaste volgorde voor te hanteren. Vaak wordt gedaan alsof het bord een klok is: bijvoorbeeld aardappels op 9 uur ( helemaal aan de linkerkant van het bord); groenten op 6 uur en vlees op 3 uur. 55 Plaats bord, glas, kom, beker of bestek altijd op vaste plaatsen. Dit voorkomt knoeien en omstoten. 55 Zorg voor contrast op tafel, bijvoorbeeld: doe melk in een gekleurde beker, zet een wit bord op een gekleurde placemat. 55 Zorg voor goede verlichting. Ouderen hebben drie keer meer licht nodig dan jongeren om goed te kunnen zien.

22

138

Hoofdstuk 22 • Visusstoornissen

55 Verwijder obstakels en losse objecten. 55 Stimuleer de cliënt zijn ogen elk jaar te laten controleren. Bespreek alle observaties en gegevens met de cliënt en vertegenwoordiger (indien mogelijk), stel doelen op, verleen de zorg en blijf observeren, rapporteer zorgvuldig, evalueer en stel zo nodig de zorg bij. Literatuur

22

Hoof, van J., Schoutens, T. (2007). Van voorlichting tot verlichting, licht voor ouderen en mensen met dementie. Utrecht: Vilans. Websites 7 www.hetpon.nl. Onderzoeks- en adviesbureau 7 www.oogziekenhuis.nl 7 www.visio.nl. Expertisecentrum voor slechtziende en blinde cliënten en professionals

139

Register

E. van Haaren et al., Risicosignalering in de zorg, DOI 10.1007/978-90-368-0953-5, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

140

Register

A

aderverkalking 82 advies 48 afasie  64, 72 agitatie 120 agnosie 72 agressie 120 apathie  68, 120 apraxie  65, 72, 73 ascites 92 astma cardiale  92 atherosclerose 82

B

bedlegerig 96 beeldvorming 52 behoefte 14 bejegening 27 beroepscode 26 besluitvorming 52 bewustzijnsstoornis 68 bijstellen 22 bijwerkingen 112 bipolaire stoornis  78 blaasontsteking  73, 106 bloeddoorstroming 96 bloedglucosegehalte 82 bloedsuikerspiegel 82 BMI, zie body-mass index  124 body-mass index (BMI)  124 BOKS-houding 70

C

cariës 116 cataract 136 cerebrovasculair accident (CVA) 64 checklist 20 cliëntgerichte zorg  28 cognitieve stoornis  72 cognitieve stoornissen  64 communicatie 5 concentratiestoornis 79 continuïteit van zorg  54 CVA, zie cerebrovasculair accident 64

D

decompensatio cordis  92

decubitus 96 delier  68, 74 Delirium Observatie Screening (DOS) schaal  69 dementie 72 depressie  78, 83, 120 dermatitis 106 diabetes mellitus  82 diabetes type 1  82 diabetes type 2  82 diabetische retinopathie  82, 136 diabetische voet  83 diastolisch hartfalen  92 doelstelling 15 domeinen verantwoorde zorg  17 doorliggen 96 doorvragen 44 DOS-schaal  –– zie, Delirium Observatie Screening schaal  69 duizeligheid 130 dysartrie 64

E

eenzaamheid 88 enkeloedeem 92 evaluatie 16 evalueren 22 evalueren van de zorg  16 evidence based  27

F

fasen van het zorgproces  12 fissuur 102 functionele incontinentie  106

G

gebitsprothese 116 gedragsprobleem 89 gedragsproblemen 120 gedragsstoornis 72 gedragsverandering 48 geheugenprobleem 79 geheugenstoornis 72 gesloten vragen  44 gestructureerd observeren  40 gezondheidsbevordering 7 gezondheidsvaardigheden 7 glaucoom 136

H

halfzijdige verlamming  64 hallucinaties 73 hartfalen 92 –– diastolisch 92 –– systolisch 92 herhalen 44 hersenbloeding 64 herseninfarct 64 huidflap 102 huidletsel 96 huidplooien 103 hyper  82, 84 hyperactiviteit 68 hyperglykemie 82 hypo  82, 84 hypoglykemie 82

I

IGZ, zie Inspectie voor de Gezondheidszorg  4, 12 incontinentie  73, 106, 130 informatief gesprek  46 inspanningsincontinentie 106 Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ)  4, 12 instructie 48 insuline 82 intake- of kennismakingsgesprek 19 intakegesprek 18 interpreteren 41 intertrigo 102

K

kortademigheid 92 kortetermijndoelen 15 kritische vragen  44 kwaliteit van leven  17 Kwaliteitskader Normen Goede Zorg 12

L

langetermijndoelen 15 lapwond 102 lichamelijk welbevinden/gezondheid 17 longoedeem 92 LSD, zie luisteren, samenvatten en doorvragen 45

141

Register

luisteren, samenvatten en doorvragen (LSD)  45

M

maatschappelijk handelen  5 maceratie 102 maculadegeneratie 136 manisch-depressieve stoornis  78 medicatieontrouw 83 medicatieveiligheid 112 mentaal welbevinden/autonomie 17 methodisch werken  12 mictie-apraxie 106 Model zorgleefplan  18 mondzorg 116 motivatie 50 motiverende gespreksvoering  50

N

neglect 65 neurogene blaas  106 neuropathie 83 niet-pluisgevoel 34 Normen Goede Zorg  17 nycturie 92

O

observatiepunt 36 observeren 35 onbegrepen gedrag  120 onderhandelen 52 onderhandelingsgesprek 52 ondervoeding 124 ongestructureerd observeren  40 ontremd gedrag  120 ontstoken tandvlees  116 oogprobleem 136 oordeelsvorming 52 open vragen  44 opvolging  4, 22 overgewicht 124 overloopincontinentie 106

P

parafraseren 45 participatie 17

planmatig werken  12 planmatig zorg verlenen  12 plannen 21 polyfarmacie 112 practice based  27 preventie 6 primaire preventie  6 probleemgedrag 120 problemen 14 proces van de zorg  17 professionaliteit en kwaliteit  5 professioneel handelen  26 professionele standaard  27

T

R

vakinhoudelijk handelen  5 vakkennis 26 vakkundig handelen  26 vakliteratuur 26 valincident 130 vallen 130 vasculaire dementie  72 verandertaal 50 verslaglegging 54 verwardheid  68, 130 verzonken ik’  72 visusstoornis 136 voedingstoestand 96 voorlichting 47 vraaggerichte zorg  28

rapportage  –– mondeling 54 –– schriftelijk 54 rapporteren 54 reflectie 28 regie 21 resultaat 15 resultaat van de zorg  16 risicosignalering 4 risicosignaleringsinstrument 30 risicovolle medicatie  113 roodheid 97 RUMBA 16

S

samenvatten 45 samenwerking 5 secundaire preventie  6 sensibiliteit 96 skin tears  102 slaappatroon 78 slapeloosheid 120 slechte adem  116 slikstoornissen 64 SMART 16 smetten  102, 106 SOAP 55 sociaal isolement  88 somber 78 somberheid 78 staar 136 stemmingswisseling 68 stressincontinentie 106 structuur van de zorg  17 suggestieve vraag  44 suikerziekte 82 systolisch hartfalen  92

A–Z

tertiaire preventie  7 teruggetrokken tandvlees  116

U

uitvoeren van de zorg  16 urineweginfectie 69

V

W

wanen 73 weefselverlies 103 weerstand 50 wonden 97 woon/leefomstandigheden 17

Z

zelfmanagement 8 ziekte van Alzheimer  72 zorgactiviteiten 16 zorgdoel 14 zorgdossier 17 zorgleefplan  17, 18 zorgproces 12