Narwik 1940 [PDF]

Zitiervorschau

JANUSZ ODZIEMKOWSKI

NARWIK 1940

Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej

HISTORYCZNE

J A N U S Z

BITWY

O D Z I E M K O W S K I

NARWIK 1940 Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Warszawa 1988

Narodowej

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustrację na obwolucie projektował: Konstanty M Sopoćko Redaktor: Jacek Biernacki Opracowanie kartograficzne: Maria Stepniowska Redaktor techniczny: Anna Lasocka

© Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowy Warszawa 1988. Wydanie I

ISBN 83-11 -07528-X

D L A C Z E G O NORWEGIA?

Gdy nad r a n e m 9 kwietnia 1940 r. siły zbrojne I I I Rzeszy bez wypowiedzenia wojny wtargnęły na terytorium Norwegii, nie tyle forma napaści — atak na Polskę dowiódł, że hitlerowskie Niemcy bez skrupułów łamią prawo międzynarodowe — ile jej kierunek był zaskoczeniem dla wielu postronnych obserwatorów. Dlaczego właśnie Norwegia, kraj liczący niespełna 3 mln mieszkańców, położony na peryferiach E u r o p y i prowadzący politykę neutralistyczną, padł ofiarą b r u t a l n e j , nie sprowokowanej agresji? Zagadnienie okupowania Norwegii było rozważane przez niemieckich teoretyków wojskowych od kilku lat. W 1928 r. ukazała się w N i e m c z e c h książka opatrzona t y t u ł e m Die See — Strategie des Weltkrieges. Jej autor, wiceadm. Wolfgang W e g e ner, analizując przebieg I wojny światowej na m o r z u , doszedł do wniosku, iż d o w ó d z t w o niemieckie popełniło wielki błąd zamykając okręty n a w o d n e w Zatoce Helgolandzkiej, zamiast pokusić się o zdobycie śmiałym atakiem baz duńskich i n o r w e skich. G d y b y w 1914 r. N i e m c y zajęły Norwegię — dowodził W e g e n e r — flota, d y s p o n u j ą c p o r t a m i u k r y t y m i w łatwych do o b r o n y f i o r d a c h , mogłaby przerwać blokadę brytyjską i zagrażać k o m u n i k a c j o m sprzymierzonych na północnym Atlantyku. Tezy W e g e n e r a znalazły zrozumienie wśród sztabowców i polityków m a r z ą c y c h o odwecie za „ h a ń b ę W e r s a l u " . P o g l ą d , że

w razie konfliktu z Wielką Brytanią Niemcy muszą zająć całe wybrzeże atlantyckie Półwyspu Skandynawskiego, został wyrażony między i n n y m i w Mein Kampf Adolfa Hitlera. W drugiej połowie lat trzydziestych znaczenie Norwegii uwypuklił szybki rozwój lotnictwa wojskowego. Samoloty start u j ą c e z lotnisk położonych na t e r y t o r i u m tego kraju mogły atakować p ó ł n o c n o - w s c h o d n i e wybrzeża Anglii i bazę Home Fleet 1 w Scapa F l o w na O r k a d a c h . Obok względów strategicznych za okupowaniem Norwegii przemawiały a r g u m e n t y nat u r y gospodarczej. K r a j o w e , niskoprocentowe złoża r u d żelaza pokrywały zaledwie cząstkę potrzeb niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. W 1938 r. I I I Rzesza importowała 22 min ton r u d y ; 40% i m p o r t u pochodziło ze Szwecji. Po w y b u c h u wojny blokada przecięła dostawy zamorskie, toteż niezmiernie istotna stała się kwestia zabezpieczenia transportu r u d y skandynawskiej. Przez osiem miesięcy w roku ładunki szły ze szwedzkiego portu Lulea w Zatoce Botnickiej. Zimą natomiast, gdy lody uniemożliwiały żeglugę na p ó ł n o c n o - w s c h o d n i m Bałtyku, większość rudy przewożono koleją do niezamarzającego p o r t u Narwik w północnej Norwegii, a s t a m t ą d statkami do Niemiec. Paryski k o m e n t a t o r radiowy mówił o t y m porcie: „Narwik jest obecnie po p r o s t u magazynem dla niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. Hitlerowskie statki handlowe, przepłynąwszy przez szwedzkie i norweskie wody terytorialne, zabierają swój cenny ładunek i wracają do Rzeszy tą samą, bezpieczną d r o g ą " 2 . Słowa F r a n c u z a nie były dalekie od prawdy. N a r w i k przeładował w 1939 r. 46,7% szwedzkiej r u d y . Niemal całą drogę z północnej Norwegii statki niemieckie odbywały przez norweskie i szwedzkie wody terytorialne, co praktycznie uniemożliwiało interwencję floty brytyjskiej. K r a j fiordów miał też inne bogactwa n a t u r a l n e p o t r z e b n e I I I Rzeszy: w o l f r a m , miedź, ' Home Fleet (Flota Macierzysta) — w 1939 r. składała się z 8 pancerników i krążowników liniowych, 2 lotniskowców, 16 krążowników i 17 niszczycieli. Jej zadanie polegało głównie na blokowaniu szlaków wiodących z Morza Północnego na Atlantyk i wciąganiu floty nieprzyjaciela do walki przy każdej nadarzającej się sposobności. 2 J. W a a g e, The Narvik Campaign, London 1964, s. 30.

cynk, nikiel, molibden, d r e w n o , a jego przemysł elektrochemiczny produkował znaczne ilości a l u m i n i u m . N iemcy zdawali sobie sprawę, że i m p o r t cennych surowców Norwegii wcześniej czy później wywoła zdecydowaną reakcję przeciwnika. Usadowienie się Anglików w fiordach dawało im kontrolę n a d cieśninami d u ń s k i m i . W zasięgu lotnictwa sprzymierzonych znalazłby się p o r t L u l e a oraz niemieckie bazy i linie komunikacyjne na Bałtyku. Bogactwa naturalne S k a n d y n a wii, eksportowane dotychczas głównie do Niemiec, zasiliłyby przemysł aliantów. Tak więc z a r ó w n o położenie geograficzne Norwegii, jak i względy gospodarcze sprawiły, że t e n b e z bronny niemal kraj znalazł się w kręgu zainteresowań sztabowców I I I Rzeszy. Już we wrześniu 1939 r. dowódca M a r i n e g r u p p e - N o r d , a d m . Koli Carls, w korespondencji z naczelnym dowódcą Kriegsmarine, a d m . E r i c h e m R a e d e r e m , uzasadniał konieczność opanowania wybrzeży Norwegii. 9 października d o w ó d c a niemieckiej floty p o d w o d n e j , k o n t r a d m . Karl D ó n i t z , złożył Raederowi n o tatkę służbową zawierającą poglądy na t e m a t użycia okrętów podwodnych przeciwko Norwegii. Opierając się na nadesłanych materiałach Raeder opracował raport, który 10 października 1939 r. przedstawił Hitlerowi. „ F u h r e r szybko pojął znaczenie p r o b l e m u norweskiego — pisał R a e d e r w 1944 r. — prosił o dostarczenie mu m y c h notatek i oświadczył, że sam pragnie rozpatrzyć ten p r o b l e m " 3 . M i m o okazanego zainteresowania Hitler zwlekał z p o d j ę c i e m ostatecznych decyzji. Podczas wojny z Polską armia poniosła duże straty, a zużycie a m u n i c j i i materiałów p ę d n y c h przeszło wszelkie oczekiwania. W e h r m a c h t mógł p o d j ą ć kolejną operację na wielką skalę dopiero po upływie kilku miesięcy. Dlatego też, przygotowując uderzenie na zachodzie, Hitler nie chciał angażować się w p o d b ó j Norwegii, który przy słabości floty niemieckiej mógł przekształcić się w długą i kosztowną kampanię, starał się natomiast wykorzystać szansę pokojowego wciągnięcia tego państwa do obozu sojuszników I I I Rzeszy. Szansę taką 1

Cyt. za: D. M.

P r o e k t o r,

Wojna w Europie 1939—1941, Warszawa

stwarzał, jak sądzono, V i d k u n Quisling, major rezerwy armii norweskiej, człowiek, który n i e b a w e m przeszedł do historii jaku s y n o n i m zdrady narodowej. Podczas I wojny światowej Quisling był attache wojskowym Norwegii w P e t e r s b u r g u , a w latach 1931 —1933 sprawował u r z ą d ministra w o j n y . A m b i t n y oficer nie poprzestał na karierze wojskowej. Chciał władzy. W 1933 r. założył partię faszystowską Nasjonal Samling (Zjednoczenie N a r o d o w e ) , nawiązując jednocześnie kontakty z przywódcami N S D A P i niemieckim w y w i a d e m wojskowym. W 1934 r. doszło do spotkania między Quislingiem a ówczesnym kierownikiem wydziału zagranicznego N S D A P , ideologiem r u c h u faszystowskiego, Alf r e d e m R o s e n b e r g i e m . U s t a n o w i o n o stały kontakt między obu partiami za p o ś r e d n i c t w e m osobistego sekretarza Quislinga, Alberta Viljama Hagelina. W b r e w oczekiwaniom założyciela Nasjonal Samling nie zdobyła popularności wśród pacyfistycznie nastawionego społeczeństwa Norwegii: w wyborach z 1936 r. na partię p a d ł o zaledwie 2% o d d a n y c h głosów. W czerwcu 1939 r. Quisling przybył do L u b e k i na o b r a d y K o n gresu T o w a r z y s t w a Północnego, po czym, nie w z b u d z a j ą c niczyich p o d e j r z e ń , odwiedził Berlin, gdzie spotkał się z Rosenb e r g i e m , szefem A b w e h r y , a d m . W i l h e l m e m Canarisem, oraz osobistym przyjacielem G ó r i n g a , d r . H e l m u t h e m K ó r n e r e m . E n u n c j a c j e gościa na temat dokonania zamachu stanu w N o r wegii przyjęto powściągliwie, a obietnice sparaliżowania obrony k r a j u na wypadek niemieckiej inwazji — z niedowierzaniem. N i e m n i e j jednak przywódcy I I I Rzeszy przekazali 6 min marek na potrzeby Nasjonal Samling i zapewnili możliwość szkolenia 25 ludzi w berlińskim ośrodku dywersji wydziału zagranicznego N S D A P . W sierpniu 1939 r. wyjechał do N o r w e g i i osobisty wysłannik Rosenberga, S A - S t a n d a r t e n f i i h r e r W i l h e l m Scheidt, z zadaniem ustalenia rzeczywistych wpływów i możliwości Quislinga. W pierwszych dniach g r u d n i a Quisling p o n o w n i e zjawił się w Berlinie i doręczył Raederowi obszerny memoriał, uzasadniający o p a n o w a n i e Skandynawii przez I I I Rzeszę. W memoriale raz jeszcze w y s u n ą ł projekt z a m a c h u stanu. Specjalnie przesz-

koleni w Niemczech członkowie Nasjonal Samling mieli nagłym atakiem opanować ważniejsze obiekty Oslo i umożliwić Quislingowi powołanie nowego r z ą d u , który zwróciłby się do Niemiec z prośbą o pomoc, W t y m momencie p o w i n n a wkroczyć do akcji K r i e g s m a r i n e oczekująca z t r a n s p o r t e m wojska u wejścia do O s l o f j o r d u . A u t o r projektu nie miał wątpliwości, że błyskawicznie dokonany przewrót zostanie zaakceptowany przez większość armii. 12 grudnia Quisling odbył rozmowę z generałami W i l h e l m e m K e i t l e m i A l f r e d e m Jodlem w N a c z e l n y m D o w ó d z t w i e W e h r m a c h t u ( O b e r k o m m a n d o der W e h r m a c h t — O K W ) , a nazajutrz został przyjęty przez Hitlera. Przywódca faszystów n o r weskich podkreślał niebezpieczeństwo inwazji Wielkiej Brytanii na Półwysep Skandynawski, przekonywał słuchaczy, że jego ; partia liczy 15 tys. członków (w rzeczvwistos'ci było ich nie1 spełna 5 tys.) i 300 tys. sympatyków. Mówił o p e w n y m powodzeniu zamachu i korzyściach, jakie staną się udziałem I I I Rzeszy, gdy w Oslo obejmie władzę rząd faszystowski. H i t l e r , zachęcony wizją łatwego sukcesu, jeszcze tego samego dnia wydał rozkaz opracowania s t u d i u m dotyczącego interwencji w N o r wegii. Doniesienia Quislinga o zainteresowaniu aliantów Skandynawią nie były pozbawione realnych podstaw. Już 12 września 1939 r. Pierwszy L o r d Admiralicji brytyjskiej, W i n s t o n Churchill 4 , zaproponował wysłanie na Bałtyk 2 — 3 pancerników, 5 krążowników, 2 flotylli niszczycieli, dywizjonu okrętów p o d w o d n y c h razem z niezbędnymi jednostkami zaopatrzeniowymi, warsztatowymi i pomocniczymi. Ta silna eskadra, m o gąca przez co n a j m n i e j trzy miesiące p r z e b y w a ć na m o r z u bez korzystania z portów, miała przerwać dostawy r u d y szwedzkiej dla niemieckiego przemysłu zbrojeniowego i ewentualnie zachęcić swoją obecnością państwa nadbałtyckie do wystąpienia przeciw I I I Rzeszy. Projekt Churchilla odrzucono, jako zbyt ryzykowny i t r u d n y do zrealizowania pod względem technicznym, ale zainteresowanie Skandynawią pozostało. 4 Stanowisko to, odpowiadające funkcji ministra marynarki wojennej, Churchill zajmował od 3 IX 1939 r. do 10 V 1940 r.

D u ż e zaniepokojenie wywołał t a j n y raport brytyjskiego ministerstwa spraw zagranicznych z 29 grudnia 1939 r., i n f o r m u j ą cy, z pewną dozą przesady, że niemieckie siły zbrojne są już gotowe do ataku na Półwysep Skandynawski. G r o ź b a wtargnięcia W e h r m a c h t u do Norwegii i Szwecji wydawała się całkiem realna. 6 stycznia 1940 r. p o i n f o r m o w a n o ambasadę norweską w L o n d y n i e o zamiarze zaminowania norweskich wód terytorialnych. Projekt wywołał energiczny sprzeciw Oslo, toteż jego realizację odłożono na czas bliżej nie określony. N i e m n i e j jednak sytuacja wymagała podjęcia kroków, które uniemożliwiłyby N i e m c o m dokonanie agresji. P r e t e k s t u dostarczyła tocząca się od 30 listopada 1939 r. wojna radziecko-fińska. W p a ń s t w a c h zachodnich powstała k o n cepcja pośpieszenia Finlandii z pomocą przez północną Norwegię i północną Szwecję. Z d w ó c h do czterech dywizji k o r p u s u eksp e d y c y j n e g o planowano skierować na f r o n t fiński tylko jedną. Reszta wojsk miała „przy okazji" obsadzić N o r w e g i ę , a zwłaszcza N a r w i k i linię kolejową łączącą to miasto z kopalniami r u d y w szwedzkiej K i r u n i e . Jak m o ż n a wnioskować z projektu podziału sił k o r p u s u ekspedycyjnego, poczynaniami aliantów kierowała głównie chęć uprzedzenia ataku niemieckiego na bazy norweskie i ograniczenia eksportu szwedzkiej r u d y do I I I Rzeszy 5 . W połowie stycznia 1940 r. Berlin otrzymał pierwsze, niejasne informacje o planie usadowienia się sprzymierzonych w Skandynawii. 27 stycznia 1940 r. zaniepokojony Hitler polecił szefowi O K W , gen. Keitlowi, utworzyć „mały s z t a b " roboczy w celu przestudiowania planów inwazji na Norwegię. 5 lutego sztab rozpoczął pracę. T e g o samego dnia sojusznicy p o d j ę li decyzję o przygotowaniu operacji mającej na celu udzielenie p o m o c y Finlandii. U s t a l o n o wstępnie, że w N o r w e g i i wyląduje około 150 tys. żołnierzy alianckich — Anglików, Francuzów i Polaków. Royal N a v y miała wydzielić do osłony desantu 5 Historiografia radziecka upatruje powodów zainteresowania Norwegią m.in. w planach mocarstw zachodnich rozpętania wojny przeciwko ZSRR. Półwysep Skandynawski miałby, według historyków radzieckich, odgrywać rolę bazy i zaplecza wojsk atakujących Kraj Rad. P r o e k t o r, op. cit., s. 277.

40 niszczycieli, a l o t n i c t w o b r y t y j s k i e sześć d y w i z j o n ó w m y ś liwskich i cztery b o m b o w e . P l a n o w a n o zajęcie w y b r z e ż a n o r w e skiego od N a r w i k u do B o d o i o b s a d z e n i e linii k o l e j o w e j z N a r wiku d o K i r u n y . P r z e w i d y w a n o także o k u p a c j ę p ó ł n o c n e j Szwecji w p r z e k o n a n i u , że g r o ź b a w k r o c z e n i a A r m i i C z e r w o nej skłoni S z w e d ó w do wyrażenia z g o d y na o b e c n o ś ć k o r p u s u e k s p e d y c y j n e g o w ich k r a j u . W y d a r z e n i a zaczęły n a b i e r a ć coraz szybszego t e m p a . 16 l u t e go Anglicy z a t r z y m a l i na n o r w e s k i c h w o d a c h t e r y t o r i a l n y c h niemiecki z b i o r n i k o w i e c „ A l t m a r k " , d a w n y statek z a o p a t r z e niowy p a n c e r n i k a „ A d m i r a ł G r a f S p e e " 6 . N a p o k ł a d z i e z b i o r nikowca w i ę z i o n y c h było 299 m a r y n a r z y z z a t o p i o n y c h p r z e z w s p o m n i a n y p a n c e r n i k statków alianckich. M i m o i n t e r w e n c j i norweskiego t o r p e d o w c a b r y t y j s k i niszczyciel „ C o s s a c k " z działami g o t o w y m i do o t w o r z e n i a ognia w p ł y n ą ł za „ A l t m a r k i e m " do f i o r d u J o e s s i n g , a b o r d a ż o w a ł zbiornikowiec i po z ł a m a n i u oporu u z b r o j o n e j załogi u w o l n i ł jeńców. Incydent, mało istotny z wojskowego p u n k t u widzenia, odbił się s z e r o k i m e c h e m na świecie dzięki w y s i ł k o m p r o p a g a n d y niemieckiej, k t ó r a rozpętała o g r o m n ą w r z a w ę , o s k a r ż a j ą c A n glików o ł a m a n i e p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o . R ó w n i e ż p r a s a norweska g w a ł t o w n i e zaatakowała aliantów, a N a c z e l n e D o w ó d z t w o tego k r a j u 17 l u t e g o 1940 r. w y d a ł o rozkaz, aby u s i ł u jące l ą d o w a ć w N o r w e g i i wojska, niezależnie od ich n a r o d o w o ś ci, o d e p r z e ć wszelkimi ś r o d k a m i . Proalianckie s y m p a t i e w s p o łeczeństwie n o r w e s k i m w y r a ź n i e osłabły. P r a s a angielska i f r a n cuska nie pozostała d ł u ż n a , w y p o m i n a j ą c N o r w e g o m p o z o r ną| n e u t r a l n o ś ć i b o g a c e n i e się k o s z t e m nieszczęścia i n n y c h n a rodów przez prowadzenie ożywionej wymiany handlowej z I I I Rzeszą. W ł a d z o m n o r w e s k i m z a r z u c a n o p r z y m k n i ę c i e oczu n a fakt, ż e „ A l t m a r k " b y ł j e d n o s t k ą p o m o c n i c z ą K r i e g s m a r i n e i p o b i e ż n ą , w r ę c z symboliczną k o n t r o l ę , k t ó r a „ n i e z a u w a ż y ł a " a n i u z b r o j e n i a statku, ani p r z e w o ż o n y c h jeńców. U d z i e l a j ą c „ A l t m a r k o w i " s c h r o n i e n i a N o r w e g i a złamała p r a w o m i ę d z y n a '' Uszkodzony w bitwie pod La Plata, 17 X I I 1939 r. został zatopiony przez własną załogę pod Montevideo. Do tego czasu zniszczył 9 statków alianckich.

r o d o w e — d o w o d z o n o — i zmusiła Royal N a v y do i n t e r w e n cji. D l a o d m i a n y prasa hitlerowska oskarżała N o r w e g ó w o niepodjęcie zdecydowanej obrony spokojnego statku handlowego p r z e d brutalną napaścią Anglików. Padały mocne sformułowania o „ b r u d n e j , norweskiej neutralności". Rząd w Oslo, pragn ą c y za wszelką cenę zachować neutralność, naraził się o b u walczącym stronom... Casus „ A l t m a r k a " zdopingował Hitlera do przyśpieszenia prac n a d p l a n e m inwazji. 21 lutego w kancelarii Fiihrera zameldował się odwołany z u r l o p u gen. Nicolaus von Falkenhorst-Jastrzębski, którego OK W proponowało mianować dowódcą sił wydzielonych do ataku na Norwegię. Falkenhorst miał za sobą długoletnią służbę wojskową i jako jeden z nielicznych wyższych oficerów W e h r m a c h t u dysponował p e w n y m doświadczeniem w prowadzeniu operacji desantowych. Zimą 1918 r. był szefem sztabu gen. R u d i g e r a von d e r Goltza dowodzącego niemieckimi siłami ekspedycyjnymi w Finlandii. W czasie niedawnej k a m p a n i i przeciwko Polsce dowodził X X I korpusem armijnym. Podczas spotkania Hitler począł wypytywać Falkenhorsta o przebieg służby, a zwłaszcza o szczegóły desantu w Finlandii. R o z m o w i e przysłuchiwali się generał Keitel i Jodl. Falkenhorst wyraził przekonanie, iż niewielkie, d o b r z e wyszkolone i wyposażone oddziały mogą zwyciężyć silniejszego przeciwnika, jeśli wykorzystają element zaskoczenia. Wówczas Hitler poinform o w a ł z d u m i o n e g o generała o projektach o p a n o w a n i a N o r w e gii, prosząc, by w ciągu pięciu godzin sprecyzował swoje poglądy na przebieg operacji zajęcia tego kraju. Opuściwszy kancelarię F a l k e n h o r s t w najbliższej księgarni zakupił przewodnik t u r y s t y c z n y Baedekera, aby w y r o b i ć sobie najogólniejsze pojęcie o terenie przyszłych działań, którego zupełnie nie znał. O godzinie 17.00 ponownie zameldował się u Hitlera z naprędce zaimprowizowanym szkicem operacji skandynawskiej. Plan zakładał błyskawiczne opanowanie głównych portów N o r w e g i i przez g r u p y desantowe przewiezione na pokładach okrętów w o j e n n y c h , przy jednoczesnym lądowaniu oddziałów

spadochronowych na lotniskach w Oslo i Stavanger. Do zdobytvch p o r t ó w miały niezwłocznie w p ł y n ą ć t r a n s p o r t o w c e z ciężkim s p r z ę t e m , paliwem, amunicją i wojskami drugiego r z u t u desantu. F a l k e n h o r s t był pewien, że Norwegia bez walki odda się pod opiekę I I I Rzeszy, a e w e n t u a l n e p r ó b y o p o r u zostaną stłumione w ciągu kilku dni. Hitler słuchał wywodów generała z wielkim zainteresowaniem. Do wyobraźni Fiihrera przemawiała wizja błyskawicznego zwycięstwa n a d zaskoczonym przeciwnikiem. S p r a w n e przeprowadzenie akcji mogło nadać jej charakter pokojowego zajęcia N o r w e g i i za zgodą samych N o r w e g ó w . T e g o ż dnia F a l kenhorst otrzymał rozkaz objęcia kierownictwa n a d opracowaniem ostatecznej wersji p l a n u operacji, której n a d a n o k r y p t o nim „ W e s e r i i b u n g " (Ćwiczenia n a d Wezerą). Podległy mu XXI k o r p u s armijny postanowiono wzmocnić i przekształcić w grupę inwazyjną, tzw. G r u p p e X X I , p o d p o r z ą d k o w a n ą b e z pośrednio N a c z e l n e m u D o w ó d z t w u W e h r m a c h t u . D o końca lutego trwały intensywne prace. 1 marca 1940 r. Hitler podpisał dyrektywę nakazującą jednoczesne opanowanie D a n i i i N o r w e gii. Z tą chwilą skończył się okres teoretycznych rozważań. N a paść była postanowiona. Należało jeszcze dopracować szczegóły, przygotować odpowiednio wyposażone oddziały i transport morski oraz w y b r a ć najstosowniejszy m o m e n t do rozpoczęcia akcji.

INWAZJA

PRZYGOTOWANIA

1 marca 1940 r. Finowie zwrócili się do Anglii i Francji z prośbą o przedstawienie w a r u n k ó w , na jakich oba państwa mogą udzielić im pomocy zbrojnej. W Helsinkach postarano się, aby duplikat kwestionariusza pytań dotarł do Moskwy. W sytuacji kiedy Armia Czerwona zasadniczo osiągnęła nakazane cele, a dalsze przedłużanie konfliktu groziło jego rozszerzeniem na całą Skandynawię, rząd radziecki wyraził zgodę na zawieszenie broni. Pertraktacje pokojowe rozpoczęto 10 marca. T y d z i e ń wcześniej sojusznicy zachodni wystosowali do Oslo i S z t o k h o l m u noty, żądając zgody na korzystanie z baz norweskich i szwedzkich oraz na p r z e m a r s z k o r p u s u ekspedycyjnego przez te kraje. Liczono na żywe w Skandynawii sympatie profińskie: n p . armia norweska z własnych s k r o m n y c h zapasów przekazała F i n o m 12 dział polowych, 500 ton benzyny lotniczej, a społeczeństwo zebrało znaczną ilość odzieży, medykam e n t ó w i 2 m i n koron. Ku zaskoczeniu aliantów Szwecja i Norwegia zdecydowanie odrzuciły n o t y , dając do zrozumienia, iż pragną zachuu u neutralność. N i e zrażeni odmową sojusznicy 10 marca umawiali ostateczny wariant lądowania w Norwegii — plan „I\-4". G ł ó w n y m celem ekspedycji był Narwik. Zamierzano wysadzić t u t a j brygadę piechoty z baterią artylerii przeciwlotniczej. Po w z m o c n i e n i u eskadrą myśliwską, oddziałami technicznymi

i służbami pomocniczymi garnizon narwicki miał liczyć około 18 tys. żołnierzy. Do zajęcia innych portów wyznaczono siły daleko mniejsze: batalion piechoty na T r o n d h e i m i po dwa b a taliony piechoty na Stavanger i Bergen. Całą wyprawę przygotowywano tak, jakby żołnierzy alianckich czekało przyjazne powitanie. Sztabowcy liczyli się co najwyżej ze słabym o p o r e m N o r w e g ó w , nie p r z e w i d u j ą c absolutnie spotkania w Norwegii oddziałów W e h r m a c h t u . 12 marca Finowie podpisali traktat pokojowy ze Związkiem Radzieckim. T y m s a m y m sojusznicy stracili d o g o d n y pretekst do obsadzenia baz norweskich. W Anglii i F r a n c j i podniosła się o g r o m n a fala krytyki p o d adresem rządów. Oskarżano je 0 k u n k t a t o r s t w o , zmarnowanie czterech miesięcy wśród jałow y c h sporów i nieumiejętne prowadzenie wojny. 21 marca 1940 r. upadł we Francji r z ą d Daladiera. N o w y gabinet utworzył energiczny Paul R e y n a u d . Prace przygotowawcze nad wysłaniem k o r p u s u ekspedycyjnego uległy przyśpieszeniu, t y m bardziej iż 26 marca z a m b a s a d y brytyjskiej w Sztokholmie n a płynęło doniesienie o koncentracji niemieckiej floty i lotnictwa — być może przeciwko Norwegii. 28 marca sojusznicza Najwyższa Rada W o j e n n a zdecydowała, że 5 kwietnia rozpocznie się, zaszyfrowana p o d k r y p t o n i m e m „ W i l f r e d " , operacja minowania norweskich wód terytorialnych na podejściach do W e s t f j o r d u (na północ od Bodo) 1 koło Stadland (między Aalesund i Bergen). M i n o w a n i e zamierzano poprzedzić wysłaniem 2 kwietnia noty informującej Oslo i Sztokholm o zamierzeniach aliantów. Ostatecznie operacja została przełożona na 8 kwietnia; o d p o w i e d n i e m u przesunięciu uległ także t e r m i n przekazania noty. Z d a j ą c sobie sprawę, że postawienie pól m i n o w y c h godzi w żywotne interesy Niemiec, sprzymierzeni liczyli się z gwałtowną, ale ograniczoną możliwościami Kriegsmarine, reakcją I I I Rzeszy. T o t e ż wykonanie p l a n u „ R - 4 " p r z e w i d y w a n o w w y p a d k u , „jeśli N i e m c y staną na ziemi norweskiej lub gdy będzie wyraźna podstawa do stwierdzenia, że zamierzają to u c z y n i ć " 1

T.K.

D e r r y, The campaign in Norway, London 1952, s. 15.

P o d koniec m a r c a na wybrzeżach Szkocji rozpoczęła się koncentracja okrętów wojennych, transportowców i jednostek armii lądowej. W R o s y t h g r u p o w a n o wojska przeznaczone do opan o w a n i a Stavanger i Bergen, a w bazach przy ujściu rzeki Clyde o d d z i a ł y m a j ą c e obsadzić N a r w i k i T r o n d h e i m . Do obrony konwojów przed atakiem ciężkich okrętów Kriegsmarine wydzielono p a n c e r n i k i „ R o d n e y " i „ V a l i a n t ' \ krążownik liniowy „Rep u l s e " , 3 krążowniki lekkie i 12 niszczycieli. Wyjście zespołów d e s a n t o w y c h , jak już w s p o m n i a n o , sojusznicy uzależnili od e w e n t u a l n e j kontrakcji nieprzyjaciela. W sztabach alianckich panowało jednak przekonanie, iż znacznie słabsza flota niemiecka nie odważy się na przerzucenie do Norwegii większych z g r u p o w a ń wojska. M o / e dlatego działaniom angielsko-francuskim zabrakło dynamiki i zdecydowania. Inicjatywę pozostawiono a g r e s y w n e m u przeciwnikowi. N i e m c y czynili ostatnie przygotowania. Hitler chciał zaatakować N o r w e g i ę już około 19—20 marca, iecz nie sprzyjające warunki atmosferyczne i niepełna gotowość wojsk inwazyjnych zmusiły ich dio przesunięcia operacji nu 2 kwietnia. 1 ten termin okazał się nierealny z uwugi nu obecność lodów w Kattegacie oraz Wielkim i M a ł y m Helcie. 26 marcu podczas narady w kwaterze Fiihrera zapadła decyzja przeprowadzenia desantu 9 kwietnia o godz. 5.15. Plan operacji „ W e s e r i i b i m g " przewidywał jednoczesne opan o w a n i e w y b r a n y c h miast przez desant morski wsparty desant e m p o w i e t r z n y m i akcją V kolumny w napadniętym kraju. Inwazji zamierzano dokonać przy pomocy niewielkich sił Wehrm a c h t u , ale już w m a r c u , w miarę napływania meldunków w y w i a d u z Norwegii, X X I g r u p ę gen. Falkenhorsta powiększono do trzech dywizji piechoty i dwóch dywizji górskich w z m o c n i o n y c h czołgami, zmotoryzowanymi batalionami piechoty i batalionami ciężkich karabinów m a s z y n o w y c h Niemcy pragnęli osiągnąć błyskawiczny sukces jednym,potężnym uder ż e n i e m . Przeciąganie wojny, w k r a j u o wielkiej powierzchni i t r u d n y c h w a r u n k a c h t e r e n o w y c h , przy panowaniu aliantów na m o r z u , groziło katastrofą. W sztabach niemieckich z d a w a n o sobie sprawę z podejmo-

wanego ryzyka. A d m . R a e d e r 9 marca 1940 r. oświadczył: „ M a m obowiązek ujawnić charakter tej operacji morskiej. Przedsięwzięcie to stoi w sprzeczności ze wszystkimi naukami historii działań morskich. W e d ł u g tej ostatniej w s t ę p n y m warunkiem jest panowanie na morzu, którego nie m a m y " 2 . P o w o d z e n i e uzależnione było od spełnienia trzech w a r u n ków: zaskoczenia aliantów i obrony norweskiej, jednoczesnego ataku we wszystkich przewidzianych p u n k t a c h , rozwiązania kwestii zaopatrzenia sił inwazyjnych w warunkach blokady p o r tów norweskich przez flotę brytyjską. Przygotowania były p r o w a d z o n e w najściślejszej tajemnicy. D o k u m e n t y znała niewielka g r u p a osób. D o w ó d c y oddziałów mieli być p o i n f o r m o w a n i o celu wyprawy dopiero p r z e d s a m y m zaokrętowaniem, reszta wojska na morzu. Zrezygnowano z wcześniejszej koncentracji żołnierzy w portach załadowania, planując przewiezienie ich z głębi kraju pociągami pośpiesznymi w ostatniej chwili. Do p r z e p r o w a d z e n i a i osłony inwazji zaangażowano niemal wszystkie większe okręty n a w o d n e Kriegsmarine. Jednostki floty i armii lądowej, wchodzące w skład pierwszego r z u t u d e s a n tu, podzielono na sześć g r u p , powierzając im opanowanie siedm i u p u n k t ó w na wybrzeżu Norwegii. U w z g l ę d n i o n o fakt, że będą one działać początkowo w izolacji od siebie, a także przewidywane warunki atmosferyczne, stan morza i wszelkie szczegóły m a r s z r u t y z takim wyliczeniem, aby g r u p y mogły przystąpić do wykonywania zadań 9 kwietnia o godz. 5.15. G r u p ę I, której celem był N a r w i k , odległy od baz niemieckich o ponad tysiąc mil, tworzyło 10 szybkich niszczycieli, p o d d o w ó d z t w e m k m d r . Friedricha Bontego, z 2 tys, strzelców z 3 dywizji górskiej gen. E d u a r d a Dietla na pokładach. W skład g r u p y I I , mającej o p a n o w a ć T r o n d h e i m , wchodziły: ciężki krążownik „Admirał H i p p e r " , 4 niszczyciele i 3 torpedowce przewożące 1700 żołnierzy 69 dywizji piechoty gen. Woitischa. D o w ó d c a krążownika, k m d r H e l m u t h Heye, był zarazem d o w ó d c ą j j r u p y . G r u p a I I I , dowodzona przez k o n t r a d m . H u b e r t a S c h m u n d 2 Ą. M e r g l e n, Historia i przyszłość wojsk powietrznodesantowych, Warszawa'.1970, s. 26.

ta, składała się z lekkich krążowników „ K o l n " i „ K o n i g s b e r g " , eskortowca „ B r e m s e " , 2 t o r p e d o w c ó w , 7 ścigaczy, okrętu-bazy „ H a n s P e t e r s " , małego zbiornikowca i 3 transportowców z 1900 żołnierzami. I c h zadaniem było zajęcie Bergen. G r u p ą I V , przeznaczoną do zdobycia Kristiansand i Arendal, dowodził k m d r F r i e d r i c h Rieve. W jej skład wchodziły: lekki krążownik „ K a r l s r u h e " , 3 trałowce, 7 ścigaczy z okrętem-bazą i 4 transportowce przewożące 1100 żołnierzy 196 dywizji piechoty gen. H i n t z a . G r u p a V , p o d d o w ó d z t w e m k o n t r a d m . Oskara K u m m e t z a , miała opanować fortyfikacje w Oslofjordzie i wkroczyć do stolicy Norwegii. Przydzielono do niej pancernik „ L u t z ó w " , ciężki krążownik „Bliicher", lekki krążownik „ E m d e n " , 3 torpedowce, 8 trałowców, 2 jednostki pomocnicze, 2 zbiornikowce i 5 transp o r t o w c ó w . Okręty te przewoziły 2 tys. żołnierzy 163 dywizji piechoty gen. Engelbrechta oraz kilkuset urzędników i gestapowców. G r u p a VI k m d r . ppor. K. T h o m y — 4 duże trałowce z batalionem wojska — otrzymała zadanie obsadzenia E g e r s u n d u . P o n a d t o kilkanaście statków ze sprzętem i zaopatrzeniem miało wejść do portów norweskich jeszcze przed rozpoczęciem lądowania, aby odegrać rolę przysłowiowego konia trojańskiego. Operację ubezpieczały pancerniki „ S c h a r n h o r s t " i „Gneisen a u " oraz 36 U - b o o t ó w ; 32 okręty p o d w o d n e działały w ośmiu g r u p a c h , 4 pojedynczo. P o n a d t o 6 U - b o o t ó w z a t r u d n i o n o chwilowo w roli transportowców. Osłonę lotniczą zapewniał 10 korp u s lotniczy d y s p o n u j ą c y około 600 samolotami bojowymi, w t y m 400 b o m b o w c a m i . Do przewozu dalszych rzutów desantu, jednostek tyłowych i zaopatrzenia przygotowano -tatki h a n d l o w e o łącznym tonażu 247,7 tys. B R T . Z a m i e r z a n o też na nie spotykaną d o t ą d skalę wykorzystać transport powietrzny. G e n . Falkenhorst otrzymał do swej dyspozycji 550 dwusilnikowych Junkersów Ju-52 mogących pomieścić 15—20 ludzi i 20 czterosilnikowych Junkersów Ju-90 przewożących po 40 ludzi. Ogółem pierwszego dnia inwazji wylądować miało w napadniętym kraju p o n a d 12 tys. żołnierzy z n i e z b ę d n y m sprzętem.

W ciągu n a s t ę p n y c h pięciu dni działań przewidziano wysadzenie w Oslo dalszych 14,5 tys. wojska, nie licząc jednostek kier o w a n y c h do innych p o r t ó w p o ł u d n i o w e j Norwegii oraz p a r u dalszych batalionów p r z e t r a n s p o r t o w a n y c h drogą powietrzną. Siły te zdawały się gwarantować pełny sukces, t y m bardziej że opór norweski N i e m c y uważali za mało p r a w d o p o d o b n y . Pogląd taki był uzasadniony wnikliwą oceną postawy społeczeństwa norweskiego. W ś r ó d N o r w e g ó w zdecydowanie przeważały nastroje pacyfistyczne i chęć stania na uboczu toczącej się wojny. Od 1908 r. kraj fiordów prowadził konsekwentnie politykę neutralności, opartą na przekonaniu, że p a n u j ą c a na m o r z a c h flota brytyjska nie d o p u ś c i do niemieckiej inwazji Norwegii. Z koncepcją polityczną łączyła się tendencja do ograniczania wydatków na cele o b r o n n e , wyraźna zwłaszcza po objęciu władzy przez tradycyjnie antymilitarystycznie nastawionych socjaldemokratów. System służby wojskowej nawiązywał do tradycji siedemnastowiecznych. Służba zasadnicza trwała trzynaście tygodni. W praktyce okres jej skrócono do osiemdziesięciu czterech, a nawet czterdziestu ośmiu dni, co rzecz jasna musiało negatywnie wpływać na poziom wyszkolenia żołnierza. A r m i a lądowa składała się z załóg trzech rejonów u m o c n i o n y c h i sześciu dywizji piechoty o niskich stanach liczbowych. D y w i z j e stacjonowały i przeprowadzały ćwiczenia w n a s t ę p u j ą c y c h rejonach: 1 dywizja piechoty — rejon Fridrikstad i 2 dywizja piechoty — rejon O s l o — H a m a r — E l v e r u m 13 dywizja piechoty — rejon Kristiansand 14 dywizja piechoty — rejon Bergen 15 dywizja piechoty — rejon T r o n d h e i m 16 dywizja piechoty — rejon N a r w i k u L a t e m armia liczyła 8 tys., zimą 3 tys. ludzi. L o t n i c t w o d y sponowało 115 przestarzałymi maszynami. Do patrolowania wód terytorialnych używano 30 wodnopłatowców, bazujących w siedmiu stacjach n a d b r z e ż n y c h . W skład marynarki wojennej wchodziły 4 stare pancerniki o b r o n y wybrzeża, 12 t o r p e d o w ców (w t y m 6 nowoczesnych), 9 małych okrętów p o d w o d n y c h , 11 stawiaczy m i n oraz wiele jednostek patrolowych i p o m o c n i -

czych. G ł ó w n e siły floty bazowały w porcie H o r t e n u wejścia do O s ł o f j o r d u . Po zakończeniu mobilizacji, której czas obliczano na siedem dni, armia lądowa miała wystawić siedem brygad piechoty, kilka szwadronów i trzydzieści baterii — łącznie około 50 tys. ludzi wyposażonych w 133 działa, 114 moździerzy, 194 ciężkie karabiny maszynowe i niespełna 1500 ręcznych karabinów maszynowych. Jednakże wiosną 1939 r. zapasy mobilizacyjne pozwalały na powołanie pod b r o ń zaledwie kilkunastu tysięcy rezerwistów. Brakowało też kadry zawodowej, a oficerowie rezerwy byli słabo wyszkoleni. N i e b e z p i e c z e ń s t w o w y b u c h u wojny w E u r o p i e skłoniło rząd do znacznego zwiększenia b u d ż e t u wojskowego. N i e s t e t y na dokonanie zakupów za granicą brakło czasu, a rodzimy przemysł zbrojeniowy praktycznie nie i s t n i a ł 3 . W p r z e d e d n i u inwazji niemieckiej norweskie siły zbrojne odczuwały niedostatek artylerii ciężkiej, p r z e c i w p a n c e r n e j i przeciwlotniczej, nowoczesn y c h samolotów, czołgów i okrętów. Wyszkolenie bojowe oddziałów pozostawiało wiele do życzenia. Płk J. Petersen, oceniając w styczniu 1939 r. stan przygotowania wojska na wypadek wojny, pisał: „Nasza armia, nie licząc szkół wojskowych, nie odbywała m a n e w r ó w od 15—16 lat. D o w ó d c y dywizji, pułków, batalionów nigdy nie prowadzili ćwiczeń..." 4 Podczas wojny radziecko-fińskiej d o k o n a n o częściowej m o b i lizacji niektórych oddziałów, kierując je na północ, n a d granicę z F i n l a n d i ą . Wojska te przeprowadziły zimą z 1939 na 1940 r. wiele ćwiczeń i pozostawały w gotowości bojowej. Wiosną 1940 roku stanowiły bez wątpienia najlepszą i najnowocześniej uzbrojoną część armii norweskiej. N i e zmieniło to faktu, iż k r a j był słabo przygotowany na odparcie agresji. Norwegia mogła przeciwstawić N i e m c o m kilkadziesiąt małych, w większości przestarzałych okrętów oraz źle uzbrojoną i wyszkoloną armię. W m a r c u p o d bronią było około ł3 tysięcy ludzi. Ówczesny 3 Nie licząc stoczni, które budowały małe jednostki na potrzeby marynarki wojennej. 4 Cyt. za: A.M. N o s k o w, Norwiegija wo wtoroj mirowoj wojnie 1940—1945, Moskwa 1973, s. 26.

minister spraw zagranicznych Norwegii, prof. Haldvan K o t h , w imieniu rządu oświadczył, że „Norwegia nie powinna myśleć o prowadzeniu wojny. Zadanie armii musi polegać na obronie neutralności" 5 . Słabość wojska miała być według socjaldemokratów gwarantem bezpieczeństwa. Ich zdaniem Norwegia, jako kraj nie zagrażający nikomu, nie powinna też nikogo do agresji prowokować. Dzieje konfliktów międzynarodowych niejednokrotnie wykazały błędność tego założenia. Słaba armia nie tylko nie mogła obronić neutralności, ale wręcz zachęcała zaborcze m o carstwa do rozpoczęcia wojny. Bieg wypadków miał niebawem tę prawidłowość potwierdzić.

NIE WYKORZYSTANA SZANSA 1 kwietnia 1940 r. Hitler wydał rozkaz uruchamiający operację „Weseriibung". M i m o wszelkich starań N i e m c o m nie udało się utrzymać tajemnicy. Jeszcze tego samego dnia poseł norweski w Berlinie, Scheel, przekazał do Oslo wiadomość o zaokrętowaniu w Szczecinie oddziałów piechoty. Bardziej niepokojący był kolejny sygnał. 3 kwietnia pracownik Abwehry i przeciwnik Hitlera, płk H a n s Oster, poinformował swego przyjaciela, d u ń skiego attache wojskowego, k m d r . por. Fritza H a m m e r a Kjolsena, iż w ciągu najbliższego tygodnia Niemcy zaatakują Danię i Norwegię. Kjolsen przedstawił treść rozmowy kolegom z a m basady szwedzkiej i norweskiej. Na spotkaniu u duńskiego posła, H. Zahlego, posłowie państw skandynawskich wykluczyli jednak możliwość niemieckiej inwazji. 4 kwietnia informacje o przygotowywanej przez Niemców akcji za pośrednictwem Duńczyków dotarły do Wielkiej Brytanii. Przyjęto je tutaj, podobnie jak w Oslo, Sztokholmie czy K o penhadze, z dużą ostrożnością, obawiając się prowokacji ze strony I I I Rzeszy. Poglądu Admiralicji brytyjskiej nie zmienił meldunek rozpoznania lotniczego, które tego dnia dostrzegło 5

Tamże, s. 17.

w W i l h e l m s h a v e n 2 d u ż e okręty gotowe do wyjścia w morze 6 . Przeważyła opinia, że szykują się one do zwalczania żeglugi sprzymierzonych na Atlantyku lub przeciwdziałania akcji minowania norweskich wód terytorialnych. Zdania sztabowców nie podzielała część prasy brytyjskiej, pisząc w p r o s t o koncentrowaniu wojsk niemieckich w celu opanowania południowej Norwegii. T y m c z a s e m już po p o ł u d n i u 3 kwietnia z W i l h e l m s haven i H a m b u r g a wypłynęły w kierunku Stavanger, T r o n d heim i N a r w i k u statki z b r o n i ą , amunicją i wyposażeniem dla wojsk desantowych. 5 kwietnia lotnictwo brytyjskie nie mogło prowadzić rozpoznania ze względu na t r u d n e warunki atmosferyczne. O godz. 19.00 przedstawiciele dyplomatyczni Wielkiej Brytanii i Francji złożyli w stolicach państw skandynawskich noty i n f o r m u j ą c e , że alianci zastrzegają sobie p r a w o podjęcia wszelkich kroków przeciwko d o s t a w o m r u d y żelaznej do Niemiec. Jednocześnie p o r t y brytyjskie opuściły trzy g r u p y okrętów przeznaczone do wykonania operacji „ W i l f r e d " . W związku z uporczywymi pogłoskami o inwazji, szef norweskiego Sztabu Generalnego, płk R. Hatledal, zaproponował ministrowi o b r o n y , B. L j u n g b e r g o w i , ogłoszenie mobilizacji powszechnej. Wniosek został o d r z u c o n y , niemniej jednak minister K o t h wezwał ambasadora I I I Rzeszy w Norwegii, dr. K u r ta Brauera, i poprosił o szczerą wypowiedź; Brauer z o b u r z e n i e m zaprzeczył „ i n s y n u a c j o m " p o d adresem N i e m i e c . Po poł u d n i u doszło do jeszcze jednego wydarzenia, które K o t h opisał tymi słowami: „ W i e c z o r e m 5 IV niemiecki minister pełnomocny w Oslo, dr K u r t Brauer, zaprosił k o r p u s d y p l o m a t y c z n y i członków r z ą d u do poselstwa niemieckiego na pokaz nowego filmu. Film ten przedstawiał p o d b ó j Polski ze specjalnym podkreśleniem p o n u r e g o widoku b o m b a r d o w a n i a Warszawy. Na końcu został wyświetlony napis: »Polacy zawdzięczają to swym angielskim i f r a n c u s k i m przyjaciołom". Niewątpliwie intencją dyplomaty * Były to pancerniki „Scharnhorst" i „Gneisenau".

niemieckiego było zademonstrowanie N o r w e g o m , jaki los czeka ich w w y p a d k u pójścia śladami Polski" 7 . 6 kwietnia ze Szczecina wypłynęło 15 statków z oddziałami 69 i 163 dywizji piechoty. Po p o ł u d n i u do Wilhelmshaven, W e sermiinde, C u x h a v e n , Kilonii, T r a v e m i i n d e i Świnoujścia zaczęły p r z y b y w a ć pociągi wyładowane wojskiem. W W i l h e l m shaven na niszczyciele flotylli k m d r . Bontego ładowano strzelców 3 dywizji górskiej gen. Dietla. Jednostka ta powstała w G a t z u w 1938 r. Żołnierze mieli za sobą k a m p a n i ę przeciwko Polsce, byli d o b r z e wyszkoleni i wyposażeni do walki w górach. Ich dowódca, gen. Dietl, wysoki, szczupły, o twarzy pooranej zmarszczkami, służbę wojskową zaczynał jeszcze p r z e d w y b u chem I wojny światowej; w 1914 r. ruszył na f r o n t jako adiutant w 5 bawarskim pułku -piechoty. Był fanatycznym wielbicielem Hitlera. O p ę t a n y ,wizją"wielkich N i e m i e c uważał przestrzeganie praw międzynarodowych, o ile stoją w sprzeczności z interesami I I I Rzeszy, za zbędny luksus. Wyjeżdżając do Norwegii p r z e d 1939 r., zapoznał się z ukształtowaniem terenu i w a r u n k a m i klimatycznymi tego kraju. Niszczyciele k m d r . Bontego, p o d o b n i e jak inne g r u p y inwazyjne, opuściły port nocą z 6 na 7 kwietnia. W t y m czasie Admiralicja brytyjska otrzymała m e l d u n k i o niezwykłej ruchliwości K r i e g s m a r i n e na Bałtyku i w Zatoce Helgolandzkiej. Rozpoznanie lotnicze, wysłane rano 7 kwietnia, potwierdziło obecność na m o r z u okrętów i t r a n s p o r t o w c ó w nieprzyjaciela. Dostrzeżone zespoły podążały na północ wzdłuż zachodnich wybrzeży Półwyspu Jutlandzkiego. Jednocześnie napłynęły informacje o wyjściu nocą z 5 na 6 kwietnia statków ze Szczecina na zachód z t e r m i n e m zakończenia p o d r ó ż y 11 kwietnia. Z obliczeń wynikało, że p u n k t e m docelowym może być któryś z portów norweskich. M i m o wszystko w L o n d y n i e nie chciano wierzyć, by przeciwnik zdecydował się na tak ryzykowną operację. R u c h zespołów niemieckich u w a ż a n o za d e monstrację mającą odciągnąć uwagę Royal N a v y od pancerników „ S c h a r n h o r s t " i „ G n e i s e n a u " , które p r a w d o p o d o b n i e 7

A.

J a ś k o w s k i , Kampania norweska, Glasgow 1944, s. 20.

s p r ó b u j ą p r z e d r z e ć się na Atlantyk. T o t e ż przeciwko okrętom d o s t r z e ż o n y m u wybrzeży Jutlandii skierowano b o m b o w c e , n a tomiast główne siły floty z a t r z y m a n o w bazach. Z lotnisk brytyjskich wystartowało 35 maszyn. O godz. 13.25 załogi 12 „Blenheimów", d o w o d z o n y c h przez ppłk. Basila E m b r y ' e g o , zauważyły u zachodniego wejścia do cieśniny Skagerrak silny zespół niemiecki płynący k u r s e m p ó ł n o c n o - z a c h o d n i m . Były to jednostki I i II g r u p y inwazyjnej: ciężki krążownik „ A d m i r a ł H i p p e r " z 4 niszczycielami oraz flotylla k m d r . Bontego. Piloci dostrzegli 13 okrętów, rozpoznając je błędnie jako k r ą ż o w n i k liniowy, 2 krążowniki lekkie i 10 niszczycieli. „Blenheimypowitane gęstym ogniem artylerii przeciwlotniczej, rozpoczęły atak. G e n . Dietl stał na pomoście flagowego niszczyciela „Wilhelm H e i d k a m p " obok k m d r . Bontego. Po pierwszej serii b o m b , p o d w p ł y w e m nalegań oficerów, zszedł do kabiny. P r z e ł a d o w a nie okrętów wojskiem u t r u d n i a ł o o b r o n ę , jednak załogi maszyn B o m b e r C o m m a n d , słabo wyszkolone w atakowaniu celów morskich, nie potrafiły wykorzystać szansy. Wszystkie b o m b y chybiły. Na rozkaz ppłk. E m b r y ' e g o , który nie był pewien p r a widłowości rozpoznania, samoloty zawróciły i dokonały zdjęć. Strzelcy pokładowi ostrzelali okręty z karabinów maszynowych. W tej fazie walki niektóre b o m b o w c e odniosły nieznaczne uszkodzenia od odłamków pocisków przeciwlotniczych. D o w ó d c ę „Blenheimów" zastanowił k u r s zespołu niemieckiego, wskazujący na N o r w e g i ę jako cel wyprawy. Niestety wszelkie p r ó b y nawiązania kontaktu radiowego z bazą zawiodły. T e go d n i a , przez niedopatrzenie, B o m b e r C o m m a n d nie powiad o m i ł o radiooperatorów o codziennej zmianie długości fal. W p r a w d z i e radiooperator z D r e m Airfield w Szkocji odebrał sygnał, lecz, zauważywszy, że wiadomość adresowana jest do B o m b e r C o m m a n d i błędnie oceniając jej wagę, uznał, iż nie ma p o t r z e b y alarmowania dowództwa. I n f o r m a c j ę o kursie okrętów piloci przekazali dopiero po wylądowaniu. A d m . Charles M. F o r b e s , dowódca H o m e Fleet, otrzymał ją dopiero o godz. 17.27. W trzy godziny później główne siły floty opuściły bazę Scapa Flow. A d m . F o r b e s uznał za bezcelowe szukanie zespołu

niemieckiego w zapadającym m r o k u i przy rozpoczynającym się sztormie; okręty mogły oddalić się od pozycji zanotowanej przez lotników o 150—200 mil w dowolnym kierunku. Poprowadził więc H o m e Fleet ku p ó ł n o c n y m rejonom M o r z a Północnego, aby u d a r e m n i ć ewentualne p r ó b y przerwania się N i e m c ó w na Atlantyk. Admiralicja uznała tę decyzję za słuszną, lecz wieczorem 7 kwietnia, zaniepokojona ruchami okrętów nieprzyjaciela, wysłała z bazy w Rosyth lekkie krążowniki „ G a l a t e a " i „ A r e t h u s a " w eskorcie 7 niszczycieli (w t y m 3 polskie: „ B u rza", „ G r o m " , „Błyskawica") z rozkazem patrolowania akwenów między Szkocją a p o ł u d n i o w y m wybrzeżem Norwegii. W Rosyth na ciężkie krążowniki „ Y o r k " , „Berwick , „ D e yonshire" i lekki krążownik „ G l a s g o w " załadowano cztery bataliony piechoty przeznaczone do ewentualnego obsadzenia Stavanger i Bergen. U ujścia rzeki Clyde 3 statki pasażerskie „Batory", „ C h r o b r y " i „ E m p r e s s of Australia", służące do transportowania wojska, przyjęły na pokład oddziały, których zadaniem było opanowanie T r o n d h e i m i N a r w i k u . Wieczorem konwój był gotowy do drogi, ale rozkaz wyruszenia nie n a d chodził. D o w ó d z t w o brytyjskie nadal nie wierzyło w niemiecki atak na Norwegię. Co więcej, wieczorem Admiralicja poleciła d o w ó d c o m krążowników oczekujących w Rosyth wyładować żołnierzy i dołączyć do H o m e Fleet. Oznaczało to praktycznie rezygnację z wykonania planu „ R - 4 " . Anglicy sami pozbawiali się możliwości szybkiego zareagowania na wylądowanie wojsk hitlerowskich w Skandynawii. R a n o 8 kwietnia trzy g r u p y okrętów brytyjskich postawiły miny p o d Bodo, Kristiansand i S t a d l a n d . Operację ubezpieczał zespół wiceadm. W. J. W i t h w o r t h a złożony z krążownika liniowego „ R e n o w n " i 9 niszczycieli. O godz. 8.00 alianci powiadomili o przeprowadzonej akcji K o p e n h a g ę i Oslo. Parlament norweski natychmiast zaprotestował przeciwko m i n o w a niu norweskich wód terytorialnych. Na posiedzeniu popołudniowym po raz pierwszy zastanawiano się, co uczynić, jeśli kraj w b r e w swej woli zostanie wciągnięty do wojny. D o m i n o wał p o g l ą d , aby za wszelką cenę u n i k n ą ć zbrojnego wystąpienia u boku N i e m i e c przeciwko Wielkiej Brytanii.

8 kwietnia zaszły d w a nieprzewidziane wydarzenia, które głęboko zaniepokoiły niemieckie dowództwo. O godz. 8.20 samotnie płynący brytyjski niszczyciel „ G l o w w o r m " , który w szalejącej śnieżycy utracił kontakt z zespołem wiceadm. W h i t w o r t h a , n a t k n ą ł się na okręty I i II g r u p y inwazyjnej. Dowódca „ G l o w w o r m a " , kpt. G e r a r d B. Roope, wykorzystując zadymkę śnieżną wykonał dwa bezskuteczne ataki torpedowe na „ H i p p e ra". G d y artyleria niemiecka uszkodziła okręt brytyjski, kpt. Roope w desperackim ataku przedarł się przez zaporę ogniową i staranował krążownik wroga. „ G l o w w o r m " zatonął z większością załogi — N i e m c y uratowali tylko 31 rozbitków — „Admirał H i p p e r " zaś odniósł poważne uszkodzenia. Po k r ó t k i m boju z o s a m o t n i o n y m „ G l o w w o r m e m " flotylla k m d r . Bontego płynęła w dalszym ciągu na północ. Pogoda p o garszała się z każdą godziną. Ciężka sztormowa fala powodowała tak głębokie przechyły niszczycieli, że m o m e n t a m i obawiano się o ich stateczność. S z t o r m odczuwali zwłaszcza zamknięci pod pokładami strzelcy górscy, nie przyzwyczajeni do morskich podróży. Ciasne pomieszczenia były zawalone bronią, plecakami i skrzyniami z amunicją. Powracający z wachty marynarze musieli torować sobie drogę wśród t ł u m u ludzi nękanych m o r ską chorobą. J e d e n z żołnierzy 139 pułku, st. strz. K u r t W. M a r e k , tak zapamiętał ów rejs: „ N i e s a m o w i t e ilości w o d y . To nie są szczyty górskie, to są góry o szarozielonych, pochyłych ścianach z pokrytymi śniegiem szczytami, z przepaściami, w których czujemy się bezradni. Jesteśmy piłeczką w rękach niezmierzonych potęg. Nocą siła wiatru jeszcze wzrosła. N i e udało się dokonać zmiany wacht, ponieważ nie można było przejść z jednego końc a okrętu na drugi. Przy tej pogodzie marynarze trzymali wachtę dwanaście godzin i dłużej. W wąskich korytarzach, przed żelaznymi s c h o d k a m i , które prowadzą z pokładu na pokład do wnętrza o k r ę t u , leżeli marynarze, ponieważ nie mogli dojśc do swoich koi i spali zbici w g r o m a d k i po trzech, czterech jeden na d r u gim, w zatęchłym powietrzu tego stalowego kadłuba Kiedy po o m a c k u szedłem wzdłuż korytarzy na górny pokład, widziałem zielone twarze żołnierzy, w oczach dostrzegłem apatyczną

skostniałość ludzi cierpiących na chorobę morską. W ś r ó d nich byli także młodzi marynarze... M i a ł e m wrażenie, że to płyną okręty z l u d ź m i uciekającymi p r z e d pożogą. Od czasu do czasu fala zalewała cały niszczyciel od dziobu do r u f y . Części relingu zostały zmiecione przez wodę. Schodnia prowadząca w dół pękła i wypadła za b u r t ę , zgięła się g r u b a jak ramię r u r a stalowa. W nocy obudziła mnie detonacja, od której zatrząsł się cały okręt. R a n o dowiedziałem się, że fala przyniosła minę, która eksplodowała w m o r z u " 8 . 8 kwietnia o godz. 9.10 do Admiralicji dotarł sygnał z „ G l o w w o r m a " o napotkaniu zespołu niemieckiego. M e l d u n e k odebrały także radiostacje pancernika „ R o d n e y " — flagowego okrętu a d m . F o r b e s a — i krążownika liniowego „ R e n o w n " . A d m . F o r b e s wysłał na miejsce walki pancernik „ R e p u l s e " i krążownik „ P e n e l o p e " z 4 niszczycielami. Zespół wiceadm. W h i t w o r t h a skierowano do V e s t f j o r d u w-celu przecięcia drogi okrętom niemieckim. O godz. 11.45 polski okręt p o d w o d n y „ O r z e ł " , d o w o d z o n y przez kpt. Jana G r u d z i ń s k i e g o , patrolując w o d y w pobliżu Kristiansand, zatopił niemiecki transportowiec „Rio de Janeir o " z 400 żołnierzami na pokładzie. Rozbitkowie wyłowieni przez norweskie jednostki ratownicze zeznali, że płynęli do Bergen, aby b r o n i ć neutralności Norwegii. Sztab norweski zlekceważył tę informację. Wieczorna prasa zamieściła wiadomość o zatopieniu „Rio de Janeiro". T e g o samego dnia na ulicach Oslo ąuislingowcy, bez przeszkód ze strony władz, rozdawali ulotki nawołujące do przekazania faszystom władzy w kraju. Pod w p ł y w e m nowych doniesień Admiralicja brytyjska zaczęła poważnie dopuszczać możliwość niemieckiego ataku na Skandynawię. N i e podjęto jednak zdecydowanych działań, oczekując dalszego rozwoju w y p a d k ó w . T y l k o a d m . F o r b e s skierował swój zespół na południe, by krążąc w rejonie odległym o 60 mil od wybrzeża norweskiego, na wysokości Bergen i Stavanger, przechwytywać nieprzyjacielskie okręty i t r a n s p o r towce. Niewiele więcej uczynił rząd w Oslo. D o p i e r o p ó R.

B a t h e, Der Kampf um die Nordsee, Oldenburg 1942, s. 258—259.

źnym wieczorem 8 kwietnia, pod wrażeniem potoku informacji o r u c h u floty niemieckiej i zeznań żołnierzy z „Rio de Janeiro", postanowiono zmobilizować nazajutrz dwa bataliony piechoty w południowo-wschodniej części kraju. Lekceważenie niebezpieczeństwa agresji oraz błędna interpretacja doniesień wywiadu i wyników rozpoznania sprawiły, że na kilka godzin przed rozpoczęciem walk Norwegia nie była przygotowana do obrony, a niefortunnie rozmieszczona flota brytyjska nie mogła przeszkodzić inwazji. Anglicy stracili jedyną w swoim rodzaju szansę zadania N i e m c o m dotkliwej klęski przez zatopienie okrętów wroga przed ich dotarciem do miejsc lądowania. U podstaw niewłaściwej oceny sytuacji leżało głębokie przekonanie, że akcja desantowa na większą skalę jest niemożliwa bez uprzedniego wywalczenia panowania na morzu.

ZDRADA PŁK SUNDLO „ G r u p a bojowa 3 dywizji górskiej wczesnym rankiem 9 kwietnia zajmie przez zaskoczenie Narwik oraz obóz ćwiczebny w Elvegardsmoen i fortyfikacje na południe od R a m s u n d , aby zabezpieczyć norweską część linii kolejowej między Narwikiem a Lulea i port Narwik. Dowódca grupy bojowej będzie miał pełnię władzy na okupowanym terytorium. Operacja powinna zostać przeprowadzona pokojowo, jak długo to będzie możliwe. W celu uniknięcia walki należy skłonić Norwegów do wvsłania parlamentariuszy i podjęcia negocjacji. Lokalny opot powinien być złamany za pomocą wszelkich środków, jakie okażą się niezbędne... W mało p r a w d o p o d o b n y m wypadku napotkania silnego oporu należy użyć wszelkich środków dla uzyskania szybkiego sukcesu. Należy niezwłocznie nawiązać kontakt z niemieckim wicekonsulem, Wussowem, i z lokalnym dowódcą wojskowym, płk. Sundlo, który przypuszczalnie jest nastawiony przychylnie do N i e m c ó w " 9 . Zarówno gen. Falkenhorst, który 12 marca podpisał cvtowa'

W a a g e, op. cii., s. 42.

ny rozkaz, jak i gen. Dietl, który miał być jego wykonawcą, zdawali sobie sprawę, że „uzyskanie szybkiego s u k c e s u " zależy w znacznym stopniu od u m i e j ę t n e g o wykorzystania elementu zaskoczenia. N a r w i k dysponował stosunkowo silnym, jak na warunki norweskie, g a r n i z o n e m . W e d ł u g doniesień wywiadu stacjonowała t u t a j kompania piechoty, kompania saperów, bateria dział 40 mm i pluton ciężkich karabinów maszynowych. W położonym o 15 km na północ od miasta obozie Elvegardsm o e n przebywał batalion piechoty wzmocniony kompanią saperów i p l u t o n e m ciężkich karabinów maszynowych. Zapasy broni i u m u n d u r o w a n i a z tamtejszych magazynów wystarczyłyby dla kilku tysięcy rezerwistów. W porcie bazowały 2 pancerniki o b r o n y wybrzeża „ N o r g e " i „Eidsvold", jednostki przestarzałe, lecz d y s p o n u j ą c e łącznie 4 działami 210 mm i 12 działami 152 m m . I c h artyleria stanowiła duże zagrożenie dla słabo opancerzonych niszczycieli przeciwnika, które w wąskim fiordzie nie miały swobody m a newru. P o n a d t o garnizon mógł liczyć na wsparcie samolotów z pobliskiego lotniska Bardufoss. Siły te, umiejętnie d o w o d z o ne, mogły zadać l ą d u j ą c y m wojskom znaczne straty i opóźnić zakończenie operacji. Troska N o r w e g ó w o bezpieczeństwo N a r w i k u miała swoje uzasadnienie. Walory tego niezamarzającego p o r t u na dalekiej północy d o c e n i o n o już w końcu X I X stulecia, gdy wzrosło zapotrzebowanie przemysłu na szwedzką rudę. W 1902 r. została ukończona b u d o w a linii kolejowej między N a r w i k i e m a miejscowością Lulea, w 1903 r. zaś do narwickiego p o r t u p r z y b y ł pierwszy t r a n s p o r t r u d y żelaza z K i r u n y . Z roku na rok przeładunki p o r t u wzrastały. R u d ę w y w o ż o n o głównie do Niemiec; prężnie rozwijający się przemysł zbrojeniowy cesarstwa p o t r z e bował o g r o m n y c h ilości wysokogatunkowej stali. N a r w i k szybko rozbudowywał się i n i e b a w e m został d r u g i m p o d względem wielkości m i a s t e m północnej Norwegii. Daleko mu jednak było do metropolii europejskich. W 1940 r. liczył około 7 tys. mieszkańców. Przeważały b u d y n k i p a r t e r o w e i jednopiętrowe. Przy głównej ulicy, która prowadziła do dworca, wznosił się jedyny hotel. K o m u n i k a c j ę z południową częścią kraju zapewniała że-

gluga przybrzeżna. Bezpośredniej linii kolejowej do Oslo nie było. Podróżni, pragnący jechać pociągiem, musieli korzystać z okrężnej drogi przez Szwecję. M i a s t o i port leżą na skraju dużego półwyspu. Od zachodu półwysep ten graniczy z d ł u g i m na około 30 mil O f o t f j o r d e m , który jest przedłużeniem p o n a d 80-milowego V e s t f j o r d u . Koło N a r w i k u O f o t f j o r d rozdziela się na trzy małe fiordy otaczające półwysep. Jego północny b r z e g oblewają wody długiego na 10 mil R o m b a k s f j o r d u . Wejście do fiordu ma szerokość 1 mili. W połowie długości R o m b a k s f j o r d zwęża się do paruset m e t r ó w i jest t r u d n y do m a n e w r o w a n i a nawet dla mniejszych okrętów wojennych. W s c h o d n i kraniec fiordu dzieli od granicy szwedzkiej 10 km. Na p ó ł n o c n y m zachodzie R o m b a k s f j o r d styka się z długim na 6 mil i szerokim na 3 mile Herjangsfjordem. Na p o ł u d n i e od Półwyspu Narwickiego leży półwysep Ankenes z miejscowością o tej samej nazwie. O b a półwyspy dzieli Beisfjord o szerokości od 1 mili (przy wejściu) do kilkuset m e t r ó w i długości blisko 7 mil. P ó ł n o c n y m brzegiem Półwyspu Narwickiego biegnie linia kolejowa do Szwecji, p o ł u d n i o w y m zaś droga z N a r w i k u do wioski rybackiej Beisfjord. W 1940 r. droga ta miała szerokość 4 m. Za Beisfjordem zaczynały się ścieżki górskie prowadzące do miejscowości H u n d a l e n . Istniało również połączenie z wioską Ballangen leżącą n a d f i o r d e m o tej samej nazwie. W n ę t r z e Półwyspu Narwickiego wypełnia grzbiet O e r n e s t , którego północne stoki opadają łagodnie do R o m b a k s f j o r d u , tworząc u brzegu niewielkie plaże. N i e s p e ł n a 30 mil na północny zachód w linii prostej od N a r wiku leży wyspa Hinnóy z miastem H a r s t a d , które w 1940 r. liczyło 4 tys. mieszkańców. H a r s t a d łączyła droga z miejscowością Bjerkvik leżącą u północnego krańca H e r j a n g s f j o r d u . Droga ta skręcała następnie na północ i przez L a p p h a u g e n , Fossbakken i Bardufoss prowadziła w kierunku T r o m s ó . I n n e drogi miały znaczenie lokalne. Urywały się w wypełniających wnętrze lądu masywach górskich, poprzecinanych wąwozami i strumieniami, łatwych do obrony, t r u d n y c h do obejścia. K o m u n i k a c j ę między fiordami zapewniały liczne łodzie oraz p r o m y , które są n i e z b ę d n y m u z u p e ł n i e n i e m sieci d r ó g , n p . p o d r ó ż u j ą c lądem

z H a r s t a d do Bjerkvik trzeba przeprawić się z wyspy H i n n ó y przez wody T j e l s u n d u do miejscowości Skanland. W tej części Norwegii wieczny śnieg leży na wysokości 1500 m, lodowce spadają 500 m niżej. W kwietniu, m a j u i czerwcu polarna noc niewiele różni się od dnia. T o p n i e j ą c y śnieg zamienia górskie strumienie w rwące potoki. Głębokość fiordów umożliwia d u ż y m nawet j e d n o s t k o m p o d c h o d z e n i e d o s a m y c h brzegów, n a d którymi rozsiane są niewielkie, s c h l u d n e osiedla. W głębi lądu siedzib ludzkich jest mało. Mieszkańcy N a r w i k u przyjęli dość obojętnie w y b u c h wojny w Europie. W y c h o d z ą c y t u t a j dziennik „ L o f o t e n b l a d e t " zamieszczał informacje z f r o n t ó w przeważnie dopiero na drugiej stronie. Zdjęcia z b o m b a r d o w a n y c h miast polskich budziły współczucie i pogłębiały nastroje pacyfistyczne. Konflikt w y dawał się b a r d z o odległy, niemal nierealny. L u d n o ś ć p ó ł n o c n e j Norwegii od p o n a d stu lat nie znała w o j ny. P o d o b n i e jak w latach 1914—1918 j e d y n y m znakiem k r w a wych z m a g a ń na m o r z u i lądzie były statki angielskie, f r a n c u skie i niemieckie w szarym w o j e n n y m kamuflażu oraz wielkie flagi namalowane na b u r t a c h statków państw neutralnych. Od jesieni 1939 r. wzrastała liczba niemieckich turystów, którzy przybywali do N a r w i k u pociągami ze Szwecji. Agenci niemieckich firm, m a j ą c y c h w mieście swoje przedstawicielstwa, pod pozorem załatwiania spraw handlowych wykorzystywali sieć t e lefoniczną do informowania władz I I I Rzeszy o jednostkach alianckich opuszczających port. Małą sensację wzbudziło w y krycie działalności szpiegowskiej człowieka, który występował lako agent K r u p p a . Roztoczenie kontroli nad wszystkimi „ t u r y stami" i „agentami h a n d l o w y m i " uniemożliwiał brak sił policyjnych; posterunek żandarmerii w N a r w i k u liczył... 5 ludzi. 8 kwietnia do N a r w i k u wszedł niemiecki statek „Jan W e i lem". K a p i t a n wyjaśnił władzom p o r t o w y m , że płynie do M u r m a ń s k a i pragnie uzupełnić paliwo. N o r w e g ó w zdziwiła wielka ilość żywności w ładowniach, ale przeszli n a d t y m faktem do p o r z ą d k u dziennego. T y m c z a s e m dowództwo norweskiej 6 dywizji piechoty, p o wiadomione o zakładaniu przez Anglików pól m i n o w y c h pod

V e s t f j o r d e m , skierowało do miasta 2 batalion 15 pułku piechoty m j r . Spjeldnaesa. Z m o t o r y z o w a n a bateria dział 75 nim, stacjon u j ą c a p o d B a r d u f o s s , o t r z y m a ł a rozkaz zajęcia stanowisk na przystani p r o m o w e j O y j o r d , leżącej naprzeciw Narwiku po d r u g i e j stronie R o m b a k s f j o r d u . O godz. 13.00 radio norweskie p o i n f o r m o w a ł o słuchaczy o niemieckich t r a n s p o r t o w c a c h zauważonych na M o r z u Półn o c n y m . P ó ź n y m p o p o ł u d n i e m doniesiono o zatopieniu „Rio de J a n e i r o " . Jednocześnie d o w ó d c a garnizonu narwickiego, płk S u n d l o , o d e b r a ł telefon z K w a t e r y G ł ó w n e j p r z y p o m i n a j ą c y rozkaz z 17 lutego, w k t ó r y m nakazano odeprzeć siła wszelkie p r ó b y d e s a n t u . Położenie wyraźnie zaostrzało się, ale płk S u n d lo nie okazywał niepokoju. P r z y b y ł e m u do N a r w i k u m j r . Spjeldnaesowi nakreślił ogólnikowo sytuację o z n a j m i a j ą c , że do 9 kwietnia nie będzie potrzebował jego batalionu. W i e c z o r e m opuścił N a r w i k brytyjski statek „ R o m a n b y " z ł a d u n k i e m r u d y . W porcie pozostało 25 f r a c h t o w c ó w , w rym 10 niemieckich. K r ó t k o po północy radiostacja pancernika „ N o r g e " , okrętu f l a g o w e g o d o w ó d c y morskiej obrony N a r w i k u , k m d r . Per Askima, odebrała radiogram Naczelnego D o w ó d z twa n a k a z u j ą c y stawianie oporu tylko N i e m c o m . Askim niezwłocznie p o i n f o r m o w a ł o treści depeszy płk. S u n d l o oraz kpt. Willocha, d o w ó d c ę pancernika „ E i d s v o l d " , który dwie godziny wcześniej wyszedł z p o r t u i zarzucił kotwicę na redzie. Załogi obu pancerników postawiono w stan alarmu. T y m c z a s e m 9 niszczycieli k m d r . Bontego płynęło w szyku t o r o w y m przez V e s t f j o r d z szybkością 30 węzłów; „ E r i c h G i e se", m a j ą c y kłopoty z m a s z y n a m i , pozostał w tyle. Na wodach f i o r d u kołysanie znacznie osłabło. Ustępowały objawy choroby morskiej u strzelców górskich, poprawiły się nastroje wojska. Radiotelegrafiści przejęli rozkaz norweskiego Naczelnego D o wództwa o wygaszaniu świateł wzdłuż nabrzeży, jednak latarnia T r a n d y nadal oświetlała V e s t f j o r d ułatwiając sternikom utrzymywanie kursu. Przed godz. 3.00 na niszczycielach ,,Hans I.iidem a n n " i „ A n t o n S c h m i d t " zaczęto szykować się do w\ sadzenia desantu pod Ramnes i Hamnsesholm, u wejścia do Ofotljordu. Na niemieckich m a p a c h obie nazwy były o p a t r z o n e symbolami oznaczającymi baterie n a d b r z e ż n e .

O godz. 3.10 obserwatorzy na pokładzie czołowego niszczyciela zauważyli koło wysepki Bardy, przed wejściem do O f o t f j o r d u , światła pozycyjne 2 norweskich jednostek strażniczych. Były to trawlery: „Michael S a r s " , pod d o w ó d z t w e m k p t . Jackwitza, wyposażony w 2 działka 47 m m , i „ K e l t " , por. M a t h i sena, z działkiem tego samego kalibru. K m d r Bonte p r a g n ą ł uniknąć wymiany strzałów; kanonada niewątpliwie zaalarmowałaby pobliski Narwik. Pierwsze sygnały nadane flagami pozostały bez odpowiedzi. O b a j dowódcy norwescy, ryzykując natychmiastowe zatopienie trawlerów, o godz. 3.12 wysłali do k m d r . Askima m e l d u n e k o obecności obcych jednostek p r z e d O f o t f j o r d e m . Niszczyciel „ D i e t h e r von R o e d e r " zbliżył się do stateczków na odległość głosu. Jego dowódca, kpt. H o l t r o f , począł wydawać N o r w e g o m rozkazy. O b a trawlery posłusznie zawróciły z małą prędkością ku Narwikowi. I c h rola była skończona. Jakakolwiek próba o p o r u musiała zakończyć się masakrą załóg. W t y m czasie oddziały strzelców, wysadzone na ląd z „ H a n s a L u d e m a n n a " i „ A n t o n a S c h m i d t a " , bezskutecznie poszukiwały baterii nabrzeżnych. N i e p o m y ś l n e meldunki skonsternowały gen. Dietla i k m d r . Bontego. Flotylla niemiecka rozdzieliła się. „ D i e t h e r von R o e d e r " , „Erich K o e l l n e r " i „ H e r m a n n K t i n n e " ruszyły do H e r j a n g s f j o r d u , aby wysadzić desant p o d Elvegardsmoen i Bjerkvik. „Georg T h i e l e " , „ W o l f g a n g Z e n k e r " i „ B e r n d t von A r n i m " podążyły za „ W i l h e l m e m H e i d k a m p e m " do N a r w i k u . Zaczął sypać gęsty śnieg. Zmniejszono szybkość. Około godz. 4.30, gdy w idoczność poprawiła się nieco, oficerowie stojący na mostku „Wilhelma H e i d k a m p a " dostrzegli sylwetkę dużego, d w u k o m i nowego okrętu. Był to norweski pancernik „Eidsvold". Pancernik oddał strzał ostrzegawczy. „ W i l h e l m H e i d k a m p " zastopował, sygnalizując wysłanie motorówki z oficerem u p o ważnionym do pertraktacji. Na pokładzie „ E i d s v o l d a " por. Gerlach, oficer sztabu k m d r . Bontego, starał się przekonać kpt. Willocha o przyjaznych zamiarach N i e m c ó w i zażądał poddania okrętu. D o w ó d c a pancernika poprosił o 10 m i n u t czasu do namysłu. Uzyskawszy zgodę parlamentariusza porozumiał się

przez radio z k m d r . Askimem, który wydał rozkaz powstrzymania agresji siłą. Willoch kazał wycelować działa na niszczyciele, po czym wrócił na pokład i poinformował czekającego w m o t o r ó w c e Gerlacha o decyzji stawienia o p o r u . G d y łódź odbiła od b u r t y pancernika, G e r l a c h wystrzelił czerwoną rakietę — u m ó w i o n y sygnał, że rokowania nie dały efektu. „Wilh e l m H e i d k a m p " niezwłocznie odpalił salwę t o r p e d o w ą , trzykrotnie trafiając pancernik. W kilka sekund p o t e m eksplozja kom o r y a m u n i c y j n e j rozerwała stary okręt na strzępy. Z 270-osobowej załogi ocalało 8 ludzi. Niszczyciele weszły do p o r t u p r o w a d z o n e radiowymi i świetlnymi sygnałami z pokładu „Jana W e l l e m a " . Pancernik „ N o r g e " skierował swoje działa na „Berndta von A r n i m a " , który szykował się do wysadzenia desantu na narwickim molo. Pierwsza salwa chybiła, d r u g a uderzyła w nabrzeże obok niemieckiego okrętu. Niszczyciel odpowiedział ogniem artylerii i wystrzelił t o r p e d y . D w i e znalazły drogę do n i e r u c h o m e g o celu. „ N o r g e " zatonął pociągając na d n o 101 członków załogi. Reszta, łącznie z k m d r . Askimem, zdołała się uratować. Była godz. 5.00. Przed godz. 4.00 m j r Spjeldnaes, m j r O m d a h l , kapitanowie Bjórnson, G u n d e r s e n i L a n g l o zostali nieoczekiwanie wezwani do kwatery płk. S u n d l o . Pułkownik powiadomił oficerów o zbliżaniu się obcych okrętów i wydał rozkaz przygotowania o b r o n y . M j r Spjeldnaes wysłał trzy kompanie swego batalionu na pozycje o b r o n n e w mieście. Żołnierze byli m o c n o zmęczeni f o r s o w n y m , piętnastokilometrowym marszem przez śnieżne zaspy; m i m o to w oddziałach panował dobry nastrój. Kilka m i n u t po godz. 4.30 radiostacja z H a r s t a d przekazała płk. S u n d l o depeszę Naczelnego D o w ó d z t w a , potwierdzającą wcześniejszy rozkaz o d e b r a n y na pokładzie pancernika „ N o r ge", który stwierdzał, że: „Norweskie siły zbrojne w Narwiku nie otworzą ognia do brytyjskich ani francuskich okrętów woj e n n y c h " 10. W kwadrans później m j r Spjeldnaes, który podobnie jak inni oficerowie nie był i n f o r m o w a n y przez dowódcę l0

. Tamże, s. 76.

g a r n i z o n u o rozwoju sytuacji, usłyszał ze swej kwatery w b u d y n k u szkoły eksplozje t o r p e d i w y b u c h amunicji na „Eidsvoldzie", a następnie salwy artylerii pancernika „ N o r g e " . K p t . G u n d e r s e n , dowódca k o m p a n i i saperów, udał się do p o r t u , aby zbadać przyczyny strzelaniny. Na jednej z ulic miasta spotkał k o l u m n ę żołnierzy niemieckich, a wśród nich d o b r z e znanego mu konsula Wussowa i gen. Dietla. Ujrzawszy G u n d e r s e n a W u s s o w zawołał, że kapitan przybywa jako parlamentariusz płk. S u n d l o . N i m z d u m i o n y oficer zdążył zaprotestować, wciągnięto go niemal siłą do s a m o c h o d u gen. Dietla, po czym k o l u m n a ruszyła naprzód. W t y m czasie informacja o lądowaniu N i e m c ó w dotarła do m j r . Spjeldnaesa. M a j o r zatrzymał w odwodzie 1 kompanię 2 batalionu piechoty, która właśnie nadeszła przed b u d y n e k szkoły. Żołnierze zajęli stanowiska o b r o n n e wokół g m a c h u . J e dnocześnie Spjeldnaes wezwał z miasta 3 k o m p a n i ę i p l u t o n ciężkich karabinów maszynowych, chcąc mieć pr ręką większe siły. D o w ó d c a baterii dział szybkostrzelnych kalibru 40 m m , por. M u n t h e - K a a s , pobiegł na stanowiska swego pododdziału, zbierając po d r o d z e zaalarmowanych artylerzystów. W mieście p r o w a d z o n a przez dowódcę baterii mała g r u p k a żołnierzy n o r weskich została otoczona przez N i e m c ó w . Oficer strzelców górskich wygłosił m o w ę o przybyciu wojsk I I I Rzeszy w celu o b r o n y neutralności Norwegii. Por. M u n t h e - K a a s , korzystając z nieuwagi N i e m c ó w , uciekł, a następnie dotarł do baterii i rozkazał napotkanym t a m żołnierzom zniszczyć działa. Do m j r . Spjeldnaesa napływały meldunki o szybkim p r z e n i kaniu oddziałów inwazyjnych w g ł ą b miasta. Podjęcie walki uniemożliwiali żołnierzom norweskim gromadzący się na ulicach mieszkańcy N a r w i k u . Z d u m i e n i ludzie zatrzymywali strzelców gen. Dietla, wchodzili między nich, pytając dlaczego przybyli i co mają zamiar robić. N i e m c y uporczywie powtarzali wersję o ochronie norweskiej neutralności. M j r Spjeldnaes, nie znający rzeczywistej siły d e s a n t u , wysłał w kierunku p o r t u odwodową k o m p a n i ę kpt. S t r ó m s t a d a z rozkazem przeprowadzenia energicznego kontrataku i zepchnięcia

napastników do morza. T u ż za b u d y n k i e m szkoły kompania napotkała strzelców górskich. Obie k o l u m n y stanęły przyglądając się sobie, a porucznik niemiecki wszedł do kwatery mjr. Spjeldnaesa, gdzie zastał przybyłego t a m właśnie płk. Sundlo. N i e m i e c rozwodził się n a d obroną neutralności Norwegii przez W e h r m a c h t i okazał d o k u m e n t y m a j ą c e świadczyć o t y m , że lądowanie zostało uzgodnione z norweskim rządem. S u n d l o poprosił o k w a d r a n s na p o r o z u m i e n i e się z oficerami. Spjeldnaes zażądał 30 m i n u t . I c h rozmówca skwapliwie wyraził zgodę. Pułkownik nawiązał łączność telefoniczną z d o w ó d z t w e m w H a r s t a d i p o i n f o r m o w a ł je o t r u d n y m położeniu zaskoczonego garnizonu. N i e m c y wykorzystali zawieszenie b r o n i na ustawienie wokół szkoły 4 karabinów m a s z y n o w y c h . Po upływie kilku m i n u t przed b r a m ą prowadzącą na szkolny dziedziniec zatrzymał się samochód z gen. Dietlem i konsulem W u s s o w e m . G e n e r a ł p o prosił płk. S u n d l o o chwilę rozmowy, w trakcie której p o d k r e ślił przyjazne uczucia N i e m c ó w do n a r o d u norweskiego i wezwał d o w ó d c ę garnizonu do lojalnej współpracy z r z ą d e m I I I Rzeszy. G d y S u n d l o na wpół ironicznie zapytał, czy d o w o d e m przyjaźni jest zatopienie 2 starych pancerników, zirytowany Dietl oświadczył, że ma parę tysięcy żołnierzy na lądzie i zagroził z b o m b a r d o w a n i e m N a r w i k u w razie p r ó b y o p o r u . Wojsko norweskie p o w i n n o złożyć b r o ń , wrócić do koszar i tam czekać na dalsze rozkazy. Chwiejny S u n d l o , już wcześniej podejrzewany o skryte sympatie proniemieckie, zdecydował się na kapitulację. G d y przed bramą dziedzińca trwały pertraktacje, m j r Spjeldnaes wykorzystał szkolny aparat telefoniczny do nawiązania k o n t a k t u z dowódcą 6 dywizji piechoty, gen. Fleischer e m . Fleischer żądał początkowo przeprowadzenia kontrataku, lecz dowiedziawszy się o wylądowaniu silnych oddziałów niemieckich polecił majorowi wyprowadzić z N a r w i k u jak najwięcej wojska, u z n a j ą c miasto za stracone. W trakcie rozmowy do p o k o j u wszedł m j r O m d a h l z wiadomością o kapitulacji. G e n e rał powtórzył swój rozkaz d o d a j ą c , że płk S u n d l o powinien zostać aresztowany. Na takie rozwiązanie było jednak za późno.

O b a j oficerowie poderwali na nogi odpoczywającą k o m p a n i ę o d w o d o w ą . Żołnierze otrzymali polecenie przygotowania się do walki. Na czele kolumny stanął m j r Spjeldnaes, który znał język niemiecki. K o m p a n i a po obejściu b u d y n k u szkoły znalazła się przed stanowiskami strzelców górskich. D o w o d z ą c y nimi oficer oznajmił, że ma rozkaz zabraniający wypuszczania wojsk n o r weskich z miasta. — M a s z e r u j e m y do N a r w i k u — odparł spokojnie Spjeldnaes. Niemiec, p r a w d o p o d o b n i e słabo orientujący się w topografii t e r e n u , po k r ó t k i m wahaniu ustąpił i N o r w e gowie przeszli nie zaczepiani. N a p o t y k a j ą c po drodze patrole strzelców górskich, kompania ominęła stację obsadzoną już przez N i e m c ó w i skręciła wzdłuż torów na wschód. G d y żołnierze zbliżyli się do pierwszego t u nelu linii kolejowej, k o l u m n ę dogoniło 2 narciarzy. Przywieźli oni p o d p i s a n y przez płk. S u n d l o rozkaz p o w r o t u do miasta i złożenia broni. M j r O m d a h l oznajmił, że S u n d l o nie ma p r a wa rozkazywać norweskim oficerom i nakazał kontynuowanie m a r s z u . O b a j gońcy pozostali przy kompanii, która w sile 180 ludzi doszła do H u n d a l e n . T a m dołączyło jeszcze 2 marynarzy z pancernika „ N o r g e " . Reszta garnizonu narwickiego skapitulowała. G d y oddziały niemieckie zajmowały N a r w i k , desant wysadzony przez 3 niszczyciele w H e r j a n g s f j o r d z i e bez wystrzału opanował obóz ćwiczebny Elvegardsmoen. W tamtejszych m a gazynach wojskowych znaleziono cenną zdobycz: 8 tys. karabinów, 315 karabinów maszynowych, tysiące m u n d u r ó w i k o m pletów ciepłej odzieży. Atak niemiecki zakończył się p e ł n y m sukcesem. Strzelcy górscy opanowali nakazane cele nie p o n o s z ą c strat. Wojska inwazyjne, stosownie do rozkazu gen. Falkenhorsta, starały się unikać rozlewu krwi, ale t a m , gdzie napotykały o p ó r , mogący opóźnić zakończenie operacji, łamały go z całą bezwzględnością. W rozmowach z N o r w e g a m i N i e m c y szermowali a r g u m e n t e m o o b r o n i e norweskiej neutralności i r z e k o m y m p o r o zumieniu Berlina z Oslo. Oceniając zachowanie społeczeństwa i garnizonu N a r w i k u należy brać p o d uwagę kilka czynników, które niewątpliwie

wpłynęły na postawę N o r w e g ó w : brak doświadczenia wojennego kilku ostatnich pokoleń, głębokie, u g r u n t o w a n e propagandą przeświadczenie, że wojna do Norwegii nigdy nie dojdzie, deklarowaną od lat niemiecką przyjaźń, zaskoczenie i przewagę agresora. Niewątpliwie częścią winy obarczyć trzeba dowódcę g a r n i z o n u , który zwlekając z p o d j ę c i e m konkretnych decyzji ułatwił N i e m c o m wykorzystanie a t u t u zaskoczenia, a na koniec wydał rozkaz kapitulacji. Jednakże przyjęty w literaturze pogląd, iż zdrada płk. S u n d l o zadecydowała o błyskawicznym o p a n o w a n i u miasta, wydaje się z b y t n i m uproszczeniem. Analiza przebiegu wypadków wskazuje na słabe wyszkolenie wojska jako nie m n i e j istotną przyczynę szybkiej klęski garnizonu. W p r o s t t r u d n o uwierzyć, nawet biorąc pod uwagę z d e n e r w o wanie artylerzystów, że pancernik „ N o r g e " , o d d a j ą c z najbliższej odległości dwie salwy do wolno poruszającego się celu, nie uzyskał żadnego trafienia. T y m c z a s e m jeden celny pocisk działa kalibru 210 mm mógł poważnie uszkodzić niemiecki niszczyciel, a t y m s a m y m odwlec zagładę pancernika. Konsekwencją tego faktu byłoby p r a w d o p o d o b n i e pewne opóźnienie operacji lądowania, nie mówiąc już o stratach, jakie powodować musiało każde trafienie w zatłoczony strzelcami górskimi okręt. Zdziwienie b u d z i brak gotowości baterii dział szybkostrzelnych, m i m o że jej dowódcę t r u d n o zaliczyć do zwolenników Quislinga. K o l e j n y m przykładem błędnego pojmowania obowiązków jest postępowanie dowódcy kompanii saperów, kpt. G u n d e r s e na, który osobiście udał się do p o r t u na rozpoznanie, zamiast wysłać t a m patrol. Energia i zdecydowanie, widoczne w postępowaniu k m d r . Askima czy m j r . Spjeldnaesa, należały do rzadkości. Wojska norweskie, wyjąwszy załogi o b u pancerników, nie podjęty próby stawienia o p o r u . Z reguły oczekiwano na rozkazy lub p o d d a w a n o się biernie biegowi wypadków. K o m p a n i e piechoty wysłane do miasta nie próbowały walczyć ani też cofać się w góry. Szybkość wydarzeń oszałamiała N o r w e g ó w , odbierała im ochotę do stawiania o p o r u . Na t y m tle pięknym przykładem żołnierskiej postawy była decyzja gońców doręczających mjr. O m d a h l o w i rozkaz kapitulacji i zachowanie się rozbitków

z pancernika „ N o r g e " , którzy w parę godzin po zatopieniu o k r ę t u dołączyli do pierwszego napotkanego oddziału i p o p r o sili o b r o ń . R e a s u m u j ą c wydaje się, że garnizon N a r w i k u , nawet przy d w u z n a c z n e j postawie swego dowódcy, miał szansę zadania agresorowi strat, mógł opóźnić zajęcie miasta przez N i e m c ó w , a w k a ż d y m razie wycofać się większością sił w góry i połączyć z oddziałami gen. Fleischera. Na przeszkodzie stanęły: słabe wyszkolenie, brak doświadczenia bojowego oraz — częsta niestety — niechęć do podjęcia walki.

DESANTY W POŁUDNIOWEJ I ŚRODKOWEJ NORWEGII

Operacja wysadzenia wojsk w pozostałych portach n o r w e skich zakończyła się sukcesem, aczkolwiek w Oslo, K r i s t i a n sand i Bergen nie zdołano osiągnąć pełnego zaskoczenia, co wydłużyło czas akcji i umożliwiło o b r o ń c o m zadanie agresorowi p e w n y c h strat. Siły główne p o d d o w ó d z t w e m k o n t r a d m . K u m metza, kierujące się do stolicy Norwegii, zostały zauważone w Oslofjordzie przez patrolowiec „Pol I I I " , który nie bacząc na miażdżącą przewagę N i e m c ó w otworzył ogień i n i m poszedł na d n o , zatopiony salwami artylerii okrętowej, zdążył nadać meld u n e k . W najwęższej części f i o r d u zespół ostrzelała d w u d z i a ł o wa bateria 280 mm z f o r t u Oskarborg. Pociski uszkodziły idący na czele szyku ciężki krążownik „Bliicher". N a s t ę p n i e okręt otrzymał d w a trafienia t o r p e d a m i wystrzelonymi z w y r z u t n i umieszczonej na wyspie N o r d - K a h o l m i zatonął o godz. 7.30. Ponieważ „Bliicher" przewoził między innymi sztaby sił m o r skich, 163 dywizji piechoty i lotnictwa wsparcia, siły desantu uległy przejściowej dezorganizacji. Opóźniło to o kilka godzin wejście zespołu niemieckiego do Oslo, umożliwiając ewakuację r z ą d u , rodziny królewskiej i niektórych przedstawicielstw dyplomatycznych w głąb kraju. Inaczej potoczyły się wydarzenia w H o r t e n , głównej bazie norweskiej marynarki wojennej, położonej na z a c h o d n i m b r z e -

gu O s l o f j o r d u . H o r t e n zaatakowało 340 żołnierzy niemieckich osłanianych ogniem 2 t o r p e d o w c ó w , 2 kutrów trałowy i h i trałowca pomocniczego. M i m o przewagi liczebnej garnizonu i sukcesu stawiacza min „Olaf T r y g v a a s o n " , który zatopił trałowiec niemiecki, dowódca bazy skapitulował. W ręce hitlerowców wpadły 2 pancerniki o b r o n y wybrzeża, okręt p o d w o d n y „B-4", wiele mniejszych jednostek i arsenał. Jednocześnie z działaniami desantu morskiego N i e m c y zaatakowali podstołeczne lotniska. O świcie 9 kwietnia attache lotniczy I I I Rzeszy, kpt. E. Spiller, przy pomocy pracowników poselstwa i bojówek Nasjonal Samling, opanował lotnisko F o r n e b u . Gęsta mgła uniemożliwiła jednak natychmiastowy zrzut 1 i 2 kompanii 1 pułku spadochronowego. D o p i e r o koło południa oddziały spadochroniarzy i czołowe elementy przewiezionego samolotami zgrupowania 324 pułku piechoty wkroczyły do miasta. N i e obyło się przy t y m bez strat: kilka t r a n s p o r t o w y c h Junkersów uległo rozbiciu podczas lądowania na Fornebu. Lotnisko wojskowe Kjeller zostało z b o m b a r d o w a n e z powietrza, a następnie zajęte przez desant lotniczy. 15 zakupionych n i e d a w n o w Stanach Z j e d n o c z o n y c h myśliwców „Curtiss Mohawk", jedynych nowoczesnych maszyn lotnictwa norweskiego, wpadło w ręce N i e m c ó w . Silny o p ó r stawił garnizon Kristiansand, największego portu p o ł u d n i o w e g o wybrzeża Norwegii. Był to zarazem ważny węzeł dróg lądowych, łączący Oslo z centralną częścią kraju i portem Stavanger. O k r ę t y IV g r u p y , usiłujące wysadzić desant pod osłoną p o r a n n e j mgły, zostały przyjęte gwałtownym ogniem artylerii n a d b r z e ż e j — 4 h a u b i c 254 m m , 2 dział 228 mm i 6 dział 152 m m . U s z k o d z e ń doznał lekki krążownik „ K a r l s r u h e " . D o p i e r o ataki b o m b o w c ó w zmusiły baterie norweskie do milczenia. Około godz. 11 żołnierze 196 dywizji piechoty zajęli port. D r o b n e starcia w mieście przeciągnęły się do wieczora. Jednym łudniowej kolejowa, Stavanger

z najważniejszych p u n k t ó w do o p t o w a n i a w poNorwegii był Stavanger. Tu rozpoczynała się linia która prowadziła wzdłuż wybrzeża do Oslo. Rangę podnosiło do znaczenia strategicznego leżące w po-

bliżu miasta lotnisko Sola, oddalone zaledwie 450 km od brzegów Anglii. N i e m c y nie napotkali t u t a j zorganizowanej o b r o n y . 3 kompania 1 p u ł k u s p a d o c h r o n o w e g o zajęła lotnisko, u m o ż l i wiając lądowanie Junkersów Ju-52 z oddziałami 193 pułku piechoty. W porcie samoloty niemieckie zatopiły p r ó b u j ą c y stawiać opór torpedowiec „Aegir". Bez wystrzału zajęto Egersund i Arendal. G o r z e j powiodło się o k r ę t o m I I I g r u p y w Bergen. M i m o mgły N o r w e g o w i e dostrzegli obce jednostki. G a r n i z o n został postawiony w stan alarmu. N i e m c y uciekli się do p o d s t ę p u p o d a j ą c lekki krążownik „ K ó n i g s b e r g " za brytyjski krążownik „ C a i r o " . Obsługa baterii n a d b r z e ż n e j prawidłowo rozpoznała okręty i otworzyła ogień kilkakrotnie trafiając krążownik niemiecki. Ciężkie uszkodzenia odniósł okręt artyleryjski „ B r e m se". D e c y d u j ą c e znaczenie dla przebiegu walk miała interwencja L u f t w a f f e . P o d g r a d e m b o m b umilkły norweskie działa; w godzinach p r z e d p o ł u d n i o w y c h 9 kwietnia desant zajął miasto. Straty nagrodziła N i e m c o m obfita zdobycz — blisko 60 statków handlowych z c e n n y m ładunkiem. G r u p i e II udało się o p a n o w a ć T r o n d h e i m niemal bez strat dzięki zastosowaniu tego samego p o d s t ę p u , który zawiódł p o d Bergen. Prowadzący zespół „ A d m i r a ł H i p p e r " nadał do załóg fortów sygnały w języku angielskim. N i m zdezorientowani N o r w e g o w i e zdążyli zareagować, okręty przeszły najniebezpieczniejszy odcinek fiordu. Baterię nadbrzeżną w Hysnes, która z opóźnieniem otworzyła ogień, zniszczył jedną salwą „ H i p p e r " strzelający z małej odległości. Oddziały desantowe, po zwalczeniu słabego o p o r u , zajęły miasto w godzinach rannych. Ogłoszony wieczorem 9 kwietnia k o m u n i k a t O K W donosił: „Pod koniec dzisiejszego dnia wszystkie ważne p u n k t y strategiczne N o r w e g i i znalazły się w rękach niemieckich. Z n a c z n y m i siłami obsadzono między i n n y m i N a r w i k , T r o n d h e i m , Bergen, Stavanger, K r i s t i a n s a n d i O s l o " N i e m c y osiągnęli p o w o d z e nie stosunkowo t a n i m kosztem. Pierwszy dzień walk z siłami inwazyjnymi ujawnił brak zdecydowania, d u c h a bojowego 11 F.O. s. 268.

Bush,

Vom Heldenkampf Deutscher Zestrorer, Giitersloh

1940,

i odporności nerwowej w wielu norweskich oddziałach Większość żołnierzy była zaszokowana samym faktem, że wojna europejska dotarła do ich ojczyzny. Postępowanie niektórych dowódców, np. w Horten i Stavanger, nosiło znamiona zdrady. Jednocześnie z wysadzeniem desantu w Norwegii podległy operacyjnie Falkenhorstowi X X X I korpus armijny gen. Leonharda Kaupischa opanował Danię, tracąc zaledwie 20 rannych i zabitych żołnierzy.

BITWY MORSKIE POD NARWIKIEM

ATAK FLOTYLLI KMDR. W A R B U R T O N A - L E E

Przed p o ł u d n i e m 9 kwietnia, krótko po kapitulacji ostatnich oddziałów narwickiego g a r n i z o n u , gen. Dietl wysłał do gen. Falkenhorsta lakoniczną depeszę: „Operacja N a r w i k wykonana planowo" Mieszkańcy N a r w i k u zbierali pierwsze doświadczenia o k u p a cyjne. Strzelcy górscy zaczęli wykupywać żywność, zwłaszcza t r u d n o d o s t ę p n e w Rzeszy towary kolonialne, czekoladę i masło. Płacili markami, co wywoływało konflikty ze sprzedawcami, którzy żądali norweskich koron. Za niestosowne uwagi pod a d r e s e m Hitlera p a r u N o r w e g ó w zostało aresztowanych. L u d n o ś c i cywilnej zabroniono korzystania z kolei. Zakaz nie miał wprawdzie większego znaczenia, ponieważ tory były zablokowane wykolejonymi w a g o n a m i z r u d ą , b u d z i ł jednak oburzenie przeciwko nigdy nie spotykanym t u t a j ograniczeniom. N i e p r z y j a z n e uczucia wobec o k u p a n t a spotęgował widok ciał m a r y n a r z y z pancerników „ N o r g e " i „ E i d s v o l d " wyrzuconych przez fale na narwicki brzeg; zwożono je do kostnicy miejskiego szpitala. J a k b y na ironię gen. Dietl, podczas spotkania z p r z e d stawicielami władz miasta w G r a n d Hotelu, wyraził zadowolenie, że „... dzięki rozsądkowi norweskiego pułkownika lądowa1

P r o e k t o r , o p . cit., s. 289.

nie d e s a n t u nie pociągnęło za sobą o f i a r " 2 . Po p o ł u d n i u niemiecka radiostacja odebrała telegram gratulacyjny podpisany przez Hitlera. Tres'ć telegramu gen. Dietl niezwłocznie przekazał oficerom. O ile sytuacja oddziałów desantowych nie budziła na razie niepokoju niemieckiego dowództwa, położenie niszczycieli k m d r . Bontego komplikowało się z każdą godziną. Płynące przez kilka dni w sztormowej pogodzie okręty zużyły większą część paliwa. Zapas ropy spodziewano się uzupełnić w N a r w i ku, ale oczekiwane zbiornikowce nie nadchodziły. Norweski torpedowiec „ S t e g g " już 8 kwietnia spotkał niemiecki zbiornikowiec „Skagerrak". K a p i t a n statku, dowiedziawszy się od N o r w e g ó w , że Anglicy postawili miny przed V e s t f j o r d e m , skierował jednostkę do Bergen, gdzie tankowiec przeszukano i zatrzymano. Silnie uzbrojony „ K a t t e g a t " , z 11 tys. ton paliwa w zbiornikach, nocą z 9 na 10 kwietnia został zatrzymany na południe od Bodo przez norweską łódź patrolową „ N o r d k a p " k p t . Seipa. N i e m c y próbowali bezskutecznie przekonać dowódcę patrolowca, że rozkaz Quislinga nakazuje mu udzielać pomocy flocie I I I Rzeszy. Seip dał załodze 10 m i n u t na zejście do łodzi ratunkowych. Po upływie tego czasu „ N o r d k a p " oddał strzał ostrzegawczy. Ponieważ N i e m c y nie reagowali, n a s t ę p n e strzały skierow a n o w b u r t ę statku. Załoga, której k o m p l e t n e ciemności nie pozwoliły dostrzec symbolicznego uzbrojenia patrolowca, otworzyła zawory d e n n e . „ K a t t e g a t " zatonął 1,5 mili od brzegu. 35 N i e m c ó w wzięto do niewoli i przewieziono do M o s j o e n . N i e miał szczęścia również „Alster" przewożący zaopatrzenie dla wojsk gen. Dietla. 9 kwietnia statek został skierowany do B o d o przez norweski patrolowiec „Syrian". „Alster" usłuchał rozkazu, lecz gdy N o r w e g o w i e utracili go z oczu, wrócił na d a w n y kurs. M a n e w r y N i e m c ó w dostrzegł kpt. Kaeveland, d o w ó d c a słabo u z b r o j o n e g o patrolowca „Svalbard I I " , i zaalarmował z n a j d u j ą c e się w pobliżu okręty angielskie. „Alstera" zatrzymał niszczyciel „ I c a r u s " . U d a r e m n i w s z y p r ó b ę zatopie2

N o s k ó w , o/>. cit., s. 74.

nia t r a n s p o r t o w c a przez załogę Anglicy opanowali statek i doprowadzili go do T r o m s o . W N a r w i k u d a r e m n i e czekano przybycia zbiornikowców. K m d r Bonte zdawał sobie sprawę, że L o n d y n musi już wiedzieć o ataku na Norwegię i szanse ominięcia blokady angielskiej przez powolne statki z u p ł y w e m czasu maleją. W p r a w d z i e stojący w porcie „Jan W e i l e m " dysponował 3 tys. ton ropy, lecz mógł jednorazowo obsłużyć tylko 2 okręty. Operacja uzupełniania paliwa trwała około 8 godzin, toteż flotylla byłaby gotowa do opuszczenia N a r w i k u najwcześniej nocą z 10 na 11 kwietnia. Admiralicja brytyjska od wczesnych godzin r a n n y c h 9 kwietnia otrzymywała niepokojące m e l d u n k i . O godz. 3.37 wiceadm. W h i t w o r t h na krążowniku liniowym „ R e n o w n " został powiad o m i o n y przez towarzyszące niszczyciele o wykryciu 2 obcych okrętów. Były to „ S c h a r n h o r s t " i „ G n e i s e n a u " osłaniające o p e rację „ W e s e r u b u n g " . Pancerniki znajdowały się na p o ł u d n i o wy zachód od Lofotów i płynęły k u r s e m p ó ł n o c n y m . W i c e a d m . W h i t w o r t h nie zważając na przewagę nieprzyjaciela (18 dział kalibru 280 mm przeciwko 6 działom 381 m m ) p o d j ą ł walkę. O godz. 4.05 artyleria krążownika otworzyła ogień. M i m o śnieżnej zadymki i wysokiej fali po 12 m i n u t a c h „ R e n o w n " uzyskał pierwsze trafienie, które uszkodziło instalację do kierowania ogniem na „ G n e i s e n a u " , O godz. 4.34 pociski Anglików trafiły w dziobową i rufową wieżę niemieckiego pancernika. „ R e n o w n " został również parokrotnie trafiony, lecz nie odniósł większych uszkodzeń. Zespól niemiecki szukał r a t u n k u w ucieczce i o godz. 6.30 znikł z pola widzenia Anglików. T e g o dnia przed południem angielski operator przechwycił m e l d u n e k dowództwa sił inwazyjnych o o k u p o w a n i u T r o n d h e i m , Bergen, N a r w i k u i innych portów norweskich. T r e ś ć doniesienia przekazano do L o n d y n u , gdzie wywołała zrozumiałą konsternację i niedowierzanie. Przemawiający na p o r a n n y m p o siedzeniu Izby G m i n p r e m i e r C h a m b e r l a i n twierdził, że może c h o d z i ć co n a j w y ż e j o Larvik pod H o r t e n . W 30 m i n u t po wystąpieniu premiera nadeszło potwierdzenie informacji. N i e było już wątpliwości: N i e m c y dokonali desantu i opanowali główne porty Norwegii.

0 godz. 11.38 k m d r B e r n a r d A. W. W a r b u r t o n - L e e , d o w ó d ca 2 flotylli niszczycieli, który patrolował ze swymi okrętami wejście do V e s t f j o r d u , otrzymał polecenie rozpoznania sił niemieckich w N a r w i k u . K o m a n d o r skierował flotyllę ku stacji pilotowej T r a n ó y . Z a flagowym H M S „ H a r d y " podążały: „ H a vock", „ H o s t i l e " , „ H o t s p u r " i „ H u n t e r " . Od norweskich pilotów Anglicy dowiedzieli się, że nocą do f i o r d u weszło 6 niszczycieli i okręt p o d w o d n y . K m d r W a r b u r t o n - L e e przekazał m e l d u n e k Admiralicji, w k t ó r y m przedstawił propozycję wykonania ataku i zniszczenia sił niemieckich. O d p o w i e d ź nadeszła dopiero nocą z 9 na 10 kwietnia. T e l e g r a m Pierwszego L o r d a Admiralicji pozostawiał k o m a n d o r o w i swobodę decyzji. W a r b u r t o n - L e e , przekonany, że nieprzyjaciel ma pod N a r w i k i e m tylko 6 okrętów nawodnych, nie wahał się. W p r a w d z i e piloci norwescy, do których nie dotarło jeszcze znaczenie słowa „wojn a " , odmówili prowadzenia niszczycieli, ale k o m a n d o r polegał na doświadczeniu swoich oficerów. Flotylla angielska ruszyła w g ł ą b f i o r d u w szyku t o r o w y m z szybkością 20 węzłów. Gęsta zadymka śnieżna utrudniała sterowanie. Każda chwila nieuwagi mogła zakończyć się wejściem na ukryty w m r o k u brzeg i katastrofą. Fatalne warunki atmosferyczne stwarzały jednak szansę zaskoczenia przeciwnika. O godz. 4.15 okręty k m d r . W a r b u r t o n a - L e e znalazły się przed Narwikiem. Anglicy mieli sporo szczęścia. Dzięki ograniczonej widoczności uniknęli rozpoznania przez obserwujący wejście do fiordu niemiecki okręt p o d w o d n y „ U - 6 4 " . Także patrolujący O f o t f j o r d „ D i e t e r von R o e d e r " na 10 m i n u t przed pojawieniem się Brytyjczyków zawrócił do portu. Stosunek sił przemawiał na korzyść N i e m c ó w . Niszczyciele k m d r . Bontego były większe i lepiej uzbrojone od angielskich. Flotylla niemiecka dysponowała łącznie 50 działami kalibru 127 mm i 80 wyrzutniami t o r p e d 533 m m , wobec 21 dział 120 mm i 40 wyrzutni t o r p e d 533 mm na okrętach k m d r . W a r b u r t o n a - L e e 5 . Za Anglikami przemawiał atut zaskoczenia, świetne wyszkolenie załóg oraz fakt, że k m d r Bonte, obawiając 1 Obliczenia na podstawie- J. L i p i ń s k i , Druga wojna świtiiaira na morzu, Gdynia 1967, s. 609—610, 633.

się kontrakcji aliantów, podzielił swój zespół na trzy grupy. 5 niszczycieli z flagowym „ W i l h e l m e m H e i d k a m p e m " stało w N a r w i k u . „ E r i c h Giese", „Erich Koellner" i „Wolfgang Z e n k e r " przebywały w H e r j a n g s f j o r d z i e , a „ G e o r g T h i e l e " i „Berndt von A r n i m " od wieczora 9 kwietnia stały na kotwicach pod Ballangen. Przy d o b r e j widoczności z a r ó w n o okręty z Ballangen, odległego od N a r w i k u o 12 mil, jak i z Bjerkvik w H e r j a n g s f j o r d z i e , 8 mil od N a r w i k u , musiałyby dostrzec każdą jednostkę na wodach O f o t f j o r d u . Jednakże śnieg i półmrok wczesnego poranka sprzyjały Anglikom. N i e zauważona przez obserwatorów niemieckich flotylla k m d r . W a r b u r t o n a - L e e rozpoczęła atak. „Hostile" i „ H o t s p u r " pozostały w tyle, aby pilnować wyjścia z R o m b a k s f j o r d u . „ H a r d y " , „ H u n t e r " i „ H a v o c k " zbliżyły się do stojących na redzie okrętów. O godz. 4.30 3 niszczyciele wystrzeliły piętnaście t o r p e d i otworzyły ogień ze wszystkich dział. Zaskoczenie było kompletne. D o w ó d c a „ W i l h e l m a H e i d k a m p a " , kpt. H a n s E r d m e n g e r , usłyszawszy huk eksplozji był przekonany, że p o r t atakują angielskie b o m b o w c e . Na okrętach ogłoszono początkowo alarm lotniczy. Pierwsza t o r p e d a trafiła „ W i l h e l m a H e i d k a m p a " w prawą b u r t ę . Jednocześnie salwa artylerii zdemolowała przednią wieżę działową niszczyciela. Od w y b u c h u następnych pocisków zginął k m d r Bonte. Ciężko uszkodzona jednostka przechyliła się niebezpiecznie i kpt. E r d m e n g e r musiał wydać załodze rozkaz opuszczenia pokładu. M a r y n a r z e zaczęli przechodzić na stojący obok szwedzki statek handlowy „Oxelósund". D w i e t o r p e d y rozpruły b u r t ę „ A n t o n a S c h m i t t a " , który nieb a w e m zatonął. P o d s k o n c e n t r o w a n y m ogniem okrętów k m d r . W a r b u r t o n a - L e e wszystkie pozostałe niszczyciele doznały uszkodzeń. N i e m c y próbowali zorganizować o b r o n ę . Ogarnięty płomieniami „ D i e t e r von R o e d e r " wystrzelił t o r p e d ę do „ H a r dy'ego". Okręt angielski u n i k n ą ł jej zwrotem i odpowiedział celną salwą. „ H a n s L u d e m a n n " , uzupełniający właśnie paliwo z „Jana W e l l e m a " , błyskawicznie odbił od zaopatrzeniowca i otworzył ogień, ale zdenerwowani artylerzyści chybiali m i m o małego d y s t a n s u . W krótkich odstępach czasu kilka pocisków

trafiło okręt niemiecki wzniecając rozległe pożary. „ H e r m a n n K i i n n e " w ostatniej chwili u r u c h o m i ł maszyny i ominął t o r p e d ę wystrzeloną z „Havocka". Odniósł jednak wiele uszkodzeń od w y b u c h ó w trafiających w kadłub pocisków angielskiego niszczyciela. Na redę weszły teraz „ H o t s p u r " i „Hostile". „ H o t s p u r " zatopił t o r p e d a m i 2 niemicckie frachtowce. 4 inne poszły na d n o zniszczone ogniem artylerii. Z nabrzeży poczęły odzywać się karabiny maszynowe strzelców górskich, wystarczyło jednak parę salw niszczycieli, by umilkły. Kilka m i n u t p r z e d godz. 6.00 k m d r W a r b u r t o n - L e e dał sygnał do o d w r o t u . W chwilę później zauważono 3 jednostki wychodzące z H e r j a n g s f j o r d u . Były to „Wolfgang Z e n k e r " , „Erich G i e s e " i „Erich Koellner". Załogi niemieckich okrętów słyszały odgłosy kanonady, lecz n i m u r u c h o m i o n o maszyny i podniesiono kotwice upłynęło pół godziny. Przeciwników dzieliła odległość 4 mil. Na pomoście , , H a r d y ' e g o " zapanowała konsternacja; N o r w e g o w i e mówili tylko o 6 jednostkach n a w o d n y c h . Co więcej Anglicy błędnie rozpoznali któryś ze zbliżających się niszczycieli jako lekki krążownik. Zespół k m d r . W a r b u r t o n a - L e e zwiększył prędkość do 30 węzłów i ruszył w kierunku Vestf j o r d u . W y m i a n a ognia nie przysporzyła strat żadnej ze .stron. W k r ó t c e kurs angielskiej flotylli przecięły „ G e o r g T h i e l e " i „ B e r n d t von A r n i m " płynące od strony Ballangen. Tuż p r z e d godz. 6.00 salwa „ G e o r g a T h i e l e g o " trafiła niszczyciel „Hardy"', wybijając całą niemal obsadę p o m o s t u b o jowego. Śmiertelnie ranny k m d r W a r b u r t o n - L e e przekazał d o w ó d z t w o okrętu por. G. H. Stanningowi. N a s t ę p n e celne pociski rozbiły dziobowe działa, uszkodziły ster i główny przewód parowy. „ H a r d y " bezwładnie skręcił w lewo i u t k n ą ł między skałami. Na rozkaz por, Stanninga załoga zaczęła opuszczać wrak. K m d r . W a r b u r t o n a - L e e ułożono na tratwie, ale nim dobiła ona do brzegu, dowódca angielski zmarł. Załoga „Georga T h i e l e g o " nie odmówiła sobie posłania salwy za wspinającymi się po stromych skałach rozbitkami. Odłamki raniły por. Stanninga i kilkunastu marynarzy. Z niszczyciela uratowało się łącznie 140 ludzi, którzy znaleźli schronienie w pobliskiej wiosce.

K o m e n d ę nad f l o t y l l ą przejął k m d r H . F . H . L a y m a n , d o wódca niszczyciela „ H o t s p u r " . D r o g o zapłacił za swój sukces „ G e o r g T h i e l e " . Zespół angielski zasypał go pociskami, które zniszczyły przednią wieżę działową; zginęła cała jej obsługa z w y j ą t k i e m 2 ludzi. W tej fazie walki bardzo ciężkie uszkodzenia odniósł „ H u n t e r " . Opuszczony przez załogę zatonął 0 godz. 6.30 niedaleko brzegu. „ H o t s p u r " otrzymał pięć trafień. Maszyny stanęły i okręt zaczął dryfować na tonącego „ H u n t e r a " . Na szczęście niemal w ostatnim momencie mechanikom udało się u r u c h o m i ć prawą t u r b i n ę . „ H o t s p u r " , osłaniany przez 2 pozostałe niszczyciele, zdołał wycofać się w kierunku morza. W r a c a j ą c e okręty brytyjskie napotkały u wejścia z O f o t f j o r d u niemiecki transportowiec „Rauelfens". T o r p e d a wystrzelona przez , , H o s t i l e V spowodowała w y b u c h przewożonej amunicji 1 n a t y c h m i a s t o w e zatonięcie statku. Na d n o poszło także kilka dział przeznaczonych dla strzelców gen. Dietla. N i e m c y nie kontynuowali pościgu. Większość niszczycieli odniosła uszkodzenia; tylko „Wolfgang Z e n k e r " i „Erich Giese" były w pełni sprawne. W zbiornikach pozostało niewiele paliwa. Co gorsza okręty zużyły p o n a d połowę zapasów amunicji. W tej sytuacji nowy dowódca flotylli, k m d r Erich Bey, podjął decyzję odprowadzenia ocalałych jednostek do portów niemieckich. Wieczorem 10 kwietnia „Wolfgang Z e n k e r " i „Erich G i e se", po uzupełnieniu paliwa z ocalałego „Jana W e l l e m a " , p o d niosły kotwice i nie czekając na lekko uszkodzonego „Ericha K o e l l n e r a " ruszyły ku p e ł n e m u morzu. D o p ł y n ą w s z y do T r a nóy, N i e m c y zauważyli krążownik „ P e n e l o p e " i 2 niszczyciele strzegące wyjścia z V e s t f j o r d u . K m d r Bey zdecydował się na o d w r ó t , chociaż noc stwarzała szansę przemknięcia wzdłuż c i e m n e j linii b r z e g u . Zawrócenie do N a r w i k u skazywało oba niszczyciele na zagładę. T y m c z a s e m w porcie, o s n u t y m d y m a m i z płonących wraków, N i e m c y ratowali resztki zapasów. R o z ł a d o w a n o „Jana W e l l e m a " i ocalałe transportowce. Okazało się, że na d n o poszła niemal cała ciężka b r o ń i prowiant przeznaczony dla strzelców górskich. G e n . Dietl nakazał rekwirowanie żywności

u N o r w e g ó w . G r u p y żołnierzy zabierały towary ze sklepów i magazynów miejskich. Z Elvegardsmoen p o b r a n o i rozdzielono między kompanie ciężkie karabiny maszynowe. M a r y n a r z e p o d n a d z o r e m kpt. E r d m e n g e r a zdjęli z wraka „ W i l h e l m a H e i d k a m p a " działka przeciwlotnicze, które ustawiono na n a brzeżu. K o l e j n e nieszczęście spotkało N i e m c ó w 11 kwietnia. „ W o l f g a n g Z e n k e r " i „Erich K o e l l n e r " zderzyły się w trakcie p o d chodzenia do „ J a n a W e l l e m a " w celu p o b r a n i a resztek paliwa. M o c n o uszkodzony „Erich K o e l l n e r " z t r u d e m dowlókł się do przystani w pobliżu wioski D j u p v i k , na zachód od Ballangenf j o r d u . Był praktycznie pozbawiony możliwości r u c h u . S z y b kość drugiego niszczyciela została w następstwie zderzenia zred u k o w a n a do 20 węzłów. W ciągu d w ó c h dni zaledwie pogłębiła się niechęć ludności cywilnej do okupanta. Brak p o m o c y lekarskiej dla ciężko r a n n y c h marynarzy z „ H u n t e r a " , niemiecka b u t a , aresztowania, konfiskaty, rekwizycje, wypadki wdzierania się żołnierzy do mieszkań p r y w a t n y c h — wszystko to było szokiem dla mieszkańców N a r w i k u . N i e c h ę ć d o N i e m c ó w potęgowała n a d a w a n a kilkakrotnie przez radio Oslo proklamacja „ p r e m i e r a " Q u i s l i n ga, pełna gróźb pod a d r e s e m ludzi stawiających opór n o w e j władzy. M i m o groźby represji l u d n o ś ć udzielała p o m o c y r a n n y m m a r y n a r z o m z niszczyciela „ H a r d y " . P r z e t r a n s p o r t o w a n o ich do szpitala w Ballangen, a po opatrzeniu ulokowano w d o m a c h p r y w a t n y c h , by nie dostali się w ręce N i e m c ó w . 12 kwietnia do miasta dotarła informacja o ucieczce króla i p o d j ę t e j przez rząd decyzji k o n t y n u o w a n i a walki z n a j e ź d ź c ą . Dziesiątki m ł o d y c h ludzi uciekało łodziami z N a r w i k u na t e r e n pozostający w rękach oddziałów gen. Fleischera.

BITWA W OFOTFJORDZIE

W Anglii zwycięstwo floty p r z y j ę t o entuzjastycznie, n a z y w a jąc je z d u m i e w a j ą c y m , sensacyjnym. Wiele pisała o n i m prasa. K m d r W a r b u r t o n - L e e otrzymał pośmiertnie najwyższe b r y t y j skie odznaczenie bojowe — Yictoria Cross.

N i e m i e c k i k o m u n i k a t o walce niszczycieli p o d N a r w i k i e m był ze zrozumiałych względów d u ż o bardziej lakoniczny. L i c z b ę zniszczonych o k r ę t ó w angielskich powiększono w n i m nie m ó wiąc ani słowa o własnych stratach: „...brytyjska flota w o j e n n a p r ó b o w a ł a w e d r z e ć się d o p o r t u N a r w i k . P o d c z a s s k u t e c z n e j o b r o n y z a t o p i o n o trzy nieprzyjacielskie niszczyciele, jeden n i szczyciel został poważnie u s z k o d z o n y " 4 . M i m o zaskoczenia inwazją politycy i wojskowi s p r z y m i e rzonych byli d o b r e j myśli. P o r ó w n y w a n o atak H i t l e r a n a N o r wegię z u d e r z e n i e m N a p o l e o n a na Hiszpanię, u p a t r u j ą c w n i m początku końca I I I Rzeszy. N i e m i e c k i e m u oświadczeniu, że d e sant jest reakcją na m i n o w a n i e norweskich w ó d terytorialnych przez aliantów, p r e m i e r C h a m b e r l a i n odpowiedział 9 kwietnia słowami: „ R z ą d Jego K r ó l e w s k i e j M o ś c i zapewnił r z ą d N o r w e gii, że w w y p a d k u inwazji na jej t e r y t o r i u m udzieli niezwłocznie N o r w e g i i wszelkiej p o m o c y . N i e m a m wątpliwości, że ten o k r u t n y akt agresji obróci się przeciwko N i e m c o m i p r z y c z y n i się do ich ostatecznej klęski" \ O p t y m i z m p o d b u d o w a ł y sukcesy lotnictwa i o k r ę t ó w p o d w o d n y c h . 10 kwietnia b o m b o w c e z bazy H a t s t o n na O r k a d a c h zatopiły w B e r g e n uszkodzonego „ K ó n i g s b e r g a " . Nocą z 9 na 10 kwietnia o k r ę t p o d w o d n y „ T r u a n t " posłał na d n o p ł y n ą c y z K r i s t i a n s a n d do N i e m i e c k r ą ż o w n i k „ K a r l s r u h e " . N a s t ę p n e j nocy „ S p e a r f i s h " ciężko uszkodził wracającego z Oslo „ L i i t z o w a " . T o r p e d a zniszczyła ster i ś r u b ę , do k a d ł u b a dostało się 1400 t o n w o d y . N a p r a w a p a n c e r n i k a w Kilonii trwała do końca roku. Ł u p e m okrętów p o d w o d n y c h padło także kilka t r a n s p o r towców ze sprzętem i zaopatrzeniem. Ocalałe niszczyciele k m d r . W a r b u r t o n a - L e e dostarczyły wiad o m o ś c i o siłach nieprzyjaciela p o d N a r w i k i e m . Admiralicja wzdragała się p r z e d wysłaniem ciężkich jednostek floty do w ą skiego f i o r d u , gdzie byłyby n a r a ż o n e na ataki t o r p e d o w e . Sięgnięto z a t e m po lotnictwo. R a n o 11 kwietnia z lotniskowca „ F u r i o u s " , k t ó r y wzmocnił siły H o m e Fleet działające u w y b r z e ż y Norwegii, wystartowało 18 przestarzałych m a s z y n typu „ S w o r d 1 5

W. P i c h t, Der Feldzug in Norwegen, Berlin 1940, s. 18. Hutchinson's Pictoral History oj the War, t. 5, b. r. i m. w., s. 296.

fish". Opodal T r o n d h e i m samoloty obrzuciły b o m b a m i 2 niszczyciele niemieckie nie osiągając trafień. Była to pierwsza akcja bojowa załóg. W odwet eskadry L u f t w a f f e z lotnisk norweskich, na które przebazowano już część sił X korpusu lotniczego, zaatakowały okręty H o m e Fleet i uszkodziły niszczyciel brytyjski. 12 kwietnia „ F u r i o u s " podszedł na odległość 150 mil do N a r w i k u . Bez uprzedniego rozpoznania celu, t u ż po godz. 16.00, z pokładu lotniskowca wystartowało 8 „Swordfishów". Samoloty z b o m b a r d o w a ł y narwicki port, zatapiając 3 małe jednostki norweskie wzięte przez N i e m c ó w do służby p o m o c n i czej. Nieznaczne straty ponieśli strzelcy górscy. Niszczyciele wyszły z nalotu bez szwanku. O b r o n a przeciwlotnicza strąciła 2 maszyny. Po 40 m i n u t a c h wystartowała d r u g a eskadra. W śnieżnej zadymce piloci nie odnaleźli celu i wrócili z t r u d e m na lotniskowiec. W o b e c fiaska ataku lotniczego Admiralicja podjęła decyzję wprowadzenia d o O f o t f j o r d u zespołu f l o t y . D o zniszczenia f l o tylli niemieckiej w N a r w i k u wyznaczono pancernik „ W a r s p i t e " i 9 niszczycieli: H M S „ B e d o u i n " , „Cossack", „ E s k i m o " , „ P u n jabi", „ H e r o " , „ I c a r u s " , „ F o r e s t e r " , „ F o x h o u n d " i „ K i m b e r ley". D o w ó d z t w o nad zespołem objął wiceadm. W h i t w o r t h . T y m razem zdecydowana przewaga była po stronie Anglików: 8 dział kalibru 381 m m , 8 dział 152 mm i 54 działa 120 m m , przeciwko 40 działom 127 m m . W a r t o ś ć bojową flotylli niemieckiej obniżały p o n a d t o szczupłe zapasy amunicji oraz uszkodzenia kilku niszczycieli, pozbawiające te okręty głównego a t u t u — szybkości. R a n k i e m 12 kwietnia zespół angielski wszedł do V e s t f j o r d u . Niszczyciele płynęły w dwóch równoległych k o l u m n a c h , ubezpieczając sunący z tyłu p a n c e r n i k . O godz. 11.00 minięto latarnię T r a n ó y . N a d f i o r d e m krążył samolot z lotniskowca „ F u rious". N i e znalazł jednak celu dla swoich b o m b i o godz. 12.00 odleciał. Znacznie skuteczniej działał „Swordfish" katapultowany przez pancernik „ W a r s p i t e " . W rejonie N a r w i k u powolną maszynę przyjęła silnym o g n i e m o b r o n a przeciwlotnicza. Kilka pocisków przebiło k a d ł u b „Swordfisha". W H e r j a n g s f j o r d z i e

pilot dostrzegł zaczajony okręt p o d w o d n y . Seria b o m b posłała „ U - 6 4 " na d n o . Był to pierwszy tego rodzaju sukces lotnictwa -A 11 wojnie światowej. W d r o d z e p o w r o t n e j załoga „Swordfisha" zauważyła „Ericha Koellnera" stojącego w małej zatoczce pod D j u p v i k . U n i e r u chomiony niszczyciel dysponował o ś m i o m a w y r z u t n i a m i t o r p e dowymi, które stanowiły poważne zagrożenie dla płynących wąskim f i o r d e m okrętów. T u ż p r z e d godz. 13.00 przeciwnicy ujrzeli się w z a j e m n i e . „ E r i c h K o e l l n e r " zdążył o d d a ć tylko jedną salwę. U p r z e d z o n e o niebezpieczeństwie okręty angielskie zasypały go lawiną pocisków. K a d ł u b okrętu niemieckiego rozerwała celna t o r p e d a wystrzelona z niszczyciela „ E s k i m o " , a potężne działa pancernika dokonały reszty. W najszerszym miejscu O f o t f j o r d u , między zatoką Bogen a Ballangenfjordem, zespół wiceadm. W h i t w o r t h a zaatakowały 4 niszczyciele. „Wolfgang Z e n k e r " i „ H e r m a n n K i i n n e " zbliżywszy się do Anglików na odległość 3 mil wystrzeliły t o r p e d y . Okręty niemieckie, przyjęte gwałtownym ogniem, poczęły uchodzić w głąb fiordu nieustannie zmieniając kurs, klucząc wśród f o n t a n n wody w z b i j a n e j w y b u c h a m i pocisków. N a d zgiełkiem bitwy górował h u k salw pancernika „ W a r s p i t e " . W odległym o 12 mil N a r w i k u ludność wyległa na ulice. Z satysfakcją p r z y p a t r y w a n o się zaniepokojonym żołnierzom niemieckim. Odgłosy kanonady potężniały z każdą m i n u t ą . M g ł a i kłęby d y m u w okolonym wysokimi górami fiordzie utrudniały artylerzystom wiceadm. W h i t w o r t h a obserwację. Przez dłuższy czas nie mogli oni zanotować na swoim koncie żadnego sukcesu. Szaleńczo m a n e w r u j ą c e niszczyciele niemieckie nie odnosiły uszkodzeń, lecz sam r u c h zespołu angielskiego spychał je powoli na wschód. Z redy narwickiej próbował atakować „ E r i c h G i e s e " . W chwilę po odpaleniu t o r p e d został nakryty salwami Anglików. Otoczony parą z rozbitych przewodów zastopował, a po dalszych trafieniach zatonął niedaleko wejścia do p o r t u . Płonący „ H e r m a n n Kiinne próbował ratować się wejściem na mieliznę w H e r j a n g s f j o r d z i e , ale u t k n ą ł między skałami i został dobity torpedą przez niszczyciel „ E s k i m o " . O godz.

13.50 „Wolfgang Z e n k e r " , „ B e r n d t von A r n i n " ,

„ H a n s L i i d e m a n n " i „ G e o r g T h i e l e " , dysponujące resztkami amunicji, uszły do R o m b a k s f j o r d u . W i c e a d m . W h i t w o r t h posłał za nimi niszczyciele: „ E s k i m o " , „ F o r e s t e r " , „ H e r o " , „ I c a r u s " i „ B e d o u i n " . „Cossack", „ F o x h o u n d " i „ K i m b e r l e y " weszły na redę N a r w i k u . Przy molo p o r t o w y m stał „Dieter von R o e d e r " , który nie zdołał u s u n ą ć uszkodzeń odniesionych 10 kwietnia. Załoga niszczyciela podjęła walkę trafiając „Cossacka". J e d n a k ż e okręt niemiecki nie miał szans w n i e r ó w n y m boju. Kolejno milkły rozbijane wieże działowe. Jego los przypieczętowała t o r p e d a wystrzelona z „ F o x h o u n d a " . Następnie 3 angielskie niszczyciele wtargnęły do portu, rażąc cele ogniem artylerii. Odpowiedziały im ustawione na nabrzeżu baterie, zaimprowizowane przez N i e m c ó w z dział jednostek zatopionych 10 kwietnia. U s z k o d z o n y „ C o s s a c k " wszedł na mieliznę i znalazł się w t r u d n y m położeniu. O godz. 14.40 do akcji wkroczył „ W a r s p i t e " . Potężne pociski pancernika zniszczyły jedną baterię, inne zamilkły. Po d w u d z i e s t o m i n u t o w y m b o m b a r d o w a n i u „ W a r s p i t e " skierował się w stronę R o m b a k s f j o r d u , gdzie wrzała zacięta walka. Fiord niwelował przewagę liczebną Anglików. Tylko 2 — 3 czołowe jednostki z każdej strony mogły toczyć walkę z przeciwnikiem. N i e m c y wykorzystali tę okoliczność. „ H a n s L i i d e m a n n " i „ G e o r g T h i e l e " podjęły p r ó b ę zatrzymania okrętów angielskich w najwęższym miejscu fiordu. Podczas krótkiego, gwałtownego starcia torpeda „ G e o r g a Thielego" rozerwała dziób niszczyciela „ E s k i m o " . U s z k o d z o n y okręt angielski osiadł na n a d b r z e ż n y c h skałach i otrzymał jeszcze kilka trafień 127 mm pociskami. Ciężkie uszkodzenia odniósł także „ G e o r g T h i e l e " . Zginęła cała obsada mostku z wyjątkiem dowódcy niszczyciela, kpt. Wolffa. O k r ę t skręcił w lewo i zatonął p o d miejscowością Sildvik. 3 ostatnie niszczyciele niemieckie, zapędzone w głąb fiordu, zostały rozmyślnie przez załogi osadzone na brzegu. O godz. 17.30 „ W a r s p i t e " ponownie stanął przed p o r t e m , gdzie karabiny maszynowe strzelców górskich bezładnie ostrzeliwały wciąż stojącego na mieliźnie „Cossacka". Artyleria p a n cernika zaczęła systematycznie niszczyć urządzenia przeładunkowe, zakotwiczone u nabrzeży frachtowce i magazyny.

W 12 m i n u t później radiostacja „ W a r s p i t e ' a " nadała meldunek 0 zatopieniu wszystkich niszczycieli niemieckiej flotylli oraz okrętu p o d w o d n e g o . Brytyjczycy odnieśli zwycięstwo przy stosunkowo niewielkich stratach. O b o k niszczycieli „ E s k i m o " 1 „Cossack" lekko uszkodzony był „ P u n j a b i " . Zginęło 28 ludzi, 55 zostało r a n n y c h . Jakby dla przypieczętowania sukcesu jeden z niszczycieli odnalazł i wziął na pokład w Ballangen g r u p ę m a rynarzy z „ H a r d y ' e g o " . Z a b r a n o też załogi angielskich statków handlowych, które inwazja zaskoczyła w N a r w i k u . N i e powiodła się natomiast wyprawa lotnictwa pokładowego z „ F u r i o u s a " . 10 samolotów nie odnotowało żadnego sukcesu podczas atakowania celów w rejonie O f o t f j o r d u . W drodze p o w r o t n e j eskadra wpadła w zamieć śnieżną i 2 maszyny zaginęły. B o m b a r d o w a n i e p o r t u przez „ W a r s p i t e ' a " wywołało panikę wśród oddziałów gen. Dietla. Żołnierze porzucali stanowiska, uciekając w głąb miasta. Oficerowie nie panowali n a d sytuacją. L a d a m o m e n t oczekiwano desantu angielskiego. Popłoch p o większały g r u p y rozbitków z zatopionych niszczycieli. Zaszokowani m a r y n a r z e włamywali się do opuszczonych mieszkań szukając cywilnych u b r a ń . Niektórzy w pośpiechu zakładali damskie płaszcze. Na stacji kolejowej g r u p a żołnierzy bez broni i .marynarzy bez m u n d u r ó w gorączkowo wypytywała N o r w e gów o drogę do Szwecji. Uzyskawszy żądane informacje u r u chomili lokomotywę i odjechali w stronę szwedzkiej granicy. I n n e g r u p k i przerażonych dezerterów szukały schronienia w górach, gdzie były likwidowane przez oddziały gen. Fleischera. G e n . Dietl, który przeniósł swoją kwaterę do Sildvik, wydał oficerom rozkaz bezwzględnego tłumienia paniki. W razie lądowania Anglików mieli oni raczej wycofać się z żołnierzami do Szwecji, niż złożyć b r o ń . O godz. 15.00 na polecenie Dietla rozpoczęto ewakuację N a r w i k u . G d y „ W a r s p i t e " p o rozprawieniu się z resztkami flotylli k m d r . Beya wrócił na redę p o r t u i otworzył ogień, N i e m c y byli przekonani, że jest to wstęp do wysadzenia desantu. N i c p o d o b n e g o nie nastąpiło. O godz. 18.30, na oczach z d u m i o n y c h strzelców górskich, okręty zawróciły w kierunku morza.

N a m o s t k u p a n c e r n i k a w i c e a d m . W h i t w o n l i d ł u g o zwlekał z p o d j ę c i e m decyzji. Z d a w a ł sobie s p r a w ę , że nieprzyjaciel m u si b y ć w s t r z ą ś n i ę t y b o m b a r d o w a n i e m , ale nic docenił r o z m i a r ó w paniki. N i e wiedział też o j e d n o s t k a c h gen. Mcischera z n a j d u j ą c y c h się w p o b l i ż u N a r w i k u . Z e s p ó ł b r y t y j s k i d y s p o n o w a ł tylko 200 ż o ł n i e r z a m i p i e c h o t y m o r s k i e j (Royal M a r i n e s ) , p o d czas g d y siły niemieckie o b l i c z a n o p r z e s a d n i e na 3 tys. ludzi. N a d e c y z j ę o d w r o t u w p ł y n ą ł m e l d u n e k o p o j a w i e n i u się m a szyn L u f t w a f f e . W h i t w o r t h nie chciał n a r a ż a ć p a n c e r n i k a n a atak b o m b o w c ó w w w ą s k i m fiordzie. N i e m n i e j j e d n a k przesłał A d m i r a l i c j i d e p e s z ę , p r o p o n u j ą c w y s a d z e n i e w p r o s t w porcie 2 4 b r y g a d y g w a r d i i , która zbliżała się d o r e j o n u N a r w i k u n a p o k ł a d a c h t r a n s p o r t o w c ó w . W e d ł u g jego o c e n y d e s a n t nie p o w i n i e n n a p o t k a ć większego o p o r u , zwłaszcza jeśli l ą d u j ą c e w o j ska wespr2e artyleria o k r ę t o w a . A d m i r a l i c j a p r z e k a z a ł a tę wiad o m o ś ć n a k r ą ż o w n i k „ S o u t h a m p t o n " , gdzie p r z e b y w a ł gen. P . J . M a c k e s y , d o w ó d c a sił l ą d o w y c h p r z e z n a c z o n y c h d o o p a n o w a n i a N a r w i k u . N i e s t e t y radiostacja k r ą ż o w n i k a nie o d e b r a ł a sygnału. Decyzję o zaniechaniu lądowania p o d d a w a n o ostrej krytyce wykazując, że desant prawdopodobnie wyrzuciłby zdemoraliz o w a n y c h N i e m c ó w z N a r w i k u . R o z u m o w a n i e takie w y d a j e się t y l k o częściowo słuszne. N i e w ą t p l i w i e s a m d e s a n t b y ł m o ż l i w y . J e d n a k ż e 200 ł u d z i nie m o g ł o o b s a d z i ć całego m i a s t a . W razie n a p o t k a n i a niewielkiego n a w e t o p o r u s z c z u p ł y o d d z i a ł z n a lazłby się w t r u d n e j s y t u a c j i . P o n a d t o , z u w a g i na s p e c y f i k ę walk u l i c z n y c h , artyleria o k r ę t o w a miała o g r a n i c z o n e m o ż l i w o ś c i w s p a r c i a p i e c h o t y . R e a l n e było n a t o m i a s t o p a n o w a n i e s a m e g o p o r t u i u t r z y m a n i e g o d o czasu p r z y b y c i a p i e r w s z y c h o d - , 1 działów 24 b r y g a d y gwardii. D o w ó d z t w o niemieckie, p o d b u d o w a n e psychicznie odwrot e m A n g l i k ó w , zdołało o p a n o w a ć sytuację. S t ł u m i o n o panikę. N a u l i c a c h m i a s t a p o j a w i ł y się u p o r z ą d k o w a n e k o m p a n i e s t r z e l c ó w . Ż o ł n i e r z e p r z y s t ą p i l i do k o p a n i a u m o c n i e ń w z a m a r z n i ę t e j z i e m i . W i e c z o r e m g e n . D i e t l p r z e k a z a ł o f i c e r o m swego s z t a b u rozkaz u t r z y m a n i a N a r w i k u za wszelką cenę.

LĄDOWANIE BRYTYJCZYKÓW

„13 kwietnia w południc wróg przeprowadził atak na Narwik. Użył do tego celu eskadry złożonej z 2 pancerników, 2 lotniskowców, 2 krążowników i licznych niszczycieli. M i m o b r y t y j skiej przewagi nasze niszczyciele ruszyły do ataku. W ciężkich walkach niszczyciel „Cossack" został wielokrotnie trafiony i ogarnięty płomieniami uległ rozbiciu. Poważne uszkodzenia odniósł i p r a w d o p o d o b n i e zatonął niszczyciel „ E s k i m o " . Uszkodzenia odniosło także kilka innych niszczycieli" !. T a k s p r e p a r o w a n y przez niemiecką p r o p a g a n d ę k o m u n i k a t o bitwie stoczonej 13 kwietnia p o d Narwikiem, mógł podnieść na d u c h u walczących w Norwegii żołnierzy, nie zmieniał jednak faktu, że Kriegsmarine poniosła dotkliwą porażkę. Strata 9 nowoczesnych niszczycieli wywołała w Berlinie konsternację. Położenie d e s a n t u , odciętego od reszty wojsk inwazyjnych, uznano za m o c n o niepewne. O b a w i a j ą c się klęski Hitler pragnął wycofać strzelców górskich do T r o n d h e i m . P o d w p ł y w e m argumentacji gen. Jodła, który podkreślał t r u d y m a r s z u przez pokryte śniegiem pustkowia, Fiihrer uchwycił się myśli skierowania oddziałów gen. Dietla do n e u t r a l n e j Szwecji. N a t o m i a s t gen. F a l k e n h o r s t był zdania, że ocalić je może tylko uporczywa walka na miejscu. Ostatecznie 15 kwietnia gen. Dietl otrzymał ' P i cht,

op. cit., s. 30.

z Berlina rozkaz bezwzględnej o b r o n y N a r w i k u . W razie silnego nacisku aliantów mial przekroczyć granicę szwedzką. D z i e ń wcześniej w rejon N a r w i k u przybyły posiłki dla strzelców górskich. Na lodowej tafli jeziora Hartvig, położonego opodal Elvegardsmoen, wylądowało 12 t r a n s p o r t o w y c h Junkersów. Samoloty przywiozły kompletną baterię artylerii. P o s z u k u j ą c środków do wzmocnienia obrony gen. Dietl polecił w y m o n t o w a ć ocalałą b r o ń z wraków niszczycieli. Pracę u t r u d n i a ł brak transportu, bowiem rybacy uszkodzili wszystkie m o t o r o w e łodzie. N i e m c y musieli używać małych łódek wiosłowych. M i m o to zdołali uratować sporo cennego s p r z ę t u , między i n n y m i kompletną radiostację okrętową. Z załóg zatopion y c h niszczycieli u t w o r z o n o batalion morski. Przydzielono mu b r o ń i m u n d u r y norweskie z magazynów w Elvegardsmoen. Kilku doświadczonych podoficerów piechoty uczyło marynarzy walki na lądzie. Przy pomocy mechaników Kriegsmarine w warsztatach kolejowych z b u d o w a n o prowizoryczny pociąg pancerny wyposażony w lekkie działo i karabiny maszynowe. Jednocześnie gen. Dietl energicznymi działaniami na froncie l ą d o w y m dążył do rozszerzenia zajętego obszaru, głównie w k i e r u n k a c h p ó ł n o c n y m i w s c h o d n i m . P o d H u n d a l e n , w walce z N o r w e g a m i blokującymi linię kolejową, cenne usługi o d dał strzelcom górskim pociąg pancerny. Pozbawieni broni p r z e c i w p a n c e r n e j N o r w e g o w i e musieli wycofać się w góry. R a no 16 kwietnia N i e m c y dopadli wreszcie ściganą od kilku dni k o m p a n i ę m j r . O m d a h l a . Część N o r w e g ó w poległa l u b dostała się do niewoli. D r o b n e g r u p y nawiązały kontakt z oddziałami 6 dywizji piechoty. Po p o ł u d n i u 16 kwietnia strzelcy górscy opanowali stację graniczną Bjórnfjell. Był to d u ż y sukces. T ę d y gen. Dietl mógł o t r z y m y w a ć zaopatrzenie przesyłane t r a n s p o r t e m przez j S z w e cję. J u ż 23 kwietnia do Bjórnfjell przybył pierwszy pociąg wiozący 350 t o n żywności, odzieży i sprzętu sanitarnego oraz 30 osób personelu służby łączności (w ubraniach cywilnych). W t y m czasie batalion działający na kierunku p ó ł n o c n y m po stoczeniu d r o b n y c h walk z patrolami norweskimi osiągnął miejscowość L a p p h a u g e n . Z tej pozycji wojska niemieckie za-

grażały przełęczy Kolbanskaret, przez którą biegła droga na lotnisko Bardufoss i dalej w kierunku T r o m s ó . W N a r w i k u władze o k u p a c y j n e kontynuowały rekwizycję żywności. K o m e n d a n t miasta, Haussel, zagorzały hitlerowiec, w p o r o z u m i e n i u z gen, D i e t l e m zakazał mieszkańcom o p u szczania N a r w i k u , słusznie m n i e m a j ą c , że Anglicy nie będą bombardowali t e r e n u , na k t ó r y m z n a j d u j e się ludność cywilna. 18 kwietnia N i e m c y zorganizowali na miejscowym c m e n t a r z u uroczysty pogrzeb strzelców górskich, marynarzy i cywilów poległych p r z e d pięcioma d n i a m i . G e n . Dietl wygłosił długie przemówienie. Padło wiele słów o przyjaźni i w s p ó l n y c h celach o b u n a r o d ó w . P r ó b y pozyskania N o r w e g ó w nie dały jednak większego efektu. Na p o r z ą d k u d z i e n n y m były ucieczki z miasta. P a r u zbiegów nawiązało nawet kontakt z wiceadm. W h r t w o r t h e m i dostarczyło mu informacji o rozmieszczeniu sił o k u panta. Nocą zdarzały się n a p a d y na żołnierzy niemieckich. G e n . Dietl odpowiedział wzięciem zakładników spośród p r z e d stawicieli władz miejskich. N i e m c y i Norwegowie, jedni z obawą, d r u d z y z nadzieją, oczekiwali pojawienia się w O f o t f j o r d z i e okrętów Royal N a v y z wojskami desantowymi na pokładach. Mijał jednak dzień za d n i e m , o b r o n a niemiecka krzepła, a spodziewany atak nie n a stępował. Szybkość reakcji aliantów na lądowanie wojsk hitlerowskich w Norwegii ograniczyło niezdecydowanie Admiralicji brytyjskiej i sojuszniczej Najwyższej R a d y W o j e n n e j . D w a dni trwały dyskusje. Przez ten czas N i e m c y zdołali przerzucić część lotnictwa do baz norweskich i rozwinąć natarcie w głąb kraju. Przygotowanie alianckich sił lądowych do k a m p a n i i na Półwyspie Skandynawskim pozostawiało wiele do życzenia. W całej armii Zjednoczonego Królestwa tylko 1 batalion Scots G u a r d s został przeszkolony w jeździe na nartach. Z wojsk f r a n cuskich pełną gotowość osiągnęła brygada Strzelców Alpejskich. I n n e jednostki, w t y m polska Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich, nie były przygotowane do działań w górach. Brakowało odpowiedniego e k w i p u n k u , m a p i środków t r a n s p o r t o w y c h . Żołnierze mieli mgliste pojęcie o w a r u n kach klimatycznych i terenowych w Norwegii. Flota nie dyspo-

nowała o d p o w i e d n i m sprzętem desantowym, t l e n . William E. Ironside, szef brytyjskiego S z t a b u Imperialnego, zapisał w swoim dzienniku p o d datą 10 kwietnia: „Nic nie przygotowaliśmy i nigdy nawet nie myśleliśmy o p r z e p r o w a d z e n i u o p e racji desantowej na tak wielką skalę" 2 . D o p i e r o 11 kwietnia porty angielskie opuściło 5 t r a n s p o r t o w ców, w ś r ó d nich „ B a t o r y " p o d d o w ó d z t w e m kpt. ż. w. E d w a r da Pacewicza i „ C h r o b r y " p o d d o w ó d z t w e m kpt. ż. w. Zygm u n t a Deyczakowskiego, z oddziałami 24 brygady gwardii i 146 brygady piechoty. K o n w ó j , oznaczony symbolem „ N P - 1 " , eskortowały 2 lekkie krążowniki „ M a n c h e s t e r " i „ B i r m i n g h a m " oraz niszczyciele. Wojska zamierzano wysadzić w H a r s t a d na wyspie H i n n ó y ; stąd miały o n e p o d j ą ć p r ó b ę odbicia N a r w i k u . Na dowódcę sił alianckich w północnej N o r wegii wyznaczony został 10 kwietnia L o r d Cork a n d Orrery, a d m . William H e n r y Boyle; w d w a d n i później Boyle w y p ł y n ą ł z R o s y t h na pokładzie lekkiego krążownika „ A u r o r a " . J e d n o cześnie bazę Scapa Flow opuścił lekki krążownik „ S o u t h a m p t o n " z gen. M a c k e s y m na pokładzie, k t ó r e m u powierzono d o w ó d z t w o n a d wojskami l ą d o w y m i w rejonie N a r w i k u (tzw. Avonforce). W c z e s n y m rankiem 14 kwietnia „ S o u t h a m p t o n " wszedł do V a g s f j o r d u . G e n . Mackesy nawiązał kontakt z władzami cywiln y m i H a r s t a d . Anglicy zostali ciepło przyjęci. N i e m c y nie d a wali o sobie znać. L ą d o w a n i e przywiezionych przez krążownik d w ó c h kompanii 1 batalionu Scots G u a r d s przebiegało bez zakłóceń. Wojsko zostało wysadzone u wejścia do S a l a n g e n f j o r d u , 4 mile na zachód od miejscowości Sjóvegan. Na b r z e g u żołnierze zetknęli się z patrolami norweskimi, które strzegły drogi do T r o m s ó i lotniska Bardufoss. Przybycie wojsk brytyjskich wyraźnie poprawiło nastroje N o r w e g ó w . T e g o samego d n i a N a j w y ż s z a R a d a W o j e n n a zmieniła plan działań. 146 brygadę piechoty postanowiono wysadzić w N a msos, na p ó ł n o c od T r o n d h e i m . Decyzja była podyktowana chęcią zdobycia T r o n d h e i m i leżącego opodal lotniska Yaernes. 2

Cyt. za: N o s k o w, op. cit., s. 82. :

Miasto mogło stanowić dogodną bazę dla sił alianckich szykujących ofensywę na Oslo, obsadzenie zaś górzystego t e r e n u między T r o n d h e i m s f j o r d e m a odległą o 60 km granicą szwedzką oddzieliłoby N o r w e g i ę północną od południowej, pozbawiając gen. Dietla nadziei na rychłą odsiecz. I: Ku N a m s o s skierowały się „ C h r o b r y " i brytyjski t r a n s p o r towiec „ E m p r e s s of Australia" p o d eskortą 3 krążowników oraz 3 niszczycieli. Reszta dotarła do H a r s t a d rano 15 kwietnia. Na kilka godzin p r z e d osiągnięciem celu niszczyciele eskorty zatopiły szykujący się do ataku niemiecki okręt p o d w o d n y „ U - 4 9 " . Przy okazji w ręce Anglików w p a d ł a cenna zdobycz — m a p y z |naniesionymi pozycjami U - b o o t ó w na wodach norweskich. Do wieczora 16 kwietnia wysadzono na ląd trzy bataliony 24 b r y g a d y gwardii, sztab b r y g a d y i obsługę baterii przeciwlotniczej. Przy rozładunku pomagało kilkadziesiąt k u t r ó w i m o torowych łodzi norweskich rybaków, b o w i e m duże t r a n s p o r towce miały trudności z wejściem do p o r t u . T y m m a ł y m jedn o s t k o m , których silniki wydawały podczas p r a c y charakterystyczny odgłos, marynarze angielscy nuJ-Ii „ P u f f e r s " 3. Na n a b r z e ż a c h panował bałagan. Amunicja leżała przemieszana z pakami zawierającymi ciepłą odzież, p r o w i a n t stał obok skrzyń wypełnionych b r o n i ą , s p r z ę t e m saperskim i częściami zapasowymi. Poszczególne bataliony nie mogły odnaleźć swego e k w i p u n k u . Mścił się pośpieszny, niestaranny załadunek w y p o sażenia w portach brytyjskich. Prace przeładunkowe próbowała zakłócić L u f t w a f f e . Samoloty nadlatywały pojedynczo l u b w małych g r u p a c h . Podczas p o stoju w H a r s t a d „ B a t o r y " b y ł trzykrotnie b o m b a r d o w a n y . Przy pierwszym ataku dwie b o m b y spadły w odległości 30 m e t r ó w /a jego rufą. Pokład został zasypany odłamkami, ale na szczęście obeszło się bez strat w ludziach. D w a n a s t ę p n e ataki o d p a r ły okręty eskorty. Również pozostałe transportowce wyszły z nalotów o b r o n n ą ręką, co nie przeszkodziło N i e m c o m ogłosić, że jeden statek został trafiony ciężką b o m b ą . 18 kwietnia zakończono rozładunek s p r z ę t u i t r a n s p o r t o w c e p o d eskortą n i szczycieli odpłynęły do Wielkiej Brytanii. ' Można to przetłumaczyć jako „pyrkacze".

W t y m czasie wiceadm. W h i t w o r t h ponowił propozycję wysadzenia d e s a n t u w N a r w i k u . 14 kwietnia informował d o w ó d z t w o , że garnizon miasta liczy nie więcej niż 1500 żołnierzy niemieckich. M e l d u n e k zawierał sugestię lądowania wojska w s a m y m porcie, przy wsparciu ciężkiej artylerii okrętowej. N a z a j u t r z dowódcy 2 niszczycieli patrolujących O f o t f j o r d p o twierdzili, że lądujące oddziały nie powinny napotkać silnego oporu. A d m . Boyle, zachęcony przez Churchilla do podjęcia ryzyka, wyraził wstępną zgodę na desant, ale gen. Mackesy wahał się. W H a r s t a d nadal trwało sortowanie ekwipunku. Wojsko nie otrzymało jeszcze amunicji do moździerzy i granatów ręcznych. D o b ó r wyposażenia niezupełnie odpowiadał p o t r z e b o m , n p . brakowało n a r t , b u t ó w do chodzenia po górach i łodzi d e s a n t o wych, za to na jednego żołnierza przypadały 3 plecaki i 35 (!) sztuk garderoby. G e n . Mackesy nie był też pewien, czy N i e m c y w N a r w i k u są dostatecznie zdemoralizowani. N i e znał siły u m o c n i e ń norweskich, które żołnierze gen. Dietla mogli wykorzystać do o b r o n y . Był wreszcie zaskoczony t r u d n y m i w a r u n kami a t m o s f e r y c z n y m i , w jakich przyszło walczyć jego oddziałom. „ W n ę t r z e k r a j u okryte jest zaspami śnieżnymi o głębokości 4 stóp i więcej. N a w e t na wysokości poziomu morza leży kilku stopowa warstwa śniegu — pisał po zakończeniu walk w N o r wegii gen. Mackesy. — Zamiecie, ciężkie sztormy, lodowate wiatry i b a r d z o niskie t e m p e r a t u r y są tutaj zjawiskiem n o r m a l n y m . Aż do połowy maja nawet tak doskonałe oddziały górskie, jak f r a n c u s c y Strzelcy Alpejscy, cierpiały na o d m r o ż e n i a i śnieżną ślepotę. Oddziały, które nie mają ekwipunku zimowego i nie zostały doskonale wyszkolone w użyciu n a r t i rakiet śnież n y c h , są absolutnie niezdolne do aktywnego działania na t y m terenie. N i e miałem takich wojsk do dyspozycji podczas pierwszego lądowania. O c h r o n a żołnierzy przed ciężkim klimatem była życiową koniecznością" 4 . Ostatecznie desant, planowany na wtorek 16 kwietnia, o d w o łano. W środę gen. Mackesy otrzymał z Admiralicji i W a r O f f i 4

D e r r y, op. cit., s. 151.

ce depesze żądające energiczniejszego działania. W d n i u t y m sprzymierzeni mieli na lądzie w rejonie N a r w i k u trzy bataliony 24 b r y g a d y gwardii, dwie k o m p a n i e saperów i 3 lekką baterię przeciwlotniczą z 56 pułku lekkiej artylerii przeciwlotniczej. 1 batalion Irish G u a r d s , d o w o d z o n y przez ppłk. W. B. F a u l knera, zajął pozycje pod Bogen nad O f o t f j o r d e m ; docierały tu czasami niemieckie patrole z Bjerkvik. 2 batalion S o u t h Walles Borderers ppłk. W. Gottwaltza obsadził Skanland. W Sjóvegan stały dwie kompanie 1 batalionu Scots G u a r d s ppłk. T. B. T r a p p e s - L o m a x a . Bataliony G w a r d i i Szkockiej i G w a r d i i Irlandzkiej reprezentowały pułki o wspaniałych tradycjach b o jowych ( G w a r d i a Szkocka istniała już w s i e d e m n a s t y m wieku). Składały się wyłącznie z żołnierzy zawodowych, starannie d o b r a n y c h p o d względem sprawności fizycznej i doskonale wyszkolonych. Trzeci batalion brygady reprezentował zwykły pułk piechoty, nawiązujący do odległych czasów tylko swoją nazwą: „Strażnicy G r a n i c Południowej Walii". 24 brygadą gwardii dowodził brygadier W. Fraser. Siły te w połączeniu z oddziałami norweskiej 6 dywizji piechoty, które nadciągały z północy, przewyższały liczebnie wojska gen. Dietla. P o n a d t o alianci mogli liczyć na wsparcie artylerii okrętowej, N i e m c y zaś nie dysponowali jeszcze na tyle silnym lotnictwem, by zmusić Royal N a v y do o d w r o t u . M i m o to gen. Mackesy zwlekał. Zawodziły opieszale f c c L j m o w a n e próby skoordynowania działań z dywizją gen. Fleischera. R o z m o w y / szefem sztabu dywizji, k p t . L i n d b a c k - L a r s e n e m , nie przyniosły konkretnych ustaleń. W czwartek 18 kwietnia zdecydowano, że lądowanie będzie możliwe, jeśli ostrzał stanowisk niemieckich p r o w a d z o n y przez okręty da widoczne rezultaty. Również w czwartek gen. Dietl ustalił linię obrony, dzieląc ją na trzy odcinki. Północnego broniła grupa pik. Aloisa W i n d i s c h a złożona z d w ó c h niepełnych batalionów 139 pułku strzelców górskich, pododdziałów marynarzy i artylerii. Pozycje niemieckie biegły od granicy szwedzkiej przez płaskowyż K u b e r g , następnie skręcały na północ d o c h o d z ą c do miejscowości L a p p h a u g e n i G r a t a n g e n . Stąd zawracały na p o tulnie o b e j m u j ą c oba brzegi H e r j a n g s f j o r d u aż do przystani

p r o m o w e j Ó y j o r d naprzeciw N a r w i k u . Odcinek centralny oraz p o ł u d n i o w y obsadzała g r u p a m j r . Hausselsa, składająca się z 2 batalionu 139 pułku strzelców górskich i batalionu marynarzy k m d r . Fritza Bergera. M a r y n a r z e ubezpieczali linię kolejową na o d c i n k u od miejscowości S t r a u m s n e s n a d R o m b a k s f j o r d e m do Bjórnfjell. Strzelcy górscy obsadzali poszczególnymi k o m p a niami N a r w i k , południowe wybrzeże R o m b a k s f j o r d u i przyczółek na półwyspie Ankenes. O b r o n a niemiecka nie tworzyła jednej ciągłej linii. Składała się z wielu p u n k t ó w o p o r u wyposażon y c h w moździerze i broń maszynową. 19 kwietnia gen. Mackesy przeprowadził osobiście rozpoznanie N a r w i k u z pokładu lekkiego krążownika „ A u r o r a " . W r ó ciwszy do H a r s t a d wyraził pesymistyczny pogląd, że z uwagi na ukształtowanie t e r e n u nie da się ustalić rozmieszczenia stanowisk niemieckich, a zatem: „ostrzał z okrętów nie będzie skuteczny i w tych warunkach lądowanie za pomocą otwartych łodzi m u s i być absolutnie z a n i e c h a n e " 5 . K o l e j n y m a r g u m e n t e m generała było słuszne skądinąd twierdzenie, że 24 brygada nigdy nie walczyła pod kołem p o l a r n y m i została źle przygotowana do kampanii w górach. Mackesy, głęboko przekonany, że N i e mcy zorganizowali silną o b r o n ę wybrzeży, postulował stopniowe okrążanie N a r w i k u od strony lądu i poczekanie z d e c y d u j ą cym atakiem do przybycia f r a n c u s k i c h Strzelców Alpejskich. P r a g n ą ł u n i k n ą ć ryzyka niepowodzenia operacji przez zgromadzenie takich sił i środków, które by gwarantowały pełny sukces. N i e m c y potrafili wykorzystać bezczynność Anglików. Stanowiska strzelców górskich z k a ż d y m d n i e m były lepiej u m o c nione i zamaskowane. K a ż d e g o dnia na lotniskach w Oslo, Bergen, Stavanger oraz T r o n d h e i m lądowały nowe eskadry L u f t w a f f e , rosły zapasy b o m b i paliwa. Złe warunki atmosferyczne panujące w północnej Norwegii od 20 do 23 kwietnia uniemożliwiły Royal N a v y podjęcie akcji przeciwko oddziałom gen. Dietla. D o p i e r o 24 kwietnia zespół złożony z pancernika „ W a r s p i t e " , lekkich krążowników „ A u r o 5

Tamże, s. 153.

ra" i „ E n t e r p r i s e " oraz niszczyciela „ Z u l u " otworzył ogień na niemieckie pozycje. B o m b a r d o w a n i e trwało 3 godziny. P a n c e r nik wystrzelił 150 pocisków z dział kalibru 380 m m . Zniszczono c / ę ś ó . u m o c n i e ń pod Elvegardsmoen. Słaba widoczność nie pozwoliła na dokładną obserwację skutków ostrzału, toteż a d m . Boyle odwołał lądowanie. Jednocześnie z akcją floty w Ofotfjordzie gen. Fleischer zaatakował pozycje niemieckie w rejonie Fossbakken, gdzie od kilku dni zbierały się jednostki norweskie ściągane znad granicy f i ń skiej. N o r w e g o w i e zamierzali opanować przede wszystkim l . a p p h a u g e n , najwyższy p u n k t między Fossbakken a G r a t a n gen. Zajęcie tej miejscowości usunęłoby zagrożenie przełęczy Kolbanskaret. Na prośbę gen. Fleischera gen. Mackesy zgodził się, aby w natarciu wzięły udział dwie kompanie Scots G u a r d s ze Sjóvegan. Zastrzegł jednak, że Szkoci, słabo przygotowani do działań na terenach wysokogórskich, nie mogą być użyci bezpośrednio w walce. Pomoc, jakiej obie kompanie udzielały N o r wegom, ograniczała się zatem do ubezpieczenia tyłów atakujących oddziałów. Przed p o ł u d n i e m 24 kwietnia norweski batalion „ T r ó n d e r " ruszył w kierunku pozycji niemieckich, a kompanie Gwardii Szkockiej obsadziły Fossbakken. Niestety wkrótce po rozpoczęciu akcji rozszalała się b u r z a śnieżna. Silny wiatr, przenikliwe zimno i gęsto padający śnieg u t r u d n i a ł y orientację w terenie, wyczerpywały ludzi. Na przejście 4 km batalion „ T r ó n d e r " stracił 8 godzin. W tych w a r u n k a c h natarcie nie mogło uzyskać powodzenia. Broniąca L a p p h a u g e n kompania strzelców górskich, wyposażona w dużą liczbę karabinów m a s z y n o w y c h , bez t r u d u o d p a r ł a atak zmęczonych, t o n ą c y c h w śnieżnych zaspach żołnierzy gen. Fleischera. O godz. 19.00 batalion „ T r ó n d e r " przerwał akcję i odszedł do G r a t a n g e n na odpoczynek. W p r a w dzie d o w ó d z t w o norweskie wysłało d r u g i batalion w celu p o d i rzymania walki, lecz w zadymce oba bataliony nie zdołały nawiązać łączności i nad r a n e m wytworzyła się między nimi znaczna luka. N i e m c y wykorzystali nieoczekiwaną szansę, rzucając pod G r a t a n g e n odwodową k o m p a n i ę wspartą ciężkimi karabinami maszynowymi.

D o w ó d z t w o batalionu „ T r ó n d e r " nie zadbało o należyte ubezpieczenie miejsca postoju. Brak ostrożności drogo kosztował N o r w e g ó w . R a n o 25 kwietnia niemieckie karabiny maszynowe otworzyły silny ogień na wioskę. Energiczne natarcie kompanii strzelców górskich szybko złamało o p ó r zaskoczonego przeciwnika. Batalion „ T r ó n d e r " poniósł ciężkie straty. Zginęło blisko 100 ludzi, w t y m wszyscy dowódcy kompanii, kapitanowie M i d t l i d , N y ą u i s t i Óveras. N i e m c y wzięli 150 jeńców. Przepadła b r o ń maszynowa batalionu. Akcja na L a p p h a u g e n zakończyła się klęską, jednakże o d n i o sła pewien skutek. G e n . Dietl nabrał przekonania, że N o r w e gowie nie myślą o kapitulacji, a przeciwnie, podniesieni na d u c h u wylądowaniem wojsk brytyjskich, zamierzają kontynuować walkę. O b a w i a j ą c się n o w y c h ataków, już 26 kwietnia rozkazał ewakuować G r a t a n g e n i L a p p h a u g e n . N i e m c y zajęli łatwe do o b r o n y p u n k t y w łańcuchach górskich. T y m c z a s e m na p o ł u d n i u Norwegii zaszły wypadki, które ukazały znaczenie walk o N a r w i k w n o w y m świetle.

K A M P A N I A W POŁUDNIOWEJ NORWEGII

Nocą z 8 na 9 kwietnia mieszkańcy Oslo usłyszeli daleką kan o n a d ę . Były to odgłosy walki okrętów niemieckich z f o r t a m i strzegącymi O s l o f j o r d u . O godz. 1.30 w b u d y n k u M i n i s t e r s t w a S p r a w Z a g r a n i c z n y c h zebrał się r z ą d norweski, który w obliczu b e z s p o r n e j agresji ogłosił częściową mobilizację w czterech okręgach wojskowych spośród sześciu. Pierwszym d n i e m mobilizacji miał b y ć 11 kwietnia. K i e r u j ą c y Norwegią politycy raz jeszcze wykazali kompletną ignorancję w sprawach obronności. Uchwalili mobilizację częściową, ponieważ wydawała się im łatwiejsza do p r z e p r o w a d z e n i a ; gdyby ogłoszono mobilizację powszechną, mogła ona rozpocząć się niemal natychmiast. Szybkość w y d a r z e ń uniemożliwiła naprawienie błędu. Około godz. 5 do Ministerstwa S p r a w Zagranicznych przybył d r B r a u e r . N i e m i e c wręczył K o t h o w i m e m o r a n d u m r z ą d u I I I Rzeszy o wzięciu Norwegii p o d ochronę na czas wojny. K o t h przekazał treść noty członkom gabinetu o b r a d u j ą c y m w sąsiedniej sali, którzy jednomyślnie podjęli decyzję stawienia o p o r u wojskom i n w a z y j n y m . O stanowisku r z ą d u p o w i a d o m i o no Brauera, a g d y poseł niemiecki usiłował nakłonić N o r w e g ó w do kapitulacji, K o t h p r z y p o m n i a ł słowa Hitlera wypowiedziane /. okazji zajęcia Czechosłowacji: „ N a r ó d , który nie stawi o p o r u o b c e m u gwałtowi, nie zasługuje na to, by żyć" '. f Cyt. za: T. R a w s k i, Politycy i wojskowi. Szkice z dziejów drugiej wojny śtciatowej, Warszawa 1982, s. 76.

N a s t ę p n i e minister spraw zagranicznych Norwegii zawiadomił a m b a s a d ę brytyjską o niemieckim ataku i zwrócił się do m o carstw z a c h o d n i c h z prośbą o p o m o c . O godz. 7.00 r z ą d , p a r l a m e n t , naczelne dowództwo, rodzina królewska oraz członkowie przedstawicielstw d y p l o m a t y c z n y c h państw alianckich opuścili Oslo u d a j ą c się na północ. Przed p o ł u d n i e m stolica Norwegii została o p a n o w a n a przez spadochroniarzy niemieckich i przywiezione samolotami t r a n s p o r t o w y m i oddziały piechoty. G ł ó w n a stacja nadawcza zaczęła wysyłać rozkazy składania b r o n i . Rozpowszechniano fałszywą wiadomość, jakoby król H a a k o n V I I zaakceptował współpracę z N i e m c a m i . Nocą z 9 na 10 kwietnia silny oddział V k o l u m n y zebrał się w g ó r a c h na południe od E l v e r u m , gdzie przebywał tymczasowo rząd i rodzina królewska. P r z e d świtem dywersanci u d e r z y li na miasto. G e n e r a l n y inspektor piechoty, płk O t t o R u g ę , przy p o m o c y oddziałów mobilizującej się 2 dywizji piechoty zadał im ciężkie straty i zmusił do o d w r o t u . T e n lokalny sukces odbił się głośnym echem w nie zajętych przez N i e m c ó w częściach k r a j u . Do jednostek 2 dywizji zaczęły napływać setki ochotników. 10 kwietnia decyzją r z ą d u płk R u g ę otrzymał awans na generała i został m i a n o w a n y naczelnym dowódcą armii norweskiej w miejsce gen. m j r . Laakego. N i e m c y nie zrezygnowali z p r ó b dostania osoby króla w swoje ręce. Po n i e u d a n y m ataku d y w e r s a n t ó w do E l v e r u m przybył dr Brauer w towarzystwie attache morskiego I I I Rzeszy. O b a j d y plomaci prosili Haakona o p o w r ó t do Oslo i n o m i n a l n e objęcie władzy. K r ó l zdecydowanie odmówił. W odwet jeszcze tego samego dnia L u f t w a f f e zbombardowała miasto. M i m o zwycięstwa pod E l v e r u m sytuacja wojsk gen. Rugego nie była łatwa. N i e m a l wszystkie ośrodki mobilizacyjne wpadły w ręce agresora. Dywersanci przerwali połączenia telefoniczne. Część administracji, wierząc k o m u n i k a t o m radia Oslo b ą d ź też o p a n o w a n a przez członków Nasjonal Samling, sabotowała zarządzenia władz wojskowych. Również wśród kadry oficerskiej nie brakło zwolenników kapitulacji. Siły armii pozostające w dyspozycji Naczelnego D o w ó d z t w a były niewspółmiernie małe w s t o s u n k u do p o t r z e b . Parę tysięcy słabo wyszkolonych

żołnierzy, podzielonych na kilka z g r u p o w a ń , pozbawionych niemal b r o n i ciężkiej, bez lotnictwa, łączności, planów walki, nie mogło stawiać dłuższego o p o r u wojskom i n w a z y j n y m . 13 kwietnia gen. R u g ę wydał rozkaz stopniowego o d w r o t u na północ, połączonego z niszczeniem stacji kolejowych, d r ó g i m o stów. Naczelny d o w ó d c a armii norweskiej chciał w ten sposób u n i k n ą ć większych strat i u t r z y m a ć centralny m a s y w górski do czasu wylądowania aliantów. D o w ó d z t w o niemieckie rozumiało niebezpieczeństwo, jakie niosło ze sobą pojawienie się oddziałów sojuszniczych na f r o n cie norweskim. Obecność Anglików i F r a n c u z ó w groziła przekształceniem błyskawicznej kampanii w długotrwałe, wyniszczające walki, a tego właśnie pragnęli N i e m c y za wszelką cenę u n i k n ą ć . Należało zatem jak najszybciej opanować całe w y b r z e że Norwegii oraz nie dopuścić do ustabilizowania f r o n t u w t r u d n y m terenie górskim. Już 10 kwietnia zmotoryzowane k o l u m n y 163 dywizji piechoty gen. Engelbrechta ruszyły z Oslo ku miejscowościom o p a n o w a n y m przez desanty morskie i p o wietrzne: Kristiansand, Stavanger, Bergen i T r o n d h e i m . O d działy m a s z e r u j ą c e na Kristiansand i Stavanger miały uderzyć na norweską 3 dywizję piechoty. Oddziały wysłane w kierunku Bergen otrzymały zadanie rozbicia norweskiej 4 dywizji piechoty. D w i e k o l u m n y ruszyły na T r o n d h e i m : jedna w k i e r u n k u jeziora M j ó s a , d r u g a wzdłuż rzeki G l o m m a . Część wojska skierowano p o d Fredrikstad przeciwko norweskiej 1 dywizji piechoty. Jednocześnie do natarcia przeszły o k u p u j ą c e T r o n d h e i m oddziały 69 dywizji piechoty gen. Woitischa. N o r w e g o m sprzyjała pogoda: mgły, niska t e m p e r a t u r a , o p a dy śniegu. L u f t w a f f e musiała ograniczyć liczbę lotów bojowych, zmotoryzowane k o l u m n y wroga tonęły w zaspach. O k o liczności te pozwalały żywić nadzieję, że wojska alianckie zdążą na f r o n t norweski przed rozbiciem oddziałów gen. Rugego. Jednakże siły niemieckie w p o ł u d n i o w e j Norwegii szybko rosły. Między 9 a 11 kwietnia do Oslo przybyło t r a n s p o r t e m powiet r z n y m sześć batalionów piechoty. Do p o r t u zawinęły statki / ciężkim s p r z ę t e m i zapasami. 12 kwietnia N i e m c y rozpoczęli natarcie ze wzmożoną siłą. Nacisk doskonale wyposażonych

jednostek W e h r m a c h t u , wspieranych przez lotnictwo, zdezorganizował o d w r ó t N o r w e g ó w . 3 dywizja piechoty (około 2 tys. ludzi) wycofywała się z K r i s tiansand doliną Setesdal. O p ó r w t y m rejonie sprawiłby N i e m c o m wiele kłopotu, ale już 13 kwietnia na p ó ł n o c od miejscowości Evie skapitulował bez walki batalion 7 pułku piechoty. N a z a j u t r z dowódca dywizji zwołał radę wojenną. W b r e w rozkazom gen. Rugego, oficerowie jednomyślnie opowiedzieli się za złożeniem broni. 1 dywizja piechoty gen. Nilsona (około 3 tys. ludzi), która rozpoczęła o d w r ó t z r e j o n u F r e d r i k s t a d , nie usiłując powstrzymać nieprzyjaciela n a d łatwą do o b r o n y rzeką G l o m m a , przekroczyła 15 kwietnia granicę ze Szwecją. N i e p o w o d z e n i e m zakończyła się również p r ó b a o b r o n y twierdzy K o n g s v i n g e r n a d G l o m m ą . Złożył b r o ń garnizon K o n g s b e r g u , ważnego węzła kolejowego między Oslo a Kristiansand. Po pierwszych klęskach spadła dyscyplina w armii n o r w e skiej, rosło zniechęcenie, pojawiły się — zwłaszcza wśród wyższych oficerów — nastroje kapitulanckie. Uczestnik walk, norweski historyk E. Fjaerli, pisze z goryczą: „Jeśli będziemy oceniać wartość pozycji o b r o n n y c h wybieranych przez oficerów i obsadzanych wojskiem, stwierdzimy, że z p u n k t u widzenia taktyki były to pozycje d o b r e . Niestety najbardziej brakowało chęci do prowadzenia wojska w bój. P a m i ę t a m , że wielu wyższych oficerów oddawało pozycje N i e m c o m " 2 . 14 kwietnia gen. R u g ę , zaalarmowany p o s t ę p u j ą c y m rozkładem armii, inf o r m o w a ł Churchilla, że „jeśli natychmiast nie będzie nadesłana p o m o c , to za kilka d n i cała N o r w e g i a znajdzie się w rękach N i e m c ó w " 3. O b o k przejawów małoduszności, niedołęstwa, notowano także przykłady poświęcenia i sprężystości działań. D o w ó d c a 4 dywizji piechoty, gen. Steffens, wykorzystując magazyny w mieście Vos, pod bokiem niemieckiego garnizonu w Bergen zorganizował 4 brygadę piechoty. Z T r o n d h e i m zdołały wycofać się resztki dwóch batalionów zaskoczonych przez inwazję w trakcie formowania. U t w o r z o n y z nich improwizowany o d 2 1

Cyt. za: N o s k o w, op. cii., s. 77. Tamże, s. 82.

dział obsadził szosę i linię kolejową na południe od miasta. Rosły szeregi 2 dywizji piechoty, której dowódcą był gen. H v i n d e n H a u g . Setki ochotników ściągały do jej ośrodka mobilizacyjnego w H a m a r . Niektórzy oficerowie przyprowadzili oddziałki rwącej się do walki młodzieży. Rolnicy bezpłatnie dostarczali wojsku żywności i sprzętu taborowego. D r o b n e walki opóźniające, p r o w a d z o n e na północ od Oslo, wykazały zalety żołnierza norweskiego: ustępował on nieprzyjacielowi p o d względem wyszkolenia bojowego i dyscypliny, lecz przewyższał go u m i e jętnością walki w niewielkich g r u p a c h na przełęczach i ścieżkach górskich. Początkowo Norwegowie próbowali stawić o p ó r w rejonie E i d s v o l d - H ó n e f o s s . Jednakże 16 kwietnia N i e m c y wprowadzili do akcji czołgi, wobec których pozbawieni b r o n i p r z e c i w p a n cernej żołnierze 2 dywizji piechoty okazali się bezradni. J e d n o cześnie z natarciem czołowym małe, zmotoryzowane k o l u m n y , zaskakując N o r w e g ó w swoją ruchliwością, wyszły na skrzydła o b r o n y . Wojska gen. R u g e g o rozpoczęły odwrót w kierunku jezior Mjósa i R a n d s f j o r d . O b a zbiorniki w o d n e położone są na obszarze, gdzie zbiegają się z północy, zachodu i północnego zachodu wszystkie wielkie doliny rzeczne południowej Norwegii: Osterdal, G u d b r a n d s d a l , Valdresdal i Hallingdal. Przez Osterdal biegnie linia kolejowa z Oslo do T r o n d h e i m . Równięż G u d b r a n d s d a l wykorzystano do ułożenia t o r ó w łączących Oslo z Andalsnes i T r o n d h e i m . Dolina ta u swego północno-zachodniego wylotu tworzy dwie o d nogi: jedna przecina grzbiet górski D o v r e d o c h o d z ą c do rejonu T r o n d h e i m , d r u g a łączy się z doliną rzeki R a u m a , u ujścia k t ó rej leży Andalsnes. Valdresdal jest jakby przedłużeniem Sogn e f j o r d u na zachodnim wybrzeżu. Doliną Hallingdal prowadzi linia kolejowa z Oslo do Bergen. Cztery wymienione doliny stanowiły jedyne d o g o d n e drogi umożliwiające przerzucenie większych oddziałów z południowej do północnej i zachodniej części kraju. T o t e ż dla o b u walczących stron obszar wokół jezior M j ó s a i R a n d s f j o r d miał znaczenie operacyjne. O p a n o w u jąc go N i e m c y mogli prowadzić natarcie w dowolnie w y b r a n y m kierunku. G d y b y pozostał w rękach N o r w e g ó w , marsz

wojsk inwazyjnych na północ i północny zachód byłby p r a k t y cznie niemożliwy. W s c h o d n i a k o l u m n a niemiecka, która zmusiła 1 dywizję piechoty gen. Nilsona do przekroczenia granicy szwedzkiej, posuwała się doliną rzeki G l o m m a . 18 kwietnia opanowała E l v e r u m i doszła do południowego wylotu Ósterdal. I n n a kolumna, m a szerująca wzdłuż wschodniego brzegu jeziora M j ó s a , zajęła w t y m s a m y m czasie H a m a r . Na zachodnim brzegu jeziora N i e mcy osiągnęli miejscowość Gjóvik. W celu powstrzymania oddziałów nieprzyjaciela, idących w s c h o d n i m brzegiem R a n d s f j o r d u , gen. R u g ę musiał wycofać z Vos 4 brygadę piechoty (około 5 tys. ludzi). P o d n a p o r e m N i e m c ó w f r o n t norweski groził załamaniem. Sytuację mogło uratować tylko przybycie sił alianckich. W planach sojuszników rolę węzłowego p u n k t u , którego opanowanie miało decydujące znaczenie dla rozwinięcia operacji przeciwko jednostkom W e h r m a c h t u w południowej N o r w e gii, odgrywało T r o n d h e i m . M i a s t o od 9 kwietnia okupowali N i e m c y . 12 i 15 kwietnia załogę w z m o c n i o n o posiłkami przewiezionymi drogą lotniczą. Norwegowie oceniali jej siły na około 3 tys. ludzi wspartych artylerią. W porcie przebywało kilkanaście wodnosamolotów, na lotnisku zaś bazowały eskadry b o m bowców. Sprzymierzeni podjęli decyzję odbicia T r o n d h e i m koncent r y c z n y m natarciem z Andalsnes, położonego 160 km na p o ł u d n i e od tego miasta, i N a m s o s , leżącego w odległości 125 km na północ. Do lądowania w N a m s o s wyznaczono z g r u p o w a n i e „ M a u r i c e f o r c e " dowodzone przez gen. Adriana Cartona de Wiart. Tworzyły je 146 brygada piechoty brygadiera C . G . Phillipsa i 5 półbrygada Strzelców Alpejskich. Wieczorem 14 kwietnia lekkie krążowniki „ G l a s g o w " i „ S h e f f i e l d " wysadziły w N a m s o s 350 żołnierzy piechoty morskiej, którzy mieli przygotować teren do lądowania oddziałów alianckich. 16 kwietnia o świcie zjawiły się p o d N a m s o s „ C h r o b r y " i „ E m p r e s s of Australia" w eskorcie lekkich krążowników „ M a n c h e s t e r " i „ B i r m i n g h a m " , krążownika przeciwlotniczego „ C a i r o " oraz 3 niszczycieli. Okręty powitał gwałtowny atak

L u f t w a f f e . M i m o osłony dział krążownika „ C a i r o " lądowanie wojska w dzień, p o d g r a d e m b o m b , okazało się niemożliwe. Zespół musiał zawrócić do odległego o 100 mil na północ Lillesona. D o p i e r o nocą z 16 na 17 kwietnia „ C h r o b r y " wszedł do N a m s o s , gdzie wysadził zaokrętowane oddziały oraz wojsko przejęte z pokładu brytyjskiego transportowca, który jako większy miałby t r u d n o ś c i z m a n e w r o w a n i e m w m a ł y m porcie. Część żołnierzy przewiozły niszczyciele. R a n o „ C h r o b r y " wyszedł w morze, a następnej nocy raz jeszcze zawinął do N a msos, by wyładować 130 t o n s p r z ę t u wojskowego. I t u t a j , p o d o b n i e jak w H a r s t a d , dał o sobie znać bałagan s p o w o d o w a n y pośpiesznym załadunkiem w p o r t a c h brytyjskich. J e d e n batalion nie otrzymał swoich moździerzy. Były kłopoty z odnalezien i e m amunicji do poszczególnych rodzajów broni. W dniach 17—19 kwietnia na ląd wysadzono trzy bataliony 146 b r y g a d y oraz 13, 53 i 67 bataliony Strzelców Alpejskich — razem około 4 tys. ludzi. N i e m c y prowadzili intensywne rozpoznanie. N a d p o r t e m codziennie pojawiały się maszyny oznaczone c z a r n y m i krzyżami. G e n . C a r t o n de W i a r t polecił, aby wyładunku i wszelkich przemarszów d o k o n y w a n o p o d osłoną ciemności. M i m o to nieprzyjaciel był dobrze zorientowany w znaczeniu p o r t u dla aliantów. 20 kwietnia o godz. 10.00 nastąpił pierwszy wielki nalot. O b r o n ę bazy zapewnić miały k r ą ż o w niki przeciwlotnicze „ C a i r o " i „ C u r l e w " . Niestety „ C a i r o " eskortował wracające z Norwegii transportowce, a „ C u r l e w " o d p ł y n ą ł w celu uzupełnienia paliwa. W tych w a r u n k a c h N i e mcy bez przeszkód mogli b o m b a r d o w a ć port. Do wieczora n a d czterotysięcznym miastem naliczono 63 b o m b o w c e . M a s z y n y atakowały przede wszystkim nabrzeża portowe, ale nie szczędziły też d r e w n i a n y c h d o m k ó w z a b u d o w y miejskiej. Zginęły 22 osoby cywilne, uszkodzeniu uległa stacja kolejowa. Miasto zostało pozbawione dopływu p r ą d u . Załoga niszczyciela „ N u b i a n " , który w p ł y n ą ł do p o r t u nocą z 20 na 21 kwietnia, była wstrząśnięta widokiem o g r o m n y c h pożarów. G e n . Wiart zameldował, że N a m s o s jest niemal k o m p l e t n i e zniszczone i dopóki nieprzyjaciel p a n u j e w powietrzu, d o p ó t y szanse powodzenia operacji lądowych będą nikłe. N a z a j u t r z L u f t w a f f e powtórzyła b o m b a r -

dowanie. Żołnierze brytyjscy wyruszający na T r o n d h e i m byli zmęczeni i zaszokowani jeszcze przed rozpoczęciem walki. W Andalsnes, miasteczku położonym u ujścia rzeki R a u m a do R o m s d a l s f j o r d u , lądowało zgrupowanie „Sickleforce" gen. B e r n a r d a C . T . Pageta. Skład zgrupowania d w u k r o t n i e ulegał z m i a n o m . 17 kwietnia wieczorem wysadzono w Andalsnes 21 lekką baterię przeciwlotniczą (8 dział) oraz 725 żołnierzy piechoty morskiej i m a r y n a r z y pod d o w ó d z t w e m ppłk. H . W . S i m p s o n a , powierzając im przygotowanie p o r t u do przyjęcia wojsk desantowych. Był to oddział sklecony n a p r ę d c e z załóg okrętów liniowych „ N e l s o n " , „ B a r h a m " i „ H o o d " przechodzących r e m o n t y w stoczniach. Załadowano go na 4 małe statki i wysłano do Norwegii w takim pośpiechu, że k o m p a n i a reflektorów nie zdążyła zabrać swego sprzętu. Początkowo statki szły w k i e r u n k u Aalesund. J e d n a k ż e w trakcie rejsu nadszedł rozkaz kierujący zespół do Andalsnes. 148 brygada piechoty brygadiera H. de R. M o r g a n a , pierwotnie przeznaczona do obsadzenia Stavanger, od 7 kwietnia czekała w Rosyth na załad u n e k . 14 kwietnia brygadę i 168 lekką baterię przeciwlotniczą zabrały 2 transportowce idące do N a m s o s . J u ż w d r o d z e , na p r o ś b ę N o r w e g ó w , konwój zmienił k u r s na Andalsnes, skąd wojsko można było w krótkim czasie przerzucić koleją nad jezioro Mjósa. Wieczorem 18 kwietnia transportowce zaczęły wyładowywać żołnierzy w Andalsnes i p o ł o ż o n y m 15 km na zachód od tej miejscowości M o l d e . Jeszcze tej samej nocy brygadier M o r g a n wysłał pociągiem do D o m b a s dwie kompanie i kilka dział 21 baterii przeciwlotniczej. W pobliżu D o m b a s , u północno-zac h o d n i e g o wylotu G u d b r a n d s d a l , wylądowała 14 kwietnia niemiecka 1 kompania 1 pułku spadochronowego. Otoczona przez norweski batalion poniosła ciężkie straty, ale jej resztki — około 60 ludzi, trwały w uporczywej obronie. D o w ó d c y o b u angielskich kompanii otrzymali od brygadiera rozkaz energicznego działania. L ę k a n o się n o w y c h desantów powietrznych, a utrzymanie D o m b a s było w a r u n k i e m n i e z b ę d n y m z a r ó w n o dla rozwinięcia ataku na T r o n d h e i m , jak i na wypadek konieczności udzielenia pomocy N o r w e g o m walczącym n a d jeziorem Mjósa.

P r z e d p o ł u d n i e m 19 kwietnia k o m p a n i e , wsparte ogniem strzelających na wprost dział 21 baterii przeciwlotniczej, przeszły do natarcia i zmusiły resztki spadochroniarzy do kapitulacji. Wieczorem napłynęły a l a r m u j ą c e meldunki z f r o n t u . Brytyjski attache wojskowy, płk E . J . C . K i n g - S a l t e r , donosił, że bez pomocy aliantów opór norweskiej 2 dywizji piechoty nie potrwa długo. Pułkownik nalegał, aby 148 brygada piechoty wyszła na p o ł u d n i e od D o m b a s i wsparła chwiejącą się o b r o n ę . G e n . R u gę ze swej strony prosił Anglików o trzy bataliony piechoty wsparte artylerią i czołgami. D o w ó d c a 148 b r y g a d y piechoty wyraził zgodę bez e n t u z j a z m u , uważając, że siły, którymi d y s p o n u j e , nie wpłyną d e c y d u j ą c o na przebieg walk. 148 brygada miała tylko dwa bataliony (1600 ludzi) i była jednostką terytorialną. W szeregach, poza d o w ó d c ą , służyło tylko 2 oficerów zawodowych. P o d względem wyszkolenia i dyscypliny nie dorównywała wojskom r e g u l a r n y m . Jej wartość obniżał brak sprzętu motorowego; samochody poszły na d n o z t r a n s p o r t o w cem „ C e d e r b a n k " 4 . Bataliony 148 brygady przerzucono koleją na południe. 20 kwietnia gen. R u g ę osobiście witał oddziały brytyjskie, które prosto z wagonów ruszyły na pozycje pod Gjóvik, na zachodn i m b r z e g u jeziora Mjósa, i B r ó t t u m , na w s c h o d n i m brzegu tego jeziora. 15 km na północ od B r ó t t u m , w miasteczku Lilleh a m m e r , zatrzymało się d o w ó d z t w o brygady. Brytyjczycy n a wiązali kontakt z jednostkami 2 dywizji piechoty i grupą płk. Dahla broniącą odcinka między jeziorami M j ó s a i R a n d s f j o r d . Dalej na zachód, n a d R a n d s f j o r d e m , walczyła ściągnięta z Vos norweska 4 brygada. G e n . R u g ę , p o d b u d o w a n y p r z y b y c i e m Anglików, zwrócił się do wojsk z rozkazem p o w s t r z y m a n i a dalszego marszu nieprzyjaciela. Po stronie niemieckiej, wzdłuż wschodniego brzegu jeziora Mjósa, działała g r u p a gen. R. Pellengahra, dowódcy 196 dywizji piechoty, złożona z dwóch batalionów piechoty, z m o t o r y zowanego batalionu ciężkich karabinów maszynowych, trzech baterii i innych d r o b n y c h pododdziałów, licząca łącznie około Rh By) to jedyny statek zatopiony przez U-booty podczas kampanii norweskiej.

4 tys. ludzi. 21 kwietnia r a n o N i e m c y przeszli do natarcia. Żołnierze 2 dywizji piechoty po godzinnej walce zaczęli o d c h o dzić na n o w e pozycje. P o m o c d w ó c h angielskich k o m p a n i i z B r ó t t u m okazała się niewystarczająca. O b r o ń c y ponosili duże straty od ognia świetnie strzelającej artylerii nieprzyjaciela. O godz. 22.00 rozpoczęto odwrót. W ś r ó d N o r w e g ó w panowało rozczarowanie. T a k długo oczekiwana p o m o c brytyjska nie spowodowała zasadniczej zmiany położenia, N i e m c y nadal m a szerowali w g ł ą b kraju. Anglicy natomiast byli rozgoryczeni postawą wojsk norweskich, podejrzewając je o brak woli walki. Pogorszeniu nastrojów sprzyjał ciężki, p o n a d dwudziestokilom e t r o w y , marsz nocny przez górzysty, pokryty śniegiem teren. Do n i e p o r o z u m i e ń doszło także na szczeblu wyższych d o w ó d z t w . W myśl zalecenia swoich przełożonych brygadier M o r g a n oświadczył, że nie obowiązują go rozkazy gen. Rugego. T y m c z a s e m N o r w e g uważał, iż angielski brygadier powinien mu podlegać służbowo. N o w a linia o b r o n y przebiegała p o d Balbergkamp, kilka kilom e t r ó w na północ od L i l l e h a m m e r . 22 kwietnia N i e m c y wsparci o g n i e m h a u b i c rozpoczęli natarcie wzdłuż szosy i linii kolejowej, biegnącej w s c h o d n i m brzegiem rzeki Laagen. Większość oddziałów norweskich, wyczerpanych dziesięciodniową k a m p a nią, m i m o protestów brygadiera M o r g a n a odeszła na tyły ~w celu reorganizacji i odpoczynku. G ł ó w n e siły o b r o n y stanowiło 650 żołnierzy 148 brygady piechoty. Anglicy odpierali kolejne ataki w y k o r z y s t u j ą c ukształtowanie t e r e n u i zapory ze ściętych d r z e w . G e n . Pellengahr w p r o w a d z i ł do akcji czołgi i wezwał na p o m o c lotnictwo. Po p o ł u d n i u małe patrole narciarzy niemieckich zaczęły obchodzić pozycje brygady; t y m razem zabrakło na lewym skrzydle dobrze walczących w górach norweskich strzelców. O godz. 15.30 jeden z patroli w p r o w a d z i ł zamieszanie na tyłach o b r o n y , inne ostrzelały kwaterę dowództwa. Zawodziła łączność, rozkazy nie nadchodziły na czas. W y k r w a w i o n e o d działy poczęły cofać się do m o s t u w miejscowości F a a b e r g . P o łożenia nie poprawiło przybycie o d w o d o w y c h kompanii. Żołnierze, od 36 godzin pozbawieni wypoczynku i gorącej strawy, gonili resztkami sił. W tej sytuacji oddziałom brytyjskim pozo-

stał tylko o d w r ó t . W r a z z n i m i odstąpiła na północ g r u p a płk. Dahla. U t r a c o n o kontakt z norweską 4 brygadą piechoty, która zajmowała pozycje nad jeziorem R a n d s f j o r d . Podczas walk stoczonych 22 kwietnia brygada M o r g a n a poniosła d u ż e straty w zabitych i r a n n y c h . N i e m c y wzięli p o n a d 100 jeńców. O d w r ó t spod B a l b e r g k a m p wywarł katastrofalne wrażenie na Norwegach. U z n a n o go za klęskę. Zniechęcenie było t y m głębsze, że z nadejściem Anglików żołnierze norwescy łączyli nadzieję podjęcia ą f e n s y w y w kierunku Oslo i wyrzucenia N i e m c ó w z kraju. 23 kwietnia wojska sojuszników stanęły p o d T r e t t e n , gdzie gen. R u g ę spodziewał się p o w s t r z y m a ć nieprzyjaciela przez kilka d n i . Po o b u stronach rzeki Laagen zawczasu p r z y g o t o w a n o zapory z drzew i stanowiska dla broni maszynowej. W sypaniu u m o c n i e ń pomagała ludność cywilna. Brygadier M o r g a n oczekiwał głównego natarcia od w s c h o d u , przez ośnieżone, ale d o stępne dla piechoty przełęcze górskie. L e w e skrzydło o b r o n y ubezpieczono t r z e m a k o m p a n i a m i angielskimi i t r z e m a szwadronami norweskiego pułku d r a g o n ó w . C h o ć walki na wschodn i m brzegu rozpoczęły się o godz. 13.00, już o 14.00 obrońcy zużyli wszystkie odwody. Pod b o m b a m i L u f t w a f f e i ogniem artylerii zdezorganizowane kompanie opuszczały kolejne pozycje. G r u p a oficerów 148 brygady piechoty została wzięta do niewoli przez załogi 3 czołgów niemieckich, które przerwały słabo o b sadzoną linię f r o n t u . W ręce przeciwnika dostały się cenne dok u m e n t y . C o f a j ą c e się wojska przechodziły przez most pod T r e t t e n na zachodni brzeg rzeki, gdzie o b r o n a z p o w o d z e n i e m odpierała słabe ataki N i e m c ó w . O z m r o k u k o n t y n u o w a n o o d wrót na północ. O b a bataliony 148 brygady liczyły niespełna 450 żołnierzy — krańcowo wyczerpanych, nie n a d a j ą c y c h się do dalszej walki bez solidnego odpoczynku. 24 kwietnia N i e m c y wspierani przez Czołgi i lotnictwo o d rzucili N o r w e g ó w aż do Vinstra, 50 km na północ od T r e t t e n , gdzie p o w s t r z y m a ł ich ostatni norweski batalion o d w o d o w y z D o m b a s . Siła o p o r u wojsk gen. R u g e g o spadła do m i n i m u m . W tej sytuacji d o w ó d z t w o brytyjskie skierowało do G u d b r a n d s d a l 15 brygadę piechoty brygadiera H . E . F . S m y t h a , któ-

rą zaczęto wyładowywać w Andalsnes i M o l d e wieczorem 23 kwietnia. N a z a j u t r z jej czołowe oddziały osiągnęły miejscowość O t t a , na p o ł u d n i e od D o m b a s . W miasteczku wojsko przeżyło ciężki nalot. Towarzysząca brygadzie bateria przeciwlotnicza strąciła 3 maszyny, ale sama poniosła straty i została czasowo wyłączona z akcji. Aby zmniejszyć intensywność działań L u f t w a f f e , przygotow a n o atak b o m b o w y na lotnisko Vaernes. Lotniskowce „Ark R o y a l " i „ G l o r i o u s " pod eskortą 2 krążowników i 6 niszczycieli podeszły ku b r z e g o m Norwegii. 25 kwietnia z ich pokładów wystartowały 34 samoloty. B o m b a r d o w a n i e hangarów i płyty lotniska nie dało jednak większego efektu. D z i e ń wcześniej na wolnej od śniegu tafli jeziora Lesjaskog wylądowało 18 przestarzałych „Gladiatorów" 263 dywizjonu myśliwskiego m j r . J . W . D o n a l d s o n a z lotniskowca „ G l o r i o u s " . N i e m c y natychmiast wyśledzili lądowisko i od świtu 25 kwietnia rozpoczęli ataki b o m b o w e . 5 maszyn angielskich zniszczono na ziemi, gdyż piloci mieli kłopoty z u r u c h o m i e n i e m silników po c h ł o d n e j nocy. Reszta „Gladiatorów" wystartowała zmuszając b o m b o w c e do ucieczki. W ciągu dnia m j r D o n a l d s o n regularnie wysyłał patrole w rejon K v a m , gdzie trwały zacięte walki. Na p o ł u d n i e od K v a m zajął stanowiska batalion 15 b r y g a d y w z m o c n i o n y działkami przeciwpancernymi 25 m m . N i e p r z y j a ciel posuwał się lewym brzegiem rzeki Laagen. R ó w n y , płaski t e r e n między rzeką a ł a ń c u c h e m gór stwarzał d o g o d n e warunki do użycia b r o n i pancernej. Po o t r z y m a n i u posiłków gen. Pellengahr miał pod swymi rozkazami blisko 8400 żołnierzy (sied e m batalionów piechoty zmotoryzowanej oraz batalion ciężkich karabinów maszynowych) wzmocnionych artylerią, czołgami i samochodami pancernymi. O godz. 11.30 przed pozycjami kompanii blokującej drogę na K v a m ukazała się zmotoryzowana k o l u m n a wojsk niemieckich. Działko przeciwpancerne u n i e r u c h o m i ł o 2 czołgi wroga, reszta zawróciła. Po p o ł u d n i u do natarcia przystąpiła piechota wsparta silnym ogniem artylerii. K o m p a n i a angielska stawiała nadal zaciekły opór tracąc 4 oficerów, 95 podoficerów i szeregowych. W i e c z o r e m cofnęła się i obsadziła wyspę na rzece,

skąd flankowała ogniem natarcie N i e m c ó w p r o w a d z o n e wzdłuż wschodniego brzegu. Również na innych odcinkach wojska gen. Pelłengahra nie mogły poszczycić się większymi sukcesami. Poniosły one znaczne straty od ognia angielskiej broni m a szynowej, a p r ó b ę oskrzydlenia o b r o n y u d a r e m n i ł y patrole n a r ciarskie N o r w e g ó w . Piloci 263 d y w i z j o n u stoczyli w t y m rejonie 37 walk powietrznych strącając 5 maszyn L u f t w a f f e . W i e c z o r e m porozbijana b o m b a m i tafla jeziora Lesjaskog nie nadawała się do użytku. Ocalałe „Gladiatory" odleciały na lądowisko w S e t n e s m o e n p o d Andalsnes. Resztki 148 b r y g a d y odpoczywały w D o m b a s . 26 kwietnia o b r o n ę wzmocnił kolejny batalion 15 brygady, ale i N i e m c y podciągnęli świeże siły. O godz. 6.30, po półgod z i n n y m przygotowaniu artyleryjskim, batalion piechoty u d e rzył na lewe skrzydło Anglików, spychając ich powoli w stronę K v a m . Około południa rozgorzały ciężkie walki na c e n t r a l n y m odcinku linii o b r o n n e j . B o m b y lotnicze zniszczyły część stanowisk ciężkich karabinów maszynowych umożliwiając piechocie niemieckiej zbliżenie się na odległość szturmową. Walczono g r a n a t a m i i bagnetami. O t o jak wyglądał bój o K v a m w egzaltowanym opisie niemieckiego korespondenta wojennego: „W wiosce K v a m i w skalnych ścianach zagnieździli się Anglicy. Pierwszą falę ataku nieprzyjaciel powitał seriami karabinów m a s z y n o w y c h . Również niemiecka piechota odpowiedziała ogniem karabinów maszynowych. W lesie, po wschodniej stronie zbocza, n a p o t k a n o przednie straże Brytyjczyków. Po ciężkiej walce, podczas której użyto granatów ręcznych, » T o m mies« opuścili stanowiska pozostawiając paru zabitych. Po d r u giej stronie zbocza żołnierze angielscy krok za krokiem wycofują się przez las i skały. G r a n a t n i k i nieprzyjaciela p o d p a lają leśne podszycie. T l ą c się i trzeszcząc języki płomieni sięgają ilrzew, d y m kładzie się niczym mgła między walczące linie. W tym czasie do akcji wkroczyła niemiecka artyleria. Pociski z h u kiem padają na p u n k t y o p o r u Anglików. Ostro szczękają działka przeciwpancerne... G r u p a pionierów ruszyła do natarcia posuwając się p r z y d r o ż n y m i rowami. Angielskie karabiny maszynowe strzelały jak szalone. Na 100 m przed barykadą pionierzy

zostali u n i e r u c h o m i e n i . D o p i e r o gdy ogień artylerii zmusił b r o ń maszynową do milczenia, mogli posuwać się n a p r z ó d . Raz e m z piechotą wpadli do wioski. Około 30 — 40 Anglików d o stało się do niewoli. K v a m płonie" 5 . O z m r o k u 15 brygada zajęła stanowiska wokół wsi K j ó r e m , 5 km na północ od K v a m . N i e m c y ostrożnie rozpoznawali teren, atakowani od strony gór przez patrole narciarzy z norweskiej 2 dywizji piechoty. Podczas walk o K v a m między dowództwami angielskim i norweskim trwały dyskusje na t e m a t k i e r u n k u dalszych działań. S p i e r a n o się również o to, k o m u mają podlegać walczące w polu jednostki brytyjskie. 26 kwietnia gen. Paget telegrafował do W a r Office, prosząc o posiłki. L o n d y n coraz sceptyczniej zapatrywał się na sens przedłużania walk w południowej Norwegii. P o d w p ł y w e m inf o r m a c j i o kolejnych niepowodzeniach na p o ł u d n i u rosło zainteresowanie Narwikiem. W toku burzliwych dyskusji zdecydow a n o wzmacniać przede wszystkim siły działające na dalekiej północy. Celem n u m e r jeden dla k o r p u s u ekspedycyjnego stał się teraz Narwik. Nocą z 26 na 27 kwietnia d o w ó d z t w a w Andalsnes i N a m s o s zostały u p r z e d z o n e , że w najbliższym czasie może n a s t ą p i ć ewakuacja wszystkich wojsk alianckich z południowej N o r w e gii. W c z e s n y m p o p o ł u d n i e m 27 kwietnia do o b u baz przeteleg r a f o w a n o decyzję o rozpoczęciu ewakuacji w nocy z 30 kwietnia na 1 maja. N i e p o w i a d o m i o n o o niej N o r w e g ó w obawiając się, że n a t y c h m i a s t przerwą walkę i złożą b r o ń . O d w r ó t należało p r z e p r o w a d z i ć wzdłuż jednej drogi i jednej linii kolejowej na przestrzeni niemal 200 k m . U t r z y m a n i e spoistości f r o n t u było n i e z b ę d n y m warunkiem powodzenia całej operacji. By zyskać czas na jej przygotowanie, wojska miały opóźniać marsz N i e m c ó w b r o n i ą c K j ó r e m i Otta. Walki o wieś K j ó r e m rozgorzały 27 kwietnia. Piechota niemiecka wsparta ogniem moździerzy atakowała po o b u stronach rzeki Laagen. Na lewym brzegu N i e m c y dość szybko o p a n o w a li K j ó r e m , lecz żołnierze 146 b r y g a d y zajęli n o w e pozycje tuż 5

Kampf um Norwegen, Berlin 1940, s. 115—116.

za wsią i u t r z y m a l i je do wieczora. Na p r a w y m b r z e g u Anglicy ustępowali wolno wykorzystując przeszkody terenowe. Bój p o d O t t a rozpoczął się 28 kwietnia p o r a n n y m nalotem, który nie przysporzył sojusznikom strat. O godz. 10.30 piechota niemiecka wsparta czołgami ruszyła do natarcia wzdłuż głównej drogi. Czołgi utknęły w ogniu działek przeciwpancernych. 3 wozy spłonęły. Piechurzy m i m o pomocy lotnictwa nie mogli poradzić sobie z t w a r d o walczącymi Anglikami. P r ó b y okrążenia pozycji nie dały efektu dzięki d o b r e j postawie norweskich narciarzy. O godz. 22.00 Anglicy rozpoczęli odwrót. G e n . Pellengahr, t r a f n i e przewidziawszy wycofanie się przeciwnika p o d osłoną m r o k u , zaryzykował atak nocny. Miał pecha, właśnie b o w i e m na w y b r a n y m przez niego o d c i n k u obrońcy pozostali na stanowiskach nieco dłużej. Piechota niemiecka poniosła znaczne straty od ognia angielskich ciężkich karabinów maszynowych i zaniechała dalszych działań zaczepnych. 148 brygada opuściła p o zycje w z u p e ł n y m p o r z ą d k u , nie naciskana przez N i e m c ó w . Saperzy mieli czas na dokonanie zniszczeń. M i m o s p r a w n e g o oderwania się od nieprzyjaciela nastroje w wojsku były złe. S t r a t y , zmęczenie, ustawiczny o d w r ó t wyczerpały fizyczną i psychiczną o d p o r n o ś ć żołnierza. D u c h bojowy oddziałów brytyjskich pozostawiał wiele do życzenia, podczas gdy w armii norweskiej nastąpiło wręcz załamanie. Zewsząd dochodziły N o r w e g ó w niepomyślne wieści. K o l u m n y niemieckie, m a s z e r u j ą c e przez O s t e r d a l e n , zajęły 26 kwietnia węzeł kolejowy Róros i lada dzień mogły nawiązać kontakt z garnizonem w T r o n d h e i m . Na północ do T r o n d h e i m porażką zakończyły się działania sił gen. Wiarta. 21 kwietnia N i e m c y użyli małych statków żeglugi przybrzeżnej do dokonania śmiałego desantu p o d Steinkjer, 50 km na p o ł u d n i e od N a m s o s . S t ą d zagrozili przecięcieni linii komunikacyjnych 146 brygady maszerującej na T r o n d h e i m . I n n e jednostki przeciwnika uderzyły na obsadzoną przez Brytyjczyków miejscowość Vist, a patrole narciarzy niemieckich zaczęły obchodzić angielską o b r o n ę . P r a w e skrzydło b r y g a d y , rozciągniętej na przestrzeni wielu kilomet r ó w , zostało zagrożone. P o d wrażeniem niepokojących mel-

d u n k ó w i ataków L u f t w a f f e brygadier Phillips z a p r o p o n o w a ł o d w r ó t . G e n . W i a r t wyraził zgodę. Siły 146 b r y g a d y , jednostki terytorialnej, liczącej w trzech batalionach 2166 ludzi, nie wystarczały do opanowania sytuacji, a 5 półbrygada Strzelców Alpejskich nie osiągnęła jeszcze gotowości bojowej. Działające w rejonie T r o n d h e i m dwa norweskie bataliony płk. Getza mogły udzielić tylko symbolicznej pomocy. Składały się one ze słabo wyszkolonych żołnierzy i dysponowały zapasem amunicji na dzień walki. O d w r ó t odbywał się wśród ciągłych starć z patrolami nieprzyjaciela. Na szczęście N i e m c y po zajęciu Steinkjer przeszli do o b r o n y . 28 kwietnia N o r w e g o w i e zostali p o i n f o r m o w a n i o m a j ą c e j n a s t ą p i ć ewakuacji. W i a d o m o ś ć była dla wojska szokiem. Wstrząśnięty gen. R u g ę początkowo odmówił p o d p o rządkowania się tej decyzji. Poparło go kilku oficerów, ale zwolennicy kontynuowania walki byli nieliczni. Większość wyczerp a n y c h , zniechęconych żołnierzy czekała rozkazu złożenia b r o ni. D r o b n e oddziały broniące Ósterdal i g r u p a płk. D a h l a kapitulowały już 29 kwietnia, 4 brygada zaś dzień później. S t o s u n k o w o najlepiej prezentowała się 2 dywizja piechoty. W jej batalionach nigdy nie brakło ochotników na patrole narciarskie, które atakowały skrzydła nieprzyjaciela, o d d a j ą c cenne usługi cofającym się wojskom angielskim. 30 kwietnia po krótkiej obronie opuszczono D o m b a s . Wojska zostały przewiezione koleją do Andalsnes, gdzie wieczorem zawinął zespół wiceadm. G . F . B . E d w a r d a Collinsa. Składał się on z lekkich krążowników „ A r e t h u s a " , „ G a l a t e a " , „ S h e f f i e l d " i „ S o u t h a m p t o n " , 6 niszczycieli oraz małego transportowca. Do rana zaokrętowano 2200 ludzi. W M o l d e krążownik „ G l a s g o w " zabrał na pokład króla H a a k o n a i rząd norweski. Okręt udał się do T r o m s ó . N a s t ę p n e j nocy niszczyciel brytyjski wszedł do M o l d e po gen. R u g e g o i jego sztab. D w a inne niszczyciele przewiozły 1300 żołnierzy z Andalsnes na lekkie krążowniki „ M a n c h e s t e r " i „ B i r m i n g h a m " wiceadm. G e o f f r e y a Laytona, czekające na p e ł n y m m o r z u . Ostatnią partię tysiąca ludzi wzięto na pokład o godz. 2.00. G e n . R u g ę p r a g n ą ł ewakuować na północ część 2 dywizji

piechoty. M y ś l tę popierano w L o n d y n i e , b o w i e m walcząca armia norweska była w a ż n y m a t u t e m politycznym. Niestety w wojsku spadła dyscyplina, rozkazy wykonywano opieszale. Ż a d e n oddział nie stanął do z a ł a d u n k u w przewidzianym czasie. D y w i z j a złożyła b r o ń 3 maja. Do niewoli poszło 127 oficerów, około 2500 podoficerów i szeregowych. P o d o b n e nastroje panowały w batalionach płk. Getza, które kapitulowały następnego dnia. W ewakuacji próbowała przeszkadzać L u f t w a f f e . Wszystkie nabrzeża p o r t u Andalsnes, prócz jednego, zostały rozbite b o m bami. Heinkle atakowały z wysokości niedostępnej dla „Gladiatorów" pozbawionych a p a r a t u r y tlenowej. Skuteczną osłonę mogły zapewnić nowoczesne myśliwce, ale wysłanie 46 dywizjonu wyposażonego w „Hurricane'y" w s t r z y m a n o , gdy zapadła decyzja o ewakuacji. N a t o m i a s t p o m o c 254 d y w i z j o n u , b a z u j ą cego w H a d s t o n na O r k a d a c h , była problematyczna z racji o d ległości. Aby osłabić ataki L u f t w a f f e na zespoły e w a k u u j ą c e wojska, przystąpiono do b o m b a r d o w a n i a lotnisk w Norwegii. 28 kwietnia 18 samolotów z lotniskowca „Ark R o y a l " dokonało nalotu na Vaernes. 30 kwietnia 31 „Blenheimów" uderzyło na Stavanger, a 14 „Hampdensów" 44 i 50 dywizjonu z b o m b a r d o wało lotnisko wojskowe w Oslo. Nocą z 1 na 2 m a j a zaatakowano p o n o w n i e Stavanger i Oslo. N i e m c y mieli w Norwegii około 600 samolotów, toteż ataki brytyjskie spowodowały nieznaczne tylko osłabienie intensywności działań L u f t w a f f e . s Zespół wyznaczony do ewakuacji wojsk gen. W i a r t a tworzyły ciężkie krążowniki „ Y o r k " i „ D e v o n s h i r e " , krążownik przeciwlotniczy „Carlisle", lekki krążownik francuski „ M o n t c a l m " , 5 niszczycieli i 3 statki t r a n s p o r t o w e . 28 i 30 kwietnia N a m s o s przeżyło ciężkie ataki b o m b o w c ó w n u r k u j ą c y c h . Na d n o poszło kilka k u t r ó w , p o r t i miasto ogarnęły pożary. Ewakuację, planowaną na noc z 1 na 2 maja, odwołano w obawie przed dalszymi nalotami. D o p i e r o następnej nocy wojska załadowano na okręty. Ostatnią grupę żołnierzy zabrał o godz. 2.20 niszczyciel „Afridi". O godz. 8.45 3 m a j a n a d zespołem pojawiły się pierwsze samoloty niemieckie. O k r ę t y były atakowane w p r o m i e n i u 200 mil od wybrzeży Norwegii. Artyleria zestrzeliła 2 Junkersy, ale

ofiarą b o m b padł francuski niszczyciel „Bison". N i e m c y skoncentrowali uwagę na niszczycielach ratujących rozbitków. D w i e b o m b y przebiły pokład niszczyciela „Afridi". Okręt przewrócił się i zatonął, w wyniku czego zginęło 100 ludzi. Pozostałe jednostki zawinęły 5 maja do Scapa Flow. Więcej szczęścia miał zespół wiozący wojska z Andalsnes, który p o d osłoną dział k r ą żownika przeciwlotniczego „ C a l c u t t a " osiągnął wybrzeże Anglii bez strat. K a m p a n i a w p o ł u d n i o w e j i środkowej Norwegii zakończyła się porażką sprzymierzonych. Straty k o r p u s u ekspedycyjnego były stosunkowo niewielkie. 15 i 148 b r y g a d y straciły razem 1402 żołnierzy — r a n n y c h , zabitych i zaginionych, 146 brygada — 157 zabitych. Zatonęły 2 niszczyciele i transportowiec. Wojska norweskie, walczące w tej części k r a j u , praktycznie przestały istnieć. Do niewoli powędrowało blisko 8 tys. żołnierzy. N i e m c y zajęli 2 / 3 Norwegii, uzyskując dogodną bazę do rozpoczęcia ofensywy na północ, w kierunku N a r w i k u . W obozie sprzymierzonych roztrząsano przyczyny niepowodzeń. Padały wzajemne oskarżenia. Norwegowie zarzucali A n g likom opieszałość, nazbyt ostrożne działanie, przedwczesny o d w r ó t . Wiele rozgoryczenia budziła nie zrealizowana obietnica dostaw sprzętu wojskowego. Broń (7 tys. karabinów i 250 ręcznych karabinów maszynowych z a m u n i c j ą ) miał dostarczyć do N a m s o s „ C h r o b r y " . Z uwagi na zniszczenia w porcie i zarządzoną ewakuację transport wstrzymano. Brytyjczycy oskarżali N o r w e g ó w o brak d u c h a walki i opuszczanie stanowisk p o d słabym naciskiem nieprzyjaciela. Opinię tę zdają się potwierdzać m i n i m a l n e straty bojowe armii norweskiej; w ciągu trzech tygodni walk sięgały one zaledwie 4 — 5% stanu wyjściowego. Wielu ochotników, ogarniętych początkowo e n t u z j a z m e m , po kilku d n i a c h służby ulegało zniechęceniu. Z n a m i e n n e są słowa M a x a M a n u s a , jednej z czołowych postaci norweskiego r u c h u o p o r u , który w kwietniu 1940 r. walczył w p o ł u d n i o w e j Norwegii: „ Z m ę c z e n i e było o wiele większe niż pożytek z naszego o d działu, bo tylko czasem mieliśmy okazję postrzelać, lecz zachowanie moich rodaków b u d z i ł o głębokie rozczarowanie. Przyję-

liśmy m n ó s t w o nowych żołnierzy do kompanii, inni, zmęczeni, odpadli i właściwie to, że niewiele mieliśmy do roboty, stało się p o w o d e m ucieczek. Wreszcie nastąpił k o m p l e t n y rozłam: 100 ludzi poszło swoją drogą, około 20 pozostało z k a p i t a n e m Benck e r t e m , który wytrwał do k o ń c a " 6 . O słabym morale armii norweskiej świadczy też niewykorzystanie szansy ewakuacji na północ. N o r w e g ó w usprawiedliwiał w p e w n e j mierze brak wyszkolenia i niedostatek ciężkiego sprzętu. Istotną rolę odegrało, jak się w y d a j e , absolutne nieprzygotowanie psychiczne armii i społeczeństwa na wypadek wojny. Niezależnie od stanu moralnego armii norweskiej i takich czy i n n y c h błędów alianckiego d o w ó d z t w a o porażce w p o ł u d n i o wej Norwegii przesądziła przewaga niemieckich sił zbrojnych. Szczególnie dotkliwie dawał się o d c z u ć brak "Silnego lotnictwa, które zapewniłoby osłonę floty i wsparło operacje wojsk lądowych. Ataki b o m b o w c ó w z baz angielskich nie dały oczekiwanego wyniku, a straty, jakie poniesiono przy tej okazji, były p o ważne: 27 maszyn na 216 z n a j d u j ą c y c h się w linii wiosną 1940 r. Kilkadziesiąt myśliwców pokładowych z lotniskowców „ G l o r i o u s " i „Ark Royal" nie mogło sprostać potędze L u f t waffe. 6

M.

M a n u s, Ognie nad fiordami, Warszawa 1983, s. 28.

ZACISKANIE PĘTLI

ODWOŁANA OPERACJA G d y kampania w południowej Norwegii dobiegła końca, uwaga o b u walczących stron skupiła się na Narwiku. Skoro zawiodły nadzieje utrzymania baz na południu, w sztabach alianckich tym mocniej zaczęto podkreślać korzyści, jakie dałoby opanowanie tego niezamarzającego portu. Z lotnisk w rejonie Narwiku bombowce mogły minować redę portu Lulea. G d y b y Niemcy zaatakowali Szwecję, można było w krótkim czasie obsadzić linię kolejową Narwik — K i r u n a — Lulea, zabezpieczyć cenne kopalnie rudy żelaza, a także, wykorzystując wspomnianą kolej, przesłać Szwedom posiłki. Klęska odciętego zgrupowania gen. Dietla miałaby ponadto znaczenie propagandowe, neutralizując w pewnym stopniu wrażenie, jakie wywoływały na świecie doniesienia o kolejnych sukcesach I I I Rzeszy. Aby usadowić się mocno w północnej Norwegii, alianci m u sieli rozbić wojska gen. Dietla przed nadejściem odsieczy, którą Niemcy zaczęli organizować niezwłocznie po zajęciu N a m s o s , i ustabilizować linię f r o n t u jak najdalej na południe od Narwiku. Kunktatorskie metody gen. Mackesy'ego były na dłuższą metę nie do przyjęcia. 28 kwietnia nowym dowódcą wojsk lądowych w północnej Norwegii został mianowany gen. Cłaude J.E. Auchinleck. Pod wpływem doświadczeń z kampanii na południu, które ukazały możliwości L u f t w a f f e , aliantów zaczął napawać niepo-

k o j e m stan o b r o n y przeciwlotniczej oddziałów z g r u p o w a n y c h p o d N a r w i k i e m . Zaczęto zastanawiać się n a d jej wzmocnien i e m . W e d ł u g pobieżnych obliczeń należało zgromadzić 144 ciężkie i 144 lekkie działa przeciwlotnicze. L i c z b a ta wielokrotnie przekraczała zasoby sprzymierzonych. Pierwotne plany zakładały skierowanie do północnej Norwegii pięciu baterii ciężkiej artylerii przeciwlotniczej i pięciu baterii lekkiej artylerii przeciwlotniczej. Wycofanie dodatkowych jednostek z Francji nie wchodziło w rachubę. Z Anglii można było otrzymać niewielką liczbę dział ciężkich. Wykorzystanie wszystkich rezerw pozwalało zebrać wokół N a r w i k u 48 ciężkich i 60 lekkich dział przeciwlotniczych. Brakujące baterie mogły zastąpić samoloty myśliwskie. Jednakże, jak uczyła niedawna praktyka, użycie lotnictwa pokładowego z lotniskowców u t r u d n i a ł o oddalenie okrętów od pola walki. P o n a d t o lotniskowce przebywające u brzegów Norwegii, same zagrożone bombardowaniem i atakami okrętów p o d w o d n y c h , musiały zatrzymać część maszyn do własnej o b r o n y . Wojsku p o t r z e b n e były eskadry działające z baz na lądzie. 30 kwietnia wylądował w H a r s t a d oddział rekonesansowy lotnictwa p o d d o w ó d z t w e m ppłk. Richarda L . R . Atcherleya. P r z y s t ą p i o n o do badania stanu najbliższych lotnisk norweskich. Okazało się, że jedyne lądowisko zdolne do przyjęcia bombowców leży p o d miejscowością Banak n a d P a r s a n g e r f j o r d e m , około 400 km na północny wschód od N a r w i k u . Przeznaczone dla eskadr myśliwskich lądowisko w Bardufoss, 90 km na północ od N a r wiku, i S k a n l a n d , 40 km na zachód od tego miasta, wymagały długotrwałych prac adaptacyjnych: oczyszczenia nawierzchni, ustawienia baraków dla obsługi, zmagazynowania zapasów a m u n i c j i , paliwa itp. Do chwili przygotowania lotnisk wojsko musiało zadowolić się wsparciem lotnictwa pokładowego. T y m c z a s e m do północnej Norwegii zaczęły przybywać nowe jednostki alianckie. Już w połowie kwietnia postanowiono przerzucić do rejonu N a r w i k u 27 półbrygadę Strzelców Alpejskich zwanych „niebieskimi d i a b ł a m i " , 13 półbrygadę Legii C u d z o ziemskiej i polską Samodzielną Brygadę Strzelców P o d h a l a ń skich. Oddziały te miały u t w o r z y ć po wylądowaniu 1 dywizję

lekką strzelców (1 Dyvision Legere de Chasseurs) p o d d o w ó d z t w e m energicznego, pełnego t e m p e r a m e n t u i d u c h a walki gen. M a r i e Emile Bethouarta. W dalszej kolejności planowano przewiezienie do Norwegii: francuskiej 2 dywizji lekkiej, ewak u o w a n e j z N a m s o s 5 p ó ł b r y g a d y Strzelców Alpejskich, 3 d y wizji lekkiej, która stała w pogotowiu p o d Brestem, a także przebywającej we Francji angielskiej 5 dywizji piechoty. K i e d y gen. Bethouart w y p r z e d z a j ą c swoje wojska p r z y b y ł do H a r s t a d , zdumiała go bezczynność gen. Mackesy'ego. 27 kwietnia F r a n c u z osobiście rozpoznawał z pokładu niszczyciela niemieckie pozycje i wysnuł wniosek, że nadal możliwe jest lądowanie w p r o s t w N a r w i k u . N a z a j u t r z transportowce wysadziły na b r z e g w Skanland 12 batalion 27 półbrygady Strzelców Alpejskich. Bataliony 6 i 14 „niebieskich d i a b ł ó w " wylądowały p o d Sjóvegan. 6 batalion został następnie przewieziony do G r a t a n g e n , gdzie 1 m a j a wszedł w kontakt z patrolami niemieckimi. Strzelcy Alpejscy zluzowali w Fossbakken dwie kompanie Scots G u a r d s , które wycofano do H a r s t a d . Wyposażenie oddziałów francuskich pozostawiało wiele do życzenia. Brakowało obuwia do chodzenia po górach i okularów o c h r o n n y c h . W batalionach było zaledwie po 70 par nart. Sprzęt zimowy z d a n o do magazynów, gdy zakończyła się wojna fińsko-radziecka, a opieszale działająca i n t e n d e n t u r a nie zdążyła go zwrócić przed zaokrętowaniem wojska. Już podczas pierwszych dni walk zanotowano liczne wypadki o d m r o ż e ń . Straty poniesione z tego p o w o d u kilkakrotnie przewyższały liczbę żołnierzy poległych na polu bitwy. Przybycie F r a n c u z ó w z r u c h l i w y m gen. B e t h o u a r t e m ożywiło m a r t w y f r o n t . G e n . Fleischer zreorganizował swoje oddziały t w o r z ą c dwie jednostki: 6 i 7 brygadę piechoty. 1 m a j a 6 brygada, której dowódcą był płk L ó k e n (trzy bataliony piechoty i b a teria górska), rozpoczęła m a r s z na Bjórnfjell, aby odciąć z g r u powanie gen. Dietla od granicy szwedzkiej. 7 b r y g a d a , której dowódcą był płk W. N. Faye (dwa bataliony piechoty, bateria górska i bateria zmotoryzowana), wsparta przez dwie k o m p a n i e i sekcję moździerzy z 6 batalionu Strzelców Alpejskich, zaczęła p o s u w a ć się w stronę Bjerkvik i E l v e g a r d s m o e n . Żołnierze m u -

sieli pokonywać stronie zbocza i głębokie rozpadliny, t o n ą c po kolana w śnieżnych zaspach. Małe g r u p y N i e m c ó w zajmowały stanowiska na szczytach, graniach i półkach skalnych, skąd obsługi ciężkich karabinów m a s z y n o w y c h miały doskonałe pole ostrzału. Niejednokrotnie sojusznicy musieli tracić wiele god z i n , aby obejść niemożliwą do zdobycia pozycję. W starciach na mały dystans przewagę zapewniały N i e m c o m pistolety m a szynowe, których nie mieli ani Norwegowie, ani F r a n c u z i . N i e wiele p o m o g ł o skierowanie z o d w o d u na f r o n t 14 batalionu Strzelców Alpejskich. W ciągu dziesięciu d n i wojska zbliżyły się do H e r j a n g s f j o r d u o niecałe 10 km. 1 batalion Irish G u a r d s ppłk. F a u l k n e r a p r ó b o w a ł ruszyć z Bogen na półwysep Ó y j o r d . Oczekiwano, że przy wsparciu artylerii okrętowej gwardia szybko złamie opór nieprzyjacielskich patroli. Groźniejszym od N i e m c ó w przeciwnikiem okazała się n a t u r a . Na zawalonej śniegiem drodze żołnierze brytyjscy zapadali się w zaspach po pas. Boleśnie odczuto brak nart, bez których marsz na wielu odcinkach był po prostu niemożliwy. Wojska alianckie pojawiły się również na południe od N a r w i kil. W dniach 26—28 kwietnia przerzucono ze Skanland do Ballangen batalion S o u t h Wales Borderers ppłk. G o t t w a l t z a i sztab 24 brygady gwardii. 29 kwietnia batalion wylądował na półwyspie Ankenes, gdzie stoczono walkę z niemieckimi p a t r o lami. Żołnierze brytyjscy ruszyli n a p r z ó d , lecz ostrzelani przez artylerię zatrzymali się i zajęli stanowiska koło Baatberget. Ł a ń c u c h p o s t e r u n k ó w rozmieszczonych od Hakvik do jeziora Storvatn ubezpieczał k o m p a n i e przed atakiem od strony gór. Z pozycji batalionu m o ż n a było obserwować N a r w i k . N i e należało to do zajęć b e z p i e c z n y c h , o czym przekonał się brygadier Fraser, raniony o d ł a m k i e m podczas rozpoznawania stanowisk niemieckich. D o w ó d z t w o n a d 24 brygadą gwardii o b jął ppłk T r a p p e s - L o m a x . 1 Nieprzyjaciel próbował pozbyć się uciążliwego sąsiedztwa. 2 m a j a około 100 N i e m c ó w uderzyło wzdłuż drogi wprost na Hakvik. W p a d l i jednak p o d ogień krążownika „ A u r o r a " , p a trolującego O f o t f j o r d , i ponieśli duże straty. Alianci wzmacniali swoje siły. Na półwysep Ankenes przewieziono 12 batalion

Strzelców Alpejskich oddany do dyspozycji dowództwa 24 brygady. 29 kwietnia wyładowano w Hdkvik 2 haubice polowe 203 baterii z 51 pułku Royal Artillery. W środę 1 maja adm. Boyle w towarzystwie gen. Bethouarta dokonał kolejnego rozpoznania terenu walk z pokładu niszczyciela. F r a n c u z proponował uchwycenie przyczółka na półwyspie O y j o r d , skąd przy wsparciu artylerii można było atakować Narwik. A d m . Boyle, który oczekiwał na efekty rozpoczynającego się właśnie uderzenia norweskiej 7 brygady i Strzelców Alpejskich, nie podjął decyzji. W piątek nadszedł telegram podpisany przez Pierwszego Lorda Admiralicji. Churchill nawoływał do aktywniejszych działań, nawet za cenę dużych strat. Zdopingowany t y m adm. Boyle zaakceptował pomysł gen. Bethouarta, przewidujący rozpoczęcie ataku 8 maja. G e n . Mackesy opracował zarys planu lądowania dwóch batalionów brytyjskich na północnym brzegu półwyspu Oyjord. Projekt napotkał ostrą krytykę ze strony oficerów sztabu 24 brygady gwardii, bowiem jego realizacja pociągnęłaby za sobą zbyt wielkie, ich zdaniem, ofiary. K o r o n n y m a r g u m e n t e m , z którym musiał zgodzić się również adm. Boyle, był brak odpowiednich środków desantowych. Za lądowanie w otwartych łodziach, przy stałym świetle dziennym i niebezpieczeństwie nalotów nikt nie chciał brać odpowiedzialności. Ostatecznie adm. Boyle postanowił odroczyć operację do czasu przybycia gen. Auchinlecka, którego spodziewano się w Harstad 12 maja.

NIE PODBIJAĆ IDZIECIE, ALE OSWOBADZAĆ W pierwszych dniach maja wojska gen. Mackesy'ego otrzymały dalsze posiłki. Przybył 55 lekki pułk przeciwlotniczy Royal Artillery (163, 164 i 165 baterie przeciwlotnicze) oraz 193 ciężka bateria przeciwlotnicza. 5 maja wylądowała d w u b a talionowa 13 półbrygada Legii Cudzoziemskiej dowodzona przez płk. Magrina-Vernereta, weterana I wojny światowej, dziesięciokrotnie odznaczonego Croix de Guerre. Służyli w niej doskonale wyszkoleni żołnierze zawodowi. Przed załadowaniem

na statki w M a r o k u wszystkich p r z y z n a j ą c y c h się do n a r o d o wości niemieckiej wysłano do I n d o c h i n . We wtorek 7 maja, t u ż p r z e d północą, na redę H a r s t a d w e szły t r a n s p o r t o w c e z oddziałami Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich. J e d n o s t k a ta powstała oficjalnie 14 lutego 1940 r. Na podstawie rozkazu z 9 lutego 1940 r. każdy pułk u t w o r z o n e j we F r a n c j i 1 dywizji grenadierów wydzielił ze swego składu 2 batalion, a 2 dywizja strzelców pieszych — 4 batalion, które skierowano do o b o z u ćwiczeń w C o e t q u i d a n w Bretanii. Znalazły się tu również pododdziały specjalne utworzone w ośrodkach wyszkolenia specjalistycznego. Z wojsk tych zaczęto f o r m o w a ć Samodzielną Brygadę Strzelców Podhalańskich, przewidzianą początkowo do wysłania na f r o n t fiński. M a t e r i a ł ludzki był b a r d z o r ó ż n o r o d n y . K a d r a oficerska, w większości zawodowa, miała za sobą kampanię wrześniową. Brakowało d o b r y c h , r u t y n o w a n y c h podoficerów. W ś r ó d szeregowych było około 100 „ D ą b r o w s z c z a k ó w " , weteranów hiszpańskiej w o j n y d o m o w e j . Resztę niemal w 90% stanowili ochotnicy l u b starsi wiekiem rezerwiści z rodzin polskiej emigracji zarobkowej we Francji, Belgii i Holandii. Ż a d e n z nich nie miał doświadczenia f r o n t o w e g o . Z tradycją pułków p o d h a lańskich łączyło brygadę kilkunastu rodowitych Podhalan, służących w jej szeregach, oraz długie, zielone peleryny przydzielone przez i n t e n d e n t u r ę francuską. Żołnierze nazywali je kpiąco „płaszczami kapucyńskimi". W o b e c braku terenów o d p o w i e d nich do p r z e p r o w a d z e n i a strzelań bojowych i kłopotów z uzyskaniem amunicji ćwiczebnej szkolenie zostało ograniczone do marszów i ćwiczeń garnizonowych. i Po zakończeniu procesu f o r m o w a n i a brygada składała się z d o w ó d z t w a , sztabu, kompanii: sztabowej, łączności, samoc h o d o w e j i d w ó c h półbrygad. Każdą półbrygadę tworzyły: kompania sztabowa, kompania b r o n i towarzyszącej i dwa bataliony strzelców. Dowódcą Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich mianowano płk. dypl. Z y g m u n t a Bohusza-Szyszkę. Służbę w Wojsku Polskim rozpoczął Bohusz-Szyszko jesienią 1916 r. jako oficer II brygady Legionów. Uczestnik wojny 1919—1920 r., pełnił w armii II Rzeczypospolitej wiele

odpowiedzialnych funkcji: był m.in. dowódcą p u ł k u K o r p u s u O c h r o n y Pogranicza „ G ł ę b o k i e " , zastępcą d o w ó d c y K o r p u s u O c h r o n y Pogranicza i dowódcą piechoty dywizyjnej 1 dywizji piechoty Legionów. Podczas k a m p a n i i wrześniowej, jako d o wódca piechoty dywizyjnej, faktycznie dowodził 16 dywizją piechoty wsławioną walkami p o d Ł o w i c z e m i n a d dolną Bzurą. N a s t ę p n i e przedostał się do F r a n c j i , gdzie 19 kwietnia 1940 r. otrzymał stopień generała brygady. 10 kwietnia na rozległej łące p o d Malestroit brygada otrzymała sztandar z rąk N a c z e l n e g o W o d z a , gen. Władysława Sikorskiego. Poświęcenia sztandaru dokonał biskup polowy W o j ska Polskiego, ks. Józef Gawlina, w obecności p r e z y d e n t a W ł a dysława Raczkiewicza i przedstawicieli państw sojuszniczych. Cztery d n i później zapadła decyzja wysłania Strzelców P o d h a lańskich do Norwegii. 15 kwietnia oddziały brygady zaczęto kierować s a m o c h o d a m i i koleją w rejon Brestu, gdzie miały czekać na statki transportowe. 20 kwietnia na lotnisku G u i p a v a s p o d Brestem pożegnał b r y gadę gen. Sikorski. Naczelny W ó d z przypomniał żołnierzom słowa księcia Józefa Poniatowskiego: „ N i e p o d b i j a ć idziecie, ale oswobadzać. Dosyć tego dla Polaka". Nastroje w batalionach były doskonałe, wiara w zwycięstwo powszechna. Niecierpliwie oczekiwano pierwszego spotkania z N i e m c a m i obiecując sobie szybki p o w r ó t ze Skandynawii do G d a ń s k a i G d y n i . 23 kwietnia Polacy przeszli ze ś p i e w e m ulicami Brestu w k i e r u n k u p o r t u . L u d n o ś ć obdarowywała strzelców słodyczami i p o m a r a ń czami, rzucano kwiaty. Na brygadę czekały 3 transatlantyki francuskie odgrywające rolę t r a n s p o r t o w c ó w wojskowych: „ M e x i q u e " , „ C h e n o n c e a u x " i „ C o l o m b i e " . Załadunku dokonywano w ten sposób, aby wykorzystać do m a k s i m u m p o j e m n o ś ć statków, nawet ze szkodą dla gotowości bojowej zaokrętowanych oddziałów. „ M e x i q u e " p r z y j ą ł d o w ó d z t w o 2 p ó ł b r y g a d y i jej d w a bataliony — 3 i 4. Z 4 batalionu oderwano jednak 2 kompanię i jeden p l u t o n 1 kompanii, załadowując w ich miejsce działka przeciwpancerne i kompanię sztabową 2 półbrygady. Na „ C h e n o n c e a u x a " zaokręt o w a n o d o w ó d z t w o b r y g a d y , d o w ó d z t w o 1 p ó ł b r y g a d y , 1 bata-

lion, jedną kompanię 2 batalionu oraz kompanię i p l u t o n 4 batalionu zabrane z „ M e x i q u e ' a " . W ładowniach umieszczono m u ły, k u c h n i e polowe i całą a m u n i c j ę pierwszego r z u t u brygady. D l a o d m i a n y zapas żywności znalazł się na transatlantyku „ M e x i q u e " . Polscy oficerowie byli zbulwersowani p a n u j ą c y m b a ł a g a n e m i metodą z a ł a d u n k u . O t o f r a g m e n t w s p o m n i e ń płk. Felicjana Majorkiewicza, szefa oddziału taktyczno-operacyjnego Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich: „Całość akcji cechował jeden wielki bałagan. Budziło to t y m większe o b u r z e n i e , że chaotyczne ładowanie materiału, sprzęt u , amunicji," pozbawiało nasze oddziały samodzielności i m o ż liwości działania bezpośrednio po wyładowaniu w Norwegii. N i e kierowano się przy t y m zasadą zachowania zwartości organizacyjnej oddziałów, lecz pomieszano oddziały i uzbrojenie. Również różne rodzaje amunicji zostały pomieszane, a wiele oddziałów zostało w ogóle jej pozbawionych. Załogi oddzielono od ich sprzętu bojowego. Zaokrętowaniem oddziałów kierował b e z p o ś r e d n i o szef misji francuskiej przy brygadzie płk Molle. D o w ó d c a b r y g a d y gen. Bohusz-Szyszko podzielał nasze o b u rzenie, lecz nie miał na to wszystko żadnego wpływu i wszystkie jego interwencje nie dały rezultatów... Lecz z d u m i e n i e n a sze przeszło wszelkie granice, g d y dowiedzieliśmy się, że całą zapasową żywność załadowano na jeden statek, a a m u n i c j ę dla całej b r y g a d y na drugi. M o ż n a sobie wyobrazić sytuację w razie z b o m b a r d o w a n i a i zatopienia któregoś z n i c h " W chwili zaokrętowania b r y g a d a liczyła 4778 żołnierzy 2 . D y s p o n o w a ł a 25 działkami p r z e c i w p a n c e r n y m i 25 m m , 15 m o ź d z i e r z a m i 81 m m , 15 moździerzami 60 mm i 68 ciężkimi karabinami maszynowymi. Brakowało m a p — bataliony dostały zaledwie po 4 komplety — okularów o c h r o n n y c h , b u t ó w do chodzenia po górach i nart; zresztą tych ostatnich niewielu P o d h a l a n umiało używać. Łącznościowcy otrzymali s k r o m n y przydział kabla telefonicznego, strzelcy — małe, niewygodne ' F. M a j o r k i e w i c z , Lata chmurne, lata dumne, Warszawa 1983, s. 48—49. 2 Po odcumowaniu na statkach znaleziono 2 pasażerów na gapę, ochotników, którzy przy pomocy żołnierzy przedostali się na transportowce.

tornistry, kuchnie — wielkie kotły p r z y d a t n e na wojnie pozycyjnej, ale nie do t r a n s p o r t u w górzystym terenie. Większość b r a k u j ą c e g o sprzętu leżała w składach i n t e n d e n t u r y francuskiej. Na pocieszenie pozostawał fakt, że p o d o b n e kłopoty z z a ł a d u n kiem i d o b o r e m wyposażenia miały inne jednostki k o r p u s u ekspedycyjnego. 24 kwietnia o północy, przy dźwiękach Marsylianki i M a zurka Dąbrowskiego, statki wyszły z Brestu kierując się do p o r tu G r e e n o s k u ujścia rzeki Clyde. Po k i l k u d n i o w y m postoju na redzie dołączyły transportowce z 13 półbrygadą Legii C u d z o ziemskiej i konwój wypłynął w morze. Brygadę Podhalańską skierowano najpierw do T r o m s ó , tymczasowej siedziby króla i r z ą d u norweskiego. Norwegowie, przerażeni możliwością nalotów na pozbawione o b r o n y przeciwlotniczej miasto, energicznie protestowali. Wysunęli nawet a r g u m e n t , że lądowanie P o laków w pobliżu granicy radzieckiej wywołać może nieprzychylne k o m e n t a r z e w Moskwie. Ostatecznie 7 kwietnia t r a n s portowce zarzuciły kotwice na redzie H a r s t a d . 1 półbrygada, przewieziona na brzeg k u t r a m i norweskich rybaków, obsadziła wyspę H i n n ó y , luzując Legię Cudzoziemską. Polacy mieli b r o nić wyspy przed e w e n t u a l n y m d e s a n t e m powietrznym: 1 batalion zachodniego, 2 batalion wschodniego brzegu. Sztab b r y g a dy i d o w ó d z t w o 1 półbrygady zakwaterowały w Borkenes, 16 km od H a r s t a d . W trakcie lądowania Podhalanie zauważyli stojący przed p o r t e m polski niszczyciel „Błyskawica". Oto jak niezwykłe spotkanie opisał w swojej relacji oficer artylerii „Błyskawicy", por. Jerzy Tumaniszwili: „Pierwszy k u t e r załadowany wojskiem oderwał się od statku i skierował się w stronę nabrzeża. — To nasi, niech mnie szlag trafi, nasze chłopaki, popatrzcie, peleryny, hełmy, a na nich... tak, to na p e w n o Polacy! Na rufie gromadziło się coraz więcej marynarzy. Stali w p a t r u j ą c się w zbliżający się kuter, a każdy czuł jakieś niecodzienne podniecenie. T y m c z a s e m k u t e r , czy to zwabiony licznym zbiegowiskiem na rufie okrętu, czy też dlatego, że dostrzeżono b a n d e r ę , zmienił kurs i zamiast przejść w odległości pół mili od okrętu, zbliżał się od strony r u f y , kier u j ą c się na prawą b u r t ę . Na k u t r z e zaszumiała melodia. Ł o w i -

liśmy u c h e m n a d c h o d z ą c e dźwięki, zrazu niezrozumiałe, a p o t e m , gdy więcej głosów podchwyciło piosenkę, zrozumieliśmy i znieruchomieliśmy, bo nas zatkało. To byli Polacy, a śpiewali: »Morze, nasze morze, Ciebie wiernie będziem strzec...« W k r ó t ce byli tak blisko, że widać było twarze i głośno m ó w i ą c p o r o z u m i e ć się głosem nie było t r u d n o . — H e j t a m pierunie — rozdarł się G w ó ź d ź — zżnijcie p s u b r a t ó w , pieruna! — Sie nie bój, po tośmy tu przyjechali. Wrzask był ogólny. Oni krzyczeli: niech żyje marynarka, m y ś m y wrzeszczeli: niech żyje armia, niech żyje Brygada P o d halańska, bijcie szwabów. Głosy n a m wkrótce pochrypły, a k u ter oddalał się szybko i tylko ręce kiwały i machały, dawały znać, że się r o z u m i e m y . P o t e m d r u g i , trzeci, czwarty k u t e r p o szedł w ślad pierwszego, i na każdym to samo, i z każdym to samo powitanie i radość" 3 . 3 batalion Brygady Podhalańskiej został przewieziony na p o kładach niszczycieli do Ballangen i do końca kampanii pozostawał t a m jako odwód 1 dywizji lekkiej. N a s t ę p n i e „ M e x i q u e " w p ł y n ą ł do fiordu Salangen, gdzie przekazał na k u t r y n o r w e skie 4 batalion, dowództwo 2 półbrygady, k o m p a n i ę sztabową i działka przeciwpancerne. Operacji lądowania dokonywano przy pięknej pogodzie, która stwarzała doskonałe warunki do ataku lotniczego. Na szczęście ogień okrętów eskorty u t r u d n i a ł Heinklom i Dornierom celne zrzucanie b o m b . Wyokrętowanie przebiegało w pośpiechu. Załogi t r a n s p o r towców pragnęły jak najszybciej opuścić zagrożony akwen. U p c h a n y w ładowniach sprzęt zrzucano byle jak na nabrzeża, t ę g u j ą c bałagan spowodowany n i e f o r t u n n y m załadunkiem Breście. Po odejściu statków segregacja zaopatrzenia trwała ternaście dni. W zamieszaniu przepadł niemal cały t a b o r m o torowy 4 batalionu: 21 s a m o c h o d ó w ciężarowych, 2 osobowe, 10 motocykli. 1 batalion ruszył na f r o n t bez zapalników do granatów i t a ś m do ciężkich karabinów maszynowych, których nie naleziono na czas wśród stosów bagażu. Przybycie Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich ' J. T u r a a n i s z w i l i , Urywki z pamiętnika, w: „Polska Walcząca — Żołnierz Polski na Obczyźnie", nr 22—23 z 1941 r.

do północnej Norwegii, niezależnie od znaczenia militarnego, polegającego na wzmocnieniu sił alianckich p o d N a r w i k i e m , było w y d a r z e n i e m o charakterze politycznym. Po raz pierwszy od października 1939 r. regularne Wojsko Polskie stawało do walki z N i e m c a m i . F a k t ten miał o g r o m n e znaczenie moralne 1 p r o p a g a n d o w e . Dowodził światu, że polski żołnierz b r o n i nie złożył, podnosił na d u c h u u m ę c z o n y okupacją n a r ó d . Podważał twierdzenie hitlerowskiej p r o p a g a n d y , według której p r o b l e m Polski został raz na zawsze rozwiązany, armia polska zaś p r z e stała istnieć jesienią 1939 r. N i c zatem dziwnego, że prasa i radio I I I Rzeszy poświęcały brygadzie sporo miejsca w codzienn y c h k o m u n i k a t a c h . N a j p i e r w twierdzono, jakoby składała się wyłącznie z Polaków, którzy brali udział w hiszpańskiej wojnie d o m o w e j po stronie republiki. M ó w i o n o o niezadowoleniu żołnierzy i groźbie b u n t u . W pierwszych dniach maja r o z p o w szechniano informację, że cała brygada „polskich kryminalis t ó w " spoczywa na dnie Atlantyku razem z t r a n s p o r t o w c a m i s t o r p e d o w a n y m i przez okręty p o d w o d n e . K o m u n i k a t tej treści, o d e b r a n y przez radiostacje statków wiozących Brygadę P o d h a lańską, był dla żołnierzy polskich źródłem d u ż e j uciechy. R a z e m z Brygadą Podhalańską i 13 półbrygadą Legii C u d z o ziemskiej przybyły dalsze oddziały dywizji gen. Bethouarta: 2 samodzielna g r u p a Artillerie Coloniale (24 działa polowe 75 m m ) , 14 kompania przeciwpancerna i 342 samodzielna k o m pania czołgów — 10 czternastotonowych wozów t y p u „ H o t c h kiss". Rosnące w siłę wojska alianckie starały się zająć lepsze pozycje wyjściowe do natarcia. 9 maja na półwyspie Ankenes dwie k o m p a n i e 12 batalionu Strzelców Alpejskich, ubezpieczane przez patrole narciarzy, odebrały N i e m c o m trzy wzgórza, położone na północ od jeziora Storvatn. S t ą d m o ż n a było ostrzeliwać miejscowość Ankenes i w o d y Beisfjordu. Pierścień wokół N a r w i k u zaciskał się. G e n . Dietl nie miał wątpliwości, że lada dzień sprzymierzeni rozpoczną bardziej zdecydowane działania. Do dowództwa sił alianckich pod Narwikiem docierały odległe echa krytyki f o r m u ł o w a n e j w Anglii pod adresem ludzi o d powiedzialnych za sposób prowadzenia wojny. Brytyjska opinia

publiczna od dłuższego czasu z niepokojem śledziła przebieg operacji w Norwegii. Porażkę na południu przyjęto ze zdziwieniem i oburzeniem. 1 maja premier Neville Chamberlain zreorganizował Military Coordination Committee, powołany do życia jeszcze w listopadzie 1939 r. w celu oceny planów operacyjnych. Tegoż dnia Winston Churchill zapowiedział stałe wspieranie wojsk walczących pod Narwikiem przez lotnictwo Royal Navy. Wprowadzone zmiany nie uciszyły krytycznych uwag. M i a ry rozgoryczenia dopełniło kunktatorstwo gen. Mackesy'ego. Podczas debaty w Izbie G m i n 7 maja posłowie ostro domagali się wyjaśnienia, dlaczego efekty działań na dalekiej północy są tak nikłe. Sir Roger Keyes, wsławiony podczas I wojny światowej brawurową próbą zablokowania wejścia do Zeebrugge, bazy niemieckich okrętów podwodnych, określił kampanię norweską jako rażący przykład niedołęstwa. Krytykę kierowano przede wszystkim pod adresem Chamberlaina. Poseł Leo Armery użył wobec niego słów wypowiedzianych w parlamencie angielskim przed trzystu laty przez Cromwella: „Odejdź, powiadam, mamy ciebie dosyć! Na Boga! Odejdź!" Brytyjczycy mieli wyraźnie dość „człowieka z parasolem", który jesienią 1938 r. „przywiózł z Monachium pokój". W tej sytuacji Chamberlain 10 maja ustąpił ze stanowiska premiera. Objął je Winston Churchill, zwolennik energicznych działań i śmiałych planów. Osoba nowego premiera pozwalała przypuszczać, że niebawem dojdzie do radykalnej zmiany dotychczasowych metod prowadzenia wojny.

DESANT POD BJERKVIK 7 maja, pod naciskiem niezmordowanego dowódcy 1 dywizji lekkiej, gen. Bethouarta, gen. Mackesy zdecydował przeprowadzić operację lądowania na półwyspie Óyjord jeszcze przed przybyciem gen. Auchinlecka. W o b e c wątpliwości oficerów brytyjskich, nadal obawiających się zbyt dużych strat, postanowiono użyć 13 półbrygady Legii Cudzoziemskiej. Wybór padł

na wioskę Bjerkvik położoną u końca H e r j a n g s f j o r d u , niespełna 3 km na zachód od Elvegardsmoen. Z leżącą na południow y m skraju półwyspu miejscowością i przystanią promową O y j o r d łączyła Bjerkvik n a d b r z e ż n a droga długości 12 k m , dostępna dla pojazdów m e c h a n i c z n y c h . Ustalono, że lądowanie będzie wsparte akcją Strzelców Alpejskich i norweskiej 7 b r y gady; wojska te 10 maja utknęły w górach 8 km od Bjerkvik. Natarcie miała przeprowadzić także norweska 6 brygada. G e n . Mackesy chciał wysadzić desant nocą z 11 na 12 maja. Operacja nocna stwarzała szansę uniknięcia silniejszych ataków L u f t w a f f e . O ile bowiem w rejonie N a r w i k u noc o tej porze roku niewiele różniła się od dnia, na lotnisku Vaernes pod T r o n d h e i m panowały ciemności, które mogły u t r u d n i ć start b o m b o w c ó w . D u ż ą przeszkodą dla lotnictwa były też często występujące rano zamglenia. A d m . Boyle p r z e s u n ą ł t e r m i n lądowania o jedną dobę, argum e n t u j ą c swoją decyzję koniecznością lepszego przygotowania okrętów. J e d n a k ż e d o w ó d c a 6 b r y g a d y , płk L ó k e n , nie został p o w i a d o m i o n y o zmianie t e r m i n u . 6 brygada zgodnie z p l a n e m 11 maja, wsparta przez kilka starych ypokkerów" norweskich użytych jako b o m b o w c e , zaatakowała lewe skrzydło g r u p y płk. W i n d i s c h a . Żołnierze norwescy, t o r u j ą c sobie drogę przez t r z y m e t r o w e zaspy śniegu, wdarli się na płaskowyż K u b e r g . Na wysokości tysiąca metrów n a d p o z i o m e m morza, wśród skaln y c h załomów, rozgorzały walki. K o m p a n i e strzelców g ó r skich ustępowały powoli, umiejętnie wykorzystując przeszkody t e r e n o w e . A t a k u j ą c y m szczególnie dawał się we znaki ogień niemieckich moździerzy. J e d y n a bateria norweska ze skrom n y m zapasem amunicji nie mogła odegrać w tych zmaganiach większej roli. 12 maja, zgodnie z zapowiedzią, przybył do N a r w i k u na pokładzie polskiego transportowca „ C h r o b r y " gen. Auchinleck, który przejął od gen. M a c k e s y ' e g o dowództwo nad wojskami l ą d o w y m i aliantów w północnej Norwegii. Oddziały te otrzymały nazwę P ó ł n o c n o - Z a c h o d n i c h Sił Ekspedycyjnych ( N o r t h - W e s t e r n E x p e d i t i o n a r y Force). Po p o ł u d n i u u wejścia do Ball a n g e n f j o r d u zebrał się zespół wyznaczony do przeprowadzenia

operacji pod Bjerkvik — p a n c e r n i k , 2 krążowniki lekkie, 5 niszczycieli. Na krążowniki „ A u r o r a " i „ E f f i n g h a m " załadowano dwa bataliony Legii Cudzoziemskiej (1500 ludzi). Niszczyciel „Havelock" zabrał moździerze, a pancernik „Resolution" 5 czołgów francuskich. Środki desantowe były skromne: 4 opancerzone pontony A . L . C . (assault landing craft) oraz 3 barki desantowe M . L . C . (motor landing c r a f t ) 4 . P o n t o n mógł zabrać 30, barka zaś 100 żołnierzy lub d w u n a s t o t o n o w y czołg. Sprzęt desantowy uzupełniały łodzie motorowe krążownika „Effingham". Około godz. 21 okręty podniosły kotwice i ruszyły w stronę odległego o 20 mil Bjerkvik. Na mostku „ E f f i n g h a m a " znajdowali się gen. Auchinleck, gen. B e t h o u a r t i a d m . Boyle. P u n k tualnie o północy zespół brytyjski stanął pod Bjerkvik. Niszczyciele ostrzelały opuszczoną przez ludność wioskę. Zniszczono parę b u d y n k ó w i niemiecki, skład amunicji, który eksplodował. M i m o to czołowy oddział 120 żołnierzy, lądujący na 4 p o n t o nach, został przyjęty seriami ciężkich karabinów maszynowych. Niszczyciele ponownie otworzyły ogień, z m u s z a j ą c b r o ń m a szynową do milczenia. Kilka salw oddał „Resolution". Około godz. 1 Legia Cudzoziemska stanęła na brzegu. 1 batalion 13 p ó ł b r y g a d y wylądował o niespełna kilometr na zachód od Bjerkvik i wpadł pod ostrzał dobrze zamaskowanych ciężkich karabinów maszynowych, których nie zniszczył ogień artylerii okrętowej. D o p i e r o 3 czołgi przewiezione barkami z pokładu pancernika ułatwiły legionistom kontynuowanie natarcia. Oto jak wygląda ten f r a g m e n t walk w opisie niemieckiego sprawozdawcy wojennego: „Zetknęliśmy się z przytłaczającą przewagą liczebną, z kilkusetosobowym oddziałem górskim. Nasze karabiny maszynowe stanęły naprzeciw ciężkich haubic. Chwilami mieliśmy wrażenie, że nieprzyjacielski nacisk na nasz f r o n t jest t r u d n y do zniesienia. Coraz nowi żołnierze nieprzyjacielscy ukazywali się raz tu, raz t a m i zbliżali się coraz b a r d z i e j " 5 . 4 W dniach 28—30 kwietnia transportowce przywiozły łącznie 4 pontony A.L.C. i 6 barek M.L.C. Spośród 6 barek tylko 3 nadawały się do użytku. 5 W a a g e, op. cit., s. 168.

W b r e w relacji s u g e r u j ą c e j długi, zacięty bój walki o Bjerkvik trwały krótko. Po słabym oporze N i e m c y odeszli, zostawiając m i n y , na których zginęło kilku legionistów. 2 batalion 13 półbrygady dokonał desantu 600 m na p o ł u d niowy wschód od Bjerkvik i wsparty 2 pozostałymi czołgami zajął Elvegardsmoen. O godz. 2.00 nad H e r j a n g s f j o r d e m pojawiły się patrole myśliwskie z lotniskowca „Ark Royal". Na brzegu walka dobiegła końca. Starcia przeniosły się w g ł ą b półwyspu, gdzie N i e m c y nadal próbowali stawiać opór, w y k o r z y s t u j ą c fakt, że artyleria okrętowa nie mogła razić p u n k t ó w osłoniętych nierównościami terenu. W b r e w o b a w o m l ą d u j ą c e wojska p o niosły niewielkie straty. Poległo, głównie od ognia ciężkich karabinów maszynowych, 36 legionistów. Kilkudziesięciu r a n n y c h a m b u l a n s e brytyjskie zabrały do szpitali okrętowych. 13 maja rano motocykliści Legii Cudzoziemskiej wjechali do przystani p r o m o w e j O y j o r d , gdzie zamiast N i e m c ó w napotkali sztab 13 półbrygady wysadzony tu przez niszczyciel „HaveIock". Rolę pomocniczą w operacji lądowania pod Bjerkvik odegrał 2 batalion Brygady Podhalańskiej ppłk. Władysława D e c a , u d e rzając z Bogen na prawe skrzydło o b r o n y niemieckiej. 11 maja Polacy zostali przewiezieni k u t r a m i rybackimi z H a r s t a d do Bogen. N a z a j u t r z o godz. 21.00 kompanie w towarzystwie p l u t o n u norweskich narciarzy ruszyły na wschód, b r n ą c przez zwały topniejącego śniegu. M i m o niezwykle t r u d n y c h w a r u n k ó w m a r s z u — N i e m c y wysadzili w powietrze wszystkie mostki n a d głębokimi jarami i potokami — objuczeni ciężkim s p r z ę t e m Podhalanie w ciągu 16 godzin przeszli ponad 25 km i s w y m p o jawieniem się na tyłach o b r o n y przyśpieszyli o d w r ó t nieprzyjaciela. M a r s z batalionu przez bezdroża u z n a n o w sztabie alianckim za niezwykły wyczyn. W nocy z 13 na 14 m a j a Polacy razem z legionistami odrzucili patrole niemieckie trzymające p o d ostrzałem odcinki drogi między Bjerkvik a O y j o r d . 14 maja po p o ł u d n i u Polacy nawiązali kontakt z 6 batalionem Strzelców Alpejskich, który mozolnie przedzierał się przez t r u d n y teren m i ę d z y R o a s m e , Ornefjell i jeziorem Hartvig. Powolny marsz tego batalionu uratował N i e m c ó w przed okrążeniem. Hitlerowska p r o p a g a n d a starannie przemilczała porażkę na

półwyspie O y j o r d . K o m u n i k a t y o położeniu w rejonie N a r w i k u ukazywały zupełnie fantastyczny o b r a z niemieckich sukcesów. 13 maja ogłoszono: „Pod N a r w i k i e m niemieckie siły powietrzne dokonały ataku na nieprzyjacielską flotę i wojska lądowe. Z a t o piono jeden krążownik, inny krążownik został u s z k o d z o n y " 6 . W rzeczywistości nalot 9 Junkersów na Bjerkvik nie p r z y s p o rzył aliantom strat, b o w i e m okręty zdążyły wycofać się z H e r jangsfjordu. E f e k t e m trwających trzy dni energicznych działań sojuszników było w y d a t n e pogorszenie się sytuacji wojsk gen. Dietla. N i e m c y stracili rozległe, łatwe do o b r o n y t e r e n y w głębi l ą d u . U t r a t a półwyspu Óyjord oznaczała oskrzydlenie garnizonu narwickiego od północy. Wojska sprzymierzonych, obsadzające przystań p r o m o w ą w O y j o r d , dzieliły od N a r w i k u tylko wody R o m b a k s f j o r d u , które wobec panowania floty brytyjskiej na morzu nie mogły stanowić poważniejszej przeszkody. 6

B u s h,

op. cit., s. 365.

OKRYTY POD NARWIKIEM

W o b e c b r a k u silnego lotnictwa i ciężkiej artylerii powodzenie operacji lądowych przeciwko z g r u p o w a n i u gen. Dietla zależało w z n a c z n y m stopniu od wsparcia wojsk alianckich przez jednostki Royal N a v y . Ciężkie działa okrętowe mogły z powodzen i e m torować drogę piechocie, niszcząc stanowiska niemieckie n a d brzegami fiordów. Ostrzał każdego zaobserwowanego ruc h u p r o w a d z o n y przez patrolujące fiord jednostki, u t r u d n i a ł strzelcom górskim komunikację, zmuszał do korzystania z okręż n y c h d r ó g , zasłoniętych p r z e d obserwacją z morza, zadawał straty i wyczerpywał psychicznie. Odejście floty oznaczałoby niemal pewną porażkę wojsk francusko-polsko-angielskich gdyż nieprzyjaciel na łatwym do o b r o n y terenie miał szansę stawiania o p o r u do czasu przybycia odsieczy. Jedyną siłą po stronie niemieckiej, zdolną wyprzeć Roya N a v y z fiordów, była L u f t w a f f e . W pierwszym okresie walk o N a r w i k , g d y oddalenie baz i działania na p o ł u d n i u u t r u d n i a ł y N i e m c o m skierowanie większych sił lotnictwa na daleką północ, b o m b o w c e nadlatywały pojedynczo l u b małymi g r u p a m i , a wyr z ą d z o n e przez nie szkody nie były duże. Z chwilą zakończenia kampanii w południowej i środkowej Norwegii sytuacja uległa zmianie. N i e m c y bez przeszkód mogli wykorzystać liczne eskadry b o m b o w e , „ b e z r o b o t n e " po ewakuacji aliantów.z Namsos i Andalsnes. I n t e n s y w n o ś ć nalotów gwałtownie wzrosła,

Wody okalające Narwik stały się widownią zaciętych p o j e d y n ków między jednostkami floty a L u f t w a f f e . Atakom b o m b o w ców sprzyjała słabość lotnictwa myśliwskiego sprzymierzonych niewielka szerokość fiordów, u t r u d n i a j ą c a o k r ę t o m m a n e w r o wanie. Admiralicja brytyjska stale utrzymywała w rejonie N a r w i k u pokaźne siły floty. 17 kwietnia a d m . Boyle miał pod swymi rozkazami pancernik „ W a r s p i t e " , lekkie krążowniki „ A u r o r a " , E f f i n g h a m " , „ E n t e r p r i s e " , „ S o u t h a m p t o n " , lotniskowiec okręt w a r s z t a t o w y „ V i n d i c t i v e " i kilkanaście niszczycieli. W ostatnich dniach kwietnia „ S o u t h a m p t o n " w z m o c nił eskortę t r a n s p o r t o w c ó w e w a k u u j ą c y c h wojska z A n alsnes. 5 m a j a „ F u r i o u s " , n a k t ó r y m było już tylko 8 maszyn zdolnych do lotu, został zastąpiony przez lotniskowiec „Ark R o y a l " . N a miejsce „ W a r s p i t e ' a " przybył pancernik „ R e s o l u tion".W związku ze wzrostem niebezpieczeństwa nalotów adrę wzmocniły krążowniki przeciwlotnicze „ C a i r o " , „ C o itry" i „ C u r l e w " . Do stałych patroli wokół N a r w i k u a d m . Boyle wyznaczył niszczyciele i lekkie krążowniki. Pancerniki zjawiały się w O f o t ordzie tylko wówczas, gdy wsparcie ich artylerii u z n a n o za n i e z b ę d n e dla powodzenia akcji. Całe tygodnie schodziły załogom na służbie patrolowej, niszczeniu stanowisk nieprzyjaciela, dróg, mostów, torów kolejowych, na pojedynkach z samolotami bateriami niemieckimi. Niejednokrotnie okręty, wykorzystując dużą głębokość wody, podchodziły do skalistych brzegów. O b serwatorzy wypatrywali celu, artylerzyści czuwali przy działach. Artyleria okrętowa u t r u d n i a ł a N i e m c o m komunikację między Bjerkvik a Bjórnfjell i praktycznie uniemożliwiała wykorzystanie linii kolejowej biegnącej nad R o m b a k s f j o r d e m . kpt. E r d m e n g e r , który otrzymał rozkaz w y m a r s z u do Sildvik z kompanią złożoną z m a r y n a r z y „ W i l h e l m a H e i d k a m p a " , zano tował w swoim dzienniku pod datą 30 kwietnia: „Ponieważ linia kolejowa przebiegająca wzdłuż R o m b a k s fiordu znajdowała się p o d ostrzałem okrętów brytyjskich, zdecydowałem się poprowadzić k o m p a n i ę przez góry. N i e mieliśmy dostatecznej liczby pojazdów ani sań, toteż musieliśmy

nieść cały ekwipunek... Niszczyciel brytyjski stał u wejścia do p o r t u , ale dzięki złej pracy obserwatorów nie otworzył ognia, natomiast idąca za nami kompania piechoty została mocno ostrzelana z dział. Prowadziłem kompanię na nartach. Za strażą przednią szedł oddział, który miał torować drogę przez zaspy. M i m o to żołnierze idący za n i m często zapadali się w śnieg po kolana" Żelaznym p u n k t e m „ p r o g r a m u " każdego patrolu p o d N a r wikiem było ostrzeliwanie wylotu t u n e l u kolejowego, w k t ó r y m strzelcy górscy umieścili działa polowe. Co jakiś czas, gdy N i e m c o m zdawało się, że uwaga załóg alianckich zwrócona jest gdzie indziej, obsługa wytaczała działo i oddawała parę strzałów. M a r y n a r z e natomiast dbali, aby ich artyleria była gotowa do akcji w t y m momencie. Wszystko odbywało się przy stałej groźbie nalotów. Często okręt atakowało z różnych kierunków kilka maszyn. Tylko sprawne manewrowanie i łut szczęścia chroniły przed trafieniem. S a m o t n e b o m b o w c e zazwyczaj zrzucały swój ładunek z d u ż e j wysokości, co ułatwiało wyminięcie b o m b . N i e poprzestając na własnej obronie, krążowniki i niszczyciele osłaniały swą artylerią przeciwlotniczą wojska lądowe. Służba w tych w a r u n k a c h wymagała od załóg d u ż e g o samozaparcia i poświęcenia. PomoC floty była wysoko ceniona przez armię, chociaż z d a w a n o sobie sprawę z ograniczonych możliwości artylerii okrętowej; z uwagi na konfigurację terenu nie mogła ona zapewnić wsparcia oddziałom walczącym w głębi lądu. Oficer Brygady Podhalańskiej pisał w 1940 r.: „ O f i a r n o ś ć załóg była o g r o m n a . N i e k t ó r e z nich tygodniami całymi nie schodziły na ląd, półtora miesiąca i więcej będąc ciągle w ż m u d n e j pracy bojowej, gdzie łatwo było coś oberwać, a t r u d n o było doczekać się innej n a g r o d y jak wdzięczność paru tysięcy Polaków w »kapucyńskich płaszczach« Brygady P o d h a lańskiej. Oficerowie i załogi nie przypominali swoim wyglądem w y t w o r n y c h marynarzy z defilad i obrazków. Zewnętrznie były to o b s z a r p a n e i zarośnięte na twarzy dziady, tak samo jak my wszyscy, wewnętrznie za to t r u d n o chyba na całym świecie zna1

W a a g e, op. cit., s. 148.

leźć równie wspaniałych żołnierzy, d o b r y c h kolegów i gościnn y c h g o s p o d a r z y na swoich z a d y m i o n y c h w walce i zasmolonych okrętach" 2. W p a m i ę t n i k a c h żołnierzy gen. Dietla znaleźć m o ż n a wiele wzmianek o dokuczliwym ostrzale artylerii okrętowej. O t o f r a g m e n t dziennika jednego ze strzelców górskich: „17 IV — K o n t r t o r p e d o w i e c angielski zniszczył jedyne nasze działo. 24 IV — Najcięższe dotychczas b o m b a r d o w a n i e było dziś rano. 4 zabitych, 1 ranny. Po p o ł u d n i u z n o w u b o m b a r d o w a n i e , papierosów ciągle jeszcze nie ma. 25 IV — B o m b a r d o w a n i e miasta i p o r t u . Samoloty n i e p r z y j a cielskie. Czy m a m y wytrwać do ostatniego człowieka? 27 IV — Ogień artylerii wkrótce zupełnie nas zniszczy. K r ą żownik ciężko uszkodziły samoloty niemieckie. Nie rozbieram się z u p e ł n i e od 6 kwietnia. Poczty z d o m u nie było od 26 m a r ca. 30 IV — T r z y k o n t r t o r p e d o w c e i jeden k r ą ż o w n i k o b s e r w u j ą każdy nasz r u c h " 3 . Na szczególną nienawiść N i e m c ó w zasłużyły sobie działające p o d N a r w i k i e m niszczyciele polskie. Od 14 kwietnia wody norweskie patrolowały „ G r o m " i „Błyskawica". W dniach 17—19 kwietnia okręty polskie wspólnie z niszczycielem b r y t y j s k i m odprowadziły do Scapa Flow uszkodzony b o m b ą ciężki k r ą ż o w n i k „ S u f f o l k " , a 21 kwietnia dołączyły do zespołu Royal N a v y w Vestfjordzie. Jako pierwsza zjawiła się pod Narwikiem „Błyskawica" dowodzona przez k m d r . por. Stanisława N a h o r skiego. 28 kwietnia niszczyciel wszedł do O f o t f j o r d u , gdzie przebywał przez d w a dni p a t r o l u j ą c boczne fiordy i ostrzeliwując pozycje niemieckie. 29 kwietnia „Błyskawicę" zastąpił „ G r o m " p o d d o w ó d z t w e m k m d r . p p o r . Aleksandra Hulewicza. Niszczyciel wszedł na wody R o m b a k s f j o r d u i próbował pociskami 120 mm zniszczyć nasyp kolejowy. G d y usiłowania te nie dały e f e k t u , ostrzelano wejścia do tuneli i wiadukty kolejowe. 2 C. J e ś m a n, Kampania norweska: Ankenes — Beisfiord, w: „Polska Walcząca — Żołnierz Polski na Obczyźnie", nr 23 z 1940 r. 3 Cyt. za: J a ś k o w s k i, op. cit., s. 84.

Szybkostrzelne działka przeciwlotnicze otwierały ogień do każdego ukazującego się N i e m c a . Wszelki ruch na torze kolejowym zamarł, dowóz zaopatrzenia do wysuniętych placówek stał się niemożliwy. Strzelcy górscy całymi godzinami siedzieli w ukryciu, pozbawieni ciepłej strawy. K u r t W. M a r e k w swoich wspomnieniach poświęcił polskiemu niszczycielowi pełne strac h u i nienawiści zdania: „ T o znowu ten przeklęty Polak! Od strony R o m b a k e n pojawiła się szara, groźna sylwetka okrętu wojennego. N i e słychać było najmniejszego odgłosu pracujących maszyn, przypłynął nagle jak w i d m o , jak gdyby przyciągnięty przez kogoś na linie. Przylgnęliśmy m o c n o do skały. Okręt stał przez chwilę n i e r u c h o m o . W y d a w a ł o się, że to on nas obserwuje, a nie ludzie z n a j d u j ą c y się na jego pokładzie. Sprawiał wrażenie niebezpiecznego, nieobliczalnego potwora. Nagle zawrócił i o d p ł y n ą ł z p o w r o t e m w kierunku R o m b a k e n " 4 . A oto f r a g m e n t zapisków innego żołnierza niemieckiego: „Wczorajszej nocy zauważył nas polski kontrtorpedowiec przy noszeniu desek. Pół godziny leżeliśmy wciśnięci w śnieg. W nocy koło nas padło dużo pocisków" 5 . Wieczorem 2 maja miejsce „ G r o m a " w R o m b a k s f j o r d z i e zajęła „Błyskawica". Niemcy ściągnęli nad fiord działa przeciwlotnicze 88 m m . Kiedy „Błyskawica" podeszła do brzegu, została ostrzelana celnym ogniem. Okręt trafiły cztery pociski. T r z y pierwsze nie wyrządziły większych szkód, ale czwarty w y b u c h ł w maszynowni i uszkodził przewód parowy, co spowodowało u n i e r u c h o m i e n i e prawej t u r b i n y . Odłamki raniły 4 członków załogi. W rewanżu „Błyskawica" zniszczyła stanowisko jednego z dział niemieckich. Po walce k m d r por. Nahorski otrzymał polecenie odejścia do Skjelfjordu, gdzie ekipa z okrętu warsztatowego „Vindictive" przez d w a dni łatała przebite poszycie k a d łuba. Uszkodzenia w maszynowni załoga naprawiła własnymi siłami jeszcze w nocy z 2 na 3 maja. T e j ż e nocy „ G r o m " p o d ą żył do R o m b a k s f j o r d u , aby zastąpić „Błyskawicę". W c z e s n y m rankiem 3 m a j a „ G r o m " zagłębił się w wąski 4 5

K. W. M a r e k, Wir hielten Narwik, Oldenburg—Berlin 1941, s. 134. Cyt. za: J a ś k oVf s k i, op. cit., s. 88.

fiord. N i e m c y , zachęceni n i e d a w n y m sukcesem, otworzyli ogień. „ G r o m " odpowiedział ze wszystkich dział. Wywiązał się zacięty pojedynek artyleryjski. Pocisk 88 mm trafił w maszynownię okrętu. Niszczyciel odszedł do H e r j a n g s f j o r d u , a po naprawieniu niewielkich uszkodzeń wrócił i ostrzelał pozycje niemieckie z większej odległości. Do wieczora stoczono jeszcze zwycięski pojedynek z baterią górską i zniszczono p u n k t o b s e r wacyjny. 3 maja „ G r o m " zużył łącznie około pięciuset pocisków, nie licząc amunicji do dział przeciwlotniczych, które ostrzeliwały stanowiska broni maszynowej. N o c z 3 na 4 m a j a niszczyciel spędził u wejścia do R o m b a k s f j o r d u . R a n o , tuż po godz. 8.00, na stojącym bez r u c h u okręcie zauważono 2 b o m b o w c e lecące w kierunku O f o t f j o r d u , gdzie pojawiły się jednostki brytyjskie. U r u c h o m i o n o maszyny, lecz nim „ G r o m " zdołał n a b r a ć szybkości kolejny samolot niemiecki, z n a j d u j ą c y się poza zasięgiem artylerii przeciwlotniczej niszczyciela, zrzucił kilka b o m b . Dwie z nich trafiły okręt. J e d n a w y b u c h ł a koło maszynowni i wyrwała z poszycia prawej b u r t y pas blachy długości 20 m. D r u g a eksplodowała przed p o m o s t e m r u f o w y m i spowodowała w y b u c h t o r p e d w w y r z u t n i a c h 6 . „ G r o m " zaczął tonąć. W d r a m a t y c z n e j sytuacji marynarze wykazali zimną krew, koleżeńskość i doskonałe wyszkolenie. Pierwszy oficer broni p o d w o d n e j „ G r o m a " , por. Witold Szuster, tak opisał ostatnie chwile niszczyciela: „ O k r ę t lekko przechylony na prawą burtę, lecz stoi spokojnie. M a r y n a r z e czekają rozkazów... Prawa łódź r a t u n k o w a wisi tylko na dziobowych k l u b a c h do połowy w wodzie. Ta już stracona. Na tle płomieni i d y m u mechanik dywizjonu w pidżamie — p a m i ę t a m doskonale, niebieska w białe pasy. — Ż a d n a gródź wodoszczelna nie wytrzyma takiego ciśnienia wody. T r z e b a rozdać pasy. Równocześnie słyszę d o n o ś n y , lecz b a r d z o spokojny głos d o wódcy z p o m o s t u bojowego: — Okręt tonie! Skakać do wody! Bosman okrętowy, który stał tuż przy mnie, j e d n y m szarpnię• „Grom" miał torpedy firmy „Vickers", których głowice bojowe nie były wyposażone w urządzenia zabezpieczające przed wybuchem w wypadku trafienia bombą lub pociskiem.

ciem zwalnia siatkę i pasy korkowe wypadają na pokład. G r u p a m a r y n a r z y na dziobie wkłada je na siebie, ale o dziwo! — bez nerwowego pośpiechu, omal że w y r ó w n u j ą c tasiemki. P o r u cznik P. skacze na śródokręcie i wraca prowadząc jakąś szaroczerwoną postać, która mówi coś o dziale, zabitej obsłudze, działonowym — chwiejąc się klęka na pokładzie, siada. Po głosie p o z n a ł e m Kubisia z obsługi działa przeciwlotniczego. Jest r a n n y , ale p r z y t o m n y . Siedzi o p a r t y o maskę działa. — Skaczcie do wody. — Skaczcie do wody. — Panie p o r u c z n i k u , działonowy zabity, to i ja c h y b a p o w i n i e n e m zginąć razem z n i m ? J e d e n energiczny r u c h b o s m a n a okrętowego stawia go na nogi. Już ma pas ratunkowy, już związany i w... w o d z i e " 7 . N i e było najmniejszych objawów paniki. Z d r o w i pomagali r a n n y m , umieszczając ich na 3 tratwach, które zdołano w y r z u cić za b u r t ę tonącego okrętu. K o t ł o w n i nie zdążył opuścić pierwszy mechanik „ G r o m a " , por. Aleksy Krąkowski. Otwierał zawory bezpieczeństwa przy kotłach, aby zapobiec ich eksplozji przy zetknięciu z zimną wodą. Zginął także m a r y n a r z Zbigniew Gąsiorowski, do ostatniej chwili wyrzucający z pomieszczeń o k r ę t u pasy r a t u n k o w e dla pływających w lodowatej wodzie „ G r o m " zatonął w ciągu niespełna 3 m i n u t . Z o k r ę t e m p o szło na d n o 59 ludzi: oficer, 25 podoficerów i 33 m a r y n a r z y . Brytyjskie niszczyciele „ B e d o u i n " i „ F a u l k n o r " uratowały 17 oficerów, 137 podoficerów i marynarzy. Rozbitków przekazano na pancernik „ R e s o l u t i o n " , skąd jeszcze tego samego dnia zabrała ich „ B u r z a " . Niszczyciel polski 20 kwietnia doznał uszkodzeń w sztormie podczas przejścia do Norwegii i musiał wrócić do Scapa Flow w celu dokonania n a p r a w . „ B u r z a " zjawiła się w H a r s t a d 1 m a j a . W d w a d n i później przewiozła o d dział Strzelców Alpejskich ze Skanland do G r a t a n g e n . 4 maja, po przekazaniu m a r y n a r z y z „ G r o m a " na okręt szpitalny „ A t l a n t i s " , niszczyciel polski zajął pozycję p o d Skanland; t u t a j jego d o w ó d c a , k m d r p p o r . Wojciech Francki, pełnił f u n k c j ę d o w ó d c y r e j o n u morskiego. Z a d a n i e m „ B u r z y " była o b r o n a 7 W. S z u s t e r , Nawet nie miałem kataru... Z ostatnich chwil ORP „ Grom", w: „Polska Walcząca — Żołnierz Polski na Obczyźnie", nr 6 z 1941 r.

przeciwlotnicza t r a n s p o r t o w c ó w wyładowujących sprzęt i o d działy wojska. O k r ę t p r z e b y w a ł p o d S k i n land do 6 m a j a , uczestnicząc w odpieraniu kilkunastu nalotów niemieckich. 7 maja wieczorem „ B u r z a " , z gen. B e t h o u a r t e m i oficerami sztabu 1 dywizji lekkiej na pokładzie, udała się na rozpoznanie rejonu Bjerkvik. W t y m czasie d o w ó d z t w o alianckie p o s t a n o w i ło odesłać polskie niszczyciele do Anglii, p r a w d o p o d o b n i e z uwagi na fizyczne i psychiczne wyczerpanie załóg oraz na interwencję Kierownictwa M a r y n a r k i W o j e n n e j , które obawiało się o los 2 ostatnich okrętów d y w i z j o n u 8 . S z t o r m na M o r z u P ó ł n o c n y m opóźnił o parę dni wykonanie tej decyzji. 8 m a j a , po w y s a d z e n i u sztabu g e n . B e t h o u a r t a w Sk&nland, „ B u r z a " udała się do H a r s t a d , gdzie spotkała „Błyskawicę". Niszczyciel ten 5—6 maja patrolował w o d y R o m b a k s f j o r d u i H e r j a n g s f j o r d u , walcząc z samolotami i bateriami nieprzyjaciela. Wstrząsy wywołane bliskimi w y b u c h a m i b o m b spowodowały awarię oświetlenia w maszynowni. Z b u r t wypadały nity. S p r a w n i e m a n e w r u j ą c a „Błyskawica" uniknęła b e z p o ś r e d n i c h trafień (tylko w sobotę, 6 maja, wokół okrętu spadło około stu b o m b ) , sama n a t o m i a s t zestrzeliła b o m b o w i e c niemiecki, a 2 inne uszkodziła. P o n a d t o z m u s z o n o do milczenia baterię dział przeciwlotniczych 88 m m . N i e m c y zrewanżowali się 11 celnymi p o ciskami, które jednak nie wyrządziły większych szkód. 7 m a j a „Błyskawica" zawinęła do H a r s t a d . 8 maja niszczyciel wizytował a d m . Boyle. Admirał powiedział załodze między innymi: „ P r z y s z e d ł e m na ten okręt, aby powiedzieć w a m , zanim opuścicie N o r w e g i ę , jak wielkie uznanie i podziw mieliśmy dla s p o s o b u , w jaki wykonywaliście w czasie wspólnej służby wszystkie nałożone na was zadania. Na »Błyskawicy« przeżyliście ciężkie chwile, ale p r z y n a j m n i e j macie na s w y m r a c h u n k u zestrzelony samolot wroga" Ostatnie dni u brzegów Norwegii upłynęły polskim niszczycielom na walkach z L u f t w a f f e . 10 maja artyleria „Błyskawicy" zniszczyła n a d S k i e l f j o r d e m d r u g i samolot. N o r w e s c y rybacy 8

E. K o s i a r z, Flota Białego Orła, Gdańsk 1984, s. 155. B. P a w ł o w i c z , Polska Marynarka Wojenna, w: „Polska na Morzach", nr 2 z 1942 r. 9

ofiarowali załodze szczątki skrzydła zestrzelonej maszyny. M a rynarze wycięli z poszarpanego metalu sylwetkę Heinkla-111 i umieścili ją jako pamiątkę na ścianie mesy. „ B u r z a " uratowała załogę samolotu brytyjskiego zestrzelonego w walce powietrznej n a d V a a g s f j o r d e m . 10 maja „Błyskawica" i „ B u r z a " w towarzystwie niszczyciela brytyjskiego udały się do Scapa Flow. N a zakończenie warto przytoczyć f r a g m e n t w s p o m n i e ń por. Wieńczysława K o n a , oficera sygnałowego „Błyskawicy", który tak ocenił postawę Royal N a v y na dalekiej północy: „Zobaczyliśmy z bliska flotę doskonale zorganizowaną i jej okręty d o w o d z o n e przez oficerów, którzy przez szereg dni i nocy nie schodzili ze stanowisk, a m i m o przemęczenia i p o n o szonych klęsk nigdy nie tracili werwy i poczucia h u m o r u . W Norwegii okręty dwoiły się i troiły, aby być wszędzie, gdzie w d a n e j chwili były p o t r z e b n e , i spełniać zadania, których dla nich nie p r z e w i d u j e ani taktyka, ani zdrowy rozsądek. Widzieliśmy pancerniki, które prowadziły walki w skalnych korytarzach ledwie pozwalających na zrobienie z w r o t u , widzieliśmy krążowniki p o d gradem b o m b ewakuujące wojsko z takich dziur, do których normalnie dostęp jest przewidziany tylko dla rybackich trawlerów, współpracowaliśmy z niszczycielami o wylotach luf sczerniałych od zbyt częstego ognia, z k o m i n a m i popalonymi od żaru zbyt d u ż y c h szybkości. W Norwegii już nie wyręczano się nami jak uciążliwymi cudzoziemcami i nie zastępowano nas tam, gdzie operację trzeba było powierzyć o k r ę t o m w y p r ó b o w a n y m , g o d n y m zaufania" 10. Ocena ta zgodna jest z cytowaną wcześniej opinią żołnierza Brygady Podhalańskiej. O k r ę t y Royal N a v y , a wraz z n i m i nieliczne jednostki polskie i francuskie, robiły wszystko, co było w ich mocy, aby skutecznie wesprzeć oddziały wojsk lądowych. 10

W. K o n, Atlantyckie patrole, Warszawa 1958, s. 164—165.

MARSZ GEN. FAUERBACHA

W sztabach alianckich dość wcześnie zaczęto rozważać możliwość obsadzenia w y b r a n y c h p u n k t ó w na wybrzeżu Norwegii między N a m s o s a N a r w i k i e m . 21 kwietnia wypłynął z H a r s t a d trawler rybacki wiozący g r u p ę oficerów, k t ó r y m zlecono rozpoznanie małego p o r t u M o s j ó e n , położonego u krańca V e f s n f j o r d u , 160 km na północ od N a m s o s w linii prostej. D r o g a lądowa wydłużała tę odległość do 270 k m . I n t e r e s o w a n o się także Bodo, położonym 200 km na południe od N a r w i k u . Ze swymi 5 tys. mieszkańców było ono największym m i a s t e m w tej części Norwegii. ;

Również N i e m c y w miarę p o s t ę p u swojej ofensywy przejawiali coraz większe zainteresowanie t e r e n e m na północ od N a msos. 27 kwietnia gen. C a r t o n de W i a r t powiadomił W a r O f f i ce, że według informacji uzyskanych od N o r w e g ó w nieprzyjaciel p l a n u j e zajęcie Mos)óen. Depesza zaniepokoiła dowództwo alianckie, gdyż stacjonujący w M o s j ó e n batalion norweski już 21 kwietnia udał się do G r o n g — węzła kolejowego 50 km na wschód od N a m s o s . Postanowiono niezwłocznie obsadzić port oddziałem piechoty. 1 maja wyładowano t u t a j 100 żołnierzy 5 półbrygady Strzelców Alpejskich i 2 brytyjskie działa przeciwlotnicze przewiezione z N a m s o s na pokładzie niszczyciela. Jednocześnie w Bodo inny niszczyciel wysadził na ląd k o m p a nię Scots G u a r d s zabraną poprzedniej nocy z H a r s t a d . Od

30 kwietnia samoloty R A F rozpoznawały miejsca nadające się do lądowania większych oddziałów wojska wokół Mosjóen i Bodo. 3 maja 2 łodzie latające dostarczyły do Mo i Bodo od działy rozpoznawcze R A F , które miały wyszukać tereny odpowiednie do b u d o w y prowizorycznych lotnisk. N i e m c y p o zajęciu N a m s o s przystąpili d o organizowania o d sieczy dla oddziałów gen. Dietla. W t y m celu u t w o r z o n o silne z g r u p o w a n i e p o d d o w ó d z t w e m gen. F a u e r b a c h a złożone z d y wizji piechoty, części 2 dywizji górskiej, jednostek p a n c e r n y c h i artylerii. 8 maja czołowe oddziały zgrupowania, maszerujące wzdłuż linii kolejowej, niedokładnie zniszczonej przez cofający się spod G r o n g batalion norweski, obsadziły r e j o n ' p o ł o ż o n y 180 km na południe od M o s j ó e n . W ś r ó d sprzymierzonych nie było zgodności poglądów co do sposobu zatrzymania b ą d ź opóźnienia marszu g r u p y gen. F a u erbacha. W e d ł u g gen. H . R . C . M a s s y ' e g o u t r z y m a ć N i e m c ó w z dala od N a r w i k u mogły tylko duże siły, rozlokowane między M o s j ó e n a leżącą niespełna 100 km na północ od niego wioską M o , d y s p o n u j ą c e artylerią i wspierane przez lotnictwo. Opinię tę podzielali a d m . Boyle i gen. Mackesy. Zwyciężyła jednak koncepcja h a m o w a n i a m a r s z u nieprzyjaciela przy p o m o c y niewielkich oddziałów niszczących drogi, mosty, wiadukty, tunele i d o k o n u j ą c y c h ataków na skrzydła wojsk gen. F a u e r b a c h a . Byłaby to w o j n a p o d j a z d o w a , na poły partyzancka, nie w y m a g a j ą ca wsparcia lotniczego. P o s t a n o w i o n o użyć do niej tzw. samodzielnych kompanii, które zgodnie z decyzją W a r Office form o w a n e były na terenie Anglii od 18 kwietnia 1940 r. Do samodzielnych kompanii p r z y j m o w a n o tylko ochotników. K a ż d a składała się z trzech p l u t o n ó w po trzy sekcje oraz sekcji: wsparcia, saperów i łączności — razem około 20 oficerów, 270 podoficerów i szeregowych. D o w ó d c y towarzyszył tłumacz znający język norweski. Żołnierze byli zaopatrzeni w ciepłą odzież, m a p y , sprzęt wysokogórski, zapasy amunicji i prowiantu na pięć d n i oraz gotówkę w wysokości 4 tys. f u n t ó w na k o m panię. Chodziło o to, aby płacąc za wszelkie rekwirowane p r z e d m i o t y przychylnie usposabiać do żołnierzy brytyjskich ludność cywilną. Bez jej p o m o c y prowadzenie działań o charak-

terze partyzanckim byłoby niezmiernie u t r u d n i o n e . W rozważaniach swoich sztabowcy przeoczyli fakt słabego zaludnienia o b s / a r ó w między M o s j ó e n a Bodo. Nieliczne, rozproszone osach nic mogły stanowić oparcia dla oddziałów wojska. W ciągu d w ó c h tygodni s f o r m o w a n o pięć kompanii. 1 s a m o d/iclną kompanię tworzyli ochotnicy z 52 dywizji piechoty, 2 k o m p a n i ę ochotnicy z 9 dywizji piechoty, 3 — z 54 dywizji piechoty, 4 — z 55 dywizji piechoty, 5 — z 1 londyńskiej d y wizji piechoty. Z uwagi na krótki czas formowania kompanie nic przeprowadziły ćwiczeń wysokogórskich, oficerowie zaś nie /dążyli poznać możliwości wszystkich swoich p o d w ł a d n y c h . Zaletą kompanii było niewątpliwie oparcie ich na zaciągu ochotniczym, d a j ą c y m z reguły najlepszy materiał ludzki. 4 maja 1 samodzielna k o m p a n i a wylądowała w M o , a 3 k o m pania w Bodo. Nocą z 8 na 9 m a j a 4 i 5 samodzielne k o m p a n i e obsadziły M o s j ó e n , l u z u j ą c oddział Strzelców Alpejskich. Razem z nimi przybył brygadier Colin M c . V. G u b b i n s m i a n o wany dowódcą alianckich sił lądowych między B o d o a M o s jóen (tzw. Scissorsforce). N a t y c h m i a s t po wylądowaniu brygadier G u b b i n s ruszył z 5 kompanią na południe. W Fellingfors, 45 km od Mosjóen, spotkano batalion norweski (400 ludzi) cofający się z G r o n g . Żołnierze byli zniechęceni o d w r o t e m , a p o nadto wstrząśnięci wypadkiem kolejowym, który pociągnął za sobą 7 śmiertelnych ofiar. N i e sprostała w y m o g o m chwili kadra batalionu. Oficerowie prowadzili jałowe d y s p u t y n a d zasadnością rozkazu norweskiego Naczelnego D o w ó d z t w a o niszczeniu dróg, mostów i stacji kolejowych. W efekcie wiele obiektów p o zostawiono nietkniętych, ułatwiając marsz wojskom gen. Fauerbacha. Krytycznie oceniwszy morale batalionu brygadier G u b b i n s uznał, że walka w rejonie Fellingfors nie rokuje powodzenia. Na jego rozkaz oddziały cofnęły się do miejsca, gdzie rzeczka Bjórna tworzy niewielkie jezioro o tej samej nazwie. Broń m a szynowa, ulokowana na zboczach wzgórza n a d jeziorem, trzymała pod ostrzałem długi odcinek drogi. R a n o 10 maja w d o b rze zorganizowaną zasadzkę wpadł niemiecki oddział rozpoznawczy liczący około 50 ludzi, który został doszczętnie

rozbity. Po p o ł u d n i u nieprzyjaciel rozpoczął gwałtowny atak wzdłuż drogi n a d Bjórna i linii kolejowej biegnącej doliną rzeki Vefsna. Brygadier G u b b i n s wydał rozkaz o d w r o t u . Zamierzał cofać się powoli do M o , d o k o n u j ą c zniszczeń i zadając N i e m c o m straty na kolejnych pozycjach opartych na t r u d n y c h do sforsowania przeszkodach n a t u r a l n y c h . Realizację d o b r z e o b myślonego planu pokrzyżowała śmiała akcja przeciwnika. W czwartek 9 m a j a od nabrzeża portowego T r o n d h e i m odbił norweski parowiec żeglugi przybrzeżnej „ N o r d - N o r g e " , p r o w a d z o n y przez załogę złożoną z marynarzy Kriegsmarine. Na jego pokładzie znajdowało się 300 żołnierzy niemieckich i 2 działa artylerii górskiej. P o d eskortą 2 samolotów „ N o r d - N o r g e " skierował się na północ. Norweskie posterunki obserwacyjne powiadomiły o tym fakcie Harstad. W celu przechwycenia statku Anglicy wysłali krążownik przeciwlotniczy „Calc u t t a " i niszczyciel „ Z u l u " . W piątek „ N o r d - N o r g e " wszedł do R a n f j o r d u i około godz. 19 wysadził żołnierzy w H e m n e s b e r g e t na półwyspie H e m n e s , 30 km na p o ł u d n i o w y zachód od M o . P o n a d t o 2 latające łodzie dostarczyły t a m 40 ludzi z m o ź d z i e r z a m i i bronią maszynową. Stojący w H e m n e s b e r g e t p l u t o n 1 samodzielnej kompanii po zaciętej walce cofnął się do wioski Finneid u nasady półwyspu, gdzie przebywała reszta kompanii oraz kompania norweska z 4 ciężkimi karabinami maszynowymi. W półtorej godziny po lądowaniu N i e m c ó w nadpłynęły „ Z u l u " i „ C a l c u t t a " . P o d z i u rawiony pociskami krążownika angielskiego „ N o r d - N o r g e " zat o n ą ł , ale wojsko pozostało na lądzie i mogło przeciąć drogę z M o s j ó e n do M o , jak również ostrzeliwać p r o m kursujący między E l s f j o r d i F i n n e i d , k t ó r y m musiały przeprawiać się o d działy wracające z Mosjóen. Śmiały desant na tyłach f r o n t u skomplikował położenie aliantów. Wieczorem 10 maja rozpoczęła się ewakuacja Mosjóen. Zniszczono oba działa przeciwlotnicze, stację kolejową, wysad z o n o most na rzece Vefsna. K o m p a n i e angielskie zostały przewiezione k u t r a m i rybaków do Sandnessjóen na wyspie leżącej u wejścia do V e f s n f j o r d u . S t ą d 12 m a j a zabrały je do Bodo 2 niszczyciele. Batalion norweski odjechał s a m o c h o d a m i

w stronę E l s f j o r d u , zamierzając przepłynąć p r o m e m do F i n i u'ul. Na miejscu okazało się, że p r o m u nie m a . N o r w e g o w i e musieli szukać okrężnej drogi przez góry. T r a c ą c na bezdrożach ciężki sprzęt, zmęczeni, upadli na d u c h u , dotarli 13 maja do Mo. W Mo trwały gorączkowe przygotowania o b r o n n e . 12 maja siły alianckie w t y m rejonie doznały znacznego wzmocnienia. Wylądował tu 1 batalion Scots G u a r d s (bez jednej kompanii stojącej w Bodo) wzmocniony 4 działami 203 baterii polowej i 4 działami 55 pułku lekkiej artylerii przeciwlotniczej. Było to po części zasługą gen. Mackesy'ego, który, sceptycznie t r a k t u jąc pomysł zatrzymania N i e m c ó w przez samodzielne kompanie, od kilku d n i domagał się wysłania do Mo i Bodo całej 24 b r y gady gwardii. L o n d y n wyraził zgodę p o d w a r u n k i e m , że nie opóźni to przygotowań do ataku na Narwik i nie pociągnie za sobą konieczności skierowania do Norwegii dalszych baterii przeciwlotniczych. D o w ó d z t w o brytyjsko-norweskie w Mo próbowało bez p o wodzenia zlikwidować niemiecki desant na półwyspie H e m n e s . Działania sojuszników charakteryzowało niezdecydowanie. Zamiast uderzyć większością sił — pod Mo stał oprócz 1 samodzielnej kompanii cały batalion norweski — 11 maja p c h n i ę t o do ataku jedną kompanię N o r w e g ó w , która zaległa w ogniu ciężkich karabinów maszynowych. Po przybyciu 1 batalionu Scots G u a r d s m o n t o w a n o kolejne natarcie, ale ppłk T r a p p e s - L o m a x uznał, że siły, jakimi d y s p o n u j e , nie gwarantują sukcesu. D o w ó d z t w o brytyjskie zrezygnowało ze wsparcia artylerii okrętów, aby nie narażać ich na b o m b a r d o w a n i e w wąskim R a n f jordzie. W związku z odejściem floty pojawiła się obawa, że N i e m c y mogą dokonać d e s a n t u na północny brzeg f i o r d u , toteż skierowano t a m część oddziałów norweskich. W y d a j e się, że Brytyjczycy g r u b o przeceniali możliwości niemieckiego o d d z i a łu w H e m n e s b e r g e t . W ą t p l i w e czy 300 żołnierzy mogłoby o d pierać Anglików i N o r w e g ó w atakujących z Finneid i jednocześnie wysłać na północny brzeg R a n f j o r d u g r u p ę , która po przejściu kilkudziesięciu kilometrów bezdrożami zagroziłaby garnizonowi w M o .

13 maja N i e m c y zachęceni bezczynnością przeciwnika p o d e szli do F i n n e i d i ze stanowisk na wzgórzach zaczęli ostrzeliwać d r o g ę d o M o . Energiczny kontratak norweskiej k o m p a n i i o d rzucił ich w g ł ą b p ó ł w y s p u . N a z a j u t r z podjęli nową p r ó b ę i raz jeszcze zostali odparci. T e g o samego dnia rozpoznanie lotnicze sprzymierzonych wykryło na d r o d z e do E l s f j o r d u k o l u m n y 2 dywizji górskiej gen. Fernsteina. Wojska niemieckie zauważ o n o również w pobliżu wioski K o r g e n , 15 km od F i n n e i d . Szybkość m a r s z u nieprzyjaciela zaskoczyła d o w ó d z t w o alianckie. G e n . Auchinleck, w pełni podzielający opinię swego p o p r z e d n i k a co do możliwości samodzielnych kompanii, uznał, iż w tej sytuacji trzeba niezwłocznie przewieźć w rejon Bodo resztę oddziałów 24 brygady gwardii. Decyzję swoją zakomunikował podczas n a r a d y w H a r s t a d rano 14 maja. Po p o ł u d n i u na polski transportowiec „ C h r o b r y " załadowano 1 batalion Irish G u a r d s , sztab 24 b r y g a d y oraz sprzęt i a m u n i c j ę , między inn y m i 50 t o n m i n p r z e c i w p a n c e r n y c h i 3 czołgi brytyjskie d o starczone do N o r w e g i i wiosną 1940 r. W o z y te miały p o c z ą t kowo wzmocnić o b r o n ę M o s j ó e n , lecz po utracie tego miasta o d d a n o je do dyspozycji 24 brygady. Z a ł a d u n e k przebiegał sprawnie m i m o d w u k r o t n y c h nalotów Heinkli. Kilka b o m b spadło w odległości 15 m e t r ó w od b u r t y statku, nie wyrządzając szkód. Wieczorem „ C h r o b r y " podniósł kotwicę i udał się p r z y b r z e ż n y m i szlakami w o d n y m i do Bodo. Eskortę stanowiły niszczyciel „ W o l v e r i n e " i eskorto wiec „ S t o r k " . Dwadzieścia m i n u t p r z e d północą, gdy mały zespół dzieliło od Bodo zaledwie 25 mil, na niewielkiej wysokości n a d leciały 2 b o m b o w c e , wzięte początkowo za maszyny z lotniskowca „Ark Royal". N i e m c y przeprowadzili błyskawiczny atak na „ C h r o b r e g o " zrzucając b o m b y i ostrzeliwując t r a n s p o r t o wiec seriami karabinów m a s z y n o w y c h . D w i e celne b o m b y eksplodowały w e w n ą t r z kadłuba, p r z e d i za trzecią ładownią. Kilka małych b o m b zapalających wybuchło na pokładzie. Ówczesny pierwszy oficer „ C h r o b r e g o " , kpt.ż.w. Karol Olgierd B o r c h a r d t , wspomina: „ W s z e d ł e m na mostek. Była dopiero za k w a d r a n s d w u n a s t a . Załoga i wszyscy oficerowie mieli założone h e ł m y i pasy r a t u n -

kowe. Z a n i m dowiedziałem się, co zaszło, zobaczyłem, że z n a d b u d ó w k i za trzecią ładownią wydobywają się kłęby d y m u i płomienie ognia. Paliła się również n a d b u d ó w k a t u ż za m o s t kiem, przed trzecią ładownią. W jej gardzieli, wziętej teraz w dwa ognie, znajdowało się pięćdziesiąt t o n materiałów w y b u c h o w y c h w postaci min przeciwczołgowych. Pokłady pokryte były ciałami poległych żołnierzy z obsługi karabinów m a s z y n o wych... K a p i t a n postanowił pozostać na m o s t k u , by u t r z y m a ć prawą b u r t ę jako nawietrzną, jeśli da się jeszcze m a n e w r o w a ć m a s z y n a m i , i nie opuszczać go tak d ł u g o , jak to b ę d z i e konieczne. Ja m i a ł e m przejść za d r u g ą zasłonę utworzoną z d y m u za trzecią ładownią, zająć się gaszeniem tamtego ogniska i t a m p o zostać. Przy rozstaniu powiedziałem: — Z y g m u n t , nałóż pas! W odpowiedzi usłyszałem, że lepiej w takiej sytuacji tymi sprawami głowy nie zaprzątać, bo się wówczas łatwiej myśli o t y m co potrzeba. W t y m m o m e n c i e nadbiegł jeden z naszych oficerów i zameldował, że cały sztab i wszyscy pozostali oficerowie G w a r d i i Irlandzkiej zginęli w barze, gdzie zebrali się, by zgodnie ze swym rytuałem zakończyć angielski dzień toastem: G e n t l e m e n — the K i n g ! " M e l d u n e k był nieco przesadzony, n i e m n i e j zginęło 6 n a j s t a r szych oficerów 24 brygady. P r ó b a o p a n o w a n i a ognia za pomocą wody z h y d r a n t ó w nie powiodła się, gdyż odłamki b o m b przerwały rurociąg. Wśród żołnierzy w y b u c h ł a panika, spotęgowana k o l e j n y m atakiem b o m b o w c a , który ostrzelał „ C h r o b r e g o " ogniem b r o n i maszynowej. Przerażeni ludzie skakali do lodowatej wody i ginęli w niej, zanim mogła nadejść pomoc. Z i m n a krew marynarzy polskich, z których ani jeden nie porzucił swego stanowiska, ułatwiła oficerom pokładowym zażegnanie paniki. Dalsza akcja ratunkowa przebiegała sprawnie. Spuszczono ocalałe łodzie. „ W o l v e r i n e " podszedł do r u f y „ C h r o b r e g o " . Załoga pomagała żołnierzom w schodzeniu do szalup i na niski pokład niszczyciela. K p t . Deyczakowski z grupką marynarzy w ostatniej chwili opuścił p ł o n ą c y mostek i przedostał się na r u f ę , skąd wszyscy ' K. O. 172—173.

Burchardt,

Krążownik

spod

Samosierry,

Gdańsk

1969,

zostali zabrani przez okręt brytyjski. Ogółem niszczyciel u r a t o wał 694 ludzi. Kilkuset rozbitków podniósł z łodzi i szalup eskortowiec „ S t o r k " . Z załogi „ C h r o b r e g o " zginęło 12 m a r y n a rzy. Władze brytyjskie nie podały liczby poległych żołnierzy. Większość wojska u r a t o w a n o , ale przepadł cały sprzęt. Z d e z o r ganizowany batalion gwardii wrócił na okrętach eskorty do H a r s t a d i przez kilka dni nie mógł być użyty w walkach f r o n towych. M a r y n a r z y „ C h r o b r e g o " 16 maja zabrał do Wielkiej Brytanii transportowiec „ U l s t e r M o n a r c h " . Za postawę w czasie akcji ratunkowej 16 członków załogi zatopionego statku, jako pierwszych w Polskiej M a r y n a r c e Handlowej, odznaczono K r z y ż e m Walecznych. N i e powiodła się następna p r ó b a przerzucenia wojsk do Bod o , t y m razem na pokładach szybkich okrętów w o j e n n y c h . W i e c z o r e m 17 maja krążownik „ E f f i n g h a m " , wiozący batalion S o u t h Wales Borderers i d o w ó d z t w o 24 brygady, płynąc z szybkością 20 węzłów w p a d ł na p o d w o d n e skały 12 mil od Bodo. K r ą ż o w n i k „ C a i r o " zabrał ludzi z p o w r o t e m do H a r s t a d , ale i t y m razem przepadł cenny sprzęt. „ E f f i n g h a m " został zatopiony torpedą przez brytyjski niszczyciel. Brygadier Fraser, od 12 maja dowódca „Scissorsforce", który dostał od gen. Auchinlecka rozkaz u t r z y m a n i a jak n a j d ł u ż e j rejonu M o , doszedł do wniosku, że o b r o n a nie ma szans p o w o dzenia, jeśli sił alianckich nie wzmocni p r z y n a j m n i e j jeden b a talion. P o d o b n ą opinię wyrazili ppłk T r a p p e s - L o m a x i wysłan y d o M o przez gen. R u g e g o norweski ppłk R o s c h e r Nielsen. W H a r s t a d pogląd Frasera p r z y j ę t o z d u ż y m niezadowoleniem. G e n . Auchinleck pragnął uzyskać czas potrzebny do wzmocnienia o b r o n y na południe od Bodo. Generałowie R u g ę i Fłeischer twierdzili, że dalszy o d w r ó t , bez próby stawienia zdecydowanego o p o r u , fatalnie wpłynie na d u c h a bojowego armii n o r weskiej. Przeciwnikiem cofania się bez walki był również a d m . Boyle. Ostatecznie brygadier Fraser otrzymał rozkaz obrony Mo siłami pozostającymi w jego dyspozycji. 14 maja wieczorem oddziały angielsko-norweskie odeszły z F i n n e i d na pozycję o b r o n n ą po Stien. Wokół tej wioski i nad rzeczką Dalselva okopały się dwie kompanie Scots G u a r d s .

W odległej o 5 km wsi L u n d e n g e t stała trzecia kompania Szkotów i 1 samodzielna kompania. T u t a j też zajęły stanowiska 4 działa 203 baterii polowej. R a n o 17 m a j a z Finneid wyszła k o l u m n a niemiecka. Jej liczebność oceniano na 1700—1800 ludzi. W p o ł u d n i e nieprzyjaciel dotarł do brytyjskiej linii o b r o n y , rozpoznał ją patrolami i o godz. 18.30 rozpoczął silne natarcie wspierane ogniem trzech baterii. Artyleria niemiecka, rozmieszczona na okolicznych wzgórzach, miała doskonale pole ostrzału. Szczególnie zacięte walki rozgorzały wokół resztek m o s t u drogowego, który Brytyjczycy wysadzili w powietrze. N i e m c y , ponosząc duże straty w ogniu broni maszynowej, musieli poniechać zarówno p r ó b naprawienia m o s t u , jak i przejścia po jego szczątkach na północny brzeg Dalselva. Przez kilka godzin Szkoci umiejętnie odpierali ataki, chociaż obsługi dział 203 baterii p o lowej miały kłopoty z u t r z y m a n i e m łączności z pierwszą linią. K o m p a n i e szkockie według słów niemieckiego obserwatora „walczyły nadzwyczaj dzielnie" 2 . W o b e c niepowodzenia natarcia czołowego N i e m c y zastosowali w y p r ó b o w a n ą na p o ł u d n i u m e t o d ę obejścia linii o b r o n nych przeciwnika górskimi bezdrożami. Silny oddział narciarzy przeprawił się przez rzeczkę Dalselva powyżej lewego skrzydła Szkotów. T r z y patrole norweskie, k t ó r y m brygadier Fraser p o wierzył osłonę przejść górskich, nie mogły p o w s t r z y m a ć N i e mców. P ó ź n y m wieczorem żołnierze wroga pojawili się w górach p o d Mo i rozpoczęli atak na L u n d e n g e t . O godz. 2.00 18 maja zagrożeni odcięciem Szkoci musieli opuścić Stien. Nocą z 17 na 18 maja do Mo przybył brygadier G u b b i n s . Zgodnie z rozkazem gen. Auchinlecka zastąpił on Frasera na stanowisku d o w ó d c y wojsk alianckich w rejonie Mo — Bodo. Brygadier G u b b i n s zorganizował o b r o n ę L u n d e n g e t , ale nie mógł już zahamować przenikania Niemców na tyły obrony. W tej sytuacji j e d y n y m wyjściem pozostał dalszy o d w r ó t . O godz. 15.00 wysadzono m o s t na rzece R a n a , na północ od Mo. Pół godziny później oddziały niemieckie wkroczyły do tej 2

Kampf urn Norwegen, s. 144.

miejscowości. W ich ręce wpadło kilka karabinów m a s z y n o wych, uszkodzone działo i 20 jeńców. D r o g a lądowa między Mo a S a l t f j o r d e m , n a d k t ó r y m leży Bodo, licząca około 190 k m , przebiegała na całej długości dolin a m i rzek Rana i Saltdal; ta ostatnia wpada do S a l t f j o r d u . W górach wokół dolin rzadko spotkać można siedziby ludzkie. Wszystkie niemal osady położone są przy drodze, j e d y n y m szlaku k o m u n i k a c y j n y m w głębi lądu. Pierwsza d o b a odwrotu upłynęła bez kontaktu z nieprzyjacielem. W o j s k o zatrzymało się na całodzienny odpoczynek w p o b liżu wioski K r o k s t r a n d , 60 km od M o . Nocą z 19 na 20 maja zorganizowano t u t a j , opierając się na przeszkodach terenowych, trzy linie o b r o n y . Oddziały gen. F a u e r b a c h a pojawiły się n a stępnego dnia wieczorem. N i e m c y nauczeni doświadczeniem zrezygnowali z ataku czołowego. O b c h o d z ą c skrzydło o b r o n y uderzyli w p r o s t na K r o k s t r a n d . Anglicy zostali zmuszeni do o d w r o t u , zdążyli jednak wysadzić most za wioską. Jego n a p r a wa zabrała N i e m c o m cały dzień. I t y m r a z e m o d w r ó t przebiegał bez nacisku ze strony wojsk gen. F a u e r b a c h a . Pogorszyły się natomiast warunki jazdy. W p a r u miejscach żołnierze musieli torować drogę s a m o c h o d o m p r z e z śnieżne zaspy. 23 m a j a p o d wsią Viskiskoia, 50 km na północ od K r o k s t r a n d , n a p o t k a n o 4 k o m p a n i ę batalionu Skots G u a r d s , która razem z 3 samodzielną kompanią i p l u t o n e m norweskich narciarzy została wysłana z B o d o na spotkanie cofających się wojsk. O godz. 16.00 3 samodzielna kompania nawiązała walkę z niemieckim oddziałem rozpoznawczym. Po d w u g o d z i n n y m b o j u Anglicy wycofali się do miejscowości P o t hus, gdzie zamierzano stawić N i e m c o m t w a r d y opór. W p r z e d e d n i u u d e r z e n i a na N a r w i k gen. Auchinleck gotów był b r o n i ć rejonu Bodo za wszelką cenę, nawet jeśli wymagałoby to przerzucenia na południe batalionu Strzelców Alpejskich i ściągnięcia dalszych samodzielnych kompanii z Anglii. Do o b r o n y P o t h u s wydzielono znaczne siły: 2 i 3 samodzielne k o m p a n i e , norweską k o m p a n i ę ciężkich karabinów maszyn o w y c h , d r o b n e oddziały narciarzy i przywieziony z H a r s t a d przez niszczyciele 1 batalion Irish G u a r d s . 24 maja u p ł y n ą ł

spokojnie. Wojska wycofane z Mo załadowano w R o g n a n na kutry rybackie i skierowano do Bodo. Oddziały mające bronić P o t h u s zajmowały pozycje na wzgórzach po o b u stronach rzeki Saltdalselva. J e d e n p l u t o n i sekcję wsparcia 2 samodzielnej kompanii wysunięto przed pierwszą linię o b r o n y , którą t w o r z y ły obsadzające most na rzece powyżej P o t h u s 2 p l u t o n tej k o m panii i 3 k o m p a n i a batalionu Irish G u a r d s . D r u g i e j linii broniły kompania Irlandczyków i 3 samodzielna kompania. Patrole norweskie z 2 moździerzami oraz k o m p a n i a ciężkich karabinów maszynowych ubezpieczały p r z e d obejściem p r a w e skrzydło Brytyjczyków. Resztę wojska brygadier G u b b i n s zatrzymał w odwodzie. Siły nieprzyjaciela, k o n c e n t r u j ą c e się p o d P o t hus, obliczano na 4 tys. ludzi z czołgami i artylerią. O świcie 25 m a j a drogą biegnącą w s c h o d n i m brzegiem Saltdalselva nadjechali niemieccy rowerzyści. W k r ó t c e pojawiły się większe oddziały piechoty, spychając pluton 2 samodzielnej kompanii w s t r o n ę m o s t u . 3 k o m p a n i a batalionu Irish G u a r d s zatrzymała marsz przeciwnika seriami karabinów maszynowych. Kolejne natarcia załamywały się w ogniu b r o n i maszynowej i dział 2 0 3 baterii. W c z e s n y m p o p o ł u d n i e m do akcji wkroczyła L u f t w a f f e . 5 Heinkli z b o m b a r d o w a ł o pozycje I r l a n d czyków i stanowisko dowodzenia brygadiera G u b b i n s a . G d y m i m o to n a s t ę p n y atak został o d p a r t y , nieprzyjaciel rozpoczął m a n e w r okrążający. Ostatecznie oddziały alianckie na wschodnim brzegu rzeki poczęły cofać się na północ, do d r u g i e g o m o stu poniżej P o t h u s . Około godz. 18 brygadier G u b b i n s rzucił do kontrataku 3 samodzielną k o m p a n i ę i 2 k o m p a n i ę batalionu Irish G u a r d s . W wyniku zaciętej walki o d p a r t o niemiecką piechotę, dzięki c z e m u nad r a n e m sytuacja została o p a n o w a n a . Na zachodnim b r z e g u 4 k o m p a n i a batalionu Irish G u a r d s , wspierana przez N o r w e g ó w , utrzymała również stanowiska obronne. Nocą z 25 na 26 maja N i e m c y zbudowali m o s t p o n t o n o w y powyżej P o t h u s , przeprawili na zachodni brzeg znaczne siły i rankiem 26 m a j a zaatakowali prawe skrzydło aliantów. Ostatni odwód brygadiera G u b b i n s a , d w a plutony 2 samodzielnej kompanii, tylko na krótko powstrzymał napór nieprzyjaciela. Około godz. 13 kolejne natarcie zagroziło p r z e r w a n i e m f r o n t u

i G u b b i n s musiał wydać rozkaz o d w r o t u . Dzięki ofiarności norweskich narciarzy i żołnierzy 2 samodzielnej kompanii, k t ó rzy przez następne 10 godzin opóźniali posuwanie się N i e m c ó w , zdołano wycofać wszystkie oddziały do R o g n a n , skąd k u t r y i łodzie zabierały je na p ó ł n o c n y brzeg S a l t d a l s f j o r d u . O p ó ź n i o n a 2 kompania batalionu Irish G u a r d s wykonała 40-kil o m e t r o w y marsz przez góry do Langset. O d w r ó t osłaniały 3 „Gladiatory" z niedawno o d d a n e g o do u ż y t k u lotniska Bardufoss. Piloci brytyjscy zestrzelili 2 b o m b o w c e , 2 inne zaś uszkodzili. Brygadier G u b b i n s planował zorganizowanie o b r o n y miejscowości F i n n e i d na p ó ł n o c n y m brzegu Saltdalsfjordu. Była to silna pozycja, zmuszająca nieprzyjaciela do forsowania szerokiej w t y m miejscu na blisko 1000 m odnogi fiordu lub obchodzenia jej ścieżkami górskimi, co oznaczało konieczność przebycia pon a d 100 k m . O b r o n ę aliancką mógł wesprzeć świeży batalion norweski, przerzucony spod N a r w i k u w celu wzmocnienia resztek norweskich wojsk e w a k u o w a n y c h z M o , oraz 2 batalion S o u t h Wales Borderers, który właśnie wylądował w Bodo. Z koncepcji tej zrezygnowano jednak 26 maja wieczorem, g d y brygadier odebrał rozkaz ewakuacji Bodo. Wojsko cofnięto do F a u s k e , wskutek czego z jednej strony został ułatwiony dalszy o d w r ó t aliantów w kierunku Bodo, z drugiej zaś N i e m c o m o t w o r z o n o drogę na północ. N i e miało to większego znaczenia wobec zakończenia ostatnich przygotowań do s z t u r m u N a r w i k u i p o d j ę t e j w nocy z 24 na 25 m a j a decyzji o opuszczeniu N o r wegii przez siły ekspedycyjne. Zaniepokojone d o w ó d z t w o n o r weskie, sądząc, że ewakuacja dotyczy tylko oddziałów z g r u p o w a n y c h w rejonie Bodo, interweniowało prosząc o przesunięcie jej t e r m i n u na środę 29 maja; trzy dni p o t r z e b n e były N o r w e g o m na wycofanie wojska do p o r t ó w , w których miał o d b y w a ć się załadunek. Ustalono, że oddziały norweskie odejdą do Róssvik, 40 km na północ od Fauske, skąd zostaną przewiezione k u t r a m i na Lofoty. Żołnierze brytyjscy mieli być zaokrętowani w Bodo. W poniedziałek, 27 m a j a , N i e m c y z b o m b a r d o w a l i lotnisko pod Bodo, niszcząc na ziemi ocalałe „Gladiatory". Wieczorem

potężny nalot p o n a d 100 b o m b o w c ó w zrównał z ziemią większą część miasta i zdezorganizował o b r o n ę przeciwlotniczą. A d m . Boyle postanowił użyć do ewakuacji niszczycieli i 4 szybkich transportowców. Nocą z 27 na 28 maja niszczyciele przewiozły 1 i 4 samodzielne k o m p a n i e na okręt warsztatowy „ V i n d i c t i v e " czekający na p e ł n y m m o r z u . Po przeładowaniu wojska okręt o d p ł y n ą ł do Scapa Flow. W ciągu d w ó c h kolejnych nocy przet r a n s p o r t o w a n o do Borkenes na wyspie H i n n ó y bataliony Scots G u a r d s i S o u t h Wales Borderers. Ewakuację osłaniały patrole myśliwskie z Bardufoss. 29 m a j a rano batalion Irish G u a r d s i pozostałe samodzielne kompanie opuściły Fauske, nie powiadamiając o t y m N o r w e gów. Przy okazji raz jeszcze okazało się, że strzelcy 2 dywizji górskiej gen. Fernsteina d o b r z e radzą sobie z t r u d n y m terenem północnej Norwegii. Do chwili rozpoczęcia o d w r o t u przez Brytyjczyków, czołowe oddziały dywizji zdążyły obejść fiord i znalazły się w odległości 20 km od Fauske. Wojska brytyjskie, wysadzając za sobą mosty, bez przeszkód osiągnęły Bodo 30 maja. Przed zaokrętowaniem zniszczono artylerię i sprzęt zmotoryzowany. Przednie straże niemieckie wkroczyły do p o r t u 31 maja, tuż po odpłynięciu ostatniej jednostki alianckiej. G o r z e j powiodło się N o r w e g o m . Sądząc, że riczależnie od wcześniejszych ustaleń rozpoczęcie o d w r o t u m u si poprzedzić o d r ę b n y rozkaz, zbyt późno zeszli ze stanowisk o b r o n n y c h . Motocykliści niemieccy zaskoczyli ich w połowie drogi między F a u s k e a Róssvik, biorąc do niewoli kilkudziesięciu jeńców. T y l n a straż N o r w e g ó w stawiła jednak t w a r d y opór i zdołała powstrzymać nieprzyjaciela do czasu załadowania wojsk na k u t r y . E w a k u o w a n o wszystkich z w y j ą t k i e m żołnierzy jednej kompanii, która nie zdążyła przybyć na czas i otoczona w górach złożyła broń. Walki z odsieczą dla gen. Dietla były zakończone. Okazało się, że opór niewielkich sił alianckich, pozbawionych wsparcia l"i niczego i nie zawsze najlepiej d o w o d z o n y c h , znacznie o p ó źnił marsz g r u p y gen. F a u e r b a c h a . N i e m c y m i m o o g r o m n y c h wysiłków, d u ż e j przewagi liczebnej i technicznej, dobrego wyszkolenia żołnierza i energii dowództwa, nie cofającego się

p r z e d ryzykownymi operacjami (lądowanie w H e m n e s b e r g e t ) , d o p i e r o 29 m a j a zdołali osiągnąć rejon Bodo. Walki o przełamanie o b r o n y wojsk sojuszniczych p o d F i n n e i d zabrałyby p r a w d o p o d o b n i e kilka dalszych d n i . G e n . Auchinleck miał zat e m dosyć czasu, aby działając energicznie rozbić zgrupowanie gen. Dietla, a nawet p o d j ą ć p r ó b ę ustabilizowania f r o n t u pod Bodo, w z m a c n i a j ą c walczące t a m wojska oddziałami z b ę d n y m i na froncie narwickim. Niestety postępy ofensywy niemieckiej na Zachodzie p o k r z y ż o w a ł y plany d o w ó d z t w a alianckiego. N i e mogło być m o w y o silnym usadowieniu się w północnej N o r wegii, gdy n a d W y s p a m i Brytyjskimi zawisła groźba inwazji.

ZDOBYCIE NARWIKU

STOSUNEK SIŁ 10 maja 1940 r. N i e m c y rozpoczęli ofensywę na Zachodzie. Błyskawiczny atak dywizji p a n c e r n y c h , w s p a r t y d e s a n t e m spad o c h r o n i a r z y n a tyłach f r o n t u , już n a s t ę p n e g o d n i a zachwiał obroną H o l e n d r ó w i Belgów. 12 m a j a f r a n c u s k a 2 dywizja lekka, czekająca u ujścia rzeki Clyde na t r a n s p o r t do N a r w i k u , została skierowana do Holandii. Większość innych jednostek, które miały w z m o c n i ć siły alianckie na dalekiej północy, pozostała we Francji, a b y wesprzeć cofający się f r o n t . G e n . Auchinleck mógł liczyć tylko na trzy bataliony 5 półbrygady Strzelców Alpejskich e w a k u o w a n e z N a m s o s . Wojska te musiały jednak u z u p e ł nić wyposażenie i mogły d o t r z e ć do N o r w e g i i nie wcześniej niż w końcu maja. Churchill, zaniepokojony r o z w o j e m w y d a r z e ń we F r a n c j i i marszem g r u p y gen. F a u e r b a c h a , telegrafował 14 m a j a do a d m . Boyle'a: „ M a m nadzieję, że zrobi P a n p o r z ą d e k z N a r w i k i e m tak szybko, jak tylko jest to możliwe, a n a s t ę p n i e u d e r z y P a n na południe większymi siłami" 20 m a j a wysłał n a s t ę p n y teleg r a m , w k t ó r y m stwierdził, że w o b e c n e j sytuacji zwłoka kosztuje więcej ludzi i okrętów niż zdecydowany atak. lednocześnie trwały p o u f n e r o z m o w y na t e m a t dalszych losów N a r w i k u . Jeszcze p o d koniec kwietnia były p r e m i e r N o r 1

D e r r y, op. cit., s. 171-172.

wegii, Mowinckel, na spotkaniu ze szwedzkim m i n i s t r e m spraw zagranicznych w Sztokholmie zaproponował „ n e u t r a lizację" tego ważnego dla o b u walczących stron p o r t u . W e d ł u g koncepcji Mowinckela rejon N a r w i k u obsadzić miały wojska szwedzkie. R z ą d norweski, w obawie p r z e d posądzen i e m o d e f e t y z m , odrzucił w s p o m n i a n y plan, jednakże podjęli go Anglicy. W L o n d y n i e poważnie zastanawiano się n a d korzyściami, jakie dałoby obsadzenie N a r w i k u przez Szwedów. Podkreślano trzy plusy takiego rozwiązania: dalszy i m p o r t r u d y szwedzkiej, możliwość n i e p o r o z u m i e ń na linii Berlin — S z t o k h o l m , łatwiejsze o p a n o w a n i e portu w dalszym etapie wojny. Z d e c y d o w a n y m przeciwnikiem „neutralizacji" był początkowo C h u r c h i l l . Twierdził o n , że wojska alianckie swoją obecnością na dalekiej północy angażują t a m nieproporcjonalnie większe siły W e h r m a c h t u , odciągając je od głównych f r o n t ó w walki 2 . O p i n i ę tę powtórzył szef r z ą d u brytyjskiego 19 maja, m i m o d r a m a t y c z n y c h apeli premiera Reynaulda o przysłanie do F r a n c j i wszystkich zdolnych do walki oddziałów i całego lotnictwa. Ale już nazajutrz C h u r c h i l l zaczął dopuszczać możliwość ewakuacji N a r w i k u po jego o p a n o w a n i u , przychylając się do opinii, że u t r z y m a n i e tego p o r t u na dłuższą m e t ę angażowałoby oddziały, których b r a k u j e gdzie indziej. W związku z zarysowującą się zmianą stanowiska premiera, wróciła myśl o „neutralizacji" N a r w i k u . O f e n s y w a niemiecka n a Zachodzie n i c wstrzymała wysyłki t r a n s p o r t ó w z zaopatrzeniem i obiecaną jeszcze g e n . M a c k e sy'emu artylerią przeciwlotniczą. 17 maja wszedł do Harstad konwój wiozący między i n n y m i 6 brygadę artylerii przeciwlotniczej (pięć baterii ciężkiej artylerii przeciwlotniczej i jedna bateria lekkiej artylerii przeciwlotniczej) 3 . Gen. Auchinleck uważał te posiłki za niewystarczające. W e d ł u g jego zdania u t r z y m a n i e północnej Norwegii wymagało siedemnastu batalionów piechoty, 2 Siły niemieckie w Norwegii obliczano na jedenaście dywizji. W rzeczywistości było tam siedem dywizji — około 110 tys. ludzi. 1 Wcześniej przybyły trzy baterie lekkie i jedna ciężka, patrz s. 90.

200 dział przeciwlotniczych (trzynastu baterii ciężkiej artylerii przeciwlotniczej i ośmiu baterii lekkiej artylerii przeciwlotniczej), siedmiu baterii haubic, które lepiej nadawały się do ostrzeliwania celów w górach od francuskich „siedemdziesiątek1'iątek" o płaskim torze lotu pocisku, czterech eskadr lotniczych bazujących na lądzie, a także stałego przebywania u wybrzeży Morwegii co n a j m n i e j 4 k r ą ż o w n i k ó w i 6 niszczycieli. G e n . Auchinleck miał do dyspozycji dwanaście batalionów: trzy b r y tyjskie, pięć francuskich i cztery polskie. Przybycie 5 półbrygady Strzelców Alpejskich zwiększyłoby te siły o trzy dalsze bataliony. Znacznie gorzej przedstawiała się kwestia ściągnięcia lotnictwa i artylerii. 17 maja L o n d y n oznajmił, że wobec postępów ofensywy niemieckiej we F r a n c j i posiłki muszą być dozowane bardzo ostrożnie. D o w ó d c a P ó ł n o c n o - Z a c h o d n i c h Sił E k s p e d y cyjnych obiecał p o d j ą ć p r ó b ę ustabilizowania f r o n t u przy p o mocy posiadanych wojsk, ale nie ręczył za sukces. G e n . Auchinleck starał się nawiązać bliższą współpracę z N o r w e g a m i , aczkolwiek nie miał wysokiego m n i e m a n i a o wartości norweskich batalionów i nie uwzględniał ich w swojej kalkulacji sił i środków. 14 maja o godz. 10.00 w H a r s t a d zorganizowano konferencję z udziałem generałów R u g e g o i Fleischera. N o r w e g o w i e żądali d o w ó d z t w a n a d wojskami lądowymi, wysuwając a r g u m e n t znajomości t e r e n u i lokalnych w a r u n k ó w klimatycznych. Po dłuższej dyskusji gen. Auchinleck mianował dowódcą wojsk w rejonie N a r w i k u gen. B e t h o u a r t a , który przed wojną kilkakrotnie odwiedzał Norwegię. Na czas operacji przeciwko zgrupowaniu gen. Dietla Norwegowie p o d p o r z ą d kowali gen. Bethouartowi batalion „ H y l d m o " złożony z żołnierzy p o c h o d z ą c y c h z okolic N a r w i k u . 17 m a j a gen. Bethouart podzielił teren operacyjny N a r w i k u na dwa rejony: I Ankenes — p o d rozkazami gen. Bohusza-Szyszki II Bjerkvik — pod rozkazami ppłk. M a g r i n a - V e r n e r e t a 23 maja wysłany został pierwszy t r a n s p o r t ludzi i sprzętu do T r o m s ó , gdzie zamierzano ulokować szpital na 1200 łóżek, m a gazyny broni, żywności, paliwa itp. P r o w a d z o n o również i n t e n sywne prace n a d przygotowaniem lotnisk dla myśliwców. W Skanland gruba warstwa lodu leżała na zmarzniętej ziemi. N a -

leżało rozsadzić ją d y n a m i t e m , a następnie p r z y s t ą p i ć do wyr ó w n a n i a t w a r d e g o g r u n t u . Podczas odwilży istniało niebezpieczeństwo spływania na płytę lotniska wody i kawałków lodu ze zboczy gór otaczających SkSnland z trzech stron. Stanowczo lepszym miejscem do przyjęcia myśliwców było Bardufoss osłonięte p ó ł t o r a m e t r o w y m i zaspami śniegu. 3 maja ppłk Atcherley p r z y b y ł na pokładzie niszczyciela z Harstad do Sjóvegan, aby poprosić N o r w e g ó w o przygotowanie lotniska w Bardufoss. G e n . Fleischer, ku upokorzeniu sojusznika, zażądał od R A F pis e m n e g o zobowiązania, że t y m razem nie dojdzie do nagłego o d w r o t u jak w p o ł u d n i o w e j Norwegii i gotowe lotnisko nie w p a d n i e w ręce nieprzyjaciela. Ostatecznie, po dłuższej rozmowie, gen. Fleischer zgodził się na przygotowanie lotniska bez w s p o m n i a n e g o zobowiązania. Zastrzegł tylko, aby oczyszczenie płyty lotniska powierzyć s a m y m N o r w e g o m . D o w ó d z t w o norweskie skierowało do prac batalion piechoty, co nie gwarantowało szybkiego ich zakończenia. Wówczas e n e r giczny ppłk Atcherley, w s p o m a g a n y przez Eriksena, jednego z n a j b a r d z i e j poważanych obywateli osady rybackiej Sórreisa, zebrał 300 robotników cywilnych, którzy na dwie zmiany p r a cowali w Bardufoss. Niestety Eriksen, gorący patriota, popełnił fatalny b ł ą d , n a d a j ą c przez radio apel, aby l u d n o ś ć p o m a g a ła w p r z y g o t o w a n i u lotniska. K o m u n i k a t przechwycili N i e m c y i nad Bardufoss zaczęły pojawiać się maszyny rozpoznawcze L u f t w a f f e o b s e r w u j ą c e postępy prac. Po kilku d n i a c h eskadra Heinkli z b o m b a r d o w a ł a lotnisko. G d y atak zakończył się, jeszcze raz dał o sobie znać norweski pacyfizm. Robotnicy odmówili p o w r o t u do zajęć twierdząc, że wojna jest sprawą w e w n ę t r z n ą aliantów i N i e m c ó w . Poważny kryzys zażegnało d o p i e r o przybycie gen. Fleischera w towarzystwie następcy t r o n u , księcia Olafa. O b a j zaapelowali do norweskiego patriot y z m u i przypomnieli, że toczy się walka z agresorem o n i e p o d ległość Norwegii. Od tej chwili prace przebiegały bez zakłóceń. W ciągu d w ó c h tygodni z lotniska znikły zaspy śniegu. U s t a wiono baraki dla pilotów, obsługi naziemnej, meteorologów i d o w ó d z t w a , w y b u d o w a n o schrony i magazyny. Zaopatrzenie nadchodziło przez port rybacki Sórreisa, odległy 30 km od

Bardufoss. D o t r a n s p o r t u ł a d u n k ó w użyto 200 mułów. J e d y nym sprzętem mechanicznym był stary spychacz. Wokół lotniska ustawiono 8 ciężkich i 12 lekkich dział p r z e ciwlotniczych. S ł u ż b ę wartowniczą pełniła k o m p a n i a Strzelców Alpejskich. Niezależnie od tego Anglicy zorganizowali dwie linie posterunków obserwacyjnych, które wykorzystując sieć telefoniczną miały ostrzegać obsługę lotniska o zbliżających się m a szynach L u f t w a f f e . Pierwsza linia posterunków przebiegała na południe od Bodo. D o w ó d z t w o norweskie dysponowało siecią własnych p o s t e r u n k ó w wzdłuż wybrzeża, obsługiwanych często przez kobiety-ochotniczki. 21 m a j a o godz. 6.00 z pokładu lotniskowca „ F u r i o u s " , który tego dnia zastąpił lotniskowiec „Ark Royal" na wodach n o r w e skich, wystartowały do B a r d u f o s s „Gladiatory" 263 d y w i z j o n u m j r . D o n a l d s o n a (18 maszyn). Piloci mieli doświadczenie b o jowe nabyte miesiąc wcześniej, podczas walk w południowej Norwegii. K a m p a n i a na dalekiej północy zaczęła się dla dywizjonu p e c h o w o . Przy ograniczonej widoczności 2 myśliwce rozbiły się. w górach na zachód od Bardufoss. M i m o tragicznego w y p a d k u , n a z a j u t r z rozpoczęto wysyłanie patroli. K p t . Caesar H u l l zestrzelił n a d Salangen Heinkla-111. 23 m a j a ł u p e m p r z e starzałych „Gladiatorów" padł następny bombowiec. Od tej p o ry codziennie, aż do zakończenia ewakuacji sprzymierzonych, „Gladiatory" patrolowały przestrzeń powietrzną wokół N a r w i ku. 3 maszyny osłaniały o d w r ó t aliantów pod Bodo. I n t e n s y w n i e przygotowywano także lotnisko w S k l n l a n d . Przed atakami L u f t w a f f e chroniła pracujących t u t a j żołnierzy i robotników cywilnych artyleria okrętowa; 26 m a j a zatonął p o d Skanland w trakcie odpierania nalotu krążownik przeciwlotniczy „ C u r l e w " . Brak środków technicznych był przyczyną niewłaściwego utwardzenia nawierzchni lotniska. W d n i u zatopienia krążownika „ C u r l e w " , podczas lądowania „Hurricane'ów" 46 dywizjonu m j r . K. B. B. Crossa z lotniskowca „ G l o r i o u s " , 3 myśliwce uległy uszkodzeniu na rozmokłym gruncie p o k r y t y m drucianą siatką. Pozostałe odleciały do Bardufoss. L o t n i sko, przygotowane wielkim nakładem sił, okazało się b e z u ż y teczne. D o w ó d z t w o alianckie dysponowało p o n a d t o eskadrą

6 „ Walrusów", samolotów-amfibii, które pojawiły się w H a r s t a d 18 maja. N i e wykorzystano przewidzianego na bazę b o m b o w c ó w lotniska w Banak, chociaż gen. Auchinleck był zdania, że bez wsparcia p r z y n a j m n i e j jednego dywizjonu b o m b o w e g o nie da się p o w s t r z y m a ć marszu gen. F a u e r b a c h a . Na przeszkodzie stanął nie tyle brak maszyn — „Hudsony", „Hempdensy" i „Blenheimy" dokonywały nalotów na cele w p o ł u d n i o w e j i środkowej Norwegii przez cały niemal czas trwania k a m p a nii — ile niedostatek okrętów. Uruchomienie nowej bazy wiązało się z koniecznością regularnego wysyłania konwojów z zaopat r z e n i e m . Royal Navy nie była w stanie przyjąć na siebie o b o wiązku wydzielenia d o d a t k o w y c h sił do ich eskorty, a m a r y n a r kę francuską reprezentowało zaledwie kilka jednostek. Posiłki otrzymywała także strona niemiecka. Nadchodziły one koleją ze Szwecji przez Bjórnfjell oraz drogą lotniczą. I c h wielkość, jak również liczebność wojsk gen. Dietla w p r z e d dzień uderzenia aliantów na N a r w i k , jest kwestią sporną. Autorzy niemieccy wymieniają 1750—1800 strzelców górskich, 2700 m a r y n a r z y z zatopionych niszczycieli, d o d a j ą c kilkuset żołnierzy i członków personelu technicznego przywiezionych po 10 kwietnia 1940 r. W publikacjach polskich mówi się o 8—10 tys. ludzi: 2 tys. żołnierzy przywiezionych do N a r w i k u na niszczycielach, 2700 marynarzy z zatopionych okrętów, 3 tys. żołnierzy przybyłych w pierwszym miesiącu i 1100 p r z e r z u c o n y c h tu po 14 m a j a 4 . Liczby te wydają się być zawyżone. W ciągu sześciu tygodni walk i b o m b a r d o w a ń N a r w i k u , poprzedzających ostatni atak aliantów, N i e m c y ponieśli duże straty. Świadczą o t y m m e l d u n k i gen. Dietla i jego ocena sytuacji z dnia 19 maja: „ W s z y s t k o zależy od przybycia drogą powietrzną posiłków, gdyż stany liczebne wojsk w N a r w i k u znacznie się zmniejszyły na skutek ciężkich strat" 5 . Po 14 m a j a , m i m o złej p o g o d y oraz interwencji myśliwców brytyjskich z lotniskowców „Ark Royal" i „ F u r i o u s " , niemieckie samoloty trasportowe zrzuciły w górach p o d Bjórnfjell 1 b a 4 5

Polski Czyn Zbrojny w II wojnie światowej, Warszawa 1973, t. 2, s. 89. M e r g 1 e n, op. cit., s. 30.

talion 1 p u ł k u spadochronowego, kilkudziesięciu artylerzystów i dwie k o m p a n i e strzelców górskich, które przeszły przyśpieszony kurs szkolenia spadochronowego — łącznie około 1100 ludzi. Wcześniej dostarczono kompletną baterię artylerii z obsługą. N i e z n a n a bliżej jest liczba N i e m c ó w przybyłych do N a r wiku przez Szwecję jako „personel Czerwonego Krzyża". W każdym razie gen. Dietl nie mógł otrzymać tą drogą więcej niż kilkuset żołnierzy 6 . Do sfery fantazji, nie liczącej się z rzeczywistością, zaliczyć wypada pomysł Hitlera wysyłania posiłków okrętami p o d w o d n y m i . W wąskim fiordzie, stale patrolowanym przez niszczyciele, przy jasnych nocach, szanse U - b o o t a były znikome, nie m ó w i ą c już o m i n i m a l n e j liczbie wojska i sprzętu, jakie okręt mógł przewieźć. Na szczęście dla N i e m c ó w projekt ten nie wszedł w fazę realizacji. O g ó ł e m od 9 kwietnia do 27 m a j a w rejonie N a r w i k u wylądowało b ą d ź dojechało t a m koleją p r a w d o p o d o b n i e około 6,5—7 tys. żołnierzy i m a r y n a r z y niemieckich. Jeśli uwzględn i m y poniesione w ciągu sześciu tygodni straty, nie będzie zapewne wielkim błędem przyjęcie, że 27 maja gen. Dietl miał pod swymi rozkazami w pięciu batalionach, kilkunastu kompaniach i bateriach najwyżej około 6 tys. ludzi zdolnych do walki. Obok świeżych oddziałów, kolej i lotnictwo dostarczały wojskom gen. Dietla niezbędnego zaopatrzenia. P r z e w o ż o n o a m u nicję, leki, ciepłą odzież, paliwo, kuchenki spirytusowe, a nawet listy od rodzin i prasę. Artykuły z opisami zwycięstw W e h r m a c h t u w południowej Norwegii, zastąpione n i e b a w e m t r i u m falnymi doniesieniami o sukcesach na froncie zachodnim, p o d nosiły d u c h a bojowego żołnierza, zachęcały do wytrwania. W drugiej połowie maja, gdy wojsko zaczęło odczuwać brak żywności, większość przewożonych ładunków stanowił prowiant. P ó ł n o c n o - Z a c h o d n i e Siły Ekspedycyjne, łącznie z walczącymi pod N a r w i k i e m pięcioma batalionami norweskimi, liczyły około 28 tys. ludzi. Tylko część tych wojsk mogła b y ć użyta do ataku na pozycje nieprzyjaciela. T r z y bataliony 24 b r y g a d y gwardii, pięć samodzielnych kompanii, dwie baterie z obsłu6 D e r r y ocenia, że w pierwszym miesiącu walk przybyło koleją i samolotami najwyżej 300 Niemców do Narwiku, op. cit., s. 195.

gą — razem około 3—3,5 tys. ludzi — zaangażowane były w walkach o Bodo. 6 brygada artylerii przyciwlotniczej broniła rozległego t e r e n u na tyłach f r o n t u . P o n a d t o d o w ó d z t w o alianckie, o b a w i a j ą c się d e s a n t u spadochroniarzy, wydzieliło znaczne siły do o c h r o n y bazy w H a r s t a d , lotnisk, składów i magazynów. G e n . B e t h o u a r t mógł p c h n ą ć do natarcia w pierwszej fazie walk batalion Strzelców Alpejskich, trzy bataliony Brygady Podhalańskiej, dwa bataliony Legii Cudzoziemskiej (łącznie około 3,5—4 tys. żołnierzy) i pięć batalionów norweskich, u w a żanych jednak za m n i e j wartościowe. N a s t r o j e w wojsku były na ogół d o b r e . Niepowodzenia we Francji, których nie można było należycie ocenić na podstawie lakonicznych k o m u n i k a t ó w , uważano, zwłaszcza w oddziałach polskich, za przejściowe. Sprzymierzeni dysponowali zdecydowaną przewagą w artylerii, ale francuskie „siedemdziesiątkipiątki" nie mogły być efekt y w n i e wykorzystane w walkach na terenie g ó r z y s t y m . H a u b i c e miała tylko bateria angielska, górskie działa N o r w e g ó w zaś nie odgrywały większej roli z uwagi na s k r o m n y zapas amunicji. Bataliony alianckie wyraźnie ustępowały niemieckim p o d względem wyposażenia w moździerze. Polacy i Francuzi mieli je w liczbie określonej e t a t e m batalionów piechoty, N o r w e d z y jeszcze m n i e j . Poza t y m oddziały alianckie nie używały pistoletów m a s z y n o w y c h , w które bogato zaopatrzeni byli zwłaszcza spadochroniarze wroga. N i e m c y górowali n a d przeciwnikiem (z wyjątkiem oddziałów norweskich) znajomością t e r e n u przygot o w y w a n e g o do o b r o n y od sześciu tygodni. A n i m u s z u n i e w ą t pliwie dodawały im komunikaty z innych f r o n t ó w . D o m i n a c j ę Royal N a v y n a m o r z u neutralizowała przewaga L u f t w a f f e w powietrzu. Ze względu na ukształtowanie terenu eskadry b o m bowców mogły wpływać na wynik walk w stopniu r ó w n y m , jeśli nie większym niż artyleria okrętowa. W s u m i e więc przewaga aliantów, aczkolwiek wyraźna, nie była tak miażdżąca, jakby wynikało to z prostego zestawienia jednostek biorących udział w ostatniej fazie bitwy o N a r w i k . N i e m c y mieli d u ż e szanse skutecznej o b r o n y pod w a r u n k i e m wyrzucenia floty brytyjskiej z O f o t f j o r d u z m a s o w a n y m atakiem lotnictwa i zapewnienia stałej obecności eskadr b o m b o w y c h n a d polem walki.

G e n . Auchinleck, świadom niebezpieczeństwa grożącego flocie i nacierającym wojskom ze strony L u f t w a f f e , odkładał p r z e p r o w a d z e n i e ataku do czasu ściągnięcia obiecanych dywizjonów myśliwskich. I n n y m p o w o d e m zwłoki było zatrudnienie wszystkich s p r a w n y c h środków desantowych przy dowożeniu z t r a n s p o r t o w c ó w na brzeg sprzętu dla lotnisk. Na froncie toczono lokalne walki. Obie strony starały się zająć jak najlepsze pozycje p r z e d generalnym starciem. T y m raz e m górą byli sprzymierzeni. N o r w e s k a 6 b r y g a d a d w u k r o t n i e atakowała N i e m c ó w n a płaskowyżu K u b e r g . D r u g i e uderzenie batalionu „ H u n s t a d " złamało o p ó r nieprzyjaciela, z m u s z a j ą c go do opuszczenia pozycji, z k t ó r y c h zagrażał aliantom na półwyspie Ó y j o r d . Jednocześnie norweski batalion „ A l t a " zdobył wioskę Lillebalak. 14 batalion Strzelców Alpejskich, wspierany przez artylerię okrętową, p o s u w a ł się z wolna wzdłuż p ó ł n o c n e g o b r z e g u R o m b a k s f j o r d u i zajął miejscowość Lilleberg. S t ą d już tylko 10 km dzieliło żołnierzy francuskich od wschodniego krańca fiordu 1 wyjścia na tyły niemieckich wojsk na Półwyspie Narwickim. 17 m a j a 1 półbrygada P o d h a l a n zluzowała na półwyspie A n kenes 2 batalion S o u t h Wales Borderers i 12 batalion Strzelców Alpejskich. P r ó b a rozpoznania stanowisk nieprzyjaciela, p r z e p rowadzona przez pluton por. Cezarego Szaszkiewicza z 2 k o m panii 2 batalionu, sprowokowała energiczny kontratak strzelców górskich. D o s z ł o do zażartej walki, która trwała całą d o b ę , zakończonej odrzuceniem N i e m c ó w przy wsparciu o g n i o w y m 2 angielskich h a u b i c . 23 m a j a nastąpiło kolejne starcie. Okręty brytyjskie z O f o t f j o r d u powiadomiły d o w ó d z t w o wojsk l ą d o wych, że N i e m c y p r a w d o p o d o b n i e ewakuują Ankenes. Z m o t o ryzowany p l u t o n zwiadowców 1 półbrygady, d o w o d z o n y przez p o r . Jerzego Ł a d ę - Ł o b a c z e w s k i e g o , dokonał w y p a d u w celu sprawdzenia tej informacji. Motocykliści z b r a w u r ą wjechali do A n k e n e s i zajęli kilka d o m ó w . N i e m c y , początkowo zaskoczeni bezczelnością Polaków, szybko zorientowali się, z jakimi siłami mają do czynienia, i zamknęli zwiadowcom drogę o d w r o t u . Wal-

ka trwała 24 godziny. P l u t o n przebił się do swoich, tracąc jednego zabitego. R o z p o z n a n o większość stanowisk ogniowych nieprzyjaciela. Wojska broniące Ankenes oceniono na batalion piechoty z dużą liczbą moździerzy i karabinów maszynowych. Cały czas aktywna była L u f t w a f f e . Samoloty atakowały cele n a w o d n e i naziemne. 18 maja odniosły one sukces w postaci trafienia b o m b ą pancernika „ R e s o l u t i o n " , który musiał odejść do Wielkiej Brytanii w celu dokonania n a p r a w . W y d a r z e n i u t e m u zupełnie nieproporcjonalny rozgłos nadały niemieckie relacje. I c h styl obrazuje f r a g m e n t opowieści, jaką uraczył niemieckich czytelników naoczny świadek „klęski" Royal Navy: „ M o j a maszyna wybrała sobie ciężki krążownik. A t a k u j e m y go rzucając b o m b ę , która odbija się od pokładu i w p a d a do wody. W y r a ź n i e widać miejsce uderzenia. Wysoka jak wieża f o n t a n n a wody wzbija się w górę. Przez krótki m o m e n t widzę tylko niebo, ale za chwilę m o i m oczom ukazuje się powierzchnia m o rza. Pilot leci t u ż nad nią. Z n o w u widać pancernik. Właśnie z h u k i e m e k s p l o d u j e b o m b a w p r z e d n i e j części okrętu. Szaroczarna c h m u r a d y m u strzela w górę. P o t e m rozlega się niesamowita detonacja. P r a w d o p o d o b n i e trafiona została komora a m u n i c y j n a . Z n o w u słychać eksplozję. N a d pancernikiem wzbija się w niebo potężna k o l u m n a ognia. M u s z ę siłą o d r y w a ć oczy od tego widoku. Niedaleko dostrzegam ciężki krążownik otoczony płomieniami. A jeszcze dalej z p r z o d u wielka f o n t a n n a wody s p o w o d o w a n a w y b u c h e m b o m b y okrywa dziób t r a n s p o r towca. T e r a z lecimy dokładnie nad angielskim pancernikiem. Jeszcze nie minęła m i n u t a od uderzenia b o m b y , a okręt, cały w płomieniach, szybko idzie na d n o wraz z załogą. Co za wspaniałe widowisko! Jeszcze jedno okrążenie wykonuje nasza maszyna. Kiedy wracamy na miejsce trafienia pancernika, po okręcie nie ma śladu. » T o m m y « bije do nas z dział jak szalony. Powietrze świeci się od pocisków" 7 . W e d ł u g autora, obficie u b a r w i o n e j fantazją relacji, pancernik został zatopiony, a ciężki krążownik odniósł uszkodzenia. Załogi okrętów brytyjskich krytycznie oceniały wyszkolenie 7

Kampf um Norwegen, s. 145—146.

pilotów L u f t w a f f e w atakach na cele morskie z d u ż y c h wysokości. T w i e r d z o n o , że nie potrafią oni uwzględniać poprawki dotyczącej w p ł y w u wiatru na tor b o m b 8 . Opinię tę u g r u n t o w a ł przebieg walk. Do 21 maja L u f t w a f f e zatopiła na wodach wokół N a r w i k u 2 okręty alianckie i uszkodziła kilka jednostek. K r ą żownik „ E f f i n g h a m " , zakotwiczony na redzie H a r s t a d , m i m o wielokrotnych ataków nie został ani razu trafiony. Biorąc pod uwagę liczbę użytych maszyn, przewagę w powietrzu i ograniczone możliwości manewrowania okrętów, nie był to-rezultat i m p o n u j ą c y . N e g a t y w n a opinia o wyszkoleniu załóg hitlerowskich b o m b o w c ó w nie oznaczała w ż a d n y m w y p a d k u lekceważenia groźby nalotów. Z d a w a n o sobie sprawę, że nieustanne ataki wyczerpują marynarzy fizycznie i psychicznie i jeśli nawet nie zadadzą flocie ciężkich strat, mogą zmusić ją do opuszczenia O f o t f j o r d u l u b skoncentrowania uwagi na własnej obronie. W o b u w y p a d k a c h wojska zostałyby pozbawione wsparcia artylerii okrętowej. N a t o m i a s t możliwości L u f t w a f f e w walce z celami naziemnymi ukazał dzień 21 maja, kiedy atak eskadry b o m bowców zadał d u ż e straty 6 batalionowi Strzelców Alpejskich. N i e przestrzegająca zasad biernej o b r o n y przeciwlotniczej L e gia C u d z o z i e m s k a straciła w t y m d n i u kilku oficerów w celnie z b o m b a r d o w a n y m kasynie. Postępy wojsk alianckich komplikowały N i e m c o m kwestię zaopatrywania garnizonu N a r w i k u . Szlak wzdłuż linii kolejowej na p o ł u d n i o w y m brzegu R o m b a k s f j o r d u znalazł się p o d ostrzałem artylerii ustawionej na półwyspie Óyjord. Pozostawała d r o ga n a d B e i s f j o r d e m , ale i ona byłaby zagrożona w razie o p a n o wania przez Polaków całego półwyspu Ankenes. T o t e ż N i e m c y wzmacniali swoje siły na półwyspie. Skierowano t a m grupki spadochroniarzy z bronią maszynową i zrzuconą na s p a d o c h r o nach kompanię strzelców górskich. I n n e g o rodzaju kłopoty stanowił brak ludzi do t r a n s p o r t u zaopatrzenia z magazynów w Bjórnfjell i H u n d a l e n na linię f r o n tu. Ł a m i ą c prawo międzynarodowe gen. Dietl polecił użyć do tego celu norweskich jeńców w o j e n n y c h . M a r s z z ciężkimi sa8

D. M a c i n t y r e , Pogromca U-bootów, Gdańsk 1977, s. 24.

niami na płaskowyż K u b e r g l u b pozycje nad jeziorem Hartwig trwał 20—30 godzin, zależnie od w a r u n k ó w atmosferycznych. Jeńcy szli p o d eskortą u z b r o j o n y c h strażników, narażeni na ostrzał ze strony wojsk alianckich, k t ó r y m odległość nie pozwalała dokładnie rozpoznać celu. P o w a ż n y m zagrożeniem dla wolno sunących k o l u m n były lawiny śnieżne; niebezpieczeństwo lawin zwiększały e k s p l o d u j ą c e pociski i h u k wystrzałów. Po zakończeniu jednego z patroli kpt. E r d m e n g e r zanotował w dzienniku: „Podczas potrolowania, około północy, zbliżyłem się do k o l u m n y sań z z a o p a t r z e n i e m dla naszych oddziałów. K o n w ó j , który prowadzili jeńcy w o j e n n i , był w d r o d z e do nas i stracił orientację we mgle. Schodzenie po zboczach gór jest t u t a j b a r d z o niebezpieczne i k o l u m n y sań są zawsze zagrożone przez lawiny" 9 . D o w ó d z t w o niemieckie łamało bez skrupułów p r a w o międ z y n a r o d o w e także w stosunku do ludności cywilnej. S z y k u j ą c N a r w i k do o b r o n y nie pozwolono wyjechać r o d z i n o m , które wyraziły chęć opuszczenia miasta. Broń maszynową lokowano w największych skupiskach b u d y n k ó w mieszkalnych. N i e wchodziła tu w grę konieczność zachowania tejemnicy wojskowej. Decyzje podyktowane były pragnieniem wykorzystania ludności jako swego rodzaju p a r a w a n u dla p r z y g o t o w a ń o b r o n nych. Od postawy N i e m c ó w diametralnie różniło się stanowisko d o w ó d z t w a alianckiego. M a j ą c na uwadze bezpieczeństwo cywilów wydało o n o rozkaz n a s t ę p u j ą c e j treści: „ N i e dozwala się ostrzeliwać rejonów zamieszkanych przez ludność cywilną w nadziei zniszczenia celów wojskowych, o których wiadomo, że t a m są rozmieszczone, o ile nie m o ż n a precyzyjnie określić cel u " 10. Również zakres rekwizycji d o k o n y w a n y c h przez władze niemieckie przekraczał n o r m y ustalone p r a w e m . Na użytek wojska zabierano między innymi cywilne ubrania. Odziani w nie żołnierze obserwowali ruchy floty i podejmowali p r ó b y rozpoznania stanowisk wojsk alianckich. Sprzeczne z konwencją mię' W a a g e , op. cit., s. 172. Tamże, s. 153.

10

dzynarodową było przebranie marynarzy w m u n d u r y n o r w e skie wzięte z magazynów w Elvegardsmoen ". O b o k działań zbrojnych toczyła się swego rodzaju wojna p r o p a g a n d o w a . Na t y m froncie N i e m c y byli cały czas w o f e n sywie. Alianci ograniczali się z reguły do d e m e n t o w a n i a rozpowszechnianych przez hitlerowców informacji szkalujących wojska sprzymierzonych. Ostrze ataków p r o p a g a n d y skierował nieprzyjaciel na Brygadę Podhalańską. Być może liczono, że polski żołnierz, pobity we wrześniu 1939 r., będzie bardziej p o d a t n y na jej wpływ. Już n a z a j u t r z po w y l ą d o w a n i u w H a r s t a d oddziały brygady zostały zasypane ulotkami n a w o ł u j ą c y m i do przechodzenia na stronę niemiecką. Co kilka d n i na miejsce postoju Polaków spadała nowa porcja ulotek. T e k s t y , zredagowane w języku polskim, donosiły o sukcesach W e h r m a c h t u , o „ p o k o j o w e j o d b u d o w i e " Polski, gwarantowały odesłanie do kraju wszystkich żołnierzy, którzy zgłoszą się dobrowolnie do placówek niemieckich. „Zamknijcie pysk w o j e n n y m podżegaczom, którzy was rzucają w ogień walki — głosiła jedna z ulotek. — Anglia myśli tylko o swoim w o r k u z pieniędzmi, wy musicie pamiętać o s w y m życiu. Wasza polska ojczyzna usuwa szkody wojenne w pokojowy sposób i p o t r z e b u j e was" 12. G d y Polacy zluzowali Walijczyków i F r a n c u z ó w na półwyspie Ankenes, przed pozycjami niemieckimi koło miejscowości o tej samej nazwie pojawiła się tablica z napisem: „Polscy żołnierze. Chcecie wy nadal dla Anglii bez znaczenia krew waszą przelać, przyjdźcie bez b r o n i do nas, droga do Warszawy jest w a m otwarta — Strzelcy G ó r s k i e " . A u t o r innego t r a n s p a r e n t u , który wywieszono naprzeciw stanowisk 2 batalionu b r y g a d y , 11 Znamiona zbrodni wojennej miało postępowanie komendanta Narwiku, Haussela. W pierwszej połowie maja do miasta przybyło łodzią z Oyjord kilka dziewcząt po żywność. Haussel pozwolił im wracać dopiero, gdy rozpoczęła się godzina policyjna. Załoga brytyjskiego niszczyciela wzięła Norweżki za przebranych w odzież cywilną Niemców — aliantom znany był czas godziny policyjnej — i strzałem z działa zatopiła łódź. Nasuwa się przypuszczenie, że Haussel celowo przetrzymał dziewczęta, aby doprowadzić do sytuacji, w której Anglicy stali się mimowolnymi sprawcami nieszczęścia. Władze niemieckie próbowały wykorzystać ten fakt w swej propagandzie. 12 J a ś k o w s k i, op. cit., s. 79.

chciał widocznie zaapelować do przekonań politycznych żołnierzy w y p i s u j ą c hasło: „Strzelce Górskie, porzućcie służba kapitalizmu Anglii i chodźcie do nas, kraj was czeka" 13. T e k s t wywołał duże rozbawienie w szeregach batalionu. W ś r ó d własnych wojsk hitlerowscy propagandziści głosili, że brygada polska składa się z n a j e m n i k ó w walczących za angielskie pieniądze w obronie zachodnich kapitalistów. Powoływano się na rzekomo przechwycony rozkaz polskiego dowództwa o rozstrzeliwaniu jeńców. W odpowiedzi gen. Bohusz-Szyszko ogłosił przez radio norweskie, zredagowany w języku f r a n c u s k i m , k o m u n i k a t następującej treści: „Żołnierze polscy przybyli do Norwegii, aby bronić wolności i sprawiedliwości. N i e znają uczucia zemsty, gdyż są przekonani, że sprawcy nieludzkich z b r o d n i , popełnianych w Polsce i gdzie indziej w E u r o p i e , będą wkrótce ukarani. Insynuacje, że żołnierze polscy krzywdzą niemieckich jeńców wojennych, stanowią jeszcze jeden dowód kłamstw lansowanych przez N i e m c ó w w celu ukrycia ich własn y c h h a n i e b n y c h metod prowadzenia wojny. D o w ó d z t w o Polskiej Brygady Strzelców" 14. Strzelcy i m a r y n a r z e z g r u p o w a n i a gen. Dietla na ogół wierzyli wyssanym z palca i n f o r m a c j o m hitlerowskiej p r o p a g a n d y . Świadczą o t y m f r a g m e n t y listów i pamiętników znalezionych przez P o d h a l a n przy zabitych N i e m c a c h : „Jakie to z Anglików świnie samiśmy się przekonali. Pędzą do walki Polaków i F r a n c u z ó w i tylko nimi walczą". „ O d nich (Polaków) wieje nieomal zwierzęca nienawiść do nas... M a m y tu wytrwać do ostatniego człowieka. Ja w y t r w a m , ale wątpię, czy was kiedykolwiek zobaczę". „ O d kilku dni jesteśmy naprzeciw tych oszalałych z wściekłości angielskich n a j e m n i k ó w " l 5 . M i ę d z y żołnierzami było wielu zagorzałych zwolenników H i t lera. F a n a t y z m w p a j a n y młodzieży w szkole i podczas służby wojskowej umocniły wiosną 1940 r. błyskotliwe zwycięstwa niemieckie. Ślepa wiara w Hitlera podyktowała niemieckiemu 13 14

Tamże. J. M e y s z t o w i c z , Polacy w bitwie o Narwik 1940, Warszawa 1968,

s. 82. 15

Cyt. za: J a ś k o w s k i, op. cit., s. 83, 90.

żołnierzowi słowa w p i s a n e d o d z i e n n i k a n a k r ó t k o p r z e d ś m i e r cią: „ O d kilku d n i ż y w i m y się t y l k o c h l e b e m . W o d a jest n a m i e j s c u . L e c z c o b y m j a nie zniósł dla C i e b i e m ó j u k o c h a n y F u h r e r z e " 16 . N a t e n f a n a t y z m liczył g e n . D i e t l n a k a z u j ą c w r o z k a z a c h d z i e n n y c h u t r z y m a n i e N a r w i k u z a wszelką c e n ę . N i e m n i e j j e d nak B e r l i n starał się z a p e w n i ć m o ż l i w o ś ć e w a k u a c j i wojsk p r z e z Szwecję. R o z m o w y p r z e p r o w a d z o n e n a szczeblu r z ą d ó w dały o c z e k i w a n y r e z u l t a t . O d 2 5 m a j a p o d B j ó r n f j e l l , p o szwedzkiej s t r o n i e g r a n i c y , na żołnierzy g e n . Dietla czekały cztery pociągi osobowe.

ATAK R o z k a z o p e r a c y j n y gen. B e t h o u a r t a p r z e w i d y w a ł , iż 1 d y w i z j a lekka częścią sił w y k o n a n a t a r c i e z p ó ł w y s p u Ó y j o r d na P ó ł w y s e p N a r w i c k i , częścią zaś o p a n u j e resztę p ó ł w y s p u A n k e n e s . Od p ó ł n o c y 13 p ó ł b r y g a d a L e g i i C u d z o z i e m s k i e j z 5 czołgami 342 k o m p a n i i i n o r w e s k i m b a t a l i o n e m „ H y l d m o " , z g r u p o w a n a n a p ó ł w y s p i e Ó y j o r d , miały p r z e p r a w i ć się p r z e z R o m b a k s f j o r d i w y l ą d o w a ć w m i e j s c u , g d z i e płaskowyż T a r a l d s v i k f j e l l o p a d a k u w o d o m f i o r d u , t w o r z ą c niewielką plażę. N a s t ę p n i e wojska t e powinny energicznym atakiem zdobyć panujące nad Narwik i e m w z g ó r z e 4 7 5 , zająć m i a s t o , p o c z y m o b s a d z i ć częścią sił p o ł u d n i o w y b r z e g p ó ł w y s p u d o F a g e r n e s , o s t a t n i e j stacji kolejowej, resztą sił zaś p o s u w a ć się p ó ł n o c n y m b r z e g i e m na S t r a u m s n e s , Sildvik, H u n d a l e n . W s p a r c i e o g n i o w e z a p e w n i a ł y d w i e f r a n c u s k i e baterie dział 7 5 m m , u s t a w i o n e n a p ó ł w y s p i e Ó y j o r d , z m o t o r y z o w a n a b a t e r i a n o r w e s k a oraz działa 3 k r ą ż o w n i k ó w i 5 niszczycieli. B r y g a d a P o d h a l a ń s k a (1, 2 i 4 b a t a l i o n ) , w s p i e r a n a p r z e z o d dział n a r c i a r z y Strzelców A l p e j s k i c h , 2 czołgi 342 k o m p a n i i , baterię f r a n c u s k i c h „ s i e d e m d z i e s i ą t e k p i ą t e k " , 2 angielskie h a u b i ce p o l o w e i a r t y l e r i ę b r y t y j s k i e g o k r ą ż o w n i k a , miała o p a n o w a ć 16

Tamie, s. 90.

resztę półwyspu Ankenes, nie dopuszczając do wycofania się b r o n i ą c y c h g o N i e m c ó w wzdłuż b r z e g u Beisfjordu. N a wschód od miejscowości Beisfjord Polacy, przez nawiązanie styczności z Legią Cudzoziemską, nadciągającą z północy, zamknęliby pierścień okrążenia wokół oddziałów gen. Dietla na Półwyspie N a r w i c k i m . Ogółem gen. B e t h o u a r t rzucił do natarcia sześć batalionów piechoty, tj. około 4 tys. ludzi (bez obsługi dział i jednostek saperów). Zadanie b r y g a d norweskich polegało na dojściu do wschodniego krańca R o m b a k s f j o r d u i przecięciu linii kolejowej łączącej N a r w i k ze Szwecją. N o r w e g ó w wspierały dwie baterie górskie i batalion Strzelców Alpejskich. W odwodzie gen. Bethouart pozostawił 3 batalion Brygady Podhalańskiej i d w a bataliony Strzelców Alpejskich. W ostatniej fazie bitwy k o m p a n i a 3 batalionu Brygady Podhalańskiej i dwie kompanie narciarzy Strzelców Alpejskich miały, przy p o m o c y N o r w e g ó w , o p a n o w a ć Bjórnfjell i okrążyć bądź w y p c h n ą ć do Szwecji N i e m c ó w , k t ó r y m udałoby się wydostać z Ankenes i N a r w i k u . D o w ó d c ę 1 dywizji lekkiej niepokoił stan środków desantowych. Do przerzucenia trzech batalionów i 5 czołgów przez R o m b a k s f j o r d aliantom pozostały 2 sprawne barki M . L . C . oraz 3 p o n t o n y A . L . C . Pierwszy rzut desantu mógł zatem liczyć tylko 290 ludzi. N a s t ę p n e j g r u p y należało oczekiwać najwcześniej po 45 m i n u t a c h . W ciągu owych krytycznych trzech k w a d r a n sów N i e m c y mieli szansę zepchnięcia niewielkiego desantu do morza. Użycie norweskich k u t r ó w rybackich było ryzykowne z uwagi na płyciznę ciągnącą się wzdłuż brzegu u p o d n ó ż a Taraldsvikfjell. P ó ł w y s p u Narwickiego broniły pododdziały 139 pułku strzelców górskich, g r u p y m a r y n a r z y i kompania p u ł k u spadoc h r o n o w e g o — razem p o n a d 800 ludzi bez artylerzystów. K a r a b i n y maszynowe z doskonale przygotowanych stanowisk na zboczach wzgórz i u wylotów tuneli kolejowych trzymały p o d ostrzałem wąską plażę i wody R o m b a k s f j o r d u . W pierwszym t u n e l u , opodal N a r w i k u , stała p l a t f o r m a kolejowa z lekk i m działem; d r u g a znajdowała się w t u n e l u koło stacji S t r a u m s n e s . W e w n ą t r z półwyspu, w miejscach osłoniętych

przed obserwacją aliantów wyniosłościami terenu, nieprzyjaciel ustawił haubice polowe i moździerze. Moździerze i b r o ń maszynową umieszczono także na wrakach zatopionych okrętów. Na półwyspie Ankenes walczyła część 2 batalionu 139 p u ł k u , wspierana przez oddział m a r y n a r z y oraz kompanię strzelców górskich zrzuconą na s p a d o c h r o n a c h między 25 a 27 maja. D a wało to łącznie p o n a d 400 ludzi z dużą liczbą moździerzy i ciężkich karabinów maszynowych. P o n a d t o u nasady półwyspu tkwiły w załomach skalnych g r u p y żołnierzy 1 batalionu 1 p u ł k u spadochronowego o t r u d n e j do ustalenia liczebności. N i e m c y założyli przed miejscowością Ankenes pola minowe, mogli też oczekiwać wsparcia ciężkich karabinów maszynowych z wraku leżącego na redzie N a r w i k u w pobliżu Ankenes. Ł ą cznie półwyspy Ankenes i Narwicki obsadzało p r a w d o p o d o b n i e około 2 tys. żołnierzy wroga 17. Atakujący mieli zatem d w u krotną przewagę liczebną, która jednak z uwagi na walory o b r o n n e pozycji niemieckich i lepsze wyposażenie o b r o ń c ó w do walk w terenie górzystym nie mogła gwarantować sukcesu. W tej sytuacji wiele zależało od osobistej postawy żołnierzy polskich, francuskich i norweskich. G e n . Bethouart wyznaczył początek operacji na godz. 24.00 24 maja. Późna pora miała ograniczyć rozmiary interwencji b o m b o w c ó w z lotniska Vaernes. M e t o d ę tę zastosowano z pow o d z e n i e m podczas lądowania aliantów p o d Bjerkvik. Ponieważ jednak do 24 maja nie z d ą ż o n o przygotować lotniska Skanland dla 46 dywizjonu myśliwskiego, gen. B e t h o u a r t przełożył atak na godz. 24.00 27 maja. O zmianie t e r m i n u 17 Sprawa liczebności oddziałów niemieckich obsadzających 27 maja półwyspy Narwicki i Ankenes jest kwestią sporną. Różnice w obliczeniach są bardzo duże. Np. D e r r y (op. cii., s. 207—208) przyjmuje, że znajdowało się tam około 1200 Niemców. M a j o r k i e w i c z (op. cii., s. 97) mówi o blisko 5 tys. Ta ostatnia liczba wydaje się nazbyt wysoka: obrona miałaby przewagę nad atakującymi, co przy walorach obronnych terenu i lepszym wyposażeniu piechoty niemieckiej pozbawiało sojuszników szans na odniesienie zdecydowanego sukcesu. Z kolei Derry nie uwzględnia w rachunku żołnierzy 1 pułku spadochronowego ani obsługi dział i moździerzy nie będących na etatowym uzbrojeniu strzelców górskich.

F r a n c u z i nie powiadomili na czas N o r w e g ó w . G e n . Fleischer spędził kilka godzin na wzgórzu n a d przystanią Ó y j o r d , darem n i e oczekując sygnału do natarcia. F a k t t e n wywołał rozgoryczenie w dowództwie 6 dywizji, które nie bez p e w n e j racji p o dejrzewało aliantów o lekceważący stosunek do armii n o r w e skiej. T y m c z a s e m we F r a n c j i zaszły wydarzenia o zasadniczym znaczeniu dla losów kampanii na dalekiej północy. 23 maja załamała się p r ó b a k o n t r o f e n s y w y francuskiej 2 i 3 G r u p y Armii, p o d j ę t a w celu odblokowania odciętych we F l a n d r i i wojsk a n g lo-francusko-belgijskich. P o d w p ł y w e m nowych niepowodzeń na froncie, w L o n d y n i e zaczęto poważnie rozważać plan wycofania oddziałów z Norwegii. Zwolennicy tego kroku podkreślali potrzebę ściągnięcia wojska do o b r o n y W y s p Brytyjskich. Zgadzano się z poglądem, że podtrzymywanie oporu pod kręgiem pol a r n y m wymagałoby znacznych środków, albowiem tylko s y m bolicznej pomocy można oczekiwać od N o r w e g ó w , k t ó r y m b r a k u j e „żołnierzy, zapasów i serca do walki" 1S. Sztabowcy sugerowali opanowanie N a r w i k u przed rozpoczęciem ewakuacji. 24 m a j a z Francji nadeszły wiadomości o szybkim o d w r o cie nieudolnie dowodzonych wojsk w kierunku Dunkierki. G r o ź b a inwazji na Anglię nabierała realnych kształtów. T e g o wieczora został przygotowany rozkaz ewakuacji wojsk N o r t h - W e s t e r n Expeditionery Force, który miał być wysłany do H a r stad. W sobotę rano, 25 maja, gen. Bethouarta nieoczekiwanie wezwał do swojej kwatery a d m . Boyle. Anglik bez słowa wręczył generałowi tekst depeszy, jaka nadeszła ostatniej nocy: „ D o G ł ó w n e g o D o w ó d c y w północnej Norwegii. Szef Sztabu Głównego. R z ą d Jego Królewskiej Mości postanowił, że Pańskie oddziały mają niezwłocznie opuścić północną Norwegię. R o z u m i e m y , że z p u n k t u widzenia operacyjnego ewakuacja byłaby ułatwiona, g d y b y p r z e d t e m nieprzyjaciel był zniszczony l u b rozbity. Z d r u g i e j strony zniszczenie p o r t u N a r w i k , u r z ą d z e ń p o r t o 18

D e r r y, op. ci:., s. 174.

wych... byłoby wskazane. N i e m n i e j szybkość ewakuacji musi być postawiona na pierwszym miejscu, a to w celu ograniczenia wysiłku morskiego. D w ó c h oficerów zostanie natychmiast wysłanych ze Zjednoczonego Królestwa, aby naradzić się z P a n e m i generałem Auchinleckiem co do planu ewakuacji. Ewakuacja całego sprzętu, wszystkich pojazdów i magazynów zajęłaby oczywiście zbyt wiele czasu. Ewakuację należy wykonać w n a s t ę p u j ą c y m p o r z ą d k u : 1) ludzie, 2) lekkie działa przeciwlotnicze, 3) ciężkie działa przeciwlotnicze. T a k t y c z n e szczegóły ewakuacji należy ustalić na podstawie wspólnego p o r o z u m i e n i a się. R z ą d norweski nie został jeszcze powiadomiony, jak najściślejsza tajemnica powinna b y ć zachowana" Po chwili milczenia a d m . Boyle zapytał generała, czy nadal ma zamiar przeprowadzić atak. B e t h o u a r t poprosił o pół godziny do n a m y s ł u i wyszedł. Po powrocie oznajmił, że k o n t y n u o wanie operacji uważa za konieczne z trzech p o w o d ó w . E w a k u a cja wojsk pozostających w styczności z silnym nieprzyjacielem kosztowałaby p r a w d o p o d o b n i e wiele ofiar. N i e m c ó w trzeba rozbić, aby nie przeszkadzali w zaokrętowaniu żołnierzy. Po drugie wypada zadośćuczynić oczekiwaniom N o r w e g ó w . Po trzecie wreszcie alianci mają szansę odniesienia pierwszego zwycięstwa w działaniach l ą d o w y c h i okazję tę muszą wykorzystać z a r ó w n o w celu p o d b u d o w a n i a morale własnych wojsk, jak i przekonania opinii publicznej na świecie, że W e h r m a c h t może być pobity. A d m . Boyle w milczeniu słuchał wywodów F r a n c u za, po c z y m oświadczył: „ D o b r z e generale, moje okręty i moi ludzie wesprą P a n a " 20 . Prosił tylko, aby nie informować jeszcze N o r w e g ó w , gdyż wiadomość o ewakuacji mogłaby załamać i tak n a d w ą t l o n e g o d u c h a bojowego norweskich batalionów. Po p o ł u d n i u d o w ó d z t w o Brygady Podhalańskiej dowiedziało się w ścisłej t a j e m n i c y , że na skutek niepowodzeń we F r a n c j i sprzymierzeni muszą przerwać walkę w Norwegii. P r z e d u s t a l o n y m t e r m i n e m ataku odesłano do miejsc załadowania na transportowce część samochodów półciężarowych i motocykli, akta, bagaże, biedki do ciężkich karabinów maszy19 20

Cyt. za: J a ś k o w s k i, op. cit., s. 118—119. Tamże, s. 119.

n o w y c h . W s z y s t k o to o d b y w a ł o się z dala od linii f r o n t u i nie wywoływało niepokoju wojska. Odsyłanie sprzętu do portów k o m e n t o w a n o co najwyżej jako zapowiedź przerzucenia części sił na południe, w rejon Bodo, natychmiast po rozbiciu z g r u powania gen. Dietla. D o w ó d c a norweskiej 6 dywizji miał niejasne przeczucie, że coś „wisi w powietrzu", ale i on nie p o m y ś lał o ewakuacji. W poniedziałek wieczorem, 27 maja, do N a r w i k u zbliżył się zespół floty. 4 niszczyciele weszły na w o d y R o m b a k s f j o r d u . K r ą ż o w n i k i „ C a i r o " (okręt flagowy), z generałami Auchinleckiem i B e t h o u a r t e m na pokładzie, „ C o v e n t r y " oraz niszczyciel „ F i r e d r a k e " zajęły pozycję w O f o t f j o r d z i e naprzeciw miasta. Z tyłu z n a j d o w a ł się krążownik „ S o u t h a m p t o n " , jedyny okręt z działami 152 mm 21 . Jako cel dodatkowy przydzielono mu półwysep Ankenes. Od godz. 20.00 klucze myśliwców patrolowały niebo n a d N a r w i k i e m . Do polskich i francuskich p u n k t ó w o b s e r w a c y j n y c h docierali m a r y n a r z e , których zadaniem było u t r z y m y w a n i e łączności między armią a flotą i przekazywanie artylerii okrętowej położenia celów. P u n k t u a l n i e o godz. 23.40 krążowniki i niszczyciele otworzyły h u r a g a n o w y ogień na wykryte stanowiska moździerzy i b r o n i m a s z y n o w e j nieprzyjaciela, na wzgórze 475, z a b u d o w a n i a n a r wickiego p o r t u i na F a g e r n e s . D w i e baterie francuskie i n o r w e ska bateria zmotoryzowana ostrzeliwały rejon lądowania pierwszego r z u t u desantu. Na Ankenes kanonadzie wtórowały 2 angielskie haubice i bateria dział 75 m m . Z p u n k t u obserwacyjnego gen. Bohusza-Szyszki na wzgórzu 295 nie udało się nawiązać łączności z krążownikiem „ S o u t h a m p t o n " , gdyż a n gielski b o s m a n z a p a r a t e m do sygnalizacji optycznej podczas wspinaczki uszkodził a k u m u l a t o r l a m p y „Aldisa". T y m s a m y m możliwości wsparcia ataku P o d h a l a n przez artylerię okrętową zostały m o c n o ograniczone. P r z y a k o m p a n i a m e n c i e h u k u dział, koło wioski Seines na wybrzeżu H e r j a n g s f j o r d u , w miejscu n i e d o s t ę p n y m dla niemieckiej obserwacji, na barki i p o n t o n y wchodzili żołnierze 21 Krążowniki „Cairo" i „Coventry" dysponowały działami przeciwlotniczymi 102 mm.

I batalionu 13 półbrygady Legii Cudzoziemskiej. O północy, tuż po zakończeniu przygotowania artyleryjskiego, legioniści wylądowali na pełnej kamieni i wodorostów plaży u p o d n ó ż a laraldsvikfjell. Wyniesiono moździerze i karabiny maszynowe, plutony rozwinęły się do natarcia. W tej fazie operacji pierwszy rzut desantu nie poniósł strat. N i e m c y milczeli, oszołomieni gwałtownością przygotowania artyleryjskiego, pozwalając legionistom u m o c n i ć się na wąskim przyczółku. Jednakże salwy artylerii okrętowej nie zniszczyły dobrze ukrytych wśród wzgórz p u n k t ó w ogniowych nieprzyjaciela. Z a ł a d u n k u drugiego r z u t u d e s a n t u dokonywano w przystani p r o m o w e j O y j o r d , leżącej znacznie bliżej N a r w i k u niż wioska Seines; chodziło o to, aby jak najszybciej w z m o c n i ć pierwszy rzut. Przystań, dobrze widoczną z Taraldsvikfjell, N i e m c y ostrzelali ogniem moździerzy. Przemówiły też haubice, działa przeciwlotnicze i przeciwpancerne. W ś r ó d czekających na p o n tony żołnierzy batalionu „ H y l d m o " wybuchło zamieszanie, z t r u d e m o p a n o w a n e przez oficerów. F r a n c u z i sprawnie załadowali na barki M . L . C . 2 lekkie czołgi. D r u g i r z u t d e s a n t u d o tarł do Półwyspu Narwickiego p r z e d godz.1.00. N o r w e g o w i e wylądowali kilkaset m e t r ó w na w s c h ó d od przyczółka legionistów. Pierwszy czołg u g r z ą z ł - w mule. Załoga sąsiedniej barki skierowała się na inny odcinek plaży, ale wyładowany t u t a j czołg utknął w piargach. Po tych niepowodzeniach w s t r z y m a n o wysyłkę ostatnich 3 wozów. Nieprzyjaciel nie kontratakował, lecz t w a r d o b r o n i ł swoich pozycji. Plażę pokrył gęsty ogień karabinów maszynowych i moździerzy. Baterie dział 75 mm próbowały stłumić niemieckie p u n k t y ogniowe. I c h pociski padały 100 m p r z e d nacierającymi legionistami, którzy wdarli się na zbocza Taraldsvikfjell i tu zalegli ponosząc d u ż e straty. Żołnierze norwescy nie zdobyli ani m e t r a t e r e n u . D a r e m n i e oficerowie usiłowali p o d e r w a ć ich do s z t u r m u na wzgórze 475. Oszołomieni h u k i e m eksplodujących pocisków, leżeli na kamiennej plaży nie czując się na silach ruszyć w głąb półwyspu. Artylerzystom francuskim z Oyjord szczególnie dały się we znaki działa 77 mm ustawione na platformach ukrytych w tunelach linii

kolejowej. Obsługa wytaczała p l a t f o r m ę na z e w n ą t r z , oddawała kilka strzałów do zaobserwowanego wcześniej celu, po czym wagon w p y c h a n o z p o w r o t e m do t u n e l u . W e z w a n y przez F r a n cuzów niszczyciel ostrzelał wyloty wskazanych tuneli, na jakiś czas o d b i e r a j ą c N i e m c o m ochotę do w y p a d ó w , ale p l a t f o r m nie zniszczył. L ą d o w a n i e dalszych r z u t ó w desantu opóźniało się. 2 barki po przywiezieniu czołgów utknęły na płyciznach i do t r a n s p o r t u wojska pozostały 3 p o n t o n y A . L . C . W tej sytuacji alianci zdecydowali się użyć kutrów rybackich. Za ich p o m o c ą , do godz. 4.00 28 maja, przewieziono z Ó y j o r d resztę 1 batalionu Legii Cudzoziemskiej i batalionu „ H y l d m o " . Dzięki wsparciu ogniow e m u niszczycieli z R o m b a k s f j o r d u i doskonale d o w o d z o n y c h baterii dział 75 mm Niemcy nie zdołali zatopić żadnej jednostki. Legioniści z wolna wgryzali się w o b r o n ę nieprzyjaciela. Podniesieni na d u c h u N o r w e g o w i e zaatakowali wreszcie wzgórze 475. M i m o to sytuacja d e s a n t u nie napawała o p t y m i z m e m . Sukcesy terenowe były niewielkie, straty rosły. M a ł o pocieszające meldunki napływały z półwyspu Ankenes. Po przeanalizowaniu rozkazu dowódcy dywizji gen. Bohusz-Szyszko postanowił p r z e p r o w a d z i ć d w a natarcia: 2 batalionem ppłk. Władysława Deca z d w o m a czołgami na Ankenes — N y b o r g i ł b a t a l i o n e m m j r . Wacława Kobylińskiego, w s p a r t y m przez oddział wydzielony 4 batalionu, w kierunku wioski Beisf j o r d . T a k więc d o w ó d c a Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich rozdzielił swe siły na dwie, niemal równe części r z u c a j ą c je do natarcia w rozbieżnych k i e r u n k a c h . Było to sprzeczne z intencją gen. Bethouarta, który kładł nacisk na konieczność opanowania Beisfjordu. Zajęcie tej wioski odcięłoby o d w r ó t N i e m c o m b r o n i ą c y m Ankenes i wyprowadzało P o d h a lan na tyły załogi N a r w i k u . O d w ó d brygady stanowił 4 batalion pod d o w ó d z t w e m m j r . Arnolda Jaśkowskiego. O godz. 24.00 dwie białe rakiety wystrzelone z pokładu k r ą żownika „ C a i r o " dały sygnał do rozpoczęcia akcji. Nacierająca na lewym skrzydle 2 batalionu 3 kompania r t m . rez. Stefana Zamoyskiego, nie napotykając o p o r u Niemców, posuwała się szybko ku Ankenes. Na nierównym, porośniętym krzewami tere-

nic, plutony zaczęły tracić kontakt wzrokowy. Pierwszy z czołgów zaraz po rozpoczęciu natarcia u t k n ą ł w jakimś dole, d r u g i zaś wjechał na minę i został u n i e r u c h o m i o n y . Około 300 m przed Ankenes Polaków powitał gęsty ogień moździerzy i karabinów maszynowych. Z przeciwległego brzegu Beisfjordu odezwały się działa polowe. Rozproszeni żołnierze zalegli. R t m . Zamoyski utracił możność dowodzenia kompanią, która p o niósłszy ciężkie straty zaczęła bezładnie wycofywać się do tyłu. Gen. Bohusz-Szyszko rozkazał z a m k n ą ć powstałą lukę k o m p a nią odwodowego batalionu. W y k o r z y s t u j ą c okazję, N i e m c y rzucili do kontrataku na wzgórze 295 kompanię strzelców górskich i oddział marynarzy. Gen. Bohusz-Szyszko, ppłk D e c i francuski oficer łącznikowy musieli opuścić p u n k t obserwacyjny. Jego o b r o n ę p o d j ą ł kpt. Aleksander M o r e ń , dowódca 2 kompanii ciężkich karabinów maszynowych, z 10 strzelcami pocztu dowodzenia dowódcy 2 batalionu i p l u t o n u łączności. Walka trwała p o n a d godzinę. Ostatecznie nieprzyjaciel złamał opór Podhalan i obsadził wzgórze. Polegli kpt. M o r e ń , 4 strzelców i angielski b o s m a n . Dowódca brygady został pozbawiony założonej na punkcie o b serwacyjnym sieci łączności; ze swej kwatery w H i k v i k miał połączenie telefoniczne tylko z dowódcą 1 półbrygady. Po z d o b y ciu wzgórza N i e m c y okopali się i przystąpili do o b r o n y zajętego terenu. Również pozostałe k o m p a n i e 2 batalionu nie odnotowały sukcesów. 1 kompania kpt. Piotra Laurentowskiego po dwóch godzinach walki zdołała p o s u n ą ć się o kilometr od podstawy wyjściowej. Prawoskrzydłowa 2 k o m p a n i a k p t . A n d r z e j a S t a ń czyka zaległa po przebyciu p a r u s e t metrów p r z e d silnym p u n k tem o p o r u na skalistym wzgórzu z w a n y m ze względu na kształt „fasolką". 1 batalion m j r . Kobylińskiego nacierał powoli, p r o w a d z ą c dokładne rozpoznanie t e r e n u i u t r z y m u j ą c stałą łączność z baterią dział 75 m m . Każdą p r ó b ę o p o r u niemieckiego zwalczano najpierw ogniem artylerii, po czym kompanie zajmowały o p u szczone przez nieprzyjaciela stanowiska. Taktyka ta pozwalała u n i k n ą ć większych strat, ale też opóźniała posuwanie się batalionu. Co więcej około g o d z ; 5.30 d o w ó d c a 1 p ó ł b r y g a d y tele-

fonicznie poinformował m j r . Kobylińskiego o t r u d n y m położen i u p o d Ankenes, sugerował u t r z y m a n i e wolnego t e m p a n a t a r cia, gdyż dotychczasowe zadanie batalionu m o ż e ulec zmianie, a p o n a d t o zastrzegł sobie do dyspozycji k o m p a n i ę o d w o d o w ą . Ponieważ rozkaz został p o t w i e r d z o n y jeszcze d w u k r o t n i e , m j r Kobyliński nie ponaglał p o d w ł a d n y c h do pośpiechu. T y m c z a s e m walczące wojska nieoczekiwanie zostały p o z b a wione s k r o m n e g o wsparcia lotniczego. O godz. 4.00 Jlurricane'y", p a t r o l u j ą c e przestrzeń powietrzną n a d N a r w i k i e m , odleciały do Bardufoss, aby uzupełnić paliwo. T u ż po wylądowaniu, n i m zdołał wystartować n a s t ę p n y klucz, lotnisko otuliła gęsta mgła. N a d f i o r d e m u t r z y m y w a ł a się d o b r a pogoda, lecz załogi okrętów d a r e m n i e wypatrywały osłony myśliwskiej. Zamiast niej, kilka m i n u t po godz. 4.00, zaczęły nadlatywać zza gór eskadry Junkersów i Heinkli. N u r k o w c e z wyciem zainstalowan y c h syren runęły na krążowniki. Zespół brytyjski przerwał ostrzeliwanie wybrzeży. O k r ę t y zwiększyły szybkość starając się g w a ł t o w n y m i m a n e w r a m i u n i k a ć b o m b . Wszystkie działa przeciwlotnicze prowadziły ciągły ogień. M j r Arnold Jaśkowski, naoczny świadek ataku L u f t w a f f e , w s p o m i n a ł na łamach „Polski Walczącej": „ N i e m c y nadlatywali kluczami. Samoloty ich o ciemnych sylwetkach nurkowały z wyciem, zrzucały od razu cały ładunek b o m b na chybił trafił, nie celując, i z największym pośpiechem rozlatywały się na wszystkie strony, starając się jak najszybciej wydostać z dziesiątków rozrywających się w powietrzu białych obłoczków. J e d n a k nim zacichł w powietrzu warkot jednych maszyn, już inne z p o n o w n y m g ł u c h y m warkotem zwiastowały, że zaraz n o w y piekielny s z u m napełni powietrze i biało-czarne p o s t r z ę p i o n e słupy wody pokryją na chwilę i flotę, i fiolet b r z e g u . K a ż d y n a s t ę p n y klucz był witany n o w y m rykiem, furią ognia oraz orgią białych, poszarpanych szrapneli" 22 . M i m o zaciekłej o b r o n y dwie b o m b y trafiły w śródokręcie k r ą ż o w n i k a „ C a i r o " , raniąc i zabijając 30 ludzi załogi. Zamilkła połowa artylerii przeciwlotniczej okrętu. Rozprzestrzeniający 22 A. J a ś k o w s k i , Wspomnienia z kampanii norweskiej, w: „Polska Walcząca — Żołnierz Polski na Obczyźnie", nr 17 z 1942 r.

się szybko pożar powodował w y b u c h y amunicji n a g r o m a d z o n e j przy działach. Kilka Heinkli starało się dobić uszkodzony k r ą żownik, ale okręt zachował zdolność r u c h u i w y m i n ą ł b o m b y spadające z wysokiego p u ł a p u . Część maszyn zaatakowała wojska alianckie na półwyspie Ankenes i na przyczółkach pod Narwikiem. Legioniści p o d g r a d e m b o m b przerwali natarcie. Norwegowie zupełnie stracili ochotę do walki, szukając schronienia między skałami. Po zrzuceniu śmiercionośnego ł a d u n k u samoloty zniżały się i ostrzeliwały plaże z b r o n i pokładowej. Na półwyspie Ankenes rozproszone w terenie k o m p a n i e P o d h a l a n zostały obsypane wiązkami b o m b rozpryskowych i zapalających. N i e m c y nie darowali też p o n t o n o m i k u t r o m k u r s u j ą c y m po wodach R o m b a k s f j o r d u . „ P u f f e r " , załadowany a m u n i c j ą , wyleciał w powietrze. Ppłk M a g r i n musiał wstrzymać t r a n s p o r t dalszych oddziałów na Półwysep Narwicki. Artyleria francuska na półwyspie O y j o r d umilkła nie chcąc zdradzać swych stanowisk błyskami strzałów. Doskonale wykorzystali t e n m o m e n t N i e mcy. Energiczny kontratak d w ó c h kompanii ze wzgórza 475 z e p c h n ą ł N o r w e g ó w na przyczółek t r z y m a n y przez batalion Legii Cudzoziemskiej. Legioniści, zasypywani b o m b a m i i pociskami moździerzy, bronili się zaciekle, ale byli stopniowo spychani w k i e r u n k u wybrzeża. T u ż po wylądowaniu na plaży zginął szef sztabu 1 dywizji lekkiej, m j r Pariss. M i ę d z y godz. 4.00 a 6.00 n a b r z m i e w a ł kryzys bitwy. Działania niemieckie groziły likwidacją desantu p o d N a r w i k i e m . G e n . Bethouart, który p o d b o m b a m i przeprawił się motorówką z płonącego krążownika „ C a i r o " na półwysep O y j o r d , zewsząd otrzymywał alarmujące meldunki. Ponieważ łączność z gen. B o h u s z e m przestała istnieć w m o m e n c i e opanowania przez N i e m c ó w wzgórza 295, gen. B e t h o u a r t wysłał do dowódcy P o d h a l a n w o d n o p ł a t o w c e m oficera łącznikowego z w i a d o m o ś cią o t r u d n y m położeniu Legii Cudzoziemskiej. „Jeżeli załamie się jeszcze natarcie polskie — pisał — to całej operacji narwickiej grozi katastrofa" 23 . J

' M a j o r k i e w i c z, op. cic., s. 60.

Około godz. 5.30 gwałtowność ataków L u f t w a f f e zaczęła słabnąć. Wiele b o m b o w c ó w , wyczerpawszy zapasy paliwa 1 amunicji, odleciało do Vaernes. O godz. 6.00 ustąpiła mgła okrywająca Bardufoss. W kilka m i n u t p o t e m klucz „Hurricane'ów" zaatakował b o m b o w c e n a d O f o t f j o r d e m i zestrzelił 2 Heinkle. Niebezpieczeństwo nalotów zmniejszyło się znacznie. Do R o m b a k s f j o r d u weszły 2 niszczyciele. O k r ę t y stanęły blisko brzegu i poczęły razić salwami strzelców górskich atakujących N o r w e g ó w i legionistów. Odezwała się ponownie artyleria f r a n cuska z Ó y j o r d . Ppłk M a g r i n wznowił przerzucanie oddziałów Legii na p o ł u d n i o w y brzeg R o m b a k s f j o r d u . Ponieważ plaża, na której dokonał desantu 1 batalion, znajdowała się p o d ostrzałem karabinów maszynowych, 2 batalion Legii Cudzoziemskiej wybrał inny p u n k t lądowania położony bardziej na zachód, bliżej miasta. Walczącym od p a r u godzin żołnierzom dostarczono amunicję i ewakuowano rannych. Kryzys był przezwyciężony. G e n . B e t h o u a r t , nie chcąc narażać floty na n o w e ataki lotnicze, zażądał wsparcia tylko 2 niszczycieli. A d m . Boyle o godz. 6.30 wycofał zespół, pozostawiając w fiordzie d o d a t k o w o k r ą żownik „ C o v e n t r y " . Po załamaniu natarcia niemieckiego oba niszczyciele i baterie francuskie rozpoczęły ostrzeliwanie wzgórza 475. P u n k t y ogniowe nieprzyjaciela stopniowo milkły p o d nawałą pocisków. Około godz. 11, gdy zakończono przeprawę 2 batalionu Legii, ppłk M a g r i n z m o n t o w a ł n o w y atak. 1 batalion uderzył na wzgórze 475. Rozwścieczeni stratami legioniści nacierali z f u r i ą , t o r u j ą c sobie drogę granatami i b a g n e t e m . Starcia na białą b r o ń nie wytrzymali jako pierwsi marynarze. Linia o b r o n y pękła. Jeszcze przed p o ł u d n i e m 28 maja szczyt wzgórza znalazł się w rękach legionistów. Ale na skalistych, pokrytych zaroślami zboczach tkwiły małe g r u p k i N i e m c ó w z bronią maszynową. Z d o ł a n o je wyprzeć s t a m t ą d lub zlikwidować dopiero w późnych godzinach popołudniowych. Zawziętą walkę stoczono przy t u n e l u kolejowym. U m i e szczone u jego wylotu ciężkie karabiny maszynowe ostrzeliwały plażę i w pierwszej fazie walk zadały z g r u p o w a n y m t a m k o m p a n i o m znaczne straty. Stanowiska niemieckie oddzielało od wybrzeża s t r o m e zbocze porośnięte krzewami. W s p i n a j ą c y c h

się po stoku żołnierzy 1 batalionu Legii strzelcy górscy p r ó b o wali p o w s t r z y m a ć g r a n a t a m i ręcznymi. Jednakże w sztuce p o sługiwania się g r a n a t a m i nie dorównywali legionistom. Ci ostatni, m i m o że znajdowali się poniżej pozycji nieprzyjacielskich, potrafili rzucać je z n i e p r a w d o p o d o b n ą zręcznością. Większość N i e m c ó w uciekła, 16 podniosło ręce do góry. W t u nelu z d o b y t o p l a t f o r m ę z działem 77 mm oraz wagony pełne broni i amunicji. N i e m c y nie zrezygnowali z walki, lecz wszelkie p r ó b y utrzymania krawędzi Taraldsvikfjell były niweczone przez świetnie strzelające niszczyciele. Do ataku przystąpiły kompanie n o r w e skie, k t ó r y m o d w r ó t przeciwnika dodał a n i m u s z u . Kilkakrotnie próbowała interweniować L u f t w a f f e . Jej naloty nie miały nawet w przybliżeniu takiej siły jak pierwszy. Pełne b r a w u r y ataki myśliwców brytyjskich rozpraszały eskadry Heinkli i Junkersów, przeszkadzały załogom w wyborze celu. Po o p a n o w a n i u wzgórza 475 i t u n e l u 1 batalion Legii ruszył wzdłuż R o m b a k s f j o r d u na wschód, aby zrealizować plan odcięcia o d w r o t u wojskom b r o n i ą c y m N a r w i k u . Nieprzyjacielowi sprzyjał skalisty, nierówny teren, toteż m i m o wsparcia artylerii okrętowej legioniści posuwali się powoli. W t y m czasie 2 batalion wspólnie z N o r w e g a m i zajął bez walki niewielkie wzgórze na północny w s c h ó d od d w o r c a kolejowego w N a r w i k u . P r z y był tu z O y j o r d gen. Fleischer, c h c ą c być o b e c n y m podczas wkraczania wojsk norweskich do miasta. N i e m c y , nie czekając na kolejne natarcie sprzymierzonych, rozpoczęli odwrót. Obawa przed okrążeniem skłoniła ich do rezygnacji z walk ulicznych, w trakcie których artyleria aliantów nie mogłaby interweniować bez ryzyka ostrzelania ludności cywilnej. Na decyzję d o w ó d z t w a niemieckiego w n i e m a ł y m stopniu w p ł y n ą ł rozwój wydarzeń na półwyspie Ankenes. Podhalanie dość szybko zdołali opanować kryzys. O godz. 4.30 4 k o m p a n i a 4 batalionu zdobyła „fasolkę" h a m u j ą c ą marsz kompanii kpt. Stańczyka. O godz. 9.00 k o m p a n i a kpt. Stańczyka, tracąc w m o z o l n y m przedzieraniu się przez góry 10 zabitych i 15 r a n n y c h , dotarła do brzegu Beisfjordu i zajęła skaliste urwisko n a d d o m a m i wioski N y b o r g , naprzeciwko położonego po drugiej

stronie f i o r d u Fagernes. N i e c o wcześciej oddział niemiecki, który obsadzał rejon N y b o r g a , i n f o r m o w a n y drogą radiową o przebiegu walk, rozpoczął ewakuację łodziami na północny brzeg B e i s f j o r d u ; odwrót wzdłuż południowego b r z e g u był ryzykowny z uwagi na działanie 1 batalionu P o d h a l a n . Ostatnie łodzie, opuszczające przystań, wpadły pod ogień 4 ciężkich karabinów maszynowych żołnierzy kpt. Stańczyka. J e d n a zatonęła. Blisko 60 N i e m c ó w zginęło w wodach fiordu, nieliczni d o płynęli wpław do N y b o r g a i poddali się P o d h a l a n o m . P r ó b o w a ła interweniować b r o ń maszynowa z Fagernes, ale ostrzelana przez moździerz kompanii umilkła 24 . Usadowienie się Polaków n a d Beisfjordem skomplikowało położenie g a r n i z o n u N a r w i k u . J e d y n a droga wzdłuż p o ł u d n i o wego wybrzeża półwyspu znalazła się p o d ostrzałem polskich karabinów maszynowych i moździerzy. Do o d w r o t u pozostawały ścieżki górskie. N i e m c y niezwłocznie rozpoczęli ewakuację N a r w i k u . W południe miasto opuścił ostatni oddział garnizonu — 100 strzelców górskich wycofało się na Fagernes. Poczynania aliantów cechowała d u ż a ostrożność. L i c z o n o się z silnym o p o r e m niemieckim. D o p i e r o o godz. 17.00, po stwierdzeniu, że nieprzyjaciel wycofał się, do N a r w i k u wkroczyli żołnierze batalionu „ H y l d m o " z gen. Fleischerem, poprzedzani przez p l u t o n żandarmerii wojskowej. L u d n o ś ć witała ich entuzjastycznie. Ulice obwieszono flagami norweskimi i brytyjskimi. Pierwszą troską władz wojskowych było ewakuowanie mieszkańców, obawiano się b o w i e m , jak przyszłość pokazała słusznie, terrorystycznego nalotu L u f t w a f f e . Wieczorem, zanim zdążono ściągnąć baterie przeciwlotnicze, 30 Heinkli i Junkersów zrzuciło b o m b y na miasto niszcząc kilkadziesiąt b u d y n k ó w . Były ofiary wśród wojska i ludności cywilnej. G r u p y Junkersów t r z y krotnie atakowały krążownik „ C o v e n t r y " . Za trzecim razem p o 24 Według niektórych autorów (D e r r y, op. cii., s. 211; M e y s z t o w i c z, op. cit., s. 130) łodzie niemieckie wypłynęły z przystani w Ankenes. Jest to mało prawdopodobne, gdyż odległość między Nyborgiem i Ankenes wynosi w linii prostej blisko 4 km. Pomijając już skuteczność ognia karabinów maszynowych na ten dystans, pewnym jest, że ratujący się żołnierze wracaliby do Ankenes 1 nie wpadli w ręce Podhalan. Ankenes oddziały niemieckie opuściły dopiero wieczorem 28 maja.

wolne „Gladiatory" przechwyciły 6 maszyn niemieckich t u ż nad celem. R a z e m z b o m b a m i koło b u r t y krążownika spadł Junkers zestrzelony przez por. Hulla. 28 m a j a „ G l a d i a t o r y " i „Huricane'y" wykonały z lotniska Bardufoss 95 startów. Piloci zestrzelili 3 b o m b o w c e i uszkodzili kilka dalszych bez strat własnych. Liczba osiągniętych zwycięstw była jednak m n i e j istotna od faktu stałej obecności m y ś liwców nad O f o t f j o r d e m . W poczuciu zagrożenia wiele maszyn niemieckich zrzucało swój ładunek byle gdzie i n a t y c h m i a s t zawracało do bazy. T o t e ż skuteczność b o m b a r d o w a n i a była raczej niewielka: n p . 2 batalion ppłk. Deca, zaatakowany przez kilka Heinkli, stracił 2 r a n n y c h . „ C o v e n t r y " , m i m o trzech nalotów, nie został ani razu trafiony. Przed f r o n t e m Podhalan N i e m c y przystąpili do o d w r o t u wieczorem 28 maja. D w a p l u t o n y wycofały się ze wzgórza 295 do Ankenes. G ę s t a mgła ułatwiła nieprzyjacielowi ewakuację tej miejscowości. P o d jej osłoną przez całą n o c z 28 na 29 maja, na półwyspie Ankenes i Półwyspie Narwickim, N i e m c y uchodzili ścieżkami górskimi w k i e r u n k u szwedzkiej granicy. W y c z e r p a nie wojsk alianckich i konieczność uzupełnienia amunicji uniemożliwiły podjęcie energicznego pościgu. Batalion m j r . Kobylińskiego, który wspólnie z Legią C u d z o ziemską miał odciąć nieprzyjacielowi drogę o d w r o t u na wschód, nie mógł wykonać postawionego przed n i m zadania. Rozkaz wydany przez gen. Bethouarta 28 m a j a o godz. 9.10, nakazujący P o d h a l a n o m jak najszybsze natarcie w kierunku miejscowości Beisfjord, sztab Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich odebrał o godz. 11.25. Jednakże po utracie wzgórza 295 obawa gen. Bohusza-Szyszki przed kolejnym kontratakiem niemieckim z rejonu Ankenes była tak silna, że dopiero o godz. 16.00 dowódca 1 półbrygady mógł anulować wydane m j r . K o b y l i ń s k i e m u zarządzenie o zwolnieniu t e m p a natarcia i oddał odwodową kompanię do dyspozycji dowódcy 1 batalionu. Około godz. 23 1 k o m p a n i a , wzmocniona p l u t o n e m moździerzy, osiągnęła p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i skraj Beisfjordu. Dalszy r u c h naprzód wstrzymał rozkaz dowódcy półbrygady, który chciał dać wyczerpanym żołnierzom kilka godzin odpoczynku.

Zresztą nawet opanowanie przez kompanię nocą z 28 na 29 m a j a leżącej u wschodniego krańca f i o r d u wioski Beisfjord nie oznaczało odcięcia wojsk b r o n i ą c y c h N a r w i k u od granicy szwedzkiej. Fakt ten mógł komplikować odwrót nieprzyjaciela jedynie w w y p a d k u wycofywania oddziałów wzdłuż południowego brzegu półwyspu, drogą która dochodziła do w s p o m n i a n e j miejscowości. 29 m a j a o godz. 5.00 patrole 1 kompanii, po krótkiej walce z patrolami nieprzyjaciela, wkroczyły do Beisfjordu. W pobliżu wioski n a p o t k a n o motocyklistów Legii Cudzoziemskiej. Pierścień okrążenia wokół załogi N a r w i k u zamknął się, ale nie był na tyle szczelny, by zapobiec przenikaniu d r o b n y c h oddziałów. P ó ł w y s e p N a r w i c k i ma u nasady szerokość p o n a d 9 k m ; do zablokowania tak szerokiego odcinka siły dwóch batalionów, P o d h a l a n i Legii Cudzoziemskiej, były niewystarczające. N i e m c y u m i e j ę t n i e wykorzystali szansę, jaką stwarzał górzysty teren i długo u t r z y m u j ą c e się zamglenia. G r u p k i strzelców górskich i m a r y n a r z y wycofywały się na wschód, o m i j a j ą c miejsca obsadzone przez Polaków i legionistów. Na północy n i e p o w o d z e n i e m zakończył się atak norweskich batalionów „ A l t a " i „ H u n d s t a d " na H a u g f j e l l . B o m b a r d o w a n i e wykonane przez stare „Fokkery" nie zrobiło na N i e m c a c h w r a żenia. Bataliony zdobyły słabo bronioną miejscowość R u n d f j e l l , ale dalej posuwać się nie mogły. Strzelcom górskim przyszła w sukurs odwilż. Rozmokły teren pokryły małe jeziorka. N o r w e gowie, straciwszy kilku ludzi, uznali, że obrona Hatigfjell, g ó r u jącego nad p ó ł n o c n y m brzegiem R o m b a k s f j o r d u , jest niemożliwa do sforsowania. N i e z d e c y d o w a n e działania N o r w e g ó w umożliwiły gen. Dietlowi przerzucenie posiłków na zachód. Dzięki t e m u N i e m c y zdołali powstrzymać marsz zmęczonych żołnierzy 1 batalionu Legii Cudzoziemskiej p o d Sildvik, utrzymali w s c h o d n i kraniec R o m b a k s f j o r d u i m o c n o obsadzili masyw górski wokół H u n d a l e n . Przez całą środę, 29 maja, trwało oczyszczanie o b u półwysp ó w z resztek wojsk niemieckich. Zabawną przygodę przeżył p p o r . Maniewski z 4 batalionu. I d ą c na partol założył płaski h e ł m angielski. W ś r ó d skał n a t k n ą ł się na N i e m c a , który widząc

„Anglika" zawołał z radością: „ K a m e r a d , good English". M a niewski odebrał mu b r o ń , po czym odparł: „ I c h b i n kein E n g lish, ich b i n Pole". N i e m i e c zbladł i d r ż ą c y m ze strachu głosem wyjąkał: „ M e i n G o t t ! W i d e r diese Polen!" 25 . T e g o dnia L u f t w a f f e dwukrotnie zbombardowała Narwik. Ataki nie miały uzasadnienia militarnego, tym bardziej że koncentrowały się na zabudowie miejskiej. Były raczej aktem zemsty za niepowodzenia. P o d o b n i e traktować wypada zbezczeszczenie ciał żołnierzy polskich poległych w obronie wzgórza 295 26 . Na linii f r o n t u nadal trwały d r o b n e starcia, ale bitwa o N a r wik została oficjalnie zakończona 28 m a j a o godz. 22.00, kiedy to gen. B e t h o u a r t zameldował gen. Auchinleckowi o zajęciu miasta i p o r t u . Alianci odnieśli zwycięstwo. G ł ó w n y cel operacji — zdobycie N a r w i k u — został osiągnięty. N i e udało się jednak zlikwidować ani okrążyć zgrupowania gen. Dietla, które aczkolwiek m o c n o osłabione, zachowało zdolność do stawiania oporu. W walkach toczonych 28—29 m a j a Legia Cudzoziemska straciła około 150 zabitych i rannych. Straty Brygady P o d h a lańskiej wyniosły 66 poległych, 130 rannych i 13 zaginionych. Spośród żołnierzy batalionu „ H y l d m o " zginęło lub odniosło rany 60; były to największe ofiary, jakie poniósł batalion n o r w e ski w jednej bitwie podczas całej kampanii. Ciężkie straty zadano nieprzyjacielowi. Tylko na półwyspie Ankenes zginęło 190 żołnierzy i marynarzy. R a n n y c h było t u t a j stosunkowo niewielu, gdyż N i e m c y walczyli do ostatka, panicznie b o j ą c się dostać do polskiej niewoli, w której, według zapewnień hitlerowskiej p r o p a g a n d y , czekała ich śmierć. 28 maja alianci wzięli około 100 jeńców. Dalszych 200 schwytano następnego dnia, podczas oczyszczania t e r e n u . W ręce sprzymierzonych wpadły zapasy żywności i amunicji, a także sporo karabinów maszynowych, moździerzy i kilka uszkodzonych dział. N i e m c y bronili się jeszcze w masywach górskich, położonych w pobliżu granicy ze Szwecją. N i e przypominali jednak żołnie25

M a j o r k i e w i c z , of cit., s. 61 Niemcy zmasakrowali twarze poległych na wzgórzu 295. Oszczędzili tylko ciało kpt. Morenia. 26

rzy sprzed paru dni, b u t n y c h zdobywców śpiewających: „ D e n n wir f a h r e n , d e n n wir f a h r e n , d e n wir f a h r e n g e g e n E n g l a n d " . U t r a t a N a r w i k u , A n k e n e s i B e i s f j o r d u obniżyła d u c h a b o j o w e g o w o j s k a . L u d z i e byli z m ę c z e n i , z n i e c h ę c e n i , z a c z y n a ł o b r a k o w a ć a m u n i c j i . K o l e j n e u d e r z e n i e aliantów m u s i a ł o d o p r o w a d z i ć do rozbicia z g r u p o w a n i a . Z d a w a ł sobie z t e g o s p r a w ę gen. Dietl, kiedy raportował dowództwu w T r o n d h e i m o bard z o ciężkim p o ł o ż e n i u o d d z i a ł ó w . W sztabie s z y k o w a n o do wywiezienia akta, saperzy p r z y g o t o w y w a l i się do zniszczenia stacji k o l e j o w y c h i m i n o w a l i t u n e l e . G e n . D i e t l nie wiedział, że od w i e c z o r a 25 m a j a o f i c e r o w i e angielscy i f r a n c u s c y w g ł ę b o kiej t a j e m n i c y o p r a c o w u j ą szczegółowy p l a n e w a k u a c j i wojsk sprzymierzonych.

OSTATNIE WALKI W i a d o m o ś ć o utracie N a r w i k u w s t r z ą s n ę ł a H i t l e r e m . . F i i h r e r stracił p a n o w a n i e n a d s o b ą , p a r o k r o t n i e z m i e n i a ł decyzję. M y ś l a ł o w y c o f a n i u oddziałów g e n . D i e t l a do Szwecji p r z e d n a s t ę p n y m a t a k i e m s p r z y m i e r z o n y c h , t o z n o w u w y s u w a ł nierealn y p r o j e k t e w a k u o w a n i a w o j s k a drogą p o w i e t r z n ą albo p r z e r z u c e n i a w k r ó t k i m czasie p o d N a r w i k 2 tys. s p a d o c h r o n i a r z y z ciężkim s p r z ę t e m . P r o j e k t o w a n o też wysadzenie d e s a n t u z m o rza w L y n g e n f j o r d z i e p r z e z wielkie statki pasażerskie „ B r e m e n " i „ E u r o p a " oraz d e s a n t z s z y b o w c ó w na B a r d u f o s s . P o r a ż k a na d a l e k i e j p ó ł n o c y , n a w e t g d y b y zakończyła się k o m p l e t n y m r o z b i c i e m z a a n g a ż o w a n y c h t a m w o j s k , nie w p ł y n ę ł a b y już n a p r z e b i e g k a m p a n i i w N o r w e g i i . C h o d z i ł o o efekt p r o p a g a n d o w y . W e h r m a c h t , zwycięski n a wszystkich f r o n t a c h , nie m ó g ł doznać kompromitującej porażki pod Narwikiem. O s t a t e c z n i e g e n . D i e t l o w i w y s ł a n o k a t e g o r y c z n y rozkaz t r z y m a n i a się jak n a j d ł u ż e j w m a s y w a c h g ó r s k i c h p r z y g r a n i c y szwedzkiej. Pod Bodo z g r u p y gen. Fauerbacha wydzielono t r z y b a t a l i o n y 2 dywizji górskiej, k t ó r e miały możliwie szybko d o t r z e ć d o N a r w i k u i w z m o c n i ć walczące t a m o d d z i a ł y . M a r s z p r z e z b e z d r o ż a b y ł jednak t r u d n y n a w e t dla d o s k o n a l e w y p o s a -

żonych strzelców górskich. D o p i e r o 7 czerwca straże przednie osiągnęły T y s s f j o r d , 60 km na p o ł u d n i e od N a r w i k u . D a l e j rozciągały się dzikie, nie zamieszkane tereny p o z b a w i o n e d r ó g , poprzecinane w ą w o z a m i i dolinami strumieni. W e d ł u g pobieżnych obliczeń odsiecz mogła dotrzeć do wojsk gen. Dietla najwcześniej 14 czerwca. Luftwaffe wzmogła w t y m czasie ataki na cele wokół N a r w i ku Dzięki doskonałej postawie angielskich myśliwców efekty nalotów były nikłe. 1 czerwca artyleria przeciwlotnicza i samoloty obu eskadr myśliwskich zestrzeliły n a d H a r s t a d i S k l n l a n d bombowców. Prawdziwy popis dali piloci „Hurricane'ów" w niedzielę, 2 czerwca. N a d p ó ł w y s p e m Ankenes myśliwcy n a potkali 12 Heinkli eskortowanych przez Messerschmitty i w b ł y skawicznym ataku, na oczach zachwyconych Polaków i F r a n c u zów, zestrzelili 7 niemieckich maszyn. O g ó ł e m podczas walk o Narwik 46 dywizjon zniszczył do 7 czerwca 11 samolotów przy stracie 8 własnych (w t y m 3 maszyny uszkodzone podczas nielortunnego lądowania w SkSnland). Ł u p e m „Gladiatorów", które przybyły do Bardufoss pięć d n i wcześniej, padło 26 m a szyn niemieckich. Sukces ten kosztował 2 6 3 dywizjon 8 samolotów zniszczonych na ziemi i w walkach powietrznych. Po 29 m a j a na froncie lądowym trwały lokalne walki. W a runkiem powodzenia ewakuacji było bezwzględne utrzymanie jej w t a j e m n i c y , toteż gen. B e t h o u a r t p r a g n ą ł wpoić N i e m c o m przekonanie, że alianci szykują atak wszystkimi siłami. Służyła temu intensywna akcja rozpoznawcza prowadzona przez patrole Legii Cudzoziemskiej, 1 batalionu m j r . Kobylińskiego oraz norweskich batalionów „Alta" i „ H u n d s t a d " . P o d Sildvik legioniści odparli kilka kontrataków niemieckich. T r a n s p o r t o w e Junkersy nadal próbowały dostarczać posiłki wojskom gen. Dietla. N a d H a u g f j e l l zauważono parokrotnie samoloty dokonujące z r z u t ó w ludzi i sprzętu. B o m b o w c e usiłowały z a m i n o wać T j e l s u n d , ale zostały zauważone i m i n y zniszczono. Na terenie świeżo o p a n o w a n y m przez aliantów pozostały w skalnych kryjówkach niedobitki spadochroniarzy i strzelców górskich. Korzystanie z d r ó g lądowych było niebezpieczne. K o m u n i k a c j ę między N a r w i k i e m i Ankenes a Beisfjordem u t r z y m y w a n o głównie szlakami w o d n y m i .

W czwartek wieczorem, 30 maja, na wiejskim c m e n t a r z u w M e j e r i odbył się p o g r z e b poległych żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich. Pochowano i c h we wspólnej mogile, owiniętych w koce lub peleryny. N a b o ż e ń s t w o żałobne odprawił starszy kapelan 1 półbrygady ks. m j r Józef Król. „ K r ó t k o przemówił nasz kapelan — wspomina Władysław D e c — krótko i prosto, bo nie był krasomówcą. W s p o m n i a ł , że chociaż ci, którym oddajemy ostatnią posługę, zginęli na obcej ziemi, to jednak życie swe oddali za Polskę, wierni do ostatka hasłu: »Za wolność Waszą i naszą«... Na doczesne szczątki b o h a t e r ó w spod N a r w i k u posypały się łopaty świeżej ziemi. Na wyrosłej mogile ręce juhasów wkopały d ę b o w y słupek z p o d h a lańską kapliczką i w y r y t y m na niej wizerunkiem M a t k i Boskiej i napisem: »Żołnierzom polskim poległym pod Ankenes — koled z y " . W imieniu N o r w e g ó w przemówił ich kapłan, zapewniając »polske soldater«, że miejscowe społeczeństwo nigdy nie zapom n i o tych, którzy swój najdroższy skarb — życie — oddali za wolność Norwegii. W najpiękniejszym miejscu postawimy p o m n i k , d o w ó d trwałej czci i pamięci o nich — powiedział. — Baczność — na mogiłę poległych patrz! — było ostatnim p o ż e g n a n i e m " 27 . R a n n i Podhalanie przebywali w sześciu szpitalach w H a r stad. Serdeczną opieką otoczyły ich między i n n y m i siostry Elżbietanki, wśród których było kilka Polek. Żołnierzom dostarczono bieliznę, owoce, papierosy i czekoladę. Dziekan brygady, ks. m j r Antoni Warakomski, jako delegat. P o d h ą l a n był obecny na pogrzebie m j r . Parissa. 30 czerwca p o c h o w a n o też poległych legionistów i N o r w e g ó w . Od czwartku gen. Bohusz-Szyszko opracowywał ze swym sztabem szczegóły planu ewakuacji oddziałów polskich. 31 maja L o n d y n potwierdził decyzję wycofania wojsk z Norwegii. P a d a jące tu i ówdzie głosy, aby u t r z y m a ć Narwik przez parę tygodni w celu odciągnięcia sił niemieckich z Francji, nie znalazły p o parcia. Przeważył pogląd, że k a m p a n i a na kontynencie jest już p r z e g r a n a , a oddziały zaangażowane na dalekiej północy są nie27

W.

D e c , Narwik iFalaise, Warszawa 1981, s. 118.

zbędne do o b r o n y Zjednoczonego Królestwa p r z e d inwazją. Wobec N o r w e g ó w u t r z y m y w a n o pozory pozostania na Półwyspie Skandynawskim. Churchill był zdania, iż trzeba jeszcze czasu, aby przygotować r z ą d norweski do wiadomości o ewakuacji. D e c y z j ę oznajmiono królowi Haakonowi dopiero 1 czerwca. D z i e ń później dowiedział się o niej gen. Ruge. Reakcja r z ą d u norweskiego była m n i e j gwałtowna, niż oczekiwano, aczkolwiek na sześć godzin przed zakomunikowaniem mu tej n o w i n y brytyjska misja wojskowa donosiła z T r o m s ó , że Norwegowie, wstrząśnięci ewakuacją Bodo, mogą poprosić Niemców o zawieszenie b r o n i niezależnie od rozwoju sytuacji militarnej. Generałowie R u g e i Fleischer, m i m o naturalnego w tych okolicznościach rozczarowania, rozumieli m o t y w y decyzji L o n d y n u . G e n . R u g e wydał s w e m u koledze rozkaz opuszczenia k r a j u razem z królem i r z ą d e m norweskim. S a m zdecydował się pozostać, chociaż wiedział, że czeka go obóz jeńców wojennych. Na d r o d z e d y p l o m a t y c z n e j starano się w y s o n d o w a ć szanse zrealizowania pomysłu „neutralizacji" N a r w i k u . W d n i u zajęcia miasta przez aliantów Sztokholm wręcz zaproponował Berlinowi obsadzenie północnej Norwegii oddziałami szwedzkimi. Na sobotę, 1 czerwca, zaplanowano spotkanie przedstawicieli r z ą d u norweskiego ze szwedzkim m i n i s t r e m spraw zagranicznych w Lulea. N i e m c y jednak, pewni, że tak czy inaczej N a r w i k niedługo odzyskają, nie wyrazili zainteresowania propozycjami Sztokholmu i plan „neutralizacji" upadł. M i ę d z y 2 a 4 czerwca wojska norweskie luzowały Strzelców Alpejskich, obsadzając północny odcinek f r o n t u od R o m b a k s f j o r d u po granicę szwedzką. N i e p o i n f o r m o w a n i przez swoje d o w ó d z t w o , na prośbę gen. Auchinlecka, o wycofywaniu sił ekspedycyjnych, żołnierze norwescy nadal wierzyli w p r z e p r o wadzenie ostatecznego ataku, którego t e r m i n wyznaczono oficjalnie na 8 czerwca. P o d o b n e środki ostrożności obowiązywały pozostałych aliantów. D o czasu p o i n f o r m o w a n i a r z ą d u n o r w e skiego o ewakuacji wiedzieli tylko brytyjscy, francuscy i polscy oficerowie sztabów. 1—2 czerwca dowiedziano się o niej na szczeblu batalionu. Żołnierzy, do czasu zaokrętowania, u t r z y -

m y w a n o w przekonaniu, że transportowce obiorą k u r s na Bodo. S t a r a n o się wprowadzić nieprzyjaciela w b ł ą d także i n n y m i sposobami. Plan o d w r o t u przewidywał u t r z y m a n i e n a pozycjach do ostatniego m o m e n t u dział przeciwlotniczych, chbciaż mogło to u t r u d n i ć ewakuację c e n n e g o sprzętu. G d y 2 czerwca na w o d y norweskie ponownie w p ł y n ą ł „Ark Royal", jego b o m b o w c e atakowały Bodo i d r o g i łączące tę miejscowość z T r o n d h e i m , jakby alianci nadal przywiązywali wagę do h a m o w a n i a m a r s z u batalionów 2 dywizji górskiej. P o d N a r w i k i e m n i szczyciele brytyjskie jeszcze 6 czerwca ostrzeliwały nieprzyjacielskie pozycje n a d R o m b a k s f j o r d e m . Akcje te miały u t w i e r dzić N i e m c ó w w przekonaniu, że sprzymierzeni myślą o dalszej walce w północnej Norwegii.

EWAKUACJA

Ewakuowanie p o n a d 24 tys. ludzi z jednej, improwizowanej b a zy i d w u n a s t u małych p u n k t ó w załadowczych było przedsięwzięciem t r u d n y m , t y m b a r d z i e j że dokonać go należało p o d b o kiem nieprzyjaciela, d y s p o n u j ą c e g o przewagą w powietrzu, i bez jego wiedzy. Operację zamierzano zakończyć 7 czerwca rano, lecz na p r o ś b ę N o r w e g ó w , którzy musieli poczynić przygotowania do ewakuacji r z ą d u , t e r m i n został przesunięty o dobę. Zwłoka okazała się pożyteczna, umożliwiła b o w i e m załadunek broni i zapasów. W ostatnich dniach m a j a odpłynęło z H a r s t a d do Anglii kilka statków ze s p r z ę t e m . Zabrały między i n n y m i ocalałe czołgi 342 kompanii i część f r a n c u s k i c h dział 75 m m . Do przewiezienia sił ekspedycyjnych skierowano na wody norweskie, w dwóch g r u pach, 15 t r a n s p o r t o w c ó w . Z a ł a d u n e k ubezpieczały krążowniki „ S o u t h a m p t o n " i „ C o v e n t r y " oraz 11 niszczycieli; groźba inwazji skłoniła Admiralicję do zatrzymania ciężkich jednostek Royal N a v y w portach p o ł u d n i o w e j Anglii. Osłonę lotniczą zapewniały eskadry b a z u j ą c e w Bardufoss oraz myśliwce z lotniskowców „Ark Royal" i „ G l o r i o u s " . O zamierzonej ewakuacji wojska p o w i a d o m i o n o w ścisłej tajemnicy dowódcę Coastal C o m m a n d ( D o w ó d z t w o O b r o n y Wybrzeża). Admiralicja nie poczyniła jednak żadnych kroków dla zapewnienia sobie p o m o cy latających łodzi typu S u n d e r l a n d , jakimi Coastal C o m m a n d

dysponowało. Mogły one być użyte do patrolowania akwenów, przez które przebiegała trasa konwojów morskich z ludźmi i sprzętem. Na froncie l ą d o w y m ewakuację osłaniały: od granicy szwedzkiej do R o m b a k s f j o r d u — trzy bataliony norweskie, w rejonie Sildvik — 13 półbrygada Legii Cudzoziemskiej i 1 batalion m j r . Kobylińskiego, koło wioski Beisfjord — 4 batalion m j r . Jaśkowskiego. Ładowanie wojska na pierwszą g r u p ę t r a n s p o r t o w ców rozpoczęto wieczorem 4 czerwca. Aby w maksymalnym stopniu ograniczyć niebezpieczeństwo z b o m b a r d o w a n i a , statki kolejno, p a r a m i , z p u n k t u o d d a l o n e g o o 180 mil od V e s t f j o r d u , podchodziły do Harstad w celu przyjęcia żołnierzy. K u t r y zabierały ludzi z plaż lub przystani rybackich i dowoziły do niszczycieli czekających w O f o t f j o r d z i e , te zaś dostarczały ewak u o w a n y c h na statki. Żołnierze brali ze sobą b r o ń osobistą, niewielką ilość amunicji, plecak z kocem i porcję żywności na jeden dzień. Zniszczono magazyny z p r o w i a n t e m , amunicją, paliwem oraz większość moździerzy i karabinów maszynowych. W ciągu trzech nocy, 4 — 6 czerwca, 6 d u ż y c h , szybkich t r a n s p o r t o w c ó w : „ G e o r g i e " (27 268 B R T ) , „ M o n a r c h of Berm u d a " (22 424 B R T ) , „ F r a n c o n i a " (20 175 B R T ) , „ L a n c a s t r i a " (16 243 B R T ) , „ B a t o r y " (14 267 B R T ) i „Sobieski" (11 030 B R T ) , przyjęło na pokłady 15 tys. ludzi. Ukończywszy załadunek, każda para ustępowała miejsca n a s t ę p n e j , u d a j ą c się na poprzednią pozycję, 180 mil od V e s t f j o r d u . W ś r ó d wojsk e w a k u o w a n y c h z pierwszą grupą były dwa bataliony Podhalan. 3 batalion załadował się na k u t r y w Ballangen, r a z e m z o d d z i a łami Strzelców Alpejskich. P u n k t e m załadowczym 2 batalionu był N a r w i k . Żołnierzy o b u batalionów umieszczono na'polskim transatlantyku „Sobieski". „ G d y weszliśmy po sztormtrapie na pokład „Sobieskiego", oszołomił nas luksus — w s p o m i n a ppłk Władysław Dec. — Jakże o d m i e n n y był ten »polski« świat okrętowy od tego wszystkiego, co się przeżyło w ciągu ubiegłego miesiąca. Razem z N e u m a n e m otrzymaliśmy wspaniałą kabinę na dwóch. Obok — łazienka. Był fryzjer i bar. A w n i m bogaty w y b ó r t r u n k ó w z polską wódką włącznie. D o p i e r o po kilkunastu m i n u t a c h

uświadomiliśmy sobie, że kampania norweska rzeczywiście się skończyła, że jest poza n a m i , że wróciliśmy na ten skrawek »pokładowej« Polski z jakiejś dalekiej i koszmarnej podróży! Rankiem 6 czerwca »Sobieski« podniósł kotwicę. N o c n a mgła ustąpiła słońcu. Jeszcze kilka spojrzeń na śliczną, grającą świeżą zielenią b a r w zatokę. Takie było nasze pożegnanie z Norwegią. Wyszliśmy na pełne morze" 1 . 7 czerwca rano, na p e ł n y m m o r z u , 180 mil od V e s t f j o r d u , t r a n s p o r t o w c e u f o r m o w a ł y k o n w ó j i p o d eskortą słabo u z b r o j o nego krążownika „Vindictive" 2 rozpoczęły rejs do Anglii. D o piero n a z a j u t r z o godz. 1.00 konwój spotkał się z o k r ę t e m lin i o w y m „Valiant" i 4 niszczycielami. Podróż, urozmaiconą nieskutecznym atakiem 2 b o m b o w c ó w , zakończono 10 czerwca w G r e e n o c k , u ujścia rzeki Clyde. D r u g a g r u p a , złożona z 4 d u ż y c h i 3 mniejszych t r a n s p o r towców, zabrała w dniach 7—8 czerwca około ) r .ys. ludzi. M e toda załadunku była identyczna jak w w y p a d k u g r u p y pierwszej. Z oddziałów Brygady Podhalańskiej, pozostałych na froncie, rozkaz opuszczenia pozycji otrzymał najpierw 4 batalion. Zdarzył się przy t y m z n a m i e n n y wypadek. D o w ó d c a kompanii ciężkich karabinów maszynowych poprosił o zezwolenie wystrzelenia z karabinów maszynowych i moździerzy zapasów amunicji, które nie mogły być zabrane na statek. G d y m j r Jaśkowski wyraził zgodę i padł rozkaz otwarcia ognia, wśród żołnierzy kompanii wybuchł e n t u z j a z m . Byli przekonani, że jest to początek zapowiadanego od p a r u dni natarcia. N a s t ę p n i e b a talion udał się do przystani Skaerviken, gdzie oczekiwały go k u try rybackie. W z o r o w o wykonał zadanie 1 batalion m j r . Kobylińskiego. Ożywiona działalność patroli polskich do końca utrzymywała N i e m c ó w w napięciu. T u ż przed odejściem ustawiono na placówkach kukły żołnierzy i zepsutą b r o ń . Przez dłuższy czas nieprzyjaciel ostrzeliwał d o m n i e m a n e stanowiska polskie, za1

Tamże, s. 126. „Vindictive" miał tylko 2 działa kalibru 120 mm. Niszczyciele były zatrudnione przy dowożeniu wojska na transportowce drugiej grupy. 2

n i m zrozumiał podstęp. Wieczorem 7 czerwca batalion zabrały z przystani Beisfjord barki desantowe M. L. C. i kutry. Jako ostatni z Podhalan opuścili Norwegię gen. B o h u s z -Szyszko ze s w y m ścisłym sztabem i pluton zwiadu m o t o c y klowego p o d d o w ó d z t w e m p p o r . Józefa Wyganowskiego. Około północy w j e d n y m z d o m ó w osady Fagernes doszło do spotkania d o w ó d z t w a Brygady Podhalańskiej z gen. B e t h o u a r t e m , który przybył tu, aby osobiście pożegnać Polaków, podziękować im i złożyć gratulacje. F r a n c u s k i generał w ciągu d w ó c h tygodni walk wyrobił sobie jak najlepszą opinię o żołnierzu polskim. D a ł jej wyraz już 13 m a j a , podziwiając m a r s z 2 batalionu przez górskie bezdroża na Bjerkvik. 29 maja telefonicznie gratulował gen. Bohuszowi sukcesów natarcia i wyrażał się z u z n a n i e m o walorach bojowych brygady. P r z y okazji warto wspomnieć, że płk F i n n e , przedstawiciel Naczelnego Wodza armii norweskiej, wręczył dowódcy Podhalan list następującej treści: „ K o r z y s t a m ze sposobności, żeby P a n u powiedzieć, iż z tego, co widziałem i słyszałem, oddziały walczące p o d p a ń s k i m d o w ó d z t w e m należą do najlepszych i najbardziej zdyscyplinowan y c h , jakie kiedykolwiek poznałem. W i e m , że o nich takie samo zdanie mają generałowie R u g ę i Fleischer" 3 . G e n . B e t h o u a r t przebywał w kwaterze Podhalan w Fagernes blisko dwie godziny. R o z m a w i a n o o stoczonych walkach 1 wspólnie spożyto s k r o m n y posiłek. N a s t ę p n i e gen. Bethouart udał się do oddziałów Legii Cudzoziemskiej. 8 czerwca około godz. 3 k u t e r rybacki zabrał sztab Brygady Podhalańskiej na niszczyciel, ten zaś dostarczył Polaków na pokład transportowca „ D u c h e s s of Y o r k " . Z przystani w Ankenes e w a k u o w a n o zwiad motocyklowy p p o r . Wyganowskiego. O b a dywizjony myśliwskie osłaniały ewakuację do późnych godzin wieczornych 7 czerwca. P r z e d północą 10 „Hurricane'ów" i 10 „Gladiatorów", prowadzonych przez samotnego „Swordfisha", odleciało na lotniskowiec „ G l o r i o u s " . „Hurricane'y" 46 d y w i z j o n u nigdy p r z e d t e m nie lądowały na pokładzie lotniskowca. Piloci podjęli się tego na własne ryzyko, p r a g n ą c 5

D e c , op. cit., s. 116.

u r a t o w a ć nowoczesne maszyny, tak p o t r z e b n e d o o b r o n y W y s p Brytyjskich. Wszyscy zdołali wylądować pomyślnie. Nocą z 7 na 8 czerwca e w a k u o w a n o 200 osób personelu technicznego z Bardufoss, po u p r z e d n i m zniszczeniu magazynów i u r z ą d z e ń lotniska. T e j ż e nocy zaokrętowane zostały bataliony Strzelców Alpejskich, rozlokowane wokół H a r s t a d w celu osłony bazy p r z e d d e s a n t e m lotniczym. 8 czerwca o godz. 9.00, jako ostatni, weszli na pokład saperzy brytyjscy, którzy dokonali rozległych zniszczeń w N a r w i k u i H a r s t a d , oraz żandarmi wojskowi. 9 czerwca rano t r a n s p o r t o w c e zebrały się, p o d o b n i e jak pierwsza g r u p a , w punkcie odległym o 180 mil od brzegów N o r w e gii. U f o r m o w a n o konwój. Eskortę stanowiły krążowniki „ S o u t h a m p t o n " p o d flagą a d m . Boyle'a, z generałami Auchinleckiem i B e t h o u a r t e m na pokładzie, „ C o v e n t r y " i 5 niszczycieli. Do zespołu dołączył lotniskowiec „Ark Royal" z 3 niszczycielami. Jego samoloty zapewniały konwojowi osłonę lotniczą. W i e c z o r e m 7 czerwca H a r s t a d i T r o m s ó opuściło także kilka powóftiych t r a n s p o r t o w c ó w ze sprzętem, eskortowanych przez u z b r o j o n e trawlery. Samotnie podążał do Anglii krążownik „ D e v o n s h i r e " , który zabrał z T r o m s ó rodzinę królewską, gen. Fleischera, r z ą d norweski i 400 uchodźców. Lotniskowiec „ G l o r i o u s " p ł y n ą ł w eskorcie 2 niszczycieli. Do 4 — 5 czerwca działał na wodach norweskich statek-pułapka ss „ R a n e n " . Był to mały parowiec pasażerski przejęty od N o r w e g ó w , uzbrojony w działko Boforsa, Oerlikon i ciężkie karabiny maszynowe. Obsadzili go ochotnicy z załóg niszczycieli brytyjskich oraz batalionów Irish G u a r d s i S o u t h Wales Borderers. „ R a n e n " był ostatnią jednostką aliancką, która wypłynęła z Bodo. O k r ę t zapuścił się na p o ł u d n i e aż do S a n d n e s s j ó e n , zbierając informacje o N i e m c a c h i p o s z u k u j ą c celu dla swoich działek. N i e napotkawszy nieprzyjaciela zawrócił i 3 czerwca ostrzelał p o d Róssvik N i e m c ó w przeprawiających się przez L e i r f j o r d . N a s t ę p n i e p o p ł y n ą ł do T y s s f j o r d u , gdzie przeciął kabel telefoniczny. G e n . Dietl zorientował się w zamierzeniach aliantów dopiero 8 czerwca r a n o , gdy do jego kwatery przybyli parlamentariusze norwescy, p r o p o n u j ą c zawieszenie broni. W oddziałach zarzą-

d z o n o pogotowie marszowe. Przed p o ł u d n i e m wojsko ruszyło na zachód nie napotykając żadnego oporu. G e n . Dietl wysyłał m e l d u n k i o postępach „ofensywy". P ó ź n y m wieczorem gen. Falkenhorst otrzymał w T r o n d h e i m depeszą radiową: „Narwik odebrany!" Anglicy mieli nadzieję, że wojska norweskie będą jeszcze jakiś czas b r o n i ć się w górach, a następnie przejdą do działań p a r tyzanckich. N o r w e g o w i e nie wykazywali jednak ochoty do walki. O g r o m n a większość żołnierzy uznała wojnę za przegraną i chciała wrócić do d o m u . Poza t y m brakowało broni. 1 czerwca gen. R u g ę skarżył się, że zamiast obiecanych 20 tys. karabinów armia dostała tysiąc. Rozpoczynając ewakuację a d m . Boyle polecił całą b r o ń zabrać l u b zniszczyć. N i e p o m y ś l a n o o t y m , aby chociaż część zbędnego sprzętu przekazać N o r w e g o m . Rozkaz pozostawienia 4500 karabinów i 20 m i n sztuk amunicji przyszedł z L o n d y n u kilka godzin po załadowaniu ostatniego t r a n s portowca. W s t ę p n e zawieszenie b r o n i między N o r w e g a m i a N i e m c a m i weszło w życie o północy 9 czerwca. N a s t ę p n e g o dnia bataliony o b u b r y g a d przeszły do rejonów demobilizacji. Nieliczne sprawne jeszcze samoloty norweskie odleciały do Finlandii. 9 patrolowców i kilka jednostek pomocniczych marynarki wojennej udało się na Szetlandy. 11 czerwca resztki armii norweskiej złożyły b r o ń . Po rozpuszczeniu żołnierzy do d o m ó w gen. R u g ę spotkał się z oficerami. Przemawiając do nich dał wyraz przek o n a n i u , że ostateczne zwycięstwo odniosą alianci i Norwegia odzyska niepodległość. Wielu obecnych słuchało generała bez e n t u z j a z m u . Okazało się, że nawet wśród oficerów 6 dywizji, n a j d ł u ż e j walczącej jednostki armii norweskiej, było sporo zwolenników Quislinga. I n n i , p o d w r a ż e n i e m wiadomości z E u r o py, nie wierzyli w klęskę Niemiec. Dała o sobie znać również niechęć do Anglii, spotęgowana lekceważącym, według N o r w e gów, traktowaniem sojuszniczej armii przez brytyjskie d o wództwo. G e n . Dietl triumfował. 10 czerwca nadzwyczajne dodatki dzienników w I I I Rzeszy i krajach o k u p o w a n y c h doniosły o zajęciu całej Norwegii. Publikowano zdjęcia powiewającej nad

Narwikiem flagi ze swastyką. Dziennikarze rozpisywali się o bohaterstwie strzelców górskich i wytrwałości niemieckiego żołnierza. Niektóre dzienniki zamieszczały fotografię g r u p y roześmianych osobników, opatrzoną podpisem: „Ci Polacy nie muszą już walczyć za angielskie pieniądze". K a m p a n i a n o r w e ska nie była jednak zakończona. Od 14 m a j a sztab K r i e g s m a r i n e przygotowywał akcję przeciwko siłom alianckim w północnej Norwegii. 16 maja Hitler polecił połączyć atak ciężkich jednostek floty z p r z e r z u t e m wojsk drogą morską z T r o n d h e i m do Bodo. Ostateczne decyzje zapadły 29 maja. Celem operacji, której nadano k r y p t o n i m „ J u n o " , było osłabienie n a p o r u aliantów na zgrupowanie gen. Dietla, przez dezorganizację brytyjskich linii komunikacyjnych na M o rzu P ó ł n o c n y m i ograniczenie d o p ł y w u posiłków dla wojsk p o d Narwikiem. P o n a d t o plan przewidywał z b o m b a r d o w a n i e H a r stad i zatopienie stojących t a m transportowców. Regularny nasłuch radiowy pozwolił N i e m c o m rozszyfrować organizację patroli morskich na południe od Islandii. Sprzyjał -im również fakt zatrzymania wielu okrętów H o m e Fleet w bazach p o ł u d niowej Anglii. D o przeprowadzenia operacji „ J u n o " wyznaczono pancerniki „ S c h a r n h o r s t " i „ G n e i s e n a u " , ciężki krążownik „Admirał H i p p e r " oraz 4 niszczyciele: „ H a n s L o d y " , „ H e r m a n n S c h o e m a n n " , „Karl Galster", „Erich Steinbrick". Zespołem dowodził a d m . Wilhelm Marschall. 4 czerwca o godz. 7.00 okręty wyszły z Kilonii, obierając kurs na północ przez Wielki Bełt, Kattegat i Skagerrak. Wczesn y m r a n k i e m 7 czerwca radiostacja pancernika „ G n e i s e n a u " odebrała m e l d u n e k rozpoznania lotniczego, które zauważyło na p o ł u d n i o w y zachód od N a r w i k u pierwszą g r u p ę t r a n s p o r t o w ców. A d m . Marschall, nie wiedząc jeszcze o dokonywanej przez aliantów ewakuacji, uznał, że jest to konwój pustych statków wracających do Anglii po wyładowaniu sprzętu i nie zmienił pierwotnego planu zaatakowania Harstad nocą 9 czerwca. D o piero napływające w godzinach p o p o ł u d n i o w y c h doniesienia o w z m o ż o n y m r u c h u t r a n s p o r t o w c ó w i okrętów w o j e n n y c h w rejonie N a r w i k u nasunęły niemieckiemu admirałowi p r z y p u szczenie, że sojusznicy wycofują wojska z Norwegii. 8 czerwca

o godz. 3.00 Marschall p o i n f o r m o w a ł dowództwo Kriegsmarine o swoich podejrzeniach i zamiarze zaatakowania konwojów. W t y m czasie pierwsza g r u p a t r a n s p o r t o w c ó w z 15 tys. żołnierzy na pokładach płynęła już p o d eskortą „ V a l i a n t a " i 4 niszczycieli. Poważne niebezpieczeństwo zawisło n a d drugą g r u pą, kończącą załadunek wojska. Plan zakładał jej spotkanie z „ V a l i a n t e m " dopiero wieczorem 9 czerwca, po o d p r o w a d z e n i u przez pancernik pierwszego k o n w o j u w pobliże W y s p Brytyjskich. Bez wsparcia dział „Valianta", eskorta drugiej g r u p y nie miała większych szans w starciu z zespołem niemieckim. U p ł y n ę ł o właśnie półtorej godziny od wysłania zaszyfrowan e j depeszy d o d o w ó d z t w a K r i e g s m a r i n e , g d y obserwatorzy n a okrętach a d m . Marschalla zauważyli d y m na horyzoncie. N i e b a w e m r o z p o z n a n o zbiornikowiec idący w eskorcie patrolowca. Były to m.s. „ O i l p i o n e e r " (5 666 B R T ) oraz „ J u p i t e r " — mały statek wielorybniczy, u z b r o j o n y w działo kalibru 102 m m . Obie jednostki 6 czerwca wypłynęły z T r o m ś o . M i m o beznadziejnej sytuacji d o w ó d c a „ J u p i t e r a " kazał postawić zasłonę d y m n ą i wysłać m e l d u n e k o pojawieniu się zespołu niemieckiego. N i e stety, n i m radiotelegrafista zdążył wypełnić rozkaz, d r u g a salwa dział 280 m m pancernika „ G n e i s e n a u " trafiła patrolowiec, k t ó ry m o m e n t a l n i e zatonął z całą niemal załogą. W t y m czasie załoga zbiornikowca spuściła szalupy na wodę i odbiła od skazanego na zagładę statku. „ O i l p i o n e e r " m i m o o t r z y m a n i a wielu celnych trafień tonął powoli dzięki zbiornikom d a j ą c y m duży zapas pływalności. D o p i e r o w y b u c h t o r p e d y wystrzelonej przez jeden z niszczycieli posłał zbiornikowiec na dno. N i e m c y u r a towali 30 rozbitków, w t y m jedynego ocalałego członka załogi „Jupitera". P o t y m s k r o m n y m sukcesie N i e m c y kontynuowali poszukiwanie konwojów alianckich. Z pokładów „ H i p p e r a " i „ S c h a r n h o r s t a " wystartowały samoloty rozpoznawcze. P r z e d godz. 9.00 pilot doniósł o zauważeniu na północ od zespołu dużego t r a n s portowca i statku szpitalnego. A d m . Marschall skierował okręty we wskazanym kierunku i wkrótce ujrzano ścigane jednostki. T r a n s p o r t o w c e m był s.s. „ O r a m a " (19 840 B R T ) , statek pasażerski znanego towarzystwa żeglugowego Orient Steam Naviga-

tion Co. P r z e d wojną obsługiwał linię E u r o p a — Australia. Jego obszerne kabiny zapewniały k o m f o r t o w e w a r u n k i p o d r ó ż y 982 pasażerom. T e r a z sylwetkę okrył wojenny k a m u f l a ż , a rolę pasażerów odgrywało około 100 jeńców niemieckich. „ O r a m a " płynęła bez eskorty, gdyż ze względu na szczupły zapas paliwa i wody nie mogła czekać na sformowanie konwoju przez transportowce d r u g i e j grupy. T o w a r z y s z ą c y jej statek szpitalny „Atlantis" (15 135 B R T ) , do w y b u c h u w o j n y liniowiec pasażerski Royal Mail L i n e , przewoził kilkuset r a n n y c h i c h o r y c h żołnierzy: F r a n c u z ó w , Polaków, Anglików. N a pomoście bojowym pancernika „ G n e i s e n a u " padały propozycje, aby niezwłocznie zatopić obie jednostki, lecz a d m . Marschall, wychowanek kaiserowskiej marynarki wojennej, nie zdobył się na tak jaskrawe pogwałcenie konwencji międzynarod o w y c h . Sygnałem p o w i a d o m i o n o statek szpitalny „Atlantis" o zakazie używania radia, po c z y m „ H i p p e r " otworzył ogień z dział artylerii głównej do b e z b r o n n e g o transportowca. Wielki k a d ł u b , raz po raz wstrząsany w y b u c h a m i pocisków, począł zan u ż a ć się w wodę. Rozpaczliwe sygnały S . O . S . , które nadawał radiooficer „ C h a m y " , były skutecznie zagłuszane przez radiostację „ S c h a r n h o r s t a " . Do tonącego statku podeszły 2 niszczyciele. Ku s w e m u z d u m i e n i u N i e m c y dostrzegli w szalupach wypełnionych m a r y n a r z a m i brytyjskimi m u n d u r y strzelców gen. Dietla. P r z y s t ą p i o n o do akcji r a t u n k o w e j , w wyniku której wyłowiono 275 rozbitków. Podczas jej trwania, kilka m i n u t po godz. 11.00, „ O r a m a " zatonęła. W p o ł u d n i e a d m . M a r s c h a l l odesłał „ H i p p e r a " i niszczyciele do T r o n d h e i m w celu uzupełnienia paliwa. Pancerniki prowadziły poszukiwania dalszych jednostek alianckich. Z m e l d u n ków n a s ł u c h u radiowego admirał wiedział o obecności lotniskowca brytyjskiego na zachód od H a r s t a d . N i e rezygnował też z odnalezienia konwoju. O godz. 15.45 obserwatorzy niemieccy dojrzeli na horyzoncie szczyty masztów. Był to „ G l o r i o u s " pod ą ż a j ą c y w eskorcie niszczycieli „ A r d e n t " i „Acasta" 200 mil p r z e d drugą grupą transportowców. Ze względu na niewielkie zapasy paliwa lotniskowiec płynął z ograniczoną szybkością.

Kilkanaście godzin wcześniej załoga przyjęła 20 „Hurricane'ów" i „Gladiatorów" z Bardufoss. P r z e w i d u j ą c ewakuację tych maszyn, jeszcze w Anglii, przed wypłynięciem okrętu na w o d y norweskie, zmniejszono jego lotnictwo pokładowe do d y wizjonu myśliwców i p a r u „Swordfishów". Fakt ów podważa a r g u m e n t a c j ę tych autorów, którzy starają się tłumaczyć brak osłony lotniczej zatłoczeniem pokładu, uniemożliwiającym start maszyn rozpoznawczych. Zaniedbanie rozpoznania akwenu, k t ó r y m płynął ze słabą eskortą „ G l o r i o u s " , było niewątpliwie b ł ę d e m d o w ó d c y lotniskowca, k m d r . G . D . Oyly'ego H u g h e s a . Być może chciał zapewnić odpoczynek wyczerpanym pilotom; każdy z nich 7 czerwca parokrotnie startował, aby osłaniać ewakuację wojsk alianckich. Jakiekolwiek motywy kierowały postępowaniem komandora, faktem jest, że w decydującej chwili nad zespołem zabrakło samolotów, które mogłyby przynieść ocalenie. Po r o z p o z n a n i u okrętów a d m . Marschalla „ G l o r i o u s " z m a k symalną prędkością 30 węzłów zaczął uchodzić w kierunku poł u d n i o w y m . Jego sygnały radiowe były zagłuszane przez silne radiostacje pancerników niemieckich. Na g ó r n y m pokładzie obsługa gorączkowo przygotowywała do startu t o r p e d o w e „Swordfishe". „ S c h a r n h o r s t " i „ G n e i s e n a u " , rozwijające szybkość. 32 węzłów, stopniowo zmniejszały dystans. Zasłonę d y m ną, postawioną przez niszczyciele eskorty, rozwiewał wiatr, toteż nie utrudniała ona zbytnio nieprzyjacielowi obserwacji lotniskowca. D o w ó d z t w o niemieckie rozumiało niebezpieczeństwo, na jakie narażone były pancerniki w razie ataku samolotów t o r p e dowych. O godz. 16.30, gdy tylko „ G l o r i o u s " znalazł się w zasięgu ciężkiej artylerii, idący na czele zespołu a d m . Marschalla „ S c h a r n h o r s t " otworzył ogień. Trzecia salwa trafiła lotniskowiec, niszcząc przedni hangar ze stojącymi t a m „Hurricane'ami". N a t ę p n e pociski zmiotły przygotowane do startu m a szyny i rozbiły pokład startowy. O godz. 17.00 kolejna salwa trafiła w mostek. K w a d r a n s później ciężki pocisk w y b u c h ł w pomieszczeniach r u f o w y c h . Okaleczony okręt przestał słu-

chać steru, jego szybkość spadła, pożary ogarnęły część dziobową. O godz. 17.20 załoga otrzymała rozkaz opuszczenia lotniskowca. Niszczyciele eskorty widząc beznadziejne położenie lotniskowca przerwały stawianie zasłony d y m n e j i ruszyły do ataku lorpedowego. Zgodnie z tradycją na masztach podniesiono bandery wojenne. Pierwszy atakował H M S „ A r d e n t " pod d o w ó d z t w e m kpt. J. F. Barkera. Niszczyciel odpalił ze swoich ośmiu w y r z u t n i dwie salwy po 4 t o r p e d y w kierunku „ S c h a r n h o r s t a " . Wszystkie t o r p e d y minęły cel, natomiast „ A r d e n t " , trafiony pociskiem z działa kalibru 280 mm w k o m o r ę a m u n i cyjną, został rozerwany potężną eksplozją i poszedł na d n o z całą niemal załogą. K r ó t k o p o t e m , o godz. 17.40, zatonął „ G l o r i o u s " dobity przez pancernik „ G n e i s e n a u " . H M S „ A c a s t a " pozostał osamotniony na placu boju. Jego dowódca G. E. G l a s f u r d nie wydał rozkazu przerwania walki, m i m o że niszczyciel, d y s p o n u j ą c większą od pancerników szybkością, miał szansę wycofania się poza zasięg ich artylerii. P a rokrotnie salwy niemieckie padały w pobliżu okrętu i zasypywały pokład o d ł a m k a m i . „ A c a s t a " , lawirując wśród słupów wody wznoszonych w y b u c h a m i pocisków, uparcie parł do p r z o d u . Działa dziobowe cały czas prowadziły ogień, chociaż każdy członek załogi niszczyciela wiedział, iż jego pociski nie wyrządzą szkód p a n c e r n i k o m . Z odległości 11 tys. m e t r ó w odpalono salwę 4 torped. Po kilku minutach przy rufie „ S c h a r n h o r s t a " , na wysokości ostatniej wieży działowej, u j r z a n o jaskrawy błysk w y b u c h u . Spadła szybkość pancernika, zamilkła jego artyleria. Przestała pracować p r a w o b u r t o w a i centralna maszynownia, do wnętrza k a d ł u b a dostały się setki t o n wody. Zginęło 2 oficerów i 46 marynarzy. W chwilę po zakończeniu b r a w u r o w e g o ataku ciężki pocisk z pancernika „ G n e i s e n a u " trafił w r u f ę niszczyciela. „Acasta" zwolnił, a następnie zatrzymał się przechylony na lewą b u r t ę . O b s ł u g a ostatniego czynnego działa nadal prowadziła ogień w stronę pancernika. O godz. 18.10 niszczyciel zatonął, zniszczony przez średnią artylerię flagowego okrętu a d m . Marschalla.

A oto jak nierówną walkę brytyjskiego zespołu przedstawił niemiecki k o r e s p o n d e n t w o j e n n y zaokrętowany na pancerniku „Gneisenau": „Artyleria średniego kalibru bierze na cel pierwszy niszczyciel, wieże artylerii głównej celują w lotniskowiec. Samoloty z n a j d u j ą c e się na jego pokładzie p r ó b u j ą wystartować, ale już pierwsze nasze salwy trafiają okręt i udaremniają t e n zamiar. Pierwszy niszczyciel stawia zasłonę d y m n ą , p r ó b u j e odwrócić naszą uwagę od lotniskowca... M a n e w r u d a j e się tylko częściowo. W i a t r co chwila p r z e r y w a ścianę d y m u i wtedy ciężka artyleria p o n o w n i e ostrzeliwuje cel... Przy okrętach angielskich raz po raz unoszą się k o l u m n y w o d y . Często są o n e czarne, szarobiałe, niekiedy błyska ognisty płomień. To te pociski, które sieją śmierć i zniszczenie... T a k ż e blisko nas uderzały pociski, wznosiły się f o n t a n n y w o d y . Angielskie niszczyciele nie chciały zrezygnować z walki. Bronią się rozpaczliwie. Czy wierzą, że u d a im się odwrócić los? N a g l e przedzierają się przez zasłonę d y m n ą , ich artyleria prowadzi ogień, strzelają salwy t o r p e d o w e . Niemieckie pancerniki wymijają t o r p e d y m a n e w r a m i . T e r a z s k o n c e n t r o w a n y ogień trafia czołowy niszczyciel. Salwy o b r a m o w u j ą okręt, jego los jest przypieczętowany. Bezwładny, niezdolny do m a n e w r u wrak nie o d p o w i a d a na nasz ogień. M o c n o przechylony na lewą b u r t ę wkrótce cały zanurza się w wodzie. T y m c z a s e m lotniskowiec p r ó b u j e ujść. Jednakże nawet gołym okiem widać, że n a d c h o d z ą jego ostatnie chwile. O d n i e s i o ne uszkodzenia uniemożliwiają mu rozwinięcie pełnej p r ę d k o ś ci. T e r a z , g d y zasłona d y m n a przestała chronić okręt, ciężka artyleria dobija go szybko. Jaskrawy płomień znaczy uderzenia pocisków trafiających w k a d ł u b lotniskowca. O l b r z y m powoli zaczyna się przechylać. Płynąc i d y m i ą c d r y f u j e potrzaskany pociskami wrak. Kilka m i n u t później tonie. M i m o to niszczyciel nie u s t ę p u j e . Czy myśli, że u d a mu się czegoś dokonać? Czy liczy na pomoc? N a s z a doskonała artyleria dobija go. Ciężkie pociski rozbijają dziób o k r ę t u , jego przednie wieże działowe milczą. Niszczyciel z a t r z y m u j e się, ale z r u f y n a d a l padają

strzały. T r z e b a więc go dobić. N a s z a artyleria średniego kalibru posyła jeszcze kilka salw. D z i ó b okrętu płonie i powoli opada na d n o . Biała para u n o s i się przez chwilę n a d w r a k i e m . P r a w d o p o d o b n i e eksplodował kocioł. Dzielny przeciwnik z a n u rza się w w o d z i e " 4 . Jak widać niemiecki k o r e s p o n d e n t wojenny p o m i n ą ł milczeniem trafienie torpedą „ S c h a r n h o r s t a " . Uszkodzenie p a n c e r n i ka było na tyle poważne, że a d m . Marschall przerwał operację „ J u n o " i skierował okręty do T r o n d h e i m . N i e m c y nie podjęli nawet akcji ratowania rozbitków. Na tej szerokości geograficznej n a w e t w środku wiosny dłuższe przebywanie w otwartej szalupie, bez ciepłej odzieży, jest niebezpieczne dla życia l u d z kiego. 9 czerwca wieczorem, na wodach gdzie stoczono bitwę, mały norweski statek rybacki odnalazł tratwę z 4 l u d ź m i ; tylko tylu pozostało przy życiu spośród 32 członków załogi „ G l o r i o u sa", którzy po zatopieniu lotniskowca znaleźli na niej schronienie. W ciągu d o b y zmarło 28 marynarzy. N a s t ę p n e g o dnia niemiecki wodnopłatowiec znalazł i wziął do niewoli 2 ludzi z „ A r d e n t a " . 11 czerwca inny norweski statek rybacki napotkał d r y f u j ą c ą łódź z 39 skrajnie w y c z e r p a n y m i rozbitkami. Było w niej 3 oficerów i 35 marynarzy z lotniskowca oraz m a r y n a r z z H M S „ A c a s t a " — jedyny świadek desperackiej walki załogi n i szczyciela. Zginęło łącznie 515 m a r y n a r z y i lotników, w t y m wszyscy piloci 46 i 263 dywizjonu myśliwskiego. D r a m a t y c z n a , pełna poświęcenia walka zespołu brytyjskiego z p a n c e r n i k a m i niemieckimi, zwana bitwą p o d J a n M a y e n , p r a w d o p o d o b n i e oszczędziła drugiej grupie t r a n s p o r t o w c ó w ciężkich strat. G d y b y okręty niemieckie u t r z y m a ł y kurs p ó ł nocny, już po p a r u godzinach mogło dojść do spotkania ze słabą eskortą k o n w o j u . N i e w y r a ź n e sygnały z lotniskowca „ G l o r i o u s " o d e b r a ł tylko k r ą ż o w n i k „ D e v o n s h i r e " , który płynął sam o t n i e w odległości 100 mil na północny zachód od pola bitwy. P r z e b y w a j ą c y n a pokładzie krążownika a d m . C u n n i n g h a m , m a j ą c na u w a d z e specjalną misję okrętu, zdecydował się nie przerywać ciszy radiowej. B a t h e, op. cit., s. 278—281.

Powstaje pytanie, dlaczego ewakuacja wojsk z Norwegii o d bywała się bez osłony ciężkich jednostek Royal N a v y na całej długości trasy konwojów. 5 czerwca rano d o w ó d z t w o brytyjskie odebrało m e l d u n e k okrętu-pułapki „ P r u n e l l a " o zauważeniu między Norwegią a Islandią nie zidentyfikowanych jednostek w o j e n n y c h . Ta ogólnikowa wiadomość, nie potwierdzona przez rozpoznanie lotnicze, pociągnęła za sobą decyzje o istotn y m znaczeniu. Admiralicja, przekonana, że ma do czynienia z próbą przedarcia się niemieckich okrętów na Atlantyk w celu zwalczania żeglugi handlowej sprzymierzonych lub nawet z inwazją na Islandię, zarzuciła pierwotny plan osłony ewakuacji pancernikami „Renown" i „Repulse". „Repulse" z 2 krążownikami i 3 niszczycielami został wysłany w rejon Islandii, „ R e n o w n " pozostał w Scapa Flow. Pewniejsze informacje o niemieckim zespole uzyskano w godzinach r a n n y c h 9 czerwca, gdy „Valiant" napotkał statek szpitalny „Atlantis". Zostały one niebawem potwierdzone przez krążownik „ D e v o n s h i r e " , który opuściwszy niebezpieczny rejon przerwał ciszę radiową. „Valiant" niezwłocznie ruszył pełną szybkością na spotkanie d r u g i e j g r u p y t r a n s p o r t o w c ó w . W celu wzmocnienia eskorty k o n w o j u odwołany został spod Islandii „ R e p u l s e " wraz z towarzyszącymi mu okrętami. „ G l o r i o u s " , 0 którego losie nic nie wiedziano, otrzymał rozkaz dołączenia do pancernika „Valiant". K r ó t k o po p o ł u d n i u 9 czerwca d o wódca H o m e Fleet, a d m . F o r b e s , opuścił Scapa Flow na czele p a n c e r n i k ó w „ R o d n e y " i „ R e n o w n " oraz 2 niszczycieli. D e c y z je Admiralicji były spóźnione o całą dobę. T e g o dnia zespół a d m . Marschalla wszedł już do T r o n d h e i m . Niebezpieczeństwo groziło natomiast ze strony niemieckiego lotnictwa. D ą ż ą c y na spotkanie z konwojem „Valiant" był parokrotnie b o m b a r d o w a ny. P ó ź n y m wieczorem N i e m c y wykonali kilka nalotów na lotniskowiec „Ark Royal". Interwencja myśliwców pokładowych 1 ogień artylerii przeciwlotniczej uchroniły okręt od trafienia. J e d e n z b o m b o w c ó w niemieckich został zestrzelony. Sukcesy L u f t w a f f e ograniczyły się do zatopienia p u s t e g o statku s.s. „ Y a n d y c k " , który nie zdążył dołączyć do k o n w o j u i p ł y n ą ł

samotnie, oraz 2 małych parowców pasażerskich b a n d e r y norweskiej. Nocą z 9 na 10 czerwca konwój zmienił k u r s na zachodni, by powiększyć dystans dzielący go od lotniska Vaernes. We wczesnych godzinach r a n n y c h samolot Coastal C o m m a n d wykrył w T r o n d h e i m okręty a d m . Marschalla. Pilot rozpoznał je błędnie jako 4 krążowniki. N i e d ł u g o po odlocie brytyjskiej m a szyny „ G n e i s e n a u " i „ H i p p e r " podniosły kotwice i wyszły w m o r z e obierając kurs na Islandię. A d m . Marschall, otrzymawszy potwierdzenie swoich przypuszczeń na t e m a t ewakuacji N a r w i k u , chciał p o d j ą ć jeszcze jedną p r ó b ę p r z e c h w y cenia k o n w o j u i odwrócić uwagę aliantów od uszkodzonego „Scharnhorsta". Około godz. 14 brytyjski okręt p o d w o d n y „ C l y d e " wykrył niemiecki zespół na północny zachód od T r o n d h e i m s f j o r d u i wykonał atak torpedowy. J e d n a torpeda trafiła pancernik „ G n e i s e n a u " . Okręt doznał rozległych uszkodzeń i na okres sześciu miesięcy został wycofany z linii. A d m . F o r b e s , zaalarm o w a n y m e l d u n k i e m okrętu p o d w o d n e g o „ C l y d e " , wysłał na poszukiwanie nieprzyjaciela samoloty lotniskowca „Ark Royal". Akcja zakończyła się fiaskiem, gdyż a d m . Marschall po uszkodzeniu pancernika „ G n e i s e n a u " zawrócił d o T r o n d h e i m . N a z a jutrz po p o ł u d n i u 12 „ H u d s o n ó w " Royal Air Force zaatakowało stojące w porcie jednostki. Załogi meldowały o dwóch trafieniach; w rzeczywistości wszystkie b o m b y chybiły. 12 czerwca, kiedy wszystkie statki wiozące wojsko i sprzęt z N a r w i k u dotarły bezpiecznie w pobliże W y s p Brytyjskich, okręty H o m e Fleet zawróciły ku b r z e g o m Norwegii. W czwartek, 13 czerwca, o godz. 2.00 z pokładu lotniskowca „Ark Royal" wystartowało 15 maszyn do nalotu na T r o n d h e i m . J e d n o cześnie b o m b o w c e R A F zaatakowały Bergen, gdzie, jak sądzono, nieprzyjaciel gromadził statki do inwazji na Anglię, i lotnisko Vaernes. Szkody w y r z ą d z o n e N i e m c o m były nieznaczne. J e d n a 5 0 0 - f u n t o w a b o m b a trafiła „ S c h a r n h o r s t a " , ale ześlizgnęła się po pancerzu i nie w y b u c h a j ą c wpadła do wody. Anglicy stracili 8 samolotów. Kilka zestrzeliła obrona przeciwlotnicza,

inne zaginęły w drodze p o w r o t n e j na lotniskowiec, ponieważ p o r a n n a mgła okrywająca morze ograniczyła widoczność. W t y m s a m y m czasie najbardziej na północ położone miasto N o r w e g i i — T r o m s ó — zostało opanowane przez k o m p a n i ę spadochroniarzy zrzuconą z samolotów transportowych Ju-52. K a m p a n i a norweska została oficjalnie zakończona w sobotę, 15 czerwca, z chwilą gdy „ R o d n e y " i „ R e n o w n " z a d m . F o r b e sem wróciły w eskorcie niszczycieli do Scapa Flow.

ZAKOŃCZENIE

Hilwa o N a r w i k była częścią k a m p a n i i norweskiej. Na jej przebiegu zaważyły te same czynniki, które doprowadziły do porażki sprzymierzonych w p o ł u d n i o w e j Norwegii: spóźniona reakcja na inwazję niemieckich sił z b r o j n y c h , niedostateczne wsparcie lotnicze, złe przygotowanie wojska do walk na dalekiej północy oraz brak energii i konsekwencji w p o d e j m o w a n i u d e cyzji. Wysadzenie niewielkiego d e s a n t u 13 kwietnia p r a w d o podobnie doprowadziłoby do opanowania p o r t u narwickiego, stwarzając d o g o d n e w a r u n k i do lądowania 24 b r y g a d y gwardii w dniu n a s t ę p n y m . Szybkie pobicie zgrupowania gen. Dietla mogło w istotny sposób wpłynąć na dalszy przebieg walk, umożliwiając aliantom przerzucenie znacznych sił do środkowej i południowej Norwegii oraz utworzenie bazy lotniczej i m o r skiej na dalekiej północy. Pod N a r w i k i e m alianci jedyny raz w kampanii norweskiej mieli n a d N i e m c a m i przewagę liczebną (wyjąwszy lotnictwo). Niestety zabrakło energicznego d o w ó d c y , zdolnego do podjęcia ryzyka n i e k o n w e n c j o n a l n y c h rozwiązań. G e n . Mackesy, którego osobowość niewątpliwie zaważyła na p r z e b i e g u pierwszej fazy walk o N a r w i k , myślał kategoriami I wojny światowej. N i e potrafił wyzwolić się z w y u c z o n y c h schematów, działać za p o mocą szybkich i śmiałych m a n e w r ó w . N i e docenił specyfiki działań w w a r u n k a c h t e r e n o w y c h północnej Norwegii, które

wybitnie sprzyjały o b r o ń c o m . Dała też znać o sobie charakterystyczna dla brytyjskiej strategii d ą ż n o ś ć do m e t o d y c z n e g o (co nie znaczy, że zawsze właściwego) przygotowania każdej operacji i p r z e p r o w a d z e n i a jej jak n a j m n i e j s z y m kosztem. K o m p l e t n ą indolencję wykazały francuskie władze wojskowe, nie zapewniając o d d z i a ł o m w d o s t a t e c z n y m stopniu tak podstawowego wyposażenia, jak m a p y , narty, okulary, sprzęt wysokogórski itp. Bataliony sił ekspedycyjnych wyraźnie ustępowały niemieckim p o d względem wyposażenia w moździerze i b r o ń maszynową. Działania aliantów pod N a r w i k i e m charakteryzowało łamanie zasady skupiania sił i środków na głównym celu natarcia. T e n dencja do rozpraszania wojska widoczna była z a r ó w n o w planie o p e r a c y j n y m gen. Bethouarta, rozkazodawstwie gen. Bohusza-Szyszki, jak i w akcjach poszczególnych jednostek. Za przykład służyć może t u t a j atak 2 batalionu Podhalan na Ankenes. Ppłk D e c rzucił do natarcia trzy k o m p a n i e w jednej linii na pięciok i l o m e t r o w y m froncie, rozdzielając między nie wszystkie m o ź dzierze batalionu, bez pozostawienia o d w o d u i skupienia wysiłku na o p a n o w a n i u kluczowego p u n k t u o b r o n y nieprzyjaciela. G e n . Bohusz-Szyszko zaakceptował to rozwiązanie taktyczne, które w konsekwencji d o p r o w a d z i ł o do kryzysu po porażce 3 kompanii r t m . Zamoyskiego. Na niepowodzenia sprzymierzonych w południowej N o r w e gii i przeciąganie się walk o N a r w i k wpłynęła także mała wartość bojowa armii norweskiej, niezdolnej do dłuższego wysiłku. Żołnierz był słabo wyszkolony, źle wyposażony, mało o d p o r n y psychicznie. Poza nielicznymi w y p a d k a m i walczył miękko i przy silniejszym naporze przeciwnika opuszczał stanowiska obronne. O ile plan operacyjny bitwy o N a r w i k wielokrotnie p o d d a w a n o krytyce, to ewakuacja przeszło 24 tys. ludzi, dosłownie pod bokiem nieprzyjaciela, została przeprowadzona przez Royal N a v y po mistrzowsku. Straty poniesiono dopiero na p e ł n y m m o r z u w następstwie b ł ę d n y c h decyzji p o d j ę t y c h przez A d m i ralicję, nie poprzedzonych należytym rozpoznaniem. W m a r c u 1941 r. gen. Auchinleck przedstawił raport zawie-

|i)i|cy wiele krytycznych uwag o kampanii norweskiej. G e n e r a ł nisko ocenił morale oddziałów angielskich, które jego z d a n i e m było niższe od morale i n n y c h jednostek działających w p o d o b nych warunkach. Dotychczasowe m e t o d y szkolenia wojska okazały się przestarzałe w zetknięciu z nowoczesnymi środkami walki. N i e m c y górowali n a d aliantami p o d względem przygotowania żołnierzy do kampanii na dalekiej północy. „Niemiecka dokładność i przezorność w dostarczaniu wszystkiego co p o ti / c b n e do walki była n a d z w y c z a j n a " D o w ó d z t w o niemieckie d/iałało sprawnie i zdecydowanie. U m i e j ę t n i e wykorzystywano posiadane środki, nie cofając się przed rozwiązaniami śmiałymi, o d b i e g a j ą c y m i od założeń regulaminów. Żołnierz, d o b r z e wyposażony i wyszkolony, walczył z dużą zaciętością. O d n o s z o n e sukcesy dodawały wojsku pewności siebie, umacniały wiarę w ostateczne zwycięstwo. K a m p a n i a norweska u d o w o d n i ł a znaczenie lotnictwa w działaniach morskich. Okazało się, że przewaga w powietrzu może / u - k o m p e n s o w a ć panowanie przeciwnika na m o r z u i umożliwić pomyślne przeprowadzenie operacji desantowej. N i e m n i e j jednak straty zadane przez L u f t w a f f e flocie wojennej i handlowej przymierzonych były mniejsze, niż należało oczekiwać wziąwszy pod uwagę liczbę u ż y t y c h samolotów. Na przeszkodzie stanęło słabe wyszkolenie załóg w atakowaniu celów morskich. X k o r p u s lotniczy, który n i e b a w e m miał dać się we znaki flocie brytyjskiej n a M o r z u Ś r ó d z i e m n y m , nabierał dopiero doświadczenia. W całej rozciągłości potwierdził swoje zalety t r a n s p o r t powietrzny. W kwietniu i m a j u 1940 r„ samoloty niemieckie przewiozły ogółem dwadzieścia jeden batalionów piechoty i saperów, dziewięć sztabów dywizji i pułków, kilka baterii górskich, paruset żołnierzy służb technicznych, 1200 ton paliwa, p o n a d 400 ton żywności i amunicji. Bez dostaw lotniczych z g r u p o w a n i e gen. D i e t l a nie mogłoby tak długo u t r z y m a ć N a r wiku. I n n y też b y ł b y przebieg pierwszej fazy walk o Norwegię. Całkowicie zawiodła niemiecka flota p o d w o d n a . Nie zdały 1

D e r r

y, op. cit., s. 240.

e g z a m i n u t o r p e d y magnetyczne, w które wyposażono U - b o o t y b e z p o ś r e d n i o przed kampanią norweską. „10 kwietnia wieczor e m atakowałem t o r p e d a m i niszczyciele — r a p o r t o w a ł d o w ó d ca » U - 2 5 « . — W y b u c h ó w nie z a o b s e r w o w a ł e m " . Jeszcze większego pecha miał „ U - 4 8 " : „O godz. 12.30 wystrzeliłem trzy t o r p e d y wachlarzem d o » C u m b e r l a n d a « . N i e trafiłem. J e d n a t o r p e d a zdetonowała na granicy przebiegu. O godz. 2.15 trzy t o r p e d y do krążownika »York«. Wszystkie zdetonowały nie d o c h o d z ą c celu". 15 kwietnia „ U - 4 8 " zameldował: „14.04 t o r p e d y wystrzelone do »Warspite« i d w ó c h niszczycieli nie w y b u c h ł y " 2 . D o w ó d z t w o K r i e g s m a r i n e oceniło, że b ł ą d t e c h n i c z n y w t o r p e d a c h uniemożliwił trafienie pancernika, 7 k r ą ż o w n i k ó w , kilkunastu niszczycieli i transportowców. Podczas sześciu tygodni walk w Norwegii brytyjskie wojska lądowe poniosły stosunkowo niewielkie straty; 1869 zabitych, r a n n y c h i zaginionych. Z tego w p o ł u d n i o w e j N o r w e g i i 1363, a p o d M o s j ó e n , M o , Bodo i N a r w i k i e m 506 ludzi. Royal N a v y straciła lotniskowiec, 2 krążowniki, 7 niszczycieli i 4 okręty p o d w o d n e . Pancernik, 3 krążowniki i 6 niszczycieli odniosły uszkodzenia. Na pokładach okrętów zginęło 2500 m a r y n a r z y . W obliczu groźby inwazji szczególnie dotkliwa była strata około 160 samolotów, w t y m całego d y w i z j o n u ,,Hurricane , ów" i kilkudziesięciu doświadczonych pilotów, którzy poszli na d n o raz e m z lotniskowcem „ G l o r i o u s " . , W walkach zginęło lub zostało r a n n y c h 1335 żołnierzy n o r weskich. Uległy zniszczeniu l u b w p a d ł y w ręce N i e m c ó w n i e mal wszystkie jednostki norweskiej m a r y n a r k i w o j e n n e j : 4 p a n cerniki o b r o n y wybrzeża, 10 t o r p e d o w c ó w , 8 o k r ę t ó w p o d w o d n y c h , 2 stawiacze m i n , wiele trałowców i kanonierek. Do p o r t ó w b r y t y j s k i c h przedarły się t o r p e d o w c e „ D r a u g " i „ S l e i p n e r " oraz okręt p o d w o d n y „ B - l " . S p o ś r ó d żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców P o d halańskich 97 zginęło, 189 odniosło rany, 28 u z n a n o za zaginion y c h . S t r a t y Polskiej M a r y n a r k i W o j e n n e j objęły „ G r o m a " i „ O r ł a " . Polska M a r y n a r k a H a n d l o w a natomiast utraciła 2

Cyt. za: W. G 1 i ń s k i, Morskie operacje desantowe, Gdańsk 1969, s. 38.

w kampanii norweskiej transatlantyk „ C h r o b r y " . Przyczyny zaginięcia „ O r ł a " , wsławionego b r a w u r o w ą ucieczką z Tallinna i przejściem do Anglii bez m a p , nie zostały po dzień dzisiejszy definitywnie ustalone. Na ostatni patrol okręt wyszedł wieczorem 23 m a j a i od tej p o r y słuch o n i m zaginął. P o c z ą t k o w o przypuszczano, że padł ofiarą b o m b lotniczych. W 1962 r. b a dania p r z e p r o w a d z o n e p r z e z Admiralicję brytyjską dowiodły, że,kurs o k r ę t u do sektora bojowego przechodził przez pole m i nowe nie naniesione jeszcze na m a p y . K a t a s t r o f a nastąpiła p r a w d o p o d o b n i e 25 maja, kiedy to angielskie stacje nasłuchowe odnotowały silny w y b u c h na pozycji 5 7 ° N i 0 0 3 ° 4 0 ' E . W miejscu t y m mógł z n a j d o w a ć się tego dnia „ O r z e ł " 3 . Francuzi stracili około 230 ludzi oraz niszczyciel „Bison". P o nadto 30 kwietnia w porcie G r e e n o c k wyleciał w powietrze od eksplozji własnych torped niszczyciel „Maille-Breze". Niemiecki Sztab G e n e r a l n y przyznał się oficjalnie do straty 5296 żołnierzy i marynarzy: 1317 zabitych, 1604 r a n n y c h i 2375 zaginionych — przeważnie podczas t r a n s p o r t u drogą morską. Nad N a r w i k i e m baterie przeciwlotnicze s p r z y m i e r z o n y c h zestrzeliły 23 samoloty niemieckie, myśliwce brytyjskie zaś 35 maszyn wroga. Ogółem w k a m p a n i i norweskiej od ognia artylerii, w walkach powietrznych i wypadkach L u f t w a f f e utraciła 162 samoloty b o j o w e oraz 80 m a s z y n t r a n s p o r t o w y c h Ju-52. Zajęcie Norwegii szczególnie ciężkimi stratami okupiła Kriegsmarine. Na d n o poszło 28 okrętów: ciężki k r ą ż o w n i k , 2 k r ą żowniki lekkie, 10 niszczycieli, okręt artyleryjski, 4 okręty p o d wodne i 10 jednostek p o m o c n i c z y c h . Większość okrętów b i o r ą cych udział w inwazji odniosła uszkodzenia. U b y t k i te, wyjąwszy broń p o d w o d n ą , nigdy nie zostały cło końca u z u p e ł n i o n e przez przemysł stoczniowy I I I Rzeszy i były j e d n y m z czynników h a m u j ą c y c h niemieckie p r z y g o t o w a n i a do inwazji na Wielką Brytanię. W k o ń c u czerwca 1940 r. K r i e g s m a r i n e dysponowała niewielką liczbą gotowych do akcji okrętów: ciężkim k r ą ż o w n i kiem, 2 krążownikami lekkimi i 4 niszczycielami. Ogólny bilans kampanii był jednak korzystny dla I I I Rzeszy. ' Obszerniej o tym K o s i a r z , op. cit., s. 160.

Zrealizowano główny cel operacji — opanowanie Norwegii. N i e m c y uzyskali dogodnie położone bazy w y p a d o w e do działań na p ó ł n o c n y m Atlantyku. Dzięki norweskim lotniskom w zasięgu L u f t w a f f e znalazły się północne krańce W y s p Brytyjskich. W niedalekiej przyszłości siły morskie i lotnicze hitlerowskich N i e m i e c miały atakować z baz norweskich konwoje płynące do Z w i ą z k u Radzieckiego. Zajęcie N o r w e g i i miało dla Rzeszy poważne znaczenie gospodarcze. Zapewniono sobie regularne d o stawy skandynawskiej r u d y żelaznej i drewna, pozbawiając zarazem Wielką Brytanię możliwości i m p o r t u tych surowców z Norwegii. M i m o rozległych zniszczeń N a r w i k u N i e m c y zdołali u r u c h o m i ć port już po sześciu miesiącach. W styczniu 1941 r. o d p ł y n ą ł stąd pierwszy statek z rudą do Rzeszy. W ciągu n a s t ę p n y c h jedenastu miesięcy przez N a r w i k przeszło 600 tys. ton r u d y żelaza. Ilość wywiezionej r u d y wzrastała systematycznie do drugiej połowy 1943 r., osiągając wielkość rzędu 1 8 0 0 tys. t o n rocznie, by spaść wyraźnie w 1944 r. Z N o r wegii N i e m c y sprowadzali także w d u ż y c h ilościach molibden, tytan, glicerynę i żywność (głównie ryby). N o w a sytuacja zmusiła Anglików do przerzucenia części lotnictwa myśliwskiego na teren Szkocji i wzmocnienia patroli na p ó ł n o c n y m Atlantyku. P o n a d t o zajęto Islandię, zakładając t a m bazę lotniczą i morską. Przedsięwzięcia te wymagały dużego nakładu sił, których zaczęło brakować do o b r o n y Anglii przed z m a s o w a n y m i atakami L u f t w a f f e i osłony morskich linii k o m u nikacyjnych. Przy wszystkich kłopotach, jakie niosło ze sobą o p a n o w a n i e k r a j u fiordów przez I I I Rzeszę, alianci odnieśli trzy korzyści. W n a j t r u d n i e j s z y m okresie wojny t r a n s p o r t m o r ski sprzymierzonych poważnie wzmocniło przyłączenie się wielkiej floty handlowej Norwegii. C e n n y m nabytkiem było zwłaszcza 200 zbiornikowców, które przewoziły około 40% b e n zyny p o t r z e b n e j lotnictwu na W y s p a c h Brytyjskich. P o n a d t o okupacja Norwegii zwolniła aliantów od obowiązku respektowania jej wód terytorialnych. Fakt ten odczuł nieprzyjaciel d o piero jesienią 1944 r., g d y sprzymierzeni mogli skierować do zwalczania żeglugi niemieckiej na wodach norweskich pokaźne siły floty i lotnictwa. Częste zamglenia przeszkadzały w doko-

nywaniu ataków na w y b r a n e cele, niemniej transport r u d y z Narwiku został u t r u d n i o n y . Jego systematyczny spadek w następnych miesiącach był między i n n y m i e f e k t e m strat, jakie niemiecka flota handlowa poniosła w ostatnim okresie wojny. Okupacja Norwegii odciągała również znaczne siły W e h r m a c h t u od innych frontów walki. Wiosną 1945 r. stacjonowało tutaj dziewięć dywizji, których N i e m c y nie zdążyli użyć do o b r o n y I I I Rzeszy. Rozmaicie potoczyły się losy oddziałów alianckich biorących udział w bitwie o N a r w i k . 24 brygada gwardii wróciła na W y s py Brytyjskie. 1 dywizję lekką gen. Bethouarta skierowano na f r o n t francuski. Projekt zakładał użycie zaprawionej w walkach jednostki do obrony Bretanii, ale położenie Francji było już beznadziejne. 19 czerwca 13 półbrygada Legii Cudzoziemskiej i bataliony Strzelców Alpejskich odpłynęły z Brestu do Wielkiej Brytanii. Po zawieszeniu b r o n i między Francją a I I I Rzeszą Strzelcy Alpejscy z gen. B e t h o u a r t e m na własne żądanie zostali przewiezieni przez Anglików do Maroka. Ppłk M a g r i n - V e r n e r e t odmówił p o d p o r z ą d k o w a n i a się rozkazom rządu marsz. Petaina, pozostając w Anglii z Legią Cudzoziemską. Przybrał p s e u d o n i m Ralph Monclar i był jednym z najbliższych współpracowników wodza „Wolnych Francuzów", gen. de Gaulle'a. Nie zdołała opuścic Francji, jako zwarta jednostka, S a m o dzielna Brygada Strzelców Podhalańskich. P o m i m o interwencji gen. Bohusza u władz f r a n c u s k i c h , brygada bez artylerii, t a b o r ó w i amunicji została 14 czerwca wyładowana w porcie Brest i skierowana do o b r o n y „ r e d u t y bretońskiej" w rejonie Dól — C o m b u r g , na p o ł u d n i e od R e n n e s . „ R e d u t a " istniała tylko w planach sztabowców. Wokół widać było oznaki zupełnego rozprzężenia. Francuzi nie mieli żadnych informacji o r u c h a c h nieprzyjaciela. Wojsko wycofywało się bez broni, pasów, dystynkcji, poobwieszane manierkami i bidonami na wino. L u d n o ś ć cywilna raz po raz żądała, aby Polacy opuścili stanowiska o b r o n n e , gdyż mogą sprowokować atak L u f t w a f f e . W ś r ó d tych objawów klęski brygada zachowała zwartość i dyscyplinę. N i e odnotowano wypadków dezercji.

16 czerwca o godz. 21.00 gen. Bohusz-Szyszko, po całodzienn y c h zabiegach, zdołał uzyskać połączenie telefoniczne z N a c z e l n y m W o d z e m . G e n . Sikorski był zaskoczony p o w r o t e m b r y g a d y do F r a n c j i i nie miał dla niej ż a d n y c h rozkazów poza s t w i e r d z e n i e m , że należy tak postępować, by nie narazić na szwank honoru Wojska Polskiego, wypełnić obowiązek żołnierski do końca, a w razie konieczności cofać się na p o ł u d n i e , za L o arę. Nocą z 16 na 17 czerwca radio francuskie podało wiadomość o u p a d k u r z ą d u Paula R e y n a u d a . N o w y m p r e m i e r e m został b o h a t e r I wojny światowej, obrońca V e r d u n , marsz. Philippe Petain. 17 czerwca niemieckie k o l u m n y p a n c e r n o - m o t o r o w e z n a j d o wały się w odległości 100 km od stanowisk polskich i parły nap r z ó d nie napotykając ż a d n e g o o p o r u . Położenie stawało się niebezpieczne. Zapasy a m u n i c j i w oddziałach były m i n i m a l n e : na ciężki karabin maszynowy wypadało po 250 naboi, na ręczny karabin maszynowy — 90, na karabin — 20—30. Oficerowie sugerowali d o w ó d c y b r y g a d y natychmiastowy p o w r ó t do Brestu zarekwirowanymi s a m o c h o d a m i ciężarowymi. G e n . Bohusz-Szyszko nie chciał jednak wycofać wojska bez powiadomienia gen. Bethouarta, k t ó r e m u brygada f o r m a l n i e podlegała. B e t h o u a r t zjawił się w sztabie b r y g a d y w C o m b u r g rano 18 czerwca. G e n . Bohusz-Szyszko kategorycznie zażądał zgody na wycofanie oddziałów polskich. F r a n c u z obiecał uzyskać aprobatę na o d w r ó t Polaków u d o w ó d c y o b r o n y Bretanii w R e n n e s . W k r ó t c e po jego odjeździe sztab b r y g a d y został zaalarmowany m e l d u n k a m i o zbliżaniu się k o l u m n p a n c e r n y c h . G e n . B o h u s z - S z y s z k o wydał rozkaz zejścia z z a j m o w a n y c h stanowisk i rozpoczęcia marszu na południe, za Loarę. Ponieważ brak samoc h o d ó w uniemożliwiał wyprzedzenie zmotoryzowanych oddziałów nieprzyjaciela, a wywalczenie drogi nie wchodziło w r a c h u bę w o b e c b r a k u amunicji, generał pozostawił żołnierzom swob o d ę decyzji, zalecając przedzieranie się na południe l u b do najbliższych p o r t ó w małymi g r u p k a m i , bez broni. T y m s a m y m Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich przestała istnieć jako zwarta jednostka. J e d y n y m o d d z i a ł e m , który zdołał w całości e w a k u o w a ć się

do Anglii, było z g r u p o w a n i e płk. Chłusewicza: sztab 1 półbrygady, 2 k o m p a n i a 3 batalionu i kilka d r u ż y n 4 batalionu. Po otrzymaniu telefonicznie zezwolenia gen. Bohusza na ewakuację, płk Chłusewicz zwolnił żołnierzy m a j ą c y c h rodziny we Francji, po czym załadował zmniejszony do 200 ludzi oddział na brytyjskij niszczyciel „ B r o k e " i wieczorem 18 czerwca o d p ł y n ą ł do P l y m o u t h . Kilka g r u p e k Podhalan opuściło Brest na statkach handlowych. W d r a m a t y c z n y c h okolicznościach zdołano ocalić sztandar brygady. K s . kapelan Antoni W a r a k o m s k i schował płachtę IZtandaru, głowicę i gwoździe do plecaka i t o r b y po masce gazowej. W i e c z o r e m 18 czerwca, w towarzystwie p a r u strzelców, iloiarł ciężarówką do odległego o 170 km Brestu. „ D w u k r o t n i e przejeżdżamy przez zajęty przez wroga teren — w s p o m i n a ks. Warakomski. — Około godz. 23.30 w p a d a m y do palącego się, rabowanego, zatłoczonego i b o m b a r d o w a n e g o p o r t u Brest. Widok makabryczny. Pijani marynarze i wojsko francuskie w rozchełstanych m u n d u r a c h rabują sklepy i d o m y prywatne... Wyzwoliła się dzika bestia d r z e m i ą c a w t r e s o w a n y m człowieku. W porcie cywilnym nie ma już jednostek pływających. Pędzimy do p o r t u wojennego i tu po ciężkiej przeprawie z bronią w ręku z d o b y w a m y mały holownik »Abeville«. Jest godzina 1.15, kiedy w pośpiechu r u s z a m y w kierunku Wielkiej Brytanii. W sumie jest nas 52 osoby, prócz załogi i jej »pasażerów«. P o d roż bezkomfortowa — brak słodkiej wody i żywności" 4 . 21 czerwca w P l y m o u t h ks. W a r a k o m s k i zdał protokolarnie sztandar brygady kpt. A n t o n i e m u T o m a s z e w s k i e m u . G e n . Bohusz-Szyszko przedostał się do Anglii latem 1940 r. Pełnił między i n n y m i f u n k c j ę k o m e n d a n t a C e n t r a l n e g o O b o z u Wyszkolenia w C r a w f o r d w Szkocji, szefa Polskiej Misji W o j skowej w Z w i ą z k u Radzieckim i d o w ó d c y 5 K r e s o w e j Dywizji Piechoty. W o j n ę zakończył w stopniu generała dywizji, na stanowisku zastępcy d o w ó d c y II K o r p u s u Polskiego. Z przeszło 4 tys. żołnierzy brygady zaledwie 400 dotarło różnymi drogami na W y s p y Brytyjskie. Dalszych 400 znalazło się w p o ł u d n i o w e j 4

Udział kapelanów wojskowych w drugiej wojnie J. H u m e ń s k i e g o , Warszawa 1984, S. 1 7 5 /

Huialottuj,

pod

red.

F r a n c j i , skąd próbowali ucieczki przez Pireneje lub drogą m o r ską do G i b r a l t a r u . Wielu zostało zatrzymanych przez policję hiszpańską i osadzonych w obozie M i r a n d a del E b r o ; z obozu byli zwalniani dopiero w latach 1942—1943. Na losie Brygady Podhalańskiej zaważyła spóźniona decyzja o d w r o t u . Jej dowódca chciał wypełnić obowiązek żołnierski w o b e c sojusznika, czego nie m o ż n a niestety powiedzieć o władzach francuskich. G e n . Bethouart do ostatniej chwili przetrzymywał brygadę na stanowiskach, odsyłając do Brestu inne oddziały 1 dywizji lekkiej. A jednak nawet po 18 czerwca istniała szansa ewakuowania części Podhalan do Wielkiej Brytanii. Na polecenie Churchilla 20 czerwca okręty brytyjskie wpłynęły do p o r t u St. M a ł o , p o s z u k u j ą c t a m oddziałów polskich. W i a d o m o ś ć o planowanej przez Royal N a v y akcji nie dotarła na czas do sztabu brygady. L a t e m 1940 r. w Szkocji z resztek brygady s f o r m o w a n o batalion Strzelców Podhalańskich. 17 lipca, po uroczystym apelu poległych, gen. Sikorski nadał sztandarowi Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich O r d e r Virtuti Militari. T e g o dnia udekorował także wielu P o d h a l a n Krzyżami Virtuti Militari i K r z y ż a m i Walecznych. 9 g r u d n i a 1940 r. naczelny wódz sił z b r o j n y c h Norwegii, gen. Fleischer, w imieniu króla Haakona nadał wszystkim P o d h a l a n o m , którzy brali udział w walkach o N a r w i k , przywilej noszenia na lewym ramieniu s z n u r a o b a r wach n a r o d o w y c h Norwegii ze złotym lwem. Batalion Strzelców Podhalańskich wszedł następnie w skład 1 dywizji pancernej gen. Stanisława Maczka. Razem z dywizją wylądował we F r a n c j i w 1944 r., brał udział w bitwach p o d Falaise i Axel, kończąc swój szlak bojowy pod Wilhelmshaven. Po zakończeniu wojny społeczeństwo norweskie wzniosło nad O f o t f j o r d e m p o m n i k ku czci żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich poległych w bitwie o Narwik.

BIBLIOGRAFIA

B a t h e R o l f , Der Kampf u m die Nordsee, O l d e n b u r g 1 9 4 2 . B u r c h a r d t Karol O l g i e r d , Krążownik spod Samosierry, Gdańsk 1969. Ilush Fritz Otto, Vom Heldenkampf Deutscher Zestrórer, Giitersloh 1940.

D c c Władysław, Narwik i Falaise, Warszawa 1981.

1) c r r y T.K., The Campaign in Norway, London 1952. (i I i ń s k i Witold, Morskie operacje desantowe, Gdańsk 1969. l i s k o w s k i A r n o l d , Kampania Kampf um Norwegen, B e r l i n 1 9 4 0 .

norweska,

Glasgow

1944.

K o s i a r z E d m u n d , Flota Białego Orła, Gdańsk 1984. K o s i a r z

E d m u n d , Na

wodach Norwegii,

Warszawa

1982.

M a c i n t y r e D o n a l d , Naruik, L o n d o n 1 9 5 9 .

Al a j o r k i e w i c z Felicjan, Lata chmurne, lata dumne, Warszawa 1983. W

a j o r k i e w i c z

F e l i c j a n , Narwik,

Warszawa

1957.

M e r g 1 e n Albert, Historia i przyszłość wojsk powietrznodesantowych, Warszawa 1970. M o u l t o n J-L., The Norwegian Campaign of 1940, L o n d o n 1966.

N o s k ó w A.M., Norwiegija wo wtoroj mirowoj wojnie 1940—1945, Moskwa

1973.

P i c h t W e r n e r , Der Feldzug in Norwegen, Berlin 1940. P r o e k t o r Danił Michajłowicz, Wojna w Europie Warszawa

1939—1941,

1966.

R a w s k i Tadeusz, Politycy i wojskowi. Szkice z dziejów drugiej wojny światowej, Warszawa 1982.

S a rn o t i e j k i n Jewgienij, Rastoptannyj nejtralitet. Kak i poczemu Norwiegija stała żertwoj faszystskoj agriesii, Moskwa 1971. W a a g e Johan, The Naruik Campaign, L o n d o n 1964.

W Y K A Z ILUSTRACJI

W i d o k N a r w i k u . R e p r . z: G. b u r g — B e r l i n 1943.

B o 11 g e r, Narvik im Bild, O l d e n -

W y ł a d u n e k strzelców górskich w N a r w i k u . Repr. z: F . O .

Bush,

Vom Heldenkampf Deutscher Zestrórer, Giitersloh 1940. L u d n o ś ć N a r w i k u obserwująca wkroczenie wojsk niemieckich. Repr. z: B o 1 1 g e r , op. cit. Reda portu w Narwiku po ataku flotylli kmdr. W a r b u r t o n a - L e e . Repr. z: j.w. W r a k n i s z c z y c i e l a „ H a r d y " . R e p r . z : j.w. Niszczyciel „ H a n s L i i d e m a n n " zatopiony w Rombaksfjordzie. Repr.

z: A. W. H e n e, „Z 13" von Kill bis Naruik, Berlin 1941. L ą d o w a n i e o d d z i a ł ó w b r y t y j s k i c h w H a r s t a d . R e p r . z: J.

W a a g e,

The Naruik Campaign, London 1964. P r o p a g a n d o w e zdjęcie niemieckie mające ilustrować braterstwo żołnier z a n i e m i e c k i e g o i n o r w e s k i e g o . O s l o k w i e c i e ń 1940 r . R e p r .

z: Kampf um Norwegen, Berlin 1940. E l v e r u m p o b o m b a r d o w a n i u L u f t w a f f e . R e p r . z : j.w. O k r ę t y b r y t y j s k i e p o d b o m b a m i L u f t w a f f e . R e p r . z: D.

M a c i n-

t y r e, Naruik, London 1959. B o m b a r d o w a n i e transportowców brytyjskich na redzie portu Harstad. R e p r . z: j.w. D o w ó d c a Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich, gen. Boh u s z - S z y s z k o . R e p r . z: W a a g e, op. cit. Ż o ł n i e r z B r y g a d y P o d h a l a ń s k i e j . R e p r . z: Polish troops in Noruay, L o n d o n 1943. G e n . Sikorski wręcza sztandar dowódcy Brygady Podhalańskiej. M a l e s t r o i t 10 k w i e t n i a 1940 r. R e p r . z: j.w. D e f i l a d a P o d h a l a n p o u r o c z y s t o ś c i w r ę c z e n i a s z t a n d a r u . R e p r . z : j.w.

Oni

Sikorski ż e g n a w y r u s z a j ą c y c h d o N o r w e g i i ż o ł n i e r z y B r y g a d y P o d h a l a ń s k i e j . G u i p a v a s 2 0 k w i e t n i a 1940 r . R e p r . z : j.w. H p d u n c k oddziałów Brygady Podhalańskiej na transportowiec. Repr.

/: j.w. l o t n i e r / c B r y g a d y P o d h a l a ń s k i e j w d r o d z e d o N o r w e g i i . R e p r . z : j.w. S u l u d i i n c k m u ł ó w na t r a n s p o r t o w i e c . R e p r . z: R. P a v i 11 o n, Les

Dessous de L'expedition de Noruege 1940, Lyon 1976. Konwój z oddziałami Strzelców Alpejskich w d r o d z e do Norwegii. Repr. z: j.w. D o w ó d c a 1 d y w i z j i lekkiej, g e n . M a r i e E m i l e B e t h o u a r t . R e p r . z : j.w. Żołnierze brytyjscy rozładowują skrzynie z zaopatrzeniem w porcie H a r s t a d . R e p r . z: j.w. N m weski k u t e r u ż y w a n y d o p r z e w o ż e n i a w o j s k a p r z y b u r c i e t r a n s p o r -

towca. Repr. z: Polish troops in Noruay. Dostawa zaopatrzenia drogą lotniczą dla wojsk gen. Dietla. R e p r . z: B 6 1 1 g e r , op. cit. Strzelcy g ó r s c y p r z e w o ż ą c y a m u n i c j ę i ż y w n o ś ć d l a o d d z i a ł ó w w a l c z ą c y c h na linii f r o n t u . R e p r . z: j.w. O d d z i a ł y n i e m i e c k i e n a stacji B j ó r n f j e l l . R e p r . z : j.w. S t r z e l c y A l p e j s c y . R e p r . z: M a c i n t y r e, op. cit. Żołnierz 5 półbrygady Strzelców Alpejskich na stanowisku pod M o s j ó e n . R e p r . z: j.w. M o t o c y k l i ś c i B r y g a d y P o d h a l a ń s k i e j . R e p r . z: Polish troops in Noruay. Po w y c z e r p u j ą c y m m a r s z u w g ó r z y s t y m terenie silniejsza od głodu b y ła p o t r z e b a s n u . R e p r . z: j.w. C z o ł g f r a n c u s k i p o d B j e r k v i k . R e p r . z: W a a g e, op. cit. W o d n o p ł a t o w i e c brytyjski u ż y w a n y do u t r z y m y w a n i a łączności p o d

Narwikiem. Repr. z: Polish troops in Noruay. J e ń c y niemieccy p o d strażą P o d h a l a n n a półwyspie A n k e n e s . R e p r . z: j.w. N a r w i k po a t a k u L u f t w a f f e . R e p r . z: W a a g e, op. cit. W idok N a r w i k u po z a k o ń c z e n i u w a l k . R e p r . z: B 6 11 g e r, op. cit. Rozbitkowie; z brytyjskiego t r a n s p o r t o w c a „ O r a m a " p r z y burcie niem i e c k i e g o n i s z c z y c i e l a . R e p r . z: B u s h, op. cit. ( i e n . S i k o r s k i p o d c z a s r o z m o w y z g e n . F l e i s c h e r e m . R e p r . z : Polish

troops in Noruay. (ien.

Sikorski d e k o r u j e sztandar Samodzielnej Brygady Strzelców P o d h a l a ń s k i c h O r d e r e m V i r t u t i M i l i t a r i . 1 7 l i p c a 1940 r . R e p r . z: j.w. Sztandar Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich. Repr. z: j.w. Defilada batalionu Strzelców Podhalańskich przed Churchillem i gen. Sikorskim.

Widok Narwiku W y ł a d u n e k strzelców górskich w Narwiku

Ludność Narwiku obserwująca wkroczenie wojsk niemieckich

Reda porty w Narwiku po a t a k u flotylli kmdr. Warburtona-Lee

W r a k niszczyciela „Hardy'

Niszczyciel „Hans Ludemann" zatopiony w Rombaksfjordzie

L ą d o w a n i e o d d z i a ł ó w brytyjskich w Harstad Propagandowe zdjęcie niemieckie mające ilustrować braterstwo żołnierza niemieckiego i norweskiego, Oslo kwiecień 1 9 4 0 r.

Etverum po b o m b a r d o w a n i u Luftwaffe

Okręty brytyjskie pod b o m b a m i Luftwaffe

B o m b a r d o w a n i e t r a n s p o r t o w c ó w brytyjskich na redzie portu Harstad

Dowódca S a m o d z i e l n e j Brygady S t r z e l c ó w Podhalańskich, gen. B o h u s z - S z y s z k o

Gen. S i k o r s k i w r ę c z a s z t a n d a r d o w ó d c y Brygady Podhalańskiej. Malestroit 10 kwietnia 1 9 4 0 r.

Defilada P o d h a l a n po uroczystości wręczenia sztandaru

Żołnierz Brygady Podhalańskiej

Gen. S i k o r s k i ż e g n a wyruszających do Norwegii żołnierzy Brygady Podhalańskiej. Guipavas 20 kwietnia 1 9 4 0 r.

Z a ł a d u n e k o d d z i a ł ó w Brygady Podhalańskiej na transportowiec

Żołnierze Brygady Podhalańskiej w drodze do Norwegii

Załadunek m u ł ó w na transportowiec

Konwój z o d d z i a ł a m i S t r z e l c ó w Alpejskich w drodze do Norwegii

D o w ó d c a 1 dywizji l e k k i e j , gen. Marie Emile Bethouart

N o r w e s k i k u t e r u ż y w a n y do p r z e w o ż e n i a wojska przy burcie transportowca Ż o ł n i e r z e brytyjscy rozładowują skrzynie z z a o p a t r z e n i e m w porcie Harstad

Strzelcy górscy przewożący amunicję i żywność dla oddziałów walczących na linii frontu Dostawa zaopatrzenia drogą lotniczą dla wojsk gen. Dietla

O d d z i a ł y n i e m i e c k i e na stacji Bjdrnfjell

Ż o ł n i e r z 5 półbrygady S t r z e l c ó w Alpejskich na stanowisku pod M o s j o e n

Strzelcy Alpejscy

M o t o c y k l i ś c i Brygady P o d h a l a ń s k i e j

Po w y c z e r p u j ą c y m marszu w górzystym terenie silniejsza od głodu była potrzeba snu

Wodnopłatowiec brytyjski używany do utrzymywania łączności pod N a r w i k i e m

Czołg francuski pod Bjerkvik

Jeńcy n i e m i e c c y pod s t r a ż ą P o d h a l a n na półwyspie A n k e n e s

Narwik po a t a k u Luftwaffe

W i d o k Narwiku po z a k o ń c z e n i u walk

R o z b i t k o w i e z b r y t y j s k i e g o t r a n s p o r t o w c a „Orama" przy burcie n i e m i e c k i e g o n i s z c z y c i e l a

Gen. S i k o r s k i p o d c z a s r o z m o w y z g e n . F l e i s c h e r e m

Gen. S i k o r s k i d e k o r u j e s z t a n d a r S a m o d z i e l n e j Brygady S t r z e l c ó w P o d h a l a ń s k i c h O r d e r e m Virtuti Militari. 17 lipca 1 9 4 0 r.

S z t a n d a r S a m o d z i e l n e j Brygady S t r z e l c ó w P o d h a l a ń s k i c h

Defilada batalionu Strzelców Podhalańskich przed Churchillem i gen. Sikorskim

SPIS TREŚCI

Dlaczego Norwegia?

5

Inwazja — Przygotowania — N i e wykorzystana szansa - Z d r a d a płk. S u n d l o — Desanty w południowej i środkowej Norwegii Bitwy morskie p o d N a r w i k i e m — Atak flotylli k m d r . W a r b u r t o n a - L e e — Bitwa w Ofotfjordzie Lądowanie Brytyjczyków Kampania w południowej Norwegii Zaciskanie pętli — Odwołana operacja — N i e p o d b i j a ć i d z i e c i e , ale o s w o b a d z a ć — D e s a n t p o d Bjerkvik Okręty pod Narwikiem Marsz gen. Fauerbacha Zdobycie Narwiku — S t o s u n e k sił — Przed decydującym starciem — Atak — O s t a t n i e walki Ewakuacja

14 21 28 39 43 43 50 57 67 86 86 90 97 102 111 125 125 133 139 156 161

Zakończenie Bibliografia Wykaz ilustracji

177 187 188

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy", obejmującej opracowania najsłynniejszych i najciekawszych w historii bitew, ukazały się dotychczas: Z. Stąpor BERLIN 1 9 4 5 L. Podhorodecki WIEDEŃ 1 6 8 3 (I i II wyd.) W. Majewski GROCHÓW 1 8 3 1 K. Kaczmarek BUDZISZYN 1 9 4 5 W.A. Serczyk POŁTAWA 1 7 0 9 A. Wolny OKINAWA 1 9 4 5 A. Karpiński KURSK 1 9 4 3 K. Sobczak LENINO 1 9 4 3 T. Malarski WATERLOO 1 8 1 5 T. Jurga BZURA 1 9 3 9 I. Rusinowa SARATOGA-YORKTOWN 1 7 7 7 - 1 7 8 1 J. Sikorski KANNY 2 1 6 p.n.e. R. Tomicki TENOCHTITLAN 1 5 2 1 K. Kaczmarek STALINGRAD 1 9 4 2 - 1 9 4 3 R. Dzieszyński LENINGRAD 1 9 4 1 - 1 9 4 4 E. Potkowski CRECY-ORLEAN 1 3 4 6 - 1 4 2 9 L. Podhorodecki KULIKOWE POLE 1 3 8 0 B. Brodecki SZYPKA I PLEWNA 1 8 7 7 A. Murawski AKCJUM 31 p.n.e. L. Wyszczelski MADRYT 1 9 3 6 - 1 9 3 7 W. Wróblewski MOSKWA 1 9 4 1 H. Wisner KIRCHOLM 1 6 0 5 J. Dyskant ZATOKA ŚWIEŻA 1 4 6 3 T. Konecki SEWASTOPOL 1 9 4 1 - 1 9 4 2 , 1 9 4 4 A. Toczewski KOSTRZYN 1 9 4 5 L. Podhorodecki CHOCIM 1 6 2 1

scan - lesiojot