Przewodnik po zespołach rękopisów Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryżu 8370092446 [PDF]

Zitiervorschau

Towarzystwo Historyczno-Literackie wParyžu Biblioteka Narodowa wWarszawie

Przewodnik po zespolach rękopisow Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryžu

^¿0/7

Opracowali Maria Wrede, Marek P. Prokop, Janusz Pezda

PARYŽ-WARSZAWA 2000 Biblioteka Polska w Paryžu Biblioteka Narodowa w Warszawie

Recenzenci prof. Teresa Zielinska prof. Henryk Zalinski Opracowanie indeksu M aria Wrede Opracowanie redakcyjne M algorzata Kozlowska Redakcja techniczna i komputerowe lamanie tekstu Marek Sikorski, Alicja Węgierska Projekt oktadki.i strony tytulowej Ryszard Kryska

Na okladce Franciszek Prochaska, Biblioteka Polska w Paryžu przy Quai d'Orléans 6 na Wyspie sw. Ludwika, drzeworyt, 1954 (ze zbioröw Biblioteki Narodowej)

© Société Historique et Littéraire Polonaise 2000 © Biblioteka Narodowa 2000 © Maria Wrede, Marek P. Prokop, Janusz Pezda 2000

CIP - Biblioteka Narodowa Wrede, Maria Przewodnik po zespolach rękopisow Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryžu / oprac. Maria Wrede, Marek P. Prokop, Janusz Pezda ; Towarzystwo Historyczno-Literackie w Paryžu, Biblioteka Narodowa w Warszawie. - Paryž : Biblioteka Polska ; Warszawa : BN, 2000

ISBN 83-7009-244-6 Biblioteka Narodowa. Warszawa 2000 Wydawnictwo Biblioteki Narodowej. Warszawa, ai. Niepodleglošci 213

Ten „Przewodnik...” т а tvariose sam tu sobie, jak každe fachoive opisanie zbiorotv gromadzonycb tv bibliotekach czy architvach. Nie będzie przesadą sttvierdzenie, že opracotvania typu bibliografieznego, tv szerokim sensie tego slotva, oraz tvszelkiego rodzaju zestatvienia, leksykony i katalogi są konstrukejami nošnymi tvielkiego gmachu kultury symbolicznej. A zatem niniejsze dzielo to częšč otvej konstrukeji, ktora zresztą muši byč stale potviększana, unotvoczešniana i tvzbogacana. Ale jest to przeciei takze interesujący fakt spoleezny. Mamy tu botviem do czynienia z symbolicznym tvrącz przetvodnikiem po zagadnieniach tak rožnych i tak tvažnych, jak: jednošč kultury ttvorzonej przez Polakotv, historycznie zmienne relacje między Emigracją i Polo­ nių a Krajem, codzienna dzisiejsza tvspolpraca między Biblioteką Narodotvą a Biblioteką Polską... Wszystkim, ktorzy przyczynili się do potvstania tego opracotvania: autorom, specjalistom obu Bibliotek oraz innym žyczlitvym spratvie - serdecznie gratuluję i dziękuįę za pomysl i jego ostateezną realizację.

Michal Jagiello Dyrektor Biblioteki Narodowej

Przewodnik po rękopisach Biblioteki Polskiej w Paryžu Najstarsza biblioteka polska poza granicami kraju szczyci šią bogatym księgozbiorem sięgającym XV wieku, zbiorami kartograficznymi poczqwszy od XVI wieku, tysiącem dziel sztuki, bardzo obfitą kolekcją emigracyjnych i krajowych czasopism, broszur, ulotek, dokumentöw tyčia spolecznego w XIX i XX wieku. Salon Cbopina, Muzeum Adama Mickiewicza, Muzeum Bolesiawa Biegasa przyciągają do nadsekwanskiej biblioteki coraz liczniejsze rzesze Polaköw, Francuzöw, gosci ze wszystkich kontynentöw. Dia badaczy w dziedzinie historii i literatury, dla naukowcöw interesujqcych się dziejami emigracji, najcenniejsze sq unikatowe zbiory rękopišmienne. Najstarsze rękopisy spoczywajqce na Wyspie Sw. Ludwika pochodzq z XVI wieku, by u/ymienic chočby pisany lacinq list krölowej Bony do kardynala Aleksandra Far­ nese. Najbogatszym dzialem sq oczywiscie dokumenty i materiaby rękopišmien­ ne dotyczqce okresu upadku Rzeczpospolitej, powstan narodourych, szczegölnie Insurekcji Listopadowej, gdy Paryt stak się symbolicznq stolicq Polski, Wiosny Ludöw, Powstania Styczniowego. Bezcenne sq rękopisy dotyczqce iycia organizacyjnego, politycznego, naukowego, kulturalno-artystycznego emigrantöw, gromadzone od chwili przybycia na goscinnq ziemię francuskq kilku tysięcy uchodzcöw po upadku Powstania Listopadowego po dzien dzisiejszy. Szczęšliwie w czasie drugiej wojny swiatowej, gdy gestapo zagniezdzilo się w budynku Biblioteki Polskiej, dyrektorowi Franciszkowi Pulaskiemu udalo się w ostatniej chwili umiešcič najcenniejsze dokumenty, eksponaty, starodruki i obrazy u naszych przyjaciöl Francuzöw na poludniu kraju. Zwycięstwo sojuszniköw nie zaowocowalo przywröceniem suwerennosci Polsce. Nie dziwnego, ie w tych warunkach odrodzilo się Towarzystwo Historyczno-Literackie, ktöre w swej dzialalnošci nawiqzalo do tradyeji Wielkiej Emi­ gracji. W bardzo trudnycb warunkach THL starako się zachowac niezaleinošč Biblioteki, utrzymač budynek i zbiory w najlepszym moiliwie stanie. Nie moina nie wspomniec jednym slowem o publikacjach i katalogach Czeslawa Chowanca, wysilkach „ silaczek” bibliotecznych: Ireny Galęzowskiej i Wandy Borkowskiej. Po dziesiqtkach lat no-man’s-landu między oficjalnq Polskq i niepodleglošciowq emigraejq, wydarzenia w roku 1989 otworzyky nowy rozdzial między Poloniq i krajem ojezystym. W roku 1992 - dzięki umowie podpisanej przez Towarzystwo Historyczno-Literackie z polskim Ministerstwem Kultury i Sztuki - zostala nawiqzana wspölpraca między nadsekwahskq Instytucjq i Biblioteką Narodowq w Warszawie. Owocem tej wspölpracy byl bardzo starannie i estetycznie opracowany Inwentarz rękopisow znajdujqcych się na Wyspie Sw. Ludwika. W ten sposöb mogly się rozpoczqc prace nad poszczegölnymi zespolami archiwalnymi. Swiatlo dzienne ujrzal jut W tom „Katalogu rękopisow BP”, dotyczqcy rodziny Czartoryskich w Paryžu. Jest to dzielo Janusza Pezdy, pracownika naukowego Instytutu Polo-

4

nijnego UJ i Biblioteki Czartoryskich. Kolejny VII tom, pošwięcony znakomitrym osobistošciom emigracyjnym ze swiata kultury, sztuki, literatury i Ruchu Oporu we Francji w czasach drugiej wojny swiatowej zostalprzygotowany przez pracownikow Bi­ blioteki Narodowej w Warszawie: Danutę Kamolowq, Teresę Sieniateckq, Marią Gamdzyk-Klužniak, Andrzeja Kaszleja oraz Marka Prokopa z Biblioteki paryskiej. W ostatnich latach ze względow budtetowych zmniejszyky się wizytry pracowni­ kow naukowych z kraju. Mamy nadzieję, te jest to zjawisko przejsciowe i ze w bliskiej przyszlošci będzie doprowadzone do konca opracowanie kolejnych zespolow archiwalnych, by wspomniec chocby о bardzo cennym archiwum Kajetana Morawskiego (prace nad katalogiem sq bardzo zaawansowane), pierwszego am­ basadom Rzeczpospolitej w Parytu z ramienia rzqdu polskiego w Londynie. Obecnie z duiq satysfakcjq moiemy przekazač w ręce badaczy i naukowcow „ Przewodnik po rękopisach”, spoczywajqcych w nowoczesnie odrestaurowanym - dzięki pomocy finansowej Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej - archiwum rękopisow Biblioteki Polskiej w Parytu. „ Przewodnik” ten zostal opracowany przez Marią Wrede z Biblioteki Narodowej w Warszawie przy wspolpracy Janusza Pezdy z Biblioteki Czartoryskich w Krakowie i Marka Prokopa z Biblioteki Polskiej w Parytu. Naletq się im serdeezne podziękowania. Osobny i szczegolnie watny rozdzial naszych zbiorow rękopišmiennych stanowiq mickiewicziana. Bardzo wiele autografow i dokumentow Poety stanowi powatnq częšč Muzeum Adama Mickiewicza, stworzonego w Bibliotece nadsekwanskiej przez jego syna Wladyslawa w 1903 roku. Obok pamiqtek osobistych, portretow i innych eksponatow znajdujq się tu bogate kolekcje rękopisow Wieszcza, m.in. autografy „Ksiqg pielgrzymstwa”, fragment II i III częšci „ Dziadow”, brulion „Pana Tadeusza” (26 stron). Ewa Rutkowska z Biblioteki Polskiej w Parytu opracowuje obecnie ten ogromny zbior, przygotowujqc znowelizowanq wersję „Katalogu rękopisow Adama Mickiewicza”, opublikowanego w roku 1931 przez Adama Lewaka. Praca Ewy Rutkowskiej jest ju t bardzo powatnie zaawansowana. Dorobek naukowy archiwum Biblioteki Polskiej w ostatnich latach jest dzielem niewielkiej grupy pracownikow, ktorzy nie szczędzili czasu i ivyšilku, zdajqc sobie doglębnie sprawę ze znaezenia i potrzeby tej pracy. Towarzystwo Histo­ ryczno-Literackie nie zapomni o zaslugach dyrekcji i pracownikow naukowych siostrzanych instytueji krajowych, ktore pozytywnie odpowiedzialy na nasz apel. W tej pamiętnej chwili pragnę w pierwszym rzędzie przypomnieč entuzjazm i oddanie dwoch przyjaciol: šp. šp. Andrzeja Klossowskiego i Lukasza Kqdzieli. To dzięki ich uporowi i wiedzy taki szmat drogi zostal zrobiony. Specjalne podziękowania naletq się pani Adelajdzie Wysockiej, ktora nie szczędzi czasu i wysilku szczegolnie przy paginowaniu i foliowaniu materialow archiwalnych. Leszek Talko Prezes Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryžu

5

Marek P. PROKOP

Z dziejów zbiorów rękopišmiennych Biblioteki Polskiej w Paryžu Historia powstania Biblioteki Polskiej w Paryžu i zarazem początki jej zbio­ rów rękopišmiennych związane są z wydarzeniami, które nastąpily po slawnej nocy 29 listopada 1830 roku, kiedy to garstka spiskowców zaatakowala warszawski Belweder. Ta šwięta dia Polaków data stala się symbolem wolnošci. Moralnym zwycięstwem powstanców byla detronizacja cara Mikolaja I, dotąd samozwanczego króla Polski, dokonana 25 stycznia 1831 roku na posiedzeniu polączonych izb sejmowych. Po niej przyszly zwycięstwa militarne w bitwach pod Stoczkiem, o Olszynkę Grochowską, pod Wawrem i Dębem Wielkim, pod Iganiami, a takže poražki - pod Ostrolęką oraz nieudana obrona Woli. Warszawa skapitulowala 8 wrzesnia 1831 roku, a wkrótce potem powstanie upadlo. Francuski minister spraw zagranicznych Horacy Seba­ stiani wypowiedzial wówczas slynne zdanie: „L’ordre regne à Varsovie” . Car Mikolaj I wydal rozkaz feldmarszalkowi Iwanowi Paskiewiczowi, którego w nagrodę za zdobycie stolicy Polski mianowal księciem warszawskim, aby zachowywal się jak przystalo na zwycięzcę w podbitym kraju. Paskiewicz zostal namiestnikiem Królestwa Polskiego. Nastąpily represje. Zamykano košcioly i zlikwidowano Uniwersytety Warszawski i Wilenski oraz Liceum Krzemienieckie, a takže Towarzystwo Przyjaciól Nauk w stolicy. Aresztowano i skazano na więzienie i cięžkie roboty paruset przywódców powsta­ nia, a kilkadziesiąt tysięcy žolnierzy polskich wcielono do armii rosyjskiej i skierowano na Kaukaz lub Syberię. Niektórym zeslahcom towarzyszyly žony lub cale rodziny. Konfiskowano majątki skazanych oraz cenne zbiory archiwalne, biblioteczne i muzealne, które jako „lup wojenny” wywožono z Warszawy do Petersburga. W Wydziale Statystycznym Towarzystwa Literackiego w Paryžu, kierowanym przez Ludwika Platera, obliczono, že od daty rabunku biblioteki radziwillowskiej w Niešwiežu (1772) wywieziono do 1834 roku z ziem polskich do Rosji ponad 600 tysięcy ksiąžek. Wielu Polaków, nie mogąc pogodzič się z utratą niepodleglošci, stanęlo wobec trudnej decyzji o emigracji. Ci, którym udalo się opušcič granice Kró­ lestwa Polskiego, znaležli schronienie w przyjaznej im Saksonii, pamiętającej, že w XVIII wieku dala Polsce dwóch królów, a w epoce napoleohskiej księciem warszawskim byl król saski, Fryderyk August. Inni wychodzcy przedostali się do Anglii, niektórzy do Ameryki Pólnocnej, większošč jednak osiadla we Francji. Tutaj wlasnie, w Paryžu, na wiesc o zlikwidowaniu Towarzy­ stwa Przyjaciól Nauk w Warszawie, emigranci založyli 29 kwietnia 1832 roku Towarzystwo Literackie. N a jego prezesa zaproszono nieobecnego wtedy w stolicy Francji księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. W kilka miesięcy pózniej, 29 grudnia 1832 roku, powstalo Towarzystwo Pomocy Naukowej,

7

ktôre postawilo sobie za cel pomoc mlodym uchodžcom polskim w podejmowaniu nauki na uniwersytetach i innych wyžszych uczelniach francuskich. Towarzystwo przyznawalo stypendia oraz opiekowalo się szkolami polskimi w Nancy i w Orleanie. Pomysl stworzenia na obczyžnie polskiej biblioteki narodzil się w Saksonii. W Drežnie w 1832 roku Aleksander Golynski napisal memorial, w ktôrym postulowal utworzenie na emigracji polskiej instytucji naukowej wraz z biblioteką. W rozdziale zatytulowanym O drukarni i księgozbiorze polskim pisal m.in., že „księgozbior takowy, malo znaczący na pozôr w początkach, stač się može na przyszlošč nieocenionym skarbem narodowym i początkiem Biblioteki Narodowej, ktôre ze wstydem dla wieku teražniejszego nowy Tamerlan dla Polski i nawet dla swiata zupeinie zniszczyl” 1. W grudniu 1832 roku Leon Wodzinski, nie znając prawdopodobnie me­ morialu Golynskiego, przygotowal w Lyonie wlasny projekt powolania bi­ blioteki. Wzorując się na- osiemnastowiecznej idei Jozefą Andrzeja Zaluskiego uznawal w nim, že biblioteka powinna powstac we Francji. „Francja czytamy w jego projekcie - od tylu lat przybrana nasza Ojczyzna, dokonczycielka uksztalcenia mlodziežy polskiej, niechaj będzie takže skladem tego, cošmy kiedyš umieli i co umieč będziemy. Gorliwosc Polakow o to wszystko, co tylko jest narodowym, jest najpewniejszą gwarancją, že myšl ta založenia Biblioteki Narodowej w Paryžu uskuteczniona zostanie. Zaręczyč možna, že z synowską pieczolowitošcią rozproszone dzieci nieszczçsliwej Matki ostatniego wydobędą szeląga, aby pomnik ojczystego uczucia wybudowac”2. W następnym roku rowniež sekcja polska z Société de Civilisation pod kierownictwem sçdziwego generala La Fayette’a wystąpila z projektem utworzenia biblioteki polskiej. Adamowi Mickiewiczowi powierzono wôwczas napisanie odezwy do narodôw cywilizowanych, ktôra zostala opublikowana dnia 15 grudnia 1833 roku3. Pierwsza mala biblioteka powstala pod nadzorem kapitana Dominika Bielinskiego przy Polskiej Szkole Wojskowej w Paryžu w 1834 roku. Kilka miesięcy požniej szkola zostala zlikwidowana, a jej księgozbior zasilil czytelnię prowadzoną przez Feliksą Wrotnowskiego przy Towarzystwie Pomocy N a­ ukowej.

1 A. Golynski, Mysli ogôlne o zawiqzaniu Towarzystwa w zamiarach utrzymania na przyszlosc Jçzyka i Narodowosci Polskiej teraz na zupelny upadek wystawionyck. Dnia 7 wrzesnia 1832 roku w Dreznie, sygn. BP rps 612/1 s. 37-52. Memorial i towarzysz^cy mu list, wyslany na rçce Ludwika Platera, zostal zarejestrowany w aktach Towarzystwa Pomocy Naukowej 5 I 1833 r. 2 L. Wodzinski, [Inc.:] „Zawi^zanie siç Zgromadzenia Literackiego Polskiego podalo mi mysl przedstawienia Mu projektu do utworzenia Biblioteki Polskiej w stolicy Francji [...] 13.12.1832” , sygn. BP rps 1380 nr 19 s. 79-82. 3 Extrait du Journal intitulé: Société de Civilisation. Appel aux Peuples civilisés pour la forma­ tion d’une Bibliothèque a offrir à la Pologne (druk ulotny).

8

Wszystkie te plany i przedsięwzięcia byly rozwažane i žarliwie dyskutowane zarôwno w Towarzystwie Pomocy Naukowej, jak i w Towarzystwie Literackim i jego Wydzialach: Historycznym (utworzonym w 1836 roku) i Statystycznym (zatožonym w 1838 roku). Po licznych debatach, 24 listopada 1838 roku zostal podpisany w mieszkaniu Ludwika Platera akt fundacyjny bibliote­ ki. Glôwnym inspiratorem ustawy fundacyjnej, opartej na projektach autorstwa Ludwika Pla­ tera (z 1838 roku) oraz specjalnej komis ji z Karolem Floffma­ nem na ežele, byl Karol Sienkiewicz. Utworzono Radę Biblioteezną, ktôrej prezesem zostal ks. Adam Jerzy Czartoryski. W jej sklad wchodzilo po dwôch przedstawicieli czterech zainteresowanych instytucji: gen. Ka­ rol Kniaziewicz i Jakub M ali­ nowski z Towarzystwa Pomocy Naukowej; Julian Ursyn Niemcewicz i Andrzej Plichta z To­ 1. Karol Sienkiewicz, jeden z založycieli i pierwszy dyrektor Biblioteki Polskiej w latach 1839-1853 warzystwa Literackiego; Teo­ dor Morawski i Karol Sienkiewicz z Wydzialu Historycznego oraz Ludwik Plater i Franciszek Wolowski z Wydzialu Statystycznego. Funkcję sekretarza pelnil Karol Sienkiewicz, ktôry zostal pierwszym dyrektorem Biblioteki Polskiej. Dnia 24 marca 1839 roku, w rocznicę przysięgi Tadeusza Košciuszki na Rynku w Krakowie, Biblioteka Polska w Paryžu po raz pierwszy otworzyla swe odrzwia dla publicznosci. Przemawial Julian Ursyn Niemcewicz, ktôry krôtko opisal ten dzien w swym pamiętniku pod datą 25 marca: „Otworzyla się Biblioteka w lieznym gronie ziomkôw, bylo kilku Francuzôw, zagailem krotką przemową do Francuzôw, dalėj, dlužej do ziomkôw wymienilem straty, jakie Polska poniosla w rabunku bibliotek publicznych i prywatnych, do 700 tys. tomôw. Wspomnialem, že Zaluski, biskup kijowski, na wygnaniu swoim z krôlem Stanislawem Leszczynskim pierwszy powziąl myšl w Paryžu založenia Biblioteki Publicznej...”4. Biblioteka powstala z polączenia zbiorôw Towarzystwa Pomocy Nauko­ wej, Towarzystwa Literackiego i jego Wydzialôw: Historycznego i Statystycz4J. U. Niemcewicz, Dziennik. Rok 1839, sygn. BP rps 502, s. 435.

9

nego5. W grudniu 1838 roku księgozbior liczyl 2085 woluminôw6. Ludwik Plater w przemôwieniu z okazji uroczystego otwarcia Biblioteki (24 marca 1839 roku) podai z dokladnošcią statystyka jej stan posiadania: 2194 ksiąžki, 147 map, 29 medali, 23 stare monety, 309 rysunkôw, grafik, nut, portretôw oraz 8 form gipsowych do odlewôw. Ze sprawozdania na sesji Rady Bibliotecznej dowiadujemy się, že 1 maja 1846 roku w Bibliotece znajdowalo się 16 000 woluminôw7. Zauwazmy, že nie wspomniano o rękopisach. Zbiory biblioteczne w 1838 roku zostaly umieszczone w siedzibie najlepiej prosperującego finansowo Wydziatu Historycznego przy rue Matignon pod numerem 1. Siedziba ta okazala się jednak za mala. Znaleziono więc inny lokal na rue Duphot pod numerem 10, gdzie odbylo się wspomniane wyžej oficjalne otwarcie Biblioteki. Zmieniala ona swą siedzibę jeszcze kilka razy: 1 paždziernika 1839 roku przeniosla się na rue Surène nr 10. Poniewaz dom byl przeznaczony do rozbiorki, 20 listopada 1840 roku przeprowadzono się do mieszkania przy rue Saussaies nr 8, a we wrzesniu 1842 roku na tej samej ulicy pod nume­ rem 3 wynajçto mniejszy lokal8. Wszystkie te miejsca znajdują się w okolicach košciola šw. Magdaleny. Dopiero w grudniu 1853 roku zakupiono kamienicę przy quai d’Orléans nr 6 - siedzibę Biblioteki do dnia dzisiejszego9. W styczniu 1854 roku zaczęto sprowadzac na wyspę šw. Ludwika ksiąžki i pozostale zbiory.

5 Wydzial Historyczny oddzielil się od Towarzystwa Literackiego 2 IV 1851 r. i przyjąl nazwç Towarzystwo Historyczne Polskie, pod ktorą przetrwal do 6 II 1854 r., gdy powolano Towarzystwo Literacko-Historyczne. Por.: Sprawozdanie Towarzystwa Historycznego Polskiego w Parytu z roku 1853, s. 10 (druk ulotny). Nazwa Towarzystwo Literacko-Historyczne obowiązywala do 1857 r., aie röwnoczesnie po francusku pisano Société Historique et Littéraire. Od 1865 r. uzywano wylącznie okrešlenia Towarzystwo Historyczno-Literackie. Po šmierci J. U. Niemcewicza prezesami Wydzialu Historycznego byli: A. Mickiewicz (od 4 VIII 1841 do 6 I I I 1844) i po jego zrzeczeniu się ks. Adam J. Czartoryski. Adam Mickiewicz w 1851 r. zostal zaproszony do prac w Wydziale Historycznym, w 1854 r. powolano go na wiceprezesa Towa­ rzystwa Literacko-Historycznego. 6 W tym okresie księgozbior w dužej częšci pochodzil z darôw gen. Karola Kniaziewicza i Stanislawa Malachowskiego. 7 Por. „Pierwsza Księga Sprawozdan Rady Bibliotecznej” , sygn. BP rps 1541 s. 34. 8 Tamže. 9 Historia kupna domu przy 6 quai d’Orléans wymaga osobnego opracowania. Dokumenty dotyczące tej sprawy znajdują się w Archiwum Administracyjnym Biblioteki sygn. BP rps 1566-1574. Komisję do zbiörki funduszöw na Dom Polski, w ktorym miala mieč swą siedzibę Biblioteka powolano 12 III 1851 r. Prezesem Komisji zostal Wladyslaw Zamoyski, a czlonkami Adam Mickiewicz, Stanislaw Malachowski, Karol Sienkiewicz i Eustachy Januszkiewicz. Požniej upowazniono inné osoby do zbierania skladek w Genui, w Londynie, w Poznanskiem. W Paryžu takie upowaznienie otrzymal m.in. plk Mikolaj Kamienski. W ciągu dwöch lat zebrano sumę wynoszącą ponad 30 tys. franköw, zbyt malą, by kupič odpowiednio dūžy lokal. Wlady­ slaw Zamoyski juž 20 XII 1852 r. nabyl kamienicę przy 6 quai d’Orléans za 80 tys. franköw (sygn. BP rps 1571/1) i zaproponowal, aby częšč budynku przeznaczyč na siedzibę Biblioteki. Wywolalo to kontrowersje. Grupa emigrantöw pod kierownictwem Karola Sienkiewicza przeciwstawila się tej propozycji, uwažając že w przypadku zaakceptowania projektu Zamoyskiego

10

W cytowanej powyžej „Księdze Sprawozdari Rady Bibliotecznej” , prowadzonej do 1847 roku, raz tylko - na sesji grudniowej w 1844 roku - wspomina się o zbiorach rękopišmiennych. Karol Sienkiewicz przedstawil wowczas propozycję, aby utworzyč „Archiwum Narodow e tajemne pod kluczem Prezesa, Sekretarza Rady i Bibliotekarza na przyjmowanie 1° Aktow narodowych osobliwie z ostatniego powstania, 2 ° Aktow nawet prywatnych, co takže zdarzyč się može” 10*. Dopiero na posiedzeniu dnia 14 maja 1846 roku Rada uznala potrzebę opracowania szczegolowego pro­ jektu tajnego archiwum przy Bibliotece. Tyle wynika z „Księgi Sprawozdan Rady” . Wiadomo natomiast, že Wydzial Historyczny interesowal się zbiorami rękopišmiennymi, a nawet je kupowaln i rejestrowal12 posiadane archiwalia. Juž prawie od początku swego istnienia, tj. od 1836 roku, prowadzil z pom ocą swoich czlonkow paryskich oraz korespondentow akcję wypisow dotyczących historii Polski z dokumentow znajdujących się w bibliotekach Francji, Anglii, Wloch, Stanow Zjednoczonych, Portugalii. Odpisy te gromadzono w poszczegolne zespoly13*.

zostanie wypaczona podstawowa idea fundatorów, dia których Biblioteka miala byč zaczątkiem Biblioteki Narodowej, a nie prywatnym księgozbiorem Zamoyskiego. Pomimo zapewnien Adama J. Czartoryskiego o szlachetnych zamiarach Zamoyskiego, Karol Sienkiewicz nie dal się przekonač i zrezygnowat z funkcji dyrektora Biblioteki. Por.: Towarzystwo Historyczne Polskie w latacb 1847 do 1852, Paryž 1853, s. 10 (druk ulotny); W Zamoyski, Skladka na dom dia Biblioteki Narodowej w Parytu. Sprawozdanie N. Dnia 31 grudnia 1853, s. 4-7 (druk ulotny); L. Gadon, Z tyčia Polaków we Francji, rzut oka na 50-letnie koleje Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Parytu 1832-1882, Paryž 1883, s. 71-72 (dalėj: Gadon, Z tyčia Polaków)-, H. Salska, Towarzystwo Historyczno-Literackie z czasów Wielkiej Emigracji 1832-1892, Archiwum PAN w Warszawie, sygn. III-5, s. 123-156; B. Gòra, Biblioteka Polska w Parytu , „Problemy Polonii Zagranicznej” 1974 t. 9, s. 61-68. Krytyczny punkt widzenia Joachimą Lelewela na sprawę zakupu domu dia Biblioteki, solidaryzujący się z postawą Karola Sienkiewicza, wyražony jest w listach do Walentego Zwierkowskiego z 20 XI 1853 i 15 I 1854 r. (Listy emigracyjne Joachimą Lelewela, wyd. i wstępem poprzedzila H. Więckowska, t. 4, Wroclaw 1954, nry 1058, 1062 i do Leonarda Chodžki nr 1057), a takže w lišcie do Karola Królikowskiego (M. P. Prokop, Nie publikowane listy emigracyjne Joachimą Lelewela: częšč II, w: „Akta Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Paryžu” 1996 t. 3, s. 99-112). 10 Por. „Pierwsza Księga Sprawozdan Rady Bibliotecznej”, sygn. BP rps 1541 s. 97-98. 11 Kwity i pokwitowania z lat 1836-1851 (sygn. BP rps 1451 s. 161): kwit z 6 V 1837 od Mikolaja Zaleskiego dia Wydzialu Historycznego o zaplaceniu na licytacji 12 frs 10 centimów za trzy listy autografy z rycinami Marii Ludwiki Gonzagi (sygn. BP rps 13/3). 12 „Rękopisma”, spis wypisów, archiwaliów, ksiąžek i muzealiów Wydzialu Historycznego 1840 (Korespondencja Wydzialu Historycznego z roku 1840, sygn. BP rps 1435 s. 115-118) oraz list Teodora Morawskiego do Karola Sienkiewicza o sporządzeniu inwentarza rękopisow z 4 III 1842 (Korespondencja Wydzialu Historycznego z roku 1842, s. 33-36), sygn. BP rps 1437 s. 33-36. 13 J. U. Niemcewicz, Odezwa Wydzialu Historycznego do Wspólziomków (druk ulotny), w której czytamy m.in.: „Pierwszy i glówny nasz zamiar prosty jest i skromny [...] Postanowilismy wyszukiwac, wypisywac i w jedną calošč zbierač, cokolwiek biblioteki zagraniczne w księgach lub manuskryptach, cokolwiek archiwa publiczne lub prywatne przedstawic mogą jako mate­ rial do naszej historii narodowej. [...] w Paryžu więc uformowawszy srodkowy zawiązek,

11

I tak wypisy z Biblioteki Krolewskiej (obecnie Bibliothèque Nationale) w Paryžu przyjęly nazwę „Tek paryskich” . W sprawozdaniu Wydzialu Historycznego za 1840 rok Julian Ursyn Niemcewicz relacjonowal, že szešciu czlonköw Towarzystwa sporządza katalog poloniköw i przepisuje rękopisy dotyczące Pol­ ski w Bibliotece Krolewskiej w Paryžu. Wfadyslaw Zamoyski przekazal Towarzystwu spis poloniköw rękopišmiennych znajdujących się w bibliotece w Monachium, Ka­ rol Hoffman spisal polskie ksiąžki w bibliotece w Orleanie, Jozef Chelmicki w Lizbonie, a Ignacy Seredynski w Fontainebleau14. W tym samym sprawozdaniu czytamy, že do archiwum Wydzialu wplynçlo 320 arkuszy rçkopisow, m.in.: wypisy z „Gazette de France” z lat 1631-1792, korespondencja posla francuskiego w Polsce Pierre’a des Noyers oraz list krôla Wladyslawa JagieHy pisany po bitwie pod Grunwaldem. Naležy wspomniec tež o efektach dzialalnošci swietnego historyka i paleografa Ludwika Jastrzębskiego (1805-1852), wycho2. Biblioteka Polska w Paryžu przy Quai wanka znanej École des Chartres w Paryžu, d’Orléans 6 na Wyspie sw. Ludwika slawnego z powodu badan przeprowadzonych w 1839 roku nad „Texte du Sacre” Biblią, na ktorą przysięgali koronowani w Reims krölowie Francji15. Jastrzębski po odcyfrowaniu drugiej częšci Biblii, napisanej glagolicą w języku starocerkiewno-slowianskim (pierwsza częšč napisana jest cyrylicą), jako pierwszy uczony przypisal to dzielo sw. Prokopowi. Prowadzqc poszukiwania w Szampanii natrafil takže na archiwum krölewicza Ksawerego Wettyna, ktöre kupil i następnie sprzedal Karolowi Sienkiewiczowi. Syn Sienkiewicza, Artur, w 1884 roku przekazal je Bibliotece Polskiej wraz z księgozbiorem i rękopisami zebranymi przez ojca16. W 1844 roku Jastrzębski zamieszkal w Rzymie, gdzie zostal sekretarzem (a faktycznie szefem) Polskiego Ošrodka Historycznego, bę-

wzywamy wszystkich wygnancôw polskich, gdziekolwiek losy ich zaniosly, aby skojarzeni w podobne grona lub pojedynczo, pospieszyli przystąpič wspôlnie z nami do zamierzonej pracy. [...] Archiwum Wydzialu, biblioteka i wszelkie jego zbiory, tak w Paryžu zgromadzone, jak z gron postronnych przeslane, a dziš na ziemi obcej bezpieczniejsze jak na rodzinnej, stają się i są wlasnošcią narodową.” 14 Wydzial Historyczny w roku 1840, IV [Sprawozdanie J. U. Niemcewicza] (druk ulotny). 15 Por. L. Jastrzębski, Notice sur le Texte du Sacre, 1839; L. Léger, L’Evangéliaire slavon de Reims dit Texte du Sacre, 1899. 16 Sygn. BP rps 531, t. 6/4, k. 231-235.

12

dącego filią paryskiego Towarzystwa Historycznego. Zajmowal się m.in. sporządzaniem w rzymskich bibliotekach kopii polonikow, ktore wysylal do Paryža. Zmarl w Rzymie, a jego rękopisy przechowywane są w tamtejszej bibliotece Zgromadzenia Zmartwychwstahcow. Szczegolne miejsce wšrod tych najwczešniejszych opisow zbiorow Biblioteki zajmują sprawozdania powstalego 27 sierpnia 1839 roku Grona Historycznego w Londynie17, ktorym wowczas z dužym pošwięceniem kierowal byly profesor Uniwersytetu w Warszawie Krystyn Lach-Szyrma18. Czlonkowie tej filii Towarzystwa paryskiego robili wypisy z bibliotek angielskich, a przede wszystkim z British Museum i z State Paper Office (owczesna nazwa archiwum angielskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych). W 1847 roku Grono londynskie liczylo blisko 60 czlonkow, ktorzy do tego czasu przekazali dla paryskiego archiwum kilka tysięcy arkuszy wypisow dotyczących Polski19. Po šmierci Juliana Ursyna Niemcewicza kustosz Biblioteki, Kazimierz Markiewicz, przyjąl 15 VI 1841 roku „legat Niemcewicza”, zawierający rękopi­ sy utworow, pamiętniki, ksiąžki zgromadzone w okresie emigracyjnym, a takže papiery wartošciowe20. Rok požniej, po zgonie generala Karola Kniaziewicza, Biblioteka odziedziczyla jego archiwum, księgozbior, grafiki i wlasnoręcznie malowane pejzaže Montmorency21. Feliks Trzeciak i Jozef Urbanowicz przeslali w kwietniu 1842 roku do Biblioteki ksiąžki, papiery i pisma po zmarlym Napoleonie Kraczaku. Kilka lat požniej, 24 lipca 1849 roku, Erazm Dobrowolski zložyl na ręce kustosza Macieja Staniewicza ksiąžki i papiery pozostale po šp. doktorze Ludwiku Czernieckim jako dar dla Bi17 Utrzymywalo się ono dzięki pomocy finansowej Towarzystwa Literackiego Przyjaciol Polski w Londynie. Naležy tu sprecyzowac, že podczas powstania listopadowego, powstalo w Paryžu francuskie stowarzyszenie Comité Franco-Polonais, kierowane przez M. J. La Fayette’a. N a wzôr tego Komitetu J. U. Niemcewicz usilowal stworzyc wsrôd Anglikôw w Londynie Komitet Angielsko-Polski, ktôry przetrwal tylko kilka dni (19-24 XI 1831). Dopiero po przyježdzie ks. Adama J. Czartoryskiego do Londynu powolano 25 II 1832 r. zložone wylącznie z Anglikôw towarzystwo: The Literary Association of the Friends of Poland na ežele z Thomasem Campbellem, ktore istnialo do 1922 r. - por. K. Dopierala, Literackie Towarzystwo Przyjaciol Polski w Londynie, „Przegląd Zachodni” 1985 nr 4, s. 64-65. Teza, že londynskie Towarzystwo bylo pierwszym polskim ošrodkiem na emigracji powstafym po klęsce powstania listopadowego, jest niešcisla - por. Gadon, Z iycia Polakôw, s. 129. 18 Okres profesury K. Lacha-Szyrmy w Uniwersytecie Warszawskim por. W Tatarkiewicz, Z dziejôw filozofji na Wszechnicy warszawskiej, „Przegląd Filozoficzny” 1915 z. 3-4, s. 200-202. 19 Por. Wydzial Historyczny w roku 1845 i 1846, IX [Sprawozdanie A. J. Czartoryskiego] (druk ulotny); paryski Wydzial Historyczny w tym czasie liczyl tylko 35 czlonkow. 20 Spis rçkopisow J. U. Niemcewicza przekazanych do archiwum Wydzialu Historycznego przez Karola Ursyna Niemcewicza (bratanka Juliana) zostal opublikowany [w]: Wydzial Histo­ ryczny w roku 1841, V [Sprawozdanie A. Mickiewicza], s. 6-22 (druk ulotny). Papiery J. U. Niemcewicza oznaczone są dzisiaj sygnaturami: sygn. BP rpsy 492-507. 21 Rękopišmienna spušcizna K. Kniaziewicza (sygn. BP rpsy 481-483) zawiera dokumenty do biografii generala, zarôwno dotyczące jego udzialu w kampanii napoleonskiej we Wloszech z lat 1798-1799 (w tym sprawa prezentacji Dyrektoriatowi w Paryžu zdobytych w Neapolu sztandarôw), jak i dzialalnošci w Polskiej Misji Dyplomatycznej w Paryžu w 1831 r.,

13

blioteki od Towarzystwa Dobroczynnošci Dam Polskich, a 25 lipca 1850 roku major Karol Karsznicki przekazal trzydziešci szešč ksiąžek oraz papiery i rękopisy po generale Julianie Sierawskim22. W roku 1850 Biblioteka powiększyla swe zbiory w sposób szczególnie znaczący, bowiem po wieloletniej wymianie korespondencji, powolaniu w Drežnie komisji zložonej z Karola Hoffmana, Konstantego Czartoryskiego i Ada­ ma Bojanowicza, wdowa po wojewodzie i senatorze poznanskim Macieju Wodzinskim, przekazala do Paryža legai swego męža. Darowizna ta skladala się z ponad czterech tysięcy ksiąžek oraz 10,5 tys. grafik, wsród których byly sztychy takich mistrzów jak: Albrecht Diirer, Lucas Cranach, Hans Baldung, Marcantonio Raimondi, a nawet jedna grafika Rembrandta. Ponadto do paryskiej Biblioteki przywieziono z Drezna cenną kolekcję numizmatyczną zawierającą ponad tysiąc medali i monet23. W sprawozdaniu z 1852 roku odnotowano skrupulatnie, že Eustachy Januszkiewicz zložyi w tajnym archiwum Towarzystwa Historycznego trzy­ dziešci szešč listów Joachimą Lelewela24. Od początku swego istnienia Biblioteka byla waznym ošrodkiem ideowym polskiej emigracji walczącej o niepodleglošč kraju. Związana formalnie z obozem politycznym Adama Jerzego Czartoryskiego, który byl dozywotnim prezesem Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Rady Bibliotecznej (po jego šmierci przejąl tę funkcję syn Wladyslaw), w založeniach fundatorów miala spelniač i rzeczywišcie spelniala rolę Biblioteki Narodowej25. Towarzystwo Literackie i Towarzystwo Historyczne, zorganizowane na wzór rozwiązanego po upadku powstania listopadowego Towarzystwa Przyjaciót Nauk w Warszawie26, odbywaly regularne posiedzenia, na których czlonkowie prezentowali swe prace naukowe, wyglaszano rocznicowe odczyty, zdawano sprawozdania z wydarzen politycznych, z zawartošci artykulów prasowych, zbiera-

oraz zaangazowania w žyde emigracyjne po upadku powstania listopadowego (m.in. korespondencja z kancelarią Legii Honorowej w kwestii poprawnego wyryda jego nazwiska na Luku Triumfalnym w Paryžu). Znajduje się w niej spis ksiąžek ofiarowanych Bibliotece. 22 Informacje o przekazaniu tych spušcizn w sygn. BP rps 1656; papiery po Ludwiku Czernieckim są skatalogowane pod sygn. BP rps 453, a spušcizna po generale Julianie Sieraw­ skim - pod sygn. BP rps 532. 23 Historię tej darowizny opisal Tomasz F. de Rosset, Legat Macieja Wodzinskiego dla Biblio­ teki Polskiej w Paryžu, „Akta TH-L w Paryžu” 1993 t. 2, s. 1-46. 24 Por. Sprawozdanie Towarzystwa Historycznego Polskiego w Paryžu z roku 1852, s. 17 (druk ulotny). 25 Ideą A. Golynskiego, L. Wodzinskiego, a takže K. Sienkiewicza bylo - wobec zagroženia rusyfikacją kultury polskiej - stworzenie podstaw polskiej bibliotece narodowej. Taki jest sens ich memorialow. Warunki polityczne (dyplomatyczne pertraktacje Rosji z Francją) doprowadzily do tego, že oficjalnie biblioteka zostala zarejestrowana jako Polska Biblioteka Publiczna, a nie Narodowa. 26 Istnialy projekty reaktywowania w Paryžu warszawskiego Towarzystwa Przyjaciol Nauk. Jego ostatni prezes, J. U. Niemcewicz, znajdowal się na emigracji. Por.: sygn. BP rps 1453.

14

no materialy do „Księgi pamięci”27. Wyznaczeni na posiedzeniach przedstawiciele Towarzystw informowali rządy Francji i Anglii o dramacie polskiej ludnošci na ziemiach okupowanych przez trzech zaborcow. Wysylano raporty do papieža o sytuacji polskiego Košciola na terytorium zagarniętym przez carską Rosję. Podjęto się zorganizowania dzialalnošci wydawniczej Biblioteki28. W tym celu 4 listopada 1856 roku zostala powolana Komisja Wydawnicza, w ktorej sklad weszli: Wladyslaw Czartoryski - przewodniczący, Julian Klaczko, Walerian Kalinka i Eustachy Januszkiewicz. Komisja podjęla probę ukonczenia edycji тар у Polski w 48 arkuszach, opracowywanej przez zespol kartografow pod kierunkiem gen. Wojciecha Chrzanowskiego. 3. Zabytkowa klatka schodowa w siedzibie Biblio­ Praca trwala kilka lat, przerywana teki Polskiej w Paryžu z powodow finansowych. Ostatecznie т а р а wyszla w calošci w 1859 roku. Ponadto Komisja Wydawnicza opublikowala Pisma Adama Mickiewicza w 11 tomach (Paris 1860-1861). Czlonkowie Towarzystw Literackiego i Historycznego probowali takže z oręžem w dloni walczyč o niepodleglošč kraju. Wzięli udzial w wyprawie emigrantow do Wielkiego Księstwa Poznanskiego w 1848 roku. W latach 1848-1849 uczestniczyli w walkach o niepodleglošč Wloch pod duchowym przewodnictwem Adama Mickiewicza w jego legionie, wierząc, že tą drogą dotrą do kraju29. Dokumenty i ksiąžki przekazane do Biblioteki przez Adaminę z Potockich Kamienską zawierają materialy dotyczące tragicznego i zarazem barwnego losu emigranta pulkownika Mikolaja Kamienskiego, go-

27 Spisy artykulów, odczytów, informacji prasowych i prac czlonków Towarzystwa Literac­ kiego za lata 1832-1842 - por. sygn. BP rps 1400; toz samo z Wydzialu Historycznego - por. sygn. BP rps 1422-1431 i z Wydzialu Statystycznego - por. sygn. BP rps 1470; fragmenty „Ksiçgi pamiçci” - sygn. BP rps 1374. 28 Wczesniej nakladem Biblioteki opublikowano wspomnienia J. U. Niemcewicza, Notes sur ma captivité a Saint-Pétersbourg en 1794, 1795 et 1796, Paris 1843, X X + 236 ss. Listç publikacji Biblioteki Polskiej sporzqdzila Irena Galçzowska, Bibliothèque Polonaise de Paris 1839-1939, Paris 1946, s. 39-52; tamze spis odczytów z okazji rocznic 3 Maja i 29 Listopada za lata 1839-1907, s. 55-60, oraz wykaz odczytów wygloszonych w latach 1908-1945, s. 60-81. 29 Por. W Mickiewicz, Légion Mickiewicza. Rok 1848, Kraków 1921; S. Kieniewicz, Légion Mickiewicza 1848-1849, Warszawa 1955. Dokumenty „Légion polonaise en Italie 1848-1849”, sygn. BP MAM rps 866-875.

15

towego stanąč z bronią w ręku na každe wezwanie, ktore lączylo się z walką o wyzwolenie Polski. Wiosną 1848 roku objąl on komendę nad grupą dwustu ochotnikow spieszących do powstania w kraju, gdy zaš powstanie w Poznanskiem upadlo, Kamienski na czele ochotnikow przybyl do Mediolanu, a następnie objąl komendę Legionu Polskiego w Lombardii i walczyl tam przeciw Austriakom. Kilka lat požniej, w 1859 roku to šamo zrobil jego jedyny syn, Mieczyslaw, ktory, ochotniczo zaciągnąwszy się do wojsk francuskich, zmarl w Mediolanie z powodu ran odniesionych w bitwie pod Magentą30. Niektorzy czlonkowie Towarzystwa zaciągnęli się pod komendę „generalissimusa” armii piemonckiej gen. Wojciecha Chrzanowskiego. Jeszcze inni uczestniczyli w nieudanej eskapadzie gen. Macieja Rybinskiego do Rzymu, gdzie po niedlugiej walce z interwencyjnym korpusem francuskim, wyslanym przez Ludwika Napoleona Bonaparte dla przywrocenia wladzy papiežowi, zostali zmuszeni do opuszczenia „wiecznego miasta” i szukania szczęšcia w Grecji pod dowodztwem pulkownika Aleksandra de Milbitz Izenszmidta31. Takže wojna krymska juž od 1853 roku zmobilizowala wielu czlonkow Towarzystw Literackiego i Historycznego polączonego w jedno Towarzystwo Literacko-Historyczne. Wladyslaw Zamoyski i Michal Czajkowski stall na czele polskich oddzialow tworzących: pierwszy - Dywizję Kozakow Sultanskich, drugi - Pulk Kozakow Ottomanskich32. Adam Mickiewicz otrzymal w wyprawie krymskiej oficjalnie misję naukową rządu francuskiego. W rzeczy samej oboz Hotelu Lambert chcial go zwerbowac jako przywodcę ideowego w walce o niepodleglošč Polski33. Zorganizowane w 1861 roku „Biuro” polityczne Hotelu Lambert odbywalo swe posiedzenia w Bibliotece, a w 1863 roku Wladyslaw Czartoryski jako „glowny agent dyplomatyczny” Rządu Narodowego i prezes Komisji Dlugu Narodowego organizowal propolską propagandę w stolicach Europy,

30 Papiery rodziny Kamieñskich, sygn. BP rps 480, tamže zapis testamentowy Adaminy Kamieñskiej na rzecz Biblioteki Towarzystwa Historyczno-Literackiego z 1874 r. Por. takže sygn. BP MAM rpsy 865, 872-873. 31 W spušcižnie gen. W Chrzanowskiego znajdują się dokumenty odnoszące się do jego dzialalnošci w armii piemonckiej w latach 1848-1850 - por. sygn. BP rps 452. Papiery po ostatnim Wodzu Naczelnym rewolucji listopadowej gen. M. Rybiñskim wzmiankują jego krótki pobyt w Rzymie - por. sygn. BP rps 512. Dokumenty, noty, rozkazy pika A. de Milblitz Izenszmidta ilustrują jego dzialalnošč emigracyjną - por. sygn. BP rps 464/2, 470/2, 508/12, 512/5 i MAM rps 866, 873-874. 32 Materialy odnoszące się do wojny krymskiej znajdują się w teczce „Kozacy Sultañscy” sygn. BP rps Akc.3554 i 3738, zawierającej oprócz spisu žolnierzy i oficerów takže dziennik Feliksą Breañskiego, w którym notowal rozkazy dzienne dla Dywizji; natomiast papiery dotyczące Pulku Kozaków Ottomanskich Michala Czajkowskiego por. sygn. BP rps MAM 511, 876, 1035 i 1057. 33 K. Kostenicz, Ostatnie lata Mickiewicza (styczen 1850 - 26 listopada 1855), Warszawa 1978; J. Pezda, Relacja Ildefonsą Kossilowskiego o šmierci Adama Mickiewicza, „Akta TH-L w Paryžu” 1991 t. 1, s. 53-65. Por. sygn. BP rps MAM 876.

16

aby spowodowac wspolną akcję polityczną i wojskową mocarstw na rzecz zbrojnego powstania w zaborze rosyjskim34. Wladyslaw Mickiewicz wyruszyl do Szwecji, gdzie prowadzil przygotowania do - niedoszlej w rezultacie - wyprawy morskiej, mającej na celu dostarczenie powstancom broni oraz utworzenie w Kurlandii nowego ogniska powstahczego, ktôre mialo nie dopušcič do koncentracji wojsk rosyjskich35. W latach 60. dziewiçtnastego wieku czlonkowie Towarzystwa, noszącego teraz juž nazwę Historyczno-Literackiego, probowali zapewnic bezpieczenstwo i trwalosc zbiorom Biblioteki, przez uzyskanie dla niej przywilejôw, z jakich korzystaly instytucje francuskie. Wyšilki te zostaly uwienczone sukcesem. Dekretem Napoleona III z 10 czerwca 1866 roku Towarzystwo Historyczno-Literackie wraz z Biblioteką zostalo uznane za instytucję užytecznošci publicznej. Uregulowano prawnie z Wladyslawem Zamoyskim kwestiç budynku Bi­ blioteki, ktory przeszedl na wlasnosc Towarzystwa36. Bronislaw Zaleski, sekretarz Towarzystwa Historyczno-Literackiego (od 1867 roku dyrektor Bi­ blioteki), mogl napisač w Sprawozdaniu , že dekret ten „zmienil položenie Towarzystwa [...] i nową w historii jego rozpoczyna epokę”37*. Chodzilo o to, že w przypadku, gdyby Emigracja nie byla w stanie utrzymač zbiorôw Bi­ blioteki, opiekę nad tą instytucją, dzialającą juž na prawach užytecznošci publicznej we Francji, przejąlby rząd francuski. Rôwnoczesnie doskonale zdawano sobie sprawę z tego, že tylko Polacy mogą w pelni zrealizowac cele wyznaczone przez založycieli tej instytucji. Dlatego Rada Towarzystwa wezwala obywateli krajowych, aby „przyjmując na siebie skromne obowiązki czlon34 W Czartoryski, Pamiętnik 1860-1864, oprac. H. Wereszycki, Warszawa 1960, s. 24-25; J. Zdrada, Zmierzch Czartoryskich, Warszawa 1969, s. 14. Archiwum Izby Obrachunkowej swiadczy o zaangažowaniu polskich emigrantów z Francji w powstanie styczniowe - sygn. BP rpsy 650-662. Por. takže drukowany raport R. Sienkiewicza do Rządu Narodowego relacjonujący jego udzial w powstaniu, sygn. BP rps 531 t. 8, k. 8-9 i jego dziennik, k. 30-695. 35 Por. J. Wróblewska, Szwecja wobec powstania styczniowego, Wroclaw 1986; T. tapiñski, S. Polef, J. Mankell, Wyprawa do Polski. Wspomnienia z czasów powstania styczniowego. Wybór, przeklad, przypisy i wstęp J. Hera, Warszawa 1996. 36 Umowa notarialna z 7 XI 1865 r. (uwierzytelniona dekretem z 31 VIII 1867 r.) zobowiązywala W. Zamoyskiego do zrzeczenia się swych praw na rzecz Towarzystwa, wzięcia w dzieržawę domu na 18 lat, z wyjątkiem drugiego i trzeciego piętra, zajmowanych przez Bibliotekę, oraz ponoszenia wszelkich kosztów utrzymania domu. Umowa ta wygasala z dniem 31 XII 1883 r. Jednak po šmierci W Zamoyskiego (1868), aby stač się wylącznym wlascicielem budyn­ ku, Towarzystwo musíalo uzyskač zrzeczenie się ze strony Jadwigi Zamoyskiej z Dzialyñskich i jej dzieci (uzyskane w 1869 r.) oraz, mimo posiadania statutu instytucji užytecznošci publicz­ nej, zaplacič podatek wymagany przez prawo francuskie. Po uiszczeniu sumy 6000 franków plus koszta prawne, dekret Trybunalu dep. Sekwany z 8 IV 1869 r. ostatecznie nadal Towarzystwu prawo do wlasnošci domu przy 6 quai d’Orleans. Por. Protokól posiedzenia Rady THL z 2 8 I V 1869, s. 83 (sygn. BP rps 1480). 37 V7 Sprawozdanie z czynnosci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1866 do 1 kwietnia 1867, Paryž 1867, s. 3.

17

ków jego, stali się zarazem wspólwlascicielami jego zbiorów”38. Ten apel do patriotyzmu krajowego nie wyražal chęci przeniesienia zbiorów Biblioteki do kraju, okupowanego przez zaborców, jak probują sugerowac niektórzy historycy39. Zbyt šwieže byly przežycia związane z powstaniem styczniowym. Apel miai jedynie na celu zabezpieczenie finansowe istniejącej w Paryžu instytucji. W 1865 roku podjęto decyzję wydawania „Rocznika Towarzystwa Histo­ ryczno-Literackiego” . Poza tym wyznaczono komisję w skladzie: Bronislaw Zaleski, Edward Siwinski i Karol Ruprecht, która miala zinwentaryzowac rękopisy znajdujące się w Bibliotece. Podzielono je na: 1. wypisy historyczne dokonane w archiwach i w bibliotekach europejskich; 2. rękopisy odziedziczone przez Bibliotekę jako dary po emigrantach. Te ostatnie komisja podzielila na nadające się do publikacji w „Roczniku” i te, które naležaloby wydac jako osobne dziela, np. Pamiętniki Juliana Ursyna Niemcewicza40. Innym waznym przedsięwzięciem, šwiadczącym o žywotnošci instytucji w tym okresie, bylo zorganizowanie przez Radę Towarzystwa konkursu na najlepszą pracę dotyczącą historii Polski. W protokole posiedzenia z 5 lutego 1867 roku czytamy: „Prezes uwiadamia Towarzystwo o stracie jaką ponioslo przez šmierč Czlonka Tow. šp. Karola Ursyna Niemcewicza. [...] Oswiadcza przytem, iž To­ warzystwo od 1850 roku posiada summę przynoszącą 875 fr. rocznego dochodu, ktorą jeden z rodaków, chcący aby imię jego pozostalo nieznane [Zygmunt Krasinski], zložyl z warunkiem aby na dowód czci dia wielkich narodowych zaslug Juliana Ursyna Niemcewicza, wspomniany od niej dochód (875 fr.) wyplacany byl synowcowi jego p. Karolowi Ursynowi Niemcewiczowi, až do šmierci. Po zgonie zaš jego, aby byl obrócony na nagrodę najlepszych dziel historycznych tyczących się Polski. W czasie ustanowienia tego legatu [1850], Towarzystwo nie mialo jeszcze charakteru prawnego i nic posiadač nie mogio; urzędowy więc dokument spisany byl na imię księcia Wladyslawa Czartoryskiego; odczytany 38 Tamze, s. 5. 39 D. Rederowa, Zalozenie polskiej Stacji Naukowej w Paryzu, „Kultura i Spoleczenstwo”, 1972 nr 1, s. 96 i przyp. 6, powoluj^c siç na wyzej cytowane W Sprawozdanie TH-L z 1867 r. dowolnie interpretuje te teksty i bezkrytycznie poszukuje argumentôw na korzysc tezy, ze ,,na dlugo przed zawarciem porozumienia „umowy krakowskiej” w sprawie przejçcia przez kraj emigracyjnego maj^tku kulturalnego przystosowanie zachowanych jeszcze we Francji instytu­ cji uchodzczych do zmienionej z latami rzeczywistosci zaprz^talo umysly tulaczy” . Zadnemu emigrantowi po upadku powstania styczniowego nie przychodzilo na mysl przenoszenie jakiejkolwiek instytucji emigracyjnej do okupowanego kraju. To, czego na pewno od kraju chcieli, to funduszy na utrzymanie tych, jedynych w tym czasie polskich, wlasnie emigracyjnych osrodkôw. 40 V Sprawozdanie z czynnosci Towarzystwa Literacko-Historycznego przez rok 1865 i lszy kwartal 1866, Paryz 1866, s. 8. Bronislaw Zaleski wydal 7 tomow „Rocznika Towarzystwa Historyczno-Literackiego” w latach 1866-1878 (w 1872 „Rocznik” zaczçto wydawac w Poznaniu u Jana Konstantego Zupanskiego, gdyz W. Mickiewicz, ktôry drukowal poprzednie tomy, mial trudnosci finansowe). E. Januszkiewicz opublikowal w latach 1876-1877 u J. K. Zupanskiego w Poznaniu Dzienniki J. U. Niemcewicza, lecz tylko z lat 1831-1834, dokonuj^c przy tym duzych skrôtôw - sygn. BP rpsy 497-500.

18

Towarzystwu stanowi wyražnie, iž nagroda ma byč udzielana co dwa lata, i žę wedlug woli dawcy, uloženie programatu konkursu i przyznanie samej nagrody poruczonem jest Radzie Towarzystwa historyczno-literackiego. Prezes ošwiadcza, iž Rada przystąpi niezwlocznie do uloženia i ogloszenia Konkursu [...] Korzystajac z uznania Towarzystwa przez Rząd francuski za instytucję publicznego užytku, Rada uczyni odpowiednie kroki, aby wlasnošč tej sumy na imię Towarzystwa przeniesioną byla”41. Ogloszenie konkursu podjęto na posiedzeniu Rady TH L w dniu 5 marca 1863 roku. Termin oddania prac ustalono na 1 marca 1869 roku42. A na posiedzeniu z 30 kwietnia 1882 roku sekretarz zanotowal: „Przez wzgląd na zamiar bezimiennego dawcy, ktory na wlasnošč Towarzystwa ustanowil fundusz konkursowy «dla oddania wieczystego holdu pamięci J. U. Niemcewicza» (patrz protokol Wydzialu Historycznego z dnia 5 Maja 1851) Rada stanowi: konkurs ten odtąd nazywač konkursem Towarzystwa HistorycznoLiterackiego, Imienia J. U. Niemcewicza”43. Juž w 1885 roku z powodu redukcji Renty francuskiej z 5% na 4,5% fundusz na konkurs im. J. U. Niemcewicza umieszczono w akcjach Renty austriackiej na 4%(!)44, a nagrody od 1912 roku zaczęto wyplacač w koronach. Prawdopodobnie na skutek niezręcznego ulokowania kapitalu lub takže z powodu wymiany pieniędzy w niepodleglej Polsce, fundusz im. J. U. Niemcewicza przepadl i od 1924 roku nie figuruje w sprawozdaniach PAU45. Z zestawienia rachunkow za rok 1923 wynika, že na koncie funduszu Niemcewicza pozostalo 0,004 mln marek polskich (w 1919 roku bylo jeszcze 7927 koron), co praktycznie šwiadczy o jego likwidacji46. W sumie w okresie od 1869 do 1922 roku przyznano 20 nagrod47*.

41 Protokól posiedzenia THL d. 5 lutego 1867, s. 39-40 - sygn. BP rps 1482. 42 Tamže, s. 43. 43 Protokól posiedzenia Rady THL z 30 kwietnia 1882 roku, s. 135-136 - sygn. BP rys 1480 „bezimiennym dawcą” byl Zygmunt Krasiñski. 44 W sprawozdaniu jako powód podano większą rentownosc akcji austriackich: w 1885 r. renta austriacka przyniosla 1560 frs, gdy do 1883 r. renta funduszu konkursowego wynosila 949 frs. Por. XXIII Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwiet­ nia 1884 do 1 kwietnia 1885, Paryž 1885, s. 4-5. W 1898 r. fundusz na konkurs im. J. U. Niemcewicza podniesiono do 6000 frs. Por. „Rocznik Akademii Umiejętnošci w Krakowie” . Rok 1898/9, Kraków 1899, s. 94. Dla orientacji przypomnijmy, že w 1913 r. pozostalošč w Funduszu Niemcewicza wynosila 9821,75 koron. Por. „Rocznik Akademii Umiejętnošci w Krakowie” . Rok 1913/14, Kraków 1914, Tablica IX/13. 45 „Roczniki AU” za lata 1920/21, 1921/22, 1922/23 nie ukazaly się. 46 „Rocznik Akademii Umiejętnošci w Krakowie” . Rok 1923/24, Kraków 1924, Tablica III/I/15. Ostatnie dwie nagrody z 1922 r. byly sfinansowane przez Ministerstwo Wyznañ Religijnych i Ošwiecenia Publicznego. Przypomnijmy, že punktd § 1 „Umowy krakowskiej” nakladal na Akademię obowiązek zarządzania funduszem Niemcewicza, a niewypelnienie jednego z warunków moglo byč powodem zerwania umowy. 47 Dzieje tego konkursu szczególowo omówil A. F. Grabski, Historiografía i polityka. Dzieje konkursu historycznego im. Juliana Ursyna Niemcewicza, 1867-1922, Warszawa 1979.

19

Powrôcmy do lat 60. dziewiçtnastego stulecja. Zasôb Biblioteki powiçkszyl siç w tych latach o kilka znakomitych rçkopisôw. Jôzef Ignacy Kraszewski podarowal Bibliotece rçkopis dziela Jana Chrzciciela Albertrandiego o medalach polskich znajduj^cych siç w zbiorze krôla Stanislawa Augusta Poniatowskiego48. Eustachy Januszkiewicz ofiarowal listy swego brata Adolfa do matki i rodzenstwa, a takze jego Dziennik podrôzy z Syberii49. Broni­ slaw Zaleski przekazal kilka listôw krôlewskich i Obronç Stanislawa Augusta u c h o d z z a dzielo Mikolaja Wolskiego, a Walerian Kalinka podarowal kopie dwôch pierwszych tomôw pamiçtnikôw krôla Stanislawa Augusta spisanych po francusku50. Takze gen. Ludwik Bystrzonowski ofiarowal ciekawy rçkopis arabski z XVIII wieku zawieraj^cy historiç powszechn^ swiata napisan^ przez Muhammada al-Bakri Ibn Abi Suzur zatytulowanq. Nuzhat al-absar wa dzuhainat al— achbar (Rozkosz dla oczu i skarbnica wiedzy). Charles de Montalembert przekazal swôj swietny zbiôr rycin zawieraj^cy ponad 1500 sztychôw i litografii oraz 80 map51. W nastçpnym roku Biblioteka otrzymala od Teodora Morawskiego Autobiografiç marszalka sejmu z 1831 roku Wladyslawa Ostrowskiego. Z kraju przyslano wypisy z 72 dokumentôw dotycz^cych epoki krôla Stanislawa Augusta Po­ niatowskiego, ktôrych oryginaly przechowywalo Ossolineum, a Historiç Wlady­ slawa ksiçcia Polski i Szwecji piôra Stanislawa Kobierzyckiego w swym tlumaczeniu z laciny na jçzyk polski zlozyî w 1869 roku Jôzefat Boleslaw Ostrowski52. Sytuacja zmienila siç w latach 1870-1871. Wielu Polakôw wziçlo udzial w wojnie prusko-francuskiej: general Jôzef Hauke-Bosak zgin^l w lasach Burgundii pod Dijon, Ernest Lipowski zaslyn^l w obronie Châteaudun, inni bronili oblçzonego przez wojska pruskie Paryza w batalionach Gwardii Narodowej53. Polacy uczestniczyli tez w Komunie Paryskiej,

48 V7 Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1866 do 1 kwietnia 1867, Paryž 1867, s. 11-12,-sygn . B P rp s2 1 3 zdedykacjąj. I. Kraszewskiego, Drezno 15 X 1866 r. 49 VII Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa History czno-Literackiego od 1 kwietnia 1867 do 1 kwietnia 1868, Paryž 1868, s. 9; papiery A. Januszkiewicza sygn. BP rpsy 472-476. E. Januszkiewicz podarowal m.in. rękopis dziela A. Thierry, Historya podbicia Anglyi przez Normandow, 1 .1, w tlumaczeniu z francuskiego piora jego brata Adolfa z 1840 r. - sygn. BP rps 148. 50 VII Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa History czno-Literackiego od 1 kwietnia 1867 do 1 kwietnia 1868, Paryž 1868, s. 10 - sygn. BP rpsy 30-32. 51 VIII Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1867 [!] do 1 kwietnia 1868 [!], Paryž 1869, s. 9. Rękopis arabski, wg notatki Aleksandra Chodžki, pochodzi z 1768 r. - sygn. BP rps 206. 52IX Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1869 do 1 kwietnia 1870, Paryž 1870, s. 9. Tlumaczenie dziela S. Kobierzyckiego - sygn. BP rps 147. 53 K. Wyczanska, Polacy w Komunie Paryskiej 1871 r., Warszawa 1971, s. 75, 126 i 332, podaje przybližoną liczbę Polakow biorących udzial w wojnie z Prusami na ok. 1750 žolnierzy, a w samej Komunie na 440 osob. Atmosferę tych lat i liczne szczegoly wydarzen možna odtworzyc m.in. na podstawie papierow A. Sienkiewicza, w ktorych przechowywane są rozkazy z czasow jego služby w Gwardii Narodowej, a takže listy do jego žony, Karoliny, wysylane pocztą balonową z oblęžonego Paryža, sygn. BP rps 531 t. 6, k. 30-48, k. 535-547.

20

w ktörej obronie zginąl Jaroslaw Dąbrowski54. Pomimo listöw i petycji wysylanych do prowadzącego prorosyjską politykę rządu Adolfa Thiersa, wielu Po­ lakow, przede wszystkim uczestniköw Komuny Paryskiej, aby uniknąč więzienia lub deportacji do Nowej Kaledonii, zostalo zmuszonych do opuszczenia terytorium Francji55. Wsröd nich znalazl się general Walery Wröblewski56. Klęska Francji w 1871 roku wywarla tež negatywny wplyw na losy polskich instytucji. Niechęč rządu francuskiego do Polaköw z powodu ich udziahi w walkach po stronie Komuny wyrazila się między innymi w cofnięciu subwencji przyznawanej Szkole Polskiej, ktora z powodu braku pieniędzy musiala sprzedač budynek przy bulwarze Batignolles i zainstalowac się w skromniejszej siedzibie przy ulicy Lamandė57. Z powodu braku miejsca w nowym budynku i ograniczonych mozliwosci finansowych biblioteka Szkoly zostala przewiezio na w 1874 roku do Körnika pod Poznaniem, posiadlošci Jana Dzialynskiego58. Polityka rządu francuskiego, szukająca sojuszu z Rosją i pozostawiająca jej wolną rękę w kwestiach polskich, spowodowala, že wielu Polakow zrazilo się do Francji. Wladyslaw Plater, Agaton Giller, Henryk Bukowski i Jozef Ignacy Kraszewski wybrali Rapperswil. W utworzonym tam Polskim M u­ zeum Narodowym zložono bezcenne zbiory archiwalne Rządu Narodowego z lat 1863-1864, Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, a takže latami gromadzone we Francji przez Leonarda Chodžkę unikatowe polonika, przekazane Muzeum po jego šmierci przez žonę59. Biblioteka Polska w Paryžu takže przežywala kryzys. Wojna z Prusami spo­ wodowala dwuletnią przerwę w jej dzialalnošci. Pozytywnym aspektem tej

54 Ostamie chwile generala J. D^browskiego opisuje H. Gierszynski we wspomnieniach O udziale Polakow w Komunie Paryskiej 1871 r., sygn. BP rps Akc.2657/II, k. 1406-1438. Fragm. wyd. K. Wyczanska, J. Skowronek w: Pamiqtniki o Komunie Paryskiej, Warszawa 1971, s. 434-440. 55 Paradoksalny w tej sytuacji moze si? wydac fakt, ze to wlasnie Polakowi, Zygmuntowi Kaczkowskiemu, wr?czyl Adolf Thiers order Legii Honorowej za opracowanie planu finansowego, ktöry ulatwil Francji splacenie Niemcom kontrybucji wojennej po kl?sce w 1871 r. 56 Ostatnie lata zycia, po powrocie do Francji, sp?dzil Walery Wröblewski w goscinnym domu wspomnianego wyzej dr. H. Gierszynskiego w Ouarville kolo Chartres; w archiwum Gierszynskich znajduje si? teczka z materialami dotycz^cymi generala, m.in. jego pogrzebu na Pere Lachaise, ktory stal si? okazj^ do manifestacji mlodziezowych ugrupowan lewicowych. Ponadto szkic S. Gierszynskiego b?dqcy pröbq biografii W Wroblewskiego - sygn. BP rpsy Akc.2721-2723,2758. 57 Materialy do historii Polskiej Szkoly znajduje si? w papierach administracyjnych tej instytu­ cji: sygn. BP rpsy Akc.2332-2398, a takze w archiwum rodzinnym Gal?zowskich: sygn. BP rpsy Akc.2399-2501. Seweryn Gal?zowski byl w latach 1854-1878 prezesem Rady Szkolnej, a po jego smierci funkcje te pelnili jego bratankowie: Ksawery i Jözef zaangazowany röwniez w sprawy Muzeum Narodowego w Rapperswilu, ktörego dyrektorem byl przez wiele lat. 58 Krötk^ histori? Biblioteki Szkoly Polskiej por. H. Wi?ckowska, Wstqp do Katalogu Rqkopisow Biblioteki Narodowej, t. 3, Zbiory Batignolskie i Towarzystwa Przyjaciol Polski w Londynie, Warszawa 1933, s. 7-9. 59 Katalog Rqkopisow Bibljoteki Narodowej, 1 .1, Zbiory Bibljoteki Rapperswilskiej, opr. A. Lewak, Warszawa 1929, s. XI-XVIII zawiera krötkq histori? Muzeum i wymienia wazniejszych ofiarodawcöw; por. takze Katalog Rqkopisow Biblioteki Narodowej, t. 2, cz. I, Zbiory Biblioteki Rapperswilskiej, rpsy nr 1315-2299, oprac. A. Lewak i H. Wi?ckowska, Warszawa 1938.

21

sytuacji byl natomiast fakt, že uporządkowano księgozbior. Ukonczony katalog kartkowy rejestrowal „37 981 tomöw i 6701 zeszytöw” (zeszytami prawdopodobnie nazwano druki ulotne i broszury)60. Odnotujmy rękopisy przekazane do Biblioteki w latach 70. Dionizy Piotrowski podarowal swöj przeklad Jerozolimy wyzwolonej Torquata Tassa61. Rodzina posla Henryka Nakwaskiego ofiarowala w 1876 roku archiwum Sejmu z czasu powstania listopadowego. W tym zespole szczegölnie interesujący jest akt detronizacji Mikolaja I jako kröla Polski. Dokument ten byl usilnie poszukiwany przez policję carską Karia W Nesselrodego. Przechowywany przez trzydziesci lat, jak podaje legenda, „pod oltarzem kosdola sw. Marcina w Getyndze”, przekazany zostal poslowi Henrykowi Nakwaskiemu dzięki posrednictwu filozofa Bronislawa Trentowskiego62. W tym samym roku Leon Wien ztožyl w Bibliotece rękopis tlumaczenia dziela Fryderyka Raumera Upadek Polski, piöra swego ojca, Jozefą, a w kwietniu 1877 roku Tadeusz Chamski podarowai swą pracę O przyczynach upadku Polski63. Kilka lat pözniej Biblioteka otrzymala ze spušcizny po Tomaszu Olizarowskim, ktöry umarl w Zakladzie sw. Kazimierza, kilkadziesiąt ksiąžek oraz rękopisy jego utworöw, a po zmarlym w Nowym Jorku Ludwiku Krölikowskim prawdopodobnie cörka przekazala do Biblioteki nieokrešloną liczbę listöw64. Biblioteka Polska byla otwarta na potrzeby innych instytucji emigracyjnych. W jej salach zbierali się czlonkowie powolanego do žycia 2 marca 1862 roku Stowarzyszenia Podatkowego. Przemianowane w 1864 roku na Instytucję „Czci i Chleba” dia przypomnienia nagrody „panis bene m erentium ” dla zaslužonych w dawnej Polsce, stowarzyszenie mialo na celu poprzez dobrowolny podatek niese pomoc materialną potrzebującym weteranom zaslužonym Ojczyžnie65. W latach 80. odbywaly się

60XSprawozdanie z czynnosci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1870 do 1 kwietnia 1872, Paryz 1872, s. 9. 61XII Sprawozdanie z czynnosci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1873 do 1 kwietnia 1874, Paryz 1874, s. 7; sygn. BP rps 116. 62 Dzis akt ten znajduje si$ pod sygn. BP rps 379/1, s. 1-8. Por. M. P Prokop, Dzieje i przygody archiwum Sejmu z lat 1830-1831, „Kontakt” 1986 nr 11(55), s. 109-114. 63XV Sprawozdanie z czynnosci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1876 do 1 kwietnia 1877, Paryz 1877, s. 7-9; tlumaczenie J. Wiena sygn. BP rps 153/1, praca T. Chamskiego sygn. BP rps 418. 64 XVIII Sprawozdanie z czynnosci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od Igo kwietnia 1879 do Igo kwietnia 1880, Paryz 1880, s. 6-7; papiery po T. Olizarowskim por. sygn. BP rps 102; listöw do L. Krölikowskiego nie udalo si$ zidentyfikowac. Wiadomo, ze jego spuscizna znajdowala si§ w Muzeum w Rapperswilu - por. Katalog Rgkopisöw Bibljoteki Narodowej, t. 1, Zbiory Bibljoteki Rapperswilskiej, opr. A. Lewak, Warszawa 1929. 65 Zashizona ta instytueja przekazala w 1931 r. swöj maj^tek Rz^dowi Polskiemu, a archiwa Bibliotece, w ktörej tez odbylo si$ zebranie likwidacyjne - por. „Rocznik Polskiej Akademii Umiej^tnosci w Krakowie” . Rok 1931/1932, Krakow 1933, s. 35 i 39 oraz Wst§p [w:] Katalogrqkopisöw Biblioteki Polskiej w Paryzu, t. 5, oprac. J. Skarbek i J. Ziölek, Lublin-Paryz 1990, s. 9-20.

22

w Bibliotece Polskiej zebrania francuskiego Towarzystwa Filologicznego, ktorego wiceprezesem w tym czasie byl kustosz Biblioteki Wlady­ slaw Chodikiew icz66. Interesowano się tež nowo powstalymi instytuejami polskimi. W 1882 roku zorganizowano wysylkę ksiąžek do Akademii Adama Mickiewicza w Bolonii, založonej w 1879 roku przez Teofilą Lenartowicza, Artura Wolynskiego i Malwinę Ogonowską. W 1883 roku do Czytelni Polskiej w Czerniowcach na Bukowinie przekazano 125 ksiąžek, a ks. Horbaczewski zabral do Ameryki 22 dziela. Založona w 1887 roku Polska Biblioteka w Wiedniu otrzymala 88 dziel. W 1889 roku Biblioteka Polska wyslala 76 tomow swych publikaeji i dubletow do utworzonej przy uniwersytecie we Fryburgu katedry języka i literatury polskiej, 74 tomy do Czytelni Akademickiej we Lwowie oraz kilkadzie­ siąt tomow dubletow do Polskiej Czytelni Akademickiej w Karlsruhe. Biblioteka w znaeznej mierze powiększyla swe zbiory rękopišmienne w la­ tach 80. Niestety, w sprawozdaniach z tego okresu Lubomir Gadon bardzo często redukuje informaeje na ten temat do zdawkowych uwag: „manuskryp­ tow 28”, „manuskryptow 3 w 10 tomach”, „manuskryptow 10”, „manuskryp­ tow 5”, Artur Sienkiewicz przekazal „liczny zbior, niegdyš wlasnosc uezonego jego Ojca” bez podania dokladniejszych opisow. Wyjątek robi Gadon w dwoch wypadkach. W sprawozdaniu z 1888 roku, oprocz zwyezajowego skrotu: „16 manuskryptow”, dodaje: „Między manuskryptami, ze szczegolnym uznaniem, musimy wymienic cenną pracę Szanownego Pana [Jana] Bartkowskiego. Jest to volumen in folio, obejmujący dokladny i nader starannie zebrany spis nekrologiczny wszystkich naszyeh rodakow zgaslych na wychodzstwie od roku 1831 do 1862”67. W następnym roku Gadon podal informaeję, že po šmierci Franciszka Stawiarskiego, prezes Instytucji „Czci i Chleba” Wladyslaw Laskowicz sprowadzil do Biblioteki zbior spisow i aktow dotyczących wojska polskiego z roku 1831. Franciszek Stawiarski byl ostatnim szefem sztabu Naczelnego Wodza, gen. Macieja Rybinskiego. W związku z tą darowizną powolano komisję w skladzie: Jan Bartkowski, Kanut Gorkowski, Wladyslaw Laskowicz, Feliks Michalowski, Leon Urmowski do czuwania nad tymi archiwaliami i wydawania swiadectw na ich podstawie. Rownoczesnie podjęto decyzję, aby zbior rękopisow Biblioteki, ktory do tej рогу znajdowal się w kilku salach i w większej częšci pozostawal nie zinwentaryzowany i bez opisow, zostal do konca uporządkowany. Rękopisy umieszczono więc w jednej sali i tymezasowo uložono. Lubomir Gadon w sprawozdaniu wyrazil nadzieję,

66 XLX Sprawozdanie z czynnosci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od Igo kwietnia 1880 do lgo kwietnia 1881, Paryž 1881, s. 5. 67XXVISprawozdanie z czynnosci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1887 do 1 kwietnia 1888, Paryž 1888, s. 7. W 1891 r. J. Bartkowski przekazal Bibliotece tom drugi Spisu Polakow zmarlych w emigraeji za lata 1861 do 1891. To wazne žrodlodo dziejöw emigraeji polskiej zostalo przygotowane do druku przez L. Krawca i wydane przez A. Heymowskiego [w:] Materialy do biografu, genealogii i heraldyki polskiej, t. 7/8, Rzym 1985, s. 594.

23

že w roku 1889 zostanie on ostatecznie opracowany i skatalogowany68. Wažnym nabytkiem rękopišmiennym byi dar Jakuba Malinowskiego - osiem zeszytöw zawierających bibliografię publikacji emigracyjnych od 1830 do 1889 roku j ego autorstwa69. Lata 1871-1893 okazaly się dla Biblioteki okresem przetomowym70. W 1873 roku powstala w Kr ako wie Akademia Umiejętnošci. W tym czasie wielu Polaköw, zawiedzionych polityką Francji, opušcilo Paryž gloszac hasla „likwidacji em igracji” i „pracy dla siebie” . Wyrazicielem tego typu opinii byl Lubomir Gadon71. W 1867 roku pelnil funkcję osobistego sekretarza Wladyslawa Czartoryskiego, ktöry zaproponowal jego kandydaturę na czlonka Towarzystwa Historyczno-Literackiego. Wyboru dokonano 5 stycznia 1868 roku, a juž 23 marca tegož roku Gadon zostal przyjęty do Rady Towarzystwa jako zastępca sekretarza. 4. Lubomir Gadon, sekretarz Towarzystwa Hi­ storyczno-Literackiego i dyrektor Biblioteki Pol­ W 1878 roku pelnil funkcję skarbnika, a po šmierci Bronislawa Zaleskiej w latach 1880-1894 skiego w 1880 roku zostal röwnoczešnie sekretarzem Towarzystwa i dyrektorem Biblioteki72. On to w zgodzie z koncepcją ks. Wladyslawa oparcia sprawy polskiej wylącznie na monarchii

68XXVII Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1888 do 1 kwietnia 1889, Paryž 1889, s. 6-10. 69XXIX Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1890 do 1 kwietnia 1891, Paryž 1891, s. 7. Ta wartosciowa praca J. Malinowskiego do dnia dzisiejszego pozostaje w rękopisie (sygn. BP rps Akc.3562) i jest praktycznie nieznana, choč možna w niej odnaležč pozycje, ktôrych brak w XIX-wiecznej bibliografii K. Estreichera. 70 Swietnie udokumentovvaną pracę opisującą dzieje Biblioteki w tym okresie wydal Cz. Chowaniec, Sprawa Biblioteki Polskiej w Parytu u schylku XIX wieku, „Cahiers de la Société Historique et Littéraire Polonaise” 1958 nr 5 (dalėj cyt.: Chowaniec, Sprawa Biblioteki Pol­ skiej). Wydaje się, že praca ta krytykowana jest wylqcznie ze wzglçdôw ideologicznych w publikacji: D. Rederowa, B. Jaczewski, W Rolbiecki, Polska Stacja Naukowa w Parytu w latacb 1893-1978, Ossolineum, Wroclaw 1982. 71 Chowaniec, Sprawa Biblioteki Polskiej, s. 20 i 57, przyp. 7. 72 Kariera L. Gadona w Towarzystwie Historyczno-Literackim odtworzona na podstawie: Protokôl Posiedzenia THL, 5 I I 1868 r., sygn. BP rpsl482, s. 60; takže Proto kol Posiedzenia Rady THL d. 23 marca 1868 roku, sygn. BP rys 1480, s. 75; VIII Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa

24

habsburskiej usilowal zrealizowač projekt sprowadzenia Biblioteki Polskiej do Krakowa73. W protokole Rady Towarzystwa Historyczno-Literackiego z dnia 26 listopada 1871 roku znajdujemy podniesioną przez Wladysiawa Czartoryskie­ go kwestię ewentualnego rozwiązania Towarzystwa i dalszych losow zbiorow: „Rada, po dyskusji nad tym przedmiotem, postanowila uczynič kroki potrzebne dla uzyskania od Rządu francuskiego zatwierdzenia dodatkowego w Ustawie Towarzystwa artykulu, ktory by Radę upowažnial do stanowienia o majątku Towarzystwa w razie jego rozwiązania, stosownie do tego, jak to juž mają w ustawach swoich Szkola polska Batignolska i Dom šw. Kazimierza.”74 Oboz Hotelu Lambert powoli zaczynal likwidowač swoją siedzibę: zawiesil dzialalnošč swego Biurą, rozwiązai Wyžszą Szkolę Polską na Montparnasse75, przeniosl zbiory X X Czartoryskich do Goluchowa, Kornika

Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1867 [!] do 1 kwietnia 1868 [!], Paryž 1869, s. 4-, XVII Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa Historyczno-Literackiego od 1 kwietnia 1878 do 1 kwiet­ nia 1879, Paryž 1879, s. 6; XVIII Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa Historyczno-Literac­ kiego od lgo kwietnia 1879 do lgo kwietnia 1880, Paryž 1880, s. 6-7. 73 W protokole z posiedzenia Rady TH L z l 7 I V 1880 (Księga Protokolôw Rady THL, sygn. BP rps 1480) czytamy zapis L. Gadona: „Prezes oswiadcza, že za niedawną bytnošcią w Galicyi spotkal się z glosami powažnych osob, ktôre go sklanialy do przeniesienia, bez dalszej zwloki, Zakladu naszego do kraju; wystawiają niebezpieczehstwo i upadek, na jakie we Francyi naražony byč može. Otrzymal Prezes nawet list mocno naglący w tym wzglçdzie od sçdziwego p. Stan. Malachowskiego, jednego z dawnych czlonkow i zatožycieli Towarzystwa. Nie tai Prezes, že wedle jego przekonania, przeznaczeniem naszego Zakladu, jak i innych emigracyjnych, jest przeniesienie ich do kraju, przy pierwszej wlasciwej chwili; sądzi Prezes, že byloby požądanem, by w widoku tego przeniesienia niektore inne Zaklady wychodžcze mogly się z naszym polączyč, by tym sposobem latwiej uchronič się od rozsypania się i zniknięcia, a przeciwnie, aby mo[c] stanąč w kraju jakby pomnikiem emigracyi i jej minionej epoki. Czlonkowie Rady [oprôcz Czartoryskiego i Gadona obecni byli: wiceprezes Aleksander Chodžko, Wladyslaw Chodžkiewicz i Feliks Michalowski - przyp. M.P.P.] najzupelniej przystępują do zapatrywania się Prezesa i postanawiajq myšl tę między rodakami rozpowszechniac, i tym sposobem przysposobic jej skuteczne urzeczywistnienie. Nie podzielają wszakže obaw, že Zbiorom naszym zagraža bezpošrednio materyalne niebezpieczehstwo i sadzą, že bezzwloczne przeprowadzenie Biblioteki do Kraju juž dzisiaj, natrafiloby na niedogodnošci i stanowcze przeszkody, i byloby zatem zbyt pošpieszne” . 74 W protokole tego posiedzenia Bronislaw Zaleski sformulowal projekt artykulu do Statu­ tu THL, ktory zostalby przedstawiony do zaakceptowania rzqdowi francuskiemu: „En cas de dissolution de la Société historique et littéraire polonaise à Paris, le Conseil statuera sur la destination ultérieure des immeubles et valeurs appartenant à la dite Société”, a jako argumenty podaje: „Considérant que le nombre des membres de la Société diminue et que qu­ elques uns d’entre eux ne sont plus en état de payer leur cotisation, et que par conséquent le moment pourrait venir où la Société devrait se dissoudre.” - Księga Protokolôw Rady THL, sygn. BP rps 1480, s. 87-88. 75 Por. J. Lorentowicz, Jak giną instytucje narodowe na emigracji. I. Wytsza Szkola Polska w Parytu, Paryž 1896, s. 78 - przedstawia historię sprzedažy domu na bulwarze Montparnasse. Po rozwiązaniu mieszczącej się tam Wyžszej Szkoly Polskiej Rada Szkoly przekazata Bibliotece księgozbior zložony z przeszlo 1000 ksiąžek. Por. X Sprawozdanie z czynnošci Towarzystwa Histo­ ryczno-Literackiego od 1 kwietnia 1870 do 1 kwietnia 1872, Paryž 1872, s. 9.

25

i do Krakowa. Przypomnijmy, ze trumna z prochami ks. Adama Jerzego Czartoryskiego zostala we wrzesniu 1865 roku przewieziona z Montmorency do Galicji i zlozona w kosciele w Sieniawie, pomimo protestu gen. Wladyslawa Zamoyskiego76. Ta proaustriacka polityka Wladyslawa Czartoryskiego spotkala siç z ostr^ krytyk^ zarôwno ze strony starej emigracji polistopadowej i jej potomkow, jak i nowej emigracji77. Ani przejawiaj^ce coraz wiçksz^. aktywnosc na Zachodzie polskie srodowiska lewicowe, ani organizuj^ca siç w prawie kazdym europejskim uniwersytecie mlodziez polska, nie byly zainteresowane przenoszeniem polskich instytucji emigracyjnych do kraju78. Wprost przeciwnie. Instytucje takie mogly tylko pomôc w ksztaltowaniu nie wypaczonej przez zaborcôw wizji historii wlasnej ojczyzny. Dlatego znamienny byl protest opublikowany w sprawozdaniu z posiedzenia Stowarzyszenia Bylych Uczniow Szkoly Polskiej, tym bardziej ze srodowisko demokratyczno-socjalistyczne

76 W lišcie do ks. Wladyslawa Czartoryskiego z Drezna 4 VIII 1865 r. gen. Wladyslaw Zamoyski gani jego postępowanie: „Zamiar twoj, o ile by dotyczyl šp. žony i matki twojej, bylby ze wszech miar pochwaly godnym. Do ojca twojego, w mojem rozumieniu, najniestosowniejszy. Powiežč go do Polski o tyle tylko naležy, o ile wolno będzie Polsce vviedzieč o tem i przyjąč zwloki jego z naležną zaslugom jego czcią. Smierč księcia nie zakoriczyla uslug jakie oddawal ojczyžnie, bo jak trzydziestoletnią pracą zagranicą služyl spravvie narodowej, tak i po šmierci [...] nie przestaje byč jednym z jej reprezentantow wšrod polskiej emigracyi. O tej pošmiertnej reprezentacyi pomyšlal twoj ojciec, kiedy zakladal i na wieczne czasy uposažal miejsce spoczynku dla zashižonych w emigracyi męžow. [...] Mająž na tem polu spoczywač tylko mniej znaczący, albo mniej zamožni ? [...] Chcesz skazač ojca na ciche jakby przyzwolenie dla stanu rzeczy, przeciw ktoremu walczyl cale žycie?” , cyt. za: Jeneral Zamoyski 1803-1868, t. 6, 1853-1868, Poznan 1930, s. 481-482, a takže komentarz wydawcy, s. 507. 77 Wydaje się, že w literaturze historycznej dotyczącej korica X IX wieku, zbyt malo jeszcze docenia się polityczne inicjatywy emigracyjne takie jak np. Czytelnia Polska w Paryžu (1875), Towarzystwo Studentow Polskich „Spojnia” (1886), konspiracyjna Liga Polska (1887), Skarb Narodowy, Zvviązek Narodowy we Francji (1888), Towarzystwo Mlodziežy Polskiej w Paryžu „Kolo” (1898), dzialalnošč Agatona Gillera, Zygmunta Milkowskiego (T. T. Ježa), Kazimierza Gregorowicza, Stanislawa Baranskiego czy Henryka i Stanislavva Gierszyriskich. 78 Chowaniec, Sprawa Biblioteki Polskiej w Paryžu, s. 31-41. Por. takže: Upadek naszych instytucyj emigracyjnych, „Nowa Reforma” 1890 nr 289, s. 1; Pogloski o likwidacjach emigracyjnych „Wolne Slowo Polskie” 1891 nr 79, s. 7; list ze Lwowaz 22 grudnia 1890 r.: „N arod [...] muši się oglądač i na emigrację, ktora winna byč žywem šwiadectwem žywotnošci Ojczyzny naszej šrod obcych i myšl polską podtrzymyvvač i przechowywač jako skarb najdrožszy i przekazywač ją w spadku mlodszym pokoleniom tulaczy. Totež z wielką radošcią wyczytališmy w ostatnim W[olnego] P[olskiego] Slovva numerze zaprzeczenie i odprawę daną krakaniom korespondentą [petersburjskiego organu [mowa o „Kraju” - przyp. M.P.P.] w sprawie likwidacji instytucji «Czci i Chleba». Inaczej rzecz się ma z Towarzystwem historyczno-literackim [...]. Bez względu na to, jaki będzie wynik rokowan, my tu w kraju protestujemy przecivv takiemu krokowi Towarzystwa! Ježeli juž koniecznie ma się ono rozwiązač, to czyž nie možna praw jego przeniešč na Muzeum rapperswilskie?” i dalėj na s. 5: „W przewidywaniu podobnych bardzo možliwych ew entualnošci, rovvnie jak z pow odu istnienia zasilanej od r. 1831 ustawicznym przybytkiem emigracji, žadna z instytucyj emigracyjnych likwidowač [się] nie ma ani pravva, ani potrzeby. Gdyby się ktora na to odvvažyla, zarząd jej dopušcilby się czynu, cechującego czlonkow onego piętnem hanby” w: „Wolne Slowo Polskie” 1891 nr 80; por. takže w tym samym tonie „Pobudka” 1890 nr 10/12.

26

emigracji uwažalo ich za reprezentantow konserwatyzmu paryskiego. Po raporcie sekretarza Stowarzyszenia, Mariana Rudnickiego, opublikowano po polsku (mimo že pismo, w ktorym go wydrukowano, pisane bylo w języku francuskim) apel do Zarządu Towarzystwa Historyczno-Literackiego, w kto­ rym czytamy m.in.: „O zadaniach jednak i celach Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Pa­ ryžu mamy takie wyobraženie, odpowiednie naszem zdaniem jego tradycyi, že powinno bylo stač tu na stražy praw naszych nieprzedawnionych i bronič je drogą propagandy naukowej i historycznej, prostowaniem blędow popelnianych rozmyšlnie lub nie przez zachodnich publicystow, wydawaniem do­ kumento w wystawiających kwestyę polską w wlašciwem šwietle, nie opuszczając nigdy w tej pracy stanowiska zasad odwiecznych sprawiedliwošci międzynarodowej t.j. dopominając się uznania prawa Polski do niepodleglošci i calošci. Takiego zaš zadania i celu, z przyczyn od jej woli niezaležnych, Akademja Umiejętnošci na siebie žadną miarą przyjąč nie može [,..]”79. Wbrew idei fundatorow Biblioteki, zakladających podobną možliwošč wylącznie po odzyskaniu przez Polskę niepodleglošci, ani Lubomir Gadon, ani Wladyslaw Czartoryski nie zrezygnowali z zamiaru polączenia Biblioteki Pol­ skiej z krakowską Akademią Umiejętnošci, oficjalnie instytucją cesarsko-krolewską. Dyskusje, najpierw prywatne i šcišle poufne, požniej administracyjne i dyplomatyczne, trwaly ponad 20 lat. Rozwažano projekt przekazania Bibliote­ ki zarowno w Towarzystwie Historyczno-Literackim, wAkademii Umiejętno­ šci, jak i prowadzono negocjacje z rządami Francji i cesarstwa austriackiego. Mając zgodę rządu francuskiego, spisano 18 wrzešnia 1891 roku projekt „umowy krakowskiej” , a po otrzymaniu 30 wrzešnia 1891 roku pozwolenia cesarza austriackiego na prowadzenie rokowan, zawarto umowę na walnym posiedzeniu Akademii dnia 31 paždziernika tego roku. Na mocy tej umowy Towarzystwo Historyczno-Literackie oddalo pod opiekę Akademii Umiejętnošci Bibliotekę Polską w Paryžu, swoje zbiory i budynek znajdujący się przy quai d’Orleans pod numerem 6. Dokladny opis toczących się pertraktacji dal Franciszek Puiaski80*, zaš najwažniejsze dokumenty przedstawione są w aneksie. Zauwažmy, že byla to umowa warunkowa. Przyjrzyjmy się niektorym z tych warunkow: 1. Akademia miala zajmowač się zarządzaniem Biblioteką w miejsce Towarzystwa Historyczno-Literackiego, ktore nigdy nie zostalo rozwiązane. Informację o rzekomym rozwiązaniu Towarzystwa Historyczno-Literackie­ go rozpowszechnil w artykulach opublikowanych w petersburskim „Kra­ ju” Kazimierz Waliszewski, czlonek Towarzystwa Historyczno-Literackie­ go, obecny zresztą na posiedzeniach, podczas ktorych decydowaly się losy

79 Procès-verbal de l’Assemblée semestrielle du 1 I I 1891. № 5 1 . Pelny tekst apelu w aneksie. 80 F. Pulaski, Biblioteka Polska w Parytu w latach 1893-1948, Paryž 1948, s. 37-47 (dalėj cyt.: Pulaski, Biblioteka Polska).

27

Biblioteki81. Powtôrzyi ją Wladysiaw Mickiewicz82, a za nim niektôrzy historycy i dziennikarze, na tyle maio dociekliwi, by zajrzeč chočby do Pamiętnikôw szefa Polskiej Misji Katolickiej w Paryžu, jednego z dlužej žyjących czfonkôw Towarzystwa Historyczno-Literackiego, za jakiego podawal się jeszcze w 1908 roku, ks. Leon Postawka83. 2. Akademia podejmowafa się, zgodnie z umową, zarządzania funduszem im. Juliana Ursyna Niemcewicza - jednego z pierwszych polskich konkursôw nagradzających najlepsze prace na temat historii Polski. Akademia wywiązywala się z tego obowiązku do 1922 roku (por. przyp. 45-46). 3. Do obowiązkow Akademii naležaio rôwniez organizowanie corocznej pielgrzymki do Montmorency dla uczczenia pamięci bohaterôw wydarzen listopadowych. 4. Raz w roku na posiedzeniu publicznym naležaio zdawac sprawozdanie z dzialalnošci i urządzač uroczyste obchody rocznicy Konstytucji 3 maja,

81 Nemo [K. Waliszewski], Z nad Sekwany, „Kraj” 1890 nr 47 s. 3: „М аш jeszcze do zaznaczenia niepozbawiony takže donioslošci fakt [...]. W dniu 21 b.m. zebrani na walnem posiedzeniu czlonkowie tutejszego Towarzystwa historyczno-literackiego zezwolili wiçkszošcią 20 glosow przeciwko 3 [na] rozwiązanie Towarzystwa i oddanie jego ruchomego i nieruchomego majątku krakowskiej akademii nauk pod następującymi warunkami artykul tegož autora pt. : Wsprawie rozwiqzania Towarzystwa historyczno-literackiego w Paryžu, „Kraj” 1890 nr 48, s. 5-6. 82 W. Mickiewicz, Emigracya Polska 1860-1890, Krakow 1908, s. 108-109: „Byly to w dziejach emigracyi z 1831 r. ostatnie blyški zachodzącego slonca. Weterani szybko schodzili z pola, wychodžcy z 1863 r. po częšci przenosili się do Galicyi, po częšci rozpraszali się w rožnych stronach swiata, nie mogąc starego pokolenia zastąpič. Lubomir Gadon przewidywal dzien, w ktoryrn juž czlonkow nie stanie Towarzystwu historyczno-literackiemu. Ksiąže Wladysiaw Czartoryski tem wiçcej podzielal obawy Gadona, že czul, iž wlasne dni jego policzone. Dla zabezpieczenia przyszlošci Biblioteki polskiej rozwiązal Towarzystwo historyczno-literackie. Biblioteka polska przeszla na wlasnosc krakowskiej Akademii Umiejętnošci. Z popiolôw Towarzystwa historyczno-literackiego wyszla stacya naukowa paryska.” 83 L. Postawka, Pamiętniki, obejmujące okres odroku 1863 do 1908, t. 2, Paris 1908, s. 413: „Dnia 5 lutego 1868 roku na zebraniu nadzwyczajnem wszyscy obecni jednoglošnie obrali mnie czlonkiem. Dyplom, jaki mi wrçczony zostal 7 tegož miesiąca, brzmi jak następuje: «To­ warzystwo historyczno-literackie, založone 29 kwietnia 1832 r., zatwierdzone dekretem cesarza Napoleona III 10 czerwca 1863 roku, etc... wybralo ks. Leona Postawkç na czlonka, w dowôd czego Rada Towarzystwa wydaje mu akt niniejszy. Prezes: Wladysiaw ks. Czartory­ ski. Czlonkowie Rady: [Teodor] Morawski, Eustachy Januszkiewicz, Ludwik jeneral hr. Bystrzonowski i sekretarz Bronislaw Zaleski». Towarzystwo to, о ile moglem sprawdzic, mialo prawie tysiąc czlonkow, z ktorych obecnie žyje jeszcze okolo dwudziestu osob. Po raz ostatni przeprowadzono wybory w r. 1881, a zatem 27 lat temų. Przypuszczam, že za lat kilka dla braku czlonkow Towarzystwo to istnieč przestanie.” W Mickiewicz umarl w 1926 r. Czy czul się czlonkiem Towarzystwa Historyczno-Literackigo do konca žycia, nie wiadomo, natomiast pisząc w tomie 3 Pamiçtnikôw, Warszawa-Krakow 1933, s. 377-378, о swej pracy w Bibliotece juž nie powtôrzyl historii o rozwiązaniu Towarzystwa. Por. takže Chowaniec, Sprawa Biblioteki Polskiej, s. 61, przyp. 2.

28

ktorą Towarzystwo Literackie swiçcito od 1832 roku. To wtasnie ze wzglçdu na tę tradycję, m.in. na wniosek öwczesnego zarządu Biblioteki Polskiej w Pa­ ryžu, Sejm niepodleglej Polski ustanowil w 1919 roku dzien 3 maja swiçtem narodowym. Po drugiej wojnie swiçto 3 Maja zostalo zlikwidowane przez wladze PRL. Przywröcono je w roku 1990. 5. Krakowska Akademia Umiejętnošci nie miala natomiast obowiązku utrzymywania Biblioteki z wlasnych funduszöw. Wielokrotnie o tym wspominano w sprawozdaniach. W 1912 roku przypomnienie warunköw umowy brzmi prawie jak apel: „Statut Akademii nie pozwala jej ložyč z dotacyi panstwowych i krajowych na zagraniczne ekspozytury i filie. [...] Warunki, pod ktörymi Akademia krakowska objęla Bibliotekę Polską, byly zupelnie jasno sformulowane. Chodzilo o firmę, opiekę i kierownictwo, nie bylo mowy o cięžarach finansowych. Rzecz ulegla zmianie i taki platoniczny stosunek juž dzisiaj nie wystarcza. [...] potrzebne są zatem šrodki ekonomiczne wylącznie na Bibliotekę Polską przeznaczone, a do dyspozycyi Akademii oddane.”84 Natomiast w sprawozdaniu Sekretarza Generainego Akademii Umie­ jętnošci, prof. Kazimierza Kostaneckiego, z 1918 roku pobrzmiewają juž tony rozpaczy: „Dotychczas utrzymywala się Stacja Paryska z dochodöw domu przy Quai d’Orléans, a potem z subwencji Wydzialu Krajowego w kwocie 6 000 koron, daröw i odsetek od niektörych fundacyj, zložonych w Akademji przez ofiarodawcöw85, ktörzy uznając znaczenie Stacji Paryskiej chcieli do rozwoju jej się przyczynič i byt jej zapewnic; z wlasnych funduszöw Akademja nie mogla na cele Stacji Paryskiej ložyč i wedle ukladu, na mocy ktörego przejęla Stację od Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryžu w roku 1891, nie byla do tego obowiązana. [...] Spoleczenstwo polskie nie može dopušcič do tego, aby Stacja Paryska przestala istnieč”86*. Naležy sprecyzowac jeszcze jedną blędną lub zbyt pochopną interpretację faktöw, ktörej autorėm byl Lubomir Gadon, a ktorą propagowali Wladysiaw

84 „Rocznik Akademii Umiejętnošci w Krakowie” . Rok 1911/1912, Krakow 1912, s. 130-131. 85 N a fundusze Biblioteki, oprócz dochodów z wynajmu i akcji wymienionych w „Umowie krakowskiej” , skladaly się: niewielki fundusz Jozefą Kaszyca, Lubomira Gadona (1903), dotacje od Sejmu Krajowego (1906), zapomoga (250 frs) od miasta Paryža (1911-1914), fundusz (25 000 koron) Adama i Witolda Czartoryskich (1912), maly fundusz im. Estreichera (1912), coroczne dary od Tadeusza Chojeckiego i Gustawa Taube (1912-1914), a od 1926 roku dotacje od: M SZ, MWRiOP, MSW, woj. šląskiego, miast Warszawy i Poznania. 86 „Rocznik Polskiej Akademji Umiejętnošci.” Rok 1918/1919, Kraków 1920, s. 67 i 69, a takže „Rocznik Polskiej Akademji Umiejętnošci” . Rok 1919/1920, Kraków 1921, s. 57-58 - sprawozdanie Sekretarza Generainego PAU: „Nie mogąc ze swych funduszöw oddawac ogromnych wprost kwot [...] na place zajętych w Stacji osób [...] doszla Akademia do przešwiadczenia, že aby nie dopušcič do upadku Stacji, musí zwrócic się do Rządu, aby Rząd Polski zechcial objąč Stację Paryską jako instytucję panstwową; [...] Rząd Polski ošwiadczyl jednakowož, iž woli zarząd i kierownictwo Biblioteki Polskiej w Paryžu pozostawic nadal w rękach Akademii, a znaczniejszą dotacją roczną umožliwič jej prowadzenie.”

29

Mickiewicz87, Stanislaw Kutrzeba czy Stanislaw Tarnowski. Pokutuje ona do dnia dzisiejszego w pracach na temat Biblioteki Polskiej88. Otož Biblioteka Polska nie dlatego zostala przekazana Akademii Umiejętnošci, že - įak twierdzil Gadon - Towarzystwo Historyczno-Literackie chylilo się ku upadkowi, bo starzy czlonkowie wymierali i w związku z tym przyszlošč Biblioteki nie mogla byč zapewniona. To przeciež Gadon przez ostatnie 10 lat poprzedzających „umowę krakowską” byl sekretarzem Towarzystwa i to on decydowal w dužej mierze o przyjmowaniu don nowych czlonköw. Liczba czlonköw To­ warzystwa ze 107 w 1880 roku spadla do 67 osöb w roku 189089. Poniewaž zamiar Gadona z lat 70. przeniesienia zbioröw do kraju nie doszedl do skutku, dlatego doložyl on wszelkich starari, aby zrealizowac drugi wariant - podporządkowač Bibliotekę Akademii. Naležy niemniej oddač mu czešč, gdyž w sprawozdaniu czytamy, že Lubomir Gadon zložyl kwotę 80 000 koron zastrzegając sobie dožywotnie pobieranie procentöw, a po jego šmierci, gdyby Stacja Naukowa w Paryžu nie potrzebowala tej sumy, miala ona byč przeznaczona na wydawnictwo rzeczy polskich90. W 1908 r. dzięki temų funduszowi wymöwiono czynsz lokatorom zajmującym lokal na parterze i w tych pokojach zorganizowano czytelnię. „Umowa krakowska” i opieka Akademii Umiejętnošci nie przyczynila się do ozywienia dzialalnošci Biblioteki Polskiej. Przynajmniej do 1926 r. Jakie tego przyczyny? Franciszek Pulaski uwažal, že powodem byla niewystarczająca ilošč srodköw finansowych, ale wydaje się, že zabraklo tež i umiejętnošci organizacyjnych: „Zachowana jest w archiwum Biblioteki Polskiej księga protokolöw Komitetu [Miejscowego], starannie prowadzona przez sekretarza Komitetu, Wladyslawa Mickiewicza, od 1893 do 1926 roku. Przedstawia

87 „Rocznik Akademii Umiejętnošci w Krakowie” . Rok 1912/1913, Krakow 1913, [W Mickiewicz], Sprawozdanie Stacyi Naukowej i Biblioteki Polskiej w Parytu za rok 1912, s. 126: „[...] minęlo lat dwadziescia od chwili, gdy na mocy ukiadu między Akademią Umiejętnošci a Towarzystwem historyczno-literackim polskim w Paryžu zawartego [...] bogate zbiory Biblio­ teki Polskiej [...] przeszly na wlasnošč i pod zarząd Akademii jako jej Stacja Naukowa w Paryžu. Byla to pora gdy [...] ten zaklad polski na obczyžnie zacząl powoli ku upadkowi się chylič i [w] stan odrętwienia zapadač zarowno pod wplywem zmienionych we Francyi warunkow politycznych jak i na skutek ciąglego, a nieuchronnego niestety, wymierania starej Emigracyi, ktorej dzielem i chlubą Biblioteka byla przez dlugie lata. Troska tež wlašnie owczesnych opiekunow Biblioteki, z księciem Wladyslawem Czartoryskim na ežele, o dalszy jej byt i rozwoj byla powodem i pobudką do oddania pušcizny emigracyjnej w nowe, a pewne ręce.” 88 Np. A. Męžyriski, Biblioteka Polska w Parytu. Rys historyczny, zbiory, dzien dzisiejszy, „Przegląd Biblioteczny” 1983 nr 1, s. 17 czy tež: D. Rederowa, Zalotenie polskiej Stacji Naukowej w Parytu, „Kultūra i Spoleczenstwo” 1972 nr 1, s. 95-105; D. Rederowa, B. Jaczewski, W. Rolbiecki, Polska Stacja Naukowa w Parytu w latach 1893-1978, Wroclaw 1982; taž, Polska stacja naukowa w Parytu, „Rocznik Polskiej Akademii Umiejętnošci” . Rok 1991/1992, Krakow 1993, s. 203-214. 89 Por. Chowaniec, Sprawa Biblioteki Polskiej w Parytu, s. 58, przyp. 12. 90 „Rocznik Akademii Umiejętnošci w Krakowie” . Rok 1903/1904, Krakow 1904, s. 117.

30

ona obraz jaiowych narad, ktöre ograniczafy się do stwierdzenia opfakanego stanu materialnego instytucji. Najwažniejszą sprawą poruszoną na tych zebraniach bylo poparcie wobec Akademii wniosku Wfadysfawa Mickiewicza dotyczącego založenia przy Bibliotece Muzeum im. Adama Mickiewicza (27 paždziernika 1901 roku). Faktyczne kierownictwo Biblioteką Polską i Stacją Akademii oraz opieka nad zbiorami pozostawaly w rękach mianowanego przez Akademię jej delegatą, ktory tež ponosil pelną odpowiedzialnošč za powierzoną jego opiece instytucję”91. Takže z lektury opracowania Danuty Rederowej nie odnosi się wraženia, by instytucja ta w latach od „umowy krakowskiej” do 1926 roku przežywala okres rozkwitu92. Po wyježdzie Lubomira Gadona do Galicji w 1894 roku93 pieczę nad Bi­ blioteką sprawowal do 1926 roku Wladyslaw Mickiewicz (od 1899 roku jako delegat Akademii Umiejętnošci94, ktöra po odzyskaniu przez Polskę niepodleglošci w 1918 roku przyjęla nazwę Polskiej Akademii Umiejętno­ šci). W 1903 roku Wladyslaw Mickiewicz przekazal Bibliotece wszystkie odziedziczone po ojcu, wniesione w posagu przez Marię z Malewskich Mickiewiczową, a takže zgromadzone przez siebie zbiory (niejednokrotnie zakupione za zbyt wygorowaną cenę), i utworzyl przy niej Muzeum Adama Mickiewicza95. Po šmierci Wladyslawa Mickiewicza dyrektorem Biblioteki i delegatėm Polskiej Akademii Umiejętnošci zostal Franciszek Pulaski, ktory w krötkim czasie przeprowadzil generalną reorganizację96. W dwa lata po objęciu przezeri kierownictwa Biblioteki, dnia 20 maja 1928 roku kardynal Aleksander Kakowski dokonal pošwięcenia nowo odrestaurowanego budynku Biblioteki Polskiej w obecnošci ambasadora Alfreda Chlapowskiego,

91 Pulaski, Biblioteka Polska, s. 54. 92 Np. gdy czyta się rozdzial II odnoszący się do lat 1893-1900 (D. Rederowa, B. Jaczewski i W. Rolbiecki, op. cit., s. 85-117), narzuca się wniosek, že na 32 stronach zostaiy wyliczone ambitne projekty Stanislawa Smolki, Jozefą Korzeniowskiego czy Konstantego M. Gorskiego, ktore jednak nigdy nie zostaiy zrealizowane. Odrožnienie projektöw od dokonan wydaje się byč koniecznym warunkiem obiektywnej oceny dzialalnošci omawianej instytucji w tych la­ tach. 93 Stefan Kieniewicz w biogramie Lubomira Gadona w Polskim slowniku biograficznym powröt dyrektora Biblioteki Polskiej do kraju datuje na rok 1894, tj. po šmierci Wladyslawa Czartoryskiego. W sprawozdaniach Stacji Naukowej w Paryžu publikowanych w Roczniku Akademii Umiejętnošci L. Gadon wymieniany jest jeszcze jako czlonek Komitetu Miejscowe­ go w 1899 r. Niewykluczone, že mögl pelnič te funkcje będąc w Krakowie. W sprawozdaniu Akademii za rok 1905/1906, s. 99 czytamy, že „w dniu 3 maja 1905 odbylo się doroczne posiedzenie Stacyi, pod przewodnictwem dawnego wiceprezesa[!] b. Towarzystwa Historyczno-Literackiego Lubomira G adona” . 94 S. P. Koczorowski, Wspomnienie o Wladyslawie Mickiewiczu [w:] W. Mickiewicz, Pamiętniki, t. 3, Warszawa-Krakow 1933, s. 451-452. 95 Historię gromadzenia zbioru i jego zawartošč prezentują Franciszek Pulaski w Przedmowie, s. VII-XV i Adam Lewak we Wstępie, s. 1-3 do: Katalog rqkopisow Muzeum Adarna Mickiewicza w Parytu, oprac. A. Lewak, przedm. F. Pulaski, Krakow 1931 (dalėj: Katalog rękopisowMAM). 96 Pulaski, Biblioteka Polska, s. 242.

31

prezesa i sekretarza PAU - Jana Michala Rozwadowskiego i Stanislawa Kutrzeby97. Rok požniej, z okazji trzeciomajowego šwięta, uroczystego otwarcia Biblioteki dokonali prezes Polskiej Akademii Umiejętnošci, Kazimierz Kostanecki, rektor Uniwersytetu Jagielloñskiego, Ignacy Chrzanowski i pro­ fesor Uniwersytetu Warszawskiego, Marceli Handelsman, w obecnošci 300 zaproszonych osób. Wmurowano trzy tablice pamiątkowe na dziedziñcu Bi­ blioteki, który ozdobiono oriem jagielloñskim sprowadzonym z Wawelu. Reorganizacja spowodowala sporo zmian. Ponad 60 tysięcy ksiąžek, które nie dotyczyly wprost Polski, podarowano Bibliotece PAU, Bibliotece Jagielloñskiej i Bibliotece Narodowej w Warszawie98. Okolo 32 tysiące grafik pojedynczych lub w albumach, w tym 75 grafik Rembrandta i 120 grafik Albrechtą Diirera, zostalo przekazanych Bibliotece PAU, a takže Bibliotece Narodowej. Reorganizacja podjęta przez Pulaskiego zmierzala do przeksztalcenia Biblioteki w ošrodek kultury polskiej we Francji, podobny do Instytutu Francuskiego w Warszawie. I tak w 1935 roku zostal utworzony Centre

5. Zygmunt Lubicz Zaleski wręcza dyplom Mlle Cabrini w czasie zakoñczenia roku szkolnego 1935/1936 w Centre d’Etudes Polonaises (w glębi - Paul Cazin)

d’Etudes Polonaises, rodzaj uniwersytetu, gdzie uczono literatury, historii i języka polskiego. Ponadto organizowane w Bibliotece Polskiej odczyty byly wyglaszane przez najlepszych literatöw, naukowcöw, historyköw polskich (Andrzej Strug, Juliusz Kaden-Bandrowski, Jözef Kallenbach, Oskar Halecki, Jan Lechoh), a takže francuskich (Paul Valéry, André Gide, Henri de Montfort, Paul Cazin). Biblioteka urządzala rowniež liczne wystawy. Zainteresowanie wystawą Chopin et Georges Sand w 1934 roku bylo tak wielkie, že powtörzono ją w 1937 roku.99 W okresie miçdzywojennym Biblioteka mogla poszczycič się röwniez dužymi osiągnięciami w dziedzinie wydawniczej. Publikowala wöwczas biuletyny Centre d’Etudes Polonaises, katalogi wystaw, žrodla historyczne, tlumaczenia literatury polskiej na język francuski oraz periodyki: „La France et la Pologne dans leurs relations artistiques” i „La Voix de Varsovie” . Prestiž Biblioteki Polskiej w tym okresie byl tak dūžy, že przyjmowano w jej salonach nie tylko najznaczniejsze osobistošci Rzeczypospolitej Polskiej: marszalka Jozefą Pilsudskiego, ministra Jozefą Becka czy marszalka Edwarda Rydza-Smiglego, ale tež przedstawicieli rządu francuskiego, brytyjskiego, ambasadoröw rožnych krajöw we Francji, przedstawicieli episkopatu, naukowcöw etc. W latach 30. w salach Biblioteki odbywaly się zebrania wielu Towarzystw dzialających wParyžu np.: Towarzystwa Wymiany Literacko-Artystycznej między Polską a Francją, studentöw Szkoly Nauk Politycznych, studentöw - Polaköw z Litwy Kowienskiej, Towarzystwa Opieki Spoleczno-Kulturalnej dla Wychodzstwa Polskiego we Francji, Towarzystwa Przyjaciöl Ksiąžki w Paryžu, Związku Dziennikarzy Polskich, Związku Polskiego Nauczycielstwa we Francji. W Bi­ bliotece tež kilkakrotnie obradowala w sprawie wydania Corpus Aristotelicum Union Académique Internationale, slawna ze swych publikacji Corpus philoso­ phorum medii aevii, pod przewodnictwem ks. Konstantego Michalskiego. Do edycji Corpus Aristotelicum walnie przyczynil się Aleksander Birkenmajer. Wspomniany wyžej dar Wladyslawa Mickiewicza z 1903 roku, dzięki ktöremu možliwe bylo utworzenie Muzeum Adama Mickiewicza, stanowil je­ den z najwiçkszych zbioröw archiwalnych dotyczących poety. Sprowadzając pamiątki po ojcu do Biblioteki Wladyslaw Mickiewicz zakladal, že w przyszlošci te skarby zostaną przewiezione do Krakowa. Po odzyskaniu niepodleglošci przez Polskę nosil się z zamiarem založenia muzeum w Wilnie. Na szczęšcie dla požniejszych losöw tych zbioröw, Muzeum Adama Mickiewi­ cza pozostalo w Paryžu. W Katalogu rękopisow Muzeum Adama Mickiewi­ cza w Paryžu sporządzonym przez Adama Lewaka figurują opisy 1112 rękopisöw100. Wladyslaw Mickiewicz przekazal takže rožne pamiątki po ojcu i swojej rodzinie, a więc obrazy, grafiki, meble, bižuterię, w sumie ponad

97 „Rocznik Polskiej Akademii Umiejętnošci w Krakowie”. Rok 1927/1928, Kraków 1929, s. 41. 98 Tamže, s. 40; ksiąžki wyslano do Polski w 122 skrzyniach grzecznosciowo užyczonym statkiem „Wilia” z Cherbourga do Gdañska.

99 Wystawç tę zwiedzilo w 1934 roku 3000 osób; míala 140 recenzji w prasie, por. „Rocz­ nik Polskiej Akademji Umiejętnošci w Krakowie” . Rok 1932/1933, Kraków 1934, s. 54-55. 100Katalog rqkopisówMAM, s. 244.

32

33

600 pozycji101. Z czasem Muzeum wzbogacilo się o nowe nabytki. I tak np. w 1912 roku ofiarowano mu szafę biblioteczną Wieszcza i szereg pamiątek po Marii Szymanowskiej. Rok požniej Muzeum powiçkszono o tzw. Izbę Szulca, gdzie zložono pamiątki po Mickiewiczu102. W 1934 roku kupiono portret Mickiewicza pędzla Teofilą Kwiatkowskiego z 1848 roku ze zbiorôw Ksawerego Branickiego. Nabyto autograf listu poety do Edwarda Odynca z Odessy z lutego 1825 roku. Sprowadzono rowniež fotokopie 3 listôw Mickiewicza z 1840 roku do francuskiego ministrą oswiaty wsprawie nominacji na katedrę w Collège de France - oryginaly znajdowaly się w bibliotece Uniwersytetu Paryskiego. W następnym roku zakupiono rocznik „Tribune des Peuples” z 1849 roku. Ze sprawozdan PAU dowiadujemy się, že w 1937 roku zakupiono statuetkę Wieszcza, brąz Teofilą Lenartowicza i portret olejny Mic­ kiewicza pędzla zapewne A. Cękalskiego wedlug obrazu Walentego Wankowicza. Otrzymano takže w darže akwarelç przedstawiającą Mickiewicza, wykonaną przez Teofilą Kwiatkowskiego. W latach 1938/1939 kupiono olejny portret Wieszcza wykonany przez Tomasza Lošiką w 1875 roku, ilustrowane kolorowymi rycinami wydanie Konradą Wallenroda w skôrzanej oprawie z inicjalami Napoleona III oraz afisz z Collège de France z 1844 roku informujący o wykladach Mickiewicza. W koncu lat trzydziestych Maria Rosenblat z Lodzi podarowala portret poety rysowany przez Antoniego Czechowicza wedlug fotografii Michala Szweycera. Franciszek Pulaski w swej pracy o Bibliotece udzielil došč skąpych informacji 0 Dziale Rçkopisôw. Poprzestal na opisie magazynu, ktôry zostal zabezpieczony od ognia i wilgoci w ramach prac budowlanych w 1926 roku. Nieco więcej dow iedziec się možna z jego spraw ozdan jako delegatą PAU, chociaž 1tu, podobnie jak poprzednio Wladyslaw Mickiewicz, zadowalal się zdawkowymi informacjami np.: „otrzymano 8 rçkopisôw i 82 autografy” lub „1 rękopis i 200 autografôw”. Niekiedy tych informacji jest trochę wiçcej. I tak dowiaduje­ my się, že w 1934 roku Stanislawa Strzemboszowa ofiarowala zbiôr ksiąžek, rycin, fotografii i rçkopisôw z kolekcji swego męža. W tym samym roku Biblio­ teka zakupila akt konfederacji panôw litewskich adresowany do Henryka Walezjusza, datowany w Wilnie 1 listopada 1574 roku i opatrzony 25 pieczęciami. Ponadto nabyto akt kapitulacji Piotrkowa przed Szwedami w dniu 1 lipca 1656 roku103. W 1935 roku Biblioteka Polska wzbogacila swe zbiory o kolekcję auto­ grafôw krôlôw polskich z XVTXVII w. zakupioną u antykwariusza. Znalazly się w niej: listy krôla Augusta III do krôla Obojga Sycylii Karola III i jego žony, krôla Michala Korybuta Wisniowieckiego do kardynala Ogiliusza Pallavicino, ponad­ to papiery dotyczące krôla Stanislawa Leszczynskiego, Félicité de Lamennais, autografy Joachimą Lelewela, Jozefą Bohdana Zaleskiego, generalôw Jana Hen101 B. Monkiewicz, MuseeAdam Mickiewicz ä Paris. Notice explicative ä Vusage des visiteurs, Paris 1929, s. 32. 102 „Rocznik Akademii Umiej^tnosci w Krakowie” . Rok 1912/1913, Krakow 1913, s. 122. 103 Tamze. Rok 1934/1935, Krakow 1936, s. 58.

34

ryką Dąbrowskiego i Jozefą Bema etc. W latach 1937-1939 Bohdana Okinczyc-Zaleska przekazala ksiąžki, ryciny i papiery po Dionizym Zaleskim oraz olejny portret swego ojca Jozefą Bohdana Zaleskiego wykonany przez Leoną Kaplinskiego. Natomiast nieznanego pochodzenia są inné nabytki odnotowane w tym samym okresie: papiery Tadeusza Košciuszki, Jana Henryka Dąbrowskiego, Jozefą Marii Hoene-Wronskiego, Casimira Delavigne’a, pplka Jakuba Farona, Adama Jerzego Czartoryskiego i Mieczyslawa Reyznera104. Od wrzesnia 1939 roku do wkroczenia wojsk niemieckich do Paryža, Bibliote­ ka služyla swoimi zbiorami Rządowi Rzeczypospolitej na Uchodistwie. W bu­ dynku Biblioteki Polskiej, na wiese o masowych aresztowaniach profesorôw Uni­ wersytetu Jagiellohskiego, 1 grudnia 1939 r. powolano do žycia Polski Uniwersytet na Obczyžnie, ktôrego rektorėm zostal prof. Oskar Halecki. Od 16 maja do 11 czerwca 1940 r. trwala ewakuaeja zbiorôw bibliotecznych. Franciszkowi Pulaskiemu udalo się w tym czasie wywiežč i zabezpieczyc w kilku miejscach rękopisy oraz pamiątki z Muzeum Adama Mickiewi­ cza, a takže wiçkszosc zbiorôw rękopišmiennych i kartograficznych Biblio­ teki. Częšč z nich przechowano w zamku Montrésor, inné w posiadlošci Henri de Montfort w La Flèche oraz w bibliotekach miejskich w Toulouse, Pau, Montpellier i w paryskim Musée Carnevelet105. 15 czerwca 1940 roku, w dwa dni po zajęciu Paryža, niemiecka polieja wkroczyla do Biblioteki. W paždzierniku Niemcy wywiezli 766 skrzyh zawierających zbiory Biblioteki, ktôrych pracownicy nie zdąžyli wczesniej ukryc. W 1941 roku okazalo się, že okupacyjne wladze niemieckie mają zamiar przebudowae Bibliotekę dla potrzeb szkoty niemieckiej. Przystąpiono do prac, lecz w 1942 roku roboty zostaly wstrzymane z powodôw finansowych - budynek mial bye sprzedany. Losy zagrabionych przez 6. Barykada przed Biblioteką Polską w 1944 r. Niemcôw zbiorôw nie są do konca znane. Wiadomo, že zabrane z Biblioteki 766 skrzyh przeslano do Berlina. W 1944 roku znajdowaly się one w Budziszynie, skąd zostaly przewiezione do Neugersdorf. W maju 1945 roku Paul Lefrancq, bibliotekarz 104 Tamže. Rok 1937/1938, Krakow 1939, s. 53. 105 Dokladny opis wypadkow poprzedzających wkroezenie Niemcôw do Paryža i sytuacji Biblioteki w tym czasie dal F. Pulaski, Sprawozdanie z dzialalnosci Biblioteki Polskiej w Parytu za czas od 3 M aja 1939 roku do 3 Maja 1940, Nicea 1944, s. 80.

35

z Valenciennes, powiadomil agencje prasowe w Berlinie (polską i rosyjską) o znalezieniu na terenie Niemiec zbiorów Biblioteki Polskiej. Interwencje ówczesnego dyrektora Biblioteki u prezesa Polskiej Akademii Umiejętnošci, w ambasadach francuskiej i amerykanskiej w Moskwie oraz w sowieckim ministerstwie spraw zagranicznych nie odniosly skutku. Dopiero w listopadzie 1945 roku poinformowano dyrekcję Biblioteki polskiej w Paryžu o wyslaniu delegacji z Warszawy w celu odszukania zrabowanych zbiorów. Odnaleziony księgozbior przeniesiono do Adelina pod Legnicą, a następnie w paždzierniku do Warszawy. Po dhigotrwalych pertraktacjach 12 lipca 1947 roku zbiory powrócily z Warszawy do Paryža pod opieką Stanislawa Piotrą Koczorowskiego. Ale nie w calošci. Ze sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętnošci z 1953 roku nie wynika jednoznacznie czy nie odnaleziono 13 800 dziel (oraz biblioteki muzealnej liczącej ok. 1000 tytulów), czy tež zginęlo ok. 30 000 dziel106. Z opisu zbio­ rów Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, sporządzonego przez Halinę Natuniewicz, wynika, že jeszcze w 1955 roku ZSRR zwrócil Polsce Ludowej zbiory Biblioteki Polskiej, w tym caly księgozbior Muzeum Adama Mickiewicza, „nieco rękopisow” oraz kolekcje wycinków prasowych107. Trudno jest wyliczyc dokladnie brakujące pozycje. Franciszek Pulaski operowal pojęciem „tom”, Halina Natuniewicz podala wykazy užywając terminu „wolumin” . Ježeli przyjmiemy, že Niemcy wywiežli 100 000 tomów, to naležy stwierdzic, že 40% powrócilo do Paryža, 30% księgozbioru znajduje się w Mu­ zeum Literatury w Warszawie jako depozyt, a pozostale 30% albo zaginęlo w Niemczech, albo znajduje się do dziš w Rosji. Byč može dyrekcja Muzeum Literatury kiedyš opublikuje dokumentację dotyczącą przejęcia zbiorów Bi­ blioteki Polskiej w 1955 roku, gdyž stwierdzenie Haliny Natuniewicz, že byla to ta częšč księgozbioru Biblioteki paryskiej, ktorą w 1945 roku „Armia Radziecka zabezpieczyla”, niewiele wyjasnia108. Z nieoficjalnych zródel wiadomo, že przekazanie zbiorów przez stronę radziecką odbylo się wylącznie w wyniku rozmowy telefonicznej, w związku z Rokiem Mickiewiczowskim. Nowa sytuacja polityczna, w jakiej znalazla się Polska, nie pozwolila Pol­ skiej Akademii Umiejętnošci zająč się efektywnie organizacją i dzialalnošcią

106 „Rocznik Polskiej Akademii Umiejętnošci” . Lata 1947/1952, Krakow 1953, s. 31: „Ustalono, že ze zbiorów ewakuowanych nie brakuje nie. Natomiast z tego, co zostalo wywiezione przez Niemców, dotychezas nie odnaleziono calej biblioteki muzealnej, nabytków z lat 1926-39 (ok. 12 000 dziel), biblioteki polityeznej K. Smogorzewskiego (1 000 dziel) i artystyeznej J. Zarnowskiego (ok. 800 dziel). Poszukiwania na terenie Niemiec prowadzone są przez polską i francuską komisję rewindykacyjną. Zniszczenie nieruchomošci zostalo oszacowane na 100 000 $, urządzenia na 15 000 $, obrazów i rzežb - na 20 000 $; straty w ksiąžkach (ca 30 000 dziel) [!] na 100 000 $”. 107 H. Natuniewicz, Zbiory i prace polonijne Muzeum im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Informator, Warszawa 1984, s. 35-59. 108 Wg F. Pulaskiego „ujawniono brak 20 811 pozycji, stanowiących okolo 30 000 tomów, nie licząc ksiąžek nie skatalogowanych i dubletów.” F. Pulaski, Sprawozdanie z dzialalnošci Biblioteki Polskiej w Parytu za czas od 3 M aja 1939 roku do 3 Maja 1940, Nicea 1944, s. 173.

36

Biblioteki w Paryžu. Franciszek Pulaski, mając na uwadze te zmiany i nie mogąc liczyč na pomoc materialną ze strony PAU, reaktywowal dzialalnošč Towarzystwa Historyczno-Literackiego, oglosil Apel do Narodow Cywilizowanych calego šwiata podpisany przez wybitne osobistošei ze šrodowisk intelektualnych, a takže zwrocil się o pomoc finansową do Polonii amerykanskiej. W 1945 roku zostala podpisana umowa między Biblioteką a Zjednoczeniem Polskim Rzymsko-Katolickim w Ameryce. W związku z przejęciem w 1951 roku majątku Polskiej Akademii Umiejętno­ šci przez nowo powstalą Polską Akademię Nauk, Towarzystwo Historyczno-Literackie wytoczylo proces Akademii Umiejętnošci przed sądem francuskim powolując się na 4. paragraf umowy z 1891 roku, ktory zastrzegal, že w wypadku „gdyby Akademia miala byč rozwiązana lub wskazany statutėm jej cel naukowy i charakter narodowy mial ulec zmianie i ješli Akademia uzna, že nie može uczynič zadošč zobowiązaniom wyražonym w 1 paragrafie, caly majątek Towarzystwa Historyczno-Literac­ kiego stanie się wlasnošcią Biblioteki Polskiej w Paryžu, a wszelkie prawa i obowiązki Akademii przejdą na Komitet Miejscowy” . Proces trwal dziewięč lat. W pierwszej instaneji Towarzystwo 7. Powrót do Paryža w 1947 roku częšci przegralo sprawę i od czerwca 1956 zbiorów Biblioteki Polskiej zrabowanych roku czytelnia i magazyny Biblioteki byly przez Niemców. N a fotografii: Czeslaw Chowaniec (drugi od lewej), Stanislaw przez kilka miesięcy opieczętowane. Po- Piotr Koczorowski i Franciszek Pulaski, dymimo decyzji sądu apelacyjnego z dnia rektor Biblioteki Polskiej 29 grudnia 1956 roku o zdjęciu pieczęci, dopiero 13 maja 1957 roku zostaly one usunięte z ostatnich pomieszczen. W tym trudnym okresie bibliotekarze przyjmowali czytelnikow na dziedzincu. W koncu sprawa zostala przedložona parlamentowi francuskiemu. Deputowani francuscy 3 czerwca 1959 roku opowiedzieli się znakomitą większošcią glosow (467 - za, a 10 poslow komunistycznch - przeciw) za utrzymaniem „wolnošci i tradycyjnej integralnošci Biblioteki Polskiej w Paryžu” . Trybunal apelacyjny w werdykcie z 8 lipca 1959 roku definitywnie položyl krės jakimkolwiek związkom Biblioteki Polskiej w Paryžu z Polską Akademią Nauk109*

109 Compte rendu de l’activité [de la Société Historique et Littéraire Polonaise] pour les années 194 6 /4 7 -1 9 5 6 /5 7 , Paris 1959, s. 39-41 i 68; Compte rendu de l’activité [de la Société Histori­ que et Littéraire Polonaise] pour les années 1 9 5 7 /5 8 -1 9 6 5 /6 6 , Paris 1968 s. 91-92; R. Najder, L a Bibliothèque Polonaise. 1 5 0 eanniversaire, Paris 1989, s. 14-16.

37

W wyniku procesôw sądowych rękopisy i druki Biblioteki Polskiej zostaly w latach 1951-1959 podzielone na dwie częšci: naležące do Biblioteki Pol­ skiej i naležące do Towarzystwa Historyczno-Literackiego. W pierwszej czę­ šci znalazly się zbiory wchodzące w sklad Biblioteki do 1944 roku, w drugiej, oznaczonej pieczątką THL, znajdują się rękopisy i ksiąžki, ktôre wplynęly po II wojnie. W chwili obecnej to rozrožnienie nie jest juž tak rygorystycznie przestrzegane110. Biblioteką Polską zarządza obecnie Towarzystwo Historyczno-Literackie, ktôre na mocy decyzji Trybunalu Paryskiego z 9 marca 1982 roku otrzymalo w dzieržawę gmach i zbio­ ry do roku 2030. Po II wojnie swiatowej Biblioteka znajdow ala się w bardzo cięžkiej sytuacji finansowej. Dužą pom oc w utrzymaniu Biblioteki wyswiadczali i niosą do dnia dzisiejszego czlonkowie Towarzystwa chociažby poprzez skladki i jednorazowe dary. Wsrôd dobroczyncôw, ktôrzy przyszli z pomocą Bibliotece zaraz po woj­ 8. Powrót do Paryža w 1947 roku częšci zbio­ nie, naležy wymienic Stolicę Apostolrôw Biblioteki zrabowanych przez Niemców. ską, Comité International de Secours Na fotografii od lewej: Irena Galçzowska, à la Bibliothèque Polonaise, Polskie Wanda Borkowska i Czeslaw Chowaniec Zjednoczenie Rzymsko-Katolickie z Chicago, Fundację Rockefellera, dzięki ktôrej mozliwe się stalo opublikowanie na powielaczu szešciotomowego inwentarza grafik i portretôw z kolekcji Biblioteki Polskiej i Muzeum Adama Mickiewicza. Przy uzupelnianiu zbiorôw szczegolną przyslugę oddala Bibliotece francuska komisja rewindykacyjna (Commission de récupéra­ tion arti-stique). Pomoc finansowa pani Barbary Piaseckiej-Johnson sprawila, že Biblioteka Polska mogla normalnie funkcjonowac w latach 1976-1978. Natomiast dzięki pomocy Polonii amerykarïskiej možna bylo w 1989 roku odnowic zabytkową klatkę schodową. W latach 1978-1991 Fundacja z Brzezia Lanckoronskich finansowala okolo 75% rocznego budžetu Biblioteki.

110 Np. w Dziale R^kopisöw otrzyman^ w latach 70. X X wieku korespondencj? Joachima Lelewela z Sewerynem Gal^zowskim pol^czono z papierami Lelewela, a archiwum rodzinne Sienkiewiczöw, dar p. Adeli Marii Zelenskiej z 1988 r., zostalo wlqczone do papieröw Karola Sienkiewicza. Por. M. P. Prokop, Wstqp [w:] KatalogRqkopisöw Biblioteki Polskiej wParyzu, t. 2, rpsy nr 432-545, opr. Cz. Chowaniec i I. Gal^zowska, uzup. i wyd. M. P. Prokop, Paryz 1994, s. 3-5.

38

Od 1992 roku dotacja tej Fundacji zmniejsza się z každym rokiem, a finansowanie pracy Biblioteki przejmuje stopniowo Fundacja im. Zygmunta Lubicz-Zaleskiego. W lutym 1980 roku powstal Fundusz im. Adama Mickiewicza - inicjatywa mająca na celu zabezpieczenie finansowe Biblioteki Polskiej. Pierwszym do­ natorem na rzecz Funduszu byl papiež Jan Pawel II. Fundusz ten jest jednak wciąž zbyt szczuply, aby mógl pokryč koszty utrzymania Biblioteki, niemniej traktuje się go jako „fundusz želazny” . Od 1992 roku trwa takže pomoc swiadczona Bibliotece przez Ministerstwo Kultury i Sztuki Rzeczpospolitej Polskiej. Finansuje ono podrož i pobyt przyježdžających z Polski bibliotekarzy porządkujących, inwentaryzujących i katalogujących zbiory rękopisow i druków ulotnych. Posiadamy jedynie fragmentaryczne informacje o nabytkach rękopišmiennych, które zgromadzono po drugiej wojnie, gdyž podobnie jak w odniesieniu do lat 1893-1939 musimy opierač się glównie na drukowanych sprawozdaniach. Archiwum administracyjne Biblioteki nie jest bowiem jeszcze dostatecznie uporządkowane, aby možna bylo wykorzystac dokumentację 0 naplywających zespolach rękopišmiennych. Po II wojnie swiatowej nie prowadzono osobnej dla rękopisow księgi akcesji, a wszelkie nabytki lub dary ksiąžkowe, graficzne, muzealne, kartograficzne czy rękopišmienne wpisywano do jednego zeszytu. W 1955 roku Biblioteka Polska, oprócz zbiorów artystycznych, otrzymala z zapisów testamentowych rękopišmienne spušcizny Kamila Gronkowskiego i Boleslawa Biegasa111. Po šmierci Franciszka Pulaskiego w 1956 r. jego prywatne archiwum przeszlo na wlasnošč Towarzystwa Historyczno-Lite­ rackiego. Sprawozdanie Towarzystwa za lata 1946-1957 sygnalizuje, že dzięki wysilkom wielu czlonków Towarzystwa Dzial Rękopisčw Biblioteki Polskiej powiększyl się o papiery Januarego i Benedykta Filipowiczów, kilka autografów Joachima Lelewela, papiery ks. Tomasza Kowalskiego, kapelana z 1831 roku, spušcizny po kilku czlonkach Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i po Dionizym Zaleskim oraz o archiwa Szkoly Polskiej na Batignolles 1 Towarzystwa Dobroczynnošci Dam Polskich. Poniewaž byl to okres pro­ cesu z wladzami Polski Ludowej i sądowego podzialu zbiorów naležących do Biblioteki Polskiej i do Towarzystwa Historyczno-Literackiego, osobno wyliczono nabytki nowo powstalego Dzialu Rękopisow Towarzystwa. Znala­ zly się tu następujące spušcizny: papiery rodziny Gierszyñskich - dar Marii i Marcelego Zieliñskich (wšrod nich spušcizny po Henryku Bukowskim, Walerym Wróblewskim, Janie Nepomucenie Janowskim, Mieczyslawie Golbergu); papiery rodziny Galęzowskich (prawdopodobnie dar po Marii Izie Galęzowskiej), w tym kilka listów Cypriana Kamila Norwida i Joachima Lelewela

111 „Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyžnie” . Rok 1954-1955, t. 5, Londyn 1955, s. 82.

39

do Seweryna Galęzowskiego; spušcizna po Kazimierzu Woinickim, w tym: archiwum Polskiej Agencji Prasowej, a takže listy Stefana Žeromskiego, Wladyslawa Reymonta, Henryka Sienkiewicza; papiery po Boleslawie Biegasie i ks. Augustynie Jakubisiaku; rękopisy heraldyczne Szymona Konarskiego; prace Jozefą A. Teslara, szczątki archiwum Zakladu šw. Kazimierza112. W sprawozdaniu za lata 1957-1966 odnotowano następujące nabytki: fragment spušcizny po Wladyslawie Mickiewiczu i jego rodzinie; kolekcje polskich autografów z archiwum M. Bixio sekretarza Komitetu Polsko-Francuskiego z 1863 roku; papiery Wladyslawa Kopaczewskiego, prof. Henri Grappin, Renaty Krzyianowskiej-Grabienskiej, Franciszka Krahnasa z 1834 roku oraz spušciznę po Zygmuncie Lubicz-Zaleskim zmarlym 15 grudnia 1967 roku. Spadkobiercy M. Krawczyka podarow ali Towarzystwu bogate archiwa polskiej emi­ graci i z X X w. bližej nieokrešlonych towarzystw, zw iązkow i kom itetów 113. Odnotujmy rowniež wzbogacenie zbiorów Towarzystwa o papiery po zmarlych: Bronisfawie Monkiewicz (1958), Antonim Nowaku-Przygodzkim (1959), Aleksandrze Kawalkowskim (1965), Henri de Montfort (1965), Marianie Osnialowskim (1966), Czeslawie Horainie (1966) oraz Czeslawie Chowancu (1968). W 1971 roku, po smierci Konstantego Brandla, jego siostrzeniec, Witold Leitgeber, przekazal do zbiorów Towarzystwa Historyczno-Literackiego obrazy, grafiki i papiery po tym artyšcie. Archiwum Towarzystwa w tym samym roku wzbogacilo się takže o zbiory Leona Mitkiewicza, Denise Colfs-Chainaye i Jana Szolca114. W latach 1979-1980 Paula Lam podarowala Towarzy-

112 Compte rendu de l’activité [de la Société Historique et Littéraire Polonaise] pour les années 1 9 4 6 /4 7 -1 9 5 6 /5 7 , Paris 1959, s. 17. 113 Compte rendu de l’activité [de la Société Historique et Littéraire Polonaise] pour les années 1957/58 - 1965/66, Paris 1968, s. 9 i 82-83. 114 „X X I Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyznie” . Rok 1970-1971, Londyn 1955, s. 152 i 154.

40

stwu ksiąžki, czasopisma i papiery po swym męžu Stanislawie, Stanislaw Lucki przekazal archiwum redakcji tygodnika „Placówka” , a córka Zygmunta Zaremby oddala pozostale po nim papiery115. Od marca 1983 roku autor niniejszego opracowania prowadzil Księgę Akcesji, w której do lipca 1993 roku zarejestrowano 96 darów przekazanych Towarzystwu Historyczno-Literackiemu. Skladają się na nie m.in.: Dokumenty i listy iolnierza powstania listopadowego Nepomucena Szubskiego - dar Czeslawa Paszkowskiego z 4 listopada 1983 roku; spušcizna Romualda Lubicz-Jaworowskiego - dar Zofii Szalawy (wykonawczyni woli Wandy Cheneviere, wnuczki Romualda Jaworowskiego) z 12 lutego 1984 roku; pamiętniki plka Romana Umiastowskiego - dar Joanny Umiastowskiej przekazany przez Jana Nowaka-Jeziorañskiego 5 kwietnia 1984 roku; korespondencja Witolda Gombrowicza z Suzanne Arlet z d. Rudnicką - dar wlascicielki przekazany do zbiorów Towarzystwa 7 lutego 1985 roku; fragment spušcizny Paula Cazina - dar wdowy, Juliette Monfet, przekazany 18 sierpnia 1987 roku; dokumenty osobiste zmarlych pensjonariuszy polskiego Domu Spokojnej Starošci z Lailly-en-Val - dar dyrektora Marka Szypulskiego z 30 marca 1993 roku. Nie sposób wymienic tu wszystkich darów. Wspomniana Księga Akcesji z lat 1983-1993 zostala wlqczona do ogólnej Księgi Inwentarzowo-Akcesyjnej Rękopisów Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryžu”, jaka powstala w wyniku prac inwentaryzacyjnych pracowników Biblioteki Narodowej w ramach wspólpracy między obu instytucjami. Inwentarz ten zakoñczono na numerze akcesji: Akc. 5099 (por. Wprowadzenie, s. 57). Do Przewodnika dotączono informaeje zawarte w Księdze Akcesji z lat 1994-1996 pod numerami Akc.5100-5272. Franciszek Pulaski w cytowanej juž ksiąžce o Bibliotece prezentuje przedwojenny stan opracowania rękopisow, który nie w pelni odpowiada stanowi obecnemu. To, co pozostalo z dawnego ukladu, znajduje się w katalogach opracowanych przez Adama Lewaka w 1931 roku (Muzeum Adama Mickiewicza, rpsy 1-1112) i Czeslawa Chowañca w 1939 roku (Biblioteka Polska, rpsy 1-431). Opisy w obu katalogach nie są precyzyjne. Totež obecnie Ewa Rutkowska, zachowując uklad i zawartošč sygnatur nadanych przez Adama Lewaka, sprawdza opisy z rękopisami, nanosi liezne poprawki, uzupelnienia i opracowuje pelny opis zbiorów rękopišmiennych Muzeum Adama Mickiewicza. Proponowany przez F. Pulaskiego uklad tomów katalogu rękopisow Bi­ blioteki Polskiej mial wyglądač następująco: tom I - sygn. 1-332; tom II sygn. 333-556; tom III - od sygn. 557116. Tymczasem wydany w 1939 r. przez Czeslawa Chowañca tom I Katalogu rękopisow Biblioteki Polskiej w Paryžu obejmuje sygn. 1-431. Niewątpliwie rozbiežnošei powstaly na skutek wydarzeñ z lat II wojny šwiatowej, gdyž wypozyczone przed wojną Karolowi Buczkowi, Marcelemu Handelsmanowi,

115 „X X IV Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyžnie’ Rok 1980-1981, •Londyn 1982, s. 226. 116 Pulaski, Biblioteka Polska, s. 83-84.

41

Stanislawowi Kotowi i Polskiej Akademii Umiejętnošci rękopisy juž nie powrocify do Paryža117. Ale przeciež Franciszek Pulaski pisal swą ksiąžkę juž po wojnie. Moze więc nastąpil tu bląd redakcyjny? W každym razie opis katalogowy Czeslawa Chowanca obejmuje zespol rękopisow polskich lub Polski dotyczących, uložonych chronologicznie od najstarszych (XVI w.) do XIX w. wlącznie. Tom II - sygn. 432-545, wydany w 1994 r. uzupelniony i przygotowany do druku przez Marka E Prokopa na podstawie wstępnego inwentarzowego opisu Czeslawa Chowanca i Ireny Galęzowskiej, zawiera tzw. Papiery Emigrantow. Zgrupowane są tu w porządku alfabetycznym, w przewažającej mierze osobiste materialy emigrantow z X IX w. Tom III - sygn. 546-608, opracowywany jest przez Henryka Žaliriskiego na podstawie wstępnego inwentarzowego opisu Cz. Chowanca i I. Galęzowskiej. Tom ten będzie odnotowywal przede wszystkim akta Sejmu Polskiego na Emigracji, archiwum Towarzystwa Politechnicznego Polskiego, Komitetu Emigracji Polskiej w Paryžu, Ogolu Emigracji Polskiej w Anglii i londyriskiego Grona Historycznego. Tom IV - sygn. 609-663, przygotowuje Janusz Nowak. Będzie zawieral opisy katalogowe archiwum Towarzystwa Pomocy Naukowej, papiery Banku Emigracji Polskiej i Klubu Polskiego w Paryžu oraz wstępnie opisane przez Edwarda Borowskiego archiwum Izby Obrachunkowej z czasow powstania styczniowego. Tom V - sygn. 664-755, opublikowali Jan Skarbek i Jan Ziolek. W tym tomie katalogu opisano wylącznie archiwum Instytucji „Czci i Chleba” . Tom VI - sygn. 760-1135, opracowal Janusz Pezda. Papiery skatalogowane w tym tomie zostaly przekazane do Biblioteki w latach 1974-1976 przez potomkow Czartoryskich z powodu sprzedažy Hotelu Lambert. Dotyczą one przede wszystkim spraw finansowych Hotelu, a więc wydatkow na jego kupno i utrzymanie w latach 1843-1940, a takže swiadczen Czartoryskich na cele dobroczynne. Niewielka częšč tych materialow odnosi się do spraw osobistych poszczegolnych czlonkow rodziny Czartoryskich, a takže do spraw majątkowych w Goluchowie, Komiku, Sieniawie. Tom VII - sygn. 1136-1300 opracowany przez Marię Gamdzyk-Klužniak, Danutę Kamolową, Andrzeja Kaszleja, Marka P. Prokopa i Teresę Sieniatecką, zawiera opisy katalogowe spušcizn zmarlych czlonkow Towarzystwa Historyczno-Literackiego, ktore zostaly przekazane do Biblioteki po II wojnie swiatowej przez samych wlascicieli lub ich spadkobiercow. Są to papiery po Janie Brzękowskim, Konstantym Brandlu, Aleksandrze Kawalkowskim, Stanislawie Lamie i Ludwiku Lille. Oprocz materialow wymienionych w powyžszych tomach katalogu rękopisow Biblioteki Polskiej i Muzeum Adama Mickiewicza, udostępnia się tež czy-

117 Lista braköw opublikowana przez Janusza Pezdę [w:] Indeks, Katalog rękopisoiv Bibliote­ ki Polskiej w Paryžu, 1 .1, rpsy nr 1-431, oprac. Cz. Chowaniec i I. Galęzowska, przyg. do druku J. Pezda, Paryž 1995, s. 39.

42

telnikom niektore rękopisy z wyszczegolnionych w następnej częšci przewodnika inwentarzy cząstkowych w zaležnošci od stanu ich opracowania. Zakres udostępnianych materialow będzie się poszerzal w miarę postępu prac nad katalogowaniem poszczegolnych zespolow. Przypomnijmy jeszcze, že w 1939 roku Biblioteka posiadala 140 tys. tomow ksiąžek, 12 tys. grafik, 3360 map i atlasow, bogate archiwa. Obecnie Biblioteka Polska w Paryžu posiada okolo 200 000 drukow zwartych, podzielonych na dwa zespoly: BP liczy 56 075 sygnatur i FN (Fond Nouveau), ktory zawiera na dzieh dzisiejszy 32 000 sygnatur oraz księgozbiory: podręczny w Czytelni, w Dziale Rękopisow, w Kartografii, filozoficzny po Izydorze Dąmbskiej oraz dotyczący sztuki w Gabinecie Rycin. Biblioteka posia­ da ok. 1000 tytulow wydawnictw ukazujących się poza cenzūrą w latach 1980-1989 (prasa, ulotki, ksiąžki i broszury). Ponadto 30 000 broszur i drukow ulotnych z dziewiętnastego i początku dwudziestego wieku, ktore stanowią jeden z ciekawszych zbiorow Biblioteki. Są to druki rzadkie, wydane przez emigrantow po rewolucji listopadowej, będące dokumentami wydarzeri historycznych niezwyklej wagi, wydawanymi w malych nakladach. W zbiorach znajduje się ponad 3000 tytulow czasopism, w tym 180 tytulow prasy biežącej oraz liczne serie wydawnicze polskich instytucji naukowych. W Gabinecie Rycin odnotowano ponad 15 000 pozycji inwentarzowych grafik, obrazow i rzežb, okolo 1000 afiszow, 500 fotografii, 600 medali. Kartografia posiada ok. 5000 map, 260 atlasow, ponad 200 planow miast i bitew, 70 map šciennych. W Dziale Rękopisow zarejestrowano ponad 5400 numerow akcesyjnych zbiorow rękopišmiennych. *

a-

a-

Dzialalnosc Towarzystwa Historyczno-Li­ terackiego koncentruje si$ zasadniczo na kilku dziedzinach: sprawowanie pieczy nad ksi§gozbiorem i Czytelni^, konserwacja muzealiöw (Adama Mickiewicza, Fryderyka Chopina, Boleslawa Biegasa), organizowanie wystaw, odczytöw i wykladöw, przyznawanie stypendiöw oraz dzialalnosc wydawnicza. Towarzystwo H istoryczno-Literackie opiekuje si$ Muzeum Adama Mickiewicza i salonikiem Fryderyka Chopina, a takze Muzeum im. Boleslawa Biegasa zalozonym powtörnie w 1994 roku. Organizuje tez lub patronuje licznym wystawom w budynku Biblioteki, a takze poza nim. Z Czytelni korzystaj^ Polacy, Francuzi, tak­ 10. Biurko poety w Muzeum Adama ze naukowcy ze Stanöw Zjednoczonych, Mickiewicza

43

Kanady, Japonii, krajôw Europy i Afryki, osoby zainteresowane historią, sztuką, muzyką i literatūrą polską. Korzystają oni zarôwno z drukôw, zbiorôw artystycznych, jak i z rçkopisôw. Liczne kwerendy (ponad 200 rocznie) nadsylane są przez instytucje, a takže przez prywatne osoby. Towarzystwo Historyczno-Literackie organizuje odczyty i konferencje. Poza corocznymi uroczystošciami z okazji rocznic 3 Maja i 29 Listopada, na ktorych osobistošci swiata naukowego lub dyplomaci wyglaszają odczyty, organizowane są okolicznosciowe konferencje z rožnych dziedzin wiedzy. Czlonkowie Towarzystwa prowadzili od 1945 do 1996 wyklady w Sekcji Polskiej Instytutu Katolickiego w Paryžu. Rokrocznie w gmachu Biblioteki odbywają się wyklady Uniwersytetu Letniego, wspôlorganizowane ze Wspolnotą Polsko-Francuską. W zakresie dzialalnosci wydawniczej w ostatnich latach Towarzystwo H i­ storyczno-Literackie ma pokažne osiągnięcia. W 1989 roku opublikowalo pracę Rožy Najder La Bibliothèque Polonaise. 150eanniversaire, a w 1991 roku z okazji 200. rocznicy Konstytucji 3 maja ksiąžkę pt. Konstytucja 3 Maja 1791 w tradycji Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Parytu w la­ tach 1832-1861. Obchody - mowy - relacje pod redakcją Ryszarda Matury i Leszka Talki, a w opracowaniu graficznym Marka Rudnickiego. Tom II ka­ talogu rçkopisôw ukazal się w 1994 r., a Indeks do tomu I w 1995 r. Nawiązując do dziewiçtnastowiecznej tradycji „Rocznikôw Towarzystwa Histo­ ryczno-Literackiego”, Towarzystwo wydalo w latach 1991-1996 pod redak­ cją Marka P. Prokopa trzy tomy niepublikowanych materialôw žrodlowych przechowywanych w Bibliotece Polskiej. W roku 1999, tom czwarty byl pošwięcony A. Mickiwiczowi z okazji 200. rocznicy urodzin poety. Wydawnictwo to nosi tytul „Akta Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryžu” . Rôwnoczesnie w 1996 roku, dziçki wspôlpracy z polską Biblioteką Narodową, ukazaly się tomy VI i VII katalogu rçkopisôw Biblioteki Polskiej. Ponadto Towarzystwo Historyczno-Literackie udziela stypendiôw naukowcom z Kraju, z Litwy, Bialorusi, Ukrainy, a takže z Francji. Towa­ rzystwo dysponuje Funduszem im. Zuzanny i Jana Brzçkowskich - są to stypendia historyczne, oraz Funduszem im. Stanislawa Lama przeznaczonym dla badaczy 11. CzytelniaBiblioteki Polskiej literatury.

44

ANEKS APEL STOW ARZYSZENIA BYLYCH U CZNIÔ W SZKOLY POLSKIEJ DO ZARZĄDU TOWARZYSTWA HISTORYCZNO-LITERACKIEGO118 „Szanowni Panowie. Jezeli kto na emigracji, to z pewnosci^ Stowarzyszenie bylych Uczniow Szkoly Polskiej nie moze pozostac obojetnem na zmiany zachodz^ce lub zachodzic maj^ce w instytucyach emigracyinych; bo byly one dla pokolenia zrodzonego i wychowanego na tulactwie jedynem uosobieniem dalekiej Ojczyzny, a przywyklismy uwazac najpowazniejsze z nich i najdawniejsze, do ktorych nalezy Towa­ rzystwo Historyczno-Literackie, jako niezb?dne organa zycia naszego polskiego. Nie wezmiecie wiec nam, Sz. Panowie, za zle, ze w chwili przesilenia w istnieniu Towarzystwa, ktorem zarz^dzacie, przesylamy warn nasze uwagi i wyraz naszego w tej kwestyi zapatrywania. Mowi^ nam, ze macie zamiar oddac i wlasnosc Towarzystwa i dalszy kierunek dzialania p od j?tego przed laty przez waszych poprzednikow w r?ce Akademji Umiej?tnosci w Krakowie. N ikt z was o tern nie w^tpi i w^tpic nie moze, iz pelni jestesmy uznania dla pozytecznej i zaszczyt narodowi przynosz^cej dzialalnosci Akadem ji i nie zaniechalism y zadnej sposobnosci oddawania Jej nalezytej pod tym wzgl^dem sprawiedliwosci. O zadaniach jednak i celach Towarzystwa Historyczno-Literackie­ go w Paryzu mamy takie wyobrazenie, odpowiednie naszem zdaniem jego tradycyi, ze powinno bylo stac tu na strazy praw naszych nieprzedawnionych i bronic je drog^ propagandy naukowej i historycznej, prostowaniem bl^dow popelnianych rozmyslnie lub nie przez zachodnich publicystow, wydawaniem dokumentow wyslawiajacych kwestyi polsk^ w wlasciwem swietle, nie opuszczaj^c nigdy w tej pracy stanowiska zasad odwiecznych sprawiedliwosci miedzynarodowej t.j. dopominaj^c si? uzna­ nia prawa Polski do niepodleglosci i calosci. Takiego zas zadania i celu, z przyczyn od jej woli niezaleznych, Akademja Umiej?tnosci na siebie zadn^ miar^ przyj^c nie moze; a wi?c ewolucya, jaka mialaby w tym kierunku nast^pic, bylaby zupelnem zrzeczeniem si? tradycyi dawnego To­ warzystwa i zaprzeczeniem jego racyi bytu. To jest nasza pierwsza uwaga: stracilibysmy przez to jeden z organow niezb?dnie potrzebnych naszemu pogrobowemu zyciu i sprawilibysmy nieprzyjaciolom naszym wielk^ radosc przez opuszczenie jednej z glownych placowek na pokojowem naszem z nimi pobojowisku. Co do zadan czysto literackich i historycz-

118 Procès-verbal de l’Assemblée semestrielle du 1 II 1891. № 5 1 , [w:] „Bulletin Polonais. Littéraire, Scientifique et Artistique de l’Association des Anciens Elèves de l’Ecole Polonaise” , s. 3-6.

45

nych, nie wątpimy o tem, že Akademja Umiejętnošci z wiekszą kompetentnošcią spelniač je može i spelnia juž w zakrešlonych jej granicach, jak každe Towarzystwo emigracyjne. Ale že nabytek wlasnošci Towarzystwa Historyczno-Literackiego niewiele Akademji pomože w tego rodzaju pracach, to więcej jak pewna, tem bardziej, že i nie nabywszy biblioteki Towarzystwa, Akademja može, jak wszystkie inne ciala uczone polskie i wszyscy w ogóle Polacy, z jego zbiorów korzystač. Widzimy więc z jednej strony wielką dia sprawy polskiej ogólnej stratę, bez žadnego dia Aka­ demji Umiejętnošci i dia nauki polskiej požytku. Przejęcie zaš majątku Towarzystwa w ręce Akademji o tyle tylko ten majątek zabezpiecza, o ile Akademja jest sama zabezpieczona w swojem istnieniu, będącem zaležnem od každej zmiany politycznej w Austryi: a przeciež wiemy, že nie ma nigdzie mniej trwalego i nieruchomego gruntu politycznego jak w Au­ stryi. Tak, že obawiamy się przy tej zmianie, žeby owoc tyloletnich usilowañ i prac ojców naszych nie byl zupelnie zmarnowany, albo, co byloby nierównie dia nas bolešniejszem, užywany w celach wręcz przeciwnych tym, jakie oni sobie zakladali. To jest nasza druga uwaga. Oddając jedną i drugą pod sąd swiatlego Zarządu, zapytujemy go zarazem, jaki može byč shiszny powód do tej ewolucyi, czyli raczej, naszem zdaniem, do tej abdykacyi. O ile wiemy, Zarząd obecny Towarzystwa Historyczno-Lite­ rackiego užala się na brak pracowników na polu historycznem i literackiem, na malą liczbę czlonków uczęszczających na jego miesięczne posiedzenia, na zbyt szczuplą takže liczbę rzeczywistych czlonków zasilających jego kassę miesięczną skladką. Czy Sz. Zarząd nie myli się czasem przypisując te niedostatki i braki Emigracji we Francyi przebywającej, zamiast szukač ich przyczyny w samym regulaminie Towarzystwa? Regulamin ten, zredagowany w czasie kiedy liczni nasi literaci polscy w Paryžu žyli bądž z wlasnych dochodów, bądž z pomocy rządowej i caly czas mogli pošwięcač rzeczom polskim, nie odpowiada juž w rzeczy samej potrzebom dzisiejszym. Posiedzenia miesięczne w dzieñ powszedni, o godzinie 2-giej po poludniu, nie mogą byč uczęszczane przez ludzi pracujących na žycie, ale którzy wolne wieczorne lub niedzielne godziny chętnie pošwiecają rzeczom polskim. Ježeli miesięczne posiedzenia i odczyty są zbyt częste, to možna je urządzač co drugi tylko lub co trzeci miesiąc. Wszak na uroczystošč 3-go maja, chociaž dzieñ i godzina są zazwyczaj bardzo niedogodnemi, zbiera się juž wieksza publicznošč. Nie chcielibyšmy przytaczač wlasnego przykladu: ale na naszych wieczornych odczytach zbierala się względnie liczna publicznošč polska, a na odczyty w języku francuskim i Francuzi niektórzy chętnie przychodzili. Mala liczba rzeczywistych czlonków czyž nie pochodzi w częšci z nie došč czynnej na tem polu propa­ ganda a takže i ze zbyt wysokiej kwoty przez ustawę wymaganej ? Mala licz­ ba miewających odczyty lub prace swoje przysylających literatów czy nie tlomaczy się w częšci przynajmniej malemi zachodami Zarządu i brakiem zachęty? Obojętnošč nareszcie ogólu emigracyjnego czy nie znajduje swego

46

częšciowego usprawiedliwienia w zawieszeniu roczniköw Towarzystwa i w ogöle w zaleganiu bujnego niegdyš pola przez lat juž kilkanašcie? A czy te wszystkie przyczyny slabošci usunąč jest rzeczą niemožliwą w obecnym stanie rzeczy? Doprawdy nie myšlimy. Sądzimy przeciwnie, že Zarząd To­ warzystwa möglby ožywič je, odmlodzič i uczynič je požytecznem tak dla sprawy jak dla nauki polskiej, nie opuszczając gruntu emigracyjnego, nie zrzekając się tradycyi emigracyjnej. Krok przypisany, chcemy wierzyc že mylnie, Zarządowi Towarzystwa Historyczno-Literackiego, sprawia na nas wraženie czynu rozpaczliwego, prawdziwego samoböjstwa, a samoböjstwa polączonego z nieusprawiedliwionem lekcewaženiem naturalnych spadkobiercöw pracy dawniejszych emigracyjnych pokolen. Gdyby ei spadkobiercy przyjęli to ich pomijanie z obojętnošcią i z lekkiem sercem, gdyby nie czuli upokarzającej obelgi, jaką im się przez to zaprzeczenie ich dobrej woli i ochoty do pracy wyrządza, okazaliby się dopiero niegodnymi tej nazwy naturalnych spadkobiercöw po ojcach, spadkobiercöw, möwimy, ich pracy i tradycyi. Ale tak žle nie jest. Nie chcemy tu möwic o innych rodakach na­ szych naležących do tak zwanych mlodych emigracyi, chociaž wiemy, že miedzy nimi znaležliby się takže pracownicy, ktörych pozostawiono nieslusznie na stronie. Ale w imieniu naszego Stowarzyszenia, mamy prawo twierdzič, že z malemi zasobami, z niedostateezną od rodaköw pomocą, zdolalo ono postawic wydawnictwo požyteezne, urządzač odczyty i prowadzic w miarę sil swoich to dzielo, jakie Towarzystwo Historyczno-Literackie powinno i može prowadzic na szerszą skalę przy wiekszyeh zasobach i większej kompetentnošei. Dlatego, Sz. Panowie, wolamy do was: nie opuszczajcie stanowiska emigracyjnego, niezawislego od zaborezyeh rządow i niezaležnego od zmian wielkiej polityki; nie powątpiewajcie o dobrej woli waszyeh mlodszyeh towarzyszöw wygnania; nie opuščeie sami rąk w pracy tak požytecznej i tak dlugo przez poprzedniköw waszyeh a ojcöw naszych podejmowanej. Zaprowadicie tylko w ustawie i regulaminie Towarzystwa zmiany niezbędne do jego rozwoju, a przez to pozwölcie nam dalėj pracowac, jak ojeowie nasi pracowali - bezinteresownie dla Polski - nie wydzierajeie nam z rąk broni, ktorą jeszcze walczyc chcemy i možemy - pokojowo, na polu nauki i historyi - w interesie ukochanej Polski naszej. Nie uczyncie nas zamykaniem instytucyi emigracyjnych, podwöjnie wygnancami, potröjnie sierotami, po utracie Ojczyzny, ojcöw i owocu pracy ojcöw naszych. W przekonaniu, že zechcecie, Sz. Panowie, przyjąč te uwagi nasze z tem samem uczuciem szczerze polskiem, jakie je nam podyktowalo, zostajemy z naležnym szacunkiem žyczliwymi rodakami. Czlonkowie Zarządu Stowarzyszenia bylych Uczniöw Szkoiy Polskiej. [Stanislaw Karwowski kasjer, Marian Rudnicki sekretarz, Wojciech Bitner, Waclaw Gasztowtt, Artur Berecki, A. Stępinski, Ksawery Dybowski, dr Juliusz Jasiewicz, Aleksander Czernik]. Dnia 27-go Grudnia r. 1890.”

47

DEKRET PREZYDENTA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ ZEZWALAJACY NA PRZEKAZANIE BIBLIO TEKI POLSKIEJ W PARYZU I ZEBRANYCH W N IEJ KOLEKCJI AKADEMII U M IEJÇTN O SCI W KRAKOWIE119 Uklad z Towarzystwem Historyczno-Literackiem w Paryzu (Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej Francuskiej) Décret Le Président de la République Française, sur le rapport du Ministre de l’Instruction publique et des Beaux-Arts. Vu la demande formée le 24 décembre 1890 par la Société historique et littéraire polonaise à l’effet d’être autorisée à céder à l’Académie des Sciences de Cracovie la pro­ priété de sa Bibliothèque, de ses collections et de l’immeuble qui les ren­ ferme; Vu l’art. 37 des Statuts de la dite Société; Vu l’avis du ministre des affaires étrangères sur la situation de l’Académie des Sciences de Cracovie, dont les Statuts ont été sanctionnés par le Gouvernement Impérial d’Autriche-FIongrie. La Section de l’Intérieur, des Cultes, de l’Instruction Publique et des Beaux-Arts entendue : Décrète: Art. 1. La Société historique et littéraire polonaise, reconnue comme établissement d’utilité publique, par décret en date du 10 juin 1866, est autorisée à céder, sous conditions, à l’Académie des Sciences de Cracovie, la propriété de sa Bibliothèque, de ses collections et de l’immeuble, sis à Paris, Quai d’Orléans №

6.

L’Académie des Sciences de Cracovie s’engagera: 1. à maintenir la Bibliothèque Polonaise à Paris avec son caractère d’éta­ blissement ouvert au public; 2. à créer et entretenir une station scientifique auprès de la Bibliothèque; 3. à exécuter toutes les obligations qui aux termes des Statuts de la Société historique et littéraire polonaise incombent à cette Société. Art. 2. Le M inistre de l’Instruction Publique et des Beaux-Arts est chargé d’assurer l’execution du présent décret. Paris le 2 juillet 1891. Signé: Carnot. Par le Président de la République le Ministre de l’Instruction publique et des Beaux-Arts. Signé: Léon Bourgeois. Pour ampliation le s. chef de Bureau. Signé: Amaller. u9Podaję za: „Rocznik Akademii Umiejętnošci w Krakowie” . Rok 1891/2, Krakow 1892, s. 126-133; dokladny opis pertraktacji i rolę poszczegolnych dokumentow podaje Pulaski, Biblioteka Polska, s. 37-47.

48

UKLAD PRZED\VSTĘPNY TOWARZYSTWA HISTO RYCZN O -LITERACKIEGO W PARYŽU Z AKADEMIĄ U M IEJĘTN O ŠCI W KRAKOWIE ORAZ CESARSKO-KRÖLEWSKIE UPOWAZNIENIE DO ROKOWAN I ZATW IERDZENIE TEG O Ž UKLADU (Upowažnienie do rokowan) Jego Ekscellencya Pan Wiceprotektor Akademii zawiadamia Prezesa pismem z dnia 7 paždziernika 1891, že Jego Cesarska i Krölewska Wysokosc Najdostojniejszy Protektor Akademii reskryptem z dnia 30 wrzesnia 1891 „udzielil pozwolenia do przeprowadzenia rokowan, a względnie do przyjęcia majątku Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryžu” (Projekt ukladu z Towarzystwem Historyczno-Literackiem uchwalony na posiedzeniu walnem Akademii dnia 31 paždziernika 1891)120 Towarzystwo Historyczno-Literackie, stosownie do swej uchwaly, powziętej 21 listopada 1890, otrzymawszy upowaznienie w dekrecie Prezydenta Rze­ czypospolitej Francuskiej z dnia 2 lipca 1891, przekaže na wlasnosc Akademii swöj majątek ruchomy i nieruchomy, obejmujący „Bibliotekę Polską” w Pary­ žu i inne zbiory Towarzystwa, dom w Paryzu, 6 Quai d’Orleans, w ktörym te zbiory się mieszczą oraz kapital zložony z 300 fr. 3% renty francuskiej, 120 fr. 3% renty amortisable, 65 fr. 4 72% renty francuskiej, 728 zl r. w. a. renty zlotej austryackiej, 25 fr. renty papieskiej, 20 obligacyi kolei želaznej Midi i 5 obligacyi 4 7г% požyczki portugalskiej, pod warunkami ponižej wyrazonymi: § L Akademia, przyjmując powyzej okrešlony majątek, obowiązuje się: a) utrzymač „Biblioteką Polską” w Paryžu, jako zaklad dla užytku publicznego otwarty; b) utworzyc i utrzymywac przy „Bibliotece Polskiej” w Paryžu „Stacyę naukową” , ktörej zadaniem będzie pošredniczyč pomiędzy Akademią, a ru­ diem naukowym mającym swe ognisko w Paryžu i dostarczač pomocy Polakom, przybywającym do Paryža w celach naukowych; c) užywač dochodow z majątku, przejętego po Towarzystwie Historyczno-Literackim, wylącznie na cele „Biblioteki Polskiej” i „Stacyi naukowej”

120 Tekst spisany w Krakowie 18 wrzesnia 1891 r. i podpisany ze strony T H L przez Wl. Czartoryskiego i L. Gadona, a ze strony AU przez St. Tarnowskiego i St. Smolkę. W oryginale przechowywanym w Bibliotece Polskiej w Paryžu (rps 1485, s. 19-26) znajduje się wprowadzenie, nie wydrukowane w „Roczniku AU” , następującej trešci: „Pomiędzy Zarządem Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryžu a Zarządem Akademii Umiejętnošci w Kra­ kowie stanąl na mocy uchwaly Towarzystwa Historyczno-Literackiego z dnia 21 listopada 1890 i Akademii Umiejętnošci z dnia 6 grudnia 1890, w ktörych Zarządom obu tych instytucyj udzielono potrzebnego w tym wzglçdzie upowažnienia, następujący uktad przedugodny:” .

49

w Paryžu; ponadto Akademia nie jest obowiązana, przykladač się do celów powyžszych z wlasnych funduszów; d) dopelniač warunków konkursu historycznego im. J. U. Niemcewicza z funduszu na to przeznaczonego; e) urządzač doroczne naboženstwo žalobne w Montmorency w dniu 21 maja za dusze J. U. Niemcewicza, Kniaziewicza i in.; f) w dniu 3 maja, w którym dotąd odbywafy się posiedzenia publiczne Towarzystwa Historyczno-Literackiego, zdawac co roku sprawę z ruchu naukowego i czynnošci „Stacyi” na zebraniu publicznem w Paryžu. §2. Akademia mieč będzie naczelny nadzór nad „Biblioteką Polską” i „Stacyą naukową” w Paryžu i wykonywac go będzie: a) przez Komitet miejscowy, b) przez Delegatą Akademii. Czlonków Komitetu i Delegatą mianowac będzie Akademia. § 3. Fundusze „Biblioteki Polskiej” i „Stacyi naukowej” w Paryžu skladač się będą z majątku, który Akademia przejmuje od Towarzystwa HistorycznoLiterackiego, oraz z zapisów i darów, które by przeznaczono na cele „Biblio­ teki” i „Stacyi” . Wszelkimi funduszami „Biblioteki” i „Stacyi” zarzadzač bę­ dzie Akademia, kapitaly jednak przejęte od Towarzystwa Historyczno-Lite­ rackiego, ziožone będą, jak dotad, w pewnej instytucyi finansowej w Paryžu. § 4Gdyby Akademia miala byč rozwiązana lub wskazany Statutėm cel jej naukowy i Charakter narodowy mial ulec zmianie (Statut Akademii § 30), niemniej, gdyby Akademia uznala, že nie može uczynič zadošč zobowiązaniom w §1. wyražonym, w takim razie caly majątek Towarzystwa HistorycznoLiterackiego stanie się wlasnošcią „Biblioteki Polskiej” w Paryžu, a wszelkie prawa i obowiązki Akademii, objęte niniejszym ukladem, przejdą na Komi­ tet miejscowy.

(Zatwierdzenie ukladu)121 Jego Ekscellencya Pan Wiceprotektor Akademii zawiadamia Prezesa, pismem z dnia 24 marca 1892, že Jego Cesarska i Krolewska Apostolska Mošč Najwyžszem postanowieniem z dnia 18 lutego 1892 raczyl najmilošciwiej zezwolic na zawarcie ukladu z Towarzystwem Historyczno-Literackim na podstawie powyžszego projektu. 121 Urzçdowy akt przekazania wiasnosci spisai w Paryzu 16 stycznia 1893 r. notariusz Gu­ stave Frédéric Mahot de la Querantonnais. Podpisali go Wl. Czartoryski i L. Gadon oraz ze strony Akademii Umiejçtnosci St. Smolka; akt notarialny przekazania zbiorôw i budynku „Cession par la Société Historique et Littéraire Polonaise à l’Académie des Sciences de Cracovie” , sygn. BP rps 1485, s. 67-162.

50

DYREKTORZY BIBLIOTEKI POLSKIEJ I PREZESI TOWARZYSTWA HISTO RYCZN O -LITERACKIEGO W PARYZU

Dyrektorzy Biblioteki Polskiej 1839-1853 Karol Sienkiewicz (1793-1860) 1854-1860 Feliks Wrotnowski (1803-1871) 1861-1867 Walerian Kalinka (1826-1886) i Eustachy Januszkiewicz (1805-1874) 1867-1880 Bronislaw Zaleski (1819-1880) 1880-1894 Lubomir Gadon (1831-1908) 1893-1896 Jozef Korzeniowski (1863-1921) jako delegat AU 1896-1899 Konstanty Gorski (1862-1909) jako delegat AU 1899-1926 Wladyslaw Mickiewicz (1838-1926) jako delegat AU i PAU 1926-1956 Franciszek Pulaski (1875-1956) 1956-1968 Czeslaw Chowaniec (1889-1968) 1969-1977 Andrzej Poniatowski (1899-1977) 1979-1984 Jozef Handelsman (1914-1992) 1986-1989 Eugeniusz Zaleski 1989 Andrzej Folkierski (1922-1993) 1989 p.o. Izabela Solyga (1923-1997) 1989-1992 Andrzej Krzeczunowicz 1992-1999 Leszek Talko 1999 Kazimierz P. Zaleski Prezesi Towarzystwa Historyczno-Literackiego 1832-1861 Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861) 1861-1893 Wladyslaw Czartoryski (1828-1894) 1894-1899 wakat 1899-1905 Teodor Jelowicki (1828-1905) 1905- 1906 wakat 1906- 1929 Adam Ludwik Czartoryski czlonek zw. 1929 (1872-1937) 1929-1936 A fred Chlapowski (1874-1940) 1936-1940 Juliusz Lukasiewicz (1892-1951) 1946-1949 Kamil Gronkowski (1873-1949) 1949-1977 Andrzej Poniatowski (1899-1977) 1977-1979 Marian Czarnecki (1911-1981) 1979-1989 Eugeniusz Zaleski 1989-1993 Andrzej Folkierski (1922-1993) 1994 Leszek Talko

51

W AZNIEJSZE PRACE DO HISTORII BIBLIOTEKI POLSKIEJ W PARYŽU

- Lucką A., Towarzystwo H istoryczno-Literackie i Biblioteka Polska w Pa­ rytu [w:] Muzea, biblioteki i archiwa polskie na Zachodzie. Praca zbiorowa, Londyn 1991;

-Akta Towarzystwa History czno-Literackiego w Parytu, t. I-Y Paryž 1991-2000;

- M arinelli E., Le origini della Bibliotecca Pollacca di Parigi. Tesi di laurea. Università degli Studi di Trento, Trento 1994 (maszynopis w BP);

- Chowaniec Cz., Jak pow stala Biblioteka Polska w Parytu. Dzieje aktu fundacyjnego z 1838 r., Paryž 1939, k. 89, maszynopis, BP A kc.5097; - Chowaniec Cz., Podstawy ideowe Biblioteki Polskiej w Parytu. „C a ­ hiers de la Société Historique et Littéraire Polonaise” № 3 , Paryž 1946; - Chowaniec Cz., Sprawa Biblioteki Polskiej w Parytu u schylku XIX wieku. „Cahiers de la Société Historique et Littéraire Polonaise” № 5, Paryž 1958; - Compte rendu de Pactivité [de la Société Historique et Littéraire Polonaise] pour les années 1946/47 -1 9 5 6 /5 7 , Paris 1959; 1958/59 - 1965/66 , Paris 1968; - Czumakow E., Biblioteka Polska w Parytu. „Przegląd Katolicki” 1995 nr 6 s. 7; - Ergetowski R., Pierwszy regulamin Biblioteki Polskiej w Parytu. „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP. Krakowskie Prace Bibliotekoznawcze” 1991 z. 6 s. 7-17; - Gadon L., Z tyčia Polakôw we Francį i, rzut oka na 50-letnie koleje Towarzystwa H istory czno-Literackiego w Parytu 1832-1882 , Paryž 1883; - Galçzowska L, Biblioteka Polska, wlasnosc narodu. „Cahiers de la So ­ ciété Historique et Littéraire Polonaise” № 3 , Paryž 1956; - Galçzowska L, Bibliothèque Polonaise de Paris (1839-1939), Paris 1946. - Gôra B., Biblioteka Polska w Parytu. „Problemy Polonii Zagranicznej” t. IX: 1974 s. 39-79; - Kret W, L a Bibliothèque Polonaise de Paris. Son histoire et ses col­ lections. „Librarium. Revue de la Société Suisse des Bibliophiles” vol. 13, № 1/1970; - Lewak A., Biblioteka Polska w Parytu. Odczyt w radiostacji warszawskiej. Arch. PAN, Warszawa, sygn. III-55, m aterialy Heleny Salskiej, nr 17, k. 1-14;

52

- M ond J., Towarzystwo History czno-Literackie i Biblioteka Polska w Pa­ rytu. Historia i dzien dzisiejszy, „N auka Polska” 1991 nr 2 s. 93-116; - M onkiewicz B., Musée Adam Mickiewicz à Paris. Notice explicative à l’usage des visiteurs , Paris 1929; - Muszynska K., Inwentarz rqkopisôw Biblioteki Polskiej w Parytu, „Rocz­ nik Biblioteki Narodowej” R. XXI-XXII: 1985-1986 [druk:1990] s. 412-413; - Najder R., L a Bibliothèque Polonaise. 150e anniversaire, Paris 1989; - Prokop M.P., L a Bibliothèque Polonaise à Paris. Histoire, ses archives et ses activités, [w:] I rapporti italo-polacchi tra ’800 e ’900. Fonte e problemi storiografici a cura di Antonio Ciaschi , Edizioni Periferia, Cosenza 1996 s. 5-19; - Prokop M. P., Dzieje i przygody archiwum Sejmu z lat 1830-1831. „Kontakt” (Paryž) nr 11(55):1986 s. 109-114; - Prokop M. P., Rodowicz M ., Biblioteka Polska w Parytu. „R elax” (Chi­ cago) nr 21:1989 s. 12-14; - Pulaski R, Biblioteka Polska w Parytu w latach 1893-1948 , Paryž 1948; - Pulaski F., Sprawozdanie z dzialalnošci Biblioteki Polskiej w Parytu za czas od 3 M aja 1939 roku do 3 M aja 1940 , Nicea 1944; - Rederowa D., Polski emigracyjny ošrodek naukowy we Francji w la­ tach 1831-1872 , Wroclaw 1972; - Rederowa D., Janczewski B., Rolbiecki W , Polska Stacja Naukowa w Pa­ rytu w latach 1893-1978 , Wroclaw 1982; - „Rocznik Akademii Umiejętnošci w Krakowie” . 1890-1917/18, Kra­ kow 1891-1919;

53

- „Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyznie” (Londyn) t. II-XXIV: 1951/1952 - 1990/1991;

Przewodnik po zespolach rçkopisow

- „Rocznik Polskiej Akademii Um iejçtnosci” . 1918/1919 - 1946/1952 i 1989-1993, Krakow 1920-1953 i 1991-1994. - „Rocznik Towarzystwa H istoryczno-Literackiego” (Paryz) t. I-VII: 1866-1879; - Rodowicz M ., Biblioteka Polska w Paryzu. „Kultura” (Paryz) nr 7/8:1989 s. 126-134; - Salska H., Towarzystwo H istoryczno-Literackie z czasow Wielkiej Emigracji 1832-1892 , Arch. PAN Warszawa, sygn. III-5 (maszynopis pracy napisanej przed 1939 r.; Autorka korzystala z archiwum Muzeum w Rapperswilu); - Strzembosz W, L a Bibliothèque Polonaise de Paris, Paris 1914. - „Syrena. Dodatek Literacko-Naukow y” (Paryz) nr 1-60:1954-1959. - „Sprawozdanie Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryzu”, nry I-XXX Paryz 1842-1892; - Talko L., La Pologne au bord de la Seine. „Bulletin d’informations. Associa­ tion des Bibliothécaires Français” (Paris) 179, 2e trimestre 1998, s. 7-11; - Zarnowska E., Les portraits d ’Adam Mickiewicz au Musée Mickiewicz de Paris, Etude Iconographique , Paris 1957.

opracowala Maria Wrede przy wspôlpracy Janusza Pezdy

B \ B

u io r c i \

A

N

A Ik O D

Q WA

------- -

=

'POJ-žKA'

^

!įl] IA

m M ¿Ą2į*:įtopv«%u UR^ĄOZE.N»e

5-HukBY

W

PARV^.U._

Wprowadzenie

ih

*'" M* pilį>,o iiHeèiieid I' i m j -i ™ »« Hmtovi» » ! * iit*i FnuimiAirj. kt*r*si) |ire>»iUj-i Mlçüïjuümdtlwy orni PtlBOUiln Ki>n jiliiy Po i»je fiu ra«j*> v* liyliume k ciiw iw ej, BoiUlpI *l«llìm U (irtrtvn wiij-stlòcli jonstw. Iitótr h n »v v l- < i»r a*D r v i- W i r t l . . * i l M i »•

J E G O S K U T K I I ÀH O D K Z 2AHADCZE Na oddeeh, który ¡ėst itotiiekąd Jodoą z najwainiejszych iunkcfi na*zego oqpioixmo, a co zattei fdzic i jednym 2 giównych cxymùkAw n*~

5ze^)xdrovda,nie zwracomy naleijlej

irwagi, v4-ikulek exe^o m*my ly k osdh> ktdre nkdóstateczme lub wadilwie od*

dVch»ją.

Jest to imtum Ime wndą. jm iyr^uy fetónti mogą byd «idom lue, jafc cho* roby {due, sero. pulipy w no«e, i t. p. lub te i slabe .rorwiniccie klstlti pierMowej, WttdJw« ddvcb»jùe daje sję zauwatj^é gtòfcwe u dzlecl 1 u tàób w » ir k * ■»Wézkdcxym.

\

w y » № * « ii.V im joV .sm , » rarlttpM -m i« " f " f* lr.-*~r- I„ il* * y p m iir a l» w j -- :- * h . or -larvili %-ypmlk«- ¡«TTov Kretpairiiiego Kornì-

trtu tit

‘ivm,ivr-v

ti i o l>rW,ytli:.i» R M »3yĮ»61«lltfj i mii . i i i » ) tpirjuk, / : » t, jvv.fpi*er.i [initok.iitamvm 14.i -yrumidov-’pii K . O- l ‘r?.!Xl.‘ t v w viel »i którma «¡e Igmytka otfbyvsjn (w tl*ayra w\ p«dku n-ivocloviiy l'rm yiiful PnuKrjl p, IV anetgae) | o w l « « « y * m lq »«« annjn-ttïtt’*

» Içrtyrko fH àaptjrkie to Parptu H atK acxata V ttt Otim riadperp n o w . ip tn rf aptuKsim » ofteomPo wvpovi'Viit'rHu lyeh » M * » l i m m fiuiliry, reiliipil« « 4 grmmli Orni 0 buly -liv tiiiir OUtn|»jak>, x « ti loM kotoroo-ycli. (Mlą-u nyali «e *obykkìaii dnmyn iW iUiitîe » «xUndomiai ilo 1 ruliytiy iMmoniwnj, « y tlvytuv-»iy 1» «p«wl> rryroiki fedii* tik u » » a * »* |>ny»iïKl, 0 alnoaly poPabwa, w kWmm A t o d b y *» Olim­ pi«do {w donym n-jpedko Fruoi-jr m it pmyiJaìa aiuliilKil*»* < iV^eipgmnd, ir ito n e d» jn r { i p M r , jàrjwitmiCTUiyrt i (xnoxiu

V iti Ottm pjàdy, ¡nteim p rmewtmM * i h jatn m ti.tr tìm um at ipfcifoiy njvkim in urtunmtvny 1« «įasIm raĮc ■ proni-, ripa iómf fcįdtim p dariam mtoproyoar irtu n irit M tsagt m h įh Kratam , i dum h opMem » pu nlotKŪii U J iwayetep ilmiyny u VipU r lo u V ) vi pouldntrj delUa-

*9.

I

Tygodoik, ps**rt«oony lntare»«KJ 6*fcol*tw* orai «p u t«»» yra I nsred»we*o#wUl«wynt.

«S0KÓL POLSKI-, 7, rue Corneille - Paris (6*)

Rozwiù swe skrzydla Družyno Sokola. Wzbij się w swym lode pod niebios zenity

K

Organ OficjaJny Dzkinicy Sokolstwa Polskiego wc Francjl

WEZWARIE Od K o m itetu d u ra

a n ro d o w eg o d ia M * r } i S k lod o w ald ci-C n rie . DO KODAKOW

tegu Dam, Icfdry jcdnocxeinle bcdzifl

tastjlucjn dia l»ul*ki, xwro daeiki nftizrj, !' Skì»«ì « ci doltcji dutyvattùti. I^dekn, kWrcjitmtc Hodaetka nasw prattkazaU w jwlumnoii, ole dia ucecxeoia JRj ni(t ucryoHa. S2i>*L Wcdtu jesticimy. byimy ido­ liyh sic w» dar dia Nìcj Mmrj, arosztii rtin «godxfi&by uq oa t*>, ute edobyé WC mu*uoy 0« laitytttcjc Jej tnwjwa, która w dalokìe HTeki »wfadczyé b4*dnc, td ia y xà»Ju)ji J q dpcenUt I Invale taprtt« Jc i narwìskc» w ftercach lych, kt6iT) x Dani di» P?»j *»hra*ieg» ki>rz}'#Uié bedq. Honttlel ntwffumy dia zebra tua

prz»»unjjé sic prwti oacym« nietbnco«>eh i p t n r wwlxôw i perni try būną

hmumwîi iWydenta nxwzyposptditej Fraoejt w sbj^cjm}» prxedrtamririe-

Uujatyetkkb imdatw

Pokka liū tie po rax |denna\ re-

j ato du tej defdody įvmkhiUuo u - prexenlowatM» oHejalsk àa OfampjaV d »y- vint diimiea. Imiv pvdilvk-j dm- ’dtie» jako P an ai«« tamodiiekic i me* ryąy > U IlguriŲ« * ottaįotearm pro- wikine, wy*e««toite t j>çlA* mewoli fja m ir } seūmtH wm* pupr»«la>ny i ««miçitwa» Nie wątpJ«y, te n . MimpoRvutea » Lo P o f a * « « muet ktérxy xnajq k a le rjc IW^kî î di

« siclatini ue oliar w jnkuajkróUrym ernie, «by daé radioolé utnrt>rzeiria w sUdtcy, Jako minkìe mdxìrmem genjelnej juwoej Rodaczkl, lustytuCS Hndowego, giliie ol>ok lodau nàuko* wytfh liczne rwaxo chorycb będėi gly odzyskaé zdrowie.

Ofiary pnyjm uje Hook dia Handlu i Przetuyahi {Traugutta tì) o rai wny> stkle jeço filje. Preze» Komitetu Dam Narodawepo : Wojmerh Trqmpcxydaki. Wydxial w j’kouawcxj Komitetu

tki.Prxewodnieząry : Antoni Pottlknw-

Zaalçpca l‘ rzew : Witold Uwdiko. Sekretąrz , Jòxel Zawadzki ZasUfpca S«kr . Stefan SUrlbgOkuniewski Skarbmk Stelan Denzel Za«iępca a kariui. Slamalaiv Dan­ iel

je j bob« tenduego wyxuroletüa, wHaé bedą entuxjasl.yczaie nasrą drtiiync, lako symbol Odmdxonej Pobtki, a Franc]#, która dut» dio nnixego odm* dzenia uczyaila, * radometą potrxüd liędaae db «w*U »yeç ua Zietm Franesukkj WteUd zo»zcz>l prtyp»* dale w udxude naszerau St4ml4«>u, ktdrr w MttnejpKili delUujaoej dmiyuy A ld o Ikznycfa drnbdwe

dsSrrkn «rsnCyo ''

twtįriisiir'

ob]*wim » f mdcKTną a tiemją, o rw {Kxyspieszonyni oddeciim od 36 do 40 ràxy na rainutę, podezafi,gdy »o rmolnie'dxiecko wtam» oddychaé $2 do *25 ràzy na rauiubQ. oddychająo przy^ t«m nosem, a me ustam! Z lego tei pou-odu dxieckn ma twlzT'fitftiej lub »ięcęj roz»-arte i dusi rie, gd>* je iwhyku. U wtób w wieku mkHlsueócxym, od* dycbkjąeyub wadliwie, widaamy «Ubo rozwinìcUt klatkę ptemou-Jj, 0 budowi« xapadlej. iìlepro porfjonain«] do «dogo Iwrpusu i, podexa« gdy dola» ròala jent dobrze 1 nonnaloie TOZU-tnięla, górua częiir Jest ttązku s riabymi uUcéiUami. Tok rozwraiEn Uh yb^mU ¡AlriĄu. * SaiUtiij* oky^ni*., ^ WWm$!įjn*. * + v jp ftu * ' * ,w * J* V

29. Karta tytuiowa Spisu Polakoiv zmarlych w emigracyi od roku 1831 Jana Bartkowskiego

150

30. Herb Polski, Litwy i Rusi we wstępie do Spzs« Polakom zmarlych w emigracyi od roku 1831 Jana Bartkowskiego

Kolekcja zawiera spisy, rejestry, swiadectwa sluzby emigrantöw wojskowych i cywilnych zlat 1831-1835, czçsciowo do 1905 r. Stan opracowania: Katalog rçkopisôw BP t. 3. Liczba jednostek: ok. 15.

3.14. Pamiçtniki emigracyjne z lat 1832-1865 Kolekcja utworzona w Bibliotece Polskiej z materialöw luznych z lat 1832-1865. Kolekcja zawiera pamiçtniki nastçpujqcych osöb: Marcin L. Domanski, Marceli Galecki, Edward Gierycz (Geritz), Anna z Reytanöw Gieryczowa, Karol Gilewicz, Ferdynand Grotkowski, Leon Szypowski. Stan opracowania: wstçpne opisy katalogowe. Liczba jednostek: ok. 5.

3.15. M aterialy luzne - fragmenty spuscizn röznych osöb Zbior zawiera fragmenty spuscizn, m.in. pamiçtniki i drobne fragmenty twörczosci nastçpujqcych osöb: Georges (Jerzy) Avronsart-Gorecki, Jözef Baranowski, de Berie, Irena Biesiekierska, Anna Bilinska, Henriette Blanchard, Charles Kazimierz Bogdanski, Antoni Boguslawski, Karol Borkowski, José Marie Bouchet, MarieTherese Bouchet, Feliks Breahski, Jözef Byszewski, Julia Chqdzynska, Jözef Chociszewski, Aleksander Chodzko, Jan Wladyslaw Chodzko, Leonard Chodzko, Wojciech Chrzanowski, Jan Ciechanowski, Wincenty Cyprysinski, Ludwik Czerniecki, Jadwiga Dqbrowska, Albert Depreaux, Eleonora Dhigolçcka, Anna Dybowska, Albert Falquet, Adolf Benedykt Filipowicz, Ferdy­ nand Filipowicz, Fernande i Robert Foiry, M.L. Forlière, Waclaw Gasztowtt, Jean Geddes, Stanislaw Gembicki, Charles Girrebeuk, Jan Glçbocki, Boleslaw Godek, Mieczyslaw Gogacz, Ewa Goriely, N.W Gozdawa-Gizycki, Franciszek Grabowski, Michalina Grodzicka, Noé Gruss, Wiktor Grzesiek, Woj­ ciech Grzymala, Oskar Halecki, Maksymilian Hertel, Michal Heydenreich, T.D. Holubowicz, Zofia Horodynska, Jan Jacyna, Janina Jankowska, Jan Ludwik Jastrzçbski, Jözefa Joteyko, Zygmunt Jundzill, Mieczyslaw Jurkiewicz, Teofil Jurkiewicz, Wlodzimierz Kaczorowski, Juliusz Kaden-Bandrowski, Piotr Kalinowski, Zygmunt Karaffa, Feliks Karwowski, Franciszek Kasperowski, Stanislaw Kobylinski, Tytus Komarnicki, Stanislaw Korzybski, Ernest Kosmowski, J. A. Kowalski, Mieczyslaw Kowalski, Tomasz Kowal­ ski, Wladyslaw i Alfred Koziorowicz, Roman Krajewski, Franciszek Kranas (Krahnas), Adam Krasinski, Pawel Kroszewski, Maria Kuncewiczowa, Chri­ stine Lacour, R. Lanter, Maria Lewartowska, Jean Locquin, Winicjusz Lachacinski, Helena Maciejewska, Ksawery Majdrowicz, Jakub Malinowski, Tomasz Malinowski, Jadwiga Malkiewiczowa, Kazimierz Malachowski, Jan Marczewski, Elzbieta Maruszewska, Jan Wincenty Mazurkiewicz, Leon Mazurkiewicz, Stefan Mentel, Barbara Mçkarska-Kozlowska, Feliks Wl. Michalowski, Ludwik Mieroslawski, Lévis de Mirepoix, Anna Mniszchowa z Hanskich, Elzbieta Morawska, Kazimierz Morawski, Waclaw Motz, Wanda

152

Nawojska, Zofia Nawrocka-Liberman, Jan Niciak, Leonard Niedzwiecki, Julian Ursyn Niemcewicz, Wincenty Olewinski, Antoni Tomasz Olizarowski, [Helena?] Orlowska, Ignacy Orlowski, Leon Orlowski, Marian Osnialowski, Bohdan Palicki, Jerzy Panczak, Jakub Petinetti, Erazm Piltz, Tadeusz Piotrowski, Tadeusz Piszczkowski, Jerzy Tereszczenko Podberezki, J. Podgôrski, Józef Podgorski, Ada Poklewska-Koziell, Klemens Przewlocki, Edgar Quinet, Roger Raczynski, August Radwan, Feliks Raibeaux, Wladyslaw Reymont, Eugeniusz Mikolaj Romer, Edward Rozanski, Seweryn Rozycki, Kle­ mens Rudnicki, Anna Rudzinska, Robert de Saint-Elme, Wanda Sakowska-Wenke, Mikolaj Sasinowski, Waclaw Schmidt, Waclaw Sieroszewski, Hen­ ryk Skwarczynski, Irena Skwirczynska, Alojzy Smôlski, Stanislaw Sobotkiewicz, Wilhelm Stempor, Henryk Stçpien, Jôzef Stçpowski, Zofia Straszewska, Edmund Strauch, Czeslaw Adam Stronczak, Jan Suberlak, Leon Supinski, Antoni Szalowski, Wladyslaw Szoldrski, Nepomucen Szubski, Kazimierz Szulc, Jozef Ujejski, Roman Umiastowski, Jan Uminski, Paul Vialar, Louis René Viard (Vialard?), Witold Wedecki, Jozef Wiatr, J. Wielhorski, Wlady­ slaw Wielhorski, Jozef Wielowieyski, Wanda Wierzbicka, Kazimierz Wierzynski, Stanislaw Wilczynski, Helena Willman Grabowska, Hanna Witelska, Jozef Wittenberg, Stanislaw Wojcieszynski pseud. Wostan, Emil Leoni­ das Wojtowicz, Stefan Wolibner, Wladyslaw Wolski, Ludwik Wolowski, Edward Woroniecki, Maria Wrôblewska, Wanda Wysocka, Teofil Zablocki, Adam Zagrodzki, Maria Zamoyska, Wladyslaw Zamoyski, Janina Zamourer-Heidé, Waclaw Zawadowski pseud. Zawado, Jozef Zielinski, Wlodzi­ mierz Zielinski, Jan Zelewski. Dar zlat 1982-1998. Liczba jednostek: ok. 170.

3.16. M aterialy luzne - materialy genealogiczno-heraldyczne Zbior zawiera materialy oryginalne i fotokopie, opracowania amatorskie i naukowe genealogii i heraldyki rôznych rodzin polskich lub z Polskq zwiqzanych dotyczqce nastçpujqcych rodzin: Amyot, Bartoszewscy, von Biilow, Giedroyciowie, Horainowie, Kopeccy, Korsakowie, Launay, Laveaux, Maciora, Michalscy, Morandowie, Parysowie, Platerowie, Puszetowie, Sobiescy, Szawlowscy, Taroni, Zawiszowie, Zarnowscy. Liczba jednostek: ok. 20. 3.17. M aterialy luzne - fragmenty archiwôw instytucji i organizacji Zbior zawiera materialy oryginalne i kopie fragmentow archiwôw nastçpujqcych instytucji i organizacji: Biblioteka Polska w Wersalu; Comité d’Assistance aux Artistes, Intellectu­ els et Etudiants Polonais en France; Czytelnia Polska w Paryzu; Fundacja Pelagii Russanowskiej; Gimnazjum Gubernialne Warszawskie; Institut In­ ternational de Coopération Intellectuelle; Kolo Ligi Niepodleglosci we Francji; Komisja Funduszôw Emigracji Polskiej; Komisja Potrzeb Emigracji Pol-

153

skiej; Komitet 50-lecia Czynu Zbrojnego Jozefa Pilsudskiego; Komitet Narodowy Polski w Paryzu; Komitet Pomocy dla Polakôw „Caritas” ; Ksiçgarnia Ignis („Ignis-Opera” ) w Paryzu; Obozy jenieckie w Starobielsku i Ostaszkowie; Polska Agencja Prasowa Swiatpol; Polska Liga Nauczania; Polskie Biuro Pomocy Jencom i Ofiarom Wojny; Radio France Internationale - Sekcja Polska; Stowarzyszenie „M loda Polska” ; Stowarzyszenie Polskich Kombatantôw; Towarzystwo b. Uczniôw Zakladôw Naukowych we Francji; Towarzystwo Filharmoniczne Polskie; Towarzystwo Mlodziezy Polskiej w Pa­ ryzu „Kolo” ; Towarzystwo Pomocy dla Zolnierzy Polakow we Francji; To­ warzystwo Wydawnicze „Polska Armia Blçkitna” ; Unia Stowarzyszen Pol­ skiej Mlodziezy Niepodleglosciowo-Postçpowej i Stowarzyszenia „Filarecja” w Paryzu; „La Voix de Varsovie” czasopismo; Zgromadzenie Zmartwychwstania Panskiego; Zjednoczenie Polskiego Uchodzstwa Wojennego; Zrzeszenie Wydawcôw i Ksiçgarzy Polskich Zagranic^; Zwi^zek b. Wiçzniôw Politycznych Niemieckich Obozow Koncentracyjnych; Zwi^zek Dziennikarzy Polskich. W wiçkszosci dary dla THL po II wojnie. Liczba jednostek: ok. 30.

3.18. M aterialy luzne - papiery rôzne Zbiôr zawiera: drobne fragmenty, m.in.: notatki z wykladow, wypisy z lektur, z prasy, ze zrôdel historycznych, odpisy pamiçtnikôw, odpisy zrôdel historycznych, thimaczenia roznych dziel literackich, zbiorki wierszy, sztambuchy np.: „Etat nominatif de refugiérs Polonais à Dax” [1833], Diariusz sejmu miasta Krakowa z 1837 r.; wzory papierôw wartosciowych, modlitewnik Katarzyny z Jablonowskich Ossolihskiej, telegram min. Jôzefa Becka z 17 wrzesnia 1939 r., zbiôr porzekadel, rçkopismienn^ gazetkç „Z^delko” ; dokumentacjç pomnika Zolnierza Polskiego na Place de Varsovie w Pa­ ryzu; dokumenty notarialne miasta Breuil z X IX w.; drobne fragmenty korespondencji Wladyslawa Mickiewicza, Wladyslawa Strzembosza i innych. Liczba jednostek: ok. 50. 3.19. M aterialy luzne - drobne fragmenty Zbiôr zawiera bardzo drobne fragmenty materialôw, stanowi^ce mniej niz jedn^ jednostkç, prawdopodobnie odpryski innych zespolôw pamiçtniki nie rozpoznanych osôb, dissoluta; materialy nie uporz^dkowane, nie rozpoznane. Liczba jednostek: ok 20.

DODATEK

W wyniku postçpuj^cego gromadzenia, juz po zakonczeniu prac nad Przewodnikiem, wl^czono do zbiorôw dalsze rçkopisy. Ze wzglçdôw technicznych niektôrych opisôw nie mozna bylo juz zamiescic w glôwnym zrçbie Przewodnika, zamieszczamy je zatem w Dodatku, we wlasciwych miejscach daj^c odsylacze.

1.D .01. Boznanska O lga (1865-1940), malarka. Spuscizna zawiera materialy z lat 1865-1940: - dokumenty osobiste; - materialy biograficzne; - korespondencjç; - przekazy pieniçzne; - dokumentacjç twôrczosci; - drobne notatki; - varia. Ponadto: - materialy biograficzne i korespondencjç jej siostry, Izy. Stan opracowania: czçsciowo uporz^dkowane przez Jana Szymanskiego; korespondencja uporz^dkowana przez Mariç Rostworowsk^, 1999. Liczba jednostek: ok. 5.

1.D .02. Brodnicki Van H aardt Jerzy (1907-1980), malarz, grafik, krytyk sztuki. Spuscizna zawiera materialy z lat 1939-1980: - dokumenty osobiste (oryginaly i kopie); - materialy biograficzne; - materialy d0tycz3.ce twôrczosci; - korespondencjç dot. wystaw i galerii; - wycinki prasowe i druki. Ponadto: - dokumenty osobiste i materialy do dzialalnosci jego zony, Czeslawy (Celiny) z Pogorzelskich (1923-1994). Dar 1998. Liczba jednostek: ok. 5.

1 . 0 . 0 3 / Bzow ska Julia (1912-1996), dzialaczka Ruchu Oporu we Francji, pracownica Polskiego Czerwonego Krzyza w okresie okupacji.

Spuscizna zawiera materialy z lat 1940-1994:

154

155

- dokumenty osobiste, fotografie; - dokumenty do dzialalnosci i korespondencj^ z lat 1940-1945; - materialy biograficzne (glownie zaswiadczenia i legitymacje dotyczqce okresu okupacji); , - korespondencj? („Listy od zolnierzy z czasow okupacji” , listy od politykow francuskich: Jacques Chirac, Alain Juppe, Jean-Louis Debre); Dar - zapis testamentowy Julii Bzowskiej; 1997. Liczba jednostek: ok. 2.

1 .D .04.* C h am iecjozef S tefan jax a (1842-1915), poeta, powstaniec 1863 r., emigrant we Francji. Spuscizna zawiera materialy z lat 1868-1892: - materialy biograficzne; - fotografie; - korespondencj^; - papiery literackie (bruliony i czystopisy); Stan opracowania: Katalog rqkopisow BP t. 1. - tworczosc: (Listy emigranta). Paryz w 1868-1869 tym roku, Laquelle, Piosnki jesienne Paryz, 1889 (wiersze), Ostatki z chatki Paryz 1890 (wiersze); Dar Boris Jivoult 1998. Liczba jednostek: ok. 5. 1.D.05. Gronkowski Kamil (1873-1949), krytyk sztuki, konserwator, prezes Towarzystwa HistorycznoLiterackiego. Spuscizna zawiera materialy z lat 1908-1934: - dokumenty osobiste; - notatki; - fotografie; - korespondencj? z lat 1925-1934. Dar Kamila Gronkowskiego. Liczba jednostek: ok. 2. l.D .06.*M ycielski Zygmunt (1907-1987), kompozytor, pisarz muzyczny, wieloletni redaktor „Ruchu Muzycznego”. Spuscizna zawiera materialy z lat 1967-1987: - materialy biograficzne; - listy do Marcelle de Manziarly z lat 1967-1983 i listy do roznych (oryginaly i kopie); - druki, wycinki, varia. Dar Marii Mycielskiej 1999. Liczba jednostek: ok. 20.

156

1.D.07. Pankiewicz Jözef (1866-1940), malarz; od 1889 r. wielokrotnie dluzej przebywal we Francji, w latach 1925-1938 zorganizowal i kierowal Oddzialem Paryskim Akademii Sztuk Piçknych, w latach 1939-1940 mieszkal w La Ciotat.

Spuscizna zawiera materialy z lat 1891-1939: - dokumenty osobiste i materialy biograficzne; - fotografie rodzinne (ok. 15 szt.); - notatki z lat 1891-1902; - zawiadomienia o przekazach pieniçznych dla J. Pankiewicza i na Polskq Szkoiç Malarskq w Paryzu 1925-1928; - korespondencjç z lat 1898-1939 (ok. 140 listöw, m.in. ok. 50 listöw Stefana Laurysiewicza z lat 1924-1933, ok. 30 listöw matki z lat 1898-1904 i jej zapiski gospodarskie). Ponadto: - dokumenty osobiste jego rodzicöw, Adama i Jadwigi z Ejchleröw oraz drukowane nuty kompozycji Eugeniusza Pankiewicza. Stan opracowania: wstçpnie uporz^dkowane przez Marka P. Prokopa 1999. Liczba jednostek: ok. 5.

1.D .08. Prochaska Franciszek (1891-1972), grafik.

Spuscizna zawiera materialy z lat 1913-1968: - fragment korespondencji Franciszka i Marii z Podolskich Prochasköw; Stan opracowania: Katalog rçkopisôw BP t.7 - dokumenty osobiste, paszporty, swiadectwa sluzby wojskowej; Ponadto: - legitymacje Marii Prochaskowej i Witolda Dqbkowskiego. Dar Isabell Lote 1997. Liczba jednostek: ok. 20.

1.D.09. Zelenski Wladyslaw (1903-), prawnik, wieloletni prezes Towarzystwa Opieki nad Zabytkami i Grobami Polskimi we Francji, jeden z zalozycieli Towarzystwa PolskoUkrainskiego.

Spuscizna zawiera materialy z lat 1967-1995: - korespondencjç z lat 1967-1995 (listy röznych osöb, w tym m. in. Aleksander Kapis, Antoni Rawicz-Szczerbo) i bruliony odpowiedzi; - spisy zolnierzy polskich jednostek poleglych we Francji w 1940 r. sporzqdzone przez Henryka Citko i W. Zelenskiego; - fotokopie dokumentöw dotyczqce groböw polskich na cmentarzach francuskich przekazane W. Zelenskiemu przez Henryka W lodarczyka w imieniu Towarzystwa Architektöw Polskich we Francji; - „Sépultures polonaises en France” - wykazy zolnierzy polskich pochowanych na cmentarzach francuskich w ukladzie wg departamentöw,

157

sporz^dzone i ofiarowane W. Zelenskiemu przez francuskie Min. des An­ ciens Combattants; - Polegli w 1940 r. 10 Brygada Kawalerii i 2 DSP - spisy W. Zelenskiego; - Polegli, zmarli. Spisy sporz^dzone przez Czeslawa Chowanca z archiwum Stowarzyszenia Polskich Kombatantow; - koresponedncjç z rôznymi instytucjami francuskimi w sprawie grobôw zolnierzy polskich poleglych we Francji w 1940 r.; - kartotekç nazwisk zolnierzy polskich poleglych we Francji w latach 1939-1947; - ksi^zki zawieraj^ce spisy poleglych zolnierzy z notatkami W. Zelenskiego; - materialy dotycz^ce nadania imienia ulicy Boya w Paryiu - korespondencja, wycinki prasowe. Dar Wladyslawa Zelenskiego 1995-1999. Stan opracowania: wstçpnie uporzqdkowane przez Marka P. Prokopa. Liczba jednostek: ok. 5.

2 .D .0 1 .* Archiwum Polskiej Partii Socjalistycznej w Belgii Polska Partia Socjalistyczna powstala w 1892 r. na przedmiesciu Paryza w Montrouge. W 1948 r. w Polsce zostala wlqczona do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, na emigracji dzialala nieprzerwanie; organem centralnym jest „Robotnik” wydawany w Wielkiej Brytanii od 1948 r.

Zawiera fragment archiwum z lat 1948-1989: - protokôly z lat 1971-1978; - korespondencjç z lat 1951-1989; - druki ulotne 1949-1989; - materialy do dzialalnosci Towarzystwa Uniwersytetôw Robotniczych 1950-1984; - korespondencjç, materialy redakcyjne, odbitki, druki dotycz^ce nastçpuj^cych periodykow: „Komunikat Informacyjny” 1950-1964, „Informacyjny Biuletyn Tygodniowy” 1957-1963, „Courrier Socjaliste Européen” 1962-1963, „Biuletyn Polityczny” Londyn 1951-1953, „Biuletyn PPS” 1982-1988, „Robotnik” do 1970; - materialy organizacyjne Zjazdôw i Kongresôw PPS; - materialy dotycz^ce Zjednoczenia; - „PPS w Belgii 1948-1979” dzieje opracowane w zeszytach; - tezy programowe, statut; - deklaracje czlonkowskie, spisy czlonkôw; - dokumenty i korespondencjç finansow^; - materialy dotycz^ce organizacji wycieczek; - fotografie; - wycinki prasowe i varia. Dar Tadeusza Dusia i p. Czarneckiej 1997. Liczba jednostek: ok. 45.

158

Spis ilustracji 1. Karol Sienkiewicz, jeden z založycieli i pierwszy dyrektor Biblioteki Polskiej w latach 1839-1852. Fotografia ze zbiorôw BP. 2. Biblioteka Polska w Paryžu przy Quai d’Orleans 6 na Wyspie sw. Ludwika. Fotografia ze zbiorôw BP. 3. Zabytkowa klatka schodowa w siedzibie Biblioteki Polskiej. Fotogra­ fia ze zbiorôw BP. 4. Lubomir Gadon, sekretarz Towarzystwa Literacko-Artystycznego i dy­ rektor Biblioteki Polskiej w latach 1880-1894. Fotografia ze zbiorôw BP. 5. Zygmunt Lubicz Zaleski wrçcza dyplom Mlle Cabrini w czasie zakonczenia roku szkolnego 1935-1936 w Centre d’Etudes Polonaises (w glçbi Paul Cazin). Fotografia ze zbiorôw BP. 6. Barykada przed Biblioteką Polską w 1944 roku. Fotografia ze zbio­ rôw BP. 7. Powrôt do Paryža w 1947 roku zbiorôw Biblioteki Polskiej zrabowanych przez Niemcôw. N a fotografii: Czeslaw Chowaniec (drugi od lewej), Stanislaw Piotr Koczorowski i Franciszek Pulaski, dyrektor Biblioteki Pol­ skiej. Fotografia ze zbiorôw BP. 8. Powrôt do Paryža w 1947 roku częšci zbiorôw Bibliotki Polskiej zrabowanych przez Niemcôw. N a fotografii od lewej: Irena Galçzowska, Wan­ da Borkowska i Czeslaw Chowaniec. Fotografia ze zbiorôw BP. 9. Zabytkowe wnçtrza Biblioteki Polskiej. Sala ze zbiorami Kamila Gronkowskiego. Fotografia ze zbiorôw BP. 10. Biurko poety w Muzeum Adama Mickiewicza w Paryžu. Pocztôwka ze zbiorôw BE 11. Czytelnia Biblioteki Polskiej. Fotografia ze zbiorôw BP. 12. Karykatura Joachim ą Lelewela przedstawiająca Bibliotekę Polską w Paryžu opublikowana w: Biblioteka Polska w Paryžu w karykaturze Joachi­ mą Lelewela (ze zbiorôw Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie), Wilno 1936. Ze zbiorôw BE 13. Adam Jerzy Czartoryski z synami Witoldem i Wladyslawem. Fotogra­ fia ze zbiorôw BN. 14. Wladyslaw Czartoryski. Fotografia ze zbiorôw BN. 15. Seweryn Galçzowski. Fotografia ze zbiorôw BN. 16. Stanislaw Gierszynski. Fotografia ze zbiorôw BE 17. Stanislaw Kot. Fotografia ze zbiorôw BN. 18. Pomnik Adama Mickiewicza w Paryžu odsloniçty w 1919 roku. U stop pomnika - jego autor Emile Antoine Bourdelle (1929). Fotografia ze zbio­ rôw BN. 19. Wladyslaw Mickiewicz z žoną Marią z Malewskich i côrkami Heleną i Mariotką. Fotografia ze zbiorôw BN.

159

20. Wladyslaw Mickiewicz w Bibliotece Polskiej okolo 1920 roku. Fotografia ze zbiorow BP. 21. Kajetan Morawski. Fotografia za: Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga pamiqtkowa 1918-1928, Krakow - Warszawa 1928, s. 237. 22. Zygmunt Lubicz Zaleski przyjmuje z rąk gen. Gavenala odznaczenie Legii Honorowej, 1959. Fotografia ze zbiorow BN. 23. Galeria Lambert i Księgarnia Libella. Fotografia ze zbiorow BN. 24. Hotel Lambert. Fotografia ze zbiorow BN. 25. „Sokol Polski” - czasopismo wydawane w Paryžu przez Towarzystwo Gimnastyczne „Sokol” . Fotografia ze zbiorow BN. 26. Uczniowie Szkoly Narodowej Polskiej na Batignolles na przedmiesciu Paryža. Fotografia za: Polska, jej dzieje i kultura, t. 3, s. 290. 27. Czlonkowie Rady Szkoly Narodowej Polskiej na Batignolles. Fotogra­ fia ze zbiorow BN. 28. Zaklad Weteranow sw. Kazimierz w Paryžu. Fotografia ze zbiorow BN. 29. Karta tytuiowa Spisu Polakow zmarbych w emigracyi od roku 1831 Jana Bartkowskiego. Fotografia za: Materiaby do biografu, genealogii i heraldyki, t. 7-8, Rzym 1985. 30. Herb Polski, Litwy i Rusi we wstępie do Spisu Polakow zmarlych w emigracyi od roku 1831 Jana Bartkowskiego. Fotografia za: Materiaby do biografu, genealogii i heraldyki, t. 7-8, Rzym 1985.

Wykaz skrótów akc. - akcesja AU - Akademia Umiejętnošci b. - byly BN - Biblioteka Narodowa BP - Biblioteka Polska cyt. - cytowany dep. - departament dr - doktor FN - Founde Nouveau gen. - general hr. - hrabia itd. - i tak dalėj im. - imienia inc. - incipit jęz.-język k. - kolo ks. - ksiąžę m. - miasto, miejscowosc m.in. - między innymi MAM - Muzeum Adama Mickiewicza masz. - maszynopis MSW - Ministerstwo Spraw Wewnetrznych MSZ - Ministerstwo Spraw Zagranicznych MWRiOP - Ministerstwo Wyznari Religijnych i Oswiecenia Publicznego nb - nota bene np. - na przyklad nr - numer ok. - okolo op. cit. - opus citatum - dzielo cytowane oprac. - opracowal PAN - Polska Akademia Nauk PAT - Polska Agencja Telegraficzna PAU - Polska Akademia Umiejętnošci PCK - Polski Czerwony Krzyž plk - pulkownik pot. - polowa

poprz. - poprzedzil por. - porównaj POWN - Polska Organizacja Walki o Niepodlegtosc pplk - podpulkownik PPS - WRN - Polska Partia Socjalistyczna - Wolnosc Równosc Niepodleglosc PRL - Polska Rzeczpospolita Ludowa prof. - profesor przedm. - przedmowa przyp. - przypis pseud. - pseudonim PSL - Polskie Stronnictwo Ludowe r. - rok red. - redakcja RP - Rzeczpospolita Polska rps - r^kopis St - Saint sygn. - sygnatura Sz. - szanowny sp. - swi^ty T. - tom tj. - to jest THL - Towarzystwo Historyczno-Literackie TOPF - Towarzystwo Opieki nad Polakami we Francji tys. - tysi^cy Tow. -Towarzystwo uzup. - uzupelnil v. - votum w. - wiek wg - wedlug woj. - województwo WP - Wojsko Polskie wyd. - wydal xx. - ksi^z^ta zob. - zobacz ZSRR - Zwi^zek Socjalistycznych Republik Radzieckich

161

INDERS Liczby kursywą odsylają do stron Z dziejóiv zbiorówųkopišmiennych Biblioteki Polskiej w Paryžu, drukiem prostym —do hasei w Przewodnikupo zespolach ąkopisow, litera „D” w numerze odsyla do numeni hasla wDodatku. Ambasada Rosji w Warszawie zob. Warsza­ Adelin k. Legnicy m., Polska 36 wa m., Polska, ambasada Rosji Afryka 44 Agence Polonaise de Presse zob. Paryz m., Ambasada Stanôw Zjednoczonych Ameryki w Moskwie zob. Moskwa m., Rosja, Francja, Polska Agencja Prasowa (Agence ambasada Stanôw Zjednoczonych Ameryki Polonaise de Presse. Biuro InformacyjnoAmeryka Polnocna 7 -Prasowe Rady Narodowej) Agencja Broni 1863 r. zob. Wieden m., Au­ Amis de la Pologne zob. Stowarzyszenie „Les Amis de la Pologne” stria, Agencja Broni 1863 r. Agencja Dyplomatyczna 1863 r. zob. Wie­ Amyot —rodzina 3.16 den m., Austria, Agencja Dyplomatycz­ Andriolli Elwiro Michal 58; 3.12 Anglia 7,11,15', 1.67 na 1863 r. Archambault de Montfort Anne zob. MonAgencja Generalna na Wschodzie 2.15 fort Anne Archambault de Agencja Polityczna Francji i Anglii 2.15 Agencja Prasowo Informacyjna zob. Paryz m., Archambault de Montfort Henri zob. Montfort Henri Archambault de Francja, Polska Agencja Prasowa (Agence Argenteuil m., Francja, Polonaise de Presse. Biuro InformacyjnoPolskie Stronnictwo Ludowe, Kolo Ar­ -Prasowe Rady Narodowej) genteuil 2.26 Ageux les m., Francja, - Polskie Liceum w Les Ageux i Saint-Jean Arlet Susanne z d. Rudnicka 41, 1.1 Asmodeusz pseud, zob. Hertel Maksymil. 7, 1.101, 1.125, 1.141, 2.25 lian (pseud. Asmodeusz, Erwan) —Towarzystwo Przyjaciôl Liceum Polskiego (Association des Amis du Lycée Polonais AsnykAdam 1.38 Association de St.Vincent de Paul zob. To­ aux Ageux) 2.25, 2.38 warzystwo sw. Wincentego a Paulo Aix-en-Provence m., Francja 1.19 Akademia Adama Mickiewicza zob. Bolonia Association des Amis du Lycée Polonais aux m. , Wlochy, Akademia Adama Mickiewicza Ageux zob. Ageux les m., Francja, Towa­ rzystwo Przyjaciôl Liceum Polskiego (As­ Akademia Umiejçtnosci w Krakowie zob. sociation des Amis du Lycée Polonais aux Polska Akademia Umiejçtnosci Ageux) Akta Towarzystiva Historyczno-Literackiego Association des anciens combattants po­ Paryz 44 lonais et de leurs familles en France zob. Albertrandi Jan Chrzciciel 20, 3.3 Stowarzyszenie Polskich Kombatantôw Amaller 48 i ich rodzin we Francji Ambasada Francji w Moskwie zob. Moskwa m., Rosja, ambasada Francji w Moskwie Association des Anciens Elèves de l’Ecole Po­ lonaise zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Ambasada Polski w Paryzu zob. Paryz m., b. Uczniôw Szkoly Batignolskiej (Stowarzy­ Francja, ambasada Polski szenie b. Uczniôw Szkoly Narodowej Pol­ Ambasada Polski w Rzymie zob. Rzym m., skiej) Wlochy, ambasada Polski XX w.

162

Association des Dames de la Charité zob. To­ warzystwo Dobroczynnošci Dam Polskich Association France - Pologne 1.98, 1.99 Astoria Suzanne de zob. Jackowska d’Olivera d’Astoria Suzanne de Aubervilliers m., Francja, —Towarzystwo Oswiatowe im. J. Pilsudskiego w Aubervilliers 2.56 August III Wettin krôl Polski 34; 3.6 Austria 46 Avronsart-Gorecki Jerzy (Georges) 3.15 Babanin Stefan 1.91—1 Bailly Rosa z d. Dufour 1.2, 2.35 Baldung Hans 14 Bandtkie Jan Wincenty 3.3 Bank Emigracji Polskiej w Paryžu zob. Paryž m., Francja, Bank Emigracji Polskiej Bank Polska Kasa Opieki 2.18 Bar m., Ukraina, —konfederacja barška 1768-1772 3.1 B aranowski Józef 3.15. Bartkowski Jan 23; 1.3, 1.77, 3.4 Bartoszewscy —rodzina 3.16 Barzykowski Stanislaw 3.12 Beck Jôzef 33, 1.132, 3.18 Beckett Samuel 1.131 Bednarczyk Czeslaw 1.15 Bednarczykowa Krystyna 1.15 Bern Jôzef 35, 1.4,3.12 Berecki Artur 47 Berie de 3.15 Berlin m., Niemcy 35 —Polska Agencja Prasowa Polpress 36 —Radziecka agencja prasowa 36 Biblioteka Narodowa zob. Warszawa m., Polska, Biblioteka Narodowa Biblioteka OO. Zmartwychwstancôw zob. Rzym m., Wlochy, Biblioteka OO. Zmar­ twychwstancôw Biblioteka Polska w Wersalu zob. Wersal m., Francja, Biblioteka Polska Biblioteka Polska zob. Paryž m., Francja, Biblioteka Polska

Biblioteka Zakladu Narodowego im. Ossolinskich zob. Lwôw m., Ukraina, Biblioteka Zakladu Narodowego im. Ossolinskich Bibliothèque Nationale (Bibliothèque Royal) zob. Paryž, m., Francja, Bibliothèque Nationale (Bibliothèque Royal) Bibliothèque Polonaise zob. Paryž m., Francja, Biblioteka Polska Bibliothèque Royal zob. Paryž, m., Francja, Bibliothèque Nationale (Bibliothèque Royal) Biegas Boleslaw 5,39, 40, 43 ; 1.5 Bielinski Dominik 8 Bielski Wojciech Jôzef 3.2 Biernacki Felicjan 1.6, 3.12 Biesiekierska Irena 3.15 Biesiekierski Mieczyslaw 1.7 Bilinska Anna 3.15 Birkenmajer Aleksander 33 Bitner Wojciech (Albert) 47 „Biuletyn Polityczny” Londyn 2.D.01 „Biuletyn PPS” Belgia 2.D.01 Biuro Informacyjno-Prasowe Rady Narodo­ wej zob. Paryž m., Francja, Polska Agen­ cja Prasowa (Agence Polonaise de Pres­ se; Biuro Informacyjno-Prasowe Rady Narodowej) Biuro Przemyshi Wojennego zob. Ministerstwo Skarbu Rządu Rzeczpospolitej Pol­ skiej na Uchodzstwie. Biuro Przemyshi Wojennego Biuro Wojskowo-Informacyjne XIX w. zob. Paryž m., Francja, Biuro Wojskowo-In­ formacyjne XIX w. Bixio M. 40 Blanchard Henriette 3.15 Blankenheim Wanda z Ladniewskich zob. Ladniewska-Blankenheim Wanda Blankenheim Zygmunt 1.86 Blaszkiewicz Tadeusz 2.24 Blçdowski 1.47 Blotnicki Hipolit 1.8, 1.26, 1.91—Il Bogdanski Charles Kazimierz 3.15 Bogusiawski Antoni 3.15

163

Bojanowicz Adam 14 Bolonia m., Wlochy - Akademia Adama Mickiewicza 23 B ontemps Piotr 1.9 Borkowska (Dunin-Borkowska) Wanda 1.10, 1.23, 1.46, 2.5 Borkowski Karol 3.15 Borowski Edward 42 Borwicz (Boruchowicz) Michal Maksymilian 1.11

Borzçcka Swiçtoslawa zob. Sienkiewiczowa Swiçtoslawa z Borzęckich Bouchet Henri 1.12 Bouchet José Marie 3.15 Bouchet Marie Terese 3.15 Bourgeois Léon 48 Boy pseud, zob. Zelenski Tadeusz (Boy) Boznañska Iza 1.D.01 Boznanska Olga 1.D.01 Brandel Konstanty 40, 42, 1.13 Branicki Ksawery 34 Bratnia Pomoc XIX w. 1.47, 1.55, 1.57 Bratnia Pomoc XX w. 2.48, 2.52 Breanski Feliks 3.15 Breton Zofia z Kahlôw 1.14 Breuil m., Francja 3.18 British Museum zob. Londyn m., Wielka Brytania, British Museum Brodnicka Czeslawa (Celina) z Pogorzelskich 1.D.02 Brodnicki Van Haardt Jerzy 1.D.02 Bruksela m., Belgia 3-8 Brygada 10 Kawalerii 1.D.09 Brzçkowski Jan 42; 1.15 Brzozowska Krystyna 1.82 Brzozowski Bohdan Korab 2.54 Buczek Karol 41 Budziszyn m., Niemcy 3b Bukowska Maria Kazimiera zob. Gierszynska Maria Kazimiera z Bukowskich Bukowski Henryk 21, 39; 1.16, 1.53 Biilow von —rodzina 3-16 Bystrzonowska Kamila 1.17, 1.18, 1.26 Bystrzonowski Ludwik 20; 1.18,3.12

164

Byszewski Jozef 3.15 Bzowska Julia 1.D.03 Cabinet de Lecture Polonaise zob. Paryž m., Francja, Czytelnia Polska (Cabinet de Lecture Polonaise) Cannes m., Francja 1.19 Carnot Marie François Sadi 48, 49 Cazin Paul 33, 41 ; 1.19, 1.138 Centralizacja Emigracji Polskiej 2.23 Centralny Związek Polakow we Francji zob. Związek Polakow we Francji (Centralny Związek Polakow we Francji) Centre d’Etudes Polonaises zob. Paryž m., Francja, Centre d’Etudes Polonaises Centre National de la Recherche Scientifi­ que zob. Paryž m., Francja, Centre Na­ tional de la Recherche Scientifique Cercle Polonais zob. Paryž m., Francja, Klub Polski (Kolo Polskie; Cercle Polonais) Cękalski A. 34 Chaborski Florian 1.20, 3.12 Chainaye-Colfs Denise 40; 1.21 Chainaye Susanne 1.21. Chamiec Jôzef Stefan Jaxa 3.2, 1.D.04 Chamski Tadeusz 22 Changy k. Bessay (dep. Allier) m., Francja 1.34 Châteaudun m., Francja 20 Chądzynska Julia 3.15 Chelchowski Walerian 1.22, 3.12 Chelmicki J ozef 12 Chenevière Wanda 41 Chicago m., Stany Zjednoczone, —Polskie Zjednoczenie Rzymsko-Katolickie w Chicago 38 Chirac Jacques 1.D.03 Chlapowski Alfred 31,51, 1.81 Chociszewski Jozef 3.15 Chodkiewicz Jan Karol 3.7 Chodzkiewicz Wladyslaw 23 Chodžko Aleksander 1.91-1, V; 3.12, 3.15 Chodžko Jan Wladyslaw 3.12, 3.15 Chodžko Leonard 21; 3.12, 3.15 Chodžko Michal 1.91—VI

Chopin Fryderyk 33, 43; 1.21,3.6 Chowaniec Czeslaw 5,40-42,51; 1.10,1.23, 1.46, 1.78, 2.5, 1.D.09 Chrzanowski Ignacy 32 Chrzanowski Wojciech 15,16; 3.12, 3.15 Ciechanowski Jan 3.15 Citko Henryk 1.D.09 Colfs Albert 1.21 Colfs Denise zob. Chainaye-Colfs Denise Collège de France zob. Paryz m., Francja, Collège de France Comité d’Assistance aux Artistes Intellectu­ elle et Etudiants Polonais en France 3.17 Comité de l’Émigration polonaise zob. Pa­ ryz m., Francja, Komitet Emigracji Pol­ skiej w Paryzu (Comité de l’Émigration polonaise; Komitet Ogofu Emigracji Pol­ skiej w Paryzu) Comité International de Secours à la Biblio­ thèque Polonaise 38 Comité National Polonais zob. Komitet Emigracji Polskiej Comité National polonaise zob. Paryz m., Francja, Komitet Narodowy Polski (Co­ mité National polonaise) Comité Parrainage de Saint Cloud zob. Sa­ int-Cloud m., Francja, Comité Parraina­ ge de Saint Cloud „Comitis” zob. Société „Comitis” [przedsiçbiorstwo handlowe] Commission de récupération artistique 38 Compagnie Financière 1.70 Compagnie Française Mines d’Or du Luicho zob. Luicho m., Peru, Compagnie Française Mines d’Or Conférence de Saint-Casimir zob. Zaklad Weteranow sw. Kazimierza Consulat Général de Pologne en France zob. Paryz m., Francja, Konsulat Generalny Polski we Francji (Consulat Général de Pologne en France) Consulat Général de Pologne en France zob. Paryz m., Francja, Konsulat Generalny

w Paryzu (Consulat Général de Pologne en France) „Courier Socjaliste Européen” Belgia 2.D.01 Cranach Lucas 14 Crédit Foncier de France 1.47 Croix Rouge Française (Francuski Czerwony Krzyz) 1.55 Cros Edward 1.24 Curie-Sklodowska Maria 51 Cyprysinski Wincenty 3-15 Czajkowski Michal 16 Czaplinski Jan Stanislaw 1.25 CzapskiJozef1.7, 1.13 Czarnecki Marian 51 Czarnogora 1.59 Czartoryscy - rodzina 25, 42; 1.8, 1.26, 1.36 Czartoryska Anna z Sapiehow 1.26, 1.27 Czartoryska Izabela zob. Dzialynska Izabela z Czartoryskich Czartoryska Malgorzata d’Orléans 1.26, 1.28 Czartoryska Maria Amparo 1.26, 1.29 Czartoryska Maria Ludwika z Krasinskich 1.32 Czartoryska Maria z Grocholskich 1.26,1.30 Czartoryska Maria zob. Wirtemberska Ma­ ria z Czartoryskich Czartoryski Adam Jerzy 7 ,9 , 14,26,35,51; 1.26, 1.31, 1.77 Czartoryski Adam Ludwik 1.26,1.32,1.33 Czartoryski Augustyn 1.26, 1.33 Czartoryski Konstanty 14 Czartoryski Witold Adam 1.26, 1.34 Czartoryski Witold Kazimierz 1.26, 1.35 Czartoryski Wladyslaw 14-16, 11-18, 24-1, 51; 1.26, 1.36 Czechowicz Antoni 34 Czechy 1.59 Czerniecki Ludwik 13; 3.12, 3.15 Czernik Aleksander 47 Czerniowce m., Ukraina, —Czytelnia Polska 23

165

Czerwony Krzyz zob. Croix Rouge Française (Francuski Czerwony Krzyz) Czynskijan 1.77 Czytelnia Akademicka we Lwowie zob. Lwow m., Ukraina, Czytelnia Akademicka CzytelniaPolskawCzemiowcachzob. Czemiowce m., Ukraina, Czytelnia Polska Czytelnia Polska w Paryzu zob. Paryz m., Francja, Czytelnia Polska Dqbkowski Witold 1.D.08. D^browska Jadwiga 3.15 D^browski Antoni 1.37, 2.34 D^browski Jan Henryk 35 D^browski Jaroslaw 2 1 D^browski Wieslaw 2.34 D^browski Wladyslaw 1.37, 1.62, 1.107, 2.27, 2.37 D^mbska Izydora 43 Debré Jean-Louis 1.D.03 Delavigne Casimir 35 Dembinski Henryk 3.12 Deotyma pseud, zob. Luszczewskajadwiga Depreaux Albert 3.15 Dessus Antoine 1.93 Dçbe Wielkie m., Polska 7 Dçbinski-Kaczkowski Eugeniusz 3.12 Dieuze m., Francja 2.8 Dijon m., Francja 20 Division des Cosaques du Sultan zob. Stambul m., Turcja, Dywizja Kozakow Sultanskich w Konstantynopolu (Division des Cosaques du Sultan) Dlugolçcka Eleonora 3.15 Dobrowolski Erazm 13 Dom Polskiego Czerwonego Krzyza „Grand Hôtel” zob. Grenoble m., Francja, Dom Pol­ skiego Czerwonego Krzyza „Grand Hôtel” Dom Spokojnej Starosci w Lailly-en-Val zob. Fonds Humanitaire Polonaise Dom Spokojnej Starosci (Maison de Retraire) w Lailly-en-Val Dom sw. Kazimierza zob. Zaklad Weteranôw sw. Kazimierza

166

Domanski Marcin L. 3-14 Domeyko Ignacy 3.12 Dominiak Tadeusz 2.11 Drezno m., Niemcy 8,14 Drukarnia Ludowa w Genewie zob. Genewa m., Szwajcaria, Drukarnia Ludowa Duchinska Seweryna z Zochowskich lv Pruszakowa 1.38. Duchinski Franciszek Henryk 1.38, 3.12 Dudevant Aurore z d. Dupin (wlasc.) zob. Sand George (pseud.) Dufour Rosa zob. Bailly Rosa z d. Dufour Dunin-Borkowska Wanda zob. Borkowska (Dunin-Borkowska) Wanda Dupin Aurore zob. Sand George (pseud.) Dürer Albrecht 14, 32 Dwernicki Jozef 2.17 Dwernicki Leon 3-4 Dybowska Anna 3.15 Dybowski Aleksander Napoleon (pseud. Bartlomiej Siekiera, Napoleon Dyski) 3.12 Dybowski Ksawery 47 Dygat Zygmunt 1.39 Dyski Napoleon pseud, zob. Dybowski Alek­ sander Napoleon (pseud. Bartlomiej Sie­ kiera, Napoleon Dyski) Dywizja I Grenadierow 2.8 Dywizja II Strzelcôw Podhalanskich 1.D.09 Dywizja Kozakôw Sultanskich w Konstan­ tynopolu zob. Stambul m., Turcja, Dywizja Kozakow Sultanskich w Konstantynopolu (Division des Cosaques du Sultan) Dzialynska Izabela z Czartoryskich 1.26,1.40 Dzialynski Jan 21; 1.2 6, 1.41 Dziekonski Jozef Bohdan 1.91—VI École des Chartres zob. Paryz m., Francja, École des Chartres w Paryzu 12 École Nationale Polonaise de Paris zob. Paryz m., Francja, Szkola Narodowa Polska na Batignolles (École Nationale Polonaise de Paris) École Nationale Polonaise zob. Paryz m., Francja, Szkola Polska na Batignolles

École supérieure de la Guerre 1.132 École supérieure polonaise zob. Paryz m., Francja, Instytucja Przygotowawcza Polska Szkola Wyzsza Polska na Montpar­ nasse (École supérieure polonaise) École Supérieure Polonaise zob. Paryz m., Francja, Szkola Wyzsza Polska na Mont­ parnasse Ejchlerowna Jadwiga zob. Pankiewiczowa Jadwiga z Ejchlerow Ekiert Jan 1.42 „Electra” zob. Przedsiçbiorstwo „Electra” w Peru Emigracja Polska Stowarzyszenie Podatkowe zob. Instytucja Czci i Chleba. Stowa­ rzyszenie Podatkowe Erwan pseud. zob. Hertel Maksymilian (pseud. Asmodeusz, Erwan) Escuela Especial de Ingenieros 1.47 F-2 siatka wywiadu 1.130 Falquet Albert 3.15 Faron Jakub 35 Fédération Internationale des Déportés In­ ternés de Résistance 1.141 „Filarecja” zob. Paryz m., Francja, Unia Stowarzyszen Polskiej Mlodziezy Niepodleglosciowo-Postçpowej i Stowarzyszenia „Filarecja” Filipowicz Adolf Benedykt 39; 3.15 Filipowicz Ferdynand 3.15 Filipowicz January 39 Fiszer Emilia 1.43 Fiszer Stefania 1.43 Focht-Krancowa Helena z Szolcow 1.44 Foiry Fernande 3.15 Foiry Robert 3.15 Folkierski Andrzej 51 Fonds Humanitaire Polonaise. Dom Spokoj­ nej Starosci (Maison de Retraire) w Lailly-en-Val 41; 2.10 Fontainebleau m., Francja 12 Forlière M. L. 3-15

Franciszek Jozef cesarz Austrii 49 Fredro Andrzej Maksymilian 3.3 Frieman Marian 1.121 Fryburg m., Szwajcaria, - Uniwersytecki Oboz Internowanych 2.48 —Uniwersytet 23 Fryderyk August Wettin krol Saksonii, ksi^z^ warszawski 7 Fundacja im. ZygmuntaLubicz-Zaleskiego 39 Fundacja Koscielskich zob. Paryz m., Fran­ cja, Towarzystwo Historyczno-Literackie. Fundacja Koscielskich Fundacja Krystyna Ostrowskiego zob. In­ stytucja Stypendialna Krystyna Ostrow­ skiego Fundacja Pelagii Russanowskiej 3.17 Fundacja Rockefellera 38 Fundacja z Brzezia Lanckoronskich 38 Fundusz im. Adama Mickiewicza 39 Fundusz im. Juliana Ursyna Niemcewicza 19,28,50 Fundusz Narodowy dla dzieci Adama Mic­ kiewicza 1.91—VIII Fundusz Stypendialny im. Stanislawa Lama zob. Towarzystwo Historyczno-Literackie. Fundusz Stypendialny im. Stanislawa Lama Fundusz Stypendialny im. Zuzanny i Jana Brz^kowskich, zob. Towarzystwo His­ toryczno-Literackie. Fundusz Stypen­ dialny im. Zuzanny i Jana Brz^kowskich Gacka Aniela wlasc. zob. Rey Lucienne Gadon Lubomir 23,24,2 7, 29,31, 51 ; 1.26 Galecki Marceli 3.14 Galeria Lambert zob. Paryz m., Francja, Galeria Lambert Galicja 3.8 Gal^zowscy - rodzina 39; 1.45 Gal^zowska Amelia z Karpinskich 1.47 Gal^zowska Irena 42; 1.10, 1.23, 1.46, 2.5 Gal^zowska Maria Iza 3 9 Gal^zowska Wiktoria zob. Lipkowska Wiktoria z Gal^zowskich

167

Galęzowski Ksawery 1.45, 1.48 Galęzowski Jözef 1.45, 1.47 Galęzowski Seweryn 40; 1.45, 1.49 Gamdzyk-Klužniak Maria 42 Gasztowtt Waclaw 47; 3.15 Gautherin Eleonore Theodorine 2.12 „Gazette de France” Paryz 12 Gąsiorowski Janusz Tadeusz 1.50 Gąsiorowski Waclaw (pseud. Waclaw Sclavus) 1.32, 1.51 Geddes Jean 3.15 Gembicki Stanislaw 3.15 Genewa m., Szwajcaria, —Drukarnia Ludowa 2.57 Geritz Edward zob. Giėrycz (Geritz) Edward Getynga m., Niemcy 22 Gide Andre 33 Giedroyc Jerzy 1.15 Giedroyciowie - rodzina 3.16 Gielgud Antoni 2.41 Gierszewski Maciej 1.52 Gierszynscy - rodzina 39; 1.53 Gierszyhska Maria Kazimiera z Bukowskich 1.53, 1.54 Gierszynska Maria zob. Zielinska Maria z Gierszynskich Gierszynski Henryk 1.53, 1.55 Gierszynski Henryk Wladyslaw 1.53, 1.56 Gierszynski Stanislaw SyIwester 1.53, 1.57 Gierycz (Geritz) Edward 3.14 Gieryczowa Anna z Reytanöw 3.14 Gilewicz Karol 3.14 Giller Agaton 21 Gimnazjum Gubernialne Warszawskie zob. Warszawa m., Polska, Gimnazjum Gu­ bernialne Gimnazjum w Lozannie zob. Lozanna m., Szwajcaria, Gimnazjum Girrebeuk Charles 3.15 Glaudin A. 2.12 Glębocki Jan 3.15 Godek Boleslaw 3.15 Godlewski Wladyslaw 3.3 Gogacz Mieczyslaw 3.15

168

Golberg Mieczyslaw 39; 1.53 Goluchów m., Polska25,42; 1.40 Golynski Aleksander 8 Gombrowicz Witold 41 ; 1.1 Gorecka Maria z Mickiewiczów 1.93 Górecki Antoni 1.93 Górecki zob. Avronsart-Gorecki Jerzy (Geor­ ges) Goriely Ewa 3.15 Gorkowski Kanut 23 Goupil-Vardon André 1.2 Gozdawa-Gizycki N.W. 3.15 Górska Helena zob. Paderewska Helena z Górskich Górski Konstanty 31 Grabinska Renata zob. Krzyzanowska-Grabinska Renata (Renée) Grabowska Helena zob. Willman Grabowska Helena Grabowski Franciszek 3.15 Grappin Henri 40; 1.58 Grecja 16 Grenoble m., Francja, - Dom Polskiego Czerwonego Krzyza „Grand Hôtel” 1.43, 2.7 Grmela Jan František 1.59 Grocholska Maria zob. Czartoryska Maria z Grocholskich Grodzicka Michalina 3.15 Gronkowski Kamil 39,31; 1.D.05 Grono Historyczne Polskie w Londynie zob. Londyn m., Wielka Brytania, Grono Historyczne Polskie Grono Londynskie zob. Ogól Emigracji Polskiej w Anglii Grono Sejmowe Polskie w Paryžu zob. Sejm polski na emigracji (Grono Sejmowe Pol­ skie w Paryžu) Grotkowski Ferdynand 3.14 Grudzinski Ignacy 2.50 Grunwald m., Polska 12 Grupa Mlodziežy Polskiej Międzymorza 1.142 Gruss Noè 3.15

Grzesiek Wiktor 3.15 Grzymala Wincenty 3.12 Grzymala Wojciech (Albert) 3.15 Gwardia Narodowa 1871 r. 20 Haardt Jerzy zob. Brodnicki Van Haardt Jerzy Habich Edward 1.47 Habich Gustaw 1.47 Halecki Oskar 33, 33; 3.15 Haller Jözef 1.105 Handelsman Jözef 31 Handelsman Marceli 32, 41; 1.60 Hanska Anna zob. Mniszchowa Anna z Hanskich Hauke Bosak Jözef 20 Heidé Janina zob. Zamourer-Heidé Janina Henryk III Walezjusz kröl Polski 34; 3.6 Hertel Maksymilian (pseud. Asmodeusz, Erwan) 3.12, 3.15 Heydenreich Michal 3.15 Heyne Jan 2.20 Hoene-Wronski Jözef Maria 33 Hoffman Karol 9,12,14 Holubowicz T.D. 3.15 Honfleur m., Francja 1.26, 1.35 Horain Czeslaw 40; 1.61 Horainowie - rodzina 3.16 Horbaczewski ks. 23 Hordynska Zofia 3.15 Hôtel Lambert w Paryzu zob. Paryz m., Francja, Hôtel Lambert Ibn Abi Suzur Mohamed al-Bakri 20 Iganie m., Polska 7 „Informacyjny Biuletyn Tygodniowy” Belgia 2.D.01 Institut Catholique de Paris zob. Paryz m., Francja, Instytut Katolicki (Institut Ca­ tholique de Paris). Sekcja Polska Institut d’Etudes Slaves 1.138 Institut des Demoiselles Polonaises zob. Instytut Panien Polskich (Institut des Demoiselles Polonaises)

Institut International de Coopération In­ tellectuelle 1.141, 3.17 Institut National Agronomique 1.47 Institution Préparatoire Polonaise zob. Pa­ ryz m., Francja, Instytucja Przygotowawcza Polska Instytucja „Czci i Chleba” Stowarzyszenie Podatkowe (Stowarzyszenie Podatkowe Emigracja Polska; Institution „Honneur et Pain”) 22,23, 42; 2.13 Instytucja Przygotowawcza Polska w Pary­ zu zob. Paryz m., Francja, Instytucja Przy­ gotowawcza Polska Instytucja Stypendialna Krystyna Ostrowskiego 1.16 Instytut Francuski w Warszawie zob. War­ szawa m., Polska, Instytut Francuski Instytut Panien Polskich (Institut des De­ moiselles Polonaises) 1.26, 2.14 Instytut Yad Vashem w Jerozolimie zob. Jerozolima m., Izrael, Instytut Yad Va­ shem Iwanicka Aleksandra 3.11 Izba Obrachunkowa powstania styczniowego 42; 2.15 Izenszmid de Milbitz Aleksander 16 Jablonowska Katarzyna zob. Ossolinska Katarzyna z Jablonowskich Jablonowska Teofila zob. Sapiezyna Teofila z Jablonowskich Jackowska Susanne d’Olivera d’Astoria 1.37, 1.62 JacynaJan 3.15 Jakubisiak Augustyn 40; 1.63 Jan Pawel II papiez 39 Jankowska Janina 3.15 Jankowski Jerzy 1.64 Janowski Jan Nepomucen 39; 1.53, 1.65 Janta Polczynski Aleksander 2.7 Januszkiewicz Adolf 20; 1.66,3.12 Januszkiewicz Eustachy 14,13,20,31 Japonia44 Jasiewicz Juliusz 47

169

Karlsruhe m., Niemcy, —Polska Czytelnia Akademicka 23 Karol III Bourbon krol Obojga Sycylii 34 Karpinska Amelia zob. Galçzowska Amelia z Karpinskich Karsznicki Karol 14 Karwowski Feliks 3.15 Karwowski Stanislaw 47 Kasperowski Franciszek 3.15 Kaszlej Andrzej 42 Katarzyna II caryca rosyjska 2.1 Kaukaz 7 Kawalkowski Aleksander 40, 42) 1.7, 1.70, 2.34 Kaczorowski Wlodzimierz 3.15 Kiejstut-Giedymin B. 1.91—1 Kaden-Bandrowski Juliusz 33; 3.15 Kitowiczjçdrzej 3.2 Kahl (Kal) Jerzy 1.14, 1.68 Klaczko Julian 15 Kahl Zofia zob. Breton Zofia z Kahlow Klewan m., Ukraina 1.26 Kakowski Aleksander kard. 3 1 Klub Polski zob. Paryz m., Francja, Klub Kal Jerzy zob. Kahl (Kal) Jerzy Polski (Towarzystwo Polskie) Kalinka Walerian 15,20,51 Kniaziewicz Karol 9,13,50;1.71,2.21,3.12 Kalinowski Dobroslaw 3.12 Kobierzycki Stanislaw 20 Kalinowski Piotr 1.69, 3.15 Kobylinski Stanislaw 3.15 Kalinowski Stanislaw 3.12 Koczorowski Stanislaw Piotr 3 6 Kalisz Jan 2.34 Kolegium Wolnej Europy w Strasburgu zob. Kallenbach Jozef 33 Strasburg m., Francja, Kolegium Wolnej Kamienska Adamina z Potockich 15', 3.12 Europy Kamienski Antoni 1.136 Kolo generalow i pulkownikow b. dowodKamienski Jan 1.125 cow Wielkich Jednostek 1.50. Kamienski Mieczyslaw 16; 3.12 Kolo Ligi Niepodleglosci we Francji 3.17 Kamienski Mikolaj 15,16; 3-12 Kolo zolnierzy I Dywizji Piechoty Legionow Kamolowa Danuta 42 Jozefa Pilsudskiego 1.50 Kanada 44 „Kolo” zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Kanada zob. Stronnictwo Pracy Mlodziezy Polskiej „Kolo” Kancelaria Centralna Sapiehow zob. Krasiczyn m., Polska, Kancelaria Centralna Komarnicki Туtus 3.15 Komisarz Pelnomocny Rz^du Narodowego Sapiehow na Angliç i Francjç 2.15 Kancelaria Glowna Dobr i Interesow Zamoyskich zob. Warszawa m., Polska, Kan­ Komisja Broni zob. Liège m., Francja, Organizator Sil Zbrojnych i Komisja Broni celaria Glowna Dobr i Interesow ZamoyKomisja Dlugu Narodowego 16; 2.15 skich Komisja Emigracji Polskiej zob. Paryz m., Kapis Aleksander 1.D.09 Francja, Komitet Emigracji Polskiej (Co­ Kaplinski Leon 35 mité de l’Emigration polonaise; Komi­ Karaffa Zygmunt 3.15 tet Ogolu Emigracji Polskiej w Paryzu) Karaimowie 1.129

Jastrz^bski Jan Ludwik 12) 2.20, 3.1, 3.15 Jaworowski Jan Romuald Lubicz 41) 1.65, 1.91-IX Jelowicki Teodor 51 Jerozolima m., Izrael, Instytut Yad Vashem 1.11 Joteyko Jozefa 3.15 Jundzill Zygmunt 3.15 Juppe Alain 1.D.03 Jurgielewicz Kiejstut 2.39 Jurkiewicz Mieczyslaw 2.25, 2.38, 3.15 Jurkiewicz Teofil 3.15

170

Komisja Funduszöw Emigracji Polskiej 1.91— IX; 3.17 Komisja Ogolu Emigracji Polskiej zob. Paryz m., Francja, Komitet Emigracji Polskiej (Comité de l’Emigration polonaise; Komi­ tet Ogolu Emigracji Polskiej w Paryzu) Komisja Opieki nad Grobami Polskimi zob. Towarzystwo Opieki nad Polskimi Gro­ bami i Zabytkami Historycznymi we Francji Komisja Funduszow Emigracji Polskiej 1.91- IX, 3.17 Komisja Potrzeb Emigracji Polskiej 3.17 Komisja Rz^dowa Wojny 2.41 Komisja Skarbu Polskiego 1.47 Komisja Wojenna 1863 r. 2.15 Komisja Wydawnicza zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Literackie. Komisja Wy­ dawnicza Komitet 50-lecia Czynu Zbrojnego Jozefa Pilsudskiego 3.17 Komitet Emigracji Polskiej w Anglii zob. Ogol Emigracji Polskiej w Anglii Komitet Hoene-Wronskiego 1.98 Komitet Narodowy Polski w Paryzu zob. Paryz m., Francja, Komitet Narodowy Polski w Paryzu Komitet Ogolu Emigracji Polskiej zob. Pa­ ryz m., Francja, Komitet Emigracji Pol­ skiej w Paryzu (Comité de l’Émigration polonaise; Komitet Ogolu Emigracji Pol­ skiej w Paryzu) Komitet Polski 1863 r. zob. Paryz m., Francja, Komitet Polski 1863 r. Komitet Polsko-Francuski 1863 r. 40 Komitet Pomocy dla Polakow „Caritas” 3.17 Komitet Reprezentacyjny Emigracji Polskiej 2.51. Komitet Uczczenia Pamiçci gen. Wladyslawa Sikorskiego (1953) 1.101 Komitet Wyborczy Polakow Naturalizowanych we Francji 1.64 Komitet Wykonawczy Tysi^clecia Chrztu Polski 1.7

Komuna Paryska 1871 r. 20,21 „Komunikat Informacyjny” Belgia 2.D.01 Konarscy - rodzina 1.72 Konarski Szymon 40) 1.72 Konfederacja barska (1768-1772) zob. Bar m., Ukraina Konferencja Pokojowa (1918-1919) zob. Paryz m., Francja, Konferencja Pokojowa (1918-1919) Kongres 1815 r. zob. Wieden m., Austria, Kongres 1815 r. Kongres Wiedehski 1815 r. zob. Wieden m., Austria, Kongres Wiedehski 1815 r. Kongres Wolnej Kultury Polskiej (1956) 1.101, 1.109. Kongres Wolnej Prasy (1948) 1.64 Konkurs im. J. U. Niemcewicza zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Historyczno-Literackie. Konkurs im. J. U. Niemcewicza Konojad m., Polska 1.40 Konopnicka Maria 1.38 Konstanty Pawlowicz Romanow wielki ksi^z? rosyjski 2.49 Konstantynopol zob. Stambul m., Turcja Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej w Tuluzie zob. Tuluza m., Francja, Konsulat Rze­ czypospolitej Polskiej Kopaczewski Wladyslaw 40; 1.73 Kopeccy —rodzina 3.16 Korsakowie - rodzina 3.16 Korzeniowski Jözef 51 Korzybski Stanislaw 3.15 Kosmowski Ernest 3.15 Kossilowski Ildefons 1.49 Kostanecki Kazimierz 29, 32 Kostrzewski Jözef 1.126 Koscielscy zob. tez Paryz m., Francja, Towa­ rzystwo Historyczno-Literackie. Fundacja Koscielskich Kosciuszko Tadeusz 9,35) 3.1, 3.6 Kot Stanislaw 42) 1.74, 2.26 Kotlarczyk Czeslaw 1.13 Kowalski J. A. 3.15 Kowalski Mieczyslaw 3.15

171

Kowalski Tomasz 39; 3.15 Koziell Poklewska Ada zob. Poklewska Koziell Ada Koziorowicz Alfred 3.15 Koziorowicz Wladyslaw 3-15 Kozlowscy - rodzina 1.75 Kozlowska Barbara zob. M^karska-Kozlowska Barbara Kozlowski Aleksander 1.75 Kozuchowski Jozef 1.76 Kozuchowski Nemezy 3.12 Kornik m. Polska 2 1,25,42 Kraczak Napoleon 13', 3.12 Krahnas Franciszek zob. Kranas (Krahnas) Franciszek „Kraj” Petersburg 27 Krajewski Roman 3.15 Krakow m., Polska, 9, 26, 32, 33, 35; 3.8, 3.18 Kranas (Krahnas) Franciszek 40; 3.15 Krancowa Helena zob. Focht-Krancowa Helena z Szolcow Krasiczyn m., Polska, —Kancelaria Centralna Sapiehow 1.26 Krasinska Maria Ludwika zob. Czartoryska Maria Ludwika z Krasinskich Krasinski Adam 3.15 Krasinski Zygmunt 18; 1.91—IX Kraszewski Jozef Ignacy 20,21 Krawczyk M. 40 Krawiec Lucjan (pseud. Jean Malara) 1.77 Kret Wojciech 1.78 Kroszewski Pawel 3.15 Krolestwo Polskie 2.49, 3.4 Krolikowski Ludwik 22 Krzeczunowicz Andrzej 51 Krzemieniec m., Ukraina, —Liceum Krzemienieckie 7 Krzyzakowa Germaine z Mickiewiczow 1.79 Krzyzanowska-Grabinska Renata (Renee) 40; 1.80 Ksawery Wettin ksi^z^ saski 12; 2.20 Ksi^garnia Ignis-Opera zob. Paryz m., Francja, Ksi^garnia Ignis-Opera

172

Ksiçgarnia Libella zob. Paryz m., Francja, Ksiçgarnia Libella Ksiçgarnia Polska w Paryzu zob. Paryz m., Francja, Ksiçgarnia Polska (Libraire po­ lonaise de Paris) 1.83, 2.24 Ksiçstwo Warszawskie 3.4 Kubalski Mikolaj 3.12 Kucharski Pawel 1.81 Kuncewiczowa Maria 3.15 Kupras Lucjan K. 2.53 Kurlandia 17; 3.1 Kutrzeba Stanislaw 30, 32 Kwiatkowski Teofil 34 Lach-Szyrma Krystyn 13; 2.23 Lacour Christiane 3.15 La Fayette Marie-Joseph de 8; 3.6 La Flèche m., Francja 35 „La France et la Pologne dans leurs rela­ tions artistiques” Paryz 33 Lager Joseph L. C. 1.75 Lailly-en-Val m., Francja zob. Fonds Hu­ manitaire Polonaise, Bom Spokojnej Starosci (Maison de Retraite) w Lailly-en-Val Laks Szymon 1.82 Lam Paula 40 Lam Stanislaw 40, 42; 1.83 Lamennais Félicité Robert de 34 Lanter R. 3.15 „La Pologne Ilustrée” Paryz 1.191-IX Laskowicz Wladyslaw 23 L’Asphaltine zob. Société des Asphaltes et des Bitumes de l’Adriatique. L’Asphaltine Launay —rodzina 3.16 Launay E. de 1.37 Laurysiewicz Stefan 1.D.07 Laveaux —rodzina 3.16 „La Voix de Varsovie” Paryz 3 3 ; 3.17 „L’Univers” Paryz 3.8 Le Baleur-Szolc Hortensja 1.44 Lebenstein Jan 2.11 Lechon Jan 3 3 ; 1.83 LedöchowskiW 1.101 Lefrancq Paul 35

Legion Adama Mickiewicza 1848 r. 15, 16; 1.91-1, HI, VI Legiony Polskie we Wloszech (1797-1801) 3.4 Legiony zob. Wojsko Polskie. Legiony (1914-

1918 )

Leitgeber Andrzej 1.13 Leitgeber Witold 40; 1.13 Leitgeberowa Ilona 1.13 Leitgeberowa Irena 1.13 Lelewel Joachim 14, 34, 39; 1.49, 3.12 Lenartowicz Teofil 23,34 Leszczynscy —rodzina 1.93 Lévy Armand 1.79, 1.84, 1.91—1, II, VI; l. 92, 1.93 Lewak Adam 33,41 Lewandowski Kazimierz 3.2 Lewartowska Maria 3.15 Libraire polonaise de Paris zob. Paryz m., Fran­ cja, Ksiçgarnia Polska (Libraire polonaise de Paris) Liceum Krzemienieckie zob. Krzemieniec m., Ukraina, Liceum Krzemienieckie Liceum Polskie w Les Ageux zob. Ageux les m. , Francja, Polskie Liceum w Les Ageux i Saint-Jean Liceum Polskie w Saint-Jean zob. Ageux les m., Francja, Polskie Liceum w Les Ageux i Saint-Jean Liège m., Francja, Organizator Sil Zbrojnych i KomisjaBroni 2.15 Liga Polska 1.55 Lille Ludwik 42; 1.85 Limanowska Maria 1.53 Limanowski Boleslaw 1.53 Limanowski Zygmunt 1.53 Lion m., Francja 8 Lipkowska Wiktoria z Galçzowskich 1.47 Lipkowskijan 1.47 Lipkowski Jozef 1.47 Lipowski Ernest 20 Literary Asociation of the Friends of Poland zob. Towarzystwo Literackie Przyjaciot Polski w Anglii

Lizbona m., Portugalia 12 Locquin Jean 3.15 Londyn m., Wielka Brytania, —British Museum 13 —Grono Historyczne Polskie 13,42; 2.23, 3.5 —Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Foreign Office, d. State Paper Office Records) 13 —Polski Uniwersytet na Obczyžnie PUNO 35; 1.63, 1.132 —Polskie Towarzystwo Dobroczynnošci 2.23 —Zgromadzenie Ogóhi Polaków 2.23 Loteria Narodowa (1863-1864) 2.15 Lozanna m., Szwajcaria, —Gimnazjum 1.91—1 —Uniwersytet 1.91—1 Luicho m., Peru, —Compagnie Française Mines d’Or 1.47 Lutoslawski Wincenty 1.81 Lwów m., Ukraina 3.8 —Biblioteka Zakladu Narodowego im. Ossolinskich 20 Czytelnia Akademicka 23 Lachacinski Winicjusz 3.15 Ladniewska-Blankenheim Wanda 1.86 Lagiewniki m., Polska 1.40 Lagowski Piotr 1.87 Lobodowskijan 1.83 Losik Tomasz 34 Lucki Stanislaw 41 Lukasiewicz Julian 51 Luszczewskajadwiga (pseud. Deotyma) 1.38 Lūžyce 1.59 Maciejewska Helena 3.15 Maciora - rodzina 3.16 Magenta m., Wlochy 16 Majdrowicz Ksawery 3.15 Makowski Tadeusz 1.96 Malara Jean (pseud.) zob. Krawiec Lucjan Malewscy —rodzina 1.91—VIII; 1.93 Malewska Helena z Szymanowskich 1.88, 1.91— VIII; 1.93

173

Malewska Maria zob. Mickiewiczowa Maria z Malewskich Malewski Franciszek 1.89,1.91—VIII; 1.93 Malewskijan 1.93 Malewski Jôzef 1.93 Malinowski (Pobog-Malinowski) Wladyslaw 1.90, 1.132 Malinowski Jakub 9,24', 3.15 Malinowski Tomasz 3.15 Malkiewiczowa Jadwiga 3.15 Malachowski Kazimierz 3.15 Manziarly Marcelle de 1.D.06 Marczewski Jan 3.15 Maria Amalia z d. Wettin krolowa Obojga Sycylii 34 Maria Krystyna de Bourbon krolowa Hiszpanii 1.36 Maria Ksawera siostra zakonna zob. Czartoryska Maria z Grocholskich Markiewicz Kazimierz 13 Marrené Waleria 1.38 Maruszewska Elzbieta 3.15 Masoneria (wolnomularstwo) 1.77 Matura Ryszard 44 Mauersberger Adam 3.11 Mazurkiewicz Jan Wincenty 3.15 Mazurkiewicz Leon 3.15 Mediolan m., Wlochy 16 Meksyk 1.49 Mentel Stefan 3.15 Mçkarska-Kozlowska Barbara 3.15 Michalscy —rodzina 3.16 Michalski Konstanty 33 Michal Korybut Wisniowiecki krol Polski 34 Michalowski Feliks Wladyslaw 23; 3.15 Mickiewicz Adam 8, 15, 16, 34, 43', 1.91, 2.32, 3.6 Mickiewicz Adam zob. tez Fundusz Narodowy dla dzieci Adama Mickiewicza MickiewiczJôzef Rafall .79,1.84,1.91— VIII; 1.92, 1.93 Mickiewicz Wladyslaw 17,28,30,31,33, 34, 40, 51; 1.88, 1.91-1, VI, VIII; 1.93, 3.18

174

Mickiewiczowa Celina z Szymanowskich 1.91—VIII; 1.93 Mickiewiczowa Maria z Malewskich 3 1 ; 1.93, 1.94 Mickiewiczowie - rodzina 1.91—1, VII; 1.93 Mickiewiczowna Germaine zob. Krzyzakowa Germaine z Mickiewiczow Mickiewiczowna Helena 1.93, 1.95 Mickiewiczowna Maria (Mariotka) 1.93,1.96 Mickiewiczowna Maria zob. Gorecka Maria z Mickiewiczow Mieroslawski Ludwik 3.15 Mikolaj I car Rosji, krol Polski 7,22; 2.31 Mikolajczyk Stanislaw 1.77 Miller Lucie zob. Morato-Miller Lucie Ministère des Anciens Combattants, Francja 1.D.09 Ministerstwo Kultury i Sztuki Rzeczpospolitej Polskiej 39 Ministerstwo Przemyslu i Handlu Rz^du Rzeczpospolitej Polskiej naUchodzstwie 1.76 Ministerstwo Skarbu Rz^du Rzeczpospolitej Polskiej na Uchodzstwie. Biuro Przemyslu Wojennego 2.6 Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rz^du Rzeczpospolitej Polskiej na Uchodzstwie 1.101

Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii zob. Londyn m., Wielka Brytania, Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Foreign Office, d. State Paper Office Records) Ministerstwo Spraw Zagranicznych Zwi^zku Socjalistycznych Republik Radzieckich 36 Ministerstwo Wyznan Religijnych i Oswiecenia Publicznego Rz^du Rzeczpospolitej Pol­ skiej naUchodzstwie 1.70, 1.141 Mirepoix Lévis de 3.15 Miriam pseud. zob. Przesmycki Zenon Misja polska w Paryzu (1831) 1.71,1.91—IX; 2.21

Mission Polonaise Catholique en France zob. Paryz m., Francja, Polska Misja Katolicka (Mission Polonaise Catholique en France) Mitkiewicz-Zotitek Leon 40; 1.97

Mloda Polska zob. Stowarzyszenie „Mloda Polska” Mniszchowa Anna z Hanskich 3.15 Moll Jôzef Ignacy 3.2 Monachium m., Niemcy 12 Monfet Juliette 41 „Monika” zob. Polska Organizacja Walki o Niepodleglosc „Monika” Montalembert Charles 20 Montfort Annie Archambault de 1.98 Montfort Henri Archambault de 33, 35, 40; 1.99, 1.138 Montmorency m., Francja 13,26,28 Montpellier m., Francja 35 Montrésor m., Francja 35 Monkiewiczôwna Bronislawa 40; 1.100 Moraczewska Bibianna 1.38 Morandowie —rodzina 3.16 Morato-Millèr Lucie 1.13 Morawska Elzbieta 3.15 Morawski Kajetan Dzierzykraj 1.101 Morawski Kazimierz 3.15 Morawski Maciej 1.101 Morawski Teodor 9,20 Morawy 1.59 Moskwa m. Rosja, —ambasada Francji 36 - ambasada Stanow Zjednoczonych Ameryki 36 Motz Waclaw 3.15 Mrozek Slawomir 1.131 Munoz Fernando ksi^zç Rianzares 1.29 Muzée Carnevalet zob. Paryz m., Francja, Muzée Carnevalet Muzeum Adama Mickiewicza zob. Paryz m., Francja, Biblioteka Polska, Muzeum Adama Mickiewicza Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza zob. Warszawa m., Polska, Muzeum Lite­ ratury im. Adama Mickiewicza Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu zob. Rapperswil m., Szwajcaria, Muzeum Narodowe Polskie Mycielski Zygmunt 1.D.06

Najder Róza 44 Nakwaski Henryk 22 Nancy m., Francja, —Szkola Polska 8; 2.25, 2.45 Napoleon I cesarz Francuzów 3.6 Napoleon III (Ludwik Napoleon Bonaparte) cesarz Francji 16,17,34 Natuniewicz Halina 36 Nawojska Wanda 3.15 Nawrocka-Liberman Zofia 3.15 Nesselrode Karl W 22 Neugersdorf m., Niemcy 35 Niciakjan 3.15 Niedzwiecki Leonard 3.15 NiemcewiczJulian Ursyn 9 , 12,13,18; 1.91— I, II; 1.102, 3.7, 3.12, 3.15, zob. tez Pa­ ryz m., Francja, Towarzystwo Historyczno-Literackie, Konkurs im. J. U. Niemcewicza Niemcewicz Karol Ursyn 18 Niemcy 36; 1.4 Niepodleglosc i Demokracja zob. Polski Ruch Wolnosciowy „Niepodleglosc i Demo­ kracja” Nieswiez m., Bialorus 7 Niezabitowski Cyprian 3.2 Niezalezny Zwi^zek Nauczycielstwa Polskiego we Francji 1.146, 2.22 Normandia 2.54 Norwid Cyprian Kamil 39; 1.49 Nosal Alojzy 1.103 Nowa Kaledonia 21 Nowak-Jezioranski Jan 41 Nowak-Przygodzki Antoni 40; 1.104 Nowak Janusz 42 Noyers Pierre des 12 Obozy jenieckie zob. Ostaszków m., Rosja Obozy jenieckie zob. Starobielsk m., Ukraina Odyniec Edward 34 „Ogniwo” Zarz^d Glówny 1.105 Ogonowska Malwina 23 Ogól Emigracji Polskiej w Anglii (Grono Londynskie) 42; 2.23 Okinczyc-Zaleska Bohdana 35

175

Olewinski Wincenty 3.15 Olivera d’Astoria Suzanne de zob. Jackowska d’Olivera d’Astoria Suzanne Olizarowski Antoni Tomasz 3.2,3.15 Olizarowski Tomasz 22 Oppanowicz Jan 2.50 Ordynacja Ostrogska zob. Ostrog m., Polska, ordynacja Organizator Sil Zbrojnych zob. Liege m., Francja, Organizator Sil Zbrojnych i Komisja Bronx Orlean m., Francja 12 —Szkola Polska 8; 2.45 Orléans —rodzina 1.28. Orléans Malgorzata de zob. Czartoryska Malgorzata d’Orléans Orlowska Helena 3.15 Orlowski Ignacy 3.15 Orlowski Leon 3.15 Ossolinska Katarzyna z Jablonowskich 3.18 Ostaszkow m., Rosja, —obozy jenieckie 3.17 Ostrolçka m., Polska 7 Ostrowski Boleslaw Jozafat 20 Ostrowski Jan 1.105 Ostrowski Krystyn zob. Instytucja Stypendialna Krystyna Ostrowskiego Ostrowski Wladyslaw 20 Ostrozynska Maria 1.106 Ostrozynska Zofia 1.107 Ostrog m., Polska, —ordynacja 3.1 Osnialowski Marian 40; 3.15 Oswit-Grzegorzewska Felicja 1.108 Ouevre Polonaise de St. Casimir zob. Zaklad Weteranöw sw. Kazimierza (Ouevre Po­ lonaise de St. Casimir) Paderewska Helena z Gorskich 1.96 Paderewski Ignacy 1.96 Palicki Bohdan 3.15 Pallavicino Ogilio kard. 34 Pankiewicz Adam 1.D.07 Pankiewicz Eugeniusz 1.D.07

176

Pankiewicz Jozef 1.D.07 Pankiewiczowajadwigaz Ejchlerow 1.D.07 Panczak Jerzy 3.15 Parczewski Tadeusz 1.109 Parysowie —rodzina 3.16 Paryz m., Francja,passim-, - ambasada Polski (Ambasade de la Polo­ gne XX w.) 1.7, 1.110,2.2 - Bank Emigracji Polskiej 42, 2.3 - Biblioteka Polska (Bibliothèque Polonaise) passim, 1.10, 1.19, 1.23, 1.43, 1.46, 1.55, 1.63, 1.78, 1.91—IX ; 1.101, 1.112, 1.145, 2.5, 2.43, 3.11. - Biblioteka Polska. Muzeum Adama Mickiewicza31, 33,33,36,41,42 - Bibliothèque Nationale (Bibliothèque Royal) 12 - Biuro Wojskowo-Informacyjne XIX w. 2.15 - Centre d’Études Polonaises 32, 33; 1.132 - Centre National de la Recherche Scienti­ fique 1.77 - College de France 34; 1.91-1 - Czytelnia Polska 3.17 - Ecole des Chartres 12 - Galeria Lambert 2.11, 2,19 - Grono Sejmowe Polskie w Paryžu zob. Sejm polski na emigracji (Grono Sejmowe Pol­ skie w Paryžu) - Hôtel Lambert 16, 23, 42; 1.26, 2.12 - Instytucja Przygotowawcza. Polska Szko­ la Wyzsza Polska na Montparnasse (In­ stitution Préparatoire Polonaise; Szkola Przygotowawcza Polska w Paryžu; Ecole supérieure polonaise) 23; 1.26, 2.40 - Instytut Katolicki (Institut Catholique de Paris). Sekcja Polska 44; 1.7. - Klub Polski (Towarzystwo Polskie) 42; 2.16 - Komitet Emigracji Polskiej (Comité de l’Émigration polonaise; Komitet Ogolu Emigracji Polskiej w Paryžu) 42; 2.17, Wydzial Redakcyjny 2.23 - Komitet Narodowy Polski (Comité Na­ tional polonaise) 1.136, 1.141, 3.17

—Komitet Polski 1863 r. 2.15 —Konferencja Pokojowa (1918-1919) 1.141 —Konsulat Generalny w Paryzu (Consulat Général de Pologne en France) 1.70. —Ksiçgarnia Ignis-Opera 1.37, 2.34, 3.17 —Ksiçgarnia Libella 2.19 —Ksiçgarnia Polska (Libraire polonaise de Paris) 1.83, 2.24 —Muzée Carnevalet 33 —Polska Agencja Prasowa (Agence Polonaise de Presse) 40; 1.136 —Polska Misja Katolicka (Mission Polonaise Catholique en France) 28; 1.55, 1.90 —Polska Szkola Malarska 1.D.07 —Polska Szkola Wojskowa 8 —Stacja Naukowa Polskiej Akademii Nauk (d. Polskiej Akademii Umiejçtnosci) 29; 1.135, 2.5 —Stowarzyszenie Milosierdzia Polskich Niewiast 2.42 —Stowarzyszenie Wytworcow Polskich 1.37, 2.37 —Szkola Narodowa Polska na Batignolles (École Nationale Polonaise de Paris) 21, 23, 39; 1.16, 1.47, 1.49, 1.55, 1.91-1; 2.39 —Towarzystwo Filharmoniczne Polskie 3.17 —Towarzystwo Historyczne 14,13 —Towarzystwo Historyczno-Literackie pas­ sim; 1.47, 1.141, 2.5, 2.43, З.Ц Towarzystwo Historyczno-Literackie. Fundacja Koscielskich 1.101 —Towarzystwo Historyczno-Literackie. Kon­ kurs im. J. U. Niemcewicza 2.43 —Towarzystwo Literackie (Société Littéraire Polonaise) 14, 13; 2.43 —Towarzystwo Literackie. Komisja Wydawnicza 13 —Towarzystwo Literackie. Wydzial Historyczny 9-12; 2.43, 3.5 —Towarzystwo Literackie. Wydzial Statystyczny 7, 9; 2.43 —Towarzystwo Mlodziezy Polskiej w Paryzu „Kolo” (Stowarzyszenie Polskie „Kolo”) 3.17

—Towarzystwo Politechniczne Polskie (Société polytechnique Polonaise) 42; 1.4, 2.44 —Towarzystwo Przyjaciol Ksi^zki 33 —Towarzystwo Wojskowych Polskich 1.47 —trybunal paryski 38 —Unia Stowarzyszen Polskiej Mlodziezy Niepodleglosciowo-Postçpowej i Stowarzyszenia „Filarecja” w Paryzu 1.55, 3.17 —Uniwersytet Sorbona (la Sorbonne) 34; 1.63 —Zwi^zek Inzynierow Polskich 2.53 —Zwi^zek Zawodowy Korespondentôw Pol­ skich 2.58 Paskiewicz Iwan 7 Paszkowski Czeslaw 41 Pau m., Francja 33 Pelc Wladyslaw 1.110 Pensja Panien Polskich przy Zakladzie sw. Kazimierza zob. Zaklad sw. Kazimierza. Pensja Panien Polskich Perkins Christopher 1.25 Petersburg m., Rosja 7 Petinetti J akub 3.15 Pezda Janusz 42 Piasecka-Johnson Barbara 38 Piechura Jerzy 2.52 Pietkiewicz Antoni wlasc. zob. Plug Adam pseud. Piltz Erazm 1.136, 3.15 Pilsudski Jozef 33; 1.50 Piotrkôw m., Polska 34 Piotrowski Dionizy 22; 3.2 Piotrowski Tadeusz 3.15 Piszczkowski Tadeusz 3.15 Placôwka Paryz 41 ; 2.30 Plater Ludwik 7, 9, 10; 1.91-1; 2.21, 3.12 Plater Wladyslaw 21 Plater Zyberk Maria 2.46 Platerowie —rodzina 3.16 Plichta Andrzej 9 Plug Adam pseud, (wlasc. Antoni Pietkiewicz) 1.38 Pobog-Malinowski Wladyslaw zob. Mali­ nowski (Pobog-Malinowski) Wladyslaw Podberezki Tereszczenko Jerzy 3.15

177

Podgorski Jozef 3.15 Podolską Maria zob. Prochaskowa Maria z Podolskich Pogorzelska Czeslawa zob. Brodnicka Czeslawa (Celina) z Pogorzelskiech Poklewska Koziell Ada 3.15 Polska Agencja Prasowa Polpress zob. Ber­ lin m., Niemcy, Polska Agencja Prasowa Polpress Polska Agencja Prasowa Swiatpol 3.17 Polska Agencja Prasowa zob. Paryž m., Francja, Polska Agencja Prasowa (Agence Polonaise de Presse) Polska Agencja Prasowo-Informacyjna zob. Paryž m., Francja, Polska Agencja Pra­ sowa (Agence Polonaise de Presse) Polska Akademia Nauk 37 Polska Akademia Umiejętnošci 19, 24, 27-30, 32, 34, 36, 37, 42, 45, 46, 48, 4; 2.43 Polska Akademia Umiejętnošci zob. tež Pa­ ryž m., Francja, Stacja Naukowa Polskiej Akademii Nauk Polska Akademia Umiejętnošci zob. tež Pol­ ska Akademia Nauk Polska Biblioteka w Wiedniu zob. Wieden m., Austria, Polska Biblioteka Polska Czytelnia Akademicka w Karlsruhe zob. Karlsruhe m., Niemcy, Polska Czy­ telnia Akademicka Polska Liga Nauczania 3.17 Polska Misja Katolicka w Paryžu zob. Paryž m., Francja, Polska Misja Katolicka (Mission Polonaise Catholique en France) Polska Organizacja Walki o Niepodleglošč „Monika” 1.70, 2.28 Polska Partia Socjal-Demokratyczna 1.77 Polska Partia Socjalistyczna 1.55, 1.57, 1.77 Polska Partia Socjalistyczna w Belgii 2.D.01 Polska Szkola Malarska w Paryžu zob. Paryž m., Francja, Polska Szkola Malarska Polska Szkola Wojskowa w Paryžu zob. Paryž m., Francja, Polska Szkola Wojskowa Polska Wojskowa Misja Likwidacyjna 2.29

178

Polski Czerwony Krzyz 2.7, 2.24 Polski Osrodek Historyczny w Rzymie zob. Rzym m., Wlochy, Polski Osrodek Histo­ ryczny Polski Ruch Wolnosciowy „Niepodleglosc i Demokracja” 1.64, 1.109. Polski Uniwersytet na Obczyznie zob. Londyn m., Wielka Brytania, Polski Uni­ wersytet na Obczyznie PUNO Polski Zwi^zek Deportowanych 1.141 Polskie Biuro Pomocy Jencom i Ofiarom Wojny 3.17 Polskie Liceum w Les Ageux i Saint-Jean zob. Ageux les m., Francja, Polskie Liceum w Les Ageux i Saint-Jean Polskie Stronnictwo Ludowe 1.74, 1.109 Polskie Stronnictwo Ludowe, Kolo Argenteuil zob. Argenteuil m., Francja Polskie Towarzystwo Dobroczynnosci w Londynie zob. Londyn m., Wielka Brytania, Polskie Towarzystwo Dobroczynnosci Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokol” 1.37, 1.55, 2.27 Polskie Zjednoczenie Rzymsko-Katolickie w Chicago zob. Chicago m., Stany Zjednoczone, Polskie Zjednoczenie Rzymsko-Katolickie Poniatowski Andrzej 51 Poniatowski Jozef 3.6 Porozumienie Polskich Stowarzyszen Akademickich 2.36. Portsmouth m., Wielka Brytania, Szkola Dzieci Polskich 2.23 Portugalia 11 Postawka Leon 28 Potocka Adamina zob. Kamienska Adamina z Potockich Potocki Jozef 1.101 Potocki Stanislaw Kostka 3.7 POWN zob. Polska Organizacja Walki o Niepodleglosc Pozerski Edward Pomian 1.111 Praniewicz Tomasz 1.37 Pr^dzynski Ignacy 3-3

Prochaska Franciszek 1.13, 1.D.08 Prochaskowa Maria z Podolskich 1.D.08 Prokop Marek P 42, 44 Prusy 21; 3.10 Pruszakowa Seweryna z Zochowskich zob. Duchinska Seweryna z Zochowskich lv Pruszakowa Przedsi^biorstwo „Electra” w Peru 1.47 Przesmycki Zenon (pseud. Miriam) 1.38 Przewlocki Klemens 3-15 Przybos Julian 1.15 Puchalski Tomasz 3.4 Pulaski Franciszek 27, 30-32, 34-37, 39, 41,42,51-, 1.112,2.5 Pulk Kozaków Ottomanskich 16 PUNO zob. Londyn m., Wielka Brytania, Polski Uniwersytet na Obczyznie Puszetowie —rodzina 3.16 Quinet Edgar 3-15 Raczynski Edward 1.101 Raczynski Roger 3.15 Rada Europy zob. Strasburg m., Francja, Rada Europy Rada Wolnych Polaków 1.109 Radio France Internationale 1.64, 1.85, 3.17 Radio Wolna Europa 1.64, 1.101 Radwan August 3.15 Radziwill Antoni 3.7 Radziwill Hieronim Florian 1.113 Radziwillowie - rodzina 1.113 Raibeaux Felix 3.15 Raimondi Marcantonio 14 Rappaport Emil Stanislaw 1.114 Rapperswil m., Szwajcaria, Muzeum Narodowe Polskie 2 1; 1.16, 1.47, 1.57 Raumer Friedrich 22 Rederowa Danuta 3 1 Reims m., Francja 12 Rembrandt Harmensz van Rijn 14,32 Reprezentacja Ksztalc^cej si§ Mlodziezy 1.55

Rettel Leonard 3.2 Rey Lucienne (wlasc. Aniela Gacka) 1.115 Reymont Wladyslaw 40; 3.15 Reytanöwna Anna zob. Gieryczowa Anna z Reytanow Reyzner Mieczyslaw 35 R^czyhski Jerzy 1.116, 3.12 Rianzares ksi^z^ zob. Muhoz Fernando ksiq.zq Rianzares „Robotnik” Londyn 2.D.01 „Roczniki Towarzystwa Historyczno-Literäckiego” Paryz 18,44 Romanowicz Kazimierz 2.11,2.19 Romanowiczowa Zofia 2.11,2.19 Römer Eugeniusz Mikolaj 3.15 Rosen Adam 1.101 Rosenblat Maria 34 Rosja 7,15,21,36; 3.1,3.10 Rostworowski Karol Hubert 1.39 Rousset Josephine 2.12 Rozwadowski Jan Michal 32 Rozanski Edward 3.15 Rözycki Samuel 2.41 Rözycki Seweryn 3.15 Rudnicka Zuzanna zob. Arlet Susanne z d. Rudnicka Rudnicki Klemens 3.15 Rudnicki Marek 44 Rudnicki Marian 27,47; 1.47 Rudzinska Anna 3.15 Rudzihski Witold 1.121 Rumunia 1.7 Ruprecht Karol 18 Russanowska Pelagia zob. Fundacja Pelagii Russanowskiej Rustejko Jozef 1.26, 1.117 Rutkowska Ewa 41 Rybihski Feliks 2.50 Rybinski Maciej 16, 23; 1.91—IX ; 2.50, 3.12

Rybihski Michal 2.50 Rydz-Smigly Edward 33; 1.132 Rz^d Narodowy 1831 r. 2.31 Rz^d Narodowy Polski 1863 r. 21

179

Rząd Rzeczpospolitej Polskiej na Uchodžstwie 35 , —zob. tež Ministerstwo Przemyslu i Handlu Rządu Rzeczpospolitej Polskiej na Uchodzstwie —zob. tež Ministerstwo Skarbu Rządu Rzecz­ pospolitej Polskiej na Uchodzstwie. Biu­ ro Przemyshi Wojennego —zob. tež Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rządu Rzeczpospolitej Polskiej na Uchodzstwie —zob. tež Ministerstwo Wyznan i Oswiecenia Publicznego Rządu Rzeczpospolitej Polskiej na Uchodfstwie —zob. tež Ministerstwo Skarbu Rządu Rzeczpospolitej Polskiej na Uchodzstwie Rzym m., Wlochy 16 —Polski Ošrodek Historyczny w Rzymie 12 —ambasada Polski XX w. 1.74 —Biblioteka OO. Zmartwychwstancôw w Rzymie 13 —Polski Ošrodek Historyczny 12 Saint-Elme Robert de 3.15 Saint-Jean m., Francja —zob. Ageux les m., Francja, Polskie Liceum w Les Ageux i Saint-Jean; —zob. Ageux les m., Francja Towarzystwo Przyjaciôl Polskiego Liceum w Les Ageux i Saint-Jean Saint-Mandé m., Francja 1.26 Saint-Cloud m., Francja, —Comité Parrainage de Saint Cloud 1.115 Sakowska-Wenke Wanda 3.15 Saksonia 7, 8 Salska Helena 3.15 Sand George pseud. (wlasc. Aurora Dudevantzd. Dupin) 33; 1.21 Sapieha Ksawery 3.1 Sapiehowie zob. Krasiczyn m., Polska, Kancelaria Centralna Sapiehow w Krasiczynie Sapiežanka Anna zob. Czartoryska Anna z Sapiehow Sapiežyna Anna z Zamoyskich 1.26, 1.118

180

Sapiezyna Teofila z Jablonowskich 3.1 Sasinowski Mikolaj 3.15 Schmidt Waclaw 3.15 „Schronisko” zob. Sluzba Geograficzna AK „Schronisko” Sclavus Waclaw (pseud.) zob. G^siorowski Waclaw Sebastiani Horacy 7 Sejm polski 1831 r. 2.31 Sejm polski na emigracji (Grono Sejmowe Polskie w Paryzu) 42; 2.32 Semenenko Piotr 3.3 Senechal 1.138 Sepienko m., Polska 1.40 Seredynski Ignacy 12 Siekiera Bartlomiej pseud. zob. Dybowski Aleksander Napoleon (pseud. Bartlomiej Siekiera, Napoleon Dyski) Sieniatecka Teresa 42 Sieniawa m., Polska 26, 42 Sienkiewicz Adam 1.119 Sienkiewicz Artur 12,23 ; 1.119 Sienkiewicz Henryk 40 Sienkiewicz Karol 9 , 11,12,51', 1.26,1.91—1, II; 1.119, 2.5, 3.3 Sienkiewicz Robert 1.119 Sienkiewiczowa Swi^toslawa z Borz^ckich 1.119 Sienkiewiczowie —rodzina 1.119 Sierawski Julian 14', 3.12 Sieroszewski Waclaw 3.15 Sivers Jan Jakub 2.1 Siwinski Edward 18 Skalski Mieczyslaw 2.53 Skarb Narodowy 1.16, 1.55, 1.101 Skarbek Jan 42 Skirmunt Konstanty 1.39 Skrobako Danuta 1.121 Skrowaczewski Stanislaw 1.121 Skrzynecki Jan 3.12 Skwarczynski Henryk 3.15 Skwirczynska Irena 3.15 Slomczewski Michal 2.50 Slowacja 1.59

Slowacki Juliusz 1.91—IX; 1.132, 2.47 Sluzba Geograficzna AK „Schronisko” 1.126 Smolikowski Aleksander 1.91—IX Smolikowski Andrzej 1.91-IX Smólski Alojzy 3.15 Smólski Karol 1.120 Sobiescy —rodzina 3.16 Sobotkiewicz Stanislaw 3.15 Société „Comitis” [przedsiçbiorstwo handlowe] 1.70 Société de Civilisation 8 Société de la Chandelle de L’Inde 1.119 Société des Artistes Françaises 1.138 Société des Asphaltes et des Bitumes de l’Adriatique. L’Asphaltine 1.26, 2.33 Société Franco-Polonaise d’Edition 2.34 Société Littéraire Polonaise zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Literackie w Paryzu (Société Littéraire Polonaise) Société Polonaise Artistique et Littéraire zob. Towarzystwo Polskie Artystyczno-Literackie (Société Polonaise Artistique et Littéraire) Société Polonaise d’Echanges Littéraires et Ar­ tistiques entre la Pologne et la France zob. Towarzystwo Wymiany Literackiej i Artystycznej miçdzy Polsk^ i Francja (Société Polonaise d’Echanges Littéraires et Arti­ stiques entre la Pologne et la France) Société polytechnique Polonaise zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Politechniczne Polskie (Société polytechnique Polonaise) „Sokôl” zob. Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokôl” Solyga Izabela 51 Sorbona (la Sorbonne) zob. Paryz m., Francja, Uniwersytet Sorbona (la Sorbonne) Soroka Waclaw 2.26 Spisak Michal 1.121 „Spôjnia” zob. Towarzystwo Studentôw Polskich „Spôjnia” Srzednicki Zygmunt 1.122 Stacja Naukowa Polskiej Akademii Nauk zob. Paryz m., Francja, Stacja Naukowa Polskiej Akademii Nauk

Stackelberg Otton Magnus von 2.1 Stambul m., Turcja, Dywizja Kozakôw Sultanskich w Konstantynopolu (Division des Cosaques du Sultan) 16\ 1.91-VII; 2.9 Staniewicz Maciej 13 Staniewicz Sylwester 1.53, 1.123 Stanislaw August Poniatowski krôl Polski 20; 3.1, 3.3, 3.6 Stanislaw Leszczynski krôl Polski 9,34 Stany Zjednoczone Ameryki Pin. 11,43', 1.67 Starobielsk m., Ukraina, - obozy jenieckie 3.17 State Paper Office Records zob. Londyn m., Wielka Brytania, Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Foreign Office d. State Paper Office Records) Stawiarski Franciszek 23 ; 1.77, 2.23 Stawiarski Seweryn 1.77 Stecka Julia z Czackich 1.93 Stempor Wilhelm 3.15 Stçpien Henryk 3.13 Stçpinski A. 47 Stçpowski Jôzef 3.15 Stoczek m., Polska 7 Stowarzyszenia Polskiej Mlodziezy Niepodleglosciowo-Postçpowej 3.17 Stowarzyszenie „Les Amis de la Pologne” 1.2, 2.35 Stowarzyszenie „Mloda Polska” 3.17 Stowarzyszenie „Spôjnia” zob. Towarzystwo Studentôw Polskich „Spôjnia” Stowarzyszenie b. Uczniow Szkoty Narodowej Polskiej zob. Towarzystwo b. Uczniow Szkoly Batignolskiej (Association des Anciens Elèves de l’Ecole Polonaise); Sto­ warzyszenie Bylych Uczniow Szkoly Pol­ skiej Stowarzyszenie Inzynierôw i Technikôw Pol­ skich we Francji (Association des ingé­ nieurs et techniciens polonais en France) 1.101, 2.36, 2.D.02 Stowarzyszenie Milosierdzia Polskich Niewiast w Paryzu zob. Paryz m., Francja,

181

Stowarzyszenie Milosierdzia Polskich Niewiast Stowarzyszenie Podatkowe Emigracja Pol­ ska zob. Instytucja „Czci i Chleba” Sto­ warzyszenie Podatkowe Stowarzyszenie Podatkowe zob. Instytucja „Czci i Chleba” Stowarzyszenie Podatkowe Stowarzyszenie Polskich Kombatantow i ich rodzin we Francji (Association des anciens combattants polonais et de leurs familles en France) 1.104, 1.109, 3.17, 1.D.09 Stowarzyszenie Polskie „Kolo” zob. Towarzystwo Mlodziezy Polskiej w Paryzu „Kolo” Stowarzyszenie Studentow Polskich we Fran­ cji 2.36 Stowarzyszenie Wytworcôw Polskich w Pa­ ryzu zob. Paryz m., Francja, Stowarzysze­ nie Wytworcow Polskich Strasburg m., Francja, —Kolegium Wolnej Europy 1.141, 2.4 —Rada Europy 1.101 Straszewska Zofia 3.15 Strauch Edmund 3.15 Stronczak Czeslaw Adam 3.15 Stronnictwo Pracy Kanady 1.105 Strug Andrzej 33 Strzelec zob. Zwi^zek Strzelecki Strzembosz Wladyslaw 34; 1.124, 3.18 Strzemboszowa Stanislawa 34 Stuart Dudley Coutts lord 2.23 Studnicka Wladyslawa 1.53 Studnicki Waclaw 1.53 Suberlak Jan 3.15 Supinski Leon 3.15 Syberia 7, 20; 1.66 Sydow Bronislas von 1.21 Szabelska Eugenia 1.125 Szabelski Konstanty 1.125, 2.25 Szalawa Zofia 41 Szalowski Antoni 3.15 Szampania 12 Szawlowscy —rodzina 3.16 Szczerbo (Rawicz-Szczerbo) Antoni 1.D.09.

182

Szkola Dzieci Polskich w Portsmouth zob. Portsmouth m., Wielka Brytania, Szkola Dzieci Polskich Szkola Ludowa 1.55 Szkola Narodowa Polska na Batignolles (Ecole Nationale Polonaise de Paris) zob. Paryz m., Francja, Szkola Narodowa Polska na Batignolles (Ecole Nationale Polonaise de Paris) Szkola Nauk Politycznych 33 Szkola Nauk Politycznych i Spolecznych. Oddzial Francja 1.104, 2.38 Szkola Polska na Batignolles zob. Paryz m., Francja, Szkola Narodowa Polska na Batignolles (Ecole Nationale Polonaise de Paris) Szkola Polska w Nancy zob. Nancy m., Francja, Szkola Polska Szkola Polska zob. Orlean m., Francja, Szko­ la Polska Szkola Przygotowawcza Polska w Paryzu zob. Paryz m., Francja, Instytucja Przygotowaw­ cza Polska Szkola Wyzsza Polska na Mont­ parnasse (Ecole supérieure polonaise) Szolcjan40; 1.44 Szolc Le Baleur Hortensja zob. Le BaleurSzolc Hortensja Szolcowna Helena zob. Focht-Krancowa Helena z Szolcow Szoldrski Wladyslaw 3.15 Sztab Glowny Wojska Polskiego 1831 r. 2.41 Szubski Nepomucen 41 ; 3-15 Szulc Kazimierz 3.15 Szumanski Mieczyslaw 1.126 Szurek Maria zob. Wisti-Szurek Maria Stefania Szwarcenberg-Czerny Kazimierz 1.127 Szwecja 1 7 Szweycer Michal 34 Szwykowski Kazimierz 1.47 Szymanowscy —rodzina 1.93 Szymanowska Celina zob. Mickiewiczowa Celina z Szymanowskich Szymanowska Helena zob. Malewska He­ lena z Szymanowskich

Szymanowska Maria 34; 1.91—VIII Szymanskijan 1.128 Szypowski Leon 3.14 Szypulski Marek 41 Szyszman Szymon 1.129 Sl^sk 1.59, 2.35 Sliwinski Leon 1.130 Sniadeccy - rodzina 2.39 Swiatpol zob. Polska Agencja Prasowa Swiatpol SwiçcickiJozef 1.91-IX Talko Leszek 44,51 Tarn Adam 1.131 Tarnowski Stanislaw 30 Taroni —rodzina 3.16 Tasso Torquato 22 TereszczenkoJerzy zob. PodberezkiTereszczenkoJerzy Terlecki Jan 2.23 Teslar Jozef Andrzej 40; 1.132 Theiner Auguste 3.5 Thiers Adolf 21 Tokarski Adam 2.10, 2.25 Tomczak Michal 2.26 TOPF zob. Towarzystwo Opieki nad Polakami we Francji Towarzystwo Architektow Polskich we Francji 1.D.09 Towarzystwo b. Uczniow Szkoly Batignolskiej (Stowarzyszenie b. Uczniow Szkoly Narodowej Polskiej; Association des Anciens Éleves de l’École Polonaise) 26, 45; 1.3,

1.111, 2.39 Towarzystwo b. Uczniow Zakladöw Naukowych we Francji 3.17 Towarzystwo Demokratyczne Polskie 21,39; 1.55, 1.77, 2.23 Towarzystwo Dobroczynnosci Dam Polskich (Association des Dames de la Charité) 14, 39; 2.42 Towarzystwo Filharmoniczne Polskie zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Fil­ harmoniczne Polskie

Towarzystwo Historyczne w Paryzu zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Historyczne Towarzystwo Historyczno-Literackie zob. Pa­ ryz m., Francja, Towarzystwo Historyczno-Literackie Towarzystwo Historyczno-Literackie, Fundusz Stypendialny im. Stanislawa Lama 44 Towarzystwo Historyczno-Literackie, Fundusz Stypendialny im. Zuzanny i Jana Brzçkowskich 44 Towarzystwo Literackie Przyjaciol Polski w Anglii (Literary Asociation of the Friends of Poland) 2.23. Towarzystwo Literackie w Paryzu (Société Littéraire Polonaise) zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Literackie w Paryzu (Société Littéraire Polonaise) Towarzystwo Literacko-Historyczne zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Histo­ ryczno-Literackie Towarzystwo Opieki nad Polakami we Fran­ cji 1.7, 1.76, 1.83, 1.141, 2.18, 2.24 Towarzystwo Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji (Towarzystwo Opieki nad Grobami Zasluzonych Polakow; Komisja Opieki nad Grobami Polskimi; Komisja Grobow Pol­ skich) 1.124, 1.125, 1.128 Towarzystwo Opieki Spoleczno-Kulturalnej dla Wychodzstwa Polskiego we Francji 33 Towarzystwo Oswiatowe im. J. Pilsudskiego w Aubervilliers zob. Aubervilliers m., Francja, Towarzystwo Oswiatowe im. J. Pilsudskiego w Aubervilliers Towarzystwo Politechniczne Polskie w Pa­ ryzu zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Politechniczne Polskie (Société polytech­ nique Polonaise) Towarzystwo Polskie Artystyczno-Literackie (Société Polonaise Artistique et Litté­ raire) 1.124 Towarzystwo Polskie Wymiany Literackiej i Artystycznej miçdzy Polsk^ i Francja, (Société Polonaise d’Echanges Littéraires

183

et Artistiques entre la Pologne et la Fran­ ce) 2.47 Towarzystwo Polskie zob. Klub Polski (Towarzystwo Polskie) Towarzystwo Polskie zob. Paryz m., Francja, Klub Polski (Towarzystwo Polskie) Towarzystwo Pomocy dla Zolnierzy Polakôw we Francji 3.17 Towarzystwo Pomocy Naukowej (Towarzy­ stwo Wzajemnego Oswiecania siç) 7-9, 42; 1.55,2.23, 2.45 Towarzystwo Pracuj^cych Polakôw 1.55 Towarzystwo Przyjaciôl Ksi^zki w Paryzu zob. Towarzystwo Przyjaciôl Ksi^zki w Paryzu Towarzystwo Przyjaciôl Liceum Polskiego w Les Ageux zob. Ageux les m., Francja, Towarzystwo Przyjaciôl Liceum Polskie­ go (Association des Amis du Lycée Polo­ nais aux Ageux ) Towarzystwo Przyjaciôl Nauk w Warszawie zob. Warszawa m., Polska, Towarzystwo Przyjaciôl Nauk Towarzystwo Studentôw Polskich „Spôjnia” 1.55 Towarzystwo sw. Wincentego à Paulo 2.42, 2.46 Towarzystwo Uniwersytetôw Robotniczych

2.D.01 Towarzystwo Wojskowych Polskich w Pary­ zu zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Wojskowych Polskich Towarzystwo Wychowania Narodowego Dzieci Wychodzcôw Polskich 2.39 Towarzystwo Wydawnicze „Polska Armia Blçkitna” 3.17 Towarzystwo Wymiany Literacko-Artystycznej miçdzy Polsk^ a Francja 33 Towarzystwo Wzajemnego Oswiecania siç zob. Towarzystwo Pomocy Naukowej (Towarzy­ stwo Wzajemnego Oswiecania siç) Towarzystwo Wzajemnego Oswiecania siç zob. Towarzystwo Pomocy Naukowej Towarzystwo Wzajemnej Pomocy 1.55

184

Towarzystwo Zjednoczonej Mlodziezy Polskiej Zagranic^ 1.55 Towianski Andrzej 1.91—I, V Trentowski Bronislaw 22 „Tribune des Peuples” („Trybuna Ludow”) Paryz 34; 1.91-1 Trzeciak Feliks 13 Tuluza m., Francja 33 —Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej 2.18 Turski Eugeniusz 1.133 Tychomel m., Polska 1.26 Tyszkiewicz Samuel 1.13 Ubysz Wincenty 2.50 Ujejski Jozef 3.15 Umiastowska Joanna 41 Umiastowski Roman 41; 3.15 Uminski Jan 3.15 Unia Polakow w Brazylii 1.101 Unia Stowarzyszen Polskiej Mlodziezy Niepodleglosciowo-Post^powej i Stowarzyszenia „Filarecja” w Paryzu zob. Paryz m., Francja, Unia Stowarzyszen Polskiej Mlo­ dziezy N iepodleglosciowo-Post^powej i Stowarzyszenia „Filarecja” Union Academique Internationale 33 Uniwersytecki Oboz Internowanych we Fryburgu zob. Fryburg m., Szwajcaria, Uni­ wersytecki Oboz Internowanych Uniwersytet Jagiellonski zob. Krakow m., Polska, Uniwersytet Jagiellonski Uniwersytet Paryski zob. Paryz m., Francja, Uniwersytet Sorbona (la Sorbonne) Uniwersytet w Lozannie zob. Lozanna m., Szwajcaria, Uniwersytet Uniwersytet Warszawski zob. Warszawa m., Polska, Uniwersytet Warszawski Uniwersytet we Fryburgu zob. Fryburg m., Szwajcaria, Uniwersytet we Fryburgu Uniwersytet Wilenski zob. Wilno m., Litwa, Uniwersytet Wilenski Urbanowicz Jozef 13 Urmowski Leon

Vaillant Jean Paul 1.13 Valenciennes m., Francja 33 Valéry Paul 33 Van der Noot Anne Leone zob. Wrotnowska Anne Leone z d. Van der Noot Van Haardt Jerzy zob. Brodnicki Van Haardt Jerzy Vardon André zob. Goupil-Vardon André Vialar Paul 3.15 Viard (Vialard ?) Louis Renée 3.15 Vincenz Stanislaw 1.13 Waliszewski Kazimierz 2 7 Wankowicz Walenty 34 Warszawa m., Polska 7, 36 - ambasada Rosji (XVIII w.) 2.1 - Biblioteka Narodowa 32, 39 - Gimnazjum Gubernialne 3.17 - Instytut Francuski (Institut Française) 32 - Kancelaria Glówna Dóbr i Interesów Zamoyskich 1.26 - Muzeum Literatury im. Adama Mickiewiczajó - Towarzystwo Przyjaciôl Nauk 7,14 - Uniwersytet Warszawski 7,13 Watykan 38 Wawer m., Polska 7 Wedecki Witold 3.15 Wereszczynski Aleksander 3.12 Wersal m., Francja, Biblioteka Polska 3.17 Wçgleszyn m., Polska 1.17 Wiatr Józef 3.15 Wieden m., Austria, - Agencja Broni 1863 r. 2.15 - Agencja Dyplomatyczna 1863 r. 2.15 - Kongres Wiedenski 1815 r. 3.4 - Polska Biblioteka 23 Wielhorski Janusz 3.15 Wielhorski Wladyslaw 3.15 Wielkie Ksiçstwo Poznanskie 13; 1.40, 3.8 Wielowieyski Józef 3.15 Wien Józef 22 Wien Leon 22 Wierzbicka Wanda 3.15

Wierzynski Kazimierz 1.39, 1.83, 3.15 Wilczynski Stanislaw 3.15 Willman Grabowska Helena 3.15 Wilno m., Litwa 33; 1.77 - Uniwersytet Wilenski 7 Wirtemberska (Wiirtemberg-Montbeliard) Maria z Czartoryskich 1.26, 1.134 Wisti-Szurek Maria Stefania 1.13, 1.135 Witelska Hanna 3.15 Wittenberg Józef 3.15 Wittig Edward 1.96 Wittlin Józef 1.83 Wiwulski Antoni 1.96 Wladyslaw Jagiello król Polski 12 Wladyslw IV Waza król Polski 20 Wlochy 11,13; 1.71 Wlodarczyk Henryk 1.D.09 Wodziñski Leon 8 Wodzinski Maciej 14 Wojcieszynski Stanislaw pseud. Wostan 3.15 Wojsko Polskie. Legiony (1914-1918 r.) 1.132 Wojsko Polskie (1940-1986) 1.105 Wojskowe Biuro Historyczne 1.70 Wojtowicz Emil Leonidas 3.15 Wolibner Stefan 3.15 Wolnomularstwo zob. Masonería „Wolny Glos Polski” Paryz 1.57 Wolska Maryla 1.93 Whiski Mikolaj 20 Wolski Wladyslaw 3.15 Wolowski Franciszek 9 Wolowski Ludwik 3.15 Wdynski Artur 23 Woroniecki Edward 3.15 Wostan pseud, zob. Wojcieszynski Stanislaw pseud. Wostan Woznicki Kazimierz 40; 1.136 Wójcik Zbigniew K. 2.53 Wronski Józef Maria zob. Hoene-Wronski Józef Maria Wrotnowska Anne Leone z d. Van der Noot 1.137 Wrotnowska Denise 1.138 Wrotnowski Feliks 8, 31; 1.91—1; 3.12

185

Wroblewska Maria 3.15 Wroblewski Walery 21,39', 1.53, 1.139 Wspölnota Polsko-Francuska. Uniwersytet Letni 44 Wydzial Historyczny zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Literackie w Paryzu —Wy­ dzial Historyczny Wydzial Statystyczny zob. Paryz m., Francja, Towarzystwo Literackie w Paryzu —Wy­ dzial Statystyczny Wysocka Wanda 3.15 Wyzsza Szkola Polska Montparnasse zob. Paryz m., Francja, Szkola Wyzsza Polska na Montparnasse Yad Vashem zob. Jerozolima m., Izrael, Instytut Yad Vashem YMCA zob. Young Men’s Christian Asso­ ciation York College of Pensylvania 1.103 Young Men’s Christian Association YMCASekcja polska 1.7, 2.36 Zablocki Franciszek 3.2 Zablocki Konstanty 3.2 Zablocki Teofil 3.15 Zablocki Wojnislaw 3.2 Zagrodzki Adam 3.15 Zahler Ryszard 1.140 Zaklad sw. Kazimierza. Pensja Panien Polskich przy Zakladzie sw. Kazimierza 1.67, 2.50 Zaklad Weteranow sw. Kazimierza (Ouevre Polonaise de St. Casimir; Conférence de Saint-Casimir) 22, 25, 40; 1.16, 1.26, 1.55, 1.65, 1.67, 2.50 Zalescy —rodzina 1.143 Zaleska Maria zob Zdziarska-Zaleska Ma­ ria Zaleski Bohdan Jozef 3.12 Zaleski Bronislaw 17,18,20,24, 51 Zaleski Denis 35, 39; 3.12 Zaleski Eugeniusz 51 Zaleski Jozef Bohdan 34,35

186

Zaleski Karol 3.12 Zaleski Kazimierz P 51 Zaleski Zygmunt Lubicz 40; 1.141 Zaluski Jozef Andrzej 8, 9 Zamourer —Heide Janina 3.15 Zamoyscy —rodzina zob. Warszawa m., Pol­ ska, Kancelaria Glowna Dobr i Interesow Zamoyskich Zamoyska Anna zob. Sapiezyna Anna z Za­ moyskich Zamoyska Maria 3.15 Zamoyski Wladyslaw 12,16,17,26; 1.26, 3.12, 3.15 Zaremba Zygmunt 41; 1.142 Zawadowski Waclaw pseud. Zawado 3.15 Zawiszowie —rodzina 3.16 Zdziarska-Zaleska Maria 1.143 „Zeszyty Historyczne” Paryz 1.11 Zgromadzenie Ogolu Polakow zob. Londyn m., Wielka Brytania, Zgromadzenie Ogolu Polakow Zgromadzenie Zmartwychwstania Panskiego (ksi^za zmartwychwstancy) 3.17 Zielinska Maria z Gierszynskich 39; 1.53, 1.144 Zielinski Jozef 3.15 Zielinski Marceli 39 Zielinski Wlodzimierz 3.15 Ziolek Jan 42 Zissy Marie 1.81 Zjednoczenie Emigracji Polskiej (Union de Гemigration polonaise) 2.51 Zjednoczenie Narodowe 1.101 Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie w Ameryce 3 7 Zjednoczenie Polskiego Uchodzstwa Wojennego zob. Zwi^zek Polskiego Uchodzstwa Wojennego Zjednoczenie Studentow i Akademikow Polskich na Uchodzstwie 2.36 Zjednoczenie Towarzystw Mlodziezy Polskiej Zagranic^ (Zwi^zek Wychodzstwa Mlo­ dziezy) 1.16

Zrzeszenie Studentow i Akademikow Polskich na Uchodzstwie zob. Zjednoczenie Studen­ tow i Akademikow Polskich na Uchodzstwie Zrzeszenie Studentow Polskich Zagranicą 2.52 Zrzeszenie Wydawcow i Księgarzy Polskich Zagranicą 1.142, 3.17 Związek b. Urzçdnikow Polskiej Služby Zagranicznej 1.109 Związek b. Wiçiniow Politycznych Niemieckich Obozow Koncentracyjnych 3.17 Związek Czlonkow POWN „Monika” 2.28 Związek Dziennikarzy Polskich 33; 3.17 Związek Federalistöw Polskich 1.64 Związek Hallerczyköw 1.105 Związek Harcerstwa Polskiego we Francji 1.37 Związek Inzynierow Polskich w Paryzu zob. Paryž m., Francja, Związek Inzynierow Pol­ skich Związek Kol I Dywizji Pancernej 2.54 Związek Kupcöw i Rzemieslniköw Polskich we Francji 1.37, 2.36 Związek Narodowy Polski we Francji 1.55 Związek Oficeröw Rezerwy we Francji 2.18 Związek oficjalistöw na Rusi 1.47 Związek Polakow we Francji (Centralny Związek Polakow we Francji) 2.7, 2.55 Związek Polskich Federalistöw 1.109 Związek Polskiego Nauczycielstwa we Francji 33 Związek Polskiego Uchodžstwa Wojennego (Zjednoczenie Polskiego Uchodžstwa Wojennego) 1.105, 3.17

Związek Postçpowej Mlodziežy Polskiej 1.55, 1.57 Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich zob. Rosja Związek Strzelecki 1.55 Związek Towarzystw Ošwiatowych im. J. Pilsudskiego 2.56 Związek Wychodzstwa Mlodziezy zob. Zjed­ noczenie Mlodziežy Polskiej Zagranicą (Związek Wychodžstwa Mlodziezy) Związek Wychodžstwa Polskiego 1.55,2.57 Związek Zawodowy Korespondentöw Pol­ skich w Paryžu zob. Paryž m., Francja, Związek Zawodowy Korespondentöw Polskich Zalinski Henryk 42 Zarnowscy —rodzina 3.16 Zarnowska Eugenia 1.145 Zarnowskijan 1.145 „Ządelko”, gazetka rękopišmienna 3.18 Želenski Tadeusz (Boy) 1.86, 1.D.09 Želenski Wladyslaw 1.D.09 Želewski Jan 3.15 Žeromskį Stefan 40; 1.53, 1.93 Žochowska Seweryna zob. Duchinska Seweryna z Žochowskich Iv Pruszakowa Žolltek Leon zob. Mitkiewicz-Žolltek Leon Žoltowski Kazimierz 1.146 Žoltowski Wiktor 1.147 Žychon Hieronim 1.26, 1.148

Spis tresci [Slowo wst^pne dyrektora Biblioteki Narodowej Michala Jagieöy]

3

Leszek Talko, Przewodnik po r^kopisach Biblioteki Polskiej w Paryzu Marek R Prokop Z dziejow zbiorow r^kopismiennych Biblioteki Polskiej w Paryzu

4

7

Aneks Apel Stowarzyszenia bylych Uczniöw Szkoly Polskiej do Zarz^du Towarzystwa Historyczno-Literackiego; Dekret prezydenta Republiki Francuskiej zezwalaj^cy na przekazanie Biblioteki Polskiej w Paryzu i zebranych w niej kolekcji Akademii Umiej^tnosci w Krakowie; Uklad przedwst^pny Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryzu z Akademie Umiej^tnosci w Krakowie oraz cesarsko-krölewskie upowaznienie do rokowan i zatwierdzenie tegoz ukladu 45 Dyrektorzy Biblioteki Polskiej i Prezesi Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryzu 51 Wazniejsze prace do historii Biblioteki Polskiej w Paryzu

Maria Wrede, Janusz Pezda Przewodnik po zespolach r^kopisöw 55 1. Spuscizny osöb i archiwa rodzinne 65 2. Archiwa instytucji i organizacji 3. Materialy luzne Dodatek

155

Spis ilustracji

159

Wykaz skrötöw Indeks

162

161

146

121

52