Style współczesnej polszczyzny Przewodnik po stylistyce polskiej 9788324224043 [PDF]

Zitiervorschau

przewodnik po stylistyce polskiej

style współczesnej polszczyzny

Publikacja ta jest syntezą dorobku badań nad stylami współczesnej polszczyzny obejmującą okres od początku lat 90. XX wieku do 2012 roku. Książka w pewnym sensie stanowi kontynuację Przewodnika po stylistyce polskiej z 1995 roku i opisuje zmiany, jakie zaszły w badaniach współczesnych stylów na przestrzeni lat. W opracowaniu przyjęto szerokie humanistyczne (antropologiczne) rozumienie stylu jako całokształtu zachowań językowych człowieka uwarunkowanych podmiotowo, pragmatycznie, kognitywnie i kulturowo, a stylistyka traktowana jest jako subdyscyplina integrująca badania, których przedmiotem są teksty/dyskursy. To pierwsza w językoznawstwie polskim synteza stylistyczna obejmująca tak szerokie spektrum odmian stylowych współczesnej polszczyzny. Wśród opisanych stylów znalazły się zarówno style „stare” (potoczny, artystyczny, naukowy, popularnonaukowy, dydaktyczny, urzędowy, religijny), jak i „nowe” (medialny, elektroniczny, radiowy, telewizyjny, reklamowy, komunikacji politycznej), niektóre o statusie jeszcze nie do końca oczywistym, wątpliwym i dyskusyjnym.

przewodnik po stylistyce polskiej

style współczesnej polszczyzny

universitas www.universitas.com.pl

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

przewodnik po stylistyce polskiej

style współczesnej polszczyzny

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

przewodnik po stylistyce polskiej

style współczesnej polszczyzny

pod redakcją

Ewy Malinowskiej Jolanty Nocoń Urszuli Żydek-Bednarczuk

Kraków

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Publikacja sfinansowana ze środków Narodowego Centrum Nauki w związku z realizacją grantu NCN 3786/B/H03/2011/40 – „Style współczesnego języka polskiego” – realizowanego przez Uniwersytet Opolski

© Copyright by Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2013

ISBN 97883–242–2404–3 TAiWPN UNIVERSITAS

Opracowanie redakcyjne Katarzyna Kościuszko-Dobosz

Projekt okładki i stron tytułowych Sepielak

www.universitas.com.pl

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Spis treści

Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

1. Stanisław Gajda, Teoria stylu i stylistyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Współczesna sytuacja poznawcza stylistyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.1. Esencjalizm a relacjonizm we współczesnym myśleniu humanistycznym 1.1.2. Integracja w stylistyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Stylistyka bez stylistyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.1. Poststrukturalistyczne badania funkcjonowania języka . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.2. Badania nad tekstem/dyskursem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Trudny powrót stylu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.1. Teoria stylu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.2. Styl jako...? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.3. Typologia stylów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 15 15 17 19 19 21 23 23 25 27 29

2. Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala, Język potoczny – dyskurs potoczny . . . . 2.1. Ustalenia definicyjne. Przemiany metodologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Zmiana zasięgu komunikacyjnego i stylistycznego potoczności. Dyskurs potoczny (mówiony) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Potoczność jako zasada konceptualizacji świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Potoczność a proces socjalizacji. Tożsamość jednostki i grupy . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Potoczność a „nowa piśmienność” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6. Perspektywy komunikacyjne potoczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35 35 40 44 44 45 46 48

3. Stanisław Gajda, Styl naukowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Naukowa aura intelektualna przełomu wieku XX na XXI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Komunikacja w nauce w perspektywie lingwistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61 61 65 67

4. Anna Starzec, Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego 4.1. Jak określić działalność popularnonaukową? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Ideologiczne i polityczne konteksty popularyzacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71 72 74

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



Spis treści

4.3. Uczestnicy komunikacji popularnonaukowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1. Nadawcy (podmioty wypowiedzi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2. Popularyzatorzy-naukowcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.3. Dziennikarze naukowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.4. Odbiorcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Styl popularnonaukowy wśród innych odmian funkcjonalnych . . . . . . . . . . . . . 4.5. Cechy (wyróżniki) stylowe dyskursu popularnonaukowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6. Wielokanałowy charakter przekazu popularnonaukowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.1. Kanał przekazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.2. Formy przekazu popularnonaukowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7. Gatunki stylu popularnonaukowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.1. Formy pisemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.2. Formy ustne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.3. Formy interakcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

76 76 77 78 79 81 83 89 89 98 100 101 102 102 103

5. Jolanta Nocoń, Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego . . . . . . . . . . . . 5.1. Status stylu dydaktycznego w lingwistyce polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.1. Język (styl) normatywno-dydaktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2. Styl dydaktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.3. Styl dyskursu edukacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.4. Styl dydaktycznych tekstów użytkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.5. Język szkolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Główne pojęcia – komunikacja dydaktyczna; dyskurs dydaktyczny/edukacyjny, tekst edukacyjny, styl dydaktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1. Edukacyjność a dydaktyczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.2. Komunikacja dydaktyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.3. Dyskurs edukacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.4. Tekst edukacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.5. Styl dydaktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Kierunki i metodologie badań nad stylem dydaktycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.1. Orientacja funkcjonalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.2. Orientacja pragmatyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.3. Orientacja na tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.4. Orientacja na dyskurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Cechy stylu dydaktycznego/stylu dyskursu edukacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.1. Leksyka, fleksja, składnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.2. Akty mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.3. Struktura tekstu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.4. Czynniki dyskursywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. Gatunki tekstów dydaktycznych/edukacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.1. Typologia gatunków dydaktycznych/edukacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.2. Szkolne i akademickie gatunki dydaktyczne (prymarnie edukacyjne) . . . . 5.5.3. Nieszkolne gatunki o funkcjach edukacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6. Zróżnicowanie wewnątrzstylowe i warianty stylu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6.1. Paradoksy stylu dydaktycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6.2. Style interakcji edukacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

111 112 112 113 114 114 115

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

115 115 116 118 120 121 121 121 122 122 123 123 124 125 126 127 128 128 129 130 131 131 131



Spis treści



5.6.3. Styl przedmiotowy i styl podmiotowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6.4. Styl wypowiedzi nauczyciela i styl wypowiedzi ucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7. Kierunki badań nad stylem dydaktycznym/stylem dyskursu edukacyjnego w pierwszej połowie XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.1. Białe plamy, nowe tematy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.2. Nowe metodologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

134 134 134 135

6. Elżbieta Dąbrowska, Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna . . . . . . . . . . . .

141

6.1. Styl i literatura w perspektywie nowych doświadczeń: języka, stylistyki, literackości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.1. Styl artystyczny w literackiej komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.2. Dzieło literackie – przestrzeń stylowo otwarta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Zmiany stylów badania – stare i nowe problemy stylu artystycznego . . . . . . . . . 6.2.1. Styl artystyczny w perspektywie lingwistyki kulturowej . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.2. Język – kultura – literatura (odnawianie figur retorycznych w nowych formach artystycznych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Stylistyka intertekstualna. Style historyczne i style współczesne w przestrzeni dzieła literackiego (stylowe interakcje) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.1. Stylistyczne gry powtórzenia i różnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.2. Estetyka i stylistyka form złożonych (palimpsesty/palimteksty) . . . . . . . . . 6.4. Oryginalność stylu między powtórzeniem a innowacją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4.1. Stylistyka intertekstualna i ludyczne interakcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4.2. Kondycja języka w postmodernistycznych grach neolingwistów . . . . . . . . 6.5. Kreacje w języku – język kreacji („stwarzanie światów”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.1. Style liryczne – kreacje mityczne. Poetyckość sposobem na ponowoczesny kryzys przedstawiania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.2. Języki „realizmu codzienności” (potoczne/codzienne/peryferyjne/ antyestetyczne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.3. Potoczny język formą powrotu narracji do rzeczywistości (estetyczne i etyczne formy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6. Język i tekst między realnością – wirtualnością – hiperrzeczywistością (pluralizm stylowo-gatunkowy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.7. Styl liberacki – między liberaturą a medium elektronicznym – sztuka interaktywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.8. Styl artystyczny w przestrzeni „humanistyki integralnej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

132 132

141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 154 154 156 157 159 160 162 166

7. Urszula Żydek-Bednarczuk, Dyskurs medialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

179

7.1. Komunikowanie i media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Media i język . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Nowe media – nowy styl – nowy dyskurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4. Oralność, piśmienność, elektroniczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5. Dyskurs medialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.6. Perspektywy rozwoju dyskursu medialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

179 181 184 185 187 192 193

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



Spis treści

8. Małgorzata Kita, Dyskurs prasowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1. Obiekt badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Eklektyczność językowa wypowiedzi prasowej i eklektyczność metodologiczna badań lingwistycznych nad językiem w prasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3. Teraźniejszość i przyszłość prasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4. Dziennikarz – „czwarta władza” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.5. Wypowiedź prasowa jako rezultat orientacji na odbiorcę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.6. Składniki komunikatu prasowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.7. Genologia dyskursu prasowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.8. Językowy obraz świata w prasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.9. Słownictwo w prasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.9.1. Kolokwializacja w prasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.9.2. Wulgaryzmy w prasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.10. Odmiany językowe w prasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.11. Tabloidy i tabloidyzacja prasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.12. Ideologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.12.1. Ideologia transparencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.12.2. Ideologie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.12.3. Ideologia codzienności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.12.4. Ideologia indywidualizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.12.5. Ideologia konsumpcjonizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.12.6. Ideologia zabawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.13. Kultura słowa w prasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.13.1. Kompetencja i świadomość językowa dziennikarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.13.2. Błędy językowe w prasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.13.3. Gra z normą/normami. Na przykładzie tytułów w prasie . . . . . . . . . . . . . . 8.13.4. Działania popularyzujące wiedzę o języku w prasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.14. Prasa w muzeum – prasa do muzeum (?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

201 204 207 208 210 214 220 222 224 226 227 232 235 236 239 239 240 244 246 248 248 249 251 253 254 255

9. Iwona Loewe, Dyskurs telewizyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1. Charakterystyka medium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2. Wyznaczniki dyskursu telewizyjnego (styl, tekst, temat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.1. Styl w telewizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.2. Charakterystyka tekstów telewizyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.3. Autotematyzm telewizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3. Gatunki w telewizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4. Kultura słowa w telewizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4.1. Medialne patronaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4.2. Grzeczność w telewizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5. Kierunki badań dyskursu telewizyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5.1. Piśmienność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5.2. Taktylność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5.3. Autotematyzm telewizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5.4. Stałość gatunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5.5. Interaktywność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

289 290 291 291 295 297 298 298 299 300 302 302 303 304 304 304 305

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

199 199



Spis treści



10. Małgorzata Kita, Dyskurs radiowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.1. Charakterystyka radia jako medium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2. Kto mówi w radiu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.3. Odbiór radia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4. Struktura programu radiowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.5. Lingwistyczne badania nad językiem w radiu (charakterystyka ogólna) . . . . . . 10.6. Kody komunikatu radiowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.7. Język mówiony w radiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.8. Tekstowość audycji radiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.9. Gatunki radiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.10. Medium kontaktu. Dialogowość audycji radiowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.11. Medium bliskości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.12. Komunikacja w radiu – autorefleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.12.1. Sztuka słowa w radiu: literatura i literackość w radiu . . . . . . . . . . . . . . . . 10.13. Medium jednego zmysłu staje się medium wielu zmysłów . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

313 313 317 317 318 319 320 322 325 326 331 333 335 337 338 338

11. Urszula Żydek-Bednarczuk, Dyskurs internetowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.1. Dyskurs internetowy – terminy i definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2. Cechy językowe i stylowe dyskursu internetowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.1. Poziom pisowni, ortografii i interpunkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.2. Poziom leksykalny i składniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.3. Gry i kreacje językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.4. Emotikony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.5. Pseudonimy (nicki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.6. Adresy elektroniczne i sygnatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.7. Netykieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.8. Przeobrażenia języka i stylu w dyskursie internetowym . . . . . . . . . . . . . . 11.3. Wybrane gatunki internetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.3.1. Czat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.3.2. Blog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.3.3. Strony WWW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.3.4. Poczta elektroniczna – e-mail . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.4. Telefonia komórkowa – SMS-y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.5. Kultura słowa w Internecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.6. Perspektywy badawcze dyskursu internetowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

347 347 352 353 353 356 356 357 358 358 360 361 362 365 366 367 368 369 372 373

12. Iwona Loewe, Styl reklamy komercyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.1. Charakterystyka przyjętej nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2. Wyznaczniki stylu reklamy komercyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.1. Charakterystyka tekstu reklamowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.2. Charakterystyka leksykalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.3. Slogan jako kwintesencja reklamy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.4. Charakterystyka stylów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.5. Charakterystyka retoryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.6. Charakterystyka gramatyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.7. Językowy obraz świata w reklamie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

381 381 384 385 388 389 390 390 390 394

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

10

Spis treści

12.3. Gatunki w reklamie, reklama jako gatunek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.4. Błąd w reklamie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.5. Reklama a dziecko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.6. Kierunki dalszych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

395 397 398 399 400

13. Irena Kamińska-Szmaj, Komunikacja polityczna – język, styl, dyskurs . . . . . . . 13.1. Komunikacja polityczna – podstawowe zagadnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.1. Uwagi terminologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.2. Język polityki na tle odmian stylowych polszczyzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.3. Język komunikacji politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.4. Dyskurs polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.5. Propaganda, perswazja, manipulacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.6. Marketing polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.7. Kultura polityczna, poprawność polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.2. Język tekstów politycznych z różnych epok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.2.1. Badania wypowiedzi politycznych sprzed 1918 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.2.2. Język polityki okresu międzywojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.2.3. Język propagandy wojenno-okupacyjnej w latach 1939–1945 . . . . . . . . . . 13.2.4. Język propagandy politycznej okresu PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.2.5. Język polityki/dyskurs polityczny po 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

407 407 407 408 409 409 410 411 412 413 413 416 417 419 422 427

14. Ewa Malinowska, Styl – dyskurs – komunikacja urzędowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.1. Status polszczyzny urzędowej i jej wewnętrzne zróżnicowanie . . . . . . . . . . . . . . 14.2. Właściwości stylu urzędowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.3. Komunikacja urzędowa i jej gatunki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.4. Kultura komunikacji urzędowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.5. Postulaty badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

467 467 470 474 479 481 482

15. Marzena Makuchowska, Styl religijny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.1. Język, styl, dyskurs religijny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2. Religijna sfera komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.3. Funkcje stylu religijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4. Cechy stylu religijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.1. Rytualizacja vs spontaniczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.2. Hieratyczność vs potoczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.3. Zachowawczość vs ewolucyjność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.4. Profesjonalność vs ogólność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.5. Monologiczność vs dialogowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.6. Metaforyczność vs dosłowność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.7. Wspólnotowość vs indywidualizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5. Gatunki i pododmiany stylu religijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.1. Biblia i styl biblijny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.2. Styl kultowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.3. Styl kaznodziejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.4. Styl dzieł teologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

487 488 489 491 492 493 494 495 495 496 498 500 501 501 503 507 510

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



Spis treści

15.5.5. Styl katechetyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.6. Styl informacji duszpasterskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.7. Styl gatunków religijności pozakultowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.8. Styl medialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.9. Styl religijnych utworów artystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.6. Poprawność i skuteczność języka religijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

11 512 513 513 514 515 516 520

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Słowo wstępne

Style współczesnej polszczyzny to książka przedstawiająca rezultaty pracy zespołu badaczy, którzy postawili sobie za cel opracowanie syntezy dorobku badań nad stylami współczesnej polszczyzny. Obejmuje okres od początku lat 90. XX wieku do 2012 roku. W pewnym sensie jest to więc kontynuacja Przewodnika po stylistyce polskiej pod redakcją Stanisława Gajdy, który ukazał się w 1995 roku – ale tylko w pewnym sensie, dlatego że w ciągu tych siedemnastu lat wiele się zdarzyło i w lingwistyce, i w rzeczywistości językowo-komunikacyjnej będącej przedmiotem badań stylistyki lingwistycznej. W skład zespołu autorskiego weszli badacze z trzech ośrodków uniwersyteckich: z Uniwersytetu Opolskiego (Stanisław Gajda, Elżbieta Dąbrowska, Marzena Makuchowska, Ewa Malinowska, Jolanta Nocoń, Anna Starzec), z Uniwersytetu Śląskiego (Urszula Żydek-Bednarczuk, Małgorzata Kita, Iwona Loewe, Aldona Skudrzykowa, Jacek Warchala) i z Uniwersytetu Wrocławskiego (Irena Kamińska-Szmaj). W opracowaniu przyjęto, za Stanisławem Gajdą, szerokie humanistyczne (antropologiczne) rozumienie stylu jako całokształtu zachowań językowych człowieka uwarunkowanych podmiotowo, pragmatycznie, kognitywnie i kulturowo, a stylistyka traktowana jest tu jako subdyscyplina integrująca badania, których przedmiotem są teksty/dyskursy. Złożoność i niejednorodność obiektu poznania (szerokie spektrum stylów współczesnego języka polskiego, ich wewnętrzne zróżnicowanie, nieostre granice międzystylowe, problemy typologiczne i terminologiczne) stały się powodem swoistej eklektycznej różnorodności opisu wyodrębnionych stylów/języków/dyskursów, scalania różnych opcji metodologicznych (strukturalistycznej, komunikacyjno-kulturowej, kognitywistycznej) i perspektyw badawczych (tekstologicznej, genologicznej, pragmatycznej, dyskursywnej itd.). Publikacja ma za zadanie uświadomić zmiany, jakie zaszły w badaniach współczesnych stylów, stąd też w wielu tekstach przeplatają się wątki teoretyczne i metodologiczne. Autorzy kolejnych rozdziałów patrzą na przedmiot opisu z dystansu i nie wprowadzają jednoznacznych ustaleń. Nie można bowiem dziś o stylistyce i stylach wszystkiego rozstrzygać i zamykać. Na przeobrażenia odmian i w zasobie odmian stylowych języka polskiego wpłynęła przede wszystkim dynamika zmian społeczno-cywilizacyjno-kulturowych zachodzących na przełomie wieków XX i XXI. Najważniejsze współczesne tendencje Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

14

SŁOWO WSTĘPNE

i procesy „stylotwórcze” to między innymi przenikanie się stylów, w efekcie czego powstają hybrydy stylowe, ekspansja potoczności i jej kulturowa nobilitacja, powstawanie nowych praktyk zachowań komunikacyjnych, w tym wyodrębnienie się sfery komunikacji medialnej. Rozwój mediów, zwłaszcza elektronicznych, każe poddać rewizji dotychczasową dystynkcję substancjonalną języka: język mówiony vs język pisany i odpowiadające im kategorie oralności i piśmienności, oraz postawić problem powstawania/powstania nowej jakości języka, elektroniczności, jako kolejnego stadium kulturowo-komunikacyjno-językowego. Wśród opisanych w opracowaniu stylów znalazły się zatem i style „stare” (potoczny, artystyczny, naukowy, popularnonaukowy, dydaktyczny, urzędowy, religijny), i „nowe” (medialny, elektroniczny, radiowy, telewizyjny, reklamowy, komunikacji politycznej), niektóre o statusie jeszcze nie do końca oczywistym, wątpliwym i dyskusyjnym, wszystkie jednak przypo­ rządkowane do jednej z czterech kategorii: styl funkcjonalny – odmiana języka – stypologizowana grupa tekstów – dyskurs. Te rozterki widać u autorów monografii, co ujawniają m.in. tytuły i podtytuły rozdziałów. To pierwsza w językoznawstwie polskim synteza stylistyczna obejmująca tak szerokie spektrum odmian stylowych współczesnej polszczyzny. Zadanie scalenia rozproszonego i w niektórych przypadkach obszernego dorobku stylistyki okazało się trudne i skomplikowane. Dołączona do każdego rozdziału bibliografia prac naukowych z założenia nie jest pełna, choć trzeba mieć nadzieję, że wszystko, co istotne, zostało w niej uwzględnione. Dokonana przez autorów kolejnych części selekcja opracowań zmierzała do wyodrębnienia tekstów najważniejszych dla stanu wiedzy o każdej z opisanych odmian stylowych – syntez, monografii, rozpraw i artykułów. Ważnym kryterium wyboru była też różnorodność wykorzystanych w badaniach metod i narzędzi. W przypadku stylów nieopisanych w Przewodniku po stylistyce polskiej z 1995 roku przywołane zostały prace wykraczające poza wyznaczoną cezurę czasową dla pozostałych stylów. Pozostaje mieć nadzieję, że Style współczesnej polszczyzny spełnią oczekiwania środowiska naukowego i akademickiego, wspomogą badaczy stylów/dyskursów/odmian językowych, a studentom ułatwią zgłębianie tajników stylistyki lingwistycznej. Ewa Malinowska Jolanta Nocoń Urszula Żydek-Bednarczuk

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Stanisław Gajda

1. Teoria stylu i stylistyka

1.1. Współczesna sytuacja poznawcza stylistyki 1.1.1. Esencjalizm a relacjonizm we współczesnym myśleniu humanistycznym Myślenie stylistyczne z przełomu wieków XX na XXI kształtowało się pod wpływem bogatej i zróżnicowanej tradycji oraz aury intelektualnej naszych czasów, wyznaczonej ogólnymi przemianami w kulturze i nauce. Na te zmiany oraz miejsce w nich języka wskazują nominacje-klucze typu zwrot językowy, zwrot semiotyczny, zwrot kulturowy itp. Na przebudowę kulturową świata wskazują m.in. takie procesy jak: krytyka i odrzucanie tzw. wielkich narracji, zacieranie opozycji kultura wysoka – kultura popularna (z przeważającą tendencją do równania w dół), przemiany w systemie wartości (kwestionowanie dominującej pozycji i absolutnego charakteru prawdy i innych wartości naczelnych na rzecz wartości utylitarnych), przeobrażenia w komunikacji społecznej ze wzrastającą rolą mediów elektronicznych (zwłaszcza Internetu). Ta przebudowa rodzi w świadomości jednostkowej i społecznej poczucie chaosu i niepewności. Do takiego poczucia przyczynia się nauka, która podważa swój wielowiekowy fundament, tj. ideał nauki nowożytnej, co doprowadza do zachwiania standardami naukowości. Dyscypliny zamieniają się w konglomeraty orientacji badawczych o lokalnych standardach zależnych od osobowości badaczy i środowisk. Charakterystyczny jest przy tym brak dyskusji między różnymi kręgami uczonych. W konsekwencji kryzys przeżywa praktyka interdyscyplinarności. Skoro każda z dyscyplinarnych orientacji badawczych po swojemu konstruuje obraz świata, bez troski o korespondencję, to trudno o integrację wiedzy o tym samym obiekcie oraz o przejścia między teoriami małymi i średnimi a dużymi. Zwłaszcza w naukach humanistycznych czasy współczesne to raczej czas pęknięć i podważania niż stanowienia. W myśleniu dominuje relatywizm i pluralizm oraz unikanie porządkujących teorii. Źródła krytycznego oglądu ideału nauki nowożytnej (z jego wartościami – prawdą, racjonalnością i obiektywizmem oraz normami – uniwersalizmem, wspólnotowością, bezinteresownością i sceptycyzmem) tkwią w samej nauce oraz poza nią. Należą Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

16

Stanisław Gajda

do nich przede wszystkim: osiągnięcia XX-wiecznej fizyki (m.in. teoria względności A. Einsteina, zasada nieoznaczoności W. Heisenberga, zasada komplementarności N. Bohra) i matematyki (zob. twierdzenia K. Gödla), a ściślej ich filozoficzna interpretacja; koncepcje „mistrzów podejrzliwości”, tj. F. Nietzschego, K. Marksa i Z. Freuda; koncepcje rozwoju nauki, zwłaszcza T. Kuhna i P. Feyerabenda. To krytyczne spojrzenie znalazło pod koniec XX wieku wyraz w nurtach intelektualnych obejmowanych terminami poststrukturalizm i postmodernizm. Oba nurty łączy krytyka dominującego dotąd w myśleniu esencjalizmu oraz dualizmu referencjalnego, które wyznaczały przez stulecia sposób poznawczego funkcjonowania nauki. Następstwa tej krytyki, w której ważne miejsce zajmuje język, określa się terminami relacjonizm, relatywizm, konstruktywizm, dekonstrukcjonizm oraz tekstualizm/dyskursywizm itp. (zob. Bińczyk 2007). Esencjalizm głosi istnienie i poznawalność esencji (istoty) w obiektach realnego świata (realizm) i w znaczeniach. Poznanie sprowadza się do poszukiwania uniwersalnych, ahistorycznych cech istotnych. Antyesencjalizm natomiast przenosi ciężar poznania na relacje (stąd relacjonizm) między elementami, które w bardziej skrajnych ujęciach traktuje się jako efekty stabilizowania się pewnych relacji. Pyta głównie o funkcje i uwarunkowania (kontekst). Podkreśla hipotetyczność i historyczność wiedzy. Odrzuca pojęcie systemu o ustalonej strukturze, a w sieciach relacji nie wyróżnia centrum i peryferii. Rezygnuje w opisie z hierarchicznych ontycznych rozróżnień oraz z odwoływania się do fundamentalnych, ostatecznych punktów oparcia. Dualizm referencjalny traktuje świat i język jako byty o różnym statusie ontycznym oraz głosi niezależność świata od myślenia i języka. Relacjonizm odcina się od klasycznej referencji, ujmowanej jako odniesienie wyrażenia językowego do obiektu. Od znaku odnoszącego się do świata przechodzi się do znaku pozostającego (w skrajnych ujęciach) bez związku z jakąkolwiek rzeczywistością. To znaki stają się jedyną realnością. Nie ma już referencji, która została wchłonięta przez pre-cesje – „cedowanie realności na rzecz znaków”. Rzeczywistość ustępuje znakom (symulakrom, kopiom, zob. J. Baudrillard), obywającym się bez niej (oryginału). W rezultacie świat nie tyle znika, ile pleni się w nieskończoność przesłaniany/przedstawiany w kolejnych reprezentacjach znakowych/tekstach (stąd tekstualizm). Krytyka esencjalizmu i dualizmu referancjalnego stworzyła więc grunt dla relatywizmu (ontycznego, epistemicznego, semantycznego, aksjologicznego i kulturowego), zob. Majcherek 2004. Negatywnie waloryzuje on ideał obiektywnego i niezależnego świata oraz niedocenianie roli podmiotu w pozyskiwaniu wiedzy, powołując się na wnioski wyciągane z odkryć XX-wiecznej fizyki. Po pierwsze, punkt obserwacyjny jest nieusuwalny z opisu obserwowanych zjawisk – obserwator wpływa na widzenie rzeczywistości (podmiotowy charakter obserwacji i tekstualizacji). Po drugie, sama rzeczywistość jest niedookreślona, tj. niezdeterminowana lub nie w pełni zdeterminowana, co otwiera drogę do różnych interpretacji. Nie można zatem obiektywnie badać rzeczywistości bez badania samego procesu poznawczego. Konieczne jest uwzględnienie człowieka i jako elementu świata, i jako podmiotu poznawczego. Ten antropizm unieważnia ostrą dychotomię rzeczywistość – podmiot poznawczy (obiekt – subiekt). Spór między relatywizmem a obiektywizmem dotyczy podstawowych wartości poznawczych (prawdy, racjonalności, obiektywności). Trudno uznać go za rozstrzygnięty. Coraz to nowe jego ujęcia wynikają z podejmowania problemów dotąd nierozwiązanych (zob. kłopoty klasycznej koncepcji prawdy, czyli jak Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



1. Teoria stylu i stylistyka

17

słowa odnoszą się do świata) lub wymagających przedefiniowania (np. racjonalność, adekwatność reprezentacji), ale też ze znużenia starymi kwestiami (zob. rola nudy i mody w poznaniu). Dyskusje dotyczą więc trzech sfer „bermudzkiego trójkąta” oraz relacji między nimi: świat – poznający podmiot (wiedza) – język. Poszczególne stanowiska różnią się, przedkładając określone sfery i autonomizując je, zob. realizm/naturalizm a socjologizm/konstruktywizm czy tekstualizm/dyskursywizm. Każde z nich można rozpatrywać jako przykład swoistego redukcjonizmu. Jest nim także związany ze zwrotem językowym tekstualizm. Termin zwrot językowy (linguistic turn) odnosi się do silnego w filozofii analitycznej nurtu (zainicjowanego przez G. Fregego, B. Russella, L. Wittgensteina z drugiego okresu twórczości i osiągającego kulminację w poglądach m.in. M. Foucaulta i J. Derridy), interpretującego współczesne kontrowersje światopoglądowe i teoretyczne jako językowe. Zwłaszcza Wittgenstein (1972) przyczynił się do ukształtowania się nowego myślenia o języku wprowadzeniem kilku pojęć. Za wyjściowe przyjął niezdefiniowane pojęcie użycia, które wykorzystał dla określenia innych pojęć – gra językowa, znaczenie, podobieństwo rodzinne – którymi położył podstawy pod działaniowe ujęcie języka. Gry są różne – mają odmienne reguły i wiążą się z uczestnictwem w określonych sposobach życia. Toczą się nie tyle w języku, ile za pomocą języka. Wyrażenia językowe bowiem to narzędzia w grze – cel ma gra, a nie wypowiedź. Gry nadają wyrażeniom znaczenia (znaczenie słowa to sposób jego użycia) i tworzą pomost między rzeczywistością a językiem. Stanowią całość złożoną z języka oraz czynności, w które jest on wpleciony. Tak więc filozofia języka od tezy o przezroczystym mówieniu o świecie przeszła w skrajnych ujęciach do poglądu, że to język kreuje poznawany świat. Służy on nie tyle „odczytywaniu” rzeczywistości, ile „wpisywaniu” znaczeń w świat. Zwrot językowy podkreśla też rolę interpretacji w kreowaniu znaczenia tekstu, decentralizując pozycję autora/nadawcy na rzecz odbiorcy/podmiotu poznającego. To te podmioty ze swoimi doświadczeniami, normy kulturowe, szeroki kontekst oraz relacje intertekstualne/interdyskursywne stają teraz w centrum uwagi. 1.1.2. Integracja w stylistyce W zarysowanej wyżej sytuacji poznawczej doby współczesnej dokonywało się odchodzenie od strukturalizmu, formacji intelektualnej, która przez większą część XX wieku kształtowała myślenie humanistyczne, w tym językoznawcze. Uelastycznienie teoretyczno-metodologiczne zaowocowało większą swobodą poszukiwań, podejrzliwością wobec dominujących dotąd przekonań, pluralizmem i otwartością. Odejście od Kartezjańsko-Newtonowskiej wizji poznania obiektywnego, absolutnego i zewnętrznego wobec świata łączy się z uznawaniem wielkiej złożoności tego świata oraz wiedzy o nim, wiedzy, której cechami konstytutywnymi jest niepewność i niezupełność (zob. Hetmański 2007). Za podstawowe cechy ontyczne świata uznaje się: relacyjność bytu/bycia (realizuje się ona w dynamicznym układzie relacji i interakcji), historyczność (zdarzeniowość, procesualność i kontekstualność) oraz refleksyjność (rola świadomości jako wyznacznika zjawisk i procesów). To te cechy narzucają zmianę perspektywy badawczej Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

18

Stanisław Gajda

i sposobu uprawiania nauk humanistycznych. Od wizji świata jako samoregulującego się systemu bytów zobiektywizowanych przechodzi się do wizji świata płynnego, zdarzeniowo-procesowego, konceptualizowanego przez podmioty poznające. Zarazem po okresie odwrotu od „wielkich narracji” (krytyka pozytywistycznego roszczenia do konstruowania wielkich teorii) odradzają się przekonania w duchu holizmu, co stawia na porządku dnia problem integracji, tj. współmierności, korespondencji i komplementarności różnych ujęć oraz trans- i interdyscyplinarności. Czy różne sposoby myślenia o świecie i języku są niewspółmierne? Czy możliwe jest ustalenie korespondencji między tymi sposobami, tj. wzajemny przekład terminów lub korespondencja istotnie korygująca z punktu widzenia jednego ze sposobów? Na ile są one komplementarne? Jak rozumieć interdyscyplinarność? Może się ona sprowadzać do wzajemnych cząstkowych zapożyczeń. Ale może wchodzić na poziom uogólnionego modelu świata, przyjmowanego w różnych dyscyplinach, lub też współuczestnictwa różnych dyscyplin w budowie wspólnych teorii. Te problemy nie mogą być obce stylistyce, nauce o nieprecyzyjnym przedmiocie badawczym, ale dalekiej od zajmowania się tylko abstrakcyjnym systemem znaków i reguł, od zawsze zorientowanej również na użycie (parole). Styl to właściwie nie tyle koncept, który wyrósł na drodze systematycznego oglądu funkcjonowania języka, ile zmieniający się konstrukt poznawczy. Dzieje stylistyki od antyku po XXI wiek to ciągłe tworzenie nowych jego koncepcji. Współczesny relatywizm poznawczy tłumaczy i usprawiedliwia tę różnorodność oraz uzasadnia nowy powrót do stylu. Aby iść do przodu, trzeba zapoznać się z dotychczasowymi ujęciami oraz wpisać się w nowe racjonalnie skonstruowane obrazy świata. W dążeniu do integracji wiedzy stylistycznej oraz do jej włączenia w szersze naukowe obrazy świata inspirujące wydaje się odwołanie do interdyscyplinarnej nauki o systemach złożonych, wykorzystującej m.in. teorię złożoności, chaosu i sieci. U jej podstaw znajduje się ogólna teoria systemów L. von Bertalanffy’ego (1984 [1968]). Przeciwstawił się on redukcjonistycznej metodzie badania rzeczywistości, polegającej na dzieleniu jej na fragmenty oraz na wyjaśnianiu całości przez ich opis. Nie wszystko da się rozłożyć na mniejsze części bez utraty istotnej wiedzy o funkcjonowaniu całości, której nie można sprowadzać do zbioru części. Gdy system przekracza pewien próg złożoności, pojawiają się własności charakterystyczne dla tego poziomu (zjawisko emergencji). Redukcjonizm sprowadzający system do elementów składowych gubi cechy emergentne. Tę złożoność systemów próbuje wyjaśnić biologia systemów, w której spotykają się makroskopowe i mikroskopowe metody analizy. Postuluje ona projekt poznania ludzkiego systeomu, czyli wszystkich oddziaływań molekularnych w komórkach ludzkiego organizmu. Ma to być kolejny krok po analizie ludzkiego genomu (kilkadziesiąt tysięcy genów) oraz proteomu (obejmującego wszystkie – kilkaset tysięcy – kodowane przez genom białka). Takimi złożonymi systeomami są organizmy, społeczności, urządzenia techniczne, ekosystemy i kultura. Są one zdolne do samoregulacji (homeostazy). W ostatnich latach jako uogólnienie różnodyscyplinowych badań empirycznych i teoretycznych ukształtowała się teoria sieci (zob. Bendyk 2004), koncentrująca uwagę na architektonice (wzorach) relacji i interakcji oraz marginalizująca charakter, tożsamość węzłów. Do opisu dynamiki procesów sieciowych zaprzęga się modele matematyczne z obszaru fizyki ciała stałego, wykorzystuje wiedzę o tzw. przejściach fazowych, Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



1. Teoria stylu i stylistyka

19

czyli zjawiskach przebiegających w krytycznych momentach, kiedy gwałtownie zmieniają się własności układu – z porządku przechodzi się do chaosu i odwrotnie. Współcześnie wytworzyła się sieć sieci – Internet. Jest to zjawisko będące równocześnie narzędziem i przedmiotem badań. Stanowi przykład sieci bezskalowej, tj. zdominowanej przez kilka węzłów. Takie sieci występują w przyrodzie, w społeczeństwie, w technice i kulturze, a także w języku, zob. sieć łącząca słowa. Cechuje je rozkład nie losowy, lecz potęgowy, w którym niewielu ma wiele, a wielu – mało. W rezultacie złożone sieci mają cechy „małego świata”, a wynika to z przypadkowości wpisanej w naturę procesów sieciowych, stąd długość drogi dzielącej dwa węzły okazuje się mała (w sieci o 100 tys. węzłów droga dzieląca dwa przypadkowe węzły może liczyć tysiące kroków, jednak jeśli wprowadzi się 1–2 przypadkowe połączenia, skraca się do kilku kroków). Czy pojęcia systeomu i sieci mogą być przydatne w opisie zjawisk językowych? Czy procesy samoorganizacji stylowej są analogiczne do tych, które zachodzą w organizmach? Czy nie kwestionuje się w nich człowieka jako refleksyjnego podmiotu zachowań językowych? Na te pytania nie ma łatwych i prostych odpowiedzi. Jednak stylistyka nie może się od nich uchylać. Wskazują one na przyszłość, ukierunkowują przyszłe programy badawcze.

1.2. Stylistyka bez stylistyki 1.2.1. Postrukturalistyczne badania funkcjonowania języka Po „śmierci” retoryki w XIX wieku zagadnienie stylu przejęła stylistyka. Sam termin stylistyka pojawił się w pierwszej połowie tego stulecia, oznaczając dział filologii (językoznawstwa i literaturoznawstwa) zajmujący się funkcjonowaniem języka. Znaczenie tego terminu od początku było nieostre i niestabilne, co wiązało się z wieloznacznością i niedookreślonością terminu styl oraz z napięciem między dwoma jego aspektami (przejętymi z retoryki: indywidualnym i zbiorowym, styl jako ekspresja subiektywności, symptomatyczny przejaw jednostki oraz styl jako typowe, zbiorowe użycie języka przystosowane do rodzaju sprawy). Stylistyka do dziś pozostaje subdyscypliną lingwistyki o nieprecyzyjnym przedmiocie badań. Na przełomie wieku XIX na XX krystalizuje się tzw. stylistyka neoidealistyczna, łącząca styl z jednostką i literaturą piękną, oraz stylistyka Ch. Bally’ego, który stara się stworzyć naukową stylistykę zajmującą się językowymi środkami ekspresji. Po upowszechnieniu się dychotomii langue – parole stylistykę zaczęto wiązać z mniej prestiżowym parole. Jeszcze w pierwszej fazie strukturalizmu, kiedy obok szkół koncentrujących się na formalnej stronie języka powstają szkoły o nastawieniu funkcjonalnym (zob. zwłaszcza szkoły francuska i praska), rodzi się wpływowa szczególnie w Europie Środkowej i Wschodniej praska szkoła stylistyki funkcjonalnej, to w fazie drugiej (od lat 50. XX wieku) wraz z dominacją kierunków formalnych stylistyka popada w niełaskę. Sugeruje się wtopienie stylistyki w językoznawstwo i zastąpienie jej lingwistycznym opisem tekstu, a także rezygnację z terminu styl jako pojęcia przedteoretycznego. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

20

Stanisław Gajda

Słabnięcie strukturalizmu i czas poststrukturalistyczny to zdecydowany zwrot ku parole (zaciera się opozycja langue – parole). Wydawać by się zatem mogło, że ostatnie 30–40 lat powinny sprzyjać powrotowi i dynamicznemu rozwojowi stylistyki. Rzeczywiście, są to lata swoistej eksplozji poznawczej w badaniach funkcjonowania języka (zob. terminy zwrot komunikacyjny i zwrot pragmatyczny, zwrot tekstowy i zwrot dyskursywny), które w pewnym stopniu inspirowała stylistyka. Ukonstytuowało się wiele nowych obszarów badawczych/teorii.../analiz... itp., zob. lingwistyka (teoria) tekstu, pragmalingwistyka, teoria aktów mowy, analiza dyskursu. Zmianom w rzeczywistości pozajęzykowej i językowej towarzyszy więc zmiana w poznaniu (rewizja przedmiotu i zakresu badań, celów i zadań, aparatu pojęciowego itd.). Podejścia formalne, funkcjonalne i formalno-funkcjonalne są zastępowane działaniowym ujęciem rzeczywistości językowej. Stare paradygmaty nie wycofują się jednak całkowicie, współistnieją z nowymi, krzyżują się, są modyfikowane. Jak w tej nowej sytuacji poznawczej odnajduje się stylistyka? Znacznemu poszerzeniu i skomplikowaniu uległ i ulega jej kontekst poznawczy. W wyniku rozwoju poznania rzeczywistości językowej stylistyka znalazła się w szerokim kręgu subdyscyplin językoznawczych oraz dyscyplin graniczących z lingwistyką lub jej bliskich. Relacje z tymi subdyscyplinami i dyscyplinami są wielce złożone (interdyscyplinarność), a stylistyka – ze swej istoty eklektyczna – czerpie z nich wiedzę i terminy. Zalew terminów, ich nieostrość, niejasność więzi między terminami o różnej proweniencji itp. sprawiają, że tworzy się sytuacja poznawcza mało przejrzysta. Stylistyka nie potrafi pokazać z dostateczną wyrazistością swojej tożsamości i racji bytu, rozpływając się w coraz liczniejszych i bardziej różnorodnych relacjach oraz (sub)dyscyplinach. Na każdym z tych obszarów poznawczych pojawiło się wiele nowych kategorii, często bardziej operacyjnych niż tradycyjne kategorie stylistyczne ze stylem na czele. W rezultacie stylistyka żyje i rozwija się, ale bez stylistyki, bez stylistycznego szyldu. Termin stylistyka nie znika całkowicie. Funkcjonuje na kilku planach. Przede wszystkim trzyma się siłą ogólnej tradycji naukowej i potocznej, która przejawia się m.in. w terminach stylistyka historyczna, stylistyka opisowa, stylistyka porównawcza, stylistyka językoznawcza, stylistyka literaturoznawcza, stylistyka praktyczna (stosowana) itd. Pojawia się w odwołaniach do tradycji strukturalistycznej, zob. stylistyka Bally’ego, a zwłaszcza stylistyka funkcjonalna. Wreszcie funkcjonuje – choć raczej na marginesach – używany przez adherentów stylistyki w ramach poststrukturalistycznych orientacji, zob. stylistyka pragmatyczna, stylistyka kognitywna, stylistyka inter­ akcyjna, stylistyka intertekstualna, stylistyka feministyczna. Zob. Sławkowa 1998, 2000; Witosz 2001, 2006; Gajda 2001a, b, 2006; Habrajska... 2006; Stockwell 2006; Zdunkiewicz-Jedynak 2008. A zatem minione dwudziestolecie przyniosło sporo nowej wiedzy o funkcjonowaniu języka, w tym wiedzy stylistycznej o zjawiskach stylowych. Nie przekłada się to jednak na pozycję stylistyki, nie zmienia obecnych w społeczności lingwistycznej nastawień i przekonań wobec stylistyki. Nowe terminy typu stylistyka interakcyjna nie mają większej siły przebicia. O ile terminu stylistyka można by się pozbyć, w miarę jak słabnie tradycja podtrzymująca jego żywotność, o tyle trudno porzucić pojęcie i termin styl mimo wszystkich jego „słabości” jako terminu naukowego. Jest on nieodłącznie związany z ludzkimi działaniami i ich wytworami. Podtrzymują go zastosowania wykraczające daleko poza językoznawstwo – kategoria ta jest obecna Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



1. Teoria stylu i stylistyka

21

w filozofii oraz we wszystkich naukach o człowieku i kulturze. Ważny okazuje się jej potencjał znaczeniowy i integracyjny (zob. szerzej 1.3.). W rozwoju nauki w ogóle oraz w poszczególnych dyscyplinach można dostrzec nie tylko zmienność paradygmatów, lecz także grę dwu przeciwstawnych, ale i komplementarnych tendencji: do specjalizacji, tj. do wytwarzania coraz to bardziej specjalistycznej wiedzy, oraz do integracji, syntezy. Na zintegrowaną wiedzę oczekują i wąscy specjaliści, i szerszy świat nauki, a także – głównie ze względu na funkcję światopoglądową nauki – cała ludzka społeczność. W lingwistyce strukturalistycznej, a jeszcze mocniej w poststrukturalistycznej daje o sobie znać tendencja pierwsza, różnicująca. Współczesna aura intelektualna (zob. 1.1.) preferuje wielość perspektyw aż do hołdowania metodologii bricolage. Jednak pod powierzchniową różnorodnością da się dostrzec głębsze trendy spajające. Są one przejawem nie tylko potocznego ludzkiego pragnienia ładu, które w nauce wyraża się w dążeniu do zbudowania „wielkich teorii” (zob. w fizyce teoria wszystkiego; w biologii syntetyczna teoria ewolucji, scalająca teorię Darwina i genetykę; a także teoria systemów i teoria sieci). Stylistyka znalazła się wśród wielu orientacji badawczych zajmujących się funkcjonowaniem języka. Wydaje się, że jej tradycje oraz potencjał integracyjny pozwalają budować nową tożsamość o charakterze inter-/transdyscyplinarnym. Fundament dla tej nowej stylistyki mogą stanowić dominujące współcześnie orientacje poznawcze w lingwistyce, m.in. działaniowość, procesualizm i komunikacjonizm, kontekstualizm, tekstualizm i dyskursywizm, a także tradycje – zarówno te „pozytywistyczne” (retoryka i neoretoryka, różne odmiany stylistyki strukturalistycznej i poststrukturalistycznej), jak i „antypozytywistyczne” (m.in. romantyczna stylistyka niemiecka, stylistyka neoidealistyczna). Przy czym nie chodzi o proste powtórzenia, raczej o inspiracje, modyfikacje i transformacje. Do tego dochodzą różne stylistyki współczesne, często zorientowane na pewne aspekty (zob. stylistyka intertekstualna i stylistyka interakcyjna). Konieczny jest też dialog z innymi subdyscyplinami lingwistyki – starymi i nowymi (czysto teoretycznymi i stosowanymi, np. z lingwistyką tekstu, genologią, analizą dyskursu, pragmalingwistyką, przekładoznawstwem, lingwistyką korpusową), a także z takimi dyscyplinami jak np. filozofia, socjologia, psychologia, kulturoznawstwo. W centrum tej stylistycznej integracji znajduje się pojęcie styl, a wśród kluczowych bliskich pojęć m.in. tekst/dyskurs, gatunek. 1.2.2. Badania nad tekstem/dyskursem W Polsce po lata 80. XX wieku w stylistyce dominującą pozycję zajmuje wywodzący się ze szkoły praskiej paradygmat stylistycznofunkcjonalny. Stylistykę definiuje on przez badanie regularności użyć języka w różnych sferach komunikacji korespondujących ze sferami ludzkiej działalności. Styl traktuje jako zasadę integrującą konstruowanie tekstu ze środków językowych (od fonologicznych po tekstowe). Pojęcie stylu lokuje wzdłuż osi langue – parole, wyróżniając zależnie od stopnia generalizacji style tekstu (konkretnego) i styl indywidualny oraz bardziej abstrakcyjne kategorie, aż po kluczową dla siebie kategorię stylu funkcjonalnego (zob. style potoczny, artystyczny, naukowy, urzędowy, publicystyczny, religijny). W konsekwencji wyróżnia się stylistykę środków (mikrostylistykę) oraz stylistykę zajmującą się poszczególnymi stylami i systemami stylowymi (makrostylistykę). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

22

Stanisław Gajda

Mocny na Zachodzie zwrot komunikacjonistyczny (pragmatyczny) i tekstowo-dyskursywny w Polsce miał dość łagodny przebieg z własną specyfiką, a zachodnie oddziaływania spotkały się z ograniczoną i czasami spóźnioną reakcją. Zmiany nim spowodowane zaczęły pojawiać się w latach 70. i 80. oraz przybrały na sile w latach 90. XX wieku, łącząc się ze zmianami ustrojowymi i kulturowymi oraz nowymi warunkami komunikacji i nowymi jej modelami. Z jednej strony dalej używa się tradycyjnego aparatu stylistyki funkcjonalnej, mniej lub bardziej radykalnie modernizując go, z drugiej coraz mocniej dają o sobie znać nowe orientacje. Ze stylistycznego punktu widzenia szczególne znaczenie miał rosnący w siłę nurt teksto-/dyskurso­centryczny, co wyraziło się w rozwoju lingwistyki tekstu, analizy dyskursu i genologii (zob. rocznik „Stylistyka” wychodzący od 1992 roku). Poznawcze zainteresowanie tekstem wykazuje już antyczna retoryka i poetyka. Trwa ono w retorycznej i poetologicznej perspektywie przez kolejne wieki aż po współczesną (neo)retorykę (zob. Ziomek 1990; Korolko 1998; Przybylska... 2001; Lichański 2007). W językoznawstwie na tekst zwrócono uwagę dopiero w latach 60.–70. XX wieku. W Polsce badania teoriotekstowe zainicjowała M.R. Mayenowa (zob. Dobrzyńska 1993). Inspirujące dla tych badań okazały się przeglądy i syntezy doko­nań lingwistycznotekstowych na Zachodzie – anglojęzycznych (przez Duszak 1998) i niemieckojęzycznych (zob. Beaugrande... 1990; Vater 2009; Bilut-Homplewicz... 2009a, b), a także znajomość dokonań rosyjskich, czeskich, francuskich i holenderskich. Najpełniejszy obraz osiągnięć polskiej lingwistyki tekstu przedstawił ostatnio J. Bartmiński i S. Niebrzegowska-Bartmińska (zob. Bartmiński... 2009; zob. też Wilkoń 2002; Żydek-Bednarczuk 2005; Witosz 2007). W komplementarnym związku z lingwistyką tekstu pozostaje analiza dyskursu – transdyscyplinarne podejście zorientowane na badanie komunikacji jako praktyki społecznej. Mocno zróżnicowane wewnętrznie odwołuje się przede wszystkim do filozofii, socjologii, politologii i językoznawstwa. Na Zachodzie analiza dyskursu rozwinęła się zwłaszcza na obszarze anglosaskim, we Francji i w Niemczech. Jej dokonania przybliżają przekłady (zob. Foucault 1977, 2002; Habermas 1983, 1999–2002; van Dijk 2001; Laclau 2002; Duszak... 2008; Howarth 2008; Rasiński 2009) oraz polskie omówienia (zob. m.in. Duszak 1998; Grzmil-Tylutki 2010). W Polsce analizą dyskursu (empiryczną) zajęli się głównie socjolodzy i językoznawcy. Prace socjologiczne podejmują zarówno analizy polskiej rzeczywistości (zob. Czyżewski... 1991, 1997; Horolets 2006), jak i zagadnienia teoretyczne (Czyżewski 2005; Horolets 2009). Z perspektywy socjologicznej szczególne zainteresowanie wzbudza analiza konwersacyjna (zob. Rancew-Sikora 2007) oraz krytyczna analiza dyskursu (Duszak... 2008). Językoznawcza perspektywa badania dyskursu łączy adaptację koncepcji filozoficzno-socjologicznych i innych z tradycjami lingwistycznymi, lingwistycznotekstowymi itp., zob. np. Grabias 1997; Lisowska-Magdziarz 2006; Labocha 2008; Witosz 2009, a także czasopismo rocznik „Tekst i Dyskurs” (wychodzi od 2008). Genologia ma antyczne korzenie, choć termin genologia pojawił się dopiero w XX wieku (wprowadził go P. van Tieghem w 1938 roku) na oznaczenie badań nad gatunkami tekstów artystycznych. Dziś mówi się o genologii ogólnej oraz o genologii literaturoznawczej, lingwistycznej, filmoznawczej i medioznawczej. Genologia polska ma bogate dokonania w zakresie genologicznej teorii. Jej fundamenty stworzyła S. Skwarczyńska (zob. zwłaszcza Skwarczyńska 1965), założycielka ukazującego się Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



1. Teoria stylu i stylistyka

23

od 1958 roku genologicznego czasopisma „Zagadnienia Rodzajów Literackich”, zob. też Gajda 1993, 2009; Bolecki... 2000; Wojtak 2004; Witosz 2005a, a także seria wydawnicza Gatunki mowy i ich ewolucja (Ostaszewska 2000–2011). Czerpie ona też z myśli rosyjskiej (M. Bachtin) oraz z genologii niemieckiej (Bilut-Homplewicz... 2009a, b) oraz francuskiej (Grzmil-Tylutki 2007). Po 1990 roku można mówić o wysypie prac poświęconych poszczególnym gatunkom (zob. bibliografia w Witosz 2005) oraz z zakresu genologii stosowanej (zob. też Gazda... 2006).

1.3. Trudny powrót stylu 1.3.1. Teoria stylu Termin teoria bywa odnoszony do w miarę skończonego i zamkniętego systemu przekonań, ale też do (meta)krytycznej postawy i refleksji analitycznej, zorientowanej na jawne i ukryte założenia wszelkich praktyk, ideologii i koncepcji, na ich kwestie fundamentalne. Teorie w naukach humanistycznych najczęściej wychodzą od potocznego myślenia zdroworozsądkowego, przeciwstawiając się mu (teorie o charakterze opisowym przeciwstawiają się też ujęciom spekulatywnym i ideologicznym, normatywnym i stosowanym) aż do paradoksów (zob. „śmierć autora”) i zakwestionowania samej siebie. Pojawiają się, gdy dotychczasowa wiedza przestaje być traktowana jako oczywista i jest kwestionowana. Istnieją po to, aby nabrać dystansu wobec rzeczywistości oraz dotychczasowej wiedzy (potocznej, naukowej) o niej. Są lekcją relatywizmu – rzeczywistość nie daje się wtłoczyć w gorset teorii, stąd teorie mnożą się i zwalczają, bo trudno im przejść od krytyki do wiedzy pozytywnej. Jeśli jednak nie dają rozwiązań, to przynajmniej wstrząsają obiegowymi sądami. Teorie można uznać za sposoby tworzenia, konstytuowania racjonalnych obrazów świata. Nauka bowiem nie pozyskuje wiedzy o świecie tylko przez obserwację realnego świata. Postęp w nauce i w poszczególnych dyscyplinach polega na ciągłym tworzeniu naukowo skonstruowanych obrazów. Aby iść do przodu, trzeba poznać istniejące obrazy. Wiele z nich nigdy nie umiera całkowicie, inspirują powstanie nowych, są w nie włączane lub obok nich współistnieją. I choć przeglądy wcześniejszych teorii często je deformują, oświetlają ich uboczne strony, to nie sposób zrezygnować (dla przyszłości) ze spojrzenia w przeszłość. Ten teoretyczny relatywizm poznawczy uzasadnia powrót do stylu i do zmieniających się w czasie konstruktów – teorii (koncepcji) stylu. Za terminem styl kryje się złożone i bogate treściowo pojęcie o niezbyt jasnej strukturze. W ciągu swoich dziejów termin ten nabył wiele różnych sensów, akumulując je. Mówiąc o stylu, można „mieć na myśli wszystkie te znaczenia jednocześnie lub z osobna” (Compagnon 2010: 154). Znaczenia te nadali mu jego użytkownicy. Można je porównywać, wskazując te, które wydają się najbardziej pożyteczne, tj. najlepiej porządkują dzieje pojęcia. Przy czym historia terminu nie może przesądzać o jego obecnym użyciu. Nie można też oczekiwać, że styl będzie miał kilka/kilkanaście niezależnych i niekolidujących ze sobą oraz jasno zdefiniowanych znaczeń. W każdym razie myśląc o stylu, trzeba mieć na uwadze narzędzie poznania jako składnik rzeczywistej historycznie Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

24

Stanisław Gajda

wiedzy oraz realne zjawisko w rzeczywistości językowej, które termin ten pozwala wyróżnić. Specyfika znaczeniowa terminu styl rodziła dwie skrajne postawy. Z jednej strony uznawano styl za pewnik, który uzyskuje potwierdzenie w obiegowym zdroworozsądkowym pojęciu. Badanie stylu mogłoby się więc sprowadzać do konstruowania pojęcia naukowego (konstrukcja drugiego stopnia) spójnego logicznie, uwzględniającego sensy nadawane przez działających językowo ludzi i zrozumiałego dla ludzi posługujących się kategoriami potocznymi. Z drugiej strony uznawano styl za pojęcie przedteoretyczne, wręcz za iluzję (mit, swoisty eter), od której trzeba się uwolnić, zastępując ją lingwistycznym opisem tekstu (lata 50.–60. XX wieku). Współcześnie termin styl wyraźnie odradza się, wraca. Funkcjonuje nie tylko w nauce – w wielu dyscyplinach nauk humanistycznych i społecznych, lecz również w innych dziedzinach życia ludzkiego, np. w modzie i sporcie. Aktualny staje się opis jego użyć oraz być może „oczyszczenie”, aby wydobyć jego rdzeń pojęciowy. Niezależnie od tego możliwe jest konstruowanie nowych koncepcji stylu, uwzględniających tradycje oraz odwołujących się do nowej wiedzy o ludzkiej komunikacji. Wśród nich jest miejsce i dla integracyjnej (synergetycznej) teorii stylu. Kłopot z terminem styl polega na tym, że w jego semantyce przejawiają się wyraźne przeciwieństwa, m.in. indywidualności i typowości, wolności i konieczności, normy i odchylenia. Łączy się go tylko z planem wyrażania lub z planem wyrażania i planem treści. U podstaw wielu z tych opozycji leży dualizm myśli i języka, wyrażany zestawieniami treść i ekspresja, temat i forma, materia i sposób itd. Tradycyjne rozumienie stylu opiera się na tym dualizmie, sprowadzając się do tezy, iż jest wiele sposobów powiedzenia o tym samym, zob. w retoryce przeciwstawienie rzeczy i słów (res i verba) oraz dwóch pierwszych części retoryki (inventio i dispositio) odnoszących się do myśli, części trzeciej (elocutio), dotyczącej ich wyrażania językowego. Stąd w wielu koncepcjach stylu (zob. styl jako ornament, odchylenie itp.) i stylistyki wielką wagę przykłada się do synonimiki i wyboru. Zob. R. Queneau (2005), który w swoich słynnych Ćwiczeniach stylistycznych pojmuje styl jako wariację na temat i to samo wydarzenie przedstawia w różny sposób prawie sto razy, odwołując się do różnych odmian języka francuskiego. Stylowa „zapaść” i „odwrót” od stylu łączyły się z kryzysem, podważaniem dualizmu myślenie – język i z przyjęciem nowego zasadniczego założenia o jedności myślenia i języka oraz z odchodzeniem od językowej (elokucyjnej) koncepcji stylu na rzecz bardziej szerokiego rozumienia, wykraczającego poza pojęcie stylu językowego. Takie rozumienie ma swoje tradycje, sięgające niemieckiego romantyzmu, neoidealizmu i neohumboldtyzmu. W ten sposób obok ujęcia stylu jako zewnętrznej właściwości, łączącej się z wyborem środków dla zakomunikowania określonej treści, zaczęło funkcjonować „głębsze” ujęcie, utożsamiające styl z całością i jednością tekstu. Styl odrywa się od swobodnego wyboru środków. Staje się wyrazem psychiki (osobowości, światopoglądu). Tradycja Ganzheit i Gestalt zderzyła się z rosyjskim formalizmem, ale wpłynęła na ducha szkoły praskiej, która posłużyła się terminami system i struktura, oddającymi całościowość tekstu, a także na koncepcję R. Ingardena, traktującą tekst jako całość złożoną z heterogennych warstw (brzmieniowej, znaczeniowej i świata przedstawionego). Taką perspektywę w ujmowaniu stylu reprezentują też polscy badacze, zob. Mayenowa 1974; Bartmiński 1981; Gajda 1982; Witosz 2009. Sprzyjają jej pogłęNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



1. Teoria stylu i stylistyka

25

bieniu kognitywny i kulturowy oraz dyskursywny zwrot w lingwistyce tekstu oraz przeobrażenia w koncepcji tekstu (dyskursu). Wydaje się, że teoria stylu stoi przed zadaniem zbudowania nowej, integracyjnej koncepcji. Może się ona odwołać do różnych tradycji, przekładając je na ogólniejszy „język” nowej teorii, „język” pozwalający dostrzec nowe relacje, spajający to, co typowe, oraz to, co osobliwe, a także to, co powierzchniowe, oraz to, co głębsze. Trzeba przy tym uwolnić się od natręctw metodologicznych, terroru modnych nowości. Konstruktywne syntezy powstają zwykle niezależnie od modnych treści i gromkich deklaracji. Budowaniu takiej teorii niewątpliwie służą dominujące dziś w poznaniu naukowym przekonania w duchu holizmu i kontekstualizmu. 1.3.2. Styl jako...? Wielość koncepcji stylu ma swoje uzasadnienie ontyczne i poznawcze (epistemiczne). Rzeczywistość językowa jest złożona i wielowymiarowa oraz zmienna w czasie. Stąd wymyka się poznaniu, które cechuje niejako „naturalny relatywizm”. Jej obrazy są rozpięte między redukcjonizmem a dążeniem do kompleksowości ujęcia. Poznawczy redukcjonizm daje zazwyczaj proste i klarowne przedstawienie obiektu. Z reguły uznaje, iż jeden z jego atrybutów stanowi o całości, natomiast pozostałe to sekundarne emanacje. Większość koncepcji stylu cechuje taki poznawczy redukcjonizm, absolutyzujący wybrane wymiary (aspekty, właściwości). Dlatego tak trudno o ogólnie przyjmowaną definicję stylu. Jednak w tej wielości i różnorodności ujęć przejawiają się raczej powierzchniowe przeciwieństwa. Na głębszym poziomie wiele z tych ujęć posiada wspólne fundamenty. Koncepcje bardziej kompleksowe wychodzą z założenia, że złożoności obiektu nie można redukować do jednego aspektu. Trzeba jednak wyjaśnić, w jaki sposób takie obiekty jak np. rzeczywistość językowa stanowią całość. Próbuje się to czynić na dwa sposoby, tj. „sklejając” różne ujęcia w mniej lub bardziej spójne całości albo konstruując nowe koncepcje holistyczne o charakterze inter- i transdyscyplinarnym. Podstawowa trudność w budowie ujęć kompleksowych wiąże się z tym, że wielowymiarowa rzeczywistość językowa to byt niezhierarchizowany. Jego wymiary (trzeba je odróżnić od atrybutów, właściwości) są równie ontycznie pierwotne i wzajemnie nieredukowalne, a także nieseparowalnie powiązane. Nie mogą istnieć samodzielnie i niezależnie od siebie. Rzeczywistość językowa nie jest ani prostą sumą, ani typową strukturą o relacjach hierarchicznych, przyczynowych, interakcyjnych. Być może trzeba szukać niestandardowych rozwiązań ontologiczno-epistemologicznych, nie wyłączając odległych od tych, które podpowiada zdrowy rozsądek (zob. 1.1.1.). Na dzieje ludzkiej myśli, w tym myślenia naukowego, zwykło się patrzeć albo podkreślając ciągłość, albo wydobywając zwroty (kryzysy, przełomy, rewolucje, przeskoki itp.). Między ogniwami tych dziejów, tj. koncepcjami (teoriami) dostrzega się więc korespondencje (współmierność) lub je wyklucza. W dziejach myślenia stylistycznego można doszukiwać się zarówno chaosu, jak i pewnego porządku rozwojowego, ładu. Obecnie zdaje się dominować nastawienie integrujące, które stara się budować nową koncepcję stylu, wykorzystując jako budulec wiele elementów z przeszłości oraz dorobku różnych nurtów (subdyscyplin i dyscyplin) współczesnych (zob. m.in. Witosz 2009; Gajda 2011). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

26

Stanisław Gajda

Do podstawowych założeń teorii stylu można zaliczyć: 1. Styl łączy się z ludzkim działaniem, w tym komunikacyjno-językowym. To działanie ma z natury społeczny charakter i dokonuje się w określonej konstelacji interakcyjnej oraz w pewnej sytuacji historyczno-kulturowej. Tego kontekstu – sytuacyjnego i kulturowego – nie da się oddzielić od stylu, który stanowi środek i wyraz kontekstowego dopasowania się. 2. Ludzie, wchodząc we współdziałanie, wnoszą w nie siebie, tj. JA, choć nie tyle w kategoriach osobnych bytów, lecz raczej mniej lub bardziej zintegrowanych wiązek relacji i funkcji. Ich wiedza, doświadczenie i nastawienia decydują o realnym zachowaniu się. Człowiek w działaniu to zarówno kreacyjny podmiot (wolny od zniewoleń i wolny do), jak i podmiot-przedmiot (gdy spełnia wymagania wynikające z przypisanych mu ról). Działanie nie zawsze ma w pełni świadomy charakter, a nawet raczej przeważają rutynowe zautomatyzowane zachowania, pozostające poza świadomą kontrolą. Składnik ludzki zatem – JA i społeczność, a nie JA a społeczność czy JA lub społeczność – to istotny element każdej koncepcji stylu, także nowej koncepcji stylu. 3. Centrum, podstawą komunikacyjno-niekomunikacyjnego (współ)działania ludzi są teksty jako dynamiczne i otwarte całości treściowo-pragmatyczno-semiotyczne (zob. van Dijk 2001). 4. Styl przenika tak pojęty tekst. Stanowi jego „duszę”, integrując różne wymiary i atrybuty. Ewolucja pojęcia stylu wiąże się z rozwojem pojęcia tekst. Nauka o tekście od gramatyki tekstu poprzez kolejne zwroty – komunikacyjny, kognitywny, dyskursywny i kulturowy – doszła do tekstu-dyskursu. Do prototypowych cech (kategorii) tekstu obok siedmiu cech wskazanych przez de Beaugrande’a i Dresslera (1990), tj. kohezji, koherencji, intencjonalności, akceptabilności, informatywności, sytuacyjności i intertekstowości (te cechy stanowią zasady konstytutywne, a obok nich wymieniają jako zasady regulujące: wydajność, skuteczność i stosowność) zalicza się dalsze. B. Sandig (2009) wymienia m.in. „tekst ma autora i odbiorcę”, „tekst potrzebuje medium”, „podział tekstu”, „relacja tekst–obraz”, „tekst jako jednostka zamknięta”, zob. też Balcerzan... 2000; Sławkowa 2000; Bartmiński... 2004, 2008; Szczepankowska 2008; Bartmiński 2009. Oprócz tego mówi o cechach kompleksowych, które stanowią „poprzeczne przecięcia” powyższego zbioru. Są one specyficznymi konstelacjami („wiązkami”), składającymi się z cech centralnych z ich charakterystycznymi formami (Sandig 2009: 167). Taką kompleksową cechą, która łączy własności o różnej randze, jest odniesienie do wzorca, tj. posiadanie nacechowania gatunkowego i stylowego. Tym samym do rejestru fundamentalnych kategorii tekstu dołączają gatunkowość i stylowość. Tekst stanowi bowiem nie tylko niepowtarzalne, indywidualne zdarzenia komunikacyjne. Jest także składnikiem (i reprezentantem) zorganizowanej społecznej praktyki komunikacyjnej. Z tą praktyką związane jest (u)kształtowanie się historycznie uwarunkowanych wzorców (tekstemów), będących punktem odniesienia dla konkretnych tekstów. Wśród tych wzorców szczególnie wyróżnioną pozycję zajmują wzorce gatunkowe oraz stanowiące najwyższą zasadę organizacyjno-integrującą teks­ tu (dyskursu) – wzorce stylowe. (O relacji gatunek–styl zob. m.in. Witosz 1999).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



1. Teoria stylu i stylistyka

27

1.3.3. Typologia stylów W stylistycznej typologii wydziela się trzy podstawowe typy: styl (konkretnego) tekstu, styl indywidualny i styl typowy. Styl tekstu to styl odnoszony do niepowtarzalnego, konkretnego tekstu. Styl indywidualny (zob. też terminy styl osobniczy, idiostyl) można by właściwie traktować jako styl (uogólniony), który przysługuje tekstom jednego autora, a jego spójność łączy się z osobowością jednostki. Rejestr stylów typowych cechuje spore bogactwo i różnorodność oraz otwartość. Znajdują się w nim m.in. klasyczne style wydzielone już w antycznej grecko-rzymskiej, średniowiecznej i nowożytnej retoryce (wysoki–średni–niski), style mówiony i pisany, style oficjalny i nieoficjalny, style gatunkowe, style funkcjonalne, style narodowe, style generacyjne i epok, style męski i żeński, style intelektualne (np. teutoński, anglosaski), style kierunków artystycznych i naukowych itp. itd. W stylistyce polskiej ostatniego dwudziestolecia większą uwagę poświęcono tylko niektórym z nich. Styl indywidualny to od dawna jedno z centralnych pojęć stylistyki. Romantyczne i neoidealistyczne koncepcje stylu – w zgodzie ze swoim metodologicznym indywidualizmem – w ogóle wykluczały istnienie stylów typowych. Styl traktowano w nich jako nierozkładalną całość związaną z jednostką, sposób, w jaki konkretny autor wyraża w tekstach swoje widzenie świata. Inne orientacje podkreślają funkcję identyfikacyjną stylu indywidualnego wobec jednostki. Traktują go jako właściwość jej społeczno-komunikacyjnej kompetencji lub wyraz tożsamości, którą jednostka wytwarza sobie dyskursywnie w świecie, w którym żyje w różnych sytuacjach życiowych. W tym ostatnim przypadku styl to dyskursywny aspekt tożsamości. Mimo treściowego i gatunkowego zróżnicowania zachowań komunikacyjnojęzykowych jednostki jej stylowa tożsamość zachowuje jedność i jest rozpoznawalna (zob. m.in. Maćkowiak 2009; Witosz 2009). Istotna dla stylu indywidualnego jest kwestia stosunku indywidualnego i ogólnego w nim. Zarówno styl konkretnego tekstu, jak i styl indywidualny zawierają w sobie to, co inwentywne, i to, co wspólne, ogólne. Stylu indywidualnego nie można całkowicie zredukować do stylu typowego. Indywidualne to nie przypadek ogólnego – da się je retrospektywnie przyporządkować ogólnemu (np. wzorcowi któregoś ze stylów funkcjonalnych), lecz trudno je przewidzieć prospektywnie z punktu widzenia ogólnego. W traktowaniu stylu indywidualnego często zaznacza się tendencja do przyznawania jednostkom więcej wolności, niż są w stanie wykorzystać, oraz żądania od nich indywidualności wbrew możliwościom i okolicznościom. Opozycja mówiony–pisany od dawna wzbudzała zainteresowanie językoznawstwa (zob. m.in. Wilkoń 2000; Bakuła 2008). Strukturalizm rozpatrywał ją raczej powierzchniowo. Dopiero odchodzenie od elokucyjnych ujęć stylu otworzyło drogę do pogłębionych interpretacji kategorii mówioności i piśmienności. Owocne okazały się różne inspiracje płynące z samej lingwistyki, jak i spoza niej, m.in. z filozofii, antropologii i socjologii (np. z filozofii dialogu, z prac M. Bachtina i z koncepcji W. Onga), zob. Czaplejewicz... 1983; Japola 1998; Godlewski 2003, 2008; Obirek 2010. Wreszcie zmiany w samej rzeczywistości językowej pod wpływem nowego medium, jakim okazał się komputer, zmusiły do rewizji wielu dotychczasowych przekonań (zob. Skudrzyk 2005; Grzenia 2006; Górska-Olesińska 2009). Kategoria styl funkcjonalny wylansowana przez stylistykę funkcjonalną (głównie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej) pozostaje nadal jedną z kluczowych kaNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

28

Stanisław Gajda

tegorii w teorii stylu. Jej rodowodu można szukać w czasach antycznych, ale właściwe narodziny są związane ze szkołą praską (lata 30. XX wieku). Początkowo traktowała ona styl funkcjonalny jako realizację jednej z podstawowych funkcji języka, jako najwyższą abstrakcję funkcjonowania języka. W latach 50.–60. XX wieku ukształtowała się teoria makrostylów (potoczny, artystyczny, naukowy, publicystyczny, urzędowy, religijny) i stylistyki funkcjonalnej sensu stricto jako dyscypliny badającej użycie języka w społecznie istotnych sferach działalności ludzkiej. Przy czym pojęcie sfera działalności ludzkiej jest rozpatrywane coraz bardziej analitycznie, z wykorzystaniem dokonań po zwrocie komunikacyjnym (pragmatycznym), zob. rozwój socjoi psycholingwistyki oraz popularność teorii aktów mowy. Termin styl funkcjonalny został określony jako społecznie uświadamiany, wewnętrznie scalony i funkcjonalnie uwarunkowany zespół środków językowych (zob. toczone od lat 50. dyskusje nad klasyfikacją/typologią odmian współczesnej polszczyzny – ich podsumowanie w Wilkoń 1989). Nie zyskała w Polsce szerszego uznania stylistyczno-socjolingwistyczna koncepcja M.A.K. Hallidaya, w której centralną pozycję zajmuje kategoria oznaczana terminem rejestr. W tej kategorii pewien zespół środków językowych łączy się z określoną skonwencjonalizowaną sytuacją komunikacyjną charakteryzowaną przez cztery zmienne: dominującą funkcję komunikatu, temat, medium (zob. komunikacja ustna i pisemna) oraz ton (zob. stopień oficjalności komunikacji). Wymienia się takie rejestry jak rozmowa lekarza z pacjentem, reklama telewizyjna, egzamin, lekcja szkolna. O pewnej współmierności (korespondencji) można też mówić, gdy rozpatruje się relację koncepcji stylu funkcjonalnego do teorii aktów mowy, związanej z nazwiskami J.L. Austina i J.R. Searle’a. Według tej teorii można mówić o wielu typach aktów mowy, wydzielanych na podstawie typu illokucji (intencji, zamiaru mówiącego) wyrażanej czasownikami. Akty mowy zostały pogrupowane w pięć klas: reprezentatywy (np. twierdzę, oceniam), dyrektywy (proszę, nakazuję), komisywy (ślubuję, przysięgam), deklaratywy (ogłaszam, mianuję) i ekspresywy (gratuluję, współczuję). Od lat 70.–80. stylistyka funkcjonalna w zgodzie z ogólnymi tendencjami rozwoju lingwistyki zaczęła interesować się działaniem tekstowym w poszczególnych sferach społecznej działalności ludzi. Orientacja tekstowa otworzyła możliwość traktowania stylu funkcjonalnego i gatunku ze wspólnych pozycji teoretyczno-metodologicznych w ramach relacji ogólne – bardziej konkretne: tekstem (wzorzec) stylowo-funkcjonalny – tekstemy (wzorce) gatunkowe. Styl funkcjonalny jest zatem reprezentowany przez zespół (sieć) gatunków. Nowe perspektywy w traktowaniu kategorii styl funkcjonalny otworzyła teoria dyskursu. Termin dyskurs bywa współcześnie używany zasadniczo w dwu znaczeniach: 1. tekst (za tradycją anglosaską) i 2. praktyka komunikacyjna rządząca się określonymi schematami myślowymi (za Foucaultem 1997 i 2002), zob. też Grzmil-Tylutki 2010). W językoznawczej adaptacji koncepcji Foucaulta dyskurs ucieleśnia się w tekstach i stanowi konstelację tekstów przede wszystkim na określony temat. Sam Foucault pisał o dyskursach szaleństwa, karania i nadzorowania oraz seksualnym. Dziś mówi się m.in. o dyskursach: naukowym, szkolnym, politycznym, feministycznym, miłosnym. Zwraca uwagę to, iż w teorii dyskursu tekst jest traktowany nie tylko jako jednostkowe zdarzenie komunikacyjne, lecz także jako ogniwo zorganizowanej prakNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



1. Teoria stylu i stylistyka

29

tyki komunikacyjnej. Istotną jego właściwością staje się więc szeroko pojęta dyskursywność, tj. istnienie splotu relacji z innymi tekstami w dyskursie (2.). Te relacje oparte na właściwościach strukturalnych i funkcjonalnych tekstów to więzi: między konkretnymi tekstami, między konkretnymi tekstami a wzorcami gatunkowymi i stylowofunkcjonalnymi oraz między wzorcami gatunkowymi (w sieci gatunków) i stylowofunkcjonalnymi. Zgodnie z teorią dyskursu całość rzeczywistości językowej (komunikacyjnojęzykowej) można by traktować jako złożony makrosystem (sieć) dyskursów, w którym wydzielają się ich systemy i podsystemy, aż do pojedynczych, konkretnych tekstów (dyskursów 1.). Jak widać, kategoria styl funkcjonalny wykazuje znaczne korelacje z kategoriami rejestr, akt mowy i dyskurs (2.).

Literatura Anusiewicz J., Handke K. (red.), 1994, Język a Kultura, t. 9: Płeć w języku i kulturze, Wrocław. Bachtin M., 1986, Estetyka twórczości słownej, Ulicka D. (tłum.), Warszawa. Bakuła K., 2008, Mówione – pisane: komunikacja, język, tekst, Wrocław. Balcerzan E., Bolecki W. (red.), 2000, Osoba w literaturze i komunikacji literackiej, Warszawa. Bańkowska E., Mikołajczuk A. (red.), 2003, Praktyczna stylistyka, Warszawa. Bartmiński J., 1981, Derywacja stylu, w: tenże (red.), Pojęcie derywacji w lingwistyce, Lublin. Bartmiński J., Boniecka B. (red.), 1998a, Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin. Bartmiński J., Boniecka B. (red.), 1998b, Tekst. Analizy i interpretacje, Lublin. Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., 2009, Tekstologia, Warszawa. Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., Nycz R. (red.), 2004, Punkt widzenia w języku i kulturze, Lublin. Bartmiński J., Pajdzińska A. (red.), 2008, Podmiot w języku i kulturze, Lublin. Beaugrande R.-A. de, Dressler W.A., 1990, Wstęp do lingwistyki tekstu, Szwedek A. (tłum.), Warszawa. Bendyk E., 2004, Antymatrix. Człowiek w labiryncie sieci, Warszawa. Bertalanffy L. von, 1984 [1968], Ogólna teoria systemów, Woydyłło-Woźniak E. (tłum.), Warszawa. Bilut-Homplewicz Z., Czachur W., Smykała M. (red.), 2009a, Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy, Wrocław. Bilut-Homplewicz Z., Czachur W., Smykała M. (red.), 2009b, Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy, Wrocław. Bińczyk E., 2007, Obraz, który nas zniewala. Współczesne ujęcia języka wobec esencjalizmu i problemu referencji, Kraków. Bogołębska B., 1996, Tradycje retoryczne w stylistyce polskiej. Narodziny dyscypliny, Łódź. Bogołębska B., 2001, Studia o stylistyce i retoryce, Zgierz. Bogołębska B., 2006, Konteksty stylistyczne i retoryczne, Łódź. Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), 2010, Styl – media – dyskurs, Łódź. Bolecki W., Dąbrowska E. (red.), 2006, Literatura i wiedza, Warszawa. Bolecki W., Opacki I. (red.), 2000, Genologia dzisiaj, Warszawa. Compagnon A., 2010, Demon teorii. Literatura a zdrowy rozsądek, Stróżyński T. (tłum.), Gdańsk. Czaplejewicz E., Kasperski E. (red.), 1983, Bachtin. Dialog. Język, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

30

Stanisław Gajda

Czyżewski M., 2005, Dyskurs, w: Bokszański Z. (red.), Encyklopedia socjologii. Suplement, Warszawa. Czyżewski M., Dunin K., Piotrowski A. (red.), 1991, Cudze problemy. O ważności tego, co nieważne. Analiza dyskursu publicznego w Polsce, Warszawa. Czyżewski M., Kowalski S., Piotrowski A. (red.), 1997, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, Kraków. Dijk van T.A. (red.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Grochowski G. (tłum.), Warszawa. Dobrzyńska T., 1993, Tekst. Próba syntezy, Warszawa. Dobrzyńska T., 2003, Tekst – styl – poetyka, Kraków. Dobrzyńska T. (red.), 1996, Tekst i jego odmiany, Warszawa. Dubisz S., Gajda S. (red.), 2001, Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, Warszawa. Duszak A., 1998, Tekst – dyskurs – komunikacja międzykulturowa, Warszawa. Duszak A., 2010, Styl jako kategoria krytycznej analizy dyskursu, w: Bogołębska, Worsowicz 2010. Duszak A., Fairclough N. (red.), 2008, Krytyczna analiza dyskursu, Warszawa. Fish S., 2002, Interpretacja, retoryka, polityka. Eseje wybrane, Arbiszewski K. i in. (tłum.), Kraków. Foucault M., 1977 [1969], Archeologia wiedzy, Siemek A. (tłum.), Warszawa. Foucault M., 2002 [1970], Porządek dyskursu, Kozłowski M. (tłum.), Gdańsk. Gajda S., 1982, Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, Warszawa. Gajda S., 1993, Wzorce gatunkowe, w: Bartmiński J. (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX w., t. 2: Współczesny język polski, Wrocław. Gajda, S., 1995, Styl i stylistyka. Zagadnienia ogólne, w: tenże (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Gajda S., 2001a, Stylistyka polska i stylistyka w Polsce. Wstęp, w: Kurkowska H., Skorupka S., Stylistyka polska, Warszawa. Gajda S., 2001b, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Dubisz S., Gajda S. (red.), Polszczyzna XX wieku, Warszawa. Gajda S., 2002, Stylistyka funkcjonalna, stylistyka pragmatyczna, stylistyka kognitywna, w: Witosz 2002. Gajda S., 2003a, Współczesna stylistyka polska, „Stylistyka”, t. XII. Gajda S., 2003b, Stylistics in Opole, w: Bajerowa I. (red.), Schools of Polish Language Studies 20th Century, Warszawa. Gajda S., 2005, Zróżnicowanie języka jako problem metodologiczny, w: Kita M., Witosz B. (red.), Spotkanie. Księga jubileuszowa dla Profesora Aleksandra Wilkonia, Katowice. Gajda S., 2006, Stylistyka interakcyjna/konwersacyjna – co zacz?, w: Witosz 2006. Gajda S., 2009, Gatunki wypowiedzi i genologia, w: Bilut-Homplewicz 2009b. Gajda S., 2011, Tekst i styl, „Prace Filologiczne”, t. LVIII. Gajda, S. (red.), 1995, Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Gajda S. (red.), 2004, Styl a płeć, „Stylistyka”, t. XIII. Gazda G., Tyniecka-Makowska S. (red.), 2006, Słownik rodzajów i gatunków literackich, Kraków. Godlewski G., 2008, Słowo – pismo – sztuka słowa. Perspektywy antropologiczne, Warszawa. Godlewski G. (red.), 2003, Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów, Warszawa. Górska-Olesińska M., 2009, Słowo w sieci. Elektroniczne dyskursy, Opole. Grabias S., 1997, Język w zachowaniach społecznych, Lublin. Grochowski M., 2008, Stylistyka leksykalna jako dział leksykologii i pragmatyki (próba określenia przedmiotu badań), w: Maćkowiak, Piątkowski 2008. Grzenia J., 2006, Komunikacja językowa w Internecie, Warszawa. Grzmil-Tylutki H., 2007, Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



1. Teoria stylu i stylistyka

31

Grzmil-Tylutki H., 2010, Francuska lingwistyczna teoria dyskursu. Historia. Tendencje. Perspektywy, Kraków. Habermas J., 1999–2002, Teoria działania komunikacyjnego, t. 1–2, Kaniowski A.M. (tłum.), Warszawa. Habrajska G., Ślósarska J. (red.), 2006, Kognitywizm w stylistyce i poetyce, Kraków. Handke K., 1999, Styl kobiecy we współczesnej polszczyźnie kolokwialnej, „Studia z Filologii Polskiej i Słowińskiej”, t. XXVI. Hetmański M. (red.), 2007, Epistemologia współcześnie, Kraków. Horolets A. (red.), 2006, Obrazy Europy w polskim dyskursie publicznym, Kraków. Horolets A. (red.), 2009, Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii, Toruń. Howarth D., 2008, Dyskurs, Warszawa. Japola J., 1998, Tekst czy głos? Waltera Onga antropologia literatury, Lublin. Jędrzejko E., 2005, Składnia – style – teksty, Katowice. Jędrzejko E., 2006, Rozdroża i powinowactwa wiedzy w dobie „globalnej ponowoczesności” (lingwistyka – literatura – literaturoznawstwo), w: Bolecki, Dąbrowska 2006. Jędrzejko E. (red.), 1998, Nowe czasy, nowe języki, nowe (i stare) problemy, Katowice. Kaniowski A., Szachaj A., 1987, Wokół teorii krytycznej Jürgena Habermasa, Warszawa. Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J., 2005, Lingwistyka płci. On i ona w języku polskim, Lublin. Kita M., 2006, Komunikacja między generacjami w perspektywie stylowej, „Stylistyka”, t. XIV. Korolko M., 1998, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa. Krauz M., Gajda S. (red.), 2005, Współczesne analizy dyskursu. Kognitywna analiza dyskursu a inne metody badawcze, Rzeszów. Kurcz I., Bobryk J. (red.), 2001, Psychologiczne studia nad językiem i dyskursem, Warszawa. Kurkowska H., Skorupka S., 1957, Stylistyka polska, Warszawa. Labocha J., 2004, Test pisany – tekst zapisany, „Biuletyn PTJ”, t. LX. Labocha J., 2008, Tekst, wypowiedź, dyskurs w procesie komunikacji językowej, Kraków. Laclau E., 2002, Dyskurs, w: Goodin R.E., Pettit F. (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, Cieśliński C., Poręba M. (tłum.), Warszawa. Lichański J.Z., 2007, Retoryka. Historia – teoria – praktyka, t. 1–2, Warszawa. Lisowska-Magdziarz M., 2006, Analiza tekstu w dyskursie medialnym, Kraków. Łachman M., 2006, Od literatury do muzeum (i z powrotem). Wokół literackich i literaturoznawczych aspektów muzeologii, w: Bolecki, Dąbrowska 2006. Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), 2008, Stylistyka a leksykologia. Związki, zależności, metody, Zielona Góra. Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), 2009, Język i styl twórcy w kręgu badań współczesnej humanistyki, Zielona Góra. Majcherek J.A., 2004, Źródła relatywizmu w nauce i kulturze XX w. Od teorii względności do postmodernizmu, Kraków. Marody M., 1987, Technologie intelektu. Językowe determinanty wiedzy potocznej i ludzkiego działania, Warszawa. Mayenowa M.R., 1974, Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Warszawa. Mayenowa M.R., 1993, Studia i rozprawy, Warszawa. Mosiołek-Kłosińska K., Zgółka T. (red.), 2003, Język perswazji publicznej, Poznań. Obirek S., 2010, Uskrzydlony umysł. Antropologia słowa Waltera Onga, Warszawa. Ong W.J., 1992, Oralność a piśmienność. Słowo poddane technologii, Japola J. (tłum.), Lublin. Ostaszewska D. (red.), 2000–2011, Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1–4, Katowice. Ostaszewska D., Cudak R. (red.), 2008, Polska genologia lingwistyczna, Warszawa. Pałubicka A., Kowalski A.P. (red.), 2003, Konstruktywizm w humanistyce, Bydgoszcz. Pawłowski A., 2001, Metody kwantytatywne w sekwencyjnej analizie tekstu, Warszawa. Pisarkowa K., 1994, Z pragmatycznej stylistyki, semantyki i historii języka, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

32

Stanisław Gajda

Przybylska R., Przyczyna W. (red.), 2001, Retoryka dziś. Teoria i praktyka, Kraków. Queneau R., 2005, Ćwiczenia stylistyczne, Gondowicz J. (tłum.), Warszawa. Rancew-Sikora D., 2007, Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmów codziennych, Warszawa. Rasiński L. (red.), 2009, Język, dyskurs, społeczeństwo, Warszawa. Rusinek M., 2003, Miedzy retoryką a retorycznością, Kraków. Ruszkowski M. (red.), 2004, Wielojęzyczność w perspektywie poetyki i stylistyki, Kielce. Sandig B., 2009, Tekst w ujęciu teorii prototypu, Knieja J., Pędzisz J. (tłum.), w: Bilut-Homplewicz 2009a. Silverman D., 2007, Interpretacja danych jakościowych: metody analizy rozmowy, tekstu, inter­ akcji, Głowacka-Grajper M., Ostrowska J. (tłum.), Warszawa. Skubalanka T., 2000, Wprowadzenie do gramatyki stylistycznej języka polskiego, Lublin. Skubalanka T., 2001, Podstawy analizy stylistycznej. Rozważania o metodzie, Lublin. Skudrzyk A., 2005, Czy zmierzch kultury pisma?, Katowice. Skwarczyńska S., 1965, Wstęp do nauki o literaturze, t. 3, Warszawa. Sławkowa E., 1998, Stylistyka feministyczna: zarys problematyki badawczej, w: Jędrzejko E. (red.), Nowe czasy, nowe języki, nowe (i stare) problemy, Katowice. Sławkowa E. (red.), 2000, Kategorie pragmatyczne w tekście literackim. Wstęp do stylistyki pragmatycznej, Cieszyn. Sobczak B., Zgółkowa H. (red.), 2007, Perspektywy polskiej retoryki, Poznań. Stasiuk K., 2003, Krytyka kultury jako krytyka komunikacji. Pomiędzy działaniem komunikacyjnym, dyskursem a kulturą masową, Warszawa. Stockwell P., 2006, Poetyka kognitywna. Wprowadzenie, Skucińska A. (tłum.), Kraków. Strycharska-Brzezina M., 2009, Socjostylistyka a dzieje literatury polskiej. Studia nad stylizacją językową w utworach literackich, Kraków. „Stylistyka” 1992–2011, t. I–XX. Szczepankowska I. (red.), 2008, Styl a semantyka, Białystok. „Tekst i Dyskurs” 2008–2011, nr 1–4, Warszawa. Ulicka D. (red.), 2009, Tekst (w) sieci, Warszawa. Vater H., 2009, Wstęp do lingwistyki tekstu. Struktura i rozumienie tekstów, Błachut E., Gołębiowski A. (tłum.), Wrocław. Wilkoń A., 1989, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice. Wilkoń A., 2002, Spójność i struktura tekstu, Kraków. Witosz B., 1998a, Tekst jako wspólny przedmiot badań teorii tekstu, stylistyki i poetyki, „Stylistyka”, t. VII. Witosz B., 1998b, Ewolucja kategorii podmiotu w badaniach stylistycznych, w: Jędrzejko E. (red.), Nowe czasy, nowe języki, nowe (i stare) problemy, Katowice. Witosz B., 1999, Czy gatunek i styl są we współczesnej stylistyce pojęciami konkurencyjnymi?, „Stylistyka”, t. VIII. Witosz B., 2004, O wielości „języków” interpretacji w badaniach stylistycznych. Konsekwencje teoretyczno-metodologiczne, w: Ruszkowski 2004. Witosz B., 2005a, Genologia lingwistyczna, Katowice. Witosz B., 2005b, Miejsce stylistyki w obrębie współczesnych badań dyskursu, w: Czermińska M. i in., Polonistyka w przebudowie. Literaturoznawstwo – wiedza o języku – wiedza o kulturze – edukacja, t. 1, Kraków. Witosz B., 2005c, Tekstowe i kontekstowe wyznaczniki stylu – próba systematyzacji i problematyzacji, w: Krauz 2005. Witosz B., 2007, Lingwistyka tekstu – stan aktualny i perspektywy, „Poradnik Językowy”, z. 7. Witosz B., 2008, Podmiot w stylistyce wobec różnych koncepcji podmiotowości w dyskursie współczesnej stylistyki, w: Bartmiński J., Pajdzińska A. (red.), Podmiot w języku i kulturze, Lublin.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



1. Teoria stylu i stylistyka

33

Witosz B., 2009, Dyskurs i stylistyka, Katowice. Witosz B., 2011a, O konsekwencjach podmiocentryzmu w badaniach stylistycznych, „Stylistyka”, t. XX. Witosz B., 2011b, Interakcyjny model relacji gatunku i dyskursu w przestrzeni komunikacyjnej, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4, Katowice. Witosz B. (red.), 2001, Stylistyka a pragmatyka, Katowice. Witosz B. (red.), 2006, Style konwersacyjne, Katowice. Wojtak M., 2004, Gatunki prasowe, Lublin. Wojtak M., 2011, O relacjach dyskursu, stylu, gatunku i tekstu, „Tekst i Dyskurs”, nr 4. Zdunkiewicz-Jedynak D., 2008, Wykłady ze stylistyki, Warszawa. Ziomek J., 1990, Retoryka opisowa, Wrocław. Żydek-Bednarczuk U., 2005, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Aldona Skudrzyk Jacek Warchala

2. Język potoczny – dyskurs potoczny

Badania nad potocznością – odmianą lub stylem, lub językiem potocznym, bardzo dynamicznie rozwijane w trzech ostatnich dekadach poprzedniego wieku, dziś już nieco osłabły, a z całą pewnością zmieniły swój pierwotny charakter i początkową temperaturę. Jeśli przyjrzymy się pracom badawczym i pierwszym ich podsumowaniom (Adamiszyn 1995), zauważymy, że pierwotnie zainteresowanie badaczy skupiało się przede wszystkim na formalno-strukturalnej charakterystyce języka potocznego. Analizowano potoczność w jej odmianowej postaci, zestawiano i porównywano z innymi odmianami, konstruowano typologie języków/odmian językowych, uwzględniające potoczność jako jedną z odmian języka narodowego w jego mówionej postaci (Furdal, Gajda, Skubalanka, Wilkoń; zob. Wilkoń 2000); obserwowano też zauważalny już wzrost znaczenia odmiany potocznej względem innych odmian językowych.

2.1. Ustalenia definicyjne. Przemiany metodologiczne Językiem potocznym określa się zwykle odmianę języka etnicznego, która obsługuje przede wszystkim sferę komunikacji codziennej, rodzinnej, a ogólnie: sferę niepublicznego użycia języka. Stąd często pojawiają się jego alternatywne określenia: język kolokwialny, ustny lub oralny, a także język (odmiana językowa) nieoficjalny w opozycji do oficjalnego, ogólnej polszczyzny funkcjonującej w tzw. sferze publicznej. Opozycja ta wyznaczona jest przez stopień sformalizowania obu języków. A zatem język mówiony będzie odmianą niesformalizowaną w tym sensie, że wypowiedzi są w dużym stopniu nieplanowane, niekomponowane, a zatem powstają spontanicznie, są w znacznym stopniu zależne od sytuacji, która wpływa na kształt i semantykę wypowiedzi. Odmiana ta jest używana przede wszystkim w dialogach, które przybierają zwykle postać swobodnej rozmowy. Inne ujęcie tego problemu ujawnia aż Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

36

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

trzy układy opozycyjne: potoczność względem poetyckości, potoczność względem naukowości i względem oficjalności. Drugim członom opozycji odpowiadają oczywiście (odmiany) języki: poetycki, naukowy, oficjalny (Bartmiński 2001: 129–131). Niewątpliwym impulsem rozwojowym badań nad potocznością było odejście od „czystej” metody strukturalistycznej i zaadaptowanie na grunt polski socjolingwistyki jako metody badawczej. Wskazał na to autor pierwszego (z przełomu lat 80. i 90.) podsumowania efektów badań nad potocznością, Z. Adamiszyn (1995). Podkreślał on przełomowy dla rozwoju tych badań metodologiczny zwrot w kierunku badań socjolingwistycznych. Śmiało można powiedzieć, że ten zwrot zmienił podejście, rozumienie, a przede wszystkim sposób analizy tekstów potocznych. Kolejnym impulsem było pojawienie się nowoczesnych narzędzi elektronicznych rejestrujących teksty mówione, a prymitywne jeszcze ówczesne magnetofony pozwoliły już na badanie tekstów autentycznych i spontanicznie realizowanych oraz umożliwiły zrozumienie ich inności i odrębności strukturalnej względem tradycyjnie wykorzystywanych przez językoznawstwo tekstów pisanych lub zapisywanych. Dało to możliwość obserwacji „żywej mowy” i zaniechania dominującej metody badawczej, czyli badań kwestionariuszowych; spowodowało zmniejszenie znaczenia tych badań, w których materiał mówiony był zapisywany przez pośrednika, a więc i nieautentyczny, i nie zawsze pozwalający na penetrację żywej mowy w konkretnej sytuacji komunikacyjnej, np. nieskrępowanej rozmowy, kłótni czy jakiejkolwiek spontanicznej wymiany zdań. Zebrano i poddano badaniom język wielkich aglomeracji – najwcześniej Śląska i Zagłębia (Teksty mieszkańców miast Górnego Śląska i Zagłębia, red. W. Lubaś) oraz Krakowa (red. B. Dunaj). Powstające na tej podstawie prace badawcze miały do dyspozycji materiał nowego typu, dający już podstawy do wszechstronnej analizy o charakterze konwersacyjnym i dyskursywnym. Pierwsze eksperymentalne badania dotyczyły języka miast i procesów interferencyjnych prowadzących do ukształtowania się nowego typu wysoce wariantywnego „języka mieszanego”. Język potoczny określany bywał jako „język ogólny mówiony, jakim się ludzie posługują na co dzień, w swobodnych rozmowach, a więc mniej staranny od literackiego, z pewnymi cechami regionalnymi” (Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk). Definicje akcentują wówczas mniejszą staranność, mniejsze zdyscyplinowanie gramatyczne, czyli niski stopień normatywności, co uznano pierwotnie za cechę definicyjną potocznego języka. Warto więc wskazać, że w stosunku do języka potocznego (lub potocznej odmiany językowej) można wyróżnić dwa podstawowe stanowiska. Jedno, węższe, leksykalno-stylistyczne postrzega potoczność jako nacechowaną głównie negatywną ekspresywnością, gorszą, niestaranną odmianę polszczyzny. Drugie, szersze, nazwijmy je antropologiczno-kulturowym, ukazuje język potoczny jako podstawę, rezerwuar i tzw. „centrum stylowe” współczesnej polszczyzny: Dominacja stylu potocznego nad pozostałymi polega nie tylko na tym, że jest to styl przyswajany jako pierwszy w procesie akwizycji języka, że jest on używany najczę  Konieczne wydaje się tu wspomnienie wykraczającej poza czasowe ramy tego opracowania pierwszej znaczącej publikacji pod redakcją naukową Władysława Lubasia (1976), przynoszącej bogatą dyskusję metodologiczną związaną z miejską polszczyzną mówioną.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

37

ściej, przez największą liczbę osób, w najróżniejszych sytuacjach życiowych, ale przede wszystkim na tym, że zawiera on zasób podstawowych form i sensów i że utrwala elementarne struktury myślenia i percepcji świata związane z elementarnymi potrzebami człowieka w elementarnej sytuacji egzystencjalnej. Styl/język potoczny pełni rolę bazy derywacyjnej dla pozostałych stylów językowych, tzn. wszystkie pozostałe w jakiś sposób pochodzą od potocznego, a także rolę tła, na którym funkcjonują style wyspecjalizowane i wobec którego określają swoiste dla siebie właściwości; bez niego nie udaje się wyodrębnić i opisać innych stylów językowych (Bartmiński 1992: 38).

Polskiemu językowi potocznemu przypisuje autor dwa zasadnicze warianty: rejestr neutralny i emocjonalny – uznając je za „pierwsze zróżnicowanie” stylu potocznego, za „drugie zróżnicowanie” uznaje rejestr swobodny i staranny, z których każdy podlega jeszcze subtelniejszemu rozwarstwieniu (Bartmiński 1992, 2001: 120–123). Inaczej określa to zróżnicowanie A. Wilkoń, wskazując wariant neutralny (standardowy) i wariant nacechowany (Wilkoń 2000). Pierwszy z nich występuje w sytuacjach półoficjalnych – rozmowa w sklepie, w windzie, rozmowa ze znajomym lub nieznajomym w pociągu itd. Drugi, zdecydowanie bardziej poufały, wystąpi w sytuacjach koleżeńskich, rodzinnych, podczas rodzinnej sprzeczki itd. W tym obszarze ważnym zagadnieniem dla opisu języka potocznego było dostrzeżenie wewnętrznej jego stratyfikacji. W podstawowej dla socjolingwistyki teorii trzech typów kontaktów językowych W. Lubasia (1979) miejsce potoczności zdecydowanie wyznaczał kontakt indywidualny, dopuszczał jej obecność także kontakt lokalny. Oprócz tradycyjnie wyodrębnianych gwar środowiskowych (język uczniowski) i zawodowych (język górników, kierowców, lekarzy itd.), dostrzeżono i zaczęto opisywać np. styl rodzinny czy biologiczny (Handke 1990, 1995; Skubalanka 1997, 2001; Wilkoń 2000). Wątki te są kontynuowane w badaniach, zob. Kasperczak 2004. Rozbieżność stanowisk względem języka potocznego dotyczyła jego substancjalnej postaci. Traktowany był przede wszystkim jako odmiana mówiona (Ożóg 2001; Warchala 1994). Ale szeroki zasięg i powszechność użycia sprawiają, że odmiana ta ma według niektórych swoje realizacje pisane. Należeć tu będą takie formy (gatunki?) jak list intymny, kartka pocztowa, dziś pewnie SMS jako ewentualne pisane formy języka potocznego; także zapiski pozostawione dla kogoś bliskiego, kartki z codziennymi poleceniami. Podobnie niektóre formy prasowe, takie jak reportaż, wymagają naśladowania języka swoich bohaterów jako rękojmi prawdy i wiarygodności. Autor zazwyczaj stosuje język potoczny jako sygnał stylistyczny, funkcjonujący poprzez wybrane i mocno kolokwialnie nacechowane słownictwo – np. wulgaryzmy czy wyrażenia żargonowe. Pisząc o użyciu języka potocznego w prasie (mediach), warto wspomnieć nie tylko o reportażu, lecz także o typowym dla współczesnej komunikacji medialnej poszerzeniu zakresu użycia form potocznych oraz o modyfikacji ich funkcji (Kita 2004a, 2007; Kamińska-Szmaj 2001; Ożóg 1999, 2004; Wojtak 2002, 2004, 2007, 2008, 2010; Pawelec, Trysińska 2008; Lizisowa 2009). Wtórnie, jako zabieg estetyczny, pojawia się język potoczny w dziele literackim, jako charakterystyka bohatera czy konkretnej sytuacji aktu mowy. Tutaj język potoczny jest nośnikiem funkcji estetycznej tekstu – ten nurt badań rozwija się dziś bardzo dynamicznie (Wojtak 1992, 1993, 2001; Skudrzyk 1993, 1994; Węgier 1995; Brzeziński 1995, 1997, 2001; Kornhauser 1999; Siuciak 1996; Ignatowicz-Skowrońska Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

38

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

2000; Książek-Bryłowa 2001; Rejter 2003; Sławkowa 2003; Stachurski 2001; Witosz 2003; Zarębina 2001). We wczesnych badaniach nad potocznością ujawniły się różnice poglądów także w próbach umiejscowienia języka potocznego w obszarze języka narodowego. J. Bartmiński ujmował go jako styl – centrum systemu stylowego, wśród wariantów języka narodowego zajmujący miejsce wyjątkowe jako pierwszy w kolejności przyswajania wariant języka, zawierający zasób podstawowych sensów i form, utrwalający podstawowe struktury myślenia (Bartmiński 2001: 116). Podobnie J. Anusiewicz, K. Dejna, inni autorzy (Z. Klemensiewicz, S. Urbańczyk, W. Lubaś, A. Furdal, A. Markowski, A. Wilkoń, W. Pisarek) użyli teminu „odmiana języka”, dodając różne uściślenia: odmiana języka ogólnego, odmiana funkcjonalna, odmiana potoczna (niewyspecjalizowana), odmiana nieoficjalna, odmiana kolokwialna (swobodna, prywatna), język komunikatywny, intersocjolekt. Wspomniane na wstępie opracowanie Z. Adamiszyna (1995) zdaje syntetyzująco sprawę ze stanu badań nad zagadnieniem stratyfikacji języka potocznego, umożliwia porównania. Wyczerpujący przegląd stanowisk i dyskusję z nimi znaleźć można w II rozdziale opracowania W. Lubasia zatytułowanym Polszczyzna potoczna w stratyfikacji językowej (2003: 42–66). Nowsze badania potoczności rozwijają także zagadnienie gatunków mowy potocznej, które uznaje się za formy gatunkowe pierwotne, stanowiące podstawę innych gatunków mówionych i pisanych. Taką propozycję opisu gatunków daje opracowanie A. Wilkonia (2002: szczególnie 228–243), także praca zbiorowa pod redakcją M. Kity i J. Grzeni (2003). Szczególnie aspekt dynamiki rozwojowej współczesnej polszczyzny, w tym opis miejsca i roli potocznej jej odmiany odnajdujemy w syntetycznym opracowaniu dotyczącym polszczyzny, które ukazało się w serii Najnowsze dzieje języków słowiańskich autorstwa S. Gajdy (2001a). Autor konkluduje: „Odmiana potoczna polszczyzny istniejąca co najmniej od XVI wieku, w ostatnich dziesięciu latach wyszła ostatecznie z właściwych sobie ram komunikacyjnych i wkroczyła do stylów, które dotychczas były zarezerwowane dla odmiany standardowej” (Gajda 2001a: 240). Ważnym składnikiem definicji potoczności jest zatem jej rozpowszechnienie. Rozważano też, czy „powszechność” języka potocznego oznacza, iż na całym terytorium etnicznym (i polonijnym) jest on taki sam, choćby w zakresie specyficznej leksyki, jej repertuaru i frekwencji. J. Anusiewicz i J. Skawiński (1996) podkreślali, że język potoczny stanowi istotny element integrujący mniejsze wspólnoty w obrębie społeczeństwa, umożliwiając im wspólne widzenie i doświadczanie świata. Wskazywano tu na wąskie środowisko rodzinne, a zatem występowanie potoczności jako np. języka (stylu) familijnego (Artowicz-Skowrońska 2006; Grybosiowa 1991, 1991a; Handke 1990, 1995; Tambor 1991; Tambor, Żydek-Bednarczuk 1991). Tak pojmowany język potoczny współtworzy także lokalne (sub)kultury (Satkiewicz 1994; Kołodziejek 1994, 2005), stąd wydaje się uzasadnione nazwanie go intersocjolektem lub interdialektem (Skawiński 1992). Badania nad kategorią potoczności w języku wskazywały na naturalne dla tej odmiany środowisko miejskie (Dunaj 1995; Dunaj, Ożóg 1991; Warchala 2003). Opracowania na temat języka potocznego ujawniały, jak to już było powiedziane, sądy wartościujące. Wyrażano pogląd, że jest to „gorsza” odmiana języka, której należy się wystrzegać i rugować ją, zastępując polszczyzną literacką, wobec której pozostaje w wyraźnej opozycji (Skawiński 1992; Ożóg 2001). O czynniku wartościuNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

39

jącym ujemnie potoczność i utożsamiającym ją z pospolitością i banalnością pisał też wcześniej W. Lubaś (1986), zdecydowanie kwestionując pogląd, iż wyrażają one istotę potoczności. Ujawniły się różnice zdań co do traktowania normy języka potocznego i jego ewentualnej kodyfikacji. Mówi się o normie kolokwialnej, swobodnej (Satkiewicz 1994), różnych poziomach tej normy (Anusiewicz, Skawiński 1996) oraz o ograniczonej kodyfikacji i wariancji reguł gramatycznych (Lubaś). Nie było też jednomyślności, jeśli chodzi o wyodrębnienie opozycji języka potocznego jako prymarnie mówionego i języka ogólnego jako prymarnie pisanego. Poszukując specyficznych cech potoczności w aspekcie jej możliwości komunikacyjnych, wskazywano na brak rygorów, większą spontaniczność, większą naturalność tej odmiany względem odmiany ogólnej, przede wszystkim pisanej. A zatem podjęte w latach 70. wczesne badania nad potocznością to badania odmiany mówionej języka; dość szybko stały się dominujące i szły w kilku kierunkach: • poszukiwania strukturalnych wyznaczników mówioności jako nowej strukturalnie odmiany języka polskiego, a nie jedynie innej substancjalnie realizacji polszczyzny ogólnej; • wskazywania najpierw głównie lub nawet wyłącznie strukturalnych różnic między pisaną i mówioną odmianą polszczyzny; • prób budowania nowego układu odmian i stylów językowych wewnątrz polszczyzny; • socjolingwistycznego opisu wysoce wariantywnych realizacji językowych, jak to zauważono na przykładzie języka miast. Z czasem badania nad potocznością poszerzały swoje instrumentarium metodologiczne, aplikując także metody pragmalingwistyczne, polegające na opisie potocznych aktów mowy, zagadnienia składniowe i tekstowe warunkowane wyraźnie intencjonalnym użyciem języka i akceptabilnością jego odbioru (Boniecka 1992, 1995, 1997, 2001; Kuryło 1999). Z czasem także, wraz z rozwojem w Polsce badań kognitywnych, pojawił się nurt reprezentowany przez prace odwołujące się do kognitywizmu, nawiązujące do psychologii i socjologii poznania oraz interakcjonizmu. Poszukiwania strukturalne i systemowe zostały w zasadzie zarzucone, zaś szeroko otwarte – komunikacyjne, pragmatyczne, socjolingwistyczne, a także metody analizy nawiązujące do analizy dyskursywnej i konwersacyjnej tekstów mówionych, przede wszystkim dialogowych. Oznaką odejścia od tradycyjnych metod lingwistycznych w analizie potoczności (co nie oznacza wcale całkowitego ich porzucenia) było poszukiwanie „istoty potoczności” w szerszym niż tylko językowy kontekście opisu. Obszerną i całościową – także systemową – charakterystykę istoty potoczności przynoszą opracowania W. Lubasia (2001, 2003). Owa specyfika potocznej odmiany widoczna jest na różnych poziomach systemu językowego: Polega ona na dość swobodnym operowaniu systemem, na łamaniu jego rygorów i na zacieraniu reguł kategorialnych opozycji, co prowadzi w konsekwencji do swoistej defektywności systemu, do ograniczania zakresu abstrakcyjności na rzecz konkretyzacji i na uzależnieniu się od kontekstu tekstowego i oczywiście komunikacyjnego (Lubaś 2001: 221).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

40

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

Efektem jest szeroka wariantywność systemowa. Przyjmowanie nowych – pozastrukturalnych sposobów opisu języka – zaczęło odkrywać szersze perspektywy i wskazywało nowe aspekty badań nad potocznością. Echem takiego podejścia były próby ustalenia zestawu gatunkowego w obrębie teks­ tów potocznych. Zidentyfikowano i opisano takie gatunki lub subgatunki jak: dialog, narracja potoczna, rozmowa, pogawędka, kłótnia, sprzeczka (Gajda 1991; Kita 2000, 2001; Warchala 1991, 1993; Żydek-Bednarczuk 1994). Późniejsze analizy, wykorzystując badania kognitywne i fundamentalne zmiany w kategoryzacji rzeczywistości, ukazywały potoczność jako kategorię rozmytą i hybrydyczną ze swej istoty (Warchala 2003; Warchala, Skudrzyk 2007; Witosz 2007): Potoczność to coś w rodzaju kategorii wędrującej, przynależnej różnym (może nawet wszystkim) odmianom językowym; zależnej od aktualnie postrzeganej przez podmioty sytuacji, która warunkuje sposób kodowania i poziom gramatykalizacji. Za czynnik decydujący w tym względzie uznać należy postrzegany przez uczestników aktu mowy dystans i stopień jego asymetryczności. Aby użyć tu bardziej wyrazistej metafory, potoczność to stan skupienia języka (Warchala, Skudrzyk 2007: 31).

Ukoronowaniem zainteresowania językiem potocznym i potocznością jako kategorią lingwistyczną jest uznanie jej za istotną wartość współczesnej kultury (Witosz 2007).

2.2. Zmiana zasięgu komunikacyjnego i stylistycznego potoczności . Dyskurs potoczny (mówiony) Wydany w 1994 roku (tuż po przemianach 1989) pod tytułem Przemiany współczesnej polszczyzny (Gajda, Adamiszyn 1994) tom studiów językoznawczych, stanowiący efekt konferencji zorganizowanej w Opolu, podejmował dyskusję nad różnorodnymi aspektami zmieniającej się rzeczywistości językowej, komunikacyjnej, kulturowej. Zapowiadał konieczność skupienia uwagi na metodologicznych i praktycznych aspektach badania zjawiska zmiany. Poczucie ważnej przemiany kulturowej wyraźnie towarzyszyło prowadzonej tam dyskusji, zwieńczonej ogólniejszą refleksją nad odchodzeniem od strukturalistycznego trwania na rzecz poststrukturalnego procesu i zmiany. W kilka lat później zjawisku temu poświęcono parę tomów studiów, w których w sposób syntetyczny rozprawiano się ze stanem języka polskiego na koniec stulecia i ustalano, przyjmując perspektywę probabilistyczną, kierunki językowych przemian (Pisarek 1999; Gajda 2001; Dubisz, Gajda 2001). Jedną z najczęstszych konstatacji na temat współczesnej komunikacji językowej jest zauważalne przekraczanie tradycyjnych zasięgów komunikacyjnych przypisy-

Zob. rozdziały Dyskurs medialny oraz Dyskurs prasowy zawarte w tym opracowaniu. dyskurs i jego związki z badaniami stylu omawia S. Gajda, zob. rozdz. 1. Teoria stylu i stylistyka.  

 Termin

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

41

wanych odmianom funkcjonalnym języka – „ekspansja potoczności”. Jeśli genetycznie przyczyną tej ekspansji była komunikacyjna wiarygodność (Kita 1993; Skudrzyk 1993b; Schabowska 1994; Lewicki 1996; Wojtak 2002; Wyrwas 2003; Warchala 2003, 2003a), chęć odejścia od nowomowy, dziś jest to niewątpliwy wynik dominacji prywatnego stylu życia i języka z nim związanego. Mówi się wręcz o konieczności używania języka potocznego w mediach, o swoistym medialnym „terroryzmie” tej odmiany (Bralczyk, Mosiołek-Kłosińska 2001; Dunaj 1994; Lubaś 2000; Podracki 2000; Warchala 2003; Wojtak 2010). Warunki do poszerzania się sfery potoczności pojawiły się zwłaszcza po II wojnie światowej. Genezę procesu dostrzec można nie tylko w zmianach o podłożu politycznym, polegających na zdobyciu władzy przez system komunistyczny, a następnie jej utracie w wyniku przemian demokratycznych po 1989 roku, ale także w przemianach społecznych, takich jak zniszczenie w czasie wojny całej klasy społecznej – tradycyjnej inteligencji i odradzanie się nowej inteligencji o innych niż odmiana literacka korzeniach językowych; w zmianach obyczajowych polegających na postępującej egalitaryzacji społeczeństwa, utracie spoistości kulturowej przez wieś polską i triumfie kultury masowej po II wojnie światowej, wpływie kultury anglosaskiej i tzw. makdonaldyzacji i globalizacji życia (Lubaś 2001; Ożóg 2001; Warchala 2003). W. Lubaś, syntetyzując stan języka potocznego, pisał: „Najważniejsza zmiana, jaka się dokonała w ostatnim pięćdziesięcioleciu w polskim językowym układzie komunikacyjnym, to ukształtowanie się i utrwalenie ogólnej odmiany potocznej polszczyzny” (Lubaś 2001: 220). Do poszerzania się sfery potoczności – zarówno w jej wersji mówionej, co oczywiste, ale także w wersji pisanej, przyczyniają się: 1) środki masowego przekazu; 2) zacieranie się spoistości stylów (odmian) funkcjonalnych, takich jak: styl urzędowy poprzez załamanie się wyrazistej opozycji oficjalność vs nieoficjalność życia publicznego; 3) nowy styl literacki śmielej mieszający style i gatunki, wykorzystujący potoczność jako efekt naśladowania codziennych rozmów i narzędzie autentyczności; oraz rozwój literatury faktu i gatunków paraliterackich korzystających z potoczności jako elementu prawdziwości narracji (Witosz 2007); 4) styl publicystyczny – poprzez zasadę autentyczności i wiarygodności promującej odmianę potoczną jako naturalną i spontaniczną (Wojtak 2007, 2010); 5) styl propagandowy – przez zmiany w klasie politycznej, awans autentycznych robotników do elity rządzącej oraz kompromitację nowomowy – obowiązującej odmiany publicznej czasów realnego socjalizmu; 6) wpływ reklamy i innych form perswazyjnego języka promocji nawiązującego porozumienie z odbiorcą poprzez stosowanie fatycznej strategii upotoczniania; 7) a nawet styl naukowy – przez śmielsze stosowanie odautorskich wypowiedzi, dygresji, anegdoty. To wyraz przemiany pozytywistycznej tendencji scjentystycznej i wyraźna komercjalizacja tekstów naukowych, które muszą więcej dbać o czytelnika także masowego, stąd tendencja do odhermetyczniania stylu naukowego. Tak pisze o tym B. Witosz: Teksty dzisiejszej kultury dostarczają nam także przykładów pozytywnej waloryzacji potoczności, rozumianej jako typ postawy wobec świata (jego doświadczania i wartościowania), typ wiedzy zdroworozsądkowej, umożliwiającej orientację w otaczającej rzeczywistości i jej interpretację. (...) Impulsem wywołującym „potoczny” styl wypowiadania się w tekstach dzisiejszej humanistyki jest też ogólny klimat myślenia

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

42

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

naukowego, określany często mianem kryzysu, w którym zatarciu ulega linia demarkacyjna, oddzielająca język nauki od poznania zdroworozsądkowego (Witosz 2007: 16–17).

Wreszcie (8) utrata dominującej i prestiżowej pozycji przez język literacki na rzecz demokratycznego języka ogólnego (Gajda 2001a) z jego ogólną odmianą potoczną (Lubaś 2001). I to nie tylko w znaczeniu powiększania się liczby sytuacji i możliwości komunikowania się za pomocą mowy dźwiękowej, ale w znaczeniu przekroczenia zasięgu używania rejestrów dotychczas rezerwowanych dla kontaktów o charakterze prywatnym, a substancjalnie zawsze potocznych. Widać to na przykład w dyskursie edukacyjnym. Z jednej strony prace nad obecnością potoczności w języku uczniów postrzegają potoczność w języku szkolnym jako brak kompetencji komunikacyjnej lub stylistycznej (Kawka 1999; Synowiec 2005; Kowalikowa 1994, 2000), z drugiej – w glottodydaktyce, gdzie wiedza o potoczności traktowana jest już jako konieczne i niezbędne uzupełnienie kompetencji komunikacyjnej uczącego się (Skudrzyk 1998, 2010). Dziś cechą komunikacji w ogóle jest wielorakie przenikanie się odmian, co w konsekwencji niesie z sobą proces ich mieszania. S. Gajda pisze o nasileniu się współdziałania między różnymi odmianami, czyli o „hybrydalności” stylu (Gajda 1999: 13). Pochodną tej zmiany zasięgów odmianowo-stylistycznych jest np. neutralizacja stylistycznego i ekspresywnego nacechowania leksyki potocznej, co przyczynia się do pogłębienia emocjonalizacji, czasem prymitywizacji i wulgaryzacji odmiany potocznej. Te konstatacje wiążą się z badaniami nad leksyką potoczną (Mazur (red.) 2000; Lubaś 2000; Satkiewicz 2000; Rejter 2006), które początkowo bardzo rozbudowane, ustępują nieco miejsca współczesnej refleksji nad tekstem mówionym. Tę zmianę opcji umożliwił rozwój badań tekstologicznych wywodzący się także z analizy dyskursywnej i konwersacyjnej oraz szeroko rozumianego pragmatycznego podejścia do sfery mówienia. Pewnym podsumowaniem badań nad leksyką potoczną był Słownik polszczyzny potocznej J. Anusiewicza i J. Skawińskiego (1996) i w pewnym sensie także Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów M. Grochowskiego (1996), zaś niewątpliwie ich zwieńczeniem bardzo obszerna, wielotomowa i nieukończona jeszcze praca leksykograficzna: Słownik polskich leksemów potocznych pod red. W. Lubasia. Pochodną wspomnianej hybrydyczności jest także mniej lub mało zrygoryzowana składnia wypowiedzi, zdialogizowanie tej wypowiedzi, jej interakcyjność. Spowodowało to próbę zidentyfikowania nowej, interakcyjnej właśnie, jednostki dialogu-rozmowy, odpowiednika zdania w tekście pisanym-monologowym-nieinterakcyjnym. Zaproponowano, aby tą jednostką była „wymiana” (Warchala 1991) lub „krok” (Żydek-Bednarczuk 1994). Badania nad tym aspektem potoczności rozwinęły się w kierunku badania dialogowości i przemian rozmowy, także w – otwierających nowe perspektywy badawcze – tzw. nowych mediach (Dąbrowska 2000; Kita 2000, 2001; Kita, Grzenia 2003, 2004; Lisecki 2001; Podracki 2000; Rejter 2006a). Za interakcyjnością i dialogowością podąża zwiększona niesamodzielność kodu werbalnego, często znacznie zredukowanego nie tylko na rzecz komunikacji niewerbalnej, ale także na rzecz towarzyszącego mu czy reinterpretującego go kodu wizualnego. Rozchwianie i hybrydyczność spowodowane są tym, że potoczność jako sfera komunikacji nie ma w zasadzie jakiegoś wyrazistego wzorca, który narzucałby zestaw norm i reguł konstrukcyjnych. Wobec braku silnego wzorca i jednoznacznej inNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

43

stytucji normotwórczej (pochodne demokratyzacji) pozostawanie w zachowaniach potocznych staje się w zasadzie jedynym wzorcem komunikacyjnym (Skudrzyk, Warchala 2002). To niesie ze sobą pewne konsekwencje w postrzeganiu potoczności jako jednego z dominujących współcześnie dyskursów. W tej perspektywie wskazuje się na główne cechy dyskursu potocznego jako substancjalnie mówionego: sytuacyjność, interakcyjność i wizualność. Sytuacyjność komunikatu (wypowiedzi) zakłada sytuację jako składnik sensu. Sytuacja jest integralnie związana z interakcją językową, jest odczuwana i tematyzowana przez uczestników aktu mowy w każdym momencie wejścia w rolę nadawcy lub odbiorcy. Można ją zdefiniować jako mikroświat wspólnie podzielanych sensów, czyli wspólnie podzielanych konkretyzacji, intensji i konotacji (Warchala 1991). Tematyzacja sytuacji spełnia podstawową funkcję w tworzeniu spójnego tekstu potocznego, mówionego, ponieważ powstaje on w okolicznościach wzajemnej kontroli rozumienia, czyli także kontroli wiedzy wspólnej i wzajemnych referencji (wspólnych odniesień do rzeczywistości). Język potoczny, jako sytuacyjny ze swej istoty, redukuje elementy werbalne na rzecz referencji sytuacyjnych i rozmytych ekstensji. Tekst potoczny zakłada jako warunek istnienia interakcyjność: współobecność obu interlokutorów i zakłada poszerzoną sferę wiedzy wspólnej: wspólnych referencji, wspólnych intensji, wspólnych konotacji i wspólną sytuację, czyli identyczne referencje wynikające z uobecnienia sytuacyjnego tych samych elementów rzeczywistości: znanych uczestnikom, aktualnie widzianych, w każdej chwili możliwych do przywołania w rozmowie. Sfera wiedzy wspólnej i wspólnie przeżywanego świata zmniejsza rolę czynnika przedstawieniowego, referencyjności rozumianej jako relacja języka do rzeczywistości, a zwiększa rolę czynników retorycznych, nawiązujących i utrwalających wiedzę jako wspólną, ale też przede wszystkim widoczne są mechanizmy pomijania elementów zakładanych jako wspólne odniesienia (Warchala 2003). Trzecią, obok interakcyjności i sytuacyjności, kategorią konstytuującą dyskurs potoczny (mówiony) jest kategoria wynikająca ze stałej obecności polisensorycznego odbioru rzeczywistości, czyli symultaniczność lub obrazowość (ikoniczność) czy wizualność. Nie chodzi zatem o to, że element wizualny towarzyszy słowu, lecz o to, że istnieje relacja między znaczeniem słowa a obrazem skojarzonym z tym znaczeniem. Znaczenie nie istnieje samodzielnie, lecz wraz z obrazem, tzn. jest przez ten obraz współtworzone. Człowiek rozumny, myślący, racjonalny zmienia się w osobę patrzącą, oglądającą. Homo videns język konceptualny (abstrakcyjny) zastępuje przez język percepcyjny (konkretny), który jest nieskończenie uboższy nie tylko pod względem liczby słów, lecz przede wszystkim pod względem pojemności znaczeń i zdolności konotacyjnych. Bliski jest bowiem przedpiśmiennemu stylowi poznawczemu, który między innymi charakteryzuje bezpośredniość danych w dwojakim sensie: jako dane o charakterze doświadczenia zmysłowego i jako dane, które osiągane są przez bezpośrednie doświadczenie (Skudrzyk 2005; Warchala, Skudrzyk 2010). Wizualność, interakcyjność i sytuacyjność wpływają w sferze rozwiązań formalnych na dostrzeżoną tendencję do zmniejszania stopnia zgramatykalizowania tekstu. Taki ogląd dyskursu mówionego jest nowym ujęciem opozycji: odmiana mówiona – odmiana pisana. Nierzadko współczesną kulturę określa się mianem kultury dominacji mówioności (radio, telewizja, telefon jako środki komunikacji). Bywa przecież określana kulturą wtórnej przedpiśmienności czy wtórnej oralności. Taki stan rzeczy prowokuje do nowego spojrzenia na substancjalność głównych odmian językowych. Opozycję tę Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

44

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

ujmuje się w kontekście perspektywy wyznaczonej przez opozycję oralność – piśmienność, rozpowszechnioną najszerzej w wersji Ongowskiej, rozumianą jako dwa sposoby funkcjonowania kultury, dwa style poznawcze, dwa sposoby myślenia, dwa wreszcie sposoby kodowania i dekodowania wypowiedzi (Skudrzyk 2005) .

2.3. Potoczność jako zasada konceptualizacji świata Potoczność ujmowana była już w latach 90. XX wieku szerzej niż tylko odmiana stylistyczna czy funkcjonalna języka narodowego, ale jako kategoria kulturowa, obejmująca całą sferę ludzkiego doświadczenia, związanego z zasadami wiedzy potocznej, zdroworozsądkowego rozumowania, ale też aksjologii i estetyki. Jako taka jest faktem historycznym podlegającym zmienności i rozwojowi (Rzepka, Walczak 1991; Siuciak 1996; Umińska-Tytoń 1992, 1993, 2001; Wiśniewska, Kosyl (red.) 1992; Rejter 2006). Traktowana jako sposób konceptualizacji świata zgodnie z zasadą relatywizmu językowego, czyli rozumienia języka jako aktywnego uczestnika procesu poznawczego, pozwala dostrzec związki między myśleniem, językiem a rzeczywistością, ustalające zasadę naszego istnienia w świecie poprzez język: nasza percepcja rzeczywistości i obraz świata, który kształtujemy, zależą od struktury języka, w którym dokonujemy tej percepcji i tworzymy własny lub społecznie ukształtowany i przejęty podczas procesu socjalizacji obraz świata. Jest to zarazem perspektywa codzienności, co pozwoliło wyprowadzić kilka zasad myślenia potocznego, dzięki którym od dziecka nauczyliśmy się konceptualizować świat otaczający zgodnie z zasadą szeroko rozumianego antropomorfizmu (Bartmiński 1991, 1992, 2001; Ożóg 2001; Tokarski 2001; Warchala 2003; Borowiec 2007). To przede wszystkim ogląd świata otaczającego z punktu widzenia JA mówiącego, zamykający się w kilku możliwych do zidentyfikowania zasadach myślenia: 1) zasada projekcji własnego JA na rzeczywistość (widzenia rzeczywistości przez pryzmat naszego ciała: głowa cukru, u stóp góry); 2) konstrukcja kategorii czasu jako kategorii relacyjnej względem jakiegoś JA; Walter Ong mówi tu o homeostazie lub prezentyzmie; w myśleniu potocznym mamy podstawową zasadę odniesienia do czasu teraźniejszego; 3) konceptualizacja przestrzeni poprzez projekcję ludzkiego ciała, jako jej miary (np. długości: stopa, łokieć, grube na dwa palce; krok jako miara); ale także problem metafory orientacyjnej związanej z odczuwaniem przez człowieka przestrzeni; 4) zasada dialogowości naszej komunikacji z drugim/innym. Jest to komunikacja z punktu widzenia odbiorcy, czyli uczestnika aktu mowy.

2.4. Potoczność a proces socjalizacji. Tożsamość jednostki i grupy Widzenie świata i problemów z perspektywy JA (+ TY) wprowadziło do myślenia o języku potocznym perspektywę badania go jako składnika tożsamości w ramach

 

Zob. rozdz. Dyskurs medialny w niniejszej książce.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

45

małej grupy społecznej: rodzinnej i sąsiedzkiej. Pomimo obserwowanego zjawiska ekspansji potoczności w kierunku tych odmian i gatunków, które z natury funkcjonują w sferze publicznej, genetycznie język potoczny jest językiem wspólnotowym ze sfery prywatnej, przeciwstawiającym się sferze publicznej; jest to język rodziny, język, w którym się odnajdujemy jako członkowie grupy lokalnej, ale też język ponadlokalny, interdialektalny. Przeciwstawienie sfery lokalnej i regionalnej (oraz prywatnej) sferze publicznej pokazuje najpełniej rolę języka mówionego-potocznego i wernakularnego w utrzymaniu tożsamości małej grupy (Cząstka, Synowiec 1990; Homa 1991; Skudrzyk, Urban 1999; Warchala, Skudrzyk 2010).

2.5. Potoczność a „nowa piśmienność” Ważnym impulsem rozwojowym dla badań nad potocznością stała się koncepcja kodów, rozwiniętego i ograniczonego, brytyjskiego socjologa i socjolingwisty B. Bernsteina. Zauważono, że potoczność spełnia warunki i może być ujęta w kategoriach kodu ograniczonego i oponuje względem języka pisanego, który można ująć w kategoriach kodu rozwiniętego (Warchala, Skudrzyk 2010). Nowocześnie rozumiana potoczność, wykorzystująca koncepcję kodów B. Bernsteina i anektująca narzędzia analizy dyskursu, kognitywne uwarunkowania języka i społeczne jego zanurzenie (w najnowszych koncepcjach krytycznej analizy dyskursu ujmowane jako procesy dominacji i zależności społecznych układów od symbolicznej struktury języka), umożliwiły badania nad: 1) piśmiennością młodego pokolenia (tzw. „nową piśmiennością”) warunkowaną wyraźnie ekspansją potoczności (strukturą kodu ograniczonego); 2) niepokojącym zjawiskiem analfabetyzmu funkcjonalnego, pojmowanego jako nieradzenie sobie przez ucznia/studenta z generowaniem poprawnego tekstu pisanego; wreszcie 3) badania nad przyczynami niepowodzeń w szkole i barierami w osiąganiu awansu społecznego, czyli nad językowymi aspektami socjalizacji pierwotnej i socjalizacji wtórnej (Skudrzyk 2005; Warchala, Skudrzyk 2010). Analizy tekstów pisanych i mówionych młodzieży szkolnej pokazały pewne tendencje i kierunki rozwoju w strukturze tekstu pisanego: załamaniu ulega logika zdań zwłaszcza w sferze uzasadniania własnej myśli – tu myśl wyrażona w tekście nabiera spójności jedynie wówczas, gdy włączymy w interpretację naszą (odbiorcy) potoczną wiedzę i znajomość okoliczności, w jakich tekst powstał; zaobserwowano ucieczkę od jednej linii prowadzenia tematu, tendencję do zachwiania spójności tekstu zarówno w sferze kohezji, czyli spójności gramatycznej, jak i koherencji. Pomija się zatem łańcuch przyczynowo-skutkowy i tekst pozostaje w zgodzie jedynie ze spójnością pozapiśmienną, dyskursywną, wynikającą z sytuacji, pragmatyczną. Czynnikami wpływającymi na taki stan rzeczy mogą być przede wszystkim: 1) ekspansja tzw. kultury obrazkowej, audiowizualnej czy ikonicznej, ugruntowywanej przez media elektroniczne i tzw. nowe media, media interaktywne, czyli Internet, SMS itd.; 2) opisywane wyżej poszerzanie się komunikacji potocznej w wersji mówionej, ze strukturami gramatycznymi charakterystycznymi dla sytuacyjnego sposobu porozumiewania się, co utrudnia logiczny, linearny sposób prowadzenia myśli, preferuje chaotyczny i cząstkowy obraz rzeczywistości zamiast spójnego, anaNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

46

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

litycznego jej obrazu. Tu warto także dodać wpływ gwary w tych regionach, gdzie gwara ciągle zachowuje silną pozycję jako „język codziennej komunikacji” w grupach koleżeńskich i w rodzinie, np. na Śląsku; 3) nowy sposób konstruowania tekstu wielokodowego, obrazowo-werbalnego, multimedialnego, którego silnym wzorcem normotwórczym jest wszechwystępująca dziś reklama i jej tendencja do skrótu i zindywidualizowanego odbioru znaku z jego (wyłącznie) semantyką konotacyjną (Skudrzyk 2005; Warchala, Skudrzyk 2010). Wszystkie te czynniki należy określić jako niebezpieczne dla (tradycyjnej) kultury pisma przejawy odejścia od autonomicznie ustrukturowanego tekstu pisanego na rzecz semantycznie nieautonomicznego, niezrozumiałego samodzielnie, kontekstualnego tekstu wprawdzie pisanego, ale posiadającego strukturę wypowiedzi mówionej – potocznej. W tekstach pisanych coraz większe znaczenie uzyskuje wspólnota aktualnego doświadczenia nadawcy i odbiorcy w budowaniu jego spójności pragmatycznej, a nie umiejętność abstrahowania, uogólniania, tak aby tekst był zrozumiały bez potrzeby współuczestnictwa fizycznego; wskazuje to na trwanie uczestników komunikacji pisanej w wąskiej sytuacji nadawczo-odbiorczej charakterystycznej dla językowych realizacji mówionych i to w sytuacji face-to-face. W efekcie w tekście pisanym zaobserwować możemy te charakterystyczne zjawiska, które obserwujemy w typowym tekście mówionym: 1) brak ramy tekstowej i gatunkowej, co często prowadzi do zacierania się sfery intencjonalnej tekstu; 2) prowadzenie myśli na zasadzie wyboru z pola skojarzeń, zamiast z linii argumentów, co określić można jako swoiste skanowanie rzeczywistości, czego efektem może być brak relacji przyczynowo-skutkowych i brak elementarnej czasem logiki wynikania; 3) stosowanie parataksy, czyli wyliczanie (dodawanie) zamiast hipotaksy, czyli relacjonowania wypowiedzeń wzajem siebie, co prowadzi w „nowej piśmienności” do postrzegania świata na zasadach kolekcji wydarzeń, a nie wzajemnej relacji faktów: świat wówczas stanowi raczej sumę wydarzeń zamiast struktury wzajemnie powiązanych faktów; 4) konkretność opisu sytuacyjnego, co prowadzi do blokowania abstrakcyjnego myślenia; 5) dialogowość, czyli włączanie w tekst hipotetycznych pytań hipotetycznego odbiorcy, co prowadzi do rozluźnienia koherencji tekstu, a nawet jego rozchwiania kohezyjnego; 6) redukcja partii opisowych, a zatem, na poziomie zdania, redukcja grupy podmiotu; 7) redukcja ram modalnych, elementów nawiązujących i wyjaśniających i w efekcie zachwianie spójności (Warchala, Skudrzyk 2010).

2.6. Perspektywy komunikacyjne potoczności Kultura współczesna zdominowana jest przez modę na młodość, modę na luz, modę na wolność i to wyznacza kierunek przemian w zachowa­niach komunikacyjnych – kierunek niewątpliwego upowszechniania się potoczności. Ale potoczność w ekspansji to też moda na prywatność, indywidualność, indywidualną ekspresję. Może w ogóle wyczerpuje się rola wzorców makrosytuacyjnych. Ludzie chętniej identyfikują się ze społecznością lokalną, przenosząc jednocześnie wzorce zachowań jeszcze do niedawna w mikrosytuacjach do układów makrosytu­acyjnych. Zaskakująco silnie na proces takiego ożywienia lokalności, regionalności wpływa proces kulturowej Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

47

globalizacji. Procesy demokratyzacji, szukanie w globalnej wiosce małej ojczyzny, tożsamości i podmiotowości rodzą inny stosunek do języka – jest on traktowany nie tylko jako środek komunikacji, ale funkcjonuje jako istotny znak więzi. Odwołanie się do wartości języka i uznanie go za istotny element identyfikacji to sposób na przeciwstawianie się homogenizacji ogromnych obszarów rzeczywistości symbolicznej, sposób na wyodrębnienie się z tłumu, na ugruntowanie świadomości własnej odrębności kulturowej. Ów renesans lokalności w ostatnich latach sprawia, że staje się ona ciekawym przedmiotem badawczym także dla językoznawcy, istotnym składnikiem tożsamości okazuje się bowiem język codzienny, język potoczny (Skudrzyk, Urban 2010). Stąd na płaszczyźnie ogólnej częściej możemy zidentyfikować mówiącego jako użytkownika jakiegoś socjolektu. Nawet wybitne postaci życia kulturalnego czy politycznego, które trudno posądzić o niemożność przekodowania, nie obawiają się wprowadzać na płaszczyźnie ogólnej elementów idiolektalnych, potocznych, a nawet wulgarnych, sankcjonując tym samym ich publiczną obecność (obecność w kontakcie ogólnym). Jak już wspomniano, na ożywienie poczucia lokalnej tożsamości wpływa faktyczne włączenie w procesy globalizacyjne, czyli obecność w strukturach Unii Europejskiej. Unia wspiera bowiem rozwój tożsamości lokalnych i regionalnych, przez co buduje się tożsamość określaną jako wielopoziomowa, co oznacza, że „obywatele Unii nie są zmuszani do porzucania tożsamości narodowych, ale do łączenia tożsamości narodowych z regionalnymi i ogólnoeuropejskimi” (Lubaś 2009: 100). Nie tylko te istotne czynniki zewnętrznojęzykowe decydują o postępującej ekspansji potocznych wzorców komunikacji, wskazuje się także na inny wymiar ich atrakcyjności: Język potoczny jest językiem multifunkcyjnym. Użytkownik poruszający się swobodnie wśród oferty „języków” danego języka etnicznego może dokonywać strategicznego wyboru języka potocznego – tak, by w danej sytuacji aktu komunikacyjnego lub w danym momencie tejże sytuacji przywołanie tej odmiany było adekwatne do jego komunikacyjnych celów, intencji. Wielość funkcji języka potocznego pozwala mu na pewną grę z odbiorcą, którego zadaniem jest deszyfrowanie celu użycia elementu kolokwialnego w określonym punkcie aktu komunikacyjnego. Ale też lokutor musi mieć świadomość ambiwalencji recepcji wypowiedzi kolokwialnej. Skala reakcji jest spolaryzowana: od bieguna akceptacji i życzliwości po obrazę wywołaną użyciem tej odmiany językowej. Uważam, że wielość funkcji języka potocznego i możliwość operowania potencjałem funkcjonalnym odmiany kolokwialnej jest jedną z przyczyn jej atrakcyjności dla użytkownika, której efektem jest to, co określa się jako ekspansję potoczności (Kita 2007: 43).

Za konkluzję rozważań dotyczących potoczności niech służy ostatni akapit książki W. Lubasia (2003: 538–539): Ze względu na wysoką ekspansywność odmiany potocznej w komunikacji publicznej, zwłaszcza w mediach, w internecie, mającej mocne podstawy uwarunkowań społeczno-kulturowych, przewidujemy, że spowoduje ona w najbliższym czasie ogromne zmiany w ortografii, w systemie wewnętrznym języka, a zwłaszcza spowoduje rewizję świadomości normatywnej, która przejdzie z idealistycznych koncepcji uznawania języka jako autonomicznej wartości do waloryzacji użytkowej.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

48

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

Literatura Adamiszyn Z., 1991, Kategoria potoczności w polskich pracach językoznawczych, w: Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), Język potoczny jako przedmiot badań językoznawczych, Opole. Adamiszyn Z., 1991a, O sposobach i przyczynach powstawania derywatów okazjonalnych w potocznym akcie mowy, w: Lubaś W. (red.), „Socjolingwistyka”, t. X, Kraków. Adamiszyn Z., 1991b, Metodologiczne problemy badania polszczyzny potocznej, „Prace Filologiczne”, t. XXXVI. Adamiszyn Z., 1992, Uwagi o wariantywności fonetycznej tekstu potocznego, w: Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Adamiszyn Z., 1995, Styl potoczny, w: Gajda S. (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Aleksander Z., 2000, Socjolingwistyczne aspekty szkolnych interakcji, w: Mrózek R. (red), Język w przestrzeni edukacyjnej, Katowice. Ampel T., 2007, Predykatywna i atrybutywna charakterystyka argumentów przedmiotowych w rozmowach potocznych, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Ampel-Rudolf M., 2007, Negocjacje rozumienia rzeczywistości w dowcipie, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Anusiewicz J., 1992, Potoczność jako sposób doświadczania świata i jako postawa wobec świata, w: Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), 1992, Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Anusiewicz J., Skawiński J., 1996, Słownik polszczyzny potocznej, Warszawa–Wrocław. Artowicz I., 2003, Dyskurs familijny (Analiza pragmalingwistyczna na przykładzie dyskursu wigilijnego wybranej dwupokoleniowej rodziny miejskiej), „Poradnik Językowy”, z. 10. Artowicz-Skowrońska I., 2006, Styl familijny jako przykład dynamicznego stylu konwersacyjnego, w: Witosz B. (red.), Style konwersacyjne, Katowice. Artowicz-Skowrońska I., 2006a, Język familijny – odmiana czy socjolekt?, w: Naruszewicz-Duchlińska A., Rutkowski M. (red.), Nowe zjawiska w języku, tekście i komunikacji, Olsztyn. Awdiejew A., 1992, Wiedza potoczna a inferencja, w: Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Bajerowa I., 2001, Język ogólnopolski XX wieku, w: Bartmiński J. (red.), Współczesny język polski, Lublin. Bajerowa I., 2001a, Podstawy rozwoju polszczyzny XX wieku, w: Dubisz S., Gajda S. (red.), Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, Warszawa. Bańko M., 2001, Z pogranicza leksykografii i językoznawstwa. Studia o słowniku jednojęzycznym, Warszawa. Bańko M., Kłosińska K., 1994, Polszczyzna mówiona nieobecna w słownikach, w: Kurzowa Z., Śliwiński W. (red.), Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), Kraków. Bartmiński J., 1991, Odmiany a style języka, w: Gajda S. (red.), Wariancja w języku, Opole. Bartmiński J., 1991a, Styl potoczny jako centrum systemu stylowego języka, „Poradnik Językowy”, z. 1–2. Bartmiński J., 1992, Styl potoczny, w: Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Bartmiński J., 2001, Styl potoczny, w: Bartmiński J. (red.), Współczesny język polski, Lublin. Bartmiński J., 2001a, Język w kontekście kultury, w: Bartmiński J. (red.), Współczesny język polski, Lublin.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

49

Bartmiński J. (red.), 2001, Współczesny język polski, Lublin. Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., 2009, Tekstologia, Warszawa. Bartnicka B., 2006, Elementy języka potocznego w poezji ks. Jana Twardowskiego, „Poradnik Językowy”, z. 3. Bielecka-Prus J., 2010, Transmisja kultury w rodzinie i w szkole. Teoria Basila Bernsteina, Warszawa. Bokszański Z., Piotrowski A., 1990, Wstęp, w: Bernstein B., Odtwarzanie kultury, Warszawa. Boniecka B., 1992, Akty działania a akty mowy na materiałach wypowiedzi dziecięcych, Lublin. Boniecka B., 1995, Pragmatyczne aspekty wypowiedzi dziecięcych, Lublin. Boniecka B., 1997, Kształt dziecięcego słowa, Lublin. Boniecka B., 1998, Tekst potoczny a dyskurs, w: Bartmiński J., Boniecka B. (red.), Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin. Boniecka B., 1999, Lingwistyka tekstu, teoria i praktyka, Lublin. Boniecka B., 2001, Definicje i eksplikacje dziecięce, w: Grabias S. (red.), Zaburzenia mowy. Mowa–Teoria–Praktyka, t. 1, Lublin. Boniecka B., 2001a, Profile potoczności w wypowiedziach oficjalnych (na przykładzie radiowych audycji dla dzieci i młodzieży), w: Habrajska G. (red.), Język w komunikacji, t. 1, Łódź. Boniecka B., 2007, Rzecz w jasności wypowiedzi, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Boniecka B., Grabias S. (red.), 2007, Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Borowiec H., 2007, Antropocentryzm w języku dzieci sześcioletnich, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Bralczyk J., 1990, O języku Wałęsy, „Teksty Drugie”, nr 4. Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), 2001, Zmiany w publicznych zwyczajach językowych, Warszawa. Brzeziński J. (red.), 1995, Język i styl gatunków literackich Oświecenia i Romantyzmu, Zielona Góra. Brzeziński J. (red.), 1997, Praktyka językowo-stylistyczna w tekstach artystycznych doby nowopolskiej, Zielona Góra. Brzeziński J. (red.), 2001, Przejawy potoczności w tekstach artystycznych, Zielona Góra. Buttler D., Markowski A., 1991, Słownictwo wspólnoodmianowe, książkowe i potoczne, współczesnej polszczyzny, w: Anusiewicz J., Bartmiński J. (red.), Język a Kultura, t. 1: Podstawowe pojęcia i problemy, Wrocław. Chaciński B., 2003, Wypasiony słownik najmłodszej polszczyzny, Kraków. Chaciński B., 2005, Wyczesany słownik najmłodszej polszczyzny, Kraków. Chaciński B., 2007, Totalny słownik najmłodszej polszczyzny, Kraków. Chodowiec T., 2010, Kategorie język mówiony, język pisany; oficjalny, nieoficjalny w dobie rozwoju nowych form komunikacji elektronicznej, w: Zbróg P. (red.), Współczesna polszczyzna w badaniach językoznawczych. Od gramatyki do języka w komunikacji, Kielce. Cząstka B., Synowiec H., 1990, Metody glottodydaktyczne nauczania polszczyzny ogólnej w środowisku gwarowym, w: Gilowa L., Polański E. (red.), Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego, t. 10, Katowice. Czernikiewicz A., 2001, W kierunku językowego modelu schizofrenii – analiza lingwistyczna, w: Grabias S. (red.), Zaburzenia mowy. Mowa–Teoria–Praktyka, t. 1, Lublin. Data K., 1996, Wpływ czynników interakcyjnych na tekst, w: Gajda S., Balowski M. (red.), Styl a tekst, Opole. Data K., 2000, Teksty mówione w nauczaniu na poziomie zaawansowanym, w: Polonistyka w świecie. Nauczanie języka i kultury polskiej studentów zaawansowanych, Lublin. Data K., 2011, Struktura dialogu we współczesnej polszczyźnie mówionej, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

50

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

Dąbrowska M., 2000, Język e-maila jako hybryda mowy i pisma, w: Szpila G. (red.), Język a komunikacja 1. Zbiór referatów z konferencji Język trzeciego tysiąclecia Kraków 2–4 marca 2000, Kraków. Dubisz S., 1994, Paralelizmy słownikowe w języku zbiorowości polonijnych i w polszczyźnie standardowej w kraju, w: Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), Przemiany współczesnej polszczyzny, Opole. Dubisz S., 1995, Rozwój współczesnej polszczyzny, „Przegląd Humanistyczny”, nr 5. Dubisz S., 1997, Język polski poza granicami kraju – wstępne informacje i definicje, w: tenże (red.), Język polski poza granicami kraju, Opole. Dubisz S., 2001, Słownictwo współczesnej polszczyzny ogólnej w opisie leksykograficznym, w: Gajda S. (red.), Złota księga. 50 lat polonistyki opolskiej. Ścieżkami współczesnego literaturoznawstwa i językoznawstwa, Opole. Dubisz S., Gajda S. (red.), 2001, Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, Warszawa. Dunaj B., 1994, Kategoria oficjalności, w: Kurzowa Z., Śliwiński W. (red.), Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), Kraków. Dunaj B., 1995, Polszczyzna miejska – przedmiot, stan i perspektywy badań, w: Kamińska M. (red.), Wielkie miasto. Czynniki integrujące i dezintegrujące, Łódź. Dunaj B., Ożóg K., 1991, Studia nad polszczyzną mówioną Krakowa 3, „Zeszyty Naukowe UJ”, Kraków. Dunaj B., Przybylska R., Sikora K., 1999, Język na co dzień, w: Pisarek W. (red.), Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków. Fliciński P., 2006, Refleksje nad zagadnieniem frazeologii potocznej w polszczyźnie ogólnej, w: Naruszewicz-Duchlińska A., Rutkowski M. (red.), Nowe zjawiska w języku, tekście i komunikacji, Olsztyn. Gajda S., 1991, Gatunki wypowiedzi potocznych, w: Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), Język potoczny jako przedmiot badań językoznawczych, Opole. Gajda S., 1999, Współczesna polska rzeczywistość językowa i jej badanie, w: Miodek J., Zaśko-Zielińska M., Borkowski I. (red.), Mowa rozświetlona myślą. Świadomość normatywno-stylistyczna współczesnych Polaków, Wrocław. Gajda S., 2000, Media – stylowy tygiel współczesnej polszczyzny, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Gajda S., 2001a, System odmian i jego dynamika rozwojowa, w: Gajda S. (red.), Język polski, Opole. Gajda S., 2001b, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Dubisz S., Gajda S. (red.), Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, Warszawa. Gajda S., 2006, Stylistyka interakcyjna/konwersacyjna – co zacz?, w: Witosz B. (red.), Style konwersacyjne, Katowice. Gajda S. (red.), 1995, Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Gajda S. (red.), 2001, Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, Opole. Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), 1991, Język potoczny jako przedmiot badań językoznawczych, Opole. Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), 1994, Przemiany współczesnej polszczyzny, Opole. Gajda S., Balowski M. (red.), 1996, Styl a tekst, Opole. Gardzińska J., 2004, Ekspresywne wyrażenia językowe z leksemami diabeł, licho, czart, antychryst w polszczyźnie potocznej, w: Wierzbicka-Olejniczak A., Wojtczuk K. (red.), Funkcja emocjonalna jednostek językowych i tekstowych, Siedlce. Grabias S., 1994, Język w zachowaniach społecznych, Lublin. Grabias S., 2001, Perspektywy opisu zaburzeń mowy, w: tenże (red.), Zaburzenia mowy. Mowa–Teoria–Praktyka, t. 1, Lublin. Grabias S. (red.), 2001, Zaburzenia mowy. Mowa–Teoria–Praktyka, t. 1, Lublin.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

51

Grochowski M., 1996, Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, Warszawa. Grybosiowa A., 1991, Język familijny jako odzwierciedlenie sytuacji zewnętrznojęzykowej, w: Handke K. (red.), Regionalizmy w języku familijnym, Wrocław. Grybosiowa A., 1991a, Silezyzmy w języku familijnym inteligencji napływowej na Górnym Śląsku, w: Handke K. (red.), Polszczyzna regionalna Pomorza, t. 2, Warszawa. Grybosiowa A., 1998, Liberalizacja społecznej oceny wulgaryzmów, w: Gajda S., Sobeczko H.J (red.), Człowiek – dzieło – sacrum, Opole. Grybosiowa A., 2006, Polaryzacja opinii o wulgaryzmach współczesnej polszczyzny, „Poradnik Językowy”, z. 6. Grybosiowa A., 2007, O funkcjach kwalifikatorów metajęzykowych w rozmowach medialnych, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Grzenia J., 2004, Strona www. jako forma dialogowa, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Dialog a nowe media, Katowice. Habrajska G., 1992, Potoczność w rozumieniu potocznym, w: Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Habrajska G., 2006, Styl a cele komunikacyjne, w: Witosz B. (red.), Style konwersacyjne, Katowice. Handke K., 1990, Styl kobiecy we współczesnej polszczyźnie kolokwialnej, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. XXVI, Warszawa. Handke K., 1992, Ignorancka potoczność, w: Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Handke K., 1995, Polski język familijny: opis zjawiska, Warszawa. Handke K., Dalewska-Greń H. (red.), 1994, Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX wieku. Zbiór studiów, Warszawa. Homa E., 1991, Polszczyzna potoczna a procesy integracji językowej na Pomorzu Zachodnim, w: Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), Język potoczny jako przedmiot badań językoznawczych, Opole. Ignatowicz-Skowrońska J., 2000, Stylizacja na styl potoczny w prozie Marka Nowakowskiego, Szczecin. Jadacka H., 2006, Współczesne błędy wymawianiowe, „Poradnik Językowy”, z. 10. Jawłowska A. (red.), 1991, Kategoria potoczności. Źródła filozoficzne i zastosowania teoretyczne, Warszawa. Kaczmarek B., Markiewicz K. (red.), 2003, Komunikowanie się we współczesnym świecie, Lublin. Kamińska-Szmaj I., 2001, Słowa na wolności, Wrocław. Kania S., 1997, Potoczność w strukturze wierszy Jana Twardowskiego, w: Brzeziński J. (red.), Praktyka językowo-stylistyczna w tekstach artystycznych doby nowopolskiej, Zielona Góra. Karpiński M., 2006, Struktura i intonacja polskiego dialogu zadaniowego, Poznań. Kasperczak M., 2004, Biolekty we współczesnej polszczyźnie, czyli o języku Marsjan i języku Wenusjanek. Na przykładzie języka studentów i studentek poznańskich uczelni wyższych, Poznań. Kawka M., 1999, Dyskurs szkolny. Zagadnienia języka, Kraków. Kielar-Turska M., 2001, Psychologiczne i psycholingwistyczne badania nad mową dziecka. Retrospekcja i obszary aktualnych badań, w: Grabias S. (red.), Zaburzenia mowy. Mowa– Teoria–Praktyka, t. 1, Lublin. Kita M., 1991, Ekspansja potoczności, w: Kowalska A., Wilkoń A. (red.), Prace Językoznawcze XIX, Studia polonistyczne, Katowice. Kita M., 1993, Perswazyjne użycie języka potocznego w kontakcie ogólnym, w: Wilkoń A., Warchala J. (red.), Z problemów współczesnego języka polskiego, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

52

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

Kita M., 1998, Przemiany modelu komunikacji werbalnej, w: Jędrzejko E. (red.), Nowe czasy, nowe języki, nowe (i stare) problemy, Katowice. Kita M., 2000, O możliwości badań nad przemianami rozmowy (źródła do badań), w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy piękno wielorakie, Katowice. Kita M., 2001, Modułowa konstrukcja rozmowy, w: Krążyńska Z., Zagórski Z. (red.), „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. VI. Kita M., 2001a, Język potoczny jako język bliskości, w: Habrajska G. (red.), Język w komunikacji, t. 1, Łódź. Kita M., 2001b, Koncepcja oralności W.J. Onga a poglądy polskich badaczy języka mówionego, w: Jędrzejko E. (red.), Poznańsko-katowickie spotkania językoznawcze. W kręgu języka polskiego, Katowice. Kita M., 2004, Tekstowy status rozmowy, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 2: Gatunek a tekst, Katowice. Kita M., 2004a, Medialna moda na dialog, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Dialog a nowe media, Katowice. Kita M., 2007, Gra funkcjami w języku potocznym, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Kita M., Grzenia J. (red.), 2003, Porozmawiajmy o rozmowie. Lingwistyczne aspekty dialogu, Katowice. Kita M., Grzenia J. (red.), 2004, Dialog a nowe media, Katowice. Kita M., Grzenia J. (red.), 2006, Czas i konwersacja. Przeszłość i teraźniejszość, Katowice. Kołodziejek E., 1994, Gwara środowiskowa marynarzy na tle subkultury marynarskiej, Szczecin. Kołodziejek E., 2005, Człowiek i świat w języku subkultur, Szczecin. Kornhauser J., 1999, Język we współczesnej literaturze polskiej, w: Pisarek W. (red.), Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków. Kowalewska-Dąbrowska J., 2002, Gdy milczenie jest mową... – kilka uwag o pojęciu milczenia w języku potocznym i w poezji Jana Twardowskiego, „Poradnik Językowy”, z. 9. Kowalikowa J., 1994, Znaczenie i funkcja wyrazów tzw. brzydkich we współczesnej polszczyźnie mówionej, w: Kurzowa Z., Śliwiński W. (red.), Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), Kraków. Kowalikowa J., 2000, Wulgaryzmy we współczesnej polszczyźnie, w: Szpila G. (red.), Język a komunikacja 1. Zbiór referatów z konferencji Język trzeciego tysiąclecia Kraków 2–4 marca 2000, Kraków. Krauz M., 2007, Potoczność w recenzjach czytelniczych, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Książek-Bryłowa W., 2001, O potoczności „Ogrodu fraszek” Wacława Potockiego, w: Krążyńska Z., Zagórski Z. (red.), „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. VII, Poznań. Kuryło E., 1990, Wartościowanie w leksyce potocznej, w: Lubaś W. (red.), „Socjolingwistyka”, t. X, Wrocław. Kuryło E., 1999, Opis pragmatyczny w Słowniku potocyzmów polskich, w: Lubaś W. (red.), „Socjolingwistyka”, t. XV, Kraków. Kurzowa Z., Śliwiński W. (red.), 1994, Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), Kraków. Labocha J., 1996, Odbiorca w tekście i wypowiedzi, w: Gajda S., Balowski M. (red.), Styl a tekst, Opole. Labocha J., 1996a, Dyskurs jako proces przekazywania wiedzy, w: Rittel T. (red.), Dyskurs edukacyjny, Kraków. Labocha J., 2004, Tekst pisany – zapisany, „Biuletyn PTJ”, t. LX. Laskowska E., 1993, Wartościowanie w języku potocznym, Bydgoszcz.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

53

Lebda R., 2002, Potoczność jako język bytu, w: Gajda S., Rymut K., Żydek-Bednarczuk U. (red.), Język w przestrzeni społecznej, Opole. Lewicki A.M., 1996, Styl oficjalny i styl potoczny w reklamie, w: Miodek J. (red.), O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny, Wrocław. Libura A., 2007, Paralele zmian kolokacji w stylu publicystycznym i struktury potocznego obrazu świata, w: Szpila G. (red.), Język polski XXI wieku: analizy, oceny, perspektywy. Język a komunikacja 17, Kraków. Likomanova I., 2007, Metafory potoczne we współczesnym słownictwie komputerowym polskim i bułgarskim, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Lisecki M., 2001, Komunikacja przez komputer (CMC), w: Habrajska G. (red.), Język w komunikacji, t. 3, Łódź. Litwin J., 1995, Potoczność w reportażu, w: Ampel T. (red.), O stylu poezji i prozy. Funkcje, kategorie, struktury, Rzeszów. Lizisowa M.T., 2009, Style funkcjonalne w dziennikarstwie prasowym, Kielce. Lubaś W., 1979, Socjolingwistyka jako metoda badawcza, „Socjolingwistyka”, t. II. Lubaś W., 1986, Istota potoczności, „Biuletyn PTJ”, t. XL. Lubaś W., 1990, Kultura językowa Polaków, w: Dubisz S. (red.), Język–Kultura–Społeczeństwo. Wybór studiów i materiałów, Warszawa. Lubaś W., 2000, Rola słownictwa potocznego w polszczyźnie ostatniego dziesięciolecia, w: Mazur J. (red.), Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, Lublin. Lubaś W., 2000a, O powstającym słowniku potocyzmów, „Język Polski” LXXX, z. 3–4. Lubaś W., 2001, Język potoczny, w: Gajda S., Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, Opole. Lubaś W., 2003, Polskie gadanie. Podstawowe cechy i funkcje potocznej odmiany polszczyzny, Opole. Lubaś W., 2009, Polityka językowa, Opole. Lubaś W. (red.), 1976, Miejska polszczyzna mówiona. Metodologia badań. Materiały z konferencji naukowej w Sosnowcu w dniach 20–21 czerwca 1974 roku, Katowice. Lubaś W. (red.), 2001 i nast., Słownik polskich leksemów potocznych, t. 1 – nadal, Kraków. Maciejewska A., 2007, Obraz współczesnego młodego Polaka – analiza leksykalna na podstawie „kartek z pamiętników”, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Maćkiewicz J., 1999, Słowo o słowie. Potoczna wiedza o języku, Gdańsk. Majkowska A., 2001, Deskrypcje nieokreślone w polszczyźnie mówionej, „Poradnik Językowy”, z. 2. Marcinkiewicz R., 2003, Lepper, lepperiada, lepperyzmy, „Poradnik Językowy”, z. 6. Marcjanik M. (red.), 2006, Retoryka codzienności. Zwyczaje językowe współczesnych Polaków, Warszawa. Markowski A., 1992, Polszczyzna końca XX wieku, Warszawa. Markowski A., 1992a, Kategoria potoczności w języku i w opisie języka, w: Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Matkowski A., 2003, Małysz a mowa polska, „Poradnik Językowy”, z. 3. Mazur J. (red.), 2000, Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, Lublin. Mazur J., Rzeszutko M., 2000, Słownictwo „Nie” jako przykład agresji i wulgaryzacji języka we współczesnej polszczyźnie, w: Mazur J. (red.), Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, Lublin. Melosik Z., 2005, Młodzież a przemiany kultury współczesnej, w: Leppert R., Melosik Z., Wojtasik B. (red.), Młodzież wobec niegościnnej przyszłości, Wrocław.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

54

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

Miodunka W., 1994, Proces opracowywania tekstu w różnych odmianach współczesnej polszczyzny, w: Kurzowa Z., Śliwiński W. (red.), Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), Kraków. Nicpoń J., 2002, Sposoby wyrażania intencji nagany w tekstach pisanych i mówionych, „Poradnik Językowy”, z. 5. Nieckula F., 1992, Język mówiony i pisany, w: Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Nieckula F., 2001, Język ustny a język pisany, w: Bartmiński J. (red.), Współczesny język polski, Lublin. Niżnik J., 1991, Potoczność jako kategoria teoretyczna, w: Jawłowska A. (red.), Kategoria potoczności. Źródła filozoficzne i zastosowania teoretyczne, Warszawa. Ong W.J., 1992, Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii, Japola J. (tłum.), Lublin. Orwińska-Ruziczka E., Pragmatyczne wartości interiekcji, w: taż, Funkcje językowe interiekcji w świetle materiału słowackiego i polskiego, Kraków. Otwinowska-Kasztelanic A., 2006, Badania nad wpływem języka angielskiego na polszczyznę mówioną młodego pokolenia Polaków (19–35 lat), „Poradnik Językowy”, z. 5. Ożóg K., 1999, Moda na potoczność w tekstach oficjalnych, „Poradnik Językowy”, z. 8–9. Ożóg K., 2001, 2007, Polszczyzna przełomu XX i XXI wieku. Wybrane zagadnienia, Rzeszów. Ożóg K., 2001, Ustna odmiana języka ogólnego, w: Bartmiński J. (red.), Współczesny język polski, Lublin. Ożóg K., 2004, Język w służbie polityki: językowy kształt kampanii wyborczych, Rzeszów. Ożóg K., Oronowicz-Kida E. (red.), 2006, Przemiany języka na tle przemian współczesnej kultury, Rzeszów. Pacławska E., 2008, Zróżnicowanie gatunków mowy w tekstach historii mówionej, w: Niebrzegowska-Bartmińska S., Wasiuta S. (red.), Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, Lublin. Panasiuk J., Woźniak T., 2001, Pojęcie tekstu a zaburzenia mowy, w: Grabias S. (red.), Zaburzenia mowy. Mowa–Teoria–Praktyka, Lublin. Pawelec R., Trysińska M., 2008, Wymiary potoczności, w: Pawelec R., Trysińska M. (red.), Najnowsze słownictwo a współczesne media elektroniczne, Warszawa. Pawluczuk W., 1994, Potoczność i transcendencja. Intersubiektywność naszej codzienności, Kraków. Peisert M., 1992, Nazwy narodowości i ras we współczesnej polszczyźnie potocznej, w: Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Piętkowa R., Witosz B., 1994, Kryzys rozmowy jako sygnał przeobrażeń modelu językowych interakcji, w: Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), Przemiany współczesnej polszczyzny, Opole. Piętkowa R., 1996, Wizualizacja semantyki. O niektórych sposobach zapisu we współczesnych tekstach, w: Gajda S., Balowski M. (red.), Styl a tekst, Opole. Pisarek W., 1994, Polszczyzna oficjalna na tle innych jej odmian, w: Kurzowa Z., Śliwiński W. (red.), Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), Kraków. Pisarek W. (red.), 1999, Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków. Piwowar J., 2003, O współczesnej polszczyźnie biesiadnej, „Poradnik Językowy”, z. 5. Podracki J., 2000, Potoczne elementy językowe w polszczyźnie radia i telewizji, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Porayski-Pomsta J., 2007, Potoczność w mowie dzieci, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Przybyła O., 2012, Potoczna odmiana języka w tekstach kierowanych do dzieci, w: Gardzińska J., Maciejewska A. (red.), Wyraz w języku i w tekście, Siedlce. Puzynina J., 1997, Kontekst a rozumienie tekstu, „Biuletyn PTJ”, t. LIII.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

55

Rancew-Sikora D., 2007, Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmów codziennych, Warszawa. Rejter A., 2003, Rozmowa poetycka, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Porozmawiajmy o rozmowie. Lingwistyczne aspekty dialogu, Katowice. Rejter A., 2006, Leksyka ekspresywna w historii języka polskiego. Kulturowo-komunikacyjne konteksty potoczności, Katowice. Rejter A., 2006a, Dialog w staropolskiej literaturze popularnej – między potocznością a polifonią dyskursu, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Czas i konwersacja. Przeszłość i teraźniejszość, Katowice. Rejter A., 2009, Potoczność – emocjonalność – ekspresywność w dawnej polszczyźnie (na przykładzie literatury średniowiecznej), w: Wojtczuk K., Machnicka V. (red.), Rejestr emocjonalny języka, Siedlce. Rutkowski M., 2003, O nominacji potocznej (na przykładzie pola semantycznego „pić alkohol”), „Prace Językoznawcze”, z. 5, Olsztyn. Rzepka W., Walczak B., 1991, Polszczyzna potoczna z perspektywy diachronicznej, w: Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), Język potoczny jako przedmiot badań językoznawczych, Opole. Satkiewicz H., 1994, Norma polszczyzny ogólnej a języki subkultur, w: Anusiewicz J., Siciński B. (red.), Język a Kultura, t. 10: Języki subkultur, Wrocław. Satkiewicz H., 2000, Neutralizacja nacechowania stylistycznego i ekspresywnego w słownictwie współczesnej polszczyzny, w: Mazur J. (red.), Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, Lublin. Schabowska M., 1994, Funkcje elementów potocznych we współczesnym języku oficjalnym, w: Kurzowa Z., Śliwiński W. (red.), Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), Kraków. Sinielnikoff R., 2010, Konwencjonalne użycie nazw kolorów w języku potocznym i polszczyźnie literackiej, „Poradnik Językowy”, z. 9. Siuciak M., 1996, Elementy języka mówionego w śląskich utworach scenicznych z drugiej połowy XIX i początku XX wieku, w: Ostaszewska D., Sławkowa E. (red.), „Język Artystyczny”, t. X, Katowice. Siuciak M., 2000, Zróżnicowanie gatunkowe komunikacji ustnej w XVII wieku, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy piękno wielorakie, Katowice. Siuciak M., 2004, „Rozmowa albo dialog” – wykorzystanie modelu ustnej komunikacji w literaturze XVI i XVII w., w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 2: Tekst a gatunek, Katowice. Skawiński J., 1992, Polszczyzna potoczna w funkcji interdialektu, w: Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), Język a Kultura, t. 5: Potoczność w języku i kulturze, Wrocław. Skowronek B., 1999, O dialogu na lekcjach w szkole średniej. Analiza pragmatyczno-językowa, Kraków. Skubalanka T., 1995, O stylu poetyckim i innych stylach języka, Lublin. Skubalanka T., 1997, Polszczyzna potoczna mieszkańców Lublina, w: taż, Ze studiów nad dawną i współczesną polszczyzną, Lublin. Skubalanka T., 2001, Podstawy analizy stylistycznej, rozważania o metodzie, Lublin. Skubalanka T., 2002, Narracja literacka a narracja potoczna, w: Gajda S., Rymut K., Żydek-Bednarczuk U. (red.), Język w przestrzeni społecznej, Opole. Skudrzyk A., 1993, Język mówiony w literackim zapisie. Problemy badawcze, w: Wilkoń A., Witosz B. (red.), „Język Artystyczny”, t. VIII, Katowice. Skudrzyk A., 1993a, O pewnym sposobie tworzenia iluzji mówioności, w: Wilkoń A., Warchala J. (red.), Z problemów współczesnego języka polskiego, Katowice. Skudrzyk A., 1993b, Potoczność a strategia uwiarygodnienia, w: Lubaś W. (red.), „Socjolingwistyka”, t. XII–XIII, Kraków. Skudrzyk A., 1994, Język (za)pisany, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

56

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

Skudrzyk A., 1994a, Język mówiony w dialogach literackich. O „strategii partnera” we współczesnej prozie polskiej, w: Kurzowa Z., Śliwiński W. (red.), Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), Kraków. Skudrzyk A., 1994b, Między mówioną a pisaną odmianą języka, czyli o analfabetyzmie funkcjonalnym we współczesnej polszczyźnie, w: Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), Przemiany współczesnej polszczyzny, Opole. Skudrzyk A., 1998, Przemiany w polszczyźnie potocznej a nauczanie języka polskiego jako obcego, w: Acta Universitatis Lodziensis, Kształcenie polonistyczne cudzoziemców 10, Łódź. Skudrzyk A., 2000, Kategoria oficjalności w tekstach pism kierowanych do urzędów. Podanie współczesne, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy piękno wielorakie, Katowice. Skudrzyk A., 2005, Czy zmierzch kultury pisma? O synestezji i analfabetyzmie funkcjonalnym, Katowice. Skudrzyk A., 2010, Polszczyzna mówiona w glottodydaktyce, w: Achtelik A., Kita M., Tambor J. (red.), Sztuka i rzemiosło. Nauczyć Polski i polskiego, Katowice. Skudrzyk A., Urban K., 1999, Status gwary w języku mieszkańców miast śląskich, w: Staszewska Z. (red.), Miasto – teren koegzystencji pokoleń, Łódź. Skudrzyk A., Urban K., 2010, Małe ojczyzny. Świadomość językowo-kulturowa społeczności lokalnych, Katowice. Skudrzyk A., Warchala J., 2001, O kompetencji interakcyjnej, czyli o współtworzeniu tekstów dialogu, w: Grabias S. (red.), Zaburzenia mowy. Mowa–Teoria–Praktyka, t. 1, Lublin. Skudrzyk A., Warchala J., 2002, „Pani doktor, jak się wyrobię, to wpadnę” – błąd czy nowa norma zachowań językowych, w: Gajda S., Rymut K., Żydek-Bednarczuk U. (red.), Język w przestrzeni społecznej, Opole. Skudrzyk A., Warchala J., 2002a, Dyskurs edukacyjny a kompetencja interakcyjna, w: Porayski-Pomsta J. (red.), Czynności tworzenia i rozumienia wypowiedzi, Warszawa. Skudrzyk A., Warchala J., 2006, Szkoła wobec nowych form dyskursu, w: Bańkowska E., Mikołajczuk A. (red.), Kompetencje nauczyciela polonisty we współczesnej szkole, Warszawa. Skudrzyk A., Warchala J., 2008, Nowe zasady tekstowości, w: Porayski-Pomsta J. (red.), Mowa i język w perspektywie dydaktycznej, logopedycznej i rozwojowej. Studia Pragmatyczne 5, Warszawa. Sławkowa E., 2003, Rozmowa i jej aktualizacje w poezji Czesława Miłosza, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Porozmawiajmy o rozmowie. Lingwistyczne aspekty dialogu, Katowice. Sotirov P., 2007, Zachowania językowe Polaków w wyobrażeniach Bułgarów zamieszkałych w Polsce, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Stachurski E., 2001, Leksykalny wskaźnik potoczności stylu wybranych poematów romantycznych, w: Brzeziński J. (red.), Przejawy potoczności w tekstach artystycznych, Zielona Góra. Sykulska K., 2003, Język emocji – foniczne środki ekspresywne, „Poradnik Językowy”, z. 5. Sykulska K., 2004, Idiolekt – osobowość – foniczne środki ekspresywne (wybrane problemy), „Poradnik Językowy”, z. 3. Synowiec H., 2005, O porozumiewaniu się w szkole, w: Bartmiński J., Majer-Baranowska U. (red.), Bariery i pomosty w komunikacji językowej Polaków, Lublin. Synowiec H., 2007, Potoczność w wybranych podręcznikach kształcenia językowego, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Śniatkowski S., 2002, Milczenie i pauza w gramatyce nadawcy i odbiorcy. Ujęcie lingwoedukacyjne, Kraków. Śnieżyński M., 2006, Sztuka dialogu. Teoretyczne założenia a szkolna rzeczywistość, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

57

Tambor J., 1991, Udział regionalizmów w języku domowym małżeństw mieszanych, w: Handke K. (red.), Regionalizmy w języku familijnym, Wrocław. Tambor J., 2006, Mowa Górnoślązaków oraz ich świadomość językowa i etniczna, Katowice. Tambor J., Żydek-Bednarczuk U., 1991, Język familijny w autochtonicznych rodzinach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, w: Handke K. (red.), Polszczyzna regionalna Pomorza Zachodniego, Warszawa. Tokarski R., 1999, Językowy obraz świata w metaforach potocznych, w: Bartmiński J. (red.), Językowy obraz świata, Lublin. Tokarski R., 2001, Słownictwo jako interpretacja świata, w: Bartmiński J. (red.), Współczesny język polski, Lublin. Trzebiński J., 1992, Narracyjne formy wiedzy potocznej, Poznań. Umińska-Tytoń E., 1992, Polszczyzna potoczna XVIII wieku, Łódź. Umińska-Tytoń E., 1993, Z problematyki kształtowania się stylu potocznego, „Stylistyka”, t. II. Umińska-Tytoń E., 2001, Słownictwo polszczyzny potocznej XIX wieku, Łódź. Urban K., 1990, Społeczna waloryzacja kolokwializmów, w: Lubaś W. (red.), „Socjolingwistyka”, t. IX, Kraków. Warchala J., 1991, Asymetria wiedzy w dialogu potocznym. Przyczynek do organizacji dialogu, w: Kowalska A., Wilkoń A. (red.), „Prace Językoznawcze”, t. XIX, Katowice. Warchala J., 1991a, Dialog potoczny a tekst, Katowice. Warchala J., 1993, Potoczna narracja w dialogu, w: Wilkoń A., Warchala J. (red.), Z problemów współczesnego języka polskiego, Katowice. Warchala J., 1994, Pojęcie stopnia gramatyczności a badania języka potocznego, w: Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), Przemiany współczesnej polszczyzny, Opole. Warchala J., 1995, Interakcyjna koncepcja badań języka potocznego, w: Kamińska M. (red.), Wielkie miasto. Czynniki integrujące i dezintegrujące, Łódź. Warchala J., 2003, Kategoria potoczności w języku, Katowice. Warchala J., 2003a, Wpływ przemian inteligencji jako grupy społecznej na rozwój języka potocznego, „Świat i Słowo. Filologia – Nauki społeczne – Filizofia – Teologia”, nr 1: Wobec wartości, Bielsko-Biała. Warchala J., Skudrzyk A., 2005, Uwagi o języku i stylu potocznym, w: Kita M., Witosz B. (red.), Spotkanie. Księga jubileuszowa dla profesora Aleksandra Wilkonia, Katowice. Warchala J., Skudrzyk A., 2007, Potoczność – kategoria rozmyta?, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Warchala J., Skudrzyk A., 2010, Kultura piśmienności młodego pokolenia, Katowice. Warchoł-Schlottmann M., 2004, Ekspansja wyrażeń potocznych do języka oficjalnego, „Poradnik Językowy”, z. 5. Warchoł-Schlottman M., 2005, Neutralizacja i nobilitacja wyrazów potocznych w języku publicznym po przełomie, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia III, t. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, Kraków. Warchoł-Schlottmann M., 2008, Proces neutralizacji nacechowanej leksyki potocznej na przykładzie wyrazów facet i kasa, „Poradnik Językowy”, z. 5. Węgier J., 1995, Polszczyzna potoczna w języku komediopisarzy Oświecenia, w: Brzeziński J. (red.), Język i styl gatunków literackich Oświecenia i Romantyzmu, Zielona Góra. Wilkoń A., 2000, Typologia odmian współczesnej polszczyzny, Katowice. Wilkoń A., 2002, Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków. Wilkoń A., 2003, Gatunki mówione, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Porozmawiajmy o rozmowie. Lingwistyczne aspekty dialogu, Katowice. Wiśniewska H., Kosyl C. (red.), 1992, Odmiany polszczyzny XVII wieku, Lublin.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

58

Aldona Skudrzyk, Jacek Warchala

Witosz B., 2003, Literackie zapisy rozmowy w tzw. młodej prozie polskiej lat dziewięćdziesiątych. Kilka przykładów, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Porozmawiajmy o rozmowie. Lingwistyczne aspekty dialogu, Katowice. Witosz B., 2007, Potoczność jako wartość w dzisiejszej kulturze, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Witosz B. (red.), 2006, Style konwersacyjne, Katowice. Witosz B., Wojtak M., Sławek E., Skudrzyk A., 2003, Style literatury (po 1956), Katowice. Wojtak M., 1992, Elementy języka mówionego (potocznego) w siedemnastowiecznych utworach komediowych, w: Wiśniewska H., Kosyl C. (red.), Odmiany polszczyzny XVII wieku, Lublin. Wojtak M., 1993, Dialog w komedii polskiej na przykładzie wybranych utworów z XVII i XVIII wieku, Lublin. Wojtak M., 1993a, Literatura a potoczne zachowania językowe, „Poradnik Językowy”, z. 5. Wojtak M., 2001, Komediowe obrazy potoczności – zarys problematyki, w: Brzeziński J. (red.), Przejawy potoczności w tekstach artystycznych, Zielona Góra. Wojtak M., 2002, Potoczność w tekstach prasowych, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia, t. 1: Nowe oblicza komunikacji we współczesnej polszczyźnie, Kraków. Wojtak M., 2004, Gatunki prasowe, Lublin. Wojtak M., 2007, Potoczność w wypowiedziach prasowych a konwencje gatunkowe, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Wojtak M., 2008, Analiza gatunków prasowych. Podręcznik dla studentów dziennikarstwa i kierunków pokrewnych, Lublin. Wojtak M., 2010, Głosy z teraźniejszości. O języku współczesnej polskiej prasy, Lublin. Wojtczuk K., 2004, Wykrzykniki polskie jako jednostki składni emocjonalnej. Próba opisu wybranych tendencji funkcjonalnych, w: Wierzbicka-Olejniczak A., Wojtczuk K. (red.), Funkcja emocjonalna jednostek językowych i tekstowych, Siedlce. Wojtczuk K., 2004a, Style, odmiany i rejestry współczesnego języka polskiego a wykrzykniki, w: Michalewski K. (red.), Współczesne odmiany języka narodowego, Łódź. Wojtczuk K., 2007, Między sacrum a profanum, czyli funkcje wykrzykników religijnych i guasireligijnych w zachowaniach językowych współczesnych Polaków, w: Boniecka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Woźniak T., 2000, Zaburzenia języka w schizofrenii, Lublin. Wyrwas K., 2003, To ludzka rzecz – pogadać..., czyli o rozmowie w reklamie, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Porozmawiajmy o rozmowie. Lingwistyczne aspekty dialogu, Katowice. Załazińska A., 2001, Schematy myśli wyrażane w gestach, Kraków. Załazińska A., 2006, Niewerbalna struktura dialogu. W poszukiwaniu polskich wzorców narracyjnych i interakcyjnych zachowań komunikacyjnych, Kraków. Zarębina M., 2001, Potoczność w języku „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza, w: Brzeziński J. (red.), Przejawy potoczności w tekstach artystycznych, Zielona Góra. Zawiliński R., 2001, O tzw. języku towarzyskim (potocznym), „Poradnik Językowy”, Zeszyt okolicznościowy. Zdunkiewicz-Jedynak D., 2008, Wykłady ze stylistyki, Warszawa. Zgółka T., 1992, Styl potoczny jako narzędzie myślenia potocznego, w: Gajda S. (red.), Systematyzacja pojęć w stylistyce, Opole. Zgółkowa H., 1991, Leksyka ekspresywna jako wyróżnik potocznej odmiany współczesnej polszczyzny, w: Gajda S., Adamiszyn Z. (red.), Język potoczny jako przedmiot badań językoznawczych, Opole. Zgółkowa H., Zgółka T., Szymoniak K., 1991, Słownictwo polskich tekstów rockowych, Poznań. Zgółkowie H. i T., 2000, Polszczyzna mediów w komunikacji codziennej – ślady i naśladownictwa, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



2. Język potoczny – dyskurs potoczny

59

Zwoliński A., 2003, Słowo w relacjach społecznych, Kraków. Żydek-Bednarczuk U., 1993, O kilku problemach metodologicznych badania rozmowy potocznej, „Socjolingwistyka”, t. XII–XIII. Żydek-Bednarczuk U., 1994, Struktura tekstu rozmowy potocznej, Katowice. Żydek-Bednarczuk U., 1994a, Czy rozmowa potoczna (rodzinna i towarzyska) należy do subkultury?, w: Anusiewicz J., Siciński B. (red.), Język a Kultura, t. 10: Języki subkultur, Wrocław. Żydek-Bednarczuk U., 2005, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Stanisław Gajda

3. Styl naukowy

3.1. Naukowa aura intelektualna przełomu wieku XX na XXI Przez termin aura intelektualna rozumiem mniej lub bardziej zwarty zespół idei, przekonań i zasad, który realnie oddziałuje na ludzkie myślenie i zachowania praktyczne w pewnej społeczności w określonym czasie (zob. znany z romantycznej filozofii niemieckiej Zeitgeist – „duch czasu”). Aurze przypisuje się cechę holistyczności, która pozwala widzieć w niej swoiste glutinum mundi. Tę właściwość zawdzięcza aura m.in. zazwyczaj wyraźnej obecności ideologii dominującej. Nie oznacza to, że nie można mówić o jej niejednorodności, o wielorakim wewnętrznym zróżnicowaniu oraz o dynamizmie rozwojowym. Zestawia się aurę ogólną z aurami w poszczególnych obszarach kultury, tj. z aurą (ogólno)naukową, polityczną, religijną, artystyczną itd. Wychodząc z innego punktu widzenia, wydziela się aurę ontologiczną (przekonania przedmiotowe konstatujące stan rzeczy w świecie), epistemologiczną (przekonania dotyczące poznawania świata) oraz aksjologiczną (przekonania odnoszące się do wartości i celów zachowań ludzi). Najkrócej i najtrafniej aurę intelektualną naszej współczesności charakteryzują kluczowe jej określenia: ponowoczesność, kryzys, chaos, zwrot. Wskazują one na zmiany postaci świata, wyrażają znaczny stopień refleksyjności w ich postrzeganiu oraz ujawniają kakofonię idei w światopoglądach jednostek i grup społecznych. Termin ponowoczesność pretenduje do ogólnej nazwy naszej epoki (można więc mówić o ponowoczesnej aurze intelektualnej) i obejmuje wiele procesów i zjawisk, które uzasadniają przypisywanie jej płynności, zmienności i afirmację różnicy. Warto tu wskazać te, które wpływają na aurę intelektualną (ogólno)naukową lub ich źródeł można doszukiwać się także w nauce: • globalizacja vs lokalizacja (centralizacji, unifikacji i uniwersalizacji, np. kulturowej i ekonomicznej, towarzyszą procesy partykularyzacji, zob. zjawiska ksenofobii i nacjonalizmu); • przebudowa tradycyjnego hierarchicznego modelu kultury (utrata dominującej pozycji przez kulturę wysoką, nobilitacja kultury popularnej, pojawienie się cyberkultury wraz z wkroczeniem Internetu jako nie tylko nowej technologii komunikacyjnej); Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

62

Stanisław Gajda

• przemiany struktury społecznej (zanik wielkich tradycyjnych klas, umasowienie, indywidualizacja, wspólnoty neoplemienne, społeczności sieciowe); • pluralizacja systemów wartości (relatywizm poznawczy, moralny i estetyczny, fundamentalizm i konserwatyzm). (Ogólno)naukowa aura intelektualna stanowi rezultat wzajemnego oddziaływania aury ogólnej, aur z innych obszarów kultury oraz nauki, tj. filozofii nauki i naukoznawstwa (zob. m.in. Grobler 2006; Heller 2009), a także poszczególnych dyscyplin. Filozofowie nauki i naukoznawcy tworzą metanarracje, które pozwalają zrozumieć, czym jest nauka i jak funkcjonuje, a także jak stan wiedzy naukowej przekłada się na ogólnokulturową wizję świata. Sami uczeni i popularyzatorzy nauki oraz dydaktycy transmitują osiągnięcia poznawcze poszczególnych dyscyplin do kultury popularnej (zob. bestsellery popularnonaukowe, ogólne i wyspecjalizowane kanały telewizyjne, Internet itd.). Kultura ta – upraszczająca i operująca skrótem – wykazuje dążność do budowania „teorii wszystkiego”, odwołując się przy tym przede wszystkim do darwinizmu (zob. Oramus 2011), a ostatnio także do teorii sieci. Trzeba też docenić rolę technologicznych zastosowań nauki w praktycznym życiu współczesnych ludzi. Dyscyplinarni badacze bardzo często z dystansem odnoszą się do filozoficznonaukowych dywagacji i nie uświadamiają sobie, że jednak ulegają aurze ogólnej i ogólnonaukowej. Punktem wyjścia we wszelkich rozważaniach o nauce, w tym również językoznawczych, jest pytanie: co to jest nauka? Odpowiedzi można sprowadzić do dwu typów. Po pierwsze, opisuje się cechy nauki takiej, jaka (u)kształtowała się historycznie. Nauka w takich opisach to bardzo złożony i wielowymiarowy proces społeczny, w którym język i komunikacja odgrywają ważną rolę. Po drugie, próbuje się podejść do zagadnienia teoretycznie, (re)konstruując model nauki. Jednak panuje prawie powszechna zgoda, iż żaden model nie oddaje wiernie realnej nauki, że przekonanie o metodzie jako wysoko uporządkowanym schemacie postępowania (zob. Bronk 2006) oraz o tekście jako odzwierciedleniu realnego postępowania badawczego jest iluzją. W zasadzie więc każda odpowiedź jednego typu zakłada typ drugi i dla uniknięcia błędnego koła trzeba je stosować naprzemiennie, aby się uzasadniały. U podłoża każdej definicji znajduje się jakiś ideał nauki zmieniający się w czasie. Ten ideał stanowi jądro aury naukowej. Powszechnie przyjmuje się, iż nauka nowożytna wytworzyła się w wyniku przemian intelektualnych w kulturze europejskiej XVI–XVIII wieku. Za jej „ojców” uznaje się Kopernika, Galileusza, Kartezjusza i Newtona. Nowa nauka – według F. Bacona scientia activa et operativa – destruowała Arystotelesową wizję świata zakorzenioną w poznaniu potocznym i odwołującą się do danych zmysłowych. Obok metod empirycznych i eksperymentalnych wprowadzała metody matematyczno-logiczne, przenosząc naukę do świata teorii i dedukcji. Łączyła też funkcję poznawczą z funkcją technologiczną (użytkową). Jej ideał (etos) można scharakteryzować przez wyliczenie podstawowych wartości i norm (zob. Merton 2002: 583–591): • wartości – prawda, racjonalizm i obiektywizm; • normy – uniwersalizm, wspólnotowość, bezinteresowność i zorganizowany sceptycyzm. Ten ideał nauki nowożytnej skrystalizował się wraz z ukształtowaniem się nauki nowoczesnej w okresie od drugiej połowy wieku XIX do początku wieku XX i znalazł Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



3. Styl naukowy

63

wyraz w dominującej ideologii scjentyzmu. Już w końcu XIX wieku tzw. przełom antynaturalistyczny zakwestionował zbyt radykalną interpretację wartości i norm, zob. słynna opozycja W. Diltheya między naukami ścisłymi, które wyjaśniają, i naukami humanistycznymi, które rozumieją. Jednak dopiero w drugiej połowie XX wieku ideał nauki nowożytnej/nowoczesnej stał się celem wielu prób jego zasadniczego zakwestionowania i zbudowania nowego ideału nauki ponowoczesnej. Jeśli nawet te próby nie zakończyły się powodzeniem, to przez swój radykalizm wprowadzały znaczny ferment, który przekraczał granice nauki i znajdował wyraz w twierdzeniu, iż nauka generuje chaos w kulturze. Zarazem zmuszały do rewizji poglądów na podstawowe wartości i normy ideału klasycznego. Jeśli nauka dąży racjonalną drogą do poznania świata, do wiedzy prawdziwej, to pytanie o świat jest równocześnie pytaniem o stosunek między światem a ludzkim myśleniem, natomiast dociekania nad myślą prowadzą do rozważań nad językiem. Ponowoczesne podważanie ideału nauki nowoczesnej łączyło się z kwestionowaniem dominujących dotąd poglądów na naturę świata, myślenia i języka oraz na charakter relacji między nimi (zob. Gut 2009). Centralne miejsce w dyskusjach nad nauką zajęła epistemiczna kategoria racjonalności oraz język (zob. tzw. zwrot językowy, ang. linguistic turn). Zarysowały się dwa typy koncepcji racjonalności nauki – klasyczny (nowoczesny) i nieklasyczny (ponowoczesny), zob. Życiński 1993; Kleszcz 1998; Woleński 2000; Walczak 2006. Pierwszy typ reprezentuje tzw. logiczny empiryzm (m.in. R. Carnap, B. Russell i szkoła lwowsko-warszawska). Głosi on potrzebę racjonalnej rekonstrukcji wytworowo rozumianej nauki przy pomocy logiki (rekonstrukcjonizm i normatywizm). Dąży do wyraźnego oddzielenia nauki od nienauki (demarkacjonizm) i ich niemieszania. W poznaniu naukowym daje prymat indukcji (indukcjonizm), a za efektywną metodę uzasadniania uznaje weryfikację (weryfikacjonizm). Przyjmuje tezę, iż nauka rozwija się w sposób kumulatywny (kumulatywizm). Takie ujęcie nauki modyfikuje nieco krytyczny racjonalizm (zwłaszcza K. Popper), proponując dedukcjonizm i falsyfikacjonizm (w miejsce indukcjonizmu i weryfikacjonizmu). Zob. też Krajewski... 1993. Klasyczne ujęcie racjonalności wraz z ideałem nauki nowożytnej od lat 60. XX wieku spotyka się z mniej lub bardziej radykalną krytyką w koncepcjach nieklasycznych (postmodernizm, filozofia hermeneutyczna, amerykański pragmatyzm, zob. m.in. Nycz 1997; Rorty 1989; Przyłębski 2005, 2007). Kwestionuje się w ujęciach nauki uniwersalizm, normatywizm i rekonstrukcjonizm. Następuje zwrot ku jej widzeniu deskryptywno-historycznemu (deskrypcjonizm). Ważniejszy od kontekstu uzasadnienia staje się – wbrew H. Reichenbachowi – kontekst odkrycia. Przełomowe znaczenie miało wystąpienie T.S. Kuhna (1962/1968), inspirowane m.in. poglądami drugiego Wittgensteina (1953/1972). Wprowadził on w obieg pojęcia rewolucji naukowej, paradygmatu i nauki normalnej, które zrobiły w myśleniu o nauce wielką karierę również wśród dyscyplinowych badaczy. Jeszcze bardziej radykalny w krytyce okazał się metodologiczny anarchista P.K. Feyerabend (1975/1996), opowiadając się za poznawczym pluralizmem i relatywizmem (zob. zasada anything goes). Za nimi poszli postmodernistyczni filozofowie (m.in. Ricoeur 1989; Lyotard 1997; Derrida 1996), którzy dokonali pełnego zwrotu językowego (zob. Rorty 1967), wskazując tym samym na obecność w nauce również kontekstu językowego (retorycznego). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

64

Stanisław Gajda

Klasyczny rekonstrukcjonizm w stosunku do języka nauki przyjmował koncepcję języka idealnego, utożsamianego z językiem precyzyjnym. Za doskonale precyzyjne uznawał języki sformalizowane o ściśle określonym słowniku i regułach uznawania znaczeń słów za jasne oraz o logicznej składni. Wzorowany na takich językach naturalny język naukowy powinien zawierać jednoznaczne i precyzyjne terminy oraz zdania (zob. m.in. R. Carnap, B. Russell, pierwszy Wittgenstein). Tak pojęta precyzja łączy się ze zrozumiałością, komunikowalnością i intersubiektywną sprawdzalnością oraz ma charakter instrumentalny wobec centralnej wartości, jaką stanowi prawda (zob. Woleński 1985; Muszyński 1988; Kotarbińska 1990; Pelc 2000a, b i c). Deskrypcjonizm przyjmuje tezę, iż należy badać język faktycznie uprawianej nauki. Zwraca uwagę, że brak precyzji (okazjonalność, wieloznaczność, nieostrość itd.) jest niezbędny, aby język mógł spełniać wszystkie zadania, do których może służyć. Narzucanie logicznego ujmowania języka prowadzi do jego zubożenia i zafałszowania. Znaczeniowej otwartości terminów i zdań nie da się uniknąć. Należy więc maksymalistyczne rozumienie precyzji zastąpić pojęciem precyzji (ścisłości) dostatecznej, wystarczającej, zrelatywizowanej do kontekstu. A zatem kategoria precyzji podlega pragmatyzacji. Zwrotem językowym określa się przeniesienie uwagi z myślenia na język, co w skrajny sposób uczynili postmoderniści (m.in. R. Barthes, J. Derrida, H. White, S. Fish, P. de Man). Wśród „ojców chrzestnych” tego zwrotu wymienia się filozofów hermeneutyków (Schleiermacher – Dilthey – Gadamer), F. Nietzschego („nie ma faktów, są tylko interpretacje”), G. Fregego i drugiego Wittgensteina. Podstawowe założenia postmodernizmu można sprowadzić do tezy, iż obiektywna wiedza naukowa nie istnieje. Jest ona zapośredniczona przez język, kulturę, gender, rasę, naród itp. Zwłaszcza językowi radykalni postmoderniści przypisują decydującą rolę, sprowadzając naukę do jednego z „rodzajów pisania”, narracji. Język traktują jako narzędzie kreowania (konstruowania) obrazu świata. Rzeczywistość to wiązka zdarzeń dostępna tylko poprzez język. Na tę rzeczywistość nakładamy formę opowieści, czyli przekładu za pomocą tropów, zwłaszcza metafory, metonimii, ironii i synekdochy (zob. m.in. White 2000; Rusinek 2003; Mokrzan 2010). Wydaje się, iż w chaosie ponowoczesnej aury naukowej można widzieć krytykę nie tyle samej nauki, ile jej scjentystycznej postaci, związanej wręcz z kultem nauki oraz wykładnią w neopozytywizmie i neokantyzmie, a także z narzucaniem wszelkiemu ludzkiemu poznaniu tak wąsko pojętego wzorca naukowości. Wyjściem z kryzysowej sytuacji nie jest jednak popadanie ze skrajności scjentystycznej w skrajność postmodernistyczną (zob. krytyka zachowań postmodernistów w Sokal... 2000). Nauka jest zakorzeniona w życiu, w kontekście społeczno-kulturowym, stąd dbając o swoją autonomię i racjonalne poznanie świata, musi zmieniać samą siebie pod wpływem własnych osiągnięć i filozoficznej refleksji nad nimi. Musi jednak też widzieć cały obszar ludzkiego doświadczania świata i swojego w nim miejsca, co wiąże się z „przekładem” wiedzy naukowej na język ogólny i jego zmianą oraz zmianą stojącego za nim obrazu świata (sensus communis), warunkującego istnienie danej wspólnoty ludzkiej. To. m.in. w tym języku podejmuje się decyzje dotyczące rozwoju nauki i jej zastosowań. Lingwistyczną aurę intelektualną ostatniego dwudziestolecia w Polsce kształtują polskie tradycje językoznawcze, oddziaływania lingwistyki światowej (zachodniej) Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



3. Styl naukowy

65

oraz aury intelektualnej ogólnej i ogólnonaukowej (to oddziaływanie wydaje się słabsze niż w niektórych innych dyscyplinach humanistycznych, np. w literaturoznawstwie, antropologii czy historii), a także refleksja nad zmieniającą się rzeczywistością językową (tu w nauce). W rezultacie trudno mówić o jednym wyraźnie dominującym paradygmacie. Obok siebie koegzystują lub synkretycznie przenikają się paradygmaty strukturalistyczny i poststrukturalistyczne (komunikacyjno-pragmatyczny i kognitywny), zob. m.in. Bobrowski 1993; Tabakowska 2004; Stalmaszczyk 2006, 2008 i 2010. Językoznawcy polscy przyjmują postawy badawcze trzech typów: • wybierają określony system teoretyczny i starają się w jego ramach realizować badania (zob. nauka normalna T. Kuhna); • nie opierają swoich badań na jednym wyraźnym paradygmacie, starają się wychodzić od całościowego modelu badanego obiektu, dopuszczając synkretyzm i przekładając wszechstronność i całościowość ujęcia nad czystość i spójność teoretyczną; • zmierzają do bezpośredniego poznania (opisu, wyjaśnienia i zinterpretowania) określonego obiektu, bez nadmiernego aparatu teoretycznego przedstawiają empiryczne obserwacje w różny sposób powiązane. Skoro rzeczywistość językową cechuje duża zmienność, zacieranie się granic, wielość zjawisk i procesów rozwojowych itd., to podejścia badawcze stały się bardziej elastyczne, ostrożne. Badacze podchodzą do rzeczywistości językowej nie tylko w ramach przyjmowanych paradygmatów (programów badawczych), lecz odwołują się do swych doświadczeń podmiotowych (empirycznych, ideologicznych, teoretycznych). Poczucie rozproszenia zderza się z tęsknotą za scalającymi syntezami.

3.2. Komunikacja w nauce w perspektywie lingwistycznej W swoim najszerszym znaczeniu termin nauka obejmuje wyspecjalizowaną (fachową), niejednorodną sferę ludzkiej aktywności. Jej jądro stanowi nauka właściwa, zorientowana na pozyskiwanie – zgodnie z przyjętym w danym czasie ideałem – społecznie nowej wiedzy o świecie. Obok nauki właściwej wyróżnia się również podsfery: techniki (silną więź nauki właściwej i techniki/technologii wyraża termin technonauka), edukacji i popularyzacji. W odniesieniu do komunikacji w tej sferze – zależnie od tradycji i przyjmowanego paradygmatu oraz mody – używa się terminów: komunikacja, styl, język, dyskurs, dodając przydawki naukowy, fachowy lub rzadziej w nauce (odpowiednio komunikację w podsferach nazywają najczęściej określenia: naukowotechniczny, dydaktyczny/edukacyjny, popularnonaukowy). Wskazane podsfery nie wyczerpują niejednorodności komunikacyjnej szeroko pojętej nauki. Wśród opozycji charakteryzujących komunikację w nauce wymienia się m.in.: • języki poszczególnych dyscyplin oraz bloków dyscyplin (najczęściej przeciwstawia się język nauk humanistycznych językowi nauk ścisłych); • języki kierunków (szkół, nurtów, paradygmatów); • języki osobnicze uczonych; • język naturalny/sformalizowany; Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

66

Stanisław Gajda

• język werbalny/niewerbalny (sformalizowany, ikoniczny); • język mówiony/pisemny/cybernetyczny; • język rodzimy/ języki obce (w tym zwłaszcza język angielski jako międzynarodowy język nauki); • kulturowe style poznawczo-komunikacyjne (saksoński, teutoński itp.). Ostatnie dwadzieścia lat to okres niespokojny w nauce światowej i polskiej. Krytyce ideału nauki nowoczesnej towarzyszyły procesy rozwojowe wewnętrzne (rozwijanie nauki normalnej oraz „rewolucje”, tj. wchodzenie nowych paradygmatów) oraz zewnętrzne (w Polsce zmiany w organizacji nauki oraz w kontekście odkrycia – m.in. transformacja ustrojowa). Wśród tych ostatnich na uwagę zasługuje globalna zmiana relacji między nauką a kulturą ogólną. Popkultura i Internet przyczyniły się do „zdemokratyzowania” dyskursu naukowego. Na salonach nauki pojawiło się wiele niespotykanych wcześniej zjawisk, zob. kryzys konstytuujących ten dyskurs autorytetów, wyrastanie naukowych celebrytów. Z wysoką i formalną komunikacją zaczynają konkurować fora i blogi internetowe. Skoro za podstawę badawczą przyjmuje się nie prawdę, lecz przekonującą narrację lub interpretację, to naturalną konsekwencją stała się retoryzacja dyskursu i szerokie stosowanie różnorodnych środków i chwytów retorycznych. Czy jednak liberalna demokracja, przeciwstawiająca się autorytaryzmowi i przymusowi, skazuje naukę na komunikacyjną konkurencyjność zbudowaną na perswazji i manipulacji? Tendencjom o takim charakterze towarzyszą jednak procesy obrony tożsamości i integralności nauki oraz jej języka. Zwrot językowy wyostrzył świadomość językową badaczy, ukazując ograniczenia starego, scjentystycznego języka nauki, ale zarazem ujawniając niebezpieczeństwa związane ze skrajnym traktowaniem języka nowego (zob. m.in. Pelc 1997 i 2000 a, b i c; Anderski 2002). Na groźbę rozpadu nauki na „dwie kultury” (Snow 1999) odpowiedź stanowi „trzecia kultura” (Brockman 1996), wzywająca do jedności nauki oraz integracji sztuki, nauk humanistycznych i nauk przyrodniczych. Znaczna jednak część badaczy z dystansem odnosi się do „językowych” dyskusji, które toczą się ponad ich głowami, choć nie oznacza to, że nie wpływają one na ich zachowania językowe. Wywołane zwrotem językowym ożywione debaty o języku w nauce, które toczyli filozofowie nauki oraz metodolodzy w niektórych dyscyplinach, nie wpłynęły w zasadniczy sposób na zainteresowanie lingwistów tym językiem. Dorobek polskiej lingwistyki w ostatnim dwudziestoleciu w tym zakresie wygląda raczej skromnie. Dominuje w jego traktowaniu synkretyzm metodologiczny. Nawiązuje się do tradycji stylistyki funkcjonalnej i zachodnich tradycji badania języków specjalistycznych (ang. languages for special purposes, niem. Fachsprachen) oraz wykorzystuje osiągnięcia nowszych nurtów językoznawczych, m.in. kognitywizmu, lingwistyki tekstu i genologii. Aspekt czysto opisowy tego zainteresowania łączy się z aspektem stosowanym (kultura języka, przekład, edukacja). Nie powstały w tym czasie wielkie przekrojowe syntezy. Opublikowane opracowania to przeważnie szkice ujęć szerszych lub próby monografii określonych zagadnień. Szkicowy charakter mają teksty S. Gajdy poświęcone głównie współczesnemu stylowi nauk humanistycznych (1993, 1999a, 2001, 2004), zob. też Chojecki 1997 i tom zbiorowy Gajda 1996. Do przeszłości języka nauk matematyczno-przyrodniczych sięga J. Biniewicz (2002). Studium kształtowania się fachowej kompetencji studenta Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



3. Styl naukowy

67

agronoma w połowie XIX wieku przedstawiła M. Uździcka (2010). A. Duszak (1998) w ślad za lingwistyką zachodnią wprowadziła kategorię stylu intelektualnego (style teutoński, saksoński itd.). Kognitywizm przyczynił się do dużego zainteresowania metaforą w języku nauki, zob. m.in. Kacprzak 1997; Bobryk 2001; Jäkel 2003; Pawelec 2006; Gajda 2008; Zawisławska 2011. Kontynuowane były tradycje badań terminologicznych (zob. Podobiński 1998). Oprócz prac ogólnoterminoznawczych (Felber... 1994; Lejczyk... 1998; Lukszyn 2001) ukazywały się prace poświęcone terminologiom określonych fachowych dziedzin, m.in. translatorycznej (Lukszyn 1993), gramatycznej (Berdychowska 1996), rolniczej (Podobiński 1997), muzycznej (Dąbkowski 1997 i 2010), astronomicznej (Waniakowa 2003). Od lat 90. zyskała w lingwistyce polskiej popularność kategoria język specjalistyczny (zob. Grucza F. 1994; Gajda 1999b; Lewandowski 2001). Głównym ośrodkiem badań nad językami specjalistycznymi stał się Instytut (dziś Wydział) Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, m.in. wydawca serii Języki Specjalistyczne (1–6, 2001–2006), zob. też Grucza S. 2004 i 2008; Lukszyn 2008; oraz Trybulec 1998 (o języku matematyki) i Doroszewski 1999; i Stefaniak 2011 (o języku medycznym). Język naukowy znajduje się też w obszarze zainteresowań lingwistyki stosowanej (zob. Kielar... 1994; Grucza F. 2007), m.in. kultury języka (Maćkiewicz 1995; Gajda 1996), glottodydaktyki (Kątny 2001; Grucza S. 2007), przekładoznawstwa (Pieńkos 1993; Kozłowska 1995) i popularyzacji (zob. Miodek... 2002; Grucza F. ... 2005).

Literatura Amsterdamski S., 1991, Nauka, w: Kłoskowska A. (red.), Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku. Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze, Wrocław. Amsterdamski S., 1999, Nauka, w: Domański H. (red.), Encyklopedia socjologii, t. 2, Warszawa. Andreski S., 2002, Czarnoksięstwo w naukach społecznych, Warszawa. Berdychowska Z., 1996, Polsko-niemiecka terminologia gramatyczna, Kraków. Biniewicz J., 2002, Kształtowanie się języka nauk matematyczno-przyrodniczych, Opole. Bobrowski S., 1993, Językoznawstwo racjonalne, Kraków. Bobryk J., 2001, Antropomorfizacja i personifikacja w języku współczesnej humanistyki. Źródła i funkcje w teoriach naukowych, „Studia Semiotyczne”. Bolecki W., Dąbrowska E. (red.), 2006, Literatura i wiedza, Warszawa. Brockman J. (red.), 1996, Trzecia kultura, Amsterdamski P. (tłum.), Warszawa. Bronk A., 2006, Metoda naukowa, „Nauka”, nr 1. Chojecki A., 1997, Mowa mowy. O języku współczesnej humanistyki, Gdańsk. Dąbkowski G., 1997, Europejska terminologia muzyczna, Kielce. Dąbkowski G., 2010, Kształtowanie się polskiej terminologii muzycznej, Warszawa. Derrida J., 1996, Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych, Kalaga W. (tłum.), w: Markiewicz H. (red.), Współczesna teoria badań literackich za granicą, t. 4, cz. II, Kraków. Doroszewski J., 1999, Polski język medyczny, w: Pisarek W. (red.), Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków. Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa. Felber H., Budin G., 1994, Teoria i praktyka terminologii, Schatte Cz. (tłum.), Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

68

Stanisław Gajda

Feyerabend P.K., 1996, Przeciwko metodzie, Wiertlewski S. (tłum.), Wrocław. Gajda S., 1993, Styl naukowy, w: Bartmiński J. (red.), Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, Wrocław. Gajda S., 1996, Kultura języka naukowego, w: Miodek J. (red.), O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny, Wrocław. Gajda S., 1999a, Język nauk humanistycznych, w: Pisarek W. (red.), Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków. Gajda S., 1999b, Languages for special purposes in Poland in the 20th century and their investigation: A survey, w: Hoffmann Z., Klaverkämper H., Wigand H.E. (eds.), Fachsprachen. Languages for Special Purposes, vol. 2, Berlin–New York. Gajda S., 2001, Język naukowy, w: Gajda S. (red.), Najnowsze Dzieje Języków Słowiańskich. Język polski, Opole. Gajda S., 2004, Współczesny polski dyskurs humanistyczny, w: tenże (red.), Dyskurs naukowy – tradycja i zmiana, Opole. Gajda S., 2008, Metafora w dyskursie naukowym, „Studia Litteraria Polono-Slavica”. Gajda S. (red.), 1996, Dyskurs naukowy – tradycja i zmiana, Opole. Grobler A., 2006, Metodologia nauk, Kraków. Grucza F., 2007, Lingwistyka stosowana. Historia – zadania – osiągnięcia, Warszawa. Grucza F., Kozłowska Z. (red.), 1994, Języki specjalistyczne, Warszawa. Grucza F., Wiśniewski W. (red.), 2005, Teoria i praktyka upowszechniania nauki wczoraj i jutro, Warszawa. Grucza S., 2004, Od lingwistyki tekstu do lingwistyki tekstu specjalistycznego, Warszawa [wyd. II popr. 2007]. Grucza S., 2007, Glottodydaktyka specjalistyczna, cz. I: Założenia lingwistyczne dydaktyki języków specjalistycznych, cz. II: Bibliografia analityczna prac z zakresu dydaktyki języków specjalistycznych, „Przegląd Glottodydaktyczny”, nr 23. Grucza S., 2008, Lingwistyka języków specjalistycznych, Warszawa. Gut A., 2009, O relacji miedzy myślą a językiem, Lublin. Heller M., 2009, Filozofia nauki, Kraków. Jäkel O., 2003, Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu, Banaś M., Drąg B. (tłum.), Kraków. Kacprzak A., 1997, Metafora w językach specjalistycznych (na przykładzie języka medycznego), „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. XLII. Kamiński S., 1992, Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin. Kątny A. (red.), 2001, Języki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko. Kielar B.Z., Bartoszewicz L., Lewandowski J. (red.), 1994, Polska szkoła lingwistyki stosowanej, Warszawa. Kielar B.Z., Grucza S. (red.), 2003, Języki Specjalistyczne 3. Lingwistyczna identyfikacja teks­ tów specjalistycznych, Warszawa. Kleszcz R., 1998, O racjonalności. Studium epistemologiczno-metodologiczne, Łódź. Kotarbińska J., 1990, Z zagadnień teorii nauki i teorii języka, Warszawa. Kozłowska Z., 1995, O przekładzie tekstu naukowego, Warszawa. Krajewski W., Strawiński W. (red.), 1993, O uniwersalności i jedności nauki, Warszawa. Kuhn T.S., 1968 [1962], Struktura rewolucji naukowych, Amsterdamski S. (tłum.), Warszawa. Lejczyk W., Biesiekirska L., 1998, Terminoznawstwo: przedmiot, metody, struktura, Białystok. Lewandowski J., 2001, Języki Specjalistyczne. Bibliografia prac opublikowanych w Polsce w latach 1998–2000, w: Lukszyn 2001. Lewandowski J. (red.), 2002, Języki Specjalistyczne 2. Problemy technolingwistyki, Warszawa. Lewandowski J. (red.), 2004, Języki Specjalistyczne 4. Leksykografia terminologiczna – teoria i praktyka, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



3. Styl naukowy

69

Lewandowski J., Kornacka M. (red.), 2006, Języki Specjalistyczne 6. Teksty specjalistyczne w kontekstach zawodowych i tłumaczeniach, Warszawa. Lukszyn J., Zmarzer W., 2001, Teoretyczne podstawy terminologii, Warszawa [wyd. II 2006]. Lukszyn J. (red.), 1993, Tezaurus terminologii translatorycznej, Warszawa [wyd. II popr. 1998]. Lukszyn J. (red.), 2001, Języki specjalistyczne 1. Metajęzyk lingwistyki, Warszawa. Lukszyn J. (red.), 2002, Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, Warszawa. Lukszyn J. (red.), 2008, Podstawy technolingwistyki, Warszawa. Lyotard J.-F., 1997, Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy, Kowalska M., Migasiński J. (tłum.), Warszawa. Maćkiewicz J., 1995, Jak pisać teksty naukowe?, Gdańsk. Merton R.K., 2002, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Morawska E., Wertenstein-Żuławski J. (tłum.), Warszawa. Milewska-Stawiany M., Rogowska-Cybulska E. (red.), 2010, Polskie języki. O językach zawodowych i środowiskowych, Gdańsk. Miodek J., Zaśko-Zielińska M. (red.), 2002, O trudnym łatwo, Wrocław. Mokrzan M., 2010, Tropy, figury, perswazje. Retoryka a poznanie w antropologii, Wrocław. Motycka A., 2005, Rozum i intuicja w nauce, Warszawa. Muszyński Z. (red.), 1988, O nieostrości, Lublin. Nycz R. (red.), 1997, Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków. Oramus D., 2011, Darwinowskie paradygmaty. Kultura popularna w poszukiwaniu teorii wszystkiego, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 2–3. Pałucka I., 2000, O bezemocjonalności wybranych tekstów naukowych, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewaluacja, t. 1, Katowice. Pawelec A., 2006, Metafora pojęciowa a tradycja, Kraków. Pelc J., 1997, Dyscypliny humanistyczne a humanistyka literacka, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 2. Pelc J., 2000a, Myśli o języku humanistyki, w: Pelc 2000c. Pelc J., 2000b, O jasnym i niejasnym stylu w humanistyce, w: Pelc 2000c. Pelc J. (red.), 2000c, Język współczesnej humanistyki, Warszawa. Pieńkos J., 1993, Przekład i tłumacz we współczesnym świecie, Warszawa. Piętkowa R., 1996, Wizualizacja semantyki. O niektórych sposobach zapisu we współczesnych tekstach, w: Gajda S., Balowski M. (red.), Styl a tekst, Opole. Piętkowa R., 2004, Paratekstualność w dyskursie naukowym, w: Ruszkowski M. (red.), Wielojęzyczność w perspektywie stylistyki i poetyki, Kielce. Piętkowa R., 2005, Dyskurs naukowy a retoryka, w: Gajda S., Krauz M. (red.), Współczesna analiza dyskursu, Rzeszów. Piętkowa R., 2006, Zabawy uczonych i gatunki im sprzyjające, w: Bolecki 2006. Piętkowa R., 2007, Gatunki paratekstualne wobec prototypu stylu naukowego, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucje, t. 3, Katowice. Piętkowa R., 2011, Dialog w świecie tekstów naukowych, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucje, t. 4, Katowice. Podobiński S., 1997, Kształtowanie się polskiej terminologii rolniczej, Częstochowa–Kraków. Podobiński S., 1998, Stan badań terminoznawczych w językoznawstwie polskim, w: Lesz-Duk M., Podobiński S. (red.), Dziedzictwo kulturowe utrwalone w języku, Częstochowa. Przyłębski A., 2005, Hermeneutyczny zwrot filozofii, Poznań. Przyłębski A. (red.), 2007, Język – świat – rozumienie, Włocławek. Ricoeur P., 1989, Język, tekst, interpretacja, Graff P., Rosner K. (tłum.), Warszawa. Rorty R., 1999, Obiektywność, relatywizm, prawda, Margański J. (tłum.), Warszawa. Rorty R. (red.), 1967, The Linguistic Turn. Essays in Philosophical Method, Chicago.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

70

Stanisław Gajda

Rusinek M., 2003, Między retoryką a retorycznością, Kraków. Snow C.P., 1999, Dwie kultury, Baszniak T. (tłum.), Warszawa. Sokal A., Bricmont J., 2000, Modne bzdury. O nadużywaniu pojęć z zakresu nauk ścisłych przez postmodernistycznych intelektualistów, Amsterdamski P. (tłum.), Warszawa. Stalmaszczyk P. (red.), 2006, Metodologie językoznawstwa. Podstawy teoretyczne, Łódź. Stalmaszczyk P. (red.), 2008, Metodologie językoznawstwa. Współczesne tendencje i kontrowersje, Kraków. Stalmaszczyk P. (red.), 2010, Metodologie językoznawstwa. Filozoficzne i empiryczne problemy w analizie języka, Łódź. Stefaniak K., 2011, Władza i tożsamość w komunikacji lekarz–pacjent, Wrocław. Śmiecikowska B., 2006, Wspólny język czy wieża Babel? – O terminach współistniejących w literaturoznawstwie i historii sztuki, w: Bolecki, Dąbrowska 2006. Tabakowska E., 2004, Kognitywizm po polsku – wczoraj i dziś, Kraków. Trybulec Z., 1998, O języku tekstów w matematyce, „Studia Semiotyczne”, t. XXI–XXXII. Ulicka D., 2006, O funkcji poznawczej literatury i wiedzy o literaturze, w: Bolecki, Dąbrowska 2006. Uździcka M., 2010, Studium kształtowania się kompetencji językowej agronoma. Analiza genologiczna, pragmatyczna i leksykalna Wykładów Władysława Majewskiego z lat 1948–1950, Zielona Góra. Walczak M., 2006, Racjonalność nauki. Problemy, koncepcje, argumenty, Lublin. Waniakowa J., 2003, Polska naukowa terminologia astronomiczna, Kraków. White H., 2000, Poetyka pisarstwa historycznego, Domańska E., Marciniak A., Wilczyński M. (tłum.), Kraków. Wittgenstein L., 1972 [1953], Dociekania filozoficzne, Wolniewicz B. (tłum.), Warszawa. Woleński J., 1985, Filozoficzna szkoła lwowsko-warszawska, Warszawa. Woleński J., 2000, Racjonalność, w: Domański H. (red.), Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa. Zawisławska M., 2011, Metafora w języku nauki. Na przykładzie nauk przyrodniczych, Warszawa. Żmigrodzki P., 2000, Przemiana czy upadek recenzji językoznawczej? Uwagi metalingwistyczne, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1, Katowice. Życiński J., 1993, Granice racjonalności. Esesje z filozofii nauki, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Anna Starzec

4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego Zadania i cele popularyzacji (upowszechniania) wiedzy naukowej, począwszy od drugiej połowy XVIII wieku, ulegały ewolucji powiązanej z sytuacją polityczną państwa, z poziomem świadomości i stopniem wykształcenia społeczeństwa (Gajda 1990a: 35). W okresie rozbiorów upowszechnianie traktowane było jako element ochrony języka ojczystego i narodowych tradycji w oczekiwaniu na odzyskanie niepodległości (Suchodolski 1979; Półturzycki 1994: 38; Karaś 1995: 95; Starzec 1999: 40; Półturzycki, Wesołowska 2000: 24; Gajda 2008: 40), potem było niesieniem „kaganka oświaty” do ludzi o wykształceniu elementarnym lub nieumiejących w ogóle czytać i pisać (Cyboran 2008), a następnie upowszechnianie spełniało rolę pośrednika w przekazywaniu „wiedzy naukowej niespecjalistom o różnym wykształceniu” (Karaś 1995: 94). Celom popularyzatorskim i zarazem edukacyjnym miały służyć działania prowadzone przez wyższe uczelnie, towarzystwa naukowe i społeczne (Cyboran 2008: 39–46) oraz wydawane książki i czasopisma o charakterze ogólnym lub specjalistycznym, ograniczonym do problematyki z wybranej dyscypliny naukowej (Starzec 1999: 41; Cyboran 2008: 40). W pierwszych latach po II wojnie światowej upowszechnianie nauki stało się ważnym elementem edukacyjnym społeczeństwa. Niestety wiele towarzystw naukowych, prowadzących wcześniej ożywioną działalność, przeżywało kryzys, a powołany do zadań popularyzacyjnych Komitet Upowszechniania Nauki PAN koncentrował się jedynie na kierowaniu badaniami stricte naukowymi (Lawrynowicz 1993: 147; Karaś 1995: 98; Cyboran 2008: 53). Obecnie popularyzacją i upowszechnianiem nauki w Polsce zajmuje się wiele organizacji, np.: Polska Akademia Nauk, reaktywowana Polska Akademia Umiejętności, Komitet Badań Naukowych, Polska Fundacja Upowszechniania Nauki, Rada Upowszechniania Nauki. Starają się one przekonywać społeczeństwo, że poznanie

 Upowszechnianiem wiedzy o języku polskim zajmują się: Komisja Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego (wydające „Język

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

72

Anna Starzec

i zrozumienie wagi osiągnięć naukowych staje się nie tylko ważnym czynnikiem postępu, ale działaniem kształtującym społeczną świadomość i kulturę umysłową.

4.1. Jak określić działalność popularnonaukową? Precyzyjne określenie, czym jest popularyzacja nauki, jest właściwie niemożliwe z powodu niedookreślonych granic samego typu aktywności społecznonaukowej, akcentowania odmiennych punktów widzenia dotyczących przedmiotu popularyzacji, jej zakresu, przeznaczenia i formy przekazu. Model popularyzacji nauki (o hybrydowym charakterze) ulega też ciągłym przemianom powiązanym ze zmieniającymi się uwarunkowaniami kulturowymi, społecznymi, politycznymi i ekonomicznymi. Najogólniej rzecz ujmując, popularyzacja nauki jest typem działalności społecznej służącym uprzystępnianiu (upowszechnianiu) wiedzy naukowej szerokiemu ogółowi, aby „zapewnić nauce miejsce w ogólnej kulturze, a człowiekowi rozumienie otaczającej rzeczywistości” (Gajda 1982: 116; Starzec 1999: 24). Jest zatem rodzajem ogólnego kształcenia, którego celem jest „tworzenie społeczeństwa oświeconego” (Smak 2004: 40), budowanie w społeczeństwie „wiedzy mądrościowej” składającej się nie tylko z informacji, ale z posiadanej wiedzy, doświadczenia i wyznawanych wartości (Gajda 2010: 23). Ogólność tego ujęcia sprawia, że umyka szereg ważnych problemów szczegółowych, związanych choćby ze stosowanym nazewnictwem. W opracowaniach używane są wymiennie różne określenia, np.: popularyzacja nauki (Wojciechowski 1973: 323; Stasiak-Śliwińska 2002: 160), popularyzacja wiedzy (Znaniecki 1984: 579; Lawrynowicz 1993: 147), upowszechnianie nauki (Lawrynowicz 1993: 147; Pisarek 1989: 35), upowszechnianie wiedzy (Gajda 2008: 70; Kubin 1989: 27), propagowanie nauki (Śmigielski 1993: 113; Goćkowski 2004: 61), udostępnianie nauki (Goćkowski 2004: 61), przyswajanie umiejętności (Śmigielski 1993: 113), udostępnianie wiedzy (Karaś 1995: 94), a także mówienie i pisanie o nauce (Potocki 2006). Każde z tych sformułowań nie jest precyzyjne z powodu znaczeniowego niedookreślenia każdego z członów. Zacznijmy od określenia upowszechnianie nauki. Trzeba się zgodzić ze stwierdzeniem F. Gruczy, że działanie nazywane upowszechnianiem nauki może odnosić się zarówno do: 1) nauki sensu stricto, 2) wiedzy o nauce, jak i 3) wiedzy naukowej (Grucza 1996: 131). Upowszechnianie wiedzy naukowej dostarcza informacji o wytworach nauki, czyli wiedzy zintegrowanej i sprawdzonej, która pozwala rozumieć lepiej świat przyrody i świat społeczny (Kubin 1981: 303), pozwala nadążać za postępem nauki i techniki, pomaga odświeżyć, pogłębić i poszerzyć wiadomości wyniesione ze szkoły (Modelska 1981: 327). Obiektem upowszechniania wiedzy o nauce jest zainteresowanie problemami społeczności naukowej, strukturą, działaniami instytucji i organizacji naukowych, których kondycja i pozycja w strukturach świata nauki jest uzależnioPolski”), Towarzystwo Kultury Języka (jego pismo to „Poradnik Językowy”), Rada Języka Polskiego (organem są Komunikaty Języka Polskiego) (Gajda 2008: 70).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

73

na od polityki państwa decydującego o inwestycjach na ich rozwój. Natomiast upowszechnianie nauki jako takiej (sensu stricto) nie wydaje się celowe, bo „zajmowanie się nauką nie może mieć charakteru powszechnego” (Grucza 1996: 131). Kolejną wątpliwość budzi sformułowanie popularyzacja/upowszechnianie wiedzy, ale jakiej? Nie ulega wątpliwości, że nauka jest jednym ze źródeł ludzkiej wiedzy, która jest kształtowana i uzupełniania przez „własne bezpośrednie doświadczenie poznawcze”, przez pozyskiwanie wiedzy „gotowej” oraz przez „własną przetwórczo-wytwórczą działalność umysłową” (Gajda 2010: 22). Wiedza uzyskana takimi drogami jest tworem dynamicznym, złożonym i wewnętrznie zróżnicowanym, który w jednym ze swych wymiarów dzieli się na szereg mniejszych obszarów pozostających w związku ze sferami ludzkiej działalności (Gajda 2010: 22). Każdej z tych sfer odpowiadają inne rodzaje poznania i odmienne typy wiedzy szczegółowej, które razem stają się elementem kultury umysłowej danego narodu. Tak więc sferze życia codziennego odpowiada wiedza potoczna, a wyspecjalizowanym obszarom przypisana jest wiedza: naukowa, artystyczna, religijna, administracyjno-prawna, polityczna, ekonomiczna itp. (Gajda 2010: 23). W kontekście powyższych uwag pewien ład terminologiczny wprowadziłoby stosowanie bardziej precyzyjnych określeń: popularyzacja wiedzy naukowej i popularyzacja wiedzy o nauce oraz upowszechnianie wiedzy naukowej i upowszechnianie wiedzy o nauce. Kwestia różnicy lub tożsamości określeń popularyzacja i upowszechnianie pozostaje nadal otwarta. Propozycja, aby terminom popularyzacja i upowszechnianie nadać odmienne znaczenia, niestety nie przyjęła się. Sformułowanie popularyzacja nauki proponowano zarezerwować dla działań, które miały: ułatwić „rozumienie wiedzy teoretycznej i praktycznej osobom z przeciętnym wykształceniem” (Karaś 1995: 95), „budzić zainteresowania poszczególnymi dyscyplinami naukowymi i problemami postępu w badaniach”, wyjaśniać problemy, jakimi zajmują się uczeni, oraz pozyskiwać adeptów na przyszłych badaczy (Kubin 1981: 303), koncentrować się na nowych odkryciach w świecie nauki i pokazywać nie tylko ich zastosowanie, ale przedstawiać pracę uczonych i stosowane przez nich metody badawcze (Kubin 1989: 27). Tak rozumiana popularyzacja byłaby zatem adresowana do osób posiadających pewne przygotowanie merytoryczne pozwalające zrozumieć trudniejsze teks­ty, czytać wyspecjalizowane czasopisma i oglądać edukacyjne kanały telewizyjne (Paczkowski 2004: 10). W takim rozumieniu popularyzacji jej nadawcą powinien być uczony o najwyższych kwalifikacjach (Grucza 1996: 134). Natomiast upowszechnianie nauki miałoby odnosić się do: dostarczania możliwie zintegrowanej i sprawdzonej wiedzy (Kubin 1981: 303), przyswajania umiejętności przydatnych w codziennym życiu (np. logiczne formułowanie myśli, dokonywanie trafnych wyborów itp.) (Śmigielski 1993: 113–4), „kształtowania naukowej kultury umysłu” (Kubin 1981: 307). W opinii niektórych badaczy taką postacią upowszechniania zajmują się dzisiaj specjalistyczne działy w wysokonakładowych tygodnikach (typu: „Polityka”, „Wprost” „Newsweek”), wiadomościach telewizyjnych (np. „Wiadomości”, „Fakty”) oraz organizowanych festiwalach nauki (Paczkowski 2004: 10). Choć przedstawiona propozycja zakresowego zróżnicowania obu terminów wydaje się interesująca i godna rozważenia, to w literaturze przedmiotu nadal używane są zamiennie sformułowania popularyzacja i upowszechnianie, w znaczeniu popularyzacja wiedzy naukowej i upowszechnianie wiedzy naukowej. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

74

Anna Starzec

Nie sposób przytoczyć wszystkich prób dookreślenia granic popularyzacji wiedzy naukowej, gdyż, w zależności od czasu powstania opracowania i głównego celu, uwypuklane są odmienne funkcje i wypełniane zadania. Wiele z nich można odnaleźć w opracowaniu B. Cyboran (2008: 16–18). W przytaczanych przez autorkę opiniach badaczy popularyzacja nauki jest: elementem ustawicznej edukacji pozaszkolnej, czynnikiem kształtującym określony styl życia, własną osobowość i aktywną postawę społeczną. Jest działaniem, które ułatwia rozumienie poczynań naukowych i polepsza komunikację środowisk naukowych z laikami i ze specjalistami innych dziedzin, zwiększa stopień „uczestnictwa ogółu obywateli w ocenie i rozwiązywaniu problemów społecznych związanych z postępem naukowo-technicznym” (Cyboran 2008: 18). Pozwala też na „ukazywanie działalności naukowej nie tylko jako wartości przekładającej się na codzienną użyteczność, ale też jako wartości autotelicznej (np. dążenie do prawdy)” (Cyboran 2008: 18). Słowem, [d]la współczesnego człowieka popularyzacja nauki staje się główną płaszczyzną kontaktowania się z naukowcami, przełamywania niechęci i studzenia zbytniego entuzjazmu wobec „nieograniczonych możliwości nauki” oraz zaznajomienia się z metodologią naukowego poznania otaczających nas zjawisk (Cyboran 2008: 182–183).

4.2. Ideologiczne i polityczne konteksty popularyzacji Przyjęta ideologia, polityka i postawa wobec popularyzacji oznacza wyznaczenie jej miejsca w ogólnej kulturze, określenie zadań, celów i propagowanych wartości, uwzględnienie różnorodności aspektów poznawczych (treści teoretyczne, praktyczne) oraz stopnia sformalizowania (działania prowadzone przez instytucje państwowe, stowarzyszenia, organizacje, fundacje oraz działania pozainstytucjonalne, spontaniczne, indywidualne, np. w Internecie) itp. Pogląd, że upowszechnianie nauki w społeczeństwie kształtuje świadomość narodową, że współuczestniczy w tworzeniu kultury poprzez przekazywanie naukowych wartości poznawczych (Goćkowski 1981: 10), że „wiąże się z kwestią kształtowania (...) myślenia i postępowania” w oparciu o zasady naukowe, które mogą być wykorzystywane na co dzień przy dyskutowaniu, rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji (Goćkowski 1981: 10), jest obecny w wielu opracowaniach (Modelska 1981: 316). Przytoczę tu tylko opinie J. Kubina i A.J. Modelskiej, które pokazują, jakie zadania stawiane były popularyzacji nauki przez narzuconą ideologię i panujący ustrój polityczny poprzedzający przełom 1989 roku. W propozycjach i zaleceniach J. Kubina (tych sprzed 1989 roku) przewijają się elementy obowiązującej wówczas ideologii, zgodnie z którą nauka miała służyć społeczeństwu i decydentom, a nowe rozwiązania miały przyczyniać się do postępu w przemyśle. Stąd też w każdym z ujęć upowszechniania nauki pojawiał się aspekt społeczny. Upowszechnianie wiedzy naukowej to „dostarczanie możliwie zintegrowanej i sprawdzonej wiedzy pozwalającej zrozumieć świat przyrody i świat społeczny, w którym żyjemy oraz [dającej możliwość – A.S.] sprawnie działać w roli obyNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

75

watela, pracownika i członka rodziny” (Kubin 1981: 303). Zadaniem popularyzacji nauki było też „budzenie zainteresowania poszczególnymi dyscyplinami naukowymi, wyjaśnienie problemów, jakimi zajmują się uczeni oraz pozyskiwanie adeptów na przyszłych badaczy” (Kubin 1981: 303). Rolą publicystyki naukowej, nowoczesnej odmiany popularyzacji nauki, było kształtowanie opinii „aktywnej części społeczeństwa, działaczy, decydentów, od których zależy właściwe rozwiązywanie problemów społecznych” (Kubin 1981: 304) (np. metody zarządzania gospodarką narodową, zwalczanie patologii społecznych itp.). Z kolei przekazywanie i wdrażanie wyników badań do praktyki miało polegać na przekazywaniu przedsiębiorstwom wiedzy o nowych materiałach, urządzeniach, nowoczesnych technologiach oraz usprawnianiu funkcjonowania instytucji (np. sporządzanie ekspertyz naukowych, sprawdzanie stosowania zaleceń w praktyce). Polecana była też bliska współpraca naukowców z praktykami, polegająca na dyskusjach, udziale praktyków w pracach badawczo-rozwojowych oraz prowadzeniu badań poza placówkami naukowymi, które powinny dawać efekty w postaci publikacji naukowych opracowanych przez praktyków. Ideologiczno-społeczne konteksty przewijają się również w typologii zaproponowanej przez A.J. Modelską, która, powołując się na badania angielskich uczonych zajmujących się społecznym odbiorem nauki, wyróżnia sześć obszarów zainteresowań badawczych: popularyzację nauki, społeczne rozumienie nauki, komunikowanie nauki, rozpowszechnianie informacji naukowych, uczestnictwo w sprawach nauki oraz rozszerzanie badań (Modelska 1981: 316–319). 1. Popularyzacja nauki to szereg działań, które ukazują szerokiej publiczności drogi do zrozumienia i oceny nauki, bo jedynie właściwe zrozumienie przekazu połączone z zainteresowaniem może doprowadzić do zmian w sposobie myślenia społecznego. Takie przekazywanie społeczeństwu wiedzy naukowej – to nie tylko proces gromadzenia w świadomości społecznej wiedzy o dorobku nauki, ale przede wszystkim – proces jej organizowania, rozumienia pojęć, zrozumienia istoty zjawisk będących przedmiotem odkryć naukowych, ich praktycznego wykorzystania czy twórczej reorganizacji itp. W konsekwencji proces ten przyczyniłby się do rozbudzania w społeczeństwie potrzeb poznawczych (Modelska 1981: 316).

2. Społeczne rozumienie nauki – termin pojawił się w literaturze amerykańskiej w latach 70. i ujmował „zapotrzebowanie na rozumienie, przystosowanie i świadome współuczestnictwo w stechnizowanym świecie doby rewolucji naukowo-technicznej, gdzie nauka stała się (...) nową siłą kulturotwórczą” (Modelska 1981: 316). Przy wyjaśnianiu pojęcia „społeczne rozumienie nauki” (w jednej z koncepcji) utożsamia się rozumienie nauki ze znajomością faktów naukowych. W tej postawie duża liczba znanych faktów naukowych ma pomóc w rozwiązywaniu problemów społecznych i życiowych. Pod wpływem naukowych wartości poznawczych powinny zachodzić zmiany we wzorcach myślenia i zachowaniach ludzi pod warunkiem, że są właściwie rozumiane. 3. Komunikowanie nauki (komunikowanie informacji naukowych) rozumiane było jako proces, jako działalność nadawców, którzy udostępniają odbiorcom wiedzę o charakterze naukowym za pośrednictwem środków masowego oddziaływania (Modelska 1981: 318). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

76

Anna Starzec

4. Rozpowszechnianie informacji naukowych określało prawidłowości rozprzestrzeniania się informacji naukowych w społeczeństwie za pośrednictwem środków masowego przekazu, które filtrowały informację naukową i przystosowywały ją do poziomu odbiorców. Proces pozyskiwania wiedzy przez społeczeństwo niektórzy traktowali w kategoriach uczenia się dorosłych (Modelska 1981: 318). 5. Uczestnictwo w sprawach nauki polegało na włączeniu społeczeństwa w decyzje dotyczące kształtowania polityki edukacyjnej i naukowej państwa, które były (i są nadal) podejmowane na podstawie znajomości dokonań w poszczególnych dyscyplinach. Wiedza naukowa pomagała w podejmowaniu optymalnych rozwiązań (np. propozycja budowania elektrowni atomowych poprzedzona przystępnie przekazaną wiedzą naukową pozwalałaby społeczeństwu lepiej zrozumieć problem i wyrobić sobie własną opinię) (Modelska 1981: 318; Śmigielski 1993: 113–114). 6. Rozszerzanie badań dotyczyło procesu „włączenia do czynnego udziału w pracy badawczej osób spoza kręgu zawodowych pracowników nauki” (Modelska 1981: 319). Współpraca między środowiskiem praktyków a naukowcami z jednej strony oznaczała proces doskonalenia zawodowego, a z drugiej, dzięki sugestiom praktyków, prowadziła do podejmowania nowych zagadnień przez społeczność naukową. We wszystkich tych działaniach nie można pominąć roli ekonomiczno-politycznych uwarunkowań procesu upowszechniania nauki, które decydują o kierunkach i możliwościach rozwoju nauki i techniki (Modelska 1981: 320). Na temat stopnia sformalizowania działań popularyzujących wiedzę naukową przez instytucje państwowe (ministerstwo, uniwersytety, PAN), stowarzyszenia, organizacje społeczne, więcej informacji znajduje się w publikacjach poświęconych tym zagadnieniom (Suchodolski, Kubin 1985; Kubin 1981; Ławrynowicz J. 1993; Półturzycki 1997; Półturzycki, Wesołowska 2000; Cyboran 2008; Gajda 2008).

4.3. Uczestnicy komunikacji popularnonaukowej Dyskurs popularnonaukowy jest specyficznym zdarzeniem komunikacyjnym, w którym specjaliści przekazują w przystępnej formie wiedzę naukową mniej lub bardziej przygotowanym merytorycznie odbiorom w celu aktualizacji, poszerzenia lub uporządkowania ich wiedzy. Aby proces komunikacji zakończył się powodzeniem, ważny jest poziom merytorycznego przygotowania nadawcy treści naukowych (naukowiec, dziennikarz naukowy, publicysta, pasjonat), cechy odbiorcy (m.in. jego wykształcenie, wiek, poziom wiedzy ogólnej i specjalistycznej, przekonania, nastawienia ideologiczne i świat preferowanych wartości, doświadczenie czytelnicze, predyspozycje poznawcze i psychospołeczne itd.) oraz relacje kształtujące się między nadawcą i odbiorcą. 4.3.1. Nadawcy (podmioty wypowiedzi) W najnowszych ujęciach stylu uważa się, że wokół podmiotu koncentrują się najważniejsze komponenty decydujące o stylistycznym wymiarze komunikatu. To Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

77

„określona postawa światopoglądowa i poznawcza” podmiotu, jego „intencje i strategie wobec odbiorcy” i wybory „zasad językowej stylizacji” pociągają za sobą szereg kolejnych kategorii. A wśród nich kwestie „gatunku, tematu, obrazu świata i jego aksjologicznego nacechowania, punktu widzenia, profilowania przedmiotu odniesienia, sposobu językowej konstrukcji wypowiedzi i jej odniesienia do kulturowego kontekstu” (Witosz 2009a: 115). Dla dyskursu popularnonaukowego ważne jest więc nastawienie poznawcze, emocjonalne i aksjologiczne podmiotu wypowiedzi, jego dbałość o rzetelność i wiarygodność przekazu, a także troska o to, by nadać wypowiedzi formę nie tylko dopasowaną do potrzeb zróżnicowanego odbiorcy, ale także atrakcyjną, inicjującą kontakt i zainteresowanie (Znaniecki 1984a: 431–432). W tej części pomijam kwestię podmiotu instytucjonalnego i koncentruję uwagę na typach podmiotów indywidualnych. Wśród potencjalnych popularyzatorów wiedzy naukowej można wskazać: 1) naukowców, wysoko wykwalifikowanych specjalistów w danej dziedzinie, ludzi zawodowo parających się nauką; 2) zawodowych popularyzatorów, np. adeptów nauki, którzy „porzucili zawód dla popularyzacji” i dziennikarzy (dziś używa się określenia dziennikarze naukowi); 3) profesjonalistów praktyków, tj. „ludzi spoza kręgu nauki, którzy z racji wykonywanego zawodu gwarantują merytoryczną wiarygodność publikacji” (Starzec 1999: 29). Pod względem sposobu przekazywania wiedzy naukowej i kreowanej w tekście roli można mówić jeszcze o „popularyzatorze-tłumaczu” i „popularyzatorze-nauczycielu”. Pierwszy dokonuje przekładu z języka nauki na język ogólny, zrozumiały dla laika, domeną zaś drugiego jest „nauczanie ludzi zasad języka nauki” i pokazanie „procedur towarzyszących naukowemu myśleniu” (Gajda 1990a: 130; Starzec 1999: 29). W tekście, w zależności od przyjętej strategii komunikacyjnej wobec odbiorcy (Jastrzębski 1977: 38; Labocha 1993: 53; Duszak 1998: 58), nadawca może przyjmować role nauczyciela, mistrza, partnera, którym są podporządkowane wybory stylistyczne (Starzec 1999: 27). Obecność nadawcy jest widoczna przede wszystkim w korpusie tekstu, ale jest też zauważalna w elementach o charakterze paratekstowym i meta­ tekstowym, np. w przedmowie, wstępie (Pałucka-Czerniak 2002). 4.3.2. Popularyzatorzy-naukowcy Niewielu przedstawicieli świata nauki zajmuje się popularyzacją wiedzy naukowej, mimo że mają ku temu największe kompetencje. Powodów takiego stanu rzeczy jest wiele. Nie wszyscy potrafią mówić prosto o skomplikowanych problemach, a jeśli już podejmują się popularyzatorskich działań, spotykają się z krytyczną lub niechętną oceną środowiska naukowego. Poza tym uczeni w swoich wypowiedziach popularnonaukowych unikają zwykle jednoznacznego wartościowania, ostrych sądów i ostatecznych rozstrzygnięć (Kuś 2004: 33; Filip 2002: 9), co dla laika okazuje się niezrozumiałe i mało wiarygodne. Stąd też, w opinii niektórych, obowiązkiem uczonych jest zapewnienie lepszego rozumienia wyników badań naukowych, aby wizerunek nauki w społeczeństwie odpowiadał rzeczywistości (Kuś 2004: 39). Widać tu wyraźnie rozbieżność w pojmowaniu roli nauki przez naukowców (stawianie nowych pytań, proponowanie różnych rozwiązań, weryfikacja sądów itp.) a potocznym ujęciem nauki, od której oczekuje się jednoznacznych, gotowych i sprawdzonych rozwiązań. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

78

Anna Starzec

W tekstach naukowców publikowanych w prasie widać próby podporządkowania się dyktatowi medium. Stosowana jest strategia ograniczania liczby faktów naukowych, rozrzedzania informacji szczegółami sytuacyjnymi i narracyjnymi wstawkami, obrazowania wypowiedzi przejrzystymi przenośniami i porównaniami oraz urozmaicania wywodu przykładami nawiązującymi do doświadczeń życia codziennego. Naukowcy-popularyzatorzy, na wzór dziennikarzy, wartościują zdarzenia naukowe przez odwoływanie się do opinii autorytetów, eksponują argumentację wymiernych korzyści, stosują urozmaicone zabiegi uatrakcyjniania tekstu, które dotyczą zarówno warstwy leksykalnej jak i kompozycji całego tekstu (mieszanie różnych form podawczych i elementów różnych wzorów gatunkowych) (Starzec 2004: 64).

Z drugiej strony widoczne są w tych tekstach wyraźne nawiązania do stylu naukowego. A więc wyrazista i logiczna kompozycja, ograniczona liczba treści redundantnych, tendencja do precyzji wywodu i wysłowienia, eksponowanie obiektywizmu poznawczego i wiarygodności, formułowanie prawideł o ogólniejszym charakterze (Starzec 2004: 65) i „odważne” wartościowanie. Uczeni chętniej też wykorzystują środki leksykalne niż tekstowe (porównania, metafory) (Starzec 2004: 65–72). Obecnie dzięki Internetowi powstaje nowa możliwość kontaktowania się uczonych z laikami, ale jak dotąd nie ma badań, które potwierdzałyby wykorzystanie takiej formy komunikowania. 4.3.3. Dziennikarze naukowi Liczące się na rynku czasopisma w trosce o wysoki poziom przekazywanych informacji zatrudniają dziennikarzy naukowych, którzy korzystają z publikacji wydawanych na Zachodzie, współpracują z uczonymi w kraju i korzystają z dostępnej literatury naukowej. Nieograniczony dostęp do najnowszych opracowań publikowanych w renomowanych czasopismach zachodnich ułatwił Internet, który sprawił, że wiadomości o wydarzeniach naukowych prawie jednocześnie docierają do odbiorcy zachodniego i polskiego. Rola dziennikarza ogranicza się do relacji ze zdarzenia i nadania mu formy spełniającej warunki stawiane przez komercyjne pisma (wskaźnik poziomu czytelnictwa). W porównaniu z początkami popularyzowania wiedzy naukowej w prasie dziś dziennikarze mają znacznie bardziej ułatwione zadanie. Mogą nie tylko udostępniać, popularyzować i upowszechniać naukę, ale także ukazywać problemy „typu naukowego”, przekazywać „relacje z historii poszukiwań i dociekań naukowych”, ukazywać osiągnięcia naukowe „w aspekcie korzyści i zagrożeń” (Goćkowski 2004: 61). W literaturze podejmującej problem roli dziennikarzy w popularyzowaniu nauki pojawia się szereg uwag krytycznych. Zarzuca się im nadmierne schlebianie oczekiwaniom odbiorców, wyolbrzymianie faktów, które mogą wywołać atmosferę strachu, niepewności, a nieraz paniki (Starzec 2005: 227), a także przekręcanie wniosków, przekazywanie błędnych opisów celu i przedmiotu badań (Starzec 2005: 228). Nierzadko zdarza się, że pogoń za sensacyjnym tematem prowadzi do publikowania tekstów o pseudonaukowym charakterze. Zdaniem M. Fikus, cieszą się one dużym powodzeniem, ponieważ są Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

79

prostym sposobem patrzenia na świat. Nie trzeba niczego rozumieć ani niczego się uczyć. Nie wymagają wysiłku, pracy nad rozumieniem zjawisk. Trzeba uwierzyć przekonującemu guru, który mówi rzeczy nieprawdziwe, lecz budzące na przykład nadzieję lub obiecujące sensacyjne wydarzenia  (Górecki 2002; Starzec 2005: 229).

Bardzo krytyczną i nieco złośliwą opinię na temat postawy dziennikarzy wobec nauki opublikowało znane pismo „Nature”. Według autorów tekstu w mediach pojawiają się rozmaite typy dziennikarzy: „cheerleader” – „Dziennikarz staje się przystępnym i zrozumiałym interfejsem dla naukowca, tłumaczy jego informacje na ludzki język i przedstawia je w atrakcyjny sposób”; „apostoł” – „dziennikarz jest pokornym słuchaczem prawd objawionych głoszonych przez uczonego i stara się jak najwierniej przekazać je społeczeństwu” (Węsławski 2010). Poza wspomnianymi postawami dziennikarzy można spotkać się z typem „łaskawcy”, najczęściej dziennikarzem telewizyjnym, który dopuszcza naukowca do głosu na parę sekund, nie przejmując się specjalnie tym, że w takim czasie nie jest on w stanie niczego wyjaśnić. I wreszcie dziennikarz „bałwan lub cynik”, „który przychodzi do naukowca z gotową, zwykle sensacyjną tezą, którą będzie starał się wszelkimi sposobami potwierdzić” (Węsławski 2010), w tym celu wyrywa z kontekstu przydatne fragmenty wypowiedzi i umieszcza je w nowym kontekście. 4.3.4. Odbiorcy Odbiorca, podobnie jak podmiot mówiący, wnosi do interakcji własne kompetencje (wiedzę, światopogląd, nastawienie ideologiczne, własny świat wartości), jednostkowe uwarunkowania psychologiczne i cielesne, wchodzi, podobnie jak nadawca, w relacje z kontekstem sytuacyjnym i kulturowym, wzbogacając ów kontekst o własne, indywidualne doświadczenie (Witosz 2009a: 153).

Nie ulega wątpliwości, że typ odbiorcy wraz z jego upodobaniami, oczekiwaniami, merytorycznym przygotowaniem decyduje w znacznym stopniu o różnicowaniu się popularyzacji w ostatnich latach. Komunikowanie obecne w prasie fachowej, na specjalistycznych stronach internetowych, w tematycznych kanałach telewizyjnych i audycjach radiowych jest kierowane do odbiorcy, który wykazuje aktywną postawę, przejawia pasję poznawczą, jest ciekawy i „zainteresowany nauką ze względu na wartości tkwiące w niej samej. Motywacja nadawców, a często są to naukowcy z żyłką popularyzatorską lub dziennikarze naukowi, mieszczą się w tym samym kręgu” (Łach 2010: 242). Do takiego odbiorcy, dla którego upowszechnianie nauki wiąże się z kształtowaniem zasad myślenia i postępowania opartego o zasady naukowe, wykorzystywane na co dzień podczas dyskusji, rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji (Goćkowski 1981: 10), można odnosić określenie popularyzacja (Kubin 1989: 27; Karaś 1995: 95) lub popularyzacja wysoka (Starzec 2002b: 170).  Z raportu „Science and Engineering Indicators 2002” opublikowanego przez National Science Foundation (NSF) oraz z badań Pentora wynika, że 30 proc. Amerykanów i 26 proc. Polaków wierzy w wizytę kosmitów na Ziemi; 61 proc. Polaków i 25 proc. Amerykanów wierzy, że astrologia jest wiarygodnym źródłem wiedzy o świecie; 48 proc. Amerykanów i 39 proc. Polaków wierzy, że pierwsi ludzie żyli jednocześnie z dinozaurami itp. (Starzec 2005: 230).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

80

Anna Starzec

Określenie popularyzacja wysoka proponowane było dla tekstów, które wprowadzają czytelnika w obszar procedur badawczych, specjalistycznych sformułowań niezbędnych do zachowania naukowej precyzji, które wymagają od odbiorcy obycia czytelniczego w literaturze specjalistycznej i pewnego poziomu wiedzy niezbędnej do zrozumienia i właściwej interpretacji tekstu (Starzec 2002b: 306). Do tej grupy odbiorców będą należeli czytelnicy czasopism specjalistycznych, typu: „Świat Nauki”, „Charaktery”, „Mówią Wieki” itp. Zdaniem W. Pisarka (1989: 36) najwdzięczniejszymi odbiorcami przekazów upowszechniających naukę są ludzie nauki, bo są najlepiej przygotowani do odbioru treści wąsko specjalistycznych. Popularyzacja o średnim poziomie wiedzy naukowej (upowszechnianie nauki wg Kubina 1981) jest adresowana do laika o średnim poziomie wykształcenia, który dąży do poszerzenia i/lub uporządkowania wiedzy, jest ciekaw nowych odkryć naukowych, a kontakt z tekstem popularnonaukowym „traktuje jako rozszerzenie horyzontów, swoisty trening intelektualny, podszyty niekiedy postawą snobistyczną” (Gostkowski 1996: 339). W tej grupie odbiorców wykształcenie jest równie ważne jak zainteresowanie, gdyż niektóre teksty wymagają kompetencji z danej dyscypliny, umiejętności interpretowania faktów oraz wiązania ich w logiczne ciągi (Starzec 2002: 170). Z myślą o takich adresatach są zamieszczane na łamach tygodników (np. „Polityki”, „Wprost”, „Newsweeka”) i dzienników (np. „Gazety Wyborczej”, „Rzeczpospolitej”) teksty o tematyce naukowej. Mimo specyficznej wartości poznawczej podlegają one tym samym tendencjom i zależnościom, jak pozostałe informacje zamieszczane w mediach, które pozostają pod presją wskaźników czytelnictwa i komercyjnych restrykcji. Stąd eksponowane są tematy o sensacyjnym charakterze, mogące przykuć uwagę czytelnika, a więc takie, które przekazują w sposób skondensowany i powierzchowny informacje o najnowszych odkryciach, przywołują komentarze naukowych autorytetów, prognozują korzyści płynące z praktycznego wykorzystania jakiegoś odkrycia. Autorzy takich publikacji prasowych przywiązują dużą wagę do nadania tekstowi atrakcyjnej postaci, o której decyduje różnorodność gatunkowa (zwykle w postaci tzw. gatunków mieszanych, np. artykuł z elementami narracji, komentarza, wywiadu), a także wizualna oprawa (rozplanowanie tekstu, rozbudowane elementy metatekstowe, ilustracje). Najdalej od centrum wyznaczonego przez popularyzację wysoką lokuje się popularyzację pogranicza (Starzec 2002: 170). Z uwagi na jej charakter można dziś mówić o popularyzacji interakcyjnej, działaniowej, która obejmuje całe spektrum poczynań nastawionych na zaciekawianie, wciąganie do współuczestnictwa lub samodzielnego eksperymentowania na eksponatach specjalnie do tego celu przygotowanych. Na takie aktywne uczestniczenie w pokazach, doświadczeniach, eksperymentach nastawione są festiwale nauki (poza aspektem poznawczym spełniają funkcję promowania uczelni), pikniki, a ostatnio działalność Centrum Nauki Kopernik, która cieszy się ciągle rosnącym zainteresowaniem. Motywy zainteresowania odbiorcy działaniami popularyzatorskimi są ujmowane w kategoriach dość ogólnych, bowiem zakłada się, że mają zaspokajać potrzebę poszerzania wiedzy i zainteresowań pozazawodowych (Marszałek 1986: 142), kształtować postawy światopoglądowe i podnosić świadomość wpływu rozwoju nauki na postęp cywilizacyjny i kulturowy. Wydaje się jednak, że odbiorca sięga po tekst popularnonaukowy nie dlatego, że uświadamia sobie jego poznawczą i kształcącą rolę, ale by uzupełnić, uporządkować wiedzę na jakiś temat, zaspokoić ciekawość, dowiedzieć się czegoś więcej o sprawach Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

81

aktualnych lub szeroko propagowanych przez media (Starzec 1999: 25). Zainteresowania dorosłych odbiorców są powiązane z wykształceniem, oczytaniem, uleganiem modzie (czynniki natury bardziej ambicjonalnej niż poznawczej), predyspozycjami intelektualnymi, ciekawością świata, własnym doświadczeniem i posiadaną wiedzą o świecie (Potocki 2006).

4.4. Styl popularnonaukowy wśród innych odmian funkcjonalnych Najwięcej zwolenników i długą tradycję ma wydzielenie odmian funkcjonalnych języka na podstawie głównych sfer życia społecznego, które zdecydowały o wyróżnieniu stylów (języków) funkcjonalnych takich jak: język potoczny, artystyczny, urzędowy (kancelaryjno-prawny, administracyjny), naukowy itd. (Bartmiński (red.) 1993; Wilkoń 2000; Gajda 2008: 49 i in.), a także styl publicystyczny, religijny (Gajda (red.) 1995), medialny, retoryczny, oficjalny (Witosz 2009: 193). W ramach tej typologii, nadal dyskutowanej głównie ze względu na typ odbiorcy, styl popularnonaukowy został uznany za podstyl (podjęzyk) stylu naukowego obok podstylu teoretycznonaukowego, praktycznonaukowego (użytkowego) i dydaktycznego (Gajda 1993: 181). Taką opcję metodologiczną reprezentują prace M.N. Kožiny (1983: 56), M. Rachwałowej (1986), S. Mikołajczaka (1990: 14), J. Nocoń (1996), A. Starzec (1999: 31), H. Kurkowskiej i S. Skorupki (2001: 278). O nieco innym usytuowaniu stylu popularnonaukowego pisali badacze rosyjscy i słowaccy (Starzec 1999: 31). Pod wpływem przeobrażeń społeczno-kulturowych i demokratyzacji życia publicznego dokonują się zmiany w języku obejmujące także system odmian językowych, w których można zaobserwować zacieranie się granic między poszczególnymi odmianami. Wynika ono z „deelitaryzacji polszczyzny literackiej” („proces przesuwania się granic między kulturą elitarną a kulturą popularną” – Witosz 2009a: 138), z „narastania polifunkcyjności”, pojawienia się kultury popularnej (masowej), a wraz z nią trudnych do ustalenia „wyznaczników odbiorcy masowego i wyspecjalizowanego” (Witosz 2009a: 138), „inwazji potoczności” (Gajda 2008: 47) oraz ciągle przeobrażającego się rejestru gatunków. Hierarchiczny dotąd model układu stylów (np. językowi naukowemu są podporządkowane wspomniane już podstyle) wraz z przypisanymi im gatunkami nie oddaje już dynamiki i różnorodności przemian w przestrzeni komunikacyjnej. Coraz częściej mówi się o takim wzorcu komunikacyjnym, który porządkuje rzeczywistość zgodnie z teorią prototypu i podobieństwa rodzinnego – modelu, zakładającego stopniowalną przynależność do kategorii, nieostrość granic między wydzielonymi jednostkami, a także płynność podziałów między zespołami cech wewnątrz poszczególnych odmian (stylów) (Witosz 2009a: 195).

Zamiast dotychczasowych podziałów wykorzystuje się opozycję centrum i peryferie. Stąd pewne realizacje tekstowe będą zajmowały centrum kategorii popularyzacji, inne będą sytuowały się na jej peryferiach. Cały kłopot w tym, że samo centrum Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

82

Anna Starzec

jest niestabilne i niehomogeniczne z powodu oddziaływania innych odmian (potocznej, publicystycznej) oraz powstawania nowych sfer komunikacji, jak komunikacja w mediach masowych i elektronicznych. Poza tym coraz powszechniej stosowany w badaniach humanistycznych termin dyskurs zmienia dość istotnie perspektywę oglądu, pozwala bowiem pokazywać stylistykę „jako dyscyplinę zanurzoną w kontekście szeroko pojętej kultury” (Witosz 2009: 265) przy jednoczesnym usytuowaniu jej w sytuacjach społecznych. Efektem zmiany perspektywy ujęcia jest mówienie dziś o dyskursie naukowym sensu stricto (użycie języka w funkcji poznawczej) oraz dyskursach: popularnonaukowym (funkcja światopoglądowa), dydaktycznym (funkcja edukacyjna) i praktycznym (np. dyskurs instrukcji i poradników). Współcześnie wszystkie te odmiany dyskursu naukowego przechodzą znaczące przeobrażenia (Gajda 1999: 15–16). Dyskurs popularnonaukowy coraz bardziej oddala się od nauki i zbliża do wiedzy potocznej, dyskurs dydaktyczny – wprowadza nowe formy kształcenia bardziej eksponujące umiejętności i postawy twórcze kosztem wiedzy encyklopedycznej, dyskurs praktycznonaukowy pomaga „zorientować się w przeobrażającej się rzeczywistości społecznej i technicznej” (Gajda 1999: 14). Ujmowanie tekstów popularnonaukowych w ramy dyskursu popularnonaukowego dało nieco inne możliwości jego sytuowania w przestrzeni komunikacyjnej. J. Nocoń dyskurs popularnonaukowy razem z dyskursem dydaktycznym oraz innymi edukacyjnymi praktykami komunikacyjnymi podporządkowuje dyskursowi edukacyjnemu. Sugeruje również, że istnieją też inne możliwości usytuowania dyskursu popularnonaukowego, na przykład wśród dyskursów marketingowych, jeśli zgodzić się ze stwierdzeniem, że popularyzacja jest pewną formą sprzedawania nauki (Nocoń 2009: 33). Autorka wskazuje również szereg podobieństw między dyskursem dydaktycznym i popularnonaukowym. Oba są kierowane „od specjalisty do niespecjalisty i nastawione na wywołanie zmiany w strukturze poznawczej drugiego z partnerów interakcji” (Nocoń 2009: 32), oba są rodzajem pośrednika między wiedzą naukową a społeczeństwem i stąd potrzeba szukania takich środków wyrazu, które spowodują większą akceptabilność przekazu u nieprzygotowanego odbiorcy. Niektóre rozwiązania stosowane w tekstach popularnonaukowych, takie jak: przystępny i atrakcyjny sposób mówienia o skomplikowanych problemach nauki, wyraźne nastawienie na potrzeby odbiorcy i szukanie z nim kontaktu poprzez budowanie odpowiednich relacji nadawczo-odbiorczych itp., są coraz chętniej wykorzystywane w konstruowaniu tekstów dydaktycznych. Oba dyskursy funkcjonują jednak w odmiennych przestrzeniach komunikacyjnych, co sprawia, że istnieje sporo różnic między nimi. I tak kontakt bliżej nieokreślonego, ale zainteresowanego tematem odbiorcy z tekstem popularnonaukowym opiera się na dobrowolności, a efekty tego kontaktu nie podlegają ocenie i badaniu skuteczności jego oddziaływania. Nadawca-popularyzator tak dobiera i formułuje treści przekazu, by komunikat spowodował zmiany w obszarze wiedzy odbiorcy. Dyskurs dydaktyczny jest bardziej dookreślony i restrykcyjny wobec odbiorcy. Komunikacja odbywa się bowiem w ustalonej przestrzeni i czasie (klasa i lekcja), proces nabywania wiedzy jest kontrolowany i oceniany przez nauczyciela, tematyka jest ściśle określona programem nauczania, a odbiorca musi podporządkować się zasadom obowiązującym w szkole. Tak więc „dyskurs dydaktyczny nie jest odmianą dyskursu Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

83

popularnonaukowego, a tekst dydaktyczny nie jest tekstem popularnonaukowym, choć często ten tekst przypomina, i to czasami w znacznym stopniu” (Nocoń 2009: 33; Stasiak-Śliwińska 2002). Nie ulega wątpliwości, że przemiany w świecie, powszechnie znane pod terminem globalizacja, odnoszące się do procesów: ekonomicznych (np. globalny rynek), społecznych (przebudowa struktur społecznych, rozluźnienie więzi społecznych, konsumpcjonizm, medializacja, rozwój technologii informatycznych itp.) i politycznych (demokratyzacja, integracja w skali europejskiej) (Gajda 2008: 11), a także przeobrażenia w Polsce po 1989 roku, miały znaczący wpływ na zmiany w popularyzacji wiedzy naukowej i jej wewnętrzne rozwarstwienia.

4.5. Cechy (wyróżniki) stylowe dyskursu popularnonaukowego W charakterystyce stylistycznej tekstu terminy: dominanta, wyróżnik, wyznacznik stylu (Gajda 1982: 70–77), cecha stylistyczna (przegląd ujęć – Wyderka 1990: 16–25), w największym uproszczeniu, pojmowane są jako „zespoły sygnałów stylu pojawiające się w tekście, które dostarczają odbiorcy tekstu istotną informację, z jakim stylem ma do czynienia i jak w związku z tym powinien tekst interpretować” (Bartmiński 1991: 14). Wyróżniki stylistyczne „są uwarunkowane czynnikami, które sytuują się w sferze zjawisk ekstralingwistycznych i lingwistycznych” (Starzec 1999: 45), tj. w kontekście kulturowym, społecznym, ideologicznym, historycznym i sytuacyjnym, w specyfice sfery komunikacyjnej, w sytuacji nadawczo-odbiorczej, w celach komunikacji i w historycznie ukształtowanych normach stylistycznych. Wraz „ze swoimi eksponentami językowymi wyróżniki tworzą zróżnicowane wiązki cech, które (...) mogą służyć zarówno opisowi (cechy deskryptywne), jak i odróżnianiu pewnych typów tekstów” (Starzec 1999: 45; Wojtak 2004: 26). Kolejność zaproponowanych tu wyróżników stylu popularnonaukowego podana jest w porządku alfabetycznym, by nie sugerować istotności (tj. pozycji w polu stylowym dyskursu popularnonaukowego) danej cechy dla realizacji tekstowych, bowiem układ cech i ich zróżnicowanie pod względem stopnia ważności w danym tekście jest ściśle powiązane z gatunkiem i szeroko pojętym kontekstem (włącznie z kanałem przekazu). Należy brać pod uwagę fakt, że teksty popularnonaukowe są typem działalności kulturowo-społecznej, której cele i zadania ulegają ciągłej modyfikacji dokonywanej pod wpływem trendów narzucanych przez media, przez zapotrzebowanie społeczne oraz przez komercjalizację, która wymusza eksponowanie wszystkiego, co ekscytujące, intrygujące i sensacyjne. Do cech stylowych dyskursu popularnonaukowego wraz z ich językowymi eksponentami należą: Atrakcyjność (atrakcyjność komercyjna – Piekot 2002: 48) ma charakter względny, bo jest powiązana z kategorią odbiorcy, z jego wartościami, przekonaniami, zainteresowaniami, oczekiwaniami, wrażliwością, wiekiem, poziomem doświadczenia czytelniczego i wiedzy naukowej (Starzec 1999a: 283). Zabiegi zwiększające atrakcyjność Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

84

Anna Starzec

stają się coraz bardziej urozmaicone, ale i bardziej agresywne, bowiem, jak przekonują psychologowie, większą uwagę zwraca to, „co intensywne (np. głośny dźwięk, jaskrawy kolor, (...) pogrubiona czcionka); to co wyjątkowe (np. różne rozwiązania graficzne strony), powtarzane (stałe działy w czasopismach); to co powiększone (np. duża ilustracja, duży nagłówek)” (Pisarek 2000: 218–219). Atrakcyjność wypowiedzi próbuje się osiągnąć przez szereg działań na płaszczyźnie semiotycznej, semantycznej, strukturalnej wypowiedzi. Można do nich zaliczyć: • dobór ciekawego tematu (Starzec 1999a: 284); • eksponowanie treści drugorzędnych z punktu widzenia nauki, ale ciekawych dla czytelnika; • podkreślanie takich walorów odkrycia naukowego, które przekładają się na wymierne korzyści zauważalne w życiu codziennym (Starzec 2002: 28); • preferowanie informacji o aktualnych i sensacyjnych zdarzeniach z ostatniej chwili, bo „ważniejsze od informowania o treści przekazu staje się dziś zadanie przyciągnięcia uwagi, intrygowania, zaskakiwania odbiorcy” (Wojtak 2004, 2008; Witosz 2009a: 169); • łączenie wiedzy z zabawą, często z przewagą tej ostatniej (tzw. infotainment) (Starzec 2002a: 309; Filipczuk 2002; Bogołębska 2010); • rozbudowa ramy tekstowej ikoniczną obudową (Starzec 1999: 199), komentarzami, słowniczkami i dodatkowymi wyjaśnieniami pojęć z tekstu; • nadawanie intrygującego tytułu o wyszukanej strukturalno-językowej postaci (Starzec 1999: 172–178; Zaśko-Zielińska 2000). W konstruowaniu tytułu wykorzystuje się „grę formą graficzną (nawiasy, wyróżnienia graficzne, symbole komputerowe), grę formą foniczną (aliteracje, powtórzenia homonimiczne, rymy), grę formą gramatyczną i leksykalną, gry formą syntaktyczną (użycie pytań o różnej wartości pragmatycznej, apelatywne konstrukcje syntaktyczne) (Witosz 2009a: 169; Wojtak 2004: 21–23, 2008; Stanulewicz 2002); • wizualizacja i mozaikowość przekazu (Bauer 2000: 171), współistnienie kodu werbalnego i ikonicznego; • stosowanie obrazowego słownictwa potocznego (np. antropomorfizacja pojęć – Starzec 1998, 1999: 183), potocznej leksyki z rejestru swobodnego (Starzec 2001: 221), porównań (Starzec 1998: 145) i metafor zastępujących fachową terminologię (Piekot 2002: 43). Z badań statystycznych opartych na materiale ze słowników frekwencyjnych wynika, że pod względem „wskaźnika bogactwa leksykalnego i najmniej stereotypowego słownictwa teksty popularnonaukowe zbliżają się do tekstów artystycznych”, natomiast pod względem oryginalności słownictwa teksty popularnonaukowe lokują się pomiędzy prozą a publicystyką (Kamińska-Szmaj 1989, 1992: 77). Dialogowość. W szerszym znaczeniu „cały tekst może funkcjonować jako ogniwo dialogu międzyludzkiego, rozmaicie powiązanego z kontekstem kulturowym” i w ta „Zgodnie

z założeniami teorii korzyści i gratyfikacji Blumlera i Katza odbiorca telewizyjny wybiera komunikaty, kierując się następującymi motywami: chce czegoś się nauczyć, chce spędzić wolny czas i zrelaksować się, szuka towarzystwa i ekscytujących treści” (Zuber 1999: 21).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

85

kim rozumieniu obejmuje „różnorodne relacje między tekstami” (Starzec 1999: 35, 226). Węższe rozumienie dotyczy typu kontaktu między uczestnikami komunikacji popularnonaukowej, wszelkich zabiegów autora zmierzających do stworzenia odpowiedniej atmosfery poprzez zmniejszenie dystansu między czytelnikiem a podmiotem nadawczym. Celom tym służy między innymi rzeczywisty lub symulowany dialog z czytelnikiem, w którym autor zajmuje aktywną postawę, starając się odgadywać wątpliwości odbiorcy, stawiać w jego imieniu pytania i wyprzedzać interpretacyjne wahania (Starzec 1999: 35). Dynamika wypowiedzi (w opozycji do statyki, stereotypowości i systematycznego sposobu prezentowania treści naukowych) widoczna jest w dużej różnorodności form wypowiedzi, w bogatym repertuarze środków językowych, w preferowaniu strony czynnej czasowników i przewadze predykatów ruchu zawierających w swej strukturze semantycznej sem ruchu, działania (Starzec 1999: 35). Tekstowi można też nadać nieco więcej dynamiki przez zastosowanie strategii fabularyzacji, bowiem „dzięki [fabule – A.S.] można pokazać dochodzenie do wiedzy” (Zaśko-Zielińska 2000). Hybrydyczny charakter tekstów z punktu widzenia ukształtowania stylistycznego polega na podświetlaniu, eksponowaniu w różnych proporcjach cech stylu naukowego, publicystycznego i potocznego (Starzec 1998: 141, 2002: 30) oraz łączeniu elementów pochodzących z różnych gatunków (Starzec 2002a: 303). Poza tym informacyjność splata się z ludycznością, funkcją fatyczną (Starzec 2002a: 303), a niekiedy i funkcją dydaktyczną. Interaktywność. W mediach interaktywność odnosi się do „zwrotności komunikacyjnej”, w której odbiorcy informacji prasowej, telewizyjnej, radiowej, internetowej zabierają głos w postaci listów do redakcji, e-maili, rozmów telefonicznych, czatów, wypowiedzi na forach internetowych lub blogach (Witosz 2009: 161). Reakcja odbiorców treści naukowych najczęściej odbywa się za pośrednictwem prasy i Internetu, w którym komentarze dotyczą programów telewizyjnych, radiowych i wpisów na portalach internetowych. Odbiorcy mogą też głosować za poglądami wybranych uczestników dyskusji (Bauer 2000: 170). Innym wymiarem interaktywności są wszelkie formy popularyzacji przez działanie, polegające na aktywnym uczestniczeniu w eksperymentach, pokazach, konkursach i grach (tzw. interaktywność bezpośrednia) (Starzec 2011). Ekspresywność to emocjonalny i zaangażowany stosunek podmiotu do tematu, to zmniejszanie dystansu między uczestnikami komunikacji, aktywizacja wyrazów konkretnych (w opozycji do abstrakcyjnych), potocznych i emocjonalnie zabarwionych oraz większe natężenie określeń oceniających lub z odcieniem wartościowania (Starzec 1999: 33). Określenia silnie nacechowane ekspresywnie, oparte na ostrej opozycji i wyrazistej ocenie, są często stosowane w tytułach, śródtytułach i zapowiedziach tekstów (Majkowska 2000: 232–233). Jak pisze bowiem J. Miodek, „gdzie beznamiętność, tam nuda (i nie pomoże erudycja!); gdzie ekspresja, tam sukces u odbiorców. Taka jest chyba prawda o popularyzacji nauki” (Miodek, Zaśko-Zielińska (red.) 2002: 11). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

86

Anna Starzec

Fragmentaryzacja spotykana w niektórych tekstach dotyczy całej wypowiedzi lub jej części sygnowanej śródtytułem, sprowadza się do ograniczenia treści do jednego tematu (problemu, wątku), wokół którego rozwija się narracja związana z jakimś pojęciem, procesem lub zdarzeniem. Komercjalizacja tekstu, przez którą rozumieć należy podporządkowanie kwestiom finansowym wszelkich zabiegów autorskich i redakcyjnych zmierzających do zwiększenia atrakcyjności medialnej tekstu (Piekot 2002: 49), a w rezultacie jego poczytności, przekładającej się na wysokie miejsce w rankingu czasopism. Zabiegi „wabienia” (pozyskiwania) czytelnika ujawniają się zarówno w korpusie tekstu (sposoby narracji), jak i na poziomie meta- i paratekstowym (w formie nagłówka, podtytułu, komentarzy okalających tekst, kolorowych zdjęć, wykresów, zestawień itp.) (Piekot 2002: 42; Starzec 1994). Wiedza dostosowana do użytkownika kultury masowej musi sprawiać wrażenie „wiedzy sensacyjnej, dziwnej, tajemniczej, przerażającej i wstrząsającej” (Piekot 2002: 48). Komplementarność informacyjna oznacza wzajemne dopełnianie się mediów. Sensacyjna, a więc atrakcyjna medialnie wiadomość, po ukazaniu się na przykład w prasie jest w kolejnych dniach powielana przez inne media (radio, telewizję, Internet oraz inne tytuły prasowe), komentowana i rozmaicie interpretowana z pozycji odmiennych perspektyw oglądu, np. tekst na temat GMO (organizmów modyfikowanych genetycznie) prezentowany przez zwolenników tej metody wywołuje komentarze i negatywne opinie jej adwersarzy (Starzec 2002a: 308). Komplementarność może być też odnoszona do jednej wiadomości prasowej, w której główny tekst informacyjny wchodzi w relacje z tekstem uzupełniającym, z obrazem, z komentarzem. Obrazowość i konkretność jest widoczna zwłaszcza na płaszczyźnie leksykalnej, gdzie w miejsce abstrakcyjnych oznaczeń (terminów) pojawia się konkretne słownictwo (Pisarek 2002: 174), rozbudowane opisy, okazjonalne metafory, obrazowe porównania odwołujące się do wyobraźni odbiorcy, do jego wiedzy potocznej i doświadczenia życiowego (Starzec 1999: 33). Na przykład, dla zobrazowania informacji w artykule omawiającym nowe sposoby zwalczania bakterii autor posłużył się przenośniami ze sfery walki, zbrodni, kanibalizmu (Starzec 2002a: 309). W ten sposób abstrakcyjne terminy zostały przełożone na język konkretu, który daje się postrzegać zmysłami i pobudza wyobraźnię (Piekot 2002: 43). Polimedialność, intersemiotyczność (Sokół 2009: 201), wielokanałowość i wielokodowość (Witosz 2009: 158) przekazu znajduje wyraz w wykorzystaniu różnych kanałów: prasa, radio, telewizja, Internet (Starzec 2002: 30) i kodów (środki werbalne i pozawerbalne). Każdy z kanałów wnosi odmienne rozwiązania mówienia przystępnie o skomplikowanych problemach naukowych. Większość mediów pozostaje pod presją konkurencji (Starzec 2002a: 304) i stąd szereg zabiegów o pozyskanie jak największej liczby odbiorców i użytkowników. Przystępność została uznana za cechę nadrzędną wobec pozostałych cech stylowych (Starzec 1999: 46). W literaturze przedmiotu można napotkać inne terminy na oznaczenie tego samego lub zbliżonego zjawiska. Stąd określenia: zrozumiałość Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

87

(Bralczyk 1991: 110; Pisarek 1996: 138 tzw. miarka Pisarka), rozumienie (Grzegorczykowa 1993), jasność, czytelność  (Pisarek 1965; Maślanka 1976; de Beaugrande... 1980: 277), komunikatywność (Skubalanka 1984: 23), dostępność tekstu, próg dostępności (Gajda 1990: 131), stopień trudności tekstu (Pisarek 1965, 1966, 2002: 183 i nast.). Na temat sposobów pojmowania znaczenia tych pojęć oraz metod badania zrozumiałości więcej w publikacji A. Starzec (1999). Budowanie przystępnej dla odbiorcy wypowiedzi odbywa się przez szereg działań. Ogranicza się intelektualizację wypowiedzi (mniej słownictwa intelektualnego, wyszukanego, rzadko używanego i zapożyczonego – Pisarek 1996: 138, 2000: 226) i nadmierne unaukowienie (ograniczanie naukowego aparatu pojęciowego i specjalistycznej terminologii) (Starzec 1999: 115). T. Piekot mówi wręcz o „mechanizmach upotocznienia tekstu”, które polegają na „wprowadzeniu do tekstu elementów myślenia potocznego, nienaukowego” (Piekot 2002: 44). Niekiedy problematyka naukowa i głębokość jej ujęcia jest pokazywana przez pryzmat ludzkiego wizerunku badacza, który ma wątpliwości, myli się, ale też przeżywa radość z odkrycia (Zaśko-Zielińska 2000). Dobór tematu jest w znacznej mierze uzależniony od niektórych elementów sytuacji komunikacyjnej i wizerunku potencjalnego adresata (Starzec 1999: 34), który oczekuje informacji sensacyjnej, aktualnej i użytecznej ze społecznego punktu widzenia. Do oczekiwań takiego odbiorcy jest dostosowana postać językowa wypowiedzi. W ograniczonym stopniu stosuje się skomplikowane struktury składniowe, rozbudowane grupy nominalne o nadmiernej kondensacji treści (Starzec 1999: 98). Obszerny paratekst (usytuowane wokół tekstu komentarze, słownik trudnych pojęć, kalendarium zdarzeń itp.), wewnątrztekstowe operatory metatekstowe, słownictwo potoczne, obrazowe opisy, przykłady, porównania, proste metafory (w tym personifikacja, animizacja), analogie mają ułatwić zrozumienie i właściwą interpretację tekstu (Starzec 1999: 74–93; Smól 2002: 200–201). Informacyjna sekundarność (odtwórczy charakter tekstów) (Starzec 2002: 30), wtórność względem tekstu naukowego (Piekot 2002: 41), fragmentaryzacja i uproszczenie wiedzy do niezbędnego minimum wskazuje na to, że popularyzator relacjonuje zwykle badania zaakceptowane przez środowisko naukowe, ograniczając się do prezentowania efektów końcowych bez wdawania się w szczegóły postępowania badawczego. Postawa taka ulega ostatnio zmianie, ponieważ autorzy decydują się prezentować naukę i naukowców od kuchni, gdyż wtedy mogą mówić o nieudanych doświadczeniach, słabościach i wątpliwościach badaczy. Stworzenie wrażenia, że „zaglądamy przez dziurkę od klucza”, jest dla czytelnika ciekawe i zaspokaja jego skłonność do podglądania (zob. telewizyjne seriale, telenowele, artykuły w prasie brukowej na temat prywatnej sfery życia gwiazd i celebrytów) (Starzec 2002: 30). Stymulatywność, zdaniem J. Mistrika (1975a, 1985: 319), polega na przyciąganiu uwagi odbiorcy tematem i wszelkimi elementami ramy tekstowej (tytułem, oprawą

 Czytelność jest też rozumiana jako efektywność czytania uzależniona od układu graficznego strony i sposobu eksponowania istotnych informacji, zob. http://www.signs.pl/article. php?sid=6987.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

88

Anna Starzec

graficzną, rodzajem lidu (Starzec 1999: 35). Stymulatywność można też rozumieć jako, trudny raczej do ujawnienia, proces inicjowania u odbiorcy zainteresowania zagadnieniem, które stanie się początkiem dalszych działań zmierzających do poszerzenia i pogłębienia wiedzy w wyniku własnych poszukiwań, dociekań i śledzenia tego, co najnowsze (Starzec 2002a: 302). B. Witosz (2009: 168) mówi raczej o impresywnej sile wypowiedzi budowanej przez argumentację, perswazję, manipulację, emocjonalizację, moralizację, estetyzację itp. Subiektywizm. W tekstach popularnonaukowych można zaobserwować próbę zniesienia opozycji subiektywizm – obiektywizm, która jest widoczna w antropocentryzacji wypowiedzi (Piekot 2002: 44), w animizacji i personifikacji prowadzącej zwykle do zlikwidowania abstrakcyjności przekazywanych treści (Piekot 2002: 45). Neutralizacji opozycji (subiektywny–obiektywny) służy też ujawnianie się autora, którego obecność jest „widoczna w strategii wyjaśniania, ilustrowania, przekładu” (Piekot 2002: 47), na przykład: „Aby lepiej zrozumieć ten pomysł, opowiem, jak można wyobrazić sobie Wszechświat” (Piekot 2002: 45). Subiektywizm ujawnia się też w tekstach poprzez sposoby wyrażania w nich wartościowania prezentowanych zjawisk i obiektów (Starzec 1999: 137–170). Repertuar wykorzystywanych środków jest bogaty i obejmuje oceny jawne (eksplicytne), zwykle o wzmożonej intensywności na skali natężenia jakiejś cechy, oraz, rzadziej, oceny ukryte w postaci sądów implikowanych, aluzyjnych, ironicznych (Starzec 1996a). Oceny wzbogacone emocjonalnym zabarwieniem służą przede wszystkim spotęgowaniu siły perswazyjnego oddziaływania na odbiorcę, przyczyniając się do kształtowania postaw zakładanych przez instancję nadawczą (Starzec 1999: 170). Wizualizacja towarzysząca tekstowi (grafiki, zdjęcia, łączenie środków werbalnych z ikonicznymi) widoczna jest w paratekście i segmentach wewnątrztekstowych (Starzec 2002: 30). W przekazie prasowym obraz odgrywa coraz większą rolę, potwierdzają to obserwacje Z. Bauera, w opinii którego „Siła słowa – jako głównego do tej pory tworzywa, z którego formowano obrazy świata – słabnie; słowo staje się zaledwie «towarzyszem» obrazu” (Bauer 2000: 165). Opis słowny nie może w pełni zastąpić rysunku, gdyż słowo „nie zawsze wywołuje właściwe wyobrażenie, może go wcale nie wywołać, jeśli brak go w wyobraźni odbiorcy” (Gajda 1982: 105–106). Wyrazistość (przejrzystość) tekstu dotyczy zwłaszcza jego graficznego rozplanowania. Zdaniem W. Pisarka czytelnicy preferują teksty, które mają dużo światła, śródtytuły, akapity, wypunktowania, graficznie wyróżnione partie dialogowe itp. (Pisarek 1970: 171–175). Biorąc zatem pod uwagę wyodrębnianą dotąd wiązkę cech decydujących o tożsamości stylowej dyskursu popularnonaukowego, takich jak: atrakcyjność, ekspresywność, subiektywizm, konkretność, obrazowość, przystępność, wyrazistość, dynamiczność, stymulatywność, dialogowość, informacyjna sekundarność (Starzec 1999: 33–35), należy stwierdzić, że większość z nich nie straciła na swej aktualności, zmieniła się co najwyżej pozycja niektórych z nich w polu stylowym (np. przesunięcie do centrum stymulatywności). Wspomnianą wiązkę cech należałoby uzupełnić o mulitimedialność i intersemiotyczność (np. podcasty), interaktywność bezpośrednią (np. uczestniczenie Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

89

w doświadczeniu) i interaktywność pośrednią (np. uczestniczenie w tym samym doświadczeniu za pośrednictwem Internetu) oraz coraz większą instytucjonalizację działań popularyzujących naukę (inicjatorami stają się: Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego, agencje prasowe, komitety redakcyjne prasy, radia i TV, stowarzyszenia, wyższe uczelnie, instytucje unijne) (Starzec 2011).

4.6. Wielokanałowy charakter przekazu popularnonaukowego Do czynników, które są ze sobą ściśle powiązane, przeplatają się i uzupełniają, dając skomplikowany i wielowymiarowy model popularyzacji, należy m.in.: 1) środek (kanał) przekazu informacji (prasa, radio, TV, Internet, decydujące o medializacji wiedzy naukowej) oraz 2) forma przekazu – żywe słowo, druk, ogląd i działanie (Cyboran 2008: 21). Każde z tych kryteriów w istotny sposób wpływa na heterogeniczny charakter wszelkich działań zorientowanych na upowszechnianie wiedzy naukowej. W opracowaniach i wypowiedziach osób zabierających głos na temat zróżnicowania popularyzacji nauki są stosowane odmienne kryteria opisu, przekładające się na rozmaite propozycje typologiczne i modele upowszechniania wiedzy. 4.6.1. Kanał przekazu Konieczność wyodrębnienia komunikacji medialnej i jej znaczącej roli w komunikowaniu się w przestrzeni społecznej nie budzi już dziś żadnych wątpliwości. W literaturze coraz częściej obok terminów: mass media, media, media tradycyjne (obejmowały prasę, radio, telewizję) pojawia się określenie mediatyzacja (lub medializacja) (Łach 2010: 240), które w węższym znaczeniu odnosi się jedynie do samego pośredniczenia w przekazywaniu informacji, a w znaczeniu szerszym oznacza tworzenie relacji o danym zjawisku (a więc gromadzenie, selekcjonowanie, przetwarzanie, interpretowanie, wykorzystywanie informacji, a także ich konstruowanie). W tym znaczeniu mieści się również przestrzeń doświadczenia i interpretacji rzeczywistości (Łach 2010: 241).

W świetle tych uwag obiektywność (tak ważna dla informacji ze sfery nauki) przekazu medialnego nie jest możliwa, bo „mediatyzacja (...) pociąga za sobą charakter perswazyjny relacji o danym wydarzeniu. Selekcja i interpretacja skutkuje zaś profilowaniem tego wydarzenia i, w rezultacie, opisywaniem wybranej wersji rzeczywistości” (Łach 2010: 242). Efektem jest subiektywizacja przedstawienia medialnego. Nawiasem mówiąc, w nowszych ujęciach komunikacja, także ta odgrywana w kontakcie face to face, ma charakter zapośredniczony – owym ekranem jest zespół społecznych konwencji, przeświadczeń, stereotypowych wyobrażeń, które wpływają na obraz interlokutora, stosunek do niego i cały szereg interakcji (Witosz 2009a: 141).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

90

Anna Starzec

Tak więc przekazywanie informacji o wynikach badań lub działalności naukowej zawsze odbywa się za pośrednictwem jakiegoś medium, nawet w przypadku wykładu akademickiego, i dlatego mówienie o mediatyzacji nauki wydaje się uzasadnione (Łach 2010: 239). Pewnym „wymiarem mediatyzacji nauki” jest popularyzowanie wiedzy naukowej, które jest obecne w różnej formie we wszystkich mediach, „przede wszystkim w prasie fachowej, internecie, w «misyjnych» programach telewizyjnych oraz audycjach radiowych” (Łach 2010: 242; Piechota 2010: 307). Na temat roli mediów w popularyzacji nauki dyskutowali m.in. uczestnicy konferencji (przedstawiciele nauki i mediów) organizowanej przez Fundację na Rzecz Nauki Polskiej, która odbyła się w dniach 17–18 października 2003 roku w Jachrance. Zastanawiali się, jak przekazywać wiedzę naukową społeczeństwu, by z jednej strony to przekazywanie było precyzyjne, szerokie i rzetelne, a z drugiej na tyle przystępnie sformułowane, by docierało do szerokiego kręgu odbiorców. Uczestnicy konferencji, mimo znaczących różnic w swych poglądach (...) uważali w swej większości, że upowszechnianie wyników badań jest konieczne. Służy ono przecież nie tylko pomnażaniu wiedzy, lecz także uczy (czy też uczyć powinno) sposobu myślenia, poszerza zakres zainteresowań. „Takie jest społeczeństwo, jakie jego chowanie”, to stara prawda głoszona jeszcze przez Stanisława Staszica (Samsonowicz 2004).

Na temat edukacyjnej roli przekazów medialnych panują odmienne opinie. Zdaniem amerykańskich badaczy informacje dostarczane przez mass media (np. popularyzujące naukę) są przyswajane szybciej i w większym zakresie przez ludzi wykształconych i o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym. Odbiorcy o niższym wykształceniu niczego nie uczą się od mediów lub uczą się w niewielkim stopniu (Goban-Klas 2000: 265; Pisarek 1989: 39). Podobna opinia dotyczy telewizji, której „sposób narracji i wyjaśniania nikogo niczego nie uczy (potwierdzają to dobrze ugruntowane badania empiryczne, np. Francuz 2002; Lisowska-Magdziarz 2009: 201), bo subiektywna selekcja, skrótowość, kondensacja informacji i duże tempo jej przekazywania nie pozwalają odbiorcy na „przetrawienie” wiadomości. Przyswajanie wiedzy wymaga bowiem powtarzania, interpretowania i konfrontowania z już posiadaną wiedzą. „Kultura umysłowa nie może być sprowadzana do znajomości faktów, ale obejmuje także umiejętność ich właściwej interpretacji, a więc logicznego rozumowania” (Śmigielski 1993: 117; Pisarek 1989). Sceptycy kwestionują również założenie, że zainteresowanie społeczne czasopismami i programami uznawanymi za popularnonaukowe wynika nie z miłości do nauki, lecz jest efektem poszukiwania „praktycznych a kompetentnych porad, rozrywki w sensacyjnych wiadomościach o ostatnich wynalazkach i odkryciach” (Pisarek 1989: 37). Mówienie w sposób popularny o problemach z niektórych dziedzin wiedzy, np. matematyki, jest w ogóle niemożliwe, bo treści naukowe są trudne i ich odbiór nie przynosi odbiorcom satysfakcji. Z myślą o nieprzygotowanym wystarczająco odbiorcy „podaje się w mediach treści naukowe sprowadzone do ciekawostek, anegdotek i modnych terminów” (Pisarek 1989: 38) oraz informacje o paranaukowym charakterze, które zachowują pozory naukowości (Pisarek 1989: 38) po wprowadzeniu fachowej terminologii i wymyślonej jakiejś tezie. W ten sposób „zapożyczony autorytet nauki staje się potężnym symbolem prestiżu dla «nienaukowych» doktryn” (Merton 1982: 575), które ugruntowują Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

91

w społeczeństwie przekonanie, że nauka potrafi znaleźć rozwiązanie dla wszystkich problemów trapiących ludzkość. Takie propagowanie nierzetelnych, uproszczonych i niekiedy zniekształconych treści T. Woźniak nazywa „«propagandą scjentystyczną», która propaguje «światopogląd scjentystyczny»” (Woźniak 1995: 291). Wątpliwości i zastrzeżeń na temat postawy mediów wobec nauki jest wiele. Jedni uważają, że nauka nie może ignorować mediów (Paczkowski 2004: 16), bo informacje naukowe mają szansę trafić do czytelnika dotąd niezainteresowanego jakąś tematyką, mimo że w czasopismach pojęcie nauki jest często zawężane do dziedzin medialnie atrakcyjnych. Dlatego najbardziej eksponowana jest medycyna, biologia, astronomia, archeologia. Inne dziedziny uznawane za trudne (np. matematyka, fizyka teoretyczna, logika, teoria literatury, filozofia) są omawiane w działach publicystycznych, kulturalnych lub społecznych tych czasopism (Paczkowski 2004: 13). Dla niektórych nauka w mediach stała się towarem (Niedzicki 2004: 52), który trzeba umiejętnie sprzedać, a więc: prowadzić popularyzację na różnych poziomach w zależności od typu odbiorcy, upraszczać informację i atrakcyjnie ją podawać, dobierać tematykę tak, by budzić ciekawość świata (Niedzicki 2004: 54). Jeszcze inni uważają, że środki masowego przekazu (radio, telewizja oraz prasa) pogłębiają tylko istniejący zamęt pojęciowy, prowadząc do „zatrucia informacyjnego” (Śmigielski 1993: 114). Odrębną kwestią, ale nie mniej ważną, jest coraz częstsze łączenie rozrywki z edukacją (tzw. edutainment). Niektórzy badacze w takiej formie widzą świetny sposób na dokształcanie społeczne i na „pobudzanie zainteresowań nauką, badaniami i wiedzą” (Piechota 2010: 316). Problem w tym, że edurozrywka eksponuje zabawę kosztem edukacji. Zdaniem M. Lisowskiej-Magdziarz szeroki paradygmat edutainment grupuje te realizacje medialne, których tematem jest wiedza i edukacja, dominujące zaś rozwiązania formalne, dobór i selekcja treści oraz wewnętrzne przesłanie ideologiczne odsyłają do nabywania i użytkowania wiedzy jako rodzaju gry, zabawy, atrakcji, wyczynu, konkursu (Lisowska-Magdziarz 2008: 270).

Działania typu edutainment są dobrze odbierane, bo z jednej strony edukację formalną (szkolną) zastępują prywatnością, partnerstwem i zespołowością, a z drugiej rozbudzają ciekawość i wskazują rolę wiedzy i nauki w codziennym życiu (Lisowska-Magdziarz 2008: 270). Typowym przykładem edurozrywki są medialne przekazy fikcjonalne w postaci seriali (np. Dr. House, Na dobre i na złe itp.). Koncentrując uwagę odbiorców na losach bohaterów, mimochodem przekazują treści edukacyjne, dzięki którym (jak pokazują badania Oster i Jansena) „następuje uświadomienie problemów, a następnie zmiana postaw społecznych, mentalności i zachowań, dająca w efekcie realne zmiany w kulturowym światoobrazie” (Piechota 2010: 310). Do podejmowanych tematów należy np. leczenie nowotworów, AIDS, rehabilitacja i wychowywanie niepełnosprawnych dzieci, adopcja, przemoc w rodzinie, zbyt wczesne macierzyństwo itp. (Piechota 2010: 308). Inną formą eduzabawy są quizy, teleturnieje wiedzy i umiejętności, które nie tylko dostarczają emocji i pozwalają sprawdzić poziom własnej wiedzy, ale w atrakcyjnej formie promują wiedzę poprzez kreowanie „pozytywnego wizerunku osoby, która dzięki wiedzy zyskuje uznanie i nagrodę” (Piechota 2010: 311). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

92

Anna Starzec

Działania edurozrywkowe (edutainment) prowadzone są dzisiaj w kilku obszarach. Należą do nich przekazy medialne fikcjonalne i przekazy popularyzujące wiedzę (medialne oznacza tu rozpowszechnianie przez media tradycyjne: prasę, radio i telewizję), pikniki, warsztaty i festiwale nauki, parki naukowe, centra nauki i muzea interaktywne (realne i wirtualne), edukacyjne gry komputerowe, społeczne projekty edukacyjne, wydawnictwa książkowe (Piechota 2010: 305). 4.6.1.1. Prasa

Od momentu, kiedy naukowcy i dziennikarze (E. Bendyk i G. Filip) dyskutowali na konferencji poświęconej popularyzacji nauki (Miodek, Zaśko-Zielińska (red.) 2002: 10) m.in. na temat poziomu merytorycznego informacji prasowych i trudności mówienia o problemach naukowych w przystępny sposób, wiele się zmieniło, choć nadal niektóre pytania i wątpliwości dziennikarzy pozostają nierozstrzygnięte. Wśród nich m.in. pytanie o to, czy dziennikarze naukowi mogą uprawiać publicys­ tykę i wyrażać własne opinie, popularyzować to, co w nauce jeszcze nie jest gotowe, pokazywać sposoby dochodzenia do prawdy wraz z napotykanymi przeszkodami, potknięciami, błędnymi wyborami i porażkami. W jakim stopniu media, kierując się własnymi regułami (pogoń za sensacją, spłycanie tematu), wpływają na pracę badawczą, na wybór problematyki (czy uczeni przy wyborze tematyki badawczej rozważają jej medialność) (Bajer 2004a: 63–66). Niektóre z tych wątpliwości zostały rozstrzygnięte w konkretnych realizacjach, zwłaszcza tych kierowanych do czytelnika przygotowanego do odbioru trudniejszych treści, którego interesują nie tylko końcowe efekty pracy uczonego, ale też metody dochodzenia do nich. Z przeglądu prasy różnego typu widać wyraźnie, że charakter popularyzacji uległ znacznemu rozwarstwieniu. Z jednej strony utrwaliła się pozycja czasopism wyspecjalizowanych, powiązanych z określoną dyscypliną nauki, które dbają o wysoki poziom merytoryczny tekstów zapewniany przez współpracę z przedstawicielami świata nauki (Starzec 2004). Teksty w tych czasopismach wymagają od czytelników pewnej wiedzy z danej dyscypliny (nie wszystkie terminy i specjalistyczne sformułowania są wyjaśniane), umiejętności poruszania się w sferze abstrakcyjnych pojęć oraz sporego wysiłku intelektualnego potrzebnego do właściwego zrozumienia problemu i przeprowadzenia stosownej interpretacji. W praktyce odbiorcami takiej popularyzacji są osoby z wyższym wykształceniem w danej dziedzinie nauki (Pisarek 1989: 36) lub pokrewnej oraz pasjonaci, którzy dobierają lekturę w sposób przemyślany i poszukują treści odpowiadających ich zainteresowaniom. Specjalistyczny charakter mają czasopisma popularnonaukowe poświęcone określonej dyscyplinie wiedzy, np. „Charaktery” (problematyka psychologiczna), „Delta” (matematyka, informatyka, fizyka, astronomia), „Mówią Wieki” (historia) oraz nieistniejące już „Problemy”, „Poznaj Świat”. Natomiast o ogólnonaukowym charakterze można mówić w odniesieniu do np. „Wiedzy i Życia”, „Świata Nauki” (jest polską wersją czasopisma „Scientific American” wychodzącego od 1845 roku), które w dużej mierze zawierają tłumaczenia artykułów zachodnioeuropejskich i amerykańskich (Starzec 2005). Na drugim biegunie plasują się czasopisma o ogólnospołecznym profilu, w których, w stałym dziale poświęconym nauce, pojawiają się teksty przystosowane do Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

93

poziomu przeciętnego odbiorcy (tj. przynajmniej z średnim poziomem wykształcenia) i w znacznym stopniu podporządkowane prawom komercji. Mowa tu o ilustrowanych tygodnikach typu: „Polityka”, „Wprost”, „Newsweek”, od lat redagujących stałe działy poświęcone nauce, które są prowadzone przez dziennikarzy naukowych potrafiących łączyć atrakcyjną formę z merytoryczną i rzetelną treścią przekazu (Starzec 1999, 2007). Działy poświęcone aktualnym problemom nauki można odnaleźć również w dziennikach o zasięgu ogólnokrajowym i lokalnym (Starzec 2002a). Przeprowadzone przez E. Pełkę-Pelińską (1989) w połowie lat 80. analizy artykułów o tematyce naukowej zamieszczonych na łamach „Życia Warszawy” (artykuły z drugiej połowy 1984 roku) wykazały, że wiadomości dotyczących zagadnień naukowych bądź nauki szeroko rozumianej było wiele. Zawierały one głównie informacje o nauce w kraju, co sprowadzało się najczęściej do wiadomości z zakresu organizacji nauki bądź polityki naukowej państwa (za: Cyboran 2008: 25).

Dotyczyły również informacji o naukowych odkryciach badaczy zachodnich, zamieszczanych w prasie zagranicznej. Tematyka naukowa stała się komercyjnie atrakcyjna od momentu swobodnego dostępu do publikacji zagranicznych przez Internet. Nakład pracy dziennikarza w publikowaniu informacji naukowych odtwarzanych lub kompilowanych z paru źródeł jest niewspółmiernie mniejszy niż próba samodzielnego opracowania jakiegoś tematu na podstawie literatury naukowej i współpracy z naukowcami. Taki przekładowy, relacjonujący charakter mają najczęściej publikacje w dziennikach („Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita” (Starzec 2002), które informują o najnowszych odkryciach naukowych i technologicznych. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się teksty powiadamiające o odkryciach mogących mieć wpływ na poprawienie jakości życia człowieka. 4.6.1.2. Radio

Radio zostało włączone w działalność upowszechniania wiedzy w okresie międzywojennym. „W 1926 roku wydzielono w Polskim Radiu Dział Odczytowy, który przygotowywał pogadanki z różnych dziedzin, a autorami przygotowującymi je i wygłaszającymi byli najlepsi polscy uczeni” (Cyboran 2008: 49). Kierownikiem tego działu był profesor historii Henryk Mościcki, który uważał „radio za jeden z najskuteczniejszych środków popularyzacji wiedzy i stawiał na możliwie wszechstronny dobór tematów z przeróżnych dziedzin, które miały być prezentowane w przystępnej formie, ale także na należytym poziomie naukowym” (Cyboran 2008: 49). Tematyka audycji objęła: filozofię, historię, języki obce, sztukę, literaturę, krajoznawstwo, prawo, medycynę, technikę, zagadnienia wychowania i oświatę. W latach 60. XX wieku radio i telewizja zaczęły odgrywać znaczącą rolę w upowszechnianiu wiedzy naukowej, ale tendencja ta w latach następnych osłabła, kiedy stacje radiowe zaczęły być prywatyzowane i gwarantem słuchalności stała się muzyka i programy mniej ambitne. Dzisiaj sytuacja nieco się zmienia, ale nadal nie wszystkie stacje radiowe podejmują się prowadzenia audycji o tematyce naukowej i dlatego te, które to robią, zasługują na uwagę. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

94

Anna Starzec

Na stronach internetowych „Nauka w Polsce” można odnaleźć informację o nagrodzie „Popularyzator Nauki 2010” przyznanej dziennikarzom Radia TOK FM (informacja z 16.12.2010), Hannie Zielińskiej i Cezaremu Łasiczce. Szósta edycja tego konkursu, podobnie jak poprzednie, została zorganizowana przez serwis Nauka w Polsce PAP przy współpracy z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Poza dziennikarzami nagrody trafiły także do uczonych i społeczników, „którzy wyprowadzają naukę z laboratoriów badawczych i sal akademickich, aby mówić o niej szerszej publiczności” (http://www.naukawpolsce.pap.pl/palio/html.run?_Instance= cms_naukapl.pap.pl&_PageID=1&_CheckSum=2090368168). Dziennikarz Radia TOK FM Cezary Łasiczka prowadzi audycję „Radiowa Akademia Nauk”, w której rozmawia z zaproszonymi gośćmi, zazwyczaj o osiągnięciach w naukach ścisłych. Tematykę naukową porusza również w swojej audycji „OFF Czarek”, w której podczas krótkich rozmów, jak mówi sam dziennikarz, „nauka raczej jest potraktowana «newsowo»”. Druga laureatka, Hanna Zielińska, prowadzi audycję „Magazyn Naukowy”, w której rozmawia m.in. na temat najnowszych publikacji z dziedziny socjologii, psychologii i medycyny, jest też autorką magazynu historycznego „Pętla Czasu”. Jak mówi dziennikarka, książki, portale naukowe oraz sygnały od słuchaczy są pretekstem do szerszej dyskusji na antenie. W rozmowie z Ludwiką Tomalą na pytanie, jaka powinna być udana audycja naukowa, Zielińska wyjaśnia: Musi pokazywać słuchaczowi bezpośrednie przełożenie tematu na jego sprawy, zainteresowania, życie. Często balansuję na pograniczu różnych dziedzin wiedzy. Wbrew pozorom można połączyć fizykę z psychologią, matematykę z socjologią i pokazać, że dotyczą one każdego z nas (http://www.naukawpolsce.pap.pl/palio/html.run?_Instance=cms_naukapl.pap.pl&_PageID=1&s=szablon.depesza&dz=szablon.depesza &dep=377332&data=&lang=PL&_CheckSum=965299826).

O stopniu zainteresowania audycjami mówią wyniki badań słuchalności Radia TOK FM, według których „Magazynu Naukowego” słucha co tydzień prawie 31 tys., a „Radiowej Akademii Nauk” – 24 tys. słuchaczy. Podcasty z dotychczasowych audycji dziennikarzy można znaleźć na stronie: http://www.tok.fm/TOKFM/0, 89193. html. Na uwagę zasługuje też wyróżniony w piątej edycji konkursu „Popularyzator Nauki”, pierwszy polski podcast IT – magazyn komputerowy „Trącić myszką” Polskiego Radia w Szczecinie, którego programy są dostępne w Internecie i mogą być komentowane przez słuchaczy na czatach. Radiowym odpowiednikiem magazynu jest program dla dzieci „Przygody Małej Myszki w świecie informatyki”. O popularności szczecińskiego przedsięwzięcia świadczy liczba wizyt na stronie internetowej www.myszka.org, która przekroczyła już 5 milionów. Każdego miesiąca słuchacze pobierają ponad 100 GB podcastów. Jak widać, regionalne rozgłośnie radiowe (np. Radio Lublin) wśród zakładanych działań uwzględniają często „potrzebę popularyzowania osiągnięć nauki i prezentowania sylwetek wybitnych naukowców (...)” (Boniecka, Panasiuk 2002: 166). 4.6.1.3. Telewizja

Tradycja telewizyjnych programów popularnonaukowych sięga lat 50., kiedy w 1957 roku rozpoczęto emisję „Eureki”. Dekadę później uwagę przyciągały proNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

95

gramy „Piórkiem i węglem”, „Spotkania z przyrodą”, „Klub sześciu kontynentów” itp. W 1977 został zapoczątkowany program „Sonda”, prowadzony przez Andrzeja Kurka i Zdzisława Kamińskiego, „uważany do dziś za najlepszą audycję popularnonaukową w historii TVP” (Piechota 2009: 208). Po tej audycji telewizja nie zaproponowała już nic równie atrakcyjnego, a jednocześnie bogatego poznawczo. Jedną z przyczyn było pojawienie się zachodnich kanałów tematycznych, które wyspecjalizowały się w pokazywaniu naukowych ciekawostek, pracy naukowców i ich odkryć (Piechota 2010: 314). Cechami wyróżniającymi programy emitowane na tych kanałach jest wiarygodna i rzetelna informacja podana w sposób interesujący, lekki, łatwy i przyjemny. Wiodące zasady w tych przekazach to: „udramatyzowanie i emocjonalizacja przekazu zamiast nudnego wykładu, dynamika montażu zamiast ustalonego przebiegu narracji, zdobywanie wiedzy jako odkrywanie tajemnic zamiast encyklopedycznych definicji do przyswojenia, wizualizacja zamiast nauki pamięciowej” (Piechota 2010: 315). Zmienił się też kontekst kulturowy z wyraźną dominacją kultury popularnej, a wraz z nią zapotrzebowanie na przekazy sensacyjne, atrakcyjne, łatwe, zrozumiałe i dostarczające rozrywki. Stąd popularność teleturniejów, talk-show czy show naukowych (Piechota 2009: 211), w których nauka stała się pretekstem, tłem, ozdobnikiem dla dobrej zabawy, dostarczycielką ciekawostek naukowych. Nie ulega wątpliwości, że celem programów o charakterze edutainment nie jest popularyzacja wiedzy, ale „przede wszystkim zapewnienie odbiorcy przyjemności i stymulacji emocjonalnej, dopiero zaś w drugim rzędzie, niejako przy okazji, dostarczanie podniet intelektualnych” (Lisowska-Magdziarz 2009: 190). Ważnym elementem programowym telewizji publicznej i kanałów tematycznych są filmy, które pełnią wiele funkcji: mogą być wykorzystane jako narzędzia badawcze rejestrujące etapy postępowania badawczego, mogą być swoistą dokumentacją faktów i procesów naukowych, mogą wreszcie być pomocne w percepcji wiedzy naukowej kierowanej do laika. W zależności od funkcji W. Wiśniewski wyróżnia: filmy naukowo-badawcze i naukowo-dokumentacyjne. Te pierwsze są zapisem z „procesu tworzenia nauki” i badań nad jej rozwojem, mogą też być materiałem do analiz procesów rejestrowanych przez kamerę. Natomiast filmy naukowo-dokumentacyjne mają dydaktyczny charakter i służą pokazywaniu laikowi pracy uczonego, jego dorobku naukowego i warsztatu pracy (Wiśniewski 1996: 146). Niestety w polskiej telewizji publicznej, której zostały powierzone zadania prowadzenia programów „misyjnych”, brak wyraźnej polityki programowej. Pewnym wzorem może być duńska telewizja, która od lat 70. prowadzi „dość surową politykę wprowadzania niemal codziennie do swych programów informacyjnych wiadomości ze świata nauki” (Richardson 1996: 126).  „Animal Planet, Planete, Discovery Channel, Discovery Science, Discovery World, Discovery Travel, Discovery Historia, Discovery Civilisation, National Geographic, National Geographic WILD, ID – Investigation Discovery, Travel Channel, BBC Knowledge, TVP Historia, Da Vinci Learning, Viasat History, Viasat Explorer” (Piechota 2010: 314).  Programy: „Jeden z dziesięciu” w TVP2, „Milionerzy” w TVN, „Wielka gra” w latach 1962–2006, „Miliard w rozumie” – 1993–2005 w TVP1, „Dzieciaki górą!” w TVP2, „Eureko ja to wiem!” w Polsacie, „Dzieciaki z klasą” w TVN w latach 2004–2005, „Czy jesteś mądrzejszy od 5-klasisty?” w TV Plus od 2007 do 2009, „Najsłabsze ogniwo” w TVN w latach 2004– 2005 (Piechota 2010: 311).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

96

Anna Starzec

4.6.1.4. Internet

Za początek Internetu w Polsce uznaje się 17 sierpnia 1991 roku, kiedy Rafałowi Pietrakowi z Wydziału Fizyki UW udało się nawiązać komputerową łączność z Janem Sorensenem z Uniwersytetu w Kopenhadze. Niezwykłość tego wydarzenia polegała na zastosowaniu nowego rozwiązania technicznego (protokołu TCP/IP), które zdecydowało o wyjątkowych właściwościach Internetu (m.in. otwartości dla każdego użytkownika) (Bendyk 2011: 58). Dziś, po dwudziestu latach, 73 proc. Polaków ma dostęp do Internetu w domu, jak wynika z badań J. Czapińskiego opublikowanych w „Diagnozie społecznej” w lipcu 2011 roku. Ten procent jest jeszcze większy w przypadku dzieci z klas III–V szkoły podstawowej – 90 proc. (Bendyk 2011: 58). Internet staje się więc medium z każdym rokiem bardziej powszechnym i coraz więcej środowisk społecznych znajduje nowe pomysły na jego wykorzystanie. Niektórzy uważają nawet, że Internet jako „medium przekazywania informacji najlepiej jest dostosowane do wartości, celów i specyfiki środowiska naukowego” (Rewers 2004: 59), choć na początku nie wszyscy zauważali te możliwości. Jednym z pierwszych polskich internetowych serwisów naukowych był powołany w 2004 roku z inicjatywy Ministerstwa Nauki i Informatyzacji, a redagowany przez PAP serwis „Nauka w Polsce” (Cyboran 2008: 161). Do dziś można tam znaleźć informacje o wybitnych polskich uczonych i ich osiągnięciach. Wśród wielu linków o charakterze informacyjnym (np. uczelnie i instytuty, edukacja i szkolnictwo wyższe, nagrody i wyróżnienia, konkursy itp.) jest również link poświęcony popularyzacji, a w nim anonsy festiwali naukowych, pikników, konkursów, letnich spotkań i wielu innych wydarzeń organizowanych przez ośrodki akademickie i stowarzyszenia lokalne (http://www.naukawpolsce.pap.pl/). Ze względu na szeroki zasięg i łatwość dostępu Internet stał się przydatnym narzędziem upowszechniania wiedzy o nauce i wiedzy naukowej. Stopień wykorzystania Internetu przez polskie towarzystwa naukowe analizowała na łamach „Forum Akademickiego” dr H. Dryzek z Politechniki Warszawskiej. Wyniki tych analiz można odnaleźć w relacji M. Jarosz na stronach „Nauki w Polsce”. Z obserwacji H. Dryzek wynika, że jedynie „połowa towarzystw i stowarzyszeń naukowych jest obecna w Internecie”, a tylko niektóre z nich przekazują informacje o realizowanych projektach i prowadzonych badaniach. Większość wiadomości dotyczy naukowych spotkań, informacji o najnowszych publikacjach naukowych, artykułach, których fragmenty są umieszczane w sieci (http://www.laboratoria.net/pl/modules.php?name=News&file=article&sid=372). Od ukazania się tej wypowiedzi (2004 rok) minęło sporo czasu. Wydaje się, że sytuacja upowszechniania nauki zmienia się z każdym dniem. Powstaje coraz więcej portali prowadzonych profesjonalnie i z dbałością o wysoki poziom merytoryczny zamieszczanych tekstów. Formy popularyzacji wydają się nieograniczone i zależą od

 Analiza stron internetowych wszystkich polskich uniwersytetów wykazała, że tylko na trzech stronach głównych i linkach pierwszej kolejności nie było żadnej informacji o przedsięwzięciach popularyzatorskich. Większość uniwersytetów umieszcza takie wiadomości w dziale aktualności, ale tylko jeden miał pełną ofertę wykładów otwartych z całej uczelni, reszta informowała tylko o pojedynczych wydarzeniach (Potocki 2006).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

97

zaangażowania i aktywności twórców. Prawie każda dyscyplina nauki jest obecna w sieci. Obok portali i serwisów poświęconych polskiej nauce funkcjonują fora, blogi prowadzone przez naukowców, studentów, uczniów i pasjonatów. Każdy użytkownik sieci może dotrzeć do informacji aktualnej, interesującej i dopasowanej do jego poziomu wiedzy i zainteresowań. Nie ulega wątpliwości, że Internet wpłynął na zmianę formy przekazywania wiedzy naukowej. Polisemiotyczny (Sokół 2009: 201) charakter komunikacji internetowej powoduje pogłębienie hybrydycznego charakteru przekazu popularnonaukowego, który wynika nie tylko z mieszania ze sobą różnych kodów, ale odnosi się też do umieszczania obok siebie tekstów odmiennych pod względem stylistycznym i funkcjonalnym, a także nierównych pod względem stopnia fachowości (Starzec 2011). W Internecie można zaobserwować szeroki wachlarz form oddziaływania, począwszy od komunikatów o czysto informacyjnym charakterze, a skończywszy na działaniach interakcyjnych (np. podcastach), w których słowo łączone jest z dźwiękiem i ruchomym obrazem. Obok siebie funkcjonują podmioty instytucjonalne (uczelnie, fundacje, stowarzyszenia itp.) i podmioty indywidualne reprezentowane przez młodych naukowców, dziennikarzy i pasjonatów, prowadzących własne portale, blogi. O wewnętrznym porządku strony jakiejś dyscypliny decyduje tematyka, profil ujęcia zagadnienia i typ odbiorcy, który ma wpływ na poznawczy i merytoryczny poziom wpisu. Pod względem formy wpisy są mieszaniną typowego artykułu prasowego z elementami potocznej rozmowy, dziennika, wspomnienia czy też sceny z życia codziennego (Starzec 2011). Generalnie zmienił się model popularyzacji. Popularyzacja przestaje być pojmowana jako przeciwny biegun czystej i prawdziwej nauki, a przepływ informacji przestaje mieć charakter jednokierunkowy od prawdziwej wiedzy do głowy laika i amatora. Granice między tymi biegunami ulegają zacieraniu, a przekaz przestaje być jednokierunkowy, bo dla wielu badaczy teksty popularnonaukowe stają się źródłem inspiracji naukowej (Starzec 2011: 187).

W nowym modelu popularyzacji odbiorca jest zaangażowany, a przekazywane mu informacje „mają rodzić intelektualny niepokój, inspirować do dalszych poszukiwań, inicjować zainteresowania i skłaniać do zadawania kolejnych pytań”. Jednak sama wiedza naukowa nie może być jedyną formą kształcenia umysłu i charakteru, ale musi być wspierana szeregiem cech osobowościowych odbiorcy, a więc jego „mądrością, zdrowym rozsądkiem, zdolnością twórczego myślenia, spostrzegawczością, krytycyzmem, konsekwencją, otwartością na nowe doświadczenia, a także życzliwością dla innych oraz poczuciem humoru” (Kozłowski 2001: 5). Na koniec rodzi się pytanie, w jakim stopniu media są zagrożeniem dla nauki, a w jakim stopniu szansą. Sytuacja wydaje się prosta: nauka chce wykorzystać media do tego, żeby prezentowały jej dorobek, składa więc rodzaj zamówienia na usługi popularyzatorskie. Oczeku-

 Wykaz serwisów, portali i katalogów naukowych na stronie: http://www.swiatnauki. promotor.edu.pl/wsieci.html.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

98

Anna Starzec

je, że (...) społeczeństwo otrzyma rzetelną informację o tym, co aktualnie dzieje się w świecie nauki, nad czym pracują ośrodki badawcze, co z tego może mieć przeciętny człowiek. Informacja ma być kompetentna (pełne zrozumienie zagadnienia), uczciwa (bez przeinaczania faktów), przystępna (by zrozumiał ją laik). Jeśli media wywiążą się z powierzonego im zadania, nauka będzie mogła zaistnieć w szerszej świadomości społecznej, pojawi się szansa, że wysiłek uczonych zostanie doceniony, a jego efekty zrozumiane i że znajdzie to konkretny wyraz w postaci dotacji wspierających ośrodki badawcze. Jeśli media nie sprawdzą się w roli popularyzatora, stanie się coś odwrotnego – społeczeństwo zniechęci się do nauki, gdyż będzie ona postrzegana jako niewiarygodna, nastawiona na chwilowy sukces, tak samo efekciarska jak inne dziedziny (Kozłowska 2004; Mencwel 2004: 30).

4.6.2. Formy przekazu popularnonaukowego Ze względu na sposób przekazywania informacji naukowej badacze wydzielają cztery rodzaje popularyzacji: 1) żywe słowo, 2) druk, 3) ogląd i 4) działanie (Półturzycki 1991: 160; Cyboran 2008: 21). 4.6.2.1. Żywe słowo

Od lat 70. do początku lat 90. główną formą popularyzacji było „podawanie gotowych treści przez prelegenta” podczas wykładów, pogadanek i odczytów. Taką działalnością zajmowały się głównie uniwersytety powszechne (dla robotników, organizacji młodzieżowych i dla ludzi starszych) (Półturzycki 1998), „instytucje o charakterze wszechnicowym”, koła dyskusyjne, kluby wiedzy, „towarzystwa naukowe, społeczne, regionalne i zawodowe” (Cyboran 2008: 21). Forma odczytowa nadal jest stosowana, choćby podczas festiwali nauki i pikników, ale w konfrontacji z metodą przez działanie i oglądanie traci nieco na swej atrakcyjności. 4.6.2.2. Druk (słowo pisane)

Na temat pierwszych czasopism i wydawnictw popularnonaukowych więcej w opracowaniu B. Cyboran (2008). Dzisiaj na półkach księgarskich można odnaleźć szereg tytułów adresowanych do dzieci i młodzieży oraz odbiorców dorosłych, które mają charakter informacyjny, encyklopedyczny lub wyspecjalizowany (opracowania upowszechniające wiedzę z różnych dziedzin nauki). Wiele pozycji to tłumaczenia tytułów zachodnich. Opracowania polskich autorów należą do rzadkości, a książki napisane kiedyś przez zapaleńców i znanych popularyzatorów, którzy starali się przekonać dzieci i młodzież, że nauka może być łatwa i przyjemna, nie są wznawiane. Przykładem działalność (lata 70.) S. Sękowskiego, popularyzatora wiedzy chemicznej, „autora blisko czterdziestu publikacji tłumaczonych na wiele języków i przyjmowanych (...) entuzjastycznie przez młodzież szkolną” (Starzec 2001: 213). W obliczu niskiego poziomu czytelnictwa i dominacji innych mediów (TV, Internetu) teksty o tematyce naukowej mają w opinii R. Dunbara „bardzo niewielkie szanse na sukces” (Dunbar 1996: 188).

 „(...)

w ciągu miesiąca poprzedzającego badanie tylko 53 proc. badanych przeczytało

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

99

Obawy te okazały się uzasadnione tylko częściowo. Pod koniec lat 80. ukazało się szereg książek popularnonaukowych, będących często przekładami, które okazały się na polskim rynku bestsellerami, np. „o tematyce psychologicznej – Płeć mózgu Anny Moir i Davida Jessela; pedagogicznej – Wychowanie bez porażek Thomasa Gordona; przyrodniczej – Prywatne życie roślin Davida Attenborough” (Cyboran 2008: 25) czy wydana ostatnio (2011 rok) książka T. Rożka pt. Nauka – po prostu, która jest zbiorem siedmiu wywiadów przeprowadzonych z uznanymi polskimi naukowcami reprezentującymi różne dziedziny nauki. Książka cieszyła się dużym zainteresowaniem, co przemawia za tym, że jednak istnieje grono czytelników zainteresowanych popularyzacją na wysokim poziomie. 4.6.2.3. Oglądanie (działania przez prezentację)

Popularyzacja nauki przez oglądanie odnosi się do programów telewizyjnych, filmów oraz rozmaitych form wystawienniczych proponowanych przez muzea, galerie i parki naukowe. W wielu miastach europejskich funkcjonują od dawna muzea nauki i techniki, które łączą wiedzę naukową z rozrywką. Zwiedzający mają często możliwość aktywnie uczestniczyć w pokazach lub samodzielnie wykonywać proste eksperymenty. W Polsce w 1868 roku powstało w Krakowie Muzeum Techniczno-Przemysłowe założone przez Adriana Branickiego. Nieco później, bo w 1875 roku, powstało w Warszawie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, które gromadziło zbiory, jak również służyło popularyzowaniu nowych osiągnięć w tej dziedzinie (Cyboran 2008: 27).

Od początku 2011 roku rozpoczęło też działalność Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. 4.6.2.4. Popularyzacja poprzez działanie

Ta forma popularyzacji dotyczy uczestnictwa w eksperymentach, w działaniach grup hobbystycznych i miłośniczych, w olimpiadach wiedzy, pokazach, konkursach i grach. Koncepcja łączenia oglądania z działaniem widoczna jest w organizowanych festiwalach nauki, które zaczynają dominować nad tradycyjnymi formami popularyzacji (Suchodolski 1974: 52). Pierwsza taka impreza w Europie zorganizowana została w 1988 roku w Edynburgu, a w Polsce „Festiwal Nauki odbył się po raz pierwszy w Warszawie w 1997 roku i trwał trzy dni” (Potocki 2006). W programach festiwali, organizowanych najczęściej przez wyższe uczelnie, są: wykłady, warsztaty, pokazy doświadczeń, zwiedzanie laboratoriów, konkursy, kiermasze książek, pokazy gimnastyczne, zabawy itp. Charakter popularyzatorski tych imprez jest zdaniem A. Pieńtekst dłuższy niż trzy strony maszynopisu (czyli mógł to być artykuł prasowy, tekst w portalu internetowym, krótkie opowiadanie)” (Bendyk 2011: 72). „Najprawdopodobniej obserwujemy transformację kulturową, w wyniku której zmienia się miejsce książki w przestrzeni społecznej i kulturowej – zastanawia się Filiciak. – Dotychczas była ona kluczowym nośnikiem wiedzy, symbolem demokracji i powszechności. Teraz najwyraźniej staje się częścią kultury wysokiej, dystynkcją oznaczającą przynależność do kulturalnej i społecznej elity” (Bendyk 2011: 73–74).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

100

Anna Starzec

kowskiego wątpliwy, bo popularyzacja nauki nie może ograniczać się do widowiskowych pokazów. Nie wystarczy pokazać kuglarskie sztuczki, barwne roztwory w probówkach; trzeba wzbudzić autentyczne zainteresowanie nauką poprzez pokazywanie problemów, a nie ich rozwiązań. Trzeba sprawić, by brak wiedzy na temat zalet i wad energetyki jądrowej był powodem wstydu (Pieńkowski, www.portalwiedzy.pan.pl/images/storiesplik/publikaxcje/acad_wer_ful/02_07/str._50_pienkowski.pdf).

Rosnące z każdym dniem zainteresowanie (do maja 2011 roku centrum odwiedziło już 500 tys. osób w różnym wieku) budzi Centrum Nauki Kopernik w Warszawie, które proponuje szerokie spektrum rozmaitych działań o charakterze popularyzatorskim, edukacyjnym i promocyjnym. Stałe i okresowe ekspozycje adresowane do młodego, jak i dorosłego odbiorcy stwarzają możliwość wyjaśniania natury otaczających zjawisk, pokazywania patrzenia na świat przez pryzmat naukowych osiągnięć oraz aktywnego uczestniczenia w samodzielnym przeprowadzaniu prostych doświadczeń, obserwacji i badań. Szczegóły o formach działania centrum można znaleźć na stronie internetowej (http://www.kopernik.org.pl/). Poziom zainteresowania ofertą centrum zdaje się sygnalizować najbardziej popularny nurt upowszechniania wiedzy naukowej w przyszłości.

4.7. Gatunki stylu popularnonaukowego Gatunek uważa się za wzór organizacji tekstu, za „kulturowo i historycznie ukształtowany oraz ujęty w społeczne konwencje, sposób językowego komunikowania się”, który zawiera nie tylko kategorie formalnojęzykowe, ale także dotyczące poznania (kognitywne) – mniej lub bardziej uporządkowany obraz świata i pewną hierarchię wartości, jak również pragmatyczne – pewne charakterystyki użytkowników wraz z zamiarem ich działań (Gajda 1993a: 246).

W budowaniu wzorca gatunkowego (abstrakcyjnego modelu) konieczne jest przywołanie kryteriów (aspektów) „sytuowanych na wszystkich płaszczyznach teks­ tu: formalnej, semantycznej, pragmatycznej i stylistycznej” (Witosz 2009a: 217; Wojtak 2004: 16). Ustalenie stabilnego repertuaru gatunków powiązanych ze stylem popularnonaukowym nie jest zadaniem łatwym, wręcz niemożliwym z powodu niejednorodności i dynamicznych przemian samego stylu funkcjonalnego oraz przeobrażeń gatunków, które pod wpływem różnorodnych uwarunkowań społecznych i kulturowych „mają (...) nieposkromioną chęć wchodzenia w różne, czasem nieprzewidywalne związki” (Witosz 2005: 151). Wybór modelu (wzorca) gatunkowego jest uzależniony od szeregu czynników pozajęzykowych, np. od kanału przekazu (radio, TV, Internet), kodu (pismo, mowa, dźwięk, obraz), uczestników itp. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

101

4.7.1. Formy pisemne Wśród gatunków przybierających formę pisemną można wymienić: esej, artykuł informacyjny, interwencyjny, sprawozdawczy i polemiczny, reportaż, komentarz, notatkę, recenzję (książki popularnonaukowej), list do redakcji (np. korygujący lub uzupełniający treść artykułu), zapowiedź (tzw. zajawka) (Wojtak 2001), wzmiankę (Wojtak 2003; Starzec 2007), rozmowę i wywiad z naukowcem, a także monografię, hasło w encyklopedii i słowniku, opinię, polemikę, omówienie, sprawozdanie (Gajda 1993: 180; Starzec 2002a: 308). Niestety niewiele z tych gatunków doczekało się opracowania. Stosunkowo najwięcej informacji mamy o formach wypowiedzi prasowych (Wojtak 2004, 2008), które w wielu aspektach okazują się aktualne w odniesieniu do tekstów o charakterze popularnonaukowym. Za reprezentatywną formę przekazu treści popularnonaukowych w prasie można uznać artykuł. Artykuły publikowane w latach 1971–1993 w czasopismach o profilu społeczno-kulturowym i popularnonaukowym (np. „Młody Technik”, „Problemy”, „Wiedza i Życie”, „Biologia w Szkole”, „Człowiek i Światopogląd”), adresowane do szerokiego kręgu odbiorców zróżnicowanych wiekowo stały się obiektem analiz i zostały opublikowane w formie monografii (Starzec 1999). Na podkreślenie zasługuje zwykle hybrydyczny charakter artykułu prasowego, w którym „informacyjny rdzeń tekstu jest wzbogacany partiami narracyjnymi, opisy przeplatają się z dialogiem bądź komentarzem, a w streszczeniu pojawiają się fragmenty potoczne rozmowy” (Starzec 2002a: 308). W literaturze takie teksty są nazywane: mieszanymi, zmieszanymi (Gajda 2000: 22), gatunkami zmąconymi, formami poruszonymi (Wojtak 2000: 238, 2004: 305). Artykuły z fizyki teoretycznej publikowane w „Wiedzy i Życiu” (z lat 1995–2000) były przedmiotem badań T. Piekota, który wskazał na mechanizmy upowszechniania wiedzy naukowej: 1) unikanie stylu naukowego, 2) preferowanie stylu potocznego, 3) komercjalizacja tekstu (Piekot 2002: 41–42). Na temat artykułów popularnonaukowych omawianych z punktu widzenia ich funkcji społecznych wypowiadał się też T. Woźniak. Analizy wybranych artykułów („Wiedzy i Życia” z lat 1992–1996 i „Świata Nauki” – 1991–1995) przeprowadzone z perspektywy socjologicznej pozwoliły sformułować tezę, że „Dominujący nastrój przekazów popularnonaukowych określany jest przez scjentyzm, redukcjonizm i nieograniczony optymizm poznawczy” (Woźniak 2000: 88–89), a funkcja prasy popularnonaukowej polega nie tylko na dostarczaniu informacji, ale również na kreowaniu dobrej reputacji poszczególnych uczonych (Woźniak 2000: 112) oraz umacnianiu autorytetu nauki i środowiska naukowego w społeczeństwie (Woźniak 1995: 296). Obiektem zainteresowania lingwistów stała się również wzmianka powiązana ze stylem popularnonaukowym tematyką naukową. „Przekazuje (ona – A.S.) informacje o jakimś fakcie krótko, w sposób niezbyt skomplikowany poznawczo, fragmentaryczny i powierzchowny” (Starzec 2007: 161). Takie obserwacje wynikały z analizy wzmianek zamieszczonych w latach 1996–2002 w tygodniku „Wprost” i opatrzonych wspólnym, cyklicznym tytułem Know-how. Poza funkcją informacyjną wzmianki realizowały dodatkowe intencje „radzenia i przestrzegania, straszenia i bawienia, zaskakiwania, pouczania i wywoływania zdumienia” (Starzec 2007: 166). Popularyzacja wiedzy naukowej może przybierać postać wywiadu i rozmowy, na co wskazują analizy wywiadów z „Polityki” i „Wprost” przeprowadzone w 1999 roku Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

102

Anna Starzec

przez M. Rzeszutek (Rzeszutek 2002: 128). Z obserwacji autorki wynika, że wywiad z fachowcem obejmuje zwykle wybrany odcinek jego naukowej działalności i ograniczoną liczbę zagadnień. Pod względem formy oscyluje między stylem publicystycznym, naukowym i częściowo potocznym (Rzeszutek 2002: 130). Poszczególne realizacje tekstowe wskazują też na rozmaitość ról przyjmowanych przez dziennikarzy (np. rejestratora odpowiedzi, partnera-ucznia, partnera-eksperta, partnera-reprezentanta opinii publicznej) (Rzeszutek 2002: 130). Najogólniej rzecz ujmując, w wyborze stosownego wzorca gatunkowego panuje dosyć duża swoboda podyktowana pomysłowością autora i talentem popularyzatorskim, zob. nawiązania do komiksu (np. J. Schwartz, Einstein dla początkujących), powieści kryminalnej (np. W. Gołembowicz, Przygody chemiczne Sherlocka Holmesa) lub opowiadania (S. Sękowski, W kuchni miliarderów) (Starzec 1999, 2001). 4.7.2. Formy ustne Wśród gatunków wypowiedzi popularnonaukowych realizowanych ustnie można wymienić: „pogadankę, rozmowę, konsultację, głos w dyskusji, polemikę i wykład popularnonaukowy wygłoszony na żywo lub przekazywany za pośrednictwem radia, telewizji lub filmu (Gajda 1982 – tabela)” (Starzec 1999: 11). Od lat 70. do 90. odczyt, wykład popularny i pogadanka uważane były za główne formy popularyzacji. Prowadziły je instytucje o charakterze wszechnicowym, towarzystwa naukowe, społeczne, regionalne i zawodowe (Cyboran 2008: 19). Do dziś w programach festiwali nauki organizowanych przez uczelnie wykład oraz wykład z prezentacją jest jedną z form kontaktu naukowców z przygodnymi zazwyczaj słuchaczami. Na temat wykładu, niekoniecznie popularnonaukowego, istnieją nieliczne opracowania, w których porusza się kwestie: celu odczytu (wykładu) (Rudniański 1964), jego zrozumiałości, jasnego i prostego stylu (Pieter 1963: 242), metod łatwego zapamiętania treści i możliwości ich praktycznego wykorzystania (Sośnicki 1957: 8). Z przeglądu form działania proponowanych w ramach festiwali nauki i umieszczanych na stronach internetowych wynika wyraźnie, że organizatorzy wybierają przekazy o interaktywnym charakterze. Wykład lub wykład z prezentacją, stanowiący ok. 30 proc. wszystkich działań, z roku na rok staje się coraz mniej wykorzystywaną formą przekazu z powodu małej atrakcyjności. Na takie proporcje między wykładem a innymi formami przekazu wskazuje zawartość programów imprezy, zamieszczanych na stronach internetowych uczelni. 4.7.3. Formy interakcyjne Obiecującym przekaźnikiem wiedzy naukowej przystosowanej do typu użytkownika jest Internet i z nim należy wiązać nadzieję na popularyzację na szeroką skalę. Z najnowszych badań wynika, że 73 proc. Polaków ma dostęp do Internetu we własnym domu (Bendyk 2011: 58). Nawet jeśli tylko niewielka część posiadaczy Internetu zagląda na strony w jakimś stopniu powiązane z popularyzacją, to i tak istnieje duże prawdopodobieństwo, że liczba ta znacznie przewyższa czytelników prasy. Nowe medium stawia jednak odbiorcy większe wymagania, bo to on będzie musiał dokonywać selekcji informacji, umieć ocenić wiarygodność i rzetelNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

103

ność przekazu, nie wspominając o umiejętności oddzielenia wiedzy naukowej od paranaukowej. Na temat wpływu Internetu na przemiany w modelu popularyzacji nauki brakuje poważniejszych opracowań. Pewne uwagi, raczej o sygnalnym charakterze, znajdują się w artykule A. Starzec (2011). Nie ulega wątpliwości, że w mówienie, dyskutowanie, informowanie o problemach współczesnej nauki są zaangażowane blogi, czaty, fora dyskusyjne, portale o charakterze informacyjnym i strony większości czasopism i programów radiowych. Tak jak w przypadku prasy, tak i w przypadku Internetu szereg opracowań omawiających rozmaite aspekty tego medium jest aktualnych także w odniesieniu do wypowiedzi popularyzujących i upowszechniających wiedzę o nauce i wiedzę naukową.

Literatura Ajnenkiel A., 1993, O kierunkach i warunkach działalności humanistycznych towarzystw naukowych, NP, nr 2/3. Aleksander T., 1982, Formy i treści upowszechniania nauki, „Oświata Dorosłych”, nr 9. Aleksander T., 2002, Andragogika, Ostrowiec Świętokrzyski. Bajer M., 2004, Nauka a media, „Odra”, nr 2. Bajer M., 2004a, Głos w dyskusji na konferencji „Medializacja nauki”, w: Gruszka B. (red.), Medializacja nauki, seria: Fundacji dyskusje o nauce, z. 8, Warszawa. Bańko M., 2002, Słownik jako książka popularnonaukowa, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Bartmiński J., 1991, Odmiany a style języka, w: Gajda S. (red.), Wariancja w języku, Opole. Bartmiński J. (red.), 1993, Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, Wrocław. Bauer Z., 2000, Gatunki dziennikarskie, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Beaugrande R.A. de, Dressler W.U., 1980, Wstęp do lingwistyki tekstu, Szwedek A. (tłum.), Warszawa. Bednarz M., 2009, Medialna mitologizacja rzeczywistości, w: Kolczyński M., Mazur M., Michalczyk S. (red.), Mediatyzacja kampanii politycznych, Katowice. Bendyk E., 2011, Kraj Koziołka Matołka, „Polityka”, nr 8. Bendyk E., 2011a, Strzeliła dwudziestka, „Polityka”, nr 35. Biała Księga: Nauczanie i uczenie się. Na drodze do uczącego się społeczeństwa. Komisja Europejska, 1997, Pachniał K., Piotrkowski R. (tłum.), Warszawa. Białas A., 2004, Uwagi o medializacji nauki, w: Gruszka 2004. Białecki I., 1998, Alfabetyzm funkcjonalny. Kultura tworzenia i wykorzystywania informacji, w: Miodunka W.T. (red.), Edukacja językowa Polaków, Kraków. Bogołębska B., 2010, O niektórych przejawach kultury postmodernistycznej w dziennikarstwie na przykładzie gatunków prasowych, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl – dyskurs – media, Łódź. Boniecka B., Panasiuk J., 2002, Oferta programowa Radia Lublin dla młodzieży, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Bralczyk J., 1991, Język w prasie, w: Bauer Z. (red.), Dziennikarstwo i jego konteksty, Kraków. Burzyńska A.B., 2002, Popularyzacja wiedzy o języku polskim w podręcznikach do nauczania polszczyzny na Śląsku w XVII wieku, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Cieślak T., Kubina J. (red.), 1971, Upowszechnianie nauki i zainteresowanie nauką, Gdańsk.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

104

Anna Starzec

Cyboran B., 2008, Nauczyciele akademiccy a popularyzacja wiedzy, Kraków. Dryzek H., 2004, Sieciowy wizerunek polskich towarzystw naukowych, „Forum Akademickie”, nr 7–8. Dunbar R., 1996, Kłopoty z nauką, Amsterdamski P. (tłum.), Gdańsk–Warszawa. Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa. Filip G., 2002, Jak współczesnemu Polakowi mówić o nauce?, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Filipczuk E., 2002, Elementy stylu popularnonaukowego a zaproszenie do zabawy, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Florczewska K., 2002, Typy definicji w tekstach popularnonaukowych adresowanych do młodego odbiorcy, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Florek A., Chemia dla każdego, www. chemia.uj.edu.pl. Gajda A., 2009, Popularno(naukowy) styl o. Jacka Woronieckiego, w: Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), Język i styl twórcy w kręgu badań współczesnej humanistyki, seria: Studia o języku i stylu artystycznym, t. 5, Zielona Góra. Gajda S., 1982, Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, Warszawa–Wrocław. Gajda S., 1990, Wprowadzenie do teorii terminu, Opole. Gajda S., 1990a, Współczesna polszczyzna naukowa. Język czy żargon?, Opole. Gajda S., 1993, Styl naukowy, w: Bartmiński 1993. Gajda S., 1993a, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, w: Bartmiński 1993. Gajda S., 1996, Styl osobniczy uczonych, w: Gajda S., Balowski M. (red.), Styl a tekst, Opole. Gajda S., 1998, Świętości w nauce, w: Gajda S., Sobeczko H.J. (red.), Człowiek – dzieło – sacrum, Opole. Gajda S., 1999, Współczesny polski dyskurs naukowy, w: tenże (red.), Dyskurs naukowy – tradycja i zmiana, Opole. Gajda S., 2000, Media – stylowy tygiel współczesnej polszczyzny, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Gajda S., 2001, Styl naukowy, w: Bartmiński J. (red.), Współczesny język polski, Lublin. Gajda S., 2008, Polszczyzna wobec kultury polskiej i europejskiej, w: tenże (red.), Język polski w europejskiej przestrzeni kulturowo-językowej, Opole. Gajda S., 2010, Szkolna edukacja językowa na tle współczesnej sytuacji lingwoedukacyjnej, w: Nocoń J., Łucka-Zając E. (red.), Uczeń w świecie języka i tekstów, Opole. Gajda S. (red.), 1995, Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Goban-Klas T., 2000, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa–Kraków. Goćkowski J., 1981, Upowszechnianie nauki w społeczeństwie, Warszawa. Goćkowski J., 1996, Etos nauki i role uczonych, Kraków. Goćkowski J., 2004, Uczony i dziennikarz w grze o charakter obecności nauki w społeczeństwie, w: Gruszka 2004. Goćkowski J., Marmuszewski S. (red.), 1995, Nauka. Tożsamość i tradycja, Kraków. Goćkowski J., Pigoń K. (red.), 1991, Etyka zawodowa ludzi nauki, Wrocław. Gorczyńska M., 1999, Popularyzacja wiedzy w polskich kalendarzach okresu oświecenia (1737– 1821), Lublin. Gostkowski Z., 1996, Główne funkcje czytelnictwa pism społeczno-kulturalnych, w: Mikułowski-Pomorski J., Bajka Z. (red.), Eseje o komunikowaniu między ludźmi, Kraków. Górecki P., 2002, Magia zamiast nauki, „Wprost” z dn. 26.05. Grucza F., 1996, Rola języka w upowszechnianiu wiedzy naukowej, „Nauka”, nr 2. Gruszka B. (red.), 2004, Medializacja nauki, seria: Fundacji dyskusje o nauce, z. 8, Warszawa. Grzegorczykowa R., 1993, Znaczenie wyrażeń a wiedza o świecie, w: Bartmiński J., Tokarski R. (red.), O definicjach i definiowaniu, Lublin. Grzelakowa E., 2002, O propagowaniu wiedzy ogrodniczej w opracowaniach popularnonaukowych, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

105

Historia Festiwalu Nauki, http://www.festiwal.icm.eduu.pl/. Izdebska J., 2000, Rola mass mediów w kształtowaniu przez dziecko obrazu świata, w: Strykowski W. (red.), Media a edukacja, Poznań. Jałowiecki B., 1995, Nauka a rozwój społeczny, w: Goćkowski J., Marmuszewski S. (red.), Nauka. Tożsamość i tradycja, Kraków. Jałowiecki B., 1997, Pięć kręgów porozumiewania się uczonych, w: Gockowski J., Sikora M. (red.), Porozumiewanie się i współpraca uczonych, Kraków. Jastrzębski J., 1977, O zastosowaniu pojęcia „gra” w badaniach literackich, w: Bujnicki T., Sławiński J. (red.), Problemy odbioru i odbiorcy. Studia, Wrocław. Kamińska-Szmaj I., 1989, Słownictwo tekstów popularnonaukowych w ujęciu statystycznym, RKJWr, t. XVI, Wrocław. Kamińska-Szmaj I., 1992, Słownictwo charakterystyczne dla tekstów popularnonaukowych, w: Bogaczowa I. (red.), Problemy stylu naukowego i terminologii, Wrocław. Karaś S., 1995, Tradycje i perspektywy upowszechniania wiedzy, „Edukacja Dorosłych”, nr 4/5. Karaś S., 1999, Dzieje Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w latach 1950–1989, Warszawa– Radom. Kątny M., 1998, Literatura popularnonaukowa dla dzieci i młodzieży, Kielce. Kita M., 1991, Ekspansja potoczności, Prace UŚ, t. XIX. Kopaliński W., 1985, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa. Kowalewska S. (red.), 1989, Wartość nauki w społecznej świadomości, Wrocław. Kozłowska A., 2004, Kogo masują media?, „Witryna”, nr 7, http://witryna.czasopism.pl/ gazeta/artykul.php?id_artykulu=317. Kozłowski J., 2001, Ostateczny cel popularyzacji nauki nie jest ani obywatelski, ani też ekonomiczny, ideowy, praktyczny czy etyczny. Jest humanistyczny, http://www.forumakad. pl/archiwum/2001/04/artykuly/22-popularyzacja_nauki_na_oc... Kowalski R., Czy naukowcy śpiewają?, http://www.nauka.gov.pl/nauka/nauka-dla-kazdego/ raporty-i-publikacje/sprawy-nauki/forum/forum/artykul/dr-ryszard-kowalski-czy-nauko wcy-spiewaja/. Kožina M.N., 1983, Stilistika russkogo jazyka, Moskwa. Krzemiński A., 2011, Mediokracja, „Polityka”, nr 16. Krzysztofek K., 1997, Infotainment. Dziennikarstwo w świecie przemysłów informacyjnych, Warszawa. Krzysztofek K., 1999, Od logosfery do piktosfery. Czy ikonizacja języka?, w: Suszczyński Z. (red.), Słowo w kulturze mediów, Białystok. Kubin J., 1978, Stan upowszechniania nauki w kraju – główne tezy, w: Kubin J. (red.), Raport o stanie upowszechniania nauki w kraju, Warszawa. Kubin J., 1981, Struktura upowszechniania nauki w Polsce, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 3/4. Kubin J., 1989, Czy popularnonaukowe czasopisma i książki zmniejszają lukę informacyjną, ZPras, nr 1. Kulikowski R., 1993, Problemy upowszechniania nauki, NP, nr 6. Kurkowska H., Skorupka S., 2001, Stylistyka polska. Zarys, Warszawa. Kuś M., 2004, Niebezpieczeństwa medializacji i popularyzacji nauki, w: Gruszka 2004. Labocha J., 1993, Pojęcie wypowiedzi w lingwistyce, BPTJ. Labuda G., 1992, Ogólne założenia metodologiczne upowszechniania nauki i wiedzy, NP, nr 1–2. Labuda G., 1998, Nauka, nauczanie, upowszechnianie nauki, Warszawa. Libura A., 2002, Przewodnik po Internecie, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Lisowska-Magdziarz M., 2008, Media powszechnie, Kraków. Lisowska-Magdziarz M., 2009, Medialne reprezentacje wiedzy, w: Filipiak M., Ptaszek G. (red.), Komunikowanie (się) w mediach elektronicznych. Język, semiotyka, edukacja. Monografia, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

106

Anna Starzec

Łach A., 2010, Działania autoprezentacyjne podejmowane w perytekście edytorskim publikacji naukowych jako wymiar mediatyzacji nauki, w: Graszewicz M., Jastrzębski J. (red.), Teorie komunikacji i mediów, t. 3, Wrocław. Łagowski B., 1998, Uniwersytet w otoczeniu społecznym, w: Idea uniwersytetu u schyłku tysiąclecia, seria: Fundacji dyskusje o nauce, z. 1, Warszawa. Ławrynowicz J., 1993, O kierunkach i warunkach działalności towarzystw naukowych ogólnych i regionalnych, NP, nr 4. Ławrynowicz M., 1993, Popularyzacja wiedzy botanicznej w Polsce. Stan, potrzeby, perspektywy, NP, nr 2–3. Łukaszewski W., 1979, Psychologiczne podstawy popularyzacji wiedzy, w: Okoń W. (red.), Teoria i praktyka upowszechniania wiedzy, Warszawa. Majewska-Tworek A., 2002, Kształtowanie relacji nadawczo-odbiorczych w logopedycznych tekstach popularnonaukowych, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Majkowska G., 2000, O języku mediów, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Mańkowska E., Wiśniewski W., 1993, Rola filmu naukowego i popularnonaukowego oraz filmoteki nauki w procesie upowszechniania nauki, NP, nr 5. Marszałek L., 1986, Edytorstwo publikacji naukowych, Warszawa. Maślanka J. (red.), 1976, Encyklopedia wiedzy o prasie, Wrocław. Mencwel A., 2004, Magia i nauka, w: Gruszka 2004. Merton R.K., 1982, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Morawska E., Wartenstein-Żuławski J. (tłum.), Warszawa. Michalewski K., 2002, Teksty medialne a analfabetyzm funkcjonalny, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Miczka T., 1996, O zmianie zachowań komunikacyjnych we współczesnej kulturze audiowizualnej, w: Mrózek R. (red.), Kultura – język – edukacja, t. 1, Katowice. Mikołajczak S., 1990, Składnia tekstów naukowych. Dyscypliny humanistyczne, Poznań. Miodek J., Zaśko-Zielińska M. (red.), 2002, O trudnym łatwo, Wrocław. Mistrik J., 1975, Žánre vecnej literatury, Bratislava. Mistrik J., 1975a, Paralely medzi populárnym a vedeckým textom, „Kultúra slova”, z. 9, cz. 8. Mistrik J., 1985, Štylistika, Bratislava. Modelska A.J., 1981, Problemy upowszechniania nauki w badaniach anglosaskich, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 3/4. Niedzicki W., 2004, Szansa czy zagrożenie?, w: Gruszka 2004. Nocoń J., 1996, Podręcznik w komunikacji dydaktycznej, w: Rittel T. (red.), Dyskurs edukacyjny, Kraków. Nocoń J., 2009, Podręcznik szkolny w dyskursie dydaktycznym – tradycja i zmiana, Opole. Nocoń J., Łucka-Zając E. (red.), 2010, Uczeń w świecie języka i tekstów, Opole. Nordyńska K., 1989, Obraz nauki w świadomości potocznej. Raporty OBOP, Kraków. Okoń W. (red.), 1979, Teoria i praktyka upowszechniania wiedzy, Warszawa. Paczkowski A., 2004, Nauka w mediach. Nieco luźnych uwag, w: Gruszka 2004. Pajewska E., 2002, Ochrona środowiska w artykułach naukowych i popularnonaukowych, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Pałucka-Czeniak I., 2002, Językowe przejawy obecności nadawcy w przedmowach do książek naukowych i popularnonaukowych, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Pełka-Pelińska E., 1989, Poglądy wartościujące naukę w Życiu Warszawy, w: Kowalewska S. (red.), Wartość nauki w społecznej świadomości, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk– Łódź. Piechota M., 1993, hasło: Literatura popularnonaukowa, w: Pytasz M. (red.), Leksykon szkolny. Gatunki paraliterackie, publicystyczne i użytkowe, Gorzów Wlkp.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

107

Piechota M., 2009, Pułapki edutainment (na przykładzie programu „Clever! Widzisz i wiesz”), w: Filipiak M., Ptaszek G. (red.), Komunikowanie (się) w mediach elektronicznych. Język, semiotyka, edukacja. Monografia, Warszawa. Piechota M., 2010, Działania edurozrywkowe w telewizji, w: Graszewicz M., Jastrzębski J. (red.), Teorie komunikacji i mediów, t. 3, Wrocław. Piekot T., 2001, Mechanizmy popularyzacji wiedzy naukowej, „Forum Akademickie”, nr 2. Piekot T., 2002, Mechanizmy popularyzowania wiedzy naukowej, w: Miodek, Zaśko- Zielińska 2002. Pisarek W., 1965, Czytelność, ZPras, nr 2. Pisarek W., 1966, Recepta na zrozumiałość wypowiedzi, ZPras, nr 2/3. Pisarek W., 1970, Retoryka dziennikarska, Kraków. Pisarek W., 1989, Media masowe wobec upowszechniania nauki, ZPras, nr 1. Pisarek W., 1996, Rola mediów masowych w upowszechnianiu nauki i wiedzy, „Nauka”, nr 2. Pisarek W., 2000, Podstawy retoryki dziennikarskiej, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Pisarek W., 2002, Nowa retoryka dziennikarska, Kraków. Potocki M., 2006, Uniwersytet popularnonaukowy, „Kultura i Historia”, nr 10. Potoczny J., 1997, Teoria elementarnego kształcenia dorosłych, popularyzacji wiedzy i czytelnictwa w Galicji doby autonomicznej, w: Sapia-Drewiniak E., Stopińska-Pająk A. (red.), Z tradycji polskiej teorii i praktyki andragogicznej, Toruń. Potoczny J., 1998, Oświata dorosłych i popularyzacja wiedzy w plebejskich środowiskach Galicji doby konstytucyjnej (1867–1918), Rzeszów. Powszechne rozumienie nauki (The Public Understanding of Science), Raport opracowany przez Grupę Ad hoc powołaną przez Królewskie Towarzystwo i zatwierdzony przez Radę Królewskiego Towarzystwa w Londynie, 1993, Bojanowski J. (tłum.), Warszawa. Półturzycki J., 1979, Dydaktyczne podstawy popularyzacji, w: Okoń W. (red.), Teoria i praktyka upowszechniania wiedzy, Warszawa. Półturzycki J., 1991, Dydaktyka dorosłych, Warszawa. Półturzycki J., 1994, Akademicka edukacja dorosłych, Warszawa. Półturzycki J., 1997, Tradycje, osiągnięcia i kierunki rozwoju szkolnictwa dla dorosłych, w: Aleksander T. (red.), Teraźniejszość i przyszłość edukacji dorosłych, Toruń. Półturzycki J., Wesołowska E.A., 2000, Rozwój i przemiany edukacji dorosłych w Polsce, RAnd. Rachwałowa M., 1986, Słownictwo tekstów naukowych, Wrocław. Regulska E., 1990, Społeczne i pedagogiczne funkcje uniwersytetów otwartych, Warszawa–Łódź. Rewers E., 2004, Medializacja nauki, w: Gruszka 2004. Richardson J.G., 1996, Popularyzacja nauki dziś i jutro, „Nauka”, nr 2. Rolbiecki W., 1972, Towarzystwa naukowe w Polsce, Warszawa. Rudniański J., 1964, Odczyt popularnonaukowy, Warszawa. Rzeszutek M., 2002, Popularyzacja wiedzy naukowej w wywiadzie prasowym, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Samsonowicz H., 2004, Słowo wstępne, w: Gruszka 2004. Sitek W., 1988, Pozaprofesjonalny obraz nauki jako problem socjologii kultury, Wrocław. Skubalanka T., 1984, Historyczna stylistyka języka polskiego, Wrocław. Smak J., 2004, O celach i problemach popularyzacji, w: Gruszka 2004. Smól J., 2002, Popularyzacja wiedzy naukowej w czasopismach dla dzieci, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Sokół M., 2009, Repertuar podgatunków mowy forum internetowego w perspektywie genologii lingwistycznej, w: Ulicka D. (red.), Tekst (w) sieci. Tekst. Język. Gatunki, t. 1, Warszawa. Sośnicki K., 1957, Metodyka odczytu popularnonaukowego, Warszawa. Sozański T., 1995, Co to jest nauka, w: Goćkowski J., Marmuszewski S. (red.), Nauka. Tożsamość i tradycja, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

108

Anna Starzec

Stanulewicz D., 2002, Tytuły artykułów prasowych traktujących o języku, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Starzec A., 1991, Sugestywność tytułów tekstów popularnonaukowych, w: Gajda S. (red.), Wariancja w języku, Opole. Starzec A., 1994, Formy pozyskiwania odbiorcy w tekstach popularnonaukowych, w: Gajda S., Nocoń J. (red.), Kształcenie porozumiewania się, Opole. Starzec A., 1994a, Metatekst w tekstach popularnonaukowych i naukowych, ZNOpol, nr XV. Starzec A., 1996, Edukacyjne walory tekstów popularnonaukowych, w: Rittel T. (red.), Dyskurs edukacyjny, Kraków. Starzec A., 1996a, Wartościowanie w tekstach popularnonaukowych, w: Gajda S., Balowski M. (red.), Styl a tekst, Opole. Starzec A., 1998, Funkcje potocyzmów w artykułach popularnonaukowych, ZNUO, nr 17. Starzec A., 1999, Współczesna polszczyzna popularnonaukowa, Opole. Starzec A., 1999a, Atrakcyjność współczesnych tekstów popularnonaukowych, w: Gajda S. (red.), Dyskurs naukowy – tradycja i zmiana, Opole. Starzec A., 2001, Między intencją nadawcy a sytuacją odbioru, czyli fenomen popularyzatorstwa S. Sękowskiego, w: Witosz B. (red.), Stylistyka a pragmatyka, Katowice. Starzec A., 2002, Przemiany w popularyzacji prasowej, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Starzec A., 2002a, Nauka w prasie codziennej (na przykładzie „Gazety Wyborczej”), w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia II, t. 1: Nowe oblicza komunikacji we współczesnej polszczyźnie, seria: Język a komunikacja, t. 4, Kraków. Starzec A., 2002b, Edukacja czy ekscytacja – rola prasy w prezentacji nauki, w: Sokołowski M. (red.), Teoria i praktyka edukacji medialnej. Modele–konteksty–interpretacje, Olsztyn. Starzec A., 2004, Nauka bliżej codzienności, czyli jak naukowcy piszą w gazetach, ZPras, nr 1–2. Starzec A., 2005, Tematyka naukowa w prasie w świetle przemian ostatnich lat, SSlav, nr IX. Starzec A., 2006, Rola infografów w tekstach prasowych o tematyce naukowej, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Zaśko-Zielińska M. (red.), Oblicza komunikacji 1. Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, seria: Język a komunikacja, t. 12, Kraków. Starzec A., 2007, Co nowego w nauce? – przemiany we wzmiance prasowej o tematyce naukowej, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 3: Gatunek a odmiany funkcjonalne, Katowice. Starzec A., 2011, Popularyzacja nauki w Internecie, „Stylistyka”, t. XX. Stasiak-Śliwińska M., 2002, Język popularnonaukowy w podręcznikach wydanych po 1999 roku, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Stowarzyszenie Edukacji Nieformalnej Meritum, http://www.sen_meritum.free.ngo.pl. Suchodolski B., 1974, Nauka a świadomość społeczna, Wrocław. Suchodolski B., 1979, Perspektywy popularyzacji nauki, w: Okoń W. (red.), Teoria i praktyka upowszechniania wiedzy, Warszawa. Suchodolski B., Kubin J. (red.), 1985, Nauka w kulturze ogólnej, cz. I: Problemy upowszechniania postawy naukowej, Wrocław. Suchodolski B., Kubin J. (red.), 1985a, Nauka w kulturze ogólnej, cz. II: Problemy programu upowszechniania nauki, Wrocław. Szczaus A., 2009, Wykładniki dialogowości w tekstach popularnonaukowych doby średniopolskiej (na przykładzie Informacji matematycznej W. Bystrzonowskiego z 1749 r.), BPTJ, t. LXV. Szczepański J., 1992, Nauka i jej upowszechnianie w procesie przebudowy ustroju, NP, nr 1/2. Śmigielski J., 1993, Oddziaływanie społeczne nauki, NP, nr 2/3. Tazbir J., 1979, Popularyzacja – ale jaka?, „Kwartalnik Historyczny”, z. 3. Terlecki R., 1990, Oświata dorosłych i popularyzacja nauki w Galicji w okresie autonomii, Wrocław.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



4. Styl popularnonaukowy – styl dyskursu popularnonaukowego

109

Trempała E., 1993, Szkoła a edukacja równoległa (nieszkolna). Poglądy, doświadczenia, propozycje, Bydgoszcz. Twardowski T., Biotechnologia, http://www.biotechnolog.pl/news-728.htm. Tymowski J., 1979, Środki techniczne w popularyzacji wiedzy, w: Okoń W. (red.), Teoria i praktyka upowszechniania wiedzy, Warszawa. Walecki M. (red.), 1966, Problemy literatury popularnonaukowej dla dzieci i młodzieży, Warszawa. Walewski P., 2011, Ktoś przesolił, „Polityka”, nr 24 (2811). Węsławski J.M., 2010, Dziennikarz naukowy – apostoł, łaskawca czy bałwan, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.pl/1, 75476, 7019933,Dziennikarz_naukowy_apostol_laskawca_cz... Wilkoń A., 2000, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice. Wiśniewski W., 1996, Film naukowy i popularnonaukowy w procesie upowszechniania nauki, „Nauka”, nr 2. Witosz B., 2005, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice. Witosz B., 2007, O ponadgatunkowych kategoriach typologicznych – inaczej, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 3: Gatunek a odmiany funkcjonalne, Katowice. Witosz B., 2009, Lingwistyczne koncepcje tekstu wobec wyzwań komunikacji wirtualnej, w: Ulicka D. (red.), Tekst (w) sieci, t. 1: Tekst. Język. Gatunki, Warszawa. Witosz B., 2009a, Dyskurs i stylistyka, Katowice. Wojciechowski K., 1973, Wychowanie dorosłych, Wrocław. Wojtak M., 2000, O przemianach w języku mediów (prasa wyspecjalizowana), w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia, seria: Język a komunikacja 1, Kraków. Wojtak M., 2001, Wyznaczniki gatunkowe zapowiedzi, w: Borkowski I., Woźny A. (red.), Nowe media – nowe w mediach, Wrocław. Wojtak M., 2003, Wzmianka jako gatunek wypowiedzi prasowej, w: Książek-Bryłowa W., Duda H. (red.), Język polski. Współczesność. Historia, Lublin. Wojtak M., 2004, Gatunki prasowe, Lublin. Wojtak M., 2007, Styl gatunku, styl gatunkowy a styl funkcjonalny w perspektywie analitycznej, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 3: Gatunek a odmiany funkcjonalne, Katowice. Wojtak M., 2008, Analiza gatunków prasowych, Lublin. Wosik E. (red.), 1989, Upowszechnianie wiedzy pozaszkolnej wśród potencjalnych kandydatów na studia – uwarunkowanie i potrzeby, „Informacja Ekspresowa”, nr 79, Warszawa–Łódź. Woźniak T., 1995, Strategie ugruntowywania autorytetu nauki w czasopiśmiennictwie popularnonaukowym, w: Goćkowski J., Marmuszewski S. (red.), Nauka. Tożsamość i tradycja, Kraków. Woźniak T., 1997, Wiedza instrumentalna czy zbawienna? O tym, jak przekazy popularnonaukowe wspierają ekspansję specjalistów, w: Goćkowski J., Sikora M. (red.), Porozumiewanie się i współpraca uczonych, Kraków. Woźniak T., 2000, Propaganda scjentystyczna. Funkcje społeczne przekazów popularnonaukowych, Warszawa. Wyderka B., 1990, Cechy składniowo-stylistyczne siedemnastowiecznej prozy publicystycznej, Opole. Zaśko-Zielińska M., 2000, Tytułomania, „Wiedza i Życie”, nr 8, http://archiwum.wiz.pl/2000/ 00082900.asp. Zaśko-Zielińska M., 2002, Jak Adam Wajrak pisze o przyrodzie, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Zaśko-Zielińska M., Miodek J., 2002, Jak współczesnemu Polakowi mówić o nauce?, w: Miodek, Zaśko-Zielińska 2002. Ziółkowski M., 2004, O dwóch postaciach medializacji nauki, w: Gruszka 2004. Znaniecki F., 1984, Teraźniejszość i przyszłość socjologii wiedzy, w: tenże, Społeczne role uczonych, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

110

Anna Starzec

Znaniecki F., 1984a, Społeczna rola uczonego, w: tenże, Społeczne role uczonych, Warszawa. Zuber M., 1999, Wybrane teorie komunikowania masowego i próby ich empirycznej weryfikacji, w: Dobek-Ostrowska B. (red.), Studia z teorii komunikowania masowego, Wrocław. Żurawicki J., 1991, Z zagadnień upowszechniania wiedzy przez placówki k-o, w: Gajda J. (red.), Współczesne dylematy upowszechniania kultury, Lublin. Żylicz M., 2011, Ruszmy z posad bryłę nauki, „Polityka”, nr 19 (2806). Słowniki Łoś L. (red.), 1994, Słownik polskich towarzystw naukowych, Wrocław. Okoń W., 1984, Słownik pedagogiczny, Warszawa. Szymczak M. (red.), 1979, Słownik języka polskiego, Warszawa. Wojciechowski K. (red.), 1986, Encyklopedia oświaty i kultury dorosłych, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź. Skróty BPTJ – NP – PraceUŚ – RAnd – RKJWr – StudPrag – SSlav – ZNOpol – ZNUO – ZNUJ – ZPras –

„Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” „Nauka Polska” „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego. Prace Językoznawcze” „Rocznik Andragogiczny” „Rozprawy Komisji Językowej, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe” „Studia Pragmalingwistyczne” „Studia Slavica” „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej. Językoznawstwo” „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Językoznawstwo” „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Pedagogiczne” „Zeszyty Prasoznawcze”

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Jolanta Nocoń

5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

W Przewodniku po stylistyce polskiej (Gajda 1995) nie ma odrębnego rozdziału poświęconego stylowi dydaktycznemu. Kategoria ta pojawia się w części poświęconej stylowi naukowemu jako jedna z pododmian tego stylu (obok pododmiany teoretycznej, praktycznej i popularnonaukowej) i definiowana jest bardzo ogólnie jako odmiana stylu naukowego służąca porozumiewaniu się specjalistów z adeptami określonej dziedziny wiedzy. Niewiele też mówi się tam o samym stylu dydaktycznym i jego specyficznych wyznacznikach odróżniających go od innych pododmian stylu naukowego. Przywołanych zostaje jedynie kilka artykułów poświęconych terminologii szkolnej (Masłowski 1966; Półchłopek 1977, 1980; Jaworski 1984, 1988; Rittel 1990; Porayski-Pomsta 1990), ale wśród wymienionych w opracowaniu gatunków stylu naukowego znaleźć można i te o proweniencji wyraźnie dydaktycznej: podręcznik, skrypt, wykład, pogadankę, zadanie, ćwiczenie, egzamin. W konkluzji stwierdza się, że styl dydaktyczny nie doczekał się jeszcze pogłębionej analizy w polskiej literaturze językoznawczej. Od tego czasu wiele się zmieniło, choć nadal nie można powiedzieć, że temat ten został wyeksploatowany przez lingwistykę końca XX i początku XXI wieku (Nocoń 2011b). Obszarem komunikacji edukacyjnej, bo w takim kontekście społeczno-komunikacyjnym należy widzieć styl dydaktyczny, interesowały i interesują się nadal także inne dyscypliny naukowe, przede wszystkim pedagogika i dydaktyka oraz psychologia i socjologia. Nie sposób mówić o stylu dydaktycznym bez odwołania się do dorobku wymienionych dyscyplin, szczególnie do tych prac, które poruszają także zagadnienia językowo-stylowo-tekstowe – niektóre z nich (nieliczne, bo to dorobek ogromny) zostaną przywołane w dalszych fragmentach tekstu. W stosunku do badań sensu stricto językoznawczych można im przypisać status albo badań prekursorskich, albo podstawowych, tzn. dostarczających lingwistycznej stylistyce niezbędnej wiedzy o kontekstach: pedagogicznym, dydaktycznym, psychologicznym i in. stylu dydaktycznego. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

112

Jolanta Nocoń

Jeżeli chodzi o publikacje sensu stricto językoznawcze, one także zostaną przywołane w wyborze. Przede wszystkim będą to monografie autorskie, których zresztą nie ma wiele w lingwistyce polskiej, i niektóre artykuły reprezentatywne dla najważniejszych kierunków badań nad stylem dydaktycznym. Ponieważ, jak już była o tym mowa, w Przewodniku po stylistyce polskiej z 1995 roku niewiele uwagi poświęcono badniom nad tym stylem, w niniejszym opracowaniu znajdą się odniesienia nie tylko do prac opublikowanych po 1990 roku, ale i wcześniejszych, istotnych dla bilansu stanu badań nad stylem dydaktycznym w Polsce.

5.1. Status stylu dydaktycznego w lingwistyce polskiej W językoznawstwie polskim status stylu dydaktycznego nie został jednoznacznie rozstrzygnięty – stanowisko w tej sprawie uzależnione jest od przyjętej definicji stylu i kryteriów, na podstawie których dokonuje się typologii odmian polszczyzny (Nocoń 2011a). Autorzy większości tych typologii stylu dydaktycznego w ogóle nie wymieniają. 5.1.1. Język (styl) normatywno-dydaktyczny O języku (stylu) normatywno-dydaktycznym jako o jednej z pododmian odmiany literackiej języka polskiego pisał Z. Klemensiewicz (1982). Jego zdaniem specyficzną funkcją wyróżniającą język (styl) normatywno-dydaktyczny spośród innych stylów językowych jest funkcja „pouczenia odbiorcy o sposobie zachowania i postępowania w sposób jasny a przystępny, często z postawy bezosobowej” (Klemensiewicz 1982: 383). Odmianę tę charakteryzuje szeroki zakres występowania, obejmujący takie sfery i formy społecznej komunikacji, jak: polityka, Kościół, urzędy, administracja, propaganda, publicystyka, kontakty okolicznościowe, poradniki i popularne podręczniki, np. techniczne, sportowe, lecznicze (Klemensiewicz 1982: 383). Stąd też bierze się znaczne wewnętrzne jej zróżnicowanie. Jedynie podręczniki (choć Z. Klemensiewicz raczej nie myślał o podręcznikach szkolnych, o czym świadczą przytoczone przez niego przykłady tzw. podręczników popularnych) pozwalają łączyć styl normatywno-dydaktyczny w jakimś stopniu ze szkołą i edukacją. Wynika z tego, że tę kategorię, tak jak ją postrzega Z. Klemensiewicz, odnieść można wyłącznie do tej sfery dyskursu szkolnego, która ma wymiar wychowawczy oraz sprawnościowo-umiejętnościowy i przyjmuje postać np. dyskursu powinnościowego (Guzik 2003). Jeżeli natomiast chodzi o całą sferę poznawczą edukacji szkolnej (związaną z przekazywaniem wiedzy o świecie), to raczej byłaby ona przypisana do stylu naukowego, którego funkcja polega na wypowiadaniu zdań prawdziwych o rzeczywistości, które twórca naukowy zdobywa i odbiorcy dostarcza przez pokierowanie umysłu ku prawdziwemu poznaniu, tzn. ku myślom, które dają odbicie obiektywnej rzeczywistości, są z tą rzeczywistością zgodne (Klemensiewicz 1982: 379).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

113

5.1.2. Styl dydaktyczny W dwóch innych koncepcjach styl dydaktyczny uznany został za odmianę jednego z tzw. wielkich stylów funkcjonalnych. S. Gajda (1982, 1993) sytuuje styl dydaktyczny wśród pododmian stylu naukowego (obok pododmiany naukowo-teoretycznej, naukowo-praktycznej i popularnonaukowej). Tę koncepcję uznaje wielu językoznawców (zob. np. Kawka 1999; Wilkoń 2000; Żydek-Bednarczuk 2001; Zdunkiewicz-Jedynak 2008). Trzeba jednak pamiętać, że S. Gajda rozumie kategorię styl językowy inaczej niż Z. Klemensiewicz – jako humanistyczno-kulturową strukturę tekstu. W koncepcji tej uwarunkowań i wyróżników stylu szuka się nie tylko w czynnikach wewnątrzjęzykowych (systemowych i tekstowych), ale i zewnętrznych (komunikacyjnych, społecznych, psychologiczno-podmiotowych, kulturowych) – one wszystkie przekładają się na specyficzny sposób używania języka przez ludzi (podmioty) w różnych sytuacjach społeczno-kulturowych. O umieszczeniu stylu dydaktycznego wśród odmian stylu naukowego decyduje, zdaniem S. Gajdy, socjokulturowy kontekst stylu naukowego: „nauka to rodzaj działalności ludzi nakierowanej na wytwarzanie i komunikowanie wiedzy” (Gajda 1993: 173) – w tekstach dydaktycznych wiedza jest przede wszystkim komunikowana (niektóre koncepcje dydaktyczne mówią o wtórnym wytwarzaniu/odtwarzaniu/odkrywaniu przez ucznia wiedzy o charakterze naukowym w takim procesie uczenia się, który przypomina/naśladuje postępowanie naukowe). To, co ma wyróżniać komunikację edukacyjną od sensu stricto naukowej, to: jej zorientowanie na zewnątrz nauki, odbiorca-adept zamiast odbiorcy-specjalisty oraz, tym samym, interakcja typu specjalista–adept w miejsce specjalista–specjalista (te trzy cechy charakteryzują także komunikację popularnonaukową). Ponadto dla komunikacji edukacyjnej typowe są: specyficzne cele (kształcenie specjalisty oraz osiąganie szkolnych celów dydaktyczno-wychowawczych), przyjmowanie przez nadawcę i odbiorcę społeczno-komunikacyjnych ról nauczyciela i ucznia, zawierający się w tekście dydaktyczny obraz świata (w zależności od poziomu kształcenia bliższy obrazowi potocznemu lub naukowemu) oraz często wyraźne ramy czasoprzestrzenne (Gajda 1993: 181–182) – to czynniki decydujące o odmienności stylów: dydaktycznego i popularnonaukowego. W inny sposób sytuują styl dydaktyczny na tle pozostałych odmian języka J. Bartmiński i S. Niebrzegowska-Bartmińska (2009). Badacze ci przyjmują, że styl to wewnętrzny wariant języka narodowego, będący ponadtekstową i ponadgatunkową strukturą znakową; stroną znaczoną są uporządkowane w pewien sposób wartości, a stroną znaczącą (tzn. eksponentami tekstowymi tych wartości) elementy językowe przynależne do różnych poziomów struktury języka (Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska 2009: 111). Przy takich założeniach na opis stylu składać się powinny trzy płaszczyzny: treściowa (wartości), formalna (tekstowe eksponenty) i pragmatyczna (zakres zastosowania w komunikacji społecznej), a różnice między stylami muszą mieć charakter wyrazistych opozycji (Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska 2009: 112–113). Zdaniem J. Bartmińskiego i S. Niebrzegowskiej-Bartmińskiej nie budzi wątpliwości istnienie czterech stylów: potocznego, artystycznego, urzędowego i naukowego. Natomiast takie style, jak: dziennikarski, retoryczny, religijny, polityczny czy też normatywno-dydaktyczny (ujmowany tak jak u Z. Klemensiewicza) we współczesnej Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

114

Jolanta Nocoń

praktyce językowej wykazują, ich zdaniem, „silne ciążenie ku potoczności” (Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska 2009: 114) – stąd też powinny być zaliczone do stylu potocznego szeroko rozumianego jako centrum stylowe języka, to, co w języku prymarne, powszechne, ogólnie zrozumiałe. Badacze podkreślają, że wyróżnienie tego typu stylów (a więc także stylu normatywno-dydaktycznego) jako odrębnych kategorii jest możliwe tylko wówczas, gdy styl potoczny będzie się ujmować wąsko, sytuacyjno-emocjonalnie (Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska 2009: 114). 5.1.3. Styl dyskursu edukacyjnego Styl dydaktyczny można postrzegać także w inny sposób. Bliskie koncepcji Gajdy jest spojrzenie na styl dydaktyczny z perspektywy stylistyki dyskursu. Zdaniem B. Witosz dyskurs to jeden z czynników kształtujących nie tylko tekst, ale i styl (Witosz 2009: 70), gdyż wartości stylu konstytuowane są przez otoczenie kulturowe, społeczne, historyczne, tekstowe wypowiedzi. Jako że otoczenie to znajduje swoje eksponenty w „składnikach tkanki tekstowej” (Witosz 2009: 74), stąd relacja zachodzi też w drugą stronę – dyskurs przejawia się w stylu tekstu. W stylistyce dyskursu style dyskursów nie są postrzegane na zasadzie opozycji i rozłączności cech, ale jako skonwencjonalizowane wiązki właściwości stylowych uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi; w tych wiązkach pewne cechy mogą się powtarzać, ale każda wiązka jako całość jest niepowtarzalna. Style dyskursów nie podlegają też klasyfikacji, a raczej typologii z wykorzystaniem teorii prototypów i teorii podobieństwa rodzinnego. Oznacza to, że pomiędzy konwencjami stylowymi nie ma ostrych granic, mogą one być pod jakimś względem podobne, mieć pewne cechy identyczne. Style dyskursów to konstrukcje dynamiczne, zmienne, niejednorodne, nierzadko pełne paradoksów oraz łatwo poddające się interferencjom międzystylowym. Koncepcja ta pozwala bez problemu wyróżnić styl dydaktyczny, a właściwie styl dyskursu dydaktycznego/edukacyjnego, jako rozpoznawalny typ praktyki komunikacyjnej, sposób używania języka w tzw. społecznych sytuacjach edukacyjnych (zob. Nocoń 2011b). Specyfika tych sytuacji sprowadza się do: swoistej sceny (charakterystycznej społecznej przestrzeni komunikacyjnej, w której ten dyskurs jest usytuowany); specyficznych podmiotów wraz z przysługującymi im rolami komunikacyjnymi i stypologizowanymi układami łączącymi te role; swoistego zespołu realizowanych w tekście celów i funkcji; specyficznego zbioru gatunków typowych dla tego dyskursu; charakterystycznej tematyki, obrazu świata i aksjologii (Nocoń 2011b). 5.1.4. Styl dydaktycznych tekstów użytkowych Styl dydaktyczny, a właściwie styl(e) tekstów dydaktycznych/edukacyjnych, można usytuować także w obrębie tzw. stylu tekstów użytkowych. Zgodnie z koncepcją M. Wojtak (np. 2001a, 2005) styl tekstów użytkowych nie jest kolejną gałęzią w klasyfikacyjnym drzewku obok potocznego, urzędowego, publicystycznego itd. Może być postrzegany jako przekrój poziomy, tworzący płaszczyznę

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

115

stylistycznej dyferencjacji, przekraczającą granice tradycyjnie wyodrębnianych odmian stylistycznych (Wojtak 2001a: 40).

To typ stylu realizowany w gatunkach zaliczanych do wypowiedzi użytkowych, „które funkcjonują prymarnie poza literaturą, służąc określonym celom praktycznym” (Wojtak 2005: 133) – w przypadku gatunków dydaktycznych, np. podręcznika szkolnego (Nocoń 2009a), cele praktyczne sprowadzają się do stymulowania procesu nauczania-uczenia (się). Wariantami stylu tekstów użytkowych są zatem style gatunków wypowiedzi użytkowych, a analiza stylistyczna zmierza do odtworzenia norm stylistycznych typowych dla konkretnych gatunków tego typu wypowiedzi (Wojtak 2001a: 41). Tym samym koncepcja M. Wojtak łączy kategorię stylu z kategoriami tekstu i gatunku, i pozwala wyróżnić takie style, jak: styl podręcznika szkolnego, styl lekcji szkolnej, styl katechizmu, styl filmu edukacyjnego itd. 5.1.5. Język szkolny W literaturze spotkać można jeszcze termin język szkolny/uniwersytecki. Posługuje się nim A. Wilkoń (2002) na określenie jednej z odmian języka polskiego, obok takich, jak języki: prawny, religijny, prasy codziennej i periodyków, radiowy i telewizyjny, medyczny, instytucji urzędniczych itp. Status kategorii język szkolny/ uniwersytecki jest jednak niejasny – zdaje się funkcjonować na granicy socjolektu, profesjolektu i stylu funkcjonalnego.

5.2. Główne pojęcia – komunikacja dydaktyczna; dyskurs dydaktyczny/edukacyjny, tekst edukacyjny, styl dydaktyczny Styl dydaktyczny właściwy jest dla tekstów powstających w specyficznym obszarze komunikacji społecznej, którą określa się jako: edukacyjna, dydaktyczna, szkolna, lekcyjna. Zróżnicowane specyfikacje przymiotnikowe nie mają jednak charakteru synonimicznego (choć w niektórych pracach tak są traktowane), wskazują raczej na pewną terminologiczną nieostrość i kryjącą się pod nią zróżnicowaną kategoryzację zarówno samej przestrzeni komunikacyjnej, która nastawiona jest na edukowanie, jak i charakterystycznych dla niej kategorii językowo-tekstowo-stylowych. 5.2.1. Edukacyjność a dydaktyczność Dokonujące się współcześnie niezwykle dynamiczne przemiany kulturowo-cywilizacyjne znacznie poszerzyły sferę działalności edukacyjnej poza typowe formy zinstytucjonalizowane (przedszkole, szkoła, uniwersytet), do czego szczególnie przyczyniły się tzw. nowe media. O poszerzeniu semantyki leksemu edukacja na przełomie XX/XXI wieku pisze B. Guzik (2003) – jedna z wielu definicji (bardzo szeroka) przyjęta podczas konferencji UNESCO w Genewie w 1993 roku brzmi: Edukacja to realizacja programu ewolucji istoty ludzkiej w toku całego życia [podkr. J.N.] z myślą o integralnym rozwoju w zakresie umysłowym, fizycznym, afektyw-

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

116

Jolanta Nocoń

nym, moralnym, duchowym, proces obejmujący nie tylko przekazywanie wiedzy i umiejętności, szeroko pojętych wartości kultury, lecz także inspirowanie postawy twórczej, otwartej, samodzielności myślenia, zdolności do samokształcenia. To także sprzyjanie integracji jednostki w życiu kulturalnym, społecznym i ekonomicznym określonej wspólnoty, a tym samym przygotowanie rezerw ludzkich do jej wzbogacania (Guzik 2003: 18).

Na temat semantyki leksemów edukacja, edukacyjny zob. także Wiśniewska 2005. Obecnie edukacja nabrała charakteru bardziej zindywidualizowanego i zróżnicowała się, co spowodowało, że zachwiana została relacja synonimiczności między kategoriami edukacyjny i dydaktyczny, zwykle odnoszonymi do procesu edukacji dokonującego się w szkole. Stąd też Nocoń (2009a, 2011b) uznaje edukacyjność za kategorię znacznie szerszą niż dydaktyczność. Tę drugą odnosi jedynie do sformalizowanego lekcyjnego procesu kształcenia, zorganizowanego według zasad dydaktyki, czyli naukowej teorii i praktyki nauczania. Edukacyjność natomiast to cecha właściwa wszystkim społeczno-komunikacyjnym sytuacjom, którym przypisać można funkcję uczenia kogoś czegoś. Oznacza to, że przymiotnik edukacyjny jest hiperonimem dla przymiotnika dydaktyczny. Niemniej jednak nadal można mówić o pewnej płynności między ujmowaniem obu tych kategorii. 5.2.2. Komunikacja dydaktyczna Kategorią najszerszą, najbardziej ogólną i nadrzędną dla stylu dydaktycznego jest kategoria komunikacji dydaktycznej (lekcyjnej, szkolnej), z perspektywy której prowadzonych było i nadal jest wiele badań pedagogicznych, socjologicznych, psychologicznych, lingwistycznych, często na pograniczu tych dyscyplin. Można nawet mówić o próbach stworzenia dydaktycznej teorii komunikacji (Popiel-Popiołek, Kudra 2001). Natomiast jeśli chodzi o komunikację edukacyjną w szerokim rozumieniu, wykraczajacym poza szkołę, to w tym obszarze do tej pory nie prowadzono badań, które miałyby jakieś istotne teoretyczne znaczenie. Komunikację dydaktyczną definiuje się jako porozumiewanie się ucznia z nauczycielem (Żydek-Bednarczuk 1995: 93), „pewien typ komunikacji występujący w procesie kształcenia i wychowania szkolnego” (Popiel-Popiołek, Kudra 2001: 156). Termin ten nie jest jednak powszechny i jedyny – niektórzy badacze piszą o komunikacji szkolnej lub lekcyjnej, uznając, że są to bardziej adekwatne terminy dla nazwania pewnego typu społecznych sytuacji komunikacyjnych mających miejsce bądź na lekcji, bądź szerzej na terenie szkoły. Za prekursorską pracę na gruncie polskim, właściwie o orientacji pedagogicznej, a nie sensu stricto językoznawczej, poświęconą komunikacji lekcyjnej, należy uznać książkę E. Putkiewicz Proces komunikowania się na lekcji (1990). Przynosi ona opis wzorców komunikowania się nauczyciela z uczniami oraz uczniów ze sobą, a także lekcyjnych strategii komunikacyjnych i ich językowych wykładników, przy tym odwołuje się do uwarunkowań przedmiotowych, metodycznych, kulturowych i psychologicznych, wyjaśniających przebieg porozumiewania się między interlokutorami w trakcie lekcji szkolnej. E. Putkiewicz w następujacy sposób charakteryzuje komunikację lekcyjną: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

117

Praktyka komunikowania lekcyjnego jest realizowana w celowo wydzielonych miejscach i w określonym czasie. Charakteryzuje się więc swoistymi parametrami przestrzennymi, czasowymi i określonym repertuarem sytuacji społecznych. Cechuje ją bezpośredni kontakt nadawców i odbiorców przekazu oraz tożsamość czasu przekazywania i odbioru. Zasięg społeczny komunikatów jest raczej niewielki, a obieg informacji niezbyt szybki (Putkiewicz 1990: 10).

Opisowi procesu komunikowania się w klasie szkolnej z perspektywy socjologicznej poświęcona jest z kolei książka S. Mieszalskiego Interakcje w klasie szkolnej (1990). Dla lingwistycznych badań nad stylem dydaktycznym jest to praca o tyle ważna, że przedmiotem badań czyni lekcyjne zachowania językowe uczniów i nauczycieli i daje lingwistom socjologiczną interpretację i kategoryzację szkolnych interakcji społecznych. Jednym z wątków badawczych w pracach o proweniencji już czysto lingwistycznej poświęconych komunikacji dydaktycznej jest ustalenie wyznaczników tej komunikacji i cech ogólnie ją charakteryzujących. J. Kowalikowa uznaje szkołę za „bardzo swoiste środowisko komunikacyjne, odznaczające się wyrazistymi cechami, które przejawiają się w procesach porozumiewania się jego członków” (Kowalikowa 1994: 145). Wyróżniają ją: uczniowie i nauczyciele jako dwie grupy nadawców komunikujące się w układzie mieszanym (to on, zdaniem J. Kowalikowej, decyduje o „szkolności” komunikacji – inne możliwe układy mają charakter sekundarny); asymetryczność ról komunikacyjnych przypisanych partnerom interakcji; instytucjonalizacja zachowań językowych nauczycieli i uczniów będąca efektem konieczności przestrzegania określonych nakazów i konwencji (w części o genezie metodyczno-pedagogicznej); powtarzalność sytuacji komunikacyjnych prowadząca do stereotypizacji i wręcz rytualizacji; specyficzna interwałowość wyznaczana dzwonkiem szkolnym oraz podporządkowanie procesów komunikacyjnych realizacji celów edukacyjnych lekcji. Najważniejsze cechy komunikacji dydaktycznej według E. Popiel-Popiołek i A. Kudry (2001) to: perswazyjność nakłaniająca (zasadnicza funkcja realizowana jawnie, tzn. mająca stymulować ucznia, a nie nim manipulować); transmisyjność (efekt jednostronności komunikacji – tylko jedna strona czegoś się dowiaduje); charakter powinnościwy (nauczycielskie akty mowy są z zasady typu zadaniowego, operacyjnego, z wyraźną jednak współcześnie tendencją do przełamywania transmisyjności na rzecz partnerstwa komunikacyjnego, np. poprzez preferowanie tzw. aktywnych, kreacyjnych metod nauczania); konwencja dialogu-gry (ma swoją skonwencjonalizowaną dramaturgię, reguły i odgrywane role znane nauczycielowi i uczniom, mimo że nie zostały nigdzie sformułowane, a gra trwa aż „nie zostanie osiągnięty jej finał w postaci zrealizowania założonych przez nauczyciela celów dydaktyczno-wychowawczych” (Popiel-Popiołek, Kudra 2001: 158); znaczna konwencjonalizacja zachowań komunikacyjnych; metakomunikacyjność (sprowadzająca się do wyjaś­ niania nieporozumień językowych, poprawiania błędów, porządkowania dyskusji, sterowania linią tematyczną) oraz porozumiewanie się niewerbalne. Drugi wątek badawczy to typologizacja szkolnych sytuacji komunikacyjnych. Na przykład J. Kowalikowa (1994) uwzględnia m.in. następujące kryteria, według których porządkuje zarówno sytuacje komunikacyjne, jak i odpowiadające im formy porozumiewania się w szkole: charakter sytuacji komunikacyjnej (oficjalna i nieofiNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

118

Jolanta Nocoń

cjalna), rodzaj i liczba uczestników interakcji, struktura komunikatu oraz typ aktywności nadawców i odbiorców. Z kolei K. Wojtczuk (2002) zajmuje się wyłącznie szkolnymi sytuacjami komunikacyjnymi oficjalnymi i nieoficjalnymi, zaznaczając jednocześnie (podobnie jak Kowalikowa 1994), że raczej należałoby tu mówić o mniejszym lub większym stopniu ich oficjalności lub nieoficjalności. Za główną oficjalną szkolną sytuację komunikacyjną uznaje lekcję, a za nieoficjalną przerwę międzylekcyjną; inne sytuacje komunikacyjne na skali od najbardziej do najmniej oficjalnych to: posiedzenia rady pedagogicznej, wywiadówki, uroczystości szkolne, rozmowy nauczyciela z dyrektorem szkoły, komunikacja językowa w pokoju nauczycielskim oraz zajęcia pozalekcyjne (np. wycieczki szkolne). Komunikacji dydaktycznej poświęconych jest bardzo wiele prac pedagogicznych – zarówno monografii zespołowych, jak i artykułów. Niektóre z nich odwołują się do metod i kategorii lingwistycznych jako pomocniczych narzędzi badawczych. Szczególnie często podnoszony jest w tych pracach problem zakłóceń w tego typu komunikacji oraz jej niepożądane cechy z punktu widzenia nowych teorii pedagogicznych, np. pozorna dialogowość (zob. m.in. Mrózek 1995, 1998, 2000; Dudzikowa 1996; Maliszewski 2006). Zob. także Gajda, Słodzińska 1991; Synowiec 2005. 5.2.3. Dyskurs edukacyjny Od lat 90. ubiegłego wieku w badaniach stylistycznych nad tekstami edukacyjnymi wykorzystywać zaczęto kategorię dyskursu. Rozmycie, nieostrość definicyjna tego pojęcia znalazła swoje odbicie także w pracach poświęconych w mniejszym lub większym zakresie stylowi dydaktycznemu, co przejawia się w zróżnicowanej specyfikacji i kategoryzacji dyskursu (dyskursów) o funkcji nauczającej/formatywnej/ edukacyjnej. W zależności od definicji samego dyskursu (w prawie każdej pracy wychodzi się od zdefiniowania tego wieloznacznego pojęcia) i przyjętych parametrów wyodrębniania typów dyskursów wprowadza się takie terminy, jak: dyskurs szkolny, dyskurs dydaktyczny, dyskurs lekcyjny, dyskurs akademicki, dyskurs edukacyjny (a także ich pododmiany). Pierwszą poważną próbą na gruncie polskim zmierzenia się z kategorią dyskursu usytuowanego w przestrzeni edukacyjnej była monografia zbiorowa pt. Dyskurs edukacyjny (Ożdżyński, Rittel 1997), a w niej szczególnie artykuły J. Labochy, J. Ożdżyńskiego, T. Rittel i M. Zając. Uwaga należy się przede wszystkim tekstowi J. Labochy (1997), który przynosi opartą na zachodnich badaniach koncepcję dyskursu dydaktycznego jako jednego z typów dyskursów przekazujących wiedzę. To dyskurs, który: powstaje w sytuacjach nauczania lub szeroko rozumianego procesu kształcenia i przekazywania wiedzy; przekształca specjalistyczny dyskurs źródłowy tak, aby stał się zrozumiały dla niespecjalisty; charakteryzuje go interakcja nauczający – nauczany; jego celem komunikacyjnym jest przyswojenie wiedzy, a nie jedynie jej przekazanie. Już w tej publikacji było widać, że badacze nie są jednomyślni wobec kategorii dyskursu edukacyjnego. Obecnie można mówić nie tylko o dyferencjacji stanowisk i poglądów w tej kwestii, ale także o nieostrości, zachodzeniu na siebie, przenikaniu się różnych kategorii dyskursów o funkcji edukacyjnej. Widać ten problem m.in. w pracy B. Guzik (2003), w której tytule pojawia się dyskurs edukacyjny, a w tekście Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

119

używane są (często zamiennie) także takie terminy, jak: dyskurs szkolny, dyskurs lekcyjny, edukacyjny dyskurs szkolny, przy czym relacje i zależności między wyodrębnionymi kategoriami nie zawsze są wyraźne i przejrzyste. Kategorią centralną dla tej pracy wydaje się być dyskurs szkolny, który został zdefiniowany jako specyficzna forma przekazywania i nabywania szeroko, kulturowo rozumianej wiedzy: dyskurs szkolny pełni dwie funkcje: jest sposobem na rozwijanie i doskonalenie procesów myślowych i językowych oraz swoistym intrumentum pedagogicznym (...) ułatwiającym przekazywanie i przyswajanie kultury na podstawie zbioru reguł wyspecjalizowanej formy komunikowania. Tak rozumiany dyskurs stanowi większą całość, korzysta z zasad logiki: posługuje się bowiem argumentacją, wyjaśnieniem czy uzasadnieniem, ma charakter dialogiczny, określoną strukturę, kompozycję, która rozwija się i narasta w czasie (Guzik 2003: 37–38).

Terminem dyskurs szkolny posługuje się także M. Kawka (1999), choć rozumie to pojęcie trochę inaczej. To, jego zdaniem, typ komunikowania się nauczyciela z uczniami, specyficzny rodzaj wymiany wypowiedzi, którą konstytuują interakcje językowe, społeczne, psychologiczne i pragmatyczne zachodzące między jego uczestnikami, przy tym „Walor edukacyjny tak rozumianego dyskursu nie jest tu cechą w pełni relewantną i konstytutywną, aczkolwiek użyteczną i pożyteczną w jego rozpoznawaniu i klasyfikacji” (Kawka 1999: 27). O przynależności do dyskursu szkolnego decydują: miejsce (szkoła), specyficzni uczestnicy (nauczyciele i uczniowie) oraz „określony kod językowy obciążony funkcjami dydaktycznymi (edukacyjnymi), które ma realizować podczas lekcji – pewien szczególny rodzaj dialogu (rzadziej monologu), prowadzonego przez nauczyciela i uczniów” (Kawka 1999: 28). Także kategorii dyskurs edukacyjny nadawane jest wąskie lub szerokie znaczenie. W pierwszym przypadku utożsamia się ten typ dyskursu z dyskursem szkolnym, np.: „Dyskurs edukacyjny pojmuję jako proces komunikacji pomiędzy nauczycielem i uczniem/uczniami, jaki ma miejsce podczas szkolnych sytuacji komunikacyjnych, które wykrystalizowały się w środowisku szkoły” (Wojtczuk 2002: 299–300). Jest to definicja znacznie szersza niż przyjęta przez M. Kawkę (1999), gdyż obejmuje swoim zakresem także te szkolne sytuacje komunikacyjne (np. przerwy międzylekcyjne), w których wcale nie muszą być realizowane funkcje edukacyjne. Porządkuje zatem w sposób bardziej przejrzysty całą sferę komunikacji szkolnej, pozwala także wyodrębnić dyskurs lekcyjny jako jeden z typów dyskursu edukacyjnego (Wojtczuk 2002: 300). Pewien hierarchiczny porządek wprowadza także koncepcja H. Wiśniewskiej (2005), uznająca termin dyskurs edukacyjny za wieloskładnikowy hiperonim, którego szerokie znaczenie zawężają przydawki rodzajowe: szkolny, akademicki, lekcyjny, szkolny, kulturowy itd. Wszystkie wyodrębnione w ten sposób dyskursy są odmianami dyskursu edukacyjnego, obejmującego całokształt zdarzeń – osoby, miejsce, czas, zrytualizowane i sformalizowane działania, sprecyzowane cele i skutki – rozgrywających się w instytucjach edukacyjnych (Wiśniewska 2005: 109–110). Szerokie rozumienie dyskursu edukacyjnego, wykraczające poza usytuowanie w ramach edukacji zinstytucjonalizowanej, przyjmują A. Skudrzyk i J. Warchala (2002) – ich zdaniem dyskurs ten „może być widziany w szerokiej społecznej i kognitywnej perspektywie jako każda forma transmisji wiedzy z perspektywy eksperta do perspektywy nowicjusza w obrębie określonego horyzontu kognitywnego”, przy Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

120

Jolanta Nocoń

tym jest to rodzaj translacji na różnych poziomach z perspektywy nadawcy-eksperta na perspektywę odbiorcy-nowicjusza (Skudrzyk, Warchala 2002: 279–280). W ujęciu A. Skudrzyk i J. Warchali widać rozszerzenie koncepcji dyskursu dydaktycznego J. Labochy (1997) na nieszkolne przestrzenie komunikacji społecznej. Szeroki społeczny zakres dyskursu edukacyjnego przyjmuje także J. Nocoń (2009a, 2011b), której zdaniem w obrębie tego dyskursu znajdują się wszystkie sytuacje komunikacyjne, w których zachodzi proces włączania adepta we wspólnotę dyskursu. Za czynniki konstytuujące dyskurs edukacyjny (prototypowe) uznaje: „1) charakterystyczną interakcję nadawczo-odbiorczą typu specjalista – adept (z archetypowymi rolami nauczyciela i ucznia) oraz 2) funkcję edukacyjną, specyficzny cel komunikacyjny, który można określić jako dążenie jednej ze stron (nauczyciela) do spowodowania określonej zmiany osobowościowej u partnera interakcji” (Nocoń 2011b: 190). J. Nocoń przyjmuje ponadto, że dyskurs dydaktyczny jest zakresowo węższą kategorią niż dyskurs edukacyjny – to jego zinstytucjonalizowana odmiana wyróżniająca się znacznym sformalizowaniem (efekt podporządkowania zasadom dydaktycznej organizacji procesu kształecnia), regulatywnością (podporządkowanie szkolnym dokumentom programowym) oraz ściśle określonymi ramami czasoprzestrzennymi (Nocoń 2009a). Wprowadzenie kategorii dyskursu (edukacyjnego/dydaktycznego) pozwoliło rozszerzyć perspektywę badań stylistycznych nad tekstami edukacyjnymi o kategorie zewnątrztekstowe. Zob. także Miodunka, Ropa 1988; Grzmil-Tylutki 2007. 5.2.4. Tekst edukacyjny Jedna z koncepcji dyskursu utożsamia tę kategorię z tekstem, ale tekst bywa też traktowany jako element dyskursu (razem z kontekstem) oraz struktura, w której dyskurs znajduje swoją egzemplifikację. W tym węższym rozumieniu tekst edukacyjny to forma realizacji dyskursu edukacyjnego, przyjmująca postać mówioną lub pisaną (Wojtczuk 2002). Z kolei w trochę węższym zakresie, ograniczonym jedynie do tekstów pisemnych, widzi tę kategorię K. Gąsiorek (2011): Nazywam nim [tekst edukacyjny (dydaktyczny) – J.N.] występujące w komunikacji pisemnej takie całościowe struktury znakowe, konstrukcje werbalne, gotowe twory językowe, które przeznaczone są dla określonego kręgu odbiorców (dzieci – uczniów). Mają służyć edukacji (uczeniu się, nauczaniu, dydaktyce). Dla odbiorcy (w założeniu autorów) teksty te pełnią przede wszystkim funkcję poznawczą (reprezentatywną), czyli są środkiem komunikacji zakładającym przekazywanie i rozumienie (Gąsiorek 2011: 118–119).

K. Wojtczuk podejmuje próbę typologii tekstów edukacyjnych. Dzieli je na: teks­ ty występujące na lekcjach, teksty własne nauczycieli i uczniów oraz teksty cudze; w pierwszej grupie wyróżnia: 1) teksty mówione: prymarnie mówione spontaniczne i przygotowane, wtórnie mówione (prymarnie pisane, odczytane), stylizowane na język pisany, oraz 2) teksty pisane: prymarnie pisane nieprzeznaczone do wygłoszenia (np. notatki uczniowskie i nauczycielskie) i przeznaczone do wygłoszenia (np. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

121

konspekty wykładu), wtórnie pisane (prymarnie mówione, odczytane, np. dyktanda) i stylizowane na język mówiony (np. literackie dialogi w lekturach szkolnych) (Wojtczuk 2002: 300–301). 5.2.5. Styl dydaktyczny W najogólniejszym znaczeniu styl dydaktyczny definiuje się jako sposób używania języka w społecznych interakcjach komunikacyjnych o charakterze edukacyjnym (Nocoń 2009a: 191). W lingwistyce polskiej brak dobrej nominacji, która oddawałaby istotę tego stylu, takiej chociażby, jak w stylistyce czeskiej – najbliższe czeskiemu terminowi učebnί styl byłoby niezbyt zręczne w języku polskim imiesłowowe zestawienie styl „uczący/nauczający”. Tradycyjnie styl dydaktyczny wiązany jest wąsko tylko z przestrzenią edukacji zinstytucjonalizowanej, tzn. przede wszystkim ze szkołą, i uznawany za sposób wypowiadania się nauczycieli (na poziomie pewnej abstrakcji, a nie idiolektycznej konkretyzacji) w sytuacji lekcji szkolnej (w trakcie procesu kształcenia), a także uczniów, którzy, zdaniem E. Putkiewicz (1990), naśladują styl nauczyciela. Ostatnio styl ten bywa osadzany w komunikacyjnojęzykowej czasoprzestrzeni także szerzej i przypisywany wszystkim tekstom, które mogą być wykorzystywane w celach edukacyjnych (Nocoń 2011b).

5.3. Kierunki i metodologie badań nad stylem dydaktycznym W badaniach nad stylem dydaktycznym w Polsce da się wyróżnić cztery główne orientacje metodologiczne: funkcjonalną, pragmatyczną, tekstową i dyskursywną. Pojawiają się one w stylistyce polskiej w historycznym następstwie czasowym, następnie rozwijają się przez jakiś czas równolegle, czasami wzajemnie przenikają. Mimo tak zróżnicowanych podejść badawczych styl ten nie doczekał się do tej pory całościowej, spójnej charakterystyki jako pewna kategoria poznawcza, opisane zostały natomiast wybrane jego aspekty. Syntetyczną, choć skrótową prezentację dorobku badawczego nad stylem dydaktycznym/stylem dyskursu edukacyjnego w obrębie każdej z wyróżnionych orientacji metodologicznych znaleźć można w Nocoń 2011a. 5.3.1. Orientacja funkcjonalna Z perspektywy stylistyki funkcjonalnej opisane zostały takie właściwości i stylowe środki językowe, jak: struktury dyrektywne (głównie pytania i polecenia dydaktyczne – zob. np. Biłos 1992; Kojs 1994 i in.; Nocoń 1997), specyfika słownictwa (w tym terminologia, nasycenie wyrazami obcymi i strukturami nominatywnymi – zob. np. Jaworski 1989 i in.; Gajda, Słodzińska 1991; Słodzińska 1993; Biłos 1998) oraz stopień komunikatywności (czytelności) tekstów dydaktycznych, tzn. ich dostosowanie na poziomie leksyki i składni do możliwości percepcyjno-językowych odbiorcy-ucznia (zob. np. Gąsiorek 2007 i in.). W rezultacie uznano, że cechami stylu dydaktycznego są: terminologizacja, nominalizacja i uabstrakcyjnienie (o coraz większym natężeniu Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

122

Jolanta Nocoń

na kolejnych etapach kształcenia szkolnego – zob. Lachut 1984; Kida 1985; Gajda, Słodzińska 1991) oraz dyrektywność, co zbliża ten styl z jednej strony do stylu naukowego, z drugiej do normatywnego. Zwrócono także uwagę na zmienność stylu wypowiedzi dydaktycznych, jego wariantywność, spowodowaną dwoma przede wszystkim czynnikami: poziomem kompetencji odbiorcy-ucznia oraz przyjętym przez nadawcę-nauczyciela modelem organizacji procesu nauczania-uczenia się, a także na uwarunkowanie wyborów stylowojęzykowych funkcjami dydaktycznymi realizowanymi w tekstach edukacyjnych. Stąd też wiele badań sytuowało się na pograniczu lingwistyki i dydaktyki. 5.3.2. Orientacja pragmatyczna Przełom pragmatyczny w stylistyce zwrócił uwagę badaczy stylu dydaktycznego na kilka nowych problemów. W centrum zainteresowania znalazła się lekcja szkolna, a właściwie dialog lekcyjny, jako specyficzny typ interakcji dydaktyczno-komunikacyjnej oraz typowe dla niej środki językowo-stylowe służące realizacji określonych intencji, celów i funkcji pragmatycznych. Szczegółowego opracowania doczekały się przede wszystkim charakterystyczne dla lekcji szkolnej akty mowy oraz możliwe ich konfiguracje w toku lekcyjnych interakcji dialogowych – problematyce tej poświęconych zostało kilka monograficznych opracowań (np. Wojtczuk 1996; Skowronek 1999; Kawka 1999; Przybyla 2004). Poza lekcją opisu pragmatycznej struktury doczekały się jeszcze inne formy (niedydaktyczne) komunikacji w szkole: zebrania z rodzicami oraz konferencje rad pedagogicznych (Przybyla 2004). Dialog edukacyjny to jeden z najbardziej nośnych problemów także we współczesnej pedagogice (zob. Putkiewicz 1990; Rutkowiak 1992; Dudzikowa 1996; Śnieżyński 2001), przy tym w niektórych z tych badań wykorzystana została, często jako wspomagająca, metodologia pragmalingwistyczna (np. Cackowska 1998; Skulicz 1998). Z pedagogicznie zorientowanej charakterystyki lekcyjnych aktów mowy wyłania się pośrednio pewien obraz cech stylowych (w jakiejś mierze można by je za takie uznać) typowych dla tzw. tradycyjnego dialogu dydaktycznego (krytykowanego zresztą mocno przez pedagogów) – to m.in.: werbalizm, dominująca rola nauczyciela, mała spontaniczność, sterowanie tematyką, kontrolowanie wypowiedzi uczniów nie tylko pod względem treści, ale także i sposobu wypowiadania się oraz tzw. reprodukcyjność poznawcza (efekt nadużywania pytań odtwórczych oraz sądów o funkcji informacyjnej przekazujących gotową wiedzę). 5.3.3. Orientacja na tekst Przedmiotem zainteresowania w badaniach nad stylem dydaktycznym stał się w pewnym momencie sam tekst edukacyjny, jego wzorzec na wszystkich poziomach organizacji i tzw. tekstowe wykładniki stylu. Wśród podjętych problemów badawczych znalazły się m.in.: struktura tekstu dydaktycznego, jego architektonika, makrostruktura i superstruktura, także struktura tematyczna i typowe sposoby rozwinięć tematycznych, przy tym analizowane były nie tylko teksty nadawców-nauczycieli, ale także nadawców-uczniów (np. Wojtczuk 1996; Skowronek 1999; Bartosiewicz 2002; Nocoń 2006). Uwagę skierowano także na wzorce gatunkowe tekstów dydaktycznych oraz ich stylowojęzykowe eksponenNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

123

ty – zainteresowano się głównie dwoma podstawowymi gatunkami dydaktycznymi: lekcją i podręcznikiem szkolnym (np. Skowronek 1999; Nocoń 2009a), choć pojawiać zaczęły się też publikacje poświęcone nieszkolnym gatunkom o funkcji edukacyjnej (np. Wojtak 2001b). Prekursorskie dla stylistyki badania nad strukturą tekstów edukacyjnych to domena dydaktyki ogólnej. W publikacjach z tego obszaru znaleźć można nie tylko opisy struktury lekcji i podręczników szkolnych, ale także typologie i analizy różnego rodzaju tekstów dydaktycznych (m.in. Maziarz 1965; Parnowski 1976; Jagodzińska, Chmielewska 1980; Jagodzińska, Koszewska 1985; Okoń 1987). Kolejny obszar badawczy dydaktyki to ikonosfera o funkcjach edukacyjnych, jej typy, zadania i sposoby powiązania z tekstem werbalnym (np. Jagodzińska 1991 i in.). Na ten temat w ujęciu bardziej lingwistyczno-tekstologicznym zob. Nocoń 2009a. 5.3.4. Orientacja na dyskurs Badania nad stylem dydaktycznym z perspektywy stylistyki dyskursu, a właściwie nad stylem dyskursu edukacyjnego, znajdują się w fazie wstępnej. W przywołanej już publikacji Dyskurs edukacyjny (Ożdzyński, Rittel 1997) podjęta została próba wybiórczego opisu niektórych kategorii tego dyskursu (i stylu), a sześć kolejnych rozdziałów poświęcono: teoretycznym, psychologicznym, językoznawczym, kulturowym, dydaktycznym i logopedycznym aspektom dyskursu edukacyjnego. Do tej pory opisu (choć najczęściej nie w stopniu wyczerpującym) doczekały się następujące stylowe wyznaczniki dyskursu edukacyjnego: przestrzeń dyskursywna, podmioty dyskursu (autor, nadawca, adresat, odbiorca) i edukacyjne relacje nadawczo-odbiorcze, treść dyskursywna (tematyka, ideologia, obraz świata) oraz typowe rejestry stylistyczne (zob. Kawka 1999; Grzmil-Tylutki 2007; Nocoń 2009b, 2011b). Wśród zagadnień, którymi zainteresowali się badacze stylu i dyskursu edukacyjnego, znalazły się także wybrane strategie dyskursywne (np. Żydek-Bednarczuk, Zeler 1997; Wojtczuk 2002; Nocoń 2009a).

5.4. Cechy stylu dydaktycznego/ stylu dyskursu edukacyjnego Edukacyjność to kategoria stylowa o charakterze zewnątrzjęzykowym, a nie wewnątrzjęzykowym; nie jest przypisana systemowo do określonych środków językowych (jak np. naukowość do terminologii), ale realizuje się na poziomie dyskursu/ tekstu. Oznacza to, że dopiero pod wpływem kontekstowych czynników sytuacyjno-pragmatycznych ujawniające się w tekście dydaktycznym wybory językowo-stylowe nabierają edukacyjnej funkcjonalności. O ile zatem w języku brak specyficznych systemowych środków językowych, którym przysługiwałby kwalifikator stylowy edukacyjny, to niektóre środki językowe mają pewien potencjał edukacyjny, są w jakimś stopniu predysponowane do użycia w tekstach dydaktycznych.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

124

Jolanta Nocoń

5.4.1. Leksyka, fleksja, składnia Specyfika tekstu dydaktycznego na poziomie leksyki oraz struktur i kategorii gramatycznych to obszar badawczo stosunkowo słabo rozpoznany, niemniej możliwe jest wskazanie pewnych środków systemowych charakterystycznych dla tekstów edukacyjnych. Jeśli chodzi o leksykę (i frazeologię), będzie to przede wszystkim ten typ słownictwa, który nazywa pojęcia i kategorie poznawanego świata (zarówno terminy naukowe, jak i słownictwo specjalistyczne, ale i ogólne); także rzeczowniki i przymiotniki charakteryzujące, identyfikujące itp. nową dla ucznia rzeczywistość oraz słownictwo relacyjne (spójniki, konektory, przyimki) ukazujące zależności wewnątrz tej rzeczywistości (Lachut 1984; Kida 1985; Gajda, Słodzińska 1991). Wykorzystanie metod statystycznych pozwoliło na przykład ustalić, że teksty dla uczniów są nasycone (czasami aż za bardzo) terminologią specjalistyczną (naukową) i rzeczownikami abstrakcyjnymi, co świadczy o znacznej ich nominalizacji (zob. styl naukowy). Z kolei na poziomie środków systemowojęzykowych (fleksyjnych i składniowych) typowe dla tekstów edukacyjnych są: czasowa habitualność i omnitemporalność (Nocoń 2010a) oraz dwa typy zdań ze względu na ich modalność: zdania o modalności prawdziwościowej (w procesach nauczania-uczenia się przekazywana jest przede wszystkim wiedza pewna, sprawdzona i obiektywna) i zdania o modalności imperatywnej, za pomocą których nauczyciel steruje procesem poznawczym (Nocoń 2009a). Problem badawczy, któremu przyglądano się z większą uwagą, to terminologia i definicje w tekście dydaktycznym (np. Półchłopek 1977; Jaworski 1984 i in.; Słodzińska 1993; Szarugiewicz 1986; Porayski-Pomsta 1990; Nocoń 2009a). Jak do tej pory, badane były wyłącznie terminy i definicje podręcznikowe, a wśród opracowanych problemów szczegółowych, oprócz stopnia nasycenia tekstu dydaktycznego terminologią specjalistyczną (naukową), znalazły się także: formy definicji i zakres zawartej w nich wiedzy o świecie, progresja terminologii w kolejnych latach nauki szkolnej oraz stopień zbieżności terminologii szkolnej z naukową. W tekstach dydaktycznych wybory środków systemowojęzykowych obarczone są pewnymi ograniczeniami wynikającymi z konieczności dostosowania sposobu mówienia nadawcy-nauczyciela do poziomu kompetencji językowej odbiorcy-ucznia i do jego wiedzy o świecie. Różnice ujawniają się głównie na poziomie leksyki oraz struktur składniowych i opisywane przez tzw. wskaźnik czytelności (komunikatywności, zrozumiałości) tekstu (np. Gąsiorek 2007 i in.). Badania statystyczne ujawniły, że wiele tekstów dydaktycznych (pod tym kątem badane były wyłącznie teksty podręcznikowe) posiada indeksy czytelności znacznie odbiegające od obowiązującej normy dla odbiorcy w określonym wieku (zgodnie ze skalą Sigurda). Podkreśla się jednak, że tekst tego typu musi tę normę przekraczać, bo jego zadaniem jest nie tylko przekazywanie wiedzy, ale także rozwijanie kompetencji komunikacyjno-językowej ucznia. Problem tkwi w tym, że odstępstwo często jest tak znaczne, że przekaz staje się niezrozumiały. Ostatnio opublikowane wyniki badań pokazują tendencję odwrotną, równie niebezpieczną – infantylizację poziomu skomplikowania języka tekstów podręcznikowych w stosunku do wieku adresata (Okwiecińska 2007). Zob. także Zarębina 1984; Rittel 1990; Wojtczuk 1993.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

125

5.4.2. Akty mowy Edukacyjny potencjał przypisać można tym aktom mowy, których intencjonalność (wartość illokucyjna) jest zbieżna z funkcjami tekstów edukacyjnych. To przede wszystkim konstatacje przekazujące informacje poznawcze: definicje i wypowiedzenia definicyjnopodobne, identyfikacje, wyjaśnienia, wypowiedzi faktograficzne (stwierdzenia o stanie rzeczy, zdarzeniu, zależności), prawa naukowe, wypowiedzi normatywne itp. Realizacji funkcji edukacyjnej służą także dyrektywy, przede wszystkim: polecenia, pytania, instrukcje, normy postępowania, wskazówki; a także akty wartościowania (ewaluacje), które dostarczają informacji zwrotnej nauczycielowi i uczniowi o efektach uczenia (się): oceny pozytywne i negatywne, potwierdzenia i przeczenia oceniające, korekta, krytyka, aprobata i inne. Typologie edukacyjnych aktów mowy można znaleźć w: Wojtczuk 1996; Kawka 1999; Skowronek 1999; Przybyla 2004. Na przykład B. Skowronek wyróżnia następujące typy aktów lekcyjnych: orzekające, dyrektywne, wartościowania, etykiety językowej oraz zobowiązania i deklaratywne. Badane były wypowiedzi głównie lekcyjne, formułowane zarówno przez nauczycieli, jak i przez uczniów. Bogata podstawa materiałowa pozwoliła opisać pragmatyczną strukturę rozpoznanych typów aktów mowy w obrębie każdej z wyróżnionych grup, a także zbadać ich frekwencję w toku lekcji oraz rozkład pomiędzy nauczycielem a uczniami. Z badań wynika, że do najczęściej formułowanych aktów mowy należą asertywy i dyrektywy, a ich autorem jest głównie nauczyciel. Pragmatycznej strukturze tekstu dydaktycznego poświęcona jest m.in. praca K. Wojtczuk Zachowania językowe nauczycieli w sytuacji lekcji szkolnej (1996). Publikacja przynosi lingwistyczną charakterystykę dyskursu lekcyjnego, w tym typologię tekstów lekcyjnych. Zdaniem K. Wojtczuk lekcja to forma komunikacji edukacyjnej, mająca ustaloną strukturę w postaci ciągu aktów mowy o uporządkowanym przebiegu; można tu mówić o funkcjonującym w świadomości nadawców i odbiorców kulturowym scenariuszu-wzorcu pewnego typu zachowania społeczno-komunikacyjnego, na który składają się specyficzne mechanizmy językowe. Analiza pokazała, że styl wypowiedzi lekcyjnych charakteryzuje: dominacja impresywności wynikająca z przewagi sterujących aktów mowy, gra oficjalności z nieoficjalnością jako efekt wpływu odbiorcy na tekst nauczyciela i m.in. dążenia do łagodzenia kategoryczności wypowiedzi, znaczna redundancja tekstu ujawniająca się w postaci licznych reduplikacji, specyficzny metatekst o funkcji korekcyjnej i kontrolnej oraz nieustanne wartościowanie. Podobnie M. Kawka (1999) uznaje lekcję za konfigurację aktów mowy o funkcjonalnie uwarunkowanym układzie i następstwie aktów w jej toku. Z kolei dla O. Przy­byli (2004) lekcja jest makroaktem złożonym z mikroaktów o specyficznej strukturze i porządku, przy tym „akty mowy nauczyciela są mocno zróżnicowane i często – w ramach jednej wypowiedzi – łączą w sobie jednocześnie kilka aktów mowy” (Przybyla 2004: 92), tworzą tzw. sploty (sekwencje), wzajemnie się przenikające i o nieostrych granicach. Wiele prac dotyczyło dyrektywności uznanej za jedną z cech stylowych tekstów dydaktycznych, w tym przede wszystkim pytań i poleceń (lekcyjnych i w podręcznikach szkolnych) – zob. Biłos 1992; Kojs 1988 i in.; Nocoń 1997. Analizie poddane zostały m.in. ich struktura oraz typy tzw. operatorów jako wykładników funkcji Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

126

Jolanta Nocoń

poznawczej. Z wykorzystaniem metod statystycznych badano liczebność i rozkład poszczególnych typów operatorów w tekstach dydaktycznych, udział pytań i poleceń w strukturze lekcji i/lub podręcznika oraz proporcje między aktywnością pytaniotwórczą nauczyciela a uczniów. 5.4.3. Struktura tekstu Część badań nad strukturą tekstów edukacyjnych koncentrowała się na różnych aspektach, ogólnych lub bardziej szczegółowych, dialogu lekcyjnego, którego specyfikę M. Kawka określił w następujący sposób: • odbywa się w ściśle określonym środowisku społecznym, które cechuje stały i niezmienny podział ról językowych na role nauczyciela i ucznia; • charakteryzuje go zespół czynników społecznych, fizycznych i psychicznych związanych z osobami nadawcy i odbiorcy komunikatu; • ma szerokie tło komunikacyjne; • odbywa się w ściśle określonym miejscu i czasie – ma mniej lub bardziej stałe parametry czasowe i przestrzenne; • ma stałe konteksty pragmatyczne (wynikające z sytuacji i celu wypowiedzi), którymi są najczęściej: – ci sami uczestnicy (uczeń, uczniowie – nauczyciel), – stały, narzucony planem lekcji i często powtarzający się temat, – stereotypowość zachowań i ról oraz szkolny rytuał w zakresie sytuacji i zachowania językowego (Kawka 1999: 28–29). Oprócz pragmatycznej struktury lekcji (zob. 5.4.2.) opisana została także jej struktura dialogowa: charakterystyczne typy i układy replik lekcyjnych, sekwencje lekcyjnych wymian dialogowych oraz struktura pola tematycznego (Skowronek 1999). Badania doprowadziły do wyodrębnienia trzech podstawowych modeli strukturalnych tekstu lekcyjnego: monologowego teoretyczno-poznawczego (typowego dla lekcji historii, geografii i biologii), dialogowego werbalno-ikonicznego (lekcje matematyki, fizyki i chemii) oraz dialogowego werbalnego (np. lekcje języka polskiego) (Skowronek 1999: 169–170). Ponadto analiza wymian lekcyjnych pozwoliła opisać kilka charakterystycznych strategii dialogowych stosowanych przez nauczycieli (zob. Wojtczuk 1996; Kawka 1999), np.: pytanie do skutku, kompleksy pytań bliźniaczych i synonimicznych, pytania nawigacyjne (naprowadzające), echo nauczycielskie (powtarzanie wypowiedzi ucznia dosłowne lub sparafrazowane). Strategie te należą do najbardziej wyrazistych cech stylu dydaktycznego (w jego odmianie mówionej). Na temat dialogu lekcyjnego zob. także Synowiec 2005; Nocoń 2012. Kilka prac poświęconych zostało architektonice tekstów dydaktycznych, lekcyjnych i podręcznikowych, np. K. Wojtczuk (1996) wyodrębniła tekst lekcyjny główny i poboczny – na ten drugi składają się, jej zdaniem, akty oceny, korekty i autokorekty, M. Kawka (1999) scharakteryzował delimitacyjne formuły początku i końca lekcji, z kolei J. Nocoń (2006) pisała o wpływie nowych mediów na przestrzenną strukturę strony podręcznikowej. Należałoby jeszcze wspomnieć o badaniach nad: metateks­ tem lekcji szkolnej, w tym słynnym „powiedz to całym/pełnym zdaniem” (Kawka 1999); sposobami rozwinięć tematycznych typowych dla tekstów edukacyjnych o funkcji informacyjnej, np. rozwinięciem deskryptywnym, narracyjno-sprawozNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

127

dawczym i argumentacyjnym w wariancie wyjaśniającym (Przybyla 2004; Nocoń 2009a); oraz mechanizmami dialogizowania struktury tekstów podręcznikowych, tzn. nadawaniem im pozorów dialogowej wymiany (Nocoń 2009a). Za jedną z cech stylowych współczesnych tekstów podręcznikowych uznana została wizualizacja przekazywanych w nich treści, tzn. łączenie kodu werbalnego z ikonicznym, co powoduje, że teksty w podręcznikach stają się swoistą kompilacją fragmentów słownych i obrazowych. Jednym z podstawowych problemów badawczych okazał się być sposób scalania w planie treści tak odmiennych kodowo przekazów – J. Nocoń (2009a) wyodrębniła cztery możliwe relacje tego typu spotykane w tekstach podręcznikowych: komplementarną (słowo i obraz przekazują odrębne, dopełniające się znaczenia), ilustracyjną (obraz powtarza treść tekstu słownego), reproduktywną (słowo opisuje treść przedstawienia ikonicznego) i redundantną (słowo i obraz przekazują te same treści). Badania pokazały ponadto, że współczesne pisemne teksty dydaktyczne wykazują (słabą jak na razie) tendencję do grafizacji tekstu werbalnego, czyli do nadawania mu postaci struktury wizualno-przestrzennej, a także, że w pisemnych tekstach edukacyjnych w specyficzny sposób funkcjonują niektóre środki edytorsko-typograficzne (np. różnego typu wyróżnienia), których funkcja polega na orientowaniu ucznia w strukturze poznawczej tekstu (Nocoń 2009a). Do badań nad strukturą tekstu dydaktycznego wiele wnieśli też dydaktycy i pedagodzy, żeby wspomnieć chociażby koncepcję czterech składników strukturalnych wiedzy szkolnej (Okoń 1987), tzn. kategorii poznawczych służących do budowania w szkole wiedzy typu naukowego – te kategorie to: opis, wyjaśnienie, ocena i norma. Z perspektywy lingwistyki są to struktury językowe, które można uznać za typowe dla tekstu dydaktycznego w jego aspekcie kognitywnym. Należałoby przywołać także prace M. Jagodzińskiej (np. 1991) dotyczące rodzajów treści w tekście podręcznikowym i sposobów ich przedstawienia (opisowego, wyjaśniającego i wartościującego) oraz struktury tematyczno-informacyjnej tekstu dydaktycznego (liniowej, hierarchicznej i mieszanej). Zob. także Bartosiewicz 2002. 5.4.4. Czynniki dyskursywne Do najlepiej opracowanych czynników dyskursywnych wpływających na ukształtowanie językowo-stylowe tekstów edukacyjnych należy kategoria podmiotu (podmiotów): autora JA i odbiorcy TY (Grzmil-Tylutki 2007; Nocoń 2009b, 2011b). Zdaniem H. Grzmil-Tylutki (2007) teksty tego typu mają wielu autorów: autora bezpośredniego (twórcę tekstu) oraz współautorów pośrednich – autorów programów nauczania, koncepcji dydaktycznych, teorii naukowych, tekstów źródłowych i in., a w przypadku podręczników także recenzentów, wydawców, redaktorów technicznych itp. Stąd też autor bezpośredni uwikłany zostaje w sieć relacji międzypodmiotowych ograniczających jego swobodę jako twórcy tekstu, co znajduje odbicie w tekście. J. Nocoń (2009b) opisuje dwie kategorie podmiotów-nadawców w tekstach edukacyjnych: zewnętrznego autora tekstu i wewnętrznego autora w tekście, podmiot wypowiadający się, specyficzną figurę tekstu podlegającą różnorodnym kreacjom, oscylującym „między całkowitą przezroczystością, poprzez różny stopień uobecnienia, aż do osobliwej identyfikacji z odbiorcą” (Nocoń 2009b: 255). W innych publikacjach wskazuje się także na wielość ról komunikacyjnych przypisywanych wewnątrztekstowemu nadawcy-nauczycielowi: źródło wiedzy, przewodnik do wiedzy, doradca, Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

128

Jolanta Nocoń

komentator świata, organizator procesu poznawczego, weryfikator tego procesu i in. (Nocoń 2011b). Każda z ról determinuje wybór określonych strategii językowo-komunikacyjnych, np. nastawionych na sukces lub komunikację (Żydek-Bednarczuk, Zeler 1997) czy też na „mówienie-o-rzeczy” lub „mówienie-do-ucznia” (Nocoń 2009a). Ponieważ dla dyskursu edukacyjnego charakterystyczny jest brak własnej treści dyskursywnej, stąd też dyskurs ten, nastawiony na transmisję, a nie wytwarzanie wiedzy (Skudrzyk, Warchala 2002; Nocoń 2011b), zapożycza ją z innych dyskursów, głównie z dyskursu naukowego. Wiedza ta przekazywana jest uczniowi w specyficznie przebiegającym procesie translokacji z innego(-ych) dyskursu(-ów) do dyskursu dydaktycznego według określonych zasad, strategii, metod itp. W rezultacie można mówić o ukształtowaniu się swoistego szkolnego obrazu świata, w zależności od etapu kształcenia oscylującego między obrazem naukowym a potocznym (Gajda 1990). J. Nocoń (2009a) stawia tezę, że obraz świata w tekstach edukacyjnych wyróżnia się kontaminacją naukowości i potoczności, w różnych proporcjach, zależnie nie tylko od wieku ucznia, ale i realizowanej koncepcji dydaktycznej. Za naukowością przemawia: racjonalność i empiria w przedstawianiu rzeczywistości poznawanej przez ucznia, obiektywizm, prawdziwość podlegająca naukowemu dowodzeniu, systemowe porządkowanie elementów świata w postaci typologii i klasyfikacji, pojęciowa abstrakcyjność (terminologizacja), ścisłość i precyzja, pozbawienie uczuciowości; z kolei potoczność ujawnia się m.in. w: strukturyzacji wiedzy w kolekcje, jej fragmentaryczności (wybiórczości i nieciągłości), dowodzeniu doświadczeniowym i egzemplifikacjom „z życia”, opisywaniu zamiast nazywaniu, używaniu języka ogólnego zamiast naukowego. Z kolei J. Labocha (1997) wyróżnia pierwotny (naukowy) i wtórny (dydaktyczny) obraz świata – drugi jest uproszczeniem pierwszego i powstaje jako wynik eksplikacji, interpretacji i innych operacji językowych przekształcających prymarną wiedzę specjalistyczną, tak aby była dostępna specyficznemu odbiorcy (Labocha 1997: 35). Najmniej opracowanymi czynnikami dyskursywnymi kształtującymi styl teks­ tów dydaktycznych są czas i przestrzeń. O niektórych typach relacji przestrzennych między nauczycielem a uczniami w klasie szkolnej pisze np. Kawka (1999), ale bez uwzględnienia stylotwórczych implikacji.

5.5. Gatunki tekstów dydaktycznych/edukacyjnych 5.5.1. Typologia gatunków dydaktycznych/edukacyjnych Jak dotąd nie została opracowana wyczerpująca typologia gatunków dydaktycznych/edukacyjnych. Pewną próbę podjęła Nocoń (2013), genologiczny charakter ma też podział tekstów dydaktycznych przytoczony we fragmencie 5.2.4. (Wojtczuk 2002). J. Nocoń (2013) za kryterium typologiczne przyjęła sposób wpisania funkcji edukacyjnej we wzorzec gatunkowy i na tej podstawie wyodrębniła: 1) gatunki prymarnie edukacyjne, z podziałem na funkcjonujące w sferze zinstytucjonalizowanych Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

129

dyskursów edukacyjnych (np. lekcja, konwersatorium, wykład, warsztaty, lektorat, ćwiczenia, podręcznik szkolny, podręcznik/skrypt akademicki, zeszyt ćwiczeń, zbiór zadań, czytanka) oraz w innych dyskursach (np. katecheza, katechizm, pogadanka nauczająca, edukacyjna gra komputrowa, telewizyjny program edukacyjny, film edukacyjny, artykuł edukacyjny, edukacyjna strona www); 2) gatunki z funkcją edukacyjną towarzyszącą innym funkcjom, w dwóch możliwych relacjach: jako funkcja równorzędna lub drugorzędna (np. anegdota pouczająca, przypowieść, kazanie, artykuł/film popularnonaukowy, literatura parenetyczna, gnoma, moralitet, satyra, bajka, powieść tendencyjna, gatunki tekstów literackich dla młodego odbiorcy, poradniki, instrukcje). 5.5.2. Szkolne i akademickie gatunki dydaktyczne (prymarnie edukacyjne) Większość gatunków dydaktycznych to makrogatunki, przyjmujące formę kolekcji gatunków i realizujące się w przekazie mówionym, pisanym lub mówiono-pisanym (Nocoń 2013). Tylko niektóre z nich doczekały się jak dotąd bardziej lub mniej wyczerpującego opisu genologicznego. Z perspektywy lingwistycznej nie został opracowany m.in. wzorzec tekstowy lekcji szkolnej, jednego z dwóch (obok podręcznika szkolnego) podstawowych gatunków dydaktycznych; istnieje natomiast bogata literatura dydaktyczna opisująca modele metodyczne różnych typów lekcji. Nie oznacza to, że tego problemu nie podejmowano w ogóle – opisane zostały niektóre wybrane aspekty struktury tekstu lekcyjnego (zob. podrozdział 5.4.2. i 5.4.3.). Przedmiotem licznych opracowań o zróżnicowanej orientacji metodologicznej, z przewagą ujęć pedagogiczno-metodycznych nad lingwistyczno-genologicznymi, był podręcznik szkolny (np. Koszewska 1980; Synowiec 2007). Zajmowano się m.in.: funkcjami edukacyjnymi podręcznika, powiązaniami między funkcjami a strukturą tekstu oraz zadaniami podręcznikowymi (zob. rozdz. 5.4.2.). Do wcześniejszych polskich prac opisujących m.in. wzorzec stylowy podręcznika szkolnego (jeszcze bez tej terminologii) należą: Maziarz 1965 oraz Parnowski 1976. Cz. Maziarz zalicza podręcznik do piśmiennictwa naukowego i przypisuje mu takie specyficzne cechy języka i stylu, jak: rzeczowość, jednoznaczność, jasność, ścisłość, abstrakcyjność i nasycenie terminologią (Maziarz 1965: 30). Szereg zagadnień z zakresu teorii podręcznika szkolnego podejmował W. Okoń (np. 1987), który jest autorem najpopularniejszej typologii funkcji dydaktycznych podręcznika (wymienia ich cztery: informacyjną, badawczą, transformacyjną i samokształceniową). W pracach W. Okonia znaleźć można także klsyfikację odmian tzw. podręcznika właściwego (są to: podręcznik uniwersalny, systematyczny, do ćwiczeń i zajęć praktycznych oraz programowany) oraz kryteria do analizy i oceny wartości dydaktycznej podręczników. Istnieje też znaczna liczba artykułów o wyraźnej orientacji stylistyczno-tekstologicznej podejmujących takie tematy, jak: architektonika podręcznika szkolnego, jej komponenty i segmenty tekstowe, dialogowość i monologowość tekstu podręcznikowego czy też jego ikonizacja. Zdarzają się też prace, w których przedmiotem opisu jest język podręczników szkolnych (np. Ozga i Ozga 2000; Stasiak-Śliwińska 2002). Analizie podręcznika szkolnego z perspektywy genologiczno-lingwistycznej poświęcona jest książka J. Nocoń Podręcznik szkolny w dyskursie dydaktycznym – tradycja i zmiana (2009a). W pracy tej został opisany wzorzec gatunkowy podręczniNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

130

Jolanta Nocoń

ka szkolnego w czterech aspektach: pragmatycznym, strukturalnym, poznawczym i stylowojęzykowym. Autorka postawiła sobie za cel także pokazanie przeobrażeń, jakim podlega współcześnie ten gatunek tekstu. Opis przemian wewnątrzgatunkowych zobrazowany został za pomocą pięciu par dychotomicznie zestawionych cech tekstu podręcznikowego: struktura liniowa – struktura rozgałęziona, świat odtwarzany – świat odkrywany, przedmiotowa monologowość – podmiotowa dialogowość, styl jednorodny – styl hybrydowy, werbalizm – wizualizacja. Badania materiałowe pokazały, że współczesne polskie podręczniki są kompilacją realizacji mieszczących się między wyznaczonymi w tych parach pozycjami skrajnymi. Zob. także Rypel 2009a. Spośród odmian gatunkowych podręcznika szkolnego opisu doczekał się podręcznik multimedialny (Walat 2004), ale tylko w niewielkim stopniu opracowanie to ma charakter genologiczny. Znacznie większą wartość przedstawia monografia Z. Budrewicz (2003) poświęcona tzw. wypisom, „czytaniom”, „wyczytom”, czytankom, czyli antologiom lektur do czytania na lekcjach języka polskiego (materiałem opracowania były podręczniki tego typu wydane w okresie międzywojennym) oraz czytance literackiej – gatunkowi tekstu, który obok innych, typowo literackich, składał się na podręcznikową kolekcję tekstów do czytania dla uczniów. Autorka wymienia następujące cechy gatunkowe czytanki literackiej: 1) krótki utwór pisany, o różnych wyznacznikach literackości; 2) specjalnie napisany lub wtórnie zaadaptowany dla uczniów; 3) w planie treści i w planie wyrażania zorientowany na możliwości percepcyjne ucznia na konkretnym etapie jego rozwoju umysłowego i psychospołecznego; 4) mimo autonomicznej struktury będący elementem zbioru podobnych tekstów w nadrzędnych ramach podręcznika szkolnego; 5) jeden ze środków szkolnego procesu dydaktyczno-wychowawczego, co określa jego tematykę i aksjologię (Budrewicz 2003: 245–246). O czytance szkolnej zob. także Inglot 1997. Inne gatunki dydaktyczne w dyskursie zinstytucjonalizowanym, które poddane zostały pogłębionej refleksji genologicznej, to wykład akademicki (Ożdżyński 1997) oraz dyktando (Wojtczuk 2011). W polimorficznej szkolnej przestrzeni komunikacyjnej istnieją nie tylko gatunki o funkcjach edukacyjnych; są wśród nich także: gatunki urzędowe, np. zebrania z rodzicami, konferencje rady pedagogicznej (Przybyla 2004); prawno-dyrektywne, np. podstawa programowa i program nauczania (Rypel 2010), plan wynikowy, projekt lekcji, plan lekcji, regulamin szkolny; ewaluacyjne, np. arkusz egzaminacyjny; potoczne, np. rozmowa na przerwie; tzw. formy wypowiedzi, czyli gatunki, które są przedmiotem czynnego poznania przez ucznia, np. rozprawka (Tabisz 2006). Przedstawiona tu typologia jest niepełna – problem ten wymaga dopiero opracowania, podobnie jak większość wymienionych gatunków szkolnych. 5.5.3. Nieszkolne gatunki o funkcjach edukacyjnych W ostatnim czasie zaczęły być publikowane teksty, których autorzy podejmują się opisu edukacyjnych funkcji gatunków spoza sfery szkolnej komunikacji dydaktycznej. Np. o tzw. modlitewnej pedagogice we współczesnych modlitewnikach pisze Wojtak (2011) – funkcja edukacyjna ma tu charakter formacyjny i katechetyczny i ujawnia się poprzez realizację takich intencji, jak m.in.: nadanie życiu ludzi stosownego kierunku i perspektywy, kreowanie wzorców osobowych jako pewnych ideałów, ustalanie hierarchii wartości, uczenie, jak się modlić. Oglądu z perspektyNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

131

wy edukacyjnej doczekały się także inne gatunki dyskursu religijnego, w tym przypowieść (Grzmil-Tylutki 2007) oraz katecheza i katechizm (Przybylska, Przyczyna (red.) 2008). Liczne analizy edukacyjnego nacechowania tekstów nieszkolnych znajdują się w dwóch opublikowanych tomach z serii Język a Edukacja (Nocoń, Skowronek (red.) 2012; Nocoń, Tabisz (red.) 2013). Są wśród nich: teksty literatury dla dzieci (Gąsiorek 2012; Niesporek-Szamburska 2012), poezja z podręczników szkolnych (Olszewska 2012), felietony literackie (Machnicka 2013), artykuły prasowe (Lechowicz 2013), film animowany (Trysińska 2013), film dokumentalny (Burzka-Janik 2013), a nawet etykiety na tekstyliach (Troszczyńska-Nakonieczna 2013). Spośród innych publikacji należałoby tu wspomnieć jeszcze o artykule Wojtak (2001b) poświęconym analizie genologicznej przewodnika po przyrodniczej ścieżce dydaktycznej. Zob. także w tej publikacji 15.5.6. Styl katechetyczny.

5.6. Zróżnicowanie wewnątrzstylowe i warianty stylu 5.6.1. Paradoksy stylu dydaktycznego Z badań nad stylem dydaktycznym wynika, że jest to styl niejednorodny, hybrydowy, polimorficzny, konkretyzujący się w licznych wariantach. Czynnikami sprawczymi różnicującymi odmiany stylowe są tu składniki bliższego i dalszego konteks­ tu, w tym: sytuacja kulturowa, koncepcja edukacji, teoria nauczania, styl interakcji, charakter treści poznawczej itp. (Nocoń 2009a). Wariantywność tego stylu związana jest także z etapem kształcenia, a właściwie z poziomem rozwoju psychofizycznego odbiorcy-ucznia, oraz z przyjętym przez nadawcę-nauczyciela modelem organizacji procesu nauczania-uczenia się. Ze względu na cechy stylowe, jest to styl niejednorodny, sytuujący się na pograniczu wielu stylów. Dla prototypowego wzorca stylowego charakterystyczna jest oficjalność, asymetryczność nadawczo-odbiorcza, schematyzacja, stereotypizacja, a nawet rytualizacja zachowań językowych jako efekt ich powtarzalności oraz dyrektywna aktywność nauczyciela i reaktywna ucznia (Kowalikowa 1994). Jednocześnie styl dydaktyczny ma wiele cech identycznych ze stylem naukowym (np. abstrakcyjność, obiektywizm, terminologizacja), a w różnych realizacyjnych wariantach upodabnia się do stylu potocznego (m.in. konkretność, kolokwialność, nieoficjalność, emocjonalność, subiektywizacja), bywa też podobny do stylu popularnonaukowego (przystępność) i stylu tekstów medialnych (sugestywność, perswazyjność) (Nocoń 2009a). 5.6.2. Style interakcji edukacyjnych Jednym z czynników wpływających na wariantywność stylu dydaktycznego jest sposób budowania relacji nadawczo-odbiorczych w dyskursie edukacyjnym. Zagadnieniem tym interesowali się przede wszystkim pedagodzy i psychologowie, mniej językoznawcy. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

132

Jolanta Nocoń

W literaturze przedmiotu opisywane są dwa antagonistyczne wzorce komunikowania się nauczyciela z uczniami na lekcji: autorytarny, zw. też dyrektywnym, apodyktycznym, i współpracujący, inaczej partnerski, demokratyczny (np. Putkiewicz 1990; Guzik 2003): W dyskursie partnerskim relacje między nauczycielem a uczniami przebiegają na płaszczyźnie wzajemnego porozumienia i chęci nawiązania dialogu, chociaż w różnym zakresie i stopniu. Zależy to od zespołu: w niektórych nauczyciel pełni bardziej dominującą rolę, wkłada więcej wysiłku w rozwijanie aktywności uczniowskiej, w innych natomiast jest bardziej słuchaczem, tylko sporadycznie włącza się w dyskurs, uzupełnia i koryguje tok myślowy uczniów. Pojawia się też dyskurs apodyktyczny, w którym nauczyciel przemawia do uczniów z pozycji wyższości, często reaguje zbyt impulsywnie, co źle wpływa na charakter i przebieg dyskursu lub czyni go nieefektywnym (Guzik 2003: 38–39).

Stylami interakcji edukacyjnych z perspektywy psychologicznej zajmowała się A. Brzezińska (np. 1996). W swojej typologii wyodrębniła trzy modele interakcyjne, przyjmując za kryterium typ relacji łączącej nauczyciela i uczniów: dwa przedmiotowe, w których jedna ze stron pełni funkcję instrumentalną wobec drugiej (model spontanicznej aktywności ucznia i dostosowującej się do niej aktywności nauczyciela oraz model zaplanowanej aktywności nauczyciela i kierowanej przez niego aktywności ucznia) i jeden dwupodmiotowy (model skoordynowanej aktywności nauczyciela i ucznia). Model drugi odpowiada stylowi autorytarnemu, a trzeci partnerskiemu.

5.6.3. Styl przedmiotowy i styl podmiotowy Na zróżnicowanie stylu dydaktycznego wpływ ma także charakterystyczna dla dyskursu edukacyjnego podwójna orientacja: z jednej strony na przedmiot kształcenia (to, co jest poznawane; treść nauczania), z drugiej na podmiot kształcenia (tego, kto jest uczony; ucznia). Stąd biorą się dwa wzorce stylowe „mówienia do ucznia o rzeczy” (Nocoń 2009a): przedmiotowy (ad rem) i podmiotowy (ad hominem). Pierwszy z nich cechuje skoncentrowanie na przekazie treści kształcenia, dominacja funkcji poznawczej, podawczość oraz depersonalizacja i stąd zbliżenie do stylu teoretycznonaukowego; drugi to styl nastawiony na potrzeby i możliwości poznawcze ucznia-podmiotu, zdialogizowany, perswazyjny, stawiający przystępność informacyjną ponad ścisłość przekazu.

5.6.4. Styl wypowiedzi nauczyciela i styl wypowiedzi ucznia W badaniach nad językiem i stylem wypowiedzi nauczyciela i ucznia powszechnie akceptowana jest teza, że styl dydaktyczny jest stylem nauczyciela, „a uczeń jest zwykle jego wiernym naśladowcą w mówieniu lub wtórnie posługuje się językiem swojego środowiska rodzinnego albo społecznego” (Kawka 1999: 8). To, że można jednak mówić o specyficznym stylu uczniowskim, zdają się potwierdzać niektóre badania nad tekstami pisanymi przez uczniów w szkole (zob. referaty z konferencji z serii Z badań nad kompetencją językową i komunikacyjną dzieci i młodzieży opu-

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

133

blikowane w „Studiach Pragmalingwistycznych” 2002, 2005, 2008, 2010; także Skudrzyk 2005; Nocoń 2010b; Skudrzyk, Warchala 2010). Większość prac podejmuje temat wypowiedzi nauczycieli i uczniów niezależnie od siebie, koncentrując się przy tym na dwóch aspektach: systemowojęzykowym i normatywnym. Ta druga orientacja dominuje w badaniach nad językiem i stylem uczniowskim – istnieje na ten temat bogata literatura (nie będzie tu przywoływana), która mówi raczej o problemach z językiem i stylem niż o cechach stylu wypowiedzi tworzonych przez uczniów w sytuacjach edukacyjnych. Analizowane są głównie teksty pisane na lekcjach języka polskiego, a celem opracowań jest ocena poziomu sprawności językowej autorów tych tekstów, której rozwijanie jest jednym z głównych zadań edukacji polonistycznej. Zdarzają się prace wnoszące pewne informacje o nauczycielskim i uczniowskim wariancie stylu dydaktycznego. Na przykład K. Wojtczuk (2002) pisze o coraz większej interferencji oficjalności i nieoficjalności językowej oraz poszerzaniu się nieoficjalnego komunikowania się w sytuacjach lekcyjnych, tak w języku nauczycieli, jak i uczniów. Jej zdaniem posługiwanie się formami z repertuaru stylu potocznego i innych odmian polszczyzny (gwary, slangi, w tym młodzieżowy) może mieć dwie motywacje: 1) jest to swoista stylizacja językowa wypowiedzi lekcyjnych; 2) jest to efekt niskich kompetencji językowych nadawcy (Wojtczuk 2002: 298–299). Za przyczynę stylizacji na nieoficjalność uznaje się: 1) strategię „ożywiania” lekcji (Czarnecka 1991); 2) ujawnianie się w szkole współczesnej sytuacji kulturowej ciążącej ku demokratyzacji i partnerstwu (Gis 1998); 3) cechy idiostylu (Wojtczuk 2002). Na temat oficjalności i nieoficjalności w komunikacji edukacyjnej zob. także m.in.: Zarębina 1984; Boniecka 1985; Bortniczek 2000; Zgama 2000. Z tym zagadnieniem związane jest też zjawisko wulgaryzacji wypowiedzi lekcyjnych (np. Bortnowski 1992). Interesujące spostrzeżenia przynoszą prace A. Skudrzyk (2005) oraz J. Warchali, A. Skudrzyk (2010), które poświęcone są kulturowym aspektom tzw. piśmienności uczniów. Na podstawie analizy tekstów szkolnych mówi się tu o systemowych zmianach w sposobie ukształtowania wypowiedzi uczniowskich (i to nie tylko w sytuacjach szkolnych) i takich zjawiskach-procesach, jak: synestezja jako zasada teks­ totwórcza wypowiedzi pisanych, pisanie jak mówienie, analfabetyzm funkcjonalny, nowa tekstowość. Autorzy prac dużo uwagi poświęcają także analizie kodu, jakim posługują się uczniowie, wyodrębniając za B. Bernsteinem kod rozwinięty i kod ograniczony (na ten temat także np. Soliński 1983). Istnieje też kilka prac podejmujących wybiórczo pewne tematy szczegółowe w jakimś stopniu charakteryzujące warianty i cechy stylu nauczyciela i/lub ucznia, np. (w dużym wyborze): nagłówki wypowiedzi uczniowskich (Pawłowska 1993), substytucja wzorców tekstowych (Wiśniewska 2001), formuły incipitowe w tekstach uczniowskich (Starz 2002), stylizacja na język pisany uczniowskich tekstów mówionych (Podracki, Małachowska 2002), etyka słowa w języku młodzieży (Rypel 2009b) czy też wzorce stylowe aktualizowane w tekstach pisemnych licealistów (Nocoń 2010b). W obszar zainteresowań stylem wypowiedzi uczniowskich wpisuje się także lingwistyka edukacyjna (Rittel 1994a, 1994b), czyli teoria i metodologia badań lingwoedukacyjnych koncentrująca się na funkcjach edukacyjnych języka oraz diagnozowaniu języka (w tym stylu) ucznia na każdym etapie kształcenia. Charakterystyczne dla tej koncepcji jest procesualne i dynamiczne ujęcie stopni i zakresu nabywania przez ucznia w procesie edukacyjnym różnorodnych kompetencji okołojęzykowych. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

134

Jolanta Nocoń

5.7. Kierunki badań nad stylem dydaktycznym/stylem dyskursu edukacyjnego w pierwszej połowie XXI wieku Styl dydaktyczny/styl dyskursu edukacyjnego to nadal interesujący i nie do końca wyeksploatowany przedmiot badań stylistycznych. Tym bardziej wart naukowej uwagi, że jest to jeden z tych obszarów językoznawstwa, któremu nie można zarzucić braku stosowalności. To wiedza społecznie bardzo potrzebna – wyniki badań powinny służyć przede wszystkim kształceniu przyszłych nauczycieli, ale także być wykorzystywane do rozpoznawania uwarunkowań i przyczyn dysfunkcji w przebiegu i rezultatach nauczania-uczenia się – proces ten dokonuje się przecież w aktach komunikacji werbalnej (Nocoń 2011a: 121).

Na koniec należałoby zatem spróbować wskazać przynajmniej najważniejsze kierunki i tematy przyszłych badań nad tym stylem, nie zapominając przy tym, że powinny to być ujęcia interdyscyplinarne – ze względu na usytuowanie w specyficznej społecznej przestrzeni komunikacyjnej wymagają od badacza dobrej orientacji m.in. metodycznej, dydaktycznej, pedagogicznej i psychologicznej. 5.7.1. Białe plamy, nowe tematy Wśród nie do końca wyczerpanych zagadnień badawczych wymienić należałoby przede wszystkim opis wzorców gatunkowych szkolnych tekstów dydaktycznych – niewiele z nich znalazło do tej pory swoją genologiczną egzemplifikację – oraz opis dynamiki dokonujących się w nich przemian wewnątrzgatunkowych. Nadal interesującym i słabo opracowanym problemem są także teksty edukacyjne funkcjonujące poza zinstytucjonalizowanym dyskursem dydaktycznym, a przede wszystkim sposób wpisania w ich wzorzec gatunkowy funkcji edukacyjnej oraz jej aktualizacja w realizacjach tekstowych. Na opracowanie czeka styl nieszkolnych interakcji edukacyjnych, a także styl e-dyskursu edukacyjnego i nowe gatunki powstające w elektronicznej przestrzeni kulturowo-komunikacyjnej (np. portal edukacyjny, edukacyjna strona www). Ponadto niezwykle interesującym zagadnieniem jest korelacja między zmianami zachodzącymi we współczesnej kulturze a przemianami stylu/dyskursu dydaktycznego/edukacyjnego. Należałoby także przyjrzeć się, w jaki sposób przeprowadzona na przełomie XX i XXI wieku gruntowna reforma programowa w polskiej szkole wpłynęła na „zinstytucjonalizowany” styl dydaktyczny. Istotna byłaby odpowiedź na pytanie, czy i na ile takie fundamentalne hasła reformy, jak: podmiotowość, antropocentryzm, holizm i integracja zmieniły styl komunikowania się nauczyciela z uczniami na lekcji szkolnej. 5.7.2. Nowe metodologie Należałoby spodziewać się także wykorzystania potencjału nowych metodologii badawczych, do tej pory niestosowanych kompleksowo do badań nad stylem dydaktycznym/stylem dyskursu edukacyjnego. Szczególne możliwości badawcze, pozwalające spojrzeć na ten styl z innej niż do tej pory perspektywy, wydają się tkwić w nie Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

135

dość dotychczas wyeksploatowanej stylistyce dyskursu, a także w stylistyce kognitywnej, KAD (krytycznej analizie dyskursu) czy też lingwistyce kulturowej.

Literatura Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., 2009, Tekstologia, Warszawa. Bartosiewicz D., 2002, Komunikacyjna funkcja wykładników spójności tekstu, Warszawa. Biłos E., 1992, Wypowiedzenia pytajne w nauczaniu języka polskiego, Częstochowa. Biłos E., 1998, Słownictwo szkolnego języka dydaktycznego, Częstochowa. Boniecka B., 1985, Przejawy potoczności w pytaniach nauczycieli, PorJ, z. 1. Bortniczek M., 2000, Słownictwo uczniowskie w nieoficjalnej komunikacji szkolnej, w: Mrózek R. (red.), Język w przestrzeni edukacyjnej, Katowice. Bortnowski S., 1992, Jedenaste: Nie używaj w mowie szkolnej wyrazów sprośnych i wulgarnych, „Polonistyka”, nr 6. Brzezińska A., 1996, Jak dobrze uczyć? Analiza porównawcza modeli kształcenia, „Polonistyka”, nr 10. Budrewicz Z., 2003, Czytanka literacka w gimnazjum międzywojennym. Geneza, struktura, funkcje, Kraków. Burzka-Janik M., 2013, Funkcja edukacyjna filmu dokumentalnego, w: Nocoń J., Tabisz A. (red.), Język a Edukacja 2. Tekst edukacyjny, Opole. Cackowska M., 1998, Komunikacja jako wyznacznik systemu nauczania, w: Mrózek R. (red.), Kultura. Język. Edukacja, t. 2, Katowice. Czarnecka U., 1991, Przymus i ograniczenia społeczne w użyciu języka uczniowskiego, w: Porayski-Pomsta J. (red.), Zagadnienia komunikacji językowej dzieci i młodzieży, Warszawa. Dudzikowa M. (red.), 1996, Nauczyciel – uczeń. Między przemocą a dialogiem: obszary napięć i typy interakcji, Kraków. Gajda S., 1982, Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, Warszawa–Wrocław. Gajda S., 1990, Wprowadzenie do teorii terminu, Opole. Gajda S., 1993, Styl naukowy, w: Bartmiński J. (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, Wrocław. Gajda S., 2010, Szkolna edukacja językowa na tle współczesnej sytuacji lingwoedukacyjnej, w: Nocoń J., Łucka-Zając E. (red.), Uczeń w świecie języka i tekstów, Opole. Gajda S. (red.), 1995, Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Gajda S., Słodzińska A., 1991, Struktura językowa podręcznika, w: Chrząstowska B. (red.), Podręczniki literatury w szkole średniej wczoraj-dziś-jutro, Poznań. Gąsiorek K., 1990, Czytelność podręczników szkolnych w związku z rozwojem słownictwa uczniów, „Z teorii i praktyki dydaktycznej języka polskiego”, PraceŚl, t. X. Gąsiorek K., 1991, Komunikatywność (czytelność) podręczników literatury a język uczniów w szkole średniej, w: Chrząstowska B. (red.), Podręczniki literatury w szkole średniej wczoraj-dziś-jutro, Poznań. Gąsiorek K., 2007, Wskaźnik czytelności podręczników dla klas I–III szkoły podstawowej w ujęciu diachronicznym, w: Synowiec H. (red.), Podręczniki do kształcenia polonistycznego w zreformowanej szkole – koncepcje, funkcje, język, Kraków. Gąsiorek K., 2012, Teksty edukacyjne z zakresu wiedzy o języku i ich znaczenie dla kształcenia językowego dzieci w wieku wczesnoszkolnym, w: Nocoń J., Skowronek B. (red.), Język a Edukacja 1. Kształcenie językowe, Opole. Gis A., 1998, Komunikacja językowa w szkole, w: Kwiatkowska-Ratajczak M., Wysłouch S. (red.), Konteksty polonistycznej edukacji, Poznań.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

136

Jolanta Nocoń

Grzmil-Tylutki H., 2007, Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu, Kraków. Guzik B., 2003, Powinnościowy model języka w dyskursie edukacyjnym, Kraków. Inglot M., 1997, Czytanka, w: Żabski T. (red.), Słownik literatury popularnej, Wrocław. Jagodzińska M., 1991, Obraz w procesach poznania i uczenia się, Warszawa. Jagodzińska M., Chmielewska E., 1980, Analiza treści podręcznikowych, w: Koszewska B. (red.), Z badań nad podręcznikiem szkolnym, Warszawa. Jagodzińska M., Koszewska B. (red.), 1985, Rola obrazowych i słownych przedstawień treści w podręczniku, Warszawa. Jaworski M., 1984, W sprawie terminologii stosowanej w szkole, PorJ, z. 7. Jaworski M., 1988, Badania nad terminologią stosowaną w szkole, PorJ, z. 1. Jaworski M., 1989, Terminy i pojęcia w programach i podręcznikach szkoły podstawowej. Koncepcja i wyniki badań, Warszawa. Jaworski M. (red.), 1990, Terminologia stosowana w programach i podręcznikach szkoły podstawowej, Warszawa. Kawka M., 1999, Dyskurs szkolny. Zagadnienia języka, Kraków. Kida J., 1985, Z badań nad słownictwem podręczników i zasobem leksykalnym uczniów, Rzeszów. Klemensiewicz Z., 1982, O różnych odmianach współczesnej polszczyzny, w: tenże, Składnia, stylistyka, pedagogika językowa, Warszawa. Kojs W., 1988, Zadania dydaktyczne w nauczaniu początkowym, Katowice. Kojs W., 1994, Pytania i polecenia w kształceniu systematycznym. Analiza operatorów, Katowice. Koszewska B. (red.), 1980, Z badań nad podręcznikiem szkolnym, Warszawa. Kowalikowa J., 1994, Formy komunikacji językowej w szkole. W kręgu faktów i postulatów, w: Gajda S., Nocoń J. (red.), Kształcenie porozumiewania się, Opole. Labocha J., 1997, Dyskurs jako proces przekazywania wiedzy, w: Ożdżyński J., Rittel T. (red.), Dyskurs edukacyjny, Kraków. Lachut Cz., 1984, Charakterystyka słownictwa podręczników do nauki o języku w klasie IV szkoły podstawowej, „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Językoznawstwo”, t. IX, Opole. Lechowicz I., 2013, Profile równości na rynku pracy w prasie feministycznej i ich funkcja edukacyjna, w: Nocoń J., Tabisz A. (red.), Język a Edukacja 2. Tekst edukacyjny, Opole. Machnicka V., 2013, Felietony Bolesława Prusa jako teksty służące wychowaniu i nauczaniu rodaków, w: Nocoń J., Tabisz A. (red.), Język a Edukacja 2. Tekst edukacyjny, Opole. Maliszewski W.J. (red.), 2006, Komunikowanie społeczne w edukacji – dyskurs nad rolą komunikowania, Toruń. Masłowski J., 1966, O zadaniach i trudnościach polonisty, adiustatora przyrodniczych tekstów naukowych, JP, z. 2. Maziarz Cz., 1965, Rola podręcznika w kierowaniu samokształceniem, Warszawa. Mieszalski S., 1990, Interakcje w klasie szkolnej. O społecznym funkcjonowaniu nauczyciela i uczniów w szkole podstawowej, Warszawa. Miodunka W., Ropa A., 1988, Tekst, kontekst, sytuacja. Społeczne uwarunkowania dyskursu szkolnego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. XXXII, Łódź. Mrózek R. (red.), 1995, Kultura. Język. Edukacja, Katowice. Mrózek R. (red.), 1998, Komunikacja. Dialog. Edukacja, Cieszyn. Mrózek R. (red.), 2000, Język w przestrzeni edukacyjnej, Katowice. Niesporek-Szamburska B., 2012, Współczesny wiersz dla dzieci – nowy styl edukacji językowej, w: Nocoń J., Skowronek B. (red.), Język a Edukacja 1. Kształcenie językowe, Opole. Nocoń J., 1997, Polecenia i pytania w podręcznikach do nauki o języku, Opole. Nocoń J., 2006, Wpływ nowych mediów na architektonikę tekstu dydaktycznego, w: Mazur J., Rzeszutko-Iwan M. (red.), Teksty kultury. Oblicza komunikacji XXI wieku 2, Lublin. Nocoń J., 2009a, Podręcznik szkolny w dyskursie dydaktycznym – tradycja i zmiana, Opole.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

137

Nocoń J., 2009b, Autor tekstu i autor w tekście dydaktycznym, w: Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), Język i styl twórcy w kręgu badań współczesnej humanistyki, Zielona Góra. Nocoń J., 2010a, Stylistyczne aspekty temporalizacji w tekście dydaktycznym, JP, z. 3. Nocoń J, 2010b, Styl(e) wypowiedzi pisemnej licealistów, „Studia Pragmalingwistyczne”, t. II, Warszawa. Nocoń J., 2011a, Badania nad stylem dydaktycznym w Polsce, „Stylistyka”, t. XX. Nocoń J., 2011b, Stylistyczne aspekty dyskursu edukacyjnego, w: Sokólska U. (red.), Odmiany stylowe polszczyzny dawniej i dziś, Białystok. Nocoń J., 2012, Dialog lekcyjny w perspektywie lingwistycznej, w: Kossakowska-Jarosz K., Nocoń J. (red.), Filologiczny widnokrąg. Obrazy stare i nowe, Opole. Nocoń J., 2013, Dyskurs edukacyjny i jego społeczny zasięg, w: Nocoń J., Tabisz A. (red.), Język a Edukacja 2. Tekst edukacyjny, Opole. Nocoń J., Skowronek B., Tabisz A. (red.), 2012, Język a Edukacja 1. Kształcenie językowe, Opole. Nocoń J., Tabisz A. (red.), 2013, Język a Edukacja 2. Tekst edukacyjny, Opole. Okoń W., 1987, Podstawy wykształcenia ogólnego, Warszawa. Okwiecińska A., 2007, Wskaźniki czytelności podręczników dla szkół ponadpodstawowych a wskaźniki czytelności wypowiedzi uczniowskich na tle porównawczym, w: Synowiec H. (red.), Podręczniki do kształcenia polonistycznego w zreformowanej szkole – koncepcje, funkcje, język, Kraków. Olszewska B., 2013, O wierszach w wybranych podręcznikach szkolnych. Zaduma nad ich statusem i funkcjami, w: Nocoń J., Tabisz A. (red.), Język a Edukacja 2. Tekst edukacyjny, Opole. Ozga J., Ozga K., 2000, Język podręczników szkolnych (na przykładzie biologii do klasy I gimnazjum), w: Szpila G. (red.), Język a komunikacja 1, Kraków. Ożdżyński J., 1997, Niektóre cechy dyskursu edukacyjnego (na przykładzie wypowiedzi wykładowej), w: Ożdżyński J., Rittel T. (red.), Dyskurs edukacyjny, Kraków. Ożdżyński J., Rittel T. (red.), 1997, Dyskurs edukacyjny, Kraków. Parnowski T., 1976, Merytoryczne i edytorskie problemy podręczników, Warszawa. Pawłowska R., 1993, Struktura i funkcje nagłówków wypowiedzi uczniowskich, w: Dudzik M. (red.), Kształcenie językowe w szkole, t. 7, Wrocław. Podracki J., Małachowska M., 2002, Uczniowski tekst mówiony w sytuacji oficjalnej, w: Porayski-Pomsta J. (red.), Czynności tworzenia i rozumienia wypowiedzi, „Studia Pragmaling­ wistyczne”, t. III, Warszawa. Polański E., Synowiec H., 1995, Badania nad językiem uczniów i jego zróżnicowaniem, w: Mrózek R. (red.), Kultura, język, edukacja, t. 1, Katowice. Popiel-Popiołek E., Kudra A., 2001, O specyfice komunikacji dydaktycznej, w: Habrajska G. (red.), Język w komunikacji, t. 3, Łódź. Porayski-Pomsta J., 1990, Uwagi o systemie terminologicznym stosowanym w kształceniu językowym w szkole podstawowej, PorJ, z. 4. Półchłopek H., 1977, Z badań nad słownictwem terminologicznym w podręcznikach dla klas V–VIII szkoły podstawowej, „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Językoznawstwo”, Opole. Półchłopek H., 1980, Słownictwo terminologiczne podręczników języka polskiego dla klas V–VIII szkoły podstawowej, „Z teorii i praktyki dydaktycznej języka polskiego”, PraceŚl, t. III. Przybyla O., 2004, Akty mowy w języku nauczycieli, Katowice. Przybylska R., Przyczyna W. (red.), 2008, Język katechezy, Tarnów. Putkiewicz E., 1990, Proces komunikowania się na lekcji, Warszawa. Rittel T., 1990, Język komunikacji szkolnej, PorJ, z. 9–10. Rittel T., 1994a, Podstawy lingwistyki edukacyjnej, Kraków. Rittel T., 1994b, Metodologia lingwistyki edukacyjnej, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

138

Jolanta Nocoń

Rittel T., 1997, Słowo w dyskursie edukacyjnym na temat wartości, w: Ożdżyński J., Rittel T. (red.), Dyskurs edukacyjny, Kraków. Rutkowiak J. (red.), 1992, Pytanie, dialog, wychowanie, Warszawa. Rypel A., 2009a, Współczesny podręcznik – wybrane problemy ewolucji gatunku, „Białostockie Archiwum Językowe”, nr 9. Rypel A., 2009b, Etyka słowa w języku młodzieży szkolnej. Rozważania nie tylko lingwistyczne, w: Ożóg K. (red.), Język żyje. Rzecz o współczesnej polszczyźnie, Rzeszów. Rypel A., 2010, Podstawa programowa, program nauczania... Niezbadane gatunki dyskursu edukacyjnego – rozpoznanie problemu, w: Bartwicka H. (red.), Język, tekst, kultura, Bydgoszcz. Skowronek B., 1999, O dialogu na lekcjach w szkole średniej. Analiza pragmatyczno-językowa, Kraków. Skudrzyk A., 2005, Czy zmierzch kultury pisma? O synestezji i analfabetyzmie funkcjonalnym, Katowice. Skudrzyk A., Warchala J., 2002, Dyskurs edukacyjny a kompetencja interakcyjna, w: Porayski-Pomsta J. (red.), Czynności tworzenia i rozumienia wypowiedzi, „Studia Pragmalingwistyczne”, t. III, Warszawa. Skulicz D., 1998, Język dialogu w edukacji wczesnoszkolnej, w: Kojs W., Mrózek R. (red.), Komunikacja. Dialog. Edukacja, t. 1, Cieszyn. Słodzińska A., 1993, Terminologia w podręcznikach szkolnych dla klasy III i IV szkoły podstawowej, „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Językoznawstwo”, t. XIV, Opole. Soliński W., 1983, O szkolnych „językach”. Zarys problematyki, w: Dudzik M. (red.), Kształcenie językowe w szkole, t. 2, Wrocław. Starz R., 2002, Sposoby rozpoczynania tekstów swobodnych przez uczniów klasy czwartej szkoły podstawowej, w: Porayski-Pomsta J. (red.), Czynności tworzenia i rozumienia wypowiedzi, „Studia Pragmalingwistyczne”, t. III, Warszawa. Stasiak-Śliwińska M., 2002, Język popularnonaukowy w podręcznikach wydanych po 1999 roku, w: Miodek J., Zaśko-Zielińska M. (red.), O trudnym łatwo, Wrocław. „Studia Pragmalingwistyczne”, t. III (2002), IV (2005), V (2008), II (2010). Synowiec H., 2005, O porozumiewaniu się w szkole, w: Bartmiński J., Majer-Baranowska U. (red.), Bariery i pomosty w komunikacji językowej Polaków, Lublin. Synowiec H. (red.), 2007, Podręczniki do kształcenia polonistycznego w zreformowanej szkole – koncepcje, funkcje, język, Kraków. Szarugiewicz P., 1986, Schemat definicji pojęć i terminów gramatycznych w podręcznikach szkolnych do nauki o języku, w: Wiśniewska H. (red.), Schemat w kształceniu literackim i językowym, Lublin. Śnieżyński M., 2001, Dialog edukacyjny, Kraków. Tabisz A., 2006, Kompetencja tekstotwórcza uczniów na przykładzie rozprawki, Opole. Troszczyńska-Nakonieczna W., 2013, Etykiety jako teksty intersemiotyczne o funkcji edukacyjnej, w: Nocoń J., Tabisz A. (red.), Język a Edukacja 2. Tekst edukacyjny, Opole. Trysińska M., 2013, Film animowany jako tekst o wtórnej funkcji edukacyjnej, w: Nocoń J., Tabisz A. (red.), Język a Edukacja 2. Tekst edukacyjny, Opole. Walat W., 2004, Podręcznik multimedialny. Teoria – Metodologia – Przykłady, Rzeszów. Warchala J., Skudrzyk A., 2010, Kultura piśmienności młodego pokolenia, Katowice. Wilkoń A., 2000, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice. Wilkoń A., 2002, Spójność i struktura tekstu, Kraków. Wiśniewska H., 2001, Substytucja tekstowa – uczniowska strategia pisania form wypowiedzi, w: Witosz B. (red.), Stylistyka a pragmatyka, Katowice. Wiśniewska H., 2005, Dyskurs edukacyjny jako neologizm w nauczaniu integrującym, w: Kozak-Czyżewska E., Zyboł D., Kępa B. (red.), Współczesne tendencje rozwoju pedagogiki wczesnoszkolnej, Kielce.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



5. Styl dydaktyczny – styl dyskursu dydaktycznego

139

Witosz B., 2009, Dyskurs i stylistyka, Katowice. Wojtak M., 2001a, Pragmatyczne aspekty analiz stylistycznych tekstów użytkowych, w: Witosz B. (red.), Stylistyka a pragmatyka, Katowice. Wojtak M., 2001b, Strategie dyskursywne w pewnym typie tekstu dydaktycznego, w: Habrajska G. (red.), Język w komunikacji (3), Łódź. Wojtak M., 2005, Genologia tekstów użytkowych, w: Czermińska M. (red.), Polonistyka w przebudowie. Literaturoznawstwo – wiedza o języku – wiedza o kulturze – edukacja, t. 1, Kraków. Wojtak M., 2011, Współczesne modlitewniki w oczach językoznawcy. Studium genologiczne, Tarnów. Wojtczuk K., 1993, Język nauczycieli w świetle badań lingwistycznych, Siedlce. Wojtczuk K., 1996, Zachowania językowe nauczycieli w sytuacji lekcji szkolnej, Siedlce. Wojtczuk K., 2002, Gra oficjalności i nieoficjalności językowej jako zasada organizacji dyskursu edukacyjnego, w: Porayski-Pomsta J. (red.), Czynności tworzenia i rozumienia wypowiedzi, „Studia Pragmalingwistyczne”, t. III, Warszawa. Wojtczuk M., 2012, Dyktando jako gatunek tekstu językowego. Próba opisu, w: Nocoń J., Skowronek B. (red.), Język a Edukacja 1. Kształcenie językowe, Opole. Zając M., 1997, Niektóre psychologiczne aspekty badań nad dyskursem edukacyjnym, w: Ożdżyński J., Rittel T. (red.), Dyskurs edukacyjny, Kraków. Zarębina M., 1984, Słownictwo wypowiedzi oficjalnych (dialogowych) w środowisku szkolnym (analiza statystyczna), „Z teorii i praktyki dydaktycznej języka polskiego”, PraceŚl, t. V. Zdunkiewicz-Jedynak D., 2008, Wykłady ze stylistyki, Warszawa. Zgama B., 2000, Zachowania językowe ucznia w sytuacji oficjalnej (na podstawie prac pisemnych dzieci wczesnoszkolnych z Orawy), w: Mrózek R. (red.), Język w przestrzeni edukacyjnej, Katowice. Żydek-Bednarczuk U., 1995, Komunikacja dydaktyczna na lekcjach języka polskiego, „Z teorii i praktyki dydaktycznej języka polskiego”, PraceŚl, t. XIV. Żydek-Bednarczuk U., 2001, Typy, odmiany, klasy... tekstów. W poszukiwaniu kryteriów, w: Witosz B. (red.), Stylistyka a pragmatyka, Katowice. Żydek-Bednarczuk U., Zeler B., 1997, Strategia i komunikacja w dyskursie edukacyjnym, w: Ożdżyński J., Rittel T. (red.), Dyskurs edukacyjny, Kraków. Skróty JP – „Język Polski” PorJ – „Poradnik Językowy” PraceŚl – „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Elżbieta Dąbrowska

6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

6.1. Styl i literatura w perspektywie nowych doświadczeń: języka, stylistyki, literackości Zróżnicowany pejzaż sztuki literackiej, jej wielostylowy i wielogatunkowy obraz, zwraca uwagę zarówno jako pole gry tradycyjnych i nowatorskich form przekazu, jak też wyrazistych i zatartych swoistości wypowiedzi artystycznych. Ów stan zmiennej, a nierzadko też traconej równowagi (efekt „płynnej rzeczywistości”, jakby powiedział Zygmunt Bauman) ujawnia jednocześnie szczególną sytuację literatury, która w rozmaity sposób reaguje na „nowe czasy i nowe języki” (Jędrzejko (red.) 1998), ale też w rozmaity sposób określa się jej stylowy charakter w coraz bardziej niestabilnym „świecie literackości” (Nycz 1993). Jeśli bowiem spojrzeć na styl artystyczny z perspektywy historycznej, to z jednej strony widać, jak krystalizujące się „wiązki dominant” odpowiadają za daną postać stylu artystycznego (Skubalanka 1984), ale też jak wyróżniają one literaturę piękną spośród nieliterackich stylów języka: potocznego, naukowego, publicystycznego, urzędowego, religijnego... (Gajda 1995a). Wskazuje się zatem artystyczne właściwości w ogóle (szczególna wielofunkcyjność, estetyczne komunikowanie i poznawanie „nieznanych aspektów rzeczywistości”, „niezwykłe zagęszczenie znaczeń”), ale zawsze poprzez relacje stałych i zmiennych dominant biorących udział w dookreśleniach własności stylowych (Skubalanka 1984: 15; Wilkoń 1999, 2002). Stąd możliwe jest wyróżnianie cech typowych (style epok/gatunków/ grup literackich/dyskursów) i cech indywidualnych – owych szczególnych znaków stylu autora (język osobniczy) czy dzieła literackiego (w związku z tym zob. kolejne roczniki „Stylistyki” i „Stylu Artystycznego”). Odkrywanie powtarzalnych i niepowtarzalnych (swoistych/oryginalnych) wartości stylowych dzieła (dzieł) pisarza, językowo-stylistycznych cech odróżniających „kształt pisarstwa artystycznego konkretnej jednostki twórczej – od dokonań innych autorów” (Kostkiewiczowa 1976: 275) – staje się sposobem uchwycenia zarówno lingwistycznej specyfiki wypowiedzi (Brzeziński (red.) 1988; Skubalanka 2006; Kowalewska-Dąbrowska 2009; Sławkowa 2009), jak też jej literacko-kulturowych kodów i konwencji, zróżnicowanych aksjologii i „interpretacji w języku” (Puzynina 1990, 1992; Maćkowiak 2003; Pajdzińska 2005; Bogołębska 2006, 2009). Zauważa się jedNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

142

Elżbieta Dąbrowska

nocześnie, że podobieństwa i różnice językowe w dziele literackim „mają charakter wewnętrzny i zewnętrzny – układ zewnętrznych różnic można uznać za motywacje elementów językowych dzieła, układ wewnętrznych cech funkcjonalnych – za kompozycję językową tekstu” (Skubalanka 1995: 9). Analizy tego typu układów, zwłaszcza zaś relacji języka, stylu i semantyki, znajdują rozwinięcie w teoretyczno-praktycznych ujęciach rozmaitych „postaci znaczenia”. W tym także wpływu zróżnicowanych koncepcji semantycznych (od nowoczesnych po ponowoczesne) na style opisu, konkretyzacji i interpretacji tekstu artystycznego (Mayenowa 2003; Okopień-Sławińska 1985; Sławiński 2000; Szymutko 2002; Sławkowa 2008: ewolucyjne pokazanie zmiany). Na pewno różnice w ujmowaniu „językowej struktury” dzieła literackiego wpływają zarówno na pojmowanie wartości stylowych (efekt: wyboru/kombinacji/funkcji), jak też na rozmaicie rozwijany dyskurs teoretyczny, którego motywem dynamicznym staje się pytanie o „literackość”. W przejściu od formalnych koncepcji „sztuki jako chwytu” („dezautomatyzacja” i „wytrącanie” słowa ze zwykłej mowy, jak uczy rosyjska szkoła formalna), do kategorii „języka funkcjonalnego” i intensyfikacji funkcji poetyckiej (Jakobson 1976) zwraca uwagę różnica między praktyczną funkcją języka (referencjalną/informacyjną) a „samozwrotną” (autoreferencyjną) akcją słowa poetyckiego („patrz, to ja język”), jego estetycznym byciem „wśród znaków i struktur” (Mukařovsky 1970; Sławiński 2000 (1974); Stankiewicz 1996). Z tego też powodu mówi się o „wtórnym języku” sztuki, nadbudowanym nad językiem naturalnym (Łotman 1984), ale też o tekstach literackich „podległych komunikacyjnym kodom, regulującym praktykę dyskursywną na całym obszarze kultury” (Nycz 1996: 11). Tak złożony i zróżnicowany „pejzaż semiotyczny” (Eco 1996) coraz bardziej dziś wzmacnia antropologiczna perspektywa słowa – pisma – sztuki słowa (Godlewski (red.) 2003; Godlewski 2008) 6.1.1. Styl artystyczny w literackiej komunikacji Można powiedzieć, że język funkcjonalny nie tylko odmienia stylowe typologie (Skubalanka 1984; Wilkoń 1989, 2000), ale funkcjonuje także jako kategoria „integrująca w badaniach stylistycznych” (Gajda 1995: 25, 2001, 2005). Również w wyniku zmieniających się koncepcji języka i stylu, ich funkcji i metod opisu (Grzegorczykowa 2001). Jeśli więc teorię literatury funduje się na komunikacyjnej teorii wypowiedzi, to ten punkt widzenia wpływa na sytuację dzieła literackiego, na inny język opisu literackiej sztuki (Okopień-Sławińska 1988). Charakterystyczne dla tej zmiany przeformułowania („od metod zewnętrznych i wewnętrznych do komunikacji literackiej”) kładą nacisk na szczególny tryb użycia języka w dziele literackim, jego uwarunkowania historyczno-społeczne i związek z kulturą wypowiedzi („antyformalistyczność”). Jednocześnie, takie „zakotwiczenie dzieła stanowi podstawowy warunek, umożliwiający przedstawienie jego cech szczególnych, tych, które decydują o swoistości literatury i pozwalają wyodrębnić ją spośród innych przekazów językowych” (Głowiński 1992a: 15). Istotną rolę spełnia tutaj wskazanie aktywnego repertuaru tradycji (dalsza/bliższa) i konwencji literackich działających w tekście (retoryczne/gatunkowe/historyczne), ale też wiedza o tym, co dzieje się w przestrzeni interakcji: Dzieło – język – tradycja (Sławiński 2000 (1974)), jak rozrasta się „biografia słowa” w historycznoliterackich kontekstach, ale, jak można też powiedzieć (pragmaNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

143

tycznie) – w rozmaitych sytuacjach użycia słowa (zdarzenie tekstu/zdarzenie lektury). Dzieło widziane z komunikacyjnej perspektywy jawi się więc jako swoista „sfera napięć”, całość, „w której nie ma elementów «zewnętrznych» i «wewnętrznych» między tekstem a tym, co tekstem w dosłownym znaczeniu nie jest (...)” (Głowiński 1998: 14). Nie odbierając zatem literaturze jej swoistości, nie izoluje się jej sztucznie „od tego, z czym jest w wieloraki sposób powiązana”, co pozwala też mówić o społecznych uwarunkowaniach dzieła literackiego, o relacjach nadawczo-odbiorczych, o świadectwach i stylach odbioru (Głowiński 1998: 19; Walas 2002; Balcerzan, Bolecki (red.) 1995; Witosz (red.) 2001). W tak zakreślonej perspektywie istotne miejsce zajmuje także zjawisko „mimetyzmu językowego”, które poszerza przestrzeń komunikacji literackiej i angażuje szeroko rozumiane pojęcie „świata kultury”. Chodzi tutaj o rozmaite przypadki naśladowania form nieliterackich („reprodukcje” sytuacji mówienia, naśladowanie społecznych praktyk mownych), których literackie użycie eksponuje jednocześnie wartość chwytu artystycznego (mimetyzm formalny/mimetyzm fikcjonalny/„wypowiedzi pragmatycznie dewiacyjne”), modyfikującego stylis­ tykę tekstów literackich. W tej funkcji może ułatwić wskazanie zakresu możliwości w dziedzinie aktów mowy występujących w literaturze i tych, które odwołują się do form mówienia właściwych codziennej komunikacji, i tych, którym tego rodzaju odwołania są obce. Może ułatwić dokonanie typologii aktów mowy, które właściwe są literaturze, stając się cennym wkładem do opisu jej statusu komunikacyjnego (Głowiński 1992: 142–143; zob. Lalewicz 1979).

Mimetyczna teoria literacka „gubi się” w koncepcji postmodernistycznej (neopragmatycznej), nie daje bowiem żadnych znaków różnicujących style (artystyczne/ nieartystyczne), nie ujawnia ani uniwersalnych, ani specyficznych właściwości dzieła literackiego; jest bardziej postrzegana jako „unik” niż próba dookreślenia tego, co „definiuje” literackość (Fish, za: Głowiński 1992: 142). 6.1.2. Dzieło literackie – przestrzeń stylowo otwarta Otwarcie dzieła literackiego na społeczno-kulturowe języki, style, postawy, wartości, prowokuje też otwieranie granic poetyki i postępujący proces przesuwania (zacierania) granic „literackości” (Balbus 1995; Bolecki, Tomasik (red.) 1993; Michalski 2001). Zwłaszcza coraz wyraźniejsza przestrzeń interakcyjna (tekst/kontekst/intertekst/znaczenie/interpretacja) pozwala na luzowanie gorsetu literackiej autonomii, a dalej – na uchylenie „zasady immanentnej” (język bytem autonomicznym/dzieło wartością autoteliczną/„komunikat skierowany na samego siebie”) i poszukiwanie „nowych sprawców” funkcji estetycznej (Culler 1998: 27–53, 67–82). Także poprzez wzajemne różnicowanie oświetleń poetyki, stylu, retoryki, genologii, ale też sprawdzania efektów modernizujących adaptacji tradycyjnego katalogu „form, figur i zabiegów retoryki klasycznej, a w ostateczności – poszerzenia tego tezaurusa, zawsze pod kątem potrzeb dyktowanych przez sam przedmiot badań” (Balbus 1995: 9). Ów przedmiot badań („literatura”/„literackość”) – sam zmienny i stale też poddawany zmiennym wpływom strategii badawczych – wchodzi na „skrzyżowania” rozmaitych teorii i praktyk literackich, miesza stylowo-gatunkowe znaczniki, podsuwa sylwy Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

144

Elżbieta Dąbrowska

i hybrydy (Nycz 1984; Grochowski 2000), „gubi” tropy lektury poprzez „nieobliczalne” teksty i „nieobliczalne” interpretacje (Markowski 2002, 2007). Akcja rozgrywa się najczęściej albo na planie „całości tekstualnej” („integralne znaczenie tekstu”), albo „całości zdekonstruowanej” (de Man 2007; Rzońca 1995). Tekst albo daje wyraziste znaki literackiej przynależności, albo wciąga czytelnika w „pułapkę hybrydyzacji” (Lalak 2000) i „stylistykę afektywną” („literatura w czytelniku”) czyni odpowiedzialną za styl lektury tekstu (Fish 1992). W tym kontekście szczególną formą „poruszenia immanencji”, ale też zakłócania estetycznej tożsamości dzieła, staje się „sprzecznościowa koncepcja literackości”, która mówi, iż „uniwersalnym wyróżnikiem literackości nie może zostać żadna konkretna, substancjalna właściwość tekstu, żaden jego fragment czy składnik z poziomu brzmień, obrazów, idei czy miejsc otwieranych innymi kluczami”. Sprzecznościowy „kwalifikator literackości” inaczej więc projektuje relacje między elementami teks­ tu: „Spójność contra niespójność, wieloznaczność wobec wypierania znaczeń przez tekst estetycznie uprzedmiotowiony, nowatorskie uniezwyklenia, którym w granicach sztuki przeciwstawiają się style tradycjonalistyczne wierne oswojonym genotypom” – „jedynowładztwo fikcji” podważa „kariera autentyku”; obraz musi współistnieć z grą pojęć; tezy o bezinteresowności sztuki w ogóle i sztuki literackiej załamują się w obliczu rozmaitych dowodów na posłannictwo, zaangażowanie, służebność ideologiczną czy światopoglądową dzieł ewidentnie artystycznych; teoria dzieła („modele świata”) nie wytrzymuje konfrontacji z dziełami przedstawiającymi „zawsze fragment”; literackość podlega figurze syllepsis – wyzwala lawinę przykładów ilustrujących możliwość kompozycji sterowanej przez inne figury i tropy (dzieło jako wielka metafora, wielka metonimia, wielka alegoria, dzieło-symbol itp.). Przy czym, gdybyśmy potraktowali literackość globalnie, jako jedno wielkie przekształcenie semantyczne, broniąc tezy, że poszczególne figury i tropy są wariantami realizacyjnymi owej normy – to i tę tezę można by obezwładnić, sięgając po utwory programowo niemetaforyczne, nastawione na dosłowność czy też „głód jednoznaczności” (Balcerzan 2002: 263).

Gra „sprzecznościową dramaturgią” ujawnia zatem literackość i poprzez działania twórcy, i poprzez działania czytelnika, który na swój sposób odnajduje się w niedookreślonych poetykach („Literaturą jest to, co czytamy jako literackie” – jakby o tym powiedział Paul Ricoeur).

6.2. Zmiany stylów badania – stare i nowe problemy stylu artystycznego Trzeba zauważyć, że zmiany perspektywy oglądu języka i literatury, akcentowanie kulturowych kontekstów badawczo-analitycznych sprawia, że dzieło literackie postrzega się nie tylko jako „dośrodkową sztukę języka”, ale przede wszystkim jako sztukę tekstu, kontekstu, dyskursu. Tego rodzaju zmiana warunków zmierza dzisiaj do uchylenia opozycji stylistyk (językoznawcza – literaturoznawcza) i więcej mówi o wspólnocie doświadczeń (stylistyka, retoryka, poetyka, lingwistyka) i korzystnych dla dzieła zazębiających się „słownikach” badawczych, niż ich osobnych rejestrach. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

145

W efekcie wzajemnie dopełniających się (nie konkurencyjnych) teorii stylu, tekstu, gatunku, dyskursu uzyskuje się szeroką perspektywę dostępu do literackiej (i nie tylko) wypowiedzi. Z powodzeniem działające w tym obszarze „układy scalone” wyraźnie dowodzą, że przekraczanie lingwistycznych teorii bardziej służy uchwyceniu złożonej tekstowości i znaczeniowości dzieła literackiego, jego skomplikowanej natury semantycznej (Gajda 2003; zob. Wyderka 1995). W relacjach „tekst i styl” dużą rolę gra całościowa perspektywa widzenia związku, zaś językoznawcze pole analizy daje zbyt wąskie widzenie przedmiotu (jedynie częściowo go ujawnia), jest więc mało efektywne, bo gubi z oczu to, co istotnie decyduje o charakterze tekstowej całości. Zwrócenie uwagi na „globalną strukturę tekstu” (organizacja wewnętrzna), na pragmatyczny (funkcjonalny) aspekt wypowiedzi i „globalną koherencję” (spójnościowe wiązania treściowo-tematyczne) pozwala odsłonić charakterystyczne dla danej kultury sytuacje komunikacyjne (ustne/pisane; pierwotne/wtórne gatunki/formy podawcze: opis, opowiadanie), a także ich rozmaite interferencje (Dobrzyńska 1992, 1996; Dąbrowska 1995a). Paradygmat lingwistyczny wydaje się wyczerpany w przeciwieństwie do scenariuszy metalingwistycznych i metatekstowych, które tworzą „węzłowe punkty zaczepienia” dla opisu stylu artystycznego i sprawdzają się w konkretnych przypadkach literackich (Mayenowa 1993; Dobrzyńska 1996; zob. Heinemann 2010). Wymagana w tym projekcie współpraca teorii tekstu, stylistyki i poetyki zdecydowanie zmienia tradycyjne podejście do tekstu artystycznego i modyfikuje wzajemne układy. Przede wszystkim dlatego, że dynamizuje sieć związków i relacji, jakie między nimi zachodzą (relacyjność najbardziej chyba zaciera granice stylistyki, która coraz wyraźniej układa się z koncepcjami teoriotekstowymi, co w pewien sposób niepokoi lingwistów, ale zasadniczo też zmienia przebieg dyskusji na temat linii podziału stylistyk: lingwistyczne/literackie) (Witosz 1998; Jędrzejko 2001). Przyjmując, że tekst jest jednym z „tych elementarnych i uniwersalnych wytworów ludzkich, które przesądzają o tożsamości człowieka jako członka społeczeństwa” – zgadzamy się także, że jest on równocześnie nosicielem „określonych wartości kulturowych” (Dobrzyńska 1992: 5). Skoro też styl językowy wywołuje „pojęcie tekstu, ponieważ jest pochodną użycia języka w wypowiedzi”, to znaczy, że jako taki właśnie może różnicować style (tekst nośnikiem stylu), ale może też ujawniać rozmaite praktyki mowne typowe dla danych sytuacji komunikacyjnych, może także sam dostarczać środków do stylistycznej charakterystyki (Dobrzyńska 2003: 9, 11; Pajdzińska 1993; Dąbrowska 2007). 6.2.1. Styl artystyczny w perspektywie lingwistyki kulturowej Koncentracja badań na słowie i tekście (bliskość filologii i retoryki), na kulturowych nasyceniach, stylach i gatunkach, na żywej mowie „między zapisem a literaturą” (Rodak 2011) – odsyła z jednej strony do językowej konceptualizacji rzeczywistości, do „językowego obrazu/oglądu świata” (lingwistyka kognitywna). Z drugiej zaś do „komunikacjonizmu”: wypowiedzi (tekstu) i interpersonalnych reguł dyskursu (Bartmiński 2004/2005: 117; Korwin-Piotrowska 2001; Chlebda (red.) 2007). Tak zarysowane antropologiczno-kulturowo-dyskursywne ujęcia języka i stylu (lingwistyka kulturowa) obejmują swym zasięgiem i literackie, i nieliterackie teksty, stylistyczne i genologiczne „scenariusze” (mówione i pisane) wzajemnie działające w wielogłosowym pejzażu komunikacyjnej przestrzeni. Wtedy też w obrębie analizy artystyczneNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

146

Elżbieta Dąbrowska

go stylu znajdą się: profilowanie znaczeń w tekście, aspekty języka i poznania, punkty widzenia i sytuacje podmiotowe (kto jest podmiotem kreującym obraz świata/kto jego nosicielem/użytkownikiem). „Kategoria punktu widzenia odnoszona do języka, tekstu, kultury i dyskursu łączy językoznawców o nastawieniu kognitywistycznym i antropologiczno-kulturowym z badaczami literatury”, dowodzić będzie J. Bartmiński (2004/2005: 121; 1998; też: Anusiewicz 1994; Bakuła 2008). Rozległe pole zależności wypowiedzi artystycznej od językowo-kulturowych uwarunkowań skutkuje nie tylko zmianą akcji stylistycznej (od stylistyki funkcjonalnej po pragmatyczną, kognitywną, kulturową), ale też poszerzeniem języka analizy o doświadczenia badawcze szeroko rozumianej humanistyki współczesnej (Gajda 2001). Dzisiejsza praktyka analityczna poświadcza bowiem tak daleko rozciągniętą sferę badawczego oglądu (psychologia, socjologia, antropologia, historia, folklorystyka, kulturoznawstwo, filozofia, etyka...), że tekstologia jawić się powinna nie tyle jako lingwistyczna czy literaturoznawcza, ile przede wszystkim „bezprzymiotnikowa”, bo ta bardziej dzisiaj odpowiada skomplikowanej naturze badanego przedmiotu (Bartmiński 2004/2005: 124, 125; zob. Witosz 2009). Interakcje metodologiczne dają też inne perspektywy oglądu stylu artystycznego/dzieła literackiego. Tak dzieje się, gdy wartości stylowej nabierają kulturowe uwarunkowania, gdy antropologicznie gruntowana „sztuka słowa” („poiesis słowa i człowieka mówiącego”) zwraca uwagę na „twórczą funkcję języka” (otwarta składnia, nieskończona semantyka, otwarty świat) i podmiotową „artykulację słowa” (Godlewski 2008: 144; Dobrzyńska 1994). Zawiera się w tym nie tylko źródło doświadczenia „słowa antropologicznego”, ale także przyczyna zmiany kierunku studiów stylistycznych nad mową, pismem, teks­ tem i komunikacją (także międzykulturową). Efektem owej zmiany jest też położenie akcentu na podmiotowym aspekcie stylu, profilowania i różnicowania wypowiedzi („styl to człowiek”), obrazowania i kreacji rzeczywistości, słowa w badaniach kognitywnych (Habrajska, Ślósarska (red.) 2006). Stąd „tropienie śladów” JA w tekstach (Nycz 1997), związków języka i tożsamości podmiotu, kulturowo-społecznych relacji literatury, stylu, znaczenia, komunikacji (Kita 2001; Culler 1998; Ożdżyński 1993; Bartmiński, Pajdzińska (red.) 2008; Dąbrowska 2008; Witosz 2011). 6.2.2. Język – kultura – literatura (odnawianie figur retorycznych w nowych formach artystycznych) „Zwrot kulturowy” (Burzyńska 2002), „antropologia literacka” i „antropologia literatury” nie tylko inaczej określają charakter stylu artystycznego i literatury, ale inaczej też oświetlają ich „miejsca węzłowe”: „literatura jako studia kulturowe”; „antropologia, humanizm i interpretacja” (Burzyńska 2002; Markowski, Nycz (red.) 2002; Kujawińska-Courtney 2006). Również to, że w teoriach stylu artystycznego działa „tryb interpretującego języka”, wpływa na zmiany języka literackich interpretacji (inny słownik badania tekstów), zarówno dawnych, jak współczesnych. Mogą to być na przykład „stare pytania” do nowej literatury albo też nowe pytania do starej literatury, gdy dawne dzieło znajdzie się w perspektywie innego tropu interpretacji. Odnowiona w stylistyce współczesnej retoryka („umiejętność efektywnego posługiwania się słowem”) jest dzisiaj aktualizowana w przeformułowaniach współczesnego literaturoznawstwa, lingwistyki i teoriotekstowych rozważań (studia nad stylem perswazyjnym, nad funkcjonalo-pragmatyczną rolą tropów i figur retorycznych, ich Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

147

oddziaływaniem na odbiorcę, ale też działania odbiorcy). Odkrywana dzisiaj retoryka okazuje się nowym impulsem dla badań literatury współczesnej i dawnej, gdy z nowej perspektywy odczytuje się style retoryczne, jako swoiste formy „perswazji autotelicznej”, „zbawiennej ucieczki w świat słów, które stają się jedyną zasadą wyjaśniającą i porządkującą ludzkie istnienie. Pisanie wiersza jest pisaniem życia” (Rysiewicz 1984: odkrywanie innej strony znaczenia słowa poetyckiego Sępa-Szarzyńskiego). Niekonwencjonalne czytanie dawnego słownika retorycznego możliwe jest poprzez nowy „przekład interpretacyjny”, poprzez nowe (inne) ścieżki powrotu do retorycznych tradycji (Wilczek 2001: 149–183; Głowiński 1977; Ziomek 1990). Analiza środków retorycznych pod kątem ich siły perswazyjnej dostarcza sporo informacji o charakterze „człowieka retorycznego”, o języku oswajania rzeczywistości (rola społeczno-kulturowych konwencji retorycznych), ale też retorycznej manipulacji rzeczywistością (Fish 2007). Odnowione teorie retoryki („dyscyplina badająca siły tworzące strukturę dyskursu”), uchwycenie wartości tropów retorycznych (metafora, metonimia, synekdocha, symbol, alegoria, ironia) w działaniu mowy, „dzięki której rozumiemy nasze doświadczenie” (Culler 1998: 86), pozwala na jeszcze inny ogląd stylu artystycznego. Zwłaszcza wejście nowoczesnej lingwistyki i tradycyjnej retoryki w koligacje z ponowoczesnymi reinterpretacjami tropów decydująco wpływa na ich odmieniony charakter. Z tej perspektywy można bowiem zobaczyć „możliwość takiej retoryki, która nie byłaby już normatywna czy deskryptywna, lecz w sposób mniej lub bardziej otwarty stawiałaby kwestie intencjonalności figur retorycznych” (de Man 2007: 375–412). Tego rodzaju podejście na nowo „prześwieca” tropy, przygląda się ich czasowym rejestrom, odkrywa podobieństwa i różnice „figuralnej metody” oglądu świata (porównawcze ujęcia stylów historycznych, typowych, indywidualnych, pod kątem retorycznego działania stylów: alegorycznego/symbolicznego/metaforycznego/ironicznego).

6.3. Stylistyka intertekstualna. Style historyczne i style współczesne w przestrzeni dzieła literackiego (stylowe interakcje) „To, co raz było/ doprawdy nie minie/ ale powrotem wieczystym się stanie” – fraza z wiersza Tomasza Wencla może stanowić motto dla koncepcji literatury jako nieustannego dialogu tekstów, stylów i podmiotów. Otwarte przestrzenie kulturowo-literackiej tradycji przekładają się bowiem na krążenie form, na przenikanie się stylów historycznych z językiem literatury współczesnej, poetyk dawnych z teraźniejszymi (Głowiński 2000). To, co dzieje się między stylami, między tekstami i między podmiotami, znajduje swoje odzwierciedlenie w stylistyce intertekstualnej („dzieło – język – tradycja”), w nowych „scenariuszach” analityczno-interpretacyjnych (Balbus 1993). Skierowanie uwagi na międzytekstowe i międzykulturowe relacje tekstów pobudza także metodologiczną produktywność „pozwalającą w poetyce interteks­tualnej widzieć zarówno trafne narzędzie badania literatury w jej zmieniających się historyczno-kulturowych kontekstach, jak i skuteczną poznawczo literaturoznawczą metodę analizy nieliterackich dyskursów kultury” (Nycz 2002: 161–162).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

148

Elżbieta Dąbrowska

Odchodzenie od definiowania językowej swoistości dzieła literackiego (cech substancjalnych) i wprowadzenie go w obszar „dyskursywnego uniwersum kultury” pozwala mówić o zmianie jakościowej zarówno teorii stylu artystycznego (tekstu), jak też samych praktyk analitycznych, zważywszy, że intertekstualność postrzega się jako „wielką, morfologiczną, komunikacyjną i semantyczną problematykę wiedzy o literaturze” (Bolecki 1991: 6). Jej postmodernistyczne zaplecze wpływa także na przeformułowania dawnych projektów badawczych (nie „wpływy i zależności”, ale polifonia, dialogiczność, relacyjność) i nowe otwarcie korespondencji między stylami i tekstami (pre-tekstami: motywami, cytatami, „cudzymi słowami”). Zwłaszcza relacje „dwukierunkowe” mają tutaj istotne znaczenie, by poprzez odkrywanie pól odniesienia (do pojedynczego tekstu/do systemu) uchwycić interaktywne współdziałanie i semantyczne różnicowanie wypowiedzi (Broich 1997: 180; Pfister 1997; Janaszek-Ivaničková (red.) 1997). 6.3.1. Stylistyczne gry powtórzenia i różnicy Współczesne aranżacje literatury dawnej, innowacyjne gry powtórzenia i różnicy, to kluczowe przestrzenie obserwacji wzajemnych przekształceń – zarówno widoku tradycji, jak i widoku współczesności (Dąbrowska 2003). Taki efekt dają innowacyjne użycia form klasycznych w wierszu współczesnym (np. ody, sonety, eklogi; dystychy, tetrastychy, sestyny). Nowa estetyka wiersza wolnego albo rytmicznego prowokuje znaczenia poprzez kontrasty formalno-treściowe (kunsztowny wers/pospolity język/ banalne treści). Rozmaite sposoby kontaktowania współczesności z tradycją (negacja albo akceptacja wzorców i wartości) odmieniają także sytuacje stylu artystycznego i podmiotu, gdy wysokie tony liryczne zderzają się z prozaicznym stylem wyznania podmiotu (Wantuch 1998: 308). Tego rodzaju wzajemne promieniowanie „głosów” pozwala więc mówić o swoistych zespoleniach „asynchronizmów”, niosących ślady kultur „minionych epok, kultur oddzielonych przestrzenią coraz to różnych formacji znakowych” (rozmaite nawarstwienia dawnych i nowych osadów), które tworzą swego rodzaju „kombinacje hybrydyczne o niejednorodnych tonacjach” (Kasperski 1998). Jednocześnie, w tak organizowanej przestrzeni widać, jak aktywizuje się wartościujący wymiar sensu wielu wypowiedzi. Również poprzez scalanie i rozpraszanie „podmiotu w ruchu form i cytacji, w kulturowej frazeologii i konwencjonalnej metaforyce, w symbolach i znaczeniach kultury” (Krauss 1997). W każdym także przypadku użycie „archiwalnego stylu” (historyczne gatunki, wzorce retoryczne, metryczne) okazuje się nawiązaniem dialogicznym (polifonicznym) i intertekstualnym „scenariuszem” odbioru (zob. Pszczołowska 1997: 355–392; Grzenia 1999). Rozmaite interakcje stylów nieprzyległych (np. klasyczne wzorce/potoczna mowa) dają semantycznie nacechowane zderzenia tradycyjnej estetyki z estetyką „nowej wrażliwości” (kontrowersje stylistyczne i aksjologiczne). Trzeba też zauważyć, że klasyczne splecione z ponowoczesnym jest nie tylko retoryczną grą zmiennych stylowych, ale przede wszystkim aktywnością zmiennych interpretacyjnych (intertekstualny styl lektury). Bowiem nowe tropy czytania tradycji sugerują także nowe (inne) ścieżki rozumienia i tradycji, i teraźniejszości, także poprzez różnice czasów i egzystencji, harmonię i dysharmonię bycia „ja” w świecie (Wilczek 2001; Dąbrowska 2001). Kody kulturowe powtórzone w zgodnych albo nieNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

149

zgodnych układach domagają się (mniej lub bardziej) uwzględnienia w semantycznej interakcji stylów (fakultatywna a obligatoryjna intertekstowość). Skoro też zasadą międzytekstowej gry jest efekt różnicy semantycznej, to jej uchwycenie daje konieczny trop do odkrycia sensotwórczej roli powtórzenia (cząstka wybrana z tradycji podlega repetycji i permutacji, przemieszcza się i uczestniczy w ruchu „form wędrujących przez teksty” – Głowiński 1992a: 87). To właśnie „dialog z dystansu” staje się jednocześnie ścieżką dostępu do cudzych wizji świata („konstelacje interakcyjne”), w tym także do subiektywnych prawd podmiotu poznającego (interpretującego): intertekstualność jako styl odkrywania „złożonej prawdy rzeczywistości” (Heinemann 2010: 361–364; Jenny 1988: 29; Cieślak, Pietrych (red.) 2009). 6.3.2. Estetyka i stylistyka form złożonych (palimpsesty/palimteksty) Przenikanie się kulturowo-literackich motywów, tematów, gatunków, stylów, idei, pozwala widzieć literaturę wielowarstwowo i polimorficznie („palimpsesty”/ „palimteksty”). O tego rodzaju praktykach zestawiania genologicznie niejednorodnych i stylowo zróżnicowanych form mówi się jak o „sylwie” (Nycz 1984), „wielkiej sylwie” (Balcerzan 1998) albo „sylwie ponowoczesnej” (Czapliński, Śliwiński (red.) 1999), by dać określenie nieokreślonej rozmaitości tego typu kombinowanych układów tekstowych. Intertekstualne wiązania kodów w „łańcuchy znaków” odsyłają zatem do świata „już omówionego”, który ponowiony w powtórzeniu (transformacje/ modyfikacje/innowacje) staje się pre-tekstem literackiego dialogu. Przy czym w toku „pracy tekstu i pracy na tekście” („obracania się w kręgu śladów”) znaczenia nabiera styl reakcji na „cudzy głos” („znacząca aktywność mowy/pisma”), także w procesie lektury (Derrida 1997). Świat literacki oglądany przez pryzmat działania inter-tekstów (stylizacje, transformacje, parodie, ironie, trawestacje, cytaty, aluzje) nie tylko zatem ujawnia inne strony tekstowo-kulturowej rzeczywistości, ale inaczej też ustawia relacje stylu i literatury (ciągłość, zerwania, repetycje, metamorfozy). Przy czym widocznej tutaj zmiennej aktywności stylów artystycznych odpowiadają także zmienne „scenariusze” badawczych obserwacji (intertekstualność jako metoda rozwijania znaczeń). Odmieniana przez intertekstualny język literatura (porównawcze praktyki analityczno-interpretacyjne konkretnych utworów w historycznoliterackiej przestrzeni) rozwija wiedzę na temat stylowego podobieństwa i odmienności literacko-kulturowych kodów (historycznych i nowych mitów, toposów, motywów, wątków, tematów, gatunków, prądów literackich). Istotne dla potencjału dialogu intertekstualnego jest więc to, „na ile nie tylko kontynuuje on dane wzorce gatunkowe, lecz je odmienia i przełamuje, uświadamia i tematyzuje, a tym samym nawiązuje dialog z przeszłymi egzemplarzami gatunku” (Pfister 1997: 185; Janaszek-Ivaničková (red.) 1997). Z tego punktu widzenia stylistyka intertekstualna może na przykład – poprzez komparatystyczne próby badania tekstów dawnych – odkryć zagubione tropy rozumienia, uzupełnić wiedzę o motywach wędrownych, o toposach czy „seriach tematycznych”. Ale może też zmienić położenie dzieł dobrze już w kulturze literackiej osadzonych, gdy przesunięcia granic post-modernizmów skutkują – pod wpływem nowego języka opisu – zmianą estetycznej tożsamości owych dzieł. Twórczość Witkiewicza, Schulza, Gombrowicza, Buczkowskiego, Parnickiego, Lema – czytana przez doświadczenia estetyki postmodernizmu nie tylko inaczej oświetla zjawiska Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

150

Elżbieta Dąbrowska

literackie, ale inaczej też (niż wcześniejsze analizy) tłumaczy dane tekstowe (Bolecki 1994; Nycz 1996; Uniłowski 1999; Nasiłowska 2008). Poetyka i stylistyka intertekstualna ujęte w kontekście komparatystyki (Nowicka-Jeżowa 1998) obejmują zatem szeroki wachlarz zagadnień, których istotną wartością jest również sytuowanie literatury w otwartej przestrzeni literackości. Jej podstawę stanowi odrzucenie tych koncepcji, które „kłócą się” z teorią i praktyką pluralistycznego podejścia do zjawisk kulturowo-literackich i użycie innego (nie immanentnego) „scenariusza” analityczno-interpretacyjnych działań. W tym kręgu zagadnień znajdą się zarówno te dotyczące badań literatury antycznej i epok dawnych (rozumienie teks­ tu i problem kompetencji interpretacyjnych), jak też sugesie nowej praktyki przekładowej (literacka; intersemiotyczna), a także intertekstualności widzianej w perspektywie postmodernizmu. Spojrzenie od tej strony na poetykę, stylistykę i semantykę uzasadnia odstąpienie od rozumienia „tekstu jako całostki zamkniętej, jednolitej, spoistej, w mikrokosmosie «wewnętrznego zorganizowania» jedynej i niepowtarzalnej” (w rezultacie nieporównywalnej). Tekst w teorii intrertekstualnej upodabnia się natomiast do „mozaiki cytatów”, a jego podstawę bytową stanowią relacje z innymi („cudzymi”) tekstami (Kasperski 1998). Już w samym sposobie działania stylem intertekstów oraz interaktywnym związku różnych języków kultury (dawne/teraźniejsze; elitarne/masowe) ujawniać się może semantyka napięć między tekstami. Ma tutaj swój udział zarówno forma literackiego kontaktu międzykulturowego, jak też sposobu (tonacji) jej przywołania. Intertekstualne gry konwencjami i wartościami wytrącają je ze stałych związków (synekdochalne przywołania/ruch cząstek) i wpisują w rozmaite strategie użycia. I tak, w przypadku parodyjno-ironicznych chwytów można mówić o swoistym stylu degradacji, zaś w przypadku pastiszu o swoistym „plagiacie artystycznym” (naśladowcze imitacje), czyli o sztuce wtórnego użycia cudzego oryginalnego stylu. Z kolei, jak zauważa Fredric Jameson: Eksplozja współczesnej literatury w wielość prywatnych stylów i manieryzmów pociągnęła za sobą lingwistyczną fragmentację samego życia społecznego do punktu, kiedy zaciera się norma (...) parodia nie znajduje już powołania (...) pastisz zajmuje jej miejsce. (...) – pisarze i artyści nie są dłużej zdolni do odkrywania nowych stylów i światów – wszystko zostało już odkryte; możliwa jest jedynie ograniczona liczba kombinacji (...). Stąd raz jeszcze pastisz: w świecie, w którym stylistyczna innowacja już dłużej nie jest możliwa pozostaje naśladowanie martwych stylów, mówienie przez maski, głosami stylów w wyobraźniowym muzeum (Jameson, za: Nycz 1993: 184; Hutcheon 1997).

6.4. Oryginalność stylu między powtórzeniem a innowacją Jeśli przyjrzeć się efektom intertekstualnej sztuki literackiej, to okaże się, że gra między stylami może być bardzo ożywcza i bardzo inspirująca. Bycie w „cudzej skórze” (kostiumy, maski, role) traktowane jak wyzwanie dla tożsamości podmiotu okazuje się poszukiwaniem „ja” po śladach, jakie odciskają się w innych „ja” Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

151

(Fiut 1998: 204). Wówczas też pytania „Kim jestem?” znajdują wsparcie w kulturowoliterackim dialogu z „innym” (przestrzenie stylowe, tekstowe, interpretacyjne) i to one stanowią „ciągły i nieukończony proces otwarty w przeszłość, jak i przyszłość”. Polifoniczno-dialogowe słowo (palimpsesty) przekłada się na antropologiczną refleksję „o sobie” (międzysłowne projekcje „wewnętrznych zmagań” podmiotu jako proces kształtowania się osobowości). „Maska może być kartą w rozgrywce o własną tożsamość” – wnioskuje Fiut (1998: 211), czytając intertekstualnie Czesława Miłosza. Kulturowa natura stylu Miłosza daje wgląd w jednostkową i ogólną „wizję człowieka w świecie”: „przyszłość, byłość i współczesność” (Siwiec 1995: 200). Wtedy też treści między stylami, między tekstami i między dyskursami stają się nie tylko „strategią formy”, ale i szczególnym pre-tekstem humanistycznego dialogu: różnicowanie postaw, znaczeń i wartości (np. Nieukerken 1998; Balcerzan 1998; Dąbrowska 2001; Mikołajczak 2000; Fert 2004; Skwara 2009). Intertekstualność, jako styl tekstu i lektury, spełnia się w interaktywnym działaniu semiotyki, w zmiennych kontekstach kultury, aksjologii i estetyki (kontynuacje/ negacje/przekształcenia). Stymulowane grą powtórzenia i różnicy międzytekstowe i międzykulturowe relacje (Balbus 1993; Puzynina 1992; Duszak 1998) prowokują rozmaite gry stylów i poetyk (konwencje/antykonwencje; wzorce/antywzorce; wiersze/antywiersze; rytmy/antyrytmy). Przy czym wszelkie estetyczne „zmieszania” (Gołaszewska 1994) i nieustanne przepływy różnorodnych „cząstek” (literackie/ nieliterackie; werbalne/niewerbalne) powodują ich wytrącenia z pierwotnych układów i włączenia w układy nowe. Chaos estetycznej tożsamości dzieła literackiego („płynna literackość” tekstowej hybrydy) burzy wyraziste kwalifikacje (swoiste/ nieswoiste) wypowiedzi (Grochowski 2000; Gajda (red.) 1995a). Zwłaszcza, gdy zbyt często rejestruje się tego rodzaju „wstrząsy tektoniczne”, zarówno na obszarze samej literatury, jak też wiedzy o literaturze i wiedzy o stylach literackich (Bolecki, Opacki (red.) 2000; Bolecki, Nycz (red.) 2002; Bolecki, Dąbrowska (red.) 2006; Cieślak, Pietrych 2009). 6.4.1. Stylistyka intertekstualna i ludyczne interakcje Ludycznie prowadzone gry intertekstualne (parodie, ironie, groteski i wszelkie ludycznie nastrojone związki między tekstami) mogą jawić się jako oryginalne pole gry literackiego dyskursu z językami kulturowych wartości (Nycz 1993). Gdy tylko style i tematy kulturowo-literackiej tradycji (dalszej/bliższej) znajdą się w zasięgu ludycznych transformacji, nabierają nowego tonu. Nierzadko prześmiewczo-satyryczne konfrontacje stylów dają nie tylko estetyczne, ale także etyczne efekty przekształceń i przesunięć (tematyczne, gatunkowe, stylowe). „Gra w literaturę i z literaturą” rozmaicie też gra „słownikiem konwencji”, tropów i figur retorycznych (chwyty/przeciw-chwyty; stylizacje/sample/recyklingi). Swobodne krążenie stylów, przekształcenia „cudzej mowy” (cytaty, trawestacje) tworzą wówczas szczególny przekaz obrazu z rzeczywistości (np. Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną; Paw Królowej Doroty Masłowskiej). Stylistyka „odwócenia” (fraza/antyfraza) działa na określone języki wartości i poddaje zakotwiczone w kulturze normy od-kształconej stylistyce. Lingwistyczno-gatunkowe „zderzenia” skutkują obniżoną skalą wysokich tonów (od powagi do śmiechu) i ironicznie zabarwiają styl wypowiedzi. Praktykowane w literaturze gry Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

152

Elżbieta Dąbrowska

stylami (wysoka retoryka formy a potoczna polszczyzna mówiona) na różny sposób aktualizują, profilują i wartościują „już powiedziane” (Balbus 1993; Dąbrowska 2000). Tak działają „odchylone cytaty” z literatury i rzeczywistości (modyfikacje, kontaminacje, przekształcenia), ale też parodyjne przywołania kultury popularnej i masowej: „Powtarzaj dalekie imiona Ariel, Polo, Benetton/ Aby pamięć stała się jeszcze bielsza;/ Zabijaj zarazki i zabezpiecz przyszłość/ A wysłańcy bogów nagrodzą cię/ Bombową wiadomością”; „W godzinie twojej śmierci – zdrapka,/ Ponadto, wow, wkrótce znajdziesz się w kinach!” (Paweł Marcinkiewicz, Przesłanie Pana Propera – Świat dla opornych). Zmiana stylu komunikacji (Detweiler 1983; Bodzioch-Bryła 2006) i estetyczno-etyczne prowokacje (język, temat, kultura) naruszają zasady gry (stosowne/niestosowne), uchylają „wzorowe konwencje” i szokują formą użycia (Witosz 2002). Wysokie style (ody, elegie, hymny, litanie, modlitwy) powiedziane w tonacji parodyjno-ironicznej mogą też skrywać egzystencjalny wymiar wypowiedzi. (Przykładem danse macabre w rytmach wiersza współczesnego: Mirona Białoszewskiego Tango dla Kici Koci, Jarosława Marka Rymkiewicza Ogród w Milanówku, Tadeusza Różewicza Totentanz – wierszyk barokowy, Jacka Podsiadły Słuchając Awrama Hrebinia, Kult ciała, Pawła Lekszyckiego Wiersze przygodowe i dokumentalne albo wiersze Tadeusza Dąbrowskiego z tomu Mazurek). „Tańce śmierci” w nowych scenografiach wiersza i stylu (poważne, ludyczne, groteskowe) pokazują tradycyjne formy (nenie, walety, elegie) albo w pastiszowych powtórzeniach, albo w różnorakich odmianach „mimesis komicznej” (Wantuch 1998; Dąbrowska 2001: 312–324, 2003c). Gry powtórzeniami i przekształceniami tworzą szczególną wartość „pomnożonych doświadczeń” podmiotu (Balbus 1993). Spotykają między tekstami rozmaicie kształtowane obrazy świata, ich proste i złożone formy, parodyjne style. Wówczas też można obserwować, jak powtórzone motywy, tematy, teksty jawią się w odmienionej stylistycznie perspektywie i odmienionym języku wartości (cytaty, parafrazy, transmutacje literacko-kulturowej tradycji i historii, degradujące wartościowanie): gdyby ktoś tytanicznym wysiłkiem zechciał stworzyć muzeum zapomnianych form stylistycznych i rozpoznawalnych kiedyś słów, miałby we mnie wiernego gościa. Strasznie to ciekawe widzieć, jak ludzkość nieudolnie usiłowała oddać swoje proste i głupie myśli, strojąc je w metafory, porównania i neologizmy. Jak bardzo się wysilała, aby z jasnych przekazów stworzyć wstęgi Möbiusa. Trochę szkoda, że nikt już tego nie zbada, nie spróbuje wyjaśnić, czemu pisano tak dużo o samotności, tęsknocie i tym podobnych oczywistościach, używając zupełnie niezrozumiałych słów. (...), dziwny to był świat, głupi i tępy, ale czy dobrze, że się skończył? (Krzysztof Varga, Nagrobek z lastryko, s. 7–8).

6.4.2. Kondycja języka w postmodernistycznych grach neolingwistów Neolingwistyczne doświadczenie języka odsłania też nowe wersje gier językowych (Klejnocki 2003; Cyranowicz, Kozioł 2005), prowadzonych najczęściej z ironicznym wygłosem albo dekonstrukcyjnym zacięciem rozbijania słowa i znaczenia (Mueller, Cecko, Cyranowicz, Kasprzak, Hagmajer, Lipszyc). Dominujące tutaj sposoby testowania języka zawsze przy tym prowokują do zabawy w słowa i słówka, Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

153

nade wszystko zaś sprawdzania mowy w użyciu i odkrywania jej nieprzystawalności do rzeczy. Uzależnienie podmiotu od „językowego automatyzmu” znajduje wyraz w grach językowych, w rozmaitych formach dekonstrukcji „słownika”, ale też nowego zbliżania słów do rzeczy (kalambury, przejęzyczenia, „odwrócenia sensu”, „ożywcze przeobrażenia”): Nie jest rytmem życia rytm języka,/ rytm wiersza. Więc dylemat:/ związek zgody? Rządu? Przynależności?/ Upadają paradygmaty, a w syntagmach/ coraz więcej pomyłek: eliptycznych mijań,/ tautologicznych spotkań. Poprawność/ jest sprawą uzusu, nie normy, zresztą/ mniejsza o to. Z Księgi pozostaną po nas/ cytaty, do których nie da się zrobić/ przypisów (...) (Joanna Mueller, Korekta)

Słowa w ruchu między wersami i znaczeniami prowokują niestabilną semantyką, ich „skręcanie” i „rozkręcanie” najczęściej ujawnia niekończącą się grę skojarzeń, nieprzewidywalne miejsca w mowie, destabilizacje, inwencje znaczeniotwórcze i przewartościowania wartości. W tym użyciu byłby ów „nieujarzmiony słownik” odzwierciedleniem „chaosu cechującego współczesną sztukę i język” (słowo rozproszone w grach językowych podważa wiarę podmiotu „w integralność znaczenia, bez której idea słownika okazuje się być iluzją” – Rewers 1994: 36). Również podważanie „praw języka” eksponowane w grach językowych wyraźnie pokazuje „neolingwizm magicznych niespełnień” (jakby rzecz poetycko określił Jakub Winiarski). Jest w tym także mowa o pęknięciu między podmiotem a językiem, ale też nieustanne próbowanie słowa w coraz bardziej „abberacyjnej komunikacji”. Włączone do gry „surlingwistyczne dekonstrukcje” („dziwadła”, „twory-potwory”, „samoswoje kształtki”, „własnomowy”, „snomowy”) rozbijają zarazem „skorupy słów” i prowokują ich treści odmienioną semantyką (Mueller 2005; Lipszyc 2005; Kluba 2005; Dąbrowska 2012). Neolingwistyczne eksperymenty z językiem odsłaniają rozmaite doświadczenia podmiotu z komunikacją. Przy czym rozsypane związki i „palimpsestowe happeningi” albo krytycznie wartościują „słowa mobilne” (nieskuteczne w opisywaniu rzeczywistości), albo – przeciwnie – podsuwają nowe możliwości języka („uwalnianie słowa” z układów obowiązkowych poprzez futurystyczno-dadaistyczne koncepty i „nowoznaczenia”, jak to się dzieje np. w poezji Cyranowicz, Mueller, Cecko czy Kasprzaka (Mueller 2005). Aktywne w tego typu działaniach interakcje języka, słowa, znaczenia („rozrastanie i pączkowanie”) może też przełożyć się na określone doświadczenie podmiotu i świadomość bycia w „już omówionym świecie” („czyli zawsze cytat”): „a ty gdzie jesteś/ za tekstem/ przed tekstem / czy w tekście/ no wiesz” (Cyranowicz, Kozioł 2005; Cyranowicz 2007). Od Białoszewskiego przez Barańczaka do „brulionowców” i dalej do neolingwistycznych (postneolingwistycznych) stylów najnowszej poezji – powtarza się przekonanie o „niesprawnym języku”, który bezpośrednie doświadczenie egzystencji gubi w „grach językowych” (wszystko jest efektem „żywej gry językowej”). Język rozsypał się „jak puzzle, których matryca, jeśli nawet istniała, to dawno została zagubiona”, zaś poeci „ukryci wśród gier językowych” próbują rozeznać się w rzeczywistości, do której język broni dostępu: „w każdym słowie drzemią inne słowa. Każdy element rozsypanych puzzli przekształca się w nową układankę. (...) Jak zbudować monolog, skoro w każdym słowie śpi (...) dialog” – „świat na wiele sposobów został nazwany a poeta nigdy nie znajduje się w stanie dziecięcej niewinności” (Rewers 1994: 122; Eile 1994; Cyranowicz, Kozioł 2005; Dąbrowska 2012; zob. Kalbarczyk 1998). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

154

Elżbieta Dąbrowska

6.5. Kreacje w języku – język kreacji („stwarzanie światów”) Postmodernistyczny akt działania języka znajdujemy także w typie literatury, której znakiem szczególnym jest zerwanie związku narracji z rzeczywistością i „zanegowanie referencji” (Nasiłowska 2008: 198). Chodzi tutaj o taki tryb modelowania narracji, który zasadniczo różni się od dotychczasowych sposobów opowiadania o świecie. W swej wersji krytycznej odsłania bowiem samą konwencję budowania powieściowego świata i jego, potęgowany chwytem językowych kreacji, byt fikcyjny (powtórzenia klisz językowych, stylizacje i metaforyzacje literackich opisów). Sama narracja staje się więc tematem narracji i wokół tego tematu stale krąży opowiadanie (Gosk 2008: 37). Fabulacje, metaprozy, metafikcje określają charakter tego typu prozy i wyróżniają ją spośród innych form współczesnych (m.in. N. Goerke, Fractale; A. Tuziak, Księga zaklęć; T. Małyszek, Kraina pozytywek; A. Ubertowski, Podróż do ostatniej strony; J. Gibas, Salve Theatrum; „alegorie” J. Pilcha Inne rozkosze i M. Tulli, W czerwieni, Tryby, Skaza). Ekspozycja fikcji jest równoznaczna z odrzuceniem „poznawczych zobowiązań sztuki słowa, widząc w niej przede wszystkim odmianę gry komunikacyjnej, która pozwala zrewidować reguły i scenariusze innych, nieliterackich gier komunikacyjnych, w jakich na co dzień uczestniczymy” (Uniłowski 1999: 4). Mnożenie fikcji i metafikcji, iluzje i deziluzje nie służą poetyce realistycznej, przeciwnie, ważny staje się sam gest „stwarzania światów”, powoływania ich mocą sprawczą literackiego słowa (język i wyobraźnia kreują światy możliwe/symulowane, Łebkowska 2000): „Stwarzanie światów! Nie ma nic prostszego. Podobno wytrząsa się je z rękawa. (...). Powołuje się je bez głębszej myśli i rzuca w pustkę od niechcenia (...). Za całą treść egzystencji wystarczyć musi historyjka wytrząśnięta przez kogoś z rękawa (...)” (Magdalena Tulli, Tryby, s. 5). Strategie retoryczne i styl dygresyjny (metafikcyjne wtrącenia) prowadzą czytelnika „od słowa do słowa” i od zdania „do następnego zdania”. W ten sposób zawieszają rzeczywistość między „językową mimesis” a metajęzykową grą transformacji (Sławkowa 2004: 112). Nie tyle więc chodzi tutaj o obraz świata, ile o „stylistyczny ekshibicjonizm”, jako siłę sprawczą aktu twórczego (warsztat pisania/przewaga języka nad przedstawionym światem). Struktury językowe „przefiltrowane przez odpowiednie dyskursy i systemy semiotyczne” tworzą więc jedyną „realność” metafikcyjnej prozy ponowoczesnej (Eile 1994: 317). Tworzą ją również opisy, bo choć „robione” w konwencji realistycznej, jednocześnie ujawniają jej nieskuteczność w opisywaniu świata: kanony estetyczno-stylistyczne przesłaniają, a nie odsłaniają widok rzeczywistości (Witosz 2000: 211–212). Zerwane więzi fikcji i realności, kolekcje kulturowo-językowych stereotypów, retorycznych schematów i struktur narracyjnych kreują „pęknięte”, „postrzępione” i fragmentaryczne światy nie do uzgodnienia: „przekonasz się jakie są skutki różnic na poziomie symboli” (Natasza Goerke, Fractale). 6.5.1. Style liryczne – kreacje mityczne. Poetyckość sposobem na ponowoczesny kryzys przedstawiania Wśród rozmaitych stylów prozy współczesnej uwagę zwraca forma „opowiadania świata” słowem poetyckim i mityzacja obrazu rzeczywistości. Odpowiadający tej poNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

155

etyce „realizm mitologiczny” odbiera się jako swoistą reakcję na rzeczywistość i swoistą próbę opisu ponowoczesnej kondycji świata, człowieka, ale też literatury. Inna, bo od-realniona, kreacja stanowi bowiem szczególny sposób na kryzysowe stany mimesis, przedstawiania i kryzys poznania. Zarówno forma retoryczna (symboliczno-metaforyczne tropy), jak też, a może przede wszystkim, powtórzenie „sensotwórczego mechanizmu mitu” byłoby strategią przywracania harmonii „rozsypanemu światu”, przywracania rytmu utraconej „całkowitości świata”, jakby powiedział Paul Ricouer (człowiek/natura/kultura). Ów świat kreowany na podobieństwo mitycznego wzorca daje zatem uzasadnienie rzeczywistości, a zarazem, poprzez styl przedstawiania, zostawia rozmaite tropy rozumienia rzeczywistości (sploty racjonalnego z irracjonalnym, realnego z wyobrażonym, fizycznego z metafizycznym). Proza „zrobiona z wyobraźni” powtarza „boski rytm” kreacji harmonijnego świata: „Kieruje i rządzi (...), nadaje prawa, wszystko do siebie dopasowuje”, bez tego rzeczy miałyby się zupełnie inaczej (Olga Tokarczuk, Prawiek i inne czasy, s. 113). „Światy wyobraźni”, „epifaniczne miejsca” (narracje Tokarczuk, Szewca, Stasiuka) wiodą przez rozmaite „tropy rzeczywistości” (Nycz 2001) i rozmaite tropy poznawcze (metafora jako sposób pojmowania świata, napięcia między wyobrażalnym a niewyobrażalnym światem). „Tkanie opowieści z materii języka” może wywoływać zapomniane (minione) światy i przywracać w mitycznej kreacji ich obraz (Ubertowska 2007: 365). Ów styl liryczno-mityzacyjnych kreacji wyróżnia tę prozę spośród innych stylów narracji (proza nurtu realistycznego) nie tylko przez inną retorykę obrazu rzeczywistości, ale także inny sposób podkreślania podmiotowości „ja” w tekś­ cie. Charakterystyczna dla tych przypadków prozy skala subiektywizacji widzenia rzeczywistości znajduje swój wyraz w językowej interpretacji tego, co jednostkowo doświadczone. Można więc przyjąć, że styl opisu jest swoistym przekładem obrazu rzeczywistości (ekfrasis) na język ekspresji „ja”, na metaforyczną konceptualizację tego, co zobaczone i przeżyte (zob. Dukla Andrzeja Stasiuka). Metafora byłaby tutaj nie tylko środkiem komunikowania treści poznawczych, ale ich oryginalnym uchwyceniem, „osobliwym” stylem wyrażania indywidualnego, „niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju doświadczenia osoby mówiącej” (Dobrzyńska 2000: 108). Stylowe zróżnicowania, ale też zestawiania niedopasowanych stylów (poetyckie/realistyczne) mogą być formą obrazowania nieprzystosowanych egzystencji (np. Czwarte niebo Mariusza Sieniewicza). Również „przemyślana sztuka zwykłych rzeczy” albo, jak o tym mówi R. Nycz, epifaniczne doznanie „niewidzialnej aureoli zwykłych rzeczy” to szczególna forma przeżywania świata, która sprawia, iż realność zewnętrzna nie tylko staje się częścią wewnętrznej rzeczywistości, ale też nabiera jej własności: nieustannego przepływu ulotnych, fragmentarycznych, niezgodnych z sobą chwil przeżywanego doświadczenia. Tego rodzaju efemeryczna i płynna materia jednostkowych doświadczeń wewnętrznych nie poddaje się (...) konwencjonalnym zasadom realistycznego przedstawienia (...) domaga się artykulacji, wyrażania, a nie odbicia (Nycz 2001: 21–22).

Jej wyrazem może być zaskakujący emocjonalnie i poznawczo widok rzeczywistości, zwłaszcza tej chwytanej w „błyskach” lingwistyczno-frazeologicznych napięć semantycznych, np. haiku: akt „momentalnej epifanii” (Piętkowa 2000: 180), jednoNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

156

Elżbieta Dąbrowska

razowe „objęcia wierszy” (np. Dariusza Brzóski-Brzóskiewicza Haiku, Roberta Tekielego Nibyt, Jakuba Ekiera Z dnia na dzień). Można też powtórzyć za R. Nyczem, iż „legion epifanicznych poetów najmłodszej generacji należy do nieświadomych spadkobierców Rimbauda, Rilkego, Prousta i Apollinaire’a, którzy byli źródłem pierwszym dla poszukujących artystycznych form wyrazu zwykłości” (Nycz: 2001: 112). W każdym przypadku na przecięciu kreacyjnego stylu (liryzacje, mityzacje) i realistycznego obrazu można też obserwować różne formy wiązania światów (fikcjonalne/referencjalne), a także mniej lub bardziej wyraziste związki literatury z twardym gruntem rzeczywistości (Jaworski (red.) 2001; Dąbrowska 2012: 149, 165). 6.5.2. Języki „realizmu codzienności” (potoczne/codzienne/peryferyjne/ antyestetyczne) Mowa codzienna zmienia zasadniczo rejestry stylu artystycznego i jego dominanty estetyczne. Odchodzenie od stylu wysokiego (głównie poezja lat 90. i twórczość „roczników siedemdziesiątych”) w stronę „gatunków codziennych” („brulionowe” wiersze, „wiersze gadane”, „wiersze codzienne”, „relacje z życia”, „fotografie powszedniości”) pokazuje inny obraz podmiotu i inny obraz rzeczywistości, o której mówi (Kornhauser 1995, 1999; Maliszewski 1999, 2005). Jeśli więc literatura „rodzi się z doświadczenia”, to wagi nabiera wyraz konkretnej, tu i teraz odczuwanej egzystencji. Wartością jest więc „rzeczywistość niekształcona”: „masa wrażeniowa – poza nią wszystko inne to fikcja. Kojarzone ze sobą wrażenia układają się w ciągi zdarzeń, z których wycina się fragmenty – kadry i zapisuje w postaci wierszy” (Cyranowicz 1997: 98; Marecki, Stokfiszewski, Witkowski (red.) 2002). Codzienne, powszednie, banalne („o’haryści”, „banaliści”) określa zatem styl i formę tego rodzaju „antypoetyckich” (antyretorycznych) wypowiedzi, przede wszystkim zaś ich wycofanie się ze „słowa zaangażowanego” społecznie czy patriotycznie (przykładem „wiersze-notatki z codzienności” Grzegorza Wróblewskiego, Romana Dziadkiewicza, Wojciecha Kuczoka, Macieja Meleckiego). Obok „rzeczywstości niekształconej” działa także w nowopoetyckim języku „rzeczywsitość zniekształcona” (np. Krzysztofa Siwczyka Dzikie dzieci, „reifikacja międzyludzkich relacji”); „odkształcona” (marzenia, halucynacje, sny, jak w liryce Honeta) albo „rzeczywistość wykształcona” przez tradycję (np. klasycyzujące wiersze: Wencla, Rżanego, Winiarskiego, Majerana czy modyfikowane wierszem wolnym metafizyczne sonety Kalandyka). Każda z tych rzeczywistości odsłania inne style relacji podmiotu ze światem, ale widać w tym także zróżnicowany ruch wartości (re-wizja tradycyjnego słownika albo jego zmodyfikowane powtórzenia). Jeśli jednak tekst zmierza do dekonstrukcji form oswojonych (Czapliński 2004: 6; Dąbrowska 2008), to można mówić o aktywności postmodernistycznych eksperymentów (Ritz 1994; Eile 1994). Także wejście do literackiego świata kultury masowej i kultury z marginesów może być źródłem pluralistycznego (antyhierarchicznego) języka nowej poetyckości (Antologia poezji polskiej 1990–1999, wybór R. Honet, M. Czyżewski, Kraków 2000). „Dyskursywna mnogość subiektywnych prawd” przekłada się z kolei na wielość koncepcji świata i wielość interpretacji rzeczywistości (niepewność poznawcza, kryzys wiedzy, kryzys języka). Zaś estetyka codzienności i „naturalizm lingwistyczny” ma dawać świadectwo autentyczności podmiotu i jego „relacji z otoczeniem” (Borkowska 2007: 32). Z tego bierze się styl „wiernego przekładu” życia na literatuNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

157

rę (Grądziel 1998; Czermińska 2004). „Maksymalna referencjalność” znajduje swój odpowiednik w stylu mówionym, w gatunkach codziennych, w mowie pojedynczej i słowie polifonicznym (Grzenia 1999). Potoczność staje się też wyborem wartościującym: negatywna reakcja na retoryczne wzorce sztuki wysokiej. Jej przeciwwagę stanowi wiersz prywatny i osobista mowa podmiotu (Sobą po mapie jak powiedziałby Jacek Podsiadło). „Mowa prosto z życia” zaciera granice między fikcją i rzeczywistością i w tym ma być jedynym w swoim rodzaju doświadczeniem egzystencji: „życiopisanie”, „pisanie sobą”, „zapisywanie siebie” (zob. Marecki, Stokfiszewski, Witkowski (red.) 2002). „Pisanie sobą” wzmacnia „realizm potoczny” (Bolecki, Nycz 2002: 430; Gajewski, Owczarek, Mitosek 2001), a jednocześnie przekracza granice faktyczności, gdy tylko podmiot opisze „to co jest i czego doświadcza” (Gosk 1995: 41; Gołaszewska 1994). Wówczas nawet „wypasiony słownik: podmiotu (przekleństwa-przerywniki) nie tyle jest estetyczną prowokacją, ile szczególnym wyrazem doświadczenia egzystencji. Kultura peryferyjna, właśnie poprzez styl przedstawiania, zaczyna nabierać znaczącej dla całości wypowiedzi miary etycznej (światy prozy Vargi, Shutego, Piątka, Sieniewicza, Bieńkowskiego, Olszewskiego, Masłowskiej, Sobczaka, Witkowskiego, Gretkowskiej). „Utekstowienie” doświadczenia (jego językowe wykładniki, „filtrowane” też przez rodzaje i gatunki literackie praktyki mówienia, osobisty styl wypowiedzi) pozwala wnioskować o skali wyrażalności/niewyrażalności tego, co doświadczone i tego, co powiedziane/opowiedziane (Bolecki, Kuźma (red.) 1998; Bolecki, Nawrocka (red.) 2007; Ankersmit 2004; Maćkiewicz 2007; Nycz 2007; Cieślikowska 1995; zob. Pisarek, Pisarkowa 1998; Kita 2002; Gosk, Zieniewicz 2002; Cieślak 2009). Różne odmiany noworealistycznych narracji pozwalają też mówić o stylowych przeobrażeniach języków przedstawiania rzeczywistości. Tropy wiodą od uniezwyklonej i „utajonej codzienności” (liryzacje, mityzacje), do „nurtu rzeczywistościowego” (też estetyki „ciała zapisanego codziennością”). Zauważa się przy tym, że nacechowanie osobowe tego typu wypowiedzi ujawnia się „bez względu na pokoleniowe, światopoglądowe czy estetyczne różnice” – jak przekonuje R. Nycz. Poświadczenia daje późna twórczość Miłosza, Herberta, Różewicza, Herlinga-Grudzińskiego, pisarstwo Barańczaka, Zagajewskiego i Kornhausera, proza Chwina, Rudnickiego czy Pilcha, ale też poezja i proza najmłodszych (Nycz 1997). Tendencję do indywidualizacji (obok empirycznych śladów autora w tekście) widać poprzez style konceptualizacji „intymnego świata” (Dobrzyńska 2000). Również w skali najwyższej, gdy wyznania osobiste podmiotu („chwilami krępująco ekshibicjonistyczne”) są jednocześnie oznaką „niemal ekspresjonistycznej potrzeby absolutnego wyrażenia” (Marecki, Stokfiszewski, Witkowski (red.) 2002). 6.5.3. Potoczny język formą powrotu narracji do rzeczywistości (estetyczne i etyczne formy) Literatura organizowana wokół codziennych zdarzeń (kultura potoczności) wywołuje nie tylko estetyczne zamieszanie, ale poprzez przekraczanie konwencji wymusza także jakościowo odmienioną sytuację literackości: codzienność jako motyw i temat, język i obraz świata (Kloch 2008; Witosz 2003). Detaliczne opisy doświadczenia rzeczywistości (stenogram zdarzeń) dokumentują „ja” w jego prozaicznych zachowaniach. Jej „banalistyczna” wersja ma być zarówno wyrazistym Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

158

Elżbieta Dąbrowska

gestem odrzucenia retorycznej tradycji, jak też uchylenia zasady hierarchiczności stylów (niwelowanie podziałów na styl wysoki, średni, niski): „Dziś postanowiłem odrzucić wyobraźnię i zająć się opisywaniem tego, co widzę na co dzień” (Sławomir Łuczak); „Kochamy pospolitość nie z wyrafinowania, lecz że w zasięgu ręki” (Marcin Baran). „Estetyka pospolitości w życiu” zdecydowanie inaczej pokazuje sytuację podmiotu w świecie (np. proza Vargi czy Dunina-Wąsowicza), jego styl mówienia o rzeczywistości i styl kontaktowania się z rzeczywistością. Skoro bowiem literatura ma wiarygodnie świadczyć o prawdziwym życiu, ważne staje się doświadczenie jedno­ stkowej egzystencji (Rusinek 2002: 644–670). Wartością stylu są takie cechy, jak przewaga „reporterskiej prawdy” nad kreacją („roczniki siedemdziesiąte”), czysta rejetracja faktów i wiarygodny przekaz „bezpośredniej rzeczywistości” (Witkowski 2002). Byłby to zatem styl odzyskiwania „utraconej rzeczywistości” (Rusinek 2002) i odpowiedź na kreacyjną prozę, która przekształciła rzeczywistość w „mitolo­ giczne realności” (np. proza Tokarczuk) albo w fikcje języka i wyobraźni (np. proza Tulli). „Nowa wspólnota estetyczna”, zmiana dominanty (Czapliński 2002), poprzez obrazy innej rzeczywistości wytrąca styl artystyczny z „ładotwórczych paradygmatów”, narusza konwencjonalne formy literackie i kontrastuje rozmaite rejestry mowy (np. proza Masłowskiej: polszczyzna literacka/subkulturowy slang/obrazoburcza mowa). Zróżnicowanie stylów narracji (autobiograficzne/literackie/nieliterackie/filozoficzne/potoczne/mówione/pisane) prowadzi tekst nie tylko w stronę „światów zmieszanych”, ale wnosi dodatkowy ton narracyjnej wypowiedzi (zabarwienie ironiczne). Stylizacyjny dystans do „cytatów z rzeczywistości” (Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną Doroty Masłowskiej) byłby tutaj nie tyle „mapowaniem rzeczywistości”, co „opracowaniem do rzeczywistości” (Mitosek 2003: 338: „mieszanie i zagęszczenie elementów socjolektu powoduje, że realizm przeradza się w groteskę, a mimesis językowa staje się mimesis krytyczną”). Stylizacyjny efekt różnicy w funkcji interpretacji świata „przez język” (słowo estetyczne/słowo etyczne) odsłania zarazem i styl myślenia, i postawę podmiotu wobec świata. W przypadku dominanty emocyjnej, ekspresyjnej tonacji, składni i leksyki (wulgaryzmy, wykrzyknienia, zawieszenia, powtórzenia) uzyskuje się wartościującą skalę głosu narratora/bohatera (np. proza Masłowskiej, Shutego, Vargi). Zwłaszcza gdy „przepisane” z marginesów światy wnoszą estetyczno-etyczne obrazy zdegradowanej i degradującej egzystencji (stylistyczne wsparcie w „wypasionym słowniku” polszczyzny, w nadmiarze potocyzmów, w dosadnym wyrażaniu negatywnych emocji podmiotu). Estetyczne zmiany stylu, nadmierne obecności brzydoty, interpretuje się jako formę sprzeciwu wobec retorycznej mowy fałszywie opisującej świat rzeczywisty (Witosz 2003: 222). Ale skandal i prowokacje estetyczno-etyczne odbiera się też jako próbę „odczarowania, odczynienia wyklętych przez kulturę, zwłaszcza naszą, obszarów życia ludzkiego” (Burkot 1997: 222). Wydaje się także, że wprowadzenie kultury popularnej do świata nowej prozy także potęguje manifestowane tutaj wybory estetyki codzienności (stylistyka zwykłej mowy). Tym można też tłumaczyć ponowoczesny „apetyt na bylejakość” i literackie „gry z tandetą”, ale też efektowne kontrastowanie estetyki potoczności (szablony, klisze) z estetyką wysokoartystycznych stylów i gatunków: gra wartości/stereotypy/destereotypizacje/dysonanse (Lachman 2006, 2007; Nasiłowska 2008). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

159

Literackie style „dramatyzacji zjawisk społecznych” (Czapliński 2004: 188–189) wzmacnia aksjologiczny dystans stylu (cytat/parodia/ironia) i kontrastujące stylowe interakcje (np. Żywoty świętych osiedlowych Lidii Amejko). Działające w tego typu ujęciach „węzły estetyczne” kumulują jednocześnie ich etyczne nasycenie (np. proza Chwina, Huellego, Tokarczuk, Kuczoka, Szewca, Vargi, Liskowackiego, Shutego, Gretkowskiej, Sieniewicza, Odiji, Masłowskiej, Amejko, Pilcha, Bieńkowskiego, Witkowskiego). Mnogość strategii narracyjnych wskazuje też, że mamy do czynienia z wielością form pośredniczących, które różnymi drogami wiodą w stronę już doświadczonej albo „tu i teraz” doświadczanej rzeczywistości. Przy czym nieustanne próbowanie się podmiotu ze słowem i światem sprawia, że w poszukiwaniu języka korzysta on z bardzo różnorodnej skali estetycznych możliwości: między „biegunem ascezy” a „biegunem nadmiaru” („mnożenie form mediatyzujących” – Łebkowska 2004). Tę skalę estetycznych możliwości widać także w stylistyce „uniezwyklenia zwykłości” (zarówno w wierszu, jak w prozie lirycznej), gdy język doświadczenia podmiotu wybrzmiewa w metaforyczno-symbolicznych kreacjach świata, a gatunki wysokiego stylu służą wyznawczym monologom (Nycz 2001; Kornhauser 2005; Gosk, Zieniewicz 2002). Liryzacje i mityzacje w opozycji do literackich „dokumentów rzeczywistości” („fotografia” wierszem/„fotografia” prozą) inicjują w każdym przypadku inny styl rozmowy podmiotu z rzeczywistością (Zieniewicz 2002; Marecki, Stokfiszewski, Witkowski (red.) 2002; Skwara 2009; Cieślak, Pietrych (red.) 2009).

6.6. Język i tekst między realnością – wirtualnością – hiperrzeczywistością (pluralizm stylowo-gatunkowy) W ponowoczesnych relacjach słowa i obrazu literackiego świata rozwijają się takie style „tekstowej wyobraźni”, które rozsadzają tradycyjny przekaz literacki od wewnątrz. Efekty tego rodzaju wywołują genologiczne zmącenia i transgresje, przekroczone granice spójności (polifonie tematyczne/labiryntowe projekcje), ale też słowo wizualne i medialna kultura słowa. Zwłaszcza obserwacja przejścia „od logosfery do piktosfery” (Krzysztofek 1999) ujawnia kierunki i formy otwarcia sztuki literackiej na „języki” pozawerbalne, ale też style i gatunki masowej komunikacji (poetyka teledysku, spoty reklamowe, komiksy, kreskówki, popkulturowe przekazy). Wizualny pejzaż wchodzi do tekstu literackiego, ale też literatura próbuje odnaleźć swoje miejsce w owym pejzażu, „którego chce być pełnoprawnym albo choć nie dyskryminowanym elementem” (Miszczak-Lachman 2003: 219; Wysłouch 1995; Wilk 2000; Suszczyński (red.) 1999). Stąd z jednej strony wyzyskuje się świat medialny do gruntowania literackości dzieła (rzeczywistość fikcjonalna/rzeczywistość wirtualna), z drugiej zaś poddaje ową literackość przekształceniom estetyki nowej formy i nowego języka: Liternet/Liternet.pl (literatura i Internet). Można więc powiedzieć, że współczesna literatura (jak inne sztuki) „funkcjonuje równolegle w dwóch paradygmatach. (...) ciągle obowiązuje układ tradycyjny (mo-

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

160

Elżbieta Dąbrowska

dernistyczny), którego podstawą jest akceptacja dominującej roli autora (...)” – a jednocześnie ingerencja techniki w dziedzinę sztuki powoduje pojawienie się paradygmatu posttradycyjnego, który obejmował będzie całą współczesną multi-hiper-medialną cyberkulturę. (...) Zróżnicowana zostaje także sama struktura literatury: tekst zamienia się w hipertekst, zaś linearna lektura zostaje zastąpiona swobodną nawigacją (Marecki 2002: 5; Wilk 2000; Kluszczyński 2004).

Wzajemnie przenikające się kody (międzykulturowe style komunikacji, werbalne/niewerbalne) aktywizują rozległe obszary poetyki i estetyki kultury, także popularnej. Analizy form obecności kultury popularnej, interakcje między tekstami poetyckimi a mediami i multimediami (intersemiotyczne formy) unaocznia zarówno zmianę estetycznego pejzażu, jak też zmianę stylu przedstawiania i mówienia o świecie. Wydaje się również, że kicz i tandeta (estetyka „jarmarcznej scenerii”) wspomagane literackim otwarciem na wszelkie doświadczenia z innymi językami i z innymi „nośnikami” nie tylko zmieniają sytuację słowa w komunikacji, ale zmieniają też „wymiary dzieła literackiego” (kultura masowa, gatunki codzienne, genologiczne transgresje form, światy wirtualne) (Miszczak-Lachman 2003). Efektem są zmiany sytuacji medialnej, ale także zmiany literacko-kulturowej dominanty: od „literaturocentryzmu” do „pejzażu audiowizualnego” (Leder 1997). Obcowanie z Internetem – dowodzi Kalaga – coraz częstsza wszechobecność ekranów i rozmaitość technologii komunikacyjnych unieobecniają i fikcjonalizują wplątane w ich działania tożsamości. Wskutek wzajemnego przenikania przestrzeni indywidualnej i sieciowej oraz wskutek narzuconych przez technologie digitalne nowych relacji między narzędziem a użytkownikiem, w sposób dotychczas niespotykany ulegają redefinicji granice podmiotowości. Wyłania się już nie tylko w literaturze, (...), tożsamość terminalna, a podstawowej do samookreślenia wagi nabierają pytania o granice autotransgresji, zapowiadając także pojawiające się już na horyzoncie przewidywalności pytania o granice przekraczania własnych granic (Kalaga 2004: 8; Dąbrowski 2001).

6.7. Styl liberacki – między liberaturą a medium elektronicznym – sztuka interaktywna Przestrzenne kompozycje (kształty, litery, słowa, pismo, grafia, symbolika wyrazu) działają szczególną semantyką form wizualnych (Sławek 1989: 41). Mówi się w takich przypadkach o liberackim stylu tworzenia (wytwarzania), którego dominantą jest „estetyka totalna” dzieła literackiego. „Materialny wolumin, dowolnego kształtu i konstrukcji, przestaje być neutralnym nośnikiem tekstu, stając się integralnym składnikiem dzieła – jego czasoprzestrzennym fundamentem formowanym przez pisarza na równi ze światami wykreowanymi w języku” (Bazarnik 2010: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

161

5–14; Sławkowa 2007). Ów styl „liberacki” byłby więc efektem oryginalnego „splotu” treściowo-formalnego, którego zasadnicza wartość kształtuje się w sztuce interaktywnej, w „wędrówce czytelnika od jednego słowa”, z którego „tekst emanuje i do tego słowa powraca” – tłumaczy Z. Fajfer (znaczący jest sam proces „odkrywania, rozbierania takiego emanacyjnego wiersza” – „jest to praca dla czytelnika, dla czytelnika dociekliwego, który nie boi się działań interaktywnych” (Bazarnik, Fajfer 2010: 96). Zarówno praktyka pisarska Katarzyny Bazarnik i Zenona Fajfera (Oka-leczenie, (O)patrzenie), jak też ich komentarze do sztuki liberackiej ten właśnie charakter stylu odbioru podkreślają (odkrywanie „niewidzialnych tekstów” – technika emanacyjna – „teksty widzialne zawierają w sobie zwinięte struktury tekstów ukrytych” (Bazarnik, Fajfer 2010): To wszystko? Ocean i mewy i wszystko inne. Dzbanek z iluzjami. Entuzjazm ćmy opiekanej czarnym złotem. Ale... Miłość i inne niewygody. Agni, czas zacząć ekpyrosis. Jedz moje inicjały. Eksplozja ćmysłów i na nowym ekranie (Zenon Fajfer, Ars poetica – dwadzieścia jeden liter) Liberackie teksty domagają się też liberackiego stylu odbioru (wielokierunkowe chodzenie wśród tekstów i odkrywania tego, co zakryte, co po drodze rozpoznane może być złożone w nowe treści i nowe odczytania: „Twoimi widzieć oczami”). Od poziomu litery do architektury całości i jej możliwych wykładni odbiorca znajduje się w interaktywnym związku. Widoczna tutaj zasada „konstrukcji przez redukcję” uczula na czytanie śladów i znaków ukrytych w formie przestrzennej, w wizualnie projektowanych znaczeniach („ikonosemantyczne sugestie”). Tego rodzaju teksttury (Dawidek Grylicka (red.) 2005) projektują swoiste „wariacje” gotowej, a zarazem niegotowej formy („tekstowej partytury”), która ma swój określony zapis, a jednocześnie nie domyka układu. Nowy typ materialności literatury jest zarazem nową formą estetyczną dzieła literackiego (nietradycyjna kultura książki/eksperymenty z formą i wyrazem). Kontekst ponowoczesny wyraźnie też pokazuje nową sytuację literackiego stylu, bo choć tego rodzaju formy odsyłają do kultury starożytnej, to jednak dopiero postmodernistyczne warunki „umożliwiły liberaturze autorefleksję i świadome wyeksponowanie materialności jako czynnika semantycznego. Ogromną, a wcześniej niemożliwą technologicznie, rolę już pełni, a będzie jeszcze bardziej pełniło medium internetowe/sieciowe” (Kalaga 2004; Marecki 2002; Kowalski 2001: 146; Górska-Olesińska 2009). Kompozycje słowno-przestrzenne tworzą szczególne formy wizualizacji semantyki, projektują inny styl wykonawczy, gdy bowiem dominacja widzenia ustępuje dominacji słyszenia, zmienia się zarówno sposób konstruowania myśli, jak też „sposób organizacji tekstu i jego odbioru” (Piętkowa 2000). Stąd także „retoryka sieci” („liberatura w e-świecie”) wywołuje pytania o styl wykonawczy tekstowo-wizualnych scenariuszy, o zależności między słowem i jego przestrzenną inscenizacją. Kreacje światów alternatywnych, wirtualne rzeczywistości, avant-pop, neolingwizm, hipertekst i liberatura – tworzą wielowymiarowy świat o zróżnicowanej estetyce (Marecki Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

162

Elżbieta Dąbrowska

2002, 2010; Bazarnik (red.) 2010). Można też powiedzieć, że nowe technologie nie tylko podsuwają nowe rozwiązania formalne (liberackie redefinicje książki artystycznej), ale przede wszystkim zmieniają stare nawyki komunikacji literackiej, style i formy lektury (Dąbrowska 2012).

6.8. Styl artystyczny w przestrzeni „humanistyki integralnej” Zmieniające się style komunikacji literackiej i style myślenia o literaturze wywołują też nowe teorie i nowe paradygmaty badawcze. Przy czym sprzeczne sygnały, jakie są stąd wysyłane (niepewne wyznaczniki literackości), potwierdzają zakłócenia estetycznej tożsamości dzieła literackiego, zwłaszcza gdy przestają działać tradycyjne znaki (substancje) różnicy (literackie/nieliterackie), gdy literatura poddaje się doświadczeniom innej (nieliterackiej) sztuki i innej komunikacji (Burzyńska 1995). Style artystyczne i style ich badania działają wówczas między różnymi sferami coraz to innych związków stylowych i coraz to innych możliwości poznawania przedmiotu badań („impet transgresyjny”). Z jednej strony obserwujemy gotowość literatury współczesnej na przyjęcie (przejęcie?) innych (nieliterackich) praktyk mownych, z drugiej zaś jej otwarcie na doświadczenia nowych form komunikacji, na multimedialne środki przekazu sztuki literackiej (nowe media jako nowe doświadczenie stylu artystycznego). Stąd widać też „ruchome granice literatury” (Wysłouch, Przymuszała 2009), jej pograniczne formy przekazu i nowe korespondencje literatury, tym razem z nowymi mediami. Efektem zmiany przekazu jest zmiana sytuacji komunikacyjnej literatury (zmiana sytuacji słowa, tekstu, gatunku, relacji nadawczo-odbiorczych), a z tym powtórzenie pytań o literaturę i kategorie „literackości”. Przy czym ponawiane dzisiaj pytania: „Jak odróżnić dzieło literackie od wypowiedzi nieliterackiej?”; „Czy są wyznaczniki literackości, czy ich nie ma?” – stawiane są teraz w dyskursywnie poszerzonej przestrzeni kultury współczesnej (w tym kultury popularnej). Jeśli bowiem styl artystyczny buduje nie tylko słowo, ale też retoryka wizualna, a nawet akustyka, kiedy rozwija się różnorodna korespondencja sztuk (też sztuki i nie-sztuki), wówczas też naturalną konsekwencją tego stanu rzeczy okazują się transdyscyplinarne spotkania. Stosowany w teorii i praktyce język „humanistyki zintegrowanej” („polonistyki zintegrowanej”) dowodzi, że ciągle jeszcze aktywne jest i badawczo użyteczne „stare instrumentarium” stylistyki, poetyki i retoryki. Tyle że w nowym otoczeniu owe tradycyjne tropy i figury znajdują nowe zastosowania, przede wszystkim zaś nowe kierunki badań i interpretacji. Rozwijane dzisiaj bardzo dynamicznie związki literatury i sztuk wizualnych ujawniają też – odmienione w stylach – powroty do zakotwiczonej w kulturze literackiej estetyki „słowa i obrazu”, związków, zależności i relacji między nimi (Kloch 1990). Kategoria przestrzeni staje się zatem wartością i dla sztuki literackiej, i dla języka opisu tego rodzaju przestrzennych kompozycji („Tekst-tura”) artystycznych (Dawidek Grylicka (red.) 2005). Dzisiejsze doświadczenia literatury z nowymi mediami (literatura i Internet/ „Liternet”), „miksowanie” stylów i wartości (wysokie/niskie/popularne/tandetne) Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

163

zmienia sytuację sztuki literackiej i sytuacje badawcze. Wszelkie gry formą wizualną inaczej profilują, stylizują i semantyzują treści wypowiedzi (werbalne/niewerbalne/intermedialne/intersemiotyczne). „Dziś mówi się wręcz o «zwrocie ikonicznym» i postuluje analizę fenomenów wizualnych”, co też oznacza, że kultura wizualna/ audio­wizualna „zmusza do postawienia na nowo problemów obrazu i obrazowości”, technik widzenia i stylów opisu, prezentacji i reprezentacji, a przede wszystkim efektów „koegzystencji słowa i obrazu” (Wysłouch 2009: 17–18). Okazuje się, że i tutaj wypracowane na gruncie tradycyjnej retoryki środki stylistyczne działają zarówno w nowych wcieleniach form literackich (multimedialne), jak też w języku opisu owych form heterogenicznych, swoistej interakcji literatury i sztuk wizualnych (Wysłouch 1993, 1994, 2009). Przekraczanie granic werbocentryzmu (eksperymentowanie literatury z innymi środkami przekazu) staje się zatem nie tylko doświadczeniem nowej kultury literackiej (audiowizualna/multimedialna), ale też nowym doświadczeniem badawczym (Hopfinger 2003; Wilk, Kolasińska-Pasterczyk (red.) 2008). Sztuka nowych mediów, literatura sieci (i w sieci) to zatem inny wyraz i inny wymiar artystyczności, ale też inny tryb obrazowania/modelowania świata, a z tym inne pole doświadczeń estetycznych i etycznych (Frąc 2008). Stąd także wynikają nowe problemy teoretyczne związane z procesem przemian języka i literatury, ich medialnych (hipertekstualnych) stylów bycia i stylów czytania: od retoryki słowa do retoryki obrazu (mówione/pisane/audiowizualne), od metafory do metafory nawigacyjnej, od książki do e-książki (Wilk 2008; Składanek 2008). „Estetyka postmodernizmu wobec literatury w dobie Internetu” otwiera więc nowe (inne) pola obserwacji stylu artystycznego (Nasiłowska 2008). Chodzi w tym także o spojrzenie na teorie tekstu i semiotyki przez pryzmat nowych praktyk literacko-kulturowych, jak: hybrydowe formy, elektroniczne dyskursy, wirtualizacje rzeczywistości, intermedialne, intersemiotyczne i interaktywne akcje stylów i tekstów (Wilk, Kolasińska-Pasterczyk (red.) 2008; Górska-Olesińska (red.) 2012). Nowe zjawiska w literaturze (kulturze, języku, stylu, poetyce) znajdują swe odbicie w różnorodnych koncepcjach przedstawiania świata, w tym jego wizualizacji. Mówi się przy tym albo o kryzysie przedstawienia, albo o wizualnym wzbogacaniu treści i obrazu, o humanistycznych i posthumanistycznych wartościach, o „mimesis między udawaniem a referencją” (Mitosek 2002). Kierunki przeobrażeń stylu artystycznego (zmienne efekty długiego trwania literatury) najwięcej zatem mówią o jej „kulturowej naturze”, o „łańcuchach tekstów” w historycznoliterackiej przestrzeni, ale też o ogniwach „zerwanych z łańcucha” systemowych układów. Wówczas też można obserwować otwieranie nowych przejść do dzieła literackiego. Od jego stylowo wyrazistych klasyfikacji, poprzez typologiczne nieostrości i „zagładę gatunków” (Balbus 2000), do postmodernistycznego „chaosu nie-gatunku” (Czaplejewicz 2007). Wykazane tutaj wszelkie inwersje i przemieszczenia mają swe konsekwencje zarówno w odmianach poetyki (od określoności do nieokreśloności), jak też w teoriach dzieła literackiego i stylów jego badania (podważanie formalno-znaczeniowej integralności dzieła i jego całościowego sensu). Idea stylowej różnorodności wypiera teraz pojęcie językowej jednorodności, zamiast jedności mamy więc heteronomie i polimorficzność, otwartość i stylistyczną hybrydowość, co też oznacza, że dzieło literackie staje się wytworem „dyskursu czerpiącego z różnych kodów w zależności od aktualizowanych funkcji” (Witosz 1996: 135). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

164

Elżbieta Dąbrowska

Można powiedzieć, że dzisiejsze próby wiązania „dyskursu i stylistyki” wprowadzają teksty (nie tylko artystyczne) w nowe konteksty i nowe aspekty analityczno-badawcze. W szeroko myślanym kręgu zagadnień literackiej komunikacji (stylistyka a pragmatyka) wracają kluczowe kategorie stylistyki, ale wracają w odmienionych językach („nowe horyzonty i nowe kategorie analizy stylistycznej”). Problemowe centrum kieruje uwagę na kulturowe uwarunkowania stylu i tekstu (tekst w kontekście/język w działaniu), na nadawczo-odbiorcze relacje nowych mediów, na styl i płeć, a z tym wszelkie „językowe sposoby wartościowania jako stylistyczne wyznaczniki dyskursu, gatunku czy konkretnego tekstu”. Z tego również powodu zmienia się słownik: badania stylu indywidualnego, zwłaszcza „w kontekście przeobrażeń metodologicznych paradygmatu lingwistycznego, filozoficznych koncepcji ponowoczesnej podmiotowości, współczesnych koncepcji indywidualizmu, a także dyskutowanej dziś szczególnie intensywnie problematyki tożsamości” (Witosz 2009: 9). W tak szeroko zakrojonych kontekstach inaczej też postrzega się relacje stylu i literatury, inaczej też rozwija się „komunikacyjną dramaturgię” dzieła. Gdy bowiem do gry o świat przedstawiony wejdą tekstowo-podmiotowe komplikacje, wówczas też zmienne pola semiotycznych interakcji określają sytuację podmiotu, słowa i tekstu („językowe obrazy świata”, mowa własna wobec reguł dyskursu, dyskursy mniejszości a kulturowe zróżnicowania relacji: Ja/Inny/Drugi/Trzeci). Jednocześnie z owych stylowych wielości może także wyłonić się szczególna akcja stylu artystycznego, gdy razem z tekstem znajdzie się w interaktywnym polu oddziaływań metodologicznych (lingwistyczne – litraturoznawcze – humanistyczne). Także lepiej wtedy widać „żywy obraz” stylistyki, inny przede wszystkim niż wykonywany w tradycyjnym paradygmacie. Ten bowiem odmieniony dzisiaj przez konteksty kulturowe jawi się jako coraz bardziej trandyscyplinarny (mniej międzydyscyplinarny) model badań, powiązany z innymi sferami doświadczeń kulturowych. „Metoda badania rzeczywistości językowej, którą wprowadza perspektywa dyskursu – mówi Bożena Witosz – jest bliska stylistyce przede wszystkim dlatego, że, wprowadzając ogląd języka w użyciu, wysuwa na plan pierwszy podmiot, jako uczestnika społecznej gry”. Pierwiastek podmiotowy byłby zatem obecny niemal w każdej relacji, jaką kategoria dyskursu ustanawia: między językiem a rzeczywistością (...), między naszym myśleniem (wiedzą, ideologią, wyobrażeniami, ocenami) a procesami społecznymi, między elementami dyskursu a elementami niedyskursywnymi, między regułami dyskursu a mechanizmami szeroko rozumianej intertekstualności, między regułami dyskursu a sposobami konceptualizacji (...) (Witosz 2009: 266–267).

Język artystyczny w przestrzeni tekstu/dyskursu ogarnia wielopoziomowe brzmienia i znaczenia wypowiedzi, jej typowy i indywidualny charakter, ale też komunikacyjne uwikłania i powikłania (podmiot w tekście i w kulturze, w doświadczeniu „ja” między językiem i/a tekstem, w tekstualnych, intertekstualnych i intersemiotycznych „figurach semantycznych”: narracji, postaci, fabuły, czasu, przestrzeni, stylu). Interakcyjne style komunikacji (pragmatyka dyskursu), wskazując na podmiotowy problem wypowiedzi (Wierzbicka 2008), wskazują jednocześnie na kulturowo zakotwiczone stereotypy (Bolecki, Gazda (red.) 2003) i modalności (Bolecki 2002), na stałe i zmienne warunki genologiczne, językowe, stylowe i aksjologiczne (Witosz (red.) 2006, 2007; Dąbrowska 2012). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

165

Tak otwierana perspektywa analityczna skutkuje także obserwacjami wartości stylowych w nowych rejonach badawczych, jak wielowątkowo rozwijane i odkrywane tropy feministyczne w kulturze, języku, literaturze (Hornung, Jędrzejczak, Korsak (red.) 2001; Sławkowa 1998; Witosz 2001; Witosz (red.) 2004) albo „tropy i meandry” tożsamości: inny/obcy/trzeci/granice inności/tożsamość „sieciowa” (Kalaga (red.) 2004; Bolecki, Nycz (red.) 2004). Proces przechodzenia od stylistyki i poetyki „w świetle językoznawstwa” (Jakobson 1976) poprzez zmianę paradygmatu (komunikacyjna teoria literatury) i otwarcie komunikacji międzykulturowej (Duszak 1998) jest równoznaczny z przenikaniem się języków badawczych (stylistyka lingwistyczna/stylistyka literacka/teorie tekstu/ teorie dyskursu). Można stąd obserwować i zmieniające się pojęcie literackości (poetyckości), i zmieniające się formy komunikacji (poetyka w świetle medialności), i zmieniające się języki opisu stylów, gatunków i tekstów (Kluszczyński 2004; Bodzioch-Bryła 2006; Dąbrowska 2012). Razem ze zmieniającym się „światem literackości” także kondycja stylu artystycznego (i literatury) poddawana jest próbie estetycznej tożsamości. Gdy bowiem zaczynają działać rozmaite strategie odnawiania, modyfikacji, innowacji i zmiany, gra toczy się o utrzymanie literackiej własności (od „wyczerpania” do „ponownego napełnienia”, także poprzez reinterpretacje, Barth 1982). Poddane rewizji tradycyjne dominanty literackości („wysuwanie na plan pierwszy języka”, „literatura jako fikcja”, „szczególna integracja języka”, „autoteliczność literatury”) ujawniają teraz swoje „przeciwciała” w postaci niepewnej dominanty „zmąconych” stylów, gatunków i kultur (wysokie/niskie, elitarne/masowe/tandetne), ale też zakłóconych porządków rzeczywistości (referencjalne/fikcjonalne). Rezultatem zaś tego rodzaju „struktur chaotycznych” są kompozycje niespójne, labiryntowe, intertekstualne, intersemiotyczne, interdyskursywne (Culler 1998: 27–35; Nycz 2001). Typologiczne nieostrości przekładają się też na ponowoczesne kreacje świata i podmiotu: „ja” między opowiadaniem a odczuciem „czasu teraźniejszego, który kształtuje nagromadzone warstwy przeszłości” („Życie każdego człowieka jest encyklopedią, biblioteką, inwentarzem przedmiotów, zbiorem rozmaitych stylistyk, gdzie wszystko nieustannie może podlegać przemieszczeniu i porządkowaniu na wszelkie możliwe sposoby”, Calvino 1996: 106–107). Tego rodzaju doświadczenia mogą też tłumaczyć badawcze przekroczenia dziedzinowych granic i zakreślania wspólnych obszarów wiedzy o języku, stylu i literaturze. Płynące z wielu stron metodologiczne impulsy przekładają się na adaptacje metod i ich testowanie w dyskursie artystycznym. Bogaty dziś aparat badawczy lingwistyki pozwala coraz wnikliwiej pokazać, jak znaki i kategorie języka zanurzone w systemie pojęciowym, w historii i kulturze współtworzą zawarte i kreowane w literaturze obrazy świata, subiektywnie konceptualizowane i aksjologizowane, naznaczając je swoistym piętnem czasu i sytuacji (Jędrzejko 2001: 58; Skubalanka 2011; Gajda (red.) 2011).

Uwagę zwraca również fakt, że współczesny badacz literatury w konfrontacji z realiami nowej artystyczności w tym także z doświadczeniami postmodernizmu nie może (...) nie dostrzegać, iż efektem poetyckiego użycia słowa jest nadal spontaniczne przeżywanie, a eksploata-

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

166

Elżbieta Dąbrowska

cja własności języka – nawet stawiana za cel nowoczesnej literatury – to nadal eksploatowanie możliwości ludzkiej wyobraźni, ale i podporządkowanie się jej prawom (Jasionowicz 1995: 101).

Trzeba też zauważyć, że dzisiejsze tendencje do wiązania stylów artystycznych z językiem wartości („zwrot etyczny”/sztuka interaktywna) znajduje oparcie w samej literaturze. Obecne tutaj problemy wartości humanistycznych, edukacyjnych, artystycznych, kulturowych, międzykulturowych, tożsamościowych stają się nowym polem doświadczeń polskiego języka i literatury (Abramowska, Brodzka (red.) 1997; Dąbrowski 2001).

Literatura Abramowska J., Brodzka A. (red.), 1997, Z perspektywy końca wieku. Studia o literaturze i jej kontekstach, Poznań. Abramowska J., Czyżak A., Kopeć Z. (red.), 2003, Wariacje na temat, Poznań. Ankersmit F., 2004, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, Domańska E. (tłum.), Kraków. Anusiewicz J., 1994, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocław. Attridge D., 2007, Jednostkowość literatury, Mościcki P. (tłum.), Kraków. Bakuła B., 1991, Oblicza autotematyzmu. (Autorefleksyjne tendencje w polskiej prozie po roku 1956), Poznań. Bakuła B., 2003, Polská próza po roce 1990 v dialogu s postmodernismem a vizí střední Evropy, w:  Postmodernismus v české a slovenské próze, Pavera L., (red.), Opava. Bakuła K., 2008, Mówione ≈ Pisane: komunikacja, język, tekst, Wrocław. Balbus S., 1990, Intertekstualność a proces historycznoliteracki, Kraków. Balbus S., 1993, Między stylami, Kraków. Balbus S., 1995, Granice poetyki i kompetencje teorii literatury, w: Bolecki W., Tomasik W. (red.), Poetyka bez granic, Warszawa. Balbus S., 2000, Zagłada gatunków, w: Bolecki W., Opacki I. (red.), Genologia dzisiaj, Warszawa. Balbus S., Hejmej A., Niedźwiedź J. (red.), 2004, Intersemiotyczność. Literatura wobec innych sztuk i odwrotnie, Kraków. Balcerzan E., 1998, Adam Mickiewicz – poeta XX wieku, w: Trojanowiczowa Z., Przychodniak Z. (red.), Księga Mickiewiczowska. Patronowi uczelni w dwusetna rocznicę urodzin 1798– 1998, Poznań. Balcerzan E., 2000, W stronę genologii multimedialnej, w: Bolecki W., Opacki I. (red,), Genologia dzisiaj, Warszawa. Balcerzan E., 2002, „Sprzecznościowa” koncepcja literackości, w: Bolecki W., Nycz R. (red.), Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, Warszawa. Balcerzan E., Bolecki W. (red.), 2000, Osoba w literaturze i komunikacji literackiej, Warszawa. Barth J., 1982, Postmodernizm: literatura odnowy, Wiśniewski J. (tłum.), „Literatura na Świecie”, nr 5–6. Bartmiński J., Tokarski R., 1998, Profilowanie w języku i w tekście, Lublin. Bartmiński J., 2004/2005, Pytania o przedmiot językoznawstwa: pojęcia językowego obrazu świata i tekstu w perspektywie polonistyki integralnej, „Postscriptum”, nr 1–2. Bartmiński J., 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin. Bartmiński J. (red.), 1990, Językowy obraz świata, Lublin.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

167

Bartmiński J., Boniecka B. (red.), 1998, Tekst. Analizy i interpretacje, Lublin. Bartmiński R., Pajdzińska A. (red.), 2008, Podmiot w języku i kulturze, Lublin. Baudrillard J., 1997, Precesje symulakrów, Komendant T. (tłum.), w: Nycz R. (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków. Bazarnik K., 2005, Liberatura: ikoniczne oka-leczenie, w: Dawidek Grylicka M. (red.), Tekst-tura. Wokół nowych form tekstu literackiego i tekstu jako dzieła sztuki, Kraków. Bazarnik K. (red.), 2010, Liberatura. Teksty zebrane z lat 1999–2009, Kraków. Bazarnik K., Fajfer Z., 2010, Od Okaleczenia do liberatury, Kraków. Bodzioch-Bryła B., 2006, Egzystując wśród przedmiotów... „Odsyłacze” do kultury popularnej; „W godzinę twojej śmierci zdrapka”, w: taż, Ku ciału post-ludzkiemu. Poezja polska po 1989 roku wobec nowych mediów i nowej rzeczywistości, Kraków. Bogołębska B., 2006, Konteksty stylistyczne i retoryczne, Łódź. Bogołębska B., 2009, Style Ryszarda Kapuścinskiego, w: Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), Język i styl twórcy. W kręgu badań współczesnej humanistyki, Zielona Góra. Bolecki W., 1991, Pre-teksty i teksty. Z zagadnień związków międzytekstowych w literaturze polskiej XX wieku, Warszawa. Bolecki W., 1994, Polowanie na postmodernistów w Polsce, w: Lubelska M., Łebkowska A. (red.), Kryzys czy przełom. Studia z teorii i historii literatury, Kraków. Bolecki W., 1999, Polowanie na postmodernistów (w Polsce) i inne szkice, Kraków. Bolecki W., 2002, Modalność (Literaturoznawstwo i kognitywizm. Rekonesans), w: Bolecki W., Nycz R. (red.), Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, Warszawa. Bolecki W., Nycz R., 2004, Narracja i tożsamość. Antropologiczne problemy literatury, Warszawa. Bolecki W., Dąbrowska E. (red.), 2006, Literatura i wiedza, Warszawa. Bolecki W., Gazda G. (red.), 2003, Stereotypy w literaturze (i tuż obok), Warszawa. Bolecki W., Nawrocka E. (red.), 2007, Literackie reprezentacje doświadczenia, Warszawa. Bolecki W., Kuźma E. (red.), 1998, Literatura wobec niewyrażalnego, Warszawa. Bolecki W., Nycz R. (red.), 2002, Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, Warszawa. Bolecki W., Opacki I. (red.), 2000, Genologia dzisiaj, Warszawa. Bolecki W., Tomasik W. (red.), 1993, Poetyka bez granic, Warszawa. Bolecki W., Tomasik W. (red.), 1995, Poetyka bez granic, Warszawa. Boniecka B., 1999, Lingwistyka tekstu: teoria i praktyka, Lublin. Borkowska G., 2007, Życie codzienne jako kategoria literacka i badawcza. Rekonesans, w: Borkowska G., Mazur A. (red.), Codzienność w literaturze XIX i XX wieku. Od Adalberta Stiftera do współczesności, Opole. Borkowska G., Mazur A. (red.), 2007, Codzienność w literaturze XIX i XX wieku. Od Adalberta Stiftera do współczesności, Opole. Brodzka-Wald A., Gosk H., Werner A. (red.), 2008, Co dalej literaturo? Jak zmienia się współcześnie pojęcie literatury, Kraków. Broich U., 1997, Pola odniesień intertekstualności. Odniesienia do pojedynczego tekstu, Gilewicz J. (tłum.), w: Janaszek-Ivaničková H. (red.), Antologia zagranicznej komparatystyki literackiej, Warszawa. Brzeziński J. (red.), 1988, Język osobniczy jako przedmiot badań lingwistycznych, Zielona Góra. Burkot S., 1997, Literatura polska w latach 1986–1995, Kraków. Burzyńska A., 1995, Poetyka po strukturalizmie, w: Bolecki W., Tomasik W. (red.), Poetyka bez granic, Warszawa. Burzyńska A., 2000, Literatura jako sztuka uwodzenia. Przyczynek do tematu, w: Balbus S., Bolecki W. (red.), Ostrożnie z literaturą! (przykłady, wykłady oraz inne rady), Warszawa. Burzyńska A., 2002, Kulturowy zwrot teorii, w: Markowski M.P., Nycz R. (red.), Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

168

Elżbieta Dąbrowska

Calvino I., 1996, Wykłady amerykańskie, Wasilewska A. (tłum.), Gdańsk. Chaciński B., 2003, Wypasiony słownik najmłodszej polszczyzny, Kraków. Chlebda W., 2005, Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne, Opole. Chlebda W. (red.), 2007, Frazeologia a językowe obrazy świata przełomu wieków, Opole. Cieślak R., 2001, Pragnienie Innego. Język pożądania we współczesnej poezji polskiej, w: Hornung M., Jedrzejczak M., Korsak T. (red.), Ciało. Płeć. Literatura. Prace ofiarowane Profesorowi Germanowi Ritzowi w pięćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa. Cieślak T., 2009, W poszukiwaniu ostatecznej tajemnicy. Szkice o polskiej literaturze XX wieku i najnowszej, Łódź. Cieślak T., Pietrych K., 2009, Nowa poezja polska. Twórcy – tematy – motywy, Kraków. Cieślikowska T., 1995, Przemilczenie w prozie (w kręgu teorii sugestii), w: taż, W kręgu genologii, intertekstualności, teorii sugestii, Warszawa–Łódź. Culler J., 1998, Teoria literatury. Bardzo krótkie wprowadzenie, Bassaj M. (tłum.), Warszawa. Cyranowicz M., 1997, Cztery typy rzeczywistości. (O poetach urodzonych w latach siedemdziesiątych), „Rocznik Towarzystwa Literackiego Imienia Adama Mickiewicza”, t. XXXI. Cyranowicz M., 2007, Zmieniła się struktura tekstu, „Tygodnik Powszechny”, nr 13. Cyranowicz M., Kozioł P., 2005, Gada!zabić? pa]n[tologia neolingwizmu, Warszawa. Czaplejewicz E., 2007, Chaos teraźniejszości i literatura, w: Gosk H., Zieniewicz A. (red.), Narracje po końcu (wielkich) narracji. Koleksje, obiekty, symulakra..., Warszawa. Czapliński P., 2002, Ruchome marginesy. Szkice o literaturze lat 90., Kraków. Czapliński P., Śliwiński P., 1999, Literatura polska 1976–1998. Przewodnik po prozie i poezji, Kraków. Czermińska M., 2004, „Punkt widzenia” jako kategoria antropologiczna i narracyjna w prozie niefikcjonalnej, w: Opowiadanie w perspektywie badań fikcjonalnych, Mitosek Z. (red.), Kraków. Dabert D., 1998, Zbuntowane wiersze. O języku poezji stanu wojennego, Poznań. Dawidek Grylicka M. (red.), 2005, Tekst-tura. Wokół nowych form tekstu literackiego i tekstu jako dzieła sztuki, Kraków. Dąbrowska E., 1995, Styl artystyczny, w: Gajda S. (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Dąbrowska E., 1995a, Język i styl pisarza (język osobniczy) – styl dzieła literackiego, w: Gajda S. (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Dąbrowska E., 2000, Stylistyka intertekstualna a efekt parodii, w: Gajda S. (red.), D. Brzozowska, Świat humoru, Opole. Dąbrowska E., 2001, Teksty w ruchu. Powroty baroku w polskiej poezji współczesnej, Opole. Dąbrowska E., 2003, Styl artystyczny – kierunki nowe i najnowsze, w: Gajda S., Vidovič Muha A. (red.), Współczesna polska i słoweńska sytuacja językowa. Sudobni jezikovni položaj na Poljskem in v Sloveniji, Opole. Dąbrowska E., 2003a, Od rzeczywistości do języka i tekstu – Ryszarda Kapuścińskiego opisywanie „Imperium”, w: Kowalski P. (red.), Wędrować, pielgrzymować, być turystą. Podróż w dyskursach kultury, Opole. Dąbrowska E., 2003, Kody literacko-kulturowe w języku poetyckim najnowszej liryki. „Studia Slavica VII”, Opole. Dąbrowska E., 2003, Danse macabre w scenerii wiersza współczesnego, w: Abramowska J., Czyżak A., Kopeć Z. (red.), Wariacje na temat, Poznań. Dąbrowska E., 2005, Tekst artystyczny między gatunkami – transformacje i mutacje genologiczne nowej i najnowszej literatury polskiej, w: Pavera L. (red.), Žánrové metamorfózy v středoevropském kontextu. Stabilita a labilita žánrů, Opava. Dąbrowska E., 2007, Frazeologia w języku liryki lat dziewięćdziesiątych, w: Chlebda W. (red.), Frazeologia a językowe obrazy świata przełomu wieków, Opole. Dąbrowska E., 2008, A ja kim jestem? Dyskurs tożsamościowy w polskiej literaturze po 1989 roku, w: Gajda S. (red.), Tożsamość a język w perspektywie slawistycznej, Opole.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

169

Dąbrowska E., 2012, Pejzaż stylowy nowej literatury polskiej. Artystyczne języki, formy, gatunki, Opole. Dąbrowski M., 1994, Postmodernistyczne akcenty w literaturze polskiej, „Przegląd Humanistyczny”, nr 4. Dąbrowski M., 2001, Swój/Obcy/Inny. Z problemow interferencji i komunikacji międzykulturowej, Warszawa. Dąbrowski M., 2001a, [Auto] biografia czyli próba tożsamości, w: Gosk H., Zieniewicz A. (red.), Autobiografizm – przemiany, formy, znaczenia, Warszawa. Derrida J., 1997, Psyché. Odkrywanie innego, Markowski M.P. (tłum.), w: Nycz R. (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków. Detweiler R., 1983, Gry i zabawy we współczesnej literaturze amerykańskiej, w: Lewicki Z. (red.), Nowa proza amerykańska. Szkice krytyczne, Warszawa. Dłuska M., 1978, Skrzydła poezji polskiej i współczesny antywiersz, w: taż, Studia z historii i teorii wersyfikacji polskiej, t. 2, Warszawa. Dobrzyńska T., 1992, Gatunki pierwotne i wtórne (Czytając Bachtina), w: Dobrzyńska T. (red.), Typy tekstów, Warszawa. Dobrzyńska T., 1994, Uwarunkowania kulturowe metafory, w: Mówiąc przenośnie. Studia o metaforze, Warszawa. Dobrzyńska T., 1996, Tekst w perspektywie stylistycznej, w: Dobrzyńska T. (red.), Tekst i jego odmiany. Zbiór studiów, Warszawa. Dobrzyńska T., 2000, „Mój intymny mały świat” a poetyckie sposoby konceptualizacji. Metafora, w: Balcerzan E., Bolecki W. (red.), Osoba w literaturze i komunikacji literackiej, Warszawa. Dobrzyńska T., 2003, Tekst – styl – poetyka, Kraków. Dobrzyńska T., 2012, Od słowa do sensu. Studia o metaforze, Warszawa. Drewnowski T., 1997, Próba scalenia. Obiegi – wzorce – style. Literatura polska 1944–1989, Warszawa. Dziamski G., 1995, Neoawangarda w Europie Centralnej a upadek wielkich narracji, w: Janaszek-Ivaničková H., Fokkema D. (red.), Postmodernizm w literaturze i kulturze krajów Europy Środkowo-Wschodniej, Katowice. Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa. Eco U., 1991, Postmodernizm, ironia, atrakcyjność, Szymanowski A. (tłum.), w: tenże, Imię róży, Warszawa. Eco U., 1996, Nieobecna struktura, Weinsberg A., Bravo P. (tłum.), Warszawa. Eile S., 1994, Postmodernizm: przedłużenie czy opozycja wobec modernizmu, w: Lubelska M., Łebkowska A. (red.), Kryzys czy przełom. Studia z historii i teorii literatury, Kraków. Fert J., 2004, Norwidowskie inspiracje, Lublin. Fish S., 1992, Literatura w czytelniku: stylistyka afektywna, Fedewicz M.B. (tłum.), w: Markiewicz H. (red.), Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. 4, cz. I, Kraków. Fish S., 2007, Retoryka, Szahaj A. (tłum.), w: Burzyńska A., Markowski M.P. (red.), Teorie literatury XX wieku, Kraków. Fiut Cz., 1998, Moment wieczny. Poezja Czesława Miłosza, Kraków. Foucault M., 1999, Biblioteka i wyobraźnia, w: tenże, Powiedziane, napisane. Szaleństwo i literatura, Markowski M.P. (tłum.), Warszawa. Frąc W., 2008, Świat obrazem. Nowa audiowizualność jako wyzwanie etyczne, w: Wilk E., Kolasińska-Pasterczyk I. (red.), Nowa audiowizualność – nowy paradygmat Kultury?, Kraków. Gajda S., 1983, Styl jako humanistyczna struktura tekstu, w: Z polskich studiów slawistycznych, seria VI, t. 2, Warszawa. Gajda S., 1988, Styl indywidualny a współczesna stylistyka, w: Z polskich studiów slawistycznych, seria VII, t. 2, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

170

Elżbieta Dąbrowska

Gajda S., 1995, Styl i stylistyka. Zagadnienia ogólne, w: tenże (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Gajda S. (red.), 1995a, Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Gajda S., 2001, Stylistyka funkcjonalna, stylistyka pragmatyczna, stylistyka kognitywna, w: Witosz B. (red.), Stylistyka a pragmatyka, Katowice. Gajda S., 2003, Współczesna stylistyka polska, „Stylistyka”, t. XII. Gajda S., 2005, Zróżnicowanie języka jako problem metodologiczny, w: Kita M., Witosz B. (red.), Spotkanie. Księga Jubileuszowa dla profesora Aleksandra Wilkonia, Katowice. Gajda S. (red.), 2011, Integracja w stylistyce, „Stylistyka”, t. XX. Geertz C., 1990, O gatunkach zmąconych. (Nowe konfiguracje myśli społecznej), „Teksty Drugie”, nr 2. Głowiński M., 1977, Wprowadzenie [do tematu: Retoryka dawniej i dzisiaj], „Pamiętnik Literacki”, z. 1. Głowiński M., 1992, Poetyka i okolice, Warszawa. Głowiński M., 1992a, O intertekstualności, w: tenże, Poetyka i okolice, Warszawa Głowiński M., 1998, Dzieło wobec odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, Kraków. Głowiński M., 2000, Intertekstualność. Groteska. Parabola. Szkice ogólne i interpretacje, Kraków. Głowiński M., Łapiński Z. (red.), 1993, Pisanie Białoszewskiego, Warszawa. Godlewski G., 2008, Słowo – pismo – sztuka słowa. Perspektywy antropologiczne, Warszawa. Godlewski G. (red.), 2003, Antropologia słowa, Warszawa. Gołaszewska M., 1994, Logika i stylistyka metamorphosis. Dwa spojrzenia na miejsce postmodernizmu w przemianach kulturowych XX wieku, w: Zeidler-Janiszewska A. (red.), Sztuka i estetyka po awangardzie a filozofia postmodernistyczna, Warszawa. Gosk H., 1995, Tożsamość – A gdy to wszystko zapomnę. Szkice o polskim pisarstwie emigracyjnym XX wieku, Izabelin. Gosk H., 2008, Historia w prozie polskiej o tematyce współczesnej po roku 1989, w: Brodzka-Wald A., Gosk H., Werner A. (red.), Co dalej literaturo? Jak zmienia się współcześnie pojęcie i sytuacja literatury, Kraków. Gosk H., Zieniewicz A., 2002, Codzienne, przedmiotowe, cielesne. Języki nowej wrażliwości w literaturze polskiej XX wieku, Izabelin. Gosk H., Kowalczyk S. (red.), 2005, Mitologie, style, strategie przetrwania, Warszawa. Górska-Olesińska M., 2009, Słowo w sieci. Elektroniczne dyskursy, Opole. Górska-Olesińska M. (red.), 2012, Liberatura, e-literatura i... remiksy, remediacje, redefinicje, Opole. Grabowski S., 1999, Wiersz – forma i sens, Kraków. Grajewski W., Mitosek Z., Owczarek B. (red.), 2001, Praktyki opowiadania, Kraków. Grądziel J., 1998, Miron Białoszewski: „Prawo smaku rzeczy nieobecnych”, w: Bolecki W., Kuźma E. (red.), Literatura wobec niewyrażalnego, Warszawa. Grochowski G., 2000, Tekstowe hybrydy. Literackość i jej pogranicza, Wrocław. Grzegorczykowa R., 2001, Rozwój koncepcji języka w lingwistyce XX wieku, w: Gajda S., Dubisz S. (red.), Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, Warszawa. Grzenia J., 1999, Język poetycki jako struktura polifoniczna. (Na marginesie poezji polskiej XX wieku), Katowice. Gutorow J., 2007, Urwany ślad. O wierszach Wirpszy, Karpowicza, Różewicza i Sosnowskiego, Wrocław. Gwóźdź A., Krzemień-Ojak S. (red.), 1998, Intermedialność w kulturze końca XX wieku, Białystok. Habrajska G., Slósarska J. (red.), 2006, Kognitywizm w poetyce i stylistyce, Kraków. Heinemann W., 2010, Czy wszystko jest stylem? Refleksje dotyczące relacji tekstu i stylu, „Stylistyka”, t. XIX.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

171

Higgins D., 2000, Strategie poezji wizualnej: trzy aspekty, Brzesiński H. (tłum.), w: Rypson P. (red.), Nowoczesność od czasu postmodernizmu i inne eseje, Gdańsk. Hopfinger M., 2003, Doświadczenie audiowizualne. O mediach w kulturze współczesnej, Warszawa. Hornung. M., Jędrzejczak M., Korsak T. (red.), 2001, Ciało. Płeć. Literatura. Prace ofiarowane Profesorowi Germanowi Ritzowi w pięćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa. Hutcheon L., 1997, Historiograficzna metapowieść: parodia i intertekstualność historii, Margański J. (tłum.), w: Nycz R. (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków. Izdebska A., Szajnert M. (red.), 1998, Postmodernizm po polsku, Łódź. Jakobson R., 1976, Poetyka w świetle językoznawstwa, w: Markiewicz H. (red.), Współczesna teoria badań literackich za granicą, t. 2, Kraków. Jamroziakowa A., 1998, Obraz i metanarracja. Szkice o postmodernistycznym obrazowaniu, Warszawa. Janaszek-Ivaničková H. (red.), 1997, Antologia zagranicznej komparatystyki literackiej, Warszawa. Jasionowicz S., 1995, Poetyka czy wiele poetyk?, w: Bolecki W., Tomasik W. (red.), Poetyka bez granic, Warszawa. Jaworski S., 2001, Światy nowej prozy, Łódź. Jenny L., 1988, Strategia formy, „Pamiętnik Literacki”, z. 4. Jędrzejko E., 2001, Rozdroża i powinowactwa wiedzy w dobie „globalnej ponowoczesności” (Lingwistyka – literatura – literaturoznawstwo), w: Bolecki W., Dąbrowska E. (red.), Literatura i wiedza, Kraków. Jędrzejko E. (red.), 1998, Nowe czasy, nowe języki, nowe (i stare) problemy, Katowice. Kalaga W., 2004, Tropy tożsamości: Inny, Obcy, Trzeci, Katowice. Kalaga W. (red.), 2004, Dylematy wielokulturowości, Kraków. Kalbarczyk A., 1998, Analiza i dekonstrukcja. O epistemologii poetyckiej parafabularnych utworów Mirona Białoszewskiego, w: Woźniakiewicz-Dziadaosz M. (red.), Fabularność i dekonstrukcja, Lublin. Kasperski E., 1996, Balbus czy Bachtin? Spór o koncepcję stylu i stylistyki w badaniach literackich, w: Gajda S., Balowski M. (red.), Styl a tekst, Opole. Kasperski E., 1998, Teoria intertekstualności a dylematy badawcze komparatystyki w dobie postrukturalistycznej i pofenomenologicznej, w: Nowicka-Jeżowa A. (red.), Badania porównawcze. Dyskusja o metodzie. Kaźmierczak M., 2005, Wirtualny nadawca w sieci. Wstępna kategoryzacja, „Przestrzenie teorii”, nr 5. Kisiel M., 1998, Świadectwa, znaki. Głosy o poezji najnowszej, Katowice. Kita M., 2000, Komunikacja językowa a komunikacja literacka, w: Sławkowa E. (red.) Kategorie pragmatyczne w tekście literackim. Wstęp do stylistyki pragmatycznej, Katowice. Kita M., 2001, Le style c’est l’home. Wybory stylowe w dialogu, w: Witosz B. (red.), Stylistyka a pragmatyka, Katowice. Kita M., 2002, Użytkownik języka wobec niewyrażalnego, „Stylistyka”, t. XI. Kitowska-Łysiak M., 2000, Krytyka artystyczna – literacka wypowiedź wobec nieliterackiej ekspresji, w: Bolecki W., Opacki I. (red.), Genologia dzisiaj, Warszawa. Klejnocki J., 2003, Samplujący didżeje (O nowym warszawskim lingwizmie), „Studium”, nr 3–4. Kluba A., 2005, Poetyki lingwistyczne, „Przestrzenie Teorii”, nr 5. Kloch Z., 1990, Słowa i obrazy. Kilka uwag o związkach i zależnościach, „Pamiętnik Literacki”, z. 4. Kloch Z., 2008, Potoczność i wypowiadanie. Przyczynek do antropologii codzienności, w: Sujecka J. (red.), Studia Literaria Polono-Slavica 8: Metafory w dyskursie humanistycznym – w mówieniu publicznym i w mowie potocznej, Warszawa. Kluszczyński R.W., 1997, Komunikowanie w sztuce interaktywnej, w: Krzemień-Ojak S. (red.), Kultura i sztuka u progu XXI wieku, Białystok.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

172

Elżbieta Dąbrowska

Kluszczyński R.W., 2001, Społeczeństwo informacyjne. Cybernetyka, sztuka multimediów, Kraków. Kluszczyński R.W., 2004, Sztuka interaktywna. Od dzieła-instrumentu do interaktywnego spektaklu, Warszawa. Kordys J., 2001, Pamięć i opowiadanie, w: Grajewski W., Owczarek B., Mitosek Z. (red.), Praktyki opowiadania, Kraków. Kornhauser J., 1995, Międzyepoka. Szkice o poezji i krytyce, Kraków. Kornhauser J., 1999, Język we współczesnej literaturze polskiej, w: Pisarek W. (red.), Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków. Kornhauser J., 2005, Poezja i codzienność, Kraków. Korolko M., 1990, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa. Korwin-Piotrowska D., 2001, Problemy poetyki opisu prozatorskiego, Kraków. Kowalewska-Dąbrowska J., 2009, Lingwistyczne metody badania tekstów poetyckich w aspekcie refleksji nad idiostylem – zagadnienie perswazji na przykładzie utworów Jana Twardowskiego, w: Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), Język i styl twórcy. W kręgu badań współczesnej humanistyki, Zielona Góra. Kowalski P., 2002, Sporne problemy w badaniach literatury popularnej, w: Bolecki W., Nycz R. (red.), Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, Warszawa. Kozioł P., 2005, Druk i światło, w: Cyranowicz, Kozioł 2005. Krauss R., 1997, Oryginalność awangardy, Sugiera M. (tłum.), w: Nycz R. (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków. Krzysztofek K., 1999, Od logosfery do piktosfery. Czy ikonizacja języka?, w: Suszczyński Z. (red.), Słowo w kulturze mediów, Białystok. Kujawińska Courtney K., 2006, Wprowadzenie. Stefan Greenblatt i poetyka kulturowa/nowy historycyzm, w: Greenblatt S., Poetyka kulturowa. Pisma wybrane, Kujawińska Courtney K. (red.), Kraków. Lachman M., 2006, Gry z tandetą w prozie polskiej po 1989 roku, Kraków. Lachman M., 2007, Literatura wobec reklamy, w: Bolecki W., Nawrocka E. (red.), Literackie reprezentacje doświadczenia, Warszawa. Lalak M., 1993, Hybrydyzacja narracji jako sposób na czytelnika, w: Niedzielski Cz., Speina J. (red.), Formy i strategie wypowiedzi narracyjnej, Toruń. Lalewicz J., 1979, Mimetyzm formalny a problem naśladowania w komunikacji literackiej, w: Niedzielski Cz., Sławiński J. (red.), Tekst i fabuła, Warszawa. Leder A., 1997, Kochajcie pop-kulturę, w: tenże, Przemiana mitów czyli życie w epoce schyłku, Warszawa. Lewicki A.M., Tokarski R. (red.), 1995, Kreowanie świata w tekstach, Lublin 1995. Lipszyc J., 2005, Po co meblujemy, w: Cyranowicz, Kozioł 2005. Lorkowski P.W., 2005, Poetica w: Cyranowicz, Kozioł 2005. Łebkowska A., 2000, Odmiany służebności fikcji literackiej (trzy głosy w dobie postteorii), w: Balbus S., Bolecki W. (red.), Ostrożnie z literaturą! (przykłady, wykłady oraz inne rady), Warszawa. Łebkowska A., 2004, Granice narracji, w: Bolecki W., Nycz R. (red.), Narracja i tożsamość. Antropologiczne problemy literatury, Warszawa. Łebkowska A., 2005, Poznawanie siebie i poznawanie innego. Wobec inności literatury, „Przestrzenie Teorii”, nr 5. Łotman J., 1984, Struktura tekstu artystycznego, Tanalska A. (tłum.), Warszawa. Maćkiewicz J., 2007, Językowy obraz człowieka jako podmiotu doświadczającego, w: Bolecki W., Nawrocka E. (red.), Literackie reprezentacje doświadczenia, Warszawa. Maćkowiak K., 2003, Zbiorowa świadomość językowa jako kontekst w analizach stylistyczno-historycznych, w: Brzeziński J., Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), Historyczna stylistyka polszczyzny artystycznej. Teoria – praktyka – konteksty, Wrocław.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

173

Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), 2009, Język i styl twórcy w kręgu badań współczesnej humanistyki, Zielona Góra. Maliszewski K., 1999, Nasi klasycyści, nasi barbarzyńcy. Szkice o nowej poezji, Bydgoszcz. Maliszewski K., 2005, Nowa poezja polska 1989–1999. Rozważania i uwagi, Wrocław. Man P. de, 2007, Retoryka czasowości, Sosnowski A. (tłum.), w: Burzyńska A., Markowski M.P. (red.), Teorie literatury XX wieku, Kraków. Marecki P., 2003, Liternet.pl, Kraków. Marecki P. (red.), 2002, Liternet. Literatura i Internet, Kraków. Marecki P. (red.), 2010, Literatura polska 1989–2009. Przewodnik, Kraków. Marecki P., Stokfiszewski I., Witkowski M. (red.), 2002, Tekstylia. O „rocznikach siedemdziesiątych”, Kraków. Markowski M.P., 2002, Interpretacja i literatura, w: Bolecki W., Nycz R. (red.), Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, Warszawa. Markowski M.P., 2007, Nieobliczalne. Eseje, Kraków. Markowski M.P., Nycz R. (red.), 2002, Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, Kraków. Mayenowa M.R., 1993, Studia i rozprawy, Warszawa. Mayenowa M.R., 2003 (1974), Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Warszawa. Michalski P., 2001, Granice poezji i poezja bez granic, Szczecin. Michałowski P., 1996, Moje, cudze, wspólne, niczyje. Postawy twórców wobec autorstwa, w: Śnieżki D. (red.), Ja. Autor, Warszawa. Michałowski P., 2002, Gatunki i konwencje w poezji, w: Bolecki W., Nycz R. (red.), Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, Warszawa. Mikołajczak M., 2000, Architekstualność jako metoda budowania znaczeń w poezji Urszuli Kozioł, w: Dutka Cz.P. (red.), Genologiczne studia nad tekstem, Zielona Góra. Miszczak-Lachman M., 2003, Między innowacją a renowacją. Kultura masowa a temat prozy polskiej po 1989 roku, w: Abramowska J., Czyżak A., Kopeć Z. (red.), Wariacje na temat. Studia literackie, Poznań. Mitosek Z., 1997, Mimesis. Zjawisko i problem, Warszawa. Mitosek Z., 2002, Mimesis – między udawaniem a referencją, w: Bolecki W., Nycz R. (red.), Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, Warszawa. Mitosek Z., 2003, Opracowanie do rzeczywistości (Dorota Masłowska, „Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną”), w: taż, Poznanie (w) powieści – od Balzaka do Masłowskiej, Kraków. Morawski S., 1995, Kłopoty z postmodernizmem i poststrukturalizmem, w: Janaszek-Ivaničková H., Fokkema D. (red.), Postmodernizm w literaturze i kulturze krajów Europy Środkowo-Wschodniej, Katowice. Mueller J., 2005, Czy istnieje jeszcze poezja lingwistyczna, w: Cyranowicz, Kozioł 2005. Mukařovsky J., 1970, Wśród znaków i struktur, Sławiński J. (red.), Warszawa. Nasiłowska A., 1996, Kto się boi dzikich?, „Teksty Drugie”, nr 5. Nasiłowska A., 2002, Postmodernizm i modernizm w poezji polskiej po 1989 roku, „Przegląd Humanistyczny”, nr 4. Nasiłowska A., 2006, Hipertekstualna estetyka i literatura w dobie Internetu, „Teksty Drugie”, nr 4. Nasiłowska A., 2008, Estetyka postmodernizmu wobec literatury w dobie Internetu, w: Brodzka-Wald A., Gosk H., Zieniewicz A. (red.), Co dalej literaturo? Jak zmienia się współcześnie pojęcie i sytuacja literatury, Kraków. Nieukerken Van A., 1998, Ironiczny konceptyzm. Ironiczna polska poezja metafizyczna w kontekście anglosaskiego modernizmu, Kraków. Nowicka-Jeżowa A. (red.), 1998, Badania porównawcze. Dyskusja o metodzie, Izabelin. Nycz R., 1984, Sylwy współczesne. Problem konstrukcji tekstu, Wrocław.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

174

Elżbieta Dąbrowska

Nycz R., 1993, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Warszawa. Nycz R., 1996, Strukturalizm, teoria literatury i Edwarda Stankiewicza koncepcja poetyki, w: Stankiewicz E., Poetyka i sztuka słowa, Kraków. Nycz, R., 1997, Tropy „ja”. Koncepcje podmiotowości w literaturze ostatniego stulecia, w: tenże, Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wrocław. Nycz R., 2001, Literatura jako trop rzeczywistości. Poetyka epifanii w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków. Nycz R., 2002, Poetyka intertekstualna: tradycja i perspektywy, w: Markowski M.P., Nycz R. (red.), Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, Kraków. Nycz R., 2007, Literatura nowoczesna wobec doświadczenia, w: Bolecki W., Nawrocka E. (red.), Literackie reprezentacje doświadczenia, Warszawa. Nycz R. (red.), 1997a, Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków. Okopień-Sławińska I., 1985, Semantyka wypowiedzi poetyckiej. (Preliminaria), Wrocław. Okopień-Sławińska I., 1988, Teoria wypowiedzi jako podstawa komunikacyjnej teorii dzieła literackiego, „Prace Literackie”, z. 1. Ong W.J., 1992, Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii, Japola J. (tłum.), Lublin. Orska J., 2004, Narracja jako struktura nie-zrozumienia. O narracji w nowej poezji lat 90, w: Bolecki W., Nycz R. (red.), Narracja i tożsamość (II). Antropologiczne problemy literatury, Warszawa. Orska J., 2006, Liryczne narracje. Nowe tendencje w poezji polskiej 1989–2006, Kraków. Orski M., 1997, Autokracje i mitologie (zwięzły opis spraw literatury lat 90.), Wrocław. Ożdżyński J., 1993, Pojęcie „kulturemu” jako podstawowej jednostki derywacji stylistycznej, „Stylistyka”, t. II. Pajdzińska A., 1993, Frazeologizmy jako tworzywo współczesnej poezji, Lublin. Pajdzińska A., 2001, Językowy obraz świata a poetyckie gry z gramatyką, w: Pajdzińska A., Tokarski R. (red.), Semantyka tekstu artystycznego, Lublin. Pajdzińska A., 2005, Interpretacje w języku, „Postscriptum” 2004/2005, nr 1 (48–49). Pajdzińska A., Filar D., 1999, Językowy obraz świata a teksty poetyckie, w: Grzeszczuk B. (red.), Język. Teoria. Dydaktyka, Rzeszów. Pfister M., 1997, Pola odniesień intertekstualności. Odniesienia do systemu, Gilewicz J. (tłum.), w: Janaszek-Ivaničková H. (red.), Antologia zagranicznej komparatystyki literackiej, Warszawa. Piętkowa R., 2000, Tu i teraz tekstu literackiego, w: Sławkowa E. (red.), Kategorie pragmatyczne w tekście literackim. Wstęp do stylistyki pragmatycznej, Cieszyn. Pisarek W., 1986, Słowa między ludźmi, Warszawa. Pisarkowa K., 1998, Pragmatyka przekładu. Przypadki poetyckie, Kraków. Pisarski M., 2003, Kartografowie i kompilatorzy. Pół żartem, pół serio o praktyce i teorii hiperfikcji w Polsce, w: Marecki 2003. Płuciennik J., 1995, Presupozycje, intertekstualność i coś ponadto, w: Bolecki W., Tomasik W. (red.), Poetyka bez granic, Warszawa. Pszczołowska L., 1997, Wiersz polski. Zarys historyczny, Wrocław. Puzynina J., 1990, Słowo Norwida, Wrocław. Puzynina J., 1992, Język wartości, Warszawa. Rewers E., 1994, Spójność i rozproszenie: Słownik, w: Zeidler-Janiszewska A. (red.), Sztuka i estetyka po awangardzie a filozofia postmodernistyczna, Warszawa. Ritz G., 1994, Polska liryka współczesna a postmodernizm, Kopacki A. (tłum.), „Odra”, nr 2. Rodak P., 2011, Między zapisem a literaturą. Dziennik polskiego pisarza w XX wieku (Żeromski, Nałkowska, Dąbrowska, Gombrowicz, Herling-Grudziński), Warszawa. Roszak J., 2005, „Janusowość” wiersza. Wielość w poezji Tymoteusza Karpowicza, w: Hellen W., Chołoda M. (red.), Różnorodność i pluralizm. Idee naszego czasu? Studia pedagogiczno-artystyczne, Poznań–Kalisz.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

175

Rusinek W., 2002, W poszukiwaniu „utraconej rzeczywistości”. Jeszcze raz o prozie tzw. „roczników siedemdziesiątych”, w: Marecki, Stokfiszewski, Witkowski (red.) 2002. Rysiewicz A., 1984, Sonet jako gatunek retoryczny: Kochanowski, Szarzyński, w: Otwinowska B. (red.), Retoryka a literatura, Wrocław. Rzońca W., 1995, Norwid – poeta pisma. Próba dekonstrukcji dzieła, Warszawa. Sadowski W., 2004, Wiersz wolny jako tekst graficzny, Kraków. Sadowski W., 2005, Wersyfikacja reportażu, „Teksty Drugie”, nr 5. Schmeling M., 2002, Poetyka hybrydyczności czy hybrydyczna poetyka? O estetycznym ujęciu konfliktów kulturowych powieści wielokulturowej, w: Kasperski E., Ulicka D. (red.), Dialog. Komparatystyka. Literatura, Warszawa. Siwiec M.K., 1995, Czesław Miłosz – poezja, filo-sofija („Sławna będzie ich przyjaźń ...” i „Nitka swego losu”), w: Bolecki W., Tomasik W. (red.), Poetyka bez granic, Warszawa. Składanek M., 2008, Metafora nawigacyjna w hipermediach, w: Wilk E., Kolasińska-Pasterczyk I. (red.), Nowa audiowizualność – nowy paradygmat kultury, Kraków. Skubalanka T., 1984, Historyczna stylistyka języka polskiego, Wrocław. Skubalanka T., 1995, O stylu poetyckim i innych stylach języka, Lublin. Skubalanka T., 2006, Język poetycki Czesława Miłosza, Lublin. Skubalanka T., 2011, Uwagi o stylistyce w związku z niektórymi nowszymi metodologiami lingwistycznymi, „Stylistyka”, t. XX. Skudrzykowa A., 1994, Język (za) pisany. O kolokwialności dialogów współczesnej prozy polskiej, Katowice. Skwara M., 2009, „O’haryzm”, „interkulturowość” – dwa bieguny intertekstualności w poezji najnowszej, w: Cieślak T., Pietrych K. (red.), Nowa poezja polska. Twórcy – Tematy – Motywy, Łódź. Slósarska J., 2002, Dynamika znaczeń w tekście poetyckim w perspektywie fenomenologicznej i kognitywnej hipotezy zdarzeniowości, „Stylistyka”, t. XI. Sławek T., 1989, Między literami. Szkice o poezji konkretnej, Wrocław. Sławiński J., 2000 (1974), Program estetyki strukturalnej, w: tenże, Dzieło. Język. Tradycja, Prace wybrane, t. 2, Kraków. Sławkowa E., 1998, Stylistyka feministyczna: zarys problematyki badawczej, w: Jędrzejko E. (red.), Nowe czasy, nowe (i stare) problemy Katowice. Sławkowa E., 2000, Pragmatyka a stylistyka. Uwagi wstępne, w: Sławkowa E. (red.), Kategorie pragmatyczne w tekście artystycznym, Cieszyn. Sławkowa E., 2004, Magdaleny Tulli ćwiczenia z semantyki, czyli o nazywaniu świata w Snach i kamieniach, „Styl Artystyczny”, t. XII, Katowice. Sławkowa E., 2007, O stylu liberackim. Z zagadnień typologii odmian języka, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 3: Gatunek a odmiana funkcjonalna, Katowice. Sławkowa E., 2008, Miejsce teorii semantycznych w opisie tekstu artystycznego, w: Szczepankowska I. (red.), Styl a semantyka, Białystok. Sławkowa E., 2009, Język pisarza jako metodologiczny problem stylistyki, w: Język i styl twórcy. W kręgu badań współczesnej humanistyki, Zielona Góra. Stankiewicz E., 1996, Poetyka i sztuka słowa, Kraków. Stempel W.D., 1988, Intertekstualność i recepcja, Kubiak J. (tłum), „Pamiętnik Literacki”, z. 1. Suchecki J., 1994, Zapis milczenia, „Brulion”, nr 1. Suszczyński Z. (red.), 1999, Słowo w kulturze mediów, Białystok. Swirek A., 1985, W kręgu współczesnej poezji lingwistycznej, Zielona Góra. Szaruga L., 2003, Młodoliterackie gry i zabawy, „Topos”, nr 1/3. Szymutko S., 1998, Niewyrażalna i niedostępna rzeczywistość, w: tenże, Rzeczywistość jako zwątpienie w literaturze i literaturoznawstwie, Katowice. Szymutko S., 2002, Semantyka wypowiedzi narracyjnej – problemów ciąg dalszy, w: Bolecki W., Nycz R. (red.), Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

176

Elżbieta Dąbrowska

Tokarz B., 1995, Tendencje postmodernistyczne we współczesnej poezji polskiej przed 1980 rokiem, w: Janaszek-Ivaničková H., Fokkema D. (red.), Postmodernizm w literaturze i kulturze krajów Europy Środkowo-Wschodniej, Katowice. Trzebiński J. (red.), 2002, Narracja jako sposób rozumienia świata, Gdańsk. Ubertowska A., 2007, Pamięć i nieobecność. O doświadczeniu przeszłości w prozie Piotra Szewca, w: Bolecki W., Nawrocka E. (red.), Literackie reprezentacje doświadczenia, Warszawa. Uniłowski K., 1999, Polska proza innowacyjna w perspektywie postmodernizmu, Katowice. Wantuch W., 1998, „Metafizyka przedstawiona” w poezji urodzonych po roku sześćdziesiątym, w: Bolecki W., Kuźma E. (red.), Literatura wobec niewyrażalnego, Warszawa. Walas T., 2002, Odbiór i odbiorca w badaniach literackich, w: Bolecki W., Nycz R. (red.), Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, Warszawa. White H., 2000, Fabularyzacja historyczna a problem prawdy, Romańska E. (tłum.), w: tenże, Poetyka pisarstwa historycznego, Kraków. Wierzbicka A., 1983, Genry mowy, w: Dobrzyńska T. (red.), Tekst i zdanie, Wrocław. Wierzbicka A., 2008, Podmiot rozdwojony w sobie: dwa języki, dwie kultury, w: Bartmiński J., Pajdzińska A. (red.), Podmiot w języku i kulturze, Lublin. Wilczek P., 2001, Dyskurs. Przekład. Interpretacja. Literatura staropolska i jej trwanie we współczesnej kulturze, Katowice. Wilk E., 2000, Słowo w kulturze mediów, Kraków. Wilk E., 2008, Technologia wobec nowoczesności. Na marginesie pytań Heideggera, w: Wilk E., Kolasińska-Pasterczyk I. (red.), Nowa audiowizualność – nowy paradygmat Kultury?, Kraków. Wilk E., Kolasińska-Pasterczyk I. (red.), 2008, Nowa audiowizualność – nowy paradygmat Kultury?, Kraków. Wilkoń A., 1989, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice. Wilkoń A., 1999, Język artystyczny. Studia i szkice, Katowice. Wilkoń A., 2002, Dzieje języka artystycznego w Polsce. Język i style literatury barokowej, Kraków. Witkowski M., 2002, Recycling. Notatki na marginesie twórczości własnej i innych „roczników siedemdziesiątych”, w: Marecki, Stokfiszewski, Witkowski (red.), 2002. Witosz B., 1996, Rozbijanie zastygłych struktur. O tendencjach stylistycznych w tekstach współczesnej prozy, w: Gajda S., Balowski M. (red.), Styl a tekst, Opole. Witosz B., 1998, Tekst jako wspólny przedmiot badań teorii tekstu, stylistyki i poetyki, „Stylistyka”, t. VII. Witosz B., 2000, Od opisu realistycznego do metaopisu (o narastaniu świadomości gatunkowej tekstu deskrypcji w literaturze), w: Nawrocka D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy piękno wielorakie, Katowice. Witosz B., 2002, Estetyzm, antyestetyzm, anestetyzm – refleksy pluralizmu wartości współczesnej estetyki w stylu polskiej prozy końca XX wieku, „Stylistyka”, t. XI. Witosz B., 2003, Przeciw stereotypom – ku stereotypowi. (O kształtowaniu wizerunku postaci w najnowszej prozie polskiej), w: Bolecki W., Gazda G. (red.), Stereotypy w literaturze (i tuż obok), Warszawa. Witosz B., 2005, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice. Witosz B., 2009, Stylistyka dyskursu – nowe horyzonty badań nad stylem autora, w: Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), Język i styl twórcy. W kręgu badań współczesnej humanistyki, Zielona Góra. Witosz B., 2011, O konsekwencjach podmiotocentryzmu w badaniach stylistycznych, „Stylistyka”, t. XX. Witosz B. (red.), 2001, Stylistyka a pragmatyka, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



6. Styl artystyczny – kondycja ponowoczesna

177

Witosz B. (red.), 2004, Literatura kobiet. Literatura kobieca. Kobiecość w literaturze, „Styl Artystyczny”, t. 12. Witosz B. (red.), 2006, Style konwersacyjne, Katowice. Witosz B. (red.), 2007, Interakcyjny wymiar dyskursu artystycznego, „Język Artystyczny”, t. XIII, Katowice. Witosz B., Wojtak M., Sławkowa E., Skudrzykowa A., 2003, Style literatury (po roku 1956), Katowice. Wojciechowski J.S., 1994, Strategie sztuki w postmodernistycznej kondycji kultury, w: Zeidler-Janiszewska A. (red.), Sztuka i estetyka po awangardzie a filozofia postmodernistyczna, Warszawa. Woldan A., 2003, O niemieckich intertekstach Tadeusza Różewicza, w: Laweta A., Zybura M. (red.), „Nasz nauczyciel Tadeusz”. Tadeusz Różewicz i Niemcy, Kraków. Woźniak-Łabieniec M., 2008, Poeta ludens. Zabawy intertekstualne i językowe Tomasza Majerana, w: Cieślak T., Pietrych K. (red.), Nowa poezja polska. Twórcy – tematy – motywy, Kraków. Wyderka B., 1995, Środki stylowe, w: Gajda S. (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Wysłouch S., 1993, Literatura i semiotyka, Warszawa. Wysłouch S., 1994, Literatura a sztuki wizualne, Warszawa. Wysłouch S., 1995, Werbocentryzm – uzurpacje i ograniczenia, w: Bolecki W., Tomasik W. (red.), Poetyka bez granic, Warszawa. Wysłouch S., 2009, Ruchome granice literatury, w: Wysłouch S., Przymuszała B. (red.), Ruchome granice literatury. W kręgu teorii kulturowej, Warszawa. Wysłouch S., Przymuszała B. (red.), 2009, Ruchome granice literatury. W kręgu teorii kulturowej, Warszawa. Zaleski M., 1996, Formy pamięci. O przedstawianiu przeszłości w polskiej literaturze współczesnej, Warszawa. Ziątek Z., 1999, Wiek dokumentu. Inspiracje dokumentarne w polskiej prozie współczesnej, Warszawa. Zielińska B., 1999, Weiser Dawidek i nierozstrzygalniki. Dywagacje postmodernistyczne, w: Lalak M. (red.), Z problemów podmiotowości w literaturze polskiej XX wieku, Szczecin. Zieniewicz A., 2001, Obecność autora. Style rzeczywistości w sylwie współczesnej, Warszawa. Zieniewicz A., 2002, Dorosłe dzieci epoki. Codzienność utajona w prozie lat dziewięćdziesiątych, w: Gosk H., Zieniewicz A. (red.), Codzienne, przedmiotowe, cielesne. Języki nowej wrażliwości w literaturze XX wieku, Izabelin. Ziomek J., 1990, Retoryka opisowa, Wrocław. Ziomek J., Sławiński J., Bolecki W. (red.), 1993, Między tekstami. Intertekstualność jako problem poetyki historycznej, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Urszula Żydek-Bednarczuk

7. Dyskurs medialny 7.1. Komunikowanie i media Media masowe są ważnym składnikiem rzeczywistości społecznej. Stały się też bazą dla badań językoznawczych i stylistycznych. Najczęściej wytwory mediów masowych – teksty medialne umieszczano w szeroko rozumianej publicystyce, czyli w obrębie wszelkich form upowszechniania informacji i opinii, a także zaliczono do wyodrębnionej dyscypliny wiedzy o komunikowaniu publicznym (Pisarek (red.) 2006: 169). Zasadnicze funkcje i cechy publicystyki, jej odmian i gatunków są realizowane we wszystkich środkach przekazu w podobny sposób. Jednak odrębność tworzywa i kanału przekazu powoduje szczególne zainteresowanie i konieczność osobnych badań języka w radiu i telewizji (Gajda (red.) 1995: 373).

Przyporządkowanie przekazów prasowych, radiowych, telewizyjnych i internetowych wyłącznie publicystyce i stylowi publicystycznemu wydaje się dzisiaj anachronizmem. Media bowiem zrewolucjonizowały świat. Współczesne społeczeństwa w przeważającej mierze, choć nie wyłącznie, coraz bardziej i intensywniej wykorzystują media techniczne pokonujące czas i/lub przestrzeń, podtrzymujące kontakty zapośredniczone. Miejsce Face-to-Face zajmuje kontakt Interfejs-to-Interfejs, wprowadzający interfejs (sprzęg), czyli komunikowanie ludzi za pośrednictwem mediów (zwłaszcza komputera i sieci) (Goban-Klas 2005: 41).

W rozwoju komunikacji możemy wyróżnić następujące epoki rewolucji komunikacyjnych: 1. Era znaków i sygnałów (do niej przynależy również powstanie języka); 2. Era pisma; 3. Era druku; 4. Era telekomunikacji; 5. Era komputera/telekomputera (Goban-Klas 2005: 27–28). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

180

Urszula Żydek-Bednarczuk

Oprócz mowy i pisma pojawia się elektroniczność. Taka rekonfiguracja sprzyja zmianom w opisywaniu stylów. Wynika ona z wpływu nowoczesnych technologii i środków komunikowania na obecność języka w mediach. Homo loquens zamienia się w homo communicans działający w społeczeństwie medialnym. Zmieniają się więc sposoby komunikowania, a także formy wypowiedzi. Ewolucji podlegają tradycyjne zasady konstruowania tekstu. Obok tekstów klasycznych powstają teksty medialne (Michalewski (red.) 2002). Można dzisiaj ustalić kluczowe właściwości nowoczesnego systemu mediów, które są dla językoznawców drogowskazem wyznaczającym kierunek badań. System mediów podlega permanentnej transformacji – powstają nowe media, a ich konsekwencją są zmieniające się gatunki oraz środki werbalne i niewerbalne je tworzące. Transformacja systemu mediów zmienia układ zależności między nimi. Dzisiaj możemy mówić już o multimedialności i konwergencji mediów. Zmieniają się również układy komunikacyjne i role nadawczo-odbiorcze. Rewolucja w systemach mediów powoduje powstanie nowych treści, form przekazu, funkcji (Mrozowski 2010: 49–50). Wiek XX (to w nim powstawały wszystkie klasyfikacje i typologie odmian języka, mapy współczesnej polszczyzny, nowe ujęcia – z racji zmieniających się paradygmatów naukowych) i pierwsze dziesięciolecie XXI wieku to czas mediów i to mediów, które weszły w życie codzienne człowieka. Dwa tytuły rozpraw naukowych akcentują ich powszechność: W. Pisarka Prasa – nasz chleb powszedni (1978) i M. Lisowskiej-Magdziarz Media powszednie. Środki komunikowania masowego i szerokie paradygmaty medialne w życiu codziennym Polaków u progu XXI wieku (2008). Zmieniały się media powstałe w wiekach poprzednich (prasa), w początkach wieku XX narodziło się radio, potem pojawiła się telewizja, eksplodowało powszechnością medium najmłodsze, Internet. „Miejsce enumeracji konkretnego medium: prasa – radio – telewizja – sieć zajął hiperonim, rzeczownik abstrakcyjny, używany zwyczajowo w liczbie mnogiej: media, także dlatego, że granice między nimi zacierają się, że się one wzajemnie przenikają” (Kita 2012). Na początku XX wieku prasa, potem kolejne media stały się nośnikiem języka ogólnego, przejmowały i chyba ostatecznie przejęły rolę kanału szerzenia norm językowych – od innych instytucji społecznych: literatury, rodziny, szkoły, Kościoła (Bajerowa 2001). Medium najmłodsze – najbardziej ekspansywne i agresywne – tworzy nowy typ społeczeństwa – społeczeństwa informacyjnego. Kształtuje się również nowy typ kultury – kultury medialnej: po epoce oralności, piśmienności przychodzi czas wtórnej oralności/telepiśmienności I i II (Wilk 2000: 29). Nowe generacje elektronicznych środków komunikacyjnych stanowią punkt odniesienia dla nominacji nowych generacji człowieka. Socjologowie mówią o pokoleniu Sieci, pokoleniu SMS-ów. W dyskursie nauki o komunikacji funkcjonuje określenie społeczeństwo medialne, w którym międzyludzkie kontakty są zapośredniczone przez media, te zaś tworzą nową kulturę medialną. Zmieniają się również układy nadawczo-odbiorcze. Nadawcy są zorientowani na konkretne osoby, np. w komunikacji internetowej, jak i stanowią publiczność, audytorium w prasie, radiu i telewizji. Coraz częściej jednak ta jednokierunkowość jest osłabiona. W mediach masowych stosuje się formy dialogowe, np. kontakty telefoniczne, sms-y czy e-maile, ale też monologowe, np. blogi.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



7. Dyskurs medialny

181

7.2. Media i język Media masowe wymagają więc innego podejścia badawczego. W literaturze językoznawczej toczy się od dłuższego czasu dyskusja o odmianie medialnej (Żydek-Bednarczuk 2004), tekstach medialnych (Michalewski 2004) i języku w mediach (Bralczyk, Mosiołek-Kłosińka (red.) 2000). W refleksji nad językowymi aspektami mediów pojawia się wiele metafor. Jedną z nich jest metafora tygla zaproponowana przez S. Gajdę (2000: 19). Autor wprowadza pojęcie medialnego tygla odmianowego i medialnego tygla dyskursywnego (Gajda 2000: 20–27). Odmianę medialną definiuje się także jako strukturę globalną wyposażoną w ponadgatunkowe właściwości, ale przynależne do określonej klasy, w której mamy uniwersalne schematy utrwalone w tradycji językoznawczej, ale tkwiące także w świadomości użytkowników języka (Żydek-Bednarczuk 2004: 99).

Nie ma ona ściśle wykreślonych granic społecznych, komunikacyjnych, językowych. Jest wewnętrznie zróżnicowana; żywiąc się innymi odmianami, sama też z kolei stanowi rezerwuar, z którego czerpią pozostałe odmiany. Ma charakter eklektyczny, co trafnie oddaje metafora tygla. Łączy się z klimatem intelektualnym epoki „płynności”. Odpowiada założeniom lingwistyki kognitywnej, która wprowadza pojęcia centrum i peryferiów. Jak uważa S. Gajda: Obserwuje się intensywne wzajemne oddziaływanie i zacieranie granic, co prowadzi do powstania kontinuum, ale raczej nie do jakiegoś „uśrednionego” kodu, lecz do wyłonienia się równoważnych prestiżowo centrów i peryferii. W rezultacie wśród użytkowników mamy do czynienia z szeroko występującym zjawiskiem dyglosji (poliglosji) oraz z przełączaniem kodów w warunkach unkonwencjonalnej komplementarności (Gajda 2005: 80).

Metafora jest szczególnie obecna w opisach języka w mediach. Często organizuje nasze doświadczenia w postaci rozpoznawalnych pojęć, wyobrażeń; i tak w Internecie spotkamy się z portalem, witryną, archiwum, biblioteką, siecią, potopem, a poszukując informacji, serfujemy i nawigujemy (Ogonowska 2010). O odmianie medialnej pisze również M. Kita: Postulat wprowadzenia w myślenie o zróżnicowaniu języka odmiany medialnej (tak właśnie nazwanej: nie publicystyczna, nie dziennikarska czy publicystyczno-dziennikarska) otwierać może nowe perspektywy badawcze, zwłaszcza jeśli usytuować te badania w nurcie transdyscyplinarności. Dotychczasowe badania lingwistyczne koncentrowały się i zamykały na problemach czysto lingwistycznych, nawet jeśli perspektywa oglądu materiału była pragmatyczna czy antropologiczna (kulturowa). To nie zarzut, lecz neutralne określenie stanu wiedzy o języku prasy, radia, telewizji, Internetu (CMC) – badanym tak, jak inne produkcje językowe. Medialność ujęta w nazwie odmiany być może stanie się impulsem do poszukiwania metod opisu tej odmiany łączących jej językowość z medialnością. Tu potrzebna jest refleksja teoretyczna i metodologiczna nad lingwistycznymi aspektami komunikacji medialnej, komunikatu medialnego, równoważąca dotychczas dominującą optykę empiryczną (Kita 2012).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

182

Urszula Żydek-Bednarczuk

Relacje: język – media w obrębie lingwistyki są ujmowane hasłowo jako: język mediów i język w mediach. Wokół tych określeń koncentrują się dyskusje lingwistów, dla których przedmiotem badań są językowo-komunikacyjne aspekty komunikacji werbalnej w mediach (co nie oznacza zadeklarowanego doktrynalnego/ortodoksyjnego/rygorystycznie realizowanego werbocentryzmu). Literatura dotycząca języka mediów/ języka w mediach jest bardzo bogata, zarówno w planie ilościowym, jak i jakościowym, dotyczącym podejmowanych tematów badawczych. Dyskusja dotyczy języka w mediach. J. Bralczyk i J. Wasilewski stwierdzają, że opis języka w mediach nastręcza trudności z powodu wielu czynników wpływających na ostateczny kształt językowy komunikatów medialnych: różnorodność technologiczna (język mediów audiowizualnych jest inny niż drukowanych), różnice w finansowaniu (media publiczne mają inny stosunek do norm językowych niż media prywatne), różnice programowe (język programów informacyjnych różni się od języka filmów), różnice w zdefiniowaniu grupy docelowej audycji (program TVP Kultura różni się językowo od biesiady TVP2) oraz różnice we współuczestnictwie w tworzeniu treści komunikatów medialnych (np. fora internetowe a wiadomości telewizyjne) (Bralczyk, Wasilewski 2010: 380).

Autorzy proponują wyróżnić pięć odmian języka (przy specyficznym rozumieniu pojęcia odmiana), będących sposobami manifestowania postaw wobec świata i wobec języka. Punktem wyjścia są teksty występujące w przestrzeni mediów. Wydzielają więc odmiany: język narodowy, język sukcesu, język politycznej poprawności, język populizmu i języka luzu (Bralczyk, Wasilewski 2010: 386–388). Taka propozycja odmian wiąże się z językiem sfery publicznej, który, według autorów, znajduje swoje miejsce w mediach. Na problemy badania języka w mediach wskazują również inni badacze (Pisarek 2007; Gajda 2010; Kiklewicz 2010; Kita 2010). Ważny jest tutaj głos G. Majkowskiej i H. Satkiewicz (1999), które piszą: Opis stanu języka we współczesnych mediach nie jest rzeczą łatwą przede wszystkim ze względu na sam jego przedmiot. W mediach znajduje bowiem odbicie polszczyzna „jako taka”, w całym swoim zróżnicowaniu wewnęt­rznym – stylistycznym i gatunkowym – od podniosłych przemówień wygła­szanych z uroczystych okazji poczynając, a na wulgarnym żargonie marginesu społecznego w różnego rodzaju filmach kończąc. Na charakterystykę tak pojętego języka w mediach można przeznaczyć książkę. Jest więc rzeczą oczywistą, że dla potrzeb niniejszego opisu należy dokonać wyboru tej formy lub tych form wypowiedzi, które mogą być uznane za najbardziej typowe dla mediów. Czy jest to jednak możliwe wobec ich wielorakiej różnorodności: technicznej (prasa, radio, telewizja), wynikającej z założeń programowych (media publiczne i prywatne) oraz przyjętych celów działalności (nakładająca się na wymieniony podział opozycja: komercyjny – niekomercyjny)? W każdym wydzielonym typie środków przekazu mamy wreszcie do czynienia z zespołem ludzi, którzy w nich tworzą określone rodzaje tekstów, odpowiadających swoją formą językową treściom przekazywanym przez dane medium oraz oczekiwaniom wirtualnego odbiorcy. Ich kształt słowny zależy przede wszystkim od stopnia świadomości językowej twórców (dziennikarzy) i rozumienia przez nich swojej roli społecznej. Skala zróżnicowania polszczyzny rozpatrywanej pod tym względem odpowiada różnicom występującym na rynku mediów (Majkowska, Satkiewicz 1999: 181).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



7. Dyskurs medialny

183

Nie należy również zapomnieć o wpływie mediów na język (Ożóg 2009), tym bardziej że w procesie socjalizacji wręcz pisze się o pokoleniu @, dzieciach sieci, dzieciach neostrady, pokoleniu SMS-ów czy pokoleniu cyfrowym (Warchala, Skudrzyk 2010). Dostrzegalna jest też wielonurtowość naukowego oglądu języka w mediach: jest korzystna z punktu widzenia poznawczego, pozwala bowiem na niemal holistyczny opis fenomenu. Pomocne staje się instrumentarium teoretyczno-metodologiczne, wypracowane i testowane w ramach komunikacjonizmu, kognitywizmu, lingwistyki pragmatycznej, interakcjonizmu o orientacji werbalnej. Głos lingwistów zajmujących się pewnym wycinkiem – językowym – „pola medialnego” stanowi jeden z komponentów spectrum i continuum komunikacji medialnej. Oznacza jednak fragmentaryczność i płynność opisu. Znaczny i znaczący dorobek naukowy poświadczony licznymi publikacjami, opisujący język (w różnych jego przejawach) w mediach, daje obraz jego użycia w różnych mediach, nie dotyka jednak w pełni istoty języka mediów, czyli odmiany medialnej w epoce wtórnej oralności/telepiśmienności (Gajda 2010). Jako przykład niepełności badania języka w mediach posłużyć mogą dwie właściwości: interaktywność i synergia kodów. Interaktywność to jedno z najnowszych pojęć, które odnosi się do technologicznych możliwości niektórych współczesnych mediów, ale nieśmiało jest adaptowane do refleksji nad sposobami komunikacji w tychże mediach. W pracach medioznawców wielokrotnie wspomina się o interaktywności, eksplikując zwłaszcza rozrastające się możliwości komunikacji masowej, która z wolna modyfikuje właściwą sobie cechę jednokierunkowości. Otóż interaktywność mediów to większa możliwość użytkownika tychże w kreacji tekstu/programu/słuchowiska na bieżąco, ale także w czasie uprzedzającym jego powstanie (Loewe 2009: 222).

Samo pojęcie funkcjonuje jako określenie charakteru pewnego typu relacji między przedmiotem a jego użytkownikiem. Użytkownik musi być aktywny, wówczas obiekt staje się narzędziem realizacji celów użytkownika. Relacja zachodzi nie tylko między użytkownikiem a narzędziami komputerowymi, ale jednocześnie „komunikowanie staje się procesem poszukiwania, pozyskiwania i przetwarzania danych (informacji)” (Kluszczyński 2004: 148). W tradycyjnych mediach spotykamy się z interakcyjnym stylem komunikacji (Wojtak 2003: 9–26, 2006: 115–128), który możemy traktować jako początek programowej interaktywności. Nowe media (Goban-Klas 2005) wprowadzają również pojęcie hipertekstu i wirtualności. „Hipertekst to sposób organizacji (łączenia) elementów tekstowych i posiadających funkcje tekstowe znajdujących się w cyberprzestrzeni, możliwy do zrealizowania w środowisku komputerowym” (Pisarek (red.) 2006: 75; zob. też Dyskurs internetowy). Wirtualność często przeciwstawiana jest realności. Ta pierwsza jest sztuczna, antonimiczna do tego, co naturalne. Wirtualność pochodzi od łacińskiego virtualis, co można zrozumieć jako to, co istnieje na podstawie możliwości i dyspozycji. Tutaj pojawia się z kolei para: możliwość – rzeczywistość. Wirtualność jest możliwą (myślowo, konstrukcyjnie) rzeczywistością i wraz z tym określoną realnością (Banse 2009: 44).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

184

Urszula Żydek-Bednarczuk

Człowiek, obcując z nowymi mediami, a szczególnie z Internetem, wchodzi w światy wirtualne, w których symulacja, interaktywność, teleobecność wywołuje zmiany w zachowaniach komunikacyjnych i językowych. Ma to ogromny wpływ na język i teksty powstające w mediach.

7.3. Nowe media – nowy styl – nowy dyskurs Pojęcie „nowe media” zadomowiło się w języku współczesnym, zwłaszcza zaś na tych obszarach, które dotyczą nowych stylów mieszczących się w stosowanych dotychczas pojęciach: odmiana medialna i język w mediach. Na początku trzeba zaznaczyć, że zawężenie zagadnienia stylu medialnego i włączenie do niego wyboru określonych zjawisk językowych i stylowych jest znacznym uproszczeniem (Witosz 2009). Problemy nowych mediów wyznaczają bowiem inne spojrzenie na pojęcie dyskursu, stylu i stylistyki. Od razu pojawiają się pytania dotyczące strategii badawczych, metodologii badań stylistycznych, którymi powinniśmy się posługiwać w odniesieniu do tych nowych fenomenów. W szerokim wachlarzu zagadnień związanych z dyskursem medialnym ważną rolę odgrywa komunikacja. Wynika to bowiem z faktu, że np. komputer i Internet są dzisiaj „gadżetami codzienności” i bez nich użytkownik języka już nie potrafi się obejść. Kwestią podstawową jest zakreślenie obszaru badawczego, jaki powinien być przedmiotem badań dyskursu medialnego, jego opisu i interpretacji. To zaś zmusza do prześledzenia dość bogatej literatury lingwistycznej, podejmującej ten problem. Część publikacji dotyczy analizy formalnych wykładników języka używanego w mediach. Inne zajmują się tekstami określanymi jako medialne. Część językoznawczej literatury naukowej zawiera analizy ściśle związane z ukontekstowieniem odmiany medialnej, gdzie na pierwszym miejscu mamy komunikację w danym medium i jej wyznaczniki. W publikacjach odnoszących się do prasy, radia i telewizji analizuje się sytuacje użycia wypowiedzi, a w związku z tym pokazuje elementy przynależne komunikacji masowej i wynikające z tego układu wybory stylistyczne. Kolejną dziedziną włączoną w stylistyczne badania nad wypowiedziami medialnymi jest pragmatyka. Pod wpływem pragmatyki (zwłaszcza prac Austina i Searle’a – teorii aktów mowy) zaczęło się utrwalać przekonanie, że opis stylistyczny powinien wydobywać aspekt czynnościowy mowy, który wymaga uwzględnienia tła warunkującego motywy, intencje i rodzaj podejmowanych przez komunikujące się podmioty działań (Witosz 2009: 14).

Nurt pragmatycznie zorientowanej stylistyki w połączeniu ze stylistyką tekstu to kierunek nowej drogi opisu stylistycznego. Dodatkowo należy uwzględnić specyfikę medium i włączyć do badań stylistykę interakcyjną (Witosz (red.) 2006, 2009: 21; Wojtak 1998: 369–377). Komunikujące się przez media podmioty wchodzą w różnego typu interakcje i interaktywności. Dotyczy to działania i współdziałania językowego użytkowników, a tym samym podejście to otwiera pole badania dyskursu elektronicznego (Górska-Olesińska 2009). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



7. Dyskurs medialny

185

7.4. Oralność, piśmienność, elektroniczność Prasa, radio, telewizja, Internet w różny sposób posługują się słowem. Dla prasy to przede wszystkim słowo pisane (drukowane); dla radia – słowo mówione; dla telewizji – słowo pisane (napisy) i mówione wzmocnione kodem ikonicznym, dla Internetu – połączenie różnych kodów, w których słowo jest mówione – pisane, (za)pisane i uwikłane w dźwięk, obraz, animację. Wpływ nowych technologii na miejsce słowa w komunikacji wymusza więc na badaczach dyskursu i stylistyki rewizję poglądów dotyczących oralności i piśmienności. Punktem wyjścia zasadniczo jest książka W. Onga Oralność i piśmienność (1992). Zaproponowana przez Onga koncepcja oralności mieści się w znanych definicjach odmiany mówionej i pisanej. Autor pisze: „Słowa są zagnieżdżone w mowie oralnej, jednak pismo z całą bezwzględnością zamyka je w polu widzenia” (Ong 1992: 33). Oralność wyznacza antropocentryczność, jest językiem codziennych kontaktów, sposobem porozumiewania się ludzi. „Oralność sytuuje wiedzę w kontekście ludzkich zmagań i zostaje zanurzona w świecie ludzkiego życia” (Ong 1992: 70). Do cech charakteryzujących oralność należą: formuliczność, addytywność, nagromadzenie, redundancja lub obfitość, zachowawczość i antropocentryczność, agresja i empatia, sytuacyjność. Te zasady zaproponowane przez Onga (1992: 57–77) doskonale sprawdzają się w analizie każdego tekstu mówionego. Przede wszystkim tekst ma antropocentryczny charakter związany z referencjalną sytuacją – demonstracją i sytuacyjnością – zachowaniem ludzi w trakcie aktu komunikowania się. Słowo mówione pełne jest ekspresji i emocji. Wypowiedzi towarzyszy addytywność: demonstracja, cel, zachowanie, działanie i powtarzalność. Ta redundancja wynikająca z powtarzalności podsyca emocje (stąd np. agresywne zachowanie interlokutorów w Interncie). W pracach Onga mówienie bywa określane jako pierwotna oralność. Obok niej występuje piśmienność. Pojawienie się pisma wyznacza dla Onga tworzenie nowych matryc mentalnych. Twierdzi on, że pismo jest technologią. „Ono bowiem rozpoczęło to, co druk czy komputer jedynie kontynuują, sprowadzanie dynamicznego dźwięku do bezdźwięcznej przestrzeni, oddzielenie słowa od żywej teraźniejszości, w jakiej jedynie może istnieć słowo mówione” (Ong 1992: 117). Pismo zmieniło pierwotne, oralne słowo w przestrzeń widzialną. Wypowiedź zyskała linearność, uporządkowanie. Wynalezienie druku spowodowało, że powstaje przestrzeń typograficzna, w obrębie której mieszczą się teksty pisane. Druk pociąga za sobą konieczność nauki czytania i pisania. Staje się więc kamieniem milowym w rozwoju kultury. Teks­ ty pisane charakteryzują się logicznością, koncentrują się na temacie. Kompozycja i uporządkowanie składniowe i leksykalne wyznaczają różnice gatunkowe między tekstami pisanymi. W tekstach pisanych zastąpiono słyszenie – widzeniem. Słowo sytuuje się w przestrzeni i zyskuje dodatkowy wymiar semantyczny. Zwróćmy uwagę na znaczenie wielkości czcionek, wytłuszczenia przestrzenne, ukształtowanie tekstu, akapity. Inaczej w przestrzeni ukształtowany jest tekst pisany. Skorowidze, przypisy, spisy treści powodują, że obok linearności wpisanej w grafocentryzm mamy też takie elementy tekstu pisanego, które zmuszają nas do „wędrówek po tekście”. „Druk wzmaga poczucie zamknięcia” (Ong 1992: 178), jednocześnie wymaga poprawności językowej, właściwego zastosowania gramatyki, interpunkcji i ortografii. Można by stwierdzić, że po epoce fonocentryzmu nastąpiła epoka grafocentryzmu. AnalizuNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

186

Urszula Żydek-Bednarczuk

jąc rozwój języka, dochodzimy do wniosku, że po epoce oralności nastąpiła epoka piśmienności z wynalezieniem alfabetu i druku. Dzisiaj natomiast możemy mówić o epoce elektronicznej, a raczej piśmie elektronicznym. Należy zadać sobie pytanie, czy między oralnością, piśmiennością a elektronicznością istnieje jakaś zależność? Innymi słowy, co cechuje dyskurs, jakim posługujemy się w nowych mediach? Jakie środki językowe i pozajęzykowe decydują o tym, że mamy do czynienia z językiem o charakterze elektronicznym? W. Ong proponuje wprowadzenie pojęcia tak zwanej wtórnej oralności, która polega „na przekształcaniu wyrażeń werbalnych z pomocą elektroniki” (Ong 1992: 182). Inni badacze używają pojęć: „elektralność” czy „nowa piśmienność” (Skudrzyk 2005: 67). Kolejne tranformacje oralności w piśmienność, a następnie w elektroniczność i digitalizację M. Hopfinger nazywa rekonfiguracją komunikacji społecznej (Hopfinger 2010: 11–20; Tomczak 2010: 407–417). Nowe środki elektroniczne wymagają innego posługiwania się językiem. Nie jest to proste połączenie grafocentryzmu i fonocentryzmu. Ong twierdzi, że nowy środek przekazu wzmacnia stary, chociaż naturalnie przekształca go, rodzi bowiem nowy, świadomie nieformalny styl. Zauważa również, że oralność wtórna generuje silne poczucie wspólnoty. Przypomina to globalną wioskę McLuhana (a dzisiaj mówimy już o grupie programowej) świadomie posługującą się środkami elektronicznymi w społeczeństwie informacyjnym. U Onga pojęcia oralności pierwotnej i wtórnej są wyraźnie rozdzielone i skomplikowane. Nie jest bowiem łatwo z dwóch przeciwstawnych pojęć utworzyć trzecie, które, z jednej strony, powstaje jako wypadkowa tych dwóch, z drugiej, dzięki nowym narzędziom elektronicznym tworzy zupełnie nową jakość. Zadajmy sobie pytanie, czy w nowych mediach mamy do czynienia z oralnością, czy może jest to rozszerzenie piśmienności (Wilk 2000: 27). Przecież w mediach tworzymy teksty (za)pisane – widzialne, mówione, odtwarzalne. Wśród nowych terminów na oznaczenie opisywanego zjawiska pojawia się jeszcze telepiśmienność (Mizerach http://web.clas.ufl.edu, za: Wilk 2000: 29). Podstawą tworzenia tych pojęć jest szersze rozumienie języka w przekazach elektronicznych. Nie chodzi tylko o język, ale cały kontekst kulturowy, który powoduje zmiany w komunikacji (Manovich 2006). Inaczej opisuje się strategie werbalne i tekstowe jako realizacje zupełnie nowych kompetencji komunikacyjnych (Wilk 2000: 28). W badaniach wymienia się: • oralność pierwotną; • piśmienność; • piśmienność opartą na alfabecie (efektem jest między innymi pismo fonetyczne); • piśmienność bezgłośną (opartą na piśmie oraz na prywatnym, oralnym czytaniu); • piśmienność druku (opartą na ruchomych czcionkach i szerokim upowszechnianiu czytelnictwa); • telepiśmienność – faza I (oparta na przekazach audiowizualnych oraz elektronicznych i tworząca w efekcie komunikację masową); • telepismienność – faza II (mamy tutaj do czynienia z wieloma typami przekazu opartymi na zasadzie nielinearności) (Wilk 2000: 29). Analizując przedstawione poglądy, można zauważyć, że w obecnych przekazach elektronicznych i nowych technologiach transmisji ważną rolę zaczyna odgrywać odchodzenie od linearności na rzecz interaktywności, interakcji i nielinearności. I te właśnie cechy są nowe, w stosunku do wyznaczników oralności pierwotnej i piNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



7. Dyskurs medialny

187

śmienności. Z dzisiejszego punktu widzenia wydaje się, że trudno mówić o wtórnej oralności według Onga. Bliższa jest nam koncepcja zaprezentowana w pracy E. Wilka: Nawigacja słowa. Strategie werbalne w przekazach audiowizualnych (2000). Autor twierdzi, że znajdujemy się między I i II fazą telepiśmienności, „a pojęciem centralnym tej fazy jest hipertekst” (Wilk 2000: 38).

7.5. Dyskurs medialny W publikacjach dotyczących dyskursu, stylistyki i tekstu wskazuje się na dobór środków stylowych dla wypowiedzi mówionych, pisanych i (za)pisanych. Otwarta jest przestrzeń wykorzystania środków dla tekstów powstałych w mediach. Wiąże się to z cechami przynależnymi elektroniczności, na które szczególną uwagę zwraca w książce Słowo w sieci M. Górska-Olesińska (2009: 26–40). „Oswojone w kulturze druku standardy praktyk dyskursywnych związanych z autorstwem, czytelnictwem i tekstualnością zmieniają się” (Górska-Olesińska 2009: 158). Komunikatu medialnego, osadzonego w dowolnym medium, nie opisze w pełni nawet najdokładniejszy opis właściwości językowych. Natura takiego komunikatu jest polimodalna, a to nakłada na badacza obowiązek zastosowania strategii asekuracyjnej, która wskazuje ograniczenia warunkowane tożsamością dyscypliny i – w dalszym porządku – jej instrumentarium badawczym. Warto pamiętać, że niektóre metody lingwistyczne już w momencie definiowania języka deklarują wielokodowość i wielokanałowość komunikacji z udziałem kodu werbalnego. Opisując współczesne media, należy wskazać na pewne zależności i wynikające z nich konsekwencje dla badań naukowych. W mediach występują różne formy komunikacji. Są one uzależnione od kodów, zmiennych układów nadawczo-odbiorczych, interakcji i interaktywności. Dla każdego typu medium: prasy, radia, telewizji i Internetu wymienione wcześniej czynniki mają ważne znaczenie. Kolejnym elementem zmieniającym oblicze badań nad mediami są jego uwarunkowania zewnętrzne: kulturowe, polityczne, społeczne. Musimy więc uporządkować dynamikę refleksji językoznawczej i sprawić, by stanowiła ona konstrukcję porządkującą i objaśniającą. Rezygnujemy więc z terminu odmiana medialna, uznając, że środki potrzebne do jej opisu są zbyt tradycyjne, a przede wszystkim niewystarczające. Proponujemy wprowadzić pojęcie „dyskursu medialnego” rozumianego w kategoriach hiperonimu dla kolejnych dyskursów: prasowego, radiowego, telewizyjnego i internetowego. Pojęcie „dyskurs” ma już bogatą tradycję. W pracach językoznawczych traktowano dyskurs na równi z tekstem (Gajda 2010: 25–32; Nocoń 2009). Próbowano również wskazać na odrębny status tekstu, dyskursu i wypowiedzi (Labocha 2008: 57). Tę opcję zmieniły prace M. Foucaulta (1977). Wypowiedzi zawsze należą do jakiegoś zbioru. „Nie ma wypowiedzi jako tako luźnej, neutralnej, niezależnej, każda wypowiedź należy do szeregu lub zbioru, odgrywa pewną rolę w relacji do innych wypowiedzi, odnosi się do nich lub różni się od nich. Jest zawsze zespolona z mechanizmem wypowiedzi, w którym ma swój udział” (Foucault 1977: 143). Takie dyskursy odzwierciedlają niejako wiedzę zbiorową, formę komunikacji – komunikację masoNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

188

Urszula Żydek-Bednarczuk

wą, a także warunki stworzone przez same media. Warunki te są zinstytucjonalizowane, bo przecież media to instytucje prasowe, radiowe, telewizyjne, internetowe. Również treść i przedmiot takich dyskursów są określone, np. paktem faktograficznym, kto, kiedy, o czym, w jakiej przestrzeni pisze, mówi lub korzysta z elektroniczności (Bauer, Chudziński (red.) 2000: 144–173). O dyskursywności wypowiedzi medialnych świadczą również ich funkcje. Są to bowiem komunikaty o charakterze informacyjnym, perswazyjnym lub ludycznym i fatycznym. Możemy więc traktować dyskurs medialny jako siłę sprawczą nowoczesnego społeczeństwa. Dyskurs jest sposobem nadawania znaczenia pewnemu konkretnemu obszarowi życia społecznego, postrzeganego z okresowej perspektywy [w naszym przypadku są to media – U. Ż-B.]. Zakładamy istnienie wzajemnego oddziaływania pomiędzy poszczególnymi rodzajami zachowań dyskursywnych a konkretnymi obszarami życia społecznego, w których one zachodzą. Zarówno sytuacje społeczne, struktura instytucjonalna itp. kształtują dyskurs, jak też zachowania dyskursywne mają wpływ na kształt dyskursywnych i niedyskursywnych działań społecznych (Wodak 2008: 187–188).

Dyskurs medialny jest więc zdarzeniem komunikacyjnym, któremu towarzyszą okoliczności społeczne, kulturowe, polityczne. Jest on jednocześnie narzędziem praktyk społecznych i sprawowania władzy. Zawiera więc nie tylko wiedzę, ale też ideologię. Definiujemy go głównie za pomocą czynników kontekstualnych, a nie strukturalnych. Dyskursy są otwartymi zbiorami wypowiedzi, odnoszącymi się do siebie i powiązanymi ze sobą tematami, gatunkami i funkcjami. Swym zakresem zbliża się do odmian i stylów funkcjonalnych – kategorii wyodrębnianych w ramach językoznawstwa strukturalnego i wyrosłej na jego bazie stylistyki funkcjonalnej, choć oczywiście jest inaczej konceptualizowany. Gdy dziś posługujemy się pojęciem „dyskurs”, w tych kontekstach, które dawniej rezerwowały terminy „odmiany języka” i „style funkcjonalne”, wprowadzamy na tym poziomie kategoryzacji przede wszystkim zmiany perspektywy oglądu (Witosz 2009a: 76–77).

W badaniach nad dyskursem rozróżnia się dyskurs jako wzorzec i jako konkretne zdarzenie komunikacyjne (Miczka 2002: 93–95; Wojtak 2010a: 16), i charakteryzuje się najważniejsze wyróżniki dyskursu medialnego (Wojtak 2010a: 17, 2010b: 82, 2010c: 18). Jeżeli przyjmujemy dyskurs medialny jako obiekt badań lingwistycznych, musimy uwzględniać następujące parametry: • założeniem analizy dyskursu jest fakt, że media i towarzyszące im zdarzenia komunikacyjne wymagają szerszego spektrum analizy aniżeli tej, którą stosowaliśmy w ramach stylu publicystycznego czy odmiany medialnej; • w badaniach uwzględnia się podejście interdyscyplinarne; • założenia dyskursu medialnego są zewnętrznojęzykowe i wewnętrznojęzykowe. Powstające w wyniku zdarzeń komunikacyjnych wypowiedzi uwarunkowane są typem medium i koncentrują się na charakterystycznych dla danego medium tekstach i gatunkach; • analizując dyskurs, koncentrujemy się na uwarunkowaniach zewnętrznych – kulturowych, społecznych, politycznych, jak i wewnętrznych – tekstowych, języNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



7. Dyskurs medialny

189

kowych i stylowych, przynależnych do danego medium i przysługujących określonej grupie tekstów; • „metoda wieloaspektowa analizy dyskursu obejmuje ustalenie treści/tematów konkretnej wypowiedzi i badanie użytych strategii dyskursywnych (...), badanie użytych środków językowych (typy) oraz ich konkretnych, uzależnionych od kontekstu realizacji (okazy)” (Wodak 2008: 195); • analiza różnych form wypowiedzi powstałych w danym medium opiera się na ustaleniach wzorca tekstowego, tematu, funkcji i sytuacji, w której dane teksty powstają; • analiza koncentruje się na powiązaniu elementów zewnętrznojęzykowych i wewnętrznojęzykowych budujących dyskurs medialny. Dyskurs medialny należy do określonego typu społecznej praktyki komunikacyjnej. Ma bowiem swoją instytucjonalność, ideologię i władzę (IV władza) oraz społeczność korzystającą ze środków masowego przekazu. Konstytuuje się również w trzech wymiarach: użycia języka, przekazywania idei oraz interakcji w sytuacjach społecznych (van Dijk 2001: 10). Bazą dla niego są różne media ze specyfiką kodów werbalnych i niewerbalnych (media lingwalne, audialne, audiowizualne – słowo, dźwięk, obraz, animacja). „Jednakże w obrębie siostrzanej dyscypliny – semiotyki – uświadomiono sobie, że zwłaszcza w obecnej dobie komunikacji multimedialnej taka analiza wizualnych wymiarów dyskursu jest nieodzowna” (Dijk van 2001: 14–55). Teorię dyskursu medialnego można umieścić w paradygmacie poststrukturalistycznym, gdzie w miejsce badania stylów i odmian językowych proponuje się badanie całej przestrzeni użycia języka w mediach, która wpisana jest w praktykę (zob. Dijk van 2001; Nocoń 2009; Witosz 2009). Na złożoność dyskursów medialnych składają się: • media masowe (prasa, radio, telewizja, Internet wraz z ich formą organizacji); • miejsce i czas – synchroniczność i asynchroniczność nadawania i odbierania; • podmioty instytucjonalne, grupowe, indywidualne; • komunikaty medialne i ich gatunki oraz funkcje (zależne od typu medium i ideologii). Dyskurs nie jest wolny od analiz stylistycznych. Bożena Witosz proponuje wprowadzić pojęcie stylistyki dyskursu. Zwraca uwagę, że oralność zmieniła podejście do stylistyki (Witosz 2009: 72): Stylistyczny potencjał tkwi również w szacie graficznej tekstu. Sposoby zagospodarowania przestrzeni typograficznej mogą być stylistycznym wykładnikiem gatunku wypowiedzi, stylu funkcjonalnego, jak i stylu jednostkowego (...). Badania dyskursu w większym niż teoria tekstu stopniu zwróciły uwagę stylistyków na rolę medium (w tym miejscu uwypuklam jedynie substancję języka) oraz wielozmysłowość kontaktu, zarówno z otaczającą rzeczywistością, jak i ze współuczestniczącymi w niej ludźmi (Witosz 2009: 72).

Analizując dyskurs medialny, musimy zwrócić uwagę na następujące wyznaczniki: wybór i organizację oraz strukturę wypowiedzi dyskursywnej. Takie podejście wynika z założeń nowoczesnej stylistyki przedstawionej przez S. Gajdę: „Styl to humanistyczna struktura subiektywnego wytworu” (Gajda 1982: 69), J. Bartmińskiego: „Styl to ponadtekstowa struktura znakowa (...)” (Bartmiński 1981: 32) i S. Dubisza, dla którego Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

190

Urszula Żydek-Bednarczuk

Styl jest faktem polimorficznym – powstaje na styku trzech systemów: kulturowego (pojęcia, mity, wartościowania, stereotypy), pragmatyczno-semantycznego (konwencje estetyczne, etyczne, wzory zachowań, schematy znakowe), językowego (struktura systemu językowego, odmiany komunikatywne, podawcze wypowiedzi) (...) (Dubisz 1995: 279).

Efektem wykorzystania poglądów stylistów jest propozycja metodologiczna B. Witosz, którą możemy zastosować w analizie dyskursu w mediach. Autorka pisze: Stylistyka dyskursu (...) buduje swoją metodę, łączy wiele perspektyw. Najistotniejsze wydaje się to, że wychodzi od „wnętrza” tekstu/wypowiedzi (a więc od konkretnych sposobów przejawiania się dyskursu), podąża w kierunku tego, co na zewnątrz (określa warunki umożliwiające wystąpienie zdarzenia w konkretnym kontekście, reguły decydujące o powstaniu serii zdarzeń, typie zachowań interakcyjnych), by ostatecznie – w akcie interpretacji – scalić oba wymiary. Perspektywa dyskursu wyznacza kierunek zmian, jakie dokonują się w myśleniu teoretycznym oraz wyborach metodologicznych dzisiejszej stylistyki; nie tylko rozszerza zakres stylistycznych analiz, ale wskazuje na przeobrażenia postaw badawczych, podkreślając wagę interpretacji i kontekstualizacji (Witosz 2009: 75).

Mimo istniejących rozbieżności terminologicznych istotę dyskursu udało się przedstawić M. Wojtak, która dookreśla go jako sposób zorganizowania ludzkiej aktywności, a więc także praktyki komunikacyjnej określonej społeczności (wspólnoty), która w trakcie różnorodnych interakcji ustala i uzgadnia istotne dla siebie treści, konserwuje stosowane scenariusze zachowań komunikacyjnych oraz reguły ich wypełniania za pośrednictwem wypowiedzi (i/lub środków niewerbalnych) (Wojtak 2010c: 29).

Ważne też jest spostrzeżenie dotyczące gatunków w dyskursie, które postrzegane są nie przez pryzmat cech morfologicznych i stylowych, ale w analizie uwzględnia się ich uwikłania komunikacyjne i kulturowe. Jeżeli do treści przedstawionych definicji dodamy media, wspólnoty medialne i interaktywność, to scharakteryzujemy również pojęcie dyskursu medialnego. W dyskursie medialnym badamy zjawiska komunikacyjne, językowe i stylowe. Szczególną uwagę zwracamy na gatunkowe wyznaczniki tekstów prasowych, radiowych, telewizyjnych i internetowych. Na podstawie bogatej literatury (zob. Literatura) można postulować uznanie dyskursu medialnego. Wśród jego cech charakterystycznych zwracamy uwagę na (Kita 2012): • wpływ, efekt, działanie, oddziaływanie mediów: – powstanie „języka” internetowego i kilku profesjolektów (np. komputerowców, dziennikarskiego); – doprowadzenie do przewartościowań w hierarchii odmian językowych: prymat polszczyzny standardowej nad odmianą literacką, ekspansja odmiany potocznej; – redefinicja tego, co publiczne, i tego, co prywatne – także w planie językowym. Waloryzacja idiolektów; Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



• • • • • • •

7. Dyskurs medialny

191

– objęcie zasięgiem oddziaływania całego społeczeństwa, przemiana biernego odbiorcy w aktywnego użytkownika mediów – dzięki elektronicznym technologiom interaktywnym; – wprowadzenie pojęcia dyskursywności do wypowiedzi w mediach; – fragmentaryczność, mozaikowość i kolażowość tekstów medialnych; – zmiany w zakresie tematów, o których „się nie mówi” (najbardziej spektakularnym przypadkiem, ale nie jedynym, jest ekshibicjonizm werbalny w programach talk show); – doprowadzenie do powstania nowego typu uprawiania polityki w przestrzeni społeczeństwa spektaklu: poppolityki/postpolityki; – erozja normy ortograficznej i fonicznej. Wytworzenie nowych zwyczajów graficznych (np. emotikony, abrewiacja, semantyzacja liter, eksperymenty orto­graficzne); tyglowość językową/stylową (lub: eklektyzm językowy, stylowy); gatunki medialne, powstające na potrzeby komunikacji medialnej: – zaadoptowane dla mediów/ przez media; – specyficzne dla mediów/ dla danego medium; stworzenie nowej formy tekstowości, czyli np. hipertekstu w Internecie; powstanie interaktywności, a w konsekwencji zmiany w układach nadawczo-odbiorczych, jak i tworzenie, zmienianie, poszukiwanie tekstów; stosowanie w dyskursie twórczych metafor medialnych; grzeczność: – zmodyfikowany ogólny kodeks grzecznościowy; – netykieta, nowy typ etykiety powołany do życia na potrzeby CMC; przemiany w zakresie normy językowej.

Dyskurs medialny jest pojęciem szerokim i polisemantycznym. W jego obrębie wyróżniamy: • dyskurs prasowy; • dyskurs radiowy; • dyskurs telewizyjny; • dyskurs internetowy. W zależności od typu medium możemy w ramach dyskursu medialnego wyróżnić odmiany rodzajowe i gatunki, zarówno te klasyczne, jak i nowe, powstałe w wyniku działania i oddziaływania mediów (Furman, Kaliszewski, Wolny-Zmorzyński 2000). Do dyskursu prasowego należą w obrębie rodzaju informacyjnego: wzmianka, (flashnews), notatka (informacja, infotainment), infografia, infografika, zapowiedź, fait divers, sprawozdanie, raport, korespondencja, sylwetka, przegląd prasy, reportaż fabularny, fotoreportaż (pictorial), feature; w obrębie rodzaju publicystycznego: artykuł, artykuł wstępny, reportaż problemowy, felieton, komentarz, recenzja, esej, dziennik, powieść w odcinkach, nekrolog, a do informacyjno publicystycznych: wywiad, debata, list do redakcji, odpowiedź na list do redakcji (zob. Dyskurs prasowy; Furman, Kaliszewski, Wolny-Zmorzyński 2000; Wojtak 2004). Przedstawioną, uproszczoną wersję gatunków prasowych należy traktować umownie. Zachodzą bowiem między gatunkami relacje, które da się interpretować w kategoriach pokrewieństwa, derywacji, partytywności. Są relacje polarne i kolekcje gatunków (Wojtak Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

192

Urszula Żydek-Bednarczuk

2004: 305–308). Nie mamy sztywnego podziału na gatunki prasowe. Obecnie wzorce gatunkowe są elastyczne i poszczególne gatunki tworzą kontinuum. Aktualizacja tekstowa wzorca gatunkowego może mieć kształt jego realizacji, gdy określony tekst pozostaje w ścisłym, wielopłaszczyznowym związku z normatywnym wzorcem, gdyż można się w nim dopatrywać respektowania większości (lub wszystkich) reguł wzorca. Jeśli jednak indywiduum tekstowe wskazuje jedynie selektywnie pole swych gatunkowych odniesień, nawiązując przy tym do alternacyjnych lub adaptacyjnych wariantów wzorca, to jest tego wzorca tekstową reprezentacją. Istnieją jednak także możliwości kreacji, czyli twórczego naruszania reguł wzorca (...). Powstają wtedy (...) okazy. Granice między reprezentacjami a okazami są niejednokrotnie płynne (Wojtak 2004: 309).

W dyskursie radiowym występują gatunki przynależne zarówno informowaniu, jak i publicystyce, np.: wzmianka, informacja, zapowiedź, sprawozdanie, relacja, korespondencja, raport, reportaż radiowy, felieton, recenzja, komentarz, powieść w odcinkach, dyskusja radiowa, lista przebojów, wywiad, debata, słuchowisko (zob. Dyskurs radiowy). W polu dyskursu telewizyjnego, obok gatunków występujących w dyskursie prasowym i radiowym, spotkać możemy: reality show, talk show, teleturniej, telezakupy, telenowelę, serial, spot reklamowy i inne (zob. Dyskurs telewizyjny). Często mówimy nie o gatunkach, ale o formatach (Godzic 2004). Dyskurs internetowy, któremu towarzyszy również konwergencja mediów, a więc powiązanie i przenikanie się sieci telekomunikacyjnych, audiowizualnych i informatycznych, obfituje w gatunki przynależne zarówno dyskursowi prasowemu, jak i radiowemu oraz telewizyjnemu. Oprócz nich występują gatunki internetowe, takie jak blog, czat, strona WWW, hipertekst, newsletter, informacje RSS i inne (zob. Dyskurs internetowy; Wolny-Zmorzyński, Furman (red.) 2010). Osobną grupę tworzą wypowiedzi dotyczące polityki i polityków. Ponieważ występują często w mediach w ramach dyskursu medialnego, toteż częściowo są obecne także w dyskursie polityki i polityków (zob. Dyskurs polityki). We wcześniejszych opracowaniach należał on do odmiany publicystycznej. Pisano o nim jako o języku propagandy politycznej (Gajda (red.) 1995: 370–373). Liczne opracowania językoznawcze wskazują jednak na stosowanie pojęcia „dyskurs polityki” (Kamińska-Szmaj 2001; Bralczyk 2003: 81–85). Warto wspomnieć również o dyskursie publicznym przynależnym do sfery publicznego komunikowania (Czyżewski, Kowalski, Piotrowski 1997).

7.6. Perspektywy rozwoju dyskursu medialnego Badania nad dyskursem medialnym trwają. W dzisiejszych czasach trudno bronić się przed mediami, które stają się coraz bardziej agresywne, wszędobylskie, nieobliczalne. Tym bardziej należy badać dyskursy prasowe, radiowe, telewizyjne i internetowe. Jeżeli dyskurs medialny determinuje realizację praktyk dyskursywnych, to obszar analiz powinien dotyczyć rekonstrukcji różnego typu dyskursów, opisu zaNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



7. Dyskurs medialny

193

sad i celów komunikacji ustalanych w określonego rodzaju praktykach dyskursywnych, co pozwala ustalić specyfikę funkcjonowania i realizację tych praktyk. Wynika z tego, że otwarte jest pole analiz dyskursu z perspektywy medium. Przyjmując perspektywę uczestnika współczesnej komunikacji, największą siłę należy upatrywać w wyznacznikach kultury współczesnej nacechowanej różnego typu ideologiami. Zjawiska pojawiające się w dyskursie medialnym związane są z cechami kultury współczesnej, a więc z globalizacją, kulturą codzienności, konsumpcjonizmem, ideologią rozrywki i zabawy (zob. Dyskurs prasowy. Ideologie). Ale nie tylko konteksty zewnętrzne są obszarem dalszych badań. Dla językoznawstwa w ujęciu interdyscyplinarnym równie ważny jest opis relacji media – style – dyskursy oraz genologia. Te przestrzenie otwarte są na nowe metodologie i nowe badania.

Literatura Bajerowa I., 1980, Wpływ techniki na ewolucję języka polskiego, Kraków. Bajerowa I., 2001, Język ogólnopolski XX w., w: Bartmiński J. (red.), Współczesny język polski, Lublin. Balowski M. (red.), 1999, W świecie mediów, Opole. Banse G., 2009, „Rzeczywistość wirtualna” i jej odniesienia do „rzeczywistości realnej”, w: Kiepas A., Sułkowska M., Wołek M. (red.), Człowiek a światy wirtualne, Katowice. Bartmiński J., 1981, Derywacja stylu, w: Bartmiński J. (red.), Pojęcie derywacji w stylistyce, Lublin. Bartmiński J., 2001, Styl potoczny, w: Bartmiński J. (red.), Współczesny język polski, Lublin. Bauer Z., 2009, Dziennikarstwo wobec nowych mediów. Historia, teoria, praktyka, Kraków. Bauer Z., Chudziński E. (red.), 2000, Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Bauer Z., Chudziński E. (red.), 2010, Dziennikarstwo i świat mediów, nowa edycja, Kraków. Bergström B., 2009, Komunikacja wizualna, Tarnawska J. (tłum.), Warszawa. Bilut-Homplewicz Z., Tautonimia terminologiczna? Kilka uwag o użyciu terminów Diskurs i dyskurs w językoznawstwie niemieckim i polskim, „Słowo. Studia językoznawcze”, nr 1, 21–33. Bogołębska B., Mikosz M. (red.), 2012, Łódzkie media dawniej i dziś, Łódź. Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), 2010, Styl – dyskurs – media, Łódź. Borkowski I., Woźny A. (red.), 2001, Nowe media – nowe w mediach, Wrocław. Bralczyk J., 2003, O języku polskiej polityki lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, Warszawa. Bralczyk J., Wasilewski J., 2010, Język w mediach. Medialność języka, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, nowa edycja, Kraków. Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), 2000, Język w mediach masowych, Warszawa. Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), 2001, Zmiany w publicznych zwyczajach językowych, Warszawa. Cygal-Krupa Z. (red.), 2008, Współczesna polszczyzna. Stan, perspektywy, zagrożenia, Kraków–Tarnów. Czyżewski M., Kowalski S., Piotrowski A., 1997, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, Warszawa. Dijk T.A. van, 2001, Badania nad dyskursem, w: Dijk T.A. van (red.), Dyskurs jako struktura i proces, Grochowski G. (tłum), Warszawa. Drzał-Sierocka A., Godzic W. (red.), 2010, Media audiowizualne. Podręcznik akademicki, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

194

Urszula Żydek-Bednarczuk

Dubisz S., 1995, Styl? „Stylistyka”, t. IV. Dytman-Stasieńko A., Stasieńko J. (red.), 2005, Język@multimedia, Wrocław. Filiciak M., Ptaszek G. (red.), 2009, Komunikowanie (się) w mediach elektronicznych. Język, edukacja, semiotyka, Warszawa. Filipczak-Białkowska (red.), 2011, Dyskursy komunikacji medialnej, Łódź. Foucault M., 1977, Archeologia wiedzy, Siemek A. (tłum.), Warszawa. Furman W., Kaliszewski A., Wolny-Zmorzyński K., 2000, Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania, Rzeszów. Gajda S., 1982, Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, Opole, Gajda S., 2000, Media – stylowy tygiel współczesnej polszczyzny, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Gajda S., 2005, Zróżnicowanie języka jako problem metodologiczny, w: Kita M., Witosz B. (red.), Spotkanie. Księga jubileuszowa dla Profesora Aleksandra Wilkonia, Katowice. Gajda S., 2010, Nowe media w perspektywie lingwistycznej, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl – dyskurs – media, Łódź. Gajda S. (red.), 1995, Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Gajda S. (red.), 2010a, Styl a media, „Stylistyka”, t. XIX. Goban-Klas T., 2005, Cywilizacja medialna. Geneza, ewolucja, eksplozja, Warszawa. Godzic W., 2004, Telewizja i jej gatunki (po wielkim Bracie), Kraków. Godzic W. (red.), 2010: Media audiowizualne. Podręcznik akademicki, Warszawa. Górska-Olesińska M., 2009, Słowo w sieci. Elektroniczne dyskursy, Opole. Graszewicz M., Jastrzębski J. (red.), 2009, Teorie komunikacji i mediów, Wrocław. Gumkowska A. (red.), 2009: Tekst (w) sieci, t. 2, Literatura. Społeczeństwo. Komunikacja, Warszawa. Gwóźdź A., Krzemień-Ojak S. (red.), 1998, Intermedialność w kulturze końca XX wieku, Białystok. Gwóźdź A. (red.), 2008, Ekrany piśmienności. O przyjemnościach tekstu w epoce nowych mediów, Warszawa. Hennessy B., 2009, Dziennikarstwo publicystyczne, Sadza A. (tłum.), Kraków. Hofman I., Kępa-Figura D. (red.), 2009, Współczesne media. Status, aksjologia, funkcjonowanie, t. 1–2, Lublin. Hopfinger M., 2010, Rekonfiguracja komunikacji społecznej, w: Wolny-Zmorzyński K., Furman W. (red.), Internetowe gatunki dziennikarskie, Warszawa. Hopfinger M. (red.), 2002, Nowe media w komunikacji społecznej w XX w. Antologia, Warszawa. Jenkins H., 2007, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Bernatowicz M., Filiciak M. (tłum.), Warszawa. Kamińska-Szmaj I., 2001, Słowa na wolności, Wrocław. Kepplinger H.M., 2008, Mechanizmy skandalizacji w mediach, Kożuch A. (tłum.), Kraków. Kępa-Figura D., 2009, Gry językowe we współczesnej komunikacji medialnej – semantyczna i pragmatyczna analiza języka mediów, „Prace Językoznawcze”, t. XI, Olsztyn. Kiklewicz A., 2010, Zmiany języka, w: tenże, Tęcza nad potokiem. Kategorie lingwistyki komunikacyjnej, socjolingwistyki i hermeneutyki lingwistycznej w ujęciu systemowym, Łask. Kita M., 2010, Język w mediach w kontekście kultury indywidualizmu, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl – dyskurs – media, Łódź. Kita M., 2010a, Składniki językowego tygla medialnego, w: Karwatowska M., Siwiec A. (red.), Przeobrażenia w języku i komunikacji społecznej XX i XXI wieku, Chełm. Kita M., 2012, Czy istnieje medialna odmiana językowa? w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną 1. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice. Kita M. (red.), 2004, Dialog a nowe media, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



7. Dyskurs medialny

195

Kita M., Ślawska M. (red.), 2012, Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice. Kita M., Witosz B. (red.), 2005, Spotkanie. Księga jubileuszowa dla Profesora Aleksandra Wilkonia, Katowice. Kluszczyński R., 2002, Społeczeństwo informacyjne. Cyberkultura. Sztuka multimediów, Kraków. Kluszczyński R.W., 2004, Sztuka interaktywna. Od dzieła–instrumentu do interaktywnego spektaklu, Warszawa. Krauz M., 2010, Relacja między tekstem i dyskursem w polskiej literaturze językoznawczej, „Słowo. Studia językoznawcze”, nr 1. Kudra A., 2008, O języku w mediach – uwagi ogólne, w: Bogołębska B., Kudra A. (red.), Wypowiedź dziennikarska. Teoria i praktyka, Łódź. Kunczik M., Zipfel A., 2000, Wprowadzenie do nauki o dziennikarstwie i komunikowaniu, Łoziński J., Łukowski W. (tłum.), Warszawa. Labocha J., 2008, Tekst, wypowiedź, dyskurs w procesie komunikacji, Kraków. Lisowska-Magdziarz M., 2006, Analiza tekstu w dyskursie medialnym, Kraków. Lisowska-Magdziarz M., 2008, Media powszednie. Środki komunikowania masowego i szerokie paradygmaty medialne w życiu codziennym Polaków u progu XXI wieku, Kraków. Lister M., Dovey J., Giddings S., Grant I., Kelly K., 2009, Nowe media. Wprowadzenie, Lorek M., Sadza A., Sawicka K. (tłum.), Kraków. Loewe I., 2007, Gatunki paratekstowe w komunikacji medialnej, Katowice. Loewe I., 2009, Intertekstualność to już mało! O karierze prefiksu ‘inter’ we współczesnej humanistyce, w: Bilut-Homplewicz Z., Czachur W., Smykała M. (red.), Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy, Wrocław. Loewe I., 2012, Globalizacja kulturowa a język w mediach, w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice. Maciejewski M., 2009, Gatunki hipertekstu w perspektywie tekstologicznej. Analiza na przykładzie internetowych prezentacji przedsiębiorstw, Poznań. Majkowska G., 2000, O język mediów, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Majkowska G., 2007, Język mediów w perspektywie aksjologicznej, w: Mazur J., Rzeszutko-Iwan M. (red.), Język polski jako narzędzie komunikacji we współczesnym świecie, Lublin. Majkowska G., Satkiewicz H., 1999, Język w mediach, w: Pisarek W. (red.), Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków. Manovich L., 2006, Język nowych mediów, Cypryański P. (tłum.), Warszawa. Marszałek-Kawa J. (red.), 2005, Współczesne oblicza mediów, Toruń. McLuhan M., 2004, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, Szczucka N. (tłum.), Warszawa. Mersch D., 2010, Teorie mediów, Krauss E. (tłum.), Warszawa. Michalewski K., 2004, Eklektyzm tekstów medialnych, w: Michalewski K. (red.), Współczesne odmiany języka narodowego, Łódź. Michalewski K., 2009, Komunikaty mieszane, Łódź. Michalewski K. (red.), 2002, Tekst w mediach, Łódź. Michalewski K. (red.), 2004a, Współczesne odmiany języka narodowego, Łódź. Michalewski K. (red.), 2012, Język nowych mediów, Łódź. Miczka E., 2002, Kognitywne struktury sytuacyjne i informacyjne w interpretacji dyskursu, Katowice. Miczka T., 2006, Nowe kompetencje komunikacyjne użytkowników multimediów, w: Kiepas A., Szczepański M., Żydek-Bednarczuk U. (red.), Internet – społeczeństwo informacyjne – kultura, Tychy.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

196

Urszula Żydek-Bednarczuk

Mikułowski Pomorski J., 2008, Zmieniający się świat mediów, Kraków. Mocek A., 2005, Dziennikarstwo, media, społeczeństwa, Warszawa. Mrozowski M., 2001, Media masowe. Władza, rozrywka, biznes, Warszawa. Mrozowski M., 2010, System medialny. Struktura i zasady działania, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, nowa edycja, Kraków. Nocoń J., 2009, Podręcznik szkolny w dyskursie dydaktycznym, Opole. Nowak P., Tokarski R. (red.), 2007, Kreowanie świata w języku mediów, Lublin. Nurczyńska-Fidelska E. (red.), 2001, W świecie mediów, Kraków. Ogonowska A., 2010, Twórcze metafory medialne. Baudrillard – McLuhan – Goffman, Kraków. Olszański L., 2006, Dziennikarstwo internetowe, Warszawa. Ong W., 1992, Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii, Japola J. (tłum.), Lublin. Ożóg K., 2007, Polszczyzna przełomu XX i XXI wieku. Wybrane zagadnienia, Rzeszów. Ożóg K., 2009, Boskie usta, kultowe dialogi – wpływ mediów na nowe wzorce językowe, w: Piotrowicz A., Skibski K., Szczyszek M. (red.), Kształtowanie się wzorów i wzorców językowych, Poznań. Ożóg K., Oronowicz-Kida E. (red.), 2006, Przemiany języka na tle przemian współczesnej kultury, Rzeszów. Pawelec R., Trysińska M. (red.), 2008, Najnowsze słownictwo a współczesne media elektroniczne, Warszawa. Pisarek W., 1978, Prasa – nasz chleb powszedni, Kraków. Pisarek W., 2000, Język w mediach, media w języku, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Pisarek W., 2007, O mediach i języku, Kraków. Pisarek W. (red.), 1999, Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków. Pisarek W. (red.), 2006, Słownik terminologii medialnej, Kraków. Podracki J., Wolańska E. (red.), 2008, Język w mediach elektronicznych, Warszawa. Rogozińska A., 2007, Oralność, piśmienność, elektoralność (dyskusje wokół koncepcji Waltera Onga), w: Godlewski G., Karpowicz A., Rodak P. (red.), „Communicare. 2.” Almanach antropologiczny, Warszawa. Skudrzyk A., 2005, Czy zmierzch kultury pisma? O synestezji i analfabetyzmie funkcjonalnym, Katowice. Sokołowski M., 2007, Kultura i media. Od globalizacji do glokalizacji, w: tenże, (Kon)teksty kultury medialnej. Analizy i interpretacje, t. 1, Olsztyn. Sokołowski M. (red.), 2007, (Kon)teksty kultury medialnej. Analizy i interpretacje, t. 1–2, Olsztyn. Szczurek E., 1995, Styl publicystyczny, w: Gajda S. (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Tanaś M. (red.), 2007, Kultura i język mediów, Kraków. Tomczak M., 2010, Oralność – piśmienność – (audio)wizualność – i co dalej? Rozważania na temat relacji między mediami i komunikacją, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl – dyskurs – media, Łódź. Ulicka D. (red.), 2009, Tekst (w) sieci. Tekst. Język. Gatunki, t. 1, Warszawa. Walczak B., 2006, Paradoksy komunikacji przełomu wieków, w: Mazur J., Rzeszutko-Iwan M. (red.), Teksty kultury. Oblicza komunikacji XXI wieku, Lublin. Warchala J., Skudrzyk A., 2010, Kultura piśmienności młodego pokolenia, Katowice. Wasilewski J., Dramaturgia języka mediów, w: Rutkowski M., Zawilska K. (red.), Nowe zjawiska w języku, tekście i komunikacji, t. 2, Olsztyn. Wilk E., 2000, Nawigacje słowa. Strategie werbalne w przekazach audiowizualnych, Kraków. Witosz B. (red.), 2006, Style konwersacyjne, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



7. Dyskurs medialny

197

Witosz B., 2009, Dyskurs i stylistyka, Katowice. Witosz B., 2009a, Tekst a/i dyskurs w perspektywie polskiej tradycji badań nad tekstem, w: Bilut-Homplewicz Z., Czachura W., Smykała M. (red.), Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojęcia. Problemy. Perspektywy, Wrocław. Wodak R., 2008, Dyskurs populistyczny: retoryka wykluczenia a gatunki języka pisanego, w: Duszak A., Fairclough N. (red.), Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne po­dejście do komunikacji społecznej, Kraków. Wojtak M., 1998, Stylistyka a pragmatyka – stan i perspektywy w stylistyce polskiej, „Stylistyka”, t. VII. Wojtak M., 2003, Kolaże tekstowe jako forma komunikacji publicystycznej, w: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, „Studia Językoznawcze”, t. 2, Szczecin. Wojtak M., 2004, Gatunki prasowe, Lublin. Wojtak M., 2008, Analiza gatunków prasowych. Podręcznik dla studentów dziennikarstwa i kierunków pokrewnych, Lublin. Wojtak M., 2010a, Dyskurs religijny w mediach. Próba rekonesansu, w: Zdunkiewicz-Jedynak D. (red.), Dyskurs religijny w mediach, Tarnów Wojtak M., 2010b, Styl dziennikarstwa prasowego w perspektywie dyskursywnej, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), 2010, Styl – dyskurs – media, Łódź. Wojtak M., 2010c, Głosy z teraźniejszości. O języku współczesnej polskiej prasy, Lublin. Wojtak M., 2011, Współczesne modlitewniki w oczach językoznawcy. Studium genologiczne, Tarnów. Wojtak M., Interakcyjny styl komunikowania, w: Mazur I., Rzeszutko-Iwan M. (red.), Teksty kultury. Oblicza komunikacji XXI wieku, t. 1, Lublin. Wolny-Zmorzyński K., Furman W. (red.) 2010, Internetowe gatunki dziennikarskie, Warszawa. Żydek-Bednarczuk U., 2004, Zmiany w zwyczajach komunikacyjnych a nowe odmiany językowe, w: Michalewski K. (red.), Współczesne odmiany języka narodowego, Łódź. Żydek-Bednarczuk U., 2010, Wiadomości prasowe w dyskursie internetowym (na podstawie analizy serwisu Gazeta. pl), w: Przybylska R., Kąś J., Sikora K. (red.), Symbole grammaticae in honorem Boguslai Dunaj, Kraków 2010. Żydek-Bednarczuk U., 2010a, Kategoria potoczności w dyskursie medialnym, w: Klinkowa J. (red.), Odkazy a výzvy modernej jazykovej komunikácie, Bańska Bystrzyca. Żydek-Bednarczuk U., 2012, Hipertekst w perspektywie lingwistycznej, komunikacyjnej i kulturowej, w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Małgorzata Kita

8. Dyskurs prasowy

8.1. Obiekt badań Polskie badania lingwistyczne nad mediami na większą skalę zapoczątkowane zostały w latach 60. ubiegłego wieku przez W. Pisarka, który koncentrował się na prasie, choć w jego użyciu termin prasoznawstwo ma znaczenie szersze, niżby to wynikało z jego definicji strukturalnej. W XX wieku prasa – „nasz chleb powszedni” (Pisarek 1978a) – oddawała stopniowo prymat, tyleż społeczny, co pod względem zainteresowań naukowych, radiu, a zwłaszcza telewizji lub najnowszemu metamedium czy multimedium, jakim jest Internet. Zainicjowano w latach 70. ubiegłego wieku w dwóch ośrodkach – krakowskim, pod kierownictwem Z. Kurzowej, i katowickim, pod kierownictwem W. Lubasia – zespołowe badania nad językiem w telewizji (zob. Dyskurs telewizyjny). Ich wymiernym efektem była publikacja kilku książek zbiorowych dotyczących w istocie tego, co hasłowo określa się jako język w telewizji – w opozycji do języka telewizji. Nie rozstrzygając tu kwestii terminologicznej (jakkolwiek – jako językoznawcy – uznajemy zasadność praktyki badania języka w mediach, pozostającego w relacji synergicznej z innymi jego elementami, z uwzględnieniem wszakże kontekstu i charakteru medialnego wypowiedzi), przytoczymy charakterystyczne słowa Walerego Pisarka (z wywiadu): Moim zdaniem nie ma języka prasowego ani języka prasy. Język prasowy czy język prasy to język nacechowany prasowością, to żargon dziennikarski, który należy tępić, oduczyć go dziennikarzy, by nie naśladowali złej, manierycznej dziennikarszczyzny. Prawdę mówiąc, nie było jeszcze prasy, a już był ów „język prasowy” w ulotnych, jeszcze pisanych pierwocinach prasy, z usensacyjnianym słownictwem. Pomimo to moim zdaniem nie można mówić o języku prasy czy mediów, ale raczej o języku w prasie i mediach. Obejmuje on różne odmiany języka. W obrębie jednej gazety, a nawet kolumny, występują, a przynajmniej mogą wystąpić różne odmiany języka, właściwe choćby różnym gatunkom wypowiedzi. Prawie każda gazeta ma swój język, który pozwala ją rozpoznać wśród innych. Język jest często dostosowany do poziomu odbiorcy, do którego gazeta chce trafić. Dbając o to, by nie odstraszyć czytelnika, redakcja nie chce pokazywać mu tekstów zbyt trudnych, zbyt skomplikowanych, by

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

200

Małgorzata Kita

czytelnik nie poczuł się urażony, że nie może czegoś zrozumieć (www.ekspertradzi. tv/.../walery-pisarek-wolne-media-sa-takie-jakich).

Do tej opozycji terminologicznej nawiązuje M. Wojtak w swojej najnowszej koncepcji dyskursu prasowego ujmowanego jako mozaika głosów: Niemniej jednak można, w nawiązaniu do wcześniejszych koncepcji, znanych z opracowań prasoznawczych, stwierdzać, że wszystkie głosy – rozpatrywane najogólniej i w określony sposób zgrywane – tworzą język prasy, rozpatrywane zaś osobno, układają się w konfigurację komunikacyjną, której istotę oddaje etykietka terminologiczna język w prasie (Wojtak 2010d: 10).

Polskie badania prowadzone z perspektywy lingwistycznej dotyczą w istocie oglądu języka w mediach – jednego z elementów języka mediów (o jakiej randze wśród innych kodów? – ważnego, najważniejszego?). Nic w tym dziwnego, dyscyplina naukowa nakłada wszak na badacza pewne rygory w określeniu przedmiotu, w stosowaniu jej teorii, metodologii, instrumentarium. Studia nad językiem mediów wymagałyby innego podejścia: multidyscyplinarnego, interdyscyplinarnego, transdyscyplinarnego, w czym tkwi także pewne niebezpieczeństwo dla tożsamości naukowej badacza (zob. Kita, Ślawska (red.) 2012). W poznawaniu językowych aspektów prasy widoczna jest zmiana paradygmatu badawczego: za zasadne uznaje się podejście dyskursowe – przy zgodzie badaczy co do niejasności, a właściwie wieloznaczności pojęcia fundamentalnego dla dyskursologii, czyli dyskursu, różnie definiowanego i interpretowanego przez poszczególnych badaczy (zob. najnowszą syntezę Witosz 2009), którzy akceptują jednak takie jego właściwości, jak wielowymiarowość i dynamiczność. Jak pisze S. Gajda: „Media to istny ocean bardzo różnorodnych dyskursów (zdarzeń komunikacyjnych), współcześnie największy ich producent i przekaziciel” (Gajda 2000: 24). Podejście dyskursowe wobec tekstów w prasie – pewnego ich typu: wiadomości – reprezentuje (jako jedno z pierwszych) monograficzne opracowanie Tomasza Piekota Dyskurs polskich wiadomości prasowych (Piekot 2006), według którego „Dyskurs wiadomości jest (...) wspólną dla nadawcy i odbiorcy przestrzenią tworzenia sensów, a o skuteczności tej interakcji decyduje repertuar tekstowych strategii ułatwiających interpretację przekazów i orientację w świecie” (Piekot 2006: 39). Syntetyczną charakterystykę dyskursu prasowego przedstawia M. Wojtak: Dyskurs prasowy jest zarazem monotematyczny (w wybranych pismach o określonym profilu) i politematyczny (nie tylko w pismach ogólnych czy opiniotwórczych). Dziedzina ontologiczna dyskursu rysuje się jako zapośredniczona i wykreowana w sposób typowy dla mediów. W zbiorze funkcji następują znamienne przetasowania, nie można jednak wprowadzać zbyt daleko idących uogólnień, gdyż staną się one uproszczeniami. Konfiguracja funkcji pozostaje zasadniczo stała (informowanie, interpretacja, kumulacja wiedzy, mobilizacja i rozrywka), zmieniają się jednak ich układy w poszczególnych typach prasy (lub nawet konkretnym tytule), obowiązuje zasada synkretyzmu w sposobie wyrażania tych funkcji. Relacje nadawczo-odbiorcze nabierają charakteru zwrotnego i partnerskiego, choć często w prasie jest to jedynie dyskursywna gra. Składnikiem tej gry są chwyty sprzyjające modyfikowaniu takich parametrów sytuacji jak miejsce i czas. Interakcyjny styl komunikacji zakłada su-

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

201

gerowanie scenariuszy typowych dla komunikacji tu i teraz, bezpośredniej, opartej na rozmowie, a więc personalizowanej. Dziedzina aksjologiczna dyskursu jest także zmienna i bogata. Dominuje (...) hedonizm i rozrywka, ale pojawiają się też wartości wyższe. (...) Konwencje gatunkowe tworzą zmienną konfigurację, ale nie można mówić jedynie o mieszaniu jakości. Funkcjonują na rynku tytuły prasowe z układem gatunków bliskim klasycznemu, układem respektującym podział na informację i publicytykę. Częściej jednak spotykamy w prasie zjawiska cieniowania konwencji, tworzenia licznych odmian gatunkowych, eksponowania alternacji lub pożyczek gatunkowych. Znamienne poza tym jest zjawisko redukcjonizmu genologicznego (typowe dla prasy wyspecjalizowanej), które polega na pomijaniu wybranych form publicys­ tyki (na przykład felietonów czy recenzji), wprowadzaniu własnych form wypowiedzi (zob. na przykład tzw. testy w prasie hobbystycznej czy wypowiedzi kolażowe), a także zmianie hierarchii gatunków (zob. dowartościowanie gatunków anonsujących) (Wojtak 2010d: 20–21).

I ten zestaw bynajmniej nie wyczerpuje właściwości dyskursu prasowego (zob. też Filipczak-Białkowska (red.) 2011). Właściwości dyskursu prasowego wiążą się z jego naturą absorpcyjną (Gajda 2000; Kita 2010b; Wojtak 2010d: 21). Inspirującą propozycją jest wskazanie w jego obrębie zbioru dyskursów X i dyskursów o X: Będzie to dla przykładu dyskurs polityki i dyskurs o polityce, dyskurs religii i dyskurs o religii, dyskurs prawa i dyskurs o prawie, dyskurs biznesu (...) i dyskurs o biznesie, dyskurs nauki (w wersji popularyzatorskiej z reguły) i dyskurs o nauce, dyskurs literatury (szerzej kultury) i dyskurs o literaturze, a także dyskurs komiczny i dyskurs o komizmie. Mapowanie tych zjawisk jest trudne (Wojtak 2010d: 21–22).

Ta wielość dyskursów prasy (zob. metaforę tygla dyskursowego, Gajda 2000; zob. też dyskursywny obraz świata, Czachur 2011) oznacza też znaczny potencjał transgresyjności tego typu dyskursu medialnego (Wojtak 2010d).

8.2. Eklektyczność językowa wypowiedzi prasowej i eklektyczność metodologiczna badań lingwistycznych nad językiem w prasie W syntetyzujących spojrzeniach na język w mediach mówi się o ich językowym eklektyzmie; zob. opinię K. Michalewskiego: Teksty prezentowane w mediach są różnorodne i ze względu na treść, i pod względem stylistycznym. Inaczej pisane są gazetowe notatki infor­macyjne, inaczej felietony czy reportaże. W radiu również różnią się teksty piosenek od słuchowisk, od wywiadów, od audycji popularnonaukowych, od serwisów informacyjnych W telewizji różnorodność publikacji i tym samym stylów jest jeszcze znaczniejsza. Jest film, teatr, kabaret telewizyjny, i transmisje sportowe, transmisje z obrad parlamentu, dyskusje w studiu. I ta oczywista różnorodność jest raczej bez trudu postrzegana przez wię­kszość odbiorców, chociaż zapewne bywają i tacy, którzy np. oczekują od wszystkich tekstów

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

202

Małgorzata Kita

gazetowych przynajmniej jednakowej staranności, respektowania norm językowych, unikania wulgaryzmów. Wierzą, że mogą się powoływać na obserwowane w dowolnej publikacji rozstrzygnięcia dzien­nikarskie co do poprawności pisowni, formotwórstwa czy składni jak na polecane przez słowniki poprawnościowe. Mniej ufni odróżniają bez trudu publikacje z elementami stylizacji gwarowej czy żargonowej od napisanych polszczyzną wysoką, neutralną stylowo. Warunkiem jest re­spektowanie przez dziennikarza stylizacyjnych konwencji (Michalewski 2004: 93).

W refleksji nad językowymi aspektami mediów pojawia się też metafora tygla. Zastosowana wobec opisu języka w mediach przez S. Gajdę, wyraża ideę wieloskładnikowości ich językowej, stylowej i dyskursowej oferty, a pośrednio mówi o fragmentaryzacji obrazu języka mediów – mediów, czyli prasy, radia, telewizji i Internetu: Tytułowa metafora tygla zwraca uwagę na procesualne współwystępowanie różnorodnych elementów, na ich dynamiczne spotkanie, zderzanie oraz wręcz chaotyczne mieszanie się. W odniesieniu do mediów może być ona różnie interpretowana. Chcę tu mówić o dwu stylowych tyglach: odmianowym i dyskursowym (Gajda 2000: 19).

M. Wojtak stosuje wobec dyskursu prasowego – całości, ale jednocześnie fragmentu dyskursu mediów – metaforę mozaiki. A mozaikowość zakłada celowość. W najnowszym opracowaniu języka w prasie autorka charakteryzuje go przy użyciu kilku przymiotników z cząstką prefiksalną poli-; dyskurs prasowy – natury mozaikowej – jest zatem: politematyczny, poliintencyjny, polipodmiotowy, poligatunkowy, polifoniczny (Wojtak 2010d). Ta wielość na różnych poziomach (choć różnie nazywana) jako wyznacznik dyskursu prasy oznacza dla badacza konieczność refleksji na płaszczyźnie metodologicznej poprzedzających badania empiryczne. W niej mieszczą się dwa pytania: co badać i jak badać językowy wymiar dyskursu prasy – jednego z kilku dyskursów medialnych? Tu także wraca problem monodyscyplinarnej czy interdyscyplinarnej bądź transdyscyplinarnej perspektywy oglądu dyskursu/dyskursów mediów (Kita, Ślawska (red.) 2012). W wielu pracach lingwistycznych, zwłaszcza nowszych, penetrujących obszar medialny, przeczytamy taką – przywołaną tu tytułem typowego przykładu – deklarację odautorską: Metodologiczne ramy tej pracy są (...) w dużym stopniu eklektyczne, przy czym łączenie perspektyw nie jest wadą proponowanego tu podejścia. Różne metodologie pozwalają bowiem ujrzeć przedmiot badań w całej jego złożoności i opisać go z różnych punktów widzenia. Teoretyczno-metodologiczne podstawy tej pracy wyznaczyły zatem – poza wspomnianą już lingwistyką tekstu i dyskursu – także inne dyscypliny czy nurty badawcze. Przede wszystkim warto tu wspomnieć o analizie dyskursu (discourse analysis i critical discourse analysis), na gruncie której powstały najważniejsze prace teoretyczne i empiryczne (zob. T. van Dijk, R. Fowler, R. Scollon, G. Kress, N. Fairclough), a także o lingwistyce kognitywnej, która dostarczyła wielu pojęć niezbędnych do analizy dyskursu (zob. konceptualizacja, rama interpretacyjna, schemat, skrypt, punkt widzenia itp.). Nie bez wpływu na prezentowane w tej pracy badania pozostały także lingwistyka kulturowa i antropologiczna, a zwłaszcza wyłaniające się z prac J. Bartmińskiego i J. Anusiewicza koncepcje stylu i obrazu świata. Przywołaną teorię należy uzupełnić jeszcze pracami dotyczącymi komunikacji w mediach, które

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

203

powstały na gruncie współczesnego medioznawstwa – tak jak dyscyplinę tę rozumie T. Goban-Klas (...) (Piekot 2006: 15–16).

Potrzeba wyjścia poza ściśle wyznaczone granice teoretyczno-metodologiczne danej dyscypliny naukowej, a także w jej obrębie – danej orientacji, nurtu, szkoły – stała się szczególnie mocno odczuwalna, kiedy językoznawstwo rozszerzyło pole swoich refleksji poza Saussure’owski „język sam w sobie i sam dla siebie”. Sama natura danych „pozasystemowych” – tak heterogenicznych, jak np. w przypadku badań nad konwersacją lub językiem w mediach – skłania czy zachęca do poszukiwania badawczych metod heterogenicznych (używamy tu słów o łagodniejszej mocy illokucyjnej zachęca i skłania, by nie powiedzieć bardziej kategorycznie: narzuca). Badacz – z pełną świadomością – wybiera i dobiera to, co odpowiada w jego przekonaniu charakterowi obiektu badań i potrzebom badawczym. Może zestawiać metody, łączyć je w nową całość, stosując rozsądny i przemyślany eklektyzm formalny. Pozwala mu na to dzisiejsza sytuacja nauki, którą można określić jako pluralizm (o różnych opcjach wyjścia poza dyscyplinę badawczą zob. Kita 2012b). W opisie języka/stylu/dyskursu w prasie badacze stosują takie metody i instrumentarium lingwistyczne, uwarunkowane potrzebami opisu i interpretacji; procedury badawcze dopuszczają świadome i celowe łączenie podejść: • lingwistyka strukturalna („systemowa”), np. Litwin 1995a, 1995c; Mędelska 2000, 2001; Smereczniak 2001; Łapa 2003; Mędelska 2004; Jędrzejko 2005a; Jackiewicz 2009; Lesz-Duk 2012; • lingwistyka diachroniczna, np. Litwin 1989; Mędelska 2000, 2001, 2004; Rejter 2000a, b; Zawilska 2008; Perczak 2010; Rejter 2012; • lingwistyka statystyczna, np. Pisarek 1972; Kurcz, Lewicki, Sambor, Woronczak 1974; Lewicki, Masłowski, Sambor, Woronczak 1975; • pragmalingwistyka, np. Kita 1992; Burzyńska; Libura 1998; Rzeszutek 2003; Czempka 2008; Grzelka 2008; Małyska 2006; Nowak 2006; Worsowicz 2006c; Pałuszyńska 2007; Płowens 2010; • socjolingwistyka, np. Wojtak 2005d; Lizisowa 2009; Skudrzyk, Urban 2010; • lingwistyka interakcyjna, np. Kita 1998; Bogołębska 2006c; Wojtak 2006d, e; • lingwistyka kognitywna, np. Maliszewski 2006; Szewczyk 2009; Skowronek 2010; • lingwistyka antropologiczna, w tym: – koncepcja językowego obrazu świata, np. Lewicki 1998; Sękowska 1999; Nowak 2002; Piechota 2002; Kłosiewicz-Lepianka 2004; Mikołajczuk 2004; Olejnik 2004; Piekot 2004; Asiedu 2005; Jaworski 2005; Karwatowska 2006a; Kępa-Figura, Nowak 2006; Hojka 2007; Piekot 2007a; Kajtoch 2008; Czachur 2011; Olejniczak 2011; – teoria stereotypów, np. Rejter 2000b; Chmura-Rutkowska 2001; Legomska 2006; Piechota 2009; – tematyka aksjologiczna, np. Puzynina 1984; Bralczyk, Majkowska 2000; Kajtoch, Kołodziej, Płaneta 2000; Karwatowska 2006b; Majkowska 2007; Sobstyl 2007; Pleszczyński 2010; Lepa 2011; Nowak, Piechota 2012; • lingwistyka tekstu (w tym problematyka definicji tekstu, tekstu kultury, tekstu multimedialnego, hipertekstu), np. Pluskota 1998; Lesz-Duk 2001; Michalewski Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

204

• • •

• •

• •

Małgorzata Kita

(red.) 2002; Żarski 2002; Piekot 2005b; Lisowska-Magdziarz 2006; Loewe 2007b; Majkowski 2007; Trofimiec 2007; Ślawska 2008; dyskursologia, np. Gajda 2000; Piekot 2006; Witosz 2009; Wojtak 2010f; Czachur 2011; stylistyka, np. Dobrzyńska 1995; Węgier 1995; Kudra 1999; Gajda 2000; Smól 2001a; Kacprzak 2002; Kula 2004; Wojtak 2005e; Pałuszyńska 2006, 2007; Witosz 2009; Gajda 2010b; Wojtak 2010d; Kudra, Kudra 2012; Witosz 2012; genologia lingwistyczna/medioznawcza: – refleksja teoretyczna, zmierzająca do stworzenia siatki pojęciowej subdyscypliny, zdefiniowania gatunku w mediach, opracowania typologicznego ujęcia mediów, np. Balcerzan 2000; Wojtak 2004a; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Loewe 2008; Wojtak 2008a; – płaszczyzna empiryczna, opisy konkretnych gatunków, np. Kita 1998; Rejter 2000; Wojtak 2004a; Worsowicz 2006b; Wojtak 2008a; Worsowicz 2009b; analiza zawartości prasy, np. Pisarek 1983; Pamuła 1996; Pisarek 1997; retoryka: – retoryka klasyczna, np. Bogołębska 2005, 2008b; Grzelakowa 2002; Grzelka 2008; Kotarski 2001; – retoryka mediów, np. Pisarek 1988b, 2002; Piekot 2007b; leksykografia, np. Pisarek 1978b; Markowski (red.) 1985; Tekiel (red.) 1988; Markowski 1997; Smółkowa (red.) 1998, 2004, 2006; językoznawstwo normatywne, np. Michalewski 1988; Sakowski 2006; Czerwińska, Podracki, Wendołowska (red.) 2007; Zbróg 2007; Kołodziejek 2011.

Wobec badań języka w prasie, zwłaszcza w ramach kultury konwergencyjnej, zasadny okaże się projekt S. Gajdy (wyrażony wprawdzie wobec studiów nad komunikacją językową w nowych mediach, ale prasa wpisuje się w klimat zmian mediów): W analizach komunikacji nowo medialnej (...) niewątpliwie można wykorzystać dotychczasowe kategorie teorii komunikacji, analizy dyskursu i stylistyki oraz innych subdyscyplin językoznawczych, ale istnieje też chyba potrzeba modyfikacji kategorii starych oraz wprowadzania nowych. Potrzebna wydaje się nowa teoria semiozy, która potrafiłaby uporać się z konwergencją techniczną i kulturową, a także z integracją różnych sposobów reprezentacji (werbalnej i niewerbalnej) na etapie produkcji i recepcji (Gajda 2010b: 30).

Badacze, nie ograniczając się do szczegółowych opisów materiałowych, w nurcie refleksji teoretyczno-metodologicznej poszukują metod, które pozwoliłyby opisywać język/dyskurs prasy.

8.3. Teraźniejszość i przyszłość prasy W popularnej Wikipedii przeczytamy: Pierwszą gazetą wydawaną w języku polskim były „Nowinki z Konstantynopola”, a pierwszą polską gazetą był „Merkuryusz Polski Ordynaryjny”, drukowany między

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

205

styczniem a majem w 1661 w ilości 41 wydań w Krakowie, a później od maja do lipca w Warszawie. Blisko 300 lat później ten sam tytuł wznowił w Warszawie redaktor Władysław Zambrzycki (pl.wikipedia.org/wiki/Prasa).

Tę – przyjmowaną na ogół za początki polskich gazet (Pisarek 1978a; Łojek, Myśliński, Władyka 1988; Grzelewska, Habielski, Kozieł, Osica, Piwońska-Pykało (red.) 2001; Zawadzki 2002; Bauer 2010b, 2010c; Dziki 2010b; Pepliński 2011) – informację rewiduje D. Rott w artykule Początki prasy polskiej w Polsce. Od Anonima tzw. Galla do Jana Aleksandra Gorczyna (Rott 2011). Badania nad językiem w prasie prowadzone w perspektywie historycznojęzykowej przedstawia A. Rejter (Rejter 2012). Wiek XX może być nazwany zasadnie wiekiem mediów (czego dowodzić może pomysł scenograficzny K. Gavina, który w ceremonii zamknięcia igrzysk olimpijskich 2012 roku, oddając hołd brytyjskiej kulturze popularnej, osadził wydarzenia w gazetowej scenografii, co podkreśliło rangę medium prasowego w ramach kultury; olympic.org, http://www.polskatimes.pl/artykul/636111,londyn-2012-wspanialaceremonia-zakonczenia-igrzysk-galeria,12,2,id,t,sg,sa.html#galeria-material. Obok prasy pojawiły się także – w układzie chronologicznym – radio, telewizja, Internet (Goban-Klas 2001; Briggs, Burke 2010). Skala ich zasięgu także uległa autentycznemu umasowieniu (Lisowska-Magdziarz 2008). A jednocześnie wiek XX i początki XXI to okres dynamicznych zmian, transformacji – tak w skali światowej, jak i polskiej. W tym okresie można też obserwować dynamikę przemian postaw po stronie odbiorcy (Trzcieniecka-Schneider 1995; Filas 1997). W 1978 roku wychodzi książka W. Pisarka pod znamiennym tytułem Prasa – nasz chleb powszedni (Pisarek 1978). Autor przywołuje w pierwszych słowach monografii jej poświęconej skrzydlate słowa określające jej istotę: czwarta władza (Alexis de Tocqueville), coś, co zastąpiło katechizm (La presse a succédé au catéchisme dans le gouvernement du monde. Après le pape, le papier. Victor Hugo), duchowe zwierciadło (Karol Marks), Jej królewska mość prasa. Czyli – coś, co jest ważne, nieodzowne w życiu człowieka, bez czego nie można żyć. Metafory władzy i pożywienia dowodzą rangi fenomenu prasy. Trzydzieści lat później ukazuje się monografia Małgorzaty Lisowskiej-Magdziarz pod tytułem wyraźnie nawiązującym do książki W. Pisarka: Media powszednie. Środki komunikowania masowego i szerokie paradygmaty medialne w życiu codziennym Polaków u progu XXI wieku (Lisowska-Magdziarz 2008). Mowa tu o zmianach w kulturze, jakie dokonały się w polskiej rzeczywistości na przełomie wieków, związanych z funkcjonowaniem mediów: W wymiarze materialnym zmiana ta wyraża się w intensywnej, wielowymiarowej obecności środków komunikowania masowego w niemal wszystkich wymiarach codziennego życia ludzi. W wymiarze mentalnym polega na nowych sposobach percepcji i opisu doświadczenia ludzkiego, doświadczenie mediów bowiem wywiera trwałe skutki antropologiczne i wpływa na epistemologię (Lisowska-Magdziarz 2008: 14).

I dalej autorka omawia kontekst polski, kiedy pisze: W Polsce ta zmiana miała znaczenie szczególne właśnie dlatego, że zbiegła się w czasie z transformacją polityczną i gospodarczą. To prawda, że za tzw. komuny częścią naszego życia – i to wcale niebagatelną – była telewizja; słuchaliśmy też radia, używaliśmy telefonów, a niektórzy nawet komputerów. Jednak proces nasycenia mediami

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

206

Małgorzata Kita

codziennego życia zachodzi względnie swobodnie dopiero od lat 90., kiedy to powstały po temu warunki polityczne i ekonomiczne. Rewolucja w naszej części Europy polega nie tylko na przyspieszeniu technologicznym; także na tym, że korzystamy z tego przyspieszenia z własnej woli, a to, ile mediów wpuścimy do naszego życia, wynika także z naszych indywidualnych, życiowych wyborów (Lisowska-Magdziarz 2008: 14).

Ale przemiany medium/mediów i przemiany kultury/człowieka prowadzą też do stawiania pytań ostatecznych: Zmierzch telewizji? (to tytuł zbioru antologii Bielak, Filiciak, Ptaszek (red.) 2011). Podobne zdanie w odniesieniu do prasy – tym razem już w formie asercji – wypowiada B. Poulet: Śmierć gazet i przyszłość informacji (Poulet 2011). Prasa i media informacyjne przechodzą rewolucyjne zmiany różnego rodzaju, a te zaczęły się już kilkadziesiąt lat temu. Można wymienić takie przyczyny: spadek zainteresowania i zaufania czytelników, konkurencja ze strony telewizji, starzenie się czytelników prasy, wysokie koszty wytwarzania (Poulet 2011: 13–14). Na przełomie wieków proces zmian gwałtownie przyspieszył. Jednocześnie zachodzą dwa procesy: rozpowszechnienie zapisu cyfrowego i gwałtowny spadek zainteresowania nowych pokoleń słowem pisanym i informacją (Poulet 2011: 14). Nowe technologie informacyjne – Internet, telefony komórkowe, SMS, BlackBerry, blogi, MP3, TNT itp. – które pozwalają rozwijać się konsumenckiemu indywidualizmowi na tysiąc sposobów, przyczyniają się do tworzenia drobno poszatkowanego świata medialnego, świata „interaktywnej samotności” (...). Przyspiesza proces powstawania nowych kanałów dystrybucji i dostrzegamy już zarysowującą się w oddali chwilę, w której każda grupa społeczna, a na koniec każda jednostka będzie miała swoje osobne medium (Poulet 2011: 127–129, zob. też reklamę Netii z 2012 roku dotyczącą oferty „telewizji osobistej”).

Wytworzył się nowy, odmienny od tradycyjnej lektury książki, sposób czytania tekstu multimedialnego: Czytanie w sieci nie ma właściwie nic wspólnego z procesem, często długim i mozolnym, jakim jest czytanie od początku do końca utworu wydrukowanego na papierze. Teraz nie czyta się, lecz „surfuje”, prześlizgując po stronach, na których tekst przemieszany jest z obrazami, coraz częściej z filmami wideo, a przede wszystkim z niemal nieograniczoną liczbą linków, które przez cały czas kierują naszą uwagę ku innej stronie lub witrynie (Poulet 2011: 139).

R. Kapuściński, notując swoje wrażenia z podróży samolotem, kreśli taką charakterystyczną scenę: Sąsiad przegląda plik gazet, tak jak przelatuje się stacje, kanały i obrazy telewizyjne, pociskając guziczki pilota: na każdej stronie ogląda zdjęcia, czyta tytuły, czasem jakiś fragment artykułu. Obyczaj telewizyjny przeniknął do naszych zachowań. Wszędzie wkrada się zasada pilota. Będziemy przeskakiwać, przerzucać, przelatywać napotkane stronice, obrazy, widoki, przeżycia, ludzi. Widzę, jak inni moi sąsiedzi, też w pośpiechu, pobieżnie kartkują swoje gazety. W kabinie, zamiast pilnego, mniszego czytania wielki szelest papieru (za: Bugajski 2007a: 309).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

207

Prasa znajduje się w paradoksalnej sytuacji: pozostając „tradycyjną”, „papierową”, wchodzi równolegle w e-przestrzeń, nowoczesną, nieustannie zmieniającą się – „płynną”, korzystając tyleż z dobrodziejstw, co i niebezpieczeństw dynamicznych obecnie procesów konwergencyjnych (zob. też Kowalski 2001a, b; Marszałek-Kawa (red.) 2005).

8.4. Dziennikarz – „czwarta władza” Teorie mediów, zwane „klasycznymi”, opisywały model komunikacji jako transmisję, czyli taki, który „czynił istotne, przekładające się na zawartość przekazów, dystynkcje między nadawcami a audytoriami/widowniami/publicznościami” (Bauer 2009: 210). Uwagę badaczy przyciągała zwłaszcza kategoria pierwsza, a w przypadku lingwistów – działania i wytwory językowe dziennikarzy lub – by ująć to szerzej: ludzi mediów (np. Pisarek 2002; zob. też Neffe 2007; Mikosz 2008; Stasiuk-Krajewska 2011). Upowszechnienie się Internetu, wraz z dystynktywną dla niego interaktywnością, skłoniło do nowego myślenia o komunikacji i jej uczestnikach, publiczności sieci, jej użytkownikach (a nie odbiorcach, w presupozycji: biernych), o ich rolach komunikacyjnych. Teksty prasowe tworzą dziennikarze (zob. też Gierula (red.) 2006). A dziennikarza Słownik terminologii medialnej definiuje następująco: Osoba trudniąca się zawodowo gromadzeniem informacji i opinii jako danych do materiału prasowego, tworzeniem go lub redagowaniem. W Polsce wg prawa prasowego dziennikarzem jest osoba „zajmująca się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowywaniem materiałów prasowych, pozostająca w stosunku pracy z redakcją lub zajmująca się taką działalnością na rzecz i z upoważnienia redakcji”. Do dziennikarzy zalicza się także osoby, które trudnią się dziennikarstwem w charakterze wolnych strzelców, nie będąc zatrudnionymi etatowo w żadnej redakcji z wyboru albo z powodu wieku emerytalnego lub trudności ze znalezieniem pracy (...) (Pisarek (red.) 2006; hasło: dziennikarz).

Czy definicja ta jest adekwatna dla sytuacji w „polu dziennikarskim” we współczesnym świecie? Wikipedia modyfikuje: „Pierwotnie termin ten oznaczał osobę piszącą teksty w gazetach, wraz z rozwojem środków przekazu objął także osoby zajmujące się przygotowywaniem materiałów w radiu, telewizji i Internecie” (pl.wikipedia.org/wiki/Dziennikarz; zob. też Jachimowski 2006). Na wzór pojęcia mediamorfoza R.F. Fidlera (zob. Kowalski 2001a; Zwiefka-Chwałek 2009) utworzono określenie: journamorfoza (Bauer 2009: 285) dla nazwania przemian dokonujących się w obrębie dziennikarstwa, które zresztą łączą się z mediamorfozą, jako jej pochodna lub składnik: Journamorfoza (...) zarazem umożliwia mediamorfozę, gdyż musi się znaleźć grupa ludzi gotowych ją zaakceptować, przyjąć dyktowane przez nią wymagania i starać się je realizować praktycznie. Zapewne – są różne motywacje takiej aprobaty, podobnie jak różne są powody jej odrzucenia. To, że prasa, szczególnie kolorowa, przekształciła

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

208

Małgorzata Kita

się na wzór telewizji (i to nie w wymiarze zewnętrznym tylko, estetycznym, lecz w sferze funkcji, doboru tematyki, sposobu jej traktowania itd.), wynikało albo z fascynacji nową rolą i wiarą, że dokonuje się jakaś rzeczywista przemiana starego medium, albo ze zwyczajnego oportunizmu. O koniecznościach komercyjnych nawet wcale nie wspominam (Bauer 2009: 286).

Przemiany w dziennikarstwie wiążą się z technologiami cyfrowymi: powstała nowa „platforma”, która pozwoliła na łączenie w dowolny sposób różnych mediów, tekstowych i audiowizualnych: „Wszechstronność zainteresowań tematycznych, charakteryzująca dawny «europejski» model dziennikarstwa, musiała ustąpić wszechstronności w posługiwaniu się rozmaitymi tworzywami, a co za tym idzie – narzędziami” (Bauer 2009: 286). W ten sposób prasa (będąca medium z domeny dokumentacyjnej, w terminologii Fidlera, jako posługująca się pismem) jako publikacja w Internecie staje się medium określanym jako „transmitujące”, „strumieniowe” (Bauer 2009: 289). Teksty w niej umieszczone zyskują „płynność” – jako nigdy niezakończone, jako work in progress. Sytuacja w dziennikarstwie dojrzewa do momentu, kiedy można by postawić pytanie skrajne: czy dziennikarz jest jeszcze potrzebny? I odpowiedź wcale nie musi być twierdząca. Kontekstem dla takiej prognozy jest powstanie dziennikarstwa obywatelskiego oraz prace nad możliwością automatycznego tworzenia tekstu dziennikarskiego (zob. Mistewicz 2011). W obrębie dziennikarstwa istnieje specjalizacja (czasem nawet wąska specjalizacja); przy uwzględnieniu typu medium istnieją dziennikarze prasowi, radiowi, telewizyjni i internetowi, z uwzględnieniem kryterium uprawianego gatunku można mówić o takich typach: felietonista, reporter (śledczy, wojenny, interwencyjny, podróżniczy, fabularny), korespondent (zagraniczny, wojenny), komentator, sprawozdawca/komentator sportowy, prowadzący wywiad, recenzent, prezenter (np. pogody, muzyczny); zob. np. Chauvel 2005; Kapuściński 2005. Specjalizacja zawodowa zachodzi również w zakresie problematyki: dziennikarz polityczny, sportowy, ekonomiczny, komputerowy, muzyczny, filmowy itd. W praktyce zaś zasada atomizacji profesji zostaje częściowo przynajmniej podważona: Dziennikarz, który ma opisać globalną wioskę, powinien stosować się do starych, dobrych rad, to znaczy powinien wiedzieć wszystko o czymś i coś o wszystkim. Może bronić tam, gdzie inni atakują, i atakować tam, gdzie wszyscy inni bronią. Do dyspozycji ma te same środki warsztatowe co konkurenci. Powinien umieć grać na wszystkich instrumentach. To znaczy: musi być sprawnym korespondentem, dobrym reporterem, kompetentnym komentatorem, z radiowym głosem i medialną twarzą (Mroziewicz 2004: 25).

Choć wyspecjalizowany, ma być jednocześnie uniwersalny i omnipotentny.

8.5. Wypowiedź prasowa jako rezultat orientacji na odbiorcę Jeśli prasę/media określa się jako „czwartą władzę”, można pójść dalej, wskazując obecnie „piątą władzę” – odbiorcę: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

209

Za sprawą mediów tworzą się nowe formy istnienia i funkcjonowania społeczeństwa. Rodzą się medialne (sieciowe) wspólnoty, w których wszelkie stosunki międzyludzkie zostają zapośredniczone przez różnorodne akty komunikacji medialnej. Interaktywność w nowych mediach sprawia, że publiczność zyskuje podmiotowość i prawa, jakich nigdy dotąd nie miała – staje się V władzą (Gajda 2010b: 27).

Obserwatorzy sytuacji mediów mówią już o „szóstej władzy”, którą stają się reklamodawcy. Ich słabnąca ze względu na większą atrakcyjność nowych mediów obecność w prasie, zwłaszcza w prasie informacyjnej, może doprowadzić do „śmierci gazety” (Poulet 2011). Odbiorca zyskuje coraz większy wpływ na postać pisma: Konieczność coraz celniejszego trafiania w gust widza, słuchacza bądź czytelnika powoduje wciąż postępującą specjalizację mediów. (...) powstają zatem pisma, audycje, programy i reklamy dla młodzieży, majsterkowiczów, gospodyń domowych, sympatyków określonej partii, miłośników sensacji i wielu, wielu innych. Ich widzowie, słuchacze czy czytelnicy stanowią zwykle dość wyraźnie wyodrębnioną grupę, charakteryzującą się określonym wiekiem, płcią, wykształceniem, stopniem zamożności, miejscem zamieszkania, wykonywanym zawodem bądź zainteresowaniami (Trzcieniecka-Schneider 1995: 74; zob. też Worsowicz 2009c).

Spoglądając na prasę, można więc wyróżnić odbiorcę „przeciętnego Kowalskiego” i odbiorcę „wyspecjalizowanego”. Maria Wojtak wskazuje w tym zakresie kilka modeli komunikacyjnych szczegółowych: • komunikacja, którą cechuje egalitaryzm: redakcja komunikuje się z przeciętnym czytelnikiem; • komunikacja, którą cechuje elitaryzm: – redakcja mówi do wybranych, wykształconych odbiorców; – redakcja z określonej perspektywy mówi do określonych odbiorców; – redakcja realizuje model ujęty w formule: swoi mówią do swoich, entuzjaści komunikują się z entuzjastami (Wojtak 2003a: 10). W nowych mediach dokonuje się płynny podział ról między nadawcą a odbiorcą, zawieszenie tej dystynkcji. Taki proces zachodzi także w prasie. Pojawienie się dziennikarstwa zwanego „oddolnym” (Zwiefka-Chwałek 2009) – co nie w pełni pokrywa się z określeniami: dziennikarstwo obywatelskie (citizen journalism), amatorskie (amateur journalisme), osobiste (personal journalism) – oznacza oddanie głosu amatorowi, czyli każdemu, kto chce zabrać głos jako dziennikarz: Ten typ dziennikarstwa nie wyklucza profesjonalizmu – chodzi w nim raczej o zwrot w stronę zwykłego, codziennego życia, którego najlepszymi świadkami są zwykli ludzie i oni są również najlepszymi, otwartymi na kontakt, odbiorcami przekazów, dlatego też mottem takiego dziennikarstwa jest „Przez ludzi dla ludzi” (Bauer 2009: 245).

Wprowadza ono – przynajmniej po części – do mediów język „zwykłego człowieka” – jako głos autorski. To nie nowość, wszak liczne gatunki medialne oddają głos swoim bohaterom, przywołują głos „człowieka z ulicy” – tu jednak te „głosy” funkcjonują jako cytat, np. mający uwiarygodnić tekst (np. w reportażu). W przypadku dziennikarstwa obywatelskiego język uwalnia się od pewnych przymusów profesjoNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

210

Małgorzata Kita

nalnych, od konieczności podporządkowania się wymogom style booka danej redakcji. Dziennikarz zyskuje niezależność językową: może posługiwać się takim językiem, jakim sam mówi, jaki wyda mu się adekwatny wobec jego potrzeb komunikacyjnych. Dziennikarstwo oddolne zdolne jest opowiedzieć czytelnikowi o sprawach, do których instytucjonalne media nie mają dostępu, ale pozbawione jest przymusu stosowania się do zawodowych zasad deontologicznych oraz kontroli nawet podstawowej prawdziwości umieszczanych w przestrzeni publicznej przekazów. Prowadzi to do rozmycia społecznej definicji dziennikarstwa jako pisania/mówienia prawdy, a w istocie być może nawet do unieważnienia postaci dziennikarza z jego etosem zawodowym i typowymi dla profesji wewnętrznymi mechanizmami kontrolnymi (Lisowska-Magdziarz 2011: 119).

Przejawy zmian w obrębie wybranego gatunku, w tym wypadku chodzi o wywiad, związanych z oddaniem głosu odbiorcy, trzeciemu uczestnikowi prasowego/ medialnego trilogu, opisuje M. Kita (Kita 2011).

8.6. Składniki komunikatu prasowego Gazeta od początku swego istnienia operowała zasadniczo kodem językowym, jako jednak realizowana w materii pisma (jednej z dwóch substancjalnych form istnienia języka, obok mówioności) wyzyskuje potencję wizualności pisma (zob. Grzenia 2005; Harrower 2006; Kudra 2007; Bergstrom 2009; Michalewski 2009b; Artières, Rodak (red.) 2010; Baines, Hasam 2010; Samara 2010; Worsowicz 2010a). Ukształtowanie powierzchni gazety, umiejscowienie danego segmentu w przestrzeni, wielkość, kształt, kolor czcionki – to elementy tego, co nazywa się dziś layoutem (Ambrose, Harris 2008). Składają się na niego także elementy o funkcji ornamentacyjnej. Stopniowo do słowa (to metonimia tekstu w prasie) dochodziły rysunki, początkowo tylko pełniące funkcję dekoracyjną, by stać się ważnym elementem prasowym o funkcji informacyjnej, wizualizującym to, co „mówi” tekst pisany. To jednocześnie element ekonomizujący warstwę językową wytworu dziennikarskiego: „ilustracja pozwoliła też zaoszczędzić dziennikarzom stosowania długich opisów, objaśniała tekst, umożliwiła jego szybkie rozumienie” (Wolny-Zmorzyński 2007: 14). Można wskazać pierwszy przypadek profesjonalnego wykorzystania ilustracji w prasie polskiej; to obrazek A. Brzeziny w „Gazecie Polskiej” z 2 lipca 1828 roku (nr 178), który przedstawiał Mariannę Pawlik uwiecznioną na pamiątkę udanej operacji (Wolny-Zmorzyński 2007: 15) (o dziejach ilustracji prasowej zob. m.in. Wolny-Zmorzyński 2007). Ważnym momentem przełomowym decydującym o wyglądzie gazety w postaci znanej dziś było wprowadzenie do prasy fotografii: Fotografia zrewolucjonizowała prasę i zmobilizowała dziennikarzy do większej precyzji w ukazywaniu faktów i opisywaniu otaczającej rzeczywistości, tak jak pojawienie się telegrafu w XIX wieku spowodowało przekształcenie dziennikarstwa

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

211

literackiego w skondensowane, faktograficzne i informacyjne (Wolny-Zmorzyński 2007: 27).

Fotografia – uznawana za wierne odwzorowanie rzeczywistości – dawała odbiorcy wrażenie większej autentyczności pokazywanego fragmentu świata niż rysunek, który miał charakter bardziej kreatywny, bardziej osobisty, autorski; jak pisze dobitnie S. Sontag: To, co napiszemy o jakimś wydarzeniu albo o jakiejś osobie, jest jawną interpretacją, podobnie jak interpretacją stają się ręcznie wykonane podobizny w formie malowideł czy rysunków. Tymczasem obrazy fotograficzne wyglądają nie tyle na taką interpretację, ile na wyrwane z rzeczywistości fragmenty świata, jej miniaturyzację dostępną dla każdego, kto ją wykona lub kupi (Sontag 1986: 8).

Rysunek był więc traktowany jako forma interpretacji rzeczywistości, fotografia miała natomiast atut prawdziwości. Co więcej: Fotografia okazała się dokumentem, który wyparł słowo i zaczął pokazywać bez przekłamań zastane sytuacje i fakty tak, jak chciałby je zobaczyć każdy ciekawy wydarzeń odbiorca. Fotografia pokazuje więc realia, ale pozostawia wolną rękę w ich ocenie, sugerując recepcję przez tworzenie iluzji bezpośredniej obserwacji zdarzenia i uczestniczenia w nim. Rysunek natomiast pozostał naśladowaniem, czasem nawet kreacją albo karykaturą rzeczywistości, służy za narzędzie satyry politycznej bądź społecznej (Wolny-Zmorzyński 2007: 27; zob. też Makowski 2010).

Fotografia w toku swojej historii – w wyniku zmian technologicznych i samej filozofii fotografii – przestała być traktowana jako tylko dokument, zob. Toczyński 2002. Stopniowo dokonywała się jej dywersyfikacja formalna. Ukształtowała się jako sztuka (fotografia artystyczna), co oznacza, że stała się jedną z form wypowiedzi artystycznej. Pojawiły się nowe możliwości techniczne opracowywania zdjęć: retusz, obróbka cyfrowa, fotomontaż, które jednocześnie podważają zaufanie do fotografii (zob. Łań 2000). Rejestrowanie (uwiecznianie) rzeczywistości współistnieje w fotografii z jej kreowaniem, aranżowaniem. Dokumentalność straciła status cechy dystynktywnej fotografii. Odmianą fotografii jest fotografia dziennikarska, traktowana jako gatunek dziennikarski (Wolny-Zmorzyński 2007, 2010): podkreśla [fotografia – M.K.] prawdomówność, uczciwość, demaskowanie hipokryzji i zwalczanie niewiedzy wśród odbiorców, ale i wskazywanie oraz zatrzymywanie się nad problemami, nad którymi nie należy przechodzić obojętnie (interwencja) (Wolny-Zmorzyński 2007: 59).

Kazimierz Wolny-Zmorzyński umieszcza fotografię dziennikarską w obrębie innych gatunków dziennikarskich, wskazując jednocześnie jej zróżnicowanie na fotograficzne gatunki informacyjne, takie jak: fotografia prasowa (zwana też reportażową, ilustracyjną; należą do niej portret, zdjęcie okładkowe) i fotokronika, oraz fotograficzne gatunki publicystyczne, obejmujące ikonografię (fotofelieton, fotoesej), fotoreportaż, fotomontaż, pictorial (zob. też Smól 2006b). Można wskazać kilka właściwości wspólnych fotograficznym gatunkom dziennikarskim; są to: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

212

Małgorzata Kita

obraz (różny jest natomiast cel jego istnienia), szczegółowość (każdy szczegół musi być funkcjonalny), funkcje: informatywna, ekspresywna, impresywna (interwencyjna), estetyczna, osoba podająca obraz jest tożsama z autorem, jego nazwisko, funkcja zawodowa i społeczna są gwarantem prawdziwości i odpowiedzialności, obiektywizm (prezentowane prawdy mają charakter obiektywny, utwierdzają w przeświadczeniu, że dane poznawcze zawarte w obrazie są prawdziwe (...), aktualność (za obrazem fotograficznym kryje się współczesność bądź współcześnie weryfikowana prawda o przeszłości) (Wolny-Zmorzyński 2007: 60).

Wymienione odmiany fotografii należą do pola dziennikarskiego, powstają na jego potrzeby; problemy odbioru fotografii dziennikarskiej bada K. Wolny-Zmorzyński (Wolny-Zmorzyński 2010). Obok różnych typów fotografii dziennikarskiej w prasie spotyka się wszystkie inne formy fotograficzne, w tym m.in. fotografię artystyczną. Połączenie informacji słownej z fotografią w prasie nosi nazwę infografii (kontaminacja słów informacja + fototografia, Pisarek (red.) 2006, hasło: infografia): to informacja ilustrowana fotografią. Tekst ma tłumaczyć odbiorcom nie tylko to, co widzą na fotografii, ale dlaczego widzą dane zjawisko i co im się z tym obrazem kojarzy. Tekst nie może opisywać fotografii, ale ma być jej uzupełnieniem. Celny podpis potęguje efekt odbioru. Jest to więc typowa informacja udokumentowana fotografią, zawierającą przenośnię lub symbol (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006: 40; zob. też Garncarek 2005; Mencel J. 2010; Ostaszewska 2011).

Nie można nie odnotować jednak, że obok tej formy fotografii dziennikarskiej, która została wcześniej scharakteryzowana, służebnej, realizującej społeczną misję prasy, istnieje też fotografia, która budzi dyskusje natury etycznej (Kowalczyk 2005). Mamy na myśli fotografie ukazujące momenty tragiczne, drastyczne, objęte tabu kulturowym. Pokazywanie szczegółów życia, krwawych, brutalnych scen stało się powszechne do tego stopnia, że zatarła się granica między zdrowo pojmowaną ciekawością i uczciwością a ciekawością szkodliwą, obnażającą czyjąś intymność, ból, cierpienie. Uległo zmianie pojęcie etycznego pokazywania rzeczywistości spowodowane słabnięciem dobrych obyczajów, mieszaniem się kultur i społeczności (Wolny-Zmorzyński 2007: 104; zob. też Sontag 2010).

Pojawiła się też nowa grupa fotografów wyspecjalizowanych w „polowaniach” na celebrytów (nazywa się ich paparazzi), by uchwycić bez zgody osoby fotografowanej sceny z życia prywatnego, intymnego, sytuacje drastyczne, kompromitujące. Fotografia prasowa prowokuje czasem duże emocje (zob. np. Morris 2007; Lisiecki (red.) 2009; Grzeszczak 2010; Mencel J. 2010). Współczesna prasa, w ramach kultury konwergencji, uprzywilejowuje realizacje dziennikarskich gatunków fotograficznych, co może wiązać się ze zmianą zwyczajów odbiorczych czytelników, którzy – żyjąc w kulturze audiowizualnej – stają się homo videns (Sartori 2007; zob. też Wolny-Zmorzyński 2007: 122). U początków swojej relacji z tekstem prasowym służebna, traktowana jako jego dopełnienie czy ilustracja, autonomizuje się, zajmuje pozycję dominującą w przestrzeni pisma (Wolny-ZmoNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

213

rzyński 2010). Jaka jest więc relacja słowa i obrazu – w prasie? Wielowiekowa koncepcja syntezy sztuk (Trzynadlowski 1982) tu odżywa w postaci przekonania o wielości kodów komunikacyjnych składających się na komunikat prasowy i działających na zasadzie synergii. Prasa wykorzystuje chętnie jako sposób podawania informacji także inny środek wizualny – infografikę, która stała się samodzielnym gatunkiem dziennikarskim (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006: 40): Gatunkiem czystym, nie grafiką, nie ilustracją – ale informacją. Tyle że obrazkową. Może to być rysunek, schemat, tabela, wykres, obraz złożony z różnych elementów... Każda informacja wizualna może być infografiką. Widziałem fenomenalne infografiki wykonane za pomocą linijki i ołówka. Dwa ustawione obok siebie zdjęcia zrobione z tej samej odległości i perspektywy, na których widać stosunek wielkości jednego obiektu do drugiego – to też już infografika (Mazurczyk 2010: 365).

Infografika posiada następujące właściwości: • jest wizualnym wyjaśnieniem, które pomaga w łatwy sposób coś zrozumieć lub odkryć; • operuje przede wszystkim grafiką, ale jeśli jest to niezbędne, integruje słowa z obrazem w sposób płynny i dynamiczny; • funkcjonuje samodzielnie i jest intuicyjna; • ukazuje informacje, które wcześniej były ukryte lub niewidoczne; • ułatwia zrozumienie prezentowanych treści; • jest powszechnie zrozumiała. (http://communicationnation.blogspot.com/2007/ 04/what-is-infographic.html, 2011, cyt. za: Pulak, Wieczorek-Tomaszewska 2011. O zastosowaniu infografiki w prasie zob. Mazurczyk 2010; Starzec 2006).

Jakkolwiek traktowane jako formy informacyjne, zobiektywizowane, formy infograficzne mogą służyć także celom politycznym, propagandowym, manipulatorskim (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006: 40). Komunikat prasowy można ujmować jako jeden z typów komunikatów mieszanych. Czyni to K. Michalewski (2009a), który wskazuje na takie jego składniki, jak – poza słowem – grafia, rozmieszczenie, składniki ikoniczne, kolor, papier: Oddziaływanie elementów wizualnych wiąże się z ich powtarzaniem, przewidywalnością układu, z automatyzacją czynności odbiorcy, kiedy dla odmiany siła działania środków językowych rośnie w miarę ich aktualizacji, gdyż te zmuszają czytelnika do uważniejszej percepcji swoją nowością, niezwykłością, nieoczekiwanością (Michalewski 2009b: 114–115).

Oryginalny, wyróżniający, ale i jednocześnie stosowny layout jest elementem tożsamości tytułu, decydującym o jego rozpoznawalności u odbiorców. Jest ważny, bo: Dobry layout nie tylko wzbudza zainteresowanie potencjalnego czytelnika, ale też pomaga mu orientować się w prezentowanych publikacjach i odnajdować potrzebne, szczególnie istotne. Systematyzuje je, zawiera stałe rubryki i powtarzające się działy. Jest też swoistym znakiem, uzupełniającym językowe i niekiedy samodzielnym,

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

214

Małgorzata Kita

odrębnym. Pełniącym funkcję informacyjną, emocjonalną, estetyczną (Michalewski 2009b: 115).

Tak więc układ gazety tworzy jej graficzna makrokompozycja, czyli całościowy graficzny wzór strony, głównie tytułowej, i gazety jako całości, oraz mikrokompozycja, tzn. graficzne rozmieszczenie składników artykułu, nagłówka, fotografie, ilustracje, mapy, tabele, diagramy itp. (Michalewski 2009b). Sam tekst – tekst językowy – jest czymś do oglądania, do czytania, odbieranym za pośrednictwem oka/wzroku (Worsowicz 2009a). To jednostka wizualna, która przekazuje treści kodowane w języku w znaczeniu lingwistycznym, a także w kształcie, wielkości, barwie czcionki, w formatowaniu, segmentacji, barwie. W komunikacie prasowym towarzyszą mu różne gatunkowe realizacje fotografii dziennikarskiej (infografia) i infografika. Tekstowość gazety i jej wizualność stanowią nierozerwalną całość (o relacjach słowo – obraz zob. m.in. Kibédi Varga 2010; Wolańska 2007; zob. też opracowania związków fotografii i podpisu: Zagrodnikowa 1975; Garncarek 2005; Mencel J. 2010; Ostaszewska 2011). Pierwszą stronę gazety jako komunikat językowo-wizualny funkcjonujący na zasadzie synergii opisuje T. Piekot (Piekot 2006, 2007b; zob. też Wojtak 2005b; Worsowicz 2009a).

8.7. Genologia dyskursu prasowego Decyzja o naturze genologicznej wypowiedzi implikuje inne decyzje o wyborze środków językowych, dokonywane przez podmioty komunikujące (się) w określonych sytuacjach komunikacyjnych. Teksty prasowe – w naturalny sposób, jako istniejące w pierwszym chronologicznie medium masowym – zostały poddane refleksji genologicznej (która wprowadza perspektywę dyskursową). Kryterium osadzenia tekstu dziennikarskiego w konkretnym medium (co warunkuje w jakimś stopniu aspekt językowy) zostaje uwzględnione w miarę zmian w polu medialnym, pojawiania się nowych mediów. Wskazuje się więc: gatunki prasowe (np. Wojtak 2004a), gatunki radiowe (Stachyra 2008), gatunki telewizyjne (np. Godzic 2004), gatunki internetowe (Olszański 2006; Grzenia 2008; Wolny-Zmorzyński, Furman (red.) 2010), gatunki fotograficzne (Wolny-Zmorzyński 2007). Procesy konwergencyjne (Kowalski 2001a; Jenkins 2007; Kopecka-Piech 2011; Krept 2011), zachodzące we współczesnych mediach polskich od lat 90. ubiegłego wieku, chyba skłonią badaczy do modyfikacji podziału opartego na tym kryterium osadzenia w danym medium lub do rezygnacji z niego. Uniwersum tekstowe dyskursu prasowego rozpatrywane w perspektywie genologicznej jest jednym z zasadniczych obszarów refleksji teoretycznej i metodologicznej, uprawianej w ramach medioznawstwa i językoznawstwa, zajmuje też wiele miejsca w opracowaniach podręcznikowych i poradnikowych. Mówiąc o gatunkach w polu prasowym, badacze używają dwóch przymiotników: gatunki dziennikarskie i prasowe. Tę praktykę wyjaśnia I. Loewe następująco: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

215

Pierwszy przymiotnik, zawsze stosowany przez Janinę Fras (1999), a często przez Zbigniewa Bauera [w: Gatunki dziennikarskie – M.K.], akcentuje nadawcę tekstów; z kolei drugi, stosowany przez Marię Wojtak (2004a), na plan pierwszy wysuwa medium (przekaźnik), co pozwala precyzyjniej określić niektóre z gatunków w polu (Loewe 2007b: 116).

W prasoznawczych opracowaniach genologii dziennikarskiej (prasowej) na ogół stosowane jest instrumentarium literaturoznawcze, wyróżniające klasy wyższego rzędu, tzn. rodzaje, oraz podklasy, tzn. gatunki i odmiany gatunkowe. W obrębie wyższego poziomu – przy zastosowaniu postawy nadawcy wobec świata jako kryterium dystynkcji – wskazuje się dwa rodzaje tekstów dziennikarskich: informację i publicystykę. Stosunek nadawcy do rzeczywistości przejawia się jako sposób obrazowania i ekspresji, co wiąże się ze stylistycznym ukształtowaniem tekstu. Dostrzegalne jest przenikanie w konkretnym tekście właściwości rodzajowych; tym samym kwalifikacja przynależności konkretnego tekstu do danego rodzaju jest stopniowalna, jako zależna od proporcji elementów informacyjnych i publicystycznych, i w jakimś stopniu zależy od oceny badacza i/lub odbiorcy (Szulczewski 1969), albo – by przytoczyć słowa A. Wilkonia: „między poszczególnymi gatunkami nie istnieją szczelne grodzie i informacyjna wypowiedź może mieć składniki publicystyczne, a publicystyka może zawierać informacje” (Wilkoń 2002: 256). W nowszych opisach binarny podział klasyfikacyjny nadal jest stosowany, z pewnymi modyfikacjami (np. Bauer 2010 [1996]; Fras 1999). Trzystopniowy podział gatunków dziennikarskich stosują autorzy Gatunków dziennikarskich, uznając istnienie – obok rodzaju informacyjnego i publicystycznego – gatunków pogranicznych: Gatunki należące do grupy pogranicznej charakteryzują się tym, że częściowo odgrywają rolę typowo informacyjną, a częściowo publicystyczną; a więc pokazując fakty, zarazem ujawniają poglądy osób biorących udział w rozmowie (debata, wywiad), tworzą czy wzmacniają zjawiska medialne, czasem noszą znamiona sensacji czy reżyserowanego skandalu (wywiad) (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006: 31).

A zatem W. Furman, A. Kaliszewski i K. Wolny-Zmorzyński (Furman, Kaliszewski, Wolny-Zmorzyński 2000) tak dzielą uniwersum pola medialnego, w układzie trychotomicznym: • rodzaj informacyjny, z gatunkami: wzmianka (flash, news), notatka, infografia, zapowiedź, faits divers, sprawozdanie, relacja, raport, korespondencja, życiorys, sylwetka, przegląd prasy, reportaż fabularny (pisany, feature, radiowy, telewizyjny, fotoreportaż); • rodzaj publicystyczny, z gatunkami: artykuł, artykuł wstępny, felieton, komentarz, recenzja, esej; • gatunki pograniczne, z gatunkami: wywiad, debata (dyskusja), hipertekst. Ci sami autorzy w kolejnej publikacji (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006) przedstawiają do dyskusji nową typologię: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

216

Małgorzata Kita

Punktem wyjścia jest konstatacja, iż miejsce publikacji, kanał informacji i nośnik wpływają istotnie na poetykę gatunków, co nie było przez nas poprzednio wystarczająco podkreślone. Pojęcie rodzaju pozostaje więc wprawdzie – jako szersze, ogólniejsze – ale wielką rolę odgrywa teraz pojęcie odmian rodzajowych (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006: 32).

W zależności więc od miejsca publikacji (ważnego, bo implikującego różnice formalne i kompozycyjne) wskazuje się następujące odmiany rodzajowe (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006: 34): • prasową („ogólnie pojęta publikacja w prasie, obejmuje gazety i czasopisma offline’owe”), z rodzajami: informacyjnym (np. wzmianka (flash, news), lid, notatka (informacja, infotainment), infografia, infografika, zapowiedź, faits divers, sprawozdanie, raport, korespondencja, życiorys (sylwetka, postać, główka), przegląd prasy, reportaż fabularny, fotoreportaż (pictorial), feature; publicystycznym (np. artykuł, artykuł wstępny, reportaż problemowy, felieton, komentarz, recenzja, esej, dziennik, powieść w odcinkach, nekrolog); informacyjno-publicystycznym (np. wywiad, debata, list do redakcji, odpowiedź na list do redakcji); • radiową, z rodzajami: informacyjnym (np. wzmianka, informacja, zapowiedź, sprawozdanie, relacja, korespondencja, raport, reportaż radiowy); publicystycznym (np. felieton, recenzja, komentarz, powieść w odcinkach); informacyjno-publicystycznym (np. wywiad, debata, lista przebojów); • telewizyjną, z rodzajami: informacyjnym (np. wzmianka, informacja, zapowiedź, sprawozdanie, relacja, korespondencja, raport, reportaż telewizyjny, zajawka); publicystycznym (np. felieton, recenzja, nowela dokumentalna, reality show); informacyjno-publicystycznym (np. wywiad, debata, talk-show, spot reklamowy, telezakupy, poradnik); • internetową (publikowaną w Internecie, online), z rodzajami: informacyjnym (wzmianka (flash, news), notatka (informacja, infotainment), infografia, infografika, zapowiedź, faits divers, sprawozdanie, raport, korespondencja, życiorys (sylwetka, postać, główka), przegląd prasy, reportaż fabularny, fotoreportaż (pictorial), blogi reportażowe, fotoblogi); publicystycznym (artykuł, artykuł wstępny, reportaż problemowy, felieton, komentarz, recenzja, esej, dziennik); informacyjno-publicystycznym (hipertekst, czat). Poziom gatunkowy – z jego płynnością ewolucyjną – autorzy komentują następująco: Gatunki dziennikarskie występują w obrębie poszczególnych rodzajów, przenikają się wzajemnie bez szkody dla tekstów, a nawet to przenikanie świadczy o tym, że nie ulegają one skostnieniu. Pojawiają się nowe nazwy odmian gatunkowych (...). Dziennikarze wychodzą stale naprzeciw oczekiwaniom odbiorców. Dzięki rozwojowi mediów, w sposób naturalny, gatunki prasowe zostały zastosowane w mediach elektronicznych: radiowych, telewizyjnych, internetowych, w niewielkim stopniu odchodząc od sztywnych reguł, ponieważ dostosowały się do nowej formy przekazu (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006: 33).

Pada też inaczej motywowana propozycja dodania do tradycyjnego podziału binarnego trzeciego „rodzaju”: A. Wilkoń (2002: 255) uwzględnia typ tekstów pełniąNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

217

cych jako zasadniczą funkcję ludyczną, czyli gatunki rozrywkowe. „Funkcja ludyczna sprawiła, że ewolucja form informacyjnych i publicystycznych poszła w kierunku audycji «kalejdoskopowych»” (Wilkoń 2002: 257). Stosowane jest również jako kryterium typologiczne uwzględnienie rodzaju kodu, co prowadzi do wyróżnienia gatunków obrazowych, opartych na kodzie wizualnym, językowych, stworzonych kodem językowym, oraz mieszanych, obrazowo-językowych (Maziarski 1969b). Do tego podziału – opartego na tworzywie – odwołuje się ostatnio np. M. Wojtak w Gatunkach prasowych (Wojtak 2004a) i K. Wolny-Zmorzyński, prezentując swoją propozycję uporządkowania fotograficznych gatunków dziennikarskich (Wolny-Zmorzyński 2007). W drugiej połowie XX wieku ukonstytuowała się genologia lingwistyczna – jako subdyscyplina lingwistyki (Furdal 1982, Witosz 2005), rozwijająca się autonomicznie wobec genologii literaturoznawczej i dziennikarskiej. W jej ramach powstały liczne prace, które, reprezentując optykę językoznawczą, podjęły problematykę generycznego ukształtowania wypowiedzi prasowych (także szerzej: tekstów w mediach); gatunki dziennikarskie (w tym prasowe) są tu rozumiane – zgodnie z Bachtinowską inspiracją – jako upowszechniane za pomocą prasy w miarę trwałe pod względem struktury i formy językowej sposoby powiadamiania o aktualnych, społecznie ważnych faktach lub zdarzeniach, także sposoby interpretowania owych faktów, a więc wyrażania i kształtowania opinii (Wojtak 2004a: 7).

Szczególnie inspirująca dla opisu gatunków prasowych okazuje się koncepcja gatunku (gatunku mowy) wypracowana przez Marię Wojtak, która wskazuje też drogę procedury badawczo-opisowej (Wojtak 2004a: 11–28; zob. też omówienie w: Loewe 2007a, 2007b, 2008). W opisie – z uwzględnieniem perspektywy statycznej – wzorca gatunkowego, który powinien być traktowany integralnie, jako całość, autorka proponuje uwzględnienie kilku aspektów (Wojtak 2004a: 16–17): • aspekt strukturalny, czyli „określoną strukturę (model kompozycyjny), a więc ramę tekstową, podział na segmenty, relacje między segmentami, czyli różnorodne zjawiska z zakresu typowych dla gatunku układów poziomych, a także architektoniki tekstu”; • aspekt pragmatyczny, czyli „obraz nadawcy i odbiorcy, cel komunikatu (potencjał illokucyjny), kontekst życiowy gatunku, a więc prymarne zastosowanie komunikacyjne”; • aspekt poznawczy, tzn. „tematykę i sposób jej przedstawienia (perspektywę, punkt widzenia, hierarchię wartości i inne składniki obrazu świata)”; • aspekt stylistyczny, a więc „cechy uwarunkowane strukturalnie, dookreślane pragmatycznie i związane z genezą użytych środków”. Uwzględnienie dynamiki procesów komunikacyjnych, zmienność społecznych i kulturowych uwarunkowań wpływają na wariantywność wzorca gatunkowego; wyróżnia się tu trzy kategorie (Wojtak 2004a: 18): • wzorzec kanoniczny, czyli „decydujący o tożsamości gatunku i obejmujący określoną gamę najbardziej trwałych wyznaczników strukturalnych, pragmatycznych i stylistycznych”; • wzorce alternacyjne, czyli: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

218

Małgorzata Kita

takie, które powstają w wyniku przekształcenia poszczególnych składników wzorca kanonicznego. W wielu gatunkach początkiem alternacyjnych modyfikacji są przeobrażenia struktury, które mogą obejmować: redukcję składnika, wymianę komponentu (lub komponentów), poszerzenia struktury o nowy składnik (lub składniki), kontaminację struktur, która prowadzi jednak z reguły do powstania wzorca adaptacyjnego. (...) Przekształceniom strukturalnym towarzyszą przeobrażenia: a) w potencjale illokucyjnym (...), b) w obrazie świata (...), c) w zbiorze cech stylistycznych. Wzorce alternacyjne rozluźniają okowy konwencji, stając się przyczyną powstawania gatunkowych form poruszonych, które w trakcie kolejnych ewolucyjnych zmian mogą się wykrystalizować w odmiany gatunkowe;

• wzorce adaptacyjne, czyli „nawiązania do obcych schematów gatunkowych”. Według koncepcji M. Wojtak, warianty wzorca gatunkowego są ze sobą powiązane i tworzą możliwe do przewidzenia pole gatunkowe. Można tu zaobserwować pewną prawidłowość: obszar centralny pola zajmuje wzorzec kanoniczny, sferę bliską centrum wzorce alternacyjne, a w strefach peryferyjnych, a więc najbardziej oddalonych od centrum i bliskich granic pól typowych dla innych gatunków, sytuują się wzorce adaptacyjne. Jest to także obszar krzyżowania się gatunków i powstawania hybryd (Wojtak 2004a: 19).

Dla pola prasowego możliwe są też inne układy: dekoncentryczne lub koncentryczne dwubiegunowe, co wynika z tego, że nie wszystkie gatunki wygenerowały kompletny zbiór wariantów wzorca. Przegląd bibliograficzny prac poświęconych poszczególnym gatunkom prasowym (traktowany jako wybór) zacznijmy od opinii W. Pisarka, który uważa: „nie ma powszechnie uznawanego rejestru gatunków dziennikarskich, a granice między nimi są płynne” (Pisarek 1993a: 156). To prawda, koncepcja genologii zorientowanej typologicznie pozwala jednak na opis gatunków w postaciach kanonicznych i ich wariantów, na opis konstelacji gatunkowych, przeobrażeń genologicznych. W ostatnich dwóch dziesięcioleciach powstało wiele opracowań poszczególnych gatunków prasowych: • felieton przyciągnął uwagę następujących autorów: Znamierowski 1992; Mokranowska 1993; Jochemczyk 1997; Pluskota 1998; Chudziński 1999; Litwin 1999; Ryszkiewicz 1999; Sobczak-Gieraga 1999b; Zaśko-Zielińska 1999a, 1999b; Plus­ kota 2000; Sławkowa 2000; Niczyperowicz 2001; Sobczak-Gieraga 2001; Wojtak 2001a; Dziamska-Lenart 2002; Linek 2002; Litwin 2002; Pluskota 2002; Rejter 2002b; Ryszkiewicz 2002; Wojtak 2002a; Wszeborowska 2003; Wojtak 2004a, 2004d; Bondkowska 2005; Grochala 2006; Szydłowska 2006; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Pałuszyńska 2007; Pietrzak 2007; Wojtak 2007b; Iwanowicz 2008; Zygmanowska 2008; Jezierska 2009; Kosińska 2009; Wojtak 2009a; Chudziński 2010; Kudra A. 2011; Paroń 2011; Pietrzak 2011; Śliwińska 2011; Wojtak 2012; • wywiad prasowy badali: Bauer 1988; Kita 1992; Stępień 1993; Kita 1998; Głodowski 1994; Łebkowska 1994; Głodowski 1999; Dawidziak-Kładoczna 2002; Kita 2002a, 2002b; Rzeszutek 2002a, 2002b; Worsowicz 2002b; Kita 2003; Rzeszutek 2003; Sujkowska 2003; Kita 2004; Wojtak 2004a; Rzeszutek 2004; Wojtak 2005c, Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



•

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

8. Dyskurs prasowy

219

Bogołębska 2006c; Grzelka 2006; Kita 2006a, 2006b; Rzeszutek 2006; WolnyZmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Adams, Hicks 2007; Grzelka 2008; Wojtak 2008a; Ślawska 2009; Wojtak 2009b; Bauer 2010e; Worsowicz 2010c; Borkowski 2011; Kita 2011; Maroszczuk 2011; Worach 2011; reportażowi przyglądali się: Litwin 1989; Wolny 1991; Kąkolewski 1992; Wolny 1992; Litwin 1995a, 1995b, 1995c; Stępnik 1998; Gołuch 1999; Rejter 2000a, 2000b; Bauer 2001; Kot 2001; Smól 2001; Mikołajczuk 2003; Wolny-Zmorzyński 2003; Bogołębska 2004a; Malinowska, Rott, Budzyńska-Daca (red.) 2004; Mikołajczuk 2004; Wojtak 2004a; Wolny-Zmorzyński 2004 [1996]; Smól 2005b; Wojtak M. 2005d; Wolny-Zmorzyński, Furman (red.) 2005; Złonkiewicz 2005; Bogołębska 2006b; Piechota 2006; Smól 2006a; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Bartoń 2007; Rott (red.) 2007; Bogołębska 2008a; Piechota M. 2008; Wolny-Zmorzyński 2008; Kledzik 2009; Mikołajczuk 2009; Worsowicz 2009b; Borkowski (red.) 2010; Jagłowski, Rott 2010; Królikowska, Rott 2010; Furman 2011; Kawka 2011; Listoś 2011; Ostaszewska 2011; o wzmiance pisali: Wojtak 2003d, 2004a; Starzec 2007; Wojtak 2007e, 2008a; notatka prasowa była przedmiotem badań w następujących pracach: Wojtak 2003b, 2004a; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Wojtak 2008a; zapowiedzią zajmowali się: Wojtak 2001b, 2004a; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; sylwetka była opisywana przez badaczy: Wojtak 2003c, 2004a; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Worsowicz 2008b; komentarz stanowił obiekt zainteresowania w opracowaniach: Miczka 1992; Nowak, Siwiec 1994; Wojtak 2002e, 2004a; Kurek 1996; Grzelakowa 2002; WolnyZmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Wojtak 2008a; Grochala 2010a; recenzja: Paszek 1993; Zaśko-Zielińska 1999b; Beryt 2001; Sękowska 2002; Kozłowska 2003; Krauz 2004, 2006; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; artykuł reklamowy: Camm 2011; Mikosz 2011; nekrolog prasowy: Chlebda 1993; Kaptur 2005; Sojka-Masztalerz 2006; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Kaptur 2008; Hodak 2011; infografika: Starzec 2006; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Mazurczyk 2010; Pulak, Wieczorek-Tomaszewska 2011; artykuł wstępny: Cudak 1993; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Pachowicz 2009; editorial/edytorial: Wojtak 2008a; list do redakcji: Dąbrowska 1994; Wojtak 2002d; Czarnecka 2006; Filip 2006; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Filip 2007; faits divers: Dziadek 1993; Worsowicz 2002a; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; prognoza: Kładoczny 2005; szkic fizjologiczny: Rejter 2002b; sprostowanie: Żarski, Lewiński 1994; Woźny 2001; porada: Żuk 2009; Worsowicz 2010b; fotoopowieść: Smól 2006b; korespondencja: Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; parateksty: Loewe 2007b; Grochala 2009; Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

220

Małgorzata Kita

• blog: Bauer 2010a, Bauer 2010d. Płaszczyzna genologiczna dyskursu prasowego przyciąga, jak widać, uwagę wielu badaczy, powstają prace teoretyczne, poddaje się pod dyskusję kolejne pozycje typologiczne, analizuje się poszczególne gatunki i ich przemiany. Wiedza o gatunkach jest uznawana obecnie za jeden z ważniejszych przedmiotów na studiach dziennikarskich. Adepci poznają wzorce kanoniczne i tekstowe realizacje poszczególnych gatunków prasowych (Wojtak 2008a; Wolny-Zmorzyński 2009). Trwa dyskusja o generaliach genologicznych: rozmycie gatunkowych granic i ogólna homogenizacja mediów to prawdopodobnie najważniejsze argumenty przeciw „staroświeckiej genologii dziennikarskiej”, jak się wyraził Zbigniew Bauer. Nie oznacza to jednak, że zagadnienia genologiczne przestają być istotne. W sytuacji, kiedy – jak sądzi Bauer (2007: 170) – synkretyzm form i funkcji jest coraz wyraźniejszy, a dawne nazwy gatunkowe to tylko etykiety nadawane dowolnym tekstom prasowym – świat medialnych przekazów domaga się rozpatrzenia z odmiennej perspektywy (Piekot 2006: 54).

Odpowiedzią na ten postulat może być propozycja E. Balcerzana (Balcerzan 2000) i B. Witosz (Witosz 2012); zob. też Loewe 2008. Jakkolwiek rozważa się problem „śmierci gatunków”, „zagłady gatunków”, mówi się o gatunkach hybrydycznych, to jednak klasyczna wiedza warsztatowa z zakresu genologii dziennikarskiej wydaje się niezbędna, by pisać teksty dziennikarskie, by stworzyć pole dla genologicznej kreatywności, oryginalności. Poza naukowymi opracowaniami gatunków prasowych (medialnych) powstają prace – podręczniki, skrypty, poradniki, leksykony, które przynoszą syntetycznie podane informacje o właściwościach dystynktywnych, definicyjnych poszczególnych gatunków, które mówią: jak pisać... Oto wybór takich właśnie publikacji: Pytasz (red.) 1993; Niczyperowicz (red.) 1996; Bortnowski 1999; Furman, Kaliszewski, Wolny-Zmorzyński 2000; Magdoń 2000; Niczyperowicz (red.) 2001; Adamowski (red.) 2002; Pisarek 2002; Bańkowska, Mikołajczuk (red.) 2003; Fras 2005; Kapuściński 2005; Grobel 2006; Kaczmarczyk 2006; Pisarek (red.) 2006; Adams, Hicks 2007; Chudziński (red.) 2007; Chyliński, Russ-Mohl 2008; Wolny 2006 [1996]; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Worsowicz 2006b; Bauer, Chudziński (red.) 2010 [1996].

8.8. Językowy obraz świata w prasie W przekazie medialnym zawarta jest wizja świata, i jest to świat szczególny, podobnie zresztą jak obraz – balansujący między obiektywnością i subiektywnością, prawdą i „naszą” prawdą, ujęciem holistycznym i partykularnym, całościowością i fragmentarycznością: Z jednej strony spośród ogromu zdarzeń otaczającego nas świata przekaz medialny eksponuje te, które z jakichś powodów jego twórcy uznają za ważniejsze, bardziej odpowiadające hipotetycznym gustom odbiorcy czy też traktują jako skuteczniejsze

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

221

przy kształtowaniu potrzebnych postaw i zachowań. (...) Z drugiej strony to samo zdarzenie w dwóch różnych mediach bywa interpretowane i wartościowane w skrajnie odmienny sposób, a wprowadzone argumentacje, w tym również sposób językowego ukształtowania wypowiedzi, budują obrazy niekiedy zupełnie przeciwstawne, od pełnej aprobaty, poprzez dystansowanie się czy ambiwalencję ocen, aż po aksjologiczną negację (Nowak, Tokarski 2007: 9).

Relację: językowy obraz świata – medialny obraz świata omawiają: Kępa-Figura, Nowak 2006; zob. też o dyskursywnym obrazie świata Czachur 2011. Kreowanie świata w mediach wpisuje się w dwie tendencje określające filozofię ich istnienia: przekazywania informacji i kształtowania postaw odbiorcy (perswazja, także manipulacja). W komunikacie dochodzi do osmozy tych postaw (Nowak, Tokarski 2007). Kreatywna moc językowa w mediach przejawia się w takich działaniach: kreowanie wizji świata, kreowanie sytuacji komunikacyjnej, kulturowa kreacja językowego obrazu świata oraz kreowanie na poziomie tekstu (Nowak, Tokarski 2007: 33). Te formy kreatywności tworzą (...) strukturę uporządkowaną w tym sensie, że nie są od siebie absolutnie niezależne. Przeciwnie, każdy z wymienionych typów kreatywności motywuje, uzasadnia wszystkie pozostałe. Wyjaśnia istotę innych form kreatywności, ale też tłumaczy się na ich tle (Nowak, Tokarski 2007: 33).

Dla kreowania wizji świata w mediach konstytutywna jest kategoria podmiotowo-kulturowego punktu widzenia: Ów punkt widzenia w przekazie medialnym może mieć charakter bardzo subiektywny, jednostkowy, właściwy konkretnemu autorowi konkretnego tekstu, ale może być też wykładnikiem poglądów instytucjonalnych, np. zespołu redakcyjnego (Nowak, Tokarski 2007: 19).

Punkt widzenia determinujący pisanie w prasie opisują: Kloch 2004; Mikołajczuk 2004; Piekot 2004; Bobrowska 2007; Nowak, Tokarski 2007; Jagłowski, Rott 2010. Szczegółowe fragmenty językowego obrazu świata w mediach połączone z wątkiem aksjologicznym znajdują się w takich m.in. opracowaniach: Dobrzyńska 1995; Sękowska 1999; Chmura-Rutkowska 2001; Wojtak 2001a; Nowak 2002; Rejakowa 2002; Antosiak 2003; Kłosiewicz-Lepianka 2004; Olejnik 2004; Asiedu 2005; Jaworski 2005; Rejakowa 2005; Karwatowska 2006a; Legomska 2006; Bobrowska 2007; Hojka 2007; Kajtoch 2007; Karwatowska 2007; Kajtoch 2008; Piechota 2009; Ampel-Rudolf 2010; Jagłowski; Rott 2010; Karwatowska 2011. Analizę „mediów obrazu własnego” przynoszą następujące opracowania: Lobka-Pietras 2001; Borkowski, Woźny (red.) 2002; Gajewska 2010. Perspektywa aksjologiczna dominuje w: Bralczyk, Majkowska 2000; Majkowska 2007; Sobstyl 2007; Ampel-Rudolf 2010; Płowens 2010; Nowak, Piechota 2012. Kwestie związane z metodologią zastosowania koncepcji językowego obrazu świata wobec tekstów medialnych omawiają: Nowak, Tokarski 2007; Piekot 2007a; zob. też pojęcia „medialny obraz świata” (Kępa-Figura, Nowak 2006) i „dyskursywny obraz świata” (Czachur 2011).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

222

Małgorzata Kita

8.9. Słownictwo w prasie Poziom leksykalny prasy budzi duże zainteresowanie badaczy, zarówno tych, którzy zajmują się współczesną polszczyzną, jak i tych, którzy przyjmują perspektywę medialną, w tym wypadku zogniskowaną na prasie. Można przyjąć założenie, że występujące w prasie – dodajmy: w prasie adresowanej do szerokiego ogółu czytelników, niespecjalistycznej – słownictwo należy do tzw. leksyki ogólnej (lub wspólnoodmianowej), która stanowi niezbywalną część współczesnej polszczyzny ogólnej, tzn. nieograniczonej terytorialnie i/lub społecznie. Systematyczne badania, o orientacji leksykograficznej, zapoczątkowane zostały w latach 70. XX wieku, kiedy to zaczęto realizować projekt opisu zmian językowych i kształtowania się normy oraz wieloaspektowego opisu współczesnej polszczyzny. Materiału w założeniu miała dostarczać prasa – były to głównie dzienniki („Express Wieczorny” i „Życie Warszawy”) oraz tygodniki („Polityka”, „Życie Literackie”, „Literatura”, „Kultura”). W późniejszych badaniach poszerzono korpus prasy o kolejne tytuły prasy wysokonakładowej i tygodników opinii. Efektem penetracji tych obszarów i ekscerpcji materiału leksykalnego z nich jest opracowanie o charakterze leksykologicznym pod wspólnym tytułem Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1972–1981 (1988), Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1985–1992 (1998) i Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1993–2000 (2004); zob. Tekiel (red.) 1988; Smółkowa (red.) 1998, 2004, 2006. Prasa została uznana za bardzo dobre źródło – ale tylko źródło – do badania stanu i przemian współczesnej polszczyzny, z racji jej różnorodności tematycznej i stylowej, wielości obecnych w niej odmian językowych (jako zasadniczy „kontekst życiowy” lub na zasadzie mimesis czy cytatu); jest „też źródłem najżywiej reagującym na wszelkie zmiany i najlepiej odbijającym nowości” (Tekiel (red.) 1988: 6). W opracowaniu znalazły się nowe wyrazy (neologizmy właściwe, czyli wyrazy nowo utworzone lub świeżo zapożyczone, oraz neologizmy względne lub funkcjonalne, czyli wyrazy znane wcześniej, ale używane poza językiem ogólnym, o ograniczonym zasięgu występowania), nowe znaczenia wyrazowe (neosemantyzmy), nowe stałe związki wyrazowe (frazeologizmy, frazemy). Ważne jest w tym opracowaniu uwzględnienie indywidualizmów, okazjonalizmów, które tworzone są na potrzebę chwili, użyte jednorazowo, ale mogą się też okazać trwalsze, wchodząc w zakres leksykalny polszczyzny: „Bez nich obraz nowego słownictwa byłby niepełny, zwłaszcza gdy chce się pokazać kształtowanie tego słownictwa jako żywy proces – «w ruchu»” (Tekiel (red.) 1988: 8). Rejestracja słownictwa, które wystąpiło w prasie z lat 1972–1992 (co nie oznacza, że powstało w tym czasie), pozwoliła dostrzec pewne ogólniejsze tendencje językowe, obecne też w języku prasy. Zdaniem T. Smółkowej: „Materiał językowy z prasy można więc traktować dwojako – jako źródło informacji o współczesnej leksyce (...), i, dodatkowo, jako źródło informacji na temat leksyki używanej w prasie” (Smółkowa (red.) 2004: 6; zob. też Smółkowa 2010). W zarejestrowanym materiale znajduje się duża liczba wyrazów, które są terminami z różnych dziedzin wiedzy, oraz bardzo dużo zapożyczeń anglo-amerykańskich (K. Ożóg (Ożóg 2007: 228–242) mówi o „atrakcyjnej amerykanizacji”, zjawisku daleko wykraczającym poza leksykę). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

223

Fakt, że na łamach (...) gazet, przeznaczonych dla szerokiego grona czytelników, pojawia się wiele wyrazów będących z pochodzenia terminami, dowodzi, że dotyczą one problemów często poruszanych w prasie i są znane nie tylko specjalistom (Tekiel (red.) 1988: 6).

Prasa dostarczyła też materiału dokumentacyjnego do innego opracowania leksykograficznego, Słownika peryfraz, czyli wyrażeń omownych (Bańko 2002), który dotyczy peryfraz, omówień, czyli „wielowyrazowych określeń osoby, rzeczy, miejsca lub pojęcia, używanych zwykle ze względów ornamentacyjnych lub eufemizacyjnych, a więc dla ozdobienia lub złagodzenia wypowiedzi” (Bańko 2002: 5). Są one uznawane za jeden z wyznaczników stylu dziennikarskiego, jako typ wyrażeń językowych o dużej frekwencji w tekstach pisanych na potrzeby prasy, mający urozmaicić tekst, zapobiegając powtarzaniu jakiegoś leksemu, czasem jednak nadużywany, a przez to pozbawiony początkowej świeżości, zbanalizowany. Neologizmy, neosemantyzmy, neofrazeologizmy są jednym z przejawów szerszego zjawiska zachodzącego w języku prasy od początku lat 90. ubiegłego wieku, które można nazwać kreatywnością językową dziennikarzy, kreatywnym podejściem do języka. Celowość i funkcjonalność każe zmiany wobec form standardowych rozpatrywać właśnie w kategoriach kreatywności, a nie odstępstwa od normy, jako świadomą grę językową (mniej czy bardziej wyrafinowaną) z czytelnikiem, a nie niedostatki kompetencji warsztatowej piszących. Wszelkie zmiany (...) w samej rzeczywistości oraz doświadczenie językowe użytkownika (rozumiemy przez nie kompetencję językową i komunikacyjną użytkownika-twórcy) i pozajęzykowe (wartości, potrzeby i interesy, pewne cechy osobowości) nie pozostają bez wpływu na sam język i jego wytwory – teksty. Konsekwencją przyjęcia takiego założenia jest dostrzeżenie ścisłego związku przyczynowo-skutkowego między zmianami w najnowszej warstwie leksyki politycznej prasy a zmianami rzeczywistości społeczno-politycznej w Polsce w latach 80., a zwłaszcza po roku 1989. Gdy obserwuje się teksty współczesnej prasy, widać w nich zasadnicze różnice w stosunku do tych sprzed 1989. Różnice te dotyczą zmian w strukturze gatunków publicystycznych (miesza się na przykład gatunki informacyjne z publicystycznymi, publicystykę z felietonem), w ich języku i stylu (np. mieszanie stylów oficjalnego i potocznego oraz stylizacji humorystycznej i groteskowej). Można na te zjawiska spojrzeć od strony normatywnej i uznać je za niepoprawne, niestosowne, nieetyczne itp. Gdy przyjrzeć się jednak tym zmianom od strony opisowej, objaśniającej, a zwłaszcza funkcjonalnej i pragmatycznej, można zauważyć ich celowość i skuteczność oddziaływania na odbiorcę (Kudra 2001a: 5–6).

Badacze poświęcają kreatywności językowej w prasie wiele uwagi, obejmując tym określeniem różnorodne zjawiska językowe. I tak, w opracowaniu B. Kudry kreatywność leksykalna traktowana jest dwuaspektowo – jako kreatywność przedmiotowo-podmiotowa, tj. jako twórcze możliwości tkwiące w języku, oraz jednocześnie jako kreatywne możliwości podmiotu-nadawcy, który wykorzystuje w tekście owe twórcze możliwości zawarte w języku w sposób świadomy, w określonej funkcji i celu. Kreuje on w ten sposób nową, intencjonalną rzeczywistość (Kudra 2001a: 5).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

224

Małgorzata Kita

Oprócz wymienionych wcześniej typów neologizmów w prasie, zwłaszcza w prasie politycznej, w prasie opinii, chętnie stosuje się nowy ich typ, zwany neologizmem tekstowym (w przybliżeniu bliski okazjonalizmowi), czyli obejmujący wyrazy i połączenia wyrazowe, które stworzone zostały dla potrzeb konkretnego tekstu; taki wyraz jest odczuwany jako „nowy (świeży, zwracający uwagę, szokujący, intrygujący, zaktualizowany i sfunkcjonalizowany) w danym tekście, nowy ze względu na jego tekstowe użycie” (Kudra 2001a: 12). Tego typu neologizmy, których stworzenie dyktuje potrzeba chwili, są uzależnione od kontekstu (i historycznego, i językowego): Taka cecha powoduje, że do zrozumienia ich przez odbiorcę niezbędne jest uwzględnienie wielu czynników językowych i pozajęzykowych. Szczególnie istotne wydają się tu sytuacje wynikające z relacji między nadawcą, tekstem, odbiorcą a sytuacją komunikacyjną. Nadawca, kierując się określoną intencją komunikacyjną, tworzy na użytek komunikatu neologizmy, korzystając z jednej strony z możliwości stworzonych przez system językowy – słowotwórczy, semantyczny, frazeologiczny – z drugiej natomiast, korzystając z wiedzy pozajęzykowej o otaczającej go rzeczywistości: aktualnej sytuacji politycznej, uczestniczących w niej ludziach, motywacji ich działań, wyznawanych światopoglądów itp. Dlatego odbiorca, chcąc zrozumieć sens nowego słowa czy frazesu, musi odwołać się do wszystkich tych czynników zasugerowanych przez nadawcę (Kudra 2001a: 10; zob. też Waszakowa 1998).

Pamiętając o nasemantyzowaniu grafii w komunikacie prasowym, badacze dostrzegają zabiegi zorientowane na zapis wyrazów, na graficzne operacje na leksyce. W tej grupie mieszczą się takie twory, w których zmiana grafii powoduje różną ich interpretację, np. ROPucha może być uznana za kontaminant leksemów ROP i ropucha, prezydęt to derywat aluzyjny (aluzja do wyrazu dąć, dęty, ponadto do braków w wykształceniu prezydenta L. Wałęsy) itp. Niezależnie od interpretacji omawiane wyrazy są przykładem na potwierdzenie interesującego zjawiska w języku, którym jest wizualizacja semantyki. Rolę obrazu we współczesnej kulturze podkreśla wielu badaczy, warto więc przyjrzeć się temu problemowi w języku, w którym coraz częściej werbalnemu przekazowi towarzyszą pozajęzykowe środki, np. obraz, dźwięk itp., co powoduje synkretyczność formy przekazu, tym samym można mówić o tzw. komunikacie mieszanym (Kudra 2001a: 8–9).

Leksyka w prasie, podobnie jak leksyka en globe, poza rejestrem neutralnym, oficjalnym, ma również rejestr emocjonalny/ekspresywny występujący w dwóch wariantach: leksyka ekspresywna potoczna i leksyka ekspresywna niepotoczna, która obejmuje np. słownictwo podniosłe, poetyckie, żartobliwe, ironiczne. 8.9.1. Kolokwializacja w prasie Prasa polska – od lat 90. XX wieku (zniesienie cenzury państwowej, urynkowienie mediów, nasilające się zjawiska globalizacyjne) – ma szczególną predylekcję do używania języka potocznego (zob. Język potoczny – dyskurs potoczny) jako tego, który jest uważany za „odmianę języka mówionego mającą najszerszy uzus i związaną z codzienną komunikacją” (Wilkoń 1987: 61), za „pierwszy język człowieka” (Bartmiński 2001), za „język bliskości” (Kita 2001). Użyciu języka potocznego sprzyja kontakt inNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

225

dywidualny (Lubaś 2003), dokonujący się przy zachowaniu dystansu indywidualnego, a także intymnego. Użycie języka potocznego w kontakcie ogólnopolskim przy dystansie publicznym ma cechy wyboru stylowego (o ile nie wynika z ułomności performancyjnych mówiącego i jego niepełnej kompetencji komunikacyjnej; zob. Kita 1993). Badania W. Lubasia (2003: 139 i nast.) – na podstawie materiałów Słownika polskich leksemów potocznych – potwierdzają wcześniejsze obserwacje, że jako pierwsza leksykę potoczną wprowadziła „Gazeta Wyborcza”, a jej śladem podążyły inne gazety i tygodniki: „Rzeczpospolita”, „Tygodnik Powszechny”, „Dziennik Zachodni”. Można wskazać „rozkład leksemów potocznych w zależności od gatunków prasowych i określonych kręgów znaczeniowych” (Lubaś 2003: 139). Występują one (w podobnych proporcjach w „Gazecie Wyborczej” i „Tygodniku Powszechnym”) w informacjach, felietonach, reportażach, artykułach dotyczących problemów finansowych, narkomanii, środowisk młodzieżowych, wywiadach, rozmowach prasowych, w polemikach. Są też dostrzegalne różnice: pisma różnią [się] pod względem stosowania zakresu semantycznego, który tkwi w wyrazach potocznych. „Tygodnik Powszechny” korzysta w większości z deminutivów wyrażających współczucie, pobłażliwość, solidarność, ale też ironię i dezaprobatę, a nawet pogardę. Unika wulgaryzmów, ale też nie stroni od eufemizmów wulgarności, gdy służy ona celom nakazowym. „Gazeta Wyborcza” korzysta z potocyzmów w większym wymiarze ilościowym i tematycznym. Przede wszystkim ich funkcje wiąże z tematyką środowiskową narkomanów, przestępców, środowisk młodzieżowych. Chętnie też ubarwia ekspresję dynamiki dialogowej, także nie stroni od wykorzystywania potocyzmów w funkcjach oceniających osoby, zjawiska i czynności. Zresztą najwięcej w obydwu tytułach mamy rzeczowników, czyli charakterystyki nie wprost, czemu służą przymiotniki. Także mało jest nazw czynności (Lubaś 2003: 145).

Leksyka potoczna w prasie – a zatem poza swoim naturalnym kontekstem – pełni różne funkcje. Bez wątpienia jest to czynnik językowy o funkcji fatycznej (Pisarek 2000a: 16). Równorzędnie występuje funkcja perswazyjna, w której perswazja jest rozumiana jako: 1. naturalna nieuświadomiona skłonność do informowania rozmówcy o czymś z intencją, by ta informacja została przyjęta z aprobatą, z czego nadawca czerpie też satysfakcję, 2. wyreżyserowany spektakl teatralny, w którym scenariusz i aktorstwo bierze na siebie nadawca, a odbiorcy pozostawia rolę aktywnego widza nakłanianego do wykonywania czynności zleconych przez jego rozmówcę (Lubaś 2003: 160).

Oznacza to rozróżnienie na perswazję naturalną i działania perswazyjne strategiczne (planowane, obmyślane), w których leksemy potoczne są znaczącym składnikiem językowym. Atrakcyjność języka potocznego dla prasy (Bartmiński 2002; Wojtak 2002b, 2007a, 2010d) można łączyć z ogólniejszą tendencją kultury współczesnej, która rehabilituje dwuznacznie waloryzowaną potoczność i przypisuje jej status wartości kulturowej, dokonuje estetycznej nobilitacji codzienności (np. Witosz 2006), z jej składową, jaką stanowi językowa kategoria potoczności (Warchala 2003). Dzięki obecności potoczności językowej zmienia się dyskurs prasy: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

226

Małgorzata Kita

Współczesny dyskurs prasowy podlega dzięki temu znamiennym przeobrażeniom. Polszczyzna potoczna, funkcjonując w nim jako żywy przekaz, a więc bezpośrednio odbierany przez czytelników głos konkretnego podmiotu, powoduje uproszczenie wielopoziomowości komunikacji medialnej, zmniejszenie liczby instancji nadawczych i eksponowanie roli medium jako przekaźnika. Reorganizacja dyskursu prasowego dotyczy też jego płaszczyzny tematycznej. Dowartościowaniu podlega doświadczenie konkretnego człowieka, choć nie zawsze przeciętnego, gdyż jest pokazywane wprost z sugerowanym czytelnikowi wyłączeniem medialnego filtra komunikacyjnego. Przedmiotem prezentacji staje się świat (na ogół jakieś aspekty świata) widziany oczami jednostki, z typowym dla niej kategoryzowaniem, wartościowaniem i stylem mówienia. Następuje zatem już nie tylko zauważone przez językoznawców przenikanie się w dyskursie prasowym dwu dawniej rozdzielanych sfer: prywatnej i publicznej, lecz „uprywatnienie” sfery publicznej, którą prezentuje się w prasie (także w innych mediach) przez pryzmat prywatnych doświadczeń, dowartościujących naturalność i autentyzm odbierania świata i bytowania w świecie (Wojtak 2010d: 43).

8.9.2. Wulgaryzmy w prasie Oddzielne miejsce w obrębie leksyki zajmują wulgaryzmy, czyli ta klasa leksykalna, dla której kontekst życiowy stanowi język potoczny, co wynika z ich ogromnego potencjału emocjonalnego (Mosiołek-Kłosińska 2000; zob. też Biernacka-Ligięza 2005). On też stanowi o wartości tej kategorii dla prasy nastawionej na pozyskanie uwagi. Grupa wulgaryzmów wpisuje się w kategorię zwrotów apelatywnych: to wyzwiska, a szerzej – inwektywy. Relacyjna natura wyzwisk ujęta jest już w ich definicji: „wyzwisko to zwykle spontanicznie wypowiedziane wyrażenie, ujawniające emocje mówiącego wobec adresata; może być ono użyte po to, aby adresat wiedział, że mówiący czuje wobec niego coś złego, i żeby czuł się źle z tego powodu” (Grochowski M. 1995: 18). Funkcję wyzwisk można zatem sprowadzić do pragnienia wytworzenia atmosfery emocji negatywnych, która ma wprowadzić odbiorcę w stan dyskomfortu i zagrożenia, wytworzyć u niego przekonanie, że jest gorszy i znajduje się w pozycji zdecydowanie niższej. Konstruują one relację tyleż natury społecznej, co afektywnej. Uwagę skupia też takie świadome i celowe użycie wulgaryzmów przez osoby o dużej kompetencji i dużych umiejętnościach performancyjnych, które celowo posługują się nimi, traktując je jako składnik gry komunikacyjnej z rozmówcą o dużej wrażliwości językowej. Wulgaryzmy są tu traktowane jako eksponent bliskości mentalnej rozmówców. Znajomość drugiego, wspólna historia, wypracowana w trakcie znajomości, upoważniają – przy obustronnej zgodzie – do tego, by unieważnić we wzajemnym kontakcie społeczną i obyczajową negatywną waloryzację wulgaryzmów. Traktowane jako gra – wchodzą one w zakres języka prywatnego interaktantów, aktywowanego w ich przestrzeni interakcyjnej. Historia interakcyjna rozmówców, konstruowana wspólną pracą, wyznacza ramy wzajemnie akceptowanej dosadności językowej. Wulgaryzmy w języku pisanym, eo ipso w języku w prasie, mogą występować w pełnej postaci wyrazu oraz w postaci eufemizmów, literowców, łagodnych przekształceń. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

227

Wprowadzenie wulgaryzmów na łamy współczesnej prasy łączy się z tygodnikiem „Nie” („Nie – dziennik cotygodniowy”), wychodzącym od 1990 roku, który ze słownictwa objętego tabu w ramach komunikacji w przestrzeni publicznej (choć używanego w odmianach środowiskowych lub w polszczyźnie potocznej w ramach kontaktów nieoficjalnych, indywidualnych) uczynił coś w rodzaju znaku firmowego. Słownictwo tygodnika – polityczno-satyrycznego o wyrazistym profilu politycznym – stało się „przykładem agresji i wulgaryzacji języka” (Mazur, Rzeszutko 2000). Słownictwo kolokwialne i wulgarne okazuje się tu językowym sposobem walki z przeciwnikiem, deprecjonowania go, degradowania, poniżania. Wskazuje się kilka typów zabiegów na języku, stosowanych w „Nie”, które tworzą atmosferę symbolicznej agresji; nie są one specyficzne dla tego tylko pisma, tym niemniej ich konstelacja i frekwencja współtworzą profil pisma i odpowiadają wiernym czytelnikom, np. (Mazur, Rzeszutko 2000: 151 i nast.): • tworzenie derywatów w sposób odmienny niż w języku ogólnym, np. tworzenie czasowników od nazwisk i skrótów partii politycznych (kuronić) lub od neologizmów powstałych jako wynik derywacji wstecznej (komuszyć), skrótowce jako podstawy fundujące głównie w połączeniu z nietypowymi formantami o zabarwieniu pejoratywnym (BORowik), wysoka frekwencja leksemów utworzonych od nazwisk przez derywację wsteczną (Kwach, Niesioł); • szerokie zastosowanie różnego rodzaju kompozycji, np. nietypowe zestawienia dwóch wyrazów neutralnych tworzące całość nacechowaną (pan papież), modyfikacje nazwisk postaci z życia politycznego (Aleksander Pierwszy Obywatel Kwaśniewski); • modyfikacja utartych związków frazeologicznych, np. wymiana członów (tak mi dopomóż Glemp), rozszerzenie pierwotnego związku (nie dać się wpuścić w kanały ministerstwa), tworzenie nowych związków frazeologicznych (mieć wyłyżeczkowany mózg); • rozszerzenie tradycyjnej łączliwości wyrazów (np. krzyżowy plantator); • innowacje stylistyczne, np. swoista metaforyka; • zapożyczenia wewnętrzne, głównie z gwar przestępczych, gwary studenckiej, uczniowskiej oraz z polszczyzny potocznej. Leksyka „Nie” dotyczy kilku bloków tematycznych: określenia osób piastujących wysokie stanowiska państwowe, określenia działań służbowych prominentów, określenia zachowań polityków wykraczających poza obowiązki służbowe, określenia związane ze sferą Kościoła katolickiego (Mazur, Rzeszutko 2000: 157). Dziennikarze bazują na istniejącym już słownictwie kolokwialnym, tworzą też zgodnie z zasadami językowymi nowe struktury, zwłaszcza odnoszące się do polityki i Kościoła.

8.10. Odmiany językowe w prasie Prasa jest bardzo zróżnicowanym fragmentem uniwersum medialnego (Dziki 1989; Pisarek 2008: rozdz. Typologia mediów masowych), a to pozostaje w relacji ze zróżnicowaniem językowym dyskursu prasowego. Obok prasy określanej z perspektywy współczesności jako „papierowa”, „tradycyjna” funkcjonuje prasa konsumująca zmiany technologiczne, czyli prasa elektroNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

228

Małgorzata Kita

niczna, hasłowo etykietowana jako prasa w Internecie i prasa internetowa. Wyróżnia się trzy formy istnienia e-prasy: 1. ‘gazety i czasopisma istniejące wyłącznie w postaci elektronicznej, dostępne online’, 2. ‘specjalne, przygotowane do rozpowszechnienia online wydania gazet i czasopism ukazujących się także lub przede wszystkim w postaci drukowanej na papierze’, 3. ‘czasopisma udostępniane odpłatnie online w wersji identycznej z papierową’ (Pisarek (red.) 2006: 155, hasło: prasa elektroniczna). Zmiana nie dotyczy tylko postaci materialnej (jak sugerowałoby określenie papierowa), nośnika. Tu ważne jest środowisko funkcjonowania, które ma związek z materialnym i formalnym kształtem gazety, z wejściem hipertekstu w tekst prasowy. Pojawienie się e-prasy (prasy cyfrowej) rozbija związek etymologiczny leksemu prasa w rozumieniu instytucjonalnym z prasą – prasą drukarską – jako narzędziem, urządzeniem, które służyło do wytwarzania produktu nazwanego prasą. Istnieje prasa – jeśli chodzi o zasięg terytorialny – ogólnokrajowa i prasa regionalna oraz regionalistyczna (Chudziński (red.) 2007: 126), prasa lokalna (Dziki 2010a), prasa parafialna. Dla pełni obrazu dodać trzeba prasę wydawaną poza terytorium Polski, w miejscach, gdzie istnieją skupiska Polaków i Polonii; jest ona nazywana prasą emigracyjną – obecnie chyba to określenie przestaje być adekwatne dla opisu statusu Polaków w świecie. Obok prasy ogólnej ważnym segmentem pola prasowego jest prasa adresowana do określonego, wyraźnie wskazanego odbiorcy, co ma przełożenie na dobór formy językowej (głównie leksyki). Przegląd wychodzących współcześnie w Polsce tytułów prasowych pozwala stwierdzić, że oferta prasowa pod tym względem jest bardzo bogata. Uwzględniane są różne kryteria socjalne odbiorcy i różne jego potrzeby. Można więc mówić o takich segmentach, jak: prasa dla określonych grup – ze względu na płeć (prasa kobieca, prasa męska), ze względu na wiek (prasa młodzieżowa, prasa dziecięca, prasa dla seniorów), ze względu na poglądy polityczne, a także prasa wyznaniowa, prasa zakładowa, prasa specjalistyczna (np. prasa i „strony” ekonomiczne, prasa sportowa, prasa komputerowa, prasa motoryzacyjna), prasa lifestylowa, prasa zainteresowań, prasa naukowa (z wewnętrznym podziałem na periodyki dyscyplinowe, subdys­ cyplinowe), periodyki popularnonaukowe, prasa alternatywna, prasa niszowa. Bezpośrednie przełożenie typologii prasy zorientowanej na odbiorcę znaleźć można w słownikowym haśle style wypowiedzi medialnej (Pisarek (red.) 2006: 203), które są związane z dominującą dla danego tytułu prasowego, programu lub bloku programów funkcją oraz zależą od przewidywanego odbiorcy; są tu wyróżnione następujące typy stylów: • styl czasopism i audycji dla dzieci; • styl czasopism i audycji dla młodzieży; • styl prasy alternatywnej; • styl czasopism i prasy dla kobiet (z pododmianami: rozrywkowy, poradnikowy, feministyczny); • styl rozrywkowych magazynów dla mężczyzn; • style pism i audycji hobbystycznych; • styl prasy pornograficznej; • styl radykalnej prasy politycznej; • styl prasy wyznaniowej; • styl informacyjno-rozrywkowy w tabloidach, analogiczny do telewizyjnego infotainment. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

229

Osobno w tym opracowaniu traktowane są zjawiska stylowe w prasie literackiej i w programach radiowych i telewizyjnych poświęconych problematyce literatury, gdzie występują zjawiska językowe o charakterze artystycznym, oraz w prasie i programach o charakterze popularnonaukowym (terminologia konkretnych dyscyplin naukowych). Autor hasła zwraca uwagę na „odmianę stylistyczną wzorcową, wpływową i taką, gdzie występuje klarowny podział na pododmiany swoiste dla informacji, publicystyki, reportażu”, która jest obecna w „politycznie poprawnej prasie społeczno-politycznej, zwłaszcza w ogólnokrajowych, opiniotwórczych dziennikach lub tygodnikach oraz w programach niekomercyjnych, publicznych stacji radiowych i telewizyjnych”. Można się zastanawiać, czy istnieje „odmiana stylistyczna wzorcowa”, a wiara w to, że występuje ona w wymienionych miejscach (przy autorskim założeniu, iż taki wzorzec istotnie występuje), nie znajduje pełnego potwierdzenia w badaniach empirycznych dotyczących jakości językowej wypowiedzi w mediach. Pojawiła się – mająca formalną postać kolorowego magazynu – tzw. prasa klientów, wydawana przez wielkie przedsiębiorstwa handlowe, dystrybuowana bezpłatnie wśród szerokiej publiczności związanej z daną firmą lub zainteresowanej jej działalnością czy produktami (np. „Smaki Świata” sieci Bomi). Teksty w niej zamieszczane pełnią zasadniczo funkcję reklamową, marketingową, promocyjną. To forma działalności PR. Istnienie prasy klientów, zwykle bardzo wysokiej jakości technicznej, o bardzo atrakcyjnej szacie graficznej, w pewnym sensie demontuje istotę prasy – której cechą definicyjną jest funkcja informacyjna (obecność reklam w prasie nie stoi w sprzeczności z tą funkcją). Opis języka w prasie nie jest zadaniem łatwym – głównie ze względu na wielkość i zróżnicowanie obiektu badawczego. Badacz musi zatem mieć świadomość ogromu „pola dziennikarskiego”, jego wielowymiarowości, rozległości, różnorodności i dynamiczności czy „płynności” (by przywołać pojemną metaforę Z. Baumana używaną przez uczonego w opisie współczesnego świata i społeczeństwa). Należy też widzieć dyskurs medialny jako całość, której jednym z elementów/fragmentów jest dyskurs prasowy (obok dyskursu telewizyjnego, radiowego, internetowego), mający właściwości wspólne z innymi jego komponentami, ale dysponujący też swoistymi wyróżnikami wiążącymi się – podobnie jak w pozostałych przypadkach – z właściwościami medium. Musi się uwzględnić dyferencjację prasy, wielopoziomową i wieloaspektową, ale należy też opisać zjawiska homogenizacji w jej różnych przejawach. I pamiętać o konwergencji mediów, która podważa zasadność „tradycyjnego” myślenia o odrębności/specyfice dyskursów poszczególnych mediów. To, że język w prasie można charakteryzować w kategoriach „wielojęzyczności”, stanowi echo wcześniejszych poglądów na jakość stylową tekstów publicystycznych i dziennikarskich, którą nazywano heterogenicznością stylu publicystycznego (Kurkowska, Skorupka 2001: 287–288), rozumiejąc przez to możliwość używania środków stylowych typowych dla innych stylów (funkcjonalnych). Autorzy Stylistyki polskiej (pierwsze wydanie 1959) za właściwości specyficzne stylu dziennikarskiego uważają „używanie wszelkiego rodzaju skrótów” i „skłonność do utartych formuł i szablonów stylistycznych”; M. Wojtak wskazuje pewną właściwość paradoksalną – w odniesieniu do stylu gatunków prasowych – którą nazywa prowokacyjnie „nieszablonową szablonowością”: „Tak nazwaną cechę wiążę z niską frekwencją wypowiedzi, które są realizacją kanonicznych wariantów wzorca” (Wojtak 2005e: 151). Jako natomiast właściwości wspólne z np. stylem potocznym traktowane jest używanie idiomów, Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

230

Małgorzata Kita

ekspresywizmów, skłonność do konkretnych metafor, skrótowość na poziomie słowotwórczym oraz składniowym, co ma sprzyjać ekonomii wypowiedzi. Podobnie widzi to medioznawca: Język w mediach jest heterogeniczny – korzysta z wszystkich odmian i stylów językowych. Zgodzić się jednak należy, że dziennikarstwo prasowe wykształciło swoiste sposoby posługiwania się językiem i budowania wypowiedzi, które przejęło następnie dziennikarstwo radiowe i telewizyjne, dostosowując je do specyfiki obu mediów. (...) W porównaniu z tekstami prasowymi wiadomości radiowe i telewizyjne są krótsze, przeznaczone do słuchania, a nie czytania, łączą też tekst z obrazem. Przejście z trybu pisanego na tryb oralny wymaga daleko idącej modyfikacji języka przekazu (Mrozowski 2001: 309).

Do rejestru określeń dyskursu/języka w mediach dodać trzeba: otwartość, czyli gotowość przyjmowania... wszystkiego, co oferuje potencjał języka. Pozwala ona mówić o absorpcyjnym charakterze tego dyskursu, który jest „otwarty wielokierunkowo na inne dyskursy i dyskursy owe wchłania, czyniąc je przedmiotem prezentacji, a więc także źródłem tematyki, form przekazu i językowych środków” (Wojtak 2010d: 21). Otwartość konotuje też inną właściwość: zmienność; przyjmowanie i absorbowanie różnych składników oznacza zgodę i gotowość na zmiany samego dyskursu wchłaniającego, ten bowiem – jako całość – w jakimś stopniu zależny jest od składników przyjmowanych. W najnowszym opracowaniu języka w prasie M. Wojtak (Wojtak 2010d) proponuje dla opisu języka prasy metaforę mozaiki głosów. Sama autorka wskazuje takie „głosy” (to tytuły rozdziałów, od 3. do 10.):   3. Głosy i odgłosy codzienności;   4. Głosy egzotyczne – gdy można i trzeba zastosować gwarę;   5. Głosy środowiskowe i głosy środowiska, czyli egzotyzacja komunikatów prasowych za pośrednictwem socjolektów;   6. Głosy egzotyczne – gdy trzeba posłużyć się barbaryzmem;   7. Głosy prześmiewców;   8. Głosy językowych wynalazców;   9. Głosy indywidualistów; 10. W pogoni za rzeczywistością – o głosach wypełniających różnorodne luki komunikacyjne. Pomysł, by język prasy ukazać jako mozaikę głosów (czyli „ukształtowane pod względem pragmatycznym (a więc co do celów komunikacyjnych) oraz językowym (stylistycznym) wypowiedzi (lub ich fragmenty, a także zbiory) publikowane w prasie tradycyjnej, współtworzące polimorficzność jej przekazu” (Wojtak 2010d: 9)) – przez pryzmat zjawisk językowych: socjolektów, dialektów, idiolektów, z uwzględnieniem takich kategorii semantycznych i formalnych, jak kolokwializmy, dialektyzmy i regionalizmy, barbaryzmy, egzonimy, neologizmy, z opisem gier i eksperymentów językowych, przejawów intertekstualności – pozwala spojrzeć na język prasy jako efekt działań podmiotowych, gdzie ujawniają się potrzeby nadawców medialnych, ich świadomość i kompetencja językowa, także wrażliwość językowa, ich intencje, postawy aksjologiczne – krótko mówiąc: odtwarzanie rzeczywistości, ale i jej kreowanie, orientacja na odbiorcę i oddziaływanie na niego, także przejawianie się indywidualizmu (tu: głównie językowego) podmiotu tekstotwórczego. „Działając Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

231

słowami”, podmioty tworzą – ze względu na czytelnika – swoje teksty prasowe, komponujące się w strukturę, na którą można spojrzeć całościowo – jako na prasę – lub ją fragmentaryzując: na poszczególne tytuły, numery, tekstowe produkty aktywności dziennikarskiej – w zależności od perspektywy oglądu badawczego. Język prasy jako mozaika to kolejne już metaforyczne ujęcie idei wielości „języków” pojawiające się w lingwistycznym dyskursie naukowym dotyczącym pola medialnego (wcześniej była już mowa o metaforze tygla medialnego). W refleksji nad językowymi aspektami mediów pojawiały się też, korespondujące z takim ujęciem medialnego miksu, metafory patchworku i kolażu: „Pojęcie kolażu, jeśli się nie mylę, nie było dotychczas stosowane w opisach tekstów prasowych. Tymczasem może służyć jako klucz interpretacyjny, otwierający wybrane komnaty publicystycznych labiryntów” (Wojtak 2003a: 12). Homogenizację językową w prasie/mediach – pogląd artykułowany w opracowaniach o bardzo wysokim stopniu uogólnienia, syntetyzujących (Bajerowa 2003) – dostrzega się z kolei w zjawisku infotainment – M. Wojtak mówi tu o dominującej obecnie w prasie poetyce oksymoronu (Wojtak 2010d: 19). Przyjmując jako podstawę mapę odmian językowych, jaką w latach 90. ubiegłego wieku przedstawił A. Wilkoń (1987) (lata 90. to data graniczna naszego opracowania), z pełną też świadomością jej niepełnej adekwatności wobec opisu sytuacji socjolingwistycznej XXI wieku, odnotujmy prace językoznawcze opisujące odmiany języka w prasie: • gwary ludowe, np. Wyderka 1990; Wojtak 2008a, 2010d, 2010e; • odmiany funkcjonalne, np. Lizisowa 2009; Wojtak 2010d; • język artystyczny, np. Bogołębska 2006a, 2006b; Dunin 2006; Wolny-Zmorzyński, Furman, Snopek (red.) 2011; Furman 2011; Hopfinger 2011; Kawka 2011; • język naukowy, np. Starzec 2002a, 2002b, 2006; Lizisowa 2009; Starzec 2009; • język kulturalny, np. Tarsa 1995; Chlebda 2005; • język potoczny (neutralny, nacechowany), np. Frankowski 1977; Gołuch 1999; Kita 1991, 1993; Litwin 1995b; Lubaś 2000; Mazur, Rzeszutko 2000; MosiołekKłosińska 2000; Ożóg 2001; Święcicka 2002; Wojtak 2002b; Lubaś 2003; Biernacka-Ligięza 2005; Witosz 2006; Ostromęcka-Frączak 2007; Wojtak 2007a; Szewczyk 2009; Wojtak 2010d; • odmiany regionalne, np. Mędelska 2000, 2001, 2004; Skudrzyk, Urban 2010; • socjolekty, np. Kajtoch 1999a; Kajtoch, Kołodziej, Płaneta 2000; Wojtak 2000a, 2000b; Rzeszutek 2002b; Kula 2004; Wojtak 2005d; Karwatowska 2006a, 2006b; Kajtoch 2008; Wasilewski, Jawłowski 2009; Grochala 2010b; Wojtak 2010d; • biolekty, np. Lizak 1999; Łobos 2003; • idiolekty, np. Znamierowski 1992; Jochemczyk 1997; Litwin 1999; Sobczak-Gieraga 1999b; Pluskota 2000; Litwin 2002; Wojtak 2002a; Nowacka 2004; Piechota 2006; Szydłowska 2006; Worsowicz 2005, 2006a; Zygmanowska 2008; Wojtak 2009a; Bogołębska 2010b. W analitycznych opracowaniach języka w mediach mocno akcentuje się ekspansję w nich potoczności. Kolokwialność – tak na poziomie semantycznym, tematycznym, jak leksykalnym, a nawet fonetycznym – staje się wartością dominującą w obrębie kultury współczesnej. Język potoczny to już nie tylko „pierwszy język człowieka”, o ściśle wyznaczonym, a właściwie ograniczonym zasięgu użycia, lecz język przesuNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

232

Małgorzata Kita

wający się ku centrum mapy dyferencjacji językowej. Przenikanie się prywatności i publiczności, jako właściwość kultury, staje się wyznacznikiem języka w mediach, a Internet przedefiniowuje pojęcie prywatności, czyniąc z niej kategorię nadrzędną dla społeczeństwa indywidualistów. Język potoczny, jako ten sposób funkcjonowania języka, który jest najbardziej prywatny i jednostkowy, w którym przymusy świata dyskursu są relatywnie słabe, staje się kodem o wielkim potencjale atrakcyjności. Kolokwializacja języka w mediach wzmocniona jest postępującą interaktywnością mediów. Jest ona udziałem tyleż profesjonalnych uczestników tworzących dyskurs medialny, co i tej kategorii jego uczestników, których dotychczas określano jako odbiorców medialnych (przypisując im właściwość bierności komunikacyjnej). Ci – bierni odbiorcy, konsumenci – zaczynają odgrywać rolę aktywną, kreacyjną. Ich autorski udział w przestrzeni mediów wzmacnia – synergicznie – udział potoczności w wypowiedziach. W dzisiejszych mediach „szary człowiek”/człowiek z sąsiedztwa (już nie tylko jako bohater reportażu lub programu interwencyjnego, ale także jako autor) i celebryta, gwiazda, ekspert koegzystują na tych samych prawach. I mówią, posługując się „swoimi” językami: potocznym i idiolektem.

8.11. Tabloidy i tabloidyzacja prasy Na przełomie wieków XX i XXI w Polsce pojawiły się gazety, które nazwano z angielska tabloidami (w 1999 roku pojawił się pierwszy polski tabloid „Super Express”; zob. Lisowska-Magdziarz 2008; Fras 2010; Szynol 2010; także Patora 2012). I od razu określenie to okazało się dwuznaczne (Bugajski 2010; Skowronek 2010): odnosiło się do parametru technicznego pisma, czyli jego formatu edycyjnego (ok. 40 cm na ok. 27 cm) – dogodnego dla czytelnika, możliwego do rozłożenia i lektury w środkach komunikacji – jak również do semantyki zawartości pisma i formy graficznej komunikatu: dominują treści sensacyjne, teksty językowe niewielkich rozmiarów sąsiadują z dużą liczbą fotografii, nad artykułami dominują wielkie nagłówki. Atrakcyjna szata graficzna, lekka i plotkarska forma narracji dziennikarskiej, polityka „w pigułce” miały dawać czytelnikowi poczucie przyjemności i satysfakcji z kontaktu z dziennikiem. Narracja tabloidu to czyjś osobisty, niekoniecznie identyfikowany, choć zawsze personalnie przeżywany punkt widzenia, uwaga skierowana na sensacyjność, sferę życia sław polityki i show businessu (niedostępną przeciętnemu konsumentowi tabloidu), jak też skupienie na dramatyzmie życia – przedstawienie, które realizowane jest jako pewna angażująca emocjonalnie potencjalność spełnienia w bycie czytelnika lub widza (Dziadzia 2006).

Prasa tabloidowa mówiła językiem codziennym, „naszym” – czyli każdego z nas, zwykłych czytelników, i przedstawiała „nasz” punkt widzenia, reprezentowała „nas” i „nasze” doświadczenie. Ta bliskość w stosunku do świata czytelnika uwierzytelniała ten typ gazet, które zaczęły już w latach 90. zyskiwać coraz większe zaufanie ze strony odbiorców (Bugajski 2010). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

233

Zauważyć jednak trzeba, że kryterium formatu bywa zawodne: „Gazeta Wyborcza” mająca format tabloidu należy do prasy opinii, z kolei wielkoformatowy niemiecki „Bild” jest typowym tabloidem pod względem sposobu prezentowania treści. W. Godzic wskazuje relatywność określeń wartościujących pisma: Nie ma linii podziału między głupimi tabloidami, które żerują na naszej łatwowierności, a poważnymi gazetami opinii, bo tym także zdarza się pisywać rozmaite głupstwa. Linia nie jest taka jasna i klarowna. Wszystko się powoli tabloidyzuje – gonimy za sensacją, sęk w tym, żeby wykorzystać tę umiejętność, jaką mają tabloidy – nawiązywania emocjonalnej łączności z czytelnikiem. Apele, tytuły, jakimi krzyczą, owszem, są prymitywne, ale to działa („Fakt” do zamknięcia?, www.fronda.pl).

Genezę prasy tabloidowej tak opisuje J. Wasilewski: Gazety te powstały w momencie, w którym miasta napełniły się masami robotników. Żywiły ciekawość tych ludzi wiadomościami, którym od wieków nadstawiali ucha ludzie na wsi – stając się zogromniałą pieśnią dziadowską. Wędrujący dziad w zamian za miskę strawy czynił z ludzi gapiów: miał ich zaciekawić, zadziwować, przerazić strasznym wypadkiem, odmalować słowami tak, jakby przy tym byli. Ale też – jeśli miałby dostać ową miskę strawy – musiał powiedzieć im, że są w porządku. Że ich orbis interior jest dobry i bezpieczny, a orbis exterior zły i zdradliwy. Opowiadał historyjki o wielkich, ich zdradach i kłótniach – co w treści było taką sama plotką, którą uprawiali na co dzień we własnej wsi, pastwiąc się nad sąsiadami – tyle, że odpowiednio wyolbrzymione. Dziad był chodzącym tabloidem. Jeśli żywiło się go za plotkę, za rozrywkowe przecież, nie edukacyjne wieści ze świata, dlaczego coś, co zastąpiło instytucję dziada, nie miałoby znaleźć ich przychylności? (Wasilewski 2012).

Dla prasy o takiej proweniencji i tak wyznaczonym targecie polszczyzna stworzyła nazwy wartościujące negatywnie: bulwarówka, brukowiec, rewolwerówka, revolverblatt. Nowy wyraz, który pojawił się na przełomie wieków XX i XXI, jest obiektywny, choć niejednoznaczny (zob. Skowronek 2010). Polski tabloid ma swoich poprzedników w polu prasowym w popularnych w dwudziestoleciu międzywojennym „czerwoniakach” („prasa czerwona” – od używanej w nagłówkach dla przyciągnięcia uwagi czytelnika czerwonej farby drukarskiej, prasa bulwarowa, brukowiec). Tabloidy w momencie powstawania miały jako tło gazety typu broadsheet, adresowane do urzędników, biznesmenów (zwanych wówczas aferzystami, tak określa się Stach Połaniecki w powieści Henryka Sienkiewicza Rodzina Połanieckich z 1894 roku), o formacie dwa razy większym, mieszczące się na biurku. Tabloid kusił/uwodził czytelnika nie tylko poręcznym formatem, treścią i formą komunikatu, ale też takimi atrakcjami, jak prosta krzyżówka, konkurs (typu zdrapka), w którym można wygrać cenne nagrody, oraz komiks i fotografia seksownej kobiety. Oba typy prasy – różniące się zawartością i formą – różnią się pod względem celów publikacji: Ze swoją misją informacyjną gazety poważne sytuują się na pozycjach encyklopedii dnia dzisiejszego. Celem jest ustalenie rzekomo obiektywnej agendy ważności i poinformowanie o niej społeczeństwa. Główną wartością jest dla nich prawda racjonalna – starają się więc obiektywizować przekaz za pomocą metody wytwarzającej tzw. rzetelność dziennikarską: informacje mają być potwierdzone w co najmniej dwóch

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

234

Małgorzata Kita

źródłach, głos oddany obu stronom sporu itd. Natomiast dla gazet popularnych oddawanie głosu wrogom byłoby pozbawione sensu, bo zaburzałoby porządek świata. Zżyma się liberał, dla którego taki tekst w gazecie jest nierzetelny – ale przecież nie o rzetelność tu chodzi, tak jak w plotce, tylko o to, by budować wspólnotę wartości. To budowanie słuszności dla klasowego MY, bo misją gazet popularnych jest wytwarzanie słuszności po naszej stronie. To misja wspólnotowa. Tak więc nawet jeśli informacja jest niedokładna, to przecież nie ma różnicy, czy ktoś zabił matkę czy babkę – istotne, że taki (a nie ten konkretnie) człowiek jest zły. A my, którzy to potępiamy, na co dzień nie robimy tego, co ta bestia – a więc jesteśmy dobrzy. Gazeta jest ulicą, która się oburza, że wśród nich mieszka „zły” – a oburzenie to pozwala się od niego odciąć. Prawda racjonalna nie ma tu nic do czynienia – liczy się prawda emocji. A ponieważ tabloid jest głosem ulicy, a nie agory, i jest widowiskiem, a nie abstrakcyjną dywagacją – ponowne potwierdzenie wyznawanych przez nas norm wymaga napiętnowania czarnej owcy; wymaga zbiegowiska i ukamienowania – dlatego w tabloidach tak często się pojawia fraza: to jest zbir, to jest morderca, to jest pedofil – bo wtedy bardziej stajemy się gapiami w cyrku, którzy tacy źli nie są. Gazeta poważna nam to uniemożliwia. A tabloid? Każdy, kto był na meczu i kibicował swojej drużynie, wie, jakie to wspaniałe uczucie, kiedy nasza drużyna „dobrych” strzela gola przeciwnikom (Wasilewski 2012; zob. też Pleszczyński 2010).

Charakterystyczną, powtarzalną właściwością dyskursu tabloidowego jest budowanie przeciwstawienia my (orbis interior) – oni (orbis exterior), w którym my oznacza „normalni ludzie” będący ofiarami, bezbronnymi i bezradnymi: dzieci, emeryci, chorzy itp., a oni stanowią grupę opresyjną, elementy bezdusznego systemu (urzędy, urzędnicy, aparat biurokratyczny itp.). Widać to już w „krzyczących” nagłówkach, które przypadki grupowej opresji i wyzysku grupowego opisują w opozycji: my = zwykli ludzie w opresji/biedni, którym przeciwstawieni są oni = wyzyskująca, nieludzka władza, bogaci. Swoją funkcję tabloid pojmuje jako bycie reprezentantem ludzi poddawanych opresji: Tabloid wpisuje się w tę rolę, tworząc klasyczny trójkąt dramatyczny: Zwykły człowiek jest ofiarą, polityk bądź urzędnik jest prześladowcą, tabloid jest wybawicielem, który walczy o zwykłego człowieka i wyrywa go z urzędniczej paszczy, bądź płacze po nim rzewnie i pochyla się nad jego losem, bądź oburza się z powodu złamania jego norm etycznych (Wasilewski 2012).

Obok powstawania nowym pism charakteryzowanych jako tabloidy (Szynol 2010), obok przenoszenia aspektu formalnego, metod pozyskiwania informacji, retoryki tabloidowej do innych pism (Bauer 2010c), ważnym zjawiskiem kulturowym jest tabloidyzacja mediów, a szerzej: tabloidyzacja kultury (Biniewicz 2010; Hajduk-Nijakowska 2010). Prasa koncentrująca uwagę swoją i czytelnika na rzeczywistości traktowanej jako sensacja istnieje od dawna i cieszy się znacznym zainteresowaniem odbiorców (Stępnik, Gabryś (red.) 2010). Jej atrakcyjność wspiera tendencję do rozszerzania jej zasięgu – co dokonuje się poprzez treść, język, layout, format czy danie prymatu sprzedaży ponad ideologię (tradycyjnie manifestowaną poprzez przywiązanie do określonych norm i wartości). Proces tabloidyzowania dotyczy zarówno prasy, telewizji czy Internetu – działa tu proces konwergencji mediów. Zjawisko to ma już swą historię, jednakże dobitnie dało

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

235

o sobie znać w drugiej połowie lat 90. XX wieku, kiedy to na równi z tabloidami nieomal wszystkie poważne media postawiły ponad problemami gospodarki, polityki czy bezpieczeństwa narodowego sprawę rozsuniętego rozporka ówczesnego prezydenta USA Billa Clintona (Dziadzia 2006).

Tabloidyzacja mediów (Lisowska-Magdziarz 2008) wpisuje się w ideologię codzienności, z prymatem zainteresowania „normalnym człowiekiem” na równi z celebrytą sensu largo, z biegunowym widzeniem świata i jednoznacznym jego wartościowaniem, z emocjonalizacją dyskursu, z tendencją do hiperbolizacji, kolokwializacją na poziomie leksykalnym. Kto czyta tabloidy? (Dziadzia 2006; Lisowska-Magdziarz 2008). Pytanie chyba trzeba zmodyfikować: kto się przyznaje do lektury takiego pisma? Konsument tabloidu to typowa egzemplifikacja pasywnej roli odbiorcy komunikowania masowego. Zmaksymalizowana przystępność zawartości wyklucza potrzebę aktów gry czy opozycyjnego dekodowania przyswajanych treści. Drugorzędność obiektywności przesłonięta jest tu poprzez symulację rzeczywistości, jak i samego, przystającego na taką konwencję odbiorcy. W konwencji tej widz postrzega się jako świadomego uczestnika aktu komunikacyjnego, ten sam widz w oczach nadawcy jest konsumentem – klientem medialnego fast foodu (Dziadzia 2006).

Przekładając to na liczby: konsumentów tych są setki tysięcy; lider rankingu sprzedaży w 2011 roku to dziennik „Fakt”, w październiku tego roku średnia sprzedaż ogółem tego dziennika wyniosła 366 017 egz., co oznacza spadek o 10,92 proc. w stosunku do analogicznego miesiąca ubiegłego roku – wynika z najnowszych danych Związku Kontroli Dystrybucji Prasy. Na miejscu drugim uplasowała się „Gazeta Wyborcza” (...) z wynikiem wynoszącym 260 451 egz., po spadku o 13,88 proc., największym w zestawieniu. Trzecią lokatę zajął „Super Express” (...) ze średnią sprzedażą ogółem na poziomie 171 198 egz., czyli mniejszą o 11,6 proc. niż rok wcześniej. Tuż za podium pozostaje „Rzeczpospolita” (...), której sprzedaż ogółem zmniejszyła się w październiku br. o 11,52 proc. i wyniosła 98 593 egz. (Wirtualnemedia.pl, gieldamediowa.pl/newsy/644-sprzedaz-dziennikow-ogolnopolskich).

Dane rynkowe dowodzą, że prasa tabloidowa notuje wyższą dynamikę sprzedaży niż dzienniki opinii.

8.12. Ideologie W badaniach dyskursu ideologia rozumiana jest na dwa sposoby – opisowy, zbliżony do pojęcia wartości (pojęć, norm, przekonań, wierzeń, zasad współżycia społecznego), oraz krytyczny, wskazujący wykorzystywanie dominujących (lokalnie bądź globalnie) ideologii jako narzędzia w walce o władzę symboliczną (zob. m.in. Foucault 2002; Fairclough, Duszak 2008; Witosz 2009). Tu przyjmujemy określenie jej istoty dokonane przez A. Awdiejewa: ideologia to „zbiór względnie trwałych Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

236

Małgorzata Kita

odniesień do uogólnionych sądów aksjologicznych, uznawanych za słuszne przez określoną grupę społeczną i wykorzystywanych w dyskursie o tematyce społeczno-politycznej” (Awdiejew 2008: 67). Wykorzystujemy też rozumienie ideologii K. i B. Skowronków: Ideologia to społeczne systemy przekonań oraz zbiory przeświadczeń i wyobrażeń na temat rzeczywistości, które bywają wykorzystywane w praktykach komunikacyjnych do tworzenia jednostkowych i ponadjednostkowych modeli rozumienia świata (Skowronek, Skowronek 2009: 314).

Prasa jest przestrzenią dyskursywną, w której artykułowane są zwłaszcza: ideologia transparentności, ideologie polityczne, ideologia codzienności, ideologia indywidualizmu, ideologia konsumpcjonizmu i ideologia zabawy. 8.12.1. Ideologia transparencji Tu dostrzegalne są dwa nurty: jeden określimy hasłowo jako „wszystko na sprzedaż”, obecny zwłaszcza w prasie kolorowej, drugi natomiast stanowi dziennikarstwo śledcze. Zjawisko, które potraktować można jako ujawniającą się w mediach erozję prywatności (zob. Pułka 2010), umieszczamy w ramach jednego z trendów postmodernistycznej kultury popularnej nazywanego kulturą transparencji (Krajewski 2003; zob. też Kamińska (red.) 2008). Jego istotą jest czynienie rzeczywistości przezroczystą. M. Krajewski tak go charakteryzuje: Za jego sprawą [trendu w obrębie kultury masowej nazywanego kulturą transparencji – M.K.] coraz większa liczba sfer społecznego i indywidualnego życia staje się nie tylko doskonale widoczna, ale również dostępna jako przedmiot doświadczenia. Kultura transparencji, i na tym opiera się przede wszystkim jej funkcjonowanie, eliminuje więc kulturalne, społeczne, obyczajowe i fizyczne bariery, które tradycyjnie zakreślały pole percepcji i zakres zjawisk, których mogliśmy doświadczać. Tym samym pozwala ona jednostkom uczestniczyć, najczęściej na prawach widza, w tych zdarzeniach, których istnienia nawet nie zakładały lub które były dla nich niedostępne. Jej działanie nie kończy się jednak najczęściej na prezentacji tego, co dotąd niewidoczne, zasłonięte, zakazane czy oddalone, ale polega także na czynieniu tego, co w ten sposób odsłanianie, zrozumiałym, czytelnym, jasnym co do zasad i konsekwencji. Ponieważ kultura transparencji działa na dwóch poziomach: percepcyjnym i poznawczym, tym samym definiuje się ona sama jako kompletne i doskonałe narzędzie doświadczania rzeczywistości: pozwala ją zarówno zobaczyć, jak zrozumieć (Krajewski 2003: 166).

Równolegle do koncepcji transparentności funkcjonuje propozycja B. McNaira, socjologa mediów, który używa określenia „kultura obnażania”, objaśniając je następująco: Pod nazwą „kultura obnażania” rozumiem medialną dostępność seksu, nagości na pokaz i ekshibicjonizmu, których obfitość rzucała się w oczy w społeczeństwach kapitalistycznych końca dwudziestego wieku i które nadal, już w wieku dwudziestym pierwszym, stanowią jedną z najbardziej widocznych i kontrowersyjnych cech. W tym kontekście obnażanie ma znaczenie zarówno dosłowne, jak i metaforyczne,

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

237

obejmując szeroki wachlarz tekstów i przedstawień od pornografii, przez seksualnie nacechowaną sztukę ciała, filmy dokumentalne o striptizerkach i striptizerach oraz telewizyjne wyznania podczas telewizyjnych programów typu talk-show (McNair 2004: 5).

Do eksploatacji problematyki osobistej/prywatnej/intymnej w duchu kultury transparencji czy metaforycznie rozumianej kultury obnażania znakomicie nadaje się wywiad (jako gatunek prasowy/medialny). Daje osobie, z którą jest przeprowadzany, możliwość mówienia o sobie, powiedzenia – w pierwszej osobie – o swoim życiu prywatnym, intymnym. Dla czytelnika słowa przytaczane w trybie mowy niezależnej są bardziej wiarygodne niż relacjonowane w mowie zależnej, w sylwetce danej osoby. Rodzi się jednak pytanie, czy eksploatowanie prywatności osoby publicznej – przez którąkolwiek stronę interakcji, wywiadu – jest etyczne, nieograniczone, czy w życiu medialnym istnieją jeszcze sfery zastrzeżone, chronione przed upublicznianiem? Czy działa bezwzględna zasada „wszystko na sprzedaż”? Opinie czytelników nie są jednoznaczne. Nie tylko wywiady – forma chętnie eksploatowana przez prasę, zarówno opiniotwórczą (jako wywiady o sprawie), jak i ciążące ku inforozrywce wywiady w pismach kolorowych z osobami ważnymi, ciekawymi, „na topie” – penetrują sferę prywatności. Jest ona domeną prasy tabloidowej, która na potrzeby czytelnika odkrywać chce najgłębsze pokłady prywatności – i sław, i „zwykłych ludzi”, by dać mu możliwość dotarcia – za jej pośrednictwem – do świata dla niego niedostępnego: bo zaludnionego przez sławnych, pięknych i bogatych lub skrywanego przez jego sąsiada. Unieważniając zasadność słów L. Wittgensteina: „o czym się nie mówi, o tym się milczy”, tym samym przyczyniają się do redefinicji kulturowej kategorii tabu i sfer jego oddziaływania, dokonują też społecznej erozji wstydu (o tabu w mediach zob. Szatrawska 2010). Uzasadniając swe publikacje prawem do wolności słowa i zasadą transparentności, dziennikarstwo tabloidowe staje czasem w kolizji z prawem jednostki do ochrony prywatności. Zainteresowanie prasy jednostką, wszystkim, co jej dotyczy, każdym aspektem jej życia, tym, co jest „naturalne”, dało asumpt do odważnego (choć dyskusyjnego) zestawienia zwłaszcza prasy tabloidowej z naturalizmem jako kierunkiem literackim: Współczesna prasa, przede wszystkim tabloidowa, podejmuje tematy, które naturalizm na stałe wprowadził do literatury, jak wizja świata, w której człowiek dąży przede wszystkim do zaspokojenia swoich potrzeb biologicznych – instynktu samozachowawczego, głodu i popędu seksualnego, oraz problematyka społeczna – naturaliści odwoływali się w niej do dziedziczenia np. biedy i determinującego jednostkę wpływu środowiska społecznego. Dzisiejsze tytuły są więc także zainteresowane losem tzw. „zwykłego człowieka” – reprezentanta proletariatu, ubogiego rolnika, bezrobotnego, samotnej matki, jak również inwigilacją, a następnie relacją dramatycznych historii, czy też pornografizacją prozy, brutalizacją i wulgaryzacją leksyki, a nawet (...) turpizmem – rozumianym jako swoisty kult brzydoty, czyli zainteresowanie wszelkimi „barwnymi” i wykonanymi w dużym «zbliżeniu» opisami i wizualizacjami śmierci, takimi jak historie i fotografie ofiar zamachów terrorystycznych, wojen, ukazywanie cierpienia ludności cywilnej, szczególnie kobiet i dzieci (Białek-Szwed 2011: 154–155).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

238

Małgorzata Kita

Ten „zwrot naturalistyczny” przekłada się na obecność w prasie relacji dotyczących wydarzeń dramatycznych, obrazów destrukcji i agresji, tekstów zajmujących się bohaterami naznaczonymi piętnem niepowodzenia, prezentujących specyficzną (stereotypową i tradycyjną) wizję kobiety i kobiecości. Tłumaczy też fascynację fizjologią i anatomią człowieka (Białek-Szwed 2011). Skala zjawiska upubliczniania tego, co wcześniejsze przymusy kulturowe nakazywały traktować jako „to, o czym się nie mówi” – w ogóle lub w wyznaczonych zakresach tematycznych i skorelowanych z nimi kategoriach społecznych (socjolingwistycznych) – uprawnia do podjęcia na nowo problemu prywatności w wymiarze językowym. Jest on także problemem natury etycznej rozważanym przez medioznawców. Ma też wymiar prawny. Jako przykład wymienić można dyskusję, jaką wywołało opublikowanie przez „Gazetę Wyborczą” i „Super Express” z 17 lutego 2004 roku artykułów o wykryciu u X-a wirusa HIV, zob. m.in.: T. Jastrzębowski, Sprawa na trzy litery, „Press” 2004, nr 3. Dyskusyjne jest także pisanie o chorobie osoby publicznej – zwłaszcza bez jej zgody, zob. artykuł: M. Majewska, Taktyka redakcji, „Press” 2004, nr 7, czy publikowanie zdjęć osób nieżyjących, zob. dyskusję nad opublikowaniem w prasie polskiej zdjęć zabitego w Iraku dziennikarza, jaka przetoczyła się w maju 2004 roku. Skonstruowany w latach 90. XX wieku przez A. Dąbrowską rejestr tematów objętych nowoczesnym tabu wymaga rewizji. Kultura transparencji sprawia, że zasadna staje się dyskusja nad tym, czy istnieją jeszcze jakieś tematyczne sfery zakazu. O. Białek-Szwed odpowiada: Z przeprowadzonej kwerendy prasoznawczej wynika (...), że we współczesnej prasie tabloidowej oraz w wydawnictwach typowo rozrywkowych, skierowanych do kobiet, młodzieży i mężczyzn, prawie nie ma już intymności. Ostały się jedynie resztki dawnego tabu, za które uchodzi (...) wydalanie (Białek-Szwed 2011: 158).

Według B. McNaira, powstanie kultury obnażania jest możliwe, skoro istnieje publiczność, której członkowie czerpią przyjemność i satysfakcję z podglądania czy zwierzeń innych osób, oraz uczestnicy-wykonawcy, gotowi zaspokoić te potrzeby (zob. też Bielik-Robson 2000; Białek-Szwed 2010). Towarzyszy jej społeczna akceptacja wobec nagości i spektaklu łączącego nagość z zabawą – striptizu. Pojawiła się swoista „moda na obnażanie się” – tyleż dosłowne, fizyczne, co symboliczne, przejawiające się w medialnych zwierzeniach, spowiedziach, coming out – to zachowania komunikacyjne, które tworzą tzw. kulturę zwierzeń. Jedna z tendencji kultury obnażania polega na modzie na nagość ludzi sławnych, zgodzie na seksualne uprzedmiotowienie, ale też na przedstawianie „zwykłości”. Transparencja – jako metafora – dostarcza narzędzia interpretacji życia społecznego, a to dlatego, że używając jej, możemy, między innymi, określić stopień jego demokratyzacji i zakres wolności przysługujący jednostkom, a także wskazać na źródła ograniczające oba zjawiska. Jej stosowanie pozwala też dokładniej przyjrzeć się mechanizmom sprawowania władzy (...) (Krajewski 2003: 202).

Metafora dziennikarstwa jako stróżującego psa przybiera postać dziennikarstwa śledczego: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

239

Kiedy matka mówi „kocham cię”, sprawdź to. To stare motto dziennikarzy śledczych jest nie tylko dowcipnym grepsem. Jedynie sprawdzając wszystko po dwa razy, unikniesz wejścia na jakąś minę, puszczenia niesprawdzonej, nierzetelnej informacji. A i tak nie zawsze się uda (Kittel 2010: 110).

Badania nad dziennikarstwem śledczym organizuje środowisko naukowe Uniwersytetu Łódzkiego (zob. Palczewski, Worsowicz (red.) 2006, 2009, 2010; zob. też Spark 2007). Ikoną dziennikarstwa śledczego jest bohater bestsellerowego cyklu S. Larssona Millenium (Lisowska-Magdziarz 2011). 8.12.2. Ideologie polityczne Ze względu na wyznawaną ideologię prasę można podzielić na: konserwatywną, liberalną, socjalistyczną, katolicką itd. Prasa na kilka sposobów wprowadza politykę w swoje pole. Partie polityczne (lub organizacje parapolityczne) mogą być wydawcami gazet – mamy wówczas do czynienia z prasą partyjną par excellence, wyrażającą przekonania i ideologię danej partii. Mimo mitu obiektywności dziennikarskiej – jako zasady dziennikarstwa politycznego – redakcje czy poszczególni dziennikarze ujawniają eksplicytnie lub nieeksplicytnie swoje poglądy czy sympatie polityczne w tekstach informacyjnych bądź reprezentujących gatunki publicystyczne. Na łamach prasy głos zabierają sami politycy, wypowiadając się na tematy polityczne lub udzielając wywiadów zorientowanych na ukazanie osobowości polityka. Ponieważ dyskurs polityki jest przedmiotem oddzielnego studium I. KamińskiejSzmaj Komunikacja polityczna – język, styl, dyskurs, tu tylko odnotujemy teksty poświęcone problematyce politycznej w prasie, akcentujące problematykę ideologiczną: Kamińska-Szmaj 1994; Łobodzińska 1994; Nowak, Siwiec 1994; Kamińska-Szmaj 2001; Nowak 2002; Kamińska-Szmaj 2002; Mielczarek 2003; Kloch 2004; Bralczyk, Wasilewski 2008; Kępa-Figura 2008; Kisiel 2009; Małyska 2009; Szymoniak 2009. 8.12.3. Ideologia codzienności Naukowe konteksty dla opisu ideologii codzienności wyznaczają: • nurty i orientacje lingwistyczne zorientowane na użycie języka, zwłaszcza potocznego i prywatnego; • socjologia jako dziedzina wiedzy o społeczeństwie – zwłaszcza teorie odnoszące się do współczesnego społeczeństwa. Tu wydzieliła się subdyscyplina zwana socjologią codzienności (zob. Sztompka, Bogunia-Borowska (red.) 2008). Znajdziemy tam określenie istoty codzienności: Po pierwsze, życie codzienne to zawsze życie z innymi, w obecności innych. (...) Po drugie, życie codzienne to zdarzenia powtarzalne, a niekiedy wręcz cykliczne, rytmiczne, rutynowe – dzień w dzień, tydzień w tydzień, miesiąc w miesiąc, rok w rok. (...) Po trzecie, życie codzienne często przybiera formy rytualne, udramatyzowane, wykonywane według pewnego wpojonego i bezrefleksyjnie realizowanego scenariusza. (...) Po czwarte, życie codzienne angażuje naszą cielesność, wyposażenie biologiczne ze wszystkimi jego ograniczeniami, słabościami i ułomnościami, ale także

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

240

Małgorzata Kita

całym potencjałem, siłami i możliwościami. W życiu codziennym manifestujemy także rozmaite emocje. Po piąte, życie codzienne jest zlokalizowane w przestrzeni, toczy się w określonych miejscach – w domu, na ulicy, w kościele – i ta lokalizacja decyduje o jego treści i charakterze. Po szóste, epizody życia codziennego mają pewną trwałość, ramy czasowe – krótsze lub dłuższe. (...) Po siódme, życie codzienne ma często charakter bezrefleksyjny, niemal automatyczny. (...) po ósme, codzienność cechuje często spontaniczność. (...) Życie codzienne to najbardziej oczywista, obecna w bezpośrednim doświadczeniu, najbardziej realna, przemożnie narzucająca się naszej percepcji forma bytu (Sztompka 2008: 24–24).

Znakomitym przeglądem stanu tzw. „trzeciej socjologii” jest opracowanie Sztompka, Bogunia-Borowska (red.) 2008; zob. też Bogunia-Borowska (red.) 2009; • antropologia codzienności, zob. Sulima 2008. Dla R. Sulimy, antropologa, zainteresowanie codziennością oznacza naukowy ogląd zjawisk tak „zwyczajnych”, jak napisy na murach, zabudowa ogródków działkowych, samochody marki syrena, obyczajowość bazarowa widziane w realiach transformacji ustrojowej. Tytuły rozdziałów pokazują różne oblicza codzienności widziane okiem antopologa: Między rajem a śmietnikiem. Smutek warzywnych ogródków; Wprowadzenie do semiotyki śmierci; O imionach widywanych na murach; Semantyka libacji alkoholowej; Szepty i krzyki na daczach; Supermarket. Przyczynek do retoryki konsumpcji. Dla lingwistyki zwrot ku codzienności oznacza, że przedmiotem zainteresowania staje się język potoczny, „naturalny” – taki, jakim posługujemy się codziennie, „mechanicznie”, niemal nieświadomie, co nie wyklucza jednak też tego, że traktujemy go jak pisarze – twórczo i świadomie (Kita 2007: 29). To także – wpisane w codzienność – rytualne zachowania grzecznościowe. O prasowej eksploatacji języka potocznego piszemy w podrozdziale Słownictwo w prasie. 8.12.4. Ideologia indywidualizmu W wielu pracach dotyczących kondycji współczesnego świata i społeczeństwa pojawiają się określenia: indywidualizm, kultura indywidualizmu, społeczeństwo jednostek. Mówi się o prawie do tożsamości, do samorealizacji, do bycia sobą, stwarzania siebie, autoekspresji. Słowa te występują w różnych kontekstach, a konsekwencje zjawiska nimi nazywanego są różnie postrzegane. Niektórzy badacze uważają, że: Współczesna kultura indywidualizmu wnosi chaos i przyczynia się do „rozpadu świata” za sprawą ideologii egoistycznego „cieszenia się życiem” i stosowanych przez jednostki strategii życiowych, za którymi kryje się narcyzm i instrumentalna postawa wobec innych, co prowadzi z kolei do erozji wspólnot i więzi (Jacyno 2007: 7).

Rozpadają się tradycyjne podziały społeczne, dezintegruje się tożsamość klasy robotniczej, powstaje „nowa klasa średnia”. O przynależności do niej nie decydują względy społeczne, determinacje natury socjalnej, lecz orientacja życiowa i styl życia realizowany przez jednostki, czyli wejście do tej klasy staje się wynikiem decyzji podjętych przez człowieka. Zachodząca kulturalizacja różnic społecznych (oznaczająca, że determinacje społeczne, polityczne, ekonomiczne zostają zastępowane przez Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

241

determinacje o charakterze kulturowym) powoduje zanik tradycyjnych podziałów społecznych, prowadzi do amorficzności rzeczywistości społecznej. Ale też generuje nowy podział ludzi na „zbawionych” i „potępionych” (Jacyno 2007: 16), uprzywilejowanych i wykluczonych. Główne wartości kultury indywidualizmu stanowią: sprawczość, autentyczność, poczucie godności i wolności – własnej. Urzeczywistniają się one w możliwości dokonywania wyborów – rzeczywistych lub zachowań doświadczanych jako wybory. Obiektem wyboru mogą być: „dieta, praca, zdrowie, seks, rodzina, relaks” (Jacyno 2007: 23). Brak możliwości dokonywania wyborów lub doświadczanie niemożliwości wybierania rodzi poczucie „bycia skazanym” i doświadczenie mniejszej podmiotowości. Obok szerokiego (światowego, europejskiego) kontekstu kultury współczesnej indywidualizmu wskazać trzeba także kontekst lokalny, polski. Badania nad polską mentalnością z 1988 roku wskazują trzy orientacje: indywidualistyczno-demokratyczną, kolektywistyczno-autorytarną i egoistyczno-roszczeniową (zob. Mikułowski Pomorski 2006a; zob. też Sławkowa 2003). Ciążenie Polaków ku indywidualizmowi może być tłumaczone reakcją na tradycyjnie kształtowane i przez wieki kultywowane w Polsce postawy kolektywistyczne, globalizacją wzmocnioną przez coraz silniejsze społeczeństwo sieci, w tym przekaz kultury popularnej, która – swoimi tekstami, m.in. tekstami piosenek i sloganami reklamowymi – przekonuje: Bądź sobą! Wyraź siebie! Jesteś tego warta! Wszystko zależy od ciebie! Najbardziej wyrazistą manifestacją indywidualizmu językowego jest idiolekt. Rozumiany jako przejaw adaptacji abstrakcyjnego systemu przez konkretny podmiot – stosownie dla potrzeb ekspresyjno-komunikacyjnych danej jednostki – potencjalnie tonowany przez determinanty różnego rodzaju: społeczne, kulturowe, komunikacyjne (pragmatyczne, genologiczne, stylowe, językowe/gramatyczne) itd., jest tym, co jednocześnie jest i socjalne, i jednostkowe. Tu jednostka ma możliwości i szanse w pełni realizować się językowo. Ta wolność w wyborze ograniczona jest aspektem komunikacyjnym języka: by porozumiewać się z drugim, trzeba stosować się do reguł językowokomunikacyjnych (np. zasada kooperacji Grice’a). Język indywidualny, prywatny – traktowany w sposób absolutny – niesie za sobą dla podmiotu mówiącego ryzyko bycia wykluczonym: jako inny (bardziej dosadnie: jako odmieniec), jako jednostka aspołeczna, poza społeczeństwem, obok społeczeństwa. Potrzeby/wymogi/przymusy komunikacyjne oznaczają konieczność kompromisu między wyborami jednostkowymi (gr. ἴδιος idios ‘własny, swoisty’) a społecznymi zachowaniami konwencjonalnymi. Obecność w mediach to dla jednostki nieustanne zderzanie tego, co jej własne, z tym, co wspólne, prywatnego z publicznym, społecznym. Decyzja (użycie tego słowa presuponuje działanie świadome), czemu dać prymat: swojej integralności, autentyczności („zobaczcie: jestem, jaki jestem, niczego i nikogo nie udaję, nie poddaję się konwencjom”; nieistotne jest, czy owa autentyczność jest naturalna czy kreowana) lub osadzenie się w kontekście społecznym („pokazuję wam twarz przeznaczoną, skonstruowaną dla publiczności, z uwzględnieniem wymogów dyskursu publicznego”), jest bardzo ważna dla wizerunku podmiotu, m.in. w warstwie językowej (Kita 2010a). Jest też ważna dla jakości języka w mediach. Można go charakteryzować jako całość, na którą składają się mniej czy bardziej wyraziste idiolekty postaci biorących udział w dyskursie – spektaklu medialnym. Z perspektywy odbiorcy – tego masowego, przeciętnego – bardziej zauważalne, a tym samym przyciągające uwagę będą te zachowania językowe, które są jednostkowe, nietypowe, odbiegają od norm, od stanNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

242

Małgorzata Kita

dardów (Kita 2010a). A to w świecie mediów, które P. Bourdieu określa jako mikrokosmos rządzący się własnymi prawami (Bourdieu 2009), gdzie nadrzędnymi wartościami stały się oglądalność, słuchalność, czytalność, jest pożądane i premiowane. Tym samym zasada indywidualizmu: bądź sobą/ bądź oryginalny splata się z zasadą funkcjonowania dzisiejszych mediów: bądź obecny w umyśle/świecie odbiorcy. Artykuł H. Borka Co możemy wiedzieć o języku osobniczym (Borek 1988) traktuje o trudnościach związanych z wyczerpującym opisaniem idiolektu. Wynika to z tego, że nie ma możliwości badania go w całej jego złożoności. Nie sposób zbadać wszystkich tekstów jednostki. Należy mieć świadomość tego, że wybieramy tylko niektóre teksty tworzone przez daną osobę. Poddawane są analizie tylko wybrane (świadomie lub losowo) wypowiedzi, które są małymi elementami całości działań tekstowych człowieka i nie dają możliwości odkrycia całego zasobu językowego jednostki. Stąd na potrzeby opisów idiolektów funkcjonujących w polu dziennikarskim wybiera się stylowe właściwości dominujące w piśmiennictwie danego dziennikarza. Taką metodę zastosowała B. Bogołębska (2010b), opisując dominanty stylowe dostrzegalne u kilkorga felietonistów uprawiających gatunek bardzo przecież indywidualny. Dla twórczości J. Szczepkowskiej stanowi ją „przyliterackość”, felietonistyka D. Passenta ma charakter intertekstualny i ironiczny, a utwory pisane przez O. Lipińską są zdominowane przez takie cechy, jak satyryczność i rozrywkowość (Bogołębska 2010b). Opisywani twórcy dbają o różnorodność inwencyjną, kompozycyjną i stylistyczną tekstów, o zażyłość między nadawcą i odbiorcą, o podsycanie zainteresowania czytelników (od tytułu – po pointę). W ocenie faktów i zjawisk nie kryją swoich osobistych przekonań i upodobań, opinii, choć sięgają też po kontrowersyjne tematy. Indywidualny styl autorów stanowi integralny element ich spojrzenia na świat i wyraz ich osobowości (Bogołębska 2010b: 206).

O pojęciach idiolektu i idiostylu w kontekście badań nad dyskursem prasowym zob. też Kudra A. 2011. Indywidualizm, promując jednostkę, akcentuje jej poczucie własnej wartości. M. Wolny-Peirs (2005) zauważa powstanie w Polsce lingwistyczno-kulturowego kodu sukcesu, którego centrum stanowi szeroko rozumiana idea sukcesu: prywatnego i osobistego, umieszczając go w obrębie zjawiska szerszego: kultury konsumpcyjnej. Taki „język” jest tworem epoki, która ceni sukces, traktuje go jako ogólnie pożądaną wartość. To jeszcze jeden wyrazisty przykład oddziaływania kultury na język. Nie jest przypadkiem, że taki tytuł – „Sukces” – nosi pierwszy w Polsce po transformacji ustrojowej z 1989 roku wysokonakładowy magazyn wydawany przez prywatną spółkę (Inter-media). Pierwszy numer ukazał się 29.04.1990 w nakładzie 100 tys. egzemplarzy. Motto „Sukcesu” brzmiało również nowatorsko (choć pobrzmiewa w nim nuta seksistowska): Magazyn nie tylko dla Panów. U progu XXI wieku język sukcesu jest uznawany przez J. Bralczyka i J. Wasilewskiego za jeden z pięciu sposobów manifestowania postaw wobec świata i wobec języka – plasuje się na drugim miejscu wśród (Bralczyk, Wasilewski 2008: 274): języka narodowego, języka politycznej poprawności, języka populistycznego, języka luzu; zob. wyjaśnienie terminologiczne: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

243

Mowa tu nie tyle o językach, przez które i tak należałoby rozumieć odmiany, ile o językowych aspektach publicznie manifestowanych postaw wobec świata, rzeczywistości społecznej, relacji międzyludzkich (Bralczyk, Wasilewski 2008: 273).

Autorzy umieszczają występowanie języka sukcesu w obrębie tekstów, które funkcjonują w firmach, w ramach komunikacji firmy z ludźmi (np. w ogłoszeniach o pracę, w szkoleniach, w biuletynach firmowych) oraz w komunikacji ludzi z firmą (np. w listach motywacyjnych i autoprezentacjach). Atrakcyjność tego sposobu mówienia – pełnego dynamizmu, optymizmu, osadzonego w teraźniejszości – sprawia, że wchodzi on w mówienie potoczne, w sytuacjach prywatnych, codziennych. Kolorowe magazyny stanowią arenę, na której opisywane jest życie „ludzi sukcesu”, zob. Zierkiewicz (red.) 2010. O swoim sukcesie trzeba mówić. M. Wolny-Peirs wymienia obszary i gatunki, w których ten język występuje: to codzienna komunikacja w dużych firmach, szkolenia (treningi), kursy i poradniki asertywności, korespondencja biznesowa, listy motywacyjne, oferty handlowe, ulotki i foldery promocyjne, a my dodamy do tego zestawu wypowiedzi udzielane w wywiadach; autopromocja (bliska samochwaleniu się) kłóci się z tradycyjną polską zasadą skromności i pomniejszania swojego znaczenia. Sukces jest więc tematem, który wkraczając do polszczyzny, wchodzi w konflikt z obowiązującymi dotychczas regułami pragmatycznymi, zwłaszcza natury grzecznościowej. Przypomnijmy: jak stwierdza M. Marcjanik (2000), w modelu polskiej grzeczności istnieje zasada „bycia podwładnym”, czyli eksponowania osoby partnera, połączonego w sposób automatyczny z pomniejszaniem własnych wartości i zasług i podporządkowaniem mu się nadawcy. Koncentracja na fizyczności, na ciele, absolutyzacja wyglądu zewnętrznego i sprawności ciała to ważny składnik nowoczesnej mentalności. Ciało – doskonałe ciało – jest zadaniem do wypełnienia. Nad ciałem się panuje, sprawuje kontrolę. Za zachowanie młodości, młodego ciała „oddaje się duszę”: motyw Fausta powraca w prasie wielokrotnie. Współczesna kultura masowa eksponuje cielesność człowieka. Zainteresowanie kondycją ciała sprawia, że „mieszkańcy masowej wyobraźni” traktują je jako wartość, którą należy się podzielić z konsumentami mediów. Dzieje się tak np. w wywiadach, w postaci wypowiedzi skoncentrowanych na problematyce somatycznej. Prezentowanie, unaocznianie ciała dokonuje się dwiema drogami: z użyciem kodu ikonicznego i za pośrednictwem kodu werbalnego. Fotografie mogą być przygotowane, wyreżyserowane, opracowane – a zatem takie, na których ostateczny kształt postać ma wpływ, ale też spontaniczne, wyprodukowane niezależnie od woli osoby fotografowanej, wykonane przez czujnych paparazzich, którzy robią je z ukrycia (przy całkowitej niewiedzy fotografowanego) lub z zaskoczenia (kiedy sfotografowany dowiaduje się o zdjęciu post factum), publikowane przez prasę sensacyjną, wywołujące czasem dyskusje nad etyką dziennikarską i granicą wglądu w cudze życie bez wiedzy obiektu, prowokujące procesy z mediami. Dla aktora, gwiazdy muzycznej, modelki ciało jest naturalnym integralnym instrumentem bycia w przestrzeni publicznej – zarówno w wymiarze profesjonalnym, na scenie, jak i w tej części życia, która nie będąc profesjonalna, nie zyskuje jeszcze statusu prywatnego. To więc, że jest ono eksponowane medialnie, nie budzi zaskoczenia. Ale ciało „odzyskują” także inne grupy uczestników spektaklu medialnego. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

244

Małgorzata Kita

Konsekwencją tego poczucia cielesności i pragnienia wyzwolenia się z ograniczającego gorsetu oficjalności są zdjęcia pokazujące polityków czy dziennikarzy prywatnie, w sytuacjach wykraczających poza ramy wyznaczone protokołem, ubranych w stroje swobodniejsze, o mniejszym stopniu konwencjonalności (jako przykład takiego kontrolowanego luzu niech posłuży okładka „Polityki” (2004, nr 14) z fotografią urzędującego wówczas premiera zrobioną po oficjalnej sesji zdjęciowej). Uczestnicy życia politycznego pozują do zdjęć na basenie, rozważają propozycje udziału w sesjach zdjęciowych do „Playboya”. Tego rodzaju głastnost’ w dziedzinie eksponowania ciała ciągle jeszcze budzi dyskusje medialne i nie jest oceniana jednoznacznie. Ciało stało się jednym z tematów rozmów z gwiazdami (wątku tego nie unikają też politycy). Można odnieść wrażenie, że lista tematów dotyczących ciała, wyglądu przestaje mieć jakiekolwiek ograniczenia, choć jeszcze w latach 90. XX wieku A. Dąbrowska (1993) uznawała mówienie o częściach ciała zakrytych ubraniem za sferę tabu. Problematyka somatyczna – mówienie o ciele, jego defektach, szczegółach budowy anatomicznej – nie musi być wymuszane przez dociekliwych dziennikarzy. Gwiazdy komentują swoją fizyczność spontanicznie, traktując ją jako coś naturalnego, związanego z pracą i życiem. Jedna ze sfer intymnych, o których „się nie mówi” publicznie, wkracza do wypowiedzi w mediach, zyskując status jednego z motywów konwersacyjnych. Za językowe i tekstowe przejawy dyskursu ciała w prasie uznajemy: językowy obraz ciała (np. Sękowska 1999; Chmura-Rutkowska 2001; Kłosiewicz-Lepianka 2004; Asiedu 2005; Karwatowska 2006a; Hojka 2007; Kajtoch 2007, 2008; Piechota 2009; Karwatowska 2011) oraz teksty dotyczące wszelkiego rodzaju „praktyk cielesnych” i zdrowia (w tym w formie porad) czy mody (Rejakowa 2008). 8.12.5. Ideologia konsumpcjonizmu W syntetyzującym opisie polszczyzny przełomu wieków K. Ożóg mówi o ukształtowaniu się w tym okresie polszczyzny konsumpcyjnej: „obsługuje ona niezwykle dzisiaj rozbudowaną sferę nabywania i używania dóbr materialnych – po prostu rzeczy. (...) Jest to język, który wyraża sferę kupna, sprzedaży, usług, wyrobów, towarów” (Ożóg 2007: 206). A ta wpisuje się w nurt kultury konsumpcyjnej (konsumpcjonizm, konsumeryzm, kultura konsumpcji; zob. Golka (red.) 2004). Współczesny konsument odczuwa pragnienie, by osiągnąć stan satysfakcji i zadowolenia z siebie, a także zapewnić sobie odpowiedni status społeczny. To stan charakterystyczny dla ludzkości od zarania dziejów. Konsumpcja – w jej formie archetypowej – to metaboliczny cykl przyswajania, trawienia i wydalania (Bauman 2009). Z. Bauman (2009) konsumpcjonizm utożsamia z powstaniem układu społecznego, w którym zaspakajanie ludzkich potrzeb, pragnień i tęsknot stanowi główną siłę napędową społeczeństwa. Wskazuje korelację zjawiska ze współczesnym stylem życia, z takimi właściwościami, jak szybkość, dynamika, chwilowość, krótkotrwałość planów, inwestycji (zob. też Jameson 1998; Ritzer 2005). Według J. Baudrillarda (2006) cała logika konsumpcji opiera się na antropologii naturalnego dążenia do szczęścia. Ów mit szczęścia realizuje się poprzez przedmioty i znaki, a więc materialne ekwiwalenty dobrobytu oraz dostatku. Naturalna potrzeba człowieka stymuluje działania producentów dóbr wszelakiego rodzaju, daje podstawy kształtowania się społeczeństwa konsumpcyjnego i postmodernistycznej formy kapitalizmu. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

245

Współczesny konsument żyjący w świecie obfitości dóbr wszelkiego rodzaju, w świecie definiowanym przez możliwość wyboru stał się obiektem działań reklamowych docierających do niego różnymi drogami (zob. Styl reklamy komercyjnej). Prasa polska po jej urynkowieniu doskonale odnalazła się w kulturze konsumpcyjnej. Odnowiły się z siłą dawne związki gazety i reklamy. O reklamie w prasie piszą m.in. Kniagininowa, Pisarek 1965, 1993b, Ignatowicz-Skowrońska 1994; Lewicki 1995, 1998; Loewe 1995, 1997; Guz 2001; Wojciechowska-Basista 2001; Zimny 2001; Włodarczyk-Jarzębska 2002; Jędrzejko 2005b; Perczak 2010; Mikosz 2011. Mutacją reklamy – jako tekstu w sensie semiologicznym – powstałą na potrzeby „pola medialnego” jest publikowana w prasie reklama prasy (Rejakowa 2007), nazywana autopromocją, jeśli dany tytuł reklamuje sam siebie. W przypadku reklamy prasy umieszczonej w prasie wykorzystywane są takie strategie: „wyeksponowanie zdjęcia strony tytułowej reklamowanego czasopisma zapewniające pierwszy kontakt wzrokowy z odbiorcą”, formy zwracania się do odbiorcy, deklaracja przynależności do grona pism pożądanych, popularnych, elitarnych, dobrze się sprzedających, slogany reklamowe akcentujące wyjątkowość tytułu. Elementem kampanii reklamowej pisma okazuje się także gadżet dołączany do numeru (zob. neologizm gadżetomania). Pojawił się nowy typ prasy, tzw. pisma shoppingowe. Adresowane są głównie do kobiet, ale wydawane są też pisma zakupowe dla mężczyzn (np. „Logo”) i dla dzieci („Toys”, dla dziewczynek w wieku 4–8 lat), pokazujące nowości segmentu zabawkowego, modowego i gadżetowego. Ich tematyka obejmuje zasadniczo sferę zakupów odzieżowych, dekoratorskich, dotyczących stylu życia. Zdominowane przez zdjęcia, dostarczają informacji o produktach, podpowiadając jednocześnie sposoby ich „konsumpcji”. Zob. opinię męża czytelniczki: Jesteśmy społeczeństwem konsumpcyjnym. Ma to swoje odzwierciedlenie w powstawaniu coraz to nowszych i większych centrów handlowych, butików czy supermarketów. Spędzamy tam całe dnie. Robimy zakupy, jemy obiady, spotykamy się ze znajomymi. To swoista moda i sposób na życie. Nic więc dziwnego, że narodził się pomysł wypromowania czasopism i gazet informujących o najnowszych trendach w modzie czy architekturze. Ich popularność rośnie z każdym dniem. Dzieje się tak dlatego, że nie są one jedynie zwykłym informatorem, co, gdzie i za ile. Zawarte w nich artykuły opisują nowe zastosowania produktów, dokonują ich oceny, biorą pod lupę funkcjonalność i wykonanie. Bez wychodzenia z domu, w domowym zaciszu i przy dobrej kawie można przejrzeć rzetelną i bardzo bogatą ofertę różnych sklepów i producentów. Pisma shoppingowe rosną w siłę. Firmy ścigają się o to, czyja oferta znajdzie się na bardziej widocznym miejscu, a powierzchnie reklamowe okupują już od dawna. Dostrzegli to także wydawcy, którzy już szykują nowe oferty i tytuły (domostwomoje.com.pl/pisma-shoppingowe-mojej-zony.php).

Chętnie wykorzystywaną tu strategią jest odwoływanie się do stylu życia celebrytów, na którym czytelnik może (?) się wzorować. Pisma shoppingowe są czułym barometrem nastrojów konsumpcyjnych społeczeństwa. W sytuacji kryzysu ekonomicznego czy zagrożenia nim odnotowuje się spadek ich sprzedaży. Uzależnienie prasy, także tej informacyjnej, od reklamy, a dokładniej mówiąc: od reklamodawców, może przynieść zagładę tradycyjnych gazet, zwłaszcza tych informacyjnych – jak przewiduje B. Poulet. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

246

Małgorzata Kita

Reklama, ta właśnie, którą w przeszłości wypadało pogardzać, teraz na dobre opuściła stare media. Po raz pierwszy od pojawienia się prasy masowej w połowie XIX w. reklamodawcy mogą obejść się bez mediów informacyjnych, kiedy chcą przedstawić konsumentowi swoje produkty. Nie chodzi nawet o to, że nagle przestali umieszczać w nich ogłoszenia, ale newsy, „wiadomości” stanowią już tylko jeden spośród wielu nośników – nie zawsze zresztą najlepszy – w świecie, w którym cyfryzacja i Internet zwielokrotniły sposoby dotarcia do odbiorców (Poulet 2011: 39).

Względy ekonomiczne mogą zadecydować o „śmierci gazet” – w niedalekiej przyszłości. Nową formą genologiczną (modyfikacją artykułu) obecną w prasie jest artykuł sponsorowany (zob. Camm 2011). Ma on wzbudzić w odbiorcy zainteresowanie produktem, dostarczyć wiedzy na jego temat, wywołać potrzebę posiadania – to tekst łączący informację o firmie i jej produkcie z jej promocją. Może przybierać postać takich gatunków prasowych, jak artykuł, reportaż, wywiad itd. Jego obligatoryjnym składnikiem jest informacja o statusie: artykuł sponsorowany i wskazanie sponsora. Istnienie tego typu publikacji gazetowych – formalnie identycznych z „klasycznymi” gatunkami prasowymi, wyglądających jak typowy, „normalny” tekst dziennikarski – może stanowić o erozji zaufania do obiektywności i wiarygodności autora (zob. „pakt faktograficzny”, Bauer 2010a; zob. też Sztompka 2007) jako tego, kto jest uzależniony od sponsora, eo ipso nie jest niezależny. Do pism o charakterze kolorowych magazynów upodobniają się katalogi produktów, czyli typ publikacji o funkcji informacyjno-promocyjnej prezentujący ofertę danej firmy (Fleischer, Uścinowicz 2006), które w swej formie zawierają znaki symboliczne, czyli zasadniczo językowe, oraz znaki ikoniczne, zasadniczo zdjęcia. Znaki językowe ująć można zgodnie z rodzajem katalogu w trzech kategoriach: head­ lines – szczególnie wyróżnione sformułowania, wykazujące cechy nagłówka, tytułu itp.; odcinki tekstu reprezentujące image, tworzące za pomocą różnych środków (językowych, technicznych, drukarskich, fotograficznych itp.) określony nastrój kulturowej semantyzacji firmy, filozofii firmy lub też tworzących nastawienie wobec niej (np. teksty nastrajające do dalszej lektury, wyjaśniające, informujące o filozofii firmy itp.); oraz opisy produktów – odcinki tekstu charakteryzujące bliżej jakiś konkretny produkt, podające jego dane techniczne (właściwości, wymiary, materiały itp.) (Flei­ scher, Uścinowicz 2006: 115–116).

Za cechy charakterystyczne dla ideologii konsumpcjonizmu w mediach uznać należy obecność rzeczowników nazywających rzeczy, hiperbolizację, uniezwyklenie, slogany reklamowe. 8.12.6. Ideologia zabawy Konteksty teoretyczne dla działań zabawowych w prasie stanowią myśli J. Hui­ zingi (1967), z jego koncepcją zabawy jako źródła kultury i kultury jako zabawy, i M. Bachtina (1975), twórcy pojęcia kultury śmiechu i karnawalizacji (Rumińska 2007). Przemyślenia uczonych stały się dobrem wspólnym współczesnego uczestnika kultury medialnej (zob. Staff, Skubaczewska-Pniewska (red.) 2000; Grad, Mamzer (red.) 2004; Mazur, Rumińska (red.) 2007; Piechota, Stachyra, Nowak (red.) 2012). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

247

Znaczący jest też wpływ rozważań N. Postmana (Postman 2002), o prowokacyjnym tytule: Zabawić się na śmierć. Dyskurs publiczny w epoce show-businessu. Radykalne sądy: „telewizja przemawia tylko jednym uporczywym głosem – głosem rozrywki”, „telewizja przekształca naszą kulturę w jedną wielką arenę dla show-businessu” odnoszą się nie tylko do medium, które opisuje Postman, to także znakomita diagnoza strategii tekstowych stosowanych w prasie. „Duch zabawy” jest obecny w prasie od początku jej istnienia (Magdoń 1995: 7). Komercjalizacja polskiej prasy w latach 90. XX wieku zainicjowała intensyfikację językowych działań dziennikarskich zorientowanych na dawanie czytelnikowi tekstów „lekkich, łatwych i przyjemnych”, tak w obrębie publicystyki, jak i w polu piś­miennictwa informacyjnego. Także postmodernistyczna tendencja do hybrydyzacji w połączeniu z ekonomicznym aspektem działań mediów stworzyły klimat do ukształtowania nowej formy uprawiania dziennikarstwa. „Zjawisko łączenia informacji o faktach (często sensacyjnych) z formą sprzyjającą zabawie określane bywa jako infotainment lub w wersji spolszczonej inforozrywka” (Wojtak 2007c: 39; zob. też Krzysztofek 1997; Worsowicz 2001a, 2002a; Sułkowski 2006). Wprowadzenie filozofii infotainment do mediów (głównie do telewizji) na szerszą skalę dokonało się w latach 90. ubiegłego wieku. Tak opisuje to T. Jagodziński: Niektórzy mówią o bardzo wyraźnej cezurze, jaką w świecie mediów wyznaczyła wojna nad Zatoką Perską z 1991 roku. Był to moment bezprecedensowego triumfu amerykańskiej sieci telewizyjnej CNN (...). To wtedy okazało się, że dziesiątki milionów ludzi na całym świecie gotowe są spędzać długie godziny przed telewizorami, śledząc rozwój najnowszych wydarzeń. Właściciele i udziałowcy przekonali się, że całodobowa telewizja informacyjna może być intratną propozycją rynkową (czytaj: wzbudzającą zainteresowanie reklamodawców) pod warunkiem wszakże utrzymania widzów. A tu – według ich analiz – ceną było odejście od dawnego dostojeństwa i powagi, które miały odstraszać masowego odbiorcę. Ten pogląd rozprzestrzeniał się jak pożar w wysuszonej puszczy, zdobywając żarliwych wyznawców niemal we wszystkich redakcjach (w tym miejscu sam gotów jestem uderzyć się w piersi). (...) Bardzo wielu zwolenników ma jednak szkoła utrzymująca, iż proces przenikania wartości i metod show-businessu do sfery informacyjnej, zwłaszcza w jej telewizyjnej odmianie, miał charakter ewolucyjny. Stopniowo również narastały rozdźwięki w jego ocenie, bo nawet ci fachowcy, którzy zdawali sobie sprawę z zagrożeń, skłonni byli zrazu dostrzegać też blaski zachodzących przemian, choćby wzbogacenie języka dziennikarskiego opisu czy poszerzenie arsenału form wykorzystywanych w pracy radiowo-telewizyjnej. Z czasem jednak stawało się jasne, że w tle tych przeobrażeń kryje się radykalna zmiana podejścia do odbiorcy informacji przekazywanych przez media. Niegdyś, zgodnie z edukacyjną rolą mediów publicznych, słuchacz czy widz był przede wszystkim – obywatelem. Teraz zaś (...) stawał się – klientem. Na skutki tej zmiany nie trzeba było zbyt długo czekać. Inforozrywka, jakby przez osmozę, przenikała do poważnych dzienników czy programów publicystyczno-informacyjnych. Ich prezenterzy zaczęli występować również w roli gospodarzy quizów bądź programów typu talk-show, słynących z „miękkiego”, salonowo-przymilnego dziennikarstwa. W samych dziennikach zmniejszał się ciężar gatunkowy wiadomości; w studiach wygodne sofy zastępowały dotychczasowy, biurowy wystrój wnętrz; w doborze tematyki sensacyjne opowieści o przestępstwach albo o życiu prywatnym gwiazd estrady czy (jak w Anglii) rodziny panującej spychały na dalszy plan trudniejsze kwestie polityczne. (...)

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

248

Małgorzata Kita

Owo spłycanie wynikało w znacznej mierze z przekonania o niedojrzałości masowego odbiorcy, o jego ograniczonych możliwościach koncentracji, intelektualnym lenistwie. Odbiorca – zdaniem ideologów inforozrywki – w gruncie rzeczy jest dzieckiem, które należy wciągać do wspólnej zabawy. W ten sposób urzeczywistniała się głośna diagnoza Neila Postmana z 1985 roku: program rozrywkowy stawał się podstawowym formatem telewizyjnym, w którym przedstawia się życie; poddając się tej przemianie, widzowie ryzykowali jednak „zabawienie się na śmierć” (Jagodziński 2002).

Poza pismami wyspecjalizowanymi w treściach rozrywkowych także w „poważnej” prasie, zarówno opiniotwórczej (Kula 2010), jak tabloidowej, występują rubryki mające pełnić funkcję ludyczną bądź specjalne dodatki o charakterze rozrywkowym (Wojtak 2005f, 2007c, 2010g). W prasie jest miejsce na dziennikarską zabawę tematami, konwencjami, gatunkami (Wojtak 2007c: 40). Stąd pojawiają się realizacje gatunków dyskursu komicznego (Gajda 2007), takie jak pastisz, parodia, satyra (Wojtak 2007c, 2010d; Hodak 2012). W opracowaniach języka w prasie wiele uwagi poświęca się grom językowym w miejscach strategicznych tekstów prasowych, czyli w nagłówkach/tytułach artykułów w prasie. Zob. Pisarek 1967b; Krawiec 1989; Majkowska, Satkiewicz 1990; Satkiewicz 1992; Tarsa 1995; Dabert 1999a; Dalbert 1999b; Mitek 1999; Kudra 2000; Guz 2001; Ożóg 2001; Pałuszyńska 2001; Kacprzak 2002; Stanulewicz 2002; Żarski 2002; Lewicki 2004; Wojtak 2004a; Chlebda 2005; Pałuszyńska 2006; Sakowski 2006; Kudra 2007; Ostromęcka-Frączak 2007; Ślawska 2008; Wojtak 2008a; Kępa-Figura 2010a. Problematyka ideologiczna w dyskursie prasowym (szerzej: medialnym) nie może być rozpatrywana sama w sobie. Dlatego na zakończenie tego fragmentu jego opisu i badań nad ideologicznymi aspektami prasy przypominamy postulat całościowego i zintegrowanego opisu komunikatu medialnego: Opisując ogólne przesłania ideologiczne poszczególnych mediów, a więc de facto opisując istniejące tam wizje świata, nie sposób pomijać pytanie o językowe mechanizmy kreujące pożądane stany rzeczy. I na odwrót, określenie formy stylowej czy gatunkowej tekstu, a w jego obrębie charakterystyka językowych środków wyrażania winna się wiązać z pytaniem o ich wartości pragmatyczne i funkcje ideologiczne (Nowak, Tokarski 2007: 33).

8.13. Kultura słowa w prasie 8.13.1. Kompetencja i świadomość językowa dziennikarzy Bycie dziennikarzem wymaga posiadania/opanowania pewnych kompetencji i sprawności językowych, a szerzej: komunikacyjnych. Umiejętności warsztatowe zdobywane są w ramach studiów dziennikarskich. Adept i dziennikarz już pracujący ma do dyspozycji pokaźną ofertę publikacji o charakterze podręcznikowym lub poradnikowym na temat komunikacji językowej w mediach. Ich celem zasadniczym jest edukacja określonego adresata w zakresie komunikowania werbalnego zorientowana na komunikację w mediach: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

249

Dziennikarz to zawód zaufania społecznego. Zawód wymagający inwencji twórczej mocno osadzonej w ryzach etyki dziennikarskiej, sporego zaangażowania w sprawy społeczne, również na forum społecznym oceniany. Informacja dla dziennikarza stanowi jedynie surowiec, on zaś jest jej rzeźbiarzem. Od tego, jak ją przetworzy, zależy jego image, autorytet, sylwetka profesjonalisty, nierzadko sława. W ujawnionej publicznie informacji liczy się rzetelność, ale nie mniej ważna jest forma i oprawa. Konkurencja w dziedzinie dziennikarstwa jest ogromna. Talent i zamiłowanie do zawodu to podstawa, ale niewystarczająca. Potrzebny tu hart ducha, wytrwałość fizyczna i psychiczna, odporność na porażki oraz gotowość nieustannego dokształcania. Doskonalenie warsztatu pracy oznacza nie tylko szlifowanie formy, ale również opanowanie nowoczesnych technologii będących nierzadko najlepszą oprawą dla zdolności twórczych (Neffe 2007: 287).

Przewrotne motto, zaczerpnięte od D. Doubtfire, rozpoczynające rozdział Szkoła pisania K. Mroziewicza: „Podręcznik nie dostarczy ci ani talentu, ani determinacji, ale warsztat to zupełnie inna sprawa” (Mroziewicz 2004: 169), może stanowić zachętę do czytania książek o pisaniu dziennikarskim. E. Kołodziejek (2011) badała sprawność językową dziennikarzy: „Dziennikarz sprawny językowo to taki, który ma świadomość, do kogo, o czym, po co, kiedy i gdzie pisze (bądź mówi)”. Ze sprawnością językową bądź jej brakiem wiąże się przede wszystkim ocena stopnia respektowania reguł użycia języka, mówienie i pisanie poprawne, zgodne z obowiązującą normą, bądź świadome łamanie normy czy wreszcie zachowania i ich produkty wynikające z nieznajomości jej zasad (choć to już ignorancja, a nie działania celowe). Autorka poddała badaniom następujące poziomy organizacji tekstu – tekstów ukazujących się na łamach prasy lokalnej: pisownia (ortografia i interpunkcja), składnia zdania, leksyka i frazeologia, dobór stylistyczny elementów leksykalnych, spójność i estetyka tekstu. Złożoność i zróżnicowanie badanego typu prasy sprawia, że ocena końcowa nie może być jednoznaczna: Ocena lokalnych czasopism pod względem językowej sprawności ich autorów w budowaniu tekstów bezbłędnych ortograficznie, spójnych, poprawnych stylistycznie i składniowo nie jest łatwa ze względu na konieczność uogólnienia wniosków. Badane czasopisma różnią się między sobą charakterem, celem komunikacyjnym, stopniem profesjonalizmu, typem odbiorców, a także częstotliwością ukazywania się na rynku, dlatego ich jakość językowa i estetyczna jest różnorodna. Są takie, których redaktorzy wykazują się świadomością i sprawnością językową, a poziom firmowanych przez nich wydań jest zadowalający. Są jednak i takie, które budzą zastrzeżenia nie tylko językowe, lecz także estetyczne (Kołodziejek 2011).

8.13.2. Błędy językowe w prasie Badania nad błędami dotyczą mediów en globe (np. Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006: 184–197), ale bada się też pod tym kątem poszczególne tytuły. Jako przykład tego typu badania może posłużyć raport z badań przeprowadzonych z inicjatywy Fundacji Kultury Języka Dobrze Powiedziane (www.dobrzepowiedziane.org), w których obserwacji (w dniach 7–15 lutego 2011) poddano cztery pierwsze tytuły według rankingu przeprowadzonego przez Związek Kontroli Dystrybucji Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

250

Małgorzata Kita

Prasy za 2010 rok (na podstawie kryterium sprzedaży ogółem powyżej 100 tys. egzemplarzy). Analizą objęto serwisy: „Gazety Wyborczej”, „Faktu”, „Rzeczpospolitej” i „Super Expressu”. Celem było sprawdzenie, czy redaktorzy najbardziej poczytnych dzienników ogólnopolskich respektują podstawowe zasady poprawności językowej. Z przeprowadzonych badań wynika, iż najczęściej popełniane są błędy w pisowni – stanowią one 53 proc. wszystkich popełnianych błędów. Na 20 przeczytanych artykułów tylko w dwóch tekstach nie było tego typu błędów, stanowi to 10 proc. wszystkich przeczytanych artykułów. Co ciekawe – oba teksty pochodziły z „Rzeczpospolitej”. Co piąty popełniany błąd to usterka stylistyczna. Najczęściej pojawiały się one w „Super Expressie”, najrzadziej w „Rzeczpospolitej”. Błędy składniowe stanowią 16 proc. ogółu popełnianych błędów. Najwięcej odnotowano ich w „Gazecie Wyborczej”, najmniej w „Fakcie”. Stosunkowo najrzadziej autorzy badanych tekstów popełniali błędy logiczne, fleksyjne i leksykalne (po 4 proc.). Warto wspomnieć, że błędów leksykalnych nie było w ogóle w „Fakcie” oraz w „Gazecie Wyborczej”, natomiast błędów fleksyjnych uniknęły „Rzeczpospolita” i „Super Express”. Błędy logiczne pojawiały się sporadycznie w każdym z analizowanych tytułów. Autorki raportu oceniają stan języka w analizowanych gazetach nieco pesymistycznie. Najgorzej w badaniach wypadł serwis „Gazety Wyborczej”, w którym odnaleziono najwięcej błędów i nieprawidłowości. Występują w nim najbardziej typowe błędy pisowni, niewiele mniej jest błędów składniowych i stylistycznych. Niepokojący jest brak dostatecznej staranności i dbałości o przestrzeganie norm językowych. Występują powszechne błędy i niekonsekwencje w odmianie nazwisk i imion obcych, błędy ortograficzne i interpunkcyjne, które znacznie utrudniają lekturę i właściwe zrozumienie intencji autorów. Niejednokrotnie stosowane są wyrazy niejednoznaczne, o znaczeniach słabo utrwalonych w świadomości społeczeństwa, co zakłóca komunikację językową. Najlepszą natomiast ocenę uzyskał serwis „Rzeczpospolitej”, choć i on nie jest wolny od nieprawidłowości, jednak poziom językowy, który prezentuje, oceniony został najlepiej spośród wszystkich przebadanych serwisów. Mimo iż nie spełniał wszystkich kryteriów poprawności, to uplasował się zdecydowanie powyżej przeciętnej. Wśród redaktorów tej gazety panuje moda na neologizmy słowotwórcze i frazeologiczne, które tworzone są niemal mechanicznie. Ekonomiczność takich konstrukcji i ich ogólnikowość, zwalniająca od konieczności doprecyzowania, ma wpływ na częstość ich zastosowania, głównie w tytułach. Pojawia się też często naruszenie normy składniowej (Sadecka, Bukowska 2011). W tym kontekście warto przypomnieć słownikowe opracowanie z lat 70. XX wieku, czyli W. Pisarka Słownik języka niby-polskiego, czyli błędy językowe w prasie (Pisarek 1978b) mieszczący się w nurcie słowników lapsologicznych. Tu w formę słownikową wpisany jest język „niby-polski”, czyli zawierający to, co „zachwaszcza naszą mowę, a przeciw czemu się buntuje nasze poczucie poprawności, logiczności i piękna” (Pisarek 1978b: VII). Taki język wpisany jest w przestrzeń polszczyzny, i to bynajmniej nie na jej peryferiach. Obcuje z nim codziennie każdy, kto bierze udział – choćby tylko jako odbiorca, obserwator – w komunikacji społecznej. „Niby-polski” jest bowiem język prasy, to on dostarczył materiału, który złożył się na niezwykły słownik. Ale w istocie obiektem opisu jest użycie języka w określonej rzeczywistości społeczno-polityczno-kulturowej. Mowa wprawdzie o dziennikarzach jako nosicielach tego „języka”, ale że są oni grupą opiniotwórczą i wzorotwórczą, Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

251

ich zwyczaje językowokomunikacyjne są przenoszone do komunikacji codziennej – wszak, powtórzmy, prasa to „nasz chleb powszedni”, bez niego życie jest trudno wyobrażalne. Jednocześnie etykieta: język „niby-polski” prasy to metonimia języka władzy, dyskursu politycznego z jego magiczną wiarą w moc zaklinania rzeczywistości językiem. Prasa i jej język opisywanego okresu to przekaźnik dyskursu władzy. W zbiorze W. Pisarka umieszczono różnego typu niepoprawne formy językowe (w zgodzie z ówczesnym stanem wiedzy kulturowojęzykowej). To bowiem słownik typu rejestrującego, podporządkowany materii, którą autor się zajmuje. A jednocześnie to słownik mający do spełnienia misję edukacyjną – w myśl zasady bawiąc, uczyć: I śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa. Tradycja rejestrowania i opisu błędów językowych w prasie jest długa: gazety i czasopisma obarcza się odpowiedzialnością za psucie języka i upowszechnianie błędów. Tradycja tych oskarżeń jest niemal równie długa jak dzieje prasy masowej. Najstarsze świadectwa zainteresowania językiem w prasie dotyczą wyrazów i zwrotów uznawanych za błędne. Pierwsze książki o polszczyźnie tekstów dziennikarskich – to książki piętnujące błędy językowe popełniane przez dziennikarzy. Przypomnijmy tytuły tych książek: O skażeniu języka polskiego w dziennikach i w mowie potocznej osobliwie w Galicji F. Skobla z r. 1870 i O skażeniu obecnym języka polskiego w prasie L. Wieczora-Szczerbowicza z r. 1881. W tym samym czasie w Akademii Umiejętności w Krakowie Jan Nepomucen Janowski przedstawiał Spostrzeżenia o polszczyźnie w czasopismach lat ostatnich; ograniczały się te spostrzeżenia oczywiście do piętnowania form językowych uznawanych przez prelegenta za błędne. Bodaj aż do połowy XX wieku zajmować się językiem w prasie znaczyło zwalczać występujące w niej błędy językowe (Pisarek 1990: 74).

Tropicielem błędów w prasie był A. Wróblewski-Ibis (1922–2002), autor cotygodniowych felietonów na temat poprawności językowej Byki i byczki, publikowanych przez ponad 40 lat w „Życiu Warszawy” (1960–2002), któremu W. Pisarek przyznał tytuł Linguae Polonorum Defensor (http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_ content&view=article&id=209). Felietony te, cieszące się dużą popularnością wśród czytelników, zostały opublikowane w: Wróblewski-Ibis 1995, 1998. Rejestr typów błędów w prasie przynoszą m.in. opracowania: Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, Furman 2006; Zbróg 2007.

8.13.3. Gra z normą/normami. Na przykładzie tytułów w prasie Szczególną uwagę badaczy przyciągają zabiegi językowe manifestujące się w tytułach prasowych, tych elementach strategicznych tekstu, które mają pogodzić dwie funkcje (czasem się wykluczające albo pozostające w konflikcie): funkcję informacyjną i funkcję perswazyjną (reklamową) (zob. także wcześniejszy podrozdział Ideo­ logia zabawy). Stąd wynikają rozmaite zabiegi, by tytuł uczynić – czasem za wszelką cenę – atrakcyjnym (Dabert 1999a, 1999b; Mitek 1999; Guz 2001; Ożóg 2001; Stanulewicz 2002; Loewe 2006b; Sakowski 2006; Wojnowska 2008; Dobosiewicz 2012). Jednym z nich jest technika zwana palimpsestową (Kacprzak 2002), z wyraźnym nawiązaniem do Genette’owskiej koncepcji transtekstualności. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

252

Małgorzata Kita

A. Kacprzak tak wyjaśnia technikę palimpsestu słownego: powstaje on „w wyniku takiego formalnego i znaczeniowego przekształcenia tekstu znanego przeciętnemu użytkownikowi, aby nowy tekst, przekazując nową informację, wykorzystywał jednocześnie emocjonalną nośność tekstu pierwotnego” (Kacprzak 2002: 46). Według badaczki: Rozszyfrowanie podwójnego znaczenia takiego tekstu wymaga od odbiorcy pewnej mobilizacji myślowej. Wychwycenie zamaskowanego cytatu i zro­zumienie podtekstu waloryzuje odbiorcę w jego własnych oczach, powoduje, że czuje się on „wtajemniczony”, a więc wyzwala u niego uczucia pozytywne. Wywołanie takiego efektu leży zaś na ogół w interesie nadawców przekazu, pozytywne emocje odbiorcy mogą się bowiem przekładać na jego działania pozajęzykowe, np. nabywanie pewnych produktów, czy też akceptację poglądów prezentowanych przez autora. Takie działanie palimpsestów sprawia, że technika ta jest szczególnie często wykorzystywana w teks­ tach, w których funkcja impresywna pełni rolę nadrzędną, a więc w reklamie oraz w prasie polityczno-społecznej (Kacprzak 2002: 46).

Analiza korpusu składającego się z około dwustu palimpsestów pochodzących z reklam i prasy („Polityka”, „Gazeta Wyborcza”, „Twój Styl”) pozwoliła stwierdzić, że teksty będące podstawą palimpsestów tworzą cztery zasadnicze grupy: tytuły, cytaty, frazeologizmy, nazwy. Drugim pytaniem, które się stawia, analizując palimpsesty, jest charakter operacji językowych dokonywanych w trakcie ich tworzenia. Liczna jest grupa palimpsestów, które zostały utworzone poprzez zastąpienie jednego z elementów wyrażenia podstawowego przez inny, przy czym modyfikacje mogą dotyczyć poziomu graficznego, fonetycz­nego i semantycznego wyrażenia. Są to: 1) zmiany w warstwie graficznej; 2) zmiany w warstwie fonetycznej polegające na zmianie jednego lub więcej elementów, w taki jednak sposób, aby brzmienie nowego wyrażenia wyraźnie odsyłało do wyrażenia podstawowego; kluczem do utworzenia palimpsestu jest tu podobieństwo fonetyczne; 3) zmiany w warstwie semantycznej polegające na zastąpieniu elementu wyrażenia pierwotnego innym elementem, pozostającym z nim w szczególnej relacji znaczeniowej. Zachowany zostaje w ten sposób związek z wyrażeniem podstawowym, natomiast nowe wyrażenie zyskuje na wyrazistości. Relacje znaczeniowe między elementami mogą być następujące: antonimia, synonimia, ekwiwalencja, tzn. zastąpienie jednego z elementów przez wyraz obcojęzyczny o tym samym znaczeniu, hiponimia, waloryzacja, tzn. przekazanie pozytywnej wartości elementu pierwotnego elementowi nowemu, pejoratywizacja, która polega na tym, że negatywna wartość elementu zastępowanego przechodzi na element zastępujący. Uderza różnorodność operacji językowych wykorzystywanych w procesie tworzenia palimpsestów. Palimpsesty tworzone są przez aluzję do wyrażeń, zwrotów, tytułów, cytatów, nazw postaci, instytucji lub produktów dobrze znanych, zakorze­ nionych w świadomości użytkowników języka, współtworzących kulturę danej wspólnoty językowej.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

253

8.13.4. Działania popularyzujące wiedzę o języku w prasie Językoznawcy popularyzują wiedzę o języku na łamach prasy w formie felietonowej, by wymienić J. Bralczyka (w miesięczniku „Wiedza i Życie”) czy A. Awdiejewa (w miesięczniku „Charaktery”, od 1996 roku). W tej działalności sekundują im dziennikarze uprawiający z powodzeniem od lat publicystykę poprawnościową (Markowski 2005: 80–81), w której wyrażana jest troska i niepokój o stan polszczyzny. W ostatnich latach taką problematykę podejmują m.in. E. Szumańska, J. Fedorowicz i J. Szczepkowska (Wojtak 2010g); wcześniej publicystą zajmującym się poprawnością językową był A. WróblewskiIbis (zob. podrozdział 13.2. Błędy językowe w prasie). W lżejszej formie pisarskiej dziennikarze niejako uzupełniają językoznawców, dostrzegając zjawiska osobliwe, czasem pomijane przez specjalistów, czasem traktowane przez nich jako przejawy ogólniejszych procesów i tendencji językowych. Poetyka felietonu, atrakcyjna dla odbiorcy (także dlatego, że zasadniczo jest niedydaktyczna), pozwala uchwycone innowacje prezentować jako formy izolowane i tym samym wyostrzyć ich „dziwność” czy nawet „dziwaczność”, a samo zjawisko i jego użytkowników poddać krytyce lub wyśmiać – co standardy piśmiennictwa naukowego wykluczają. W formie felietonowej problematyka językowa – prezentowana na płaszczyźnie metatekstowej – łączy się z materią samego tekstu, nabywając walorów estetycznych, a wymowa edukacyjna jest złagodzona perspektywą ludyczną stosowaną dla osiągania efektów humorystycznych czy satyrycznych. Uwagę felietonistów-dziennikarzy przyciągają takie zjawiska (Wojtak 2010g: 374): 1) zachowania językowe polityków pokazywane w mediach, czy raczej podchwytywane przez media, a zwłaszcza strategie perswazyjne i pojedyncze lapsusy językowe; 2) przeobrażenia języka dziennikarzy; 3) wybrane formy językowe będące znamieniem przemian kulturowych (zwłaszcza poprawności politycznej); 4) postawy użytkowników języka wobec błędów; 5) pojedyncze innowacje (z reguły leksykalne); 6) moda na używanie określonych kategorii leksemów; 7) cechy idiolektalne; 8) zmiany zakresu użycia i funkcji różnorodnych składników mowy codziennej. Felietony pisane przez niespecjalistów ujawniają wysoki poziom wiedzy autorów o języku, prawach jego rozwoju oraz komunikacyjnych aplikacjach. Wiele takich tekstów mogłoby się z powodzeniem znaleźć w książkach zawierających porady językowe. Są one formułowane w sposób profesjonalny, z użyciem specjalistycznej terminologii z zakresu normatywistyki, dozowanej, oczywiście, z umiarem wynikającym z autorskiej świadomości masowości odbioru. To dobra droga szerzenia wiedzy o języku w sposób przyjazny dla odbiorcy, łączący pożyteczne z przyjemnymi doznaniami tekstowymi, jakie wywołują parodia i inne odcienie satyryczno-komicznego interpretowania rzeczywistości językowej (Wojtak 2010g: 382). To, czym zajmuje się naukowa normatywistyka, podane w innej formie może wywołać większe zainteresowanie szerszego grona użytkowników języka. Tylko bawieniu służą rubryki prasowe poświęcone rozmaitym wpadkom językowym, jakie zdarzają się osobom publicznym, by wymienić cykl Wtopa w specjalistycznym miesięczniku „Press”. Podobnie ludyczny i prześmiewczy cel przyświeca zbiorom lapsusów polityków, dziennikarzy, zwłaszcza sportowych, np. chętnie podchwytywanych przez media (zob. np. antologia J. Łuczaka i R. Nawrota Wpadki komentatorów, czyli słońce zachodzi za wschodnią trybuną stadionu, Poznań 2006). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

254

Małgorzata Kita

8.14. Prasa w muzeum – prasa do muzeum (?) W 2008 roku powstało w Waszyngtonie muzeum prasy: Newseum (Dittwald 2008). Czy to wydarzenie można potraktować jako dwuznaczne: symboliczne, a może i profetyczne, oraz dosłowne? To, co trafia do muzeum, traci – w potocznym rozumieniu – atut żywości, staje się tym, co się może podziwia, przeżywa, ale... już z dystansem, jako coś z przeszłości. Pokazując przeszłość prasy (amerykańskiej), Newseum uświadamia zmiany w funkcjonowaniu prasy, jakie dokonały się na przestrzeni relatywnie niedługiego okresu. A przyszłość prasy tak widzi S. Ballmer (prezes Microsoftu, 2008): W ciągu najbliższych dziesięciu lat cały świat mediów, komunikacji społecznej i reklamy stanie na głowie. Za dziesięć lat żadne z mediów nie będzie funkcjonowało ina­ czej, jak tylko w Internecie. Żaden dziennik, żadne pismo nie będzie istniało w wersji papierowej. Wszystko będzie rozpowszechniane w formie elektronicznej (cyt. za: Poulet 2011: 20).

Wtóruje mu złowróżbnie J. Cole (dyrektor Center for the Digital Future przy Uniwersytecie Południowej Kalifornii): „Kiedy czytelnik papierowego dziennika umiera, na jego miejsce nie pojawia się nowy czytelnik. Ile czasu nam jeszcze pozostało? Dwadzieścia, może dwadzieścia pięć lat” (cyt. za: Poulet 2011: 21). Przyspiesza proces powstawania nowych kanałów dystrybucji i widać już zarysowującą się w oddali chwilę, w której każda grupa społeczna, a na koniec każda jednostka będzie miała swoje osobne medium. Już dziś odbiorca sam konstruuje sobie gazetę „na miarę”, dopasowaną do jego potrzeb, zainteresowań; tak opisuje to E. Mistewicz, kiedy mówi o „tworzeniu swoich własnych gazet”, trafiających na wyświetlacz telefonu posiadacza, który uprzednio dokonuje selekcji i personalizacji kanałów informacji: Już dziś mam dwie ulubione gazety. Obydwie są w moim telefonie komórkowym. Pierwsza to czytnik kanałów RSS, druga to Twitter. W pierwszej dookreśliłem sprawy, jakie mnie interesują, i źródła, którym wierzę. Jeśli tę wiarę coś zaburzy, jeśli zostałaby dostarczona informacja nieprawdziwa, takie źródło po prostu skasuję. (...) Aby nie tracić czasu, predefiniuję obszar moich zainteresowań, co sprawia, że np. ciekawią mnie trendy w marketingu i strategie globalnych agencji sieciowych, zaś nie ciekawią trendy w architekturze, otrzymuję publikacje np. Jana Rokity z „Dziennika Gazety Prawnej”, ale tylko te, w których pada słowo „Tusk” albo „premier”, i analizy Pawła Śpiewaka i Marka Magierowskiego, gdziekolwiek by się pojawiły. To ogranicza, ale też sprawia, że mam szansę, aby to, na co liczę w mediach, nie ominęło mnie niezauważone, zasypane szlamem medialnym (Karnowski, Mistewicz 2010: 119).

Wypowiedź ta to znakomita ilustracja postępującej fragmentaryzacji dyskursu publicznego, w tym dyskursu prasowego: już nie muszę być wiernym czytelnikiem wybranego przeze mnie tytułu, którego lektura „od deski do deski” (choć niekoniecznie w porządku linearnym) dostarczała różnorakich emocji czytelniczych. Dzięki technologii czytelnik dostaje tylko to, co wcześniej zaprogramował – z różnych źródeł: „Wspólna przestrzeń publiczna, która charakteryzowała epokę wielkich mediów masowych, dzisiaj rozpada się na kawałki” (Poulet 2011: 129). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

255

W najnowszej powieści Michela Houellebecqa Mapa i terytorium przeczytamy o jej bohaterze: Szczerze mówiąc, Jed nie przypominał sobie, żeby kiedykolwiek w życiu kupił jakąś gazetę lub czasopismo. Lubił telewizję, zwłaszcza rano, kiedy można było klikać po kanałach, przeskakując od kreskówek do magazynów giełdowych; czasami, jeśli jakiś temat szczególnie go zaciekawił, wchodził do Internetu, lecz prasa drukowana wydawała mu się dziwacznym przeżytkiem, w bliskiej perspektywie skazanym na zagładę, którego roli kompletnie nie pojmował (Michel Houellebecq, Mapa i terytorium, Warszawa 2011, s. 68).

„Dziwaczny przeżytek”, prasa tabloidowa i tabloidyzująca się, wirtualna gazeta à la carte z wszystkimi konsekwencjami istnienia w Sieci – te określenia dają obraz sytuacji prasy i dyskursu prasy we współczesnym świecie, we współczesnej Polsce (choć, oczywiście, jest to generalizacja). Jednocześnie dyskurs prasowy, czy w węższym ujęciu: język w prasie, nadal przyciąga uwagę badaczy, pragnących go poznać i opisać.

Literatura Adamowski J. (red.), 1998, Media i dziennikarstwo na przełomie wieków, Warszawa. Adamowski J. (red.), 2002, O warsztacie dziennikarskim, Warszawa. Adams S., Hicks W., 2007, Wywiad dziennikarski, Franek K. (tłum.), Kraków. Allan S., 2006: Kultura newsów, Sokołowska A. (tłum.), Kraków. Ambrose G., Harris P., 2008, Layout. Zasady, kompozycja, zastosowanie, Jagiełło J., Kowalczyk U. (tłum.), Warszawa. Ampel-Rudolf M., 2010, Wartościowanie kobiety w kulturze socjalizmu i w kulturze kapitalizmu w czasopismach dla kobiet, w: Dybiec J., Szpila G. (red.), Język polski: nowe wyzwania językoznawcze, Kraków. Antosiak A., 2003, Obraz „wolności” w czasopiśmie młodzieżowym „Bravo Girl”, w: Bartmiński J. (red.), Język w kręgu wartości. Studia semantyczne, Lublin. Arcimowicz K., 2003, Obraz mężczyzny w polskich mediach, Gdańsk. Artières P., Rodak P. (red.), 2010, Antropologia pisma. Od teorii do praktyki, Warszawa. Asiedu D.J., 2005, Wizerunek kobiet w męskich magazynach niepornograficznych, na przykładzie „Czasopisma Każdego Mężczyzny” (1998–2003), „Media. Kultura. Komunikacja Społeczna”, nr 1. Awdiejew A., 2008, Ideologia, postawa a komunikacja, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Po­prawa M. (red.), Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław. Bachtin M., 1975 (1965), Twórczość Franciszka Rabelais’go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, Goreń A. (tłum.), Kraków. Baines P., Hasam A., 2010, Pismo i typografia, Dziewońska D. (tłum.), Warszawa. Bajerowa I., 2003, Zarys historii języka polskiego 1939–2000, Warszawa. Bajka Z., 2008, Historia mediów, Kraków. Bajka Z., 2010, Rynek mediów w Polsce, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Balbus S., 2000, Zagłada gatunków, w: Bolecki W., Opacki I. (red.), Genologia dzisiaj, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

256

Małgorzata Kita

Balcerzan E., 2000, W stronę genologii multimedialnej, w: Bolecki W., Opacki I. (red.), Genologia dzisiaj, Warszawa. Balicki J., Sobocińska M., 2011, Znani z mediów o mediach i nie tylko, Toruń. Balowski M., 2000, Świadomość gatunkowa a wzorzec normatywny (na przykładzie gatunków prasowych), w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy piękno wielorakie, Katowice. Balowski M. (red.), 1999, W świecie mediów, Opole. Bańko M., 2002, Słownik peryfraz czyli wyrażeń omownych, Warszawa. Bańkowska E., 2003, Esej – projekcja świadomości, w: Bańkowska E., Mikołajczuk A. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa. Bańkowska E., Mikołajczuk A. (red.), 2003, Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa. Baranowska-Szczepańska M., Smól J., 2009, „Mój pierwszy raz...”. Czyli o sposobach łamania tabu w czasopismach młodzieżowych, w: Dąbrowska A. (red.), Język a Kultura, t. 21: Tabu w języku i kulturze, Wrocław. Bartmiński J., 2001 [1993], Styl potoczny, w: Bartmiński J. (red.), Współczesny język polski, Lublin. Bartmiński J., 2002, Media w kręgu potoczności: zagrożenia i szanse, w: Bednarek S., Omelaniuk S., Anatol J., Tyszka A., Zieliński A. (red.), Kongres kultury polskiej, Wrocław–Warszawa. Bartoń K., 2007, Cechy reportażu w rubryce „Na własne oczy” w tygodniku „Polityka” (2001– 2004), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia”, nr 14. Baudrillard J., 2006, Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, Królak S. (tłum.), Warszawa. Bauer Z., 1988, Wywiad prasowy. Typologia i struktura, Kraków. Bauer Z., 1999, Ryszarda Kapuścińskiego reportaż antymedialny, w: Furman W., Wolny-Zmorzyński K. (red.), Poetyka i pragmatyka gatunków dziennikarskich, Rzeszów. Bauer Z., 2001, Antymedialny reportaż Ryszarda Kapuścińskiego, Warszawa. Bauer Z., 2009, Dziennikarstwo wobec nowych mediów. Historia – teoria – praktyka, Kraków. Bauer Z., 2010a, Gatunki dziennikarskie, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Bauer Z., 2010b, Kalendarium rozwoju mediów, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Bauer Z., 2010c, „Twój głos w Twoim domu”: cztery typy tabloidyzacji, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Tabloidyzacja języka i kultury, Wrocław. Bauer Z., 2010d, Rozwój środków komunikowania, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów. Nowa edycja, Kraków. Bauer Z., 2010e, Wywiad. Gatunek i metoda, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Bauer Z., Chudziński E. (red.), 2010 [1996], Dziennikarstwo i świat mediów. Nowa edycja, Kraków. Bauman Z., 2009, Konsumowanie życia, Kraków. Bendyk E., 2007, Gatunki internetowe, w: Chudziński E. (red.), Słownik wiedzy o mediach, Bielsko-Biała. Bergström B., 2009, Komunikacja wizualna, Tarnawska J. (tłum.), Warszawa. Beryt Z., 2001, Recenzja – zaproszenie do dyskusji, w: Niczyperowicz A. (red.), Dziennikarstwo od kuchni, Poznań. Białek-Szwed O., 2010, Voyeuryzm medialny na łamach polskich tabloidów, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Tabloidyzacja języka i kultury, Wrocław. Białek-Szwed O., 2011, Elementy naturalizmu we współczesnej polskiej prasie masowej, w: Wolny-Zmorzyński K., Furman W., Snopek J. (red.), Dziennikarstwo a literatura w XX i XXI w., Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

257

Bielak T., Filiciak M., Ptaszek G. (red.), 2011, Zmierzch telewizji? Przemiany medium. Antologia, Warszawa. Bielik-Robson A., 2000, Podglądanie, czyli głód rzeczywistości, „Magazyn Kulturalny Tygodnika Powszechnego”, nr 6 (44). Biernacka-Ligięza I., 2005, Wulgaryzmy w prasie alternatywnej, Wrocław. Biniewicz J., 2010, Tabloidyzacja dyskursu naukowego, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Tabloidyzacja języka i kultury, Wrocław. Błażejewska J., 2000, Językowe środki perswazji w nagłówkach publikacji politycznych, w: Michalewski K. (red.), Regulacyjna funkcja tekstów, Łódź. Błeszyńska K., 2011, Redakcja utworu w prasie drukowanej a ograniczenie praw autorskich, Warszawa. Bobrowska E., 2007, Obrazowanie społeczeństwa w mediach. Analiza radiomaryjnego dyskursu, Kraków. Bogołębska B., 2004a, Retoryczność reportaży międzywojnia na wybranych przykładach, w: Stępnik K., Piechota M. (red.), Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, Lublin. Bogołębska B., 2004b, Współczesne hybrydy literatury i dziennikarstwa, w: Bogołębska B., Między literaturą i publicystyką, Łódź. Bogołębska B., 2005, Środki perswazyjne i stylistyka argumentacji w gatunkach publicystycznych, „Forum Artis Rhetoricae”, nr 3–4. Bogołębska B., 2006a, Między literaturą a publicystyką, Łódź. Bogołębska B., 2006b, Perspektywy badań nad retoryką dziennikarską, w: Skwara M. (red.), Retoryka w Polsce, Szczecin. Bogołębska B., 2006c, Polifonia stylistyczna w literackich reportażach „Gazety Wyborczej”, w: taż., Między literaturą i publicystyką, Łódź. Bogołębska B., 2006d, Stylistyka interakcyjna tekstów dziennikarskich, w: Witosz B. (red.), Style konwersacyjne, Katowice. Bogołębska B., 2008a, Retoryczność reportaży historycznych, „Forum Artis Rhetoricae”, nr 3–4. Bogołębska B., 2008b, Retoryka pism codziennych na przykładzie „Gazety Wyborczej” i „Rzeczpospolitej”, w: Bogołębska B., Kudra A. (red.), Wypowiedź dziennikarska. Teoria i praktyka, Łódź. Bogołębska B., 2009a, Poczta literacka, czyli porady i oceny udzielane twórcom nieprofesjonalnym, w: Ożóg K. (red.), Język żyje. Rzecz o współczesnej polszczyźnie, Rzeszów. Bogołębska B., 2009b, Publicystyka Teresy Torańskiej, w: Kuczyński E. (red.), W kręgu współczesnej literatury polskiej, Włocławek. Bogołębska B., 2009c, Retoryka werbalno-wizualna w wybranych gatunkach dziennikarskich i okołodziennikarskich, w: Obrębska A. (red.), Komunikacja wizualna w przestrzeni społecznej, Łódź. Bogołębska B., 2009d, Style Ryszarda Kapuścińskiego, w: Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), Język i styl twórcy w kręgu badań współczesnej humanistyki, Zielona Góra. Bogołębska B., 2010a, O niektórych przejawach kultury postmodernistycznej w dziennikarstwie na przykładzie gatunków prasowych, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl – dyskurs – media, Łódź. Bogołębska B., 2010b, Pisarskie idiolekty felietonistów (Joanna Szczepkowska, Daniel Passent, Olga Lipińska), w: Karwatowska M., Latoch-Zielińska M., Morawska I. (red.), Horyzonty polonistyki. W kręgu edukacji, języka i kultury. Księga dedykowana profesor Barbarze Myrdzik, Lublin. Bogołębska B., 2011a, Przekraczanie granic publicystyki i literatury (na wybranych przykładach), w: Wolny-Zmorzyński K., Furman W., Snopek J. (red.), Mistrzowie literatury czy dziennikarstwa?, Warszawa. Bogołębska B., 2011b, Relacje między tworzeniem a odtwarzaniem w gatunkach prasowych, w: Filipczak-Białkowska A. (red.), Dyskursy komunikacji medialnej, Łódź.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

258

Małgorzata Kita

Bogołębska B., Kudra A. (red.), 2008, Wypowiedź dziennikarska. Teoria i praktyka. Skrypt dla studentów dziennikarstwa, Łódź. Bogołębska B., Mikosz J. (red.), 2012, Łódzkie media dawniej i dziś, Łódź. Bogunia-Borowska M. (red.), 2009, Barwy codzienności. Analiza socjologiczna, Warszawa. Bogunia-Borowska M., Sztompka P. (red.), 2012, Fotospołeczeństwo. Teksty z socjologii wizualnej, Kraków. Bondkowska M., 2005, Struktura językowa felietonu dekady 1968–1978, Warszawa. Borek H., 1988, Co możemy wiedzieć o języku osobniczym?, w: Brzeziński J. (red.), Język osobniczy jako przedmiot badań lingwistycznych, Zielona Góra. Borkowski I., 2002, Aluzje i stylistyczne powinowactwa nagłówków prasowych lat 80. i 90., w: Woźny A. (red.), Media, język, literatura: korespondencje i transpozycje, Wrocław. Borkowski I., 2003, Świt wolnego słowa. Język propagandy politycznej 1981–1995, Wrocław. Borkowski I., 2011, Współczesny prasowy wywiad dziennikarski: techniki prowadzenia, opracowanie, publikacja, „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej”, R. 1. www.pamieciprzyszlosc.pl/files/0000/4152/Igor_Borkowski.pdf Borkowski I. (red.), 2010, Reportaż bez granic? Teksty, warsztat reportera, zjawiska medialne, Wrocław. Borkowski I., Woźny A. (red.), 2001, Nowe media – nowe w mediach, Wrocław. Borkowski I., Woźny A. (red.), 2002, W lustrze. Wizerunek mediów własny, Wrocław. Bortnowski S., 1999, Warsztaty dziennikarskie, Warszawa. Bourdieu P., 2009, O telewizji. Panowanie dziennikarstwa, Sztandar-Sztanderska K., Ziółkowska A. (tłum.), Warszawa. Bralczyk J., Majkowska G., 2000, Język mediów – perspektywa aksjologiczna, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), 2000, Język w mediach masowych, Warszawa. Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), 2001, Zmiany w publicznych zwyczajach językowych, Warszawa. Bralczyk J., Wasilewski J., 2008, Polskie języki publiczne, w: Warchala J., Krzyżyk D. (red.), Polska polityka językowa w Unii Europejskiej, Katowice. Bralczyk J., Wasilewski J., 2010, Język w mediach. Medialność języka, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Briggs A., Burke P., 2010, Społeczna historia mediów. Od Gutenberga do Internetu, Jedliński J. (tłum.), Warszawa. Bryła J., 2012, Modyfikacje frazeologizmów i przysłów w przekazach prasowych o profilu polityczno-społecznym, w: Michalewski K. (red.), Język nowych mediów, Łódź. Bugajski M., 2004, Komunikowanie i komunikowanie się w mediach, w: Michalewski K. (red.), Współczesne odmiany języka narodowego, Łódź. Bugajski M., 2007a, Język a przestrzenie wizualne i akustyczne, w: Janiak A., Krzemińska W., Wojtasik-Tokarz A. (red.), Przestrzenie wizualne i akustyczne człowieka, Wrocław. Bugajski M., 2007b, Język w komunikowaniu, Warszawa. Bugajski M., 2007c, Odbiorca i adresat w procesie komunikacji, w: Bugajski M., Język w komunikowaniu, Warszawa. Bugajski M., 2007d, Uwagi o współczesnej komunikacji medialnej, w: Bugajski M., Język w komunikowaniu, Warszawa. Bugajski M., 2010, Kultura tabloidów a język, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Tabloidyzacja języka i kultury, Wrocław. Burska-Ratajczyk B., 2006, „Skibą w mur” – związki frazeologiczne jako środek wyrażania emocji w felietonach Krzysztofa Skiby, w: Wojtczuk K., Machnicka W. (red.), Wokół językowej funkcji emocjonalnej. Fakty dawne i współczesne, Siedlce. Burzyńska A., Libura A., 1998, Analiza niedookreślonych implikatur konwersacyjnych na przykładzie wywiadów prasowych, w: Bartmiński J., Boniecka B. (red.), Tekst. Analizy i interpretacje, Lublin.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

259

Camm S., 2011, Artykuł reklamowy i jego konwencja gatunkowa, w: Filipczak-Białkowska A. (red.), Dyskursy komunikacji medialnej, Łódź. Chamera-Nowak A., 2010, Reportaż jako produkt, na przykładzie dodatku reporterskiego „Gazety Wyborczej”, w: Borkowski I. (red.), Reportaż bez granic? Teksty, warsztat reportera, zjawiska medialne, Wrocław. Chauvel P., 2005, Reporter wojenny, Melech W. (tłum.), Warszawa. Chlebda W., 1993, Z badań nad frazeologią gatunków mowy (rosyjski nekrolog prasowy), „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Filologia Rosyjska”, nr 31, Opole. Chlebda W., 2005, Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne, Opole. Chmura-Rutkowska I., 2001, Blondyna na motorze, czyli wizerunek kobiety w „Playboyu”, „Rocznik Pedagogiczny”, t. 24. Chomik D., 2002, O pewnym „mało ważnym” tekście prasowym, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Choromańska M., 2000, Żywe metafory w języku dzisiejszej prasy. „Poradnik Językowy”, z. 2. Chudziński E., 1999, Felieton pamfletem podszyty. Z dziejów pewnego związku genologicznego, w: Furman W., Wolny-Zmorzyński K. (red.), Poetyka i pragmatyka gatunków dziennikarskich, Rzeszów. Chudziński E., 2010, Felieton. Geneza i ewolucja gatunku, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Chyliński M., Russ-Mohl S., 2008, Dziennikarstwo, Warszawa. Cieśla B., 2010, Polisemia jako źródło dowcipu językowego w czasopiśmie „Wolne żarty”, w: „Conversatoria Linguistica. Międzynarodowy rocznik naukowy. Rok III: 2009, Instytut Filologii Polskiej Akademii Podlaskiej”. Cisak W. (red.), 2004, Media i dziennikarstwo na przełomie stuleci: wybrane zagadnienia, Poznań. Cudak R., 1993, Artykuł wstępny, w: Pytasz M. (red.), Leksykon szkolny. Gatunki paraliterackie, publicystyczne i użytkowe, Gorzów Wielkopolski. Czachur W., 2011, Dyskursywny obraz świata. Kilka refleksji, „Tekst i dyskurs”, nr 4. Czarnecka K., 2002, „Pójdź za mną”, czyli o pewnym typie ogłoszeń w prasie religijnej, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Czarnecka K., 2006, Piszę do was, ponieważ mam pewne wątpliwości... List do redakcji jako forma poszukiwania rozmówcy (na przykładzie czasopisma „Miłujcie się!”), w: Marcjanik M. (red.), Retoryka codzienności. Zwyczaje językowe współczesnych Polaków, Warszawa. Czempka M., 2006, Funkcja ekspresywna w dyskursie medialnym, „Media. Kultura. Społeczeństwo”, nr 1. Czempka M., 2008, Publiczne przeprosiny wczoraj i dziś. Próba analizy wybranych tekstów przeprosin zamieszczonych w prasie w okresie PRL oraz współcześnie, „Media. Kultura. Społeczeństwo”, nr 1 (3). Czerwińska E., Podracki J., Wendołowska D. (red.), 2007, Jak to się mówi...? Jak to się pisze...? Poradnik językowy dla dziennikarzy, Warszawa. Dabert D., 1999a, Czytelnik uwiedziony. Forma językowa tytułów „Gazety Wyborczej”, „Odra”, nr 2. Dabert D., 1999b, Czytelnik uwiedziony II. Forma językowa tytułów „Gazety Wyborczej”, „Odra”, nr 3. Dawidziak-Kładoczna M., 2002, Autokreacja w wywiadach prasowych udzielanych przez Józefa Piłsudskiego, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Dąbrowska A., 1993, Eufemizmy współczesnego języka polskiego, Wrocław. Dąbrowska A., 1994, Sposoby określania trudnych sytuacji życiowych w dziewczęcych listach do czasopism młodzieżowych, w: Anusiewicz J., Handke K. (red.), Język a Kultura, t. 9: Płeć w języku i kulturze, Wrocław. Dittwald A.M., 2008, Newseum – amerykańskie muzeum dziennikarstwa, „Muzealnictwo”, nr 49, www.nid.pl/.../Muzealnictwo/muzealnictwo%2049/muz_49–33.pdf

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

260

Małgorzata Kita

Dobek-Ostrowska B., 2002, Podstawy komunikowania społecznego, Wrocław. Dobek-Ostrowska B., 2006, Media i rola mediów masowych w procesach demokratyzacyjnych, w: Dobek-Ostrowska B. (red.), Media masowe w demokratyzujących się systemach politycznych. W drodze do wolności słowa i mediów, Wrocław. Dobosiewicz J., 2012, Magia tytułu prasowego, w: Michalewski K. (red.), Język nowych mediów, Łódź. Dobrzyńska T., 1995, Metafory wartościujące w publicystyce i wypowiedziach polityków, w: Lewicki A.M., Tokarski R. (red.), Kreowanie świata w tekstach, Lublin. Dunin J., 2006, Wiersze w prasie. Zapomniany gatunek publicystyki. „Media. Kultura. Społeczeństwo”, nr 1. Dybalska R., 2004, Realizacja różnych płaszczyzn komunikacyjnych w wybranych gatunkach wypowiedzi prasowej, w: Dybalska R., Kępa-Figura D., Nowak P., Przemoc w języku mediów? Analiza semantyczna i pragmatyczna audycji radiowych, Lublin. Dziadek A., 1993, Fait divers, w: Pytasz M. (red.), Leksykon szkolny. Gatunki paraliterackie, publicystyczne i użytkowe, Gorzów Wielkopolski. Dziadzia B., 2006, Jak dobrze, że są tabloidy, w: Łuczak M., Wufer A. (red.), Caritas w globalnej wiosce, Katowice – Piekary Śląskie. Dziamska-Lenart G., 2002, Frazeologiczne elementy stylu współczesnej felietonistyki, w: Krążyńska Z., Zagórski Z. (red.), „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. IX. Dziki S., 1989, Wstęp do typologii współczesnej prasy polskiej, Kraków. Dziki S., 2010a, Prasa regionalna i lokalna (do roku 1989), w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów. Nowa edycja, Kraków. Dziki S., 2010b, Prasa w rozwoju historycznym, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów. Nowa edycja, Kraków. Fairclough N., Duszak A., 2008, Wstęp: Krytyczna analiza dyskursu – nowy obszar badawczy dla lingwistyki i nauk społecznych, w: Duszak A., Fairclough N. (red.), Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, Kraków. Ficek E., 2006, Poradnik – gatunek interakcyjny?, w: Witosz B. (red.), Style konwersacyjne, Katowice. Filas R., 1997, Kto w Polsce czyta prasę, jaką i czego w niej szuka. Z doświadczeń lat dziewięćdziesiątych, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 3–4. Filas R., 2003, Rośnie dominacja mediów elektronicznych. Nowa faza przemian polskiego rynku, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 3–4. Filiciak M., Ptaszek G. (red.), 2009, Komunikowanie (się) w mediach elektronicznych. Język, edukacja, semiotyka, Warszawa. Filip G., 2006, Wykładniki emocji w „Listach do redakcji” na przykładzie prasy kobiecej, w: Michalewski K. (red.), Wyrażanie emocji, Łódź. Filip G., 2007, „Listy do redakcji” jako gatunek w prasie kobiecej. „Strona z listami jest prosta, biała. Tylko treść się liczy”, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 3: Tekst a gatunek, Katowice. Filipczak-Białkowska A. (red.), 2011, Dyskurs komunikacji medialnej. (Poznać. Tworzyć. Komunikować), Łódź. Fleischer M., Uścinowicz A., 2006, Katalog IKEA – porównanie interkulturowe, w: Burzyńska-Kamieniecka A., Dąbrowska A. (red.), Język a Kultura, t. 18: Wielokulturowość w języku, Wrocław. Flusser V., 2004, Ku filozofii fotografii, Maniecki J. (tłum.), Katowice. Foucault M., 2002, Porządek dyskursu, Kozłowski M. (tłum.), Gdańsk. Fraenkel B., 2010, Pojęcie wydarzenia piśmiennego, Dołowy N. (tłum.), w: Artières P., Rodak P. (red.), Antropologia pisma. Od teorii do praktyki, Warszawa. Frankowski S., 1977, Frazeologia i metaforyka potoczna w nagłówkach prasowych, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Filologia Polska”, t. XII.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

261

Fras J., 2005 [1999], Dziennikarski warsztat językowy, Wrocław. Fras J., 2010, Tabloidyzacja a mediatyzacja i logika mediów – wzajemne relacje pojęć, w: Hofman I., Kępa-Figura D. (red.), Współczesne media. Wolne media?, t. 2, Lublin. Furdal A., 1982, Genologia lingwistyczna, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. XXXIX. Furman W., 2011, Literatura czy dziennikarstwo? Uwagi o reportażach prasowych wyróżnionych w konkursie Grand Press 2008, w: Wolny-Zmorzyński K., Furman W., Snopek J. (red.), Dziennikarstwo a literatura w XX i XXI w., Warszawa. Furman W., Kaliszewski A., Wolny-Zmorzyński K., 2000, Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania, Rzeszów. Furman W., Wolny-Zmorzyński K. (red.), 1999, Poetyka i pragmatyka gatunków dziennikarskich, Rzeszów. Gackowski T., Dziedzic J. (red.), 2011, Manipulacja w mediach. Media o manipulacji, Warszawa. Gajc D., 2008, Język potoczny w reportażach „Polityki” (na przykładzie rubryki „Na własne oczy”), „Roczniki Humanistyczne”, t. LVI, z. 6. Gajda S., 1987, Społeczna determinacja nazw własnych tekstów (tytułów), „Socjolingwistyka”, t. VI, Warszawa – Kraków. Gajda S., 2000, Media – stylowy tygiel współczesnej polszczyzny, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Gajda S., 2004, Wielojęzyczność w perspektywie stylistycznej, w: Ruszkowski M. (red.), Wielojęzyczność w perspektywie stylistyki i poetyki, Kielce. Gajda S., 2007, Współczesny polski dyskurs komiczny, w: Mazur J., Rumińska M. (red.), Humor i karnawalizacja we współczesnej komunikacji językowej, Lublin. Gajda S., 2010a, Intertekstualność a współczesna lingwistyka, w: Mazur J., Małyska A., Sobstyl K. (red.), Intertekstualność we współczesnej komunikacji językowej, Lublin. Gajda S., 2010b, Nowe media w perspektywie lingwistycznej, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl – dyskurs – media, Łódź. Gajewska U., 2010, Obraz mediów w „Naszym Dzienniku”, w: Dybiec J., Szpila G. (red.), Język polski: nowe wyzwania językoznawcze, Kraków. Garncarek M., 2005, Instrukcja obsługi obrazu – o podpisach pod fotografiami prasowymi, w: Ferenc T., Makowski K. (red.), Przestrzenie fotografii. Antologia tekstów, Łódź. Gaszyńska-Magiera M., 2002, Teksty prasowe w nauczaniu języka polskiego jako obcego, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Gierula M. (red.), 2006, Współczesny dziennikarz i nadawca, Sosnowiec. Gluza R., 2002, Dziennikarstwo wizualne, „Press”, nr 3. Gluza R., 2010, Konstrukcja tekstu. Pisz, nie nudź, w: Skworz A., Niziołek A. (red.), Biblia dziennikarstwa, Kraków. Głodowski W., 1994, Wywiad jako forma komunikowania, Warszawa. Głodowski W., 1999, Wywiad, czyli rozmowa na temat, Warszawa. Głowiński M., 2010, Trzy dni z „Naszym Dziennikiem“, „Societas/Comunitas”, nr 2. Goban-Klas T., 2001, Powstanie i rozwój mediów. Od malowideł naskalnych do multimediów, Kraków. Goban-Klas T., 2005a, Cywilizacja medialna, Warszawa. Goban-Klas T., 2005b, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa. Goban-Klas T., 2007a, Media i medioznawstwo, w: Chudziński E. (red.), Słownik wiedzy o mediach, Warszawa – Bielsko-Biała. Goban-Klas T., 2007b, Media. Co to takiego?, w: Chudziński E. (red.), Słownik wiedzy o mediach, Warszawa – Bielsko-Biała. Goban-Klas T., 2010, Annus mirabilis 1989 polskich mediów, w: Szurmiński Ł. (red.), Media a rok 1989. Obraz przemian i nowe zjawiska na rynku, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

262

Małgorzata Kita

Goban-Klas T., 2011, Wartki nurt mediów. Ku nowym formom społecznego życia informacji, Kraków. Gackowski T. (red.), 2011, Zawartość mediów, czyli rozważania nad metodologią badań medioznawczych, Warszawa. Godlewski G., 2010, Antropologia pisma: nowe obszary, w: Artières P., Rodak P. (red.), Antropologia pisma. Od teorii do praktyki, Warszawa. Godzic W., 2004, Telewizja i jej gatunki po „Wielkim Bracie”, Kraków. Godzic W., 2007, Znani z tego, że są znani. Celebryci w kulturze tabloidów, Warszawa. Godzic W. (red.), 2010, Media audiowizualne. Podręcznik akademicki, Warszawa. Golka M., 2008, Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne, Warszawa. Golka M. (red.), 2004, W cywilizacji konsumpcyjnej, Poznań. Gołuch A., 1999, Język potoczny w reportażach „Gazety Wyborczej”, w: Balowski M. (red.), W świecie mediów, Opole. Grad J., 2005, Przyjemność jako istota zabawy, w: Grad J., Mamzer H. (red.), Kultura przyjemności. Rozważania kulturoznawcze, Poznań. Grad J., Mamzer H. (red.), 2004, Karnawalizacja. Tendencje ludyczne w kulturze współczesnej, Poznań. Grad J., Mamzer H. (red.), 2005, Kultura przyjemności. Rozważania kulturoznawcze, Poznań. Grobel L., 2006, Sztuka wywiadu. Lekcje mistrza, Warszawa. Grochala B., 2002, Intertekstualność w nagłówkach „Gazety Wyborczej”, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Grochala B., 2005, Dowcip językowy w nagłówkach „Gazety Wyborczej”, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Linguistica”, nr 43. Grochala B., 2006, Komizm językowy w felietonach Antoniego Słonimskiego, Łódź. Grochala B., 2009, Przedstawić Nieznanego – teksty prasowe prezentujące informację o autorach artykułów, w: Rypel A., Jastrzębska-Golonka D., Sawicka G. (red.), Język, biznes, media, Bydgoszcz. Grochala B., 2010a, Ilość i wielkość jako parametry wartościowania w komentarzu sportowym, w: Umińska-Tytoń E. (red.), Ilość – wielkość – wartość, Łódź. Grochala B., 2010b, Leczyć każdy może – o języku czasopism farmaceutycznych, w: Dybiec J., Szpila G. (red.), Język polski: nowe wyzwania językoznawcze, Kraków. Grochowski G., 2000, Tekstowe hybrydy. Literackość i jej pogranicza, Wrocław. Grochowski M., 1995, Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, Warszawa. Gruszczyński W., 2000, Edukacja językowa dziennikarzy, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Grybosiowa A., 2000, O dystansie, szacunku i tolerancji w mediach, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Grybosiowa A., 2002, Przełamywanie tradycji kulturowo-językowej w polszczyźnie medialnej, w: Gajda S., Rymut K., Żydek-Bednarczuk U. (red.), Język w przestrzeni społecznej, Opole. Grybosiowa A., 2003, Cudzysłów jako wyznacznik języka w prasie, w: Grybosiowa A., Język wtopiony w rzeczywistość, Katowice. Grzelakowa E., 2002, Ironia w komentarzu prasowym, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Grzelewska D., Habielski R., Kozieł A., Osica J., Piwońska-Pykało L. (red.), 2001, Prasa, radio i telewizja w Polsce. Zarys dziejów, Warszawa. Grzelka M., 2006, O wybranych strategiach w wywiadzie prasowym. „Media. Kultura. Komunikacja. Zeszyty Naukowe Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UWM”, nr 2. Grzelka M., 2008, Pytanie dziennikarskie. Pragmatyka i retoryka, Poznań. Grzelka M., Kula A., 2012, Przytoczenia w przekazie medialnym, Poznań. Grzenia J., 2005, O grafizacji pisma, w: Kita M., Witosz B. (red.), Spotkanie. Księga jubileuszowa dla Profesora Aleksandra Wilkonia, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

263

Grzenia J., 2008, Komunikacja językowa w Internecie, Warszawa. Grzeszczak T., 2010, Obraz wart tysiąca słów, „Polityka”, nr 3. Grzywaczewski D., 1997, Słowa sztandarowe i potępiane w wybranych tekstach publicystycznych, „Poradnik Językowy”, z. 5. Guz B., 2001, Język wchodzi w grę – o grach językowych na przykładzie sloganów reklamowych, nagłówków prasowych i tekstów graffiti, „Poradnik Językowy”, z. 10. Guzik B., 1988, Redukcja, nominalizacja i defrazeologizacja związków frazeologicznych w nagłówkach prasowych, „Zeszyty Naukowe UMCS”, Lublin. Habrajska G., 1999, Skuteczność słowa informacji prasowej z perspektywy odbiorcy, w: Laskowska E. (red.), Skuteczność słowa w działaniach politycznych i społecznych, Bydgoszcz. Habrajska G., 2002, Semantyka i pragmatyka informacji prasowej (sens, interpretacja i rozumienie informacji prasowej), w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Hajduk-Nijakowska J., 2010, Kulturowe źródła tabloidyzacji przekazów medialnych, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Tabloidyzacja języka i kultury, Wrocław. Hałas B., 1997, Sposoby pozyskiwania czytelnika prasowego za pomocą środków językowych, w: Krążyńska Z., Zagórski Z. (red.), „Poznańskie spotkania językoznawcze”, t. II. Harrower T., 2006, Podręcznik projektanta gazet, Horabik W., Domaniewska Z. (tłum.), Warszawa. Hennessy B., 2009, Dziennikarstwo publicystyczne, Sadza A. (tłum.), Kraków. Hicks W., 2007, Wprowadzenie, w: Adams S., Hicks W., Wywiad dziennikarski, Franek K. (tłum.), Kraków. Hodak M., 2011, Współczesna prasa funeralna – gatunki i tematy, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica. Dziennikarstwo”. Hodak M., 2012, Satyra z Łodzi – „Szpilki” i „Karuzela”, w: Bogołębska B., Mikosz J. (red.), Łódzkie media dawniej i dziś, Łódź. Hodalska M., 2006, Korespondent wojenny. Ofiarnik i ofiara we współczesnym świecie, Kraków. Hojka B., 2007, Obraz ciała w prasie kobiecej i męskiej (na przykładzie „Twojego Stylu” i „Playboya”), w: Cygal-Krupa Z. (red.), Współczesna polszczyzna. Stan, perspektywy, zagrożenia, Kraków-Tarnów. Hojka B., 2012, Relacje między obrazem a tekstem we współczesnych przekazach prasowych, w: Michalewski K. (red.), Język nowych mediów, Łódź. Hollender B., 2009, Agenci wywiadu, „Press”, nr 2. Hopfinger M., 2011, Współczesne przemiany literatury a dziennikarstwo. Prasa, radio, telewizja, Internet, w: Wolny-Zmorzyński K., Furman W., Snopek J. (red.), Dziennikarstwo a literatura w XX i XXI w., Warszawa. Huizinga J., 1967 (1938), Homo ludens: zabawa jako źródło kultury, Kurecka M., Wirpsza W. (tłum.), Warszawa. Ignatowicz-Skowrońska J., 1994, Związki frazeologiczne w reklamie prasowej, w: Handke K., Dalewska-Greń H. (red.), Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX wieku, Warszawa. Iwanowicz M., 2008, Z „felietonowego podwórka” – o gatunku z pogranicza literatury i dziennikarstwa, w: Bogołębska B., Kudra A. (red.), Wypowiedź dziennikarska. Teoria i praktyka. Skrypt dla studentów dziennikarstwa, Łódź. Jachimowski M., 2006, Cechy zawodu dziennikarskiego i jego wyznaczniki strukturalne, w: Gierula M. (red.), Współczesny dziennikarz i nadawca, Sosnowiec. Jackiewicz A., 2009, Bezagentywność w dyskursie dziennikarskim, w: Łyda A., Warchoł K. (red.), Granice rozmyte, terytoria niczyje. Studia z zakresu języka i kultury, Katowice. Jacyno M., 2007, Kultura indywidualizmu, Warszawa. Jagłowski B., Rott D., 2010, Wizerunek Kuby we współczesnych polskich reportażach podróżniczych (Jerzy Adamuszek, Beata Pawlikowska, Agnieszka Buda-Rodriguez), Sosnowiec. Jagodziński T., 2002, Przekleństwo inforozrywki, „Znak”, nr 2.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

264

Małgorzata Kita

Jameson F., 1998, Postmodernizm i społeczeństwo konsumpcyjne, w: Nycz R. (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków. Jawniuk-Pałuszyńska E., 2001, Nazwy własne w nagłówkach prasowych jako wykładniki funkcji ekspresywnej (na materiale związków frazeologicznych), w: Michalewski K. (red.), Współczesna leksyka, cz. 1, Łódź. Jaworski J., 2005, Językowy obraz kobiety w tekstach publicystycznych ostatniej dekady XVIII wieku, „Język Polski” LXXXV, z. 1. Jaworski J., 2008a, Leksem nieprzyjaciel w publicystycznych tekstach insurekcyjnych, „Język Polski” LXXXVIII, z. 3. Jaworski J., 2008b, Nazwy własne w wybranych tekstach publicystycznych końca XVIII w., „Język Polski” LXXXVIII, z. 1. Jedliński R., 1984, Gatunki publicystyczne w szkole średniej, Warszawa. Jenkins H., 2007, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Bernatowicz M., Filiciak M. (tłum.), Warszawa. Jezierska D., 2009, Felietony Stanisława Wasilewskiego, czyli o tym, jak z życia romantyka można zrobić newsa, w: Kita M. (red.), Język – styl – gatunek. Katowickie spotkania doktorantów, Katowice. Jędrzejko E., 2005a, Składnia, style, teksty. Składniowe aspekty zróżnicowania i przemian polszczyzny XX wieku, Katowice. Jędrzejko E., 2005b, Zapraszamy do reklamy. Składnia a styl ogłoszeń prasowych w XX w., w: taż, Składnia, style, teksty. Składniowe aspekty zróżnicowania i przemian polszczyzny XX wieku, Katowice. Jochemczyk M., 1997, O mechanizmach ironii w felietonach Michała Ogórka, „Poradnik Językowy”, z. 5. Kacprzak A., 2002, Palimpsesty słowne w języku mediów, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Kaczmarczyk M., 2006, Gatunki prasowe w praktyce. Ćwiczenia warsztatowe dla studentów dziennikarstwa i komunikacji społecznej, Sosnowiec. Kajtoch W., 1999a, Odlotowe bez dwóch zdań! Kultura języka, stylu, perswazji w czasopismach młodzieżowych, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 3–4. Kajtoch W., 1999b, Świat prasy alternatywnej w zwierciadle jej słownictwa, Kraków. Kajtoch W., 2007, Fizjologia w tekstach prasy młodzieżowej (ciało medialne II), w: Nowak P., Tokarski R. (red.), Kreowanie świata w mediach, Lublin. Kajtoch W., 2008, Językowe obrazy świata i człowieka w prasie młodzieżowej i alternatywnej, t. 1, Kraków. Kajtoch W., Kołodziej J., Płaneta P., 2000, Język czasopism dla młodzieży: świat, wartość, perswazja, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Kaliszewski A., 1999, Poezja faktu. Wpływ gatunków dziennikarskich na gatunki literackie na przykładzie liryki współczesnej, w: Furman W., Wolny-Zmorzyński K. (red.), Poetyka i pragmatyka gatunków dziennikarskich, Rzeszów. Kamińska M. (red.), 2008, Erotyzm, groza, okrucieństwo – dominanty współczesnej kultury, Poznań. Kamińska-Szmaj I., 1992, Strategie zachowań językowych w prasowych tekstach propagandowych (na materiale prasy międzywojennej), w: Anusiewicz J., Marcjanik M. (red.), Język a Kultura, t. 6: Polska etykieta językowa, Wrocław. Kamińska-Szmaj I., 1994, Judzi, zohydza, ze czci odziera. Język propagandy politycznej w prasie 1919–1923, Wrocław. Kamińska-Szmaj I., 2001a, Język wiadomości prasowych przed rokiem 1989 i po roku 1989, „Poradnik Językowy”, z. 1. Kamińska-Szmaj I., 2001b, Słowa na wolności. Język polityki po 1989 roku, Wrocław.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

265

Kamińska-Szmaj I., 2002, Dyskurs publiczny w prasie po roku 1989 (spór o krzyże w Oświęcimiu, o postawy antysemickie Polaków), w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Kaptur E., 2005, Językowy kształt nekrologów rocznicowych, „Poradnik Językowy”, z. 9. Kaptur E., 2008, Językowy kształt współczesnych nekrologów prasowych, Poznań. Kapuściński R., 2005, Autoportret reportera, Kraków. Karnowski M., Mistewicz E., 2010, Anatomia władzy, Warszawa. Karwatowska M., 2004, Dwa światy w gazetkach szkolnych – manipulacja czy perswazja?, w: Krzyżanowski P., Nowak P. (red.), Manipulacja w języku, Lublin. Karwatowska M., 2006a, „Gazetowa” dziewczyna. Wybrane elementy wizerunku nastolatki w czasopismach młodzieżowych, w: Myrdzik B., Latoch-Zielińska M. (red.), Kultura popularna w szkole. Pobłażliwe przyzwolenie czy autentyczny dialog, Lublin. Karwatowska M., 2006b, Wrzuć na luz! Świat wartości w czasopismach młodzieżowych, w: Krążyńska Z., Zagórski Z. (red.), „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. XV. Karwatowska M., 2007, Kreowanie obrazu „chłopaka” w czasopismach młodzieżowych (na materiale „Twista” i „Dziewczyny”), w: Nowak P., Tokarski R. (red.), Kreowanie świata w mediach, Lublin. Karwatowska M., 2011, „Instrukcja obsługi”, czyli o kreowaniu wizerunku kobiety w czasopiśmie CKM, w: Skowronek B. (red.), Gender. Queer. Edukacja 2. W stronę praktyki, Kraków. Kawka M., 2011, Literacki i dziennikarski punkt widzenia. Od reportażu do tabloidu, w: Wolny-Zmorzyński K., Furman W., Snopek J. (red.), Dziennikarstwo a literatura w XX i XXI w., Warszawa. Kąkolewski K., 1992, Reportaż, w: Brodzka A. (red.), Słownik literatury polskiej XX wieku, Wrocław. Kępa-Figura D., 2008, Ideologizacja i „dezideologizacja” komunikacji medialnej, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław. Kępa-Figura D., 2010a, Gry intertekstualne a nadawczo-odbiorcza wspólnota komunikacyjna, w: Mazur J., Małyska A., Sobstyl K. (red.), Intertekstualność we współczesnej komunikacji językowej, Lublin. Kępa-Figura D., 2010b, Językowe wymiary tabloidyzacji – studium przypadku, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Tabloidyzacja języka i kultury, Wrocław. Kępa-Figura D., Nowak P., 2006, Językowy obraz świata a medialny obraz świata, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 1–2. Kibédi Varga A., 2010, Kryteria opisu relacji pomiędzy słowem a obrazem, „Communicare. Almanach Antropologiczny”, nr 3: Słowo/obraz, Warszawa. Kiklewicz A., Wilczewski M., 2010, Innowacje semantyczne w języku polityki. Miłość w dyskursie publicystycznym, „Język Polski” XC, z. 3. Kisiel C., 2009, Mowa „dla kogoś” czy „przeciw komuś”? Językowe bezdroża „Słowa Powszechnego” i „Naszego Dziennika”, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Ideologie codzienności, Wrocław. Kita M., 1991, Ekspansja potoczności, w: Kowalska A., Wilkoń A. (red.), Prace Językoznawcze XIX, Studia polonistyczne, Katowice. Kita M., 1992, Grzeczność w wywiadzie prasowym, w: Anusiewicz J., Marcjanik M. (red.), Język a Kultura, t. 6: Polska etykieta językowa, Wrocław. Kita M., 1993, Perswazyjne użycie języka potocznego w kontakcie ogólnym, w: Wilkoń A., Warchala J. (red.), Z problemów współczesnego języka polskiego, Katowice. Kita M., 1998, Wywiad prasowy. Język – gatunek – interakcja, Katowice. Kita M., 2001, Język potoczny jako język bliskości, w: Habrajska G. (red.), Język w komunikacji, t. 1, Łódź. Kita M., 2002a, Język przeprowadzającego wywiad a język udzielającego wywiadu, w: Gajda S., Rymut K., Żydek-Bednarczuk U. (red.), Język w przestrzeni społecznej, Opole. Kita M., 2002b, Relacje transtekstualne wywiadu prasowego, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

266

Małgorzata Kita

Kita M., 2003, Syndrom Knocka, czyli czego językoznawca może się dowiedzieć, badając teks­ty wywiadów, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Porozmawiajmy o rozmowie. Lingwistyczne aspekty dialogu, Katowice. Kita M., 2004, Medialna moda na dialog, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Dialog a nowe media, Katowice. Kita M., 2006a, „Sprzedawanie” prywatności w mediach, w: Ożóg K., Oronowicz-Kida E. (red.), Przemiany języka na tle przemian współczesnej kultury, Rzeszów. Kita M., 2006b, Dziękuję za rozmowę. „Archiwizacja” rozmów i typy tekstów powstałych na ich kanwie, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Czas i konwersacja. Przeszłość i teraźniejszość, Katowice, Kita M., 2007, Perswazyjne wykorzystanie motywu miłości we współczesnej prasie kobiecej, w: Mikołajczuk A., Pawelec R. (red.), Na językoznawczych ścieżkach. Prace ofiarowane Profesorowi Jerzemu Podrackiemu, Warszawa. Kita M., 2010a, Język w mediach w kontekście kultury indywidualizmu, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl – dyskurs – media, Łódź. Kita M., 2010b, Składniki językowego tygla medialnego, w: Karwatowska M., Siwiec A. (red.), Przeobrażenia w języku i komunikacji medialnej na przełomie XX i XXI wieku, Chełm. Kita M., 2011, Śmierć wywiadu? Gatunek w ponowoczesnej Polsce, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4: Gatunek a komunikacja społeczna, Katowice. Kita M., 2012a, Czy istnieje medialna odmiana językowa?, w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną 1. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice. Kita M., 2012b, Razem. Konsiliencja, interdyscyplinarność, transdyscyplinarność, w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną 1. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice. Kita M., Grzenia J. (red.), 2003, Porozmawiajmy o rozmowie, Katowice. Kita M., Grzenia J. (red.), 2004, Dialog a nowe media, Katowice. Kita M., Grzenia J. (red.), 2006, Czas i konwersacja. Przeszłość i teraźniejszość, Katowice. Kita M., Loewe I. (red.), 2012, Język w mediach. Antologia, Katowice. Kita M., Ślawska M. (red.), 2012, Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną 1. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice. Kittel B., 2010, Dziennikarz z dymiącą strzelbą, w: Skworz A., Niziołek A. (red.), Biblia dziennikarstwa, Kraków. Kledzik M., 2009, Reportaż jako gatunek dziennikarski, „Media. Społeczeństwo. Kultura”, nr 1. Kloch Z., 2004, Punkt widzenia i ideologia: O relacjach prasowych na temat ataku na World Trade Center, w: Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., Nycz R. (red.), Punkt widzenia w tekście i dyskursie, Lublin. Kloch Z., 2006, Reklama, miasto i kulturowa potoczność. „Teksty Drugie”, nr 4. Kloch Z., 2008, Potoczność i wypowiadanie. Przyczynek do antropologii codzienności, „Studia Litteraria Polono-Slavica”, t. 8. Kładoczny P., 2002, Teksty profetyczne we współczesnej prasie, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Kładoczny P., 2005, Prognoza jako gatunek prasowy, w: Krauz M., Gajda S. (red.), Współczesne analizy dyskursu. Kognitywna analiza dyskursu a inne metody badawcze, Rzeszów. Kłosiewicz-Lepianka M., 2004, Profile pojęcia „ciała” w dzisiejszej prasie kobiecej, „Poradnik Językowy”, z. 7. Kniagininowa M., 1970, Właściwości stylistyczno-składniowe wiadomości prasowych, komentarza, reportażu, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 2. Kniagininowa M., Pisarek W., 1965, Poradnik językowy. Podręcznik dla pracowników prasy, radia i telewizji, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

267

Kołodziejczyk A., 2004, Dowcip językowy jako składnik szczególnej odmiany polszczyzny: języka prasowego (na przykładzie fragmentów tygodnika „Wprost”), w: Michalewski K. (red.), Współczesne odmiany języka narodowego, Łodź. Kołodziejek E., 2011, Sprawność językowa redaktorów czasopism lokalnych, w: Kania J., Cieślak R. (red.), Media lokalne w Szczecinie, Szczecin. Kopecka-Piech K., 2011, Koncepcja konwergencji mediów, „Studia Medioznawcze”, nr 3. Kosińska M., 2009, Perswazyjna funkcjonalizacja form osobowych w publicystyce – na przykładzie felietonów Małgorzaty Domagalik „Druga płeć”, w: Ożóg K. (red.), Język żyje. Rzecz o współczesnej polszczyźnie, Rzeszów. Kot W., 2001, Reportaż – relacja z faktów, w: Niczyperowicz A. (red.), Dziennikarstwo od kuchni, Poznań. Kotarski E., 2001, Retoryka w badaniach nad mediami, w: Przybylska R., Przyczyna W. (red.), Retoryka dziś. Teoria i praktyka, Kraków. Kowalczyk I., 2005, Wokół wizualnego kanibalizmu, w: Ferenc T., Makowski K. (red.), Przestrzenie fotografii. Antologia tekstów, Łódź. Kowalewska-Dąbrowska J., 2007, Gry językowe w tekstach publicystycznych. Kreacja czy manipulacja?, w: Nowak P., Tokarski R. (red.), Kreowanie świata w mediach, Lublin. Kowalski T., 2001a, Mediamorfoza – rzecz o przyszłości mediów i media przyszłości w aspekcie konwergencji, „Studia Medioznawcze”, nr 1 (2). Kowalski T., 2001b, Przyszłość mediów – media przyszłości, w: Jung B. (red.), Media, komunikacja, biznes elektroniczny, Warszawa. Kozieł A., 2002, Gatunki dziennikarskie – rodowód, cechy, funkcje, w: Adamowski J. (red.), O warsztacie dziennikarskim, Warszawa. Kozłowska E., 2003, Recenzja jako forma podwójnego dialogu, w: Bańkowska E., Mikołajczuk A. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa. Krajewski M., 2003, Kultury kultury popularnej, Poznań. Krauz M., 2004, Recenzja – gatunek naukowy, krytycznoliteracki czy publicystyczny?, w: Ruszkowski M. (red.), Wielojęzyczność w perspektywie stylistyki i poetyki, Kielce. Krauz M., 2006, Sposoby wyrażania emocji w recenzjach filmowych, w: Michalewski K. (red.), Wyrażanie emocji, Łódź. Krawiec L., 1989, Komizm w nagłówkach prasowych, „Poradnik Językowy”, z. 9–10. Krept J., 2011, Kłopoty z konwergencją, „Studia Medioznawcze”, nr 3. Królikowska B., Rott D., 2010, Strategie autoprezentacyjne w reportażach podróżniczych Wojciecha Cejrowskiego, Sosnowiec. Krzysztofek K., 1997, Infotainment. Dziennikarstwo w świecie przemysłów informacyjnych, Warszawa. Kudra A., 2011, Idiostylem w mur, czyli o idiolekcie, idiostylu i krytycznej analizie dyskursu – na przykładzie felietonów Krzysztofa Skiby w tygodniku „Wprost”, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica. Dziennikarstwo”. Kudra B., 1996, Sposoby powstawania prasowych okazjonalizmów politycznych, „Poradnik Językowy”, z. 8. Kudra B., 1999, Tekst prasowy a konwencja stylistyczna i postawa badacza, w: Miodek J. (red.), Mowa rozświetlona myślą. Świadomość normatywno-stylistyczna współczesnych Polaków, Wrocław. Kudra B., 2000, Humor w leksyce politycznej współczesnej prasy, w: Grabska M. (red.), „Słowa, słowa, słowa...” w komunikacji językowej, Gdańsk. Kudra B., 2001a, Kreatywność leksykalna w dyskursie politycznym polskiej prasy lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, Łódź. Kudra B., 2001b, Rola aluzji leksykalnej w procesie tworzenia nowego słownictwa politycznego (na przykładzie współczesnej prasy), w: Michalewski K. (red.), Współczesna leksyka, cz. 1, Łódź.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

268

Małgorzata Kita

Kudra B., 2007, Grafizacja w nagłówkach prasowych, w: Mikołajczuk A., Pawelec R. (red.), Na językoznawczych ścieżkach. Prace ofiarowane Profesorowi Jerzemu Podrackiemu, Warszawa. Kudra B., 2008, O języku w mediach – uwagi ogólne, w: Bogołębska B., Kudra A., (red.), Wypowiedź dziennikarska. Teoria i praktyka, Łódź. Kudra B., Kudra A., 2004, Między manipulacją a perswazją (o funkcjonowaniu antroponimów w tekście prasowym), w: Krzyżanowski P., Nowak P. (red.), Manipulacja w języku, Lublin. Kudra B., Kudra A., 2006, Demokratyzacja języka – demokratyzacja w języku (na przykładzie języka w mediach). „Media. Kultura. Komunikacja Społeczna”, nr 2. Kudra B., Kudra A., 2012, Formy językowego kiczu w prasowym dyskursie medialnym, w: Michalewski K. (red.), Język nowych mediów, Łódź. Kula A., 2004, Cechy stylowe publicystyki ekonomicznej na materiale „Polityki” z lat 1957– 2004, Poznań. Kula A., 2007, Mechanizmy perswazji i manipulacji w publicystyce ekonomicznej, w: Habrajska G., Obrębska A. (red.), Mechanizmy perswazji i manipulacji, Łódź. Kula A., 2010, Media opiniotwórcze – próba definicji, w: Karwatowska M., Siwiec A. (red.), Przeobrażenia w języku i komunikacji medialnej na przełomie XX i XXI wieku, Chełm. Kunczik M., Zipfel A., 2000, Wprowadzenie do nauki o dziennikarstwie i komunikowaniu, Łoziński J., Łukowski W. (tłum.), Warszawa. Kurcz I., Lewicki A., Sambor J., Woronczak J., 1974, Słownictwo współczesnego języka polskiego. Listy frekwencyjne, t. 2: Drobne wiadomości prasowe, Warszawa. Kurek P., 1996, Komentarz czyli suwerenność myślenia, w: Niczyperowicz A. (red.), Abecadło dziennikarza, Poznań. Kurkowska H., Skorupka S., 2001 [1959], Stylistyka polska. Zarys, Warszawa. Legomska J., 2006, „Prawdziwy mężczyzna nie uważa, że dziecko to sprawa kobiet”. Modelowanie wizerunku ojca w prasie adresowanej do rodziców, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Zaśko-Zielińska M. (red.), Oblicza komunikacji 1: Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją. Język a komunikacja, t. 12, Kraków. Legomska J., 2009, Prasa adresowana do rodziców – czyli do kogo? Ideologia nowego rodzicielstwa w dyskursie miesięcznika „Dziecko”, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Ideologie codzienności, Wrocław. Lepa A., 2011, Media w świecie słowa, Częstochowa. Lesz-Duk M., 2001, Kohezja leksykalna we współczesnych tekstach publicystycznych, w: Michalewski K. (red.), Współczesna leksyka, cz. 1, Łódź. Lesz-Duk M., 2008, Wybrane cechy składniowe reklamy prasowej, w: Michalewski K. (red.), Język w marketingu, Łódź. Lesz-Duk M., 2012, Analityczne konstrukcje przyimkowe w najnowszej prasie, w: Michalewski K. (red.), Język nowych mediów, Łódź. Lewicki A., Masłowski W., Sambor J., Woronczak J., 1975, Słownictwo współczesnego języka polskiego. Listy frekwencyjne, t. 3: Publicystyka, Warszawa. Lewicki A.M., 1995, Frazeologizmy w sloganach reklamowych (reklama prasowa), w: Lewicki A.M., Tokarski R. (red.), Kreowanie świata w tekstach, Lublin. Lewicki A.M., 1998, Obraz samochodu w sloganach reklamowych (reklama prasowa), w: Anusiewicz J., Bartmiński J. (red.), Język a Kultura, t. 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, Wrocław. Lewicki A.M., 2004, Nagłówki w formie ustalonych związków wyrazowych jako narzędzie manipulacji, w: Krzyżanowski P., Nowak P. (red.), Manipulacja w języku, Lublin. Lewicki A.M., Nowak P., 2000, Manipulacja językowa w mediach, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Libura A., 2007, Paralele zmian kolokacji w stylu publicystycznym i struktury potocznego obrazu świata, w: Szpila G. (red.), Języka a komunikacja 17. Język polski XXI wieku: analizy, oceny, perspektywy, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

269

Linek P., 2002, Stefana Kisielewskiego sztuka felietonu, w: Ludorowska H., Ludorowski L. (red.), Publicystyka – literatura, Lublin. Lisiecki M. (red.), 2009, Sztuki wizualne jako nośniki ideologii, Toruń. Lisowska-Magdziarz M., 2006, Analiza tekstu w dyskursie medialnym. Przewodnik dla studentów, Kraków. Lisowska-Magdziarz M., 2008, Media powszednie. Środki komunikowania masowego i szerokie paradygmaty medialne w życiu codziennym Polaków u progu XXI wieku, Kraków. Lisowska-Magdziarz M., 2011, Między postdziennikarstwem a postliteraturą. Trylogia Millenium, Kale Blomquist i nowa definicja wiarygodności dziennikarskiej w kulturze konwergencji, w: Wolny-Zmorzyński K., Furman W., Snopek J. (red.), Dziennikarstwo a literatura w XX i XXI w., Warszawa. Listoś A., 2011, Przepis na reporterski serial prasowy, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica. Dziennikarstwo”. Litwin J., 1989, Język i styl polskiego reportażu (na materiale z lat 1945–1975), Rzeszów. Litwin J., 1995a, Funkcje wypowiedzeń pojedynczych i złożonych w reportażu, w: Ampel T. (red.), O stylu poezji i prozy. Funkcje, kategorie, struktury, Rzeszów. Litwin J., 1995b, Potoczność w reportażu, w: Ampel T. (red.), O stylu poezji i prozy. Funkcje, kategorie, struktury, Rzeszów. Litwin J., 1995c, Przytoczenie i parenteza w reportażu, w: Ampel T. (red.), O stylu poezji i prozy. Funkcje, kategorie, struktury, Rzeszów. Litwin J., 1999, Uwagi o formie językowo-stylistycznej felietonów J. Korwin-Mikkego, „Poradnik Językowy”, z. 8–9. Litwin J., 2002, Stylistyczne atrybuty felietonistyki J. Waldorffa, w: Krauz M., Ożóg K. (red.), Składnia. Stylistyka. Struktura tekstu, Rzeszów. Lizak J., 1999, Język czasopism dla dzieci. Wybrane zagadnienia, Rzeszów. Lizak J., 2010, Jak prasa dziecięca pozyskuje i kształtuje swojego czytelnika, w: Dybiec J., Szpila G. (red.), Język polski: nowe wyzwania językoznawcze, Kraków. Lizisowa M.T., 2009, Style funkcjonalne w dziennikarstwie prasowym, Kielce. Lobka-Pietras A., 2001, Kreowanie wizerunku własnego mediów, w: Borkowski I., Woźny A. (red.), Nowe media – nowe w mediach, Wrocław. Loewe I., 1995, W poszukiwaniu literackości reklamy, „Język Artystyczny”, t. 9. Loewe I., 1997, Reklama zaprasza do gry, czyli czym, jak i o co gra się w tekście reklamowym, w: Jędrzejko E., Żydek-Bednarczuk U. (red.), Gry w języku, kulturze i literaturze, Katowice. Loewe I., 2006a, „Nasza akcja, Wasza reakcja!” Style konwersacyjne w nowej rzeczywistości medialnej, w: Witosz B. (red.), Style konwersacyjne, Katowice. Loewe I., 2006b, Strategie paratekstowe w prasie. Na wybranych tytułach z połowy XIX i początku XX wieku, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Czas i konwersacja. Przeszłość i teraźniejszość, Katowice. Loewe I., 2007a, Gatunki paratekstowe w komunikacji medialnej, Katowice. Loewe I., 2007b, Parateksty w prasie, w: Loewe I., Gatunki paratekstowe w komunikacji medialnej, Katowice. Loewe I., 2008, Polska genologia lingwistyczna. Rekonesans, „Tekst i dyskurs”, nr 1. Loewe I., 2012, Globalizacja kulturowa a język w mediach, w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną, t. 1: Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice. Lubaś W., 2000, Słownictwo potoczne w mediach, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Lubaś W., 2003, Polskie gadanie. Podstawowe cechy i funkcje potocznej odmiany polszczyzny, Opole. Ludorowska H., Ludorowski L. (red.), 2002, Publicystyka – literatura, Lublin.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

270

Małgorzata Kita

Łań M., 2000, Fotografia. Kreacja czy manipulacja?, w: Drzycimski A. (red.), Komunikatorzy. Wpływ, wrażenie, wizerunek, Warszawa – Bydgoszcz. Łapa R., 2003, Predykatywne wyrażenia modalne z bezokolicznikiem we współczesnej prasie, Poznań. Łebkowska A., 1994, Rozmowa z pisarzem – analiza gatunku, w: Lubelska M., Łebkowska A. (red.), Kryzys czy przełom?, Kraków. Łobodzińska R., 1994, Językowe ujęcie problemu aborcji w świetle deklaracji programowych i wypowiedzi przedstawicieli Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego, w: Anusiewicz J., Siciński B. (red.), Język a Kultura, t. 11: Język polityki a współczesna kultura polityczna, Wrocław. Łobos A., 2003, Język czasopism i programów telewizyjnych dla dzieci, Katowice. Łojek J., Myśliński J., Władyka W., 1988, Dzieje prasy polskiej, t. 1, Warszawa. Łucka D., E pluribus unum. Społeczeństwo amerykańskie a imigranci, www.mpp.org.pl Magdoń A., 1995, Duch zabawy w mediach, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 3–4. Magdoń A., 2000, Reporter i jego warsztat, Kraków. Majkowska G., 1996a, Funkcje frazeologizmów w tekstach publicystycznych, w: Lewicki A.M. (red.), Problemy frazeologii europejskiej I, Warszawa. Majkowska G., 1996b, O języku mediów, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Majkowska G., 1999, Neologizmy leksykalne i frazeologiczne w publicystyce a skuteczność słowa, w: Laskowska E. (red.), Skuteczność słowa w działaniach politycznych i społecznych, Bydgoszcz. Majkowska G., 2001, Najnowsza frazeologia publicystyczna, w: Lewicki A.M. (red.), Problemy frazeologii europejskiej, t. 4, Lublin. Majkowska G., 2007, Język mediów w perspektywie aksjologicznej, w: Mazur J., Rzeszutko-Iwan M. (red.), Język polski jako narzędzie komunikacji we współczesnym świecie, Lublin. Majkowska G., Satkiewicz H., 1988, Metafora stylu publicystycznego, „Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej”, t. V. Majkowska G., Satkiewicz H., 1990, Język w mediach, w: Pisarek W. (red.), Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków. Majkowska G., 2007, Kohezja w publicystyce okresu Oświecenia, Łódź. Makowski M., 2010, Możliwości i ograniczenia wypowiedzi za pośrednictwem fotografii w mediach drukowanych, w: Drożdż M. (red.), Wolność w mediach. Między poprawnością a odpowiedzialnością, t. 2, Tarnów. Malinowska E., Rott D., Budzyńska-Daca A. (red.), 2004, Wokół reportażu podróżniczego, t. 1, Katowice. Maliszewski B., 2006, Konwencjonalność i kreatywność – rozwijanie źródłowych domen metafory w tekstach publicystycznych, w: Mazur J., Rzeszutko-Iwan M. (red.), Teksty kultury. Oblicza komunikacji XXI wieku, t. 2, Lublin. Małyska A., 2000, „Słownictwo z rozdzielnika” – zmiany leksyki prasowej w opisie papieskich podróży do Ojczyzny, w: Mazur J. (red.), Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, Lublin. Małyska A., 2006, Strategie komunikacyjne a wybory stylowe we współczesnych mediach, w: Witosz B. (red.), Style konwersacyjne, Katowice. Małyska A., 2009, „Od bratniej pomocy do walki z terroryzmem” – przemiany tabu w języku polityki w powojennej prasie polskiej, w: Dąbrowska A. (red.), Język a Kultura, t. 21: Tabu w języku i kulturze, Wrocław. Manovich L., 2006, Język nowych mediów, Cypryański P. (tłum.), Warszawa. Markowski A., 1997, Leksykon najnowszych wyrazów obcych używanych w prasie, radiu i telewizji, Warszawa. Markowski A., 2000, Jawne i ukryte zapożyczenia leksykalne w mediach, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

271

Markowski A., 2005, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa. Markowski A. (red.), 1985, Praktyczny słownik wyrazów obcych używanych w prasie, radiu i telewizji, Warszawa. Maroszczuk G., 2011, „Być może trafi się ciekawa rozmowa”. Uwagi na marginesie dwuautorskich form autobiograficznych, w: Wolny-Zmorzyński K., Furman W., Snopek J. (red.), Dziennikarstwo a literatura w XX i XXI w., Warszawa. Marszałek-Kawa J. (red.), 2005, Współczesne oblicza mediów, Toruń. Masłowski W., 1976, Łączność z czytelnikami, w: Maślanka J. (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie, Wrocław. Maślanka J. (red.), 1976, Encyklopedia wiedzy o prasie, Wrocław. Maziarski J., 1966, Anatomia reportażu, Kraków. Maziarski J., 1969a, Do teorii gatunków niemal prolegomena, „Dziennikarstwo. Zagadnienia i materiały”, z. 1: Gatunki i warsztat dziennikarski, Warszawa. Maziarski J., 1969b, Metodologiczne problemy nauki o gatunkach dziennikarskich, w: Kafel M. (red.), Metody i techniki badawcze w prasoznawstwie, t. 2, Warszawa. Maziarski J., 1976, Gatunki dziennikarskie, w: Maślanka J. (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie, Wrocław. Maziarski J., 1976, Komentarz, w: Maślanka J. (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie, Wrocław. Mazur J., Rumińska M. (red.), 2007, Humor i karnawalizacja we współczesnej komunikacji językowej, Lublin. Mazur J., Rzeszutko M., 2000, Słownictwo „NIE” jako przykład agresji i wulgaryzacji języka we współczesnej polszczyźnie, w: Mazur J. (red.), Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, Lublin. Mazurczyk L., 2010, Zrozumieć infografikę, w: Skworz A., Niziołek A. (red.), Biblia dziennikarstwa, Kraków. McNair B., 2004, Seks, demokratyzacja pożądania i media, czyli kultura obnażania, Klekot E. (tłum.), Warszawa. Mencel A., 2010, Antropologia słowa i historia kultury, w: Artières P., Rodak P. (red.), Antropologia pisma. Od teorii do praktyki, Warszawa. Mencel J., 2010, Przemoc: zdjęcia i podpisy, „Communicare. Almanach Antropologiczny”, nr 3: Słowo/obraz, Warszawa. Mędelska J., 2000, Język polskiej prasy wileńskiej: 1945–1979, t. 2, Bydgoszcz. Mędelska J., 2001, Język polskiej prasy wileńskiej (1945−1979), t. 3: Lata 1960–1979, cz. 1: Fonetyka, słowotwórstwo, fleksja, składnia, Bydgoszcz. Mędelska J., 2004, Język prasy wileńskiej (1945–1979), t. 3: Lata 1960–1979, cz. 2: Słownictwo, wyrazy, Bydgoszcz. Michalczyk S., 2012, Teorie mediów w nauce o komunikowaniu, w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną 1. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice. Michalewski K., 1988, Odstępstwa od normy językowej w prasie, radiu i telewizji, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, nr 18. Michalewski K., 2002, Teksty medialne a analfabetyzm funkcjonalny, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Michalewski K., 2004, Eklektyzm tekstów medialnych, w: Michalewski K. (red.), Współczesne odmiany języka narodowego, Łódź. Michalewski K., 2009a, Komunikaty mieszane, Łódź. Michalewski K., 2009b, Komunikaty prasowe, w: tenże, Komunikaty mieszane, Łódź. Michalewski K. (red.), 2002, Tekst w mediach, Łódź. Michalewski K. (red.), 2012, Język nowych mediów, Łódź. Miczka E., 1992, Tematyczna i argumentacyjna struktura komentarza i informacji prasowej, w: Dobrzyńska T. (red.), Typy tekstów. Zbiór studiów, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

272

Małgorzata Kita

Mielczarek T., 2003, Od „Nowej Kultury” do „Polityki”. Tygodniki społeczno-kulturalne i społeczno-polityczne PRL, Kielce. Mikołajczuk A., 2003, Reportaż – uobecnienie prawdy o człowieku i świecie, w: Bańkowska E., Mikołajczuk A. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa. Mikołajczuk A., 2004, Punkt(y) widzenia w reportażu. Od etymologii nazwy do tworzywa gatunku, w: Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., Nycz R. (red.), Punkt widzenia w tekście i dyskursie, Lublin. Mikołajczuk A., 2009, Pragmatyczno-stylistyczne perspektywy analizy reportażu, „Poradnik Językowy”, z. 10. Mikosz J., 2006, W czym tkwi sukces „Dziennika Łódzkiego” jako pisma regionalnego, „Media. Kultura. Społeczeństwo”, nr 1. Mikosz J., 2007, Charakterystyka wybranych dodatków do prasy codziennej dwudziestolecia międzywojennego. „Media. Kultura. Społeczeństwo”, nr 1 (2). Mikosz J., 2008, Charakterystyka przeobrażeń zawodu dziennikarza prasowego w Polsce po 1989 roku, „Media. Kultura. Społeczeństwo”, nr 1 (3). Mikosz J., 2011, Reklama prasowa – rodzaje i podrodzaje. Sposoby promocji prasy, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica. Dziennikarstwo”. Mikosz J., 2012, Charakterystyka łódzkiej prasy bezpłatnej, w: Bogołębska B., Mikosz J. (red.), Łódzkie media dawniej i dziś, Łódź. Mikułowski Pomorski J., 2005, Kultura wobec społecznej transformacji, Kraków. Mikułowski Pomorski J., 2006a, Jak narody porozumiewają się ze sobą w komunikacji międzykulturowej i komunikowaniu medialnym, Kraków. Mikułowski Pomorski J., 2006b, Od mówcy do rozmówcy. Perswazja czy spotkanie? Rewizja klasycznych modeli komunikacji, w: Gierula M., Wielopolska-Szymura M. (red.), Środki masowego komunikowania a społeczeństwo, Katowice. Mikułowski Pomorski J., 2012, Muzeum: charakterystyka i ewolucja medium na tle procesów konwergencji, w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną 1. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice. Milewska B., 2008, O jasnej i ciemnej stronie mocy w dyskursie współczesnej prasy, „Język Polski” LXXXVIII, z. 1. Milewska B., 2011, Brutalnie mówiąc i inne wyrażenia metatekstowe sygnalizujące pominięcie eufemizmu (na przykładzie wypowiedzi prasowych), „LingVaria”, nr 2. Miodek J., 1981, O pewnym stereotypie formalnym nagłówków prasowych, „Język Polski”, z. 3–5. Miodek J., 2000, Gramatyczne i stylistyczne znaki czasu w mediach, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Mistewicz E., 2011, Generator narracji zwolni dziennikarzy?, „Uważam Rze”, nr 40. Mistewicz E. (red.), 2012, „Nowe media”, nr 1. Mitek E., 1999, Funkcja perswazyjna tytułów „Gazety Wyborczej”, w: Balowski M. (red.), W świecie mediów, Opole. Mocek S., 2005, Dziennikarstwo, media, społeczeństwo, Warszawa. Mokranowska Z., 1993, Felieton, w: Pytasz M. (red.), Leksykon szkolny. Gatunki paraliterackie, publicystyczne i użytkowe, Gorzów Wielkopolski. Morris J.G., 2007, Zdobyć zdjęcie. Moja historia fotografii prasowej, Świerkocki M. (tłum.), Warszawa. Mosiołek-Kłosińska K., 2000, Wulgaryzacja języka w mediach, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Mroziewicz K., 2004, Dziennikarz w globalnej wiosce, Warszawa. Mrozowski M., 2001, Media masowe. Władza, rozrywka i biznes, Warszawa. Neffe I.A., 2007, Nowoczesne technologie przetwarzania informacji a hipermedialny Internet. Nowa sylwetka dziennikarza, w: Fras I. (red.), Studia nad komunikacją popularną, międzykulturową, sieciową i edukacyjną, Toruń.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

273

Niczyperowicz A., 2001, Felieton – piękny pasożyt, w: Niczyperowicz A. (red.), Dziennikarstwo od kuchni, Poznań. Niczyperowicz A. (red.), 1996, Abecadło dziennikarza, Poznań. Niczyperowicz A. (red.), 2001, Dziennikarstwo od kuchni, Poznań. Nowacka B., 2004, Magiczne dziennikarstwo. Ryszard Kapuściński w oczach krytyków, Katowice. Nowacka B., 2012, Pisarz w świecie mediów (o medialnym wizerunku Ryszarda Kapuścińskiego po publikacji biografii Artura Domosławskiego), w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną 1. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice. Nowak P., 2002, SWOI i OBCY w językowym obrazie świata. Język publicystyki polskiej z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych, Lublin. Nowak P., 2006, Współczesny obraz komunikacji medialnej w świetle teorii aktów mowy, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T. (red.), Oblicza komunikacji 1, t. 1: Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, Kraków. Nowak P., Piechota M., 2012, Czy ludyczność jest wartością? Media i komunikacja społeczna w dyskursie humanistycznym, w: Karwatowska M., Siwiec A. (red.), Wartości i wartościowanie w badaniach nad językiem, Chełm. Nowak P., Siwiec A., 1994, „Kto komu” – językowe sposoby przedstawiania i komentowania wydarzeń politycznych (na materiale „Przeglądu Tygodniowego”), w: Anusiewicz J., Siciński B. (red.), Język a Kultura, t. 11: Język polityki a współczesna kultura polityczna, Wrocław. Nowak P., Tokarski R., 2007, Medialna wizja świata a kreatywność językowa, w: Nowak P., Tokarski R. (red.), Kreowanie światów w języku mediów, Lublin. Nowak P., Tokarski R. (red.), 2007, Kreowanie światów w języku mediów, Lublin. Nowowiejski B., 2005, Język w prasie – prasa o języku, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia III, t. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, Kraków. Obara J., 2008, Sposoby uprzystępniania i uatrakcyjniania wiedzy medycznej na łamach kolorowej prasy dla kobiet, w: Peisert M., Ursel M. (red.), „Zeszyty Humanistyczne”, t. I, Jelenia Góra. Obara J., 2010a, Nieoficjalne słownictwo socjolektalne w prasie i na forach internetowych, w: Obara J., Ursel M. (red.), „Zeszyty Wydziału Humanistycznego”, t. V, Jelenia Góra. Obara J., 2010b, Słownictwo nieoficjalne w poradach medycznych kolorowych pism dla kobiet, w: Żarski W., Staniów B. (red.), Dobra rada nie zawada. Rady, porady, poradniki w języku, literaturze i kulturze, Koszalin 2010. Obara J., 2011, Porady miłosne dla chłopców na forum dyskusyjnym Nasze uczucia, w: Żarski W., Staniów B. (red.), Miłość niejedno ma imię. Studium monograficzne, Koszalin. Ochmann D., 1997, Prasowe kontaminacje leksykalne (Analiza strukturalna), „Język Polski” LXXVII, z. 2–3. Olejniczak E., 2011, Obraz Łodzi w tekstach reportaży z tygodnika „Odgłosy” (1958–1992), Łódź. Olejnik K., 2003, Polska prawica – system czy systemy wartości? Na materiale „Gazety Polskiej” i „Najwyższego Czasu”, w: Bartmiński J. (red.), Język w kręgu wartości, Lublin. Olejnik K., 2004, Co wydarzyło się w Jugosławii w marcu 1999 roku? – językowy obraz konfliktu serbsko-albańskiego w tekstach prasy codziennej, w: Krzyżanowski P., Nowak P. (red.), Manipulacja w języku, Lublin. Olszański L., 2006, Dziennikarstwo internetowe, Warszawa. Ong W.J., 1992, Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii, Lublin. Ososińska K., 2012, Dziennik „Prąd”, czyli „Rozwój” w latach 1931–1933, w: Bogołębska B., Mikosz J. (red.), Łódzkie media dawniej i dziś, Łódź. Ostaszewska D., 2011, Reportaż – współistnienie kodów: werbalnego i ikonicznego (na materiale tekstów w „National Geographic Polska”, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4: Gatunek a komunikacja społeczna, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

274

Małgorzata Kita

Ostromęcka-Frączak B., 2006, Wyrażanie emocji w nagłówkach prasowych, w: Michalewski K. (red.), Wyrażanie emocji, Łódź. Ostromęcka-Frączak B., 2007, „Co Sejm pichci”, czyli o niekonwencjonalności nagłówków w „Gazecie Wyborczej”, w: Dybalska R., Kępa-Figura D., Nowak P., Przemoc w języku mediów? Analiza semantyczna i pragmatyczna audycji radiowych, Lublin. Ostrowski A., 2003, Dziennikarstwo sportowe, Wrocław. Ożóg K., 2001, Potoczność w tytułach prasowych, w: Ożóg K., Polszczyzna przełomu XX i XXI w., Rzeszów. Ożóg K., 2005, „O roku ów” – rok 1989 w historii języka polskiego, w: Kita M., Witosz B. (red.), Spotkanie. Księga jubileuszowa dla Profesora Aleksandra Wilkonia, Katowice. Ożóg K., 2007, Polszczyzna przełomu XX i XXI wieku: wybrane zagadnienia, Rzeszów. Pachowicz M., 2007, Język i styl tekstów publikowanych w „Ad Astra” – czasopiśmie studentów PWSZ w Tarnowie, w: Cygal-Krupa Z. (red.), Współczesna polszczyzna. Stan, perspektywy, zagrożenia, Kraków – Tarnów. Pachowicz M., 2009, Wstępniak, czyli piórem redaktora naczelnego, w: Ożóg K. (red.), Język żyje. Rzecz o współczesnej polszczyźnie, Rzeszów. Palczewski M., 2006, Kilka uwag o tzw. poprawności politycznej w mediach, w: Habrajska G. (red.), Rozmowy o komunikacji 1. Poprawność polityczna, Łask. Palczewski M., Worsowicz M. (red.), 2006, Dziennikarstwo śledcze. Teoria i praktyka w Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych, Łódź. Palczewski M., Worsowicz M. (red.), 2009, O dziennikarstwie śledczym, Łódź. Palczewski M., Worsowicz M. (red.), 2010, News i dziennikarstwo śledcze wobec wyzwań XXI wieku, Łódź. Pałuszyńska E., 2001, Nazwy własne w nagłówkach prasowych jako wykładnik funkcji ekspresywnej (na materiale związków frazeologicznych), w: Michalewski K. (red.), Współczesna leksyka, cz. 1, Łódź. Pałuszyńska E., 2002, Ekspresywne użycie nazw własnych w nagłówkach, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Pałuszyńska E., 2004, Leksyka potoczna w nagłówkach prasowych jako sposób kreowania nowej rzeczywistości komunikacyjnej, w: Michalewski K. (red.), Współczesne odmiany języka narodowego, Łódź. Pałuszyńska E., 2006, Nagłówki w „Gazecie Wyborczej” (ekspresywna leksyka, frazematyka, metaforyka), Łódź. Pałuszyńska E., 2007, Wpływ pragmatycznych aspektów wzorca gatunkowego felietonu na jego wyznaczniki stylistyczne (na tle ogólnej relacji gatunku do odmian funkcjonalnych), w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 3: Gatunek a odmiany funkcjonalne, Katowice. Pamuła S., 1996, Metoda analizy zawartości prasy i jej zastosowanie w wybranych tygodnikach, Częstochowa. Paroń K., 2011, Rzeczywistość jako metafora – próba kognitywnej analizy metafor w felietonach Jerzego Urbana, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica. Dziennikarstwo”. Paszek J., 1993, Recenzja, w: Pytasz M. (red.), Leksykon szkolny. Gatunki paraliterackie, publicystyczne i użytkowe, Gorzów Wielkopolski. Patora P., 2012, Moja praca w „Super Expressie”, w: Bogołębska B., Mikosz J. (red.), Łódzkie media dawniej i dziś, Łódź. Pelczar W., 1999, Zmilitaryzowany futbol. O wojskowym aspekcie języka piłkarskich sprawozdań sportowych, w: Greszczuk B. (red.), Język. Teoria – dydaktyka. Materiały 21. konferencji językoznawczej zorganizowanej w Trzcinicy k. Jasła w dniach 27–29 maja 1998 roku, Rzeszów. Pepliński W., 2011, 350 lat historii prasy w Polsce (spojrzenie na jej przeszłość i teraźniejszość), „Studia Medioznawcze”, nr 2.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

275

Perczak E.J., 2010, Polska reklama prasowa w latach 1945–1989. O reklamie, której nie było?, Warszawa. Piechota M., 2002, Jaka Ameryka? Polscy reportażyści dwudziestolecia międzywojennego o Stanach Zjednoczonych, Lublin. Piechota M., 2006, Strategie nadawcze w reportażach Wojciecha Tochmana, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T. (red.), Oblicza komunikacji 1, Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, t. 2, Kraków. Piechota M., 2008, Slang młodzieżowy w reportażach „Polityki”, w: Rutkowski M., Zawilska K. (red.), Nowe zjawiska w języku, tekście i komunikacji, Olsztyn. Piechota M., 2009, Kobieta według „Wysokich Obcasów”, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Ideologie codzienności, Wrocław. Piechota M., Stachyra G., Nowak P. (red.), 2012, Rozrywka w mediach i komunikacji społecznej. Wybrane zagadnienia, Lublin. Piekot T., 2004, Prywatny i publiczny punkt widzenia w dyskursie wiadomości dziennikarskich, w: Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., Punkt widzenia w tekście i dyskursie, Lublin. Piekot T., 2005a, Dyskurs wiadomości dziennikarskich a procesy modelujące komunikację publiczną po 1989, w: Krauz M., Gajda S. (red.), Współczesne analizy dyskursu. Kognitywna analiza dyskursu a inne metody badawcze, Rzeszów. Piekot T., 2005b, Pierwsza strona gazety jako komunikat, „Rozprawy Komisji Językowej”, t. XXXI, Wrocław. Piekot T., 2005c, Przytaczanie cudzych wypowiedzi jako strategia dyskursu wiadomości prasowych, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia III. Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, Kraków. Piekot T., 2006, Dyskurs polskich wiadomości prasowych, Kraków. Piekot T., 2007a, Obraz świata w polskich wiadomościach dziennikarskich – propozycja metody rekonstrukcji, w: Nowak P., Tokarski R. (red.), Kreowanie świata w mediach, Lublin. Piekot T., 2007b, Perswazyjność przekazów werbalno-wizualnych, w: Habrajska G., Obrębska A. (red.), Mechanizmy perswazji i manipulacji, Łódź. Piekot T., Poprawa M., 2011, Nowy język władzy – sprawozdanie z badań tekstów o Funduszach Europejskich, w: Filipczak-Białkowska A. (red.), Dyskursy komunikacji medialnej, Łódź. Pietrzak M., 2007, Wyznaczniki gatunkowe felietonu w świetle wypowiedzi prasowych II poł. XIX wieku, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 3: Gatunek a odmiany funkcjonalne, Katowice. Pietrzak M., 2011, „Pozytywnienie” felietonu w drugiej połowie XIX wieku, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4: Gatunek a komunikacja społeczna, Katowice. Pisarek W., 1967a, Tytuł utworu swoistą nazwą własną, „Zeszyty Naukowe WSP w Katowicach. Prace Językoznawcze”, t. III, Katowice. Pisarek W., 1967b, Poznać prasę po nagłówkach! Nagłówek wypowiedzi prasowej w oświetleniu lingwistycznym, Kraków. Pisarek W., 1969, Tajemnice nagłówków prasowych, w: Urbańczyk S. (red.), Język polski. Poprawność – piękno – ochrona, Bydgoszcz. Pisarek W., 1972, Frekwencja wyrazów w prasie, Kraków. Pisarek W., 1978a, Prasa – nasz chleb powszedni, Wrocław. Pisarek W., 1978b, Słownik języka niby-polskiego, czyli błędy językowe w prasie, Wrocław– Warszawa–Kraków–Gdańsk. Pisarek W., 1983, Analiza zawartości prasy, Kraków. Pisarek W., 1988a, Prasa wobec wyzwania nowych mediów, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 4. Pisarek W., 1988b, Retoryka dziennikarska, Kraków. Pisarek W., 1990, Polszczyzna we współczesnej prasie, w: Dubisz S. (red.), Język – kultura – społeczeń­stwo, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

276

Małgorzata Kita

Pisarek W., 1993a, Gatunek dziennikarski: informacja prasowa, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 3–4. Pisarek W., 1993b, Słowa na usługach reklamy prasowej 1962–1993, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 3–4. Pisarek W., 1996, Język polski a media końca XX wieku, w: Kultura słowa w mediach audiowizualnych. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji w Senacie Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie 26 września 1996, Warszawa. Pisarek W., 1997, Analiza treści przekazów. Procedura badawcza, w: Malikowski M., Niezgoda M. (red.), Badania empiryczne w socjologii, t. 2, Tyczyn. Pisarek W., 2000a, Język w mediach, media w języku, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Pisarek W., 2000b, Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność: lata dziewięćdziesiąte, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 3–4. Pisarek W., 2002, Nowa retoryka dziennikarska, Kraków. Pisarek W., 2005, Kanon polszczyzny (kondycja współczesnej polszczyzny literackiej), w: Czermińska i in. (red.), Polonistyka w przebudowie, t. 2, Kraków. Pisarek W., 2007, O mediach i języku, Kraków. Pisarek W., 2008, Wstęp do nauki o komunikowaniu, Warszawa. Pisarek W., 2009, Czy się zmienia język w prasie?, „Poradnik Językowy”, z. 10. Pisarek W., 2010, Kodeksy etyki dziennikarskiej, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Pisarek W. (red.), 2006, Słownik terminologii medialnej, Kraków. Pleszczyński J., 2010, Przestrzeń aksjologiczna mediów popularnych i jakościowych, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Tabloidyzacja języka i kultury, Wrocław. Pleszkun-Olejniczakowa E., Bachura J., Worsowicz M. (red.), 2010, O mediach i komunikowaniu. Skrypt dla studentów dziennikarstwa i komunikacji społecznej, Łódź. Pluskota J., 1998, Metatekst w tekstach felietonów Stefana Kisielewskiego, „Poznańskie Studia Polonistyczne”, t. XXV, Poznań. Pluskota J., 2000, Kilka uwag o języku polemik w felietonach S. Kisielewskiego, „Poznańskie Studia Polonistyczne”, t. XXVII, Poznań. Pluskota J., 2002, Metatekstowa interpretacja wybranych typów parentez w felietonach Stefana Kisielewskiego, w: Białoskórska M., Mariak L. (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 8, Szczecin. Płaneta P., 1995, Obraz świata w polskiej prasie w 1994 roku. 5 wybranych dzienników – podobieństwa i różnice, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 1–2. Płonkowski T., 2010, Zmiana modelu dziennikarstwa po 1989, w: Szurmiński Ł. (red.), Media a rok 1989. Obraz przemian i nowe zjawiska na rynku, Warszawa. Płowens J., 2010, Próba analizy pragmalingwistycznej słownictwa wartościującego w prasie polskiej, „Język Polski” XC, z. 4–5. Połowniak-Wawrzonek D., 2010, Wpływ mediów na współczesną polską frazeologię, Kielce. Postman N., 2002, Zabawić się na śmierć. Dyskurs publiczny w epoce show-businessu, Niedzielski L. (tłum.), Warszawa. Poulet B., 2011, Śmierć gazet i przyszłość informacji, Hedemann O. (tłum.), Wołowiec. Preyzner M., 2005, Kulturowe istnienie i uspójnianie tekstu na przykładzie gry kulturowej, jaką jest polemika, w: Krauz M., Gajda S. (red.), Współczesne analizy dyskursu. Kognitywna analiza dyskursu a inne metody badawcze, Rzeszów. Pronobis B., 2007, Kilka uwag o słownictwie prasy bydgoskiej związanym z wejściem Polski do Unii Europejskiej, „Język Polski” LXXXVII, z. 2. Pulak I., Wieczorek-Tomaszewska M., 2011, Infografika – graficzne piękno informacji, www. up.krakow.pl/ktime/symp2011/referaty2011/pulak.pdf

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

277

Pułka L., 2010, Utracona prywatność, U progu XX-wiecznej ekspansji mediów. Studia antropologiczne, Wrocław. Puzynina J., 1984, O dyskursie oceniającym i dyrektywnym w tekstach prasy codziennej, „Poradnik Językowy”, z. 2. Puzynina J., 1992, O języku naszej prasy w latach przełomu (1987–1990), „Przegląd Humanistyczny”, z. 2. Pytasz M. (red.), 1993, Leksykon paraliteracki. Gatunki paraliterackie, publicystyczne i użytkowe, Gorzów Wielkopolski. Reczek S., 1969, O stylu polskiej prasy sportowej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie. Nauki Humanistyczne”, z. 4–6. Rejakowa B., 2000, Miejsce przysłów w tekstach o modzie, „Problemy Frazeologii Europejskiej”, t. VI, Lublin. Rejakowa B., 2002, Typy kobiet we współczesnych tekstach o modzie, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia 2, t. 1: Nowe oblicza komunikacji we współczesnej polszczyźnie, Kraków. Rejakowa B., 2005, Wizerunek mężczyzny w tekstach o modzie, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia III, t. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, Kraków. Rejakowa B., 2007, O reklamie czasopism w czasopismach, w: Szpila G. (red.), Język a komunikacja 17. Język polski XXI wieku: analizy, oceny, perspektywy, Kraków. Rejakowa B., 2008, Kulturowe aspekty języka mody, Lublin. Rejter A., 2000a, Kształtowanie się gatunku reportażu podróżniczego w perspektywie stylistycznej i pragmatycznej, Katowice. Rejter A., 2000b, Teoria stereotypu a badania nad kształtowaniem się gatunku mowy (na przykładzie reportażu podróżniczego), w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy piękno wielorakie, Katowice. Rejter A., 2001, Styl i funkcja pogranicznych gatunków mowy (na przykładzie publicystyki), w: Witosz B. (red.), Stylistyka a pragmatyka, Katowice. Rejter A., 2002a, Kulturowy kontekst gatunków publicystycznych a ich wzorzec tekstowy, „Stylistyka”, t. XI. Rejter A., 2002b, Szkic fizjologiczny i felieton – dwa typy gatunku prasowego (zagadnienie struktury i funkcji dzieła), w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Rejter A., 2012, Komunikacja medialna w perspektywie historycznojęzykowej. Wybór problemów, w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną 1, Katowice. Ritzer G., 2005, Makdonaldyzacja społeczeństwa, Stawowy L. (tłum.), Warszawa. Rokuszewska-Pawełek A., 2006, Wywiad narracyjny jako źródło informacji, „Media. Kultura. Społeczeństwo”, nr 1. Rott D., 2011, Początki prasy w Polsce. Od Anonima tzw. Galla do Jana Aleksandra Gorczyna, „Studia Medioznawcze”, nr 2. Rott D. (red.), 2007, Wokół reportażu podróżniczego, t. 2, Katowice. Rumińska M., 2007, Michaiła Bachtina teoria karnawalizacji języka, w: Mazur J., Rumińska M. (red.), Humor i karnawalizacja we współczesnej komunikacji językowej, Lublin. Rutkowski M., Skowronek K., 2004, Media i nazwy. Z zagadnień onomastyki medialnej, Kraków. Ryszkiewicz M., 1999, Felietony Kisiela w okowach cenzury PRL, w: Furman W., Wolny-Zmorzyński K. (red.), Poetyka i pragmatyka gatunków dziennikarskich, Rzeszów. Ryszkiewicz M., 2002, Mowa ezopowa w felietonach Kisiela, „Pamiętnik Literacki”, z. 1. Rzeszutek M., 2002a, O nieudanych (bo nieskutecznych) pytaniach w wywiadach prasowych, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Rzeszutek M., 2002b, Popularyzacja wiedzy naukowej w wywiadzie prasowym, w: Miodek J., Zaśko-Zielińska M. (red.), O trudnym łatwo. Materiały sesji poświęconej popularyzacji nauki, Wrocław.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

278

Małgorzata Kita

Rzeszutek M., 2003, O regułach konwersacji H. Paula Grice’a w wywiadzie prasowym, w: „Studia Językoznawcze”, t. II: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, Szczecin. Rzeszutek M., 2004, Gatunkowa retoryczność wywiadu prasowego, w: Sztachelska J., Maciejewski J., Dąbrowicz E. (red.), Teatr wymowy. Formy i przemiany retoryki użytkowej, Białystok. Rzeszutek M., 2006, Specyfika wywiadu prasowego z obcokrajowcem, w: Dąbrowska A., Burzyńska-Kamieniecka A. (red.), Język a Kultura, t. 18: Wielokulturowość w języku, Wrocław. Sadecka K., Bukowska P., 2011, Poprawność językowa polskich mediów. Internetowe wydania dzienników ogólnopolskich, www.dobrzepowiedziane.org Sakowski K., 2006, Łamanie poprawności związków frazeologicznych w tytułach artykułów prasowych jako nośnik emocji, w: Michalewski K. (red.), Wyrażanie emocji, Łódź. Samara T., 2010, Kroje i kolory pisma. Przewodnik dla grafików, Warszawa. Sartori G., 2007, Homo videns. Telewizja i post-myślenie. Uszyński J. (tłum.), Warszawa. Satkiewicz H., 1984, O wpływie prasy na język współczesnych Polaków, „Poradnik Językowy”, z. 2. Satkiewicz H., 1992, Stylistyczne wyzyskanie elementów leksykalnych w tekstach nagłówków prasowych, w: Markowski A. (red.), Opisać słowa, Warszawa. Satkiewicz H., 1998, Kreowanie rzeczywistości w wiadomościach prasowych z roku 1952, „Prace Filologiczne”, t. XLIII, Warszawa. Satkiewicz H., 2000, Językowe przejawy agresji w mediach, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Sękowska E., 1999, Językowy obraz ciała w prasie ostatnich lat, w: Gruszczyński W., Bralczyk J., Majkowska G. (red.), Polszczyzna w komunikowaniu publicznym, Warszawa. Sękowska E., 2002, Językowe środki wyrażania ocen w filmowych recenzjach prasowych, „Poradnik Językowy”, z. 7 Sitkowska K., 2010, Czy tytuły „newsów” są nazwami własnymi?, w: Łobodzińska R. (red.), Nazwy własne a społeczeństwo, t. 1, Łask. Siwek A., 2002a, Perswazja i sposoby jej wyrażania w miesięczniku „Twój Styl”, „Poradnik Językowy”, z. 1. Siwek A., 2002b, Środki stylistyczne w funkcjach perswazyjnych (na materiale z „Twojego Stylu”), „Poradnik Językowy”, z. 3. Skowronek B., 2010, Definicja kognitywna terminów „tabloid” i „tabloidyzacja”. O pułapkach różnorodnych znaczeń, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Tabloidyzacja języka i kultury, Wrocław. Skowronek K., 2000, Między „Bluszczem” a „Cosmopolitan”. Tytuły polskich czasopism kobiecych XX wieku, „Onomastica”, t. XLV. Skowronek K., Skowronek B., 2009, Ideologia przekazu telewizyjnego (na przykładzie stacji telewizyjnej AXN), w: Filiciak M., Ptaszek G. (red.), Komunikowanie (się) w mediach masowych, Warszawa. Skudrzyk A., Urban K., 2010, Małe ojczyzny. Świadomość językowo-kulturowa społeczności lokalnych, Katowice. Skworz A., Niziołek A. (red.), 2010, Biblia dziennikarstwa, Kraków. Sławek J., 2002, Leksykalne wyznaczniki perswazji w tekstach informacyjnych współczesnej prozy polskiej, w: Białoskórska M., Mariak L. (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 7, Szczecin. Sławek J., 2004, O emocjonalizmach w informacji prasowej, w: Wojtczuk K., Wierzbicka A. (red.), Funkcja emocjonalna jednostek językowych i tekstowych, Siedlce. Sławek J., 2007, Czytelnik uwolniony? Perswazja we współczesnej informacji prasowej, Poznań.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

279

Sławkowa E., 2000, Style współczesnego felietonu (z zagadnień stylistyki gatunku), w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy piękno wielorakie, Katowice. Sławkowa E., 2003, O profilu komunikacyjnym polszczyzny. Z zagadnień komunikacji międzykulturowej i etnopragmatyki, w: Kleszczowa K., Sobczykowa J. (red.), Śląskie studia lingwistyczne, Katowice. Sławkowa E., 2004, Antygatunek i metagatunek a struktura tekstu (kilka wybranych zagadnień), w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 2: Tekst a gatunek, Katowice. Słupek L., 2006, Media gorące i zimne, w: Pisarek W. (red.), Słownik terminologii medialnej, Kraków. Smereczniak M., 2001, Struktura składniowa i funkcje nagłówków we współczesnej prasie, w: Jędrzejko E. (red.), W kręgu języka polskiego. Śląsko-poznańskie kolokwia lingwistyczne, Katowice. Smól J., 2000, Wykorzystanie środków pozaleksykalnych w celach perswazyjnych w prasie, „Język Polski”, z. 3–4. Smól J., 2001a, Rola środków stylistycznych w kreowaniu obrazu rzeczywistości w prasie z 1989 roku, „Język Polski”, z. 1–2. Smól J., 2001b, Wybrane funkcje reportażu prasowego dla młodzieży a współczesna kultura, w: Borkowski I., Woźny A. (red.), Nowe media – nowe w mediach, Wrocław. Smól J., 2003, Specyfika relacji nadawczo-odbiorczych w reportażu z prasy regionalnej (na przykładzie materiałów z „Głosu Wielkopolskiego”), w: Borkowski I., Woźny A. (red.), Media lokalne w świecie wolności i ograniczeń, Wrocław. Smól J., 2005a, Perswazja w informacji telewizyjnej, „Poradnik Językowy”, z. 6. Smól J., 2005b, Reportaż prasowy dla młodzieży. Studium pragmalingwistyczne, Poznań. Smól J., 2006a, Czas i przestrzeń w reportażu prasowym, w: Dąbrowska A., Nowakowska A. (red.), Język a Kultura, t. 19: Czas – język – kultura, Wrocław. Smól J., 2006b, Język i obraz w fotoopowieściach z prasy młodzieżowej, w: Dąbrowska A., Burzyńska-Kamieniecka A. (red.), Język a Kultura, t. 18: Wielokulturowość w języku, Wrocław. Smółkowa T., 2000, Nowe słownictwo w prasie, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Smółkowa T., 2010, Prasa jako źródło wiedzy o języku, „Poradnik Językowy”, z. 5. Smółkowa T. (red.), 1998, Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1985–1992, Kraków. Smółkowa T. (red.), 2004, Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1993–2000, Kraków. Smółkowa T. (red.), 2006, Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1993–2000, cz. 4: T–Ż. Suplement do części 1–3, Kraków. Sobczak-Gieraga B., 1999a, Felietony Kisiela jako formy zastępcze, „Polonistyka”, nr 1. Sobczak-Gieraga B., 1999b, Wybrane problemy językowo-stylistyczne felietonów i szkiców muzycznych Stefana Kisielewskiego, „Zeszyty Naukowe” WSHE, nr 3, Łódź. Sobczak-Gieraga B., 2001, Kisielewskiego felietonowe gry z czytelnikiem, w: Habrajska G. (red.), Język w komunikacji, t. 2, Łódź. Sobstyl K., 2006a, „Randka” w Internecie na tle prasowych anonsów towarzysko-matrymonialnych, w: Naruszewicz-Duchlińska A., Rutkowski M. (red.), Nowe zjawiska w języku, tekście i komunikacji, Olsztyn. Sobstyl K., 2006b, Byłam bezgranicznie rozczarowana – wyrażanie emocji w prasie kobiecej, w: Michalewski K. (red.), Wyrażanie emocji, Łódź. Sobstyl K., 2007, Wartościowanie rzeczywistości na przykładzie opowiadań w prasie kobiecej, w: Mazur J., Małyska A., Sobstyl K. (red.), Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, Lublin. Sojka-Masztalerz H., 2006, Struktura współczesnych pożegnalnych nekrologów prasowych, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T. (red.), Oblicza komunikacji 1, Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, t. 2, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

280

Małgorzata Kita

Sonczyk W., 2000, Bolesław Prus: publicysta – redaktor – teoretyk prasy, Warszawa. Sonczyk W., 2008, Wątpliwości związane z definicją normatywną pojęcia „prasa”, „Media. Kultura. Społeczeństwo”, nr 1 (3). Sontag S., 1986, O fotografii, Magala S. (tłum.), Warszawa. Sontag S., 2010, Widok cudzego cierpienia, Magala S. (tłum.), Kraków. Spark D., 2007, Dziennikarstwo śledcze. Studium techniki, Hodalska M. (tłum.), Kraków. Stachyra G., 2008: Gatunki audycji w radiu sformatowanym, Lublin. Staff A., Skubaczewska-Pniewska A. (red.), 2000, Teoria karnawalizacji. Konteksty i interpretacje, Toruń. Stanulewicz D., 2002, Tytuły artykułów prasowych traktujących o języku, w: Miodek J., Zaśko-Zielińska M. (red.), O trudnym łatwo. Materiały sesji poświęconej popularyzacji nauki, Wrocław. Starzec A., 2002a, Edukacja czy ekscytacja – rola prasy w prezentacji nauki, w: Sokołowski M. (red.), Teoria i praktyka edukacji medialnej. Modele – konteksty – interpretacje, Olsztyn. Starzec A., 2002b, Nauka w prasie codziennej (na przykładzie „Gazety Wyborczej)”), w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia 2, t. 1: Nowe oblicza komunikacji we współczesnej polszczyźnie, Kraków. Starzec A., 2006, Rola infografów w tekstach prasowych o tematyce naukowej, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T. (red.), Oblicza komunikacji 1, t. 1: Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, Kraków. Starzec A., 2007, Co nowego w nauce? – przemiany we wzmiance prasowej o tematyce naukowej, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 3: Gatunek a odmiany funkcjonalne, Katowice. Starzec A., 2009, Antyoksydanty czy przeciwutleniacze, czyli terminy naukowe w tekstach prasowych, w: Ożóg K. (red.), Język żyje. Rzecz o współczesnej polszczyźnie, Rzeszów. Stasiński P., 1982, Poetyka i pragmatyka felietonu, Wrocław. Stasiuk-Krajewska K., 2011, Tożsamościowe problemy współczesnego dziennikarstwa, w: Wolny-Zmorzyński W., Furman W., Snopek J. (red.), Dziennikarstwo a literatura w XX i XXI w., Warszawa. Stawnicka J., 2000, Innowacje frazeologiczne we współczesnych nagłówkach prasowych, w: Szpila G. (red.), Język a komunikacja I. Zbiór referatów z konferencji Język trzeciego tysiąclecia Kraków, 2–4 marca 2000, Kraków. Steciąg M., 2008, Dziennikarstwo ekologiczne – problem języka, „Studia Medioznawcze”, nr 1. Steciąg M., 2011, Jak wiele zależy od gatunku, czyli obraz ekologa w wiadomości i reportażu ekologicznym, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4: Gatunek a komunikacja społeczna, Katowice. Stępień T., 1993, Wywiad, w: Pytasz M. (red.), Leksykon szkolny. Gatunki paraliterackie, publicystyczne i użytkowe, Gorzów Wielkopolski. Stępnik K., 1998, Dekonstrukcja reportażu (Zygmunta Nowakowskiego Niemcy à la minute...), w: Woźniakiewicz-Dziadosz M. (red.), Fabularność i dekonstrukcja, Lublin. Stępnik K., Gabryś M. (red.), 2010, Zbrodnie, sensacje i katastrofy w prasie polskiej do 1914 roku, Lublin. Sujkowska K., 2003, Wywiad prasowy jako typ tekstu wykorzystywanego w działalności public relations – próba typologii, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Porozmawiajmy o rozmowie. Lingwistyczne aspekty dialogu, Katowice. Sujkowska-Sobisz K., 2004, Nowy dialog czy zobiektywizowany monolog? (informacje prasowe w media relations), w: Kita M., Grzenia J. (red.), Dialog a nowe media, Katowice. Sulima R., 2008, Antropologia codzienności, Kraków. Sułek-Kowalska B., 2002, Krótko i treściwie, w: Adamowski J. (red.), O warsztacie dziennikarskim, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

281

Sułkowski B., 2006, Pułapki infotainmentu, „Przegląd Humanistyczny”, nr 2. Szatrawska I., 2010, Dyskretny urok zakazanego. Tabu w mediach, w: Godzic W., Drzał-Sierocka A. (red.), Media audiowizualne, Warszawa. Szczęsna E., 2006, W stronę epistemologii tekstów polisemiotycznych, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T. (red.), Oblicza komunikacji 1, t. 1: Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, Kraków. Szczęsna E., 2007, Poetyka mediów, Warszawa. Szczurek E., 1995, Styl publicystyczny, w: Gajda S. (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Szewczyk A., 2009, Funkcje metafor potocznych w tekstach prasowych o polityce, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Ideologie codzienności, Wrocław. Szkudlarek E., 2002, Zakłócenia funkcjonalności tekstów prasowych, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Szpila G., 2000, Skamielina czy żywy organizm. Przysłowie w prasie polskiej, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia, Kraków. Szpunar M., Kategorie komunikowania masowego. Widownia – audytorium – publiczność, www.magdalenaszpunar.com. Sztompka P., 2007, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków. Sztompka P., 2008, Życie codzienne – temat najnowszej socjologii, w: Sztompka P., Bogunia-Borowska M. (red.), Socjologia codzienności, Kraków. Sztompka P., Bogunia-Borowska M. (red.), 2008, Socjologia codzienności, Kraków. Szulczewski M., 1969, Publicystyka i współczesność: szkice teoretyczne, Warszawa. Szulczewski M., 1976, Publicystyka. Problemy teorii i praktyki, Warszawa. Szurmiński Ł. (red.), 2010, Media a rok 1989. Obraz przemian i nowe zjawiska na rynku, Warszawa. Szydłowska J., 2006, Autor i vox populi. Felietony i e-felietony Daniela Passenta, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T. (red.), Oblicza komunikacji 1, t. 2: Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, Kraków. Szyłak J., 2006, Komiks, w: Żabski T. (red.), Słownik literatury popularnej, Wrocław. Szyłak J., 2009, Komiks. Świat przerysowany, Gdańsk. Szymoniak K., 2009, Tabuizacja polityczna w polskich mediach po 11 września 2001 roku (wprowadzenie do problemu), w: Dąbrowska A. (red.), Język a Kultura, t. 21: Tabu w języku i kulturze, Wrocław. Szynol A., 2010, Tabloidy na polskim rynku – bilans zysków i strat, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Tabloidyzacja języka i kultury, Wrocław. Ślawska M., 2008, Tytuł – najmniejszy tekst prasowy, „Rocznik Prasoznawczy”, t. II, Sosnowiec. Ślawska M., 2009, O pewnym politycznym pojedynku, czyli Najsztub pyta tak, jak nie powinien, w: Kita M. (red.), Język – styl – gatunek. Katowickie spotkania doktorantów, Katowice. Śliwa A., 2006, Pośrednik czy współkreator komunikatu. Kilka uwag o roli mediów w procesie komunikacji, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T. (red.), Oblicza komunikacji 1, t. 2: Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, Kraków. Śliwińska M., 2011, Francuszczyzna w rejestrze środków publicystycznych (na przykładzie felietonów Ludwika Stommy), w: „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica”, VI, cz. 1. Śliwińska-Kotynia J., 2012, Metafora antropomorficzna w języku współczesnych mass mediów rosyjskich, w: Michalewski K. (red.), Język nowych mediów, Łódź. Święcicka M., 2002, O potoczności w języku czasopism dla młodzieży, w: Białoskórska M., Mariak L. (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 8, Szczecin. Tanaś M. (red.), 2007, Kultura i język mediów, Kraków. Tarsa J., 1995, Dyskretny urok nagłówka, czyli skrzydlate słowa na łamach dzisiejszej prasy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego, Filologia Rosyjska”, t. XXXIV.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

282

Małgorzata Kita

Taylor L., Willis A., 2006, Medioznawstwo. Teksty, instytucje i odbiorcy, Król M. (tłum.), Kraków. Tekiel D. (red.), 1988, Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1972–1981, Wrocław. Toczyński Z., 2002, Prawda w fotografii, w: Hopfinger M. (red.), Nowe media w komunikacji społecznej. Antologia, Warszawa. Trofimiec S., 2007, Konstrukcje anaforyczne jako wskaźniki nawiązania w tekstach prasowych, „Język Polski” LXXXLVII, z. 1. Trzcieniecka-Schneider I., 1995, Postawy współczesnego polskiego odbiorcy wobec mediów. Pewne historyczne i filozoficzne uwarunkowania, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 3–4. Trzynadlowski J., 1976a, List do redakcji, w: Maślanka J. (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie, Wrocław. Trzynadlowski J., 1976b, Odpowiedź redakcji, w: Maślanka J. (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie, Wrocław. Trzynadlowski J., 1976c, Wywiad prasowy, w: Maślanka J. (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie, Wrocław. Trzynadlowski J., 1982, Sztuka słowa i obrazu, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź. Trzynadlowski J., 1982a, W kręgu gatunkowych wyznaczników form dziennikarskich, w: tenże, Sztuka słowa i obrazu, Wrocław. Trzynadlowski J., 1982b, Wyznaczniki formalne gatunków prasowych, w: tenże, Sztuka słowa i obrazu, Wrocław. Urbaniak P., 2010, Reportaż jako źródło wiedzy o społeczeństwie, w: Borkowski I. (red.), Reportaż bez granic? Teksty, warsztat reportera, zjawiska medialne, Wrocław. Uździcka M., 2002a, Konwencjonalna właściwość każdego tekstu (na podstawie tytułów czasopism religijnych), w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Uździcka M., 2002b, Zmiany gatunkowe wypowiedzi dziennikarskiej (na podstawie informacji prasowej), w: Borkowski I., Woźny A. (red.), W lustrze. Wizerunek mediów własny, Wrocław. Warchala J., 2003, Kategoria potoczności w języku, Katowice. Wasilewski J., 2008, Dramaturgia języka mediów, w: Rutkowski M., Zawilska K. (red.), Nowe zjawiska w języku, tekście, komunikacji, Olsztyn. Wasilewski J., 2010, Dominancja retoryki. Perswazyjność narracji o Okrągłym Stole, w: Szurmiński Ł. (red.), Media a rok 1989. Obraz przemian i nowe zjawiska na rynku, Warszawa. Wasilewski J., Jawłowski A., 2009, „Rasfufu pisze do gazety: „język zioma” a postawa wobec rzeczywistości, w: Orłowski W., Flader K. (red.), Słowo w kulturze współczesnej, Warszawa. Wasilewski J., 2012, „Posłom frykasy, dzieciom ochłapy”. Tworzenie podziałów społecznych w mediach, w: Marcjanik M. (red.), Retoryka mediów. Retoryka w mediach, Warszawa. Waszakowa K., 1998, Neologizmy tekstowe w świetle ram interpretacyjnych, w: Bartmiński J., Boniecka B. (red.), Tekst. Analizy i interpretacje, Lublin. Waśkowski K. (red.), 2011, Walery Pisarek, Doctor Honoris Causa Universitatis Silesiensis, Katowice. Wawrzyńczyk J., 2005, Ze słownictwa paryskiej „Kultury”. Aktywność elementu „anty-”, w: Balowski M., Chlebda W. (red.), Ogród nauk filologicznych. Księga Jubileuszowa poświęcona Profesorowi Stanisławowi Kochmanowi, Opole. Węgier J., 1995, Zacieranie granic stylu w języku środków masowego przekazu, „Zeszyty Naukowe WSP Rzeszów”, t. 2: Językoznawstwo. Wilkoń A., 1999 [1987], Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice. Wilkoń A., 2002, Struktura i spójność tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków. Witosz B., 2005, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice. Witosz B., 2006, Potoczność jako wartość w dzisiejszej kulturze, „Stylistyka”, t. XV. Witosz B., 2009, Dyskurs i stylistyka, Katowice. Witosz B., 2012, O potrzebie perspektywy multimedialnej w badaniach stylistycznych, w: Kita M., Ślawska M. (red.), Transdyscyplinarność badań nad komunikacją medialną 1. Stan wiedzy i postulaty badawcze, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

283

Włodarczyk-Jarzębska A., 2002, Anglicyzacja języka w polskich mediach (na przykładzie reklamy prasowej „Gazety Wyborczej” z roku 1996), w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Wojciechowska-Basista A., 2001, Świat roślin w reklamie współczesnej (reklama prasowa), w: Dąbrowska A., Kamińska-Szmaj I. (red.), Język a Kultura, t. 16: Świat roślin w języku i kulturze, Wrocław. Wojnowska J., 2008, Cechy i funkcje tytułu w tekście publicystycznym na przykładzie felietonów J. Hennelowej i J. Podsiadły, „Język Polski” LXXXVIII, z. 1. Wojtak M., 2000a, „Wysoki współczynnik czadu”, czyli o słownictwie w prasie specjalistycznej – na wybranych przykładach, w: Mazur J. (red.), Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, Lublin. Wojtak M., 2000b, O przemianach w języku mediów (prasa wyspecjalizowana), w: Szpila G. (red.), Język a komunikacja 1. Zbiór referatów z konferencji Język trzeciego tysiąclecia, Kraków 2–4 marca 2000, Kraków. Wojtak M., 2001a, Felietonowe gry ze stereotypem, czyli portret Polaka kierowcy, „Prace Filologiczne”, t. XLVI, Warszawa. Wojtak M., 2001b, Wyznaczniki gatunkowe zapowiedzi, w: Borkowski I., Woźny A. (red.), Nowe media – nowe w mediach, Wrocław. Wojtak M., 2002a, O doskonałości wypowiedzi publicystycznej na przykładzie felietonów J. Szczepkowskiej, w: Maliszewska A. (red.), O doskonałości, cz. I, Łódź. Wojtak M., 2002b, Potoczność w tekstach prasowych, w: Szpila G. (red.), Język a komunikacja 4. Zbiór referatów z konferencji „Język trzeciego tysiąclecia II” Kraków 28 II – 2 III 2002, t. I: Nowe oblicza komunikacji we współczesnej polszczyźnie, Kraków. Wojtak M., 2002c, Przejawy mody w sposobie kształtowania informacyjnych gatunków prasowych, w: Wojtczuk K. (red.), Moda jako problem lingwistyczny, Siedlce. Wojtak M., 2002d, Stylistyka listów do redakcji na przykładzie poczty miesięcznika „bikeBoard”, w: Białoskórska M., Mariak L. (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 8, Szczecin. Wojtak M., 2002e, Wyznaczniki gatunkowe komentarza prasowego, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Wojtak M., 2003a, Kolaże tekstowe jako forma komunikacji publicystycznej, w: „Studia Językoznawcze”, t. II: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, Szczecin. Wojtak M., 2003b, Wyznaczniki gatunkowe notatki prasowej, „Prace Językoznawcze”, Olsztyn. Wojtak M., 2003c, Wyznaczniki gatunkowe sylwetki prasowej, „Stylistyka”, t. XII. Wojtak M., 2003d, Wzmianka jako gatunek wypowiedzi prasowej, w: Książek-Bryłowa W., Duda H. (red.), Język polski. Współczesność. Historia, Lublin. Wojtak M., 2004a, Gatunki prasowe, Lublin. Wojtak M., 2004b, Gatunkowa wielokształtność tekstów z „Dziennika Wschodniego”, w: Borkowski I., Woźny A. (red.), Media lokalne w świecie wolności i ograniczeń, Wrocław. Wojtak M., 2004c, Przejawy kunsztu stylizatorskiego w artykułach z prasy wyspecjalizowanej, w: Krążyńska Z., Zagórski Z. (red.), „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. XIII. Wojtak M., 2004d, W kręgu paradoksów gatunku, czyli o konwencji i kreatywności w felietonie, w: Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), Język polski w perspektywie diachronicznej i synchronicznej, Zielona Góra. Wojtak M., 2004e, Wzorce gatunkowe wypowiedzi a realizacje tekstowe, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja. Tekst a gatunek, t. 2, Katowice. Wojtak M., 2005a, Adaptacje gatunkowe i ich rola w modyfikowaniu wyznaczników gatunku (na przykładzie wypowiedzi prasowych), w: Kita M., Witosz B. (red.), Spotkanie. Księga jubileuszowa dla Profesora Aleksandra Wilkonia, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

284

Małgorzata Kita

Wojtak M., 2005b, Konfiguracja gatunkowa charakterystyczna dla pierwszej strony gazety, w: Borkowski I., Woźny A. (red.), Nowe media, nowe w mediach 1, W kulturze pierwszych stron, Wrocław. Wojtak M., 2005c, Rozmowa i coś jeszcze, czyli o strukturze wywiadu prasowego, w: Migdał J. (red.), Ad perpetuam rei memoriam. Profesorowi Wojciechowi Ryszardowi Rzepce z okazji 65. urodzin, Poznań. Wojtak M., 2005d, Socjolekt w reportażu prasowym – wybrane zagadnienia, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia III, t. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, Kraków. Wojtak M., 2005e, Stylistyczne ukształtowanie gatunków prasowych, w: Krauz M., Gajda S. (red.), Współczesne analizy dyskursu. Kognitywna analiza dyskursu a inne metody badawcze, Rzeszów. Wojtak M., 2005f, Zderzanie składników kultury popularnej i elitarnej w prasowych tekstach rozrywkowych, w: Myrdzik B., Karwatowska M. (red.), Relacje między kulturą wysoką i popularną w literaturze, języku i edukacji, Lublin. Wojtak M., 2006a, „Piyknie hipkoł”, czyli o przeobrażeniach gatunków prasowych, w: Ożóg K., Oronowicz-Kida E. (red.), Przemiany języka na tle przemian współczesnej kultury, Rzeszów. Wojtak M., 2006b, Analiza gatunków prasowych. Zręby teorii i elementy dydaktyki, „Media. Kultura. Społeczeństwo”, nr 1. Wojtak M., 2006c, Gatunki mowy charakterystyczne dla prasy motoryzacyjnej, „Prace Językoznawcze”, t. VIII, Olsztyn. Wojtak M., 2006d, Interakcyjny styl komunikowania w prasie kobiecej, w: Mazur J., Rzeszutko-Iwan M. (red.), Teksty kultury. Oblicza komunikacji XXI wieku, t. 1, Lublin. Wojtak M., 2006e, Interakcyjny styl komunikowania we współczesnej prasie (na przykładzie prasy młodzieżowej), w: Witosz B. (red.), Style konwersacyjne, Katowice. Wojtak M., 2007a, Potoczność w wypowiedziach prasowych a konwencje gatunkowe, w: Bo­niec­ka B., Grabias S. (red.), Potoczność a zachowania językowe Polaków, Lublin. Wojtak M., 2007b, Rola stylizacji w modyfikowaniu poetyki felietonu, „Prace Filologiczne”, t. LIII, Warszawa. Wojtak M., 2007c, Rozrywka w prasie codziennej – wybrane aspekty, w: Mazur J., Rumińska M. (red.), Humor i karnawalizacja we współczesnej komunikacji językowej, Lublin. Wojtak M., 2007d, Świat przedstawiany w prasie motoryzacyjnej (na przykładzie magazynu Auto+), w: Nowak P., Tokarski R. (red.), Kreowanie światów w języku mediów, Lublin. Wojtak M., 2007e, Wzmianka do zadań specjalnych. „Media. Kultura. Społeczeństwo”, nr 1 (2). Wojtak M., 2008a, Analiza gatunków prasowych. Podręcznik dla studentów dziennikarstwa i kierunków pokrewnych, Lublin. Wojtak M., 2008b, Gatunki prasowe w humorystycznych i satyrycznych transformacjach, w: Stępnik K., Rajewski M. (red.), Media studies. Refleksja nad stanem obecnym, Lublin. Wojtak M., 2008c, Mozaika gatunkowa w regionalnym tygodniku, w: Adamowski J., WolnyZmorzyński K. (red.), Media regionalne. Sukcesy i porażki, Kielce. Wojtak M., 2009a, Felietonista indywidualista, czyli o idiolekcie gatunkowo sprofilowanym, w: Maćkowiak K., Piątkowski C. (red.), Język i styl twórcy w kręgu badań współczesnej humanistyki. Studia o języku i stylu artystycznym, t. 5, Zielona Góra. Wojtak M., 2009b, Kreatywność w wywiadzie a kreatywność wywiadu (na przykładzie przekazów prasowych), w: Książek-Bryłowa W., Duda H., Nowak M. (red.), Język polski. Współczesność. Historia, t. 7, Lublin. Wojtak M., 2009c, Metamorfozy gatunków prasowych, w: Hofman I., Kępa-Figura D. (red.), Współczesne media – status, aksjologia, funkcjonowanie, t. 1, Lublin. Wojtak M., 2010a, „Hakuna matata”, czyli o roli barbaryzmów we współczesnych wypowiedziach prasowych, w: Książek-Bryłowa W., Duda H. (red.), Język polski. Współczesność. Historia, Zamość.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

285

Wojtak M., 2010b, Dyskurs religijny w mediach. Próba rekonesansu, w: Zdunkiewicz-Jedynak D. (red.), Dyskurs religijny w mediach. Teolingwistyka, t. 8, Tarnów. Wojtak M., 2010c, Głosy językowych wynalazców odzwierciedlone w wypowiedziach prasowych, w: Hofman I., Kępa-Figura D. (red.), Współczesne media. Wolne media?, t. 3, Lublin. Wojtak M., 2010d, Głosy z teraźniejszości. O języku współczesnej polskiej prasy, Lublin. Wojtak M., 2010e, Gwara jako tworzywo wypowiedzi prasowych, w: Pelcowa H. (red.), W świecie nazw. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Czesławowi Kosylowi, Lublin. Wojtak M., 2010f, Styl dziennikarstwa prasowego w perspektywie dyskursywnej, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl – dyskurs – media, Łódź. Wojtak M., 2010g, Zachowania językowe współczesnych Polaków w zwierciadle prasowej satyry, w: Karwatowska M., Siwiec A. (red.), Przeobrażenia w języku i komunikacji medialnej na przełomie XX i XXI wieku, Chełm. Wojtak M., 2012, Sposoby przewartościowywania kpiny w przekazach felietonistycznych, w: Karwatowska M., Siwiec A. (red.), Wartości i wartościowanie w badaniach nad językiem, Chełm. Wolańska E., 2007, Współdziałanie słowa i obrazu w prasie tabloidowej. Ujęcie semiotyczne, w: Szpila G. (red.), Język a komunikacja 17. Język polski XXI wieku: analizy, oceny, perspektywy, Kraków. Wolińska O., 1987, Język XIX-wiecznych wiadomości prasowych, Katowice. Wolny K., 1991, O poetyce współczesnego reportażu polskiego 1945–1985, Rzeszów. Wolny K. (wybór i opracowanie), 1992, Reportaż. Wybór tekstów z teorii gatunków, Rzeszów. Wolny-Peirs M., 2005, Język sukcesu we współczesnej polskiej komunikacji publicznej, Warszawa. Wolny-Zmorzyński K., 2003, Reportaż a feature – próba charakterystyki porównawczej, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 1–2. Wolny-Zmorzyński K., 2004 [1996], Reportaż, jak go napisać?, Warszawa. Wolny-Zmorzyński K., 2007, Fotograficzne gatunki dziennikarskie, Warszawa. Wolny-Zmorzyński K., 2008, Reportaż, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Wolny-Zmorzyński K., 2009, O wybranych problemach dziennikarstwa: genologia i mistrzowie, Kielce. Wolny-Zmorzyński K., 2010, Jaka informacja? Rzecz o percepcji dziennikarskiej, Kraków. Wolny-Zmorzyński K., Furman W. (red.), 2005, Reportaż a przemiany społeczne po 1989 roku, Kraków – Rzeszów. Wolny-Zmorzyński K., Furman W. (red.), 2010, Internetowe gatunki dziennikarskie, Warszawa. Wolny-Zmorzyński K., Furman W., Snopek J. (red.), 2011, Dziennikarstwo a literatura w XX i XXI w., Warszawa. Wolny-Zmorzyński K., Kaliszewski A., 2006, Gatunki dziennikarskie, w: Pisarek W. (red.), Słownik terminologii medialnej, Kraków. Wolny-Zmorzyński K., Kaliszewski A., Furman W., 2006, Gatunki dziennikarskie. Teoria, praktyka, język, Warszawa. Wolny-Zmorzyński K., Wrońska M., Furman W., 2006, Między odpowiedzialnością a sensacją: dziennikarstwo i edukacja na przełomie wieków, Rzeszów. Worach J., 2011, Odmiany wywiadu-rzeki (na wybranych przykładach), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica. Dziennikarstwo”. Worsowicz M., 2001a, Inforozrywka w prasie, w: Borkowski I., Woźny A. (red.), Nowe media–nowe w mediach, Wrocław. Worsowicz M., 2001b, Jak dziennikarze tygodników opinii rozmawiają z prezydentami?, „Studia Medioznawcze”, nr 3. Worsowicz M., 2002a, Faits divers – inforozrywka w prasie, „Acta Universitatis Lodziensis Folia Litteraria Polonica”, nr 5.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

286

Małgorzata Kita

Worsowicz M., 2002b, Wywiad prasowy jako rozmowa „w roli” (na przykładach „Rozmów Polityki”), w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Worsowicz M., 2003, Wypowiedzi dziennikarskie – próba klasyfikacji, „Studia Medioznawcze”, 2003, nr 4. Worsowicz M., 2004, Niemcy w publicystyce prasowej Andrzeja Szczypiorskiego, „Studia Medioznawcze”, nr 3. Worsowicz M., 2005, Teksty informacyjne Andrzeja Szczypiorskiego, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”, nr 7, t. II. Worsowicz M., 2006a, „Nieuleczalna choroba na Polskę” – Polska i Polacy w publicystyce prasowej Andrzeja Szczypiorskiego, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”, nr 8. Worsowicz M., 2006b, Gatunki prasowe. Poradnik dla uczniów i nie tylko..., Łódź. Worsowicz M., 2006c, Pragmatyka tekstów śledczych. Wybrane zagadnienia, w: Palczewski M., Worsowicz M. (red.), Dziennikarstwo śledcze. Teoria i praktyka w Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych, Łódź. Worsowicz M., 2006d, Publicystyka prasowa Andrzeja Szczypiorskiego, Łódź. Worsowicz M., 2006e, Teksty z cyklu „Wielka Loża komentatorów Polityki” w perspektywie temporalnej, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Czas i konwersacja. Przeszłość i teraźniejszość, Katowice. Worsowicz M., 2007, Kilka uwag o polemice prasowej (na przykładach tekstów „Polityki”), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”, nr 9. Worsowicz M., 2008a, Raport dla genologa, w: Stępnik K., Rajewski M. (red.), Media studies. Refleksja nad stanem obecnym, Lublin. Worsowicz M., 2008b, Sylwetka-wspomnienie, czyli między tradycją a nowoczesnością tekstu dziennikarskiego, w: Bogołębska B., Kudra A. (red.), Wypowiedź dziennikarska. Teoria i praktyka, Łódź. Worsowicz M., 2009a, Lektura, pilotaż, nawigowanie – o grafizacji materiałów dziennikarskich na przykładzie jedynek „Dziennika Łódzkiego”, w: Obrębska A. (red.), Komunikacja wizualna w przestrzeni społecznej, Łódź. Worsowicz M., 2009b, Reportaż, artykuł i... – charakterystyka genologiczna prasowych tekstów śledczych, w: Palczewski M., Worsowicz M. (red.), O dziennikarstwie śledczym. Normy, zagrożenia, perspektywy, Łódź. Worsowicz M., 2009c, „Zwykły człowiek” jako konstrukt myślowy – z obserwacji prasy tabloidowej, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”, nr 12. Worsowicz M., 2010a, Edytorstwo prasowe – zagadnienia ogólne, w: Pleszkun-Olejniczak E., Bachura J., Worsowicz M. (red.), O mediach i komunikacji. Skrypt dla studentów dziennikarstwa i komunikacji społecznej, Łódź. Worsowicz M., 2010b, Nowatorstwo tekstów poradnikowych (wybrane przykłady prasowe), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”, nr 13. Worsowicz M., 2010c, Wywiad prasowy jako akt komunikacji (na przykładach publikacji w „Wiadomościach literackich”), w: Stępnik K., Rajewski M. (red.), Komunikowanie i komunikacja w dwudziestoleciu międzywojennym, Lublin. Worsowicz M., 2012, Łódzka piramida, czyli o trzech typach dziennika lokalnego, w: Bogołębska B., Mikosz J. (red.), Łódzkie media dawniej i dziś, Łódź. Woźniakiewicz-Dziadosz M., 1999, Gatunki prasowe a formy powieściowe, w: Furman W., Wolny-Zmorzyński K. (red.), Poetyka i pragmatyka gatunków dziennikarskich, Rzeszów. Woźny A., 2001, Sprostowanie – prasowe strategie oswajania obcości, w: Borkowski I., Woźny A. (red.), Nowe media – nowe w mediach, Wrocław. Wójcicka M., 2004, Czy istnieje styl publicystyczny?, w: Michalewski K. (red.), Współczesne odmiany języka narodowego, Łódź. Wójcik W., 1988, Prasa gadzinowa Generalnej Guberni w latach 1939–1945, Kraków.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



8. Dyskurs prasowy

287

Wróblewski-Ibis A., 1995, Byki i byczki, Warszawa. Wróblewski-Ibis A., 1998, Byczki w t/e/omacie, Warszawa. Wszeborowska H., 2003, Felieton – w wyostrzonym obiektywie, w: Bańkowska E., Mikołajczuk A. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa. Wyderka B., 1990, Cechy składniowo-stylistyczne siedemnastowiecznej prozy publicystycznej. Piśmiennictwo śląskie na tle ogólnopolskim, Opole. Zabawa M., 2009, Begergate, Konkubina gate, Pierścień-gate: o poważnym i mniej poważnym użyciu cząstki -gate w polskim Internecie, „Poradnik Językowy”, z. 10 Zagrodnikowa A., 1975, O języku podpisów do zdjęć w prasie, „Język Polski”, z. 4. Zagrodnikowa A., 1982, Nowe wyrazy i wyrażenia w prasie, Kraków. Zaliwska-Okrutna U., 2005, Tony Blair i Tońcio Blair. O wykładnikach procesów globalizacji i identyfikacji w prasie polskiej, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia III, t. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, Kraków. Załęcka D., 1999, Propaganda moralnego luzu na przykładzie czasopism „Bravo”, „Bravo Girl!”, „Dziewczyna”, w: Ożdżyński J., Gniatkowski S. (red.), Wartościowanie w dyskursie edukacyjnym, Kraków. Zarzycka G., 2006, Dyskurs prasowy o cudzoziemcach. Na podstawie tekstów o łódzkiej wieży Babel i osobach czarnoskórych, Łódź. Zaśko-Zielińska M., 1999a, Metatekst na poziomie gatunku mowy w felietonach „Tygodnika Powszechnego” i „Polityki”, w: Miodek J. (red.), Mowa rozświetlona myślą. Świadomość normatywno-stylistyczna współczesnych Polaków, Wrocław. Zaśko-Zielińska M., 1999b, Recenzja i jej norma językowa, „Poradnik Językowy”, z. 8–10. Zawadzki K., 2002, Początki prasy polskiej. Gazety ulotne i seryjne XVI–XVIII wieku, Warszawa. Zawilska K., 2008, Polszczyzna toruńskich gazet rękopiśmiennych z XVII i XVIII wieku. Wybrane zagadnienia, Poznań. Zawilska K., 2009, O języku gazet rękopiśmiennych z XVII i XVIII wieku, „Poradnik Językowy”, z. 10 Zbróg P., 2007, Najczęstsze przykłady naruszania normy językowej w prasie, w: Szpila G. (red.), Język a komunikacja 17. Język polski XXI wieku: analizy, oceny, perspektywy, Kraków. Zgółkowie H. i T., Polszczyzna mediów w komunikacji codziennej – ślady i naśladownictwa, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Zieliński L., 2000, O szarżach, bataliach, ucieczkach z pola walki i różnego rodzaju wojnach, czyli o militaryzacji współczesnego języka polskiego, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia, Kraków. Zierkiewicz E. (red.), 2010, Świat (z) kolorowych czasopism, Wrocław. Zimny R., 2001, Obraz samochodu jako kobiety w prasowych tekstach reklamowych, w: Habrajska G. (red.), Język w komunikacji, t. 3, Łódź. Ziomecki M., Skowroński K., Lis T., 2002, ABC dziennikarstwa, Warszawa. Złonkiewicz A., 2005, Analiza językowa wybranych reportaży „National Geographic” i „Voyage”, „Polonica”, t. XXIV/XXV. Znamierowski P., 1992, Metafory w felietonach prasowych Daniela Passenta i Krzysztofa Teodora Toeplitza, „Poradnik Językowy”, z. 1. Zwiefka-Chwałek A., 2009, Dziennikarstwo uczestniczące jako przejaw mediamorfozy, Wrocław. Zwoliński A., 2004, Obraz w relacjach społecznych, Kraków. Zygmanowska A., 2008, Kontrowersyjność językowa felietonów Jerzego Urbana a realia polityczne w Polsce, w: Kleszczowa K., Rejter A. (red.), Bogactwo polszczyzny w świetle jej historii, t. 2, Katowice. Żarski W., 2002, Nagłówek prasowy jako przedmiot lingwistyki tekstu, w: Miodek J., Zaśko-Zielińska M. (red.), O trudnym łatwo. Materiały sesji poświęconej popularyzacji nauki, Wrocław.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

288

Małgorzata Kita

Żarski W., Lewiński P.H., 1994, Sprostowanie jako specyficzny środek manipulacji tekstowo-językowej, w: Anusiewicz J., Siciński B. (red.), Język a Kultura, t. 11: Język polityki a współczesna kultura polityczna, Wrocław. Żmigrodzka B., 2004, Teksty związane z wróżeniem we współczesnych czasopismach, w: Michalewski K. (red.), Współczesne odmiany języka narodowego, Łódź. Żuk A., 2009, Porada prasowa – poradzić, poinformować czy zmanipulować?, w: Kita M. (red.), Język – styl – gatunek. Katowickie spotkania doktorantów, Katowice. Żywicka B., 2005, „Tolerancja” i „nietolerancja” we współczesnym języku prasy, w: Dąbrowska A., Nowakowska A. (red.), Język a Kultura, t. 17: Życzliwość i agresja w języku i kulturze, Wrocław.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Iwona Loewe

9. Dyskurs telewizyjny Dyskurs telewizyjny w Przewodniku po stylistyce polskiej został opracowany w ramach rozdziału pt. Styl publicystyczny (s. 363–395) w punkcie 5. zatytułowanym Język publicystyki telewizyjnej i radiowej. Ustalenia w tym zakresie poczyniono na podstawie trzech monografii i dwóch czasopism lingwistycznych („Zeszytów Prasoznawczych” – dziewięć publikacji, oraz „Poradnika Językowego” – trzy pozycje). Zwraca uwagę, że wspomniane monografie powstały w Katowicach i Krakowie prawie równolegle (Lubaś (red.) 1981; Kurzowa (red.) 1985, 1989). Zespoły również zagadnienia badawcze języka telewizji opracowywały w podobnym czasie. Dodatkowo w tym samym okresie w Katowicach powstały dwa tomy, w których katowiccy badacze zamieszczali swoje teksty dotyczące języka tego medium (Wróbel (red.) 1980, 1982). W analizowanym przez E. Szczurek okresie w sprawie języka ówczesnej telewizji wyraźnie wyodrębniły się te dwa południowe ośrodki badawcze. Na ich podstawie można stwierdzić, że publicystyka telewizji przyjmuje (za Walerym Pisarkiem) określenie „prasa mówiona”. Jest to konsekwencją trudności badawczych, na jakie napotyka się przy podjęciu badań tekstów z udziałem innych kodów znakowych niż tylko pismo. Choć i radio, i telewizja realizują funkcje publicystyki jak chronologicznie pierwsza – prasa. Ponadto badania nad tą odmianą prowadzone są w dwu kierunkach: albo z akcentowaniem kodu mówionego, albo ze zrównaniem funkcji wszystkich kodów telewizyjnych. Wówczas badaniu podlega komunikat polifoniczny. Ta ostatnia jakość tekstu w telewizji stanowi trudność nie tylko dla odbiorcy, ale i dla badacza. Zbiór materiału jest trudny do pozyskania (nagrywanie, odtwarzanie, utrwalanie w piśmie warstwy słownej, dźwiękowej, obrazowej statycznej i dynamicznej równoległej do kodu werbalnego), a potem do opracowywania (powolne odtwarzanie, scalanie w opisie badawczym równoległości kodów). Do tego należy dodać skomplikowaną siatkę nadawczą. Najczęściej komunikat telewizyjny posiada więcej niż jednego nadawcę (prezenter, reporter, gość, ankietowany itd.), a ponadto występuje często nie tylko w funkcji nadawczej (jej uświadomienia teraz nie rozpatrujemy), ale też odbiorczej: będąc odbiorcą dialogu w sytuacji studyjnej, pozostaje nadawcą dla widza. Kolejny próg do pokonania to liczne odmiany funkcjonalne obecne w widowiskach telewizyjnych. Powodują one, że badacz/odbiorca ma do czynienia z tworem stylistycznie niejednolitym w ramach jednego medium. Te trzy wartości telewizji pozwalają – wedle J. Podrackiego i G. Walczaka – mówić tylko o języku w telewizji (Szczurek 1995: 373; zob. też rozdz. Dyskurs prasowy). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

290

Iwona Loewe

Na przeciwnym stanowisku stoi W. Miodunka. Powiązanie kodu werbalnego z akustycznym i obrazowym oraz istniejące, konieczne i swoiste, powiązania między nimi umożliwiają mówienie o języku telewizji (Szczurek 1995: 373). W Przewodniku po stylistyce... z 1995 roku przyjmuje się, że telewizja reprezentuje odmianę stylową między odmianą mówioną i pisaną języka. Konstatacje przyjęto za zespołem Zofii Kurzowej, który miał na uwadze poziom opracowania tekstu mówionego w sytuacji oficjalnej przypominający tekst napisany i zadany do cichego czytania. Kurzowa w wydanym w 1985 roku tomie zaprzeczyła wcześniejszym tezom o usytuowaniu języka telewizji między językiem wiadomości prasowych a publicystyką, a nawet istniejącym przekonaniom o braku jakiegokolwiek nowatorstwa tegoż języka. Uznała bowiem, że język telewizji reprezentuje ogólnopolską odmianę języka mówionego, a jego badanie mieści się w postępowaniu socjolingwistycznym. Jest to język mówiony opracowany, a więc skonwencjonalizowany i sztuczny. „Język telewizji to zatem język przez telewizję opracowany” (Kurzowa (red.) 1985: 13). Bierze się pod uwagę w pierwszej kolejności sytuacyjność tego języka, w drugiej kolejności obraz. W świadomości środowiska językoznawczego trzy wspomniane opracowania monograficzne miały o wiele większe znaczenie niż w opracowaniu E. Szczurek. W tym miejscu warto wspomnieć, że od tamtej pory nie powstały zespoły kontynuujące prace badawcze W. Lubasia i Z. Kurzowej, więc danych w podobnych zakresach nie będzie można przytoczyć (o czym niżej).

9.1. Charakterystyka medium Telewizja jest medium audiowizualnym łączącym w procesie nadawczym (Francuz, Jędrzejowski (red.) 2010; Chudzińska 2002): • kod audialny/akustyczny pod postacią melodii, dźwięków (w sensie odgłosów nie zawsze zamierzonych, choć znaczących w procesie odbiorczym) oraz słowa mówionego; • kod wizualny/ikoniczny pod postacią kolorowego albo jednobarwnego obrazu statycznego i dynamicznego oraz słowa pisanego. Spośród sfer medialnych, otaczających człowieka, telewizja wykorzystuje wszystkie z wyjątkiem jednej: galenosfery. Telewizja aktywizuje bowiem w procesie nadawczym logosferę, sonosferę i ikonosferę, unikając ze wszech miar ciszy (Lepa 2003). Telewizja jako kanał przekazu należy do mediów masowych, które charakteryzuje: publiczny (otwarty) charakter przekazu; masowy – rzeczywiście lub potencjalnie – odbiór; jednokierunkowość (z jednego centrum do wielu odbiorców); niesymetryczność instancji stanowiących układ nadawczo-odbiorczy; zbiorowość audytorium; nadawca instytucjonalny, realizujący cel misyjny lub komercyjny, najlepiej oba naraz; periodyczność i schematyczność, co oznacza dla odbiorcy przewidywalność czasu nadania określonych treści (Goban-Klas 2002: 110–113). Ważne wydaje się przy tej charakterystyce określenie odbiorcy, który ma być z ekonomicznego założenia mnogi/masowy/zbiorowy. Ze względu na pośredniość komunikowania telewizyjnego oraz jednokierunkowość odbiorca jest poznawany także tylko pośrednio, choćby „kulturoznawcza analiza sensu i interpretacji znaczeNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

291

nia komunikowanych treści wymagała odwołania się do znajomości” publiczności (Goban-Klas 2002: 207). Audytorium telewizyjne jest zatem konstruktem teoretycznym (rozpoznawalnym w przybliżeniu przez specjalnie przygotowane techniki badawcze). Stąd m.in. problem tego, czy telewizja odpowiada na zapotrzebowanie swojej publiczności, czy raczej kształtuje jej emocje, wiedzę, system wartości estetycznych i etycznych poprzez prezentowane treści. Problem wydaje się nie do rozstrzygnięcia ze względu właśnie na cechę telewizyjnego audytorium. Należy też wskazać na istnienie realnego audytorium – nie konstruktu teoretycznego. To przypadek gatunków telewizyjnych implikujących obecność w studiu gremium słuchaczy biorących werbalnie bądź parawerbalnie udział w procesie nadawczym w makrosytuacji komunikacyjnej. Tymi gatunkami są dyskusja, debata, talk-show. Taki odbiorca bezpośredni może wpływać na przebieg programu choćby reakcją na odbywający się w studiu dialog w postaci zmiany kolejnych kroków tematycznych rozmowy (Loewe 2011) lub kształtowania emocji widza w oparciu o tenże dialog (Fabijański, Ficek 2004). Telewizja zawsze na ukazywaną rzeczywistość patrzy ze względu na swego odbiorcę. „Ona widzi dla niego. On pozostaje w domu, telewizja zaś przychodzi do niego i przynosi mu własne widzenie świata” (Lepa 2003: 73), dlatego – dodajmy – nie będzie to nigdy obraz w pełni obiektywny. Ten zarzut – niesłusznie – często telewizji jako medium się stawia. Przypomnijmy zatem, że do funkcji telewizji należy wedle medioznawczej teorii „użytkowania i korzyści”: • obserwacja środowiska czy też poznawcze uporządkowanie otoczenia; • korelacja reakcji na otoczenie, zaspokajająca potrzebę ciekawości lub wiedzy o szczególnych wydarzeniach i zjawiskach; • transmisja dziedzictwa kulturowego spełniająca wymogi socjalizacji; • rozrywka w postaci ideologii urozmaicenia lub ucieczki (zob. Kołtun 2001).

9.2. Wyznaczniki dyskursu telewizyjnego (styl, tekst, temat) 9.2.1. Styl w telewizji Już J. Podracki i G. Walczak wyróżniali w telewizji styl artystyczny, naukowy, dydaktyczny, potoczny i propagandowy, twierdząc, że jak żadne inne medium w ówczesnej rzeczywistości potrafiła ona zapewnić współistnienie tych stylów i ich znaczenie jako każdego z osobna. Współcześnie w tej konkurencji może z telewizją rywalizować Internet, choć tylko w części (zob.: Dyskurs internetowy). Zatem bogactwo, a nawet różnorodność stylów rozpoznamy w widowiskach telewizyjnych, ale w innych sytuacjach komunikacyjnych nie rozpoznamy stylu telewizji. Inaczej jest ze stylem gatunku telewizyjnego: ten bywa rozpoznawany. Dobrym przykładem jest koronny dla telewizji gatunek, jakim jest serwis/magazyn wiadomości, który musi mieć w swej ramówce każda chcąca się liczyć na rynku stacja telewizyjna (Gwóźdź 1990; Godzic, Drzał-Sierocka (red.) 2010; Grala 2007; Łuszczek 2004). Program ten, bazujący na języku mówionym opracowanym, posiada cechy, które można naśladować, a to oznacza, że mają one wartość stylotwórczą. Należą do nich: opracowanie, czyli wtórna mówioność wypowiedzi prezentera (tekst mówiony czytany), sztuczNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

292

Iwona Loewe

ność sytuacji, oddzielenie informacji od komentarza, dominacja form bezosobowych, analityzacja leksyki (Cockiewicz 2000; Loewe 2010a). Dziś także temu gatunkowi przypisuje się cechę infotainment, ponieważ badacze zauważają koncentrację na atrakcyjnych i ekscytujących opisach wydarzeń, typowych dla tabloidów. „Taki styl opisu charakteryzuje fragmentacja (...) konkretyzacja, personalizacja i sensacjonizm (...), w pełni angażuje emocjonalnie widza” (Janus 2010: 174). W porównaniu z badanym okresem (do 1990) w refleksji badawczej mniej poświęca się miejsca formom podawczym telewizyjnych tekstów, czyli monologom, dialogom, oraz pierwotności bądź wtórności semiotycznej komunikatu (pierwotnie mówiony, pierwotnie pisany, wtórnie mówiony (czytany), wtórnie pisany). Do nich można by zaliczyć publikacje Kity (2004) i A. Krupskiej-Perek (2002) – obie poświęcone programom opartym na dialogu, gdzie ta forma przekazu odgrywa w refleksji istotną rolę. Badania częściej jednak skupiają się na cechach stylistycznych danego widowiska jako okazu, nie zaś typu (Pałuszyńska 2011). Można by sądzić, że w ostatnim dwudziestoleciu uwagę skupiono więc na studium przypadku. Znajdziemy zatem opracowania konkretnych tekstów, na podstawie których określa się jego szczegółowe, wyjątkowe cechy (Pawlak-Hejno 2010; Peisert 2002; Jabłońska 2008; Barańska 2010; Buczak-Kawczyńska 2001; Miś 2004), np. Talk-show „Co z tą Polską” jest programem publicystycznym, którego najistotniejszym celem z punktu widzenia zaproszonego polityka jest przekonanie do siebie i swojej opcji politycznej, kategoria odbiorcy nie jest tożsama z kategorią adresata (Barańska 2010: 379).

Ten ostatni to odbiorca właściwy, bierny i niestabilny, w istocie podatny na działanie perswazyjne. Tymczasem w przewadze widzami wspomnianego programu są Polacy z wyrobionymi poglądami ideowymi, którzy chcą posłuchać oponenta lub zwolennika swojej opcji. W zdecydowanej mniejszości zaś oglądają program widzowie poszukujący. Podobne założenia kształtowania opinii widza wpisali w scenariusz autorzy programu „Sędzia Anna Maria Wesołowska”, który opisywany jest jako: „przekaz, który ma doprowadzić (...) do zmiany osobistych postaw i przekonań” (Pawlak-Hejno 2010: 523), choć już nie politycznych. W tym celu wykorzystuje się retorycznie w court show autorytet sędzi (podobnie w tak mocnej roli występuje gospodarz talk-show). Prowadzący zarówno są sobą, jak i kreują siebie w przyjmowanych w programach telewizyjnych rolach. Występują bowiem najczęściej poza telewizją w podobnych funkcjach społecznych (sędzia, publicysta i komentator). Programy imitujące sytuacje spoza medium w nim samym posiadają cechy typowe dla naturalnej sytuacji (zwracanie się bezpośrednio do postaci, ogłoszenie werdyktu jako realizacja funkcji informacyjnej), lecz także cechy typowe ze względu na sytuację medialną (formułowanie morału – apelu do publiczności, w werdykcie ocena postawy bohaterów, symplifikujący układ wartości negatywnych i pozytywnych, moralizatorstwo) (Pawlak-Hejno 2010: 526–527). Aktywny udział publiczności w studiu telewizyjnym coraz częściej doprowadza do stosowania strategii deprecjonujących czy też nobilitujących odbiorcę (też obecnego w studiu). Argumenty ad personam zdecydowanie tu przeważają (Pawlak-Hejno 2010; Zapała 2010). Publiczność powoduje także wzrost roli stylu potocznego (zob. rozdz. Dyskurs potoczny) w widowiskach telewizyjnych tego typu: od widocznej werbalnej emocjonalizacji tekstów poprzez Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

293

leksykalne kolokwializmy do stosowania slangu środowiskowego, by o skrajnej wulgaryzacji nie wspomnieć. „Przyzwyczajenia komunikacyjne ukształtowane w sferze prywatnej nadawca zaproszony do studia przenosi często bezrefleksyjnie, czasami zaś z premedytacją w obszar aktywności telewizyjnej, już przecież publicznej” (Loe­ we 2010b: 400; także Dąbrowska 2007). W popularnych telewizyjnych debatach stosuje się kolejne chwyty retoryczne wartościujące temat, adresata lub odbiorcę tak w sposób pozytywny, jak i negatywny. W czasie wyborów samorządowych, parlamentarnych i prezydenckich pozytywnie wartościowana w telewizji jest zawsze demokracja, transformacja ustrojowa, jaką przeszła Polska, zdecydowanie negatywnie zaś ustrój sprzed 1989 roku, dominujący jest też patos i bogata metaforyka (najczęściej walki lub wojny) (Grzegorzewski 2010: 541–553). Wydaje się, że dyskurs telewizyjny zawiera w sobie reprezentacje wszystkich pięciu języków publicznych, o których pisali J. Bralczyk i J. Wasilewski we wskazanym obszarze. Autorom chodziło o opis językowych aspektów publicznie manifestowanych postaw wobec świata, rzeczywistości społecznej, relacji międzyludzkich. Te postawy skutkują później – pisali dalej badacze – zespołami cech językowych (...) charakterystycznych dla odmian-wzorców komunikowania publicznego (Bralczyk, Wasilewski 2008: 273).

Jako że telewizja należy do typu kontaktu publicznego, dlatego daje się odnaleźć w jej tekstach język narodowy, język sukcesu, język oficjalny, język populistyczny i język luzu (Bralczyk, Wasilewski 2008: 273–288). Autorzy nie wiążą co prawda reprezentacji tych stylów najsilniej z telewizją, lecz warto odnotować, że ich tezy dają się w tym medium sprawdzić. Język (a) narodowy, (b) populistyczny i (c) luzu to użycia w tekstach z nasileniem retoryki nastawionej na (ad a) nacjonalizm, a nawet szowinizm, na (ad b) agresję i wulgarność, i na (ad c) negatywne ustosunkowanie się do wszelakich wzorców. W istocie nie jest to stylistyka wypowiedzi nadawców reprezentujących medium (moderatorów dyskusji, prezenterów, autorów programów itp.), lecz zwykle zaproszonych do studia gości, którzy chcą być podczas swej obecności w studiu telewizyjnym wyraziści. Pozostałe dwa zachowania komunikacyjne to już użycia nadawcy instytucjonalnego w telewizji. Język sukcesu i język oficjalny realizują się w blokach reklamowych, na które składają się spoty, w blokach autoprezentacyjnych, w telezakupach i programach, które eksponują funkcję perswazyjną. To język w ogromnej mierze formuliczny, a jego użytkownik wierzy w magiczną moc owych formuł, sloganów i haseł. Użycie języka oficjalnego oznacza dążenie do obiektywizacji, racjonalności, czasem naukowości i urzędowości. To język oficjalnych przemówień, eksperckich komentarzy, wypowiedzi prawniczych, publicystyki czy telewizyjnych serwisów informacyjnych. Jak z powyższego akapitu wynika, telewizja codziennie jest ilustracją spektrum stylów językowych w rozumieniu stylów funkcjonalnych oraz w rozumieniu nowszych propozycji typologicznych. Ta rozpiętość stylistyczna wywołuje wśród badaczy refleksje o stopniu impresywności widowisk telewizyjnych. I jest to rzeczownik najłagodniejszy z możliwych tu do użycia. By pozyskać swego odbiorcę i z konstruktu teoretycznego zrobić go realnym odbiorcą, telewizyjny nadawca sięga po środki impresywne – wpływające na widza, kształtujące, uczące, nakłaniające, zapraszaNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

294

Iwona Loewe

jące. Ekstremalnym przykładem tego zjawiska są bloki autopromocyjne, które jawnie (od 2011 roku), bo metatekstowo sygnalizują swoją obecność (Loewe 2004, 2007, 2010c). Ale widowiska nieautotematyczne telewizji także cechuje różny stopień impresywności – od subiektywizmu, poprzez manifestowaną perswazyjność, niekiedy po manipulację. Należy skonstatować, że w obliczu refleksji nad historią tych pojęć oraz ich znaczeniem oskarżanie telewizji o manipulowanie jest nadużyciem definicyjnym. W odniesieniu do języka, a nie praktyk medialnych en bloc, pakt zawarty przez nadawcę telewizyjnego ze swoim audytorium jest jawny i jest dla obu stron oczywiste, że prezentowany obraz może dążyć do obiektywizacji, lecz jej pełni nie osiągnie, a wizja świata prezentowana jest wizją danego nadawcy medialnego, który choćby przez selekcję emitowanych informacji u źródła w pełni obiektywny być nie może i nie chce (Barańska 2010; Batko 2006; Maliszewski 2007; Grala 2007). A to właśnie „perswazja zakłada jawność, a manipulacja niejawność, perswazja dąży do nietrywialnych sądów, manipulacja zakłada trywialność sądów, zapewniającą minimum refleksyjności ze strony odbiorcy” (Warchala 2004: 41). Nadto perswazja jest zawsze związana z komunikowaniem, w tym zapośredniczonym komunikowaniem językowym, zaś manipulacja jest zjawiskiem psychologicznym i niekoniecznie z językiem musi być związana. Badacze poddali obserwacji takie zjawiska językowe uobecniane w telewizji, jak: zakłócenia komunikacyjne wynikające z prowadzonej w studiu dyskusji, debaty, rozmowy (Poprawa 2006); stosowanie potoczności z rejestru emocjonalnego (Podracki 2000; Bralczyk, Majkowska 2000; Lubaś 2000; Janus 2010); użycie zwrotów adresatywnych (raz w postaci zaimka ty, innym razem przez Pan/Pani) (Loewe 2010b); czy deprecjację interlokutora (Zapała 2010; Dąbrowska 2007). W tak popularnych, wręcz powszechnych, programach, w telewizji opartych na dialogu (Kita 2004, Żydek-Bednarczuk 2004; Sobczak 2006) nowych funkcji nabierają metafora (Podracki, Trysińska 2002) i metatekst (Loewe 2003a). Obrazowanie w dialogach polityków i ekspertów zostaje zastosowane w celu zjednania widza, który najczęściej niczego nie rozumie ze specjalistycznych dyskusji lub z polityki, której nie lubi, jak głosi stereotyp. Zaś metatekstowe Chciałbym zacząć od..., Chcę powiedzieć, że..., Może zanim zacznę, to... itd. to w telewizji raczej nie porządkowanie tekstu, lecz chęć spowolnienia wygłoszenia treści właściwej, jeszcze niedostatecznie przygotowanej, a zatem metatekst w funkcji retardacyjnej. W tym miejscu wypada także stwierdzić, że opracowania z badanego okresu (1990–2012) potwierdzają, iż w badaniach dominuje refleksja nad językiem osobniczym autorów programów (Budkiewicz 2008; Loewe 2011; Czyżewski, Kowalski 1990; Godzic, Drzał-Sierocka (red.) 2010; Mrozowski 2010), trudno zaś odnaleźć myśli poświęcone językowi telewizji jako charakterystycznego typu odmiany polszczyzny (teza ta nie była dotąd ani potwierdzana, ani obalana). Teksty dostarczają jednak dowodów, że to inna niż dotychczas kategoria idiolektalna. Należałoby ją związać z kategorią kreowania wizerunku przez samego siebie, nie – jak w literaturze – poprzez alter ego postaci bohatera. Nie wiadomo wszak na pewno, czy to świadomość widza, że media mają moc z nieznanych kreować znanych, produkuje i utrwala w umyśle odbiorcy kategorię celebryty, czy też to postać medialna poprzez sobie właściwy język, podejmowane w medium albo poza nim decyzje, prezentowane postawy tworzy z siebie samej dla widzów osobowość medialną. Ważne jest dla niniejszego opracowania, że musi to być osoba biorąca udział w nadawaniu tekstów prymarnie Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

295

mówionych, nieczytanych, własnych lub przyjętych jako własne – prezenterzy, prowadzący, moderatorzy dyskusji, debat, dialogów. Ta postać uwiarygodnia siebie, swój język, swoje wybory, swoich gości. Wreszcie pora na eksponenty stylu na płaszczyźnie wyboru struktur wypowiedzi i aktów mowy. Badacze poświęcili uwagę multiwerbizacji w języku telewizji (Cockiewicz 2000; Loewe 2010a) oraz wybranym aktom mowy: nominacji, definiowaniu, aktom grzecznościowym (Skowronek, Rutkowski 2004; Gałczyńska 2001; Buczak-Kawczyńska 2001). Zgromadzone opracowania potwierdzają, że dominującym tematem prac badawczych na temat współczesnej telewizji jest kultura języka, normatywność języka słyszanego z odbiornika telewizyjnego oraz szeroko rozumiane strategie retoryczne stosowane przez nadawców instytucjonalnych i innych. Za nowy wątek stylistyczny w porównaniu z przeglądem Przewodnika... z 1995 roku należy uznać opracowania dotyczące wybranych składników wypowiedzi zasłyszanych w telewizji i badanie ich funkcjonalności (riposty, akty deprecjacji, pytania, definicje, akty zgody). 9.2.2. Charakterystyka tekstów telewizyjnych Mimo bogactwa i skomplikowania siatki semiotycznej widowisko telewizyjne uznaje się za tekst. Współdziałanie kodów jest tu istotne, ze względu na ich udział wydziela się teksty telewizyjne z dominującym kodem werbalnym wspartym kodem ikonicznym, z dominującym kodem ikonicznym przy wsparciu werbalnego i wreszcie z percepcyjną równoległością kodów: werbalnego i ikonicznego (Krupska-Perek 2002; Lepa 2003; Francuz, Jędrzejczak (red.) 2010). Z punktu widzenia filologicznej definicji tekstu (Bartmiński, Boniecka (red.) 1998) temu ostatniemu przypisuje się obligatoryjnie wartości stylowe, gatunkowe oraz eksponenty spojnościowe i delimitacyjne. Wówczas można przyjąć w ustrukturyzowaniu tekstu dominację kodu werbalnego przy współudziale – w przypadku telewizji z różnymi efektami – kodu ikonicznego i akustycznego. Oto w tekstach współczesnej telewizji można wyróżnić składniki niewerbalne, które: • stanowią element komplementarny dominującego układu werbalnego, układu znaczeniowego; • spełniają w przekazie funkcję ornamentalną; • modyfikują tekst; Wpływ elementów wizualnych i akustycznych na tekst może polegać ogólnie na modyfikacyjnym • wzmocnieniu (intensyfikacji) treści; • dookreśleniu; • wzbogaceniu o nową treść; • zubożeniu; • nadaniu innego znaczenia tekstowi; • zastąpieniu komunikatu językowego elementami niejęzykowymi (Jachimowska 2005: 38). Kolejne zagadnienie – kiedyś jeszcze wywołujące wątpliwości – dzięki badaniom tekstologicznym z lat 90. ubiegłego wieku znalazło rozwiązanie. W telewizji spotykamy bowiem nie tylko synergię semiotyczną, ale także synergię form podawczych. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

296

Iwona Loewe

Co do monologowego tekstu czytanego w telewizji nigdy nie było wątpliwości, że nim jest. W kwestiach jednak dialogowych – wątpliwości już były. Publikacje Jacka Warchali (1991) i Urszuli Żydek-Bednarczuk (1994) dowiodły, że istnieją w dialogu sposoby na jego uspójnianie, co czyni tekst dialogowy bytem samoistnym noszącym znamiona tekstowości jako układ jednoznacznie rozpoznawalny w procesie odbiorczym. W tym miejscu jednak pojawił się w związku z telewizją problem nowy, a mianowicie: jak na tekstowość wpływa symultaniczność wypowiedzi widowiska telewizyjnego opartego na dialogach więcej niż dwóch osób? Jest to zjawisko coraz powszechniejsze, dlatego warte odnotowania. To nie dialog jest najczęściej stosowanym typem tekstu, lecz polilog (Jachimowska 2005; Loewe 2011). Jego upowszechnienie zostało spowodowane wydaniami programów na żywo oraz brakiem ingerencji w wymiany zdań między interlokutorami nawet w sytuacji montażu programu i emitowania go z opóźnieniem. Tekst polilogu jest efektem „współpracy” trzech lub większej liczby rozmówców, z których każdy w toku polilogu może realizować własne cele i dawać wyraz własnym asocjacjom. Tekst narasta wielowątkowo w drodze licznych nawiązań – tak, że poszczególne repliki mogą być zrozumiałe tylko w kontekście całości (Jachimowska 2005: 36).

Tekst polilogiczny uspójniają liczne zwroty adresowe (panie Andrzeju!) i metatekstowe wypowiedzi, w tym konatywne sygnały kontynuujące (muszę najpierw nawiązać, a odpowiadając na pytanie..., przepraszam, ad vocem..., ja nie powiedziałem), powtórzenia anaforyczne (tu dominująca rola spójnika ale), wreszcie mowa pozawerbalna (zwroty głowy, kierowanie dłoni, zbliżanie się do interlokutora). Za eksponenty językowe polilogu w porównaniu z dialogiem należy uznać: adresowanie repliki do więcej niż jednego interlokutora oraz występowanie zwrotów kroków w polilogu wewnątrz jego struktury (Jachimowska 2005). Komunikacja za pośrednictwem telewizji odbywa się na poziomie makro i mikro. W pierwszym za komunikat uznaje się strumień programowy, czyli potocznie określaną ramówkę stacji en bloc, dzienną lub tygodniową. W drugim przypadku komunikatem jest tekst audiowizualny pod postacią konkretnego wyemitowanego programu/widowiska audiowizualnego. Ten ostatni przypadek omówiono powyżej. Strumień programowy współczesnej telewizji cechuje dialogowość (nastawienie na rozmowę), czyli wysoka interakcyjność, dążenie do interaktywności, współuczestnictwo, czyli biesiadowanie zamiast edukowania. Strumień ów dziś nie jest monolityczny, choć tę cechę posiadał w Polsce do lat 80. XX wieku. Współcześnie telewizja ramówkę kształtuje w oparciu o właściwe widowisko telewizyjne (wspierane czasem wydarzeniem medialnym), blok reklamowy oraz autopromocyjny. Wszystkie one podlegać muszą analizie medioznawczej i językoznawczej, bo są komunikatami ze znaczącym udziałem kodu werbalnego. Od dawna badaczy frapowało zagadnienie odbioru tak rozumianego strumienia, który jest z jednej strony całością właściwą stacji, z drugiej zaś jest segmentowany. To implikuje potrzebę hierarchizacji: oto bowiem powstaje pytanie, co to jest telewizja – widowisko, spot reklamowy czy zapowiedź telewizyjna, biorąc pod uwagę rozchwianie tekstu widowiska telewizyjnego przez oba partnerskie bloki: reklamowy i autopromocyjny. I nie dzieje się to tylko w stacjach komercyjnych, ale także w telewizji tzw. publicznej, która znajduje spoNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

297

soby na rozchwianie struktury widowiska, rozpisując je w ramówce na dwa odcinki (Fiołek-Lubczyńska 2002; Loewe 2004; Jupowicz-Ginalska 2010; Miczka 2002). Długo emisja bloku reklamowego była wyrazistym sygnałem delimitacyjnym dla widowiska telewizyjnego, wprowadzenie autopromocji i możliwości przerywania programów komunikatami perswazyjnymi pozbawiło reklamy tej funkcji. Po raz kolejny pojawia się problem odbioru kalejdoskopowego telewizji. Fragmentaryczność, segmentacyjność, dekonstrukcja zamiast „sztywności” formy – oto, co proponuje widzowi współczesna telewizja. (...) O telefonach komórkowych, towarzystwach ubezpieczeniowych, farbach do włosów, chipsach, kawie, jogurcie itp. twórcy programu telewizyjnego TV Polsat i TVN pozwalają widzowi zapomnieć najwyżej na dwadzieścia minut. Tyle wynosi telewizyjne quantum czasowe dla przebiegu informacji innej niż reklama (Fiołek-Lubczyńska 2002: 481–483).

9.2.3. Autotematyzm telewizji Z uwagi na rosnącą rywalizację na rynku stacji telewizyjnych nadawcy zostali zmuszeni do podjęcia szeroko zakrojonej akcji promocyjnej. Dotąd wydawali pieniądze na tworzenie promocji pozamedialnej, czyli powstanie stron internetowych danej stacji telewizyjnej oraz reklamy w pozostałych mediach. Należało jednak wziąć pod uwagę wzrost dostępu społeczeństwa do hipermedium, czyli Internetu, oraz powszechność i zbanalizowanie reklamy komercyjnej, do której Polacy się przyzwyczaili. Stacje telewizyjne znalazły zatem sposób na kolejną – dodajmy – tańszą formę promocji. Zaczęły mówić o sobie samych w ramach stacji, i to na dwa sposoby. Poprzez lokowanie w roli gości programów celebrytów własnych widowisk (zwycięzca programu TVN „Gwiazdy tańczą na lodzie” zostaje gościem programu TVN „Dzień dobry TVN”, podobnie zwycięzca albo uczestnik programu „Bitwa na głosy” zostaje gościem programu TVP 2 „Pytanie na śniadanie”). Drugi sposób to włączenie do ramówki, czyli makrotekstu telewizyjnego, obok właściwego widowiska bloków reklamowych oraz autopromocyjnych. (Od połowy 2011 roku stacje zmuszone są je anonsować planszą podobnie jak płatne bloki reklamowe.) Stacja telewizyjna zapowiada w nich na różne sposoby (zob. rozdz. Gatunki w telewizji) kolejne widowiska emitowane w danym dniu, w najbliższych dniach (weekend) lub kolejnych (na Święta Wielkanocne, na wiosnę itd.). Tym sposobem potwierdza w części – jak sądzi – lekturę prasowego poradnika telewizyjnego lub – także jak sądzi – pomaga dokonać swemu telewidzowi wyboru, wartościując dodatnio zapowiadany program (Loewe 2007). Ekspansja bloków autopromocyjnych telewizji nie powinna nikogo dziwić, ponieważ nadawcy i wydawcy są w stanie ponieść ogromne koszty po to, by przebić się przez rywalizację intramedialną, przybierającą postać (...) szumu informacyjnego, wywołanego przez upodabniającą się do siebie jakościową i ilościową ofertę mediów. Problem ten, ze względu na coraz szerszą skalę występowania, staje się uciążliwy dla wszystkich uczestników rynku (Jupowicz-Ginalska 2010: 38).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

298

Iwona Loewe

9.3. Gatunki w telewizji Ponieważ w opracowaniu E. Szczurek nie ma w ogóle wątku genologicznego, należy przywołać typologie gatunków telewizyjnych utworzone w latach 70. XX wieku, bo tylko takie mamy. Zrobili to W. Pisarek (1974) i J. Dohnalik (1983). Są też liczne propozycje medioznawcze. Problem typologii wiąże się z przyjętymi kryteriami: albo z punktu widzenia nadawcy, albo z punktu widzenia procesu odbiorczego, albo ze względu na technologię powstania widowiska. To, co jest opracowane do dziś generycznie i w jakimś stopniu zbliża się do metody genologii lingwistycznej, to niewiele. O gatunkach telewizyjnych traktują monograficzne opracowania J. Uszyńskiego (2004, 2008) oraz wydawnictwa encyklopedyczne pod redakcją W. Pisarka i E. Chudzińskiego (2007). Przegląd pozwolił stwierdzić, że badacze jak dotąd zajęli się dokładniej – choć czasem w mniejszych formach artykułów – court-show (Pawlak-Hejno 2010), dyskusją, debatą, konsultacjami, okrągłym stołem (Kita 2004), gatunkami paratekstowymi (zapowiedź, zajawka, baner) (Loewe 2007), komentarzem sportowym (Wiśnicki 2006; Grochala 2011), orędziem (Ożdżyński 1995), reality show (Spławska-Murmyło 2003), reklamą (Loewe 2001, 2007), serwisem wiadomości (Gwóźdź 1990; Godzic 2004; Janus 2010), talk-show (Żydek-Bednarczuk 2004; Loewe 2011), wywiadem (Kita 2004; Sobczak 2006). Warto odnotować, że to, co przed laty zajmowało badaczy, czyli typologia programów telewizyjnych, przestało zajmować współczesnych (fikcyjne – dokumentalne, jednorazowe – seryjne, pierwotnie mówione – pierwotnie pisane, dla dzieci – dla dorosłych, uczące – bawiące itd.). Nadrzędnym kryterium dziś, jak się zdaje, jest po prostu medium – różnicowane są zatem komunikaty prasowe, radiowe, telewizyjne i internetowe. Uczonych bardziej zajmuje współcześnie wyznaczanie cech generycznych widowisk telewizyjnych, pozwalających odróżniać je od innych, co w tym medium nota bene wydaje się coraz trudniejsze.

9.4. Kultura słowa w telewizji W mediach obecna jest problematyka językowa, zarówno doraźnie – jako egzegeza lub komentarz jakiejś wypowiedzi osoby publicznej (polityka, celebryty, dziennikarza) w tonie poważnym bądź prześmiewczym, jak i systematycznie: programy o języku mają swoje stałe miejsce w ramówce stacji, podobnie jak w prasie rubryki dotyczące języka, a w Internecie poradnictwo językowe na stronach niektórych uczelni czy wydawnictw lub specjalistyczne blogi prowadzone przez językoznawców. Działalność edukacyjną w formie miniwykładów, pogadanek, esejów (pisanych, mówionych) czy w postaci dialogowanej prowadzą językoznawcy, czyli eksperci od spraw języka i komunikacji werbalnej, zyskujący tym samym status postaci medialnych, rozpoznawani przez odbiorców, lubiani przez nich – lub nielubiani. Wielką popularnością cieszył się cykl emitowany przez telewizję polską bez mała 20 lat (1988–2007) pod wspólnym tytułem „Ojczyzna polszczyzna”, który sukces zawdzięczał osobowości Jana Miodka; jego autorami byli J. Miodek i W.T. Stecewicz. W TVP Polonia Jerzy Bralczyk prowadził cotygodniowy program „Mówi się” (od 2001 do 2007) oraz w TVN Lingua audycję „Na słówko”. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

299

Formuła bawić, ucząc o języku ma zastosowanie w bardzo popularnych formach telewizyjnych, mianowicie w teleturniejach. Do najpopularniejszych teleturniejów wyspecjalizowanych w problematyce językowej zaliczyć można nieistniejące już „Zabawy językiem polskim” (TVP 1) z udziałem językoznawców, którzy zadawali pytania i merytorycznie komentowali odpowiedzi. Jeśli chodzi o działania telewizji polskiej i polskiego radia na rzecz kultury języka swoich pracowników, należy stwierdzić, że choć mają one charakter zinstytucjonalizowany, to obserwuje się w ostatnich latach tendencję do zawężenia zakresu ich oddziaływania (zob. Sprawozdanie RJP o stanie ochrony języka polskiego za lata 2003–2004, www.rjp.org.pl). Ta ocena wynika z obserwowanego w ostatnich latach procesu likwidacji jednostek w mediach publicznych odpowiedzialnych za edukację językową dziennikarzy i monitoring programów oraz eliminowania programów o tematyce językowej. 9.4.1. Medialne patronaty Media publiczne, realizując misję w zakresie szerzenia wiedzy o języku i kształtowania wrażliwości językowej, oferują słuchaczom dwa coroczne przedsięwzięcia z zakresu kultury języka. To plebiscyty Srebrne Usta i Mistrz Mowy Polskiej, w których głos decydujący oddany zostaje słuchaczom wybierającym postaci mogące być wzorcami i antywzorami językowymi. Mistrz Mowy Polskiej jest plebiscytem odbywającym się od 2000 roku pod patronatem m.in. Polskiego Radia, Telewizji Polskiej i Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Program społeczny Mistrz Mowy Polskiej ma na celu rozpropagowanie najlepszych wzorów językowych oraz pięknej i poprawnej polszczyzny. Kandydatów do nagrody Mistrza zgłaszają media, instytucje kulturalne, uczelnie, stowarzyszenia. Konkurs odbywa się w kilku etapach, podczas których jury złożone z ekspertów (byli nimi m.in. Jerzy Bralczyk, Bolesław Faron, Andrzej Markowski, Jan Mazur, Jan Miodek, Walery Pisarek, Jerzy Podracki, Halina Zgółkowa) wybiera najlepszych mówców spośród postaci życia publicznego, posługujących się poprawną i bogatą polszczyzną. Niezależnie od werdyktu jury, publiczność wybiera swojego laureata nagrody specjalnej Vox Populi, a głosowanie odbywa się za pomocą audiotele oraz Internetu. W dziesięcioletniej historii programu przyznawano również nagrody specjalne, takie jak Wawrzyn Mowy Polskiej, Mistrzyni Rozmowy Polskiej, Mistrzyni Mowna, Mistrz Wymowy Polskiej. W roku 2010 nominowanych było 12 osób, wśród nich aktorzy Michał Żebrowski i Jerzy Trela, aktor, reżyser i satyryk Stanisław Tym, piosenkarze Irena Santor i Grzegorz Turnau, poeta, autor tekstów piosenek, konferansjer Andrzej Poniedzielski, muzyk Jan Ptaszyn Wróblewski. Najwięcej było jednak dziennikarzy, m.in. Włodzimierz Szaranowicz, Maciej Orłoś, Artur Andrus, Małgorzata Domagalik oraz Beata Tadla, która została laureatką nagrody Vox Populi, wybieranej głosami publiczności. Dziennikarz Polskiego Radia Artur Andrus, aktor Jerzy Trela oraz aktor, reżyser i satyryk Stanisław Tym zostali Mistrzami Mowy Polskiej 2010. W dziesięciu konkursach wyróżnionych zostało wiele osób, m.in. artyści, dziennikarze i politycy – znani (przynajmniej w pewnym stopniu) za pośrednictwem mediów. Na liście laureatów dotychczasowych edycji można znaleźć m.in. Stefanię Grodzieńską, Jeremiego Przyborę, Krzysztofa Zanussiego, Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Grażynę Torbicką, Wojciecha Młynarskiego, Annę Dymną. Wśród laureatów jest też wielu dziennikarzy Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

300

Iwona Loewe

Polskiego Radia i osób z nim związanych, np.: Bohdan Tomaszewski, Tadeusz Sznuk, Wojciech Mann, Bogusław Kaczyński czy Andrzej Matul. W dziesięcioletniej historii sporo cenionych osób otrzymało nagrody specjalne, takie jak: Mistrz Mowny – Hanka Bielicka, Mistrz Wymowy Polskiej – Krystyna Czubówna, Mistrz Rozmowy o Mowie – Małgorzata Tułowiecka. Jolanta Fajkowska został uznana za Mistrzynię Rozmowy Polskiej. Wawrzyn Mowy Polskiej otrzymali wcześniej Wiktor Zin, Janusz Tazbir, Irena Kwiatkowska, Władysław Bartoszewski i Danuta Michałowska. TVP 1, Polskie Radio Jedynka, TVP Katowice, Polskie Radio Katowice, „Gazeta Wyborcza” są patronami medialnymi tytułu Ambasador Polszczyzny ustanowionego przez Prezydium Rady Języka Polskiego. Jest przyznawany osobom lub instytucjom za wybitne zasługi w krzewieniu pięknej, poprawnej i etycznej polszczyzny. Krzewienie to wyraża się w sprawnym posługiwaniu się bardzo dobrym językiem polskim w działalności artystycznej, naukowej, publicystycznej, duszpasterskiej lub w każdej innej sferze życia publicznego. Ambasador Polszczyzny propaguje więc nasz język przez jego wzorcowe używanie w mowie lub piśmie. Tytuł „Ambasador Polszczyzny” zakłada także to, że jego nosiciel przejawia stałą troskę o propagowanie dobrej polszczyzny. Kandydat do tego tytułu powinien więc uczestniczyć w przedsięwzięciach mających na celu promocję języka polskiego i kultury polskiej w kraju i za granicą (www.ambasadorpolszczyzny.pl).

Tytuł przyznaje się w następujących kategoriach: Ambasador Polszczyzny w Mowie, Ambasador Polszczyzny w Piśmie, Ambasador Polszczyzny poza Granicami Kraju, Młody Ambasador Polszczyzny (dla osoby do 35. roku życia) i Ambasador Polszczyzny Regionalnej. Media, zarówno publiczne, jak i prywatne, podejmują inicjatywy mające służyć propagowaniu języka polskiego, wskazywaniu wzorców i antywzorów językowych, aktywnie też wspomagają tego rodzaju inicjatywy. Wielu ludzi mediów zostało uhonorowanych tytułami Mistrza Mowy Polskiej i Ambasadora Polszczyzny. To sprawia, że opinię: „wyraźnie zmniejsza się rola wzorcotwórcza mediów w zakresie języka” (Kukieła 2010: 306) trzeba potraktować jako tylko częściowo prawdziwą – choć niewątpliwie prawdą jest dalszy ciąg tego sądu: „Na język mediów coraz częściej składają się wypowiedzi banalne, populistyczne i zawiłe, przekazy niefortunne, niepoprawne pod względem językowym, semantycznym i logicznym” (Kukieła 2010: 306). Wobec ogromu językowej produkcji medialnej oba typy uogólnień i ocen są i uzasadnione, i nieprawdziwe. 9.4.2. Grzeczność w telewizji W radiu i telewizji, stanowiących „fikcyjny świat wirtualnej rozmowy” (Marcjanik 2007: 116), mamy do czynienia z dwupoziomową komunikacją: z odbiorcą zbiorowym (pośrednim) oraz z rozmówcą bezpośrednim; można też traktować ją jako manifestację trilogu. Tym, co budzi szczególne zainteresowanie badaczy w zakresie grzeczności, są zjawiska konstytuujące rozmowę (lub szerzej: interakcję) z odbiorcą, składające się na: rozpoczynanie kontaktu, formy adresatywne, podtrzymywanie kontaktu i jego zakończenie.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

301

Ważnym składnikiem zachowań grzecznościowych jest wybór tematu rozmowy. W ostatnim dwudziestoleciu zaznacza się rozszerzanie zakresu tematów, o których można mówić/rozmawiać publicznie. Staje się to szczególnie widoczne w wywiadach dotyczących życia prywatnego osób publicznych. Wielu gości w pełni akceptuje tematykę prywatną, intymną. Są też takie osoby, które na pytania drażliwe, „niewygodne” udzielają odpowiedzi unikowej. Specyficznym „poligonem” tematów tabuizowanych są programy realizujące formułę genologiczną talk-show (Marcjanik 2007: 139–145). Przestrzeń dla językowych zachowań przekraczających normy grzecznościowe tworzą programy oparte na formule rozmowy. Obecne w nich zachowania grzecznościowe, ale także niegrzeczne można opisać na podstawie konkretnych programów czy strategii konkretnych dziennikarzy. Obiektem badań stała się np. M. Olejnik, znana i popularna dziennikarka (Szkudlarek-Śmiechowicz 2010), traktowana czasem jako celebrytka. E. Szkudlarek-Śmiechowicz wskazuje stosowane przez nią przejawy strategii niegrzeczności, zaliczając do nich takie zachowania: a) wielokrotne, natrętne powtarzanie pytania; b) „egzaminowanie”, sprawdzanie wiedzy czy wręcz „przesłuchiwanie” rozmówcy, czemu często towarzyszą próby „łapania za słowa”, obracania słów rozmówcy przeciwko niemu; c) przerywanie wypowiedzi; d) nadmierna liczba pytań; e) pytania zdradzające negatywne emocje (irytację, zniecierpliwienie, oburzenie); f) kłócenie się; czy wreszcie g) przypominanie gaf popełnianych przez polityków. Formą dyskredytacji rozmówcy są różnego rodzaju złośliwości, w tym wytykanie przejęzyczeń, lapsusów, gaf, popełnianych przez polityków (w wypowiedziach spontanicznych, na żywo), czy pastwienie się nad ich nie zawsze przemyślanymi wcześniejszymi wypowiedziami, które już same w sobie bywają kompromitujące, np.: Roman Giertych [minister edukacji]: Proszę panią... Monika Olejnik: Proszę pani, panie ministrze. R. Giertych: Proszę panią... M. Olejnik: Nie mówi się proszę panią, tylko proszę pani („Kropka nad i”; 12.07. 2007).

W sporach politycznych prowadzonych przez M. Olejnik badaczka dostrzega wiele chwytów i metod erystycznych, takich jak np.: stosowanie tzw. ekspansji erystycznej, tj. napastliwego, aroganckiego, hałaśliwego zachowania zmierzającego do wywołania chaosu, dezorientacji, zbicia z tropu przeciwnika; zwalczanie przeciwnika jego własną bronią; doprowadzanie przeciwnika do gniewu, drażnienie go swoim oporem; szybkie przechodzenie od jednego do drugiego ogniwa rozumowania; stosowanie tzw. dywersji, tj. zmiany tematu sporu (pozornie w związku z tematem dyskusji) na kwestię drażliwą dla przeciwnika, godzącą np. w jego samoocenę; stosowanie „psychoanalizy”, stawianie „diagnozy”, złośliwe „tłumaczenie”, dlaczego przeciwnik twierdzi to, co twierdzi; ironiczne sugerowanie swojej niekompetencji w celu wskazania nonsensowności wypowiedzi przeciwnika; wielokrotne powtarzanie pytań z presuponowaną, niekorzystną dla przeciwnika treścią czy wreszcie wykorzystywanie przewagi wynikającej z przychylności odbiorców (zob. Szkudlarek-Śmiechowicz 2010). Badania z perspektywy etykietalnej (grzeczność i niegrzeczność) prowadzono także nad językiem kilku innych dziennikarzy (Budkiewicz 2008).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

302

Iwona Loewe

9.5. Kierunki badań dyskursu telewizyjnego W dużej części refleksje nad zagadnieniami opracowanymi przez badaczy ostatniego dwudziestolecia nawiązywały do medium starego typu, tzw. paleomedium. To przekaźniki, które edukowały, porządkowały, stanowiły wzorzec na kilku przynaj­ mniej polach, np. komunikacji oficjalnej. Widać już w nich zwiastuny badań nad neomedium, neotelewizją, tą, która biesiaduje razem ze swym widzem, mówi do niego osobiście, nawiązuje kontakt wszelkimi sposobami, chce być z nim, by widz był z nią. Te zjawiska zaszły w telewizjach europejskich w latach 80. XX wieku, w Polsce na przełomie wieków, czyli z dwudziestoletnim opóźnieniem. W dalszych badaniach nad dyskursem telewizyjnym należy podjąć następujące problemy lub pogłębić te zainicjowane: • piśmienność w telewizji; • taktylność telewizji czy też jej haptyczność; • autotematyzm medium; • stałość gatunków telewizyjnych wtórnie lub prymarnie; • zmienność stylu w porównaniu z opracowaniami języka polskiej telewizji w latach 70. i 80. XX wieku w wyniku kierowania się telewizji ku interaktywności. 9.5.1. Piśmienność Wspomniana kombinacja kodów nadawczych typowa dla telewizji była dotąd badana z naciskiem na kod mówiony opracowany. Dziś opis stylistyczny może pójść dalej. Ciekawy jest efekt synergii (wzmacniania) informacji z wykorzystaniem różnych kodów. We współczesnej telewizji mamy do czynienia z niespotykaną dotąd informacyjną redundancją. Oto jest możliwe, a nawet wysoce prawdopodobne, że w magazynie wiadomości informacja o zmianie znaczenia frazy sezon ogórkowy będzie podawana w tym samym czasie za pomocą: 1) kodu ikonicznego (zdjęcie w lewym górnym rogu ekranu); 2) piśmiennego (podpis pod zdjęciem); i 3) oralnego (tekst czytany przez prezentera). Ale też zachodzi sytuacja przeciwna do redundancji i synergii, za którą także odpowiedzialne są jako nośnik kody. Stacje informacyjne typu TVN 24, TVP Info oraz programy długodystansowe, czyli np. telewizja śniadaniowa, przypisują kodom różne informacje: na ekranie toczy się wywiad (kod oralny dialogowy), u dołu ekranu na ruchomym banerze biegną informacje dotyczące aktualnych wydarzeń społecznych, np. o nowym znaczeniu frazy sezon ogórkowy (kod piśmienny dynamiczny), ale pod nim i na nieruchomym banerze znajduje się informacja o kolejnym programie tej stacji (kod piśmienny statyczny). To nie oznacza, że nad owymi dwoma banerami nie może być podpisu podsumowującego fragment odbywającego się wywiadu. Audiowizualność telewizji nabiera innego wymiaru, to nie wizualność w rozumieniu obrazków – statycznych czy też dynamicznych – to daleko idące zmiany w piśmienności medium. To także uczenie się nowego odbioru przez widza. To odbiór kalejdoskopowy (Bukatman 2001), wymagający łączenia odrębnych, niespójnych tematycznie informacji, ich gromadzenia, selekcjonowania i tworzenia na ich podstawie wiedzy. To niełatwa umiejętność. Ma to daleko idące konsekwencje psychiczne zwane dyspersją wyobraźni. Za warte rozwinięcia uważam zagadnienie poruszone przez Katarzynę Jachimowską w 2005 roku, a dotyczące stopnia oddziaływania obrazu na strukturę teks­tu. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

303

Autorka podjęła rozważania na temat funkcji tekstu pisanego widocznego na ekranie odbiornika telewizyjnego wobec tekstu oralnego (słyszanego przez widza). Jachimowska twierdzi, że miejsce napisów, czas, w którym się pojawiają, ich struktura językowa nie są obojętne dla komunikatu. Charakterystyka specyficznych cech tekstów pisanych pojawiających się w programach telewizyjnych może stanowić tło dla wyrazistego ukazania właściwości odmiany mówionej języka w telewizji (Jachimowska 2005: 66).

Piśmienność telewizji reprezentowana jest przez: 1) tytuły programów; 2) napisy na ekranie informujące o tym, co widz widzi na ekranie w postaci obrazu najczęściej ruchomego; 3) fragmenty tekstów, o których mówi prezenter lub zapis jego słów (w powiększeniu) (Jachimowska 2005). Wyłonione trzy typy tekstów pisanych spełniają odpowiednio trzy funkcje: ad 1) informacyjną; ad 2) symboliczną (reprezentatywną, poznawczą); ad 3) ekspresywną lub impresywną. W świetle tego opracowania należy dodać, że repertuar pisaności wykorzystywanej w telewizji znacznie się rozszerzył. Wizytówki (typ 2) zostają wykorzystane jako nieruchome banery (paski u dołu ekranu), na których umieszcza się teksty typu trzeciego, tyle że fragmenty pochodzą z replik dialogów prowadzonych w studiu. Są wobec tego w stosunku do wypowiedzi nieco opóźnione. Co ciekawe w części zaczynają one spełniać funkcję mnemotechniczną oraz perswazyjną. Pierwsza nie była w badaniach dotąd brana pod uwagę: „teksty pisane w telewizji (...) raczej niczego nie utrwalają (...), są elementami nietrwałymi i chwilowymi, uwarunkowanymi sytuacyjnie i kontekstowo” (Jachimowska 2005: 70). Ten rodzaj baneru nadawca telewizyjny wykorzystuje coraz intensywniej do akcji autopromocyjnej, umieszczając na nim tytuł programu wraz z logo w ciągu całej emisji widowiska. Baner wprowadzony zaś w ruch u dołu ekranu zapowiada kolejny program stacji. O drugiej funkcji (perswazyjnej) można zaś powiedzieć, że zdecydowanie zwiększyła swoją moc oddziaływania. Funkcja sterująca, jaka przypada tu montażyście, który umieszcza wyimki z replik dialogów na ekranie, jest wyraźna, kiedy tylko w pamięci krótkotrwałej widz odtworzy treść tekstu, który usłyszał. Telewizja jako medium audiowizualne jest w stanie transformacji w kierunku multiwizji (Lepa 2003: 64; Goban-Klas 1996). Za główny efekt tych przemian uznaje się wśród medioznawców wzrost udziału słowa pisanego. Obecnie coraz częściej słowo mówione i pisane występują w telewizji jako składniki komplementarne (Lepa 2003: 65). 9.5.2. Taktylność W drugiej kolejności należy zwrócić uwagę na przemiany tego medium w zakresie ekspozycji zmysłów. Oto telewizja zaczyna aktywizować coraz więcej ludzkich zmysłów, w szczególności angażuje silniej zmysł dotyku (Bauer 2009). I wcale nie jest to temat poza zasięgiem językoznawców, ponieważ w prostej linii taktylność wynika z angażowania tak bardzo zmysłu wzroku (vide piśmienność TV), że przykuwa także ciało. W presupozycji pragmatycznej oznacza to mniej więcej taką potrzebę: „bądź przy mnie blisko, tak byś mógł ze mnie czytać, nie tylko patrzeć”, a to już zaangażowanie dotyku, Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

304

Iwona Loewe

cielesności. Neotelewizja z jednej więc strony realizuje znaną już literaturze zasadę synestezyjności, z drugiej całkiem nowy kult ciała we współczesnej kulturze. 9.5.3. Autotematyzm telewizji Wydaje się, że do zbadania stylistycznego właśnie pozostają proporcje wiadomości nowych emitowanych przez telewizję a informacji o wiadomościach podawanych przez telewizję. A zatem wracamy do pytania kiedyś stawianego prasie o entropię informacji. Tylko teraz rozszerzamy je o system nadawczy medium. Podejrzenie jest takie, że media mówią o sobie samych a przemycają jedynie informacje innego rodzaju. By być w bliskości, pożądać kolejnych spotkań, bo wkrótce dostarczy się widzowi kolejnej porcji informacji/rozrywki/wiedzy/rady itd. Innym odcieniem tego problemu jest ciągle zmienny i bogatszy system parateks­ tów telewizyjnych. To już nie tylko banery, zajawki i zapowiedzi, to wchodzenie coraz bardziej w widowisko telewizyjne, a nie w przestrzeń wstawki telewizyjnej. 9.5.4. Stałość gatunków Do udowodnienia są też tezy wysuwane przez medioznawców, które wydają się nieprawdziwe. Ekspansja nowych gatunków, dominacja porządku generycznego w telewizji to wrażenia wymagające dowodów. Przegląd gatunków z ramówek lat 70., 80. i 90. XX wieku oraz obecnych pozwala dostrzec pewne proporcje, ale niewiele nowych gatunków. Po drugie – znane nam dzisiaj stanowisko badawcze genologii lingwistycznej na temat ujęcia gatunków w typologie oraz definicji gatunku jako modelu gradualnego pozwala przypuszczać, że we współczesnej telewizji nie ma wielu nowych gatunków, medium to jedynie przeobraża znane w zakresie ich wzorców alternacyjnych lub adaptacyjnych. Za prymarnie telewizyjne należy prawdopodobnie uznać teledysk, telezakupy, talk-show, reality show, teleturniej. 9.5.5. Interaktywność Coraz częściej telewizja w swój system nadawczy włącza dotychczasowego odbiorcę, czyniąc krok w stronę interaktywności. To jedynie krok, ponieważ widowiska zaprojektowane w ten interaktywny sposób obeszłyby się naprawdę bez tego kontaktu, gdyby z różnych powodów on nie zaistniał. Na elementach interaktywnych zabudowane są programy: „Szkło kontaktowe”, „Linia specjalna”, „Kawa czy herbata” itp., widowiska poradnikowe, które informują o możliwości kontaktu ze studiem poprzez SMS, Skype’a albo rozmowę telefoniczną. Efekty tego kontaktu mogą pojawiać się na ekranowym banerze symultanicznie wobec czasu nadania, częściej jednak z opóźnieniem po selekcji realizatora (wiadomość za pośrednictwem komunikatora lub telefonu). Kiedy zaś kontakt jest mówiony, wówczas następuje zawsze symultanicznie. Gdyby jednak nikt z widzów nie esemesował ani nie dzwonił, programy odbyłyby się mimo wszystko. To zatem pewna porcja interaktywności, nie zaś widowisko interaktywne. Z całą pewnością zaś jest to widowisko interakcyjne. Większy stopień interaktywności posiadają takie widowiska, jak „Mam talent”, „Taniec z gwiazdami” albo transmisja konkursu Eurowizji. Prezentacje uczestników, ocena jury i kolejne edycje teleturniejów odbywają się za pośrednictwem telewizji. Na tym etapie spełniają już one cel turnieju Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

305

telewizyjnego – rywalizacja, konkurencja, ocena. Na tym się jednak on nie kończy, ponieważ dochodzi do głosu widz, który za pośrednictwem innego medium również wydaje ocenę w skali mikro. Skumulowane głosy widzów dają wyniki w skali makro, prezentowane na ekranie w postaci ogłoszenia zwycięzcy. To realna interaktywność widowiska telewizyjnego. Pierwsza ma swoje przejawy w języku w telewizji (familiarność, infantylizacja, koincydencja oficjalności z prywatnością itd.), druga już zupełnie nie (Loewe 2010b, 2012). Interaktywność wymusza na telewizji relacje na żywo, co nadaje jej cechy widowiska niemal rytualnego (do tych grup należą sezonowe, ważne dla stacji teleturnieje zwane potocznie show oraz serwisy wiadomości). Z drugiej strony, dzięki doskonałej technologii widowiska są emitowane z opóźnieniem, choć z imitacją przekazu na żywo (zob. talk-show). Do cech współczesnej telewizji należy też produkcja własna telenowel i ich ekspansja w porównaniu z ramówkami z lat 70. i 80. Produkcja własna nie dotyczy tylko widowisk fabularnych, ale także widowisk pozamedialnych, często w połączeniu z innymi mediami lub markami. To letnie akcje konkretnych stacji telewizyjnych, które swoich prezenterów z kamerami oraz zaproszonymi tam gośćmi wysyłają w teren, by osiągnąć najwyższy poziom interakcyjności ze swoim widzem, czyli kontakt face to face. Akcje te często przybierają formy synergiczne, współpracują ze stacjami radiowymi, domami wydawniczymi lub znanymi markami („Lato z Dwójką”). Choć zjawisko to należy do ekspansywnych w tym medium, to na dyskurs telewizyjny nie przekłada się znacząco (Loewe 2012).

Literatura Antas J., Załazińska A., 2004, Niewerbalne środki i strategie przekonywania stosowane w telewizyjnych debatach polityków, w: Garpiel R., Leszczyńska K. (red), Sztuka perswazji. Socjologiczne, psychologiczne i lingwistyczne aspekty komunikowania perswazyjnego, Kraków. Bajer D., 2003, Język mediów. Specyfika komunikatu medialnego w prasie, radiu i telewizji, w: Krzemińska W., Nowak P. (red.), Studia nad językiem, informacją a komunikacją, Poznań. Banaszkiewicz K., 1994, O człowieku uniwersalnym, człowieku kontekstu i reklamie telewizyjnej, w: Gwóźdź A. (red.), Prędkość i przyjemność. Kino i telewizja w dobie symulacji elektronicznej, Kielce. Barańska A., 2010, Adresat i odbiorca perswazji w dyskursie publicystycznym na przykładzie programu T. Lisa „Co z tą Polską”, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl–dyskurs– –media, Łódź. Bartmiński J., Boniecka B. (red.), 1998, Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin. Batko A., 2006, Sztuka perswazji, czyli język wpływu i manipulacji w praktyce, Gliwice. Bauer Z., 2009, Dziennikarstwo wobec nowych mediów. Historia, teoria, praktyka, Kraków. Bauer Z., Chudziński E. (red.), 2000, Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Bednarek Z., 2011, TVP Łódź do 1989 roku. Historia – programy – tradycje, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Łódzkie media dawniej i dziś, Łódź. Bielak T., Filipiak M., Ptaszek G. (red.), 2011, Zmierzch telewizji? Przemiany medium. Antologia, Warszawa. Bogunia-Borowska M., 2009, Telewizja śniadaniowa, czyli codzienność z telewizją na żywo, w: Bogunia-Borowska M. (red), Barwy codzienności. Analiza socjologiczna, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

306

Iwona Loewe

Boniecka B., 2008, Językowe świadectwa zażyłości i familiarności na antenie radiowej i telewizyjnej, w: Cygal-Krupa Z. (red.), Współczesna polszczyzna. Stan, perspektywy, zagrożenia, Kraków–Tarnów. Bralczyk J., 1999, Media. Modelowanie języka, w: Szafraniec J. (red.), Kultura narodowa a media audiowizualne, Warszawa. Bralczyk J., Majkowska G., 2000, Język mediów – perspektywa aksjologiczna, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Bralczyk J., Wasilewski J., 2008, Polskie języki publiczne, w: Warchala J., Krzyżyk D. (red.), Polska polityka językowa w Unii Europejskiej, Katowice. Buber B.R., 1997, Dżihad kontra McŚwiat, Warszawa. Buczak-Kawczyńska K., 2001, Definicja jako narzędzie walki politycznej (na materiale debat prezydenckich Wałęsa–Kwaśniewski), w: Habrajska G. (red.), Język a komunikacja 1, Łodź. Budkiewicz J., 2008, Język Tomasza Lisa jako dziennikarza politycznego, w: Podracki J., Wolańska E. (red.), Język w mediach elektronicznych, Warszawa. Bukatman S., 2001, Odlot doskonały: efekty specjalne a percepcja kalejdoskopowa, Stawowczyk E. (tłum.), w: Gwóźdź A. (red.), Widzieć, myśleć, być. Technologie mediów, Kraków. Chudzińska E., 2002, Słowo a inne elementy reklamy telewizyjnej, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Chudziński E. (red.), 2007, Słownik wiedzy o mediach, Warszawa–Bielsko-Biała. Chyła W., 1998, Od kultury słowa do kultury audiowizualnej, w: Gwóźdź A., Krzemień-Ojak S. (red.), Intermedialność w kulturze końca XX wieku, Białystok. Cockiewicz W., 2000, Konstrukcje analityczne w języku polskiej telewizji w latach siedemdziesiątych i dziś, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Czyżewski M., Kowalski S., 1990, Retoryka Wałęsy, „Teksty Drugie”, nr 4. Dąbrowska A., 2007, (Nie)stosowność współczesnych zachowań językowych, w: Mazur J., Rumińska M. (red.), Humor i karnawalizacja we współczesnej komunikacji językowej, Lublin. Dąbrowska-Cendrowska O., 2011, Telewizja śniadaniowa. Celebryci, porady i audiotele – przynęty na kobiecą publiczność?, „Media i Społeczeństwo”, nr 1. Dohnalik J., 1983, Typologia programów TV, „Przekazy i Opinie”, nr 3–4. Dyczewski L., 1996, Sacrum a telewizja, w: Dyczewski L. (red.), O Panu Bogu w telewizji, Częstochowa. Fabijański P., Ficek E., 2004, Rola publiczności w telewizyjnych rozmowach typu talk-show, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Dialog a nowe media, Katowice. Fiołek-Lubczyńska B., 2002, Rozchwianie telewizyjnych struktur tekstowych przez reklamy, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Fiołek-Lubczyńska B., 2012, Sztuka – nauka – historia, czyli TVP Łódź z Piotrem Słowikowskim, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Łódzkie media dawniej i dziś, Łódź. Francuz P. 2002, Rozumienie przekazu telewizyjnego. Psychologiczne badania telewizyjnych programów informacyjnych, Lublin. Francuz P., 2007, Z szacunku dla telewidza badania nad komunikowaniem w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, w: Fras J. (red.), Studia nad mediami i komunikowaniem masowym. Prawo. Język. Tekst, Lublin. Francuz, P., Jędrzejewski, S. (red.), 2010, Nowe media i komunikacja wizualna, Lublin. Francuz P. (red.), 1999, Psychologiczne aspekty odbioru telewizji, Lublin. Francuz P. (red.), 2004, Psychologiczne aspekty odbioru telewizji 2, Lublin. Francuz P. (red.), 2007, Psychologiczne aspekty komunikacji audiowizualnej, Lublin. Galanciak S., 2008, Talk-show a kondycja telewizyjnej wspólnoty, „Media – Kultura – Społeczeństwo”, nr 1 (3). Gałczyńska A., 2001, Przeproszenia w dialogu polityków, w: Habrajska G. (red.), Język a komunikacja 1, Łodź.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

307

Goban-Klas T., 1996, Metamorfozy małego ekranu, czyli agonia telewizji i narodziny multiwizji, w: Dudek W. (red.), Transformacja telewizji w Polsce, Katowice. Goban-Klas T., 2002, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa–Kraków. Godzic W., 1990, Przywódcy na ekranie. w: Gwóźdź A. (red.), Między obrazem a narracją. Szkice z teorii telewizji, Wrocław. Godzic W., 1999, Telewizja jako kultura, Kraków. Godzic W., 2000, Telewizja. Ziemia jałowa czy pieszczota dla oczu, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków Godzic W., 2001, Rozumieć telewizję, Kraków. Godzic W., 2004, Telewizja i jej gatunki. Po „Wielkim Bracie”, Kraków. Godzic W., 2010, Telewizja – najważniejsze medium XX wieku, w: Godzic W., Drzał-Sierocka A. (red.), Media audiowizualne. Podręcznik akademicki, Warszawa. Godzic W., Drzał-Sierocka A. (red.), 2010, Media audiowizualne. Podręcznik akademicki, Warszawa. Grala M., 2007, Zmiany w języku polskich wiadomości telewizyjnych w kontekście amerykanizacji kultury polskiej, w: Duszak A., Gajek E., Okulska U. (red.), Korpusy w angielsko-polskim językoznawstwie kontrastowym, Kraków. Grochala B., 2011, Ten sam gatunek w dwóch odmianach – o telewizyjnej i internetowej relacji sportowej na żywo, w: Ostaszewska D., Przyklenk J. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4: Gatunek a komunikacja społeczna, Katowice. Gruszczyński W., Bralczyk J., Majkowska G. (red.), 1999, Polszczyzna w komunikowaniu publicznym, Warszawa. Grzegorzewski K., 2010, Chwyty retoryczne związane z obchodami 20. rocznicy wolnych wyborów 4 czerwca 1989 roku, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl, dyskurs, media, Łódź. Gwóźdź A., 1990, Dziennik telewizyjny – tekst i działanie komunikacyjne. Rekonesans, w: tenże (red.), Między obrazem a narracją. Szkice z teorii telewizji, Wrocław. Hendrykowski M., 2002, Słowo w telewizji, w: Hopfinger M. (red.), Nowe media w komunikacji społecznej w XX wieku. Antologia, Warszawa. Jabłońska K., 2008, W tym szaleństwie jest metoda. Nie tylko językowe wyznaczniki spójności tekstu audiowizualnego (na podstawie talk-show „Duże dzieci” w TVP 2), w: Podracki J., Wolańska E. (red.), Język w mediach elektronicznych, Warszawa. Jachimowska K., 2005, Tekst jako element komunikatu telewizyjnego (na materiale programów publicystycznych), Łódź. Jałyńska A., 2003, Quasi-dwuwektorowa telewizja familiarności, „Ha!art”, www.ha.art.pl/ medai/jalnska.html. Janus J., 2010, Tabloidyzacja języka informacji telewizyjnej, w: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M. (red.), Oblicza komunikacji, t. 3: Tabloidyzacja języka i kultury, Wrocław. Jupowicz-Ginalska A., 2010, Syndrom wirującego bąka, czyli rzecz o autopromocji medialnej, „Studia Medioznawcze”, nr 3. Kisielewska A., 1999, Oralność telewizji, w: Suszczyński Z. (red.), Słowo w kulturze mediów, Białystok. Kisielewska A., 2001, Język telewizji – kanon nowej komunikacji?, w: Krzemień-Ojak S., Nowowiejski B. (red.), Przyszłość języka, Białystok. Kita M., 2004, Medialna moda na dialog, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Dialog a nowe media, Katowice. Kochmańska W., 2012, O języku programu telewizyjnego dla młodzieży (na przykładzie „Roweru Błażeja”), Rzeszów. Kołtun B., 2001, Teoria „użytkowania i korzyści” – fazy rozwoju, podstawowe założenia, w: Dobek-Ostrowska B. (red.), Nauka o komunikowaniu. Podstawowe orientacje teoretyczne, Wrocław.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

308

Iwona Loewe

Kończak J., 2008, Od Tele-Echa do Polskiego Zoo: ewolucja programu TVP, Warszawa. Kostelecka A., 2010, „Nowa” telewizja śniadaniowa – charakterystyka gatunku i odbiorcy, „Forum Myśli Wolnej”, nr 44/45. Kowalski P., 1996, Guma Orbit w ogrodach miłości. O modelowaniu świata w kulturze masowej, w: Eliasz S. (red.), Z problemów aksjologii literatury i kultury popularnej, Rzeszów. Kozieł A., 2002, Publicystyka w TVP do 1989 roku. Przegląd informacji, „Studia Medioznawcze”, nr 1. Krupska-Perek A., 2002, Status komunikacyjny dialogowych programów telewizyjnych. (Czy telewizyjny program dialogowy „na żywo” jest tekstem?), w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Kudra B., Kudra A., 2002, Gry intertekstualne na przykładzie telewizyjnego programu satyrycznego „Ale plama?”, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Kukieła E., 2010, O kulturze wypowiedzi w mediach, w: Pleszkun-Olejniczakowa E., Bachura J., Worsowicz M. (red.), O mediach i komunikacji. Skrypt dla studentów dziennikarstwa i komunikacji społecznej, Łódź. Kurzowa Z. (red.), 1985, Badania nad językiem telewizji polskiej. Studia metodologiczne i opisowe, Warszawa. Kurzowa Z. (red.), 1989, Właściwości składniowo-stylistyczne języka TV polskiej. Na materiale list frekwencyjnych, Kraków. Kurzowa Z., Śliwiński W. (red.), 1989, Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), Kraków. Kwarciak B., 1994, Styl – prawdziwa siła reklamy?, „Aida Media”, nr 7. Lalewicz J., 2002, Telewizja i kształt potocznego świata, w: Hopfinger M. (red.), Nowe media w komunikacji społecznej w XX wieku. Antologia, Warszawa. Lepa A. 2003, Funkcja logosfery w wychowaniu do mediów, Łódź. Lisowska-Magdziarz M., 2006, Analiza tekstu w dyskursie medialnym. Przewodnik dla studentów, Kraków. Loewe I., 2001, Stylistyczny aspekt tekstu perswazyjnego, w: Witosz B. (red.) Stylistyka a pragmatyka, Katowice. Loewe I., 2003a, Głos w sprawie metarozmowy, czyli chcę powiedzieć, że..., w: Kita M., Grzenia J. (red.), Porozmawiajmy o rozmowie, Katowice. Loewe I., 2003b, O niesamodzielności tekstów w mediach. Program telewizyjny i jego paratekst. w: Sokołowski M. (red.), Media i edukacja w globalizującym się świecie. Teoria, praktyka, oddziaływanie, Olsztyn. Loewe I., 2004, O dialogu z widzem w polskiej neotelewizji publicznej. Paratekst jako składnik strumienia telewizyjnego, w: Kita M., Grzenia J. (red.), Dialog a nowe media, Katowice. Loewe I., 2007, Gatunki paratekstowe w komunikacji medialnej, Katowice. Loewe I., 2010a, Konstrukcje analityczne w polskiej telewizji na progu drugiej dekady XXI wieku, „Stylistyka”, t. XIX. Loewe I., 2010b, Neomedia jako przestrzeń aktywności publiczno-prywatnej, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl–dyskurs–media, Łódź. Loewe I., 2010c, Parateksty w telewizji, w: Gwóźdź A. (red.), Pogranicza audiowizualności. Parateksty kina, telewizji i nowych mediów, Kraków. Loewe I., 2011, Globalny gatunek w lokalnej odsłonie. „Teleecho” Ireny Dziedzic, w: Ostaszewska D., Przyklenk J. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4: Gatunek a komunikacja społeczna, Katowice. Loewe I., 2012, Stałość i zmienność języka w polskiej telewizji w kontekście konwergencji, w: Oniszczuk Z., Wielopolska-Szymura M. (red.), Konwergencja mediów masowych i jej skutki dla współczesnego dziennikarstwa, t. 1, Katowice. Lubaś W., 2000, Słownictwo potoczne w mediach, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

309

Lubaś W. (red.), 1981, Problemy badawcze języka radia i TV, Katowice. Łobos A, 2003, Język czasopism i programów TV dla dzieci, Katowice. Łuszczek K., 2004, Główne gatunki współczesnej telewizji. w: tenże, Nowoczesna telewizja, czyli bliskie spotkania z kulturą masową, Tychy. Majkowska G., 2000, O języku mediów, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków. Maliszewski B., 2007, Felietonowość relacji dziennikarskich – przejawy funkcji atraktywnej w „Faktach” TVN, w: Mazur J., Rumińska M. (red.), Humor i karnawalizacja we współczesnej komunikacji językowej, Lublin. Małyska A., 2006, Strategie komunikacyjne a wybory stylowe we współczesnych mediach, w: Witosz B. (red.), Style konwersacyjne, Katowice. Marcjanik M., 2007, Grzeczność w komunikacji językowej, Warszawa. Michalewski K., 2004, Telewizyjna manipulacja zespolona, w: Krzyżanowski P., Nowak P., (red.), Manipulacja w języku, Lublin. Michalewski K. (red.), 2012, Język nowych mediów, Łódź. Miczka T., 1990, Gatunek telewizyjny jako „tekst z pamięci”, w: Gwóźdź A. (red.), Między obrazem a narracją. Szkice z teorii telewizji, Wrocław. Miczka T., 2002, O zmianie zachowań komunikacyjnych. Konsumenci w nowych sytuacjach audiowizualnych, Katowice. Miś L., 2004, Demonstracje retoryczne w telewizyjnym programie informacyjnym „Fakty” TVN, w: Karpiel R., Leszczyńska K. (red.), Sztuka perswazji. Socjologiczne, psychologiczne i lingwistyczne aspekty komunikowania perswazyjnego, Kraków. Mrozowski M., 2009, Telewizyjne programy informacyjne – polskie i zagraniczne (analiza porównawcza), „Studia Medioznawcze”, nr 3 (38). Mrozowski M., 2010, Spectator in spectaculum. Ukryte osobowości w TVP1, TVP2, TVN i Polsacie, „Studia Medioznawcze”, nr 1. Nowak J., 2012, XV lat redakcji programów katolickich w TVP Łódź, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Łódzkie media dawniej i dziś, Łódź. Osadnik W., 1994, Uwagi na temat narracji werbalnej, filmowej i telewizyjnej, w: Gwóźdź A. (red.), Prędkość i przyjemność. Kino i telewizja w dobie symulacji elektronicznej, Kielce. Ostromęcka-Frączak B., Grochulska E., 2002, Intertekstualność reklamy telewizyjnej, w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Ożdżyński G., 1995, Niektóre cechy gatunkowe orędzia (w świetle zjawisk z kręgu nowomowy), „Poradnik Językowy”, z. 1. Pałuszyńska E., 2011, Zróżnicowanie zachowań komunikacyjnych rozmówców w gatunkowych realizacjach rozmowy (dyskusja, debata a talk-show), w: Ostaszewska D., Przyklenk J. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4: Gatunek a komunikacja społeczna, Katowice. Pawlak-Hejno E., 2010, Mechanizmy retoryczne w court show „Sędzia Anna Maria Wesołowska”, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl, dyskurs, media, Łódź. Peisert M., 2002, O niektórych strategiach prowadzenia dyskusji politycznej (na przykładzie cyklicznej audycji „Krakowskie przedmieście 27”), w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Piechota M, 2012, Telewizja a rozrywka, w: Piechota M., Stachyra G., Nowak P., Rozrywka w mediach i komunikacji społecznej. Wybrane zagadnienia, Lublin. Piller J., 2002, Recepcja reklam TV przez najmłodszych odbiorców i jej wpływ na ich język, „Poradnik Językowy”, z. 10. Pisarek W., 1974, Typologia programów TV, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 1 (5). Pisarek W., 2001, Język w mediach, media w języku, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Pisarek W. (red.), 2006, Słownik terminologii medialnej, Kraków. Piwowarczyk I., 2012, Przedwyborcze debaty telewizyjne z 2007 roku, w: Michalewski K. (red.), Język nowych mediów, Łódź.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

310

Iwona Loewe

Podracki J., 2000, Potoczne elementy językowe w polszczyźnie radia i telewizji, w: Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.), Język w mediach masowych, Warszawa. Podracki J., Trysińska M., 2002, Metafora w tekstach mówionych polityków (na podstawie rozmów w TVP), w: Michalewski K. (red.), Tekst w mediach, Łódź. Poprawa M., 2006, Zakłócenia konwersacyjne w telewizyjnych dyskusjach polityków, w: Witosz B. (red.), Style konwersacyjne, Katowice. Poprawa M., 2009, Telewizyjne debaty polityków jako przykład dyskursu publicznego, Kraków. Przybył M., 2008, Próba analizy przekazu telewizyjnego o tematyce sportowej na przykładzie serwisu informacyjnego emitowanego po głównym wydaniu „Wiadomości” TVP1, „Media – Kultura – Społeczeństwo”, nr 1 (3). Pstrąg J., 2004, Werbalne i niewerbalne techniki i strategie konwersacyjnego oponowania na materiale debat telewizyjnych, Kraków. Romanowska D., 2002, Telegatunki. Zarys teorii, „Kultura Popularna”, nr 1: Graffiti na ekranie. Rosińska-Mamej A., 2012, Czy bohaterowie seriali telewizyjnych „mówią ludzkim głosem”? Makroakty próśb stosowane podczas codziennych kontaktów współczesnych Polaków a makroakty próśb formułowane przez bohaterów seriali telewizyjnych, w: Michalewski K. (red.), Język nowych mediów, Łódź. Skowronek K., Rutkowski M., 2004, Media i nazwy. Z zagadnień onomastyki leksykalnej, Kraków. Smółka L., 1995, Wpływ reklamy telewizyjnej na język dziecka, w: Ożdżyński J. (red.), Językowy obraz świata dzieci i młodzieży, Kraków. Sobczak B., 2006, Wywiad telewizyjny na żywo. Charakterystyka gatunku, Poznań. Sobisz-Sujkowska K., Wyrwas K., 2004, Nadawca wszechwiedzący w reklamie TV, w: Krążyńska Z., Zagórski Z. (red.), „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, tom 41, t. XII. Sokołowski M. (red.), U progu wielkiej zmiany? Media w kulturze XXI wieku. Nurty–kategorie–idee, Olsztyn. Spławska-Murmyło M., 2003, O historii i cechach gatunkowych programu „reality show”, „Kultura Popularna”, nr 2. Stachówna G., 1994, Seriale-opowieści telewizyjne, w: Czaja D. (red.), Mitologie popularne, Kraków. Steciąg M., 2008, Dziennikarstwo ekologiczne, „Studia Medioznawcze”, nr 1. Szafraniec J. (red.), 1996, Kultura słowa w mediach audiowizualnych, Warszawa. Szczurek E., 1995, Styl publicystyczny, w: Gajda S. (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole. Szkudlarek-Śmiechowicz E., 2006, Wyrażanie emocji w telewizyjnych komentarzach sportowych, w: Michalewski K. (red.), Wyrażanie emocji, Łódź. Szkudlarek-Śmiechowicz E., 2010, Tekst w radiowej i telewizyjnej debacie politycznej. Struktura, spójność, funkcjonalność, Łódź. Szkudlarek-Śmiechowicz E., 2011, Moduły makrosytuacyjne w radiowej i telewizyjnej debacie publicznej, w: Ostaszewska D., Przyklenk J. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4: Gatunek a komunikacja społeczna, Katowice. Szylko-Kwas J., 2012, Telewizja śniadaniowa w Polsce, czyli ile można zmieścić w jednym programie telewizyjnym, w: Hofman I., Kępa-Figura D. (red.), Współczesne media. Kryzys w mediach, t. 2, Lublin. Tutak K., 2005, Nacechowanie epistemiczne telewizyjnego komentarza dziennikarskiego, w: Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia 3: zbiór referatów z konferencji Kraków, 4–7 marca 2004, t. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny (Język a Komunikacja 8), Kraków. Uszyński J., 2004, Telewizyjny pejzaż genologiczny, Warszawa.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



9. Dyskurs telewizyjny

311

Uszyński J., 2008, Genologia telewizyjna, w: Bauer Z., Chudziński E. (red.), Dziennikarstwo i świat mediów. Nowa edycja, Kraków. Warchala J., 1991, Dialog potoczny a tekst, Katowice. Warchala J., 2004, Horyzonty manipulacji: perswazja, manipulacja, interpretacja, w: Krzyżanowski P., Nowak P. (red.), Manipulacja w języku, Lublin. Wawer M., 2010, Dystans konwersacyjny w polskich talk-show, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 1–2. Wilk E., 2000, Nawigacje słowa. Strategie werbalne w przekazach audiowizualnych, Kraków. Winiarska J., 2001, Operatory metatekstowe w dialogu telewizyjnym, Kraków. Wiśnicki M., 2004, Słownictwo telewizyjnego komentarza sportowego, „Poradnik Językowy”, z. 8. Wiśnicki M., 2006, Struktura językowa telewizyjnego komentarza sportowego, „Studia Medioznawcze”, nr 4. Worsowicz M., 2003, Wypowiedzi dziennikarskie, „Studia Medioznawcze” nr 4. Wróbel H., (red.), 1980, Współczesna polszczyzna i jej odmiany, Katowice. Wróbel H., (red.), 1982, Studia i szkice o współczesnej polszczyźnie, Katowice. Zajdel J., 1998, Telewizja w służbie słowa?, w: Gwóźdź A., Krzemień-Ojak S. (red.), Intermedialność w kulturze końca XX wieku, Białystok. Załazińska A., 2012, Metoda analizy środków niewerbalnych pojawiających się podczas wypowiedzi (na przykładzie programu „Kuba Wojewódzki”), w: Wasilewski J. (red.), Instrukcja obsługi tekstów. Metody retoryki, Sopot. Zapała K., 2010, Akty deprecjacji językowej w dyskursie polityków – analiza werbalnych i niewerbalnych składników działalności językowej, w: Bogołębska B., Worsowicz M. (red.), Styl, dyskurs, media, Łódź. Zwiefka-Chwałek A., 2003, Słowo elektroniczne. Strategie werbalne w epoce nowych mediów, w: Woźny A. (red.), Translokacje w mediach, Wrocław. Żydek-Bednarczuk U., 1994, Struktura tekstu rozmowy potocznej, Katowice. Żydek-Bednarczuk U., 2004, Od rozmowy do talk-show. Uwagi o telewizyjnych gatunkach mowy, w: Ostaszewska D. (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 2: Tekst a gatunek, Katowice.

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

Małgorzata Kita

10. Dyskurs radiowy

Cisza, brak dźwięków w świecie współczesnym jest dobrem, a właściwie przywilejem i luksusem, dostępnym wybranym. W paryskim „Espace culturel Louis Vuitton” zaskakuje... winda, dzieło duńskiego artysty Olafura Eliassona. Stworzył on zamkniętą przestrzeń asensorialną, pomieszczenie „zmysłowej entropii”, w którym podróżujący pogrąża się na czas czterdziestosekundowej podróży w absolutną ciemność i absolutną ciszę. Zmysły mają się na moment wyłączyć, człowiek wyciszyć, by przygotować się do kontaktu ze sztuką współczesności. Poza tą klatką – artefaktem artysty – zmysły atakują obrazy, dźwięki, zapachy... „Galenosfera” (Lepa 2003) stanowi składnik audiosfery/sonosfery (Siwak 2002).

10.1. Charakterystyka radia jako medium Drugie, po prasie – w układzie chronologicznym – medium masowe stanowi radio, istniejące od końca XIX wieku (od 1993 roku działa radio internetowe), medium dźwięku osadzone ze swej natury w przestrzeni fonicznej człowieka, w audiosferze/ fonosferze/sonosferze (Siwak 2002; Losiak 2007; Stachyra 2010). Audytywne i wizualne ludzkie doświadczanie dzisiejszego świata tak ujmuje M. Bugajski: Współczesna kultura ma zarówno charakter ikoniczny, jak i dźwiękowy w większym stopniu niż w całych dziejach ludzkości, co wiąże się głównie z rozwojem środków technicznych, mających z kolei najważniejszy wpływ na rozwój mass mediów. Otoczeni, a może nawet osaczeni jesteśmy przez obrazy oraz dźwięki i nie ulega wątpliwości, że muszą one na nas oddziaływać. Są wszechobecne i coraz bardziej agresywne. Przestrzeń publiczna w sensie dosłownym i przenośnym jest zaśmiecona obrazami, które nader często trwają tak długo, jak ich materialne podłoże, i dźwiękami, które na szczęście są ograniczone długością i czasem trwania fali dźwiękowej (Bugajski 2007: 305).

W tym pejzażu wypełnionym obrazami (Kochanowski (red.) 2005; Bierwiaczonek 2007; Janiak, Krzemińska (red.) 2007; Krajewski (red.) 2007), dźwiękami (Janiak, Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

314

Małgorzata Kita

Krzemińska (red.) 2007; Losiak 2008, zob. też film Mapa dźwięków Tokio w reżyserii Isabel Coixet, 2009), zapachami (zob. Krajewski 2003; Krupa 2010) widzimy ludzi, którzy – chcąc odseparować się od dźwięków otoczenia – mają w uszach słuchawki, by dzięki nim móc słuchać dźwięków pożądanych. Słuchawka łączy się – obecnie – z odtwarzaczem mp3, telefonem komórkowym itp. Dzięki tym gadżetom (bez semu wartościującego zob. Godzic, Żakowski (red.) 2007) w dowolnym czasie i dowolnym miejscu, także w pejzażu akustycznym przestrzeni publicznej, można słuchać też radia: bądź jego oferty programowej zgodnej z ramówką danej radiostacji, bądź elementów programu radiowego wyselekcjonowanych przez samego słuchającego. Słuchawka, izolując od dźwięków otoczenia, od audiosfery publicznej, łączy – bez ograniczeń czasoprzestrzennych – z przestrzenią medialną, w tym radiową, tworząc coraz bardziej zindywidualizowaną i subiektywną, intencjonalną audiosferę medialno-prywatną: Samotność w wielkim mieście oraz samotność wieku dojrzewania wzmacnia potrzebę ustawicznego bycia „podłączonym”. Wystarczy zaobserwować, jak młodzi ludzie korzystający z komunikacji publicznej wczepiają się w „wędrujące” z nimi przedmioty, telefony lub odtwarzacze mp3, jakby to były przytulanki, które pomogą zagłuszyć dręczącą ich samotność (Poulet 2011: 142).

Radio rozpowszechniło się w Europie po I wojnie światowej. Już wówczas istniały dwa modele słuchania programu radiowego (w zależności od modelu radioodbiornika): przez głośnik, co dawało możliwość jednoczesnego odbioru wielu osobom, jednocząc wokół odbiornika grupę, lub przez słuchawki, przez które słuchała programu jedna osoba, następnie przekazująca treść przekazu radiowego innym. Zmiany technologiczne (przejście od odbiorników lampowych, domowych, stacjonarnych, do radioodbiorników zminiaturyzowanych, działających na baterie; radio samochodowe) sprawiły, że radio zaczęło towarzyszyć człowiekowi poza domem, uwolniło go od przewodu elektrycznego przykuwającego radioodbiornik do gniazdka elektrycznego, a odbiorcę do zamkniętej przestrzeni prywatnej domu. Słuchawka daje możliwość indywidualizacji odbioru, zapewnia prywatność słuchania także w przestrzeni publicznej, bez naruszania przestrzeni innych. Dzięki słuchawkom możemy odciąć się od współpodróżnych w środkach komunikacji publicznej, pogłębić swoje oderwanie od innych na ulicy, a nawet w miejscu pracy. Nawet jeśli mijające nas osoby ze słuchawkami w uszach mają w nich te same tony, muzyka lub informacja płynąca ze słuchawek jest zindywidualizowana i dostosowana do naszych potrzeb, ponieważ to my ją wybieramy i nie dzielimy się nią z nikim (Zydel 2007: 244).

Medium audialne, tym samym awizualne, blind medium, „medium bez twarzy” (Markiewicz 2010: 305), przemawiając dźwiękiem, po stronie percepcji korzysta z dobrodziejstw psychologicznego zjawiska synestezji, czyli łączenia wrażeń odbieranych jednym zmysłem z doznaniami dostarczanymi przez inny zmysł, co pozwala mu przekroczyć ograniczenia bodźców dźwiękowych aktywizujących tylko (?) słuch (zob. jednak Ożdżyński 1994; Bachura 2009; Bachura, Pawlik, 2011c). Radio jest medium masowym, ale przemawia do jednostki, a jego odbiór ma charakter indywidualny, osobisty. Przekaz radiowy, trafiający do ucha, odbiorca przyjNabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



10. Dyskurs radiowy

315

muje jako coś bliskiego, spontanicznego, autentycznego – to doświadczenie osobiste, bywa, że intymne. Jest też medium demokratycznym i egalitarnym: „W odróżnieniu od prasy radio «unieważnia» wykształcenie, ponieważ w przeciwieństwie do prasy nie wymaga umiejętności czytania” (Jędrzejewski 2007: 155). Słuchać może każdy. Uznaje się je za medium „gorące” – zgodnie z podziałem McLuhanowskim (McLuhan 2001) – czyli takie, które przedłuża pojedynczy zmysł odbiorcy z wysoką rozdzielczością, co oznacza, że zaspokaja całość jego potrzeb i nie wymaga od niego aktywnego uzupełnienia przekazu. Przekaz gorący (poza radiem to także fotografia, film, druk) mniej angażuje odbiorcę niż media zimne: telewizja, telefon, mowa, wywołuje też silne, choć krótkotrwałe doświadczenia, emocje. Mocy oddziaływania radia dowodzi paniczna reakcja prawie miliona Amerykanów na słuchowisko Orsona Wellesa (1938) o inwazji Marsjan na Stany Zjednoczone (adaptacja Wojny światów Herberta George’a Wellsa), potraktowane jako reportaż o rzeczywistych wydarzeniach. I nie wydaje się istotne to, że wydarzenie miało miejsce w epoce, kiedy radio było jeszcze relatywnie nowym medium i nie wykształciły się, być może, kompetencje medialne pozwalające dostrzegać specyfikę medium i interpretować jego komunikat w kategorii fikcji. Wagę radia jako medium wyznacza natychmiastowość komunikacji nim zapośredniczonej, i ta właściwość pozostaje aktualna, niezależnie od pojawienia się Internetu i dwudziestoczterogodzinnych informacyjnych stacji telewizyjnych (zob. Lisowska-Magdziarz 2008). To środek przekazu nastawiony na teraz i natychmiast (z ostatniej chwili, flash). To także medium więzi i bliskości ze słuchaczem (wspólne teraz, przy braku wspólnego tu, przy separacji przestrzennej), zwłaszcza we współczesnym radiu: „komunikowanie społeczne przy pomocy mediów staje się coraz częściej aktem prywatnym (...), bezpośrednim i – lepiej to określić – dedykowanym odbiorcy, a więc spersonalizowanym” (Jędrzejewski 2003: 17). Tę właściwość wzmaga użycie przez dziennikarzy radiowych kategorii pierwszej osoby liczby mnogiej w funkcji tropu stylistycznego oraz form adresatywnych zmniejszających dystans (Marcjanik 2007, 2009), czyli właściwości języka potocznego, który zyskuje status odmiany językowej dominującej w wielu audycjach. Tworzenie więzi przejawia się w językowych działaniach interaktywnych, takich jak rozmowy telefoniczne ze słuchaczami, wprowadzanie do audycji wypowiedzi słuchaczy nadchodzących drogą elektroniczną lub z użyciem tekstu SMS. Te strategie komunikacyjne wzmagają przywiązanie słuchacza do danej stacji, sprawiają, że zjawisko zappingu, charakterystyczne dla stylu odbioru programów telewizyjnych, w przypadku radia niemal nie działa. Kameralność i intymność radia – zarówno w przestrzeni audycji, gdzie padają zwierzenia, wyznania, „spowiedzi” itp., jak i w sferze odbioru – znakomicie oddaje film Bezsenność w Seattle w reżyserii Nory Ephron (1993). Mowa tu o wpływie na ludzkie życie audycji emitowanej w paśmie nocnym, gdzie te właściwości ulegają intensyfikacji i której istotą są zwierzenia słuchaczy telefonujących do radiowej dr Marcii Fieldstone o wzbudzającym zaufanie, kojącym głosie; zob. „Szept nadawcy radiowego był sygnałem: «jestem tuż przy tobie, nic nas nie dzieli» i jest do dziś często wykorzystywany dla uzyskania emocjonalnego pobudzenia słuchacza, który daje się uwieść pozorowi bliskości” (Stachyra 2012: 53); zob. też podrozdział Medium bliskości. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

316

Małgorzata Kita

Zorientowanie na odbiorcę uwidacznia się w szerszym zjawisku, jakim jest formatowanie/profilowanie oferty programowej traktowane jako filozofia funkcjonowania współczesnego radia (o formacie piszemy w podrozdziale Gatunki radiowe; szerzej zob. Stachyra 2008). Za bardzo istotną cechę radia uznaje się jego elastyczność przejawiającą się wieloaspektowo: Elastyczności wymagają natychmiastowość (nieustanna gotowość do zmiany programu, podania najświeższej informacji) oraz interaktywność (ciągły kontakt ze słuchaczami). Elastyczność łączy się z tolerancyjnością – radio pozwala słuchaczowi na równoczesne wykonywanie innych czynności (...). Elastyczność radia sprawia też, że świetnie widoczne są w nim wszystkie tendencje rozwojowe współczesnych mediów: demokratyzacja, interaktywność i multimedialność (Kaszewski 2006: 21; zob. też Markiewicz 2010: 317–318).

Radio istnieje od początku XX wieku i jest uważane za jeden z najważniejszych wynalazków tego stulecia i jeden z jego symboli (narodziło się wraz z wiekiem: w 1901 roku Guglielmo Marconi wysłał pierwszy transatlantycki sygnał radiowy, udowadniając, że radio jest medium o bardzo dalekim zasięgu; wkrótce zaczęły powstawać pierwsze radiowe stacje nadawcze). W toku jego historii wyróżnia się erę Marconiego (radio analogowe) i epokę technologii cyfrowej: Wiele wskazuje na to, że nowa technologia przyniesie radiu ogromne korzyści i sprawi, że wiele (...) ograniczeń jego rozwoju ulegnie unieważnieniu. Poprzez rozszerzone możliwości wyboru i interaktywność radio cyfrowe zwiększy swobodę wyboru programu, a także uniezależni odbiór od miejsca i czasu kontaktu z nim (Jędrzejewski 2010: 122).

Można zarysować kilka tendencji rozwoju radia: 1) od technologii analogowej do cyfrowej; 2) od radiowych usług linearnych do nielinearnych; 3) od broadcastingu do narrowcastingu; 4) od jednej platformy do wielu platform; 5) od jednego standardu do wielu standardów; 6) od odbioru pasywnego do aktywnego wyboru (Jędrzejewski 2010: 122–123). Współczesną sytuację radia w Polsce określają dwa procesy: globalizacja i koncentracja (Stachyra 2008). Ponadto ważny dla statusu radia jest proces konwergencji mediów, polegający na tym, że media upodobniają się do siebie, mieszają ze sobą – tym samym zanika tradycyjny podział mediów na prasę, radio, telewizję i Internet: stacje radiowe odsyłają swoich słuchaczy na internetowe fora, gazety tworzą w sieci własne portale, a drogą internetową coraz częściej transmitowany jest przekaz radiowy i telewizyjny. Radio znakomicie wpisuje się w proces konwergencji mediów: Współpraca radia z telefonem ma już długą tradycję. Rozwija się radio internetowe (...). Standardem jest funkcjonowanie stron WWW stacji radiowej. Witryny internetowe nie są jedynie uzupełnieniem przekazu dźwiękowego – pełnią rolę archiwum, a niekiedy stanowią integralną część audycji (...). Kwitnie współpraca stacji radiowych i telewizyjnych, radia i tytułów prasowych, mediów „tradycyjnych” i portali internetowych (Kaszewski 2006: 21).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



10. Dyskurs radiowy

317

O sposobach zaistnienia audycji radiowych (słuchowiska) w Internecie pisze Bachura 2011d; zob. też Bachura, Pawlik 2011b. O historii, ewolucji i sytuacji współczesnej radia w Polsce pisali m.in.: Jędrzejewski 2003; Goban-Klas 2004; Boyd 2006, Jędrzejewski 2007, 2010, a w kontekście badań zorientowanych lingwistycznie: Kaszewski 2006; Steciąg 2006; Stachyra 2008.

10.2. Kto mówi w radiu? Klasyczny układ komunikacji radiowej wskazywał oddzielone od siebie role nadawcy i odbiorcy. Koniec ery Marconiego skutkuje zmianą funkcji tego ostatniego. Staje się on uczestnikiem audycji, otrzymuje głos w audycji – dzięki interaktywizacji radia. Ponadto: Współczesny słuchacz radia staje się coraz częściej klientem, który niejako dyktuje, czego i kiedy chce słuchać, w istocie więc to on tworzy program. W tej sytuacji stacje zmierzają do swoistej specjalizacji, wyznaczonej składem demograficznym audytorium, językiem, stylem życia, upodobaniami estetycznymi i kompetencjami kulturowymi słuchaczy (Jędrzejewski 2010: 125).

Obecnie działają w Polsce trzy grupy radiowych nadawców instytucjonalnych (różniących się pod względem podmiotowym, ekonomicznym i programowym); są to nadawcy publiczni, komercyjni i społeczni (w skali ogólnopolskiej głównym reprezentantem radia ostatniego typu jest Radio Maryja). Jak wykazują badania lingwistyczne, ten parametr socjalno-ekonomiczny przekłada się na płaszczyznę językową (zob. Steciąg 2006; Stachyra 2008). Dla słuchacza ważny jest natomiast „głos” tego, kogo słyszy, kiedy włącza odbiornik radiowy z ustawioną (być może też ulubioną) stacją. A słyszy prezentera, dziennikarza, polityka, eksperta, artystę, wreszcie też „zwykłego człowieka”. Każdy z nich mówi swoim głosem, swoim językiem (idiolektem) – ze świadomością jednak, że zabiera głos w przestrzeni medialnej, co w jakimś stopniu kształtuje sposób mówienia.

10.3. Odbiór radia Każda radiostacja ma swoją publiczność (zob. Lisowska-Magdziarz 2008: 96), swój profil programowy, swoją ramówkę. Odbiorca może więc słuchać radia, wybranej radiostacji w sposób racjonalny, refleksyjny, zaplanowany. Może wybierać to, co odpowiada jego potrzebom. Co więcej, uzyskuje też możliwość uwolnienia się od czasowych determinacji ramówki (dziennej, tygodniowej, sezonowej, okazjonalnej) – nie musi już czekać na porę swojego ulubionego programu. Dzieje się to dzięki pojawieniu się radia w Internecie i dzięki boxom audialnym z pewnymi emisjami radiowymi (zob. projekt Złota setka Teatru Polskiego Radia), analogicznym z produkcjami telewizyjnymi (zob. Kompare 2011). Radio internetowe czy radio w Internecie (technologia cyfrowa i transmisja internetowa) oraz boxy, uwalniając i uniezależniając

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

318

Małgorzata Kita

odbiorcę od radioodbiornika i narzuconej ramówki określającej tryb odbioru, stanowić mogą konkurencję dla programu „tradycyjnego” i motywować innowacje. Radio – medium o ponad wiekowej już tradycji – wchodzi w przestrzeń nowych mediów. Radio zatem (...) zyskało dzięki nowym technologiom bodaj w największym stopniu spośród tradycyjnych mediów. Nowe możliwości spowodowały daleko idącą zmianę oblicza współczesnych stacji radiowych, zmianę sięgającą głęboko w formułę i rolę radiowej audycji (Stachyra 2008: 11).

Radio jest traktowane przez użytkowników – jak wynika z badań socjologicznych – jako osobiste medium towarzyszące i, co również ważne, medium o możliwości ruchomego odbioru: Z jednej strony jest szybkim dostawcą bieżących informacji, niekoniecznych do życia, ale dających poczucie ciągłości i poinformowania, ontologicznego i poznawczego bezpieczeństwa. Z drugiej, odgrywa rolę tła akustycznego, dźwiękowej tapety, a niekiedy także ściany dźwiękowej izolującej od innych, rozpraszających i dekoncentrujących (...) dźwięków otoczenia. Rolę tapety dźwiękowej może odgrywać także telewizja, która bywa traktowana jak radio: włączona, ale nieoglądana, tylko po to, by samotnemu domownikowi towarzyszyły jakieś dźwięki (Lisowska-Magdziarz 2008: 94).

Dwojakość postrzegania radia jako medium przez słuchacza może się łączyć z tym, że człowiek postrzega świat przede wszystkim wzrokowo, podczas gdy kanał akustyczny dostarcza tylko bodźców dźwiękowych.

10.4. Struktura programu radiowego Audycja – z łac. auditio ‘słuchanie’, ang. broadcast, fr. émission – stanowi jednostkę radiową; to samodzielny odcinek programu radiowego/telewizyjnego. Stanowi on odrębną całość – ze względu na treść, formę, przeznaczenie, autorstwo (Pisarek (red.) 2006: 12, hasło: audycja). Wewnętrzny podział audycji dokonywany jest w oparciu o kilka kryteriów: • użyte środki: słowne, muzyczne, słowno-muzyczne; • tematyka: informacyjne, publicystyczne, oświatowe, rozrywkowe, sportowe, kulturalne, muzyczne, literackie, teatr radiowy; • odbiorcy: dla dzieci, młodzieży, dorosłych itd.; • zakres reżyserii: reżyserowane i niereżyserowane (np. transmisje wydarzeń); • relacja czasu powstania i czasu emisji: emitowane z zapisu (w tym archiwalne) i „na żywo”; • udział odbiorcy: programy bez udziału słuchaczy, programy z udziałem słuchaczy: udział bierny (słuchacze w studiu) i udział czynny (kontakt zapośredniczony technologicznie, przez telefon lub pocztę elektroniczną); • gatunek. Tekstologiczny opis audycji przynosi opracowanie B. Bonieckiej i J. Panasiuk (Boniecka, Panasiuk 2001a); zob. też Kaszewski 2006. Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



10. Dyskurs radiowy

319

Ramówka oznacza ogólny schemat programu radiowego/telewizyjnego, zbiór regularnie nadawanych audycji, o charakterze liniowym, wskazujący miejsce danego, cyklicznego programu w ofercie programowej, w „strumieniu” radiowym czy telewizyjnym. Na układ ramowy programu radiowego wpływa wiele różnorodnych czynników. Przede wszystkim są to czynniki antropologiczne (sposoby organizacji życia w rodzinie, rytm dnia, tygodnia, sposoby i style życia słuchaczy, w tym sposoby spędzania weekendów i dni świątecznych), socjologiczne (wiek, płeć, poziom wykształcenia potencjalnego słuchacza) oraz sytuacyjne (bieżące wydarzenia oraz zobowiązania społeczne radiofonii publicznej). Ponadto o układzie ramowym programu decydują także elementy techniczno-produkcyjne, redakcyjne, profesjonalne przygotowanie i zainteresowania samych autorów radiowych (Pisarek (red.) 2006: 179, hasło: ramówka). Pasmo to przedział czasu w trakcie doby, określony przez instytucję nadawczą, o różnym natężeniu odbioru (Pisarek (red.) 2006: 143, hasło: pasmo; zob. Bilska 2001; Stachyra 2006).

10.5. Lingwistyczne badania nad językiem w radiu (charakterystyka ogólna) Być może nie jest przypadkiem, że naukowe zainteresowanie radiem intensyfikuje się w momentach dla niego przełomowych: tak działo się w latach międzywojnia, czyli w momencie kształtowania się języka radia i genologii radia (zob. np. ówczesne prace o słuchowisku), a i obecne stadium rozwoju warte jest uwagi, gdyż w wyniku zaistniałych zmian na polskim gruncie wykształciły się audycje radiowe odmienne od tych, które uznawane są za klasyczne. Z kolei klasyczne do niedawna gatunki uległy marginalizacji w stosunku do całkowitego czasu antenowego (np. słuchowisko, reportaż, powieść radiowa itp.) lub daleko idącym przeobrażeniom (np. radiowe wiadomości – serwisy informacyjne czy radiowa lista przebojów) (Stachyra 2008: 14).

To wzmożenie badań nad językowymi aspektami programów radiowych widoczne jest w przyroście publikacji, by wymienić tylko większe opracowania monograficzne: Boniecka, Panasiuk 2001a; Dybalska, Kępa-Figura, Nowak 2004; Mielczarek 2005; Kaszewski 2006; Oskiera 2006; Steciąg 2006; Stachyra 2008; Szkudlarek-Śmiechowicz 2010; Pleszkun-Olejniczakowa, Bachura, Pawlik (red.) 2011; Piechota, Stachyra, Nowak (red.) 2012. Opracowania językoznawcze dotyczące języka w radiu reprezentują nurt normatywno-poprawnościowy, teoretyczno-metodologiczny, istnieją także prace analityczne, omawiające język poszczególnych audycji, radiostacji lub dziennikarzy (Mielczarek 2005: 15–30), jak również kwestie gatunków w radiu/radiowych. Są inicjowane badania nad wpływem radia na polszczyznę (Połowniak-Wawrzonek 2010). Badania nad radiem – prowadzone w sposób systematyczny i zorganizowany – są domeną ośrodka łódzkiego; od kilku lat istnieje w Uniwersytecie Łódzkim Katedra Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

320

Małgorzata Kita

Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej, w której grupa badaczek prowadzi zakrojone szeroko studia radioznawcze. To E. Pleszkun-Olejniczakowa i skupione wokół niej K. Klimczak, J. Bachura, A. Pawlik (z domu Mucha), zob. Literatura. Można jednak uznać, że radioznawstwo, szczególnie rozpatrywane na tle innych poddyscyplin medioznawczych, ma jeszcze ciągle wiele potrzeb, istnieje tu wiele obszarów do eksploracji naukowej. Sam język w radiu jest traktowany dwojako: jako – po prostu – etykieta korpusu badawczego, zwłaszcza dla badań nad językiem mówionym sensu largo, gdzie aspekt językowy badany jest „sam w sobie”, w perspektywie monodyscyplinarnej, oraz jako wskazanie jednego z kodów medium radiowego, czasem wyizolowanego – sztucznie – spośród innych systemów semiotycznych na potrzeby analizy (co jest działaniem uzasadnionym). W tym ostatnim przypadku stosowany jest ogląd multidyscyplinarny lub interdyscyplinarny, przy czym dominuje optyka lingwistyczna – zwykle z założonym eklektyzmem metodologicznym – z medioznawstwem (radioznawstwem) w tle. Szczegółowy przegląd badań nad językiem w radiu do roku 2001 przynosi monografia A. Mielczarek (Mielczarek 2005: 15–29).

10.6. Kody komunikatu radiowego Radio to medium dźwiękowe (zob. Dobrzyński 1973). Tak ujmuje to obrazowo Kazimierz Michalewski: Radio posługuje się wyłącznie efektami akustycznymi, choć niekoniecznie werbalnymi. Tekst w audycji bywa łączony z muzyką i naturalnymi (albo imitującymi je) dźwiękami tła, a więc z wydawanymi przez zwierzęta, płynącą wodę, łamiące się drzewa, kruszące się i opadające skały, ale również z dźwiękami towarzyszącymi pracy maszyn, odgłosami eksplozji, wystrzałów, a także pobrzmiewaniem mówienia, jeśli do słuchacza nie docierają zrozumiałe wypowiedzi, lecz co najwyżej fragmenty wypowiedzeń, pojedyncze wyrazy albo przypominające rozmowę szmery. Na tle takiego niby-mówienia postać w słuchowisku istotna wypowiada niekiedy swój tekst całkiem zrozumiale. Zdarza się, że w funkcji tła występuje muzyka, choć nie taka jest w radiu jej funkcja podstawowa (Michalewski 2009b: 124).

Obraz pracy operatora dźwięku przygotowującego efekty dźwiękowe przynosi film Skarb (1948) z Adolfem Dymszą, grającym Alfreda Ziółkę, który imituje zawodowo różne dźwięki na potrzeby audycji radiowej. E. Pleszkun-Olejniczakowa uzupełnia: znakiem na antenie jest tyleż słowo dziennikarza, twórcy, co wszelki przekaz niewerbalny, a więc np. dźwięki naturalne czy sztuczne – tu także muzyka, agogika i inne cechy właściwe interpretacji czy w końcu po prostu sama cisza; tyle że w przypadku dzieł audialnych trzeba ją dawkować znacznie rozważniej, niż można to uczynić w teks­ tach audiowizualnych, odbiór radiowy ma bowiem tę cechę, że nieco dłuższą ciszę słuchacz może pomylić z... awarią odbiornika (Pleszkun-Olejniczakowa 2011b: 75).

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



10. Dyskurs radiowy

321

Cisza jest komunikatem, ma swoją bogatą semantykę (Handke (red.) 1999, 2002). Jest warunkiem istnienia dźwięku. Jest też tłem dla różnorodnych dźwięków, środkiem budowania nastroju, klimatu. Michał Kaziów pisze: „Każdy dźwięk, każdy szmer, każde westchnienie wychodzi z ciszy i w ciszę zapada” (Kaziów 1973: 121). O wadze słowa – słowa mówionego – w radiu zdają się zaświadczać socjologiczne badania nad odbiorem programu radiowego: Dane o spontanicznym zmienianiu stacji, które udało się zebrać (dotyczące 55 słuchaczy), dowodzą, że główną przyczyną zmiany stacji nie jest to, że za długo lub nieciekawie się w nim mówi, lecz że nadawana muzyka jest nieodpowiednia. (...) Nie robią tego radiosłuchacze najstarsi i dobrze wykształceni słuchacze w wieku średnim – ci, którzy deklarują słuchanie w radiu głównie serwisów i rozmów (Lisowska-Magdziarz 2008: 94).

G. Stachyra wskazuje pewną zaletę medium radiowego wynikającą z jego właściwości dystynktywnej: „Mimo ogromnego postępu technologicznego w dziedzinie mediów przewaga radia wciąż polega na tym, że słuchacza nie przytłaczają swoją dosłownością obrazy” (Stachyra 2008: 12). U początków radia zrodziło się metaforyczne określenie teatr wyobraźni (Pleszkun-Olejniczakowa 2011a). Ale też z drugiej strony dostrzega się zmianę kodów semiotycznych radia, co wiąże się z cyfryzacją mediów i procesami konwergencyjnymi: „Z przyszłością radia łączy się nie tylko dźwięk, ale również obraz, tekst, przekaz danych i grafikę” (Jędrzejewski 2010: 126; zob. też Bachura, Pawlik 2011b). Standardem jest już to, że radiostacje mają swoje, bardzo rozbudowane, strony internetowe: From Air to Web (Stachyra, Pawlak-Hejno (red.) 2011). Przekraczanie granic medium dźwięku widoczne jest np. w realizacji przez Polskie Radio Czwórka projektu „Radio na wizji” ze sloganem Radio/Czwórka z wizją. Polega on na jednoczesnym emitowaniu tej samej audycji w wersji audialnej (jako program radiowy) i wersji audiowizualnej (jako program telewizyjny). Emisję testową „Radia na wizji” uruchomiono 17 grudnia 2010, a jego oficjalny, regularny przekaz rozpoczęto 18 stycznia 2011 o godzinie 23:00 (zob. hasło: Polskie Radio Program IV, w: Wikipedia, wolna encyklopedia). Przejawem mariażu radia i telewizji jest też piątkowa rozmowa w 2012 roku w porannym paśmie „Zapraszamy do Trójki” prowadzona przez Wojciecha Manna i Michała Nogasia (z cyklu „Trójkowy Znak Jakości”), dotycząca książek rekomendowanych przez dziennikarzy, której część jest także transmitowana w TVP 1 w paśmie „Kawa czy herbata?” (o zmianach w radiu zob. Stachyra, Pawlak-Hejno (red.) 2011). Czy radio – jedna z jego najbardziej rozpowszechnionych metafor ujmuje je jako „bęben plemienny” (McLuhan 2002) – funkcjonuje w ramach kultury oralnej? Uznajemy w tej kwestii za zasadną ocenę E. Pleszkun-Olejniczakowej: w tekście audialnym słowo funkcjonuje inaczej niż np. w tekście drukowanym, ale także – choć w inny sposób inaczej – niż w tekście audiowizualnym, i to w wielu aspektach. Nie myślę tu nawet o zaproponowanej przez Waltera Onga wtórnej oralności, choć samo to zjawisko obejmuje oczywiście także medium radiowe. W pewnych gatunkach radiowych – per analogiam – można by raczej mówić o swego rodzaju oralności pierwotnej, choć, rzecz jasna, ze swej natury „przekaz medialny (...) odznacza się (...) pośredniością (brak bezpośredniego, tj. twarzą w twarz, kontaktu między

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

322

Małgorzata Kita

nadawcą medialnym a odbiorcą)”, mimo iż w pewnych gatunkach radiowych (głównie w określonego typu audycjach popularno-naukowych) „wzrasta rola fatycznej funkcji języka, tj. nawiązywania i podtrzymywania kontaktu” (Pleszkun-Olejniczakowa 2011b: 74–75; szerzej zob. Steciąg 2004).

10.7. Język mówiony w radiu Radio operuje dźwiękiem, kreując „świat z dźwięków” (Markiewicz 2010), dla których właściwością dystynktywną jest ulotność (Legowicz 1991). Reprezentatywny dla niego jest język w substancjalnej formie dźwiękowej, czyli język mówiony. Trzeba tu przypomnieć jedną z pierwszych typologii tej odmiany językowej, którą stworzył J. Banach (Banach 1975) – w kontekście zresztą pojęcia „tekst radiowy”. Wskazał on trzy typy tekstów: teksty czytane, teksty wypowiadane i teksty mówione sensu stricto. Tym, co dla nas istotne, jest uznanie, że teksty radiowe nie są tożsame z tekstami mówionymi w wąskim znaczeniu. W rzeczywistości medialnej lat 70. XX wieku ta konstatacja była w pełni uzasadniona: język w radiu i w telewizji w realizacji dziennikarskiej reprezentował odmianę oficjalną, „opracowaną” (Kurzowa, Śliwiński (red.) 1994), miał być – z założenia – językiem zgodnym z normą językową. Od lat 90. ubiegłego stulecia do radia – podobnie jak do innych mediów – wkroczyła polszczyzna potoczna, wraz z jej właściwościami fonetycznymi, gramatycznymi i leksykalnymi czy wreszcie tekstowymi. Obok dziennikarzy czy, szerzej: „ludzi mediów”, profesjonalistów medialnych głos zabierają ludzie, dla których media nie są środowiskiem naturalnym: „zwykli ludzie” oraz specjaliści z różnych dziedzin. Oni wnoszą do radia swoje zwyczaje fonetyczne, a te nie muszą być zgodne z normą wzorcową i czasem... rzeczywiście takie nie są. Ale też „ludzie radia” – z różnych względów – odchodzą od rygorystycznego przestrzegania normy wysokiej – w radiu, z założenia bliskim słuchacza, oficjalność, nawet na poziomie fonetycznym, stanowiłaby dysonans pragmatyczny i stylowy. Obserwacje wymowy spikerów i lektorów radiowych pokazują spore jej zróżnicowanie – warunkowane sytuacją komunikacyjną i tempem mówienia. Szybkie tempo skombinowane z sytuacjami sprzyjającymi spontaniczności sprzyja uproszczeniom i upodobnieniom dźwiękowym. W komunikatach czytanych (Boniecka 2000a) realizacje fonetyczne są bliższe odmianie oficjalnej. Ale też szczegółowe badania dają obraz wariantywności na poziomie fonetycznym: obok wymowy zgodnej ze zwyczajami w polszczyźnie ogólnej (standardowej) występuje wymowa regionalna, jak i hiperpoprawna. Również i oczywiste błędy wymawianiowe nie są w realizacjach lektorów rzadkością. Szczegółowy przegląd zjawisk fonetycznych w wymowie „ludzi radia” podaje S. Smoleń (Smoleń 2008), a jego ustalenia (materiał pochodzi z 2007 roku) można zestawić z danymi zebranymi przez B. Dunaja (Dunaj 1983), który, zanalizowawszy m.in. wymowę wygłosowych [ę] i [õ] oraz zmiany zachodzące w grupach konsonantycznych i w połączeniach międzywyrazowych, stwierdzał, że wymowę spikerów radiowych można uznać za wzór wymowy starannej, natomiast nie można tak określić wymowy lektorów. Rejestr uchybień fonetycznych przynosi także Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



10. Dyskurs radiowy

323

opracowanie S. Bąby i B. Walczaka (również z lat 80. XX wieku), w którym brano pod uwagę wypowiedzi dziennikarzy poznańskich i gości radiowych, kończące się wnioskiem: Porównanie wymowy dziennikarzy z wymową osób występujących w radiu przygodnie nie wypada, niestety, najkorzystniej dla tych pierwszych. Okazuje się, że w języku rozmówców występują te same typy błędów akcentowych i wymawianiowych (Bąba, Walczak 1988: 47).

Pojawiają się wypowiedzi oceniające negatywnie zmiany zwyczajów fonicznych, zwłaszcza w radiostacjach prywatnych, ubolewające nad zmianą, a w istocie nad obniżeniem standardów „mowy mikrofonowej” (Matyszkiewicz 2000). Taka ocena dotyczy intonacji: monotonnej (połączenie monotonii, czyli wyrównanie linii melodycznej, ze stałym akcentem paroksytonicznym daje efekt usypiający, ściśnięcie przebiegu melodii zdania zubaża je, nie pozwala na stosowanie półantykadencji, ćwierćantykadencji, półkadencji – czyli pozbawia nas możliwości niuansowania uwypuklającego frazę myślową (Matyszkiewicz 2000: 223),

ale też jej przeciwieństwa, tzw. „stylu wykrzyknikowego”, „podbijającego ekspresję wypowiedzi, czasem rozrywającego frazę w najbardziej nieoczekiwanym momencie, sztucznie dynamizującego przebieg zdania” (Matyszkiewicz 2000: 223). Zwraca się uwagę na akcent: na ekspansję akcentu paroksytonicznego i na wprowadzanie akcentu inicjalnego, zwłaszcza w wypowiedziach polityków, w programach publicystycznych i sportowych. Odnotowano zwiększenie tempa mówienia w audycjach informacyjnych: „nie sposób nie zauważyć tempa wypowiedzi zbliżonego bardziej do efektu strzelania niż do przebiegu ludzkiej mowy” (Matyszkiewicz 2000: 224). Dostrzegalne są też pewne braki warsztatowe: Nieuświadomiony i nie kształcony oddech powoduje wiele zakłóceń w mowie mikrofonowej. Należy wymienić tu między innymi problem głośnego wdechu powodującego wrażenie zbytecznej egzaltacji lub choroby układu oddechowego, zjawisko gaśnięcia, spadania, prawie niesłyszalności końca zdania, niedoartykułowanie wygłosu słów (...) znajdujących się w końcówce frazy, przerwanie nielogiczną pauzą zdania (spowodowane niewydolnością oddechową mówiącego) (Matyszkiewicz 2000: 225–226).

Te i podobne zjawiska foniczne i paralingwistyczne M. Steciąg (Steciąg 2002a) wymienia w kontekście „ludzkiego języka” preferowanego w radiostacjach prywatnych i cenionego przez ich słuchaczy. Mówienie w mediach, oznaczające udział w komunikacji publicznej, jest wspierane naukowo i praktycznie przez subdyscyplinę logopedii, zwaną logopedią medialną, która wykorzystuje dokonania kultury żywego słowa, ortofonii, logopedii – szczególnie terapii logopedycznej, emisji głosu, językoznawstwa w ogóle, retoryki dziennikarskiej, medycyny, psychologii, technik autoprezentacji i pokonywania stresu, kształtowania wizerunku, interpretacji tekstów, licznych technik mówienia – w tym dykcji, impostacji, pracy z mikrofonem i przed kamerą oraz innych, pokrewnych. Jej Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

324

Małgorzata Kita

celem praktycznym jest wyposażenie zainteresowanych – nie tylko przecież dziennikarzy, przy szerokim traktowaniu tej gałęzi logopedii – w świadomość i kompetencje w zakresie wymowy i jej wad, usterek, niedoskonałości, ale także tempa wypowiedzi, akcentu, iloczasu, siły i donośności głosu, intonacji, sensu wypowiedzi. Wiedzy z zakresu logopedii medialnej dostarczają takie pozycje, jak: Adamiszyn, Walencik-Topiłko 2003; Michałowska 2006; Nowakowski 1997; Wieczorkiewicz 1998; Toczyska 2008. Dźwiękowość radia i bezrefleksyjność słuchania go potwierdza eksperyment jednej z radiostacji, która sprowadziła z Kanady specjalistę od formatowania, nieznającego języka polskiego. Oceniał [on] dziennikarzy na podstawie tembru głosu, tempa mówienia, dynamiki i ekspresji wypowiedzi. Zostali ci, którzy pasowali do sformatowanego programu. Na efekty nie trzeba było długo czekać. Wkrótce słuchalność Radia Eska wyraźnie wzrosła (Steciąg 2002a: 415).

Problematyka kodu parawerbalnego, właściwości, które decydują o „radiogeniczności” głosu i o głosowej osobowości, semantyce dźwięku, jego zdolności do przekazywania i budzenia emocji („Dziennikarz prowadzący poranny program, chcąc tchnąć w słuchacza optymizm, nie mówi: «Wstaje nowy dzień. Jestem radosny jak skowronek», ale stara się swą radość przekazać poprzez sposób mówienia”, Steciąg 2002a: 415), czy wreszcie potencjału ekspresywnego pozostaje na razie na uboczu zainteresowań językiem w radiu. Badacze koncentrują się na poziomie realizacji głosek, zwykle w perspektywie normatywnej, w zestawieniu z normami polszczyzny ogólnej. „Człowiek radia”, dla którego mówienie jest narzędziem pracy, nie musi być w dzisiejszych mediach audialnych idealny w warstwie fonicznej. Można wskazać kilka zjawisk występujących w przestrzeni medialnej, które, wydawać by się mogło, powinny blokować człowiekowi dostęp do mikrofonu, a jednak nie przeszkodziły w karierze. Są to zatem np. specyficzne właściwości paralingwistyczne, które stają się „znakiem firmowym” postaci, np. jąkanie się (Jurek Owsiak), [r] uwularne (potocznie zwane „francuskim”, Lucjan i Marcin Kydryńscy), głos piskliwy, skrzeczący, głos ochrypły (Jan Himilsbach, Jacek Kuroń, Dorota Stalińska), szybkie tempo mówienia (Hanka Bielicka), powolne tempo mówienia z długimi pauzami (Waldemar Pawlak, Tadeusz Mazowiecki, o którym Lech Wałęsa powiedział: „on nie potrafi złapać pchły”), „jęki namysłu” (Zygmunt Kałużyński, Kazimierz Marcinkiewicz, Kamil Durczok). Te cechy – z punktu widzenia właściwości paralingwistycznych zalecanych dla wystąpień publicznych – odbiegają od ustalonych standardów, sprawiają jednak, że osoba charakteryzująca się taką właściwością foniczną staje się rozpoznawalna (to, oczywiście, tylko jeden ze składników postaci). Są one kultywowane, ale też – jako nietypowe – bywają przez odbiorców traktowane nieżyczliwie, co może być dla osoby publicznej obciążeniem, piętnem (zob. uwagi specjalistów od wizerunku), wobec czego ich posiadacz podejmuje próbę zmiany tego elementu. Tu dodamy też regionalizmy fonetyczne będące sygnałem pochodzenia regionalnego i związku z regionem, manifestującego się zachowaniem właściwości tamtejszej wymowy, np. pełna denazalizacja wygłosowego [ő]. Taką inność foniczną można połączyć z kulturą indywidualizmu, która premiuje to, co jednostkowe (Kita 2010). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



10. Dyskurs radiowy

325

Dźwiękowe (nie tylko fonetyczne) aspekty wypowiedzi radiowej omawia B. Boniecka (Boniecka, Panasiuk 2001a, rozdz. Ustność – potoczność w audycjach radiowych), wskazując – na materiale głównie felietonów czytanych przez różnych lektorów – fonetyczną sprawność systemową, przejęzyczenia, urwania, falstarty, pauzy. Zjawiska fonetyczne są tu ukontekstowione, autorka wskazuje związki realizacji dźwiękowej z semantyką słów/wypowiedzi. Są też poddane opisowi z perspektywy funkcjonalnej: funkcja emocjonalna (prezenter wyraża własne uczucia, ale jednocześnie oddziałuje na uczucia odbiorcy, na zasadzie empatii) bywa oddawana przez takie środki wyrazu, jak iteracje głoskowe i rozciągnięcia artykulacyjne, dodatkowy akcent, ciągi powtórzeń leksykalnych bardzo wyraźnie zrytmizowanych. Środki foniczne współtworzą – wraz ze środkami językowymi – komunikaty realizujące funkcję fatyczną i magiczną. Więcej o stylistycznej warstwie wypowiedzi mówionej pisze J. Mayen (1972), który wprowadza pojęcie gestu fonicznego, wyrażającego się w indywidualnych, lingwistycznych i fonetycznych cechach osoby przemawiającej, takich jak: barwa i poziom głosu, tempo wypowiedzi, sposób akcentowania, stałe używanie pewnych zwrotów i określeń, wypowiadanych w pewien określony sposób. Przegląd zjawisk fonetycznych służących kreowaniu „wizerunku stylistycznego” zawiera artykuł M. Steciąg (2008); zob. też Sapir 1978.

10.8. Tekstowość audycji radiowej Tekst językowy – w rozumieniu lingwistycznym – jest jednym, a zatem nie jedynym, elementem komunikatu radiowego – tekstu sensu largo, tekstu w ujęciu semiotycznym (Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska 2009; Witosz 2009). Teksty kultury, czyli wytwory kultury będące całościową strukturą znakową, w tym teks­ ty radiowe, bywają nazywane komunikatami polimodalnymi, multimedialnymi, transsemiotycznymi (Piekot 2007: 439) lub komunikatami mieszanymi (Michalewski 2009a). W badaniach nad językiem w radiu (albo szerzej: w mediach audialnych, ale i audio­wizualnych) niejednokrotnie podejmowano problem tekstowości audycji radiowych (resp. telewizyjnych) – powtarzalność tego pytania może wynikać z dynamiki rozwojowej teorii tekstu w ostatnich dziesięcioleciach. W perspektywie lingwistyki strukturalistycznej można uznać, że o tekstowym charakterze audycji mogą decydować różne czynniki strukturalne, wyodrębnione według następujących kryteriów: koherencji: tekst jest spójnym następstwem zdań (Boniecka, Panasiuk 2001a: 13–23), kompleksowości: tekst jest kompleksem zdań (Boniecka, Panasiuk 2001a: 23– 25), całości: tekst stanowi względnie zamkniętą całość (Boniecka, Panasiuk 2001a: 25–26). Rozpatrywany w optyce komunikacyjnej, tekst może być opisywany jako wykładnik aktu komunikacji (Boniecka, Panasiuk 2001a: 27) i jako tematyczna jedność (Boniecka, Panasiuk 2001a: 27–29). Dynamiczną, procesualną koncepcję tekstu w radiu zawiera rozprawa E. Szkudlarek-Śmiechowicz (2010), która też osadza tekst (tu: radiowy i telewizyjny) w kontekście: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

326

Małgorzata Kita

Wydaje się bowiem, że tylko patrzenie na tekst przez pryzmat całości aktu komunikacji, z uwzględnieniem czynników zewnątrzjęzykowych, aczkolwiek bez przeceniania ich roli, pozwala w sposób uzasadniony mówić o zjawiskach komunikacji werbalnej w kategoriach celowych działań interakcyjnych (Szkudlarek-Śmiechowicz 2010: 31).

Analityczny opis poziomu tekstowego programu radiowego obejmuje m.in. takie zjawiska: • językowe delimitatory ramowe, inicjalne i finalne, z którymi współistnieją delimitatory niewerbalne, takie jak dżingle czy odgłosy poruszanych sztućców i porcelany w audycji „Śniadanie w Trójce”, zob. Mielczarek 2005: 41–85, 282–310; Kaszewski 2006: 86–103, 119–126; Szkudlarek-Śmiechowicz 2010: 95–104; • spójność, zob. Szkudlarek-Śmiechowicz 2010; • jednostka określonego gatunku tekstu (dyskusji radiowej), Kaszewski 2006: 60– 83; gatunków debaty, Szkudlarek-Śmiechowicz 2010; • kategoria tematu, zob. Boniecka, Panasiuk 2001a: 149–170; Szkudlarek-Śmiechowicz 2010: 94–143, 149–246; • forma podawcza (dialog, polilog, monolog), zob. Kaszewski 2006: 60–82; Szkudlarek-Śmiechowicz 2010: 247–324; • punkt widzenia, zob. Nowak 2004a; • relacje tekstowe, zob. Olejnik 2002; Żmigrodzki 2001; • tytuł, zob. Rutkowski, Skowronek 2004; Skowronek, Rutkowski 2004.

10.9. Gatunki radiowe Medioznawcy zajmujący się genologicznym aspektem komunikatu medialnego uznają, że uniwersum gatunkowe w mediach można uporządkować, stosując jako jedno z kryteriów formę przekazu i miejsce publikacji. I wówczas gatunki dziennikarskie występują w obrębie rodzajów prasowych, radiowych, telewizyjnych, internetowych, wzajemnie się przy tym przenikając, ale także dysponując własną poetyką i ją zachowując. „I tak podstawą rodzaju (...) radiowego [jest] słowo i dźwięk (m.in. reportaż radiowy)” (Pisarek (red.) 2006: 66–67, hasło: gatunki dziennikarskie). Gatunki radiowe nie doczekały się jeszcze syntetycznego opracowania, w przeciwieństwie do gatunków prasowych (Wojtak 2004) czy internetowych (Wolny-Zmorzyński, Furman (red.) 2010), podobnie zresztą jak gatunki telewizyjne (choć tu istnieje sporo szczegółowych opracowań monograficznych). Słownik wiedzy o mediach (Chudziński (red.) 2007) stosuje w ich prezentacji formułę asekuracyjną, mówiąc w partii Gatunki dziennikarskie o „dziennikarskich formach radiowych” (Nierenberg 2007). Wymienione tu są formy informacyjne (co obejmuje pracę serwisu informacyjnego) i publicystyczne: O ile programy informacyjne wymagają refleksu, o tyle programy publicystyczne – refleksji. Jeżeli twórcę tego pierwszego nazwiemy reporterem, to tego drugiego nazwiemy publicystą bądź reportażystą. U tego pierwszego dominują formy krótkie: wzmianka, relacja, wywiad (krótki), u tego drugiego przeważają formy długie: reportaż, audycja dokumentalna, publicystyczna, feature. W dziennikarstwie informa-

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



10. Dyskurs radiowy

327

cyjnym tematy na ogół niesie samo życie, natomiast w formach długich, a zwłaszcza w reportażu czy też jego szczególnej formie zwanej feature, temat jest na ogół głęboko przemyślany (Nierenberg 2007: 307).

Odnotujmy też, że pojawia się tu (bez zdefiniowania) pojęcie nowe: format, kiedy wymieniane są najczęściej stosowane formaty słowne (przy zastosowaniu definicji ostensywnej), czyli: news – wiadomości, relacje słowne, komentarze, głównie dla odbiorców

w wieku 25–45 lat; talk – rozmowy z zaproszonymi gośćmi, rozmowy ze słuchaczami, adresowane przede wszystkim do odbiorców powyżej 45 roku życia; sport – informacje sportowe i transmisje z imprez sportowych, przeznaczone głównie dla mężczyzn w wieku 25–45 lat; business – ekonomia, gospodarka, przedsiębiorczość; grupa docelowa: osoby w wieku 20–49 lat z wyższym wykształceniem i dochodami powyżej przeciętnej (Nierenberg 2007: 309).

Wskazano też najczęściej stosowane formaty muzyczne: middle of the Road – szeroko pojęta muzyka popularna, tzw. muzyka środka, grupa docelowa: odbiorcy w wieku 15–45 lat; dance – muzyka taneczna i dyskotekowa, grupa docelowa odbiorcy w wieku 15–35 lat; oldies – największe przeboje lat 50., 60. i 70., grupa docelowa odbiorcy w wieku 25–55 lat; adult contemporary – współczesna muzyka popularna środka, grupa docelowa odbiorcy w wieku 25–40 lat (Nierenberg 2007: 310).

Te informacje, pozostawione bez komentarza, mają niewielką wartość poznawczą. Format okazuje się ważnym parametrem opisu aspektu genologicznego współczesnego radia, w tym radia w Polsce od lat 90. ubiegłego wieku. Definicję formatu czytelnik znajdzie w Słowniku terminologii medialnej (Pisarek (red.) 2006); językoznawca zaś skojarzy określenie istoty formatu z właściwościami pragmatycznymi tekstu językowego: radio sformatowane stanowią rozgłośnie, które w możliwie precyzyjny sposób określiły swoją grupę docelową słuchaczy i uwzględniając wpływ czynników zewnętrznych oraz własne możliwości, kształtują w odpowiedni, ściśle zaplanowany sposób takie elementy swojego programu, jak muzyka, treści słowne oraz reklamowe, dla osiągnięcia zakładanych przez siebie celów (...) (Stachyra 2008: 17).

Zastosowanie tego modelu stacji radiowej, który nazywa się jej formatem, dla opisu gatunków audycji przynosi monografia G. Stachyry (2008). Autorka uzasadnia: W moim przekonaniu formatowanie (zwane niekiedy profilowaniem) radia przyczyniło się do zaistnienia form, których gatunkowe wyznaczniki ewokowane są właśnie standardami formatu, precyzującego nie tylko styl muzyczny rozgłośni, ale też definiującego grupę odbiorców, z założenia preferujących pewne formy radiowej wypowiedzi. Nie bez znaczenia jest łączenie takich pojęć jak formating (formatowanie) i programming (programowanie) w kontekście „projektowania” stacji radiowej. Formatowanie rozgłośni łączy się bowiem ze szczegółowym zaplanowaniem tego, jakie programy znajdą miejsce na jej falach. Celem formatowania jest stworzenie takiej for-

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

328

Małgorzata Kita

muły działania stacji radiowej, w ramach której w optymalny sposób zrealizowane zostałyby cele nadawcy – bądź to o charakterze ekonomicznym (w przypadku nadawców komercyjnych), bądź też cele misyjne, wynikające z dokumentów statutowych lub koncesyjnych (w przypadku nadawców publicznych i społecznych) (Stachyra 2008: 17).

W opracowaniu medioznawczym, z uwzględnieniem aspektu komunikacyjnego, problematyka genologiczna rozpatrywana jest przez pryzmat specyfiki radia jako medium wytwarzającego audialne teksty. Współczesne gatunki audycji, wykazując charakter otwarty, pozostają pod wpływem czynników wewnętrznych i zewnętrznych, którym radio – jako medium – podlega. Kompozycje te stanowi każdorazowo wybierany przez nadawcę zespół form gatunkotwórczych oraz standardowych słownych i muzycznych elementów radiowej wypowiedzi: formuły początku i zakończenia, wiadomości (o różnym charakterze), felietonów, utworów muzycznych – w zależności od klucza formatowego (Stachyra 2008: 125).

Zestaw form gatunkowych dzisiejszego polskiego radia formatów, szczegółowo scharakteryzowanych przez G. Stachyrę (2008: 126–190), przedstawia się następująco: wiadomości radiowe – serwisy informacyjne, morning show, audycje towarzyszące, phone-out, interaktywna audycja publicystyczna, lista przebojów, muzyczna audycja autorska. Zjawisko formatowania radia przyczynia się zatem do różnorodności form gatunkowych, mających na celu uatrakcyjnienie przekazu, w którym dominuje rozrywka. Jednocześnie zmienia się rola i charakter radiowej osobowości: od modelu Osobowości-Autorytetu w kierunku Osobowości-Organizatora rozrywki (Stachyra 2008: 193). Uczynienie z rozrywki priorytetu audycji radiowej powoduje też zmniejszenie roli audycji autorskich na rzecz angażowania w nie odbiorców. Tym samym radio jako przestrzeń przekazywania wiadomości i monologujących autorów zmienia się w medium zaangażowane w budowanie relacji z odbiorcą, tworzenie więzi między uczestnikami procesu komunikacyjnego, zachęcające odbiorcę do uczestnictwa w audycji – bezpośredniego dialogu na antenie lub dialogu zapośredniczonego na stronach internetowych radiostacji. Uwagę badaczy przyciągnęła działalność rozrywkowa radia: radiowa rozrywka to wszelkie działania nadawcy zmierzające do dostarczenia słuchaczom pozytywnych doznań. Składa się na nią zarówno zapewnienie przyjemności, relaksu, ekscytacji, jak i antenowy humor, zabawy językowe oraz inne czynniki wpływające na spełnianie oczekiwań odbiorców w zakresie miłego spędzania czasu (Stachyra 2012: 51).

Służą jej kreowaniu radiowe gatunki i formy gatunkotwórcze (szerzej zob. Stachyra 2012). Zmiany w polskiej radiofonii – likwidacja państwowego monopolu i nowe technologie – sprawiły, że zmieniła się mapa gatunkowa audycji radiowej. Pojawiają się nowe gatunki radiowe, podczas gdy gatunki znane z radia „tradycyjnego” zanikają lub podlegają ewolucji (zob. np. refleksję na temat zmian słuchowiska Bachura 2012). Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



10. Dyskurs radiowy

329

Przestrzeń radiową w Polsce tworzą rozgłośnie ogólnopolskie, lokalne i ponadregionalne, łącznie ok. 245 stacji adresowanych do szerokiego grona odbiorców zarówno w kraju, jak i za granicą. Grupę rozgłośni państwowych stanowi Polskie Radio S.A.: Jedynka, Dwójka, Trójka, PR DZ, Czwórka oraz rozgłośnie lokalne. Pozostałe rozgłośnie radiowe w Polsce to radia komercyjne. Radio komercyjne istnieje w Polsce od początku lat 90. XX wieku, kiedy to powstały Radio Małopolska Fan, obecnie RFM FM (to radio muzyczno-informacyjne), i Radio Zet (również radio muzyczno-informacyjne), które szybko zyskały wielką popularność i rozpoznawalność, a obecnie należą do największych radiostacji komercyjnych. To także (by wymienić największe radiostacje niepubliczne) Tok FM, pierwsze polskie radio informacyjne, z serwisami informacyjnymi emitowanymi co 20 minut, Radio PiN, czyli Pieniądz i Nowoczesność, a zatem pierwsze radio ekonomiczno-biznesowe, Radio Eska, największa sieć radiostacji muzycznych, i Radio Maryja, założona w 1991 rozgłośnia katolicko-narodowa. Tekstowe działania dziennikarskie radiostacji komercyjnych wykorzystują struktury trzech podstawowych gatunków niemal całkowicie wypełniających ich przekaz znaczący, które szczegółowo opisała M. Steciąg: informacji, wywiadu i felietonu (Steciąg 2006: 17). Autorce udało się uchwycić odrębność wypowiedzi radiowej (audiotekstów) w stosunku do produktów dziennikarskich obecnych w innych mediach, a także wykazać zależność kształtu tekstu reprezentującego dany gatunek od parametrów pragmatycznych, w tym wypadku od sposobu jego funkcjonowania w danym systemie społeczno-gospodarczym (czyli demokracji i konkurencji wolnorynkowej) oraz dominującej ideologii (konsumpcjonizm i komercja); zob. też np. Małyska 2006; Garncarek 2011; Klimczak 2011, 2012. Jeszcze inny nurt w badaniach nad gatunkami w radiu podejmuje problematykę radia jako medium ekspresji artystycznej, jako przestrzeni twórczości artystycznej, dla której reprezentatywną formą genologiczną – w pełni osadzoną w swoim medium, medium dźwięku odbieranym zmysłem słuchu – jest, nomen omen, słuchowisko (słowo powstało w latach przedwojennych XX wieku; ang. radio play, franc. audition, émission, niem. Hörspiel, ros. pадиопередача, pадиопостановка): „Słuchowiska (...) to jedyne – obok artystycznych reportaży radiowych – dzieła sztuki tworzone wyłącznie z myślą o tym medium” (Pleszkun-Olejniczakowa 2011b: 61; zob. też Bachura 2012). Podobnie określał kontekst życiowy gatunku i jego organizację strukturalną Michał Kaziów: Słuchowisko to artystyczne dzieło radiowe, którego tworzywem są wyłącznie elementy foniczne (głos, mówione słowo, cisza, muzyka, odgłosy natury, głosy ptaków i zwierząt, odgłosy uruchamianych przedmiotów, wieloplanowa akustyczna przestrzeń); w strukturze swej dzieło takie podporządkowane jest poetyce literackiej, a jego dominantę stanowi niewidzialność. Akcji słuchowiska nie realizuje się na scenie, mimo udziału aktorów, akcja ta konstytuuje się jako imaginatywna rzeczywistość w wytwórczej wyobraźni słuchacza (Kaziów 1973: 123).

Kontynuując wątek wyłącznego zakotwiczenia słuchowiska w radiu (publikowane w formie książkowej są scenariusze słuchowisk radiowych, ale to już inny typ tekstu; poza tym dochodzi tu problem przekładu intersemiotycznego, adaptacji; zob. „Teatr Polskiego Radia. Kwartalnik Dramaturgii Radiowej”), J. Bachura i A. Pawlik wskazują takie jego właściwości: Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25

330

Małgorzata Kita

Słuchowisko radiowe to wyjątkowy rodzaj audycji artystycznej, dzieło sztuki radiowej, oparte na dźwiękowej realizacji tekstu słownego. Autor scenariusza słuchowiskowego, czyli tekstu, i reżyser, a więc autor kształtu audialnego dzieła, są współtwórcami tego odrębnego gatunku sztuki, który nie mógłby istnieć TYLKO w postaci tekstowej bądź TYLKO w postaci dźwiękowej. Słuchowisko, co słusznie zauważyła Sława Bardijewska, ma podwójną postać: tekstową i dźwiękową. Dopiero obie „tworzą jedność sygnowaną przez pisarza, w której tekst pisany stanowi constans utworu, podczas gdy realizacje radiowe są zmiennością jego sposobów uobecniania się na antenie. Ta dwoistość formy znajduje swój odpowiednik w podwójności nazwy używanej wymiennie – słuchowisko i dramat radiowy” (...). Między tymi postaciami zachodzi relacja komplementarności – tekst pisany stanowi niezmienną kanwę słuchowiska, natomiast realizacje aktorskie są każdorazowo odmiennym sposobem uobecnienia utworu na antenie. Żaden tekst pisany nie ma wpisanej weń, sformułowanej przez autora, jednoznacznej interpretacji fonicznej, ale każdy takiej interpretacji audialnej z założenia wymaga – słuchowisko oryginalne jest bowiem dziełem powstałym w językowym systemie semiotycznym, przeznaczonym do realizacji w audialnym systemie ekspresji (Bachura, Pawlik 2011a: 141–142).

Na słuchowisko jako tekst kultury składają się jednostki dźwiękowe należące do różnych kodów: znaki konwencjonalne z systemu językowego, znaki muzyczne, stosowane według kodu muzycznego, czy też gesty foniczne. Wszystkie znaki wchodzą w najróżniejsze interakcje, mające charakter procesów znaczeniotwórczych (Bachura, Pawlik 2011a: 152–153). Materiał foniczny tworzy dwa układy znakowe: układ werbalno-dźwiękowy (słowo, gest śródsłowny) i układ awerbalny (odgłosy naturalne, dźwięk muzyczny). „Interferencja tych znaków daje wspólnie wybrzmiewający złożony znak radiowy, który ze względu właśnie na swoją złożoną strukturę charakteryzuje się dużymi możliwościami kształtowania różnorodnych znaczeń” (Bachura, Pawlik 2011a: 153). W opisie tego gatunku tradycyjnie mówi się o słuchowiskach oryginalnych i adaptacjach; jak pisze E. Pleszkun-Olejniczakowa: Poza słuchowiskami oryginalnymi wszystkie inne teksty literackie prezentowane na antenie dzielą, moim zdaniem, wspólnie i solidarnie status adaptacji: od odczytanego przed mikrofonem wiersza po skomplikowaną adaptację słuchowiskową, opartą na tekście obszernej powieści (Pleszkun-Olejniczakowa 2011b: 67–68).

Badacze wprowadzają w obrębie słuchowiska – jeśli potraktować ten termin jako hiperonim – dystynkcje, wskazując na istnienie odmiany gatunkowej: pewne słuchowiska oryginalne, by pozostać przy tradycyjnej nazwie, znajdują się na antenie w szczególnej sytuacji ontologicznej. Emitowane są w systematycznych odstępach czasu, mają stałych bohaterów – przynajmniej głównych – i na ogół w sposób silny (choć oczywiście mamy tu do czynienia ze stopniowaniem) związane są z publicystyką; ich linia fabularna wyraźnie nawiązuje do bieżących wydarzeń politycznych, gospodarczych czy społecznych, stając się głosem dyskusji na te i pokrewne tematy. Ta forma słuchowiskowa, zwana obecnie powieścią radiową (W Jezioranach, Matysiakowie), zaś w okresie międzywojennym powieścią mówioną (niewątpliwie najlepsze i najpopularniejsze były Dni powszednie Państwa Kowalskich, ale znamy i inne), bliż-

Nabywca: Ma?gorzata Bro?yna 2014-06-25



10. Dyskurs radiowy

331

sza jest roli radia jako cicerone niż funkcji demiurga; acz i tu trzeba unikać generalizowania a priori (Pleszkun-Olejniczakowa 2011b: 73).

Prowokacyjne pytanie o dzisiejszy stan słuchowiska i jego atrakcyjność dla odbiorcy w świecie „nowych mediów” stawia K. Albińska: Jaskółka zwiastująca wiosnę czy relikt przeszłości? (Albińska 2011a). Zainteresowanie badaczy pod względem genologicznym budzi dyskusja radiowa (Kaszewski 2006; Szkudlarek-Śmiechowicz 2010). Dla typu dyskusji ze słuchaczami, opisanego przez K. Kaszewskiego (2006), właściwościami pragmatyczno-językowymi są: otwartość, anonimowość,