Marx icin [PDF]

Zitiervorschau

HU S S

Louis Althusser Louis A lthusser, B irm andreis’de (Cezayir) 16 E kim 1918’de d o ğ d u . Je an G uitto n ’u n , Je an Lacroix ve Jo sep h H o u rs’u n öğrencisi old u ğ u L yon Lisesi’n d e n m ezu n o ld u k tan so n ra, 1939 T em m u z u n d a Y üksek Ö ğ retm en O k u lu ’n u n ¡Ecole normale supérieure (U lm Sokağı), ENS] giriş sın av ın d an geçti. Aynı yılın E ylül ayında aske­ re alındı, b o zg u n d a esir d ü ştü ve A lm anya’d ak i b ir esir k am p ın d a b eş yıl geçirdi. E sirlikten geri d ö n ü şü n d e n sonra, 1 9 4 5 -1 9 4 8 arasında ENS’d ek i felsefe öğre­ n im in e d evam etti ve G aston B a ch elard in y ö n etim in d e, “H egel F elsefesinde İçerik N o sy o n u ” ü zerin e yazdığı teziyle diplom asını aldı ve doçen tlik sın av ın d an geçti. Ve 1948 y ılında F ransız K o m ünist Partisi’ne katıldı. Aynı yıl, ENS’de felsefe yardım cı d o çen ti olarak ata n d ı (d ah a sonra asistan, b a ş asistan ve do çen t olacaktır). 1 9 8 0 ’e k a d a r b u m ev k id e aralıksız görev yapacaktır. 1950’d en itibaren, ay n ca Lettres de l’Ecole b ö lü m ü n d e sek reterlik yapacaktır. 1959 yılında, ilk k itabı olan Montesquieu. La politique et l’histoire PUF Yaymlan ’n ın Jean Lacroix y ö n etim in d ek i dizisinden çıkar. 1960 yılında, PUF Y aym lan’nd a Je an H y p p o lite’in y önettiği dizide, A lthusser’in Ludw ig F euerbach tercüm e ve s u ­ n u m u yayım lanır: Manifestes philosophiques. 1965: M arx İçin ¡Pour M arx] (19611965 tarihli m ak aleler derlem esi) ile “K a p ita li O kum ak [Lire “Le Capital"] (Jacques Rancière, Pierre M acherey, E tienne Balibar ve Roger Establet ile birlikte) yayım lanır. E lisabeth R o u d in esco ’ya göre, A lthusser 1965 yılında Dr. René D iatkine’le psik an alitik tedaviye başlar. Dr. René 1987 yılına k a d a r o n u n la ilgilenecektir. 1987 yı­ lında, yem ek b o ru su tıkanm ası so n u c u acilen am eliyata alınır, yeni b ir depresyon geçirerek Soisy’ye k aldırılır, o rad an da La V errière’deki (Yvelines) M GEN’in Psiki­ y atri E n stitü sü ’n e nakled ilir. Fiziksel ve m oral d u ru m u sürekli olarak kö tü y e git­ m ek ted ir. Yazın geçirdiği b ir zatürree so n u c u 22 E kim 1990’da kalp k rizin d en ölür. Y apıtlarından ço k etkisiyle yüzyılım ıza dam gasını v u ran A lthusser, M arksizm in en özgün ve yaratıcı filo zo flanndan b iri belki de en önem lisidir.

Ith a k i Y ayınları - 150 T a rih -T o p lu m -K u ra m - 2 ISBN 9 7 5 - 8 6 0 7 -9 4 - 4

M a rx için L o u is A lth u ss e r

F ra n sız c a ’d a n çev iren : Işık E rg ü d e n Y ayına h a z ırla y a n la r: S avaş K ılıç-A hm et Ö z

1. B askı İsta n b u l, 2 0 0 2

Ö z g ü n A dı: P o u r M arx

© L a D écouverte

© Ithaki, 2002

Y ayın K o o rd in a tö rü : F ü s u n T aş K ap ak T a sa n m ı: M u ra t Ö zg ü l Sayfa D ü z e n i ve B askıya F lazırlık: Y eşim E rc a n K ap ak ve Iç Baskı: K itap M atb aacılık C ilt: F a tih M ücellit

ith a k i Y ayınlan M ü h ü r d a r C ad . llte r E rtü z ü n S ok. 4 /6 8 1 3 0 0 K ad ık ö y İsta n b u l T el: (0 2 1 6 ) 3 3 0 9 3 0 8 - 3 4 8 3 6 9 7 F aks: 0 2 1 6 3 4 9 14 35 E -m ail: p e n g u e n ith a k i@ s u p e ro n lin e .c o m h ttp ://w w w .ith a k iy a y in la ri.c o m

Marx İçin Louis Althusser

Çeviren:

Işık Ergüden

1996 Tarihli Yeni Baskıya

Etienne Balibar

“Marx İçin”: Bir çağrı, hatta bir slogan niteliğindeki bu ad, b ugün hâlâ otuz yıl önceki kadar yüksek sesle ve güçlü bir şekilde -b e lk i de y en id en - çınlıyor. Ama bam başka nedenlerle ve tam am en farklı bir bağlam da çınlıyor. A lthusser’in kitabı bugün artık yeni okurlara seslenm ektedir; dahası, bu kitabı yeniden okuyacak eski okurların kendileri ve m etin algılayışları da elbet­ te derinden değişmiştir. 1965 yılında birinci baskısı çıktığında bu kitap, m antığı ve etiğiyle, belli bir yöntem e göre uygulanm ış Marx okum ası için bir manifesto, aynı zam anda da M arksizm için, dahası, hakiki M arksizm için (bir hareketin, bir “parti”nin ayrılmaz parçası olan ve kendini böyle gördüğünü de açıkça ifade eden bir teori olarak, felsefe olarak Marksizm için) bir manifesto olarak önem taşıyordu. Bugün ise durum farklıdır. Bu eserle birlikte belki geçmişi diriltm eye çalışacak, hatta hayalinde geçmişi yeniden kuracak birkaç nostaljiğin gözünde ne olduğu bir yana, geri dö­ nüşsüz olarak tam am lanm ış M arksizm in-sonu sonrasında, M arksizm in ötesinde Marx’i okum aya, incelemeye, tartışmaya, kullan­

Louis Althusser

6

maya ve dönüştürm eye bir çağrıdır artık bu m etin. Yine de, yüz­ yılı aşkın bir süredir varolm uş M arksizm’in ve onu bizim d ü şün­ cemize ve tarihim ize bağlayan bağların karm aşıklığını tam bir cehaletle ya da yerleşik, basm akalıp düşüncelere özgü bir k ü ­ çümsemeyle ele alacak değiliz elbette. Ç ünkü böyle bir dışlama, her zam an olduğu gibi, m uhtem elen rakip renklere bürünm üş yanılsam aların ve hataların tekrarına yol açabilir ancak. Tersine, Marx’m Marksizmle derinden çelişik ilişkisini, destekleyici m e­ tin ve bağlam larla birlikte analiz etm ek için inatçı bir çaba gös­ term em iz gerekm ektedir. Gerçekten de, bu kitapta girişilmiş olan iş, M arksizme teorik bir çehre ve bir vücut verme yönünde, bitm ekte olan yirminci yüzyılın en orijinal, en akıcı ve anlamlı, aynı zam anda da en faz­ la kanıtlara dayalı çabalarından biridir. Marx’i yorum lam a üzeri­ ne k urulu bu kitap, elbette, Marx’m eserinin ve ardıllannm “eserler”inin hem bir anlam da bilinm esinin hem de bir anlam da bilinm em esinin ifadesidir. Ama yine bu kitapta - e n azından her zam ankinden daha güçlü hissettiğim duygu b u d u r- Marx’m dü­ şünce ta rzı’nda, A lthusser’in önerdiği deyimle “teorik prati-

ği”nde ortaya çıkan şey hiçbir “M arksizm ”e indirgenemeyeceği gibi b u “M arksizm ’i n sınırlarını belli etmeye de kendince katkı­ da bulunm uştur. Bunu içerden yaptığından, b u düşünce tarzı­ nın kurucu önerm e ve aporia ’larm a [çıkmaz] uzandığından, so­ nuçta, bu sınırların belirlenm esine daha güçlü olarak katkıda bulunm uştur. Bu nedenle, M arx İçin 'in 1965’de yayımlanmasıyla (ardından da, birkaç hafta sonra, kolektif eser olan K apital’i O kum ak ya­ yım landı1) birdenbire alevlenen ve (Fransızca’yla sınırlı kalırsak) Henri Lefebvre gibi önem li M arksistlerin ve Raym ond Aron gibi 1) 1996 yılında Presses U niversitaires de F ran ce ta ra fın d a n “Q u ad rig e" dizisi içinde ye­ ni baskısı yapıldı.

Marx İçin M arksizmin önem li m uarızlarının da katıldığı “hayali Marksizmler” ve “gerçek M arksizmler” tartışm ası o günkü anlam ını g ü n ü ­ m üzde yitirmiştir. Artık tüm M arksizmler hayali olm uştur. Ama, birbirlerinden oldukça farklı ve doğrusu pek az sayıdaki bazı M arksizmler, hatta çok çok az sayıda m etnin temsil ettiği bazıla­ rı, hâlâ d üşündürm e ve harekete geçirme gücüne, dolayısıyla gerçek etkiler yaratma gücüne sahiptir. M arx İçin ’in “M ark­ sizm ’in in bunlardan biri olduğuna em inim -b u n u saptadığım ı söylem em daha doğru olur. Yine bu nedenle, yazarın kendi yazdığı bir önsöze böyle bir önsöz yazmak, başkasının kuluçkasında beslenm iş bir sözcüğü alıp, “b u g ü n ”ü - “vaktiyle” değilse d e - “d ü n ” haline getiren; ve canlı ve sonsuza dek eylem halinde bir yazının altına kendi ya­ ralayıcı, tarihselleştirici yorum unu gizlice sokan biri olm ak gü­ lünç ve belki de yakışıksızken, A lthusser’in kitabının 1996’daki yeni baskısını okurlara “sunm ayı” kabul ettim yine de.2 Ama kaçınılm az olarak gerekli bazı tarihsel ve biyografik bil­ gileri3 verm eden önce, bu yazı ile okurları arasındaki açıklayıcı süzgeçleri, açıklama şifrelerini çoğaltacak “eski tarz” bir okum a teşebbüsünü önlem ek istiyorum. Kuşkusuz, M a rx lçin ’de bir araya getirilen m etinlerin 1961 ilâ 1965 arasında yayımlandığını ve kitap haline getirildiğini bil­ m ek gerek. Dolayısıyla, dünya tarihindeki ve Fransa tarihindeki çeşitli olaylar arasında y e r alır kitap. Bir yanda, Stalin’in cinayet­

leriyle ilgili “Kuruşçev R aporu”n u n damgasını taşıyan Sovyetler Birliği Kom ünist Partisi’nin XX. Kongresi (1956), Budapeşte ayaklanması ve Süveyş seferi (yine 1956), Küba devrim inin za­ 2) A slında b u ik in ci yeni baskıd ır, ç ü n k ü 1986 y ılın d a M arx İçin, Editions F rançois Masp e ro ’n u n devaıııcısı o la n E ditions La D eco u v erte’in “F o n d atio n s" d izisinde tıp k ıb asım o larak yayım lanm ıştı. 3) Bu b a sk ın ın so n u n d a Louis A lth u sser’in y a şa m ın ın ve eserin in ana h atların ı yen id en ele aldığım b ir “Biyografik N o t” b u lu n acak tır.

7

8

Louis Althusser feri (1959), Cezayir savaşının son yılları ve Alger darbesinden sonra General De Gaulle’ü n iktidara geri dönüşü (1958-1962), OECD’nin kuruluşu (1960), Berlin D uvan’nın inşaası (1961). Ve diğer yanda, Vietnam ’a Amerikan m üdahalesi (1965), Çin Kültür Devrimi (1966’da başlar), Fransa’da ve öteki ülkelerde (Meksika, Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, İtalya, Polon­ ya...) Mayıs 1968 olayları, “Prag ilkbaharı” ve Çekoslavakya’ya m üdahale (yine 1968), sosyalistler ile kom ünistler arasında “sol birlik ortak program ı”n m im zalanm ası (1972) ve yetmişli yıllar­ da “Avrupa K om ünizm i”nin doğuşu, Allende’nin devrilişi ve öl­ dürülm esi (1973), Portekiz’de “Karanfil Devrimi” (1974)... M arx için’in tezlerini, yalnızca M arksizmin ve Marx üzerine

tartışm aların tarihi içine değil, oldukça belirgin bir iz bıraktığı yirm inci yüzyıl felsefe tarihine de yerleştirm ek için, bu kitabın o şaşırtıcı 1960 yılından hem en sonra yazıldığını bilm ek kuşkusuz gerekli, hatta kaçınılm azdır. O yıl, M erleau-Ponty’nin (“Mauss’dan Levi-Strauss’a” yazısını ve “Machiavelli Üzerine N ot”unu da kapsayan) Göstergelerinin, Jean-Paul Sartre’m D iyalektik A k ­ lın E leşürisi'nin (1962 yılında Lévi-Strauss Yaban Düşünce’de b u ­

na cevap verecektir), Gilles-Gaston Granger’nin büyük epistem olojik denem esi olan Biçimsel Düşünce ve İnsan Bilimleri’nin ve Gaston Bachelard’m D üşlemin Şiirselliği’nin yayımlandığı, Jacqu­ es Lacan’m düşüncesi etrafında H enri Ey’nin düzenlediği Bilin­ çaltı Üzerine Bonneval Kongresi’nin yapıldığı, nihayet (yazarının karşı çıkm asına rağmen) Lukacs’m Tarih ve S ın ıf Bilinci’nin Fransızca’ya çevrildiği yıldır. H enri Lefebvre’in Gündelik Yaşa­ m ın Eleştirisi (1958 ve 1961) ve Michel Foucault’n u n Deliliğin Tarihi (1 9 6 1 ’de yayımlandı), Jacques D errida’nm Husserl Ge­ ometrisinin Kökenine Giriş’i, aynı zam anda Levinas’m Tüm lük ve Sonsuz’u ve Heidegger’in Nietzsche üzerine derslerinin yayımlan­

Marx İçin

---------------------------------------------------------------------------------------------------V---------------------------------------------------------------------------------------

ması da M arx İçin’in başlangıcıyla doğrudan doğruya zam andaştır. Dahası, M arx İçin yazılırken, Jean-Pierre V ernant’m Yunanlar­ da M it ve Düşünce’si (1965), D eleuze’ü n Nietzsche ve Felsefe’si

(1 963), H a b erm a s’ın K am usal U za m ’ı (1962) ve H a n n ah A rendt’in On Revolution’ı (1963), Leroi-G ourhan’m D avranış ve Söz’ü ve Levi-Strauss’u n Mitolojiler’in in başlangıcı (1964), Popp er’in Savlar ve Karşı-Savlar'ı, V uillem in’in Cebir Felsefesi (1962) ve de Koyré’n in Newtonian Studies'i (1965) de yine planlanm a­ mış olarak, keyfi “m üdahale’le r şeklinde gündem e gelmiştir. Nihayet, H erbert M arcuse’ü n Tek Boyutlu İnsan'm dan, Pierre Schaeffer’in M ü zika l N esneler K ita b ı’n d a n , Jan k elev itch ’in Öîüm’ün d en , Barthes’m Eleştiri ve H akikat’inden, Benveniste’in Genel Dilbilim Sorunları'ndan, Foucault’n u n Kelimeler ve Şey­ le rin d e n , Lacan’m Y azılar’m ın yayım lanm asından, Canguil-

hem ’in “Kavram ve Yaşam”ından4 vs. hem en önce gelir M arx İçin. Tüm bu eserler, bir diğer şaşırtıcı yıl olan 1966 tarihlidir...

Kısacası, Fransız akadem ik ortam ının m erkezine yerleşmiş m eslekten bir filozofun ve K om ünist Parti’nin “taban”m dan bir m ilitanın eseri olan M arx İçin’in yazım ının ve yayım lanm asının; işgal yıllarında doğm uş çocukların yetişkin olduğu, soğuk sava­ şın “barış içinde bir arada yaşam a” olarak tersine döndüğü (ya da sürdüğü), artık kaçınılmaz gözüken -a m a her zaman için b ü ­ yük m ücadelelerle elde ed ilen - söm ürgeciliğin sonunun genel­ leşmiş bir anti-em peryalizm e ve sosyalizme yönelme eğiliminde olduğu, kapitalist “m erkez” toplum larm ekonom ik büyüm esinin ve kültürel dönüşüm lerinin sonucu olarak zenginliklerin ve ik­ tidarların dağılımına dair tartışm anın giderek büyüdüğü, Avru­ p a’nın batısındaki (henüz) ulusal ve (az çok) sosyal devletin k ü ­ 4) 1968 yılın d a Etudes d ’histoire et d e philosop h ie des sciences’da y en id en yayım lanacaktır.

g

Louis Althusser

10

reselleşme virajım almaya hazırlandığı, Dogu’da ise Stalin-sonrası “reel” sosyalist devletlerin açık ya da gizli krizinin, çeşitli bi­ çim lerde “devrim de devrim ” (Regis Debray) im kânını açmış gö­ rü n d ü ğ ü savaş sonrası konjonktürün kararsızlık ve beklentisine m üdahale ettiğini bilm ek gereklidir. Dahası, böyle bir kitabın, savaş-sonrası dönem in hem en ba­ şındaki felsefi tartışmalarla kıyaslandığında konu ve üslup deği­ şim inin görüldüğü bir dönem de ortaya çıktığını bilm ek yararlı olur. Bu değişimin tek nedeni, büyük ustaları Nietzsche ve ikin­ cil olarak da Freud olan “kuşku filozofları”nm ya da toplumsal pratiği ve anlamlamayı hedefleyen disiplinlere içkin bir bilimsel­ lik vermeyi amaçlayan “yapısalcılıkların kendini göstermesi de­ ğildir yalnızca. Sentez formüle edişindeki dehasıyla bir süre son­ ra Foucault’n u n dile getireceği gibi, “bilme ve iktidar” sorunları­ nın ahlak ve psikoloji (görüngübilim sel psikoloji de dahil) so­ runlarına uzu n süre baskın çıkması da değildir yalnızca. Tüm bunların yanı sıra -v e belki de esas olarak-, bu dönem boyunca felsefenin, tarih ve antropoloji aracılığıyla, psikanaliz ve politika aracılığıyla, kendi dışıyla, kendi bilinçdışıyla, jelseje-olm ayanla geçmişte görülm ediği kadar derinden karşı karşıya gelmesi ve çatışmasıdır. Bunu yaparken felsefenin kendini yok etmeye ça­ lışmadığını, kendi özeleştirisinin ve yeniden oluşum unun araç­ larını bulm aya çabaladığını bugün gayet iyi görüyoruz. Tüm inançları ve aidiyetleri bir yana bırakırsak, Marx’la olan yoğun tartışm asının nedenlerinden biri elbette buydu. Evet, tüm bunlar yararlı ve gereklidir, ama, tekrar ediyorum , M arx İçin bir belge değildir. Şimdi m üm kün olduğunca özlü bi­

çim de hatırlatm ak istediğim ve hâlâ geçerli olan iki nedenden dolayı bu bir kitap'tır.

Marx için Birincisi, M arx İçin, -sözcüğün güçlü anlam ıyla- yazılmıştır. Althusser’in felsefi ü slubunun en çarpıcı tezahürlerinden biridir b u kitap. Klasiklere gırtlağına kadar göm ülm üş, tinselliğe ve ta­ rihe tu tk u n , polem iğe susamış bir yeniyetm enin, sonra da en yetkin bilimsel, akadem ik yazıları kaleme alan bir gencin düşle­ rinde ve kalem denem elerinde b u üslubu uzun uzun aradığını, kimileri çok erken, kimileri çok gecikmiş, yayım lanm am ış b ir­ çok yazının gün ışığına çıkması sayesinde bugün artık bilm ekte­ yiz; dahası, aynı kişinin, bazı parıltılar hariç, “tarihsel ve diyalek­ tik m ateryalizm ’! sistem atikleştirm e çabalarıyla kendi alanların­ da m ücadele edebilm ek için atıldığı teorik-m ilitan teşebbüslerde ve u y d u ru k bir m ahkem e (bu deyim in sorum luluğu bana aittir) için yazdığı otobiyografik savunm a-iddianam e-itiraf içinde ken­ dini yitirdiğini de bilmekteyiz. Ama M arx İçin’d e k i üslubu - t ı p ­ kı daha önceki harikulade eseri Montesquieu, Politika ve Tarih’te5 ve Machiavelli ve Biz adlı “kitap”ta (çünkü b u da bir kitaptır; san­ ki yalnızca kendisi için ve “teori”nin onuru için saklamış olduğu çekm ecelerde b u n u bulm ak bize şaşkınlık ve heyecan verm iş­ tir)6 olduğu g ib i- ilk okuyanları çarpm ış olan b u üslup, Althus­ ser’in en iyi üslubudur. Bu, kesinlikten ve bilim den söz eden, retorik ve kavramsal tasarrufu sayesinde kendine kesinliğin ve bilim in araçlarını su­ nan, ama aynı zam anda son derece heyecan verici bir üsluptur: Kaynaklarını deşifre edemeyeceğimiz, yaşanan tüm tutk u n u n bir tür soyutlam a lirizmi halini aldığı bir üslup (tıpkı Althus­ ser’in C rem onini’den “soyut ressam ” olarak değil, “soyutun res­ sam ı” olarak söz etmiş olması gibi).7 Aranan her şeyi Pascal’e ve Rousseau’ya, Peguy ve Sartre’a (elbette ona da), Marx’a ve Ni­ şi 6) ya 7)

PUF, 1959 (1 9 9 2 'd e “Q u ad rig e" d izisin d e y e n id e n yay ım lan d ı.) Louis A lth u sser, Ecrits p hilosophiq u es et politiqu es, cilt II, F ran ço is M atheron’u n bir ara­ getirdiği ve s u n d u ğ u m etin ler, Stock/IM EC, Paris, 19 9 5 , s. 4 2 -1 6 8 . Ecrits..:, 11, a .g .e., s. 173 ve devam ı.

11

12

Louis Althusser etzsche’ye borçlu olan, ama kesinlikle tekil -kişisel olarak k a­ m usal d en eb ilir- bir havası olan, “sonuçların gücü”n ü n (“Ami­ ens tez savunm ası”) kendini gösterdiği bir üslup. Ve, “savundu­ ğu” kavram için ve bu kavram dolayısıyla bir yazı keşfi olm adan, -is te r argüm anlara dayalı ya da düşünüm sel olsun, isterse de aforizmaya dayalı ya da kanıtlam acı o lsu n - felsefe olmayacağını böylece bize yeniden kanıtlam ış olur. İkinci olarak, M arx İçin 'in kendine özgü bir doktrini yoktur - tersine, verili bir doktrinin (ya da teorinin), yani Marx’m kinin “hizm etindedir.” Ama b u doktrin, varolm am a gibi tuhaf bir özel­ lik sunar; en azından sistem atik bir sunum biçim inde bu böyledir (çünkü “diyalektik m ateryalizm ”i teorileştirm e çabaları bir karikatürün ötesine geçememiştir). Demek ki, -A lthusser’in de açıkladığı g ib i- b u doktrini, taslak ve uygulam aların altında, “M arksizmin pratik eserleri”nde ve “teorik ese rle rin d e bu şekil­ de form üle edilmemiş sorulara cevaplar biçim i altında ya da “öncülsüz sonuçlar” olarak keşfederken, aynı zam anda, onu gerçek anlam da üretm ek de gerekir. Yani, bu doktrini oluşturan kavram ları adlandırm ak, eklem ­ lemek, tezleri (aslında bunlar elbette varsayımdır) ifade etm ek gerekir. M arx için'de Althusser’in, şaşırtıcı bir dizi kavram sal ay­ gıt üreterek, böylece Marx’a söylemiş olduğundan daha fazlasını

ve başkasını söyletme riskine girerek (bu itiraz A lthusser’e çok yöneltilm iştir ve hâlâ da yöneltilm ektedir) bıkıp usanm adan yaptığı şey budur. Ama aynı zam anda, Marx’tan kaynaklanan nosyon ve soruları da epistem olojinin, politikanın ve metafiziğin tüm alanına ihraç etme, yayma im kânı doğm uştur. Althusser önsözünde (“Bugün”, II, s. 27), Marx okum asından çıkardığı varsayımlarını iki temel teorik kavrama bağladı: “so­ runsal” kavramı (bu kavramı, kitabı ithaf ettiği ve 1963 yılında

Marx İçin ölen dostu Jacques M artin’den ödünç aldığını söyler) ve “epistem olojik kopm a” kavram ı (bunu da hocası Gaston Bachelard’dan ödünç aldığını söyler). Gerçekten de, bu iki kavram -g e tird ik le­ ri yorum lam a sorunlarıyla b irlik te - b ugün bile “Althusserciliğin” bir tü r im zasıdır, daha doğrusu epistem olojik söylem de bıraktı­ ğı izin ifadesidir. M a rx İçin'i kavram ada temel önem taşıyan bu kavram ların, o n u n teorik içeriğini yok etm ediklerine kuşku yoktur. Bense, tartışm a yeri olm ayan, yalnızca tartışm a kon u su ­ n u belirteceğim böyle bir su n u m u n içerdiği basitleştirici riskler­ le birlikte, birbirine bağlı üç nosyon ve soru dizisini u nutm am a­ yı öneriyorum . Bu dizilerden biri, “epistemolojik kopm a” etrafında düzenle­ nir. Gerçekten de teorik pratik, bilimsellik ve sorunsal nosyonlarının tüm hakkı Althusser’e aittir (sorunsal belki dolaylı olarak Heidegger’in Problemstellung’u n d a n gelm ektedir ve bunu, Deleuze’ü n ve Foucault’n u n “sorunsallaştırm a”sıyla karşılaştırmak ilginç olabi­ lir); fikir ya da düşüncelerin kendisinin değil, bunların m addi ola­ bilirliklerinin sistematik birim i olarak düşünce ona aittir. Bilim fikrinin yüklü olduğu duygulanım lar ve kapsadığı güç­ lükler ölçüsünde en hararetli tartışm aların baş gösterdiği nokta burasıdır. Bu noktada yalnızca iki gözlemde bulunuyorum . Alt­ husser, (özellikle, “diyalektik m ateryalizm ”in ya da “teorik pra­ tikler teorisi”n in bilimsel ya da felsefi söylem olarak kabul edilip edilemeyeceği hakkında) farklı özeleştiriler yaptığında bile, Marx’in teorisinin (Kapital’de sergilendiği haliyle) stricto sensu bir bilim sellik çekirdeği içerdiği fikrini kabul etmeyi reddeder; bu kavrayış henüz belirginleşm em iştir.8 Daha doğrusu, yol bo­ yunca evrim geçirir: (İdeolojik yanılsam aların ötesinde) “gerçe­ 8 ) A caba b elirg in lik k azan d ı mı, diye so ru lab ilir: Bkz. b e n im in celem em “A ltlıusser'in N esnesi," P olitiqu e et p h ilosop h ie dans l'œ uvre d e Loııis Alihusser için d e, Slyvain L azarus’u n e d itö rlü ğ ü n d e , Presses univ ersitaires de F rance, Paris, 1993.

13

14

Louis Althusser ğe geri dön ü ş” fikrinden, daha Spinozacı bir fikir olan “teorik u ygunluk” ve onun kendi yanılsam a gücü fikrine doğru evrilir; bu aynı zam anda, karşı durduğu “ideoloji bilim i”dir. Dolayısıyla, Marx İçin’in ve ardından gelen denem elerin, M arksist tartışmaya, (pozitivizm suçlam asına yol açabilecek) m evcut bir bilimsellik m odeli m i “dahil ettiği”, yoksa tarihsel m ateryalizm den (ve kuşkusuz psikanalizden) oluşan (hem çatışkılı hem de kesin) bilginin b u tekil pratiğinden yola çıkarak, (her koşulda eşzamanlı olarak) “bilim ” kavram ını yeniden oluş­ turm ayı mı denediği sorusu sorulabilir (kuşkusuz sorulm alıdır da). Bu durum da, kopm anın ne olduğu konusunda bizi bilgilen­ direcek olan şey “bilim ” değildir; bilim in ne olması gerektiğini kendim ize yeniden sormaya, başka deyişle, bilim in içerdiği ama ille de kavram ına kendisinin sahip olmadığı bilgi ve hakikat et­ kilerini kendileri için sorgulam aya bizi teşvik eden şey de (tüm biçimleriyle dolaysızlığın ve am pirizm in -H u m e tarzındaki d u ­

yum culuğun ve Hegel tarzı spekülatifliğin- eleştirisi olarak) Marksçı kopm aya özgü gerçeklik değildir. Kitapta hazırlanm ış ikinci dizi y a p ı kavramı etrafında düzen­ lenir. Elbette b u da sistem atik bir birim ya da bir “tüm lük” fikri­ ne gönderm e yapar; ama bu ancak kendi etkileri içinde verile­ cektir, tam am en içkin biçim de, ya da kesinlikle “ayrılm az” bir “var olm ayan ned en ” tarzında verilecektir (Althusser daha sonra tözün Spinozacı ayrılmazlığını kiplerinin çoğulluğuyla karşılaştı­ racaktır). Söz konusu edilen şey Marx ve onun -a rd ın d a n da M arksistlerin (özellikle, konjonktür analizleriyle, “som ut d u ­ rum ” analizleriyle Lenin’in ) - tarihte keşfetmek istediği nedensel­ lik türleri olduğundan, burada önem taşıyan şey, sözü edilen ço­ ğulluğun, pratikler’in çoğulluğu olmasıdır. Pratikler b ü tü n ü n ü yapılandırm ak, bunların birbirleri üzerinde etkide bulunm a

Marx İçin tarzlarını anlaşılır kılm aktan başka bir şey değildir. A lthusser b u ­ n u yalnızca öze ilişkin ve indirgenem ez olan bir üstbelirlenim ki­ pi üzerinden yaptıklarım söyler bize; b u n u n ötesinde, hiçbir “karm aşıklık indirgemesi" doğrusal bir determ inizm in basitliğini bulm am ızı sağlayamaz. Tersine, bu pratiklerden birinin (Marx b u n u üretim tarzıyla ve emeğin söm ürülm esiyle özdeşleştirir) “son kertede belirleyiciliği” ortaya çıktıkça, bununla bağlantılı olarak, heterojen bir “tahakküm ”ü n ya da “hâkim iyet”in gerekli­ liği de o ölçüde ortaya çıkacaktır, ve sonuç olarak, “katışıksız” ekonom ik eğilimin gerçekleşm esinin önündeki engeller çoğala­ caktır -b ir başka anlam da ise, “tarihin” tek gerçek “m otoru” olan sınıf m ücadelesinin tüm malzemesini bu engeller oluşturur. Yapının bu şekilde kavranması - “yapısalcılık” sorunu etrafın­ da birikm iş tüm skolastiği kasıtlı olarak bir yana bırakıp belirte­ lim - ikili reddiyle kendini olum suz olarak gösterir: Hem “birey­ ci” yöntem leri, hem de insan bilim lerinin epistem olojisini parça­ layan “organisist” ya da “b ü tü n lü k çü ” yöntem leri reddeder. De­ m ek ki bu yapı kavrayışı, toplum sallığın köken olarak bireyi aşan “baglar”ın ya da “ilişkiler”in bileşimi olarak teorileştirilmesine; yani M arx’m , klasik idealizm ler ve materyalizm ler karşısın­ daki gerekliliğini, Feuerbach Üzerine Tezler’de kabul ettikten sonra sürekli uygulam aya koyduğu b u teorileştirmeye, en azın­ dan biçim sel olarak felsefi bir anlam verm ek üzere hazırlanm ış­ tır.5 Ve b u n u n karşılığı da, “‘Piccolo’, Bertolazzi ve Brecht (Ma­ teryalist Bir Tiyatro Üzerine N otlar)” adlı denem ede öznel za­ m anların ayrışm asının ve uzaklaştırılm asının yapısı terimleriyle bize sunulm uş olan, antropolojik “bilinç” kategorisi eleştirisinin olağanüstü eskizidir: Tüm kitabın geom etrik ve teorik hakiki 9) A lthusser’in K a p it a l’ı O k u m a k ’ta, “yapısal n ed en selliğ i’’, “m e k a n ik n e d en se llik le r” ile “anlatım sal n ed en sellik ler "e karşıtlığı iç in d e tan ım lay arak ifade edeceği ş e y d e b u d u r. El­ b e tte aynı s o ru n söz k o n u s u d u r.

15

16

Louis Althusser merkezi bu m etindir (ama aynı zam anda, estetik ve tiyatrodan söz ediyor diye -b elk i de bu utanç verici n e d e n le - kimse bu an ­ lam da okum adığından “çalıntı m ektup” gibi d u ru r burada). Ama b u durum da, yeniden bir güçlük kendini gösterir. Althusser’in burada, ne tarihi ya da tarihselliği, ne de, çok özgül olarak, tarihte zorunsuzluğun [contingence] gerekliliğini d ü şü n ­ m ek için oluşturduğu “yapı” fikrini kullanm a tarzına içkin bir güçlüktür bu. Yalnızca Marx’in teorisinin ve “başlangıçları”nın evrimi hakkında değil; genel olarak bir güçlük. Bu güçlüğün, Althusserci şemaya en sadık teorik uygulam alarda asla ortadan kay­ bolm adığını kolaylıkla gösterebiliriz. Bir yandan, üstbelirlem e fikri, içerdiği öngörülem ezliğin ve tersinm ezligin [irréversibilité] paradoksal bileşimiyle birlikte, olay’ın (devrimci ya da karşıdevrimci durum ların özel örneğinden yola çıkarak Lenin’in “fiili an ” dediği ve A lthusser’in bizzat burada “k o njonktür” diye ad­ landırdığı şeyin) kavranabilirligine uygulanm ıştır. Diğer yandan, üretim tarzlarının tarih-aşırı karşılaştırm asına, yani ilerlemeci ideolojilerden, ekonom ist evrim cilikten ve “tarihin sonu” eskatalojisinden sökülüp alınması gereken sınıf m ücadelelerinin ve toplum sal oluşum ların tarihsel eğilimi 'ne uygulanm ıştır. Sınırla­ rı güçlendirm ek için, bir yandan kom ünist devrim lere, diğer

yandan sosyalist geçişlere uygulanm ıştır... Ama, eğer titiz olm ak istiyorsak, aynı şey değildir bu. Birbirinin devamı olarak görülen “Çelişki ve Üstbelirlenim ” ile “Materyalist Diyalektik Üzerine” adlı iki önem li denem e b u n d an sonra okunduğunda ya da tek­ rar okunduğunda, birinci denem enin üstbelirlenim i olay d ü şü n ­ cesine doğru eğdiği, İkincinin ise eğilim ve dönem leştirm e yö­ nünde eğdiği şeklindeki düşüncem in anlaşılacağı kanısındayım. Çözüm elbette b u bakış açılarından birini diğerine yeğ tutm ak­ tan ibaret değildir. M arx İçin ’de ve onun yapı fikrinde, bu iki b a­

Marx İçin kış açısının gerilimi ya da karşılıklılığı olarak tarihsellik so ru n u ­ nun , çözümleyici olamasa da özellikle sıkı bir şekilde ortaya kond u ğ u n u görm ek çözüm için daha uygundur. Son olarak da, ideoloji nosyonu ve sorunu etrafında d ü zen­ lenm iş bir dizi vardır. Hem (felsefi olduğu kadar politik ned en ­ lerle de) “ideoloji(ler)”den söz etmeyi reddetm ek istem eyenler arasında, hem de tarih söylem lerinin soybilimi ya da herm önetiği karşısındaki esas engeli burada görenler arasında bir döngü oluşturan bu nokta üzerinde otuz yıl tartıştıktan sonra, nihayet belki ideolojinin “Althusserci” kavranışı hakkında basit birşeyler söyleyebiliriz. Öncelikle bu kavrayış A lthusser’in felsefi girişim inin ve söy­ lem ve disiplin olarak felsefeyle ilişkisinin m erkezini oluşturur. Ç ünkü, ideoloji felsefenin, “kendinin bilinci”nin -iy i ya da k ö ­ t ü - aynasından geçmesini ve kendi m addi olabilirlik koşulları karşısında, ideoloji-olmayan’m alanında, yani toplum sal pratik­ lerde kendini konum landırm asını sağlar (ya da, varsayımsal ola­ rak, b u n u sağlamalıdır). Ama yine de ne kendini bir “yansı ”ya indirger ne de ortadan kaldırır. Böylelikle de, A lthusser’in teori­ sini felsefi modelleriyle -Spinoza, bir yanıyla F re u d - birleştiren faal soy bağını oluşturur. Bunlar, özerkliğin, kendi kendine ye­ terliliğin değil, kendi felsefi söylem lerinin yaderkliğinin [heterenomie] teorisyenleridir. “Topik” teorisyenleri, yani düşüncenin analiz ettiği çatışm ak alandaki k o n u m u n u n ve böylece, gerçek, ama sonlu gücü n ü n teorisyenleri. Daha sonra, genel olarak ideolojinin “tanım ı” hakkında, Alt­ husser, özünde asla değişmedi: Bu tanım hem en ya da aşağı y u ­ karı hem en (bkz. hüm anizm üzerine tartışm a) oluştu; ve 1968 sonrası denem elerde (“İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları”) bu haliyle yine karşımıza çıkacaktır. İdeoloji, tarihsel Sein’m Be-

17

18

Louis Althusser w usstsän’ı değildir; “m addi yaşam koşulları”m (tersinden de ol­

sa) yansıtan “gerçekten az çok uzak” (yani soyut, ideal) söylem ­ lerde ifadesini bulan “toplum sal bilinç biçim i” değildir, ideoloji, bilinç ve b ilinçdışı (tanım a ve tanım am a) biçim idir; bireyler ken­

di yaşam koşullarıyla ilişkilerini bu biçim içinde hayali olarak y a ­ şarlar. En azından, temel düzey b udur, tüm ideolojik yapının te­

m ellendirici katm anı b u d u r ve özellikle, sınıf m ücadelesinin ar­ dışık oluşum ları içinde tarihsel ideolojilerin (“feodal”, “burjuva” ve de “proleter” ideolojiler olarak) yerine getirdikleri işlevin te­ m ellendirici katm anı budur. Bu yıkıcı nosyon dizisi doğrudan doğruya buradan kaynak­ lanır. “İdeolojilerin so n u ”na burada yer yoktur, ideolojilerin so­ n u n u n bir başka adı olduğu ölçüde “tarihin so n u ”na da yer yok­ tur; toplum sal ilişkilerin şeffaflığına geri dönüş de olam ayacak­ tır. Ama yine burada kabul etm em iz gerekir ki, Althusser yalnız­ ca “kendi kam pına karşı” sebatla çalışmakla kalm am ış (felsefe­ n in temel işlevlerinden birinin bu olduğunu söylüyordu: Bu n e­ denle filozofun bir kam pının olması gerekir), kendisi de aşikâr bir biçim de bizzat çelişkiye düşm üştür. Gerçekten de, ideoloji­ nin bu tanım ının akla uygun tek M arksist tanım olduğunu, “to p ­ lum sal ilişki”nin Marksçı teorileştirilmesiyle bağdaşık olabilen ve bu teoriyi tamamlamayı sağlayabilen tek tanım ın her koşulda bu olduğunu hiç durm adan belirtti -v e M arx İçin, bir anlam da, bu amaçla yazıldı. Kuşkusuz şunu saptam ak gerekir ki (bir kez da­ ha sorum luluk bana aittir), Althusser’in tanım ı böyle olmadığı gibi, hem M arx’m (Engels’e dair bir şey söylemesek bile) form ü­ le edebildiği (özellikle A lm an ideolojisi’nde) tanım ın ta m ka rşıtı olm uş, hem de bu tanım ın ısrarla uygulanm ası aslında Marksist teorinin ve eksiksizlik iddiasının “yapıçözüm ü”ne de yöneltmiş olmalıdır. Bu nedenle, Althusser böyle bir tanım ın “m ateryalist”

Marx İçin olduğunu ileri sürdükçe (ve bunu yapm akta kuşkusuz haklıy­ dı), biçim bozulm asına uğram adan hem “m ateryalist” hem de “M arksist” olacak bir felsefenin ufku, onun önünde gerilemek zorunda kalmıştır. Bu noktada, A lthusser’in Özeleştiriler ’i hakkında kuşkusuz birşeyler söylem ek gerekir. Ama özet olarak aktarm am a ve o k u ­ ru yalnızca en karakteristik m etinlere yöneltm em e izin verilm e­ lidir. Aslında, “özeleştiri” adı altında belirtilm iş ya da belirtilm em iş birçok özeleştiri vardır. Bunlar, diğer koşulların aynı olduğunu varsayarsak, kendini doğrulam ak için, düzeltm ek ya da bozm ak (hatta yok etm ek) için, belki de kendini anlam ak için, çiftyanlı bir şekilde kendi üzerine geri dönm e eğilimini ifade ederler ve bu (filozoflar arasında bile) asla A lthusser’e özgü bir durum de­ ğildir. Ama o n u n durum unda, hem düşüncesinin içsel oluşum u nedeniyle, hem de çevrenin çok büyük baskısı nedeniyle alışıl­ m adık boyutlara vardığı bir gerçektir; varlığına ve teoriyle ilişki­ sinin kendine özgülüğüne geri döndürülm ez şekilde dam gasını vurm uştur. Sorun, bu düzeltm elerin tekrarlanm ası ve tekrarla­ nırken de dönüşm eleridir. Dolayısıyla, elimizde M arx İçin ’i oku­ maya yönelik de olm ak üzere birçok “rehber”imiz vardır, bunla­ rı A lthusser’in kendisi önerm iştir, am a onlar aynı yolları öner­ mezler. Biraz önce M a rx İçin ’in kendi zam anı ve kendi ortam ı içinde okunm asını, ama yine de bir arşiv belgesine dönüştürülm em esini önerm iş olm akla birlikte, burada, kimi zam an kendi içlerinde oldukça ilginç ya da açmlayıcı olan bu yorum ların da -hesaba katılm am asını d eğ il- m etnin lafzına sistem atik olarak y a n s ıtıl­ m am alın ı önerm ek istiyorum.

19

20

Louis Althusser Bu yeni baskıda yayımcı çok haklı olarak ve titizlik göstere­ rek, M arx İçin ’in çeşitli yabancı dillere tercüm eleri için Althusser’in 1967’de kaleme almış olduğu “O kurlara” başlıklı uyarıyı da kitaba sonsöz niteliğinde dahil etm ek istedi; elbette Althusser’in burada sunduğu aydınlatıcı açıklamalar ve değerlendirm e­ ler Fransızca okum alarda da değer taşım aktadır.10 Bu uyarıda Althusser’in ortaya attığı görüşler (“teoricilik” özeleştirisi, “yapısalcılık”tan uzaklaşm a, bilim ile felsefe arasın­ daki farklılık üzerinde ısrar, ve felsefenin politikayla, özellikle devrimci politikayla içsel ilişkisi üzerinde ısrar), teorik bakış açı­ sıyla, Lenin ve Felsefe’de (1968) ve Özeleştiri Öğeleri’nde (1974) ve daha politik bir bakış açısıyla Positions [Konumlar] (1976) ad­ lı derlem edeki bazı m etinlerde (özellikle “Devrim Silahı Olarak Felsefe” ve Marta H arnecker’in kitabı için yazılmış önsöz olan “M arksizm ve Sınıf M ücadelesi”) yeniden ele alınmış ve gelişti­ rilmiş görüşlerle aynıdır. Bu özeleştiriler, A lthusser’in kendine m ücadele yoldaşları olarak seçmiş olduğu (FKP’nin O rtodoks kom ünistleri ile UJCML’nin Maocuları) ve birbirlerine ölüm üne düşm an, ama aynı zam anda, teorinin güzel gözleri için “sınıf m ücadelesini unutm am ayı,” hatırlatm ayı aynı ölçüde iştiyakla isteyen iki tarafın aynı anda uyguladığı şiddetli baskıyı yansıt­ m aktadır. Daha derinden bakarsak, Mayıs 68’in ve diğer çağdaş olayların açıklanmasını, söm ürü koşullarının ve proletarya m ü ­ cadelesinin “son kertede belirleyici” olduğu genişletilmiş bir M arksist teori alanına, A lthusser’in, kendine özgü teorik araçla­ rıyla indirgeme teşebbüsünü yansıtırlar. Daha genel olarak bakar­ sak, ne kadar yaşamsal olsa da, teoriyi bir “pratik” olarak d ü şü n ­ 10) “A lthusser E lyazm aları”n ın da b u lu n d u ğ u In stitu t M ém oires de l’é d itio n c o n te m p o ra in e ’in (IM EC) (25, ru e de Lille, 7 5 0 0 7 , Paris) değerli katkılarıyla. B urada A lth u sser’in el yazısı n o tları, arşivlerinin b ir b ö lü m ü , aynı zam an d a d a b irlik te çalıştığı ve yazıştığı ki­ şilerin bazı elyazısı n o tla n b u lu n m a k ta d ır. Ö ğren ciler ve araştırm acılar b u arşivleri in c e ­ leyebilir.

Marx İçin meyi sonuna kadar sürdürm enin güçlüğünü yansıtırlar. Bu an­ lamda, geriye bakarak herhangi bir hakikati ortaya çıkarıyor d e­ ğilim, ama yine de bunları tam am en ciddiye alm ak gerektiği ka­ nısındayım. Çok farklı dönem lerde ve çok farklı amaçlarla yapılmış ve başka yönlere yoğunlaşan iki başka “özeleştiri”yi de belirtece­ ğim. Birisi, “Amiens Tez Savunması”nd an (1975; 1976 yılında Positions derlem esinde yeniden yayım landı, Editions Sociales)

1980 felaketinden önce ya da sonra yazılmış (Fernanda Navarro ile 1984 Söyleşiler’inde, m odern diyalektikçilerden çok Epikür’den esinlenen bir “rastlantısal m ateryalizm ” tasarlam anın ge­ rekliliğine ilişkin gibi) derin içerimleri olan ya da çok yoğun b a­ zı m etinlere kadar uzayıp gittiği görülebilecek bir özeleştiridir. Bu sözcük [üstbelirlenim] önceki yazılarında en fazla bir kez yer almış olsa da, Althusser 1975 yılında doktora jürisine sunduğu “tez savunm ası” m etninde, çelişki ve çelişkinin “eşitsizliği” h ak ­ kında, üstbelirlenim’in, bir o kadar tem el olan bir altbelirlenim ol­ m adan asla olamayacağını belli belirsiz dile getirir: Altbelirle­ nim , üstbelirlenim le alm aşıklık ilişkisi içinde değil, aynı neden­ sel belirlenim içinde işleyen aynı yapının oluşturucusu olarak te­ mel ö n em dedir.11 Burada, örtük bir yorum biçim inde bir özeleş­ tiri ilavesi okum aya kadar gidebilir miyiz? Ben b u kanıdayım ve bu özeleştiri diğerlerinden daha yapıcı olduğundan bana daha da ilginç gelm ektedir. Bu özeleştirinin sağladığı bilginin -zo ru n suzluğun gerekliliğim “yapısal olarak” açıkladıktan sonra, bu zorunsuzluğun zorunsuzluğu’n u , aynı olayın bağrında bir arada var

olan olasılıkların ya da eğilimlerin “alt-belirlenm iş” çoğulluğunu ifade etm ek kalır geriye- b u nun bir tezden, hatta bir hipotezden ziyade felsefi bir program olduğu kesindir. 11) Positions, a.g .e., s. 1 4 6 -1 4 7 .

21

Louis Althusser

22

Sonuncu özeleştiri, A lthusser’in özyaşamsal yazısı olan, 1985’te yazılan ve 1992’de ölüm ünden hem en sonra yayımla­ n an Gelecek U zun Sürer'de bulunabilecek olandır:12 Bu da yine, M arx İçin'in teorik (ya da “katışıksız olarak” teorik) içeriğinden

ziyade teorik m üdahalenin b u kipliğine yöneliktir. Ama, b u kez, (1967 uyarısındaki gibi) iradedışı bir “sapm a”yı (“teorici”) orta­ ya çıkarm ak için değil, bir hile yapm ak için, Machiavelli’vari bir şekilde kendi kazdığı kuyuya düşen dogm atizm i istikrarsızlaştırmaya yönelik kasıtlı ve yasadışı bir planın aygıtı olarak göster­ m ek için yapılm aktadır özeleştiri: “Bu nedenle, o dönem de, Par­ ti içinde katışıksız teorik m üdahale dışında başka politik m üdaha­ le biçimlerine başvurm anın yolu nesnel olarak yoktu, dahası, bu

katışıksız teorik m üdahaleyi de m evcut ya da kabul görm üş te­ oriye dayanarak ve onu Parti’nin kullanm a tarzına karşı çevire­ rek yapm ak gerekiyordu. Ama kabul gören teorinin Marx’la bir alâkası olm adığından ve Sovyet tarzı, yani Stalin tarzı diyalektik m ateryalizm in çok tehlikeli saçmalıkları dizisine dahil olduğun­ dan, Marx’a geri dönm ek gerekiyordu ve olası tek yol buydu, çünkü kutsal kabul edildiğinden politik olarak tartışm asız bi­ çim de kabul görm üş bir düşünceydi ve Stalin tarzı diyalektik m ateryalizm in, tüm teorik, felsefi, ideolojik ve politik sonuçla­ rıyla birlikte tam am en sapkınca olduğunu bu şekilde kanıtla­ m ak gerekiyordu. Daha sonra M arx İçin’de bir araya getirdiğim La Pensee’deki yazılarım da ve hatırladığım

kadarıyla Ekim

1965’de yayım lanan, Ecole N orm ale’deki öğrencilerim le birlikte “KapitaV’i O kum ak’ta b u n u yapm ayı denedim . Parti içinde önce

teorik, sonra doğrudan doğruya politik olan aynı m ücadele çiz­ gisini sürdürm eye o zam andan beri devam ettim ...”13 Burada yapabileceğim tek şey Althusser’den alıntı yapm ak ve 12) 1 9 94 'd e Livre de Poche o larak çık an yeni b a sk ısın d a n alıntı yap ıyorum . l i) G elecek U zu n S ıirer, s. 221

Marx İçin onun m etnine gönderm ede bulunm aktır. Ama b u “açıklama”ya, en azından b u konspiratif biçimiyle inanm adığım ı da söyleyebi­ lirim. Bana, 1985’in ru h hali ve amaçlarıyla, sonradan uydurul­ muş gibi gelm ektedir. Bu söylenenler, altmışlı yılların konjonk­ türü içinde bizlerin -aram ızdaki tüm farklılıklarla birlikte “usta­ lar” ve “çıraklar” olarak iç içe geçmiş olan bizlerin - politik um utlarım ızla teorik niyetlerim izin karm akarışık haline dair be­ nim hatırladıklarım a denk düşm em ektedir. Kuşkusuz, belleğim beni yanıltıyor da olabilir; ve b u n u seve seve kabul ederim . Da­ ha kötüsü, netice itibarıyla kendi kendim i “m anipüle” etmiş, kendim i çoğu zam an küçüm sem iş de olabilirim. Ama, okurun kendi kanısını oluşturm asına izin verm eden önce, bir başka ge­ rekçe ileri sürm ek istiyorum. Bu sunum u yazabilm ek için, M arx Için’i yeniden okudum . O kudukça, -sınırları ne olursa olsun; ve

kendi koşulları, “k o n u ”su nun ve “hedefler”inin zorunlulukları tarafından “üstbelirlenm iş” olsa d a - zekânın işleyişini görebildi­ ğim kanısındayım . Bu çalışm anın aynı zam anda bir deneyim ol­ duğu kanısına vardım : m etinler ve kendi üzerine bir deneme; tüm gerçek deneyim ler gibi kendi sonucundan em in olamayan ve gerilimi yazısının niteliğine yansıyan bir denem e... Politik bir aygıtı, ne kadar prestijli olursa olsun, kendinin bile asla inanm a­ dığı sözcüklerin ve adların tuzağına düşürm ek için davranm ış olsaydı, böyle bir deneyim in m üm kün olamayacağı kanısında­ yım. Biz b u n u iyi biliyoruz. Buna “inanan” biziz. A lthusser’in kitabı varlığını sürdürüyor. İstisnai bir an olarak, tarihin uyarılarının ve teorinin gerekliliklerinin kaçınılm az b u ­ luşması şeklinde yaşanmış bir konjonktüre önem li bir m üdaha­ le olm ak istemiş b u kitap, olayların durulduğu bu noktada, tüm referansları anlam değiştirm işken, Marx’i yorum lam a sorunları­ nın kalıcılığının ve sürekliliğinin göstergesidir. Althusser, bir fi­

23

24

Louis Althusser lozof olarak, bilimsellik üzerine, tarihsellik üzerine, im gelem in toplum sal işlevleri üzerine felsefeye m üthiş sorular sorm aktadır; bu soruların ilk dile getirildiği o kasıntılı dönem geçtiğinden, yalnızca bunlardaki karmaşıklığı algılamaya başlıyoruz artık. Althusser düşüncesinin tüm ü b u değildir. Tümlerden biri bile de­ ğildir; çünkü yazarın kendisi bile, çok büyük bir ustalıkla bu ki­ tabı hazırladıktan sonra, b ü tünlükten uzaklığının, içerdiği çık­ m azların, hatta dayanıksızlığının, aynı zam anda da sürekli ola­ rak yeniden düzenlenm e gereğinin bilincine varmış olmalıdır. Bugün bile bizi etkileyen ve ilgilendiren şey, böyle bir yeniden başlam anın önünde bir geleceğin varlığıdır.

Bu sayfaları, M a rx’in felsefesine giriş yolunu en zorlu sınavlardan geçerek tek başına keşfeden ve bu yolda bana rehberlik eden dostum uz Jacques M a rtin ’in anısına ith a f ediyorum.

L.A.

Önsöz: Bugün I Son dört yıl içinde çeşitli dergilerde yayımlanmış b u birkaç kısa yazıyı derlem e işine kalkışıyorum . Bu m akalelerden bazıla­ rını bulm ak artık im kânsızdır: Derlemeyi yapm am a yol açan ve tam am en p ratik olan ilk m azeretim bu. Bu yazılar tereddütlü ve tam am lanm am ış olsalar da, eğer bir anlam ifade ediyorlarsa, bir araya geldiklerinde b u anlam ın yeniden ortaya çıkması gerekir: İşte, ikinci nedenim de bu. Son olarak da onları oldukları gibi, m evcut halleriyle aktarıyorum : Belli bir tarih ’in belgeleri. Bu m etinlerin hem en hem en hepsi bir konjonktüre bağlı ola­ rak doğdu: Bir eser üzerinde düşünm e, bir eleştiriye ya da itiraz­ lara cevap, bir gösterinin analizi, vs. Bu m etinler, düzeltm ek is­ tem ediğim tutarsızlıklanna kadar, kendi doğum larının tarihini ve işaretini taşıyorlar. Çok kişisel bazı polem ik bölüm lerini çı­ kardım ; bazı önyargıların hassasiyetinden kaçınm ak ya da açık­ lam alarım ı uygun düzeyde tutabilm ek için o dönem de bir tara­ fa ayırm ak zorunda kaldığım birkaç sözcüğü, notu ya da birkaç sayfayı da yeniden m etne kattım ; bazı referansları düzelttim . Her biri özel vesilelerle doğm uş bu m etinler yine de aynı d ö ­ nem in ve aynı tarihin ürünüdür. Bunlar, Marx’m düşüncesi için­ de kalarak düşünm eyi denemiş, benim yaşımdaki her filozofun

Louis Althusser

28

yaşamak zorunda kaldığı dikkate değer bir deneyim in -tarih in bizi sürgün ettiği teorik açm azdan kurtulm ak için zorunlu olan M arx’m felsefi düşüncesinin a r a ş tırılm a sı deneyim inin- farklı tarzlardaki tanıklıklarıdır. Tarih; Halk Cephesi’nd en ve Ispanya Iç Savaşı’n d an itibaren bizim yeniyetmeligimizi ele geçirdi ve genel anlamıyla Savaş’m içinde, gerçeklerin korkunç sınavından geçirerek eğitti bizi, dam gasını bıraktı üzerim izde. Dünyaya geldiğimiz yerde yakala­ dı bizi ve bizim gibi burjuva ya da küçük burjuva öğrencileri, sı­ nıfların varlığı, sınıf m ücadelesi ve hedefleri konusunda eğitim­ li insanlara dönüştürdü. Tarihin bize dayattığı gerçeklerden biz de sonuçlar çıkararak, işçi sınıfının politik örgütü olan kom ünist partiye katıldık. Savaşın henüz ertesiydi. Partinin idaresindeki büyük politik ve ideolojik m ücadelelere hoyratça fırlatıldık: Artık tercihim izin boyutlarını kavram ak ve sonuçlarını üstlenm ekten başka yapa­ bileceğimiz bir şey yoktu. Bizim politik belleğimizde, b u dönem büyük grevlerin ve kit­ le gösterilerinin dönem iydi, Stockholm Çağrısı ve Barış H areke­ ti dönem i -D iren iş’ten doğan b üyük um utlar yıkılmış, sayısız in ­ sanın gerilettiği felaketin gölgesini soğuk savaşın ufkuna yayacak sert ve uzu n bir m ücadele başlamıştı. Bizim felsefi belleğimiz­ deyse bu dönem , inlerine çekilerek hata kollayan silahlı entelek­ tüellerin dönem i olarak kalır; yani bizim gibi esersiz filozofların dönem i; sınıfların m erham etsiz bıçak yarasıyla, dünyayı sanat­ lar, edebiyatlar, felsefeler ve bilim ler halinde ince ince tabakala­ ra bölen ve her eserde politika yapan bi-zlerin dönem i -k a rik a tü ­ rü çizilen bu dönem i, boşlukta dalgalanan yüksekteki bayrağın tek bir cüm lesi özetler yine: “Burjuva bilimi, proleter bilim i” Parti yöneticileri, o dönem de Lyssenko’n u n “biyolojisiyle

Marx İçin tehlikeli maceralara atılmış olan bir Marksizmi burjuva saldırıla­ rının gazabına karşı savunm ak için, vaktiyle Bogdanov’u n 'v e Proletkult’u n sloganı olmuş bu eski solcu [gauchiste] form ülü yeniden ortaya atmışlardı. Slogan duyulur duyulm az her şeye hâkim oldu. Bu sloganın buyurgan çizgisi altında, o dönem de fi­ lozof olarak gördüğüm üz kişiler yorum ile sessizlik arasında ter­ cih yapm ak durum undaydılar, ya m eczupça veya zoraki bir inanç sergileyecekler ya da rahatsızlığın verdiği suskunluk için­ de kalacaklardı. İşin tuhafı, bulaşıcı ve m erham etsiz yönetim ve düşünce sistemiyle bu taşkınlıklara yol açmış olan Stalin, bu de­ liliği biraz akla tâbi kılm ak için gereken kişinin yine ta kendisiydi. Dili bir üstyapı k u rum u haline getirm ek için ellerinden gelen çabayı gösterenlerin gayretini kınadığı birkaç sayfalık basit bir yazının satırları arasında, sınıf ölçütünü sınırsızca kullanam aya­ cağımızı ve Marx’in eserlerinin bile üzerini adıyla örten bilime ilk gelişmiş ideoloji m uam elesi yapm am ız istendiğini seziyor­ duk. Geri çekilm em iz ve bu kısmi kargaşa içerisinde temel kav­ ram lardan yola çıkarak yeniden başlam am ız gerekiyordu. Ben bu satırları kendi adım a ve bir kom ünist olarak yazıyo­ rum ; geçmişimizde, şim diki zamanım ızı aydınlatacak, günü­ m üzden de geleceğimize ışık tutacak şeyi arıyorum yalnızca. Bu dönem i ne zevkle ne de acıyla hatırlıyorum - dönem i aşan bir saptam ayla onu onaylam ak istiyorum . Coşkulu ve inançlı bir yaştaydık; düşm anın am an dinlem ediği, saldırganlı­ ğım desteklem ek için küfür dilini kullandığı bir dönem de yaşı­ yorduk. Yine de, yaşanan dönem eç uzun süre kafamızı karıştır­ dı durdu; bazı liderler, teorik “solculuk” (gauchisme) yokuşun­ dan aşağı kendileri yuvarlanırken bizi tutm ak bir yana, sertçe iti­ yorlardı b u radan -ötekilerse onları yatıştırm ak, bizi uyarm ak ya da önceden haberdar etm ek için görünüşe göre hiçbir şey yap­

29

30

Louis Althusser m adılar. Bu durum da, bilm e hakkım ızı ve görevimizi savunm a­ mız ve de yalnızca üretm ek için öğrenm em iz gerekirken, zam a­ nım ızın b üyük bölüm ünü m ilitanlık yaparak geçiriyorduk. Za­ ten vakit bulam ıyorduk bile. Bogdanov’u ve Proletkult’ü bilm i­ yorduk, Lenin’in politik ve teorik solculuğa karşı tarihsel m üca­ delesini bilm iyorduk; Marx’ın olgunluk dönem i eserlerinin hiç­ birini bilm iyorduk, Marx’ın Gençlik Eserleri’nin ideolojik ateşi­ ni yakıcı tutkum uza uygun bulm ak bizi fazlasıyla m utlu ediyor­ d u, aceleciydik. Ama ya bizden büyükler? Bize yol gösterme so­ rum luluğuna sahip olanlar -o n la r aynı cehaleti nasıl yaşıyorlar­ dı? Onca m ücadele ve sınavla oluşm uş, onca önem li tanıklık m etninin köşe taşlarını diktiği bu uzun teorik gelenek, onlar için nasıl olur da hüküm süz bir belge olabilirdi? H üküm süren dogm atizm in himayesi altında, b u kez Fransız olan bir başka olum suz geleneğin birincisine baskın çıktığını da sonunda gördük; bu öteki gelenek, daha doğrusu, H eine’nin “deutsche M isere”sine yankı olarak bizim “Fransız sefaletimiz” diye adlandırabileceğim iz şu durum du: Fransız işçi hareketinin tarihinde gerçek bir teorik kültürün derin ve sürekli eksikliği. Fransız K om ünist Partisi, iki bilim e ilişkin genel teorisine [bur­

juva bilim i-proleter bilimi] radikal bir bildirge biçimi vererek bu noktada ilerlemiş, tartışm asız politik cesaretini bu şekilde sı­ nam ış ve kanıtlam ış olsa da, cılız teorik kaynaklarla yaşadığı aşi­ kârdı: Fransız işçi hareketinin tüm geçm işinin ona m iras bırak­ mış olduğu kaynaklarla. Aslında, Marx’m anm aktan pek hoşlan­ dığı ütopyacılar olan Saint-Simon ve Fourier’den başka, M ark­ sist olmayan P roudhon’dan ve pek az M arksist olan Jaures’den başka teorisyenimiz var m ıdır bizim? Almanya’nın M arx’ı ve Engels’i ve Kautsky’nin birinci dönem i vardı; Polonya’nın Rosa Luxem bourg’u; Rusya’nın Plehanov ve Lenin’i; İtalya’nın Labriola’sı

Marx İçin

Virdi, (bizim Sorel’imiz varken!) o Engels’le eşit düzeyde yazışı­ yordu, sonra Gramsci. Bizim teorisyenlerimiz nerede? Guesde itli, Lafargue mı? Başka geleneklerin zenginliklerinden belirgin olarak ayrılan

bir yoksulluğun farkına varm ak için tam bir tarihsel analiz gere­ kir. Bu analize kalkışm a iddiasında değiliz, ama en azından bazı saptam alarda bulunm ak gerekir. O n dokuzuncu yüzyılın ve yir­ minci yüzyıl başının işçi hareketindeki teorik (tarih teorisi, felse­ fi teori) bir gelenek, entelektüel em ekçilerin eserlerini gözardı edemez. Tarihsel materyalizmi ve diyalektik m ateryalizmi ente­ lektüeller (Marx ve Engels) kurdu, b u n u n teorisini entelektüel­ ler (Kautsky, Plehanov, Labriola, Rosa Luxem bourg, Lenin, Gramsci) geliştirdi. Başka türlü olamazdı; ne başlangıçta, ne de uzun süre sonra; ne şimdi ne de gelecekte başka türlü olabilir: Değişmiş ve değişebilecek olan şey, entelektüel em ekçilerin sınıf kökenidir, entelektüel nitelikleri değil.1 Kautsky’n in ardından Lenin’in bizim için hissedilir kıldığı ilkesel nedenlerden dolayı bu böyledir: Bir yandan, kendi başına bırakılm ış işçi hareketinin “kendiliğinden” ideolojisi yalnızca ütopik sosyalizmi, sendikalizmi, anarşizm i ve anarko-sendikalizm i yaratabilir; diğer yandan, öncesi olm ayan bir felsefe ile bilim in oluşum u ve gelişimi için devasa bir teorik çalışma gerektiren M arksist sosyalizm, yalnız­ ca, tarihsel, bilimsel ve felsefi formasyonları derin insanların, çok b üyük değerde entelektüellerin işi olabilir. Bu çapta entelektüel­ ler, ya M arksist teoriyi kurm ak için ya da onun ustaları olm ak 1) E lbette b u e n te lek tü e l terim i ço k spesifik b ir tip i b e lirtm e k te d ir; b irç o k a çıd an d aha önce g ö rü lm em iş olan m ilitan e n te lek tü e ld ir b u . G erçek b ilg in lerd ir b u n la r; en ö z gün bilim sel ve te o rik k ü ltü rle d o n a n m ış, ezici gerçek liğ in ve eg em en id eo lojinin tü ııı b iç im ­ lerinin m ek an izm ası h a k k ın d a bilgi sahibi, b u n la r k a rşısın d a sürekli uyan ık ve teorik p ra tik le ri için d e, - t ü m “resm i h a k ik a tle r in k arşısın d a d u ra ra k - M arx’in açtığı am a h ü ­ k ü m s ü re n tü m ö n y arg ıların yasakladığı ve engellediği verim li yollara girebilm eye m u k ­ te dirlerdir. Bu n ite lik te ve b u k esin lik te b ir girişim , işçi sınıfı içinde sarsılm az ve b ilin ç ­ li bir g ü ven o lm a d a n ve o n u n m ü cad elesin e d o ğ ru d a n k atılım o lm a d a n d ü ş ü n ü le b ilir bir şey değildir.

31

32

Louis Althusser için Almanya’da, Rusya’da, Polonya ve İtalya’da ortaya çıkmışsa, bu durum , tek tek tesadüflerin sonucu değildir: Egem en sınıfla­ rın (sınıf çıkarları içinde birleşmiş ve uzlaşmaya varmış, kiliseler­ den destek alan feodalite ve burjuvazinin) çoğunlukla kölece iş­ ler ve acı bir alay sunduğu entelektüellerin faaliyetlerini b u ülke­ lerde hüküm süren toplum sal, politik, dini, ideolojik ve ahlaki koşullar im kânsız kıldığı içindir. Burada entelektüeller özgürlü­ ğü ve geleceği, ancak, tek devrimci sınıf olan işçi sınıfının safla­ rında arayabilirlerdi. Fransa’da ise tersine, burjuvazi devrim ciy­ di, uzun vadede entelektüelleri kendi yaptığı devrim e katmayı bildi ve katabildi. İktidarın ele geçirilmesinin ve sağlam laştırıl­ m asının ardından onları b ü tü n olarak kendi saflarında tutabildi. Fransız burjuvazisi kendi devrim ini tam am lam ayı b ildi ve ta­ mamlayabildi, apaçık ve dobra dobra bir devrim yaptı, feodal sı­ nıfı politik sahneden kaldırdı (1789, 1830, 1848); bizzat devri­ m in içinde ulusal birliği pekiştirdi, kiliseyle m ücadele etti, sonra onu kabul etti, am a zam anı geldiğinde ondan ayrılm ayı, özgür­ lük ve eşitlik sloganlarına sığınmayı da bildi. Entelektüelleri ken­ di yasası altında tutm ak ve kendi ideolojisinin denetim i altında muhafaza etm ek için, onlara yeterince gelecek ve m ekân, olduk­ ça saygın görevler, yeterli özgürlük ve yanılsama payları sunm ak için kendi gücünü ve geçm işinden edindiği tüm sıfatları kullan­ mayı bildi. Gerçekten istisna sayılabilecek birkaç önem li istisna dışında Fransız entelektüelleri onların koşullarını kabul ettiler ve kendi kurtuluşlarını işçi sınıfı saflarında aram ak gibi yaşamsal bir ihtiyaç hissetmediler: İşçi sınıfının saflarına katıldıklarında da, kendilerine dam gasını vurm uş olan ve idealizm lerinde, reform izmlerinde (James) ya da pozitivizm lerinde yaşayan burjuva ideolojisinden kökten kurtulm ayı başaramadılar. U zun bir tari­ hin sürekli yinelenen deneyim ve hayal kırıklığını k endi tarzın­

Marx İçin da ifade eden, entelektüellere karşı “işçi yanlısı” [ouvriériste] gü­ vensizlik refleksini azaltmak ve yok etm ek için Fransız partisinin cesur ve sabırlı çabalar sarf etmiş olması da bir tesadüf değildir. Böylece, bizzat burjuva egemenliğinin çeşitli biçim leri, Fransız işçi hareketini, özgün bir teorik geleneğin oluşum u için gerekli olan entelektüellerden uzun süre yoksun bıraktı. Burada, bir ulusal gerekçe daha eklem ek gerekiyor m u? 1789 devrim ini izleyen 130 yıl içinde Fransız felsefesinin acınacak ta­ rihi, Maine de Biran ve C ousin’den Bergson’a uzanan ve yalnız­ ca tutucu olm akla kalm ayıp gerici de olan tinselci inatçılığı, ta­ rihi ve halkı küçüm sem esi, dinle olan derin ve dar görüşlü iliş­ kileri, bu tarihin içinden çıkan ve ilgiye değer tek zekâ olan A. Com te’a karşı gözü dönm üş saldırganlığı, inanılm az kültürsüz­ lüğü ve cehaletidir bu. Son otuz yıldan beri olaylar çok farklı bir hal aldı. Ama u zu n süren resmi felsefi alıklaştırma yüzyılının ağırlığı, işçi hareketi içindeki teorinin ezilmesi üzerinde kendini tüm varlığıyla hissettirdi. Fransız [komünist] partisi b u teorik boşluk koşullarında doğdu ve b u boşluğa rağmen, m evcut boşlukları elinden geldi­ ğince doldurarak, Marx’in pek derin bir saygı duyduğu tek öz­ gün ulusal geleneğim izden -p o litik gelenek- beslenerek büyü­ dü. Bu politik geleneğin damgasını, dolayısıyla da, teorinin rolü­ n ü tam bilem em enin damgasını taşıdı, yine de esas bilinm eyen politik ve ekonom ik teoriden çok felsefi teorinin rolüydü. Ünlü entelektüelleri etrafında toplayabilmişse de, bunlar öncelikle b ü ­ yük yazarlar, rom ancılar, şairler ve sanatçılar, doğa bilim lerinde­ ki önemli uzm anlar ve de yüksek nitelikte birkaç tarihçi ve psi­ kologdu -özellikle de politik nedenlerle katılmıştı bunlar; ama, M arksizmin yalnızca politik bir doktrin, bir analiz ve eylem “yöntem i” değil, aynı zam anda, bilim olarak, hem toplum larla

33

34

Louis Althusser çeşitli “insan bilim leri”nin gelişimi için, hem de doğa bilim leri ve felsefe için gerekli, tem el bir araştırm anın teorik alanı olduğunu kabul edecek kadar felsefi form asyon sahibi insanlar çok ender olarak vardı. Fransız partisi bu koşullarda doğm ak ve büyüm ek zorunda kaldı; teorik anlam da ulusal bir geleneğin kazanım ları ve yardım ı olmaksızın, dolayısıyla da, ustaların yetişebileceği te­ orik b ir okul olm aksızın gelişti. Tek başımıza dile getirmeyi öğrenmem iz gereken gerçeklik b u dur. Tek başımıza; çünkü bizde, Marksist filozof olarak, adım larım ıza rehberlik edecek gerçek ve büyük ustalar yok. İçinde taşıdığı büyük felsefi eseri acil ekonom ik amaçlara feda etm em iş olsaydı bunlardan biri olabilecek olan Politzer, bize yalnızca “Psikolojinin Temellerinin Eleş£irisi”ndeki dahice hataları bırakm ıştır. Naziler tarafından katledilerek öldü. Bizim ustam ız yoktu. İyi niyetlilerden, çok iyi yetişmiş, bilgili kişilerden, okur yazarlardan, b u tür insanlardan söz etm iyorum . Bizim tarihim iz­ den doğm uş, erişebileceğimiz ve bize yakın M arksist felsefe us­ talarından söz ediyorum . Bu sonuncu koşul gereksiz bir ayrıntı

değil. Ç ünkü, bu teorik boşlukla birlikte, ulusal geçmişimizden canavarca bir felsefi ve kültürel taşralılıgı da (bize özgü şoveniz­ m i m iras aldık. Yabancı dilleri görm ezden geldik; ve dağ sırala­ rının, bir ırm ağın ya da engin bir denizin ötesindeki iyi şeyleri düşünm em izi ve üretm em izi sağlayabilecek her şeyi pratik ola­ rak yok saydık. Marx’m eserlerinin incelenm esinin ve yorum lan­ m asının bizde çok u zu n süre birkaç cesur ve inatçı Almancacının işi olarak kalması bir tesadüf m üdür? Sınırlarımızın ötesine sunabileceğimiz tek isim, F rpısız üniversitelerinin bilmezden geldiği, sol yeni-Flegelci hareket ve Genç Marx üzerine titiz in­ celemelerini yıllarca sürdüren, kendi halinde, m ünzevi bir kah­ ram anın adı, yani Auguste C ornu ise b u bir tesadüf m üdür?

Marx İçin Bu düşünceler bizi yoksunluğum uz hakkında aydınlatabilir, ama b u yoksunluğu ortadan kaldırm az. En büyük sorum lusu Stalin olan kötülüğün bağnndaki ilk şokum uzu Stalin’e borçlu­ yuz. İkincisini de o n u n ölüm üne -ö lü m ü n e ve XX. Kongre’ye. Ama b u arada, yaşam da bizi olgunlaştırm aya devam ediyordu. Politik bir örgütlenm e ya da gerçek bir teorik kültür bir gün­ den ötekine ya da basit bir kararnam eyle kurulam az. Ö lgünlük çağma savaşla ya da savaş sonrası dönem de erişmiş genç filozof­ lar arasında, bilimsel çalışma zam anından yiyerek yorucu poli­ tik görevlerde kendini yıpratanlar ne çoktur! O dönem de parti­ ye katılan k ü çü k burjuva kökenli entelektüellerin, proleter doğ­ m a d ık la rı için bağıt altına girdiklerini düşündükleri hayali Bor­

cu, politik eylemcilik olarak değilse de, katışıksız faaliyet olarak ödem eye kendilerini zorunlu hissetm eleri de bizim toplum sal tarihim izin bir özelliğidir. Sartre, tarihin b u vaftizinin nam uslu bir tanığı olarak kendince bize hizm et edebilir: Biz de o n u n soyundandık; ve daha genç yoldaşlarım ızın, belki başka türlü ö d e ­ dikleri b u Borç’tan arınm ış gözükm eleri zam anın getirdiği bir kazançtır kuşkusuz. Felse/i olarak konuşursak, bizim kuşak ken­ dini kurban etti; yalnızca politik ve ideolojik kavgalara girerek kurban edildiğini kastediyorum : Entelektüel ve bilimsel eserle­ rini de feda etti. Çok sayıda bilim adam ı, kim i zam an tarihçi, hatta ender olarak birkaç edebiyatçı, olaydan hasarsız ya da pek az bedelle sıyrılabildi. Bir filozof için böyle bir çıkış yoktu. Par­ tinin talep ettiği şekilde felsefeden söz ediyor ya da felsefe yazı­ yor olsa da, ancak Tanrısal Alıntıladın yorum larına Ve iç kulla­ nım a yönelik cılız çeşitlemelerine m ahkûm du. Meslektaşlarımız arasında dinleyicilerimiz yoktu. Düşm an, bizim yalnızca politik kişiler olduğum uzu yüzüm üze vuruyordu; en bilinçli m eslektaş­ larımız ise kendi yazarlarımızı yargılamadan önce incelememiz

35

Louis Althusser

36

gerektiğini, ilkelerimizi ilan etm eden ve uygulam adan önce bu ilkeleri nesnel olarak doğrulayarak işe başlam amız gerektiğini yüzüm üze vuruyorlardı. Bazı Marksist filozoflar, en iyi m uha­ taplarının az da olsa kulak vermesini sağlamak için, günün bi­ rinde yüzlerine birer m aske takm a riskine rağmen, k ılık değiş­ tirm eye -M arx ’i Husserl kılığına sokmaya, M arx’i Hegel kılığına

sokmaya, Marx’i etik ya da hüm anist Genç Marx kılığına sokm a­ y a - boyun eğm ek zorunda kaldılar ve hiçbir tasarlanm ış taktiğin işin içine karışmadığı doğal bir hareketle buna yöneldiler. A bart­ m ıyorum , gerçekleri söylüyorum . Bugün hâlâ bunların sonuçla­ rını yaşıyoruz. Dünyadaki tek sağlam toprağa ayaklarımızı bas­ tığımıza politik ve felsefi olarak inanm ıştık, ama b u n u n varlığı­ nı ve sağlamlığım felsefi olarak nasıl kanıtlayacağımızı bilm iyor­ duk: İnançtan başka bir şey yoktu elimizde. M arksizmin parla­ m asından söz etm iyorum , neyse ki b undan felsefe yıldızından başka gökküreler de doğabilmiştir: M evcut haliyle Marksist fel­ sefenin, paradoksal biçim de geçici varlığından söz ediyorum . Olası tüm felsefenin ve her türlü felsefi ideolojinin olanaksızlığı­ nın ilkelerine sahip olduğuna inanan bizler, inançlarım ızın zo­ runlu olarak önerm eli niteliğini nesnel ve kam usal sınavdan ge­ çirmeyi başaram ıyorduk. Dogm atik söylem in teorik boşluğu bir kez hissedildiğinde, felsefemizi gerçekten kavram a konusunda m ahkûm olduğum uz imkânsızlığı göze alm ak için elim izin altında tek bir im kân kalı­ yordu: Felsefenin kendisini im k â n sız olarak düşünm ek. Bunun üzerine, M arx’in m uam m alı biçim de açık seçik olan Gençlik (1840-1845) m etinlerinin ve kopuş (1845) m etinlerinin bizi sü­ rüklediği, büyük ve incelikli bir teşebbüs olan “felsefenin sonu’h u tanıdık. En militan ve en cöm ertlerimiz, “felsefenin sonu”nun “felsefenin gerçekleşm esi” olduğunu düşünüyor ve felsefenin ey-

Marx İçin lem içinde, politik gerçekleşmesi ve proleterce tam am lanm ası içinde ölüm ünü kutluyorlar ve, dünyanın açıklanması ile d ü n ­ yanın değiştirilm esinin birbirine karşıt olduğunun m uğlak bir dille ifade edildiği ünlü Feuerbach Üzerine Tezler'e hiç çekincesiz yaslanıyorlardı. Bu noktayla teorik pragm atizm arasında bir adım vardı, her zam an da bir adım vardır. Daha bilimsel anlayı­ şa sahip kimileri ise, “felsefenin sonu”nu A lm an İdeolojisindeki bazı pozitivist form üllerin üslubunda ilan ediyorlardı. Buna gö­ re, felsefenin gerçekleştirilmesini, yani ölüm ünü yerine getir­ mekle görevli olan, proletarya ya da devrimci eylem değil, apa­ çık bilimdi: Marx bizi felsefe yapmaya, yani ideolojik hayaller geliştirmeye son vererek gerçekliğin kendisini incelemeye yö­ neltm iyor mu? Politik olarak konuşursak, birinci okum a bizim m ilitan filozoflarımızın çoğunun yaptığı okum aydı; bunlar ken­ dilerini tam am en politikaya adadıklarından, felsefeyi eylem leri­ nin dini haline getirmişlerdi, ikinci okum a ise, tersine, dogm a­ tik felsefenin boş bildirgelerini içeriği dolu bilimsel söylem in ör­ teceğini u m an eleştirm enlerin okum asıydı. Ama her iki taraf da, politikayla barış içinde ya da güvenlikli bir ilişki içinde olm ala­ rının bedelini, ister istemez felsefe karşısındaki vicdan rahatsız­ lıklarıyla ödüyorlardı: Felsefenin pragm atik-dini ölüm ü, felsefe­ nin pozitivist ölüm ü, felsefenin gerçekten felsefi ölüm ü değildir. B unun üzerine felsefeye layık bir ölüm bulm aya çabaladık: Felsefi bir ölüm . Burada da, M arx’m başka m etinlerine ve ilk m etinlerin üçüncü kez okunm asına dayanıyorduk. Kapital’in altbaşlığımn Siyasal İktisat* konusunda belirttiği gibi, felsefenin so nunun ancak eleştirel olabileceğine inanarak yol alıyorduk: Bizzat nesnelere eğilmek, felsefi ideolojiden kurtulm ak ve gerçe* E k o nom i P olitik; b u k a v ra m F ran sızca'd an T ü rk çe'y e yanlış o larak a k tarılm ıştır, d ili­ m iz in sö zd iz im k u ra lla rın a u y m a m a k ta d ır. Ve b u k av ram a u y g u n b ir k u rm a c a o la ra k b i­ zim ön e rim iz “Siyasal lk tisa t”tır. (yhn.)

37

38

Louis Althusser gi incelemeye koyulm ak gerekiyordu am a -v e bizi pozitivizm ­ den b u n u n koruyacağını d ü şü n ü y o rd u k - ideolojiye karşı d u ru ­ yorduk, “pozitif şeylerin kavranm ası”nı ideolojinin sürekli ola­ rak tehdit ettiğini, ideolojinin bilim leri kuşattığını, gerçek nite­ likleri bulandırdığını görüyorduk. O zaman, ideolojik yanılsama tehditlerini sürekli olarak eleştiri yoluyla azaltma görevini felse­ feye em anet ediyorduk ve bu görevi felsefeye em anet edebilm ek için, onu açıkça bilim in bilinci haline getiriyorduk, onu tam a­ m en bilim in lafzına ve cism ine indirgiyorduk, am a sanki bilim in uyanık ve özenli bilinciymiş gibi, onun dışarıya ilişkin bilinciy­ miş gibi, bu ideolojik yanılsamayı bertaraf etm ek için, b u olum ­ suz dışarıya doğru döndürüyorduk onu. Felsefe bitmişti artık, çünkü tüm cismi ve nesnesi bilim inkiyle karışıyor, kaynaşıyor­ du, ama yine de bilim in gözden yiten eleştirel bilinci gibi, tam olarak bilim in olum lu özünü tehditkâr ideolojinin üzerine yan­ sıtacak zamanı bulacak kadar varlığını sürdürüyordu, saldırga­ nın ideolojik fantasmalarını ortadan kaldırm a zam anını bulacak kadar varlığını sürdürüyordu, sonra da kendi yerine geri dönüp orada kendi fantasmalarına yeniden kavuşacaktı. Felsefenin göz­ den yiten felsefi varlığına özdeş olan bu eleştirel ölüm ü, nihayet

bize eleştiri’nin anlamı belirsiz edim i içinde billurlaşm ış gerçek bir felsefi ölüm ün statü ve sevinçlerini veriyordu. O zam an fel­ sefenin tek yazgısı, gerçeğin bilinmesi içinde ve gerçeğin kendisi­ ne, insanların, onların edim lerinin ve düşüncelerinin anası olan tarih ’in gerçeğine geri dönüş içinde kendi eleştirel ölüm ünü ye­

rine getirmekti. Felsefe yapm ak, Genç Marx’m eleştirel serüveni­ ne kendi hesabımıza bizim de yeniden başlam amızdı, gerçeği bizden gizleyen yanılsama tabakasının içinden geçmek ve m ev­ cut tek anakaraya ayak basmaktı: Tarihin toprağı; nihayet orada, eleştiri’n in kalıcı uyanıklığına em anet edilmiş gerçekliğin ve bili-

Marx İçin m in hu zu ru n a kavuşacaktık. Bu okum ada, felsefe tarihine artık yer yoktur: Peki, dağınık fantasm aların tarihi, içinden geçilen karanlıkların tarihi nasıl var olabilir? Yalnızca gerçeğin tarihi vardır; uyuklayan kişinin içindeki birbiriyle bağlantısız düşleri gizliden gizliye bu tarih ortaya çıkarabilir, yalnızca bu derinliğin sürekliliğine dem ir atıp uyuklayanm düşlerinin bir tarih kıtası oluşturm a hakkı asla yoktur. Marx, A lm an ideolojisi’nde bizzat şunu söylemişti: “Felsefenin tarihi yoktur.” “Genç M arx Ü zerine ” adlı m etin okunduğunda, eleştirel bilincin sürekli ölüm üyle fel­ sefi sonuna erişecek bir felsefe için beslenen bu m itik u m u d u n içinde bir yanıyla hâlâ yer alıp alm adığına karar verilecektir. Bu araştırm aları ve tercihleri hatırlıyor olm am tn nedeni, b u n ­ ların her birinin, kendince, bizim tarihim izin izini taşıyor olm a­ larıdır. Ve Stalinci dogm atizm in sonu bunları durum lara göste­ rilen basit tepkiler olarak yok edem ediği ve bunlar hâlâ bizim so­ r u n la rım ız olduğu içindir. Stalin’e, kendi cinayetleri ve hataları

dışında, hangi alanda olursa olsun, bizim tüm hayalkırıklıklarım ızı, tüm hata ve şaşkınlıklarım ızı da atfedenler, felsefi dogm atiz­ m in son u n u n M arksist felsefeyi, bütünlüğü içinde bize geri ver­ m ediğini saptayınca, hesaplarının altüst olduğunu görüp, şaş­ kınlığa düşerler. Sonuçta, var olan şeyden, - b u dogm atizm bile o lsa- asla kurtulam ayız. Dogm atizm in sona ermesi gerçek bir araştırm a özgürlüğü ve de ateşli bir hal yarattı; bazıları kendi k urtuluş duygularının ve özgürlük isteklerinin ideolojik yoru­ m u n u felsefe olarak sunm akta biraz acele ettiler. Sonuçta ateş de taş gibi kesin olarak düşer. Dogm atizm in sonuyla birlikte bize iade edilen şey, sahip olduğum uz şeyin gerçek hesabını yapma, hem zenginliğim izin hem de yoksunluğum uzun adını koyma, sorunlarım ızı düşünm e ve yüksek sesle ortaya koyma ve hakiki

39

Louis Althusser

40

bir araştırm anın kesinliğine girişme hakkıdır. Dogm atizm in so­ n u bizim teorik taşralılığımızdan kısm en çıkmamıza, bizim dışı­ m ızda var olm uş ve var olanları tanım a ve kabul etm em ize ve bu dışarıyı görerek, kendim izi de dışardan görmeye başlamamıza, M arksizmin bilinm esi ve bilinm em esi içinde kendi yerimizi ta­ nım aya ve böylece kendim izi tanımaya başlam amıza im kân tanı­ dı. Dogm atizm in sonuyla birlikte şu gerçeklikle karşı karşıya kaldık: M arx’m, kendi tarih teorisini kurarken oluşturduğu Marksist felsefenin büyük bölüm üyle hâlâ oluşturulm ası gerek­ m ektedir, çünkü, Lenin’in dediği gibi, yalnızca köşe taşları yer­ leştirilmiştir; dogm atizm in karanlığı altında boğuşm uş olduğu­ m uz teorik güçlükler, baştan sona yapay güçlükler değildi, b ü ­ yük ölçüde Marksist felsefenin hazırlanm am ış olma halinden kaynaklanıyordu; dahası, m aruz kaldığımız ya da sü rdürdüğü­ m üz donm uş ve karikatürvari biçim lerde, ta ki “iki bilim ” teorik ucubeliğine varana kadar, çözüm lenm em iş bir tür sorun, kör ve grotesk varlığıyla, gerçekten m evcuttu, b u n u n kanıtı olarak ya­ yım lanmış olan teorik solculuğun eserlerini (Genç Lukacs ve Korsch) gösteriyorum yalnızca; ve son olarak da, eger Marksist felsefeye biraz yaşam ve teorik dayanıklılık verm ek istiyorsak, bugün, bizim payımıza düşen şey ve görevimiz, çok basit olarak, bu sorunları açık açık ortaya koym ak ve bunlarla açıktan yüzleş­ mektir.

II izin verirseniz, okuyacağınız notların tuttukları yolu da b e ­ lirtm ek istiyorum . G özden yiten bir eleştirel felsefe m iti içinde hâlâ yer alan Genç M a rx Ü zerine bu m etin, yine de, denem elerim izin, yenil­

gilerim izin ve hatta güçsüzlüklerim izin bizde engellenem ez b i­ çim de ortaya çıkardığı tem el sorun’u içeriyordu: M arksist felsefe nedir? Teorik olarak varolm a hakkı va r mıdır? Eğer hak olarak varsa onun özgüllüğünü nasıl ta rif etm eliyiz? Bu tem el soru, ta­

rihsel g ö rünüm lü, ama gerçekte teorik bir soru içinde ortaya atılm ış b u lu n u y o rd u aslında: M arx’m G ençlik Eserleri’n in okunm a ve yorum lanm a sorunu. T üm bayrakların üzerinde görülen ve h er türlü kullanım ın kisvesine b ü rü n e n b u ün lü m etinleri; M arx’m kendi felsefesini okuduğum uza, az çok k en ­ diliğinden inandığım ız, tam am en felsefi bu m etinleri ciddi bir eleştirel incelem eye tâbi tu tm ak kaçınılm az gözükm üşse, bu b ir tesadüf değildir. M arksist felsefe ve M arx’m Gençlik Eserle­ ri hak k ın d a b u felsefenin özgüllüğü sorusunu sorm ak, kaçınıl­ maz olarak M arx’m birlikte olduğu ya da içinden geçtiği felse­ felerle, yani Hegel’in ve F euerbach’m kilerle ilişkilerinin ne ol­ duğu so ru su n u sorm ak, dolayısıyla o n u n farklılığını anlam aya çalışm aktır. Beni öncelikle Feuerbach’ı okum aya ve 1839-1845 döne-

4 2 ----------------—

Louis Althusser ------------------------------------------------------------------

m inde yazmış olduğu en önem li teorik m etinlerini yayım lam a­ ya (krş. s. 57) yöneltm iş olan şey, M arx’m G ençlik Eserleri’nin incelenm esidir. Hegel’in felsefesinin M arx’m felsefesiyle ilişki­ lerinin öz niteliğini, karşılıklı olarak kavram larının ayrıntısı içinde incelemeye başlam aya beni yöneltm iş olan şey de doğal olarak aynı nedendi. Böylece, M arksist felsefenin özgül fa r k lı lı­ ğı so ru n u , M arx’m entelektüel gelişimi içinde, yeni bir felsefi

kavrayışın ortaya çıkışını belirleyecek epistemolojik bir kopuş’u n var olup olm adığını bilm e sorusu -v e bağlantılı soru olarak, bu k o p u şu n kesin y e r i- biçim ini aldı. M arx’m G ençlik Eserleri’nin incelenm esi, b u soru kapsam ında belirleyici b ir teorik (kopuş var mı?) ve tarihsel (kopuş yeri?) önem kazandı. M arx’m ileri sürdüğü ve b u kopuşu (“önceki bilincim izin tasfiyesi”) 1845’te A lm an İdeolojisi düzeyine yerleştirdiği cüm le­ yi, b u k o p u şu n varlığını onaylam ak ve yerini belirlem ek için sı­ nanm ası, çürütülm esi ya da onaylanm ası gereken bir açıklam a­ dan başka türlü kabul etm ek elbette söz kon u su olamaz. Bu açıklam anın niteliklerini sınam ak için b ir teori ve b ir yöntem gerekiyordu -g e n e l olarak teorik oluşum ların (felsefi ideoloji, bilim ) gerçekliğini düşünm eyi sağlayan M arksist teorik kavram ­ la rı M arx’m kendisine uygulam ak gerekiyordu. G erçekten de,

teorik o lu şu m lan n tarihinin teorisi olm adan, iki farklı teorik oluşum u birb irin d en ayıran özgül farklılığı kavrayam ayız ve saptayam ayız. Bu amaçla, teorik b ir oluşum un özgül birliğini ve sonuç olarak bu özgül farklılığın saptanacağı yeri belirtm ek için sorunsal kavram ını Jacques M artin’den ve bilim sel bir di­ siplinin k u ru lu şu n d a çağdaş teorik sorunsalın dönüşüm ü ü ze­ rinde d ü şü n m ek için de “epistemolojik kopuş” kavram ını G. Bachelard ’dan ödünç alabileceğime inandım . Bir kavram oluştur-

Marx İçin ---------------------------------------------m ak ve b ir diğerini de ödünç alm ak gerekiyordu, b u iki kav­ ram da keyfi ya da M arx’a yabancı bir şey içerm em eliydi; tam tersine, b u n ların varlıkları çoğu zam an pratik halde kalm ış ol­ sa bile, M arx’m bilim sel düşüncesinde m evcut oldukları ve iş­ ledikleri de gösterilebilir.1 Genç M arx’m teorik d ö n ü şü m sü re­ cinin akla u y gun b ir analizini yapabilm ek ve bazı kesin so n u ç­ lara varm ak için b u iki kavram dan teorik olarak gerekli asgari ölçüde yararlandım . U zun yıllara yayılan bir incelem enin -yayım ladığım m etin ­ ler b u sürecin yalnızca kısm i tan ık larıd ır- birkaç so n u cu n u b u ­ rada son derece özet bir biçim de verm em e izin veriniz. 1) M arx’m eserinde açık seçik b ir “epistemolojik kopuş ”, b iz­ zat M arx’m gösterdiği noktada, eski felsefi (ideolojik) bilincini eleştirdiği ve sağlığında yayım lanm am ış eserde görülür: A lm an İdeolojisi. Bu eserin ancak birkaç cüm lesi olan Feuerbach Ü zeri­ ne Tezler, b u k o p u şu n önceki uç sınırını belirtir; burası, eski b i­

linçte ve eski dilde, yani ka çın ılm a z olarak istikra rsız ve anla­ m ı belirsiz ka vra m ve form üller içinde, yeni teorik bilincin d e­

lik açtığı noktadır. 2) Bu “epistem olojik k o puş”, birb irin d en ayrı ve teorik iki disiplini birlikte içerir. Marx, tarih teorisini (tarihsel m aterya­

lizm ) ku rark en , aynı anda, önceki ideolojik felsefi bilincinden ko p tu ve yeni b ir felsefe (diyalektik m ateryalizm ) kurdu. Tek b ir k o puş içinde b u ikili kuruluşu belirtm ek için kullanılan ter­ m inolojiyi (tarihsel m ateryalizm , diyalektik m ateryalizm ) ben de kasıtlı olarak kullanıyorum . Ve, b u istisnai d u ru m u n parça­ 1) S orun sal ve e p istem o lo jik kopuş (bilim sellik-önçesi b ir s o ru n sa lın bilim sel b ir so ru n sa ­ la d ö n ü ş ü m ü n ü b elirley en k o p u ş) ikili tem ası ü zerin e, K a p ita l 'in İkinci K itap’ım n ö n sö ­ z ü n d e Engels’in o la ğ a n ü stü te o rik d e rin lik te k i sayfalarına b ak ılab ilir (E S. c. IV, s. 2024. T ürkçe çeviri: K ap ital, c. 11, Sol Yayınları, A nkara 1976, s. 11-33). “K a p ita l’i O kum a k ”ta (c. II) b u n u n kısa b ir y o ru m u n u vereceğim .

43

Louis Althusser

44

sı olan iki önem li so ru n u belirtiyorum . Bir bilim k u ru lu rk en yeni b ir felsefenin doğm uş olm ası ve bu bilim in de tarih teori­ si olması, doğal olarak önem li bir teorik so ru n getirm ektedir: Bilimsel tarih teorisinin oluşum u, felsefede teorik b ir devrim i hangi ilkesel gereklilikle ipso fa cto kaçınılm az kılm alı ve kapsa­ m alıdır? Aynı koşul, ihm al edilem eyecek pratik bir sonuç da içeriyordu: Yeni felsefe, yeni bilim in içinde ve yeni bilim tara­ fından öyle iyi içerilm işti ki, onunla karışabilirdi. A lm a n İdeolo­ jisi, bizim de saptam ış olduğum uz gibi, felsefeyi, pozitivizm den

ku rtu lm u ş genelleme değilse de, bilim in taşıdığı dayanıksız gölge haline getirerek, bu karışıklığı tam anlam ıyla kabul eder. Bu p ratik sonuç, başlangıcından günüm üze M arksist felsefenin dikkate değer tarihinin anahtarlarından biridir. Bu iki so ru n u ilerde inceleyeceğim. 3)

Bu “epistem olojik k o p u ş”, böylece, M arx’m düşüncesini

iki b ü y ü k tem el dönem e ayırır: 1845 k o p u şu n d an önceki, h â ­ lâ “ideolojik” dönem ve 1845 k o p u şu n d an sonraki “bilim sel” dönem . Bu ikinci dönem de iki evreye ayrılabilir: M arx’in te­ orik olgunlaşm a evresi ve teorik olgunluk evresi. Bizi bekleyen felsefi ve teorik çalışmayı kolaylaştırm ak için, bu dönem lendirm eyi kaydeden geçici b ir term inoloji önerm ek istiyorum . a) Birinci d önem in eserlerini, yani M arx’m doktora tezinden 1844 E ly a zm a la n ’na ve Kutsal A ile’ye kadarki tüm m etinlerini

zaten k abul edilm iş ifadeyle belirtm eyi öneriyorum : M a r x ’in Gençlik Eserleri.

b) 1845 ko p u şu m etinlerini, yani M arx’m yeni sorunsalının ilk kez ortaya çıktığı, ama henüz b ü y ü k ölçüde olum suz, pole­ m ik ve eleştirel b ir biçim altında görüldüğü Feuerbach Üzerine Tezler ve A lm an İdeolojisi’n i yeni b ir deyimle belirtm eyi öneri­

_________________________ Marx için_________________________ yorum : Kopuş Eserleri. c) 1845-1857 dönem i eserlerini de yeni b ir adla anm ayı

öneriyorum : O lgunlaşm a Eserleri. G erçekten de, ideolojik olanı (1845 öncesi) bilim sel olandan (1845 sonrası) ayıran kopuşa, 1845 eserlerinin (Feuerbach Ü zerine Tezler, A lm a n İdeolojisi) çok önem li tarihini verebilsek de, unutm am am ız gerekir ki, b u d ö ­ n üşüm , h em tarih teorisinde hem de felsefe teorisinde başlattı­ ğı yeni teorik sorunsalı ta m am lanm ış ve olum lu bir biçim için­ de h em en üretem edi. A lm a n İdeolojisi gerçekten de, M arx’m reddettiği ideolojik sorunsalın farklı biçim lerinin çoğunlukla olum suz ve eleştirel bir yorum udur. O lum lu yönde u z u n b ir düşünm e ve hazırlanm a çalışması gerekli olm uş, M arx’m dev­ rim ci teorik projesine uygun kavram sal b ir sistem atik ve term i­ noloji üretm esi, oluşturm ası ve belirlem esi için u z u n b ir d ö ­ nem gerekm işti. Yeni sorunsal kesin biçim ini yavaş yavaş aldı. Bu nedenle, 1845 sonrası Eserler ile K apital’in ilk yazım d en e­ m elerinden (1 8 5 5 -5 7 ’ye doğru) öncekileri, yani M anifesto, Fel­ sefenin Sefaleti, Ücret, Fiyat ve Kâr, vs.’yı M arx’m Teorik Olgun­ laşma Eserleri olarak belirlem eyi öneriyorum .

d) Son olarak, 1857’den sonraki tü m eserleri, O lgunluk Eser­ leri olarak belirtm eyi öneriyorum .

Böylece şu sınıflandırm ayı yapm ış oluyoruz: 1840-1844: Gençlik Eserleri. 1845: K opuş Eserleri. 1845-1857: O lgunlaşm a Eserleri. 1857-1883: O lgunluk Eserleri. 4)

M arx’m G ençlik Eserleri dönem i (1840-1845), yani id e­

olojik eserleri dönem i de iki evreye ayrılabilir:

Louis Althusser

46

a) Die Rheinische Zeitung’daki m akaleleri yazdığı rasyonalistliberal evre (1 8 4 2 ’ye kadar), b) 1842-1845 yıllarının rasyonalist-toplulukçu [com m una­ utaire] evresi. “M arksizm ve H üm anizm ” adlı m etinde hızlı bir şekilde b e­ lirttiğim gibi, birinci evredeki eserler Kantçı-Fichte’ci tü rd e bir sorunsalı varsayarlar, ikinci evrenin m etinleri ise tersine Feuerb ach ’m antropolojik sorunsalı üzerinde dururlar. Hegelci so­ runsal, kesinlikle tek b ir m etne esin kaynağı olur, Hegelci ide­ alizm in F euerbach’ın sözde-m ateryalizm i içinde dar anlam da “ayakları üstü n e dikilm esi”ni işlemeye titizlikle çalışan bir m e­ tin: 1844 E lyazm aları. Sözcüğün tam anlam ıyla paradoksal olan bu sonuç işte b u ra d an kaynalanır (henüz b ir öğrenci çalış­ m ası olan Tez Savunm ası hariç): Ideolojik-felsefi dönem inin neredeyse nihai m etni bir yana, Genç M arx asla Hegelci değildi, önce Kantçı-Fichte’ci, sonra F euerbach’çıydı. Yaygın b ir kanı olan Genç M arx’m Hegelciliği tezi, genel olarak, bir m ittir. Bu­ na karşılık, “geçm işteki felsefi bilinci”yle k o p u şu n u n arifesin­ de, h er şey öyle cereyan eder ki, sanki Marx, gençliğinde ilk ve son kez H egel’e başvururken, “sayıklayan” bilincini tasfiye et­ m ek için kaçınılm az, olağanüstü b ir teorik “dışlaştırm a” yarat­ mış gibidir. O zam ana kadar M arx Hegel’e karşı mesafe koym a­ ya devam etm işti ve Hegelci akadem ik incelemeleri’n d e n KantçıFichte’ci b ir sorunsala, ard ın d an da F euerbach’çı bir sorunsala onu geçirm iş olan hareket düşünülürse, şunu söylem ek gerekir ki, Marx, Hegel’e yaklaşm ak b ir yana, Hegel’den uzaklaşm aya devam etm işti. Fichte ve Kant ile birlikte, geri giderek on seki­ zinci yüzyıl sonuna nüfuz ediyor; ve (Feuerbach’m kendi tar­ zında on sekizinci yüzyılın “ideal” filozofunu, duyum cu m ater-

Marx İçin yalizm ile etik-tarihsel idealizm in sentezi, D iderot ile Rousseau’n u n gerçek birliğini tem sil edebileceği doğruysa) Feuerbach ile birlikte de b u yüzyılın teorik geçm işinin kalbine geri çekili­ yordu. F euerbach ile Hegel’in dahice bir sentezi olan 1844 Ely a z m a la r ı’n d a H egel’e ani ve en son geri dö n ü şü n d e, M arx’m,

bir patlam a denem esinde olduğu gibi, o zam ana kadar kafasın­ dan hiç çıkm am ış teorik alanın iki u c u n u n m addelerini bir ara­ ya getirip getirm ediği sorusunu kendim ize sorm aktan kaçm amayız; dahası, M arx’m d ö n ü şü m ü n ü pratik olarak yaşadığı ve tam am ladığı’yerin, olağanüstü kesinlikteki ve bilinçteki b u d e­ neyim in, o zam ana kadar asla denem ediği Hegel’i “tersyüz etm e”ye d ö n ü k b u en radikal sınavın, asla y a y ım la m a d ığ ı bu m etin olup olm adığını da sorm aktan kendim izi alıkoyamayız. Bu görülm edik değişim in m an tığ ın a'd air belli b ir fikre ulaşıl­ m ak isteniyorsa, neredeyse son gecenin m etninin, teorik olarak konuşursak, doğacak olan güne paradoksal olarak en u zak m e­ tin olduğunu baştan bilm ek kaydıyla, b u n u i 844 E lyazm alar ı’n m olağanüstü teorik gerilim inde aram ak gerekir. 5)

Kopuş Eserleri M arx’m düşüncesinin teorik oluşum u için­

deki yerlerine bağlı olarak incelikli yorum sorunlarını gü n d e­ m e getirirler. Feuerbach Üzerine Tezler’in ani parıltılarına yakın­ d an bakan h er filozof ışıktan irkilir, am a herkes bilir ki, b ir şim şek aydınlattığından çok göz kam aştırır ve geceyi parçala­ yan b ir ışık parçasını gecenin uzam ına yerleştirm ekten daha güç b ir şey yoktur. Şeffaflıkları sahte b u on bir Tez’in m u am ­ m asını g ü n ü n b irin d e elbette görü n ü r kılm ak gerekecektir. A l­ m an ideolojisi'ne gelince, tüm eski teorik varsayım ları - e n başta

Hegel ve Feuerbach, bilinç felsefesinin ve antropolojik felsefe­ nin tü m b içim lerin i- eleştirinin am ansız oklarına hedef yapa­

Louis Althusser

48

rak, geçmişiyle kopuş halindeki b ir düşünceyi bize tam anla­ m ıyla sunar. Yine de, ideolojik hataya karşı açılan davada pek katı ve kesin olan b u yeni d üşünce de, güçlüklerden ya da a n ­ lam belirsizliklerinden ku rtu lm u ş olarak kendini tanım layamaz. Teorik bir geçm işten bir çırpıda kopulm az: Sözcüklerden ve kavram lardan k o pm ak için öncelikle yeni sözcükler ve kav­ ram lar gerekir ve yeni sözcüklerin aranışı sürdüğü ölçüde, ko­ p u ş protokolüyle görevli olanlar çoğu zam an hâlâ eski sözcük­ lerdir. A lm a n İdeolojisi bize böylece henüz eğitim aşam asındaki yeni kavram ların yerini tutan, yeniden askere alınm ış kavram ­ ların gösterisini su n ar... ve b u eski kavram ları dış görünüşleri­ ne bakarak değerlendirm ek, onları sözcük olarak ele alm ak n o r­ m al olduğundan, M arksizm in ya pozitivist (tüm felsefenin so­ n u ) ya da bireyci-hüm anist (tarihin özneleri “som ut, gerçek insanlar”dır) kavrayışı içinde yolu şaşırm ak kolaylıkla m üm k ü n olur. Dahası, b u m etinde baş oyuncu olan, Gençlik m etinlerin­ de yabancılaşm ayla karşılanm ış ve tü m ideoloji teorisine ve tüm bilim teorisine h ü k m eden iş b ö lü m ü n ü n anlam ı belirsiz rolüne kapılabilir insan. K opuşun eli kulağında olm asına bağlı tüm bu nedenlerle, A lm a n İdeolojisi tek başına tam bir eleştirel çalışm a­ yı gerektirir, böylece bazı kavram ların tam am layıcı teorik işlevi b u kavram ların k endisinden ayırt edilm iş olur. Bu konuya tek­ rar döneceğim . 6)

K opuşu 1845 yılına yerleştirm ek, yalnızca M arx ile Fe­

u erbach ilişkisi bak ım ından değil, M arx ile Hegel ilişkisi bakı­ m ın d an da teorik açıdan önem li sonuçlar içerir. G erçekten de, M arx sistem atik bir Hegel eleştirisini yalnızca 1845 sonrası ge­ liştirm iş değildir, Hegel’in D evlet Felsefesinin Eleştirisi’n â e (1843 E ly a zm a sı ), Hegel’in H u k u k felsefesinin eleştirisinin önsözün-

Marx İçin de (1843), i 844 E lya zm a la rı’n d a ve Kutsal A ile'de görülebilece­ ği gibi, Gençlik dö n em inin ikinci evresinde b u n a başlam ıştır. Oysa b u Hegel eleştirisi, o dönem de, teorik ilkeleri bakım ından, F euerbach’m defalarca form üle ettiği hayranlık verici Hegel eleştirisinin yeniden ele alınm asından, y o ru m u n d an ya da ge­ liştirilm e ve genişletilm esinden başka bir şey değildi. Bu, spekü­ lasyon olarak, soyutlam a olarak Hegelci felsefenin bir eleştirisi­

dir, antropolojik yabancılaşm a sorunsalının ilkeleri adına sü r­ d ü rü lm ü ş b ir eleştiridir: Soyut-spekülatife karşı som ut-m ateryaliste başvuran b ir eleştiridir, yani k u rtu lm ak istese bile ide­ alist sorunsalın hizm etinde kalan b ir eleştiridir, yani ilke olarak M arx’m 1845’te kopacağı teorik sorunsala ait bir eleştiridir. M arksist Hegel eleştirisini, -M a rx k en d i adına üstlense b ile F euerbach’çı Hegel eleştirisiyle karıştırm am anın M arksist felse­ fenin araştırılm ası ve tanım ı için önem taşıdığı açıktır. Ç ünkü, M arx’m 1843 m etinlerinde sergilediği Hegel eleştirisini (aslın­ da baştan başa F euerbach’çıdır) gerçekten M arksist olarak n ite­ lendirip nitelendirm em em ize bağlı olarak, M arksist felsefenin sonraki yapısı hak k ın da çok farklı b ir fikir sahibi oluruz. Bu noktayı, M arksist felsefenin güncel yorum larında belirleyici bir n o kta olarak belirtiyorum ; elbette sözünü ettiğim yorum lar, ciddi, sistem atik yorum lardır, gerçek felsefi, epistem olojik ve tarihsel bilgilere dayalı ve kesin okum a yöntem lerinden - y o k ­ sa, üstü n e kitap da yazılabilecek basit kanılardan d e ğ il- yola çı­ kan yorum lardır. Ö rneğin, benim gözüm de çok önem li olan - ç o k önem li çü n k ü b u g ü n M arx’i Hegel’den ayıran uzlaşm az teorik ayrım ı ve M arksist felsefenin özgüllüğünün tanım ını araştırm alarının m erkezine bilinçli olarak koyan tek eser b u n ­ la rd ır- İtalya’daki Della Volpe’n in ve Colletti’n in eseri, Hegel

49

Louis Althusser 50 ----------------------------------------------------------------------------------------ile M arx arasında, F euerbach ile M arx arasında bir kopuşun varlığını k abul eder, am a b u ko p u şu 1843’e yerleştirir, Hegel’in H ukuk Felsefesinin Eleştirisi’n in önsözüne! K opuşun böyle basit­

çe yer değiştirm esi, b u n d an çıkarılan teorik sonuçları derinden etkiler ve yalnızca M arksist felsefenin kavranışı üzerinde değil, aynı zam anda, b ir sonraki eserde görüleceği gibi, K apital ’in okunm ası ve yorum u üzerinde de etkili olur. F euerbach’a ve Genç M arx’a ayrılmış sayfaların anlam ını ay­ dınlatm ak ve bu N otlar’a egem en olan so ru n u n birliğini hisse­ dilir kılm ak için b u saptam alarda b u lu n m a hak k ın ı kendim de görm ekteyim , çü n k ü çelişki ve diyalektik üzerine denem elerde de işin içinde olan şey M arksist teorinin indirgenem ez özgüllü­ ğ ü n ü n tanım ıdır. Bu tanım ın M arx’in m etinlerinde d o ğrudan doğruya okunam a d ığ ı; olgunluk evresinde M arx’a özgü kavram ların b u lu n ­

dukları yeri tanım lam ak için eleştirel bir ön hazırlığın tüm üyle gerekli olduğu; b u kavram ların tanım lanm asının onların yerle­ rinin tanım lanm asıyla bir olduğu; h er y o ru m u n m utlak ön h a­ zırlığı olan tü m b u eleştirel çalışm anın, teorik oluşum ların d o ­ ğasına ve tarihlerine yönelik asgari ölçüdeki geçici M arksist te­ orik kavram ın uygulanm aya konm asını kendi içinde gerektir­ diği; M arx okum asının ön koşulunun, teorik oluşum ların ve onların tarihlerinin ayrım sal doğasına dair M arksist bir teori, yani M arksist felsefenin ta kendisi olan epistem olojik bir tarih teorisi olduğu; bu işlem in kendi içinde kaçınılm az bir döngü oluşturduğu, bu döngüde M arksist felsefenin M arx’a uygulan­ m asının M arx’in kavranm asının m utlak önkoşulu olarak belir­ diği ve aynı zam anda da M arksist felsefenin oluşum ve gelişi­

Marx İçin m in in koşulu olarak belirdiği... açıktır. Ama b u işlem in d öngü­ sü, b u tü rd en tü m döngüler gibi, b ir nesneye doğası hakkında sorulan so ru n u n diyalektik d ö n güsünden başka bir şey değil­ dir; k endi nesnesini sınarken kendi nesnesi tarafından sınanan teorik b ir sorunsaldan yola çıkılmış olur. M arksizm in kendisi­ n in epistem olojik so ru n u n nesnesi olabilm esi ve olm ası gerek­ tiği, b u epistem olojik so ru n u n ancak M arksist teorik sorunsala bağlı olarak sorulabileceği, yalnızca tarih bilim i (tarihsel m ater­ yalizm ) olarak değil, aynı zam anda, teorik oluşum ların ve ta­ rihlerinin anlaşılm asını sağlayan, dolayısıyla k endini nesne ola­ rak alm ak suretiyle kendinin a n laşılm asını sağlayan felsefe ola­ rak da diyalektik biçim de tanım lanan bir teori için zo ru n lu lu ­ ğun ta kendisidir. M arksizm bu sınam ayla teorik olarak yüz y ü ­ ze gelebilen tek felsefedir. T üm b u eleştirel çalışm anın gerekliliği, dem ek ki M arx’ı -k â h Gençlik Eserleri’nin ideolojik kavram larının yanlış ger­ çekliği içinde ele alınm ış, kâh Kopuş Eserleri’nin görünüşte d a­ ha âşinâ kavram larının belki de daha tehlikeli yanlış gerçeklik­ leri içinde ele alın m ış- dolaysız b ir okum adan farklı olarak okuyabilm ekle sınırlı değildir. M arx’ı okum ak için gerekli b u ça­

lışma, aynı zam anda, dar anlam da, M arksist felsefenin teorik hazırlık çalışm asıdır. M arx’ı açık seçik görm eyi sağlayan, bilim i ideolojiden ayırmayı sağlayan, b u n ların farklılıklarını tarihsel ilişkileri içinde düşünm eyi sağlayan, tarihsel bir sürecin sü rek ­ liliği içinde epistem olojik k o p u şu n süreksizliğini düşünm eyi sağlayan teori; b ir sözcüğü bir kavram dan ayırt etmeyi, bir söz­ cü ğ ü n altında b ir kavram ın varlığını ya da yokluğunu ayırt et­ meyi, teorik söylem içindeki b ir sözcüğün işlevinden yola çıka­

51

52

Louis Althusser ra k b ir kavram ın varlığını belirtm eyi, sorunsal içindeki işlevin­ den, dolayısıyla “teori” sistem i içinde işgal ettiği yerden yola çı­ k arak b ir kavram ın doğasını tanım lam ayı sağlayan teori; M arx’m m etinlerinin özgün okunm asını sağlayan, h em epistem olojik hem de tarihsel bir okum ayı sağlayan b u tek teori, ger­ çekte, M arksist felsefenin kendisinden başka b ir şey değildir. Bunu araştırm ak için yola çıkm ıştık. Ve işte, ilk tem el gerek­ liliğiyle -araştırm a koşullarının basit tanım ıyla- birlikte bu te­ ori de dogm aya başlam aktadır. MART 1965.

Açıklamalar 1. BENİMSENEN TERMİNOLOJİ HAKKINDA. Okuyacağınız makalelerde benimsenen terminolojide bazı değişik­ likler görülecektir. Özellikle Materyalist Diyalektik üzerine makale, Marksist “felsefe”yi (diyalektik materyalizm) belirtmek için Teori (büyük harfle) terimini önermektedir ve felsefe sözcüğünü ise ideolojik felsefeleri belirtmek üze­ re ayırmaktadır. Felsefe terimi, Çelişki ve Üstbelirlenim adlı makalede bu ideolojik oluşum anlamında kullanılmıştır. (İdeolojik) Felsefeyi Teori’den (ya da felsefi ideolojiden koparak oluşmuş Marksist felsefeden) ayıran bu terminoloji Marx’m ve Engels’in eserlerinin birçok bölümünde kendisine dayanak bulur. Alman İdeolo­ jisinde Marx her zaman felsefeden açıkça ideoloji olarak söz etmekte­ dir. Engels, Anti-Dühring'e yazdığı ilk önsözde (Ed. Sociales, s. 445) şöyle der: “Teorisyenlerin doğa bilimleri alanında yarı cahil oldukları doğruy­ sa, bu bilimlerin günümüzdeki uzmanlan da, bugüne kadar felsefe diye adlandırılan alan olan teori alanında gerçekten öyledirler.” Bu saptama, Engels’in, ideolojik felsefeleri Marx’m mutlak anlamda yeni felsefi projesinden ayıran farklılığı bir terminoloji farklılığı içine dahil etme ihtiyacını hissetmiş olduğunu kanıtlar. Engels, Marksist fel­ sefeyi teori terimiyle belirterek bu farklılığı kaydetmeyi öneriyordu. Yine de, sağlam temellere dayalı yeni bir terminoloji başka şeydir, onun gerçek kullanımı ve yayılması başka şeydir. Çok uzun geçmişi olan bir kullanıma karşı, Marx’in kurduğu bilimsel felsefeyi belirtmek

54

Louis Althusser için Teori terimini benimsetmek güç gözükmektedir. Dahası, teori söz­ cüğünü diğer kullanımlarından ayırt eden büyük harf, elbette konuş­ ma dilinde fark edilebilir bir şey değildir... Bu nedenle, Materyalist Di­ yalektik üzerine metinden sonra, yaygın terminolojinin kullanımlarına geri dönmek ve Marx’mki bağlamında felsefe’den söz etmek ve o zaman da Marksist felsefe terimini kullanmak bana zorunlu geldi. 2. YAYIMLANMIŞ MAKALELER HAKKINDA. “Feuerbach’ın Felsefi Manifestoları”metni Aralık 1960 tarihli La No­ uvelle Critique'de yayımlandı. “Genç Marx Üzerine” (Teori Sorunlan) adlı makale Mart-Nisan

1961 tarihli La Pensée’de yayımlandı. “Çelişki ve Üstbelirlenim” adlı makale Aralık 1962 tarihli Esprit’de yayımlandı. Ek bölümü yayımlanmamıştı. “Materyalist Bir Tiyatro Üzerine Notlar” adlı makale Aralık 1962 ta­ rihli La Pensée’de yayımlandı. “1844 Elyazmaları” üzerine felsefi kronik Şubat 1963 tarihli La Pensée'de yayımlandı. “Materyalist Diyalektik ” üzerine makale Ağustos 1963 tarihli La Pensée’de yayımlandı. “Marksizm ve Hümanizm” makalesi Haziran 1964 tarihli Cahiers de l'ISEA’da yayımlandı. “Reel-Hümanizm Üzerine Tamamlayıcı Not” Mart 1965 tarihli La Nouvelle Critique'de yayımlandı.

Bu metinleri eldeki kitapta toplamama büyük nezaket göstererek izin vermiş olan dergi yöneticilerine teşekkürü borç bilirim. L.A.

I

Feuerbach’ın “Felsefi Manifestoları”

La Nouvelle Critique dergisi, birkaç ay önce Epim ethee dizi­

sinden (P.U.F.) yayımlanmış olan F euerbach’m m etinlerini su n ­ m am ı ben d en istem ektedir. Birkaç soruya kısaca cevap vererek b u sunuşu seve seve yapıyorum . Felsefi M anifestolar adı altında, Feuerbach’m 1839 ve 1845

yılları arasında yayımlanmış m etin ve m akalelerinin en önem li­ lerini b ir araya getirdim: Hegel Felsefesinin Eleştirisine Katkı (1839), H ıristiya n lığ ın Ö zü’n ü n Giriş bölüm ü (1841), Felsefe Reformu İçin Geçici Tezler (1842), Geleceğin Felsefesinin ilkeleri

(1843), H ıristiya n lığ ın Özü’n ü n ikinci baskısına önsöz (1843) ve Stirner’in saldırılarına cevap olarak yazılmış bir m akale (1845). Feuerbach’m 1839 ile 1845 arasındaki üretim i bu m e­ tinlerle sınırlı değildir, yine de bu n lar b u tarihsel yıllar arasında o n u n düşüncesinin özünü ifade etm ektedir. N için bu başlık: Felsefi Manifestolar?

Bu deyim Feuerbach’a ait değildir, iki nedenle b u riski göze aldım: Birincisi öznel, diğeri nesnel. Felsefe Reformu üzerine m etinler ve Geleceğin Felsefesinin ilke­ leri'nm önsözünü okuyan kişi, bunların gerçek bildirgeler oldu­

ğunu, insanı zincirlerinden kurtaracak olan b u teorik açmlamanm ateşli duyuruları olduğunu anlar. Feuerbach İnsanlığa ses­ lenm ektedir. Evrensel Tarih’in peçelerini yırtm aktadır, mitleri

58

Louis Althusser ve yalanlan yok etm ektedir, hakikati keşfetmekte ve b u n u insa­ na iade etm ektedir. Zamanı gelmiştir, insanlık, kendi varlığına sahip olmasını sağlayacak eli kulağında bir devrim e gebedir. İn­ sanlar sonunda b u n u n bilincine varacaklar ve gerçekte de haki­ katte oldukları şey olacaklardır: Özgür, eşit ve kardeş varlıklar. Bu tür söylemler, yazarları için, elbette M anifestolardır. O kurları için de öyle olm uştur. Ve özellikle, 18401ı yıllarda, “A lm an sefaleti” ve yeni-Hegelci felsefenin çelişkileri içinde debe­

lenip du ran genç, radikal entelektüeller için böyledir. Niçin 18401ı yıllar? Ç ünkü b u yıllar b u felsefenin sın a v y ılla r ı oldu. 1840 yılında, tarihin bir sonu -a k lın ve özgürlüğün h ü k ü m ran ­ lığ ı- olduğuna inanan genç Hegelciler, um utlarının gerçekleş­ m esini tahtın varisinden bekliyorlardı: Prusya’daki feodal ve otokratik düzenin son bulm ası, sansürün kaldırılm ası, kilisenin akla tâbi kılınması, kısacası politik, entelektüel ve dini özgürlük rejim inin kurulm ası. Oysa, “liberal” olduğu söylenen b u varis tahta çıkar çıkmaz IV. Frederick W ilhelm oldu, despotizm e gi­ rişti. Onaylanan, güçlendirilen zorbalık, tüm um utlarını oluştu­ ran ve özetleyen teorinin ürünüydü. Tarih, ilke olarak, akıl ve özgürlük olmalıydı; aslında ise akıldışılık ve kölelikten başka bir şey değildi. Olgulardan çıkan dersi kabul etm ek gerekiyordu: Bu çelişkinin ta kendisini. A m a bu çelişkiyi nasıl düşünm ek gerek? H ıristiya n lığ ın Ö zü (1841) b u dönem de ortaya çıktı, sonra Fel­ sefe Reformu üzerine kısa incelemeler. İnsanlığı kurtaram adığı

açık olan b u m etinler genç Hegelcileri teorik açm azlarından k u r­ tardı. İnsan ve tarihi üzerine sordukları dram atik soruya Feuer­ bach kesin olarak cevap veriyordu ve tam da on lan n büyük şaş­ kınlık içinde oldukları bir dönemde! Bu yatışm anın, bu coşku­ n u n yankısını kırk yıl sonra Engels’de görürsünüz. Feuerbach, Hegel’i ve tüm spekülatif felsefeyi kökünden kazıyıp atan, felse­

Marx İçin fenin kafası üzerinde yürüttüğü b u dünyayı a y a k la n üzerine ye­ niden oturtan, tüm yabancılaşmaları ve tüm yanılsamaları göz­ ler önüne seren, ama aynı zam anda o n la n n nedenlerini de veren ve tarihin a k ı l d ı ş ı l ı ğ ı n ı bizzat akıl adına düşünm eyi ve eleştir­ meyi sağlayan, nihayet düşünce ile olgu’yu hem fikir kılan ve d ü n ­ yada çelişkinin gerekliliği ile k u rtu lu şu n u n gerekliliğim anlaşılır kılan bu “Yeni Felsefe”ydi. işte bu nedenle, yaşlı Engels’in söyle­ yeceği gibi, yeni-Hegelcilerin “hepsi Feuerbach’çı” oldular, işte bu nedenle o n u n kitaplarını geleceğin yollarını bildiren Manifes­ tolar olarak kabul ettiler. Bunların felsefi Manifestolar olduklarını ekleyeyim. Ç ünkü, hiç kuşku yok ki, her şey hâlâ felsefenin içinde olup bitiyordu. Ama, felsefi olayların tarihsel olaylar olduğu da vakidir. Bu metinlerin önemi nedir?

Bu m etinlerin öncelikle tarihsel bir önem i vardır. 1840’lı yıl­ ların bu eserlerini seçm em in nedeni, yalnızca en ünlüleri ve en yaşayanları (bugün bile yaşayanlar; öyle ki bazı varoluşçular ya da teologlar m odern bir esinin kökenlerini burada bulm ak iste­ m ektedir) bunlar olduğu için değildir; aynı zam anda ve özellik­ le tarihsel b ir uğrak’a ait olduklarından ve (kuşkusuz sınırlı ama gelecek bakım ından zengin bir ortam da) tarihsel bir rol oyna­ dıklarından dolayıdır da. Feuerbach, genç Hegelci hareketin te­ orik büyüm e krizinin ta n ığ ı ve fa ili’dir. 1841 ile 1845 arasında­ ki genç Hegelcilerin m etinlerini anlam ak için Feuerbach’ı oku­ m ak gerekir. Özellikle, Genç M arx’ın eserlerinin Feuerbach d ü ­ şüncesinden hangi noktada etkilendiği görülebilir. 1842-44 yıl­ larının M arksist term inolojisinin F euerbach’çı olması bir yana (yabancılaşma, türsel varlık, bütünlüklü insan, yüklem le özne­ nin “terse çevrilmesi”, vs.), kuşkusuz daha önem li olan şey de

59

Louis Althusser 60----------------------------------------------------------------------------------------şudur: Felsefi sorunsal'm özü Feuerbach’çıdır. Yahudi Sorunu ya da Hegel’in Devlet Felsefesinin Eleştirisi gibi m akaleler ancak Feuerbach’çı sorunsal bağlam ında anlaşılır. K uşkusuz M arx’in d ü ­ şünce temaları Feuerbach’ın doğrudan kaygılarını aşar, ama te­ orik şem a ve sorunsal a y n ıd ır . Marx, bu sorunsalı, kendi deyi­ miyle, ancak 1845’de “tasfiye etti”. Feuerbach’m felsefesinden ve etkisinden bilinçli ve kesin kopuşu belirten ilk m etin A lm an ldeolojisi’dir.

Feuerbach’ın m etinlerinin ve Genç Marx’m eserlerinin karşı­ laştırmalı incelemesi, dem ek ki, Marx’m m etinlerinin tarihsel olarak okunm asına ve gelişiminin en iyi şekilde kavranm asına im kân tanıyabilir. Bu tarihsel kavranışın teorik bir anlam ı y o k mu?

Kesinlikle var. F euerbach’ın 1839-43 dönem i m etinleri okunduğunda, Marx’in “etik” yorum larını geleneksel olarak doğ­ rulayan kavram ların çoğunun a tfı konusunda yanılgıya düşül­ mez. “Felsefenin dünyasallaşm ası” [le devenir-m onde de la philo­ sophie], “özne-yüklem in terse çevrilişi”, “insanın kökü insandır”, “politik devlet insanın türsel y a şa m ıd ır”, “felsefenin ortadan kaldı­ rılm ası ve gerçekleşm esi”, “felsefe insanın kurtuluşunun kafası, proletarya ise kalbidir”, vs., gibi ünlü formüller doğrudan doğruya

Feuerbach’tan ödünç alınm ış ya da doğrudan doğruya ondan esinlenm iş form üllerdir. M arx’in idealist “hüm anizm ”inin tüm formülleri, Feuerbach’çı form üllerdir. Ve kuşkusuz Marx, her zam an politikayı düşünen ama b u n d an pek söz etm eyen - b u du ru m Manifestolar’da g ö rü lü r- Feuerbach’ı alıntılam aktan, al­ m aktan ya da tekrarlam aktan başka bir şey yapm am ıştır. Feuerbach için her şey din eleştirisinde, teoloji eleştirisinde ve spekü­ latif felsefe denilen teolojinin bu dindışı kılığa girmiş halinde

_________________________ Marx İçin_________________________ olup bitm ektedir. Genç Marx ise tersine önce politikaya kafayı takm ıştır, sonra da, yabancılaşmış insanların som ut yaşamıyla m eşguldür; b u n u n karşısında politika ancak “gökyüzü, ce n n et” olabilir. Ama Genç Marx, Yahudi Sorunu'nda, Hegel’in Devlet Fel­ sefesinin Eleştirisi'nde, vs.... ve hatta daha sık olarak da Kutsal A ile'de, insan tarihinin kavranm asına etik bir sorunsal uygulayan

avangard b ir F euerbach’çıdır. Başka bir deyişle, Marx’m , b u d ö ­ nem de, yabancılaşm a teorisini, yani Feuerbach’çı “insan dogası”nı, politikaya ve insanların som ut faaliyetine uygulam aktan başka b ir şey yapm adığı, daha sonra da b u n u (büyük ölçüde) Ely a z m a la r ı’nda siyasal iktisada yaydığı söylenebilir. Bu Feuer-

b ach’çı kavram ların kökenini iyi bilm ek, bir atfı tesbit ederek (F.’ye ait olan şu, M.’ye ait olan şu) her şeyi düzene sokm ak için değil, Marx’in yalnızca ödünç aldığı kavram ların ve bir sorunsa­ lın keşfini M arx’a atfetm emek için önem lidir. Bu ödünç kavram ­ ların tek tek ve tecrit edilm iş olarak değil, blok halinde, bir bü­ tün olarak ödünç alındıklarını kabul etm ek daha önem li gözük­

m ektedir: Bu b ü tü n tam da Feuerbach’m sorunsalıdır çünkü. Önemli n o kta b u dur. Ç ünkü tecrit edilm iş bir kavram ın ödünç alınm asının ancak tesadüfi ve ikincil bir önem i olabilir. (Bağla­ m ından) tecrit edilm iş bir kavram ın ödünç alınması, ödünç ala­ nı bu kavram ı çekip çıkardığı bağlam karşısında sorum lu kıl­ maz. (Ö rneğin Kapital’in Smith’ten, Ricardo’dan ya da Hegel’den ödünç aldığı kavram lar bu türdendir). Ama kendi aralarında sis­ tem atik olarak birbirine bağlı kavram lar b ü tü n ü n ü n ödünç alın­ ması, hakiki bir sorunsalın ödünç alınması tesadüfi olamaz, ya­ zarını bağlar. Manifestolar ile M arx’m Gençlik Eserleri’nin karşı­ laştırılm asının, M arx’in 2-3 yıl boyunca Feuerbach’m sorunsalı­ nı kelim enin tam anlamıyla benimsediğini, bununla derinden öz­ deşlik k u rd u ğ u n u ve bu dönem tezlerinin çoğunun anlam ını

Louis Althusser

62

kavram ak için, hatta Marx’in sonraki düşünce konusuna yöne­ lik olan (örneğin politika, toplum sal yaşam, proletarya, devrim, vs.) ve b u nedenle tam anlamıyla Marksist olarak görülebilecek tezlerini kavram ak için, bu özdeşliğin bizzat m erkezine yerleşmek ve tüm teorik sonuçlarıyla içerim lerini iyi kavram ak gerektiğini çok açıkça gösterdiği kanısındayım. Bu gereklilik bana çok önem li görünm ektedir, çünkü Marx’in tüm sorunsalı benim sediği doğru olsa da, Feuerbach’la kopuşu, yani o ünlü ‘‘önceki felsefi bilincimizin tasfiyesi”, elbette eski sorunsalın bazı kavram larını içine alabilen, ama onlara kök­ ten yeni b ir anlam veren bir b ü tü n içindeki yeni bir sorunsal’ın benim senm esini gerektirir. Burada, bu sonucu açıklam ak için, Marx’in da bizzat aktarmış olduğu, Yunan tarihinden alınm a bir imgeyi seve seve yeniden kullanıyorum . Perslere karşı savaşın ciddi yenilgilerinden sonra, Them istocles Atmalılara topraklar­ dan vazgeçmelerini ve sitenin geleceğini bir başka öğe üzerinde kurm alarını öğütlüyordu: Deniz. Marx’m teorik devrim i, tam olarak, eski öğesinden -H egelci ve Feuerbach’çı felsefeden- k u r­ tulm uş teorik düşüncesini yeni bir öğe üzerinde kurm aktan iba­ rettir. Ama b u yeni sorunsalı iki biçim de kavrayabiliriz: Öncelikle, Marx’in olgunluk m etinlerinde: A lm an İdeolojisi, Felsefenin Sefaleti, Kapital, vs. Ama b u eserler, Tinin Görüngübili-

mi’nde, Ansiklopedi’de ya da B ü yük M a n tık’ta bulunan Hegel fel­ sefesinin sunum uyla ya da Geleceğin Felsefesinin llkeleri'nde b u ­ lu nan Feuerbach felsefesinin sunum uyla karşılaştırıldığında, Marx’in teorik konum unun sistem atik bir sun u m u n u gözler önüne serm em ektedir. Marx’in b u eserleri ya polem iktir (Alm an İdeolojisi, Felsefenin Sefaleti) ya da pozitif çalışmalar kapsam ında­

dır (Kapital). O ldukça m uğlak bir sözcükle “felsefe”si olarak ad­

Marx İçin landırılabilecek olan M arx’m teorik tavrı burada kuşkusuz işin içindedir,.am a bizzat eserinin içine göm ülm üş haldedir ve onun ya eleştirel ya' da bulgusal faaliyetiyle karışmıştır; sistem atik ve gelişmiş halde kendi başına asla açıkça bildirilm iş olmasa da en­ der olarak görülebilir. Bu d u ru m u n yorum cunun işini kolaylaş­ tırm adığı açıktır. Feuerbach’ın sorunsalının ve M arx’in Feuerbach’la kopuşu­ n u n nedenlerinin bilinm esi burada im dadım ıza yetişmektedir. Ç ünkü Feuerbach sayesinde Marx’in yeni sorunsalına dolaylı olarak gireriz. M a rx’in hangi sorunsaldan koptuğunu biliyoruz ve b u k o p u şu n “ortaya çıkardığı” teorik ufukları keşfediyoruz. Bir insanın bağlarıyla olduğu kadar kopuşlarıyla da kendini belli et­ tiği doğruysa, M arx kadar çetin bir düşünürün, sonraki bildirgele­ rinde olduğu kadar Feuerbach’la kopuşuyla da keş/edilebileceği ve ortaya çıkabileceği söylenebilir. Feuerbach’tan kopuş, Marx’in

kesin teorik tavrının oluşum unda belirleyici bir noktada oldu­ ğundan, Feuerbach’ın bilinm esi, b u sıfatla, Marx’in felsefi k o n u ­ m una teorik içerimlerle dolu ve yeri doldurulam az bir erişim im kânı sağlar. Aynı şekilde, Feuerbach’ın bilinm esinin Marx ile Flegel ara­ sındaki ilişkilerin daha iyi kavranm asını sağladığını da söyleye­ bilirim. Gerçekten de, Marx eğer Feuerbach’tan kopm uşsa, Marx’in gençlik yazılarının çoğunda bulunan Flegel eleştirisinin, en azından son felsefi ön-kabullerinde, F euerbach’çı bir bakış a çısıyla , yani Marx’in sonradan reddettiği bir bakış açısıyla ya­

pıldığını, bu anlam da yetersiz, hatta yanlış bir eleştiri olduğunu kabul etm ek gerekir. Oysa, Marx daha sonra bakış açısını değiş­ tirm iş olsa da, Gençlik E serlerinde rastlanabilecek Hegel eleşti­ risinin, her koşulda, doğrulanm ış kaldığını ve “yeniden ele alı­ nabileceğini” kabul etm e eğilimi, kim i zam an kolaycı nedenler­

63

Louis Althusser

64

le, sürekli olarak ve m asum bir şekilde karşımıza çıkar. Ama bu, M arx’in, Feuerbach’çı Hegel eleştirisinin “Hegelci felsefenin bağrın­ daki bir eleştiri” olduğunu kavradığında ve Feuerbach’m , kuşku­

suz Hegelci yapının cism ini “baş aşağı” çevirmiş olan, ama b u ­ n u n nihai yapısını ve tem ellerini, yani teorik varsayımlarını ko­ rum uş ve kendisi hâlâ “filozof’ kalmış biri olduğunun bilincine vardığında Feuerbach’tan koptuğu şeklindeki temel olguyu ih­ mal etm ektir. Marx’in gözünde Feuerbach Hegelci topraklarda kalmıştı, Hegel eleştirisi yapm ış olm asına rağm en onun tutsağı kalmıştı, Hegel’in kendi ilkelerini Hegel’e karşı çevirm ekten baş­ ka bir şey yapm am ıştı. “Öğe” değiştirmemişti. Hegel’in hakiki M arksist eleştirisi özellikle öğe değiştirmeyi gerektirir, yani Feuerbach’m isyancı tutsağı olarak kaldığı b u felsefi sorunsalın terk edilmesi gerekir. Marx’in Feuerbach’m düşüncesiyle b u ayrıcalıklı çatışması­ nın teorik önem ini, güncel polem iklerle ilişkili bir kelimeyle özetlersek, önce Hegel’den, sonra Feuerbach’tan b u ikili kopm a­ da söz konusu edilen şeyin, felsefe terim inin anlamı olduğunu söyleyebilirim. Felsefenin klasik m odelleriyle karşılaştırıldığında M arksist “felsefe ” ne olabilir? Ya da, son teorisyeni Hegel olan ve Feuerbach’m , um utsuzca ama boşuna kurtulm ayı denediği gele­ neksel felsefi sorunsaldan kopm uş bir teorik tavır ne olabilir? Bu so ru n u n cevabı, b ü yük ölçüde, Genç Marx’m “felsefi bilinç”inin b u son tanığı, Marx’in bu ödünç imgeyi bir kenara fırlatıp haki­ ki yüzüne b ü rünm eden önce kendini seyrettiği bu son ayna olan F euerbach’tan olum suz anlam da alınabilir. Ekim 1960

II

“Genç Marx Üzerine” (Teori Sorunları)

“En son çabalarında bile, Alman eleşti­ risi, felsefe alanını terk etmedi. Kendi ge­ nel felsefi öncüllerini incelemek şöyle dursun, Alman eleştirisinin ele aldığı istis­ nasız bütün sorunlar, tersine, belirli bir felsefi sistemin toprağından, Hegel siste­ minden fışkırmıştır. Yalnızca cevaplannda değil, kendi sorunlannda bile bir aldat­ maca [mystification] vardı.” K. MARX: (D eutsche Ideologie, Dietz Verlag, Berlin, 1953, s. 14).

Y a şa m ın ı M a r x a d lı gen ç b ir a d a m a ad a m ış olan A ugu ste C o rn u ’ye.

Recherches Internationales dergisi, “Genç Marx üzerine” ya­

bancı M arksistlerin on bir incelemesini sunm aktadır. Togliatti’n in eski tarihli (1954) bir yazısı, Sovyetler Birliği kaynaklı beş yazı (bunların üçü 27-28 yaşlarındaki genç araştırm acıların im ­ zasını taşım aktadır), D em okratik Almanya’dan dört yazı ve bir yazı da Polonya’dandır. Genç Marx’i yorum lam anın Batılı M ark­ sistlerin ayrıcalığı ve çilesi olduğu sanılabilirdi. Bu eser ve Sun u m ’u ise b u n d an böyle b u görev, b u görevin tehlikeleri ve ödülleri karşısında yalnız olm adıklarını onlara gösterm ektedir.1 Bazı so ru n lan incelemek, kimi bulanıklıkları giderm ek ve kendi hesabım a bazı açıklamalarda bulunm ak için bu ilginç ama eşitsiz2 derlem eyi okum ayı fırsat bilm ek istiyorum. S unum un kolaylığı açısından M arx’in Gençlik Eserleri soru­ n u n u üç tem el yanıyla ele alm am a izin verin: politik (I), teorik (II) ve tarihsel (III).

I. Politik Sorun Marx’in Gençlik Eserleri tartışması öncelikle politik bir tartış­ m adır. Tarihini M ehring’in oldukça iyi yazdığı ve anlam ını orta­ ya çıkardığı M arx’in Gençlik Eserleri’nin sosyal-dem okratlar ta­ li Genç. Sovyet a raştırm acıları arasın d a M arx’in G en çlik E se rle rin e gösterilen ilgi çok d ik k a t çekicidir. SSCB’d e m ev cu t k ü ltü rel gelişm e eğ ilim in in ö n em li bir işaretidir b u (Krş. S un u ş, s. 4, d ip n o t T). 2) H oepp'ner'in, “H egel’d e n M arx'a G eçişte Bazı Yanlış K avram lar H a k k ın d a ” (s. 175190) adlı ç o k d ik k a t çekici m e tn in in tartışm asız h âk im iy eti g ö rü lm ektedir.

Louis Althusser 68

rafından gün ışığına çıkarıldığını ve onlar tarafından da Marksizm -Leninizm in teorik tavırlarına karşı kullanıldığını tekrar et­ meye gerek var mı? Bu operasyonun büyük atalarının adı Landsh u t ve Mayer’dir (1931). M olitor’u n tercümesiyle Costes Yaymları’n d a n çıkan edisyonlarm a yazdıkları önsöz okunabilir (M arx’in Felsefi Eserleri, c. IV, s. XIII-LI). O rada her şeyi açıkça söylemişlerdir. Kapital, etik bir teoridir, oradaki sessiz felsefe Marx’in Gençlik Eserleri’nde yüksek sesle konuşm aktadır.3 An­ lam ını iki kelimeyle özetlediğim bu tez olağanüstü şanslıydı. Yalnızca u zu n süreden beri haberdar olduğum uz Fransa ve İtal­ ya’da değil, bu yabancı yazılardan öğrendiğimize göre çağdaş Al­ m anya ve Polonya’da da rağbet görm üştü. Filozoflar, ideologlar, din adamları devasa bir eleştiri ve bağlam değişikliği teşebbüsüne giriştiler: Marx kendi kaynaklarına geri dönm eli ve kendi için­ deki olgun insanın kılık değiştirm iş Genç Marx’tan başkası ol­ m adığını nihayet itiraf etmeliydi. Ya da, kendi yaşında ısrar eder ve ayak direrse, o zam an da, olgunlaşm a günahını işlediğini iti­ raf etmeli, felsefeyi ekonom iye, etiği bilime, insanı tarihe fedâ et­ tiğini kabul etmeliydi. Marx kendi hakikatini ister kabul etsin is­ ter reddetsin, onda ayakta kalabilecek olan her şey, bizlerin ya­ şam asını ve düşünm esini sağlayacak olan her şey b u Gençlik 3) Krş. Œuvres Philosophique de Marx, te rc ü m e M olitor, Ed. C ostes, c. IV. L an sh u t ve M ay e r’in G iriş’i: “Açıktır ki, Kapital'de yapılan analize öncülük eden eğilimin temelinde ... ses­

siz hipotezler vardır, yine de bunlar M arx’m temel önemdeki eserinin tüm eğilimine içkin açıklamasını verir... bu hipotezler özellikle M arx’in 184 7 öncesi çalışm asının biçimsel te­ m asıdır. K apitalen M arx’i için bunlar, bilgisi olgunluk kazandıkça kurtulduğu ve kişisel arınma operasyonunda kullanılmayacak cüruflar olarak dibe çökmesi gereken gençlik hatala­ rı asla değildi. Marx, 1840-47 çalışmalarında, daha ziyade tarihsel koşulların tüm ufkuna açılır ve genel insani temeli sağlar; bu temelin yokluğunda ekonomik ilişkilere dair tüm açık­ laması öngörülü bir ekonomistin basit çalışm ası olarak kalır. Bu Gençlik Eserleri’nde düşün­ cenin hazırlandığını ve M a rx ’tn tüm eserini kat eden bu asıl akımı kavramayanlar, M arx’i anlamayı başaramazlar... ekonomik analizinin ilkeleri doğrudan doğruya 'insanın gerçek hakikati'nden kaynaklanmaktadır...’’ (s. XV-XVI1). “K om ünist M anifesto'nun ilk cümlesinin hafifçe değiştirilmesiyle şu sözü elde edebiliıiz: Tüm geçmiş tarih, insana özgü yabacılaşmanın tarihidir..." (XLI1), vs. P ajitn o v ’u n “1844 Elyazmaları’ (Recherches, s. 809 6 ) yazısın d a b u revizyonist “G enç M arx" ak ım ın ın belli başlı y azarların ın iyi bir eleşti­ rel incelem esi görülecektir.

Marx için Eserleri’nde bulunur.

Çok sayıdaki bu tür eleştiriler bize yalnızca şu seçeneği bı­ rakm aktadır: Kapital’in (ve genel olarak “tam am lanm ış M ark­ sizm ’in ) y a Genç M a rx’in felsefesinin ifadesi olduğunu y a da bu fe l­ sefeye ihanet ettiğini itiraf etm ek. Her iki durum da da, yerleşik

yorum u tam am en gözden geçirm ek ve H akikat’ten söz eden Genç Marx’a geri dönm ek gerekir. İşte, tartışm anın y e r i: Genç Marx. Tartışm anın gerçek ko zu : Marksizm. T artışm anın terim leri: Genç Marx daha o zam andan tüm Marx mıydı? Tartışma böyle konunca, öyle gözüküyor ki, taktik bileşim ve düzenlem elerin ideal düzeni içinde, M arksistlerin iki kaçam ak cevap arasında bir seçim yapm ası gerekir.4 Eğer M arx’i kendi gençliğinin tehlikelerinden kurtarm ak isti­ yorlarsa - k i rakipleri onları bu tehlikelerle tehdit etm ektedir-, çok şem atik olarak, y a Genç M a r x ’in M a rx olm adığını kabul ede­ bilirler ; y a da Genç Ma rx ’in M arx olduğunu ileri sürebilirler. Bu te­

m alar son derece a y rın tıla n d ırıla b ilir: En ufak ayrıntılarında bi­ le esin kaynağı olabilirler. Olasılıkların b u döküm ü elbette oldukça gülünç gelebilir. Eğer söz konusu olan bir tarih tartışmasıysa, b u tartışm ada tak­ tiğe yer yoktur, yalnızca olguların ve parçaların bilimsel incelen­ m esinin vereceği hükm e bağlı kalınabilir. Yine de, geçmiş dene­ yim ve hatta m evcut derlem enin okunm ası, p o litik bir saldırı’ya karşı koym ak gerektiğinde, az çok bilinçli taktik inceleme ve d ü ­ şüncelerin ya da savunm a tepkilerinin ihm al edilm esinin kim i zam an sıkıntı verici olduğunu kanıtlam aktadır. Jahn4 bu d u ru ­ 4) E lbette - v e b u p a ra d o k sa l te şe b b ü s bizzat F ran sa'd a v u k u b u ld u - ra k ip le rin in tezle­ rini (onların h a b eri o lm a d a n ) sak in sak in b irleştirm e k ve M arx’i k en d i g e n çliğ in d en y o ­ la çıkarak y e n id e n d ü ş ü n m e k m ü m k ü n olabilir. A m a ta rih yanlış anlam aları so n u n d a he r zam an b e rta ra f eder. 5) W . Jalın, “Y ab an cılaşm an ın E k o n o m ik İçeriği’’ (R echerches, s. 158) yazısında.

69

Louis Althusser 70

m u açıkça görmektedir: M arx’m Gençlik Eserleri üzerine tartış­ m ayı başlatanlar M arksistler değildir. Ve genç M arksistler de, M ehring’in klasik çalışm alarını ve Auguste C ornu’n ü n bilgece ve titiz araştırm alarım kuşkusuz hakkıyla değerlendirem edikle­ rinden, öngörm edikleri bir m ücadeleye hazırlıksız, isteksiz ya­ kalanm ışlardır. Ellerinden geldiğince tepki gösterm işlerdir. Şu anki savunm ada, tepki tavrında, bulanıklık ve beceriksizlikte b u ani baskının payı vardır. İlave edelim: V icd a n ra h a tsızlığ ın ­ da da b u n u n payı vardır. Ç ünkü bu saldırı M arksistleri kendi

alanlarında yakaladı: M arx’m alanında. M arx’in tarihini, Marx’m kendisini doğrudan ilgilendiren bir sorun tartışm a konusu edi­ lir edilm ez, belki de basit bir kavram söz konusu olsaydı hisset­ m eyecekleri kadar özel bir sorum luluk yüklendiklerini hissetti­ ler. B undan böyle de, birinci savunm a refleksini güçlendirm iş olan ikinci bir refleks’in p ususuna düştüler: Sorum luluklarında ku su r etm e endişesi, düşm anları karşısında ve tarih karşısında doldurm akla görevli oldukları deponun zarar görm esi endişesi. D urum u açık seçik ifade edersek: Eğer bu tepki üzerinde d ü şü ­ nülm ez, eleştirilmez ve hâkim olunm azsa, M arksist felsefe “fe la ­ keti andıran” bir baştan savm a cevaba, so ru n u daha iyi çözm ek

adına aslında sorunu ortadan kaldıran topyekün bir cevaba iti­ lebilir. M arx’m karşısına k endi gençliğini çıkaranları susturm ak için kararlı bir şekilde karşı ta ra f tutulacaktır: M arx k endi gençliğiy­ le uzlaştırılacaktır: Kapital, Yahudi S o ru n u n d a n yola çıkarak de­ ğil, Yahudi Sorunu K apital’d e n yola çıkarak okunacaktır; Genç M arx’m gölgesi artık M arx’m üzerine değil, M arx’m gölgesi Genç M arx’in üzerine düşürülecektir; ve, bu baştan savma ceva­ b ı haklı çıkarm ak için, “gelecek geçmiş”te [future antérieur] fel­ sefe tarihinin bir sözde-teorisi -tam a m e n Hegelci olduğunun

Marx İçin farkına v arılm ad an - hazırlanacaktır.6 M arx’in bütünlüğüne yöne­ lik b ir saldırı karşısında duyulan kutsal endişe, M arx’rn bir bü­ tün olarak kararlılıkla sahiplenilm esi refleksini esinleyecektir:

Marx’in bir b ü tü n olduğu, “Genç M a rx ’in M arksizm e ait olduğu”7 ilan edilecektir. Sanki biz de o n u n yaptığı gibi gençliğini tarihe terk edersek bütün olarak M arx’i kaybetm e riskiyle karşılaşırm ı­ şız gibi; sanki M arx’in kendi gençliğini tarihin kökten eleştirisi­ ne, yaşayacağı tarihin değil, yaşa d ığ ı tarihin, dolaysız tarihin değil, -b izz at M arx’in kendi olgunluk dönem inde, Hegelci an ­ lam da “hakikat ” olarak değil, bilim sel kavrayışın ilkeleri olarak bize v erd iğ i- d ü şü n ü lm ü ş bir tarihin kökten eleştirisine tâbi kı­ larsak bütün olarak M a rx’i yitirm e riskiyle karşı karşıya kalırm ı­ şız gibi... Baştan savma cevaplar bile vermeye kalkılsa, iyi teori olm a­ dan iyi politika olamaz. 6) Krş. Schaff: “G enç M arx’in H ak ik i Y üzü” ( Recherches, s. 193). A yrıca krş. “S u n u ş”u n b ir b ö lü m ü (s. 7-8): “M arx’m ilk e se rle rin d en , o n ları hazırladığı d ö n e m d e M arx’in sah ip olabileceği k a v ra y ıştan y o la ç ık a ra k b ü tü n ü y le M arx’in eseri ve h e m d ü ş ü n c e olarak h e m eylem o larak M arksizm ’i c id d i o la ra k an lam ay a te şe b b ü s e tm ek d o ğ ru olm az. Yalnızca tersi y ö n te m g eçerlid ir, yani b u ö n c ü lle rin (?) d eğ erin i b ilm ek ve an lam ın ı a n la m ak için ve K reuzn ach d efterleri ve 1844 E ly azm aları gibi m e tin le rd e n o lu şan M arksist d ü ş ü n c e ­ n in b u yaratıcı la b o ra tu v a rla rm a n ü fu z e tm e k için, M arx’m bize m iras bıraktığı haliyle M arksizm ’d e n yola çık a n ve aynı zam an d a - b u d a açıkça sö y le n m e lid ir- b ir y ü z yıldan b e ri tarihsel p ra tiğ in ateşiyle zen g in leşm iş o la n y ö n te m geçerlidir. Bu y ö n te m e b a şv u r­ m am ak , T h o n ıizm ’d e n değilse de H egelcilikten ö d ü n ç alın m a ö lçü tler y ardım ıyla M arx’i d e ğ erle n d irm e k an la m ın a gelir. Felsefenin tarihi gelecek geçmişte yazılır. Buna n za göster­ memek, sonuçta bu tarih i reddetmek ve kurucusunu Hegel gibi payelendirmek olur." S on iki cü m le n in a ltın ı kasıtlı o larak çizdim . A m a o k u r, M arksizm e H egelci felsefe tarih i k av ra­ m ın ın bile atfed ild iğ in i g ö rm e k te n ve -ş a şk ın lığ ın ın d o ru ğ u n d a !- eğer te sa d ü fe n b u n u re d d e d erse k e n d in e H egelci m u am elesi y ap ıld ığ ın ı g ö rm e k te n şaşk ın lık içerisinde, k e n ­ di d e altını çizerdi b u satırların ... Böyle b ir kavrayış içerisin d e başk a m otiflerin d e söz k o n u s u e d ild iğ in i ilerde göreceğiz. H er k o şu ld a b u m e tin b e lirttiğ im h arek eti açıkça gös­ te rm e k te d ir: M arx, k e n d i g en çliğ in in te h d id i a ltın d a d ır, g ençlik san k i b ir bütünlük uğrağı ’ym ışcasm a geri a lın m a k ta d ır ve b u am açla so n u çta H egelci felsefeden bir ta rih fel­ sefesi im al ed ilm e k te d ir. H o e p p n er, “H egel’d e n M arx’a G eçiş H ak k ın da" (Recherches, s. 180) adlı y azısın d a, olayları sak in ce a çık lam ak tad ır: “Tarihe bugünden geriye doğru bak­

mamak ve Marksist bilginin doruğunu geçmişteki ideal tohumlarda aramamak gerekir. Toplu­ mun gerçek evrim inden yola çıkarak felsefi düşüncenin evrimini izlemek gerekir." Sözgelim i Alman îdeolojisi’n d e etraflıca g eliştirilm iş o la n M arx’in tavrı d a b u d u r. 7) “S u n u ş”, s. 7. G erekçeler açık seçiktir.

71

Louis Althusser

72

II. Teorik Sorun Böylelikle, Marx’m Gençlik Eserleri’nin incelenm esinin getir­ diği ikinci sorun’a geliyoruz: Teorik sorun. Bu k o n u n u n üzerin­ de durm ak gerek, çünkü b undan yola çıkan çalışm aların çoğun­ da sorun doğru olarak ortaya konm uş olsa da, bana her zaman çözüm lenm iş gibi gelm em ektedir. Gerçekten de çoğu zaman, Genç Marx’m m etinlerinin tarihsel eleştirisine dayalı bir okum adan çok, serbest fikir çağrışımına ya da terim lerin yalnızca kıyaslanmasına dayalı bir okum a tarzına bağlı kalınm aktadır.8 Böyle bir okum anın teorik sonuçlar verebi­ leceği kuşkusuz kabul edilir, am a bu sonuçlar gerçek bir m etin kavrayışının ancak ön h a zırlığ ı olabilir. Ö rneğin Marx’m dokto­ ra tezinin terimlerini Hegel’in düşüncesiyle karşılaştırarak oku­ m ak m ü m k ü n d ü r;9 Hegel’in H ukuk Felsefesinin Eleştirisi (1843) hem Feuerbach’m temel yaklaşımlarıyla hem de olgunluk döne­ mi Marx’im n temel yaklaşımlarıyla karşılaştırılarak okunabilir;10 1844 Ely azm aları' ndaki temel yaklaşımlar Kapital’inkilerle karşı­

laştırılarak okunabilir.11 Bu karşılaştırm anın kendisi yüzeysel ya da derinlemesine olabilir. Yanılgılara yol açabilir,12 ki bunlar da 8) Krş. H o e p p n e r (belirtilen m akale, s. 187): “Sorun, günümüzün bir Marksist araştırmacı­ sının hangi Marksist içerikle bu tür bölümleri okumayı düşünebileceğini bilmek değil, Hegeiin kendisi için onların sahip oldukları toplumsal içeriğin neler olduğunu bilmektir.” H egel’de “M arksist" tem alar aray an K uczynski’ye karşı H o e p p n er’in Hegel h a k k ın d a m ü k e m m e l bi­ çim de söylediği şey, M arx’in o lg u n lu k eserlerin d en yola çık a ra k G ençlik Eserleri o k u n d u ­ ğu n d a M arx’in kendisi içinde hiç kısıtlamasız geçerlidir. 9) Togliatti: “H eg el'd en M arksizm e” (Recherches, s. 3 8-40). 10) N. Lapine: “H egel Felsefesinin Eleştirisi” ( Recherches, s. 5 2-71). 11) W . Jah n : “M arx’in G ençlik Y azılarında E m eğin Y abancılaşm ası K avram ının E konom ik İçeriği” ( Recherches, s. 157-174). 12) Ö rn e ğ in M arx’in F e u e rb a ch ’ı aştığını g ö sterm ek için T ogliatti’n in andığı iki alıntı tam olarak F eu erb ach m e tin le rin in b ir kopyasıdır! H içbir şeyi kaçırm ay an H o e p p n e r b u n u ga­ yet iyi g ö rm ü ştü r: “M arx’in d ah a o z am an d a n F eu e rb a ch ’ta n k u rtu ld u ğ u n u gösterm ek için Togliatti’n in Elyazm ala n ’n d a n (1 8 4 4 ) yapm ış old u ğ u iki alıntı, F e u e rb a c h itı Geçici T ezlerin d ek i ve Geleceğin Felsefesinin llte le ri’n d ek i fikirlerinin ö z ü n ü y en id e n ü re tm e k te n başka b ir şey y ap m am ak tad ır." (B elirtilen m akale, s. 184, d ip n o t 11) Aynı anlam da, Pajitn o v ’u n “1844 Elyazmaları" m ak alesin in s. 8 8 ve 109’u n d a andığı alıntıların kanıtlayıcı değeri de tartışılabilir. Bu y an ılg ılard an çık an kıssad an hisse: Yazarları y a k ın d a n o k u m ak yararlıdır. F eu erb ach söz k o n u su o ld u ğ u n d a b u gereksiz değildir. M arx ve Engels o n d a n o kadar ço k ve öyle iyi söz ederler ki, so n u n d a araların d ak i yakınlığa inanılır.

_____________________ Marx İçin_________________________

bata sayılır. Tersine, ilginç perspektifler de açabilir.1’ Ama bu karşılaştırma kendi içinde her zam an haklı değildir. Gerçekten de, yalnızca teorik öğelerin kendiliğinden, hatta bilgiye dayalı çağrışımına bağlı kalınırsa, kaynaklar teorisinde *rya da, aynı anlam a gelmek üzere, öncüller teorisinde- doruk noktasına varan, öğelerin karşılaştırılması, karşıtlığı, yakınlığıy­ la ilgili yaygın akadem ik kavrayışa çok yakın örtük bir kavrayı­

şa m ahkûm olma riski görülür. Bilgili bir Hegel okurunun, 1841 Doktora Tezi’ni, hatta 1844 E ly a zm a la rın ı okurken akim a “He­ gel gelecektir.” Bilgili bir Marx okuru, H ukuk Felsefesinin Eleştirisi’ni okurken “aklına Marx gelecektir.”14 Oysa, ister kaynaklar teorisi olsun isterse de öncüller teorisi, bu kavrayışın, naif doğrudanlık içerisinde, her zaman için sessiz bir şekilde işlem ekte olan üç teorik önvarsayım üzerinde tem el­ lendiği belki burada yeterince fark edilm em ektedir. Birinci önvarsayım analitiktir: Oluşm uş tüm düşünceyi, tüm teorik sistemi öğelerine a yrıştırılabilir olarak kabul eder; bu koşul, bu sistem in

bir öğesini a y rı düşünm eyi ve bir başka sistem’e ait bir başka ben­ zer öğeyle arasında yakınlık kurm ayı sağlar.15 İkinci önvarsayım teleolojiktir: Gizli bir tarih m ahkem esini kurum laştırır, m ahke­

meye sunulan fikirleri yargılar, dahası, (diğer) sistem lerin kendi öğelerine dağılmasını sağlar, bu öğeleri öğe olarak var eder, d a­ ha sonra da onları onların h a kika tiym iş gibi kendi norm una gö­ re ölçer.16 Nihayet, bu iki önvarsayım bir üçüncüsü’ne dayanır; bu, düşünce tarihini kendi öğesi olarak kabul eder, düşünce ta­ rihine gönderm ede bulunm ayan hiçbir şeyin m eydana gelm edi­ 13) Ö rn e ğ in Jah n : 1 8 4 4 E ly a z m a la n 'n d a Y abancılaşm a Teorisi ile K a p ita l ’deki değer T e­ orisi arasın d a etk ileyici k arşılaştırm a. 14) Bkz. d ip n o t 3. 13) K uczynski k o n u s u n d a H o e p p n er b u biçim ciliği m ü k e m m e l eleştirir (be lirtile n m a ­ kale, s. 17 7 -1 7 8 ). 16) K aynaklar te o risin d e gelişim i ö lçen k ö k e n d ir. Ö n cü ller te o risin d e, sü re cin u ğ ra k la ­ rın ın a n lam ın a k a ra r v eren s o n d u r

Louis Althusser

74

ğini ve ideoloji dünyasının onun anlaşılırlık ilkesi olduğunu öne sürer. Bu yöntem in en çarpıcı özelliğinin anlam ını ve olasılığını kavram ak için temellerine kadar inm ek gerektiği kanısındayım : Eklektizm. Eklektizm in yüzeyinin altı eşelendiginde, düşünce­

den m utlak anlam da yoksun biçim ler söz konusu olm adıkça, bu teorik teleoloji ve bu ideolojinin -m evcut haliyle- ö z-a n la şılırlığ ıy la her zam an karşılaşılır. Oysa, derlem edeki bazı makaleleri

okuduğum uzda, bu kavrayışın örtük mantığıyla hâlâ kirletilmiş olduklarını, hatta b u n d an kurtulm a çabalarında bile böyle kal­ dıklarını düşünm eden duram ayız. Gerçekten de, sanki Genç Marx’m teorik gelişim tarihi onun düşüncesinin, genellikle iki ana başlık altında -m ateryalist öğeler, idealist öğeler- toplanm ış “öğeler”ine indirgenm esini gerektiriyorm uş gibi; ve sanki incele­

nen m etnin a n lam ına karar verecek olan şey b u öğelerin karşı­ laştırılması, kütlelerinin çalıştırılmasıymış gibi olup biter her şey. Rheinische Zeitung’d a ki m akalelerde, sansürün politik anla­ mı, kereste hırsızlığı üzerine yasaların toplum sal (sınıf) doğası, vs. gibi henüz Hegelci bir düşüncenin dışsal biçim i altındaki m a­ teryalist öğeler'in varlığı b u şekilde gözler önüne serilebilir; 1843 E ly a zm a sı’n da

(Hegel’in H ukuk Felsefesi’nin Eleştirisi), Feuer-

bach’tan esinlenmiş ya da hâlâ Hegelci formüller ve bir sunum bi­ çim inde, toplum sal sınıfların, özel m ülkiyetin ve devletle ilişki­ sinin gerçekliği, hatta diyalektik materyalizm in gerçekliği, vs. gi­ bi materyalist öğeler’in varlığı b u şekilde gözler önüne serilebilir. Oysa, ifade edilen düşünceyi iç bağlam ından kopartılm ış ve ken­ di başlarına anlamlı kendilikler olarak düşünülen öğelere b u şe­

kilde ayırm anın, ancak bu m etinlerin yönlendirilmiş yani teleolojik okunm ası koşuluyla m üm kün olduğu açıktır. Derlem enin en

bilinçli yazarlarından biri olan N. Lapine b u n u çok açıkyürekli-

Marx İçin likle kabul etm ektedir: “Bu tür özellik... aslında çok eklektiktir, çünkü bu, fa rk lı öğelerin M a rx ’in dünya görüşünde nasıl bir araya geldikleri sorusuna cevap verm em ekted ir”17 Lapine, bir m etnin, şimdiden m ateryalist olan ile hâlâ idealist olan öğelerine ayrıştırıl­

m asının onun birliği’ni korum adığını ve özellikle olgunluk m e­ tinlerinin içeriğinden yola çıkarak gençlik m etinlerinin okunm a­ sının b u ayrışmaya yol açtığını gayet iyi görm ektedir. Demek ki, önceki bir m etnin öğeleri arasında gövdenin parçalanm ası h ü k ­ m ünü veren ve bu h ü k m ü infaz eden, dolayısıyla bu gövdenin birliğini yok eden, Tam amlanm ış Marksizm m ahkem esidir, Ni­ hai m ahkem edir. “M a rx’in kendi felsefi konum una ilişkin o dönem ­ de sahip olduğu kavrayıştan yola çıkarsak, 1843 Elyazm ası tam a­ men tutarlı ve tam am lanm ış bir eser olarak kendini gösterir, ” - oy­

sa ki, “gelişmiş M a rk sizm ’in bakış açısından, 1843 E lyazm ası, her bir öğenin yöntem bilim sel değerinin kesin olarak açıklandığı, orga­ nik olarak tam am lanm ış bir bütün olarak görülmez. A şikâr bir ol­ gunluk eksikliği nedeniyle bazı sorunlara abartılı bir dikkat göste­ rilirken, temel öneme sahip başka sorunlara ancak şöyle bir değinil­ m iştir...”18 Öğelere ayrışmayı, öğelerin oluşumunu kışkırtmış ola­

nın, b u içeriğe sondan bakış olduğu, sanırım b undan daha n a­ m uslu bir şekilde kabul edilemez. Tam am lanm ış M arksizmin aracı bir yazara, örneğin Eeuerbach’a verdiği bir tür “referans yetkisi”ne de sık sık tanık olunabileceğini eklemeliyim. Feuerbach

“m ateryalist” olarak değerlendirildiğinden (açıkça söylemek ge­ rekirse Feuerbach’m bu “materyaliznT’i esas olarak, körü k ö rü ­ ne inanılan Feuerbach’m m ateryalizm bildirgeleri’ne dayansa da), kendisi ikinci referans m erkezi olarak kullanılır ve sırası geldiğin­ de, Marx’m Gençlik Eserleri’ndeki yargılarının erdemiyle ya da kendi “hakikat”iyle “m ateryalist” ilan edilmiş öğelerin bir tür alt17) Lapine: H egel F elsefesinin Eleştirisi ( R ec h erc h es, s. 68). 18) Lapine: belirtilen m a k a le , s. 69.

75

76

Louis Althusser üretim ine im kân tanır. Böylece, özne-yüklem in tersyüz edilm e­ si, spekülatif felsefenin Feuerbach’çı eleştirisi, din eleştirisi, ü re­ timleri içinde nesnelleşm iş insan özü, vs... “m ateryalist” olarak ilan edilecektir. Feuerbach’tan yola çıkarak öğelerin b u alt-üretimi, tam am lanm ış M arx’tan yola çıkarak öğelerin üretimiyle birleştirildiğinde, örneğin esasen F euerbach’a ait materyalist öğelerin esasen Marx’a ait materyalist öğelerden nasıl ayrılacağı sorusu, tuhaf yinelem elerin ve yanılm acaların vesilesi olabilir.19 Sonuçta, bu yöntem le, M arx’m babasına yazdığı ve idea’yı ger­ çekten ayıramayan m ektuptan başlayarak tüm Gençlik Eserleri’nde materyalist öğeler keşfetmemiz her zam an m üm kün oldu­ ğuna göre, Marx’i ne zam an materyalist olarak kabul edebilece­ ğimize ya da daha doğrusu ne zam an m ateryalist olm adığına ka­ rar verm ekte oldukça güçlük çekeriz! Jahri a göre, örneğin, 1844 E ly a zm a la n “hâlâ bir dizi soyut öğe” içeriyor olsalar da, “bilimsel sosyalizmin doğuşu”na işaret ederler.10 Pajitnov’a göre b u Elyazm a­ l a n “toplumsal bilimler alanında M a rx ’in gerçekleştirdiği dönüşü­ m ün ana noktasıdır. M arksizm in teorik öncülleri burada ortaya a tılm ış tır . ”2' Lapine’e göre, “ya ln ızca m ateryalizm in bazı öğeleri­ nin kendiliğinden görüldüğü Rheinische Zeitung’daki makalelerden fa rk lı olarak, 1843 Elyazm ası M a rx’in m ateryalizm e bilinçli ola­ rak geçişine tanıklık ed er,” ve aslında “M arx, Hegel eleştirisinde m ateryalist tavırlardan yola çıkar” (bu “bilinçli geçiş”i n aynı m a­

kalede “örtük” ve “bilinçsiz” olarak belirtildiği doğ ru d u r).11 Schaff a gelince, o açık açık yazmaktadır: “Engels’in sonraki y a z ı­ larından bilm ekteyiz ki, M a rx 1841 ’de m ateryalist olmuştur. ”2J

“Açık” bir araştırm anın işaretinin kolaylıkla görülebileceği bu 19) Krş. ö rn e ğ in B akouradze: “K. M arx’in Felsefi F ik irle rin in O lu şu m u " (Recherches, s. 29-32). 20) Jahn . belirtilen makale, s. 169 vç 160. 21) Pajitnov: belirtilen makale, s. 117 22) Lapine: belirtilen makale, s. 5 8 , 6 7 , 69. 23) Schaff: belirtilen makale, s. 202.

Marx İçin çelişkilerden basit argüm anlar çıkarm ak istemiyorum. Ama, Marx’in materyalizme geçtiği anı, vs. saptam adaki bu belirsizli­ ğin, analitik-teleolojik bir teorinin kendiliğinden ve örtük olarak kullanımına bağlı olup olmadığı haklı olarak sorulabilir. Bu te­ orinin, öğelerine ayrıştırdığı, yani fiili birliğini parçaladığı bir d ü ­ şünce konusunda bir karara varm ak için geçerli ölçütlerden tü ­ müyle yoksun olduğunu belirtm em ek m üm kün mü? Ve, bu d ü ­ şünceyi böyle parçaladığı için böyle bir ölçüt kullanam adığını, bundan yoksun kaldığını belirtm em ek m üm kün mü? Aslında, idealist bir öğe idealist bir öğe olduğuna göre ve m ateryalist bir öğe de m ateryalist bir öğe olduğuna göre, bir m etnin fiili ve canlı birliği içinde bir araya geldiklerinde bunların oluşturduğu anlam'a

kim karar verebilir? Bu parçalanm anın vardığı paradoksal sonuç, Yahudi Sorunu ya da 1843 E lyazm ası gibi bir m etnin global anlam ı

nedir sorusunun bile ortadan ka lktığ ı, a rtık sorulm a dığıdır -çünkü b u n u sorm a im kânı ortadan kalkm ıştır. Yine de bu çok büyük önem taşıyan bir sorudur ve gerçek yaşam ve canlı eleşti­ ri bunu asla es geçemez! Eğer günüm üzde bir okur, olur da Ya­ hudi Sorunu’n u n ya da 1844 E lyazm ası nm felsefesini ciddiye al­

mayı ve öğrenmeyi aklından geçirirse (bu m üm kündür! Demek islediğim: Hepim iz b u yoldan geçtik! O kadar çok insan geçti, uma hepsi M arkist olm adıO , o zaman, olduğu haliyle, yani bir bütün olarak ele alm an bu düşünce hakkında ne söyleyebiliriz diye kendim e soruyorum . O nu idealist olarak mı kabul edeceğiz, yoksa materyalist mi? Marksist mi, Marksist değil mi?24 Yoksa, i 4) Bu so ru y u ü ç ü n c ü şah ıslar h a k k ın d a so ru y o ru m . A m a, M arx’in G ençlik Eserle-

ıl'ıu lcn y a rarlan an M arksistlere d e b u s o ru n u n k e n d ile rin e sorulabileceğini h e rk e s iyi itilm ektedir. Eger b u m e tin le rd e n ayrım y a p m a d a n y ararlan ıy o rlarsa, Y ahudi Sorunu, IH4.I ya da 1 8 4 4 E ly a z m a la r ı m etin lerin i M arksist m etin ler o larak alıyorlarsa, b u n la rd a n esinleniyor, teori ve id eo lo jik eylem için so n u çla r çıkarıyorlarsa, a s lın d a soru y a c e v a p veılv orlar d em ektir, ç ü n k ü y a p tık ları şey o n la rın y erin e cevap verm ek ted ir: G enç M arx, Murx’in k e n d isi o larak k a b u l edilebilir, G enç M arx M arksisttir. B enim sö zü n ü ettiğim rlrştiriııin (cevap v e rm e k te n özellikle k açın arak ) e n alta k o y d u ğ u cevabı o n lar en uste koyarlar. H er iki d u ru m d a da, u y g u lan an ve işin içine d ah il e d ilen ilkeler aynıdır

77

________________ Louis Althusser_____________________ _ onun düşüncesinin anlam ının ertelenmiş, erişemediği bir süreye tehir edilmiş olduğunu m u kabul etmeliyiz? Ama bizim bilm edi­ ğimiz b u süre ne olabilir? Yine de, çoğu zam an Genç Marx ın m e­ tinlerine, sanki ayrı bir alana aitmişler gibi, sonunda Marksizme varmaları gerektiği için, yalnızca b u nedenle

temel sorun dan

muafm ışlar gibi yaklaşılması iyidir... Sanki anlamları sonuna ka­ dar ertelenm iş gibi, sanki öğelerinin, bir bütün içinde, nihayet or­ tadan kalkması için nihai sentezi beklem ek gerekirm iş gibi, san­ ki bu nihai sentezden önce —bu sentezden önceki tüm b ü tü n lü k im ha edildiği iç in - bütün sorusu asla sorulm am ış gibi... Ama işte, b u analitik-teleolojik yöntem in gizli anlam ının parçalandığı pa­ radoksun zirvesindeyiz: Yargılam aya devam eden b u yöntem , kendinden fa rklı bir bütünlük hakkında en ufak yargıda bulunm ak­ tan yoksundur. Yalnızca kendini yargıladığı, y a n sıd ığ ı nesnele­ rin altında kendini tanıdığı, asla kendinden çıkm adığı, düşünm ek

istediği gelişmeyi kesin olarak kendi içindeki kendi gelişimi olarak düşündüğü, b u n d an daha iyi nasıl itiraf edilebilir? N ihai m antı­ ğını dile getirdiğim b u yöntem hakkında eğer bana, ta m da bu ne­ denle diyalektik, denirse, şu cevabı veririm: Diyalektik, evet. A m a Hegelci!

Aslında, b u şekilde ögeîeri’ne indirgenm iş bir d ü şü n cen in gelişimi’ni kesin olarak düşünm ek söz konusu o lduğunda, Lapine'in saf ama nam uslu sorusu - “Bu fa rk lı öğeler M a r x ’in nihai dünya görüşünde nasıl bir araya gelebildi? —soru ld u ğ u n d a, sınırı

bilinen b u öğelerin ilişkisini düşünm ek söz kon u su olduğunda, Hegelci diyalektiğin argüm anlarının yüzeysel ya da derinlikli b i­ çim ler içinde ortaya çıktığı görülür. Yüzeysel biçim e örnek. İçe­ rik ile biçim arasındaki, daha özel olarak, içerik ile o n u n kav­ ramsal ifadesi arasındaki çelişkiye başvuru. “M ateryalist içerik”

“idealist biçim ’le çatışmaya girer ve idealist biçim in kendisi de

-

Marx için

—

—

------------------------------------------------------ 7 g

basit bir terminoloji sorununa indirgenm e eğilim indedir (sonun­ da dağılması gerekir: O zam an sözcükken başka bir şey değildir). Marx zaten m ateryalisttir, ama F euerbach’çı kavram lardan hâlâ yararlanır, Feuerbach’çı terminolojiyi ödünç alır, oysa ki hiçbir zaman saf Feuerbach’çı olmamıştı, değildi; 1844 E lyazm ası ile O lgunluk Eserleri arasında, Marx kendi term inolojisini b uldu:25 Basit bir dil sorunu. Tüm gelişim sözcüklerdedir. Şematize etti­ ğimi biliyorum , ama yöntem in gizli anlam ının daha iyi algılan­ ması için yapıyorum bunu. Zaten kim i zam an çok daha karm a­ şıktır; örneğin yalnızca biçimi (terminolojiyi) içeriğin karşısına çıkarm akla kalmayan, bilinci de eğilim'in karşısına çıkaran Lapine’in teorisinde böyledir. Lapine, Marx’m düşüncelerinin farklı­

lığını basit b ir terminoloji farklılığına indirgem ez. Dilin bir anla­ m ı olduğunu kabul eder: Bu anlam, M arx’in (kendi) bilincinin,

gelişiminin bir anındaki anlamıdır. Örneğin, 1843 Elyazm as t’nda (Hegel’in Devlet Felsefesinin Eleştirisi) Marx’m kendi bilin­

ci F euerbach’çıydı. Marx, Feuerbach’ın dilini konuşuyordu, çünkü kendinin Feuerbach’çı olduğuna inanıyordu. Ama b u bilinç-dil o zam an onun “materyalist eğilimi" ile nesnel olarak çeli­ şiyordu. O n u n gelişmesinin m otorunu oluşturan bu çelişkidir. Bu kavrayış görünüşte kuşkusuz Marksist olabilir ("bilinç gecik­ m esi” akla gelir) ama bu yalnızca görünüştedir, çünkü, b u kav­ rayış içinde b ir m etnin bilincini (bir m etnin global anlamı, dilanlamı) tanım lam ak m üm kün olsa bile, “eğilim”in som ut olarak burada nasıl tanımlanabileceği görülemez. Daha doğrusu, Lapine’e göre, materyalist eğilim ile bilinç (kendinin bilinci) arasın­ daki ayrım, “1843 Elyazm ası’nın nesnel içeriğine, gelişmiş M arksizm in bakış açısı ile M a rx in bu içeriği o dönem de ele alış tarzı 25) Jah n : belirtilen m a k a le , s. 173. “A lm an ideolojisi' tide... d iy alek tik m ateryalizm uygun term inolojiyi b u ld u .” Yine d e Jah n , ken d i m etninde, te rm in o lo jid en ço k başka bir şeyin söz k o n u su o ld u ğ u n u belirtir.

Louis Althusser

80

arasın d a ki fa r k l ı lı k l a tam olarak çakışm aktadır;“ böylelikle, bu

“eğilim”in nasıl tanım landığı gayet iyi görülür. Kesinliği içerisin­ de ele alındığında bu cüm leden anlaşılan, “eğilim"in sonuç’u n ge­ riye d ö n ü k soyutlaması olduğudur, önemli olan b u n u n anlaşıl­ m asıdır, yani hem başlangıcından hem de sonundan yola çıka­ rak düşünülm üş Hegelci kendinde şey’dir. Bilinç ile eğilim ara­ sındaki çelişki, b u durum da, kendinde şey ile kendi-için şey arasındaki çelişkiye indirgenir. Lapine, zaten b u eğilimin “ö r­ tü k ” ve “bilinçsiz” olduğunu açık seçik belirtir. Bize sorunun çö­ zü m ü olarak verilen şey sorunun soyutlanm asıdır. Kuşkusuz, La-

p in e’in m etninde bir başka kavrayışın yolunu açan ibarelerin varlığını tartışm ıyorum (beni de öğeler teorisine düşm ekle suç­ layacaklar! Öğeleri d ü şünm ek gerçekten m ü m k ü n olduğunda “eğilim ” kavram ından bile vazgeçm ek gerekir), am a sistem atiği­ n in Hegelci olduğunu açıkça söylem ek gerekir. D em ek ki, Hegelci ilkeler’in h er zam an için az çok m usallat olm uş b u lu n d u ğ u analitik-teleolojik yöntem in kendiliğinden ya da d ü şü n ü lm ü ş d ü rtülerinden kopm adan M arx’m Gençlik Eserleri’n in (ve getirdikleri tü m sorunların) M arksist bir incele­ m esine girişilemez. Bu nedenle, b u yöntem in önvarsayım lanndan ko p m ak ve ideolojik bir evrim teorisinin M arksist ilkeleri­ n i k endi konum uza uygulam ak gerekir. Buraya kadar belirtilen ilkelerden kökten farklı olan b u ilke­ ler şunları içerir: 1. H er ideoloji kendi sorunsalıyla içsel olarak birleşm iş, ger­ çek b ir b ü tü n olarak kabul edilir ve tek b ir öğeyi bile b u b ü tü n ­ den ayırm ak anlam ı bozar. 2. Bu b ü tü n ü n , tekil b ir ideolojinin (burada bir bireyin d ü ­ şüncesinin) anlam ı, k en d in d en farklı bir hakikat’le ilişkisine de26) L apine: b elirlilen m a k a le , s. 6 9 .

Marx için

81

gil, m evcut ideolojik alan’la ve b u n u destekleyen ve buraya yan­ sıyan sorunlarla ve toplum sal y a p ıy la ilişkisine bağlıdır; tekil bir ideolojinin gelişiminin anlam ı, bu gelişim in hakikati olarak k a­ b u l edilen başlangıcıyla ya da sonuyla ilişkisine değil, b u geli­ şim içinde, bu tekil ideolojinin dönüşüm leri ile onu destekle­ yen toplum sal so ru n ve ilişkilerle ideolojik alanın dönüşüm leri arasındaki m evcut ilişkiye bağlıdır. 3.

Tekil bir ideolojinin gelişim inin m otor ilkesi, dem ek ki,

ideolojinin kendi içinde yatmaz, o n u n dışındadır, tekil ideolo­ jin in ötesinde’dir. Bu ideolojinin yaratıcısı olarak som ut birey ve bireyin tarihle karm aşık bağlarına bağlı olarak bu kişisel geliş­ m ede yansıyan fiili tarih. Bu ilkelerin, önceki ilkelerin tersine, dar anlam da ideolojik il­ keler değil, bilimsel ilkeler olduğunu da eklem ek gerekir: Başka

deyişle, bunlar, incelenm esi gereken sürecin hakikati değildirler (“gelecek geçmiş”teki bir tarihin tü m ilkeleri böyledir). Bunlar, bir şeyin hakikati değil, bir şey için hakikat’tirler, hakiki’dırler, bir

so ru n u n m eşru k o n u m u n u n koşuludurlar ve dolayısıyla, bu so­ ru n dolayım ıyla, hakiki b ir çözüm üretim inin koşuludurlar. Dolayısıyla b u ilkeler, “tam am lanm ış M arksizm ”i, kendi doğu­ şu n u n hakikati olarak değil, tüm diğer tarihsel süreçler gibi, kendi d o ğ u şu n u n ka vranm asını sağlayan teori olarak kabul ederler. Zaten ancak bu koşulla M arksizm kendinden başka bir şeyi kavrayabilir: K endinden farklı olan kendi doğuşunu değil

yalnızca, M arksizm in tarihe m üdahalesinin pratik sonuçlarını içerenler de dahil tarihte m eydana gelmiş tüm diğer d ö n ü şü m ­ leri de böyle kavrayabilir. M arksizm, gerçekten de, Hegelci ve Feuerbach’çı anlam da bir şeyin hakikati değil de bilim sel bir araştırm a disiplini olsa bile, m üdahalesiyle belirlediği tarihin

82

Louis Althusser olu şu m u n d an çok kendi doğuşuyla ilgilenmez: M arx’tan çıkmış olan h er şey gibi, M arx’m da içinden çıktığı şeyin anlaşılması, M arksist araştırm a ilkelerinin uygulam asına tâbidir.27 M arxin Gençlik Eserleri sorununu doğru olarak ortaya koy­ m ak için yerine getirilmesi gereken birinci koşul, filozofların da bir gençliği olduğunu kabul etm ektir. O nlar da günün birinde, herhangi bir yerde doğm uş, düşünm eye ve yazmaya başlamıştır. Gençlik Eserleri’ni, hatta yazılarını (çünkü her zam an için b u n ­ ları yayımlayacak doktora adayları vardır en azından!) asla ya­ yım lam am ak gerektiğini ileri süren bilge asla Hegelci değildi... çünkü bu Hegelci bakış açısıyla bakıldığında, Gençlik Eserleri tıpkı Jarry’n in sergilediği şu tuhaf nesne gibi hem kaçınılmaz hem de im kânsızdır: “Çocuk Voltaire’in ka fa ta sım ”. H er başlan­ gıç gibi bunlar da kaçınılm azdır. Ama im kânsızdır, çünkü kim ­ se kendi başlangıçlarını seçem ez- Alman tarihinin, üniversitele­ rinin eğitim program larında bir araya getirdiği ideolojik dünya içinde düşünm eyi ve b u düşünce içinde dogmayı Marx seçme­ di. O bu dünyada büyüdü, bu dünyanın içinde hareket etmeyi ve yaşamayı öğrendi, bu dünyayla “kendini ifade etti”, bu d ü n ­ yadan özgürleşti. Bu başlangıcın zorunluluğu ve zorunsuzluğu ko­ nusuna ilerde tekrar döneceğim . Gerçek şu ki, bir başlangıç var­ dır ve Marx’m kendine özgü düşüncelerinin tarihini saptam ak için, Genç Marx denen bu som ut bireyin, dönem inin düşünce dünyası üzerine kendi de düşünm ek için ve ideolog olarak tüm

yaşamını oluşturacak olan b u alışveriş ve tartışm ayı dönem inin düşünceleriyle sürdürm ek için d üşünceler d ü n ya sından çıktığı andaki düşüncelerinin hareketini kavram ak gerekir. Yaşayan 27) E lbette M arksizm , tü m bilim sel d isip lin le r gibi, M arx’ta d u r m a m ış t ır , tıp k ı fiziğin k u ru c u s u o la n G alileo'da d u rm a m ış olm ası gibi. H er bilim sel d isip lin gibi M arksizm de M arx’m sağlığında bile gelişm iştir. M arx’m tem el keşfi yeni keşifleri m ü m k ü n kılm ıştır. H er şey in söylenm iş o ld u ğ u n a in a n m a k ta m b ir ihtiyatsızlık o lu r

Marx İçin düşüncelerinin bize aktarıldığı metinler'inin bile konusu olan bu alışveriş ve tartışm a düzeyinde, her şey, sanki bu düşüncelerin yazan yokm uş gibi cereyan eder. D üşüncelerinde ve m etinlerin­ de kendim ifade eden som ut birey yok, m evcut ideolojik alan içinde kendini ifade eden fiili tarih yok. Yalnızca düşüncelerinin kesinliği kalsın diye yayımlanmış düşünceleri karşısında silinen yazar gibi, som ut tarih de ideolojik temaları karşısında, yalnızca b u ideolojik sistem lerin kalması için silinir. Bu ikili yokluğu da tartışm a konusu etm ek gerekir. Ama şim dilik her şey, tekil bir düşüncenin kesinliği ile ideolojik b ir alanın tem atik sistemi ara­ sında olup bitm ektedir. Bu başlangıç, onların ilişkileridir ve bu başlangıcın sonu olmayacaktır. Bu ilişkiyi düşünm ek gerekir: Tekil bir düşüncenin (iç) birliğinin m evcut ideolojik alanla (ge­ lişim inin her uğrağıyla) ilişkisi. Ama onların ilişkisini düşünm ek için, aynı zam anda terim lerini de düşünm ek gerekir. Bu yöntem bilim sel gereklilik, öncelikle, b u temel ideolojik alanın tö zü n ü n ve yapısının açık seçik ve fiili bir bilgisini gerek­ tirir. Hem ü n lü hem de nam evcut şahısların tam zam anında kar­ şılaştığı bir tiyatro sahnesi kadar n ö tr olan ideolojik bir dünya­ nın temsiliyle yetinmemeyi gerektirir. 1840-1845 yıllarındaki Marx’ın yazgısı, Hegel, Feuerbach, Stirner, Hess, vs. denen şa­ hıslar arasındaki ideal bir tartışm ada belirlenm ez. Marx’ın yazgı­ sı, Marx’m o dönem ki eserlerinde belirdikleri haliyle yine bu Hegel’in, Feuerbach’m, S üm er’in, Hess’in arasında belirlenmez. Engels’in ve Lenin’in daha sonraki çok genel anıştırmalarıyla hiç belirlenmez. Bu yazgı, somut ideolojik şahıslar arasında belirle­ nir; ideolojik bağlam buna belirli bir fig ü r dayatır ve bu somut ideolojik şahısların asıl tarihsel kimlikleriyle (örneğin Hegel) ça­ kışm aları ille de gerekmez, Marx’m b u şahsiyetlerin adını andı­ ğı, gönderm e yaptığı, eleştirdiği (örneğin Feuerbach) m etinle­

83

84

Louis Althusser rindeki aleni temsillerini bile büyük ölçüde aşarlar; Engels’in 40 yıl sonra sunduğu özetlenmiş genel özelliklerini ise haydi haydi aşarlar. Bu tespitleri som ut örneklerle açıklarsak; daha doktora tezinden itibaren Genç Marx’m tartıştığı Hegel’in, 1960’m yal­ nızlığı içinde üstünde düşünebileceğim iz kütüphanelerin Hegel’i olm adığını söylemeliyim: Bu, yeni-Hegelci hareketin Hegel’idir, 18401ı yılların Alman entelektüellerine kendi tarihlerini

ve um utlarını düşünm elerini sağlayacak şeyi verm ek zorunda kalmış bir Hegel; kendisiyle çoktan çelişkiye düşm üş, kendisine karşı, kendisine rağm en başvurulan bir Hegel. Politik dünyayı dönüştürm ek için düşünce dünyasından çıkan ve M arx’m usta­ sına karşı isyanının ilk görülebildiği yer olan irade halini almış felsefe fikri, yeni-Hegelciler’in baskın yorum uyla tam am en uyum

içindedir.28 Marx’in, kavram ların b u keskin anlam ını, nüktedeki bu sert kesinliği ve dostlarının hayranlığını kazanacak olan bu kavrayış dehasını tezinde bile uygulamış olduğunu tartışm ıyo­ rum . Ama b u fikir, onun kafasından uydurduğu bir şey değildir. Aynı şekilde, Marx’in 1841 ile 1844 arasındaki m etinlerinde Feuerbach’m varlığını yalnızca aleni zikredilişi’n e indirgem ek de çok ihtiyatsızlık olur. Ç ünkü b u m etinlerin çok sayıda bölü­ m ünde, Feuerbach’ın adı belirtilm eden Feuerbach’çı açıklamalar yeniden üretilm ekte ya da doğrudan doğruya kopya edilm ekte­ dir. Togliatti’nin 1844 E lyazm ası’n d a n aktardığı bölüm , dosdoğ­ ru Feuerbach’tandır; birçok başka bölüm belirtebiliriz ki, bunla­ rın da değeri biraz aceleci bir şekilde Marx’a atfedilmiştir. Ama niçin Marx, Feuerbach’tan, herkes onu bilirken almtı yapm ak zorunda kaldı; hem de özellikle onun düşüncesini kendine mal 2 8 ) K rş. A. C o rn u : K a rl M a rx et F. Engels, PUF, c. I. Ç oc u klu k ve G en ç lik Y ılla n . S ol H eg e lc ilik "Sol H egelciligin O lu ş u m u ” ü zerin e b ö lü m , özellikle s. 141 ve devam ı, C ornu, h a re k etin tü m genç liberal e n te lek tü e lle rin in ben im sed iğ i y eni-H egelci esitıli bir eylem felsefesi' n in h a zırla n m asın d a von C ie s k o w s k f tıin ro lü ü z erin d e ço k haklı o larak d u ru r

Marx için ederek ve o n u n düşünceleri içinde kendi düşünceleri içindeym iş

gibi düşünerek b u n u yaptı? Birazdan göreceğimiz gibi, yaşayan bir yazarın düşüncelerinin zikredilm em iş varlığının ötesine de gitmek gerek, onun düşüncelerinin olası varlığına kadar gitm ek gerek: O nun kendi sorunsalına kadar gitmeliyiz; yani tekil bir yazarın kendi düşüncesi içinde kendini açıklamasını sağlayan ve m evcut ideolojik alan’ın bu bölüm ünü oluşturan fiili düşüncele­ rin k u ru cu birliğine kadar uzanm am ız gerekir. H em en fark edi­ lecektir ki, tekil bir düşüncenin birliğini ideolojik alan olm adan düşünem eyeceğim iz gibi, bu alanın kendisi de, düşünülebilir ol­ m ak için, bu birlik düşüncesini gerektirir. N edir bu birlik? Bu soruya bir örnek dolayısıyla cevap ver­ m ek için Feuerbach’a geri dönelim , am a b u kez M arx’m d ü şün­ cesinin Feuerbach’la ilişkiye girdiği andaki iç birliği sorununu or­ taya atalım. Elimizdeki derlem enin çoğu yorum cusu, çok sayıda tartışm aya yol açan bu ilişkinin doğası nedeniyle açıkça rahatsız olm uşlardır. Bu karışıklık, Feuerbach’m m etinlerinin yanlış bi­ linm esine bağlı değildir yalnızca (bu m etinler okunabilir). Bir m etnin derin birliğini, ideolojik bir düşüncenin iç özünü, yani so ru n sa lın ı oluşturan şeyi kavramaya kadar her zam an gitm e­

mekle ilgilidir. M arx’ın doğrudan doğruya kullanm adığı ama ol­ gunluk dönem inin ideolojik analizlerini (özellikle A lm an İdeolo­ jisi)M sürekli olarak canlandıran bu terim i [sorunsal] öneriyo­

rum , çünkü, tü m lü k’ü n Hegelci m uğlaklıklarına düşm eden, ol­ gular üzerine en iyi etki’yi veren kavram budur. Gerçekten de bir 29) A lm an İd eolo jisi 'n d e k i an alizlerd e k u lla n ıla n k a v ra m la rın in celen m esin i b u ra d a ele alacak değilim . İşte, h e r şeyi söyleyen b asit b ir m etin . Söz k o n u s u ed ile n “A lm an eleştirisi”dir: “Ele aldığı istisnasız b ü tü n so ru n lar, tersin e, belirli b ir felsefi sistem in to p ra ğ ın ­ d a n , H egel siste m in d e n fışkırm ıştır. Y alnızca c ev ap ların d a değil, k en d i s o ru n la rın d a b i­ le bir a ld atm aca [m istifikasyon] vardı." Felsefeyi o lu ş tu ra n ın cevap değil, felsefenin o rta ­ ya attığı soru o ld u ğ u ve id e o lo jik ıııistifikasyonu (ya da tersin e nesn ey le ö zg ü n ilişkiyi) so ru 'n u n k e n d isin d e, yani b ir n esn eyi dü şü n m e ta r z ın d a (yoksa b u n e sn e n in k e n d isin d e değil) a ram ak gerektiği b u n d a n d a h a iyi ifade edilem ez.

85

86

Louis Althusser ideolojinin bir tüm lük (organik) oluşturduğunu söylemek, yal­ nızca tasvir olarak geçerlidir, yoksa teori olarak değil; çünkü te­ ori haline dönüşm üş b u tasvir, bizi, belirli bir birlik ya p ısını de­ ğil, tasvir edilmiş b ü tü n ü n boş birliğinden başka bir şey düşünmem eye m ecbur eder. Tersine, sorunsal kavramı altında, (kendi­ ni doğrudan doğruya bir b ü tü n olarak veren ve aleni ya da ör­ tü k olarak bir b ü tü n gibi ya da bir “tüm leştirm e” eğilimi gibi “yaşanan”) belirli bir ideolojik düşüncenin birliğini düşünm ek, düşüncenin tüm öğelerini birleştiren tipik sistem atik ya p ı’yı göz­ ler önüne sermeyi sağlam aktır, dolayısıyla bu birlik için belirli bir içerik keşfetmektir; bu içerik hem ele alm an ideolojinin “öge-

ler”inin anlam ını kavramayı sağlayacak, hem de bu ideolojiyi, her düşünüre yaşadığı dönemde m iras kalmış y a da önüne konm uş so­ runlarla ilişkiye sokacaktır:>0

Belirgin bir örnek üzerinden b u konuya bakalım: 1843 Elyaz­ m a sı (Hegel’in H ukuk Felsefesinin Eleştirisi). Burada, yorum culara

göre, bir dizi Feuerbach’çı tem a bulunur (özne ile yüklem in ter­ se çevrilmesi; spekülatif felsefenin eleştirisi; türsel varlık teorisi, vs.), ama Feuerbach’ta bulunm ayan, boş yere aranacak analizler de b u lu n u r (politikanın, devletin ve özel m ülkiyetin ilişkiye so­ kulm ası, toplum sal sınıfların gerçeği, vs...). Öğelerde kalırsak, sözünü ettiğimiz analitik-teleolojik açmazlarda ve sözde-çözüm 30) Bu so n u ç ö n em lid ir. G erçek ten de b u , sorun sal kav ram ın ı id eo lojilerin gelişim inin idealist y o ru m ların d ak i öznelci k a v ram lard an ayırır; b u , b ir d ü ş ü n c e n in içinde, ken d i te­ m a la rın ın nesn el iç referan s sistem i ’tıi açıklayan şeydir: Bu id eo lo jin in verdiği c e v a p la r a h ü k m e d e n soru lar sistem i. Bu iç d ü z ey d e cev ap ların ın an lam ın ı an lam ak için, dem ek ki öncelikle b ir ideolojiye so r u la r ın ın sorusunu so rm ak gerekir. A m a b u sorunsal, k en d i iç soru ların a -s o ru n la rın a - değil, ideolojiye içinde bulunduğu don em in sorduğu nesnel s o n ıla r ’a ken d i içinde, b ir c e v a p ’tır. İd eo lo jin in ortaya attığı s o r u n la rı (so ru n salını) d ö n e m in in ide­ olojiye dayattığı g erç ek soru n lar la karşılaştırarak, id eo lo jin in tam am en ideolojik öğesinin açıklanm ası ıııü m k u n olur, yani ideolojiyi ideoloji olarak n iteleyen şeyin, h atta d eform asyonunun açıklanm ası m u m k ü ıı olur. D em ek ki, o n u n o zu ııü o lu ştu ra n şey, sorunsalın iç­ se iliği değil, gerçek sorunlarla ilişkisidir: Dolayısıyla, b ir ideolojinin sorun salı, deform e edilm iş ifadeleriyle yanlış bir cevap verdiği gerçek soru n lara g ön d eıilın ed en ve tâ b i k ılın ­ m a d an açıklanam az. Ama, açık lam am ın ü ç ü n cü n oktasını öııgöreıııenı (bkz. d ip n o t 43)

Marx İçin lerde kalırız: Terminoloji ve anlam , eğilim ve bilinç, vs.... Daha öteye gitm ek ve Feuerbach’ın bir şey söylemediği (ya da hem en hem en bir şey söylemediği) analizlerin ve nesnelerim varlığının, Feuerbach’çı ve Feuerbach’çı-olmayan (yani şim diden Marksist) öğelerin bu ayrımı doğrulam aya yeterli olup olm adığını sorm ak gerekir. Oysa cevabı b u öğelerin kendisinden bekleyemeyiz. Ç ünkü sözü edilen nesne doğrudan doğruya düşünceyi nitelem em ektedir. M arx’tan önce toplum sal sınıflardan, hatta sınıf m ücadelelerinden söz etm iş tüm yazarlar, g ü n ü n birinde Marx’m düşüncesinin varacağı konuları ele aldılar diye, böyle basit bir gerekçeyle hiç Marksist kabul edildiler mi, bilmiyorum . Düşünceyi niteleyen ve değer veren şey, düşünm enin konusu değildir, ama, bu düzeyde, düşünm enin kipliği/' düşünm enin nesneleriyle sürdürdüğü fiili ilişki, yani b u düşüncenin nesnele­ rinin düşünülm esine yol açan temel sorunsaldır. D üşünm enin konu su n u n bazı koşullar altında düşünm enin kipliğini değişti­ remeyeceğini söylüyor değilim, ama bu başka bir so ru n d u r (bu­ na geri döneceğiz) ve her koşulda, bir düşünm e kipliğinin bu dönüşüm ü, bir ideoloji sorunsalının b u yeniden yapılanması, nesnenin düşünm eyle basit ilişkisinden çok başka yollardan ge­ çer! Demek ki, bu perspektif içinde öğeler sorunu ortaya atılmak isteniyorsa, her şeyin, bunları önceleyen bir soruya bağlı olduğu görülecektir: Bu öğelerin, verili bir m etinde, fiili olarak düşünül­ meleri için başlangıç noktası olan sorunsalın doğası sorusu. Bi­ zim örneğim izde, soru şu biçim i alır: Toplum sal sınıflar, özel m ülkiyet - devlet ilişkisi, vs. gibi yeni konular üzerine Marx’ın düşünm esi, Hegel’in H ukuk Felsefesinin Eleştirisi’n d e , Feuerbach’m teorik önvarsayımlarımn aleyhine dengeyi bozm uş m u ­ dur, onları cüm le haline indirgem iş midir? Yoksa bu yeni konu31) M ateryalizm i tü m idealizm b iç im le rin d e n ay ıran “tem el so ru "n u n anlam ı b u d u r.

87

88

Louis Althusser lar aynı önv a r sa yım la r’dan yola çıkarak m ı düşünülm üştür? Bu soru; bir düşüncenin sorunsalı yazarının işlediği konu alanıyla sınırlı olmadığı, o düşünce tüm lük olarak düşüncenin soyutlan­ ması değil, bir düşüncenin ve bu düşüncenin olası tüm düşüncele­ rinin som ut ve belirli yapısı olduğu için m üm kündür. Örneğin,

F euerbach’m antropolojisi yalnızca dinin (H ıristiyanlığın Ö zü) değil, politikanın (Yahudi Sorunu, 1843 Elyazm ası), hatta tarih ve ekonom inin de (1844 E lyazm ası) sorunsalı olabilir, ama Feuerbach’m “lafzı” terk edildiğinde ve aşıldığında bile esas olarak da antropolojik bir sorunsal olarak kalmaya devam eder.“ Kuşkusuz,

dinsel bir antropolojiden politik bir antropolojiye ve nihayet ekonom ik bir antropolojiye geçişin politik olarak önem li oldu­ ğu kabul edilebilir, hatta 1843 Almanyası’nda antropolojinin ile­ ri bir ideolojik biçim i temsil ettiği de doğrudur. Ama b u yargı bile öncelikle ele alm an ideolojinin doğasından haberdar olm a­ yı, yani fiili sorunsal'm m tanım lanm ış olmasını gerektirir. Şunu da eklemeliyim ki, bir ideolojinin nihai ideolojik özü­ n ü oluşturan şey, üstünde düşünülen konuların doğrudan içeri­ ği ya da sorunları ortaya koyuş tarzı olmasa da, b u sorunsalın doğrudan doğruya tarihçi tarafından düşünüleceği anlam ına da haklı olarak gelmez: Ç ünkü genel olarak filozof bu sorunsalın kendisini düşünm ekten çok, o sorunsalın içinde düşünür ve filozo­

fun “nedenler düzeni” felsefesinin “nedenler düzeni”yle çakış­ maz. Bir ideoloji (terim in katı M arksist anlam ında - M arksizmin bir ideoloji olmaması anlam ında) bu açıdan tam da kendinin bi­ lincinde olm ayan sorunsalı'yîa nitelenir. Marx bize bir ideolojinin

kendisine dair bilincini, onun özü kabul etm em em iz gerektiğini söylediğinde ve bunu sık sık tekrarladığında, aynı zam anda, bir ideolojinin cevap verdiği (ya da cevap verm ekten kaçındığı) ger­ 32) Krş. H o e p p n er'in m ükem m el b ö lü m ü : a.g.e., s. 188. Ayrıca b k z. s. 184'deki d ip n o t 11

Marx için 89 çek sorunların bilincinde olm am asından önce, öncelikle, “teorik önvarsayım lar”ın bilincinde olm am asından, yani, kendi sorunla­ r ın ın , dolayısıyla bunların çözüm lerinin anlam ını ve işleyişini

o n u n içinde saptayan, fiilen var olan am a itiraf edilm em iş so ru n ­ salın bilincinde olm am asından söz etm ektedir. Dem ek ki bir so­ runsalı genellikle kitabı açarak okuyam ayız, içine göm üldüğü ama işlem ekte olduğu ideolojinin derinliklerinden o n u n sökü­ lüp alınması gerekir ve çoğu zam an da b u ideolojiye, önerm ele­ rine ve duyurularına rağm en b u n u yapm ak gerekir. Eğer bu de­ rinliklere kadar gitmek istiyorsak, bazı “m ateryalistler”in (en başta da Feuerbach’m) kendilerini materyalist ilan etmelerini m a­ teryalizm in kendisiyle karıştırm aktan vazgeçmeye m ecbur olup

olmadığımızı kendim e soruyorum . Bazı sorunların aydınlığa ka­ vuşacağını ve bazı sahte sorunların yok olup gideceğini d ü şü n ­ m ek için çok neden var. M arksizm in kendisi de böylelikle k en ­ di sorunsalına, yani kendine ve tarihsel eserlerindeki sorunsala dair daim a daha doğru bir bilinç edinecektir - ki bu, sonuçta o n u n borcudur, hatta şunu dem ek uygun olursa, görevidir. Bu düşünceleri özetliyorum. İdeolojik bir gelişimin kavranışı, bizzat ideoloji düzeyinde, bir düşüncenin ortaya çıktığı ve geliş­ tiği ideolojik alanın bağdaşık ve eşzamanlı bilgisini; ve b u d ü şün­ cenin iç birliğinin -s o r u n s a lın ın - gün ışığına çıkarılm asını gerek­ tirir. İdeolojik alanın bilinmesi, bu alanda oluşan ya da burada karşı karşıya gelinen sorunsalların bilinm esini gerektirir. Bu, ele alm an bireysel düşünceye özgü sorunsalın; yaratıcısının özgül farklılığının ne olduğuna, yani y e n i bir anla m ın ortaya çıkıp çık­ m a d ığ ın a karar verebilecek ideolojik alana ait düşüncelere özgü

sorunsallarla ilişkiye sokulm asıdır. Elbette gerçek tarih tüm bu karmaşık sürece musallat olur. Ama her şey bir anda söylenemez. Eklektik eleştirinin ilk teorik önvarsayım m dan doğrudan

Louis Althusser

90

doğruya kopan bu yöntem in, ikinci önvarsayım ın yanılsam ala­ rından -d a h a araştırmaya girişm eden değerleri ve sonucu belir­ lenm iş olan ideolojik tarihin sessiz bir m ahkem esini kuran ya­ nılsam alardan- şim diden“ ayrıldığı görülür. İdeolojik tarihin hakikati ne ilkesindedir (kaynak) ne de varacağı yerde (son). Bu

hakikat, olguların kendisinde’dir, anlam ların, tem aların ve ide­ olojik nesnelerin bu düğüm olm uş oluşum undadır, bunların so­ run sa lla rın ın gizlenmiş zemini üzerindedir ve b u sorunsalın

kendisi de “düğüm lenm iş” ve kım ıldayan, gerçek tarihe tâbi kı­ lınmış ideolojik bir dünya zem ininde oluş halindedir. Kuşku­ suz, Genç Marx’m Marx olacağını biliyoruz; ama ondan daha hızlı yaşamak, onun yerine yaşamak, onun yerine kopm ak ya da o n u n yerine keşfetmek istem iyoruz. Yarışın bittiği yerde onu ö n ­ ceden bekleyecek değiliz; nihayet yarış bitti diye ve Marx vardı diye, bir yarışçının üzerine havlusunu fırlatır gibi ona havlu at­ m ak için orada bekleyecek değiliz. Rousseau, çocukları ve yeniyetmeleri eğitme sanatının zam an kaybetm e’yi öğrenm ekten iba­ ret olduğunu söylüyordu. Tarihsel eleştiri sanatı, aynı zamanda, genç yazarların büyüm eleri için yeterince zam an kaybetmeyi öğ­ renm elerini gerektirir. Bu kayıp zaman, yaşamaları için onlara verdiğim iz zam andan başka bir şey değildir. Bu onların yaşam ­ larının b ir gereğidir; biz ise zekâmız sayesinde bu zamanı, d ü ­ ğüm lerinden, ertelem elerinden ve dönüşüm lerinden yola çıka­ rak d u ra k la ra a y ırırız. Bu düzen içinde, Köken ve Amaç Tanrı­ ları bir kez tahtlarından indirildiğinde, doğm akta olan bir yaşam içinde zorunluluğun doğuşuna tanık olm aktan daha büyük se­ vinç yoktur.

33) Ş im d iden , ç ü n k ü b u k o p u ş u n ta m a m la n m ış olm ası için, tü m ö z g ü rlü k süreçleri gibi, g e rç e k larih'in ciddiye alınm ası gerekir.

_________________________ Marx İçin _______________________

III. Tarihsel Sorun Ama tüm bunlar, eklektik yöntem in üçüncü önvarsayımım görünürde askıda bırakıyor: Tüm ideoloji tarihinin, ideolojinin içinde devrede olması. Buna geleceğiz. Togliatti’n in yazısı, Lapine’in yazısı ve özellikle H oeppner’in çok önemli yazısı34 hariç, elim izdeki incelem elerin çoğunluğunun

bu sorunu, birkaç paragraf dışında bir yana bırakm ış olması üzü n tü verici. Oysa, daha birkaç yıl öncesine kadar “M a rx ’in y o lu ” sorunu diye adlandırılan şeyi, yani onun düşüncesinin olayları ile haki­ ki öznesi olduğu bu -b ir ama ik iz - gerçek tarih arasında m evcut ilişki so ru n u n u ortaya koym aktan son tahlilde hiçbir M arksist kaçmamaz. Dem ek ki bu ikili yokluğu geçersiz kılm ak ve şu ana kadar öznesiz olan bu düşüncelerin gerçek yaratıcılarını ortaya çıkarm ak gerekm ektedir: Onları yaratmış olan, som ut insan ve gerçek tarihtir. Ç ünkü, bir düşüncenin ortaya çıkışı ve d ö n ü ­ şüm leri bu gerçek özneler olm adan nasıl açıklanabilir? Burada Marx’m kişiliği sorununu ortaya atmayacağım; yakıcı bir eleştirel tu tk u n u n , uzlaşm az bir gerçeklik arzusunun ve şaşı­ lacak bir som utluk duygusunun harekete geçirdiği bu olağanüs­ tü m iza cın kökeni ve yapısı sorununu ortaya atmayacağım. M arx’m psikolojik kişilik yapısının, kökenlerinden ve tarihinden incelenm esi, gençlik m etinlerinde bunca çarpıcı olan müdahale, kavrayış ve araştırm a üslubu hakkında bizi kesinlikle aydınlatır.

Böylelikle, Sartre’m anladığı anlam da (bir yazarın “temel proje­ si”) Marx’in girişim inin radikal kökenini değilse de, en azından, gelişimindeki bu fiili sürekliliğe, Lapine’in kısmen “eğilim ” teri­ miyle düşünm eye çalıştığı şeye ilk anlam ını veren, gerçeklik üze­ rinde etkili olma’n ın çok derin ve çok uzak gerekliliğini kavraya­ 34) B elirtilen y a z ıla r

92

Louis Althusser biliriz. Bu inceleme olm adan, Marx’i, aynı toplum sal ortam dan çıkmış, onunla aynı ideolojik temalarla ve aynı tarihsel sorunlar­ la yüz yüze gelmiş çağdaşlarının -G enç-H egelciler- çoğunun yazgısından tam olarak neyin ayırdığını kavrayamayabiliriz. M ehring ve Auguste C ornu, bir Rhenanlı burjuva oğlunun de­ m iryolları Avrupası’ndaki işçi hareketinin yöneticisi ve teorisyeni nasıl olabildiğini anlayabilm em iz için bize -tam am lanm ayı hak e d e n - bu çalışm anın malzemesini verdiler. Ama bu inceleme bizi M a rx ’in psikolojisiyle birlikte gerçek tarihe ve b u n u n M arx tarafından doğrudan kavranm asına götü­ recektir. Marx’in evrim inin ve “itici gücü”n ü n anlamı sorununu çözm ek için burada bir an duruyorum . Marx’in olgunlaşması ve dönüşüm ü nasıl m üm kün oldu so­ rusuna, eklektik eleştiri, ideolojik tarihle sınırlı kalan bir cevap arar ve seve seve verir. Ö rneğin Marx’in Hegel’deki yöntem’i içerifc’ten ayırmayı bildiği ve daha sonra da b u n u tarihe uyguladığı söylenecektir. Ayrıca, Hegelci sistemi ayakları üzerine oturttuğu da seve seve söylenir (Hegelci sistem in “sferlerden oluşan bir sfer” olduğu bilindiğinden bu açıklama bir anlam da m izah do­ ludur). Sanki bölgesel bir m ateryalizm çok kuşkulu bir m aterya­ lizm değilmiş gibi, Marx’in, Feuerbach’ın m ateryalizm ini tarihe y a y d ığ ı da söylenecektir; Marx’in (Hegelci ya da Feuerbach’çı)

yabancılaşma teorisini toplum sal ilişkiler dünyasına u yguladığı -sa n k i bu “uygulam a” yabancılaşm anın temel anlam ını değişti­ rirm iş g ib i- söylenecektir. Nihayet, -v e işin özü de buradadır— eski materyalistlerin “tu ta rsız” oldukları ve Marx’in ise, tersine, tu tarlı olduğu söylenecektir. Marksist ideoloji tarihine yönelik

çok sayıda incelemeye m usallat olmuş bu tutarlılık-tutarsızlık teorisi, Aydınlanma filozoflarının kişisel kullanım ları için imal ettikleri küçük bir ideolojik harikadır. Feuerbach b u n u miras al­

mıştır ve -h e y h a t!- bununla m ükem m el biçim de oynam ıştır. Bu konu tek başına küçük bir kitabı hak eder, çünkü tarihsel ide­ alizmin en özlü ve en güzel kısm ıdır: Gerçekten de, eğer fikirler birbirlerinden doğuyorsa, tüm tarihsel (ve teorik) sapm anın bir m antık hatası olduğunu herkes bilir. Bu formüller, belli bir hakikat sezgisi içerseler d e ,’5 harfiyen ele alındıklarında şöyle bir yanılsam anın tutsağı kalırlar: Sanki Genç Marx’m evrimi fik irle r alanında ortaya çıkmış ve çözüm ­ lenm iş ve Hegel’in, Feuerbach’m öne sürdükleri fikirler üzerine düşünmesi sayesinde gerçekleşmiştir! Bu durum da her şey sanki

1840’ın genç Alman entelektüellerinin Hegel’den miras aldıkla­ rı fikirler, görünüşlerine rağmen, kendi içlerinde, suskun, örtülü, maskeli, yolundan sapm ış belli bir hakikati içeriyorlarm ış gibi ve sanki Marx’m eleştirel gücü nihayet yıllarca süren entelektüel ça­ balardan sonra onlardan hakikati söküp çıka rm a yı başarm ış, iti­ raf ettirebilm iş ve kabul ettirebilm iş gibi cereyan eder. Aslında, Hegelci felsefeyi (ya da diyalektiği) “terse çevirm e”, “ayakları üs­ tüne oturtm a” şeklindeki ünlü tem anın içinde bu m antık vardır, çünkü sonuçta gerçekten bir terse çevirme, ters duranı düzeltm e olsa da, açıktır ki bir nesnenin dengesini tam am en bozm ak, ba­ sitçe ekseni etrafında döndürm ek, onun ne doğasını ne de içeri­ ğini değiştirir! Başı üzerinde duran insan, nihayet ayakları üze­ rinde y ü rü düğünde de aynı insandır! Ve böylece baş aşağı çev­ 35) D iyelim ki: P edagojik hakikat. H egel’in ü n lü “terse çev rilişf'n e gelince, F e u e rb a ch ’m girişim i d e böyle ifade edilir. Bu deyim i g etiren ve H egelci kuşaklara adayan Feuerb a ch ’tır. Ve M arx’ın A lm an İdeolojisinde, F e u e rb a ch ’m tam da H egelci felsefeyi “terse çevirdiğı”ni ileri s ü rd ü ğ ü n o k ta d a b u felsefenin esiri k a lm a suçlam asını F e u erb ach ’a k a r­ şı dile getirm esi ço k d ik k a t çekicidir. H egel’in s o r u la r ın ın bile önvarsayım larını k ab u l et­ m iş olm akla ve a y n ı s o r u la r a farklı cevaplar verm ek le su çlu y o rd u F e u e rb a ch ’ı. G ün d elik yaşam da cevaplar yersizken, tersine, felsefede y a ln ız c a s o r u la r yersiz d ir. Sorular değişti­ rildiğinde, terse çev irm ed en tam anlam ıyla söz edilem ez. K uşkusuz, so ru ların ve cevapla­ rın g örece yeni d ü z en i eskisiyle k arşılaştırıldığında, yine altüst e tm e d en söz edilebilir. A m a o z am an analoji yoluyla b u n d a n söz edebiliriz; ç ü n k ü s o r u la r a r tık ay n ı d eğ ild ir, ve b u n la rın o lu ştu rd u ğ u alanlar, d e diğ im gibi, p e d a g o jik am açlar dışında, k a r ş ıl a ş t ır ıla b il ir değildir.

Louis Althusser

94

rilmiş bir felsefe, teorik bir metaforla, tersyüz edilmiş felsefeden başka bir şey kabul edilemez: Gerçekten de, yapısına, sorunları­

na, sorunlarının anlam ına aynı sorunsal m usallat olmaya devam eder.36 Genç Marx’m m etinlerinde işlemekte gözüken ya da seve seve ona atfedilen şey genellikle bu m antıktır. Oysa, sanıyorum ki bu bakış açısı, hangi sıfatla olursa olsun, gerçekliğe denk düşm em ektedir. Kuşkusuz, Marx’in Gençlik Eserleri’nin hiçbir okuru, Marx’in karşısına çıkan fikirleri tâbi tuttuğu bu devasa teorik eleştiri çalışmasına duyarsız kalamaz. Fikirlerini bu kadar erdem le (incelik, uzlaşmazlık, kesinlik) işle­ miş yazar enderdir. Bunlar Marx için som ut nesnelerdir; nasıl ki fizikçi deney nesnelerini onlardan biraz hakikat koparabilm ek için, onların hakikatini alabilm ek için sorgularsa Marx da kendi nesnelerini öyle sorgular. Prusya Sansürü üzerine yazısında san­ sür fikrini nasıl ele aldığına, O dun Hırsızlığı üzerine yazısında canlı ağaç ile ölü odun arasındaki görünüşte önem siz bu farkı, basın özgürlüğü, özel m ülkiyet, yabancılaşma gibi fikirleri nasıl ele aldığına bakın... O kur, Genç Marx’m m etinlerindeki b u aşi­ kâr m antık gücüne ve düşünm e kesinliğine karşı koyamaz. Ve b u aşikârlık/kesinlik doğal olarak Marx’i kendi keşif m antığının kendi dü şünm e m an tığıyla çakıştığına inanm aya ve üzerinde ça­

lıştığı ideolojik dünyanın içerdiği bir hakikat’i bu dünyadan başa­ rıyla çıkardığına inanm aya yöneltir. Ve bu inanç, o dönem de on u n çabalarında ve coşkularında kendini gösteren inancıyla, kısacası bilinciyle de güçlenmiştir. Şunu söylemeye kadar vardırabilirim ki, yalnızca ideolojik tarihin idealist kavrayışının kendiliğinden yanılsamalarını pay­ laşm aktan kaçınmakla yetinm em eli; dahası, -h a tta belki de da­ ha önem lisi- Genç Marx’m m etinlerinin bize verdiği izlenime 36) Krş. d ip n o t 35

Marx için teslim olm aktan ve onun kendisine dair bilincini paylaşm aktan da kaçınm ak gerekir. Ama b u n u anlam ak için, gerçek tarihten söz etmeye, yani “M a r x ’in y o lu ”nu b izza t tartışm a konusu etm eye var­ m ak gerekir. Burada başlangıç’a geri dönüyorum . Evet, insan günün birin­ de, bir yerde doğar ve verili bir dünyada düşünm eye ve yazm a­ ya başlar. Bu dünya, bir düşünür için, doğrudan doğruya kendi dönem inin yaşayan düşünceler dünyasıdır, düşüncenin içine doğduğu ideolojik dünyadır. Marx söz konusu olduğunda b u dünya, Alman idealizm inin sorunlarının egem enliğindeki ve so­ yut bir terimle ifade edersek “Hegel’in çözülm esi”nin, 1830-40 yıllarının Alman ideoloji dünyasıdır. Bu, herhangi bir dünya de­ ğildir kuşkusuz, am a bu genel hakikat yeterli olmaz. Ç ünkü Al­ m an ideoloji dünyası, o dönem de, hiç karşılaştırm a kabul etm e­ yecek şekilde, (dar anlam da) ideoloji altında en fazla ezilmiş dün­ y a d ır, yani tarihin fiili gerçeklerinden en uzak dünyadır, ideolo­

jiler Avrupa’sında o dönem de en yabancılaşm ış, en misti/iye dün­ ya d ır. Marx b u dünyaya doğm uş ve bu dünyada düşünm eye gi­

rişmiştir. M a r x ’in başlangıcının zo ru n su zlu ğ u , altında doğduğu bu devasa ideolojik tabakadır, kurtulm ayı başarabildiği bu ezici ta­ bakadır. Marx kurtulm ayı başardığı için, görkemli çabalar ve

önem li buluşm alar pahasına elde ettiği özgürlüğün bu dünyada zaten var olduğuna ve tüm sorunun düşünm ek olduğuna inan­ maya bizler fazlasıyla hazırızdır. Genç Marx’in bilincini işe yarar kabul etmeye fazlasıyla hazırızdır; bu bilincin, kökeninde, bu fantastik köleliğe ve yanılsamalarına tâbi olduğunu gözlemleme­ yiz. Marx’in sonraki bilincini bu dönem e yansıtm a ve b u tarihi “gelecek geçmiş”te kurm a eğilimimiz güçlüdür, oysa burada söz konusu olan şey bir kendine dair bilinci bir başka kendine dair bilince yansıtm ak değil, özgürleşmiş bir bilincin sonradan edin­

95

96

Louis Althusser diği tarihsel kavrayışın bilimsel ilkelerini (yoksa bir başka ken­ dine dair bilinci değil) köle bir bilincin içeriğine uygulam aktır. Bu görkemli ideolojik tabakanın niçin Fransa ve İngiltere’ye değil, Almanya’ya özgü olduğunu, Marx sonraki eserlerinde ga­ yet iyi gösterdi: A lm a n ya ’nın tarihsel gecikmesi (ekonom ik ve p o ­ litik gecikme) ve bu gecikmeye denk düşen toplum sal sım fla r’m d u ru m u gibi ikili bir neden vardır. Fransız devrim inin ve N apo­ léon savaşlarının büyük altüst oluşlarının sonunda, on d o k u ­ zuncu yüzyıl başı Almanya’sı, hem ulusal birliği’n i hem de burju­ va devrim i’n i gerçekleştirm edeki tarihsel güçsüzlüğünün dam ga­

sını derinden taşır. Bu “yazgı” on dokuzuncu yüzyıl Almanya’sı­ nın -h a tta uzak sonuçlarıyla çok daha ötelere u z a n a n - tüm tari­ hine egemen olacaktır. Kökenleri Köylü Savaşları’na uzanan bu d u ru m u n sonucunda Almanya, kendi dışında olup biten gerçek tarihin hem nesnesi hem de seyircisi haline gelir. O n sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıl boyunca oluşm uş olan Alman ideolojisini meydana getiren ve derinden belirleyen şey, bu Alman güçsüzlüğü­

dür. Bu güçsüzlük, Alman entelektüellerini “b a şka la rın ın y a p tı­ ğı şeyleri düşünm eye” zorlam ıştır ve b u n u da kendi güçsüzlükle­

rinin koşulları içinde düşünerek yapm ışlardır. Kendi toplum sal çevrelerinin -m em u rlardan, öğretm enlerden, yazarlardan olu­ şan küçük b u rjuvazi- özlem lerine uygun, um ut, nostalji ve ide­ alleştirme biçimleri altında ve kendi köleliklerinin -özellikle d in dogrudan nesnelerinden yola çıkarak yapm ışlardır bunu. Bu ta­ rihsel koşullar ve gereklilikler b ü tü n ü n ü n sonucu, tam olarak, “Alm an idealist fe lse fe sin in görkemli gelişimiydi. Alm an entelek­ tüelleri kendi koşullarını, sorunlarını, um utlarını, “fa a liy e tle f’ine varana dek bu felsefenin çerçevesi içinde düşünmüşlerdir.

Marx, ‘Fransızların politik zekâsı vardır, tngilizleıuı ekono­ mik, Alm anların ise teorik zekâsı’ diye belirtirken, bunu iğnele-

Marx İçin yici bir laf etm enin verdiği haz için söylememiştir. Alm anya’nın tarihsel azgelişmişliği’n in karşılığı, diğer Avrupa uluslarının su n ­

duğu şeylerle kıyaslanacak ortak ölçütten yoksun, ideolojik ve te­ orik “aşırı g elişm e”dir. Ama önemli olan şey, bu teorik gelişm e­

nin, düşündüğü gerçek nesne ve sorunlarla som ut ilişkisi olm a­ yan yabancılaşmış bir ideolojik gelişme olm asıdır. Bizi ilgilendi­ ren noktada, Hegel’in dram ı buradadır. O nun felsefesi gerçekten de on sekizinci yüzyılın ansiklopedisidir; tarih de dahil, edinil­ miş tüm bilgilerin toplam ıdır. Ama düşüncesinin tüm nesneleri burada onun düşüncesi tarafından, yani tüm Alman zekâsının esiri olduğu ideolojik düşüncenin bu özgül biçimi tarafından “hazm edilm iş”tir. Bu durum da, bu Alm anya’da 1830’lu ve 4 0 ’lı yıllarda düşünm eye başlamış olan genç bir Alman entelektüeli­ nin özgürleşmesinin temel koşulunun ne olabileceği ve ne olması ge­ rektiği düşünülebilir. Bu koşul, gerçek tarihin yeniden keşfiydi,

gerçek nesnelerin yeniden keşfiydi; b u n lan kuşatm ış olan, yal­ nızca gölgeye d ö n üştürm üş olmakla kalmayan, deform e de eden devasa ideolojik tabakanın ötesine uzanm aktı. Şu paradoksal so­ n uç buradan kaynaklanır: Bu ideolojiden kurtulm ak için Marx, Almanya’n ın ideolojik aşırı-gelişmişltği’nin aslında tarihsel az-gelişmişliği’n in ifadesi olduğunun bilincine kaçınılm az olarak var­

m ak zorundaydı; dahası, şeylerin kendisine erişm ek için, gerçek tarihe değmek, ve nihayet, Alman bilincinin sisleri arasından gö­ rülen varlıklarla yüz yüze gelebilm ek için bu ideolojik öne çıkı­ şın berisine dönm ek gerektiğini kavramalıydı. '7 Bu geriye dönüş olm adan, Genç Marx’m entelektüel kurtuluş tarihi kavranıla3 7 ) T ü m ideolojiyi y o k etm e ve “şeylerin k en d isin e" gitm e, “varlığı ortaya ç ık a rm a ” ira ­ desi (z u r Sache selb st... D asein zu e n th ü lle n ) F e u e rb a c h ’tn tü m felsefesini h a re k ete geçi­ rir. O n u n terim leri b u n u n hey ecan verici ifadesidir. K endi n iy etin d en yola çık a ra k felse­ fe y ap m a k ve sp e k ü la tif felsefenin k av ram ları ve so ru n sa lı için d e k alarak sp e k ü la tif fel­ sefeden k u rtu lm ay ı d ü ş ü n e re k , u m u tsu z ca k u rtu lm a k istediği id eo lo jin in tutsağı k alm ak ise o n u n d ra m ıd ır. “Ö ğe d eğ iştirm ek " gerek iy o rd u .

97

98

Louis Althusser maz; bu geriye dönüş olm adan Marx’in Alman ideolojisiyle ve özellikle Hegel’le ilişkisi kavranam az; gerçek tarihe bu dönüş ol­ m adan (ki b u da, belli ölçülerde, geriye dönüştür) Genç Marx’in işçi hareketiyle ilişkisi esrarım korur. Bu “geriye dönüş ” üzerinde özellikle duruyorum . Ç ünkü, Hegel’in, Feuerbach’ın, vs. “aşılması” formülleri altında, sürekli bir tü r gelişme form ülü ileri sürm e eğilimi fazlasıyla vardır; bu öyle bir gelişmedir ki, her koşulda, süreksizlikleri bile, (Marx’in ve dönem inin) tarih süresi’nin desteklediği aynı süreklilik öğeleri içinde (tam da “Auftıebung”u n Hegelci diyalektik m odeli üzerin­ de) düşünülm ek zorunda kalınır. Oysa ki, b u ideolojik öğenin eleştirisi, önem li bir yanıyla, bu nesneleri düşünm üş ve kuşat­ mış olan ideolojinin (m antıksal olarak ve tarihsel olarak) önce­ ki, özgün nesnelerine geri dönüşten ibarettir. Bu, geriye dönüş form ülünü iki örnekle açıklamama izin verin. Birinci örnek, Hegel’in özünü “hazm ettiği” yazarlarla ilgilidir, bunlar arasında Ingiliz ekonom istleri, Fransız filozof ve politika­ cıları ve anlam ını yorum ladığı tarihsel olaylar yer alır: En başta da Fransız devrimi. Marx, 1843 yılında, Ingiliz ekonom istlerini okum aya koyulduğunda, Machiavelli’yi, M ontesquieu’yü, Rousseau’yu, D iderot’yu, vs. incelemeye giriştiğinde, Fransız devrim inin som ut tarihini incelediğinde,38 bu yalnızca Hegel okum a­ la rın ın k a y n a ğ ın a dönm ek ve Hegel’i kendi kaynaklarıyla doğ­

rulam ak için değildi: Tam tersine, Hegel’i ele geçirmiş olan nes­ nelerin gerçeğini keşfetmek, onlara kendi ideolojisinin anlam ını 3 8) Bu k o n u d a Lapine’de m ü k e m m e l sayfalar v ard ır, belirtilen m a k a le , s. 6 0 -6 1 . M arx'm b u e n te lek tü e l “d e n ey im ler”i yine de L ap in e’in o n ları d ü ş ü n m e k istediği "eğilim" k av ra­ m ın ın içini d o ld u ra m a z (sü rm e k te o lan gelişim in s o n u d a d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e , b u n la r için ç ok geniş ve ço k so y u ttu r). Buna k a rşın H o e p p n e r’le ta m a m en h em fikirim (belirtilen m akale, s. 18 6 -1 8 7 ): “M arx, H egelci d iy a le k tik ü z erin e b azı m an ip ü lasy o n lara teslim o larak değil, esas olarak, ta rih , sosyoloji, siyasal ik tisat alan ların d a çok so m u t s o ru ştu r­ m alar te m elin d e so n u ca v arm ak tad ır... M arksist d iy alek tik esas olarak M arx’m teoriye açtığı ve k u lla n ılır hale getirdiği yeni to p ra k la rd a d o ğ m u ştu r... H egel ve M arx aynı kay­ n a k la rd a n b e sle n m e m iştir.”

Marx İçin dayatm ak içindi. M arx’m on sekizinci yüzyılın İngiliz ve Fransız teorik üretim lerine geri dönücü, büyük ölçüde, Hegel ötesine, gerçeklikleri içindeki nesnelerin kendisine gerçek bir geri dönüştü. Hegel’in “aşılması”, Hegelci anlam da bir “Aufhebung”, yani Hegel’in içinde içerilmiş olan şeyin hakikati’nin ifadesi asla değildir; ya nlışın h akikate doğru aşılm ası değil, tersine, ya n ılsa m a n ın ger­ çekliğe doğru aşılmasıdır; daha doğrusu, ya n ılsa m a n ın gerçeğe doğru “a ş ılm a s ın d a n ziya d e, ya n ılsa m a n ın dağılm ası ve geriye doğru bir dönüştür, dağılmış yanılsam adan hakikate doğru: Dola­

yısıyla, “aşm a” terim inin artık hiçbir anlam ı yoktur.39Marx, ger­ çekliği doğrudan doğruya y a şa m ış ve olası en a z deform asyonla düşünm üş olanlardan - o n sekizinci yüzyıl İngiliz ekonom istleri

(onlarda ekonom i kafası vardı, çünkü on lan n ülkesinde ekono­ mi vardı!), Fransız filozoflar ve politikacılar (onlarda politik ka­ fa vardı, çü n k ü onların ülkesinde politika v a r d ı!)- yola çıkarak gerçekliğin doğrudan keşfi’nin bu deneyim ini -k e n d isi için önem li olan b u d en eyim i- asla itiraf etm edi. Ve, örneğin, Marx için tam anlamıyla doğrudan deneyim ayrıcalığına sahip olm a­ yan,10 Fransız yararcılığının eleştirisinde görüldüğü gibi, b u yok3 9 ) H egelci an la m d a asm a te rim in in b ir a n lam ı olm ası için, k o ru m a iç in d e k i kopuş’u iyi­ ce ortaya ç ık a rm a k için , o n u n y erin e, y a d sın a n -terim i-k e n d i-iç in d e -b a rm d ıran -y ad sım a kav ram ın ı g eçirm ek y etm ez, ç ü n k ü k o ru m a iç in d e k i b u k o p u ş, H egelci diy alek tik te k e n ­ d in d e şey’d e n k e n d i-iç in şey’e geçişle, vs. ifade ed ile n , süreç içinde tözsel bir süreklilik ge­ re k tirir... O ysa, b u ra d a tartışm a k o n u s u ed ile n şey, ta m da, k en d i geleceğini, kendi içsel­ liğinde, cenin halinde içeren sü re cin b u tözsel sü rek liliğ id ir. H egelci aşm a, sü re c in s o n ra ­ k i b iç im in in ö n cek i b iç im in “h a k ik a t’l o ld u ğ u n u varsayar. O ysa, M arx’m k o n u m u , o n u n tü m ideolo ji eleştirisi, tersin e, kendi anlamı içinde bile, (gerçekliği k av rayan) b ilim in , id e ­ olojiyle b ir kopuş o lu ş tu rd u ğ u n u ve başka bir alanda k u ru ld u ğ u n u , yeni sorulardan yola çıkarak k u ru ld u ğ u n u , g erçek lik h a k k ın d a id e o lo jid e n başka sorular so rd u ğ u n u ya da -a y n ı a n lam a g elm ek ü z e r e - kendi nesnesini id e o lo jid e n farklı b içim d e tarif ettiğini içerim ler. Böylece, b ilim , h iç b ir sıfatla, H egelci an la m d a id eo lo jin in h ak ik ati olarak k a b u l edilem ez. Bu ilişki a ltın d a eğer M arx’a felsefi b ir so y b u lm a k isten irse, H egel’d e n ziyade S pinoza'ya b a şv u rm a k gerekir. Birinci tü r bilgi ile ik in ci tü r bilgi a rasında, Spinoza, k e n ­ di dolaysızlığı içerisin d e (T an rı’d ak i tü n d ü k te n so y u tlan ırsa) tam o larak ra d ik a l b ir sü­ reksizlik v arsay an b ir ilişki ö n g ö rü y o rd u . İk in ci tü r bilgi, birincinin anlaşılırlığm ı sağlı­ yor olsa da, onun hakikati değildir. 40) Krş. Alman ideolojisi, C ostes, c. IX, M arx’ın Felsefi Eserleri, s. 41-58, “Ingilizlerde henüz bir olgunun yalnızca saptanması olan teori Fransızlarda felsefi bir sistem halini alır.” (s. 48).

99

Louis Althusser

100

lugun yol açtığı ideolojik “uzaklaşm a’ya son derece duyarlıdır: Ingiliz ekonom istlerinin, Ingiliz gerçekliği içinde işlediğini gör­ dükleri fiili m eka n izm a sın ı tasvir ettikleri ekonom ik bir işletme ve söm ürm e ilişkisini Fransız yararcıları “felsefi” teori haline ge­ tiriyorlardı. Bu bakış açısı fa r k l ı l ığ ı ciddiye alınm adıkça, Marx’in artık Hegel’e ait olm ayan bir alanda, bir toprakta oluş­ turduğu b u geriye dönüş görülm edikçe, Hegel ile Marx arasında­ ki ilişki sorunu bana çözüm süz görünm ektedir. Hegel’den alın­ tıların anlamı, Marx’taki Hegelci miras, özellikle diyalektik soru­ su, bu “öğe değişimleri”nden yola çıkılarak ortaya atılm alıdır.41 Diğer örnek. Genç-Hegelciler, kendi ihtiyaçlarına cevap ver­ m ek için yarattıkları kendi Hegel’leri içinde tartışırlarken, Al­ m anya’yı Fransa ve Ingiltere’yle karşılaştırdıklarında aslında çağ­ daş A lm an tarihinin gecikmesinin onlara sorduğu soruları Hegel’e

sorm aya devam ederler. Gerçekten de N apoleon’u n yenilgisi, Al­ m anya ile Batı Avrupa’nın büyük ülkeleri arasındaki tarihsel za­ m an farkını esasen değiştirmemişti. 1830-1840 arası Alman en ­ telektüelleri, özellikle [Fransa’da] Tem m uz Devrimi’nden ve İn­ giltere’de 1832 seçim yasasından sonra, Fransa ve İngiltere’ye, özgürlük ve akıl toprakları olarak bakıyorlardı. Bir kez daha, kendileri yaşam adığından, başkalarının yaptıklan şeyi d ü şün­ m ektedirler. Ama b u n u felsefe öğesi içinde düşündüklerinden, Fransız anayasası ile Ingiliz seçim yasası onlar için Aklın h ü ­ 4 1 ) Bkz. H o e p p n e r, b e lirtilen m ak ale, s. 1 8 6 -1 8 7 . “G eriye d ö n ü ş ” terim i ü zerin e bir söz d ah a. Bu te rim , -m e ta fo rik o larak h a riç - “aşm a”n m tam k a rşıtı o la ra k e lbette anlaşıla­ m az. İdeolojiyi k e n d i so n u y la k a v ra m a n ın y erin e, b ir tü r kökeniyle kavram ayı ikâm e e t­ m e k d eğ ild ir b u . G enç M arx’rn id eo lo jik b ilin ci için d e, b u ö rn e k teşkil e d e n eleştirel ge­ re k liliğ in n asıl k e n d in i g ö sterd iğ in i b u ra d a n yola çık a ra k b e tim le m e k iste d im yalnızca: H egel’in s ö z ü n ü ettiği kökenler'i (F ran sız p o litik filozoflar, İngiliz e k o n o m istler, d e v rim ­ ciler, v s...) in celem ek . A m a b u “geriye d ö n ü ş ”, M arx’m k e n d isin d e , köken türleri altında başlangıçta olan’m araştırılm asın ın geriye d ö n ü k g ö rü n ü m le rin i geçersiz kılm ak la biter: A lm an ta rih in e geri g eld iğ in d e, “g ecik m e” yan ılsam asın ı p a rç alam a k için, yani b u gecik­ m eyi k e n d i gerçekliği içinde d ü ş ü n m e k için, k e n d i n o rm u gibi dışsal b ir m odelle o nu ölçm ez. Bu geriye dönüş, d e m e k k i, ta m o larak , id e o lo jin in çaldığı ve o n u n tarafın d an anlaşılm az k ılın m ış b ir g erçekliğin güncel bir şekilde geri alınması, ödünlenmesi, eski hali­

ne getirilmesidir.

Marx için küm ranlığı olarak kalır ve o zam an, Alman liberal devrim ini yapm asını öncelikle Akıl’dan beklerler.42 1840 yenilgisi yalnızca Akim (Alman aklı) güçsüzlüğünü ortaya çıkardığından, b u n u n üzerine dışardan yardım ararlar; ve b u entelektüeller arasında inanılm az biçim de naif ve heyecan verici bir tem anın ortaya çık­ tığı görülür. Kendi gecikm elerinin ve yanılsam alarının itirafıdır bu, ama yanılsam alarının içinde bir itiraf: Gelecek, Fransa ile A l­ m a n ya ’nın m istik birliği’nin, Fransız politika duygusu ile A lm an te­ orisinin birliği’n in olacaktır.43 Dem ek ki, gerçeklikler, onların ide­ olojik şem alarından, sorunsallarından, deform e olm uş bile olsa

algılanabilm ektedir.44 Ve, 1843 yılında, Almanlara Akıl’ı ve Ö z­ 4 2 ) Bu, G enç H egelci h a re k e tin “liberal" d ö n e m id ir. Bkz. C o rn u , b e lirtilen eserler, Bö­ lü m IV, s. 132 ve devam ı. 43) Y eni-H egelciler b u tem ayı b ü y ü k ö lçü d e geliştirm iştir. Krş. F eu erb ach: Theses Provisoire pour la Reforme de la Philosophie, p a ra g ra f 4 6 ve 4 7 (P.U .F ., s. 116-117). 44) Bu so ru n sal, ö z ü n d e, g erçek tarihsel s o ru n la rın felsefi so ru n la r h a lin d e defotmasyonunu içerir. B urjuva d e v rim in in , p o litik lib eralizm in , b a sın ö z g ü rlü ğ ü n ü n , san sü re so n v erilm esin in , kiliseye k arşı m ü c a d ele n in , vs. gerçek sorunu, felsefi sorun olarak k o n m u ş ­ tu r: A klın h ü k ü m ra n lığ ı; b u n u n zaferini, g erçek liğ in görünüm lerine rağm en. T a rih sağla­ yacaktır. T a rih in iç ö zü ve s o n u o lan Akıl ile m e v c u t ta rih in gerçekliği’n in çelişkisi; yeniH egelciler’in tem el so ru n 'u y d u . Sorunun b u şek ild ek i konumu (b u so ru n sa l) elbette çözüm­ lerine hükmeder: Eğer Akıl, T a rih in so n u ve özüyse, A klı, k arşıt g ö rü n ü m le rin e k a d a r ka­ bul ettirmek y e te rlid ir T ü m çö zü m , d e m e k ki, T a rih ’in sap m alarım h a k ik a t a d ın a o rta ­ d a n k a ld ıra ra k pratik h a lin i alm ası g e re k en felsefenin eleştirel gücü’n d e yatm ak tad ır. Ç ü n ­ kü, gerçek ta rih in akıldışılıklarm ı ortaya serm ek , b u akıldışılıkları iç inde bile işlem ekte o la n T a rih ’in a k lım ifade e tm e k o lu r. Ö rn e ğ in d e v le t fiili h a k ik a ttir, ta rih in h a k ik a tin in cisim leşm esidir. O n u b u h a k ik a te döndürmek y e terlid ir. Bu n e d en le b u “pratik ", felsefi eleştiriye ve te o rik p ro p a g a n d ay a k esin o larak in d irg en ir: B u n ların o rta d a n çekilm eleri için akıldışılık ları o rtay a serm ek ve ak lın b a sk ın çık m ası için aklı söylemek y eterlid ir. D e­ m e k ki h er şey, D ev rim ’in en y etk in kafası ve k alb i (1 8 4 0 ’ta n so n ra ise k afad an ba şk a b ir şey o lm ayacak tır... k a lp F ransız o lacak tır) o la n felsefeye bağlıdır. İşte, temel soıvnu orta­ ya atma tarzının gerekli kıldığı çözümler bunlardır. Am a çok d a h a aydınlatıcı olan, h a t­ ta b u so ru n sa l ü z erin d e b ile aydınlatıcı o lan şey, bu sorunsalın, gerçek sorunlara cevap ve­ riyor olsa da, bu gerçek sorunların hiçbirine denk düşmediğini; akıl ile ak ıldışı a ra sın d a h iç ­ bir şeyin işin içine k arışm ad ığ ın ı; ak ıld ışım n b ir a k ıld ışı ve b ir g ö rü n ü m olm adığım , dev­ le tin fiili ö z g ü rlü k o lm ad ığ ın ı, vs. .. yani, b u id e o lo jin in , so ru n la rın d a n yola ç ık arak ü z e ­ rin d e d ü ş ü n m e g ö rü n ü m ü n e b ü rü n d ü ğ ü n e sn e le rin , k e n d i “d o ğ ru d a n ” gerçeklikleri iç inde bile tem sil ed ilm ed ik lerin i, ta rih in y en i-H eg elciler’in ö n ü n e k o y d u ğ u soru n larla ka rşıla ştırarak k eşfetm ek tir. Bu k arşılaştırm an ın s o n u n a g elin d iğ in d e, yalnızca id e o lo ji­ n in k e n d i s o ru n la rın a getirdiği çö zü m ler g ü n d e m d e n d ü şm ek le kalm az (onlar b u s o ru n ­ ların ken d i ü z erle rin e y an sım asın d an başka b ir şey d eğildir), so ru n salın k endisi d e d ü ­ şer - ve o z am an ortaya ç ık an şey, tüııı k ap sam ı iç in d e so ru n sa lın k endisidir: S o ru n la­ rın ve n e sn e le rin ıııistifikasyonu. O zam an , M arx’ın H egelci felsefe zeminini terk etme ge­ rek liliğ in d en söz e d e rk e n n e d e m e k istediği anlaşılır, ç ü n k ü “yalnızca cev ap ların d a d e ­ ğil, so ru la rın ın k e n d isin e de b ir m istifikasyon vardı."

101

Louis Althusser

102

gü rlü k ’ü öğretm e teşebbüsünde hayal kırıklığına uğrayan Marx nihayet Fransa’y a gj.tm.eye karar verdiğinde, yine b üyük ölçüde bir m itin peşinden gitm ektedir, tıpkı birkaç yıl sonra, söm ürge ya

da köle ülke öğrencilerinin çoğunun kendi Fransa m itlerinin pe­ şinden gideceği gibi.45 Ama şu temel keşif o zam an ortaya çıkar: Fransa ve İngiltere’nin kendi m itlerine uym adıkları’nın keşfi,

Fransız gerçekliğinin ve İngiliz gerçekliğinin, katışıksız politika yalanlarının keşfi, sınıf m ücadelesinin, ete kemiğe bürünm üş kapitalizm in ve örgütlü proletaryanın keşfi. Marx’m böylelikle Fransa’nın gerçekliğini ve Engels’in de İngiltere’nin gerçekliğini keşfetmesi olağanüstü bir işbölüm ü oldu. Burada da geri dö­ nüşken (yoksa bir “aşm a”dan değil), yani m itten gerçekliğe dönüş­ ten, Marx ve Engels’in, kendi başlangıçları nedeniyle içinde ya­

şadıkları yanılsama peçelerini yırtan fiili bir deneyim ’den söz et­ m ek gerekir. Ama, ideolojinin gerçekliğe doğru b u geri dönüşü, kökten y e ­ ni bir gerçeklik'in keşfiyle çakışmaya başlıyordu. Ama, Marx ve

Engels “A lm an felsefesi” metinleri’n d e b u n u n hiç yansım asını b u ­ lamıyorlardı. Marx’m Fransa’da keşfettiği şey, ö rgütlü işçi sınıfı oldu. Engels’in İngiltere’de keşfettiği şey ise gelişmiş kapitalizm ile felsefeyi ve filozofları bir y a n a bırakarak kendi yasalarını izleyen bir sın ıf m ücadelesi oldu.46

Genç Marx’m entelektüel evrim inde önem li rol oynamış olan b u ikili keşiftir: O nu deform e etmiş olan ideolojinin berisinde, sözünü ettiği gerçekliğin keşfi - ve yeni bir gerçekliğin, bu gerçekli­

ği bilmezden gelen çağdaş ideolojinin ötesinde, keşfi. Marx, kesin bir teori içimde bu ikili gerçekliği düşünerek, öğe değiştirerek ve bu yeni öğenin birliğini ve gerçekliğini düşünerek - kendi ol4 5 ) Krş. “Ruge’ye M ektup" (Eylül 18 4 3 ), Ed. C ostes, M arx’m Felsefi Eserleri, s. 205. 4 6 ) Krş. E ngels'in m akalesi (1 8 4 4 ). “U m risse zu ein er K ritik d e r N azionalökonom ie"; M a rx ln d ah a so n ra d a n “dahice" diye ilan edeceği b u m ak ale M arx ü z erin d e çok d e rin b ir e tk i b ırak tı. G enellikle b u m a k a len in ö n em i gözardı edilir.

Marx tçin du. Elbette, bu keşiflerin Marx’in tüm kişisel deneyim inden ay­ rılmaz olduğunu, o n u n doğrudan yaşadığı Alman tarihinin ay­ rılm az bir parçası olduğunu anlam ak gerekir. Ç ünkü, yine de Al­ m anya’da birşeyler oluyordu. O rada yalnızca dış ülkelerdeki olaylan n yatışmış yankısı işitiliyor değildi. Her şeyin dışarda olup bittiği ve içerde hiçbir şeyin olmadığı fikri, um utsuzluğun ve sa­ bırsızlığın getirdiği bir yanılsamaydı: Ç ünkü yenilgiye uğrayan, tökezleyen ya da tekrarlanan tarih, yine de bir tarihtir -h a k k ın ­ da birşeyler biliriz. Sözünü ettiğim tüm teorik ve pratik dene­ yim, gerçekten de, Alman gerçekliğinin aşama aşama deneysel keşfine dahildi. Sözüm ona-liberal Frederic W ilhelm IV bir des­ pota dönüştüğünde, Genç-Hegelciler’in um utlarını bağladığı tüm teorik sistemi alaşağı eden 1840 hayal kırıklığı; Rheinische Zeitung’da iştahı kabaran Akıl Devrim’inin yenilgisi ve baskılar;

başlangıçta destek gördüğü Alman burjuvazisinden kim i u n su r­ ların terk ettiği Marx’in sürgünü; bu ünlü “Alman sefaleti”nin gizlediği şeyi, ahlaki hoşnutsuzluğun açığa çıkardığı bu “darkafalılığı” ve bu ahlaki hoşnutsuzluğun kendisini Marx’a olayların içinde öğretti: Sarsılmaz ve yırtıcı sınıf ilişkilerinin, Alman b u rju ­

vazisinde Akıl’ın tüm kanıtlarından daha güçlü olan endişelerin ve söm ürü reflekslerinin, bir yan lış anlam a’yla alâkası olmayan som ut tarihsel durum u. O zam an her şey altüst olur ve Marx ni­ hayet kendisini kör bırakan bu ideolojik donukluğun gerçekli­ ğini keşfeder; Alman m itlerim dışarının gerçekliğine yansıtm ak­ tan vazgeçmek zorunda olduğunu ve bu m itlerin yalnızca ya­ bancı ülkeler için değil, onlardaki düşlerle kendi köleliğini be­ şikte sallayan Almanya için de anlamsız olduğunu görür; ve ter­ sine, Almanya’yı gün ışığında görebilm ek için yurtdışm da edi­ nilmiş deneyim lerin ışığını Almanya’ya yansıtm ak gerektiğini keşfeder.

103

104

Louis Althusser Marx’m düşüncesinin b u dram atik doğuşu gerçekten d üşü­ nülm ek isteniyorsa, bunu “aşma" terimiyle düşünm ekten vazge­ çip, keşif terimiyle düşünm ek gerektiği sanırım anlaşılmıştır; ha­ kikatin içkinligi yanılsaması içinde kendi sonunun boş bir öngö­ rüsünden başka bir şey olmayan, m asum ama sinsi aşma (Aufhe­ bung) kavram ında içerilen Hegelci m antığın ru hundan vazgeç­

m ek gerektiği; ve ideolojik içkinlik yanılsam alarına özellikle son veren fiili deneyim m antığını ve gerçek o rta ya çıkış m antığını benim sem ek gerektiği um arım ki anlaşılmıştır; kısacası, gerçek tarihin ideolojiyi istila etmesi m antığını benim sem ek gerekm ekte­

dir ve nihayet, Marksist perspektife m utlak anlam da gerekli ve fiili bir anlam vermek, dahası, bu perspektif tarafından gerekli görülen, Marx’m deneyim inin kişisel üslubuna fiili bir anlam ver­ m ek, gerçekle her bir buluşm asına büyük bir inanç ve vahiy gü­ cü katan, onda pek olağanüstü bir şekilde var olan, som uta gös­ terdiği bu duyarlılığa fiili bir anlam verm ek gerekm ektedir.47 Burada bir kronoloji verdiğimi iddia edemem . Genç Marx denen bu tekil varlık içerisinde, bir insana özgü psikoloji ile dünya tarihini -b izim her zam an yaşadığımız keşifler’i onda 4 7 ) O rtaya çıkış m a n tığ ın d a n söz e tm e k , anlaşılm ış olacağı gibi, ö rn e ğ in B erg so n ü ıı y a p ­ tığı gibi, b ir icat fe ls e fe s i’n in a n ah a tla rın ı çizm ek değildir. Ç ü n k ü b u b elirm e, ö z gürlük ya da seçim o lsu n , h erh a n g i b ir b o ş ö z ü n te z a h ü rü değildir; tersine, k e n d i am p irik k o ­ şu lla rın ın s o n u c u d u r. Bu m an tığ ın M arx’in id eolojiler (cırilıi’n d e n yarattığı kavrayış ta ra ­ fın d a n gerekli kılın d ığ ın ı ekleyeceğim . Ç ü n k ü , aslın d a, M arx’m keşiflerinin gerçek ta ri­ h i üz erin e b u g elişm ed en k a y n ak lan a n çö zü m , id e o lo jik tarih in ken d isin i tartışm a konusu ed er. İdealist ele ştirin in içk in ci te z in in ç ü rü tü ld ü ğ ü , id e o lo jik ta rih in k e n d i anlaşılırlık il­ k e sin in olm adığı açıkça g ö rü ld ü ğ ü n d e ; id e o lo jik tarih in an cak o n u n o lu şu m la rın ı, deform asy o n ların ı ve y en id e n y a p ılan m aların ı açıklayan gerçek tarih ta ra fın d a n anlaşılabildiği ve o n d a n k a y n ak lan d ığ ı k av ran d ığ ın d a; tarih o larak b u id eo lo jik içirikten geriye ne kaldığ ın ı so rm a k ve h içb ir şey k a lm ad ığ ın ı itiraf e tm ek gerekir. “A hlak," d e r M arx, “din, m etafizik ve id e o lo jin in tü m geri k alan k ısm ı ve b u n la ra tek ab ü l e d en bilinç biçim leri, a rtık o ö zerk g ö rü n ü m lerin i yitirirler. B unların tarih i y ok tu r, gelişm eleri y o k tu r; tersine, m a d d i ü re tim le rin i ve karşılıklı m a d d i ilişkilerini geliştiren in sanlar, k en d ilerin e özgü olan b u g erçek ile b irlik te h e m d ü şü n ce le rin i, h e m de d ü şü n c e le rin in ü rü n le rin i değiş­ tirirle r.” (D eu tsche Ideologie. E d. D ietz, Berlin, 1853, s. 23). Başlangıç n o k tam ıza döm ııek için ş u n u söyleyebilirim ki, -v e b u iki n e d e n aynı n e d e n ' d ir - “felsefe ta rih i” “gelecek g eçnıiş”te yapılam az, b u n u n n e d en i yalnızca ö n geleceğin tarihsel k avranabilirliğin bir kategorisi olm am ası değil, felsefe ta rih in in , d ar a n lam d a, v a r o lm am ası’dır.

Marx İçin 105 üretm ek iç in - birleştiren tarihin bu fiili deneyim ’inin diyalektiği­ ni verdiğimi de iddia edemem . B unun ayrıntılarını “Baba” Corn u ’de okum ak gerek, çünkü başka hiç kimse -o n u n bilgi düze­ yine ya da bilgilerine sahip olm ayan M ehring h a riç - bu zorunlu çalışmayı yapm adı. Bu nedenle, h u zu r içinde öngörebilirim ki, C ornu daha uzu n süre okunacaktır, çünkü Genç Marx’a, onun gerçek tarihinden başka ulaşm a im kânı yoktur. Böylelikle, M arx’m (doğum u nedeniyle) hangi zo runsuz başlangıç’tan yola çıkm ak zorunda kaldığını ve hangi devasa y a n ıl­ sam a katm anından geçm ek zoru n d a kalarak sonunda onu algıla­ ma gücüne eriştiğini göstererek, -genellikle çok ihm al edilen bir

şeydir b u - Genç M arx’m köle düşüncesi ile M arx’m özgür d ü ­ şüncesi arasında m evcut olağanüstü ilişkiye dair bir fikir verdi­ ğimi d üşünüyorum . Bu durum da, en azından, tüm tarihsel ol­ gular gibi, b u genç Alm an burjuvasının evrim inin de ancak ta­ rihsel m ateryalizm in ilkelerinin uygulanm asıyla aydm latılabileceği anlaşılırsa, belli bir anlam da, bu başlangıç g öz önüne alın­ dığında, “M a r x ’ın gençliğinin M arksizm e ait olduğu”n u n kesin­

likle söylenem eyeceği anlaşılır. K uşkusuz M arx’m gençliği M arksizme g ötürür ; ama kökenlerinden olağanüstü bir çabayla sökülüp çıkarılm a pahasına, doğm uş olduğu Alm an tarihinin beslediği yanılsam alara karşı kahram anca bir m ücadele pahası­ na, b u yanılsam aların örttüğü gerçeklere keskin bir dikkat p a ­ hasına o lur bu. Eğer “M arxin yolu” bir örnekse, bu, kökenleri ve ayrıntıları dolayısıyla değil, kendini hakikat olarak gösteren m itlerden k u rtu lm an ın şiddetli arzusu sayesindedir; ve b u m it­ leri sarsm ış ve ortadan kaldırm ış olan gerçek tarih deneyim inin rolü sayesindedir. Son bir noktayı daha ele alm am a izin verilsin. Bu yorum G ençlik Eserleri’nin daha iyi okunm asını sağlasa da; düşünce-

Louis Althusser

106

n in d erin birliği (sorunsalı) sayesinde teorik öğeleri aydınlata­ rak, tartışılan ve yinelenip du ran sorunlara çözüm bulm ada M arx in fiili deneyim inin (tarihi: keşifleri) kazanından sayesin­ de b u sorunsalın geleceğini/gelişimini aydınlatarak, Marx zaten Marx m ıdır, yoksa hâlâ F euerbach’çı m ıdır, yoksa F eu erb ach in ötesinde m idir, sorularının cevabını verse de; yani, gençliğinin evrim inin h er uğrağında, düşüncesinin dolaysız öğelerinin iç ve dış anlam lannı belirlem eyi sağlasa da; bir başka sorun’u askıda bırakır, daha doğrusu işin içine katar: M arx’m , v a r d ığ ı n okta­ dan yola çıkarsak, başlangıç gerekli midir? G erçekten de sanki M arx’m başlangıcından ku rtu lm a gerek­ liliğinin, yani altına göm ülm üş olduğu bu olağanüstü ağır ide­ olojik dünyayı kat etm e ve yok etm e gerekliliğinin, olum suz (ya­ nılsam alardan kurtulm a) b ir anlam ı olduğu kadar, b u yanılsa­ m alara rağm en, bir de oluşturucu anlam ı varm ış görünür. Tarih­ sel m ateryalizm in keşfinin “gerçeklerden uzak” olduğu ve M arx’m gerçekliğe kavuşm ak ve kısm en bilinen ya da ele geçi­ rilm iş hakikatlere erişm ek için birçok açıdan olağanüstü bir te­ orik çaba sarf ettiği elbette kabul edilebilir. Keşfin bir “kısa yol”u (örneğin 1844 tarihli m akalesindeki Engels’inki,48 hatta M arx’m Dietzgen’deki izine hayran kaldığı b ir yol) ve b ir de biz­ zat M arx’m tuttuğu “u zu n yol”u olabilir. Marx, kendi başlangı­ cının dayattığı b u teorik "uzun yürüyüşken ne kazanm ış olabi­ lir? Sondan bu kadar u za k ’ta başlam ış olmak, felsefi soyutlam a içinde b u kadar u zu n süre kalm ış olm ak ve gerçeği yeniden bu lm ak için böylesi uzam ları kat etmiş olm ak ona ne getirm iş­ tir? K uşkusuz kişi olarak eleştirel zekâsını keskinleştirm ek, sınıf m ücadelesinin ve ideolojilerin bu eşi benzeri olm ayan uyanık “klinik duygu’’sunu tarihten edinm ek; ama dahası, en üstün ha4 8 ) Krş. d ip n o t 46.

Marx İçin ündeki HegePle 'tem as sonucu, tüm bilim sel teorinin oluşum u için kaçınılm az olan soyutlam a d uyusunu ve pratiğini, edinm ek, teorik sentez d uygusunu ve pratiğini ve Hegelci diyalektiğin so­

yut ve “katışıksız” b ir “m o d e rin i sunduğu bir süreç m a n tığ ın ın duygu ve pratiğini edinm ek... Burada b u ölçütleri, b u soruya b ir cevap getirm e id diasında olm adan belirtiyorum ; am a belki de bunlar, m evcut bilim sel incelem elere bağlı olarak, b u A lm an ideolojisinin, h atta Alm an “spekülatif felsefesı’n in M arx’m o lu ­ şu m undaki ro lü n ü n ne olabileceğini tanım lam ayı sağlayabilir. Burada, teorik oluşum rolünden çok; ideolojinin teorik oluşum ■ları aracılığıyla, teorik zekânın bir tü r pedagojisi olarak teoriye h a z ır lık rolünü görm ekten yanayım dır. Sanki b u kez, -a m a

kendi id d ia sı’na yabancı bir b içim d e- Alm an zekâsının bu id e­ olojik aşırı-gelişimi Genç M arx’a hazırlık dersleri olarak ikili a n ­ lam da hizm et etm iş gibidir: Hem , mitlerinin ötesine erişm ek için tü m ideolojisini eleştirm ek zorunda bırakm ası, h em de kendi sistem lerinin soyut yapılarını -geçerliliklerinden bağım sız ola­ r a k - çalıştırm ada M arx’ı yetiştirmesi. Ve, eğer M arx’m keşfi k ar­

şısında geri çekilm eye razı oluyorsak, yeni bir bilim sel disiplin ku rd u ğ u n u kabul ediyorsak, bu o rta y a ç ık ış’m kendisinin tari­ h in tü m b ü y ü k bilimsel keşifleri’ne özdeş olduğunu kabul edi­ yorsak; o zam an, yeni bir nesne ya da yeni bir alan ortaya k o ­ nulm adan, eski im gelerin ve eski m itlerin ortadan kaldırıldığı yeni bir anlam ufku, yeni bir toprak ortaya çıkm adan hiçbir b ü ­ yük keşfin yapılamayacağı da kabul edilm elidir, -a m a aynı za­ m anda, b u yeni dünya kâşifinin, eski biçimlerde zekâsını kullan­ mış olması, onları öğrenm iş ve uygulam ış olması ve onları eleş­ tirm ekten zevk almış olması, genel olarak soyut biçim leri işle­ m e sanatını öğrenm iş olması da gerekm ektedir; bunlarla yak ın ­

107

108

Louis Althusser lık kurm am ış olsaydı, yeni nesnesini düşünm ek için yeni biçimler tasarlayamazdı. Bütün b ü y ü k tarihsel keşifleri kaçınılm az değil­ se de, deyim yerindeyse acil kılmış olan insani gelişm enin genel bağlam ında, kendini yaratıcı kılan birey, şu paradoksal koşula tâbidir: Keşfedeceği şeyi, unutm ası gereken şeyle söyleme sanatını öğrenm ek zorundadır. M arx’m Gençlik Eserleri’ne içkinligin ve

sürekliliğin bu trajikliğini veren şey belki de bu koşuldur; baş­ langıç ile bitiş arasındaki, dil ile anlam arasındaki b u aşırı geri­ lim dir; b u n ların getirdikleri yazgının geri dönüşsüz olduğunu u n u tm ad an felsefe yapılamaz. A ra lık 1960.

III

Çelişki ve Üstbelirlenim (Bir araştırma için notlar)

“Hegel’de diyalektik başaşağıdır. Mistik zarf içindeki rasyonel çekirdeği keşfetmek için onu tersine çevirmek gerekir.” (K. Marx, Kapital, 2. Baskı, Sonsöz.)

Margritte ve Gui’y e.

Genç Marx hakkındaki bir m akalede1 “Hegel’in terse çevril­ mesi” kavram ının m uğlaklığını vurgulam ıştım . Kesinliği içinde ele alındığında bu deyişin Feuerbach’a tam am en uyduğu, ger­ çekten de “spekülatif felsefeyi ayakları üzerine” oturttuğu kanısındaydım -a m a , sağlam bir m antığın etki gücüne bağlı olarak, idealist bir antropoloji’d en başka hiçbir şey çıkartam am ıştır. An­ cak Marx’a, en azından “antropolojisi” evresinden kurtulm uş Marx’a uygun değildir. “Hegel’de diyalektik başaşağıdır. M istik z a r f içindeki rasyonel çekirdeği keşfetmek için onu tersine çevirmek gerekir,”2 şeklinde bi­

linen deyim deki “tersine çevirm e” form ülünün biçimsel, [indicative] hatta m etaforik olduğunu ve çözdüğü sorun kadar orta­ ya so run da attığını ileri sürerek daha ileri gideceğim. Gerçekten de, bu belirgin örnekten yola çıkarak b u n u nasıl anlarız? Bu durum da, genel olarak Hegel’in, yani m evcut haliy1) Bkz. önceki bölüm. 2) K. Marx, 2. Baskının sonsözü. O rijinal Almanca m etni kelim esi kelimesine tercüm e ediyo­ rum. M olitor tercüm esi de bu m etni izlem ektedir (Costes, L e Capital, c. I, s. xcv), am a bazı keyfilikler vardır. Marx’in provalarını gözden geçirmiş olduğu Roy tercümesine gelince, örne­ ğin “die nıystifizirende Seite der h. Dialektik’! “m istik yan” diye tercüm e ederek m etni -a ç ık ­ ça kesmediği yerlerd e- yum uşatm aktadır. Ö rnek. Orijinal m etinde şöyle denm ektedir: “H e­ gel’de diyalektik başaşağıdır. Mistik zarf içindeki rasyonel çekirdeği keşfetm ek için o nu tersi­ ne çevirmek gerekir.” Ama Roy şöyle dem ektedir: “O nda başı üzerinde yürüm ektedir; tam a­ m en akla uygun görünüm ünü bulm ası için ayaklan üzerine yerleştirmek yeter.” !!! Ç ekirdek ve zarfı el çabukluğuyla yok edilmiştir. Ayrıca, M arx'in Roy'un versiyonuyla, kendisininkinden daha az m uğlak olmasa da, daha az “güç" b ir m etni kabul ettiği söylenebilir - k i bu da belki önem siz değildir, böyle de denebilir, ama daha az “güç" olduğunu nasıl bilebiliriz? Sonuçta, Marx kendi başlangıç anlatım larından bazılarının güçlüğünü kabul etmiş mi olm aktadır? (2 dipnotun devam ı 112. say fa d a.)

112

Louis Althusser le spekülatif felsefenin “tersine çevrilmesi" söz konusu değildir. Alman İdeolojisinden b u yana b u girişimin hiçbir anlam ının ol­ m adığını bilmekteyiz. Spekülatif felsefeyi (bu felsefeden örneğin m ateryalizmi elde etm ek için) yalnızca tersine çevirmeyi iddia eden kişi, olsa olsa felsefenin P roudhon’u olur; tıpkı Proudh o n ’u n burjuva ekonom isinin bilinçsiz tutsağı olması gibi o da b u felsefenin bilinçsiz tutsağı olur. Söz konusu edilen şey yalnız ve yalnız diyalektik'tir. Ama Marx, “m istik zarfın içindeki rasyonel çekirdeği keşfetm ek” gereğini yazdığında, “rasyonel çekirdek" in di­ yalektiğin kendisi ve m istik z a r f m da spekülatiffelsefe olduğu sanı-

labilir... Bu, yöntem’i sistem’den ayırt eden Engels’in, geleneğin onayladığı terimlerle söyleyeceği şeydir.3 Demek ki, zarftan, m is­ tik örtüden (spekülatif felsefe) vazgeçip değerli çekirdeği koru­ yacağız: Diyalektik. Yine de, aynı cüm lede Marx, çekirdeğin bu kabuğundan çıkarılması ile diyalektiğin tersine çevrilmesinin aynı şey olduğunu söyler. Ama, bu söküp çıkarm a nasıl bir ter­ sine çevirme olabilir? Başka deyişle, söküp çıkarm a işleminde “tersine çevrilmiş” olan nedir? Buna biraz daha yakından bakalım. Diyalektik, idealist zarİşte Almanca m etnin önemli bölüm lerinin tercümesi:

“Kendi ilkesi içinde (der Grundlage nach) benim diyalektik yöntemim yalnızca HegeVin yönteminden jarkh olmakla kalmaz -onun doğrudan doğruya karşıtıdır da. HegeVe göre, Idea adı altında özerk özneye dönüştürmeye kadar vardırdığı düşünce süreci, bu sürecin dışsal fenomenini temsil eden (bildet) gerçeğin demiurgosüdur. Bende ise, tersine, ideal, insanın kafasında dönüşmüş ve bağlam değiştiımiş maddeden başka bir şey değildir. Hegelci diyalektiğin mistifiye edici (mystifirende) yanı­ nı, yaklaşık otuz yıl önce, henüz modayken eleştirdim... Dolayısıyla kendimi açıkça bu büyük dü­ şünürün öğrencisi olarak ilan ediyorum ve Değer Teorisi üzerine bölümde onun kendine özgü ifade ediş tarzıyla orada burada flört etmeye kadar işi vardınyotum (ich kokettirte... mit...). HegeVin el­ lerinde diyalektiğin manız kaldığı misti/ikasyon, hareketin genel biçimlerini, yoğunluk ve bilinçle ilk onun ortaya koyduğunu (darstellen) hiçbir biçimde engellemez. Diyalektik Hegel’de baş aşağıdır Mistik za ıf (mystiche Hülle) içindeki rasyonel çekirdeği (Kem) keşfetmek için onu tersine çevirmek gerekir. “Diyalektik, mistifiye edilmiş biçimi içinde, bir Alman modasıydı, çünkü veriyi (das Bestehende) de­ ğiştiriyor gibiydi. Rasyonel şekli (Gestalt) içinde burjuvalar için bir skandal ve bir dehşet nesnesidir. .. Verinin (Bestehende) kavranışının içine, aynı zamanda, yadsınmasının ve kaçınılmaz imhası­ nın kavramşmı da dahil ettiğinden, hareketin akışı içerisinde ve aynı zamanda geçici göıünümü içinde tüm olgun (gewordne) biçimi de kavradığından, hiçbir şeyin aldatmasına izin vermez, o, özünde, eleştirel ve devrimcidir ” 3) Krş. “Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu”.

Marx için

113 fından bir kez çıkarıldığında, “Hegelci diyalektiğin doğrudan tersi” olur. Bu, Hegel’in yüceltilm iş ve tersine çevrilmiş dünyasını ilgiiendirm ekterise, b u ndan böyle M arx’ta gerçek dünyaya uygula­ nacağı anlam ına mı gelir? Bu anlam da Hegel “hareketin genel bi­ çimlerini yoğunluk ve bilinçle ilk ortaya koyan”dı. Demek ki, diya­

lektiği ondan alm ak ve onu İdea yerine yaşama uygulam ak söz konusudur. “Tersine çevrilme”, diyalektiğin “anlarri’ının tersine çevrilmesi olur. Ama anlam ın bu tersine çevrilmesi aslında diya­ lektiği dokunulm adan bırakacaktır. Oysa, belirtilen m akalede Genç Marx örneğini ele alırken, di­ yalektiği Hegelci biçimiyle kesin olarak yeniden ele alm anın bizi yalnızca tehlikeli m uğlaklıklara teslim edebileceğini ileri sür­ düm ; çünkü herhangi bir ideolojik olgunun Marksist yorum una bağlı olarak, diyalektiğin, kabuk içindeki çekirdek gibi,'1Hegel’in sis­ temi içinde yerleşm iş olabileceğini tasavvur etm ek im kânsızdır. Bu­

radan yola çıkarak belirtm ek istediğim şey, Hegelci ideolojinin Hegel’in içindeki diyalektiğin özüne m ikrop bulaştırm am ış ol­ ması m ü m k ü n değildir; ya da, bu “m ikrop bulaştırm a”, ancak “m ikrop bulaştırm a” öncesi katışıksız bir diyalektik kurguya da­ yanabileceğine göre, Hegelci diyalektiğin yalnızca bir “söküp çı­ k a r m a d ın m ucizesiyle Hegelci olm aktan çıkarak M arksist olabile­ ceği tasavvur edilemez.

Oysa, sonsözün alelacele çiziktirilmiş satırlarında, Marx bu güçlüğü gayet iyi hissetm iş olabilir ve m etaforlar üst üste yığılır4) “Ç e k ird e k ” h a k k ın d a krş. H egei, Tarih F elsefesin e G iriş (Vrin, tercü m e G ibelin, s. 38), B üyük insanlar: “O n lar, am açlarını ve eğ ilim lerini yalnızca olayların sak in, d ü z en li, y ü ­ rü rlü k te k i sistem ta ra fın d a n b e n im sen m iş akışı iç in d e n çık arıp alm alarıyla değil, içeriği gizli ve h e n ü z g ü n cel v aro lu şa erişm em iş, içsel z ih in d e k i, h e n ü z yeraltın d a olan, d ış d ü n ­ yaya ç a rp a n ve onu p a r ç a la y a n -çü n k ü bu çekirdeğe uygun bir iç olm ayan- b ir k a y n a k ta n da alıyor o ld u k la rı için k a h ra m a n diye ad lan d ırılm alıd ırlar." Ç ekirdeğin, e te n en in ve ç e k ir­ d e k iç in in u z u n ta rih in in ilginç b ir çeşitlem esi. Ç ek ird ek içi (yeni ilke) so n u ç ta k e n d isi­ ne a rtık u y g u n o lm ay an (eski için çekirdeği) eski çek ird eğ i p atlatır; kendinin o la n b ir çe­ k ird e k ister: yeni p o litik , to p lu m sa l, vs... biçim ler. T arih in H egelci diyalektiği so ru n e d il­ d iğinde b ira z d a n b u m e tin hatırlan acak tır.

114

Louis Althusser ken ve ö zellikle s ö k ü p çıkarm anın ve tersine ç evirm en in tu h a f karşılaşması içinde, söylediğinden biraz daha fazlasını ileri sür­ mekle kalm az yalnızca, dahası Roy’un el çabukluğuyla kısmen yok ettiği başka bölüm lerde b u n u açıkça dile getirir. Engels’in sonraki bazı yorum larına bakacak olursak,5 mistik z a r f m spekülatif felsefe ya da “dünya kavrayışı” ya da “sistem ”,

yani o zam an yön tem 'in d ış ın d a kabul edilen bir öğe olmadığı­ nı, diyalektiğin kendisine bağlı olduğunu keşfetm ek için Alman­ ca m etni yakından okum ak yeter. Marx, “diyalektik Hegel’in elle­ rinde bir m istifikasyona uğradı” demeye kadar vardırır sözü,

o n u n “m isti/iye edici y a n ı ”nd an ve “mistifiye edilmiş biçim’m den 5) Krş. Engels’in “F e u e rb a ch ”ı. Bir yanıyla yaygın h alk k esim lerin e dağıtılm aya yönelik ve b u n e d en le, Engels’in de saklam adığı gibi o ld u k ça şem a tik o la n ve d iğer yanıyla, ta ­ rih sel m atery alizm in k eşfinin b ü y ü k e n te lek tü e l m acerasın ı k ırk yıl önce yaşam ış, dola­ yısıyla a n a h atlarıyla tarih in e giriştiği felsefi b ilin ç b iç im le rin d e n b izzat geçm iş b ir in sa­ n ın k alem e aldığı b ir m e tn in tü m fo rm ü llerin i elbette h arfiy en ele a lm a m ak gerekir. Ve, aslında, b u m e tin d e F eu erb ach id eo lo jisin in o ld u k ça ö n em li b ir eleştirisi (E ngels, F euerb a c h ’ta “doğa ile in san ın b asit sözcükler o larak k ald ıg ı”n ı gayet iyi g örür. E.S., s. 31) ve M arksizm in H egelcilikle ilişk ilerin in iyi b ir açıklam ası b u lu n u r. Ö rn e ğ in Engels (bana tem el ö n e m d e gelen) H egel’in K ant k arşısın d ak i o lağ an ü stü eleştiri özelliğim gösterir (s. 2 2 ) ve "Hegelci biçimiyle diyalektik yöntemin kullanılamaz olduğunu" k e n d i terim leriyle açıklar (s. 3 3). Bir d iğ er tem el tez: Felsefenin gelişim i felsefi değildir; yeni-H egelcileri H egel’in “sistem i”n e karşı çıkm aya zorlam ış o lan şey, d in i ve p o litik “m ü cad elelerin in p ra tik gerek lilik leri”d ir (s. 12); felsefeleri altü st e d en şey b ilim lerin ve san ay in in ilerle­ m elerid ir (s. 17). F eu e rb a ch ’m Kutsal Aile ü zerin d ek i d e rin e tk isin in k a b u lü n ü d e b e lir­ telim (s. 13), vs. Yine de b u aynı m e tin , harfiy en ele alın d ığ ın d a b izi b ir açm aza s ü rü k ­ leyen ifadeler içerir. Ö rn e ğ in “tersin e çevrilm e" terim i b u ra d a , E ngels’e b u çö zü m ü esin ­ leyecek k a d a r sağlam dır, h a tta söylem ek gerek ir ki m a n tık lıd ır: “... s o n u çta H egel’in sis­ tem i tersine dönmüş bir materyalizmi tem sil e d er, h em de, y ö n te m i ve içeriği dolayısıyla idealist b ir b iç im d e , başı ü stü n e çevrilm iş o larak .” (s. 17). Eğer H egel’in M arksizm için­ de tersine çevrilm esi g erçek ten tem elleri o la n b ir şeyse, o zam an , tersine, H egel’d e ö n c e ­ d e n tersin e d ö n m ü ş b ir m atery alizm o lm alıdır: Böylece iki y ad sım a b ir olu m lam a eder. D aha ilerd e (s. 34) b u H egelci d iy alek tiğ in özellikle başı ü z erin d e (gerçek değil idea ü z e ­ rin d e ) y ü rü d ü ğ ü için H egelci b içim i iç in d e k u llan ılam az o ld u ğ u n u görürüz: “A m a yine b u ra d a n , id e a ’n m diyalektiği b ile g erçek d ü n y a n ın d iy alek tik h a re k e tin in basit bilinçli yansısı o lu r ve b u n u y a p ark en , H egel’in d iy alek tiğ in in başı yukarı getirilmiş olur, daha doğrusu, başı üzerinde dururken yemden ayaklan üzerine konmuş olur." Elbette, yaklaşık ifadeler, am a yaklaşıklıkları iç in d e b ile, b ir g ü ç lü ğ ü n yerini b e lirtm e k te d irler. H er filo­ z o fu n b ir sistem inşa etm e gerekliliği ü zerin e tu h a f b ir iddiayı (s. 8: H egel “b ir sistem k u rm a k z o ru n d a y d ı... sistem geleneksel gerekliliklere göre, b ir tü r m u tla k h a k ikatle so­ n u ç la n m a k z o ru n d a y d ı", b u z o ru n lu lu k “in san ru h u n u n y o k o lm az b ir ih tiy a c ın d a n kay­ naklanır: T ü m çelişkileri aşm a z o ru n lu lu ğ u ”) (s. 10); ve k ır yaşam ın ın, b u n u n a rd ın d a n gelen kafası ö rü m c e k b ağ lam an ın ve yalnızlığın F e u e rb a ch 'ın m atery alizm in in sınırları­ nı açıkladığı y ö n ü n d e k i bir d iğ er iddiayı da k ay d ed elim (s. 21).

Marx İçin

söz eder ve Hegelci diyalektiğin bu mistifiye edilmiş biçim’inin (mystificirte Form ) karşısına tam olarak kendi diyalektiğinin rasyonel fig ü rü ’n ü (rationelle Gestalt) çıkartır. M istik z a r fın diya­

lektiğin kendisinin mistifiye edilmiş biçiminden başka bir şey olma­ d ı ğ ı b u n d an daha açık ifade edilemez, yani (“sistem ” gibi) diya­

lektiğin nisbeten dışında bir öğe değil, Hegelci diyalektikle aynı tözde, içsel bir öğedir. Demek ki diyalektiği kurtarm ak için ilk ka­ buk’tan (sistem) on u çıkarm ak yetm edi. O nu bedene yapıştıran ikinci z a r fta n da kurtarm ak gerek, ki bu, söylemeye cesaret ede­

bilirsem , diyalektiğin kendinden ayrılmaz olan kendi derisidir ve bu da ilkece (Grundlage) Hegelci’dir. O halde, acısız bir söküp çıkarm anın söz konusu olmadığını ve b u görünürdeki kabuk soym anın aslında bir demistifikasyon olduğunu, yani söküp çı­ kardığı şeyi dönüştüren bir işlem olduğunu söyleyebiliriz. Dolayısıyla, diyalektiğin “tersine çevrilme”sinin bu metaforik ifadesinin, yaklaşıklığı içerisinde, aynı yön tem i uygulam ak gere­ ken nesnelerin doğası sorununu değil, (Hegel’de Idealar dünyası - Marx’ta gerçek dünya), kendi içinde ele alm an diyalektiğin do­ ğ a sı sorununu, yani özgül y a p ıla rı sorununu ortaya attığını sa­

nıyorum . Diyalektiğin “anlam ı”n m tersine çevrilmesi sorunu de­ ğil, ya p ıla rın ın dönüşüm sorunu. Birinci durum da, diyalektiğin olası nesneleri karşısında dışsallıgmm, yani bir yöntem in uygu­ lanm a sorusunun, diyalektik-öncesi bir soru, yani tüm kesinliği içerisinde Marx için anlamı olamayacak bir soru sorm ak olduğu­ nu belirtm ek kısm en yararlıdır. Tersine, ikinci soru gerçek bir soru sorar, ki bu n a Marx’m ve yandaşlarının, teoride ve pratikte, teoride ya da pratikte, som ut cevap vçrmemelerı düşünülem ez. Bu çok u zu n m etin açıklamasını şunları söyleyerek sonuçlan­ dıralım: M arksist diyalektik, “ilkece” bile Hegelci diyalektiğe karşıtsa, rasyonelse ve mistik/mistifiye edilmiş/mistifiye edici de-

115

116

Louis Althusser gilse, bu kökten farklılık onun özünde, yani kendine özgü belirle­ nim lerinde ve yapılarında kendini göstermelidir. Açık konuşur­

sak, bu, yadsıma, yadsım anın yadsınması, karşıtların birliği, “aş­ m a”, niceliğin niteliğe dönüşm esi, çelişki vs. gibi Hegelci diyalek­ tiğin tem el ya p ıla rın ın M a r x ’ta (bu ya p ıla rı aldığı ölçüde: ki her za m a n almış değildir!), Hegel’de sahip olduklarından fa rklı bir y a ­ p ıy a sahip o lm alarını gerektirir. Bu aynı zam anda, bu y a p ı fa r k ­ l ılık la r ın ı ortaya koym anın, betim lem enin, belirlem enin ve d ü ­

şünm enin m üm kün olmasını da gerektirir. Ve, eğer b u m üm ­ künse, dem ek ki M arksizm için gereklidir, hatta yaşamsal’dır da diyebilirim. Ç ünkü, sistem ve yöntem farklılığı, “rasyonel çekirdek”in sökülüp çıkarılması, vs. gibi kestirim leri sonsuza dek tekrarlam akla yetinilemez; tabii ki eğer bu form üllerin bizim ye­ rim ize d ü şü n m esini istem iyorsak, yani düşünm em eyi ve Marx’ın eserini tam am lam ak için tam anlam da değerden düş­ m üş bazı sözcüklerin büyüsüne güvenmeyi tercih etmiyorsak. Yaşamsal dedim , çünkü M arksizm in felsefi gelişiminin günüm üzde bu amaca bağlı olduğuna inanıyorum .6

Madem ki herkes bedeli kendi ödüyor, ben de riskleri ve teh­ likeleriyle, belirgin bir örnekten yola çıkarak M arksist çelişki kav­ ra m ı üzerinde bir an düşünm eye çalışmak istiyorum: “En z a y ıf halka”ya ilişkin Leninist tema.

Lenin bu metafora öncelikle pratik bir anlam veriyordu. Bir zincirin değeri, en zayıf halkasının değeri kadardır. Verili bir d u ­ 6) M ao-T se-T u n g 'u n 1 9 3 7 ’d e kalem e aldığı (Ç elişki Ü zerin e) adlı b ro ş ü rü , M arksist çeliş­ k i k avray ışın ın H egelci p ersp ek tife yabancı bir ışıkta ortaya çıktığı b ir dizi analiz içerir. Tem el çelişki ve tali çelişki; çelişk in in an a y ö n ü ve tali y ö n ü ; uzlaşm az çelişki ve uzlaşnıaz-olıııay an çelişki; çelişkilerin eşitsiz gelişim yasası gibi b u m e tn in tem el kav ram ları­ nı H egel’de aram ak b o şu n ad ır. Yine de, Çiıı p artisin d ek i d o g m atizm e karşı m ü cad eled en esin len en M ao’n u n m etn i genel o larak betimleyin kalır ve so n u ç o larak bazı açılard an so­ yuttur. Betimleyici; K avram ları so m u t d en ey im lere dayanır. K ısm en soyut: Yeni ve ve­ rim li kavram ları d ah a ziyade genel o larak diyalektiğin öz ellik leri diye s u n m u ştu r, yoksa to p lu m u n ve tarih in M arksist k av ran ışın ııı g erek li içerin d en o larak değil.

Marx İçin

rum u kontrol etm ek isteyen kişi, genel olarak, sistem in b ü tü n ü ­ ne hiçbir zayıf n oktanın zarar verm em esine dikkat eder. Tersine bu sisteme saldırm ak isteyen kişinin, güç gösterilerine rağm en, tüm bu gücü dayanıksızlaştıran biricik zayıf noktayı keşfetmesi yeterlidir. Bir yeri savunm a sanatını olduğu kadar zayıf noktayı değerlendirerek orayı yok etme sanatını da gayet iyi bilen Machiavelli’yi ya da V auban’ı okuduğum uzda, bu söylenenlerde bi­ zim üzerim izde vahiy etkisi yapacak hiçbir şey olmadığını görü­ rüz. Ama işte işin önem i burada düğüm lenm ektedir. En zayıf hal­ ka teorisi Lenin’i devrimci parti teorisinde yönlendirm iş olm ak­ la birlikte (bu Lenin’in bilincinde ve örgütleyişinde, rakibin tüm saldırısından kaçacak kadar sağlam ve bizzat rakibi yenecek bir birlik olm alıdır), devrim üzerine düşünm esinin de esin kaynağı olm uştur. Devrim Rusya’da niçin m üm kü n oldu, niçin orada m u­ zaffer oldu? Rusya’da, Rusya’yı aşan bir nedenden dolayı m ü m ­ kün oldu: Ç ünkü emperyalist savaşın patlak vermesiyle birlikte

insanlık nesnel olarak devrimci bir durum a girdi.7 Emperyalizm, yaşlı kapitalizm in “barışçıl” yüzünü altüst etmişti. Sanayi tekel­ lerinin tem erküzü, sanayi tekellerinin mali tekellere tâbi kılın­ ması, işçilerin ve söm ürgelerin söm ürülm esini şiddetlendirm iş­ ti. Tekellerin rekabeti, savaşı k a ç ın ılm a z kılıyordu. Ama b u ay­ nı savaş, kalabalık yığınları, bitm ek bilm eyen ıstıraplan içinde askere alarak, söm ürge halklarını cephenin önüne yerleştirerek, çok sayıdaki bitli piyadelerini yalnızca katliam lara değil, tarihin içine de fırlatıp atıyordu. Savaş deneyim i ve dehşeti tüm ülkeler­ de, kapitalist söm ürüye karşı bir yüzyıllık uzun protestonun 7) Lenin, Œ u vres, c. XXI11, s. 4 0 0 (Fransızca tercü m e): “Tüm in san lığ ı b ir a ç m a z ın k a r ­ ş ısın a g e tir en ve ik ile m le k a r ş ı k a r ş ıy a b ır a k a n ş ey e m p e ry a lis t sav aşın b ir a r a y a g etird iğ i n esn el k o şu lla r d ır : Ya m ily o n la rc a in san ın d a h a ö lm e sin e ve A v ru p a u ygarlığının y o k o lm a ­ sın a g ö z y u m m a k , y a d a tüm u ygar ü lkelerd e ik tid a rı d ev rim ci p r o le ta r y a y a d e v re tm e k ve sosyalist d ev rim i g e r ç e k le ş tir m e k ”

117

118

Louis Althusser aracı ve açığa vurucusu olarak hizm et edecekti: Aynı zam anda da baş dö n d ü rü cü gerçekliği ve eylemin fiili araçlarını vererek, sabitlenm e noktası sağlıyordu. A vrupa’daki halk yığınlarının ço­ ğunluğunun sürüklendiği (Almanya ve M acaristan’da devrim ler, Fransa’yla İtalya’da ayaklanm a ve büyük grevler, T urin’de sovyetler) b u sonuç, özellikle Avrupa’nın “en geri” ülkesinde, y a l­ nızca R usya’da devrim in zaferine yo l açtı. Bu paradoksal istisna­

n ın nedeni nedir? Şu tem el nedenle ki, Rusya, em peryalist “dev­ letler sistemi”nde8 en zayıf noktayı temsil ediyordu. Bu zayıflığı

Büyük Savaş yaratm am ış, iyice hızlandırm ış ve şiddetlendirm iş­ tir. Çarlık Rusyası’nın zayıflığının boyutlarını 1905 devrim i, ye­ nilgiye rağm en, zaten göstermişti. Bu zayıflık, şu özgül d u ru ­ m un sonucuydu: O dönemde olası tüm tarihsel çelişkilerin tek bir devlet içinde birikimi ve yoğunlaşması. Yirminci yüzyılın şafağın­

da, Rus papazlarının ikiyüzlülüğü sayesinde, “kültürsüz”9 geniş köylü kitlesi üzerinde h ü k ü m süren ve tehdit arttıkça daha da acımasızlaşan feodal bir söm ürü rejim inin çelişkileri - köylü devrim ini işçi devrim ine pek yaklaştıran d u ru m .10 Büyük şehir­ lerde ve banliyölerinde, m aden, petrol bölgeleri gibi geniş bir öl­ çekte gelişen kapitalist ve em peryalist söm ürünün çelişkileri. T üm halklara dayatılan söm ü rü n ü n ve söm ürge savaşlarının çe­ lişkileri. Kapitalist üretim yöntem lerinin gelişme derecesi (özel­ likle işçilerin yoğunlaşm asına bağlı olarak: D ünyanın en büyük fabrikası olan Putilov fabrikasında, o dönem de Petrograd’da b u ­ lu n an 40 b in işçi ve yardım cıları çalışıyordu) ile köylerin ortaça­ ğa özgü d u ru m u arasındaki korkunç çelişki. Tüm ülkede sınıf m ücadelelerinin şiddetlenm esi, yalnızca söm ürenlerle söm ürü­ lenler arasında değil, egemen sınıfların kendi içinde de şiddetle­ 8 ) Lenin, K P 'nin V lll. K ongresi’n e R apor, Œ uvres, c. XXIV, s. 122 (R usça edisyon). 9) L enin, G ünlükten S a y fa la r, Œ u vres choisies (F ransızca ed isy o n), 11, s. 1010. 10) l.en in , S ol K om ü n iz m B ir Ç o c u k lu k H a sta lığ ı, Œ uvres choisies (F ransızca edisyon), 11, s. 73 2 . Ü çüncü E n tern asyon al, Œ u vres, c. XXIX, s. 313 (F ransızca edisyon).

Marx İçin 119

nen çelişkiler (otoriter çarlık rejim ine bağlı olan büyük feodal toprak sahipleri, polisler ve askerler; sürekli olarak kom plolar düzenleyen küçük soylular; çarlığa karşı m ücadele halindeki büyük burjuvalar ve liberal burjuvazi; konform izm ile anarşizan “solculuk ” arasında gidip gelen küçük burjuvalar). Olaylar geli­

şirken bu durum a, başka “istisnai”1' koşullar da eklenm iştir ve bunlar ancak Rusya’n ın iç ve dış çelişkilerinin b u “sarmaş dolaş hali”yle kavranabilir. Örneğin: Çarlık baskısının sürgüne m ah­ kûm ettiği Rus devrimci seçkinlerinin “ilerici" karakteri; bunlar sürgünde Batı Avrupa işçi sınıflarının politik deneyim lerinin (ve öncelikle M arksizmin) tüm m irasını toparlam ış ve kendilerini “yetiştirm iş”lerdir, - b u durum , B atı’daki tüm “sosyalist” partile­ rin bilinç ve örgütlülük düzeyini fa zla sıyla aşan Bolşevik partinin

oluşum una da yabancı değildir;12 sınıf ilişkilerine çok kuvvetli bir ışık gönderen 1905 Devrimi’nin “genel tekrarı”, genellikle tüm ciddi kriz dönem lerinde m eydana geldiği gibi b u ilişkileri iyice belirginleştirdi ve politik kitle örgütlenm elerinde yeni bir biçim in “keşfi”ni de sağladı: Sovyetler,'3 nihayet, -v e en az şaşır­ tıcı d urum b u d eğ ild ir- tarihte “yarık” açmaları için emperyalist ulusların Bolşeviklere sundukları um ulm adık “m ola”, çardan kurtulm ayı isteyen Fransız-Ingiliz burjuvazisinin tam zam anın­ da devrim in ekm eğine yağ süren istekdışı ama etkin desteği.14 Kısacası, - b u ayrıntılı durum lara varana k a d a r- olası devrim karşısında Rusya’n ın ayrıcalıklı konum u, Rusya gibi hem emper­ yalist dünya üzerinde en azından bir y ü zy ıl geride, hem de bu dün­ ya n ın uç noktası olm aktan uzak diğer ülkelerin hiçbirinin kavra­

yamayacağı böylesi tarihsel çelişkilerin birikimine ve şiddetlenmesi­ 11) 12) 13) 14)

Lenitı, Lenin, Lenin, Lenin,

D ev rim im iz Ü zerin e, Œ u vres choisies, II, 1023. Ç o c u k lu k H a sta lığ ı, Œ u vres, c. Il, s. 695. Üçüncü E n tern asy on al, Œ uvres, C . XXIX, s. 313-314 (Fransızca edisyon). P e tr o g r a d Ş eh ir K on feran sı, Œ uvres, C. XXIV, s. 135-1 36 (Fransızca edisyon)

Louis Althusser

120 ne bağlıdır.

Lenin’in sayısız m etninde dile getirdiği13 tüm bu koşulları Stalin Nisan 1924 tarihli konferanslarında özellikle net terim ler­ le özetledi.16 Kapitalizmin eşitsiz gelişimi, 1914 Savaşı dolayısıy­ la Rus Devrimi’ne yol açtı, çünkü Rusya, insanlığın önünde açı­ lan devrimci evrede, em peryalist devletler zincirinin en za y ıf halfeası’ydı; çünkü o dönem de m üm kün olan en büyük m iktarda tarihsel çelişkiyi bağrında taşıyordu; çünkü aynı anda hem en ge­ ri kalm ış, hem de en ileri ulustu; kendi aralarında bölünm üş olan

egem en sınıfların es geçemeyecekleri, ama çözüm de bulam aya­ cakları devasa çelişki. Başka deyişle, Rusya, bir proletarya devrim inin arifesindeki burjuva devrim inde gecikmiş olduğundan iki devrim e de gebeydi, birini ertelese bile diğerini engelleyebilecek durum da değildi. Lenin, bu istisnai ve (egemen sınıflar açısın­ dan) “çıkışsız” d u ru m d a,17 Rusya’da bir devrim in nesnel koşullar ı’m ayırt ederek ve zayıf halkasız bir zincir olan kom ünist par­

ti içinde öznel koşullan oluşturarak, emperyalist zincirin bu za­ yıf halkasına karşı nihai sonuç getirici saldırı im kânını doğru olarak görm üştü. Marx ve Engels, tarihin her zam an kötü tarafı’n d a n ilerlediği­ ni ilan ederken başka şey m i dem işlerdi?18 Bundan anlaşılması gereken şey, tarihe egemen olanlar açısından en az iyi olan taraf­ tır. Yine, -sözcükleri zorlam adan- tarihi başka tarafta bekleyenler... örneğin, ekonom ik büyüm e içindeki en güçlü kapitalist 15) Ö zellikle b k z.: Çocukluk Hastalığı, Œuvres choisies, c. II, s. 9 6 4 -9 6 5 : 732, 7 5 1 -752; 7 6 0 -7 6 1 . Üçüncü Enternasyonal. Œuvres, c. XXIX, s. 3 1 1 -3 1 2 . Devrimimiz Üzerine, Œuv­ res, c. II, s. 1023 ve devam ı. Uzaktan Mektuplar; (M ek tu p 1), Œuvres, c. XXIII, s. 32 5 ve devam ı. İsviçre işçilerine Veda Mektubu, Œuvres, c. XIII, s. 3 9 6 ve d ev am ı, vs. Devrim koşu lîan ’n a ilişkin ö n em li L en in ist teo ri ( Çocukluk Hastalığı, Œuvres choisies, c. II, s. 7 5 0 -7 5 1 ; 7 6 0 -7 6 2 ) Rusya’n ın özgül k o şu lla rın ın k esin so n u çla rın ı eksiksiz b iç im ­ de kapsar. 16) Stalin, Leninizmin ilkeleri (éd. sociales), c. II, s. 12-15; 2 5 -2 7 ; 7 0 -71; 9 4 -9 5 ; 106; 112. “Pedagojik" k u ru lu k la rın a ra ğ m e n b irç o k açıd an ö n em li m etin ler. 17) L enin, Devrimimiz Üzerine, Œuvres choisies, c. II, s. 1024. 18) Felsefenin Sefaleti, éd. G iard, s. 142

Marx İçin

121 devlete sahip olm anın ayrıcalığıyla kısa vadede sosyalist zafere aday olduklarına inanan -v e kendileri de seçim lerde büyüyen (bu tür çakışm alar v ard ır...)- on dokuzuncu yüzyıl sonu Alm an sosyal dem okratları için en az iyi tarafın kastedildiğini anlaya­ lım! O nlar elbette tarihin öteki ta ra f ta, “iyi” tarafta, en büyük eko­ nomik gelişme tarafında, en b ü y ü k yayılma, en k a tışık sız b içim i­ ne (Sermaye ve Emek) indirgenmiş çelişki tarafında ilerlediğine

inanıyorlardı. Ama böyle bir durum da, tüm bunların güçlü bir devlet aygıtıyla silahlanmış; ve Bismarck’m, ardından da W ilhelm ’in polisiye, b ü ro k ratik ve askeri korum ası karşılığında, ka­ pitalist ve söm ürgeci sö m ü rü n ü n devasa kârları karşılığında “kendi” politik devrim ini budayalı çok olm uş bir burjuvazinin bununla birlikte; şoven ve gerici bir küçük burjuvazinin gülünç kılığına bü rü n m ü ş b ir Almanya’da cereyan edeceğini u n u tu y o r­ lardı; böyle bir durum da, çelişki’nin bu kadar basit bir biçim inin yalnızca soyut kalacağını unutuyorlardı: Bu noktada, gerçek çe­ lişki, b u “k o şu llarla b ü tü n oluşturuyordu ve ancak bu koşullar aracılığıyla ve bu koşulların içinde ayırt edilebilir, tanınabilir ve

kullanılabilirdi. Bu pratik deneyim in özünü ve Lenin’e esinlediği düşüncenin özünü belirlemeye çalışalım. Ama öncelikle bu deneyim in Len in ’i aydınlatan tek deneyim olm adığını söylemeliyiz. 1917 ö n ­ cesinde 1905 vardı, 1905 öncesinde İngiltere’nin ve Fransa’nın büyük tarihsel hayal kırıklıkları vardı, onlardan önce Kom ün, daha da ötede 1848-49 Alman yenilgisi vardı. Yol alırken, tüm bu deneyim ler üzerinde doğrudan ya da dolaylı olarak düşünül­ müştü (Engels: A lm a n ya ’da D evrim ve Karşıdevrim. Marx: Fran­ sa'da S ın ıf Savaşım ları, Louis B onaparte’ın 18 B rum aire’i, Fran­ sa’da İç Savaş; Gotha Program ı’nın Eleştirisi. Engels: Erfurt Progra m ı’nın Eleştirisi, vs...) ve bunlar önceki başka devrim dene-

Louis Althusser

122

yünleriyle ilişki içine sokulm uştu: İngiltere ve Fransa’daki bur­ juva devrimleri. O halde bu pratik sınavları ve teorik yorum larını nasıl özetle­ yebiliriz? Şu söylenebilir: Genel olarak çelişki (ama zaten şim di­ den özgülleşmiştir: Esas olarak iki uzlaşmaz sınıf arasındaki çe­ lişkide cisimleşen üretici güçler ile üretim ilişkileri arasındaki çe­ lişkidir) devrim in “gündem de” olduğu bir durum u tanımlamaya yetse de, doğrudan doğruya etki gücüyle “devrimci durum ” yara­ tamayacağını, devrimci bir kopuş durum unu ve devrim in zaferi­ ni ise haydi haydi yaratamayacağını tüm Marksist devrimci dene­ yim kanıtlar. Bu çelişkinin güçlü anlam da “fa a l” olması, kopuş il­ kesi olması için “koşullar”m ve “ak m tla rın öyle bir birikimi ge­ rekir ki, (ve bunların içinden çoğu, kaçınılm az olarak, kökenleri ve anlamlarıyla, devrim e paradoksal biçim de yabancı, hatta “m utlak anlam da k a rşıttırla r), köken ve anlam ne olursa olsun, bir kopuş birliği içinde “kaynaşm ış” olmalıdırlar: Yönetici sınıfların savunm akta güçsüz kaldıkları bir rejime saldırı içinde halk kitle­

lerinin geniş çoğunluğunu bir araya getirme sonucuna eriştikle­ rinde kaynaşmış olm alıdırlar.19 Bu durum yalnızca iki temel ko­ şulun “tek bir ulusal kriz” içinde “kayriaşma”sını gerektirmekle kalmaz, am a her koşul da, ayrı ayrı (soyut olarak) ele alındığın­ da, çelişkilerin “b irik in tin in “kaynaşm a”smı gerektirir. Sınıflara bölünm üş halk kitlelerinin (proleterler, köylüler, küçük-burjuvalar), bilinçli olarak ya da karmakarışık biçim de, m evcut rejime karşı genel bir saldırıya hep birlikte atılmaları başka türlü nasıl 19) T ü m b u b ö lü m için b k z .: 1) Lenin, Çocukluk Hastalığı (s. 7 5 0 -7 5 1 ; s. 7 6 0 -7 6 2 ) özel­ likle: “yalnızca ‘aşağıdakiler’ artık eskisi gibi yaşamak istemediklerinde değil, ‘yukardakiler’ de eskisi gibi yaşamaya dev am e d em ed ik le rin d e, yalnızca o z am an dev rim zafer k a za n a ­ b ilir...” (75 1 ). Bu b içim sel k o şu llar a çık lan m ıştır, s. 7 6 0 -7 6 2 2) L enin, Uzaktan Mektup­ lar, 1 Œuvres (Fransızca ed isy o n ), c. XXIII, s. 3 3 0 -3 3 1 ve özellikle: “Eğer d ev rim b u k a ­ d a r ç ab u k zafere erişm işse... b u n u n tek n e d en i, so n derece o rijinal tarihsel bir d u ru m n ed en iy le, kesinlikle farklı akımlar, kesin lik le h etero jen sın ıf ç ık arlarının, b irb irin e k e­ sinlikle karşıt sın ıf çık a rla rın ın d ik k a t çekici b ir b ağ d aşm a iç in d e k a y n am asıd ır...’: (s. 3 3 0 ) (alcım çizen Lenin).

Marx İçin

123 m üm kün olabilir? Sınıf farklılıklarına rağmen (feodaller, büyük burjuvalar, sanayiciler, mali burjuvalar, vs.), bunca u zu n dene­ yim ve bunca kesin içgüdü sonucu, söm ürülenlere karşı kutsal it­ tifakı kendi içlerinde iyice pekiştirm iş olan egemen sınıfların güçsüzlüğe m ahkûm olabilmesi, en yüksek anda, çözüm süz ya da yedek politik yöneticiler olm adan parçalanması, yurtdışı sınıf desteğinden yoksun kalması,, kendi devlet aygıtlarının surları içinde bile silahsız kalmaları ve söm ürü, şiddet ve dalavereyle dizginlerini gayet iyi tuttukları ve gıklarını çıkarmalarına izin ver­ medikleri bu halk tarafından aniden boğulmaları başka türlü n a­ sıl m ü m k ü n olabilirdi? Bu durum da, oyunun içine, aynı oyunun içine “çelişk ilerin çok büyük bir birikim i dahil olduğunda, - k i

bu n lan n bazılan kökten heterojendir ve hepsinin kökeni aynı değildir, anlamları aynı değildir, aynı uygulama düzeyleri ve y e r­ leri yoktur ve yine de bir kopuş birliği içinde “kaynaşırlar”- , o za­

m an, genel “çelişki”nin biricik niteliğinden söz etm ek artık m ü m k ü n değildir. Kuşkusuz, (devrim in “gündem de olduğu”) bu dönem e egem en olan temel çelişki tüm bu “çelişkiler” içinde, on­ ların “kaynaşması”na kadar faaldir. Ama yine de bu “çelişkiler”in ve “kaynaşm a’larm m k a tışık sız görüngü oldukları kesin olarak ileri sürülem ez. Ç ünkü bunu yerine getiren “koşullar” ya da “akım lar”, yalnızca bir görüngü olm aktan daha fazla bir şeydir. Üretim ilişkilerinden kaynaklanırlar; bu ilişkiler elbette çelişki­ nin terim lerinden biridir, ama aynı zam anda varlık koşulu’dur; üstyapılardan, bunlardan türeyen ama kendilerine özgü istikrar­ ları ve etkileri olan m ercilerden kaynaklanırlar; kendi özgül rolü­ nü oynayan belirleyicilik olarak işin içine karışan uluslararası konjonktürden kaynaklanırlar.20 Bu dem ektir ki, işin içinde olan 20) Lenin, Sovyet d e v rim in in zaferin in k o şu lları ara sın d a , ü lk e n in doğal zengin lik lerin i ve d e v rim in ask eri ve p o litik b a k ım d a n z o ru n lu “sığınaklarına" b a rın a k o lm u ş geniş y ü ­ z ö lç ü m ü n ü bile k ab u l etm ey e k a d ar işi vardırır.

124

Louis Althusser (ve Lenin’in sözünü ettiği bu “birikim ”in içinde kendini gösteren) m ercilerden her birini oluşturan “farklılıklar”, eğer gerçek bir bir­ lik için “kaynaşıyorlar”sa, basit bir çelişkinin içsel birliği içinde katışıksız bir görüngü olarak “yok olmazlar.” Devrimci kopuşun bu “kaynaşma”sı içinde oluşturdukları birliği,21 kendi oldukları halden yola çıkarak ve eylemlerinin özgül kipliklerine göre, ken­ di özlerinden ve kendi etkinliklerinden oluştururlar. Bu birliği oluştu­ rurken, onları harekete geçiren temel birliği de yeniden oluşturur

ve gerçekleştirirler, ama bunu yaparken aynı zam anda onun doğa’smı da belirlerler: “Çelişki”, içinde işlediği tüm toplumsal be­

denin yapısının ayrılmaz parçasıdır, onun biçimsel varoluş koşulla r ı’n m ve hatta yönettiği merciler'in ayrılmaz parçasıdır, dolayı­

sıyla, kendisi de, özünde, onlardan etkilenir, tek ve aynı hareket içinde hem belirleyici hem belirlenendir ve harekete geçirdiği oluşum un çeşitli düzeyler’in d e ve çeşitli mercüer’inden belirlenir: Bu çelişkinin kendi ilkesi içinde üstbelirlendiğini söyleyebiliriz.22 Başka disiplinlerden ödünç alınma bu üstbelirlenme terimine özel olarak bağlı değilim, am a daha iyisini bulam adığım dan hem bir im olarak hem de bir sorun olarak onu kullanıyorum ; ayrıca da, Hegelci çelişkiden başka her şey’e niçin işimizin düştüğünü görmeyi de gayet iyi sağlıyor. Gerçekten de, Hegelci çelişki, çoğu zaman b u n u n tüm görü­ nüm lerini taşısa da asla gerçekten üstbelirlenmiş değildir. Ö rne­ ğin, bilincin “deneyim ’lerin i ve M utlak Bilgi’nin yükselişinde d oruk noktasına erişen diyalektiklerini betim leyen Tinin Görüngübilimi’nde çelişki basit olarak görülmez, tersine çok karmaşıktır. 2 1) L enin’in sık sık söylediği gibi, “k riz ” d u ru m u , b u n u yaşayan to p lu m sa l o lu şu m u n ya­ pısını ve d in am iğ in i a ç ı ğ a ç ı k a r ı c ı b ir rol oynar. D evrim ci d u ru m h a k k ın d a söylenen şeyler, d e m e k ki, farklılıklar b ir yana, d ev rim ci d u ru m öncesi b ir d u ru m d a k i toplum sal o lu şu m u da içerir. 2 2) Krş. M ao T se-T u n g ’uıı u z la şm a z (patlayıcı, devrim ci) çelişkilerle u zla şm az-olm ay a n çelişkiler ayrım ı tem asın a ayırdığı açıklam a (Ç elişki Ü zerin e, ed. Pekin, 19Ö0, s. 6 7 ve d e ­ vam ı).

Marx İçin

Yalnızca gerektiğinde ilk çelişki basit olarak söylenebilir: Hisse­ dilir bilincin ve bilgisinin çelişkisi. Ama bilinç üretim inin diya­ lektiğinde ilerledikçe ve bilinç zenginleştikçe, çelişkisi o ölçüde karmaşıklaşır. Yine de, bu karmaşıklığın fiili bir üstbelirlenim’in karmaşıklığı olmadığı, üstbelirlenim in yalnızca görünüm lerine sahip, birbirine eklenen bir içselliğin karmaşıklığı olduğu görüle­ bilir. Gerçekten de, bilinç, oluşum unun her anında, önceki öz­ lerinin tüm ya n kıla rın d a n geçerek ve bunlara denk düşen tarih­ sel biçim lerin imalı m evcudiyetinden geçerek (eriştiği düzeye denk düşen) kendi özünü yaşar ve hisseder. Bu nedenle Hegel, her bilincin, şim diki zam anında ortadan kaldırılm ış/korunm uş (aufgehoben) bir geçmişi olduğunu belirtir - ve bir dünyası (bu bi­

linç, gücül ve gizil bir dünya m evcudiyetinin bilinci olabilir, am a Tinin Görüngübilimi'nde bir kenarda kalır); ve dolayısıyla b u bi­

linç, geçmiş olarak, kendi aşılm ış özlerinin d ü n ya la rı’na sahiptir. Ama bilincin bu geçm iş figürleri ve (bu figürlere denk düşen) bu gizil dünyalar, onlardan fa rklı olan fiili belirlenimler olarak m evcut bilinci asla etkilemez: Bu figürler ve bu dünyalar onu ancak ol­ m uş olduğu şeyin y a n k ıla rı olarak (anılar, tarihselliğinin haya­ letleri), yani kendinin öngörüleri y a da kendine im alar olarak içerir. Ç ünkü geçmiş, içerdiği geleceğin iç özünden (kendinde) başka bir şey asla değildir, çünkü geçmişin bu m evcudiyeti bizzat bi­ lincin kendinde m evcudiyetidir, yoksa onun dışında hakiki bir belirleyicilik yoktur. Sferlerin sferi olan bilincin, tek bir merkezi var­ d ır ve onu yalnızca o belirler: Ona, kendinden başka bir merkezi olan sferler gerekir, m erkezsiz sferler; böylece kendi m erkezinde

onların etkili olm asından etkilenir, kısacası özü onlar tarafından üstbelirlenir. Ama durum bu değildir. Bu hakikat, Tarih FelsefesVnde daha açık seçiktir. Burada da üstbelirlenim görünümleri’ne rastlanır: Her tarihsel toplum , gele-

125

Louis Althusser I

"

nekleri, mali, ticari, ekonom ik rejimleri, eğitim sistem ini, sanat­ ları, felsefeyi, vs... içeren politik yasalardan âdetlere, dine kadar uzanan sonsuz sayıda som ut belirlenim den oluşm az mı? Yine de, b u belirlenim lerden hiçbiri, öz itibarıyla, diğerlerinin d ış ın d a değildir; b u n u n nedeni, hep birlikte orijinal bir organik tüm lük oluşturm alan değildir yalnızca, dahası ve özellikle, bu tü n d ü ­ ğün, tüm bu som ut belirlenim lerin hakikati olan biricik bir iç ilke içine ya n sım a sıd ır. Ö rneğin Roma: Devasa tarihi, kuru m lan ,

krizleri ve girişimleri, soyut hukuksal şahsiyet’in iç ilkesinin za­ m an içinde tezahüründen, sonra da im hasından başka bir şey değildir. Bu iç ilke, kendi içinde, yankı olarak, aşılmış tüm tarih­ sel oluşum ilkelerini içerir, ama kendinin yankısı olarak ve b u nedenle, onun da yalnız bir m erkezi vardır, bu anısını içinde ko­ ruduğu tüm geçmiş dünyaların m erkezidir - bu nedenle, basit­ tir. Ve kendi çelişkisi bir basitlik içinde ortaya çıkar: Roma’da, so­

yut hukuksal kişilik kavram ına içkin çelişkinin bilinci olarak, öz­ nelliğin som ut dünyasını hedefleyen, ama onu ıskalayan Stoacı bi­ linç. Roma’yı parçalayacak ve geleceğini üretecek olan da b u çe­

lişkidir: Ortaçağ Hıristiyanlıgı’nda öznellik figürü. Roma’n m tüm karmaşıklığı, dem ek ki, bu sonsuz tarihsel zenginliğin içsel özü olan Roma’m n basit ilke çelişkisini hiçbir şeyle üstbelirlemez. Bu durum da, tam olarak temel soru’yu sorm ak için, tarihsel değişim görüngülerinin niçin Hegel tarafından bu basit çelişki k a v ra y ışı içinde düşünüldüğünü kendim ize sorm am ız yeter.

Hegelci çelişkinin basitliği gerçekten de ancak tüm tarihsel dö­ nem in özünü oluşturan iç ilke'nin basitliğiyle m üm kündür. Ve­ rili bir tarihsel toplum un (Yunan, Roma, Kutsal im paratorluk, Ingiltere...) sonsuz çeşitliliğini, tümlüğünü basit bir iç ilkeye indir­ gemek, kural olarak olası olduğundan, çelişkiden de hak olarak elde edilmiş bu aynı basitlik buraya yansıyabilir. Daha net olm ak gere­

'

Marx İçin

kiyor mu? Hegel’in M ontesquieu’den ödünç aldığı fikir olan b u indirgem enin kendisi, tarihsel bir dünyanın somut yaşam ını oluşturan tüm öğelerin (ekonom ik, toplum sal, politik, h u k u k sal kurum lar, âdetler, ahlak, sanat, din, felsefe, hatta tarihsel o laylar’a varana kadar: Savaşlar, m uharebeler, yenilgiler, vs...) bir iç

birlik ilkesine indirgenm esi, m utlak bir koşul’la m üm kündür a n ­ cak: Bir halkın tüm som ut yaşamını, bu dünyanın kendi bilincinin en soyut biçiminden -d in i y a da felsefi bilinci, yani kendi ideolojisi— kesin olarak başka bir şey olmayan, tinsel bir içsel ilke’nin dışsallaş-

ması-yabancılaşması (Entâusserung-Entfrem dung) olarak k ab u l etme koşulu. “M istik za rf’m “çekirdek”i hangi anlamda etkiledi­ ği ve m ikrop bulaştırdığı sanırım anlaşılm aktadır - çünkü HegelCt çelişkinin basitliği, bir halkın bu iç ilkesinin basitliğinin, yani m a d ­ di gerçekliğinin değil, en soyut ideolojisinin yansımasından başka b ir

şey asla değildir. Bu nedenle Hegel, uzak Doğu’dan g ünüm üze kadarki Evrensel Tarih’i “diyalektik” olarak, yani basit bir çelişki ilkesinin basit oyunuyla harekete geçmiş bir şey olarak bize s u ­ nabilir. Bu nedenle, Hegel için aslında hakiki kopuş, gerçek b ir tarihin fiili sonu diye bir şey asla yoktur - radikal başlangıç d a yoktur. Bu nedenle o n u n Tarih felsefesi, hepsi tekbiçimli olarak “diyalektik” olan değişimlerle doludur. Hegel, bu şaşırtıcı kavra­ yışı ancak Tin’in zirvesinde tutunarak savunabilir, burada b ir halkın ölm esinin önem i yoktur, çünkü İdea’nm bir anının - b ö y ­ le başka anları da v a rd ır- belirli ilkesini cisimleştirmiştir, çünkü, onu cisim leştirirken, Tarih denen bu Belleğe ve aynı vesileyle herhangi bir başka halka (onunla tarihsel ilişkisi çok gevşek olsa da!) miras bırakm ak için kabuğundan da soym uştur onu; bu halk da, özünde onu yansıtarak, kendi iç ilkesinin vaadini, yani ldea’n m m antıksal olarak ardışık uğrağını da tesadüfm üş gibi orada bulacaktır. İyice anlam ak gerekir ki, tüm b u keyfilikler

127

128

Louis Althusser (gerçekten dahice bakışlar tarafından anlık olarak kat edilse de) yalnızca “dünya görüşü”ne, yalnızca Hegel’in “sistem ”ine muci­ zevi biçimde emanet edilmiş değildir - aslında yapı içinde, kendi di­ yalektiğinin yapıları içinde ve özellikle bu tarihsel dünyanın so­

m ut içeriklerini İdeolojik S onlarına doğru büyülü biçim de ha­ rekete geçirmeyi amaç edinm iş bu “çelişki” içinde yansırlar. Bu nedenle, Hegelci diyalektiğin Marksist “tersine dönm e”si, yalnızca bir söküp çıkarm adan çok farklı bir şeydir. Gerçekten de, Hegelci diyalektik yapısının Hegel’in “dünya görüşü” ile, ya­ ni o n u n spekülatif felsefesiyle ya k ın d a n sürdürdüğü sıkı ilişki açık seçik görülürse, bu aynı diyalektiğin ya p ılarını derinden dö­ nüştürm ek zorunda kalm adan b u “dünya görüşü”nü gerçekten bir

yana fırlatıp atm anın m üm kün olmadığı anlaşılır. Yoksa, istesek de istem esek de, Hegel’in ölüm ünden 150 yıl sonra, Marx’m ölüm ünden 100 yıl sonra, ün lü “m istik za rf’m yırtık pırtık giy­ silerini hâlâ peşim izden sürükleriz. O halde Lenin’e ve onun aracılığıyla da Marx’a geri dönelim. Leninist pratiğin ve düşüncenin kanıtladığı gibi, Rusya’daki dev­ rimci durum un, özellikle, temel sınıf çelişkisinin yoğun üstbelirlenim karakterine bağlı olduğu doğruysa, belki de, bu “istisnai du-

rum”u n istisnai’liğinin neden oluştuğunu ve tüm istisnalar gibi bu istisnanın da kuralı aydınlatıp aydınlatmadığını - kuralın haberi olm adan kuralın kendisi olup olmadığını - kendimize sormamız gerekir. Çünkü, sonuçta, her zam an istisnailiğin içinde değil m iyiz? 1849 Alman yenilgisi istisnai, 1871 Paris yenilgisi istisnai, yirmin­ ci yüzyıl başında 1914 şovenist ihanetini beklerken Alman sosyal dem okratlarının yenilgisi istisnai, 1917 başarısı istisnai... İstisna­ lar; ama neye göre istisna? Arındırılmış, basit, basitliğinde bile He­ gelci m odelin anısını ve -Serm aye ile Emek “güzel çelişki”si örne­ ğinde olduğu gibi- mevcut haliyle soyut çelişkinin çözümleyici

Marx İçin

129

“özelligi”ne inancı korum uş (ya da bu havayı yeniden bulm uş) gi­ bi olan “diyalektik” bir şem anın belli soyutlukta, ama rahat, sakin­ leştirici fikri karşısında istisnai. Bu a r ın d ır ılm ış şem anın “basitligi”nin, kitlelerin seferber edilmesinin kimi öznel gerekliliklerine cevap verebildiğini elbette yadsımıyorum: Sonuçta biliyoruz ki, ütopik sosyalizmin biçimleri de tarihsel bir rol oynamıştır ve b u ­ nu oynamalarının nedeni kitlelerin bilincine denk düşm eleridir ve kitleleri daha öteye götürm ek istendiğinde bile (ve özellikle o za­ m an) onlann bilincine denk düşm ek gerekir. M arx ve Engels’in ütopik sosyalizm için y a p m ış o lduklarını da günün birinde yap­ m ak gerekir, ama bu kez, tarihinin ilk dönem indeki M arksizm ’den (hatta bazı teorisyenlerinin bilincinden) etkilenen kitlelerin bilin­ cinin hâlâ şem atik-ütopik biçimleri için bunu yapm ak gerekir: Bu bilincin koşullarının ve biçimlerinin hakiki bir tarihsel incelenmesi n 23) Engels 1890’da şöyle yazar 0- Bloch’a M ektup, 21 Eylül 1890): “Gençlerin kimi za­ m an ekonom ik yana gereğinden fazla önem vermesinin sorum luluğunu Marx ve kısmen de ben taşıyoruz. R a k ip le r im iz k a r ş ıs ın d a o n la rın y a d s ıd ık t a n te m e l ilk en in altın ı ç iz m e k g erekiy ord u ve o za m an , karşılıklı eyleme katılan diğ er etken leri y e rli y e rin e otu rtacak z a m a ­ nı, y e r i, fı r s a t ı h e r z a m a n b u la m a d ık " “Son kertede” belirleyiciliği Engels’in sunuşu hak­ kında bkz. Ek, s. 117-128. Girişilmesi gereken b u araştırma düzeninde, Gramsri’nin on dokuzuncu yüzyıl Marksizm i’nin tarihinde ıııekanist-yazgıcı teşebbüse ayırdığı notları anm ak istiyorum (Œ uvres choisies, Ed. Sociales, s. 33-34): “Determinist, yazgıcı, mefeanist öğe, p ra k sis felsefesin in doğ­ rudan b ir id eolojik “a r o m a ”sıydı, b elirlen en toplu m sal k a tm a n la n n “ast" k a ra k terin in tarih sel o l a r a k g e r e k li kıldığ ı ve d o ğ ru la d ığ ı b ir din ve u y arıcı (a m a u yu ştu ru cu ta r z ın d a b ir u y a r ı­ cı) biçim iydi. M ü cad ele in isiyatifi olm ad ığ ın d a ve m ü cad ele son u n da b ir d iz i y en ilg iy le ö z d eş­ leştiğin de, m e k a n ik d eterm in izm ç o k bü y ü k b ir a h la k i diren iş gücü, b a ğ d a ş ık lık gücü, sab ırlı ve in atçı b ir d iren m e gücü olur. "Anlık o la r a k y en ild im ; a m a uzun v a d e d e o la y la r b en d en y a ­ na," vs. G er ç e k irad e, tarihin b elirli b ir rasyon alitesin e, y azgın ın , Inayet'in, vs... in an ca d a y a ­ lı dinlerin y e rin e geçtiği g özü ken tutkulu erekçiliğin a m p ir ik ve ilkel b ir biçim in e im a n a dönü­ şür. Y azg ıcılığ ın , f a a l ve g e r ç e k b ir ir a d e n in z a y ıflığ ım ö r tm e y e n asıl y a r a d ığ ın a b elir g in ­ lik k a z a n d ır m a k uygun olur. İşte b u n eden le, m e k a n ik determ in izm in işe y a ra m a z lığ ın ı h e r z a m a n k a n ıtla m a k g e r e k ir ; kitlenin n a if fe ls e fe s i o la r a k a ç ık la n a b ilen ve y a ln ız c a bu h aliyle, gücün içkin öğesi olan b u m eka n ik determ in izm , en telektü eller tarafın d an düşünülm üş ve b a ğ ­ d a ş ık fe ls e fe o la r a k ka b u l edildiğ in de b ir p asiflik ve a p ta lc a ken din e y e ter lilik k a y n a ğ ı h alin e g e ­ lir..." Bu ka rşıtlık (“en telektü el" - "kitle”) Marksist bir teorisyemn kaleminde tu h a f gözü kebilir. Ama Gramsci’nin en telektü el kavramının bizim kinden çok daha geniş olduğunu, entelek­ tüellerin kendi kendilerini oluşturdukları fikrinden yola çıkmadığını, örgütçü ve y ön etici olarak (az çok ast) rolleriyle tanımlandığını bilmek gerekir. Gramsci bu anlamda şöyle yazabilmektedir: “Politik b ir partin in tüm üyelerinin en telektü el o la r a k k a bu l edilebilm esi, a la y ve k a rik a tü r konusu o la b ile c ek b ir ön erm ed ir: Yine de düşünce o la r a k bun dan d a h a doğru o la b ile­ cek b ir şey yoktu r. M erteb eleri ayırt e tm e k gerekir, b ir p arti en geniş halin e en y ü k s ek m erteb e­ sinde y a d a en aşağı m erteb esin d e erişebilir: Ö nem li olan şey, y ön etim ve örgü tlem e işlevidir, d o la y ıs ıy la eğitici işlevi, dolayısıyla entelektüel işlevidir.” (Œ uvre choisies. Ed. Soc., s. 440).

130

Louis Althusser Oysa, Marx ve Engeis’in bu evredeki önemli politik ve tarihsel me­ tinleri, tam da, bu sözüm ona “istisnalar” üzerine ilk düşünm e malzemesini bize sunarlar. Sermaye - Emek çelişkisi asla basit değil­ dir, bu çelişkinin içinde işlediği somut tarihsel koşullar ve biçimler onu her zam an özgülleştirir şeklindeki temel fikir buradan kaynaklanır. Ü styapı biçimleri (devlet, egemen ideoloji, din, örgütlü politik ha­

reketler, vs.) onu özgülleştirir; bir yandan ulusal geçmiş’e bağlı ola­ rak (tamamlanmış ya da “yeniden girişilmiş” burjuva devrimi, ta­ m am en, kısmen tasfiye edilmiş ya da edilmemiş feodal söm ürü, yerel “ahlak”, özgül ulusal gelenekler, hatta politik mücadele ya da tutum ların “kendine özgü tarzı”, vs...) ve diğer yandan mevcut dünya bağlamı’na. (burada egemen olan şeylere: Kapitalist ulusla-

n n rekabeti ya da “emperyalist enternasyonalizm”, ya da em per­ yalizmin bağandaki yanşm a) bağlı olarak - b u olgulann çoğu Le­ ninist anlamdaki “eşitsiz gelişim yasası”ndan kaynaklanabilir- bu çelişkiyi belirleyen iç ve dış tarihsel durum onu özgülleştirir. G örünürde basit olan çelişkinin her zam an üstbelirlendiği an­ lam ına gelmez mi bu? İstisna kendinin kural olduğunu, kuralın kuralı olduğunu burada keşfeder ve o zaman, yeni fiuraî’dan yo­ la çıkarak eski “istisnalar”ı kuralın yöntem bilim sel anlam da b a­ sit örnekleri diye düşünm ek gerekir. Bu kural bakış açısından yola çıkarak, olguların tüm ünü kapsamayı denem ek için, “üstbelirlenmiş çelişki”n in ya tarihsel bir kelleme anlam ında, çelişkinin

hakiki bir “blokaj”ı anlam ında (örneğin W ilhelm Almanyası) ya da devrimci kopuş 24 anlam ında (1917 Rusyası) üstbelirlenebileceğini, ama bu koşullarda, asla “ka tışıksız” halde kendini gösterm edi­ ğini ileri sürebilir miyim? O zam an “katışıksızlıgm ” kendisinin 24) Krş. Engels, C. Schm idt’e Mektup (27-10-1890): “D ev let ik tid a rın ın e k o n o m ik g e liş ­ m e ü z erin d ek i etkisi üç türlü olabilir. Bu ik tid a r ile e k o n o m ik gelişm e ay n ı y ö n d e o la b ilir ve o z a m a n h e r şey d a h a hızlı iler le r ; d ev let ik tid a rı e k o n o m ik g elişm en in tersi y ö n d e d a v r a n a b i­ lir ve bu, gü nü m üzde b elirli b ir süre son u n da h e r bü y ü k h a lk ta fiy a s k o y a y o l a çm a ktad ır..." İki sınır du ru m u n özelliği gayet iyi belirtilmiştir.

Marx İçin

istisna olacağım kabul ediyorum , ama hangi örneğin verilebile­ ceğini göremiyorum . O halde, eğer her çelişki, M arksizmin tarihsel deneyim i için ve tarihsel pratikte, üstbelirlenmiş bir çelişki olarak kendini göste­ riyorsa; Hegelci çelişki karşısında Marksist çelişkinin özgüllüğü­ nü oluşturan şey bu üstbelirlenim ise; Hegelci diyalektiğin “ba­

sitliği” bir “dünya görüşü”ne ve özellikle buna yansıyan tarih gö­ rüşüne gönderm e yapıyorsa; o zam an şu soruları sorm ak gere­ kir: Marksist çelişkinin üstbelirleniminin varlık nedeni nedir, içeri­ ği nedir ? M arksist toplum kavrayışı bu üstbelirlenim içine nasıl yansıyabilir ? Bu soru temel önem dedir; çünkü Marx’taki çelişki­

nin kendine özgü yapısını Marx’m toplum ve tarih kavrayışına bağlayan zorunlu bağ gösterilmezse, M arksist tarih teorisinin kavramları içinde bu üstbelirlenim b ulunup keşfedilmezse, bu kategorinin “havada” kalacağı açıktır, çünkü, doğru bile olsa, politik pratik tarafından doğrulanm ış bile olsa, bu noktaya ka­ dar ancak betimleyicidir, dolayısıyla zorunsuzdur - ve bu n eden­ le, her betimleme gibi, gelişen ilk ya da son felsefi teorilerin m er­ ham etine kalmıştır. Burada, Hegelci m odelin hayaletiyle bir kez daha karşılaşaca­ ğız - soyut çelişki m odeli değil, bu m odele yansıyan tarih kavra­ y ı ş ı n ı n sotnut modeli. Gerçekten de, Marksist çelişki kavrayışı­

nın özgül yapısının M arksist tarih kavrayışı içinde tem ellendiği­ ni gösterm ek için, bu kavrayışın, Hegelci kavrayışın basitçe “ter­ sine çevrilmesi” olm adığından em in olm ak gerekir. Oysa, ilk yaklaşık değerlendirm ede, Marx’m Hegelci tarih kavrayışını “ter­ sine çevirdiği”nin ileri sürülebileceği doğrudur. Bunu hızla gös­ terelim. Hegelci kavrayışın tüm ünü yöneten şey, her toplum un iç ilkelerinin diyalektiğidir, yani İdea’nm uğraklarının diyalekti­ ğidir; Marx’m defalarca dediği gibi, Hegel m addi yaşamı, halkla-

131

132

Louis Althusser rm som ut tarihini, bilincin diyalektiğiyle (bir halkın kendi bilin­ ciyle, ideolojisiyle) açıklar. Marx’a göre ise, tersine, insanların ta­ rihini açıklayan şey onların m addi yaşamıdır: Bu durum da bi­ linçleri, ideolojileri, m addi yaşam larının görüngüsünden başka bir şey değildir. “Tersine dönm e”nin tüm görünüm leri bu çeliş­ ki içinde iyi bir şekilde bir araya getirilmiştir. O halde, olayları aşırı uçlarına kadar, neredeyse karikatüre kadar vardıralım. Hegel’de ne görmekteyiz? O n sekizinci yüzyılın politik teorisinin ve siyasal iktisadının tüm kazanım larm ı yeniden ele alan ve her to plum un (kuşkusuz m odern toplum un: Ama m odern zamanlar geçmişte ancak bir tohum olan şeyden çıkar) iki toplum ’dan oluş­ tuğunu kabul eden bir toplum kavrayışı: İhtiyaçlar toplum u ya da sivil toplum ve politik toplum ya da devlet ve devlette cisim­ lenen her şey: Din, felsefe, kısacası, bir toplum un kendi bilinci. Başka deyişle, şem atik olarak, bir yandan m addi yaşam ve diğer yandan manevi yaşam. Hegel’e göre m addi yaşam (sivil toplum , yani ekonom i) A k lın K u rn a z lığ ın d a n başka bir şey değildir, özerklik görünüm leri altında, kendisine yabancı bir yasa tarafın­ dan harekete geçirilir: Kendi Son’u; ki bu aynı zam anda onun olasılık koşuludur: Devlet, yani tinsel yaşam. Burada da, Hegel öyle bir şekilde tersine çevrilebilir ki, sanki M arx’m yaratıldığı sanılabilir. Bu tarz, tam olarak, Hegelci terimlerin ilişkisini tersine çevirmekten, yani bu terimleri korum aktan ibarettir: Sivil toplum

ve devlet, ekonom i ve politik ideoloji; am a öz görüngüye, gö­ rüngü öze d ö n d ürülür ya da Aklın Kurnazlığı ters yönde işletilir. Hegel’de ekonom inin özü politik ideolojiyken, Marx’da politik ideolojinin tüm özünü oluşturan şey ekonom i olur. Bu d u ru m ­ da, politik ve ideolojik olan, bunların “hakikat”i olan ekono­ m iğin katışıksız görüngüsü olurlar. (Bir dönem in kendine iliş­ kin) bilincin(in) “katışıksız” ilkesi yerine, Hegel’de tarihsel bir

Marx İçin

halkın tüm belirlenim lerinin anlaşılırlık ilkesi olan basit iç ilke­ nin yerine, böylece, o n un tersi olan bir başka basit ilke geçirilmiş olur: M addi yaşam, ekonom i - tarihsel bir halkın tüm belirle­ nim lerinin biricik evrensel kavranılırlık ilkesi haline gelen basit ilke.25 K arikatür mü? Marx’m el değirm eni, su değirm eni ve b u ­ har m akinası üzerine ünlü cümleleri harfiyen ya da ayrı ayrı ele alındığında bu anlam a gelirler. Bu girişimin ufkunda Hegelci di­ yalektiğin tam benzeri’ni görürüz -aşağı yukarı şu farkla ki, artık

İdea’nm ardışık uğraklarını değil, aynı iç çelişki ilkesi uyannca Ekonom i’n in ardışık uğraklarını ortaya çıkarm ak söz ko n u su ­ dur. Bu teşebbüs, tarihin diyalektiğinin ardışık üretim tarzlar ı ’nı, yani, sonuçta, farklı üretim tekniklerini doğuran diyalekti­ ğe indirgenm esiyle sonuçlanır. Bu girişimler, M arksizmin tarihi içinde, özel adlar taşır: Ekonomizm, hatta teknolojicilik. Ama, M arx’in ve yandaşlarının b u “sapm alar”a karşı y ü rü ttü ­ ğü teorik ve pratik m ücadelelerin anısını vakit geçirm eden can­ landırm ak için b u iki terim i anm ak yeterlidir. Buhar m akinası üzerine o çok ü n lü m etne karşılık, tartışm aya yer vermeyecek kadar ekonom izm e karşı çıkan sayısız m etin vardır! O halde, ekonom izm in karşısına resmi m ahkûm iyetler tablosunu çıkar­ m ak için değil, bu m ahkûm iyetlerde ve Marx’m fiili düşüncesin­ de hangi özgün ilkeler’in işlemekte olduğunu incelem ek için bu karikatürü bir yana bırakalım . O halde, “tersine çevrilme” kurgusunu, görünürdeki kesinliği içinde korum ak kesinlikle im kânsızdır. Ç ünkü, aslında, M arx, Hegelci toplum modelinin terimlerini “tersine çevirirken” korumam ıştır. O nların yerine, onlarla ancak uzaktan ilişki içinde olan

başkalarım koym uştur. Dahası, bu terim ler arasında, kendinden önce h ü k ü m süren ilişkiyi altüst etmiştir. Marx’ta, hem terimler 25) E lbette, h er “tersin e d ö n m e"d e o ld u ğ u gibi, H egelci kavrayışın terim lerini k o ru d u k : Sivil toplum ve. devlet.

133

134

Louis Althusser hem de ilişkileri doga ve anlam değiştirmiştir. Öncelikle, terimler aynı değildir.

K uşkusuz Marx hâlâ “sivil toplum ”dan söz etm ektedir (özel­ likle A lm an İdeolojisinde: Bu terim, yanlış olarak “burjuva toplu­ m u ” olarak tercüm e edilm ektedir), ama geçmişe atıfta bulunm ak için, keşiflerinin y eri’ni belirtm ek üzere söz etm ektedir, yoksa kavram ’ı almış değildir .‘Bu kavram ın oluşum unu yakından ince­

lem ek gerekir. Burada, politik felsefenin soyut biçim leri altında ve on sekizinci yüzyıl siyasal iktisadının daha som ut biçim leri altında, ekonom ik tarihin gerçek bir teorisinin değil, hatta ger­ çek bir ekonom i teorisinin de değil, ekonom ik tavırların betim lenişi ve kuruluşu’nun, kısacası bir tü r jelseji-ekonom ik görüngübilim ’in ortaya çıktığı görülür. Oysa, b u girişimde, filozoflarda

(Locke, Helvetius, vs...) olduğu kadar ekonom istlerde de (Smith, Turgot, vs....) çok kayda değer olan şey, bu sivil toplum betim lem esinin, Hegel’in, anlayışını gayet iyi özetleyerek, “ihti­ ya çla r dünyası”, yani tikel iradeleriyle, kişisel çıkarlanyla, kısa­

cası “ihtiyaçlar”ıyla tanım lanan bireyler ilişkisi’ne -tıp k ı iç özüne indirgenir g ib i- indirgenen bir dünya diye adlandırdığı şeyin be­ timlenm esi (ve kuruluşu) söz konusuym uş gibi gerçekleşmesi­ dir. M arx’m tüm siyasal iktisat kavrayışını b u önvarsayımm (homo oeconomicus - ve hukuksal ya da ahlaki soyutlaması, filozof­

ların “insan”ı) eleştirisi üzerinde tem ellendirdiği bilindiğinde, b u n u n doğrudan ürünü olan bir kavramı kendine katm am ası tah­ m in edilebilir bir d u rum dur. M arx’ta önem li olan şey, gerçekten de ne ekonom ik tavırların b u (soyut) betimlenişi'dir, ne de homo oeconomicus miti içindeki sözüm ona kuruluşu’dur; bu dünyanın “anatom isi ” ve bu “anatom i”nin değişimlerinin diyalektiği’dir. Bu

nedenle “sivil toplum ” kavramı (bireysel ekonom ik davranışların ve b unların ideolojik kökenlerinin dünyası) Marx’ta ortadan kal­

__________________________ Marx İçin__________________________ 135

kar. Bu nedenle, (örneğin Sm ith’in pazar yasalarında kendi k u ­ rucu çabasının sonucu olarak bulduğu ) soyut ekonom ik gerçeklik, Marx tarafından daha som ut ve daha derin bir gerçekliğin etkisi olarak kavranm ıştır: Belirli bir toplum sal oluşum un üretim tar­ z ı. Burada, (bu ekonomik-felsefı görüngübilim ’e bahane oluştu­

ran) bireysel ekonom ik davranışlar ilk kez kendi varlık koşullar ı ’n a göre ölçülm üştür. Üretici güçler'in gelişme düzeyi, üretim ilişkileri’n in durum u: İşte, M arx’m tem el kavram ları b u n d an

böyle bunlardır. “Sivil to plum ”u n Marx’a yeni kavram ların yeri­ ni belirtm iş olsa da (“burayı kazm ak gerekir...”), m alzem esini bi­ le sağlamadığını kabul etm ek gerekir. Fakat tüm b u n la n Hegel’de nerede bulmaktayız? Devlete gelince, M arx’ta devletin Hegel’dekiyle aynı içerikte olm adığını kanıtlam ak çok kolaydır. Elbette yalnızca devlet “İdea’n m gerçekliği” olamayacağı için değil, aynı zam anda ve özellikle sistem atik biçim de devlet söm ürenlerin egem en sınıfı­ nın hizm etinde bir zorla yıcı aygıt olarak düşünüldüğü için de farklıdır. Burada da, devletin özniteliklerinin “betim lenişi” ve yüceltilmesi altında Marx, kendisinden önce daha on sekizinci yüzyılda sezilmiş (Longuet, Rousseau, vs.), hatta Flegel tarafın­ dan H ukuk Felsefesinde yeniden ele alınmış (Hegel bu kavramı Akim Kurnazlığı’nm bir “görüngü”sü yapmıştır, b u n u n zaferi de devlettir: Yoksulluk ile zenginlik karşıtlığı) ve 1830 tarihçileri tarafından bol bol kullanılm ış yeni bir kavram keşfetmektedir: Ü retim ilişkileri ile doğrudan ilişki içinde toplum sal sın ıf ka vra­ m ı. Yeni bir kavram ın devreye girişi, ekonom ik yapının temel

bir kavramıyla ilişkiye konuşu; b u n d an böyle insan gruplarının üzerinde olmayan, egemen sınıfın hizm etinde olan; görevi sa­ natta, din ve felsefede gerçekleşmek değil, bunları egemen sını­ fın hizm etine koym ak - o la n - dahası, onları baskın kıldığı fikir-

Louis Althusser

136

lerden ve tem alardan yola çıkarak oluşmaya m ecbur eden; dola­ yısıyla, sivil toplum un “hakikati” olmaya son vererek, başka her­ hangi bir şeyin, hatta ekonom inin bile “hakikati” değil, toplum ­ sal bir sınıfın eylem ve tahakküm aygıtı olan devletin özü’nde te­ peden tırnağa değişiklik yapacak olan şeyler işte bunlardır. Yine de, değişen yalnızca terim ler değildir: Terim lerin ilişki­ leri de değişir.

Burada, yeni terim lerin çoğalm asının dayatacağı rollerin, tek­ nik anlam da yeniden dağılım ının söz konusu olduğuna inanm a­ m ak gerekir. Gerçekten de, b u yeni terim ler nasıl gruplaşır? Bir yanda y a p ı (ekonom ik temel: Üretici güçler ve üretim ilişkileri); diğer yanda ü styapı (devlet ve tüm hukuksal, politik ve ideolo­ jik biçim ler). Bununla birlikte, bu iki kategori grubu arasında (Hegel’in sivil toplum ile devlet arasındaki ilişkilere dayattığı) Hegelci ilişkinin korunm asına çalışılabileceğini gördük: “...nin ha­ kikati” kavram ı içinde yüceltilmiş özden görüngüye uzanan ilişki.

Ö rneğin Hegel’de devlet sivil toplum un “hakikati”dir, sivil top­ lum da, Akim Kurnazlığı oyunu sayesinde, onun içinde gerçek­ leşmiş devletin görüngüsünden başka bir şey değildir. Oysa, bir

H obbes ya da bir Locke statüsüne indirilen Marx’ta, sivil toplum da devletin “hakikati”nden, görüngüsünden, Ekonom ik Akim bir sınıfın -egem en sınıf- hizm etine yerleştirebileceği bir Kur­ nazlıksan başka bir şey olmayabilir. Bu çok açık şemaya yazık olacak, ama durum böyle değildir. Marx’ta, ekonom ik olan ile politik olanın zımni özdeşliği (görüngü-öz-...nin hakikati) yok olarak, yerini tüm toplum sal oluşum ların özünü oluşturan kar­ m aşık yapı-üstyapı içinde belirleyici kerte’lerin ilişkisinin yeni ka v ra n ışın a bırakır. Yapı ile üstyapı arasındaki bu özgül ilişkiler’in teorik bir hazırlık çalışmasını ve teorik araştırm aları hâlâ

hak ediyor olduğundan hiç kuşkum uz yoktur. Yine de Marx

Marx İçin

“zincirin iki u cu ”nu bize gayet iyi verir ve araştırm anın b u ikisi arasında sürdürülm esi gerektiğini söyler...: Bir yandan (ekono­ m ik) üretim tarzının son kertede belirleyiciliği ; diğer yandan, üst­ yapıların görece özerkliği ve özgül etkinlikleri. Burada, kendine

ilişkin bilinçten (ideoloji) yola çıkarak açıklamaya d ö n ü k Hegelci ilkesinden, aynı zam anda da Hegelci görüngü-öz---.nin hakika­ ti tem asından açıkça kopar. Gerçekten de, yeni terimler arasında­

ki yeni bir ilişki'yle karşı karşıyayız. 1890’da, yeni bir ilişki’nin söz konusu olduğunu anlam am ış olan genç “ekonom istler”e karşı her şeyi iyice belirten yaşlı Engels’i dinleyelim .26 Üretim belirleyici etkendir, ama yalnızca “son kertede”. “N e M a rx ne de ben daha fa zla sın ı ileri sürdük.” E kono­

m ik etkenin belirleyici olduğunu söyletm ek için “bu cümleyi çar­ p ıta n ” kişi, “onu boş, soyut, saçma bir cümleye dönüştürür.” Ve

açıklıyor: “Ekonom ik durum temeldir, am a üstyapının çeşitli öğele­ ri -sın ıfla r mücadelesinin politik biçimleri ve so n u çla n -, m uzaffer sın ıf m uharebeyi kazandığında oluşan kurum lar, vs., hukuksal bi­ çimler, hatta tüm bu gerçek mücadelelere katılanlann beynindeki yansılan, politik, hukuksal, felsefi teoriler, dini kavrayışlar ve dog­ m atik sistemler halinde bunlann sonraki gelişimleri de tarihsel m ü ­ cadelelerde etkide bulunurlar ve birçok durum da baskın biçimde mücadelenin biçimini belirlerler... ” Bu “biçim” sözcüğünü en güçlü

anlamıyla ele alm ak ve biçim selden çok başka şeyi anlam ak ge­ rekir. Yine Engels’i dinleyelim: “Prusya devletini oluşturmuş olan ve geliştirmeye devam eden, tarihsel ve son kertede ekonomik neden­ lerdir. A m a, Kuzey A lm a n ya ’daki çok sayıda devlet arasında, eko­ nomideki, dildeki ve de Reform döneminden beri Kuzey ile Güney arasında dindeki farklılığı temsil eden büyük kuvvet olmaya, başkaları değil, ekonomik zorunlulukla m ecbur olanın özellikle Bran2 6) E ngels’in B loch’a 21 Eylül 1 8 9 0 tarih li m e k tu b u (Ed. Sociales), M arx ve Engels, E tu ­ des P h ilosophiqu e, s. 128.

137

Louis Althusser 5----------------------------------------------------------------------------------------debourg olduğunu, ukalalık taslamadan ileri sürm ek güçtür (her şey­ den önce, şu koşulla ki, Prusya’y a sahip olma sayesinde, Brandebo­ urg Polonya olaylarına sürüklenm işti ve bunlar dolayısıyla A vus­ turya hanedanlık iktidarının oluşum unda da önem taşıyan ulusla­ rarası ilişkilere karışm ıştı).. ”17

îşte zincirin iki ucu: Ekonom i tarihin akışını belirler, ama son kertede, uzu n vadede der Engels bilinçli olarak. Ama tarih, ü st­

yapının, yerel geleneklerin28 ve uluslararası koşulların çeşitli bi­ çim lerinin dünyası arasında “kendi yolunu açar.” Engels’in, son kertede belirlem e, ekonom ik olan ile üstyapıların, ulusal gele­

neklerin ve uluslararası olayların dayattığı kendine özgü belirle­ m eler arasında ilişki sorununa getirdiği teorik çözüm u n incelen­ m esini bir yana bırakıyorum . Burada, ekonominin son kertede be­ lirleyiciliği üzerinde (ulusal ve uluslararası özel koşullardan ve

üstyapılardan kaynaklanan) etkin olan belirlenimlerin birikimi di­ ye adlandırılm ası gereken şeyi unutm am ak yeterlidir. Benim önerdiğim üstbelirlenmiş çelişki deyimi, bence, burada aydınlığa kavuşm aktadır; burada, çünkü artık üstbelirlenim kendi başına bir olgu değildir; çünkü onu, esas olarak, -yöntem im iz hâlâ b e­ lirtici olsa d a - kendi temeline gönderdik. Ulusal ve uluslararası k o n jo n k tü r ve üstyapı biçim lerinin büyük ölçüde özgül ve özerk, dolayısıyla katışıksız bir görüngü’ye indirgenem eyen ger­ çek varlığı kabul edildiği andan itibaren b u üstbelirlenim kaçınıl­ m az ve düşünülebilir olur. O halde, sonuna kadar gitm ek ve bu üstbelirlenim in, tarihin görünüşte tuhaf, kuraldışı ve sapkın d u ­ rum larına (örneğin Almanya) bağlı olmadığını,' evrensel olduğu­ nu, ekonom ik diyalektiğin asla k a tış ık s ız halde rol oynamadıgı27) Engels ilave eder: “M a rx ’in h em en h em en h e r y a z d ığ ın d a b u te o r i işin için d ed ir, a m a 1 8 B r u m a ire bun u n u ygu lan m asın ın son d e r e c e ku su rsu z b ir örn eğ idir. K a p it a l’d e sık sık b u ­ n a g ö n d e r m e y a p ılır ." Ayrıca A ntidühring ve Feuerbach’ı da belirtir (a.g.e., s. 130). 28) Engels, “Politik koşullar, vs... insanların zihnine musallat olan gelenek bile bir rol oy­ nar...” (a.g.e., s. 129).

__________________________ Marx İçin__________________________

m , tarihte üstyapı, vs. denen bu m ercilerin işlerini bitirdikten sonra saygıyla bir kenara çekildiklerinin ya da Zam an’ı geldiğin­ de Majesteleri E konom i’nin diyalektiğin kraliyet yolu üzerinde ilerlemesine izin verm ek için, sanki onun katışıksız görüngüsüy­ m üş gibi yok olduklarının asla görülm ediğini söylem ek gerekir. Ne ilk anda ne de son anda, “son kerte”nin tek başına saati asla çalmaz. Kısacası, üstbelirlenm iş olm ayan “d üpedüz” çelişki fikri, En­ g elsin ekonom ist “ifade tarzı” hakkında söylediği gibi “boş, soyut ve saçma bir cümle”dir. Pedagojik m odel olarak hizm et edebilir olması ya da tarihin belirli bir anında polem ik ve pedagojik araç olarak hizm et etmiş olması, onun yazgısını sonsuza dek değiş­ m ez biçim de belirlem iş değildir. Sonuçta, pedagojik sistem ler tarihte çok değişir. Pedagojiyi koşulların, yani tarihsel ihtiyaçla­ rın düzeyine yükseltm ek için çabalam anın tam zam anıdır. Ama bu pedagojik çabanın, tam am en teorik bir başka çabayı varsay­ d ı ğ ı m görm em ek m ü m k ü n değildir. Ç ünkü Marx bize genel il­

keler ve som ut örnekler vermiş olsa da (18 Brumaire: Fransa’da İç Savaş, vs.); sosyalist ve kom ünist hareketin tarihinin tüm p o ­

litik pratiği som ut “deneyim protokolleri” için tükenm ez bir ye­ dek hazne oluştursa da; üstyapıların ve diğer “koşullar”m özgül etkinliği teorisinin büyük ölçüde hazırlanm ayı beklediğini söylem ek

gerekir; ve onların etkinliğinin teorisinden önce ya da aynı za­ m anda (çünkü özlerine ancak etkililiklerinin tesbitiyle erişilebi­ lir) üstyapının özgül öğelerinin özü teorisini de hazırlam ak gere­ kir. Bu teori, büyük keşiflerden önceki Afrika haritası gibi, ana hatlarıyla, b ü yük dağ sıraları ve büyük ırmaklarıyla bilinen, ama çoğu zam an, iyi çizilmiş birkaç bölge dışında, ayrıntılarında m eçhul bir alan olarak kalır. Marx ve Lenin’den bu yana keşfe gerçekten kim kalkıştı ya da devam etti? Ben bir tek Gram sci’yi

139

Louis Althusser 140------------------------------------------------------------------------------------biliyorum .29 Yine de, özellikle üstyapıların varlığı ve doğası üze­ rinde temellenen, Marksist çelişkinin üstbelirleniminin karakteri üzerine b u tahm inden daha kesin önerm eler dile getirebilm ek için bu görev kaçınılmazdır. Son bir açıklamada bulunm am a izin verilsin. M arksist politik pratik, “k a lın tıla r ” olarak adlandırılan b u gerçekliğe sürekli ola­ rak çarpar. Hiç kuşku yok: Bu kalıntılar elbette vardır, yoksa ha­ yatta kalm ak için bu kadar güçlü m ücadele etm ezlerdi... Lenin Rus partisi içinde devrim den önce bile bunlarla m ücadele edi­ yordu. Devrimden sonra ve o zam andan beri, hatta bugün bile, sayısız güçlüğe, m ücadele ve yorum a bunların m alzem e sağladı­ ğım hatırlam ak gereksiz olur. Oysa, bir “k a lın tı” nedir? Teorik statüsü nedir? Özü “psikolojik” midir? Toplum sal m ıdır? Devri­ m in ilk kararlarıyla ortadan kaldıram adığı bazı ekonom ik y a p ı­ ladın - örneğin, Lenin’i pek kaygılandıran küçük üretim (önce­ likle Rusya’daki k ö y lülük)- ayakta kalm asına indirgenebilir mi? Yoksa, politik, ideolojik, vs... başka y a p ıla rı, ahlakı, a lışka n lık ­ ları, hatta özgül çizgileriyle birlikte “ulusal gelenek” gibi “gelenek­ ler ”i mi tartışm a konusu etm ektedir? “K a l ı n t ı l a r İşte sürekli

olarak anıştınlan ve hâlâ - a d ı demeyeceğim ama (bir adı var­ d ır!)- ka v ra m ı araştırılan bir terim! Oysa, hak ettiği (ve hakkıy­ la kazandığı!) kavram ı ona verm ek için, m uğlak bir Hegelci “aş­ m a ” ve “kendi ya d sım a sı içinde ya d sın m ış olanın k o ru n m a sıy la

(yani yadsım anın yadsınm ası) yetinilemez... Ç ünkü eğer bir an 2 9) E debiyat ve felsefe tarihiyle sınırlı o lan L u k a c s'm te şe b b ü sle rin in u ta n ç verici bir Hegelcilikle z eh irlen d iğ i k an ısın d ay ım : Sanki Lukacs, Siınm el ve D ilth ey ’in öğrencisi olm a­ n ın s u ç u n u H egel’e b ağ ışlatm ak ister gibidir. G r a m s a başk a ç ap ta b irid ir. H a p ish a n e D efte rleri’n d e k i açılım lar ve n o tla r İtalya ve A vrupa ta rih in in e k o n o m ik , to p lu m sal, politik, k ü ltü re l, tü m tem el so ru n la rın a tem as eder. B ugün tem el ö n e m taşıy an üsty ap ılar so ru ­ n u ü zerin e so n derece orijinal ve k im i zam an dahice b ak ış açıları b u lu n u r b u n la rd a . H a­ kiki keşifler söz k o n u s u o ld u ğ u n d a o lm a s ı g e r e k t iğ i g ib i b u r a d a y e n i k a v r a m la r da b u lu ­ n u r, örn eğ in h egem onya kavram ı; e k o n o m ik ve p o litik o lan ın y o ru m lan m a so runlarına te o rik bir ç ö z ü m ü n ana h a tla rın a d air k ay d a d eğ er b ir ö rn ek . N e y azık k i, G raııısci’n in te o rik çabasını, e n a zın d an F ran sa'd a k im ele aldı ve sü rd ü rd ü ?

Marx İçin

için Hegel’e geri dönersek, “a ş ılm ış ” (aufgehoben) olan geçmişin kalıntılarının yalnızca a n ı kipliğine indirgendiğini saptarız, ki bu zaten öngörü’n ü n tersidir, yani aynı şeydir. Gerçekten de ay­ nı şekilde, insanlık tarihinin şafağından itibaren, göğün, denizin ve çölün devasa figürlerinin, sonra da taştan hayvan öykülerinin neşeli tutsağı olm uş Doğu R uhu’n u n ilk em eklem e teşebbüsle­ rinde M utlak T in’in gelecekteki tam am lanışlarının önsezisi k en ­ dini şim diden gösteriyordu - aynı şekilde, Zam an’m her anında, geçmiş, geçmişte olduğu şeyin anısı biçim inde, yani şim diki za­ m anının m ırıldanan vaadi biçim inde yaşamaya devam eder. Bu nedenle, geçmiş, bir engel karşısında asla geçirimsiz değildir. Her zam an için sindirim i kolaydır’, çünkü önceden sindirilmiştir. Ro­ ma, Yunan’m damgasını taşıyan bir dünyada elbette hüküm sü­ rebilir: “Aşılmış” Yunan, yeniden üretilen tapm akları, asimile edilmiş dini, yeniden düşünülen felsefesi anlam ına gelen nesnel anılarında yaşamını sürdürdü. Romalı geleceğini kurtarm ak için ölmeye can attığında ise, farkında olm adan zaten Romalı’ydı, as­ la Roma’da Rom a’yı köstekleyemez. Bu nedenle şim diki zam an kendi geçm işinin gölgelerinden beslenebilir, hatta Jakobenler’e Devrim’in ve Terör u n yolunu açacak olan Roma Erdem i’nin b ü ­ yük yontulan gibi onları kendi önüne de yansıtabilir. Ç ünkü kendi geçmişi kendinden başka bir şey asla değildir ve tüm İn­ san O luşu’n u n yazgısı olan b u içsellik yasasından başka bir şeyi asla hatırlatm az. Ama, sanıyorum , Marx’da “aşm a’nm , b u sözcüğün hâlâ bir anlamı varsa (açıkçası hiçbir kesin anlamı yoktur), tarihsel kon­ forun bu diyalektiğiyle hiç alâkası olm adığının; geçmişin b u ra­ da, “nesnel” bile olsa bir gölgeden çok başka bir şey olduğunun -am a, tıpkı M arx’m sözünü ettiği işçi için soğuğun, açlığın ve gecenin olduğu gibi, korkunç biçim de olum lu ve aktif yapılan­

141

142

Louis Althusser mış bir gerçeklik o ld u ğ u n u n - anlaşılması için b u yeterlidir. Ama o zam an bu ka lın tıla rı nasıl d ü şü n m e k gerekir? Üstyapılar, ide­ olojiler, “ulusal gelenekler”, hatta bir halkın ahlak ve “tin”i, vs. söz konusu olsa da, bir m iktar gerçeklik'ten yola çıkarak d ü şü n ü ­ lür bunlar; ki bunlar M arx’ta tam olarak gerçeklik’tir. Bir toplumu oluşturan tüm çelişki ve tüm öğelerin üstbelirlenimi’n d t n yola çıka­

rak düşünülür. Bu üstbelirlenim şunu yapar: 1) y a p t’daki bir devrim m evcut üstyapıları ve özellikle ideolojileri bir çırpıda ipso jacto değiştirm ez (yine de ekonom inin belirleyiciliği biricik belir­ leyici olsaydı b u n u yapardı), çünkü bunların b u halleriyle kendi ya şa m la rın ın dışında v a rlık la rım sü rd ü rm ek için, hatta ikâm e­

n in varlık koşullarını bile bir süre için yeniden yaratacak, “salgı­ layacak” yeterli kararlılıkları vardır; 2) devrim den doğan yeni toplum , hem yeni üstyapısının biçimleriyle hem de özgül (ulu­ sal, uluslararası) “koşullar’la eski öğelerin hayatta kalm asını, y a ­ ni yeniden faaliyete geçmesini kışkırtabilir. Bu yeniden faaliyete

geçme, üstbelirlenim den yoksun bir diyalektik içinde asla tam anlamıyla tasavvur edilemez. Örneğin, bana öyle geliyor ki, -e n can alıcı konuyu seçm em ek iç in - bunca cöm ert ve gururlu Rus halkının nasıl olup da Stalin baskısının cinayetlerini bu kadar geniş bir ölçekte kaldırabildigi sorusu sorulduğunda; hatta, Bol­ şevik Parti’nin bunlara nasıl hoşgörü gösterebildiği sorusu sorul­ duğunda; (Kom ünist bir yönetici bunları nasıl emredebilir? şek­ lindeki son soruyu anm ayalım bile); her türlü “aşm a” m antığın­ dan vazgeçmek gerekir, ya da ilk sözü söylem ekten vazgeçmeli. Ama, teorik olarak yapacak çok şeyin hâlâ olduğu burada da çok açıktır. Öncelikli tarih çalışm alarından söz etm iyorum yalnızca. Ama bu öncelik dolayısıyla, Marksist tarih çalışm alarından biri­ ne verilm iştir öncelik: Kesinlik; M arksist kavram ların, içerimlerinin ve gelişimlerinin kesin kavranışı; öz olarak onlara ait olan, ya -

Marx için

143

ni onları kendi hayaletlerinden sonsuza dek ayıran şeyin kesin ola­ rak ara ştırılm a sı ve kavranışı.

İlk hayaletlerden birinin Hegel’in gölgesi olduğunu görm ek, bugün her zam ankinden daha önem lidir. Bu hayaletin geceye geri dönm esi için M arx üzerine biraz daha fa z la ışık tutm ak ge­ rekm ektedir, ya da aynı anlam a gelmek üzere, Hegel’in kendisine b iraz daha fa z la M arksist ışık tutm alı. “Tersine dönm e”den, b u ­

n u n m uğlaklıklarından ve karışıklıklarından ancak b u bedelle kurturuluz. H aziran-T em m uz 1962.

EK1 Önceki m etinde kasıtlı olarak bir kenarda bıraktığım Bloch’a m ek tu b u n bir bölüm ü üzerinde biraz daha durm ak istiyorum. Ç ünkü, ekonom inin “son kertede” belirleyiciliğinin temeli soru­ n u n a Engels’in teorik çözüm ünü içeren bu bölüm aslında Engels’in “ekonom ist” dogm atizm e karşı çıkardığı M arksist tezler­ den b a ğ ım s ız ’dır. Söz konusu olan kuşkusuz bir m ektuptur. Ama, şem atizm in ve ekonom izm in çürütülm esinde önemli bir teorik belge oluştur­ duğundan, ve bu sıfatla tarihsel bir rol oynadığından ve hâlâ da oynayabileceğinden, temel uslam lam asının bizim eleştirel talep­ lerimize cevap vermediğini artık gizlememek daha doğru olur. Engels’in çözüm ü, analize iki farklı düzeyde aynı m odel’i da­ hil etm ektedir. A)

BİRİNCİ DÜZEY: Engels, üstyapıların, ekonom inin katı­

şıksız görüngüleri olm ak bir yana, kendilerine özgü bir etkileri olduğunu göstermiştir: “Birçok durum da bu etkenler (tarihsel m ü ­ cadelelerin) biçim lini ) baskın olarak belirler.” Bu durum da soru­ lan soru şudur: Bu koşullarda, üstyapıların gerçek ama görece etkisinin ve ekonom inin “son kertede” belirleyiciliği ilkesinin bir­ liği nasıl düşünülebilir? Engels’in cevabı: “Tüm bu etkenlerin (üst­ 1) “Ç elişki ve Ü stbelirlenim " m ak alesin e b u ek ilk kez b u ra d a y a y ım lanm aktadır. Engels'iıı B loch’a m e k tu b u 2 1 -9 -1 8 9 0 tarih lid ir.

Marx İçin yapılar) etkisi ve tepkisi vardır; bunların içinde ekonom ik hareket,

sonsuz sayıda rastlantı (yani, aralarındaki içsel bağlantı pek uza k ve kanıtlanm ası pek güç olduğundan yo km u ş gibi kabul edebileceği­ m iz ve gözardı edebileceğimiz şeyler ve olaylar) arasındaki bir zo ­ runluluk olarak kendi yolunu açar.” işte açıklayıcı m odel şudur: “Ü styapının çeşitli öğeleri” birbirleri üzerinde etkide ve tepkide

bulunurlar, sonsuz etki üretirler. Bu etkiler sonsuz tesadüfe in ­ dirgenebilir (sayıları sonsuzdur ve iç bağları öyle uzak ve b u n e­ denle tanınm ası öyle güçtür ki, ihmal edilebilir), bunlar arasında “ekonomik hareket” kendi yolunu açar. Bu etkiler ra stlantılar’dır,

ekonom ik hareket zorunluluk.’tur, onların zorunluluğudur. Rastlantı-zorunluluk model’ini ve önvarsayımlarını şim dilik bir kena­ ra bırakıyorum . Bu m etinde eşsiz olan şey, üstyapının farklı öğe­ lerine atfedilen rol’dür. Sanki bunlar arasında etki-tepki sistemi bir kez işlemeye başladığında, sonsuz etki (şeyler ve olaylar, der Engels) çeşitliliğini ya ra tm a k’la görevliymişler gibi gelir; bu öğe­ ler arasında, rastlantılar arasında olduğu gibi, ekonom i kendi h üküm ran yolunu açacaktır. Başka deyişle, üstyapı öğelerinin bir etkinliği vardır, ama bu etkinlik bir anlam da sonsuzluk içinde dağılır, etkilerin, rastlantıların sonsuzluğu içinde dağılır, öyle ki, sonsuz-küçügün ucuna varıldığında içsel bağlantılar kavranılam az (kanıtlanm ası çok güç) olduğunda, artık bu etki varolmayan bir şey olarak kabul edilebilir. Demek ki, üstyapıların makroskopik varoluşları içinde kabul edilen etkiyi, sonsuz-küçük dağılı­

m ın m ikroskopik varolmayış içine dağıtarak yok etm e etkisi var­ dır. Kuşkusuz, bu varolmayış epistemolojik’tir (m ikroskopik iliş­ ki varolm ayan “olarak görülebilir” - varolmadığı söylenemez ama bilgi karşısında varolm ayandır). Ama, sonuçta, m akroskopik zo­ runluluk bu sonsuz-küçük m ikroskopik çeşitlilik içinde “kendi yolunu açar”, yani sonunda baskın çıkar.

145

146

Louis Althusser Burada iki şeyi belirtm ek gerek. Birinci saptama. Bu şem ada, hakiki çözümle işimiz yoktur, çö­

zü m ü n bir bölümü’n ü n hazırlanm ası söz konusudur. Kendi ara­ larında etkileşen-tepkileşen üstyapıların etkilerini sonsuz-küçük “olaylara ve şeylere”, yani “rastlantılar”a dönüştürdüklerini öğre­ niyoruz. Ç özüm ün bu rastlantılar düzeyi'nde oluşm ası gerektiği­ n i görüyoruz, çünkü b u rastlantıların hedefi, son kertede belirle­ yen (ekonom ik) zorunluluğa karşı-kavram çıkarm aktır. Ama bu ancak kısm i-çözüm dür, çünkü bu rastlantılar ile bu zorunluluk arasındaki ilişki ne tem ellendirilm iştir, ne de kesin olarak belir­ tilmiştir; çünkü (bu özellikle bu ilişkiyi ve sorununu inkâr et­ m ektir), Engels zorunluluğu bile b u rastlantılar'm tam am en d ışın d a olarak (sonsuz rastlantı arasında sonunda kendi yolunu

açan bir hareket olarak) gösterir. Ama o zaman, bu zorunluluğun tam da bu rastlantıların zorunluluğu olup olmadığını, ve eğer böyleyse, niçin böyle olduğunu bilemeyiz. Bu soru burada askıda kalır. ikinci saptama: Engels’in b u m etinde üstyapı biçim leri’ni, iç

bağlantısı kavranılam ayan (dolayısıyla ihm al edilebilir) sonsuz sayıda m ikroskopik olayın kökeni olarak verdiğini görm ek şaşır­ tır. Ç ünkü, bir yandan altyapı biçim leri için de aynı şey söylene­ bilir (ve m ikroskopik ekonom ik olayların ayrıntısının kavranılamayacagı ve ihmal edilebilir olduğunun söylenebileceği de doğ­ rudur!). Ama özellikle b u biçimler, m evcut halleriyle, tam d& ger­ çeklik ilkesi olarak biçim dir, aynı zam anda da, etkilerinin kavranılabilirlik ilkeleri olarak biçim dirler. Bunlar, kusursuz olarak bi­ linebilir, ve b u sıfatla da kendilerinden kaynaklanan olayların

şeffaf nedenidirler. Nasıl olur da Engels bu biçim ler üzerinden, özleri ve rolleri üzerinden bu kadar çabuk geçebilir ve onlara da­

Marx İçin

ir yalnızca ihm al edilebilir ve kavranılam az etkilerinin m ikros­ kopik tozunu ele alabilir? Daha kesin bir ifadeyle, rastlantıların toza indirgenmesi, b u biçim lerin gerçek ve epistemolojik işlevine m utlak anlam da ters değil midir? Ve m adem ki Engels de b u n u

anıyor; Marx 18 Brumaire’de b u “farklı etkenler”in etki ve tepki­ lerinin analizini, etkilerinin kusursuz biçim de anlaşılabilir bir analizini yapm am ışsa neyi yapmıştır? Ama Marx bu “kanıtlam a”yı, b u etkenlerin tarihsel etkilerim mikroskopik etkileriyle ka­ rıştırm am ası sayesinde yürütebilm iştir. Gerçekten de, üstyapı biçim leri sonsuz sayıda olayın nedenidir, ama tüm b u olaylar ta­ rihsel değildir (krş. Voltaire: H er çocuğun bir babası vardır, ama

her “baba”nm çocuğu yoktur), yalnızca, diğer olaylar arasında, sözü edilen “etkenler”in tarihsel diye ele aldıkları, seçtikleri, kı­ sacası ürettikleri etkenler tarihseldir (bir örnek alırsak: H ü k ü ­ m ette yer alan her politikacı, kendi politikasına ve kendi im kân­ larına bağlı olarak, olaylar arasında bir tercih yapar ve örneğin

bir gösteriyi bastırarak bile olsa onları tarihsel olaylar mertebesi­ ne yükseltir!). Bu ilk düzey’de, özetlemek için şöyle diyebilirim: 1.

H enüz gerçek çözüm lere sahip değiliz: 2. Burada sözü edilen üstyapı biçim lerinin etkisinin, m ikroskopik etkilerin sonsuzlu­ ğu içinde (kavranılam az rastlantılar) “dönüştürülm esi”, üstyapı­ ların doğası na ilişkin M arksist kavrayışa denk düşm ez. B)

İKİNCİ DÜZEY: Ve, aslında analizinin ikinci düzeyinde

Engels’in üstyapılar örneğini terkettiğini ve kendi m odelini, b u kez kendisine denk düşen bir başka nesneye uyguladığını görm ek­ teyiz: Bireysel iradelerin bileşimi. Rastlantı ile zorunluluk arasın­ daki ilişki’yi bize göstererek, yani onu oluşturarak soruya cevap verdiğini de görüyoruz: “Tarih öyle ya p ılır ki nihai sonuç her z a ­ m an çok sayıda bireysel iradenin çatışm asından çıkar, ki bunların

Louis Althusser 148------------------------------------------------------------------------------------her biri, bir yığın özel varoluş koşulundan yola çıkarak olduğu gibi yapılm ıştır; dem ek ki burada karşılıklı olarak birbirlerine karşı duran sayısız güç vardır, sonsuz sayıda kuvvetler paralelkenan grubu vardır, bunlardan bir bileşke çıkar -ta rihsel o la y - buna da sırası geldiğinde, bilinçsiz ve kör biçimde, bir bütün olarak davra­ nan bir kuvvetin ürünü olarak bakılabilir. Ç ünkü her bir bireyin is­ tediği şey bir başkası tarafından engellenebilir ve ortaya çıkan şey kim senin istemediği bir şeydir. G ünüm üze kadar tarih, doğanın bir süreci gibi, bu şekilde cereyan etm iştir ve töz olarak, onunla aynı ha­ reket yasalarına tâbi olmuştur. A m a çeşitli iradelerin, ki her biri f i ­ ziksel oluşum unun ve son kertede ekonom ik olan dış koşulların (ya da kendi kişisel koşullarının y a da genel olarak toplumsal koşulla­ rın) onu ittiği şeyi ister, onların istediği şeye varm am ası am a genel bir ortalam anın, ortak bir bileşkenin oluşm asından, bunların sıfı­ ra eşit olduğu sonucunu çıkarm am ak gerekir. Tersine, her biri bileş­ keye katkıda bulunur ve bu sıfatla bileşkenin içine dahildir."

Bu uzu n alıntıdan dolayı özür dilerim, am a olduğu gibi ak­ tarm alıydım , çünkü bizim sorum uzun cevabını da içermektedir. Gerçekten de burada zorunluluk rastlantılar düzeyinde oluşur, ra stla n tıla rın global bileşkesi olarak rastlantıların üzerindedir:

Demek ki onların zorunluluğudur. Birinci analizde eksik olan so­ ru burada vardır. Ama bu soruyu hangi koşulla elde ettik? N es­ ne değiştirme koşuluyla; üstyapılardan ve onların karşılıklı etki­

leşim inden, sonuç olarak m ikroskopik etkilerinden değil, güç ilişkileri içinde karşı karşıya gelmiş ve bileşmiş bireysel iradelerden

yola çıkm ak koşuluyla. Demek ki, her şey, sanki üstyapıların et­ kisine uygulanan model gerçekte şim di karşı karşıya olduğum uz hakiki nesnesinden -bireysel iradeler o yu n u - ödünç alınm ış gibi

cereyan eder. O zaman, kendisine ait olmayan birinci nesnesin­ de isabetsiz kalmış olması ve gerçekten kendinin olan İkincisine

Marx İçin ------------------------------------------v-------------------------------------------- 14g

isabet ettirm iş olması anlaşılır. Bu d u ru m d a kanıtlam a nasıl yapılır? Kanıtlama, kuvvetler paralelkenarı’n m fiziksel m odeline dayanır: İradeler kuvvettir; b a ­

sit bir d u ru m d a ikişer ikişer karşı karşıya geldiklerinde bileşke­ leri, her birin d en farklı ve yine de ikisine ortak üçüncü bir kuvvet olur, ve ikisi de, b u üçüncü kuvvette kendilerini tanım asa bile, yine de o n u n parçasıdır, yani ortak-yaratıcıdırlar. Dem ek ki, baştan itibaren, bileşkenin bileşen kuvvetler karşısında a şk ın lığı şeklindeki b u tem el görüngü ortaya çıkm aktadır. İkili aşkmlık; hem bileşen kuvvetlerin karşılıklı dereceleri açısından; hem de b u kuvvetlerin kendilerine yansım aları açısından (yani bilinçle­ ri açısından, çü n k ü burada iradeler söz konusudur). Bu şunu içerir: 1. Bileşkenin derecesi, her bir kuvvetin derecesinden ta­ m am en farklıdır (kuvvetler birbirlerine eklendiğinde daha yük­ sek, karşıt olduklarında daha zayıftır); 2. Bileşke, özünde, bilinç­ sizdir (tek tek iradelerin bilincine uym az - ve aynı zam anda öz­

nesi? bir kuvvettir, nesnel kuvvet, ama, baştan beri şahıs ku vveti ). Bu nedenle, varış noktasında, topyekün bir bileşke olur, ki bu “bilinçsiz ve körcesine, bir bütün olarak davranan bir kuvvetin ürü­ nü olarak görülebilir.” Bu muzaffer kuvveti son kertede oluşturdu­ ğ u m u z ve y a r a ttığ ım ız açıktır: Ekonom inin belirleyiciliği bu kez

aralarından kendine yol açtığı rastlantıların dışında değildir, bu rastlantıların iç özu’dür. Şunu gösterm ek istiyorum: 1. Şimdi, Engels’in modelinin ha­ kiki nesnesi'yle karşı karşıyayız; 2. Bu uygunluk sayesinde En­

gels, kendi sorduğu soruya fiilen cevap verir ve kendi ortaya at­ tığı soruna gerçekten çözüm bulur; 3. Sorun ve çözüm ancak m odelin nesne’sine uygunluğuna bağlı olarak vardır; 4. Bu nes­ ne olm adığında ne sorun ne de çözüm olabilir; 5. Tüm bu boş ya­ p ının nedenini aram ak gerekir.

150

Louis Althusser Engels’in doğa’ya yaptığı göndermeyi bilerek bir yana bırakı­ yorum . Kendi verdiği m odel de fiziksel olduğundan (bunun ilk örneği H obbes’ta görülür, sonraki sayısız versiyon arasında, özellikle son derece katışıksız olan d ’H olbach’ınkini belirtiyo­ rum ), bizi doğa tarihine gönderm esinde şaşırtıcı bir yan yoktur. Bu bir kanıtlam a değil, bir [totoloji] eşsözlülüktür. (Burada yal­ nızca kullanılan m odel’in söz konusu olduğunu ve elbette doğa­ nın diyalektiği’nin, çok başka bir sorudan kaynaklanm ak gibi

haklı bir gerekçeyle bu açıklama içinde tartışm a konusu edilm e­ diğini belirteyim). Epistem olojik olarak bir eşsözlülük boştur ve olm uş bir şey değildir; ama yine de kurucu bir rol oynayabilir. Böylece doğrudan doğruya doğa’ya gönderm e yapılabilm esi gü­ ven vericidir; bu tartışılmaz. (Hobbes b u n u söylemişti: insanlar politika hakkında birbirlerinin saçlarım başlarını yolar ya da yaşam lanna kast ederler, am a hipotenüs ya da cisimlerin düşüşü hakkında gayet iyi anlaşırlar). Yakından incelemek istediğim şey Engels’in b u uslam lam ası­ dır; ilk bakışta, modeliyle nesnesi arasında m ükem m el bir uyum sağlayan bu uslamlamayı incelem ek istiyorum. N edir gördüğü­ müz? Model ile nesne arasında dola ysız düzeyde bir uyum . Ama beride ve ötede, kanıtlanm am ış ve postüla halinde bir uyum ve b u n u n yerine, belirlenimsizlik, yani bilgi açısından, boşluk. Beride. Kuvvetler paralelkenarıyla (bireysel iradeler) karşı

karşıya geldiğimizde bizi etkileyen içeriğin gerçekliği, bu birey­ sel iradelerin belirlenimleri’n in kökeni (dolayısıyla nedeni) soru­ su sorulduğunda (ve Engels b u n u kendine sorm aktadır!) orta­ dan kalkar. O zaman, sonsuza gönderiliriz. “H er bir kişi, bir yığın özel varlık koşulundan oluşmuş gibidir.” M utlak bir başlangıç ola­

rak kabul edildiğinde basit görülen her bireysel irade, “fiziksel

Marx İçin oluşum”u n d an ve “d ış ” koşullarından, “kendine özgü kişisel koşul­ la r ın d a n “y a da” “genel toplumsal koşullar”dan, “son kertede eko­ nom ik” dış koşullardan doğan sonsuz m iktardaki m ikroskopik

koşulun ü rü n ü d ü r; b ü tü n karm akarışık bir şekilde dile getirilir, öyle ki, tam am en zorunsuz ve tekil belirlenim lerin yanında ge­ nel belirlenim ler de b u lu n u r (ve özellikle tam da sorun olan şey: Son kertede belirleyici ekonom ik koşullar). Engels’in burada iki tür açıklamayı birbirine kanştırdıgı açıktır. Birinci tür. M arksist-olm ayan ama m evcut nesneye ve varsa­

yımlara uyarlanm ış bir tür; koşulların sonsuzluğu’na dayalı açık­ lama ya da rastlantılar (bu form ül Helvetius ve d ’H olbach’ta b u ­ lunur): (O n sekizinci yüzyılda söz konusu olduğu gibi, başka şeylerin yanısıra, her türlü tanrısal m üdahaleyi çürütm eye yöne­ lik olduğunda) b u açıklam anın eleştirel bir değeri olabilir, ama bilgi açısından boş’tur. İçeriksiz b ir sonsuzluk, soyut ve pek az program lı bir genelleme olarak kendini sunar. İkinci tür: Engels, aynı zam anda, M arksist türde bir a çıklam a­ y ı da işin içine sokarak, sonsuz koşullar arasına (ki bunlar özü

geregi m ikroskopiktir), toplumsal koşullar ve (son kertede belir­ leyici) ekonom ik koşullar dem ek olan hem genel hem de somut belirlenim leri dahil eder. Ama b u tür açıklama onun konusuna karşılık ve rm e z, çünkü kökeninde üretilmesi ve oluşturulm ası ge­

reken çözüm ün kendisini temsil eder (son kertede belirleyiciliğin genelleşmesi). Kendi sözlerimi özetliyorum: Ya Engels’in ortaya attığı konu ve sorun içinde kalm aktayız ve o zam an sonsuzun, belirlenim sizin (dolayısıyla epistem olojik boşluğun) karşısında­ yız dem ektir; ya da b u andan itibaren, tam da sorun edilmiş (içe­ rik dolu) çözüm ü kökenin kendisi olarak kabul ederiz. Ama o zam an ne konunun içinde ne de sorunun içinde oluruz. Ötede. Aynı alternatifle karşı karşıyayız. Ç ünkü, birinci para­

151

152

Louis Althusser lelkenar b ir kez ortaya konulduğunda, elimizde ancak biçimsel bir bileşke vardır ve bu kesin bileşkeye eşit değildir. Kesin bileş­ ke sonsuz sayıdaki bileşkenin bileşkesi, yani paralelkenarların sonsuz çoğalmasının ü rü n ü olacaktır. Burada da, ya çıkarsam ak istediğim iz bileşke’yi nihai bileşke içinde yaratm ak için sonsuza (yani belirlenimsize, yani epistem olojik boşluğa) güvenilm ekte ve b u n u n son kertede ekonom ik belirlenimle çakışacağına ina­ nılm aktadır, yani, doluyu oluşturm ak için boşa güvenilm ektedir (ve örneğin, kuvvetler bileşim inin katışıksız biçimsel m odeline bağlı kalınırsa, m evcut kuvvetlerin birbirlerini yok edebileceğini ya da engelleyebileceğini Engels görm ektedir... Bu koşullarda global bileşkenin -ö rn e ğ in - boş olmayacağını bize kanıtlayan nedir? Ya da, bu bileşkenin, her koşulda, istenen bileşke, yani ekonomik bi­ leşke olacağını, politik ya da dini öteki bileşke olmayacağını b i­

ze kanıtlayan nedir? Bu biçim sel düzeyde kalırsak, bileşkelerin içeriği hakkında, hiçbir bileşkenin içeriği hakkında hiçbir türlü gü­ vence yo ktu r.) Ya da, beklenen sonuç son bileşkeye gizlice s ı z d ı r ı ­ lır; başka m ikroskopik belirlenim ler arasına, baştan beri, tekil

iradenin koşullam ası içinde m akroskopik belirlenim lerin -e k o ­ n o m i- sızdırıldığı açıkça görülür. Berideki d u ru m hakkında söylemiş olduğum şeyi tekrarlam ak zorundayım : Ya Engels’in kendi konusu (bireysel iradeler) hakkında ortaya attığı sorun içinde kalınır ve o zam an da paralelkenarların ve bileşkelerinin sonsuzluğunun epistem olojik boşluğu içine düşülür. Ya da, Marksist çözüm doğrudan doğruya verilir ve o zam an da temel­ lendirilmiş olunm az ve onu aram aya gerek yoktur.

Demek ki ortaya atılan so ru n şudur: Niçin her şey bireysel iradeler düzeyinde bu kadar açık seçik ve bu kadar iyi düzenlen­

m işken, ötede ve beride boş ya da eşsözlü olm aktadır? Bu kadar iyi ortaya konan, içinde belirtildiği konu’ya bu kadar iyi denk d ü ­

Marx İçin

şen sorun, başlangıçtaki nesnesinden u z a k la ş ıld ığ ı andan itiba­ ren nasıl oluyor da çözüm süz kalıyor? Sorunun gerçekliğine de çö­ z ü m ü n im kâ n sızlığ ın a da karar veren şeyin başlangıçtaki konusu

olduğu fark edilm edikçe bu soru m uam m aların m uam m ası ola­ rak kalır. Engels’in tüm kanıtlaması gerçekten de, kuvvetler paralelke­ narının fiziksel m odelinde ilişkiye sokulm uş bireysel iradeler şeklindeki b u çok özel konuya takılı kalmıştır. Hem yöntem bilim sel hem de teorik hakiki ö n varsayım ı buradadır. Gerçekten de

m odelin bu rad a bir anlamı vardır: Bir içerik verilebilir ve kulla­ nılabilir. G örünüşte “ilksel” olan düşm anlık, rekabet ya da işbir­

liği gibi çiftyanlı insani ilişkileri “betim ler.” Bu düzeyde, m ikroskopik nedenlerin önceki sonsuz çeşitliliğini, gerçek, ölçülü ve görünür birim ler içinde yeniden kavradığını sanabilir insan. Bu düzeyde rastlantı, insan olur; önceki hareket, bilinçli irade olur. Her şey burada başlar ve b uradan yola çıkarak çıkarsam a yap­ maya başlanabilir. Ama talihsizlik, pek kesin bu tem elin hiçbir şey kurm am asından, pek aydınlık bu ilkenin ancak geceye var­ m asından yanadır -tab ii kendi içinde kalm ıyorsa ve, ondan bek­ lenen her şeyin hareketsiz kanıtı gibi, kendi gerçekliğini tekrarla­ yıp durm uyorsa... Tam olarak, bu gerçeklik nedir? Bu gerçekliğin klasik burjuva ideolojisinin ve burjuva siyasal iktisadının önvarsay ım la rın ın gerçekliğinden başka bir şey olm adığını kabul etm ek

gerekir. Gerçekten de, bu klasik ideoloji nereden yola çıkm akta­ dır? Conatus’larm bileşim indeki Hobbes, genel iradenin ürem e­ sindeki Locke ve Rousseau; genel çıkarın üretilm esinde Helvéti­ us ya da d ’Holbach; atom culuk tavırlarında Smith ya da Ricardo (m etinler çok boldur) değilse neresidir bu klasik ideolojinin kal­ kış noktası? Gerçekliğin kalkış noktası asla olmayan, gerçekliğin temsilinin kalkış noktası olan, burjuvazinin hedeflerini doğanın

153

Louis Althusser

1 5 4 -----------------------------------------------------------------------------------------

içinde (yani sonsuza dek) kurm aya (sonsuzluk için kurm aya) yö­ nelik bir m it için kalkış noktası b u ünlü bireysel iradeler’in karşı karşıya gelmesi değilse b u kalkış noktası nedir ki? Marx, homo oeconomicus mitini bu aşikâr önvarsayım içinde gayet iyi eleştir­

m işken, Engels nasıl olur da b u n u bu kadar naif olarak yeniden ele alabilir? Burjuva ekonom isinin kurgusu kadar iyimser bir kurguyla değilse de, M arx’tan ziyade Locke’a ve Rousseau’ya da­ ha yakın bir kurguyla, bireysel iradelerin bileşkesinin ve bu bi­ leşkelerin bileşkesinin gerçekten de genel bir içeriği olduğunu, ekonominin son kertedeki belirleyiciliğini gerçekten temsil ettiğini

bize nasıl sunabilm ektedir Engels? (Rousseau geliyor aklıma; birbirlerinden kopm uş ve kendini oluşturan tikel iradelerin, iyi yönlendirilm iş bir oylam asından bu mucizevi M inerva’nm -g e ­ nel irad e!- çıkm asını tüm gücüyle arzu etmiştir). O n sekizinci yüzyıl ideologları (Rousseau hariç), kendi önvarsayımlarının kendinden başka bir şey üretm esini talep etm em işlerdi. O nlar yal­

nızca bu önvarsayım ın za ten temsil ettiği değerleri kurm asını ta­ lep ediyorlardı ve bu nedenle, onlar için, eşsözlülüğün bir anlamı va rd ı, bu anlam Engels’e elbette yasaktı, o, önvarsayımın bile

tersini bulm ak ister. Nihayet, bu nedenle Engels kendi m etninde iddialarını nere­ deyse hiçe indirger. O halde b u şem adan ve b u “kanıtlam a”dan bize ne kalm aktadır? Bu cüm le tüm bileşkeler sistem ini verdi­ ğinden, son bileşke başlangıçtaki bireysel iradelerden birşeyler içerir: “Her biri bileşkeye katkıda bulunur ve bu sıfatla bileşkenin içinde y e r alır.” Bu, bambaşka bir bağlamda, tarih üzerindeki et­

kilerinden ya da Tanrı öldüğüne göre, kendi tarihsel kişilikleri­ n in k abulünden kaygı duyacak kişileri teskin edebilecek bir d ü ­ şüncedir. O zaman, b u n u n , tam bir um utsuz düşünce olduğu­ nu, um utsuzluk, yani u m u t besleyebileceğini söylemek m üm -

Marx İçin

kün olabilir. (Engels’in “sorıTsuna, yani tarihin “yaratıcısız” zo­ runlu lu ğ u n u n doğuşu ve “tem eli” sorusuna dayanan Sartre’ın, bir başka kaynaktan esinini a h a da tam am en felsefi argüm anlarla aynı konuyu sürdürm esi rastlantı değildir).

Bize daha ne kalm aktadır? Son bileşke’nin uzun soluklu eko­ nom ik belirlem e olmadığı, am a... “tarihsel olay” olduğu şeklinde bir cüm le. Dem ek ki bireysel iradeler tarihsel olayları m eydana getiriyor! Ama yakından bakıldığında, şem anın bize olay olasılı­ ğı ’m verdiği (insanlar karşılaşır: Her zam an bir şey olur, ya da

hiçbir şey, ki b u da bir olaydır: G odot’yu beklem ek) son derece kesinlikle kabul edilebilir, ama şema tarihsel olay olasılığını ke­ sinlikle vermemektedir, tekil olduğundan anonim olan, günleri ve

geceleri içerisinde insanların başına gelen sonsuz şeyleri m evcut haliyle tarihsel olaydan ayırt eden nedeni kesinlikle verm em ek­ tedir. Sorunu tersinden, daha doğrusu başka türlü ortaya koym ak gerekir (bir kereliğine!). Gerçekten de, tarihsel-olm ayan olayın (tanım sız) olasılığından y o la çıkarak tarihsel olayı doğurm a id­ diasında bulunarak, tarihsel bir olay asla açıklanamaz -h a tta ni­

celiği niteliğe dönüştüren yasanın özelliğiyle bile açıklanamaz. Falanca olayın tarihsel olmasını sağlayan şey, onun bir olay olm a­

sı değil, kendileri de tarihsel olan biçimler içine, m evcut haliyle ta­ rihselin biçimleri içine (yapı ve üstyapı biçimleri) dahil olmasıdır;

b u biçim ler, Engels’in, kusursuz biçim de tanım lanabilir ve bili­ nebilir (Marx ve onun ardından da Lenin’in tekrar ettiği gibi, am ­

pirik, yani felsefi olm ayan bilimsel disiplinler tarafından biline­ bilir) biçim lerle ilgili ilksel m odelinin yakınlığından vazgeçtiğin­ de bağlı kaldığı bu kötü sonsuzla hiç alâkası olmayan biçim ler­ dir. Bu biçim ler altında m eydana gelen bir olay, bu biçim ler al­ tında m eydana gelme nedeni olan bir olay, bu biçimler için olası

155

Louis Althusser

156

bir içerik olan, bu biçimleri etkileyen, içeren, onları zorlayan ya

da sarsan, onları kışkırtan ya da onların kışkırttığı, hatta onların seçtiği ya da ayıkladığı olay; işte, tarihsel olay b udur. Dem ek ki bu biçim ler her şeye hükm eder, Engels’in ortaya attığı sahte so­ ru n u n çözüm üne önceden vâkıftırlar -aslında, çözüm e bile vâ­ kıf değillerdir, çünkü Engels’in tam am en ideolojik önvarsayımlardan yola çıkarak ortaya attığından başka bir sorun asla olm a­ m ıştır-, çü n k ü asla so run olmamıştır! Kuşkusuz, yine, burjuva ideolojisi için bir sorunun varlığı gö­ rü n ü m ü vardı: ilkelerden (homo oeconomicus ile politik ve felsefi de­ ğişimleri) yola çıkarak tarih dünyasını tekrar bulm ak; ki bu ilke­ ler bilim sel açıklama ilkeleri olm ak bir yana, tersine ve yalnızca, burjuva ideolojisinin kendi dünya imgesi’nin, özlem lerinin, ideal program ının yansısıydı (kendi özüne indirgenebilen bir dünya: Bireylerin bilinçli iradesi, eylemleri ve özel girişimleri...). Ama b u ideolojiyi Marx kesin olarak ortadan kaldırdığında -k i bu ideoloji yoksa b u sorun asla ortaya atılam az- bu ideolojinin or­ taya attığı sorun nasıl var olabilir, yani bir sorun nasıl hâlâ sorun kalabilir? Bu çok uzu n yorum u kapatm ak için, iki saptam a daha yap­ m am a izin verin: Bir epistem olojik saptam a ile bir tarihsel sap­ tama. Engels’in m odelini düşünerek, her bilimsel disiplinin belli bir düzeyde kendim gösterdiğini belirteceğim; b u düzey özellikle o disiplinin kavram larının belli bir içeriğe sahip olabileceği bir düzey­

dir (bu içerik yoksa, ancak hiçin kavram ları olabilirler, yani kav­ ram değildirler). Marx’m tarihsel teorisinin düzeyi şudur: Yapı, üstyapı kavram larının ve tüm özelliklerinin düzeyi. Ama aynı bi­ limsel disiplin, kendisininkinden başka bir düzeyden yola çıkarak, hiçbir bilimsel bilgiyi konu edinm eyen bir düzeyden yola çıkarak

Marx îçin

(bizim örneğim izde koşulların çeşitliliğinden yola çıkarak kişisel iradelerin doğuşu; ve paralelkenarların sonsuzluğundan yola çı­ karak son bileşkenin doğuşu...), kendi konusunu ve bu konuya denk düşen ka v ra m la rın olasılığını yaratm a iddiasında olduğun­

da, o zam an, epistemolojik boşluğa ya da b u boşluğun yarattığı başdönm esi anlam ına gelen Jelsefi doluluğa düşer. Engels’in Bloch’a m ektubunda giriştiği kurucu çabanın yazgısıdır bu: Bu­ rada epistem olojik boşluğu felsefi başdönm esinden ayırt etm e­ nin imkânsızlığı görülür, çünkü bunlar bir ve aynı şeydir. Açık seçik ifade edilm iş b u paragrafta, türleriyle birlikte doğa bilim ­ leri m odellerinden ödünç alınm a argüm anlarla birlikte (sonuçta onların tam am en ahlaki tek tem in a tı bu argüm anlardır), Engels bir filozoftan başka bir şey değildir. Referans “m odel”lerini kulla­ nış tarzı felsefidir. Ama aynı zam anda ve öncelikle, kuruluş pro­ jesiyle felsefidir. Bu nokta üzerinde özellikle duruyorum , çünkü

daha yakın tarihli bir başka örneğim iz de var. Sartre örneği; o da, tarihsel m ateryalizm in kavram larını felsefi olarak kurm aya gi­ rişm iştir (bu konuda, Engels’i biliyor ve dile getiriyor olması onun Engels karşısındaki üstünlüğüdür). Sartre’m, Engels’in cevabını ve argüm anlarını kabul etmese de, onun teşebbüsünü özünde onayladığını görm ek için D iyalektik Aklın Eleştirisi’nin bazı say­ falarına (örneğin 68-69) bakm ak yeter. İkisi arasında yalnızca araçlara dair bir tartışm a vardır, ama bu noktada, aynı felsefi gö­ rev her ikisini de birleştirm ektedir. Engels’in Sartre’a açtığı yolu kapatarak Sartre’m kendi yolunda gitmesi engellenemez. Ama b u durum da, Engels’in bazı m etinlerindeki bu felsefi gi­ rişim so ru n u n u ortaya atm ak gerekir. Engels’de, dahice teorik sezgilerin yanısıra, tüm “felsefe"ye yönelik Marksist eleştirisinin berisine doğru bu geri d ö nüşün örnekleri niçin vardır? Bu soru­ n u n cevabı, ancak Marksist düşünce ile “felsefe” ilişkileri tarihin­

157

______________________ Louis Althusser__________________' de ve Marx’tn keşfinin kendi içinde taşıdığı (bir anlam da ideolojik-olm ayan) yeni felsefi teoride bulunabilir. Elbette bu konuyu burada ele alacak değilim. Ama belki öncelikle, bu sorunu doğ­ ru olarak ortaya koym anın, sonra da çözm enin arzu ve im kânla­ rına sahip olm ak için bu sorunun v a r lığ ı ’na ikna olm ak gerekir.

IV

“Piccolo”: Bertolazzi ve Brecht (Materyalist Bir Tiyatro Üzerine Notlar)

Burada, Milano’daki Piccolo Teatro ’n u n Tem m uz 1962’de Théâtre de N ations’da verdiği olağanüstü temsilin hakkını teslim etm ek istiyorum . Hakkını teslim etm ek; çünkü Bertolazzi’nin El Nost M ilan piyesine Parisli eleştirm enler genellikle hayalkırıklı-

gıyla yaklaştılar ya da m ahkûm etmeyi tercih ettiler,1 ve b u ne­ denle de oyun hak ettiği seyirciden yoksun kaldı. H akkını tes­ lim etmek; çünkü m odası geçmiş kekre oyunları seyrettirerek bizi başka yerlere çekm ekle hiç alâkası olmayan Strehler’in seçi­ m i ve sahnelem esi bizi m odern dram atürji sorunlarının göbeği­ ne fırlatıp atm aktadır. Aşagıdakilerin anlaşılması için Bertolazzi’nin oyununu affını­ za sığınarak kısaca özetliyorum .2 Üç perdelik oyunun birinci perdesi, 1890’lı yılların Tivoli’sinde, M ilano’da geçer: Bir sonbahar akşam ının kesif sisi için­ de sefil bir halk lunaparkı. Bu sis bile İtalya’yı bizim m itlerimizdekinden farklı kılar. Ve, gün bitim inde, barakalar arasında do­ lanan halk, kum arbazlar, sirk ve fuardaki çekici şeyler: İşsizler, 1) “E pik m elo d ram "... “k ö tü p o p ü le r tiy atro ”... “O rta A v ru p a’d a n b u la şa n sefalet e d eb i­ y atı”... “A ğlam aklı m e lo d ra m ”... “yalancı d u y arlılığ ın en iğ ren ci”... “to p u k la rı aşınm ış es­ ki a y ak k a b ı”... “P iaf için b ir şark ı”... “sefalet edebiyatı y ap an m e lo d ra m , gerçekçi aşırılıklar" (P a risien -Iib éré, C om bat, F igaro, L ibération , P aris Presse, L e M onde g azetelerinin k ullandığı ifadeler). 2) G eçen yüzyıl s o n u n u n M ilanolu d ra m yazarı B ertolazzi, o d ö n e m d e “tiyatro zevki”ni belirleyen seyircin in -b u r ju v a s e y irc i- h o şu n a gitm eyecek o ld u k ç a tu h a f b ir ü slu p ta “d o ğ ru c u ” o y u n la r y azm ak ta in at ettiğ in d e n p e k p arlak b ir m eslek yaşantı olm am ıştır.

Louis Althusser

162

küçük m eslek sahipleri, dilenciler, gelecek arayan kızlar, birkaç ku ru şu n ardında koşan genç kadın ve erkekler, çakırkeyf subay­ lar, aynasızların izlediği yankesiciler... Bu halk da bizim m itleri­ m izdeki halk değildir: Akşam çorbasından (o da herkese değil!) ve geceden önce vakit öldürm eye çalışan bir alt-proletarya. Bu boş uzam da otuz kadar kişi dolaşıp durur, neyi bekledikleri bel­ li değildir. Kuşkusuz bir şeyin başlam asını bekliyorlardır, göste­ rinin mi? Hayır, çünkü kapıların önünde kalacaklar, içeri gire­ m eyeceklerdir. Hiçbir şeyin olup bitm ediği yaşam larında genel olarak bir şeyin başlamasını beklem ektedirler. Bekliyorlar. Yine de, sahnenin sonunda çok kısa bir an içinde bir “tarih”in ana hatları, bir yazgı figürü belirir. Nina adlı genç bir kız, sirk ışık­ larıyla büyülenm iş ru h haliyle, bezdeki bir yırtıktan, tehlikeli gösterisini yapan palyaçoya bakar. Gece olm uştur. Bir an için za­ m an durm uştur. N ina’ya sahip olm ak isteyen serseri Togasso kı­ zın peşindedir. Kısacası, m eydan okum a, geri çekilme, yola çı­ kış. Yaşlı bir adam oradadır, “ateş yiyici”: H er şeyi görm üş olan N ina’nm babası. Olaylar arasında bağlar kurulm uştur, bu bir dram olabilir. Bir dram mı? ikinci perde de dram adamakıllı unutulm uştur. G ünün ortasındayız, bir aşevinin geniş salonunda. Burada da sı­ radan insanlardan oluşan bir kalabalık, aynı halk, ama başka ki­ şiler: Aynı sefil işlerde çalışanlar ve işsizler, geçmişin yıkıntıları, şim diki zam anın dram ı ya da kahkahaları: Küçük esnaf, dilenci­ ler, bir arabacı, yaşlı bir Garibaldi’ci, kadınlar, vs. Dahası, fabri­ ka inşaatında çalışan birkaç işçi de o lum pen-proletarya 'dan fark­ lıdır: O nlar sanayiden, politikadan söz ederler ve kısm en de ge­ lecekten, ama kısm en, onların da hali kötüdür. Bu, Roma’nm fethinden ve Risorgimerıto yıllıklarından 20 yıl sonraki M ilano’ya uzaktan benzem ektedir: Kral ve Papa tahtlarm dadır, halk sefalet

Marx İçin

içinde. Evet, ikinci perdenin günü birinci perdedeki gecenin h a­ kikatidir: Bu halkın yaşamı da düşleri gibi hikâyeden yoksun­ dur. Yaşamaktadırlar; hepsi bu: Yemek yerler (yalnızca işçiler fabrika sireni öttüğünde giderler), yem ek yer ve beklerler. Hiç­ bir şeyin olmadığı bir yaşam. Sonra, perdenin en sonunda, gö­ rü n ü r bir nedeni olm adan, Nina sahneye girer ve onunla birlik­ te de dram gelir. Palyaçonun öldüğünü öğreniriz. Kadınlar ve er­ kekler yavaş yavaş çekip giderler. Togasso ortaya çıkar, kızı sı­ kıştırır, cebindeki paraları almaya çalışır. Topu topu birkaç h a­ reket. Baba ortaya çıkar. (Nina, uzu n m asanın ucunda ağlam ak­ tadır). Baba yem ek yemez: içki içer. Şiddetli bir kavganın ardın­ dan Togasso’yu bıçakla öldürecektir, sonra ürkerek, yaptığı işin ağırlığı altında ezilerek kaçacaktır. Burada da, uzun süren yerin­ de saym alardan sonra kısa bir aydınlanm a anı. Ü çüncü perde, kadınların gece barınm ak için sığındığı yur­ d u n üzerinde tan sökm ektedir. Duvara sokulm uş oturan yaşlı kadınlar kâh konuşm akta, kâh susm aktadır. Her tarafından sağ­ lık fışkıran güçlü kuvvetli bir köylü kadın, köyüne dönm eye ka­ rar vermiştir. Kadınlar önüm üzden geçerler: Yine tanım adığım ız kadınlar. Yardım derneği yöneticisi bir kadın, çanlar çaldığında etrafındaki herkesi ayine götürecektir. Sonra, sahne boşalır, dram ortaya çıkar. Nina sığınma evinde uyum aktadır. Babası, hapse girm eden önce son bir kez onu görmeye gelir: Hiç olm az­ sa Nina için, o n u n şerefi için öldürdüğünü bilm elidir... ama ani­ den her şey tersine döner: Nina babasına karşı, onun Nina için beslediği yanılsam alara ve yalanlara karşı, m itlere karşı dikilir; o m itlerle birlikte babası da yok olacaktır. Ç ünkü Nina tek başına kurtaracaktır kendini, böyle olması gerekir. Yalnızca gece ve se­ falet anlam ına gelen bu dünyayı terk edecek, zevkin ve paranın hüküm sürdüğü başka bir dünyaya girecektir. Togasso haklıydı.

163

Louis Althusser [----------------------------------------------------------------------------------------Gereken bedeli ödeyecektir, kendini satacaktır, ama sonuçta öteki tarafta, özgürlük ve hakikat tarafında olacaktır. Şimdi si­ renler çalm aktadır. Artık kırık bir bedenden başka bir şey olm a­ yan baba onu kucaklar, sonra çekip gider. Sirenler hâlâ çalmak­ tadır. Nina, dim dik, gün ışığına çıkar. İşte, birkaç kelimeyle özetlendiğinde bu oyunun temaları ve tem aların ortaya çıkış düzeni böyledir. Kısaca, pek az şey vardır. Yine de yanlış anlamaları besleyecek kadar çok, ama onları da­ ğıtacak ve onların yüzeyinin ardındaki şaşırtıcı derinliği keşfet­ meyi sağlayacak kadar yeterli. ilk yanlış anlama, doğal olarak, “sefalet edebiyatı yapan melodram ”dır. Ama b u n u geçersiz kılm ak için gösteriyi “yaşamış” olm ak ya da ne kadar tasarruflu davranıldıgım düşünm üş olmak yeterlidir. Ç ünkü dram , m elodram öğeler içerse de, tüm üyle m elodram ın eleştirisidir. Gerçekten kızının hikâyesini m elod­ ram tarzında yaşayan babadır, yalnızca kızının macerasını değil, öncelikle kızıyla ilişkileri içindeki kendi yaşamını da böyle ya­ şar. Kızı için hayali bir durum kurgusu yaratm ış olan ve onu yü­ rek yanılsamaları içinde yetiştirmiş olan odur; beslediği yanılsa­ m alara vücut ve anlam versin diye kızını um utsuzca zorlamış olan odur: Kızından gizlediği dünyayla her türlü tem as karşısın­ da o n u n saflığını korum ak istemiş ve onun tarafından anlaşıl­ m aktan u m u d u n u kestiğinde de K ötülük’ü getiren kişiyi -T o ­ gasso- öldürm üştür. O anda, kızını bu dünyanın yasasından esirgemek için hazırladığı mitleri gerçekten ve derinlem esine ya­ şar. Baba o anda bir m elodram figürüdür, “dünyanın yasası” kar­ şısında aldanan “yürek yasası”dır. Nina’nm reddettiği şey tam da b u kasıtlı bilinçsizliktir. Nina dünyayı gerçekten deneyim lem ek istem ektedir. Palyaçoyla birlikte yeniyetm elik düşleri ölm üştür.

Marx İçin Togasso ise hem çocukluk m itlerini hem de babasının m itlerini hep birlikte süpürerek onun gözlerini açmıştır. Togasso’n u n şid­ deti bile onu sözcüklerden ve görevlerden kurtarm ıştır. Nihayet, ahlakın yalnızca bir yalan olduğu b u dünyayı çıplak ve acımasız haliyle görm üştür; k u rtu lu şunun yalnızca kendi ellerinde old u ­ ğunu, sahip olduğu tek malı -k ö rp e v ü c u d u n u - keyfince p ara­ ya dönüştürerek ancak öteki dünyaya geçebileceğini anlamıştır. Ü çüncü p erdenin sonundaki büyük tartışm a, Nina’m n babasıy­ la tartışm asından daha fazla bir şeydir: Bu, “yüreğin” sefil yanıl­ samaları ile yanılsamasız dünyanın tartışm asıdır, m elodram dünyasıyla gerçek dünyanın tartışm asıdır, Bertolazzi’ye ve Strehler’e suçlam a olarak yöneltilen m elodram m itlerini hiçliğe fırla­ tıp atan dram atik bilinçlenm edir. Bu suçlam ada bulunanlar, oturdukları yerden yöneltm ek istedikleri eleştirinin aynısını oyunda bulabilirler. Ama daha derindeki ikinci bir neden, bu yanlış anlamayı or­ tadan kaldırır. O yun “zam an”m m dikkat çekici ritm ini gösterdi­ ğimde, oyunun “ortaya çıkış”ım açıklayarak bu nedeni hissetti­ receğim kanısındayım . İçsel ayrışmasıyla dikkat çekici bir oyundur bu. Üç sahnenin de aynı yapıyı ve hem en hem en aynı içeriği temsil ettiği fark edilmiştir: Ağır ağır yaşanan, uzun ve boş bir zam an ile dolu bir zamanın, kısacası yıldırım hızındaki bir zam anın birlikte varlığı. Birbirleriyle rastlantısal ya da epizodik ilişki içinde olan çok sa­ yıda kişiyle dolu bir uzam ile ölüm cül bir çatışma içinde düğüm ­ lenmiş ve üç kişinin -b ab a, kız, T ogasso- bulunduğu kısa bir uzam ın birlikte varlığı. Başka deyişle, yaklaşık kırk kişinin orta­ ya çıktığı, ama dram ın ancak üç kişi arasında cereyan ettiği bir oyun. Dahası, bu iki zam an arasında ya da bu iki uzam arasında aşikâr hiçbir ilişki yoktur. Zamanın kişileri yıldırım gibi geçen

165

166

Louis Althusser anın kişilerine y ab a n a gibidir: Düzenli olarak yerlerini onlara bırakırlar (sanki dram ın kısa fırtınası onları sahneden kovm akta gibidir!) ve onların ritm ine yabancı bu an yok olur olmaz, bir sonraki perdede başka yüzler altında geri gelirler. Bu ayrışm anın gizil anlamı derinleştirildiğinde, oyunun odak noktasına varılır. Ç ünkü seyirci, birinci perdeyle üçüncü perde arasında, hayal kı­ rıklığına uğramış çekinceden şaşkınlığa, sonra da tutkulu bir b e­ nim sem eye geçtiğinde b u derinleşmeyi gerçekten yaşar. Burada bu yaşanmış derinleştirm e üzerinde düşünm ek ve seyirciyi ister istemez etkileyen bu gizil anlamı yüksek sesle dile getirm ek isti­ yorum . Ö nem taşıyan soru şudur: Ayrışma bu anlatım yüklü noktada nasıl m eydana gelebilmektedir? Ve ayrışmayı oluşturan nedir? ilişki yokluğunu oluşturan ve aklayan gizil bir ilişkinin varlığını ileri sürm eyi sağlayan bu ilişki yokluğu nedir? G örü­ nüşte birbirine yabancı ve yine de yaşanmış bir ilişkiyle birleş­ miş b u iki zamansallık biçim i nasıl bir arada var olabiliyor? Cevap, şu paradoksta yatar: Hakiki ilişkiyi oluşturan şey, tam da ilişki yokluğudur. O yun, b u ilişki yokluğunu ortaya çıkarta­ rak ve yaşatarak orijinal anlam ına erişm ektedir. Kısacası, bura­ da, 1890’da M ilano’daki halk yaşamının kroniğine dayalı bir m elodram la karşı karşıya olduğum uzu sanm ıyorum . Karşı kar­ şıya olduğum uz m elodram bilinci, bir varoluşun eleştirisine uğ­ ram aktadır: 1890 yılında Milano alt-proletaryasm ın varoluşu. Bu varoluş olm adan hangi m elodram bilincinin söz konusu edil­ diğini bilemeyiz; m elodram bilincinin bu eleştirisi olm adan Mi­ lano alt-proletaryasım n varoluşunun gizil dram ını -güçsüzlüğü­ n ü - kavrayamayız. Gerçekten de, üç perdenin özünü oluşturan bu sefil yaşam kroniği ne anlam a gelir? Bu kroniğin zamanı ni­ çin m ükem m el biçim de tipleştirilmiş, m ükem m el biçim de ano­ nim ve birbirinin yerine geçebilir varlıkların b u geçit töreninden

Marx İçin ibarettir? Ana hatlanyla belirtilmiş bu karşılaşm aların, edilen laf­ ların, girişilen kavgaların zamanı niçin tam anlamıyla boş bir za­ m andır? Birinci p erdeden İkinciye, sonra üçüncü perdeye geçil­ diği ölçüde, bu zam an niçin sessizliğe ve hareketsizliğe doğru eğilim gösterm ektedir? (Birinci perdede, sahnede, hâlâ yaşam belirtisi ve hareket vardır; ikinci perdede herkes oturm uştur ve bazıları şim diden susm aya başlamıştır; üçüncü perdede yaşlı ka­ dınlar duvarın bir parçasıdır) Bu sefil zam anın gerçekte var olan içeriğini gösterm ek için değil m idir bu? Hiçbir şeyin m eydana gelmediği bir zaman, um utsuz, geleceksiz bir zaman, geçmişin kendisinin de tekrar içinde donduğu bir zaman (yaşlı Garibaldi’ci), fabrikayı inşa etm ekle uğraşan duvarcıların politik gevele­ meleri arasında gelecek zam anın kısm en kendini aradığı bir za­ m an, davranışların ne devam ının ne de etkisinin olduğu, her şe­ yin yaşam seviyesindeki, “gündelik yaşam ” seviyesindeki birkaç ilişkiyle, boşa çıkan tartışm a ya da ağız dalaşlarıyla özetlendiği bir zam an, ya da kendi boşunalıklarm m bilincinin hiçliğe dahil ettiği bir zam an 3 -kısacası, tarihe benzeyen hiçbir şeyin henüz olmadığı durd u ru lm u ş bir yaşam, boş ve boşm uş gibi yaşanan bir yaşam: Kendi koşullarının zamanı. Bu ilişki altında, ikinci perdenin sahnelenm esi kadar ustaca bir şey olamaz! Ç ünkü bize tam da bu za m a n ın doğrudan algısı­ n ı vermektedir. Birinci perdede, boş Tivoli m eydanının yalnızca

işsizlerin ya da gün batınım da büyüleyici ışık ve yanılsamalar ara­ sında gezinmeye gelen dalgın kişilerin gevşek, uyuşuk hareketle­ rine bırakılmış olm asından kuşku duyulabilir, ikinci perdede, ka­ palı ve boş bir küp biçim indeki bu aşevinin, bu insanların içinde bulundukları d u ru m u n zamanını temsil ettiği gerçeğine dirende3) Kavga e d en leri ay ırm ak , ç o k canlı h issed ilen acıları u n u ttu rm a k k o n u s u n d a b u k ü ç ü k g ru p tam bir zım n i suç ortaklığı için d ed ir, tıpkı, b u y aşam ın tü m kargaşa ve çalkantıla­ rını h ak ik atin e -sessizliğ e, hareketsizliğe, h iç liğ e - in d irg em e k isteyen genç işsiz çift gibi.

167

168

Louis Althusser raez. Pislik içinde ve yıpranm ış dev bir duvarın dibinde ve erişil­ meyecek kadar yüksek bir tavanın neredeyse sınırında, yıllann kısm en sildiği, ama hep okunabilir kural yazılarıyla kaplı, işte: Sahne kenarına paralel, iki kocam an uzun masa, biri ön planda, diğeri ikinci planda; arkada, duvarın hem en karşısında, aşevine giriş yolunu kapatan yatay bir dem ir çubuk. Erkekler ve kadınlar oradan girecektir. Tam sağda, masaların bulunduğu hizayı kesen yüksek bir bölm e duvarı salonu m utfaklardan ayırmaktadır, iki gişe, biri içkiler için, diğeri çorba için. Bölme duvarının arkasın­ da mutfaklar, üstünde dum an tüten tencereler, ve soğukkanlı aş­ çıbaşı. Birbirine paralel m asalardan oluşan, geniş, çıplak alan, bit­ m ek bilmeyen duvarlarla, dayanılmaz boşlukta ve sadelikte bir yer ortaya çıkar. Birkaç adam masaya oturm uştur. Orada burada dururlar. Cepheden ya da arkadan görülm ektedirler. O turdukla­ rı pozisyonda, cepheden ve arkadan konuşacaklardır. Onlar için çok büyük, asla dolduram ayacakları kadar büyük bir mekân. Ara sıra alaycı laflar edeceklerdir, ama boşuna yerlerinden kalkacak­ lar, yakınlarında oturan birine laf yetiştirmeye çabalayacaklardır; o kişi, m asalann ve sıraların üzerinden, karşılık vermesi gereken bir laf etmiştir, ama masaları ve sıralan aşmaları imkânsızdır, bunlar kendilerine hâkim olan sessiz, kımıltısız düzen içinde ara­ larında daima dururlar. Bu uzam, onların yaşam zamanıdır. Adamlardan biri burada, bir diğeri orada. Strehler onları dağıt­ mıştır. Oldukları yerde kalacaklardır. Yemek yiyerek, yemeğe ara vererek, tekrar yiyerek. O zam an tavırların kendisi de tüm anlam ­ larını yeniden kazanır. Sahnenin önünde, cepheden görülen biri; yüzü, iki eliyle tutmaya çalıştığı tabağın ancak biraz yükseğinde. Kaşığını doldurup, bitm ek bilmeyen bir hareketle biraz yukardaki ağzına kadar götürürken geçen zaman; ağzı, nihayet doludur, en ufak lokmayı bile kaybetmediğine em in olmak için tayını ağ-

Marx İçin zırıda kontrol eder, yutm adan önce ölçer. O zaman, ötekilerin de aynı hareketleri yaptıkları sırttan fark edilir: Dirseklerin yukarı doğru kaldmlmasıyla sırtları dengesini yitirir ve öyle kalır, - ye­ m ek yerken görülürler, yokturlar, tıpkı diğer yok olanlar gibi, on­ lar da böyle görülür, ötekiler, Milano’da ve dünyanın tüm büyük şehirlerinde, aynı kutsal tavırlarla yem ek yiyenler, çünkü onlann tüm yaşamı b u d u r ve hiçbir şey onların zamanlarını başka türlü yaşamalarını sağlayamaz. (Acelesi varmış gibi görünenler yalnız­ ca duvarcılardır, çünkü siren yaşamlarını ve işlerini duraklara ayırmaktadır.) insanların yaşadıkları zamanla derin ilişkileri, uza­ m ın yapısında, yerlerin ve insanların dağılımında, temel tavırların süresinde hiç bu kadar güçlü gösterildi mi, bilmiyorum. İşte, işin özü: “K ronik”in bu zamansal yapısına karşı bir baş­ ka zamansal yapı çıkar: “D ram ”m zamansal yapısı. Ç ünkü dra­ m ın (N ina’nın) zamanı doludur: Birkaç ani şim şek, düğüm len­ miş bir zam an, “dram atik” bir zaman. Tarih içinden geçmem e­ nin im kânsız olduğu bir zaman. Karşı konulm az bir güçle içer­ den hareket eden ve kendi içeriğini kendi yaratan bir zaman. Bu en yetkin diyalektik zamandır. Ötekini ve uzamsal temsil yapıla­ rını ortadan kaldıran bir zaman. Erkekler aşevinden çıktığında ve orada yalnızca Nina, baba ve Togasso kaldığında, bir şey ani­ den yok olur: Sanki yemeğe gelmiş davetliler kendileriyle birlik­ te tüm dekoru da götürm üşlerdir (Strehler’in dehası: İki perdeyi tek bir perde haline getirm ek ve iki ayrı perdeyi aynı dekorda oy­ nam ak), duvarların ve m asaların bulunduğu uzam ını da, bu yer­ lerin m antığını ve anlamını da sanki alıp götürm üşlerdir; bu gö­ rün ü r ve boş uzam ın yerine, görünm ez ve yoğun bir başka uza­ mı sanki tek bir çatışma ikâme edebilirm iş gibi; geridöndürülemez, tek boyutlu, düğüm ü dram a doğru sürükleyen, sonuçta oraya sürüklem esi gereken, sanki gerçekten dram varmış gibi...

169

Louis Althusser

170

Bertolazzi’n in piyesine derinlik veren tam da bu karşıtlıktır. Bir yanda, hiçbir şeyin olmadığı, eyleme, gelişmeye kışkırtan iç gerekliliğin olmadığı, diyalektik-olm ayan bir zaman; diğer taraf­ ta, iç çelişkisi sonucu kendi oluşum unu ve sonucunu yaratmaya yönelm iş diyalektik bir zam an (çatışm anın zamanı). El Nost Milan’m paradoksu, diyalektiğin burada, sahnenin bir köşesinde,

bir yerlerde ve perdelerin sonunda, deyim yerindeyse, yanlam a­ sına, ortaya konuşarak rol oynam asıdır: Bu diyalektiği (yine de göründüğü kadarıyla, her tiyatro eseri için kaçınılm azdır) boşu­ na bekleriz: kişiler onu önem sem ez. Kendi zam anında ilerler ve ancak sonda varır, önce gecede, hava ünlü gecekuşlarıyla doluy­ ken, sonra saat öğleyi çaldığında, güneş çoktan battığında, niha­ yet şafak söktüğünde. Bu diyalektik, her zam an için herkes git­ tiğinde gelir. Bu diyalektiğin “gecikm esi”ni nasıl anlamalı? Hegel’de ve M arx’ta bilincin gecikmiş olması gibi m i gecikmiştir? Ama bir di­ yalektik nasıl gecikebilir? Yalnızca, bir bilincin öteki adı olma koşuluyla. Eğer El Nost M ilan’m diyalektiği, ortaya konuşarak, sahnenin bir köşesinde yaşanıyorsa, bir bilincin diyalektiğinden başka bir şey olmadığı içindir: Babanın ve onun m elodram ının bilinci. Ve bu nedenle bu bilincin imhası, her türlü gerçek diyalektiğin ön koşuludur. Marx’m Kutsal Aile’de Eugene Sue’n ü n kişilerine ayır­ dığı analizleri burada hatırlayalım .4 Dramatik davranışlarına yol açan içgüdü, burjuva ahlakının mitleriyle özdeşleşmeleridir; bu 4) M arx’ın m e tn in d e (K u tsal A ile, ed. C ostes, II, s. 8 5 -1 3 6 ; III, s. 5 -1 2 4 ) sarih bir m e lo d ­ ra m tarifi y o k tu r. A m a b ize m e lo d ra m ın d o ğ u ş u n u verir. Sue de b u n u n canlı k a n ıtıdır. a)

P a r ıs E s r a r ın d a a h la k ın ve d in in “d o ğ al” varlıklara y a p ış tığ ı g ö rü lü r (sefaletlerine

ya da b ah tsızlık ların a rağ m en b ö y led irler). Z ah m etli yapışm a! R o d o lp h e ’uıı sinizm i, p a­ p a zın ahlaki şantajı, p o lisin , h a p ish a n e n in , k a p a tılm a n ın ıvır zıvırı, vs. gerekir. S o n u n d a “doğa" teslim olur: Yabancı b ir bilinç o n u y ö n etecek tir (ve o n u n k u rtu lu ş u h a k etm esi için felaketler ço ğ alacak tır).

(4 djpnolml rffVnlm , n

iay]adti)

Marx için zavallılar kendi zavallılıklarını ahlaki ve dini bilinç argümanları içinde yaşarlar: Ö dünç yırtık pırtık giysiler altında. Kendi sorunlan, hatta durum ları kılık değiştirir. Melodram, bu anlam da, ger­ çek bir d u ru m u n üzerine yapışmış yabancı bir bilinçtir. Melod­ ram bilincin diyalektiği, ancak bu bilincin dışardan (burjuva ah­ lakının yüceltim lerinin ve yalanlarının aldatmacaları dünyasın­ dan) ödünç alınması bedeliyle m üm kündür ve yine de b u bilin­ b ) Bu “ya p ışm a ”n ın k ö k e n i göze çarpar: Bu ö d ü n ç b ilin ci b u “m a su n rla r”a d ayatan, R o dolphe’d u r. R o d o lp h e n e h a lk tır, n e de “m a su m .” A m a h a lk ı “k u rta rm a k " iste m ek te ­ d ir (b u an laşılm ak tad ır), o n a b ir canı o ld u ğ u n u , b ir T a n n ’m n var o ld u ğ u n u , vs. ö ğ re t­ m e k iste m ek te d ir - kısacası, uslu d u rm a sı için h alk a taklit edeceği b ir b u rju v a a hlakını g erektiğinde zorla v erm ek ted ir. c) $u anlaşılır ki (M arx, 111, s. 7 5 -7 6 : “Sue’d e kişiler... k e n d i d ü şü n ce le ri gibi, e d im le ­ rin in h a re k et h a lin d e k i b ilin ci gibi ve yazarın onları şu ya da b u b iç im d e h a re k e t e ttir­ m esini belirlem iş o la n ed eb i n iy etler gibi p atlam ay a h a zırd ırla r.”) Sue’n ü n ro m a n ı k e n d i tasarısının itirafıdır: “H a lk ’a ed eb i b ir m it v erm ek , ki b u k â h sah ip olm ası g e re k en b ilin ­ ce y ö n e lik h a zırlık d e rslerid ir, k â h d a h a lk o lm ak için (yani “k u rtu lm a k ” için , yani ita a t­ k âr, felç o lm u ş, u y u şm u ş, k ısacası ah lak lı ve d in d a r o lm ak için ) sah ip olm ası g erek en b i­ linçtir. P o p ü le r m e lo d ra m m itin i h a lk için icat e d e n in b u rju v a z in in k e n d isi o ld u ğ u , h al­ ka gece “s!ğm ak!arı”nı, aşevlerini, vs. v e rirk e n aynı z am an d a da o n a (b ü y ü k b a sındaki tefrikaları, u c u z “ro m a n la rı”) s u n d u ğ u ya d a dayattığı b u n d a n d ah a n o b ra n c a ifade e d i­ lem ez: K ısacası, o ld u k ç a iyi d ü ş ü n ü lm ü ş önleyici b ir h ay ırsev erlik sistem i. d ) K u ru lu d ü z en e u y g u n eleştirm en lerin ç o ğ u n u n m e lo d ra m k arşısın d a m ü ş k ü lp e ­ sen tlik ro lü oynam ası y in e de d ik k at çekicidir. Sanki o n la rın için d e, b u rju v a z i m e lo d ra ­ m ı k e n d isin in y aratm ış o ld u ğ u n u unutm uş gibidir! A m a b u keşfin m o d a sın ın geçtiğini açıkyüreklilikle sö y lem ek gerekir: G ü n ü m ü z d e “h a lk ”a dağ ıtılan m itler ve hayırişleri başka tü rlü ve d a h a k u rn a z ca ö rg ü tlen m e k te d ir. A slında b u n u n b a şk aları için b ir keşif o ld u ğ u n u ve sizin h a y ırişlerin izin , re sep siy o n u n ta m o rta sın d a , açık açık gelip sağ ta ra ­ fınıza o tu rd u ğ u n u - y a d a sizin k e n d i sah n e le rin iz ü z erin d e hiç rah atsızlık d u y m a d a n g e­ lip gösteriş y a p tığ ın ı- g ö rm e n in elbette ç o k yersiz kaçtığını sö y lem ek gerekir! Ö rn e ğ in b u g ü n K alp Postası’n ın (m o d e rn zam an la rın p o p ü le r “m it”id ir) e g em en fik irlerin m anevi k o n serin e davet e d ild iğ in i hayal ed eb ilir m iyiz? M ertebeleri k a rıştırm a m a k gerekir. e) B aşkalarına yasak ed ile n şeyi k en d im ize serb est b ırak ab ileceğ im iz d o ğ ru d u r (b u es­ k id e n o n la rın b ilin c in d e k i “b ü y ü k le r’in iziydi): Rol değişim i. Soylu b ir Kişi, o y u n gere­ ği servis m e rd iv e n in i k u lla n a b ilir (k e n d isin in h alka verdiği ya d a b ırak tığ ı şeyi ö d ü n ç alabilir). Bu d u ru m d a h e r şey b u k a ça m a k m ü b a d e le n in im a ettiği şeyde, ö d ü n ç alm a­ n ın kısa v adelilig in d e ve b u n u n şartlarm d ad ır: Kısacası, h iç b ir şeye ald an ılm ad ığ ım n , h atta başk aların ı a ld a tm a k için k u lla n ıla n araçlara bile k an ılm ad ığ m m k an ıtlan d ığ ı (bu k a nıta ihtiyaç var m ıd ır?) o y u n u n iro n isin d e. K ısacası, “h a lk ”tan m itler, o n u n için im al ed ilen ve ona d ağıtılan (ya da satılan ...) ta p o n m allar ö d ü n ç alın m ak isten eb ilir, am a a n ­ cak onları u su lü n e u y g u n h azırlam ak ve u y g u n b içim d e “işlem ek k o şu lu y la." Bu d üzen içinde, b ü y ü k “işleyiciler” olabileceği gibi (B ruant, Piaf, vs.) vasatları da b u lu n u r (Jacqu­ es k ard eşler). K endi y ö n te m le rin in ü z erin e ç ık m ış b in “h a lk ta n b iri” olabilir: Bu n e d e n ­ le, halka olm ası için d ay atılan o halk , p o p ü le r “m it"in h alk ı, m e lo d ra m k o k u lu h a lk olm ayı (olm am ayı) o y n a m a k gerekir. Bu m e lo d ra m yine de sahneyi (hakiki sahneyi: tiyatro n u n k in i) h a k etm ez. K abarede yavaş yavaş ta d ın ı çıkarır. 0 Sonuç olarak , n e b ellek yitim i n e iro n i, ne tik sin ti ne m in n et, b ir ele ştirin in gölge­ si olabilir.

171

172

Louis Althusser ce kökten yabancı bir düzeyin (aşagı-tabaka) bilinciymiş gibi ya­ şanmalıdır. Sonuç: Bir yanda m elodram bilinci ile diğer yanda m elodram kişilerinin varlığı arasında, açıkça ifade edersek, çelişki olamaz. M elodram bilinci, kendi koşullarıyla çelişki içinde değil­ dir: Bu tam am en başka bir bilinçtir; belirli bir koşula dışardan da­ yatılmıştır, ama onunla diyalektik ilişki içinde değildir. Bu ne­ denle, m elodram bilinci ancak gerçek koşullarını bilmeme ve kendi miti içerisinde bunlara karşı barikat kurm a koşuluyla diya­ lektik olabilir. Dünyadan korunarak, bu bilinç, bir başkasının paldır küldür düşmesi türünden bir felakette huzur bulan soluk soluğa bir çatışmanın tüm fantastik biçimleri içinde zincirlerin­ den boşanır: Bu gürültü patırtıyı yazgısı olarak ve soluksuz kal­ masını da diyalektik olarak kabul eder. Diyalektik burada boşluk­ ta döner, çünkü gerçek dünyadan sonsuza dek kopm uş boşluğun diyalektiğinden başka bir şey değildir. Bu yabancı bilinç, kendi koşullarıyla çelişki içine girmez, ancak bu sayede, onun “diyalektiği”yle kendinden çıkabilir. Ona bir kopuş -v e bu hiçliğin kabul u - gerekir: Bu diyalektiğin diyalektik-olmamasınm keşfi. Sue’de asla bulunm ayan işte budur: Ama El Nost Milan’da gö­ rürüz bunu. Son perde nihayet oyundaki ve yapısındaki para­ doksu gösterir. Nina babasıyla çatıştığında, onu düşleriyle birlik­ te geceye gönderdiğinde, babasının m elodram bilincinden ve onun “diyalektigi”nden de kopar. O nun zincirlerinden boşalttığı bu m itler ve çatışmalar Nina için bitm iştir artık. Babayı, bilinci, diyalektiği; hepsini fırlatıp atar ve öteki dünyanın eşiğinden ge­ çer, sanki olayların o tarafta cereyan ettiğini gösterm ek ister gibi­ dir, her şeyin başladığı, her şeyin zaten başlamış olduğu öte ta­ rafta; yalnızca bu zavallı dünyanın sefaletinin değil, onun bilin­ cinin gülünç yanılsamalarının da başladığı yer orasıdır. Ancak bir sahne parçasını hak eden, asla istila etmeyi ya da egemen ol­

Marx İçin mayı başaramadığı bir hikâyenin yan bölüm ünü hak eden bu di­ yalektik, bir yanlış bilincin gerçek bir durum la ilişkisini çok doğ­ ru biçim de temsil eder. Sonuçta sahneden kovulan bu diyalek­ tik, bilincin içeriğine yabancı, gerçek deneyim in dayattığı zorun­ lu k o puşun onaylanmasıdır. Nina, kendisini günden ayıran ka­ pıyı aştığında, yaşamının ne olacağını henüz bilm em ektedir, bel­ ki de kaybedeceğini henüz bilm em ektedir. Biz ise onun en azın­ dan gerçek dünyaya gitm ek için yola çıktığını bilmekteyiz, bu dünya, hata dışında, parânm dünyasıdır, ama aynı zam anda se­ faleti üreten ve “dram ” bilincine varana dek sefalete kendini da­ yatan dünyadır. Marx’ın, popüler bile olsa, bilincin yanlış diya­ lektiğini geçersiz kılıp öteki dünyanın -Serm aye’nin dünyasınm deneyim ine ve incelenmesine geçtiğinde söylediği şey buydu. Belki benim burada durm am istenir ve piyes hakkında d ü ­ şündüklerim in yazarının niyetini aştığı -v e aslında Strehler’e ait olan şeyi Bertolazzi’ye atfettiğim - itirazı yöneltilebilir. Yine de bu saptam anın anlam ı olm adığını söyleyebilirim, çünkü burada tartışm a konusu edilen şey, piyesin gizil yapısıdır, başka bir şey değil. Bertolazzi’nin aşikâr niyetlerinin bir önem i yoktur: Söz­ cüklerin, kişilerin ve oyundaki eylemin ötesinde önem li olan şey, yapısındaki temel öğelerin iç ilişkisidir. Daha öteye gidece­ ğim. Bertolazzi’nin b u yapıyı bilinçli olarak istemiş olması ya da bilinçsizce yaratmış olması da önem li değildir: Bu yapı onun eserinin özünü oluşturm aktadır, hem Strehler’in yorum unu hem de seyircinin tepkisini anlaşılır kılan tek şey budur. Strehler b u eşsiz yapının 5 içerim lerine dair keskin bir bilince 5 ) “E serin a n a özelliği, h e n ü z iyi tarif ed ilem ey en b ir h a k ik a tin ani o rtay a çık ışların d an o lu şu r... El N ost M ilan yarım sesli b ir d ra m d ır, sü rek li o larak geriye d ö n d ü re n , y en id e n d ü ş ü n d ü re n b ir d ra m d ır, y en id en farklılaşm a için b ir z am an d a n d iğ erin e k e n d in i b e lir­ g inleştiren, b ir k ırb aç u c u n u n a n i şaklam aları gibi u z u n , gri b ir h a tta n o luşur. K u şkusuz b u n e d en le N in a’n ın ve b a b asın ın bazı ö n em li çığlıkları özellikle trajik b ir belirg in lik k a­ zanır... Eserin b u gizli y ap ısın a v u rg u y ap m a k am acıyla, p iyesin y ap ısın d a kısm i b ir re­ form a gidilir. Bertolazzi’n in ö n g ö rd ü ğ ü d ö rt p e rd e , ikinci ile ü ç ü n c ü p e rd e le rin kaynaştırılm asıyla ü çe in d irilm iştir...” (G ö sterin in tan ıtın ı b ro şü rü ).

173

Louis Althusser

174

sahip olduğu için, onun sahnelem esi ve oyuncu yönetim i bu bi­ lince tâbi kılındığı için seyirci altüst olm uştur. Seyircilerin heye­ canı yalnızca b u ince eleyip sık dokuyan popüler yaşam ın “mevcudiyetf’yle açıklanamaz; günü birlik yaşayan ve ayakta kalm a­ ya çalışan, kaderine boyun egen, kim i zam an kahkahanın, anlık olarak dayanışm anın, daha çok da sessizliğin rövanşını üstlenen bu halkın sefaletiyle açıklanamaz; N ina’nın, babasının ve Togasso’n u n şim şek gibi ani dramıyla da açıklanamaz: Esas olarak bu yapının ve derin anlam ının bilinçsiz olarak algılanmasıyla açık­ lanır. Bu yapı hiçbir yerde sergilenm emiştir, hiçbir yerde bir söylem in ya da bir karşılıklı konuşm anın konusu olmamıştır. G örünür falanca kişinin ya da olay akışının algılanması gibi, oyu n u n içinde hiçbir yerde doğrudan doğruya algılanamaz. Yi­ ne de burdadır, halkın zam anı ile dram zam anının zım ni ilişki­ sinde, karşılıklı dengesizliklerinde, hiç durm adan yaptıkları “g ö n d erm e lerd e ve nihayet, hakiki ve hayal kırıcı eleştirilerindedir. Strehler’in sahnelem esinin, bu m evcudiyeti açık seçik bi­ linç terimleriyle ifade etm eden, seyirciye algılasın diye sunduğu şey, bu gizil, yürek paralayıcı ilişkidir, görünürde önem siz, yine de belirleyici olan b u gerilimdir. Evet, bu seyirci piyeste piyesi aşan bir şeyi alkışlıyordu; belki yazannı da aşan, ama Strehler’in piyese vermiş olduğu bir şeyi: Gizlenmiş bir anlam , sözcükler­ den ve tavırlardan daha derin bir anlam , yazgılarım asla üzerin­ de d üşünm eden yaşayan kişilerin doğrudan yazgısından daha derin b ir anlam. Bizim için kopuş ve başlangıç dem ek olan, bir başka dünyanın ve bir başka bilincin vaadi anlam ına gelen Nin a’nın kendisi de ne yaptığını bilm em ektedir. Burada, gerçek­ ten, bilincin gecikmiş olduğunu haklı olarak söyleyebiliriz çünkü, hâlâ kör bile olsa, sonuçta gerçek bir dünyaya gözünü dikm iş bir bilinçtir bu.

Marx için ** * Eğer bu düşünülm üş “deneyim ” oluşm uşsa, başka deneyim le­ ri de, anlam lan üzerinde sorgulayarak aydınlatabilir. Burada Brecht’in büyük oyunlannm ortaya attığı ve ilkeleri içinde, uzak­ laştırma etkisi ya da epik tiyatrö etkisi kavramlarıyla belki de ek­ siksiz bir çözüme ulaşmamış olan sorunları düşünüyorum . Bertolazzi’nin oyununda karşılaştığımız dışarıya konuşm adaki diyalek­ tik yapının, disimetrik-eleştirel gizil yapının, yine özü itibarıyla, Cesaret A na ve (hepsinden de çok) Galileo gibi oyunlann yapısıy­

la aynı olması beni son derece etkiledi. Burada, birbirine eklem ­ lenmeyen, birbirleriyle ilişkisiz, birlikte var olan, kesişen, am a de­ yim yerindeyse asla birbirine rastlamayan zamansallık biçimleriy­ le karşılaşırız; diyalektik olarak birbirine düğüm lenen, yerelleş­ miş, ayn ve havada gibi, yaşanmış olaylarla karşılaşırız; içsel bir ayrışmanın, çözümsüz bir başkalığın damgasını taşıyan eserler. (Kendinin diyalektik olduğunu sanan ve her zaman diyalek­ tik geçinen) bilinç yanılsamalarının, yanlış diyalektiğin (çatışma, dram, vs...), b u n u n özü olan ve anlaşılmayı bekleyen hayal kırı­ cı gerçeklik aracılığıyla hakiki bir eleştirisinin im kânını tem el­ lendiren şey, bu özgül gizil yapının dinam iğidir ve özel olarak da diyalektik bir zamansallık ile diyalektik-olmayan bir zamansallığm apaçık ilişki içinde olmayan birlikte-varlıklarıdır. Örneğin, Cesaret Ana'da, Cesaret Ana’nm körlüğünün kişisel dram ları kar­

şısında, açgözlülüğünün sahte aciliyetleri karşısında savaş; örne­ ğin Galileo’da, hakikatin sabırsız bilincinden daha yavaş ilerleyen bu hikâye, kısa öm ründe asla kalıcı olarak “edinilem eyen” bir bi­ linç için de hayal kırıcı olan bu hikâye... Bilinç yanılsam alarının içkin eleştirisini sağlayan şey, bu sözüm ona diyalektiğin gözün­ de, başka, ilgisiz olan ve görünürde diyalektik-olm ayan bir ger­ çekliğin, (kendi d u rum unu diyalektik-dram atik kipte yaşayan ve

175

176

Louis Althusser tüm dünyanın kendi içsel itkileriyle harekete geçtiğine inanan) bir bilinçle bu örtük karşı karşıya gelişidir. Olayların söylenmiş ya da söylenm em iş olm asının pek önem i yoktur (bunlar Brecht’te mesel tarzında ya da songs olarak söylenmiştir): Nihai kertede b u eleştiriyi gerçekleştiren şey, sözcükler değildir, oyu­ n u n yapı öğeleri arasındaki güçlerin iç ilişkileri ve ilişkisizlikle­ ridir. Ç ünkü gerçek eleştiri ancak içkin olarak vardır; ve bu eleş­ tiri bilinçli olm adan önce, öncelikle gerçek ve m addidir. Bu disim etrik, merkezsiz yapının materyalist nitelikteki tüm teatral te­ şebbüsler için temel kabul edilip edilemeyeceği sorusunu kendi­ m e sormaktayım. Bu koşulun analizinde daha ileriye gidersek, Marx’ta temel oluşturan şu ilkeyi kolaylıkla buluruz: Hiçbir ide­ olojik bilinç biçim i, kendi iç diyalektiğiyle içinden çıkan şeyi kendi içinde tutam az, dar anlamda, bilincin diyalektiği yoktur: Kendi iç çelişkileri sayesinde gerçekliğin kendisine varan bilin­ cin diyalektiği yoktur; kısacası, Hegelci anlam daki her “görüngübilim ” imkânsızdır: Ç ünkü bilinç gerçeğe iç gelişimi yoluyla de­ ğil, kendinden başka olanın kökten keşfiyle erişir. Brecht, bir oyunun anlamını ve içerimlerini kendinin bilinci olarak tematikleştirmeyi reddederek, klasik tiyatronun sorunsalı­ nı bu çok kesin anlamla altüst etti. Benim bu altüst edişten anla­ dığım şey, seyircide hakiki ve faal yeni bir bilinç yaratmak için Brecht’in dünyasım n, kendini kavramaya ve kendinin bilinci bi­ çim inde eksiksiz bir şekilde kendini temsil etmeye yönelik tüm iddialannı kendinden dışlamayı kaçınılmaz olarak gerektirdiği­ dir. Klasik tiyatro, dramı, koşullannı ve “diyalektiğini” merkezi

bir kişinin yansıtıcı bilincinde tüm üyle düşünülm üş olarak bize sunar (Shakespeare ile Moliere’i ayırmak ve onlann yarattığı istis­ nalar sorusunu ortaya atm ak gerekir) - kısacası, tüm anlam, ko­ nuşan, davranan, düşünen, oluşan bir insan varlığında, bir bilinç­

Marx İçin te yansır: Bizim için dram ın kendisidir bu. “Klasik” estetiğin bu biçimsel koşulunun (diğer ünlü “birim ”leri yöneten dram atik bir bilincin merkezi birliği) m addi içeriğiyle sıkı bir ilişki içinde ol­ ması kuşkusuz rastlantı değildir. Burada ileri sürm ek istediğim şey, klasik tiyatronun konusunun ya da temalarının (politika, ah­ lak, din, şeref, “şan”, “tutku”, vs...) tam anlamıyla ideolojik tem a­ lar oldukları ve böyle kaldıklarıdır, asla sorgulanmazlar, yani ide­ olojik doğaları eleştirilmez (“tu tk u ”n u n kendisi de, “görev” ya da “şan”m karşısına çıkanldığm da, ideolojik bir kontrpuan’dan baş­ ka bir şey değildir - asla ideolojinin fiili anlam da yok olması de­ ğildir). Ama, eleştirilmeyen b u ideoloji, bir toplum un ya da bir ideolojinin (kendini tanımasını değil) tanınmasını sağlayan “aşi­ na”, “iyi bilinen” ve şeffaf m itler değilse nedir ki? Kendini tanım ak için yansıdığı ayna, özellikle kendini tanım ak için parçalaması ge­ reken bu ayna değilse nedir ki? Bir toplum un ya da bir dönem in ideolojisi, bu toplum un ya da bu dönem in kendinin bilinci değil­ se nedir ki? Yani, kendi m itlerinin şeffaflığı içinde dünyasının tündüğünü yaşayan kendine dair bilinç figürü içinde kendi biçi­ mini kendiliğinden, doğallıkla bulan, bu biçimi içeren ve arayan dolaysız bir m addeden başka nedir ki? Bu mitlerin (bu haliyle ideolojinin) klasik dönem de niçin genel olarak tartışma konusu edilmediği sorusunu burada sorm ak istemiyorum. Kendinin ger­ çek bir eleştirisinden yoksun (gerçek bir politika, ahlak ve din te­ orisinin araçlarına sahip olmayan, buna ihtiyaç da duymayan) bir dönem in kendisini eleştirel-olmayan bir tiyatro içinde, yani (ide­ olojik) m addesi “kendine dair bilinç” estetiğinin biçimsel koşulla­ rını gerektiren bir tiyatro içinde temsil etmeye ve tanımaya eğilim göstereceği sonucunu çıkarabilmek benim için yeterlidir. Oysa, tam da Brecht’in bu biçimsel koşullardan kopm asının nedeni, on­ ların m addi koşullarından zaten kopm uş olmasıdır. O nun yetkin

177

178

Louis Althusser şekilde yaratmak istediği şey, insanların içinde yaşadıkları kendi­ liğinden ideolojinin eleştirisidir. Bu nedenle, kendine dair bilinç (ve klasik türevleri: Birlik kuralları) olan ideoloji estetiğinin bu bi­ çimsel koşulunu oyunlarından dışlamak zorundadır. O nda (her zaman “büyük oyunlar”dan söz ediyorum ) hiçbir kişi, dram ko­ şullarının tüm ünü, düşünülm üş bir biçimde, kendi içinde barın­ dırmaz. Onda, bütünlüklü, şeffaf, tüm dram ın aynası olan kendi­ ne dair, ideolojik bilinç figüründen başka bir şey asla değildir, tüm dünyayı kendi dramı içinde tutar, ama şu yaklaşıklıkla ki, bu dünya ahlakın, politikam n ve dinin dünyasından, kısacası m itle­ rin ve uyuşturucuların dünyasından başka bir şey değildir. Bu an­ lam da Brecht’in oyunları tam anlamıyla merkezsizdir, çünkü on­ ların merkezi olamaz, çünkü, yanılsama ile dolu, naif bu bilinci, b u dünyanın m erkezi olm ak isteyen bilinci, istediği şey yapmayı reddeder. Bu nedenle merkez, Brecht’te, söylemeye cesaret edebi­ lirsem, her zaman yandadır ve kendine dair bilincin demistifikasyonu söz konusu olduğu ölçüde, merkez her zaman farklılaşmış­ tır, her zaman ötededir, yanılsamanın gerçeğe doğru aşılma hare­ keti içindedir. Bu temel nedenden dolayı, gerçek üretim olan eleş­ tirel ilişki, kendi için tematize edilemez: Bu nedenle, hiç kimse kendi içinde “hikâyenin kıssadan hissesi” değildir - birinin sahne kenarına doğru ilerlemesi, maskesini çıkarması ve piyes bittiğin­ de “ders çıkarması” hariç (ama o zaman da dışardan akıl yürüten, daha doğrusu hareketi sürdüren - “bizim elimizden bu kadarı gel­ di, araştırma sırası sizde”- bir seyirciden başkası değildir). O yunun gizil yapısının dinam iğinden niçin söz etm ek gerek­ tiği artık kuşkusuz görülm ektedir. Oyun, aktörlere ya da ifade edilen ilişkilere değil, kendiliğinden ideolojinin içinde yabancı­ laşmış kendi bilinçleri (Cesaret Ana, oğulları, aşçı, papaz, vs...) ile gerçek yaşam koşullan (savaş, toplum ) arasında m evcut dina­

Marx için m ik ilişkilere indirgendiği ölçüde oyunun yapısından söz edile­ bilir, Kendi içinde soyut (kendi bilinçleri açısından soyut - çü n ­ kü bu soyut, som ut hakikattir) bu ilişki, kişilerde, tavırlarında, edim lerinde ve “tarih”lerinde ancak onlan içerirken aşan bir iliş­ ki olarak temsil edilebilir ve sunulabilir; yani soyut yapısal öğe­ leri, onların dengesizliğini ve dolayısıyla dinam iklerini işleten bir ilişki olabilir (örnek: El Nost Milan’da zamansallığın farklı biçim ­ leri -d ram atik kitlelerin dışsallığı, vs...). Bu ilişki, tüm eleştirel projeyi tahrip etm eden hiçbir “kişi” tarafından özlü biçim de tem atikleştirilemeyeceğinden kaçınılmaz olarak gizil bir ilişkidir: Bu nedenle, tüm eylemin içinde, tüm kişilerin varlığı ve tavırları içinde içerilmiş kalsa bile, onların bilinçlerini aşar, anlam ı derin­ dedir -v e bu nedenle onlar için karanlıktır; aktörler için görün­ m ez olduğu ölçüde seyirci için g ö rü n ü rd ü r- ve bu nedenle, ve­ rili olmayan ve -kapsayan, kapsadığı için de doğuran başlangıç­ taki gölgeden çıkarılır g ib i- ayırt edilmesi, ele geçirilmesi gere­ ken bir algı kipi üzerinde seyirci için görünürdür. Belki bu saptam alar Brecht’çi uzaklaştırm a etkisi teorisinin ortaya çıkardığı sorunu belirginleştirmeyi sağlayabilir. Buradan yola çıkan Brecht, seyirci ile sunulan oyun arasında yeni bir iliş­ ki yaratm ak istem ektedir: Eleştirel ve aktif bir ilişki. Seyirciyi “kahram an”m yazgısına bağlayan ve tüm duyum sal güçlerini ti­ yatronun katarsis ’ine yatıran özdeşleşmenin klasik biçim lerinden kopm ak istemişti. Seyirciyi gösteriyle mesafeli bir yere yerleştir­ m ek istemişti, ama ne seyirciyi kaçırtacak ne de yalnızca gösteri­ den zevk alacak bir durum a sokm ak istemişti. Kısacası, seyirciyi tam am lanm am ış oyunu tamamlayacak, am a gerçek yaşamda ta­ m amlayacak bir aktör haline getirm ek istemişti. Brecht’in bu de­ rin tezi belki çoğu zam an yalnızca uzaklaştırm anın teknik öğele­ riyle yorum landı: Tüm “etki”nin, tüm lirizmin ve tüm “coşkulu

179

180

Louis Althusser sözler”in aktörlerin oyunundan sürgünü; “fresko halinde” oyun; göze batan her türlü abartıyı silmek ister gibi sahnelem ede sade­ lik (krş. Cesaret Ana’da karanlık ve küllü toprak renkleri); “ya­ van” ışık: O kurun zihnini konjonktürün dış bağlam ına (gerçek­ lik), vs. bağlayacak yorum -panoları. Bu tez aynı zam anda, özdeş­ leşme görüngüsüne ve bu görüngünün klasik desteği olan kah­ ram ana dayalı psikolojik yorum lara da yol açmıştır. Özdeşleşme­ nin taşıyıcısı (olum lu ya da olum suz) kahram anın ortadan kay­ bolması, uzaklaştırm a etkisinin koşulu olarak da verilebilir (da­ ha çok kahraman: daha çok özdeşleşme -k ah ram an ın ortadan kaldırılması Brecht’in “m ateryalist” kavrayışına bağlıdır- tarihi yapanlar “kahram anlar” değil, kitlelerdir...). Oysa, bu yorum la­ rın kuşkusuz önemli, ama belirleyici olmayan nosyonlar olarak kalıp kalm adıklarım ve çok özel bu eleştirel ilişkinin seyircinin bilincinde oluşup oluşm adığını anlayabilmek için teknik ve psi­ kolojik koşullann ötesine gitmek gerekir mi sorusunu kendim e soruyorum . Başka deyişle, seyirci ile oyun arasında bir mesafe­ n in doğması için, bu m esafenin bir anlam da oyunun bağrında üretilm iş olması gerekir; yoksa yalnızca (teknik) işleyişinde ya da kişilerin psikolojik kipliğinde değil (bunlar gerçekten kahram an m ıdırlar, değil midirler? Cesaret Ana’da, bir ordu n u n üzerine doğru gelmekte olduğundan habersiz uyuyan şehri cehennem i tram petiyle uyarırken çatının üzerinde tüfekle öldürülen dilsiz kız aslında “olum lu kahram an” değil midir? “Ö zdeşleşm e”, geçi­ ci olarak, bu ikincil kişi üzerinde rol oynamaz mı?). Bilinç yanıl­ sam alarının eleştirisi ve gerçek koşullarının ortaya çıkışı olan bu mesafe, oyunun bağrında ve iç yapısının dinam iğinde hem üre­ tilmiş hem de temsil edilmiştir. Seyirci-gösteri ilişkisini ortaya atm ak için buradan yola çık­ m ak gerekir (gizil yapının dinamiği oyunun içinde bile bu mesa­

Marx İçin feyi üretir). Burada da Brecht yerleşik düzeni altüst eder. Klasik tiyatroda her şey basit görünebilir: Kahram anın zamansallığı bi­ ricik zamansallıktır, geri kalan her şey ona tâbidir, rakipleri bile onun ölçülerindedir, rakibi olabilmeleri için bu gereklidir; onlar da kahram anın zam anını, ritm ini yaşıyorlardı, onun bağımlılık alanı içindeydiler, ona bağımlıydılar. Rakip onun rakibiydi: Ça­ tışm anın içinde, kahram an kendisine ne kadar aitse rakip de ona aitti, onun ikiziydi, yansısı, tersi, gecesi, kışkırtıcısı, kendine kar­ şı dönm üş bilinçdışıydı. Evet, onun yazgısı, Hegel’in yazdığı gi­ bi, bir düşm anm ki gibi kendi bilinciydi. Bu nedenle, çatışm anın içeriği kahram anın kendi bilinciyle özdeşleşiyordu. Ve doğal ola­ rak seyirci oyunu kahram anla “özdeşleşerek”, yani onun kendi zamanıyla, kendi bilinciyle, ona sunulm uş olan tek zam an ve tek bilinçle “yaşıyor” gözüküyordu. Bertolazzi’nin oyununda ve Brecht’in b ü yük oyunlarında bu kanşıklık, ayrışmış yapıları n e­ deniyle im kânsız hale gelir. Demek istediğim, Brecht’in oyunla­ rında kahram anların olm am asının nedeni Brecht’in onları oyun­ larından sü rü p atması değildir; bunların hepsi oyunun içinde kahram an olarak kalsa bile, oyun onların kahram anlığını im kân­ sız kılar, ortadan kaldırır, onları, bilinçlerini ve bilinçlerinin yan­ lış bilincini ortadan kaldırır. Bu indirgem e yalnızca eylem in etki­ si değildir, ya da bazı popüler kişilerin yazgısal olarak yapacak­ ları kanıtlam anın (tema üzerinde: ne Tanrı ne Sezar) etkisi de d e­ ğildir; ertelenm iş bir hikâye gibi anlaşılan oyunun sonucunun etkisi de değildir: Ayrıntılar ya da süreklilik düzeyinde değil, oyunun yapısal dinam iğinin daha derin düzeyinde gerçekleşir. Bu noktaya iyi dikkat edilmeli: Buraya kadar yalnızca oyun­ dan söz ettik, - artık seyircinin bilinci söz konusudur. Sanılabileceği gibi b u n u n yeni bir sorun olmadığını, aynı sorun olduğu­ nu tek kelimeyle belirtm ek istiyorum. Yine de, bunu kabul et­

182

Louis Althusser m ek için, düşünceyi bulandıran seyirci bilincine dair klasik iki m odeli benimsememeye öncelikle razı olm ak gerekir, ilk zararlı m odel, yine -a m a bu kez seyircideki- kendine dair bilinç m ode­ lidir. Tamam, seyirci “kahram an” ile özdeşleşmez: Uzakta tu tu ­ lur. Ama bu durum da yargılayan, hesaplan yapan ve çözüm çı­ karan kişi oyunun dışında kalmaz mı? Size Cesaret Ana gösteri­ lir. O oynayacaktır. Siz de yargılayacaksınız. Sahnede körleşme figürü - koltukta aydınlık bilinç figürü, iki saatin sonunda b i­ linçsizlik bilince yöneltilir. Ama rollerin bu paylaşımı, kesinliğin sahneye vermeyi reddettiği şeyi salona geri verir. Aslında, seyir­ ci, oyunun hoşgörü gösteremeyeceği bu m utlak kendine dair b i­ linç asla olamaz. O yun kendi “öykü”sünün “Nihai Yargı”sını içermediği gibi, seyirci de oyunun Nihai Yargıcı değildir. O da oyunu, sorgulanan bir yanlış bilinç kipinde görür ve yaşar. Seyir­ ci, oyundaki şahsiyetlerin, onlar gibi ideolojinin kendiliğinden m itleri içinde, yanılsamaları ve ayrıcalıklı biçim leri içinde ele alı­ n an kardeşi değil midir? O yun onu kendi karşısında mesafeli tutm uşsa, ona hoşgörülü davranıldığı ya da Yargıç olması isten­ diği için değildir - tersine onu bu görünür mesafe içine, bu “ya­ bancılık” içine alm ak ve dahil etm ek içindir, - onu aktif ve can­ lı eleştiri dem ek olan bu mesafenin ta kendisi yapm ak içindir: Ama o zam an, seyirci bilincine ilişkin ikinci m odeli de kuş­ kusuz benim sem em ek gerekir - reddedene kadar bilincine m u­

sallat olan özdeşleşme m odelini de benim sem em eli. Burada so­ ru n u , gerçekten cevap verem eyeceğim den, açık seçik ortaya koym ak istiyorum: Seyirci bilincinin statüsünü düşünm ek için, (kahram anla) özdeşleşme kavram ını anım sadığım ızda, şüpheli bir özüm senm e riski görülm ez mi? Özdeşleşm e kavramı, kesin­ liği içerisinde, psikolojik bir kavram dır ve daha kesin olarak analitiktir. Sahnenin önünde oturan seyircideki psikolojik süre­

Marx İçin cin etkinliğini tartışacak değilim. Ama, kontrol edilen psikolojik durum larda geçlenebilecek, betim lenebilecek ve tarif edilebile­ cek yansıma, yüceltm e, vs. görüngülerinin, bir-tem sile-tanıkolan-seyirci’ninki kadar özgül, karm aşık bir davranışı açıklaya­ m ayacağını söylem ek gerekir. Bu davranış öncelikle toplum sal ve kültürel-estetik bir davranıştır, b u nedenle de aynı zam anda ideolojik bir davranıştır. (Kesin psikolojik anlamları içindeki öz­ deşleşme, yüceltm e, bastırm a gibi) som ut psikolojik süreçlerin bunları aşan bir davranışa dahil olmasını açıklamak kuşkusuz önem li bir görevdir. Ama b u ilk görev, psikolojizm e düşm e ih ­ tim alinden dolayı, ikinci görevi ortadan kaldıramaz: Seyirci bi­ lincinin özgüllüğünün tarifi. Eğer b u bilinç saf bir psikolojik bi­ lince indirgenem ezse, eğer toplum sal, kültürel ve ideolojik bir bilinçse, b u bilincin gösteriyle ilişkisi yalnızca psikolojik özdeş­ leşme biçim inde düşünülem ez. Kahramanla (psikolojik olarak) özdeşleşm eden önce, seyirci bilinci, gerçekten de, oyunun ide­ olojik içeriği içinde ve b u içeriğin kendine özgü biçim leri içinde görülür. (Bir başkası görünüm ü altında kendiyle) özdeşleşm enin vesilesi olm adan önce, gösteri, esas olarak, kültürel ve ideolojik b ir kabulün vesilesidir .6 K endinin bu kabulü, ilke olarak, (psi­ 6 ) K e n d in in b u k a b u lü n ü n , so n k e rte d e , id e o lo jin in yazgısını y ö n e te n g erek lilik lerd en k açtığını san m am alı. G e rç ek te n d e san at, k e n d in in k a b u lü o ld u ğ u k a d a r k e n d in i tanım a is te n cid ir de. D e m ek ki k ö k e n in d e b u ra d a ed in ild ig in i varsaydığım b irlik v a rd ır; b u b ir­ lik (esas olarak) sın am ay ı s ın ırla n d ırm a k am acıyla e d in ilm iştir, k ü ltü rel ve id e olojik gö­ rü n g ü o larak tem sil olasılığını k u ra n m itle rin , tem aların , o rta k ö zlem lerin b u paylaşım ını sın ırla n d ırır - b u b irlik aynı zam an d a o n ay lan m ış b ir b irlik o ld u ğ u k a d a r iste n m iş ya da re d d e d ilm iş b ir b irlik tir de. Başka deyişle, tiy atro d ü n y a sın d a ya da d ah a genel o larak es­ te tik d ü n y a d a ideo lo ji, ö zü gereği, in san lığ ın p o litik ve to p lu m sa l m ü c a d ele le rin in g ü ­ rü ltü ve sarsın tıların ın sağır ed ici b iç im d e ya d a b an g ır çınladığı b ir k a v g an ın ya da bir a n laşm azlığın yeri o lm aya sü re k li d e v am e d er. Seyirci tavrını an lam ak için (özdeşleşm e gibi) saf p sik o lo jik sü reçleri ö n e ç ık a rm a n ın tu h a i o ld u ğ u n u itiraf etm eliy im ; b u sü re ç ­ le rin etkileri çoğu z am an k ö k te n e rte le n m iştir - p e rd e açılm ad an h iç b ir şey işitm e k iste­ m eyen ya d a p e rd e a çıld ığ ın d a, s u n u la n e serd e ya da y o ru m u n d a k e n d ile rin i bulm ayı re d d e d e n profesy o n el ya d a b e n ze ri seyirciler v ardır. Bolca b u lu n a n ö rn e k le ri aram ak için ba şk a yere gitm eye g erek y o k tu r. B ertolazzi, o n u başarısız ve sefil b iri y apm ış olan o n d o k u z u n c u yüzyıl s o n u İtalyan b u rju v azisi ta ra fın d a n red d e d ilm e m iş m iydi? Ve h a t­ ta b u ra d a , Paris’te, H a ziran 1 9 6 2 ’d e, o ve Strehler, İtaly an h a lk ın ın geniş b ir kesim i ta­ ra fın d a n b e n im sen m iş ve k a b u l g ö rm ü şk e n , Parisli” k am u v icdanı yö n eticileri tarafın­ d a n anlaşılm ad an , g e rç ek ten an laşılm ad an m a h k û m ed ilm em işler m iydi?

183

184

Louis Althusser kolojik özdeşleşm e süreçlerinin kendilerini psikolojik olarak m ü m k ü n kılan) tem el bir özdeşliği varsayar: Aynı akşam için, aynı yerde b ir araya gelm iş seyircilerle oyuncuları birleştiren özdeşlik. Evet, biz öncelikle gösteri d enen b u k u ru m tarafın­ d an birleştirilm işizdir, am a daha derinden, itiraf etm esek de bizi yö n eten aynı m itler, aynı tem alar, kendiliğinden yaşanan aynı ideoloji bizi birleştirir. Evet, özellikle yoksullarınki; El N ost M ilan 'd a olduğu gibi, hiçbir T arih’in harekete geçirem e-

diği b ir zam an karşısında aynı bitkinlik, aynı ezilm e içinde ol­ m asak da, aynı ekm eği yeriz, aynı öfkelerle, aynı isyanlarla, aynı taşkınlıklarla do lu y u zd u r (bu olası hazırlık halinin hiç u n u tu lm ad ığ ı bellekte en azından). Evet, Cesaret Ana gibi, içi­ m izde değilse de, kapım ızın ö nünde, iki adım ötem izde aynı savaş vardır, aynı körce dehşet, gözlerde aynı kül, ağızda aynı to p rak vardır. Gecemiz aynıdır, şafağımız aynı, bilinçdışı d e ­ n en aynı u çu ru m ların yak ın ın d an geçeriz. Aynı hikâyeyi pay­ laşırız - v e h er şey b u ra d an başlar. Bu nedenle, ilke olarak, biz kendim iziz, öncelikle, oyun bile - ve b u d u ru m d a çıkış yo lu ­ n u biliyor olm am ızın ne önem i vardır, çü n k ü bizden başka bir yere asla varm ayacaktır, yani yine bizim dünyam ıza varacak­ tır. Bu nedenle, yola çıkıştan itibaren, yanlış b ir soru olan öz­ deşleşm e sorusu, daha so ru lm ad an önce bile, k ab u lü n gerçek­ liği tarafından cevaplanm ıştır. O zam an, tek soru, b u ö rtü k öz­ deşliğin yazgısının, k en d in in b u dolaysız k ab u lü n ü n yazgısı­ n ın ne olacağını bilm ektir: Yazar ne yapm ıştır? Eser Sahibi’nin, B recht’in ya da Strehler’in harekete geçirdiği oyuncular n e ya­ pacaktır? Bu ideolojik k en d in i tanım a ne olacaktır? Asla k u r­ tulam adığı m itlerini derinleştirerek, kendine dair bilincin di­ yalektiği içinde tü k enecek m idir? O y u n u n m erkezine b u son­

Marx İçin suz aynayı m ı koyacaktır? Yoksa o n u n yerini değiştirecek, onu yan taraflara fırlatacak, onu alacak ve kaybedecek, terk ede­ cek, geri gelecek, onu u zak tan yabancı -v e p ek g erilim li- güç­ lere tâbi kılacak ve so n unda, tıpkı b ir bardağı uzak tan kıran bu fiziksel titreşim gibi, toprakta b ir k ırıntı yığınından başka bir şey kalm ayacak m ıd ır aniden? Son olarak, daha iyi ortaya konm uş bir so ru n olm ası için, bu tarif denem esini yeniden ele alm ak istersek; -sey ircin in b i­ lincinin o y u n u n kendisi olduğu görülecektir, - b u tem el n e d e n ­ le, seyircinin, kendisini oyuna önceden bağlayan b u içerikten ve o y u n u n içinde b u içeriğin oluşum undan, yani figürü ve m evcudiyeti 05nın olan b u ken d i bilincinden yola çıkarak oyu­ n u n ürettiği yeni so n uçtan başka bilinci yoktur. Brecht haklıy­ dı: T iyatronun ko n u su , b u hareketsiz kendini bilm e-bilm em en in - “diyalektik” bile o lsa - yorum u olm aksa eğer, seyirci m ü ­ ziği önceden bilir: Kendi m üziğidir o. Tersine, tiyatronun k o ­ n usu bu d o kunulm az figürü sarsm ak, hareketsiz olanı h arek e­ te geçirm ek, yanılsam alı bilincin m itik dünyasının b u kım ıltısız alanını harekete geçirm ek ise, o zam an, 05nın, seyircinin içindeki yeni bir bilincin oluşum u, üretim i olur - h er bilinç gi­ bi tam am lanm am ış; am a b u tam am lanm am ışlık onu harekete geçirir, fethedilen b u mesafe, edim sel eleştirinin b u tükenm ez eseri onu harekete geçirir; oyun yeni bir seyircinin ü rü n ü d ü r, seyir bittiğinde başlayan bu oyuncunun, oyunu tam am lam ak için, ama yaşam da tam am lam ak için başlayan bu oyun cu n u n ü rü n ü d ü r. Geri dönüyorum . Ve aniden, karşı konulm az bir şekilde, so­ ru bana h ü cu m ediyor: Peki ya bu kendince beceriksiz ve ü s­ tü n k ö rü birkaç sayfa, tam am lanm am ış anlam ını bende sü rd ü ­

185

186

Louis Althusser ren, tü m oyuncuları ve dekorları çoktan ortadan kaldınlm ışken, sessiz söylem inin yükselişini benim içim de, bana rağm en arayan, b ir haziran akşam ının b u m eçhul piyesinden, El N ost M ilan’d a n başka bir şey değilse?

Ağustos 1962.

V

Karl Marx’in

“1844 Elyazmalan (Siyasal iktisat ve Felsefe)

”

1844 E lyazm aları’n m yayımlanması gerçek bir olay olm uştur. La Pensée dergisi okurlarının dikkatini b u n u n üzerine çekm ek

istiyorum .1 E lya zm a la rı'm n yayımlanması öncelikle edebi ve eleştirel bir

olaydır. Fransız okurlar 1844 E lyazm aları’na bugüne kadar an ­ cak Costés Yaymları’nm tercüm esinden erişebiliyorlardı (Molitor. Œ uvres Philosophiques, c. VI). Bu m etni kullanm ak zorunda kalmış olanlar, kendi deneyimleriyle bilirler ki, önem li açıkla­ m alardan yoksun, hata ve belirsizliklerle dolu bu kısmi m etin ciddi çalışmalar için m alzeme olamaz. E. Bottigelli’nin her türlü övgüye değer çalışması sayesinde artık güncellenmiş bir baskıya sahibiz (olabilecek en güncel baskıdır bu; çünkü Bottigelli Mos­ kova’daki Marx-Engels E n stitü sü n ü n yapmış olduğu en son okum a ve düzeltm e çalışm alarının bilgisinden yararlandı). Eser en rasyonel düzeni içinde (MEGA’nm düzeni), kesinliği, titizliği bakım ından kayda değer bir çeviriyle ve açıklayıcı notlandırm alarıyla sunuldu; şunu da eklemeliyim ki, - b u da çok önem lidirçeviri, teorik olarak güvenilirdir (iyi bir çevirm enin, bir çevirmen­ den öte olması gerektiği kesin koşulu olm adan iyi bir çevirm en

olamayacağı açıktır: İyi bir çevirm en aslında bir uzm andır; yal­ nızca yazarın düşüncesinden haberdar ve bu düşünceye nüfuz etmiş biri olm akla kalmaz, yazarın beslendiği kavramsal ve ta­ 1) Em ile B ottigelli’n in s u n u m u , tercü m esi ve notlarıyla. E d itio n s Sociales.

Louis Althusser

190

rihsel evreni de bilir. E lya zm a la rı’nın çevirisi örneğinde, bu ko­ şul yerine gelmiştir.). E lyazm aları' nın yayımlanması, aynı zam anda, teorik bir olay­

dır. Marx’m savunucuları ile m uarızları arasındaki polem iklerde otuz yıldan beri ön planda rol oynamış bir m etinle karşı karşıyayız. Bottigelli, bu büyük tartışma içerisinde rollerin nasıl pay­ laşıldığını çok iyi açıklam aktadır. Bu önem li m etnin ünlenm esi öncelikle sosyal-dem okratlar (başta, eserin ilk editörleri olan Landshut ve Mayer), sonra da tinselci filozoflar, varoluşçular, görüngübilim ci filozoflar sayesindedir; ama, tahm in edilebilece­ ği gibi, hem Marx’m anlayışına, hem de Marx’ın oîuşumu’n u n ba­ sitçe kavranm asına çok yabancı bir anlayış içerisinde bunu yap­ m ışlardır. Ekonomik-Felsefi Elyazması, M arx’m hem etik, hem (aynı anlam a gelmek üzere) antropolojik, hatta dini yorum lanışlarını besledi. Perspektif duyusu ve görünür “nesnelligi”yle Ka­ pital bile, temel felsefi ifadesini bu m etinde ve kavram larında

-öncelikle yabancılaşm a, hüm anizm a, insanın toplumsal özü gibi kavram larında- bulan bir gençlik sezgisinin geliştirilmesi olarak görüldü. M arksistler ise, bilindiği gibi, ancak iş işten geçtikten sonra tepki göstermeyi akıllarına getirdiler ve tepkileri de çoğu zam an kaygıları ve acelecilikleri ölçüsündeydi: Marx’ı bütün ola­ rak savunm a ve rakiplerinin tezlerini üstlenm e eğilimi gösterdi­

ler, böylece 1844 m etninin teorik prestijine aşırı değer verdiler; ama b u n u KapitaVin ya ra rın a yaptılar. Bottigelli’nin, bu nokta­ da, önem li yorum ları vardır (s. IX, XXXIX). Bu yorum lar, hiçbir ciddi yorum cunun kaçamayacağı bir talebe giriş niteliği taşır: Yeni ve kesin bir araştırm a yöntem i tanım lam ak; ileriye ya da ge­ riye d ö nük benzerlikler bulm a şeklindeki basit yöntem den fark­ lı, “başka bir y ö n te m ” (s. X). Bir m ücadele argüm anı, m ahkûm i­ yet bahanesi ya da savunm a tabyası olm uş b u E lya zm a la rı’nı

Marx için b u n d an böyle kesin bir yöntem le ele alabiliriz, ele alm alıyız: Marx’in düşüncesinin oluşum unun bir uğrağı olan E lya zm a la n , entelektüel bir oluşum un tüm uğrakları gibi, kuşkusuz geleceğe yönelik bir vaattir, ama aynı zam anda da tekil ve indirgenem ez bir şim diki zam anı belirginleştirir, sınırlarını çizer. Bottigelli’nin bu eleştirilemeyecek tercüm eyle bize a yrıcalıklı b ir nesne verdi­ ğini söylem ek abartı olmaz. Bu nesne M arksistleri teorik olarak iki anlam da ilgilendirir: Marx’in düşüncesinin oluşumunu, daha­ sı dönüşüm ünü içerm ektedir; aynı zam anda da Marksist ideoloji teorisini, kendi yöntem ini uygulam a ve sınam a konusunda ör­ nek bir vesileyle sunm aktadır. Son olarak, b u tercüm enin önem taşıyan tarihsel ve teorik bir Ö nsözle sunulduğunu da eklemeliyim. Bu sunuş bizi yalnızca temel sorunların içine dahil etm ekle kalmaz, aynı zam anda bu sorunları yerli yerine koyar ve aydınlatır. Gerçekten de, 1844 E lyazm aları'nı M arxln önceki m etinle­ riyle karşılaştırdığım ızda E lya zm a la rı’n m özgül niteliği nedir? Kökten yeni olarak getirdiği şey nedir? Cevap şu olgu'da yatm ak­

tadır: E lya zm a la n , M a rx ’in siyasal iktisatla buluşm as in in , siya­ sal iktisadı keşfinin sonucudur. Kuşkusuz Marx, kendisinin de söylediği gibi, ekonom ik düzeydeki sorunlar üzerine görüş be­ lirtm e “ihtiyacı”nı ilk kez hissetm iş değildir (örneğin, daha 1842’de, odun hırsızlığı sorunu tarımsal feodal m ülkiyetin d u ­ ru m unu tüm üyle ifade etm ektedir; örneğin, yine 1842 tarihli sansür ve basın özgürlüğü üzerine m akale de “sanayi”nin ger­ çekliğiyle ilgiliydi, vs. vs.) ama o dönem de Ekonom i’yle ancak ekonom ik sorunlar olarak ve politik tartışm alar dolayısıyla karşı­ laşıyordu: Kısacası, siyasal iktisatla değil, bir ekonomik politika’nırı belirli etkileriyle ya da toplum sal çatışm aların bazı ekono­

m ik koşullarıyla karşılaşıyordu (Hegel’in Devlet Felsefesinin Eleş-

191

192

Louis Althusser tirisi). Ama 1844 Elya zm a la rı’nda, Marx bizzat siyasal iktisada

m eydan okum aktadır. Engels, İngiltere üzerine “dahice eskizleri”nde ona bu yolu açmıştı. Ama, Engels’in b u teşvigi kadar, p o ­ litikanın içinde çözülem eyen çatışm aların nedenini politikanın ötesinde arama gerekliliği de Marx’i bu buluşm aya itmişti. Bu ilk buluşm a’yı dikkate alm adan E lya zm a la rı’m kavram ak güçtür. Bu

açıdan önem taşıyan Paris dönem inde (Şubat-Mayıs 1844) Marx tam am en klasik ekonom istlerle (Say, Skarbek, Smith, Ricardo) ilgilenir, bol bol n o t alır; bu notların izi E lya zm a la rı’m n gövde­ sinde görülür (birinci bölüm de u zu n alıntılar vardır), - sanki Marx bir olguyu kaydetm ek ister gibidir. Ama bu olguyu kayde­ derken bile, bu'olgunun, en azından okuduğu ekonom istlerde, hiçbir şeye d a yanm adığım , havada kaldığını ve kendi ilkesinden

yoksun olduğunu saptar. Demek ki, siyasal iktisatla karşılaşma, Marx açısından, tek ve aynı hareket içinde, siyasal iktisada eleş­ tirel tepki ve o n u n temellerini titizlikle araştırm adır.

Siyasal iktisadın temellenmemiş olduğu inancı M arx’a nereden gelmektedir? Siyasal iktisadın -k a b u l etmese ve ifade etmese d e saptadığı ve kaydettiği çelişkilerden kaynaklanm aktadır: Ve tüm b u çelişkilerin başında da, em ekçilerin büyüyen yo ksullaşm asıy­ la -siyasal iktisadın m odern dünyadaki yükselişini kutladığı- bu

eşsiz zenginlik arasındaki çelişki gelir. M ülk sahiplerinin zengin­ liğinin işçilerin yoksulluğu üzerinde yükseldiği şeklindeki bu cı­ lız argüm an üzerinde kendini inşa eden bu iyimser bilim in çek­ tiği sıkıntı, yenilgisi burada yatm aktadır. O nun gözden düşm e­ sinin nedeni de b u d u r. Marx ekonom iye, yoksun olduğu bu il­ keyi, onun ışığı ve hükm ü, olacak bu ilkeyi vererek bu gözden düşm eyi ortadan kaldırm ak istem ektedir. Bu noktada Ely azm adan nm öteki yüzünü keşfederiz: Eelseje. Ç ünkü Marx’m Siyasal İktisat'la bu karşılaşması, Bottigelli’nin

Marx İçin gayet iyi belirttiği gibi (s. XXXIX, LIV, LXV1I, vs.), Siyasal ikti­ satla felsefe’n in bir buluşm asıdır: Elbette rastgele bir felsefe değil: Marx’ın tüm pratik-teorik deneyim lerinden oluşm uş (Bottigelli b u deneyim in ana uğraklarını belirtm ektedir: Hegel’den çok Kant’a ve Fichte’ye yakın olan ilk m etinlerin idealizmi; Feuerbach’m antropolojisi) ve b u buluşm anın değiştirdiği, düzelttiği ve genişlettiği bir felsefe. Ama yine de, Feuerbach’çı sorunsalın derinden damgasını taşıyan (Bottigelli, s. XXXIX) ve Feuerbach’tan Hegel’e geri d ö n ü şü n tereddütünü hâlâ taşıyan bir fe l­ sefe. Siyasal İktisadın ÇELlŞKl’sini, b u çelişkiyi düşünerek ve

b u n u n dolayımıyla tüm Siyasal İktisadı, tüm kategorilerini bir anahtar kavram dan -ya b a n cıla şm ış em ek kavram ı- yola çıkarak düşenerek çözen felsefedir bu. Bu noktada, gerçekten sorunun m erkezindeyiz ve aynı zam anda hem idealizm in hem de m ater­ yalist aceleciliğin tüm kışkırtm alarına yakınız... Ç ünkü, ilk ba­ k ışta , tanıdık bir bölgedeyizdir; yani hem özel m ülkiyeti, hem

de sermayeyi, parayı, işbölüm ünü, em ekçinin yabancılaşmasını ve özgürleşmesini ve ona vaat edilen gelecek olan hüm anizm ayı tanıyabileceğimiz kavramsal bir m anzaranın içindeyiz. Kapi­ ta ld e bulabileceğim iz tüm kategoriler ya da aşağı y u k a r ı tüm

kategoriler bunlardır ve b u temelde, bunları K a p ita lin öncelleri olarak kabul edebiliriz, daha doğrusu, proje halindeki Kapital olarak, hatta karalama halindeki Kapital olarak, ana hatları çizil­ miş, am a taslak halindeki Kapital olarak, tam am lanm ış eserin dehasına sahip olsa bile doluluğuna sahip olmayan Kapital ola­ rak kabul edebiliriz. Ressamlar b u tür karalam alar yapar, bir çır­ pıda, yeni doğm uş bir şey çizerler; hatta tam da bu beliriş nede­ niyle içerdikleri eserden daha büyüktür bunlar. E ly a zm a la rin m büyüleyiciliğinde, m a n tık la r ın ın karşı konulm azlığm da (Botti­ gelli haklı olarak onların “akıl yürütm edeki kesinlikleri”nden ve

193

^______________________ Louis Althusser______________________ “sarsılmaz m an tık la rın d an söz eder, s. XXXIII, LXII, LIV) ve di­ yalektiklerinin inandırıcılığında bu parıltıdan birşeyler vardır. Ama aynı zam anda, E ly a zm a la n ' nda gördüğüm üz kavramlara b u m antığın ve bu kesinliğin verdiği anlam, ikna gücü de vardır; dolayısıyla, b u m antığın ve bu kesinliğin a n la m ı da vardır: hâlâ felsefi bir anlam. Felsefi derken, bu sözcüğü Marx’in daha sonra kesin m ahkûm edeceği anlam içinde ele alıyorum . Ç ünkü her ke­

sinlik ve her diyalektik ancak hizm et ettikleri ve açıkladıkları anlam 'ın değerindedir. İlerde ayrıntıya girm ek ve bu m etnin söz­

cüğü sözcüğüne açıklam asını yapm ak gerekecektir: Yabancılaş­ m ış em ek anahtar kavram ına atfedilen teorik statüyü ve teorik

rolü sorgulam ak; b u nosyonun kavram sal alanını incelemek; M arx’m o dönem b u nosyona atfettiği rolü -kökensel temel rolü­ n ü - oynadığını kabul etmek; ama, insanın özü’nden, aşina oldu­ ğum uz ekonom ik kavram ların gerekliliğini ve içeriğini çıkaracak b ir İnsan k a v ra y ışı’n ın himayesi ve vekaleti sayesinde kabul etme koşuluyla ancak bu rolü oynayabileceğini kavram ak gerekecek­ tir. Kısacası, gelecekteki anlam ları eli kulağında olan bu terim le­ rin altında, onlar üzerindeki prestijinin ve iktidarının son kırın­ tılarını kullanan bir felsefenin esiri olarak kalm alarını sağlayan anlam ı keşfetmek gerekecektir. Ve, - b u kanıtlamayı ileriye gö­ türm e özgürlüğüm ü kötüye kullanm ak istem ezsem - aşağı yuka­ rı şunu diyebilirim ki, bu ilişki altında, yani bir süre sonra kökten b ağım sız olacak bir içerik üzerinde felsefenin kökten tahakküm ü

koşulunda, M a rx’tan en uzak Marx b u Marx’tir, kıyıda duran M arx’tir, arife g ü n ü n ü n M arx’idir, eşikteki Marx’tir - sanki kop- : m adan önce, ve kopmayı gerçekleştirm ek için, felsefeye tüm i şansını, son şansını vermesi gerekirmiş gibi; kendi karşıtı üze- 'j rindeki m utlak hüküm ranlığını ve bu ölçüsüz teorik zaferini, ya-‘•i ni yenilgisini vermesi gerekmiş gibi...

Marx İçin Bottigelli’nin sunum u bizi bu sorunların m erkezine yerleşti­ rir. Yabancılaşmış emeğin statüsünü tartıştığı, E ly a zm a la rı'n m ekonom ik kavram larını K a p ita lin ekonom ik kavram larıyla kar­ şılaştırdığı, buluşulan siyasal iktisadın (1844’ü n M arx’ı için) te­ orik doğası’nın temel so rununu ortaya attığı sayfaları, en kayda değer sayfalar olarak kabul ediyorum . Şu basit cüm le, “Burjuva siyasal iktisadı Marx’a bir tür görüngübilim olarak gelm ektedir,” (s. XLI) bana çok önemli görünm ektedir. Marx’m , özellikle siyasal iktisadı olduğu gibi (s. LXV11), kavram larının içeriğini ve sistematiğini -ilerd e yapacağı ü z e re - tartışma konusu etm eden kabul etmesi de bana temel önem de gelmektedir: Ekonomi’nin bu “soyutlam ası” bir diğer “soyutlam a”ya im kân tanır: Ekonom i­ ye temel sağlamakta kullanılacak olan Felsefe’nin soyutlaması. Böylece, E lya zm a la rı’nda kullanılan felsefe’n in kabulü bizi ister istemez y o la çıkış n o k ta m ıza geri getirir: Siyasal ik tisatla buluş­ ma. Ve şu soruyu sorm ak zorunda kalırız: Marx’ın bu Ekono-

m i’nin terim leri altında buluştuğu gerçeklik nedir? E konom inin kendisi mi? Yoksa, ekonom istlerin teorilerinin ayrılmaz parçası olan ekonomik bir ideoloji mi, yani daha önce alıntı yaptığımız güçlü ifadeyle, bir “görüngübilim ” mi? Son olarak, tek bir saptam ada bulunm ak istiyorum. Eğer bu yorum kim ilerini şaşırtırsa, b u n u n nedeni, Marx’m oluşum ev­ resindeki politik tavırları ile teorik tavırları olarak adlandırılabi­ lecek şey arasında bir k a r ış ık lığ a (bizim çağdaşlarımız için b u n ­ dan kaçınm anın oldukça güç olduğunu söylemek gerekir, çü n ­ kü tüm bir tarihsel geçmiş bu rolleri ayırt etm elerini engelle­ m ektedir) prim verdikleri içindir. Bottigelli bu güçlüğü gayet iyi görm üştür ve örneğin Hegel’in H ukuk Felsefesinin Eleştirisi, “Marx’m proletarya davasına, yani kom ünizm e katılım ına işaret eder. Bu tarihsel m ateryalizm in önceden oluşmuş olduğu anlamına

195

196

Louis Althusser gelm ez,” (s. XXXIII) derken bu güçlüğe bodoslam a dalmıştır. De­

m ek ki, Marx’m gençlik m etinlerinin bir politik, bir de teorik okum ası vardır. Ö rneğin Yahudi Sorunu gibi bir m etin, ko m ü ­ nizm m ücadelesine politik olarak bağlı bir m etindir. Ama son de­ rece “ideolojik” bir metindir* Demek ki, sonraki metinlerle teorik olarak özdeşleşebilir bir m etin değildir; sonrakiler ise tarihsel m a­ teryalizm i tarif edecektir, hatta bu m etinlerden önce, onlardan

bağımsız doğm uş olan ve Genç Marx’ın o dönem saflarında yer aldığı 1843’ü n bu gerçek kom ünist hareketini özüne kadar ay­ dınlatabilecektir. Zaten, bizim deneyim im iz de “M arksist” olm a­ dan “kom ünist” olunabileceğini bize hatırlatm aktadır. Bu ayrım, Marx’ın o dönem deki teorik tavır alışlarını politik tavır alışlarıyla karıştırm a ve politik tavırlarını teorik tavırlarla m eşrulaştırm a şeklindeki politik tuzağa düşm em izi engellem ek için gereklidir. Ama bu aydınlatıcı ayrım, Bottigelli’nin tanım ladığı talebe bizi geri götürür: Marx’ın, uğraklarının, evrelerinin, “şim diki za m a n ­ l a r ı n ı n , kısacası dönüşüm ünün oluşumunu açıklamak için bir “başka yöntem ” tasavvur etmeliyiz; Marx’ın sağlığında asla yayım­

lamadığı, ama kuşkusuz bu nedenle bize Marx’ı çıplak haliyle, muzaffer ve yenik düşüncesi içinde, sonuncu, köklü bir değişik­ lik yaparak -y a n i ilk değişiklik- nihayet kendisi olm asının eşiğin­ de gösteren b u E lyazm aları' m , bu paradoksal diyalektiğin en ola­ ğanüstü evresini oluşturan E lyazm aları'nı açıklamak için bir “başka yö n te m ” tasarlamalıyız.

A ra lık 1962

VI

Materyalist Diyalektik Üzerine (Kökenlerin eşitsizliği hakkında)

"... Teoriyi gizemciliğe götüren bütün gizler,

rasyonel çözümlerini insan praksisinde ve bu praksisin kavranmasında bulur.” K. MARX (Feuerbach Üzerine Tezler, 8).

Bana yöneltilen eleştirileri tek cümleyle özetlem ek gerekirse, bu eleştiriler yazılarımın önem ini kabul etm ekle birlikte, bunla­ rı teorik ve politik olarak tehlikeli görm ektedirler. Bu eleştiriler, nüanslarıyla birlikte, iki temel itiraz noktasına dayanm aktadır: 1. M arx’i Hegel’den ayıran süreksizlik üzerine “vurgu yap­ m ak.” Sonuç: Bu durum da, Hegelci diyalektiğin “rasyonel çekirdek”inden, diyalektiğin kendisinden ve sonuç olarak, Kapi­ ta ld e n ve çağımızın temel yasasından geriye ne kalır ?1

2. “Üstbelirlenm iş çelişki” kavram ını önererek, “tekçi” M ark­ sist tarih kavrayışı yerine “çoğulcu” kavrayışı geçirmek. Sonuç: Bu durum da, tarihsel zorunluluktan, zorunluluğun birliğinden, ekonom inin belirleyici rolünden - ve sonuç olarak, çağımızın temel yasasından geriye ne kalır ?2____________________________ 1) R. G araudy: “... M arx’taki H egel m irasım azım sayarak, neleri g ü v e rte d e n atm a riskine girdiğim izi k av ram am ız gerekir: Yalnızca G ençlik Eserleri’n i, Engels’i ve L enin’i değil, K a ­ p ita le n k e n d isin i de atm am ız g erek ir.” R .G araudy. A p rop os d es m anu scrits d e H , C ah ier du com m u n ism e, s. 118 (M art 1963). 2) G. M ury: "... M arx ve Engels’ten b eri b ilin e n b ir h ak ik ati dile g etirm ek için o n u n (L.A.) yeni b ir kav ram ı b u n c a g ü rü ltü patırtıyla dahil etm esin i k ab u l e tm ek akla y a tk ın değildir. A ltyapıdan g elen b elirlenim lerle ü sty ap ıd an gelen b elirlen im ler arasın d a aşılm az bir u ç u ­ ru m u n varlığı ü z erin d e ısrar e tm e n in A lth u sser’e d aha acil gelmiş olm ası gerçeğe d aha ya­ kındır. H egel’in ileri sü rd ü ğ ü devlet ile sivil to p lu m arasın d ak i çelişkinin kutu p larım , M arx’i izleyerek ve sivil to p lu m u b a sk ın k u tu p , devleti de b u ö z ü n g ö rü n g ü sü yaparak tersyüz etm eyi k u şk u su z b u n ed en le red d etm iştir. O ysa, ta rih in diyalektiğine yapay ola­ rak dahil e d ilm iş b u sü rek lilik ç ö zü m ü , k en d i özgül çelişkisi içerisindeki kap italizm in iç ilkesinin gelişim i sayesinde em p ery alizm in n ih ai evresini, ilerlem ede eşitsizliği ve e n za­ yıf h a lk a n ın gerekliliğini nasıl d o ğ u rd u ğ u n u ayırt etm esini en g eller...” (L a Pensée, N isan 1963, 'M atérialism e et H yperem pırism e', s. 49). R. G araudy: “D olayım larm karm aşıklığı ne olursa o lsu n , in san pratiği tek tir ve ta rih in m o to ru n u o lu ştu ra n b u p ratiğin diyalektiğidir. “O stb elirlem m ler’’in (gerçek) çoğulluğuyla b u n u silikleştirm ek, öncelikle b u önem li çeliş­ kinin, b u rju v a to p lu m u n u n gelişim inin b u tem el yasasının incelenm esi olan M arx’m K a ­ p ita lin in ö z ü n ü k aranlığa gö m m ek tir. Bu d u ru m d a , sosyalizm e geçiş çağı olaıı çağım ızın gelişim inin tem el b ir yasasının nesnel varlığını nasıl tasavvur edebiliriz?" (s. 119).

Louis Althusser

200

Benim denem elerim de olduğu gibi bu itirazlarda da iki sorun tartışm a konusu edilm ektedir. Birincisi Hegelci diyalektikle ilgi­ lidir: Marx’ın Hegelci diyalektiğe atfettiği “rasyonalite” nedir? ikinci sorun Marksist diyalektikle ilgilidir: M arksist diyalektiği Hegelci diyalektikten ayırt eden özgüllük nedir? Aslında bu iki so run da aynı so ru n u n iki özdeş yüzüdür, çünkü b u iki görü­ nüm altında da Marx’ın düşüncesinin daha kesin ve daha aydın­ lık bir şekilde kavranm asından başka bir şey asla söz konusu de­ ğildir. Hegelci diyalektiğin “rasyonalitesi "ni daha sonra ele alaca­ ğım. Şimdilik, so ru nun (birinci yüzüne yol açan) ikinci yüzünü biraz daha yakından incelem ek istiyorum: M arksist diyalektiğin özgüllüğü.

Yararlandığım kavram lara kesin bir anlam verm ek için elim­ den geldiğince çabaladığımı; b u kavramları anlam ak için, bu ke­ sinliğe dikkat etm ek ve hayali olmadığı ölçüde de bu kesinliği kabul etm ek gerektiğini okur kabul etmelidir. N esnesinin gerek­ tirdiği kesinlik olm adan teoh’nin, yani terim in kesin anlamıyla teorik pratiğin söz konusu edilemeyeceğini okura hatırlatm am a bilm em gerek var mı?

Marx tçin

1. Pratik Çözüm ve Teorik Sorun. Niçin teori? Son incelem em de ortaya atılan sorun, teorik bir sorundu: Hegelci diyalektiğin Marx tarafından “tersine çevrilme”sini oluş­ turan şey nedir? M arksist diyalektiği Hegelci diyalektikten ayırt eden özgül farklılık nedir? Bunun teorik bir sorun olduğunu söylemek, b u so ru n u n te­ orik çözü m ü n ü n bize, Marksist teorinin öteki bilgilerine organik olarak bağlı yeni bir bilgi vermesi gerektiğini söylemektir. Bu­ n u n teorik bir sorun olduğunu söylem ek, hayali bir güçlükle karşı karşıya olmadığımızı, sorun biçim i altında, yani sorunun ortaya atıldığı (yerleştirildiği) (teorik) bilgilerin alanını; k o n u ­ m u n u n tam yerin i ; bu sorunu ortaya atm ak için gereken kav­ ramları tanım lam ak gibi hâkim koşullara tâbi bir biçim altında gerçekten m evcut bir güçlükle karşı karşıya olduğum uzu söyle­ m ektir. S orunun konum u, incelenmesi ve çözüm ü, yani giriştiğimiz teorik pratik, bu koşulların tâbi olduğu k a n ıtı bize sağlayabile­

cek tek şeydir. Oysa, bu özel durum da, teorik bir sorun ve çözüm biçim i al­ tında dile getirilmesi gereken şey, M arksizm in pratiğinde zaten mevcut olan şeydir. Marksist pratik yalnızca bu “güçlükle” karşı­

laşmakla, o n u n hayali değil gerçek olduğunu saptam akla kalm a­ m ış, dahası, kendine özgü sınırları içinde onu fiilen “düzenle­ m iş” ve aşmıştır. Bizim teorik sorunum uzun çözüm ü, Marksist

201

Louis Althusser

202

pratik içinde, uzun süreden beri, pratik olarak zaten m evcuttur. Dolayısıyla, bizim teorik sorunum uzu ortaya atm ak ve çözmek, Marksist pratiğin kendi gelişimi içinde karşılaştığı, varlığını bil­ dirdiği ve -k e n d i k ab u lü y le- hesabını gördüğü’ gerçek bir güç­ lüğe bulduğu, pratik halde m evcut “çözüm ü” teorik olarak dile getirm ek anlam ına gelir. Demek ki söz konusu edilen şey, teori ile pratik arasındaki “mesafeyi” belirli bir noktada kapatm aktır; yoksa Marksizme h a­ yali ya da öznel bir soru dayatm ak, ondan “hiper-am pirizm ”in “sorunlarını çözm esini” talep etm ek, hatta M arx’m bir filozofun bir kavramla kişisel ilişkilerinde hissettiği güçlükler diye adlan­ dırdığı şeyi “çözm esini” istem ek kesinlikle değildir. Hayır. O rta­ ya konan so ru n ,4 M arksist pratiğin belirttiği bir güçlük biçim in­ de m evcuttur (m evcuttu). Bunun çözüm ü Marksist pratikte var­ dır. Demek ki söz konusu olan şey yalnızca b u n u teorik olarak dile getirmektir. Pratik halde m evcut bir çözüm ün teorik olarak bu basitçe dile getirilmesi, yine de kendiliğinden olmaz: Yalnızca böyle pratik kararın özgül k a v r a m ın ı ya da bilgisini hazırlam ak­ la kalmayan, var olabilecek karışıklıkların, yanılgıların ya da k u ­ surların kökten (teorik köklerine kadar uzanan) bir eleştirisiyle gerçekten bunları ortadan kaldıran gerçek bir teorik çalışma ge­ rektirir. Demek ki, b u basit teorik “dile getirm e”, tek bir hareket içinde, hem bir bilginin üretimini, hem de bir yanılsam anın eleş­ tirisini içerir. 3) H e s a b ın ı g örd ü ğ ü . Bu, E k o n o m i Politiğin E leştirisin e K a t k ı’n ın (1 8 5 8 ) ö n sö zü n d e k i te ­ rim d ir. 1845 ilk b a h a rın d a B rüksel’de Engels’le k arşılaşm asın ı ve A lm an ¡deolojisi'nin k a ­ lem e alın m asın ı geriye d ö n e re k h atırlay an M arx, “ön cek i felsefi b ilin c im iz ”le h esa p laşm a’d a n (A b rech n u n g ) söz ettiğ in d e b u terim i kullanır. K a p ita l’in 2. b a sk ısın ın sotısözü, b u h e sa p görm eyi açıkça b e lirtir, ki b u iyi b ir m u h aseb e d ilin d e , b o rc u n k a b u lü a nlam ı­ n a gelir: H egelci d iyalektiğin “rasy o n el y a n ı’iıın k abulü. 4) E lbette b u so ru n ilk k ez b u ra d a o rtay a k o n u y o r değildir! G ü n ü m ü z d e , SSCB’de ve b il­ d iğim kadarıyla R om anya’da, M acaristan 'd a, D em o k ratik A lm an y a’da ve bilim sel önem i b ü y ü k tarihsel ve te o rik incelem elere esin kaynağı o ld u ğ u İtalya’da (della V olpe, Rosi, C olletti, M erker, vs...) ö n d e gelen M arksist araştırm acıların ç alışm alarının k o n u s u n u o lu ştu rm a k ta d ır.

Marx için Ama bu durum da, şu soruyu sorm ak aklımıza gelebilir: Bu kadar u zu n süredir bilinen bir “hakikati” dile getirm ek için b u n ­ ca çabaya ne gerek var ?5 Yine sözcüğü kesin anlamıyla ele alarak şu cevabı veririz: Bu hakikatin varlığı uzun süreden beri duyu­ rulmuş, kabul edilmiştir, ama bilinmemektedir. Ç ünkü bir varolu­

şun (pratik) kabulü, bulanık bir düşüncenin belirsizlikleri hariç, bilgi (yani teori) olarak kabul edilemez. O zam an da şu soru so­

rulabilir: M adem ki çözüm ü uzu n süreden beri pratik halde m evcut, bu soruyu teoride sorm am ız neye yarar? Bu pratik çö­ züm için, pratiğin bugüne kadar gayet iyi şekilde onsuz yapabil­ diği teorik bir ifade bulm aya ne gerek var? Ve bu “spekülatif’ araştırm adan, zaten sahip olduğum uz şey dışında kazancım ız ne olabilir? Bu soruya tek bir sözcükle cevap verebiliriz. Lenin’in deyişiy­ le, “Devrimci teori olm adan devrimci pratik olm az.” Bu sözü ge­ nelleştirelim: Teori, pratik için temel önem dedir, hem teorisi ol­ duğu pratik için, hem de doğm asına ya da büyüm esine yardım edebileceği pratik için temel önem dedir. Ama b u lafın şeffaflığı yeterli değildir: O nun geçerlilik vasfı taşımasına da ihtiyaç duya­ rız, dolayısıyla şu soruyu sorm am ız gerekir: Pratik için temel önem de olması gereken teoriden ne anlamalı? Ben b u tem ada bizim araştırm am ız için zaruri olan şeyi tar­ tışm ak istiyorum . Aşağıdaki ta n ım la rı ise öncel hipotezler ola­ rak akılda tutm ayı öneriyorum . Genel olarak pratikten, belirli bir verili ham m addenin belirli bir ürüne dönüşüm sürecini; belirli bir insan em eğinin belirli (“üretim ”) araçlarını kullanarak gerçekleştirdiği dönüşüm ü anla­ malıyız. Bu şekilde tasavvur edilen her pratikte, sürecin belirle­ 5) G. M ury ç o k h ak lı o larak ş u n u sö y lem ek ted ir: “M arx ve Engels’ten b eri b ilin en b ir h a ­ kikati dile g etirm ek için o n u n (L.A,)... yeni b ir k av ram g etird iğ in i k ab u l e tm ek akla y at­ kın g ö z ü k m e m e k te d ir..," (belirtilen m a kale).

203

Louis Althusser

204

yici anı (ya da öğesi) ne ham m addedir, ne ürün; dar anlam da

pratiktir: Özgül bir yapı içerisinde insanları, araçları ve araçların kullanım ına dair teknik bir yöntem i uygulamaya koyan bizzat dönüştürm e anıdır. Pratiğin bu genel tanım ı, kendi içinde, tikel olasılıklar da içerir: O rganik olarak tek bir karmaşık tüm lüge ait olsalar bile, gerçek anlam da birbirinden ayrı, farklı pratikler var­ dır. Örneğin, “toplum sal pratik”, belirli bir toplum içinde m ev­ cut pratiklerin karm aşık birliği, çok sayıda ayrı pratik içerir. “Toplum sal pratiğin” bu karm aşık birliği öyle yapılanm ıştır ki, -b u n u n nasıl olduğunu ilerde göreceğiz- son kertede belirleyici olan pratik, burada, verili doğanın (ham m adde), belirli üretim ilişkileri çerçevesinde, belirli üretim araçlarının yöntem li olarak düzenlenmiş kullanım ına göre çalışan, yaşayan insanların faaliye­

ti sayesinde kulla n ım ürünlerine dönüşm esidir. Toplum sal pra­ tik, üretim den başka tem el düzeyler de içerir: Politik pratik -M arksist partilerde b u pratik kendiliğinden değil, tarihsel m a­ teryalizm in bilimsel teorisi tem elinde örgütlenm iştir ve kendi ham m addesini -to p lum sal ilişkiler- belirli bir ürü ne (yine top­ lum sal ilişkiler) dönüştürür; ideolojik pratik (ideoloji de, ister di­ ni, politik ya da ahlaki olsun, isterse de hukuksal ya da sanatsal, kendi nesnesini -insanların “bilinci”- dönüştürür); son olarak, teorik pratik. İdeolojinin pratik olarak varlığı her zam an ciddiye

alınmaz: Yine de b u nu kabul etm ek her ideoloji teorisinin zo­ ru n lu önkoşuludur. Teorik pratiğin varlığı ise daha da ender ola­ rak ciddiye alınır: Bu önkoşul, yine de, Marksizm için, teorinin kendisinin ve “toplum sal pratik”le ilişkisinin kavranm ası için zorunludur. Burada ikinci bir tanım a ihtiyaç duyarız. Teoriden benim an­ ladığım, bu açıdan, pratiğin özgül bir biçimidir. Bu biçim de, be­ lirli bir insan to p lu m unun “toplum sal pratigi”nin karm aşık bir-

Marx İçin ligine aittir. Teorik pratik, pratiğin genel tanım ına dahildir. “A m pirik”, “teknik”, “ideolojik” başka pratiklerin sağladıkları bir ham m adde (temsiller, kavram lar, olgular) üzerinde çalışır. En genel biçimiyle teorik pratik yalnızca bilimsel teorik pratiği değil, bilimsellik-öncesi, yani “ideolojik” teorik pratiği de içerir (bir b i­ limin tarihöncesini oluşturan “bilgi” biçim leri ve “felsefeleri”). Bir bilim in teorik pratiği, kendi tarihöncesinin ideolojik teorik pratiğinden her zam an için net biçim de ayrılır: Bu ayrım, Bachelard’la birlikte, “epistem olojik k o puş” terimiyle niteleyebileceği­ miz teorik ve tarihsel, “niteliksel” bir süreksizlik biçim ini alır. Bu “kop u ş”u n m eydana gelişinde işleyen diyalektiği burada ele ala­ cak değilim; yani, h er b ir durum da b u kopuşu m eydana getiren, bilimi geçmişinin ideolojisinden kopararak ve b u geçmişi ide­ olojik olarak ortaya koyarak oluşturan özgül teorik dönüşüm ça­ lışmasını tartışmayacağım. Analizimizi ilgilendiren esas noktay­ la kendim izi sınırlandırm ak için, “kopuş”u n ötesine, oluşm uş bilim in içine yerleşecek ve aşağıdaki adlandırm aları kullanaca­ ğım: Bilimsel nitelikteki tüm teorik pratiği teori olarak adlandıra­ cağız. Gerçek bir bilim in (belirli bir andaki az çok çelişik birlik­ leri içindeki tem el kavram larının) belirlenm iş teorik sistemini (tırnak içinde) “teori” olarak adlandıracağız. Örneğin: Evrensel çekim teorisi, dalga mekaniği, vs... ya da tarihsel m ateryalizm in “teorisi”. “Teorisi” içinde belirlenm iş her bilim, kavram larının

karm aşık birliğinin içinde (bu birlik zaten aşağı yukarı her za­ m an sorunludur), kendi teorik pratiğinin, koşul ve araç halini almış sonuçlarım yansıtır. Genel teoriyi (büyük harfle) Teori ola­ rak adlandıracağız; yani genel olarak pratiğin Teorisi. Bu Teori’nin kendisi de, m evcut “am pirik” pratiklerin (insanların so­ m ut faaliyeti) ideolojik ü rü n ü n ü “bilgi”ye (bilimsel hakikatler) dönüştüren (bilim lerin) m evcut teorik pratiklerin Teorisi’nden

Louis Althusser

206

yola çıkarak hazırlanm ıştır. Bu Teori, diyalektik materyalizmle aynı şey olan m ateryalist diyalektik’tir. Pratik halde m evcut bir çözüm ü teorik olarak dile getirm ek ne işimize yarar sorusuna te­ orik olarak tem ellenm iş bir cevap verebilm emiz için bu tanım lar gereklidir. Lenin, “teori olm adan devrimci eylem olm az” dediğinde, bir “teori”den, toplum sal oluşum ların gelişimi için Marksist bilim in teorisinden (tarihsel materyalizm ) söz etm ektedir. Bu söz, Len in ’in, 1902 yılında Rus sosyal-dem okrat partisinin hedeflerini ve örgütlenm e önlem lerini incelediği Ne Yapmalt?’da bulunur. Lenin o dönem de, kitlelerin “kendiligindenligi”nin kuyruğuna takılmış oportünist bir politikaya karşı m ücadele etm ektedir ve Lenin b u n u , “teori”ye, yani ele alm an toplum sal oluşum un (o dönem in Rus toplum u) gelişiminin (Marksist) bilimine dayalı devrim ci bir pratiğe dönüştürm ek istem ektedir. Ama Lenin, bu tezi dile getirirken söylediğinden daha fazlasını yapm aktadır: Marksist politik pratiğe, bu pratiğin temelini oluşturan “te­ o rim in gerekliliğini hatırlatarak, aslında T eoriyi, yani genel ola­ rak pratik Teorisi’ni -m ateryalist diyalektik- ilgilendiren bir tez dile getirm ektedir. Teori, b u ikili anlamıyla pratik için önem taşır. “Teori” için, doğrudan doğruya kendi pratiği önem lidir. Ama bir “teori”nin kendi pratiğiyle ilişkisi, tartışm a konusu olduğu ölçüde, genel olarak teorik pratiğin özünün ve bu pratik dolayısıyla genel ola­ rak pratiğin ve b u p ratik dolayısıyla da genel olarak şeylerin dö­ nüşüm lerinin, “oluşum ”u n u n özünün teorik olarak ifade edildi­ ği genel Teori’nin kendisini (diyalektik) de -ü stü n d e d ü şünül­ m üş ve dile getirilmiş olm ak koşuluyla- ilgilendirir. Başlangıçtaki sorunum uza geri dönersek: Pratik bir çözüm ün teorik ifadesinin Teori’yi, yani diyalektiği içerdiğini belirteceğiz.

Marx İçin Diyalektiğin kesin teorik ifadesi, öncelikle, M arksist diyalektiğin uygulandığı pratikleri ilgilendirir: Ç ünkü bu pratikler (Marksist “teori” ve politika), gelişimleri içinde, bu gelişimin niteliksel ola­ rak yeni biçim leri karşısında (yeni durum lar, yeni “sorunlar”) si­ lahsız yakalanm am ak için; ya da teorik ve pratik farklı o p o rtü ­ nizm biçim lerine olası tekrar tekrar düşüşleri önlem ek için, k en ­ di pratiklerinin (diyalektiğin) kavram larına ihtiyaç duyarlar. Son kertede “ideolojik hatalar”a, yani teorik bir kusura isnat edilen b u “sürprizler” ve sapm alar, h er zam an için, çok pahalıya olm a­ sa da, pahalıya mal olur. Ama Teori, M arksist teorik pratiklerin henüz gerçekten var olmadığı alanların d ö nüşüm ü için de temel önem dedir. Bu alanla n n çoğunda sorun, K a p ita ld e olduğu gibi “çözülmüş” değildir. Epistemolojinin, bilim ler tarihinin, ideolojiler tarihinin, felsefe ta­

rihinin, sanat tarihinin M arksist teorik pratiği, büyük ölçüde oluş­ turulm ayı beklemektedir. B unun nedeni, b u alanlarda Marksistle-

rin çalışmaması ve buralarda gerçek deneyim ler kazanm am aları değildir elbette; onların arkasında K apitalin bir dengi ya da bir yüzyıllık M arksist devrim ci pratik olmadığı içindir. O nların pra­ tikleri büyük ölçüde önlerindedir, bu pratiğin temellendirilm esi gerekmese de hazırlanm ası gerekm ektedir, yani, varsayılan ya da ideolojik bir nesneye değil, gerçek bir nesneye denk düşm esi ve teknik bir pratik değil, gerçekten teorik bir pratik olması için, teorik olarak doğru tem eller üzerine oturtulm ası gerekm ektedir. O nlar teoriye, yani teorik pratiklerini, biçimsel koşullarını belir­ terek öngörebilecek tek yöntem olan m ateryalist diyalektiğe bu amaçla ihtiyaç duyarlar. Bu durum da, Teori’yi kullanm ak, b u ­ n u n formüllerini (materyalizm in, diyalektiğin formüllerini) ön­ ceden var olan bir içeriğe uygulam ak anlam ına gelmez. Lenin, doğa bilim lerinden alınm a “örnekler”e diyalektiği dışardan uy­

207

Louis Althusser

208

guladıkları için Engels’i ve Plehanov’u suçluyordu .6 Bir kavra­ m ın dışsal uygulanm ası asla teorik bir pratik’in dengi değildir. Bu uygulam a, dışardan alm an hakikatte hiçbir şeyi değiştirmez, a d ı hariç; b u yeniden ad koyma, hakikatlerde hiçbir gerçek değişim m eydana getiremez. Diyalektiğin “yasaları”nm örneğin falanca fizik sonucuna uygulanm ası, eğer bu uygulam a fiziğin teorik pratiğinin yapısında ve gelişiminde en ufak bir şey degiştirmiyor-

sa teorik b ir pratik değildir: Daha kötüsü, ideolojik engel halini alabilir. Bununla birlikte, -v e bu tez Marksizm için temel önem de­ d ir - diyalektiğin biçim lerinin uygulanm asındaki dogmatizmi reddetm ek ve m evcut teorik pratiklerin kendiliğindenliğine gü­ venm ek de yetmez; çünkü k a tış ık s ız teorik pratik olmadığını, kendi bilim tarihi boyunca idealizm in tehdit ve saldırılarından, yani istilasına uğradığı ideolojilerden m eçhul bir lütuf sayesinde korunm uş, kusursuz ölçüde şeffaf bir bilim olm adığını biliyo­ ruz: “Katışıksız” bilim in ancak sürekli arındırm a koşuluyla var olduğunu biliyoruz; böyle bir bilim in kendisini işgal eden, m u ­ sallat olan ya da arkasından kovalayan ideolojiden sürekli olarak arınm ası koşuluyla var olduğunu biliyoruz. Bu arınm a, b u k u r­ tuluş, ideolojinin kendisine karşı, yani idealizme karşı bitm ek bilm eyen bir m ücadele pahasına edinilebilir; bu m ücadelenin nedenlerini ve am açlarını Teori (diyalektik materyalizm ) aydın­ latabilir, dünyadaki başka hiçbir yöntem b u m ücadeleyi yönlendiremez. Bu durum da, pragm atik çıkarları belirgin kılmaya yö­ 6) Krş. Lenin: F elsefe D efterleri, s. 2 2 0 . “H egel’in m an tığ ı o ld u ğ u gibi uygulanam az, bir veri olarak da k a b u l edilem ez. İd e a la rın m istiğ in d e n te m iz le d ik te n so n ra m an tık sal (bil­ gi k u ra m sal) y an ları b u m a n tık ta n ç ek ip ç ık a rm a k gerekir: Bu b ile b ü y ü k b ir ç alışm a d ır.” Lenin: F elsefe D efterleri, s. 2 7 9 : “D iyalektiğin iç eriğ in in b u y a n ın ın (söz k o n u su olan “k a rşıtla rın b irligi”d ir, L.A.) d o ğ ru lu ğ u b ilim ta rih i ta ra fın d a n sm an m alıd ır. G enellikle d iyalektiğ in b u y anm a y e terin ce d ik k a t ed ilm ez (ö rn eğ in P lehanov): K arşıtların birliği, b ilg i y a s a s ı o larak (ve nesn el d ü n y a n ın yasası olarak) değil, örn ek lerin toplam ı olarak k a ­ bul edilir (“ö rn eğ in , to h u m ”; “ö rn e ğ in , ilkel k o m ü n iz m ." Engels'iıı yaptığı d a b u d u r. A m a b u , “d ah a anlaşılır k ılm a k iç in d ir”...) ” (V urgular L en in ’e aittir).

Marx İçin nelik bu muzaffer avangard disiplinlerin kendiliğindenliği hakkın­ da ne diyebiliriz? Kesin olarak bilim olmayan ama (yine de, var­ sayımsal nesnelerinin özgüllüğünden bağımsız olarak tanım la­ nan) “bilim sel” yöntem ler kullandıkları için bilim olduklarını id­ dia eden; her koşulda birbirleriyle m ücadele eden ve çok sayıda rakip “bilim ” halinde kopan, belli bir verili hakikatle ilişkide ol­ duklarında, her gerçek bilim gibi, bir nesneye -bilim sel olgular içinde hen ü z oluşm am ış ve dolayısıyla birleşik olmayan görüngü­ lerin belli bir alanına- sahip olduklarını düşünen; çoğu zaman yalnızca teknik pratiğin birliğine sahip olduklarından ( örnekler: psiko-sosyoloji, çok sayıda kollarıyla sosyoloji ve psikoloji) ken­ di güncel biçim leri içinde, gerçek teorik pratikler oluşturam aya­ cak disiplinlerin kendiliğindenliği hakkında ne diyebiliriz ?7 Bu di­ siplinlerin statüsüyle ilgili tem el soruyu sorm aya değilse de or­ taya çıkarmaya, ideolojiyi girdiği her kılık altında -bilim lerdeki teknik pratiklerin kılıkları da d a h il- eleştirmeye m uktedir tek Teori, (ideolojik pratikten farklılığı içinde) teorik pratiğin Teorisi’dir: Materyalist diyalektik ya da diyalektik materyalizm , özgül­ 7) T e o rik p ra tik b ilgiler ü retir; b u n la r d ah a so n ra te k n ik b ir p ra tiğ in h e d efle rin in h iz m e ­ tin d e k i a r a ç la r o larak k e n d ile rin i g ö stereb ilirler. H er te k n ik p ra tik k e n d i h edefleriyle ta ­ nım lanır: Falanca n e sn e içinde, falanca d u ru m iç in d e ü retilecek falanca etkiler. A raçlar hedeflere bağlıdır. H er te k n ik p ra tik , b u araçlar arasın d an , p ro s e d ü r o la ra k m ü d ah ale e d en bilgileri k u llan ır; ya d ışard an , m ev cu t b ilim lerd en ö d ü n ç a lın an “b ilg ile r”; ya da k en d i a m a cın d a n k u rtu lm a k için te k n ik p ra tiğ in k e n d isin in ü rettiğ i “b ilg iler.” H er d u ­ ru m d a , te k n ik ile bilgi arasın d ak i ilişki, d ış s a l, d ü şü n ü m se l-o lm ay a n b ir ilişkidir; b ir b i­ lim ile bilgileri arasın d a var o lan içsel, d ü ş ü n ü m se l ilişk id en k ö k te n farklıdır. M arksist teoriyi işçi sın ıfın ın k e n d iliğ in d e n p o litik p ra tiğ in e d ış a r d a n d a h il etm e gerekliliği ü z eri­ ne L enin’in tezin i tem ellen d iren şey b u d ışsallıktır. K endi başına b ırak ılan k en d iliğ in d en (tek n ik ) b ir p ra tik yalnızca, k e n d isin e a tfed ilen am acı ü re tm e n in aracı o larak k e n d i ih ­ tiyaç d u y d u ğ u “teorT’yi ü retir: Bu “teori", eleştirilm em iş, b ilin m ey en b u am acın ken d i gerçekleşm e im k â n la rın a y an sım asın d an , y an i te k n ik p ratiğ in am acın ın b u araçlar ü z e ­ rine y a n sım asın ın b ir ait-ü rü n ü ’n d e n başk a b ir şey asla değildir. A lt-ürünü o ld u ğ u am acı so rgulam ayan b ir “te o ri” b u am a cın ve o n u am aç o larak dayatm ış “g erçek lik lerim esiri olarak kalır. P sik o lo jin in ve sosyolojinin, h a tta E k o n o m i’nin, P o litik a’n ın , Sanat'ın, vs... çok sayıda dalı b ö y led ir. E n te h d itk â r id e o lo jik tehlikeyle ö zd eşleştirm ek istersek, b u no k ta tem el ö n e m d e d ir: H akiki teoriyle hiç alâkası olm ayan, am a te k n ik faaliyetin yal­ nızca a lt-ü rü n leri olan sö zü m o n a te o rile rin yaratılm ası ve h ü k ü m ra n lığ ı. T e k niğin “k e n ­ d iliğ in d e n ” te o rik özelliğine in an ç, T e k n o k ra tik D ü şü n c e ’n in ö z ü n ü o lu ştu ra n b u id e ­ o lojinin k ö k e n in d e yatar.

209

210

Louis Althusser lüğü içindeki M arksist diyalektik. Ç ünkü, bu konuda hepim iz hemfikiriz ki, m ütecaviz bir ide­ olojiye karşı gerçekten m evcut bir bilimi savunm ak gerektiğin­ de; kimi zam an görüldüğü gibi, gerçekten bilim sel bir öğeyi ide­ olojik bir öğe yerine koym adan, ya da sık sık görüldüğü gibi, ideolojik bir öğeyi bilimsel bir öğe saym adan, gerçekten bilim olan şeyi gerçekten ideoloji olan şeyden ayırt etm ek gerektiğinde; egemen teknik pratiklerin iddialarını eleştirm ek ve zam anım ı­ zın, sosyalizmin ve kom ünizm in ihtiyaç duyduğu ve giderek da­ ha çok ihtiyaç duyacağı hakiki teorik pratikleri kurm ak gerekti­ ğinde; hepsi de M arksist diyalektiğin m üdahalesini talep eden bu görevler söz konusu olduğunda, Hegelci diyalektik teorisi gibi doğru olmama, hatta doğru olm aktan çok uzak olma kusurunu

gösteren Teori’nin, yani materyalist diyalektiğin bir formülasyonuyla elbette yetinemeyiz. Burada da b u kesinlikten uzaklığın belli bir gerçeklik derecesine denk düşebileceğinin ve bu sıfatla, yalnızca pedagojide değil, m ücadelede de bir referans noktası ya da işaret olarak hizm et eden belli bir pratik anlam la donanm ış olabileceğinin farkındayım (Engels’in yaptığı da b udur, der Lenin. Ama bu “daha anlaşılır kılmak için”dir, Felsefe Defterleri, s. 279). Ama bir pratiğin kesinlikten uzak form üllerden yararlana­ bilmesi için, en azından b u pratiğin “doğru” olması; fırsat çıktı­ ğında, Teori’n in ifadesine gerek kalm adan davranabilm esi ve kendini kesinlikten uzak bir Teori içinde global olarak tanıması gerekir. Ama bir pratik gerçekten va r olm adığında, o pratiği oluşturm ak gerektiğinde, kesinlikten uzaklık tam anlamıyla bir

engel halini alır. İdeolojiler (hukuk, ahlak, din, sanat, felsefe) te­ orisi olan; bilim lerin ve ideolojik prehistoryalarm ın tarihinin te­ orisi, epistem oloji (m atem atiğin ve diğer doğa bilim lerinin te­ orik pratiğinin teorisi), vs. olan bu avangard alanları, bu tehlike­

Marx İçin li am a heyecan verici avangard alanları inceleyip araştıran M ark­ sist araştırmacılar; M arksist teorik pratiğin (tarih) alanında bile güç sorunları ortaya atanlar - kökten yeni biçim lerdeki (Afrika, Latin Amerika, kom ünizm e geçiş, vs...) politik güçlüklerle karşı karşıya olan diğer devrimci “araştırm acılar”dan söz bile etm iyo­ ru z -; tüm b u araştırm acılar, ellerinde m ateryalist diyalektik ola­ rak yalnızca Hegelci diyalektik varsa, bu diyalektik Hegel’in ide­ olojik sisfem’inden kurtulm uş bile olsa, “tersine çevrilmiş” oldu­ ğu bildirilm iş bile olsa (eğer bu tersine çevrilme, Hegelci diya­ lektiği ldea’nm yerine gerçeğe uyarlam aktan ibaretse), bu diya­ lektiğin refakatinde pek uzağa gidemeyecekleri kesindir! Dem ek ki, herkes, ister gerçek bir pratiğin alanında yeni olan bir şeyle karşı karşıya gelm ek için olsun, isterse de gerçek bir pratik k u r­ m ak için olsun, bizzat materyalist diyalektiğe ihtiyaç duyar.

211

Louis Althusser

212

2. Teorik Devrim in Uygulanışı Demek ki, M arksist diyalektiğin bizzat uygulam ada olduğu pratiklerden yola çıkıyoruz: A) Marksist teorik pratik ve B) M arksist politik pratik. A. - M arksist teorik pratik.

Bir teori pratiği vardır. Teori, kendine has bir nesneye uygu­ lanan ve onun içinde kendi ürününü -b ir bilgi- elde eden özgül bir pratiktir. Kendi başına ele alındığında her teorik çalışma de­ m ek ki verili bir ham m adde ve “üretim araçları” (“teori”nin kav­ ramları ve kullanım tarzları: Yöntem) varsayar. Teorik çalışma­ nın işlediği ham m adde, yeni doğm akta olan bir bilim söz konu­ su olduğunda çok “ideolojik” olabilir; önceden oluşm uş ve geliş­ m iş bir bilim söz konusu olduğunda, teorik olarak önceden oluşm uş bir m adde, önceden hazırlanm ış bilimsel kavram lar olabilir. Teorinin varlığının m utlak koşulu olan teorik çalışma araçlarının - “teori” ve yö n tem -, teorik pratiğin “faal yam ”nı, sü­ recin belirleyici anım temsil ettiğini, çok şem atik olarak söyleye­ biliriz. Genelliği içinde, yani, “şeylerin oluşu”nun, genel dönü­ şüm sürecinin özgülleşmiş biçim i olan pratiğin gerçek farklılığı ya da özgülleşmiş biçim i olarak bu teorik pratik sürecinin bilin­ mesi, Teori’nin ilk teorik oluşum unu, yani materyalist diyalekti­ ği m eydana getirir. Oysa, (bilgiler üreten) gerçek bir teorik pratik, kendi pratiği-

Marx İçin nin, kendi sürecinin Teori’sini yapm a ihtiyacım ille de hissetm e­ den teori görevini rahatlıkla yerine getirebilir. Çoğu bilim in d u ­ rum u budur: Bir “teorileri” (kavramlar b ütünü) elbette vardır, ama b u onların kendi teorik pratiklerinin Teorisi değildir. Teorik pratiğin Teorisi’nin uğrağı, yani bir “teori”nin kendi pratiğinin T eorisinin ihtiyacını hissettiği uğrak - genel anlam da yöntem Teorisi’nin uğrağı, pratik ya da “teorik” güçlükleri aşmaya, kendi eserlerinin içine göm ülm üş, yani teorik olarak kör pratiğin oyu­ nu tarafından çözülem eyen sorunlan çözmeye ya da daha derin bir krize karşı koymaya yardım etm ek için her zam an sonradan gelir. Ama bilim kendi işini yapabilir, yani uzun süre boyunca bilgiler üretebilir ve yaptığı şeyin Teorisi’ni, pratiğinin teorisini, “yöntem i”n in teorisini yapm a gereği hiç hissetmeyebilir. Marx’a bakın. O n eser ve Kapital denen bu abideyi yazdı ama “Diyalektik”i asla yazmadı. O nu yazacağını söyledi, ama hiç başlamadı. Asla bu n a zam an bulam adı. Bu dem ektir ki, ona zam an ayırm a­ dı, çünkü kendi teorik pratiğinin Teorisi, teorisinin gelişimi için, yani kendi pratiğinin verimliliği için temel önemde değildi. Yine de, bu “Diyalektik” bizi çok ilgilendirirdi, çünkü o Marx’in teorik pratiğinin Teorisi olurdu, yani tam anlamıyla bi­ zi m eşgul eden bu so ru n u n -M arksist diyalektiğin özgüllüğünü oluşturan n ed ir? - (pratik halde m evcut) çözüm ünün belirleyici teorik biçim i olurdu. Bu pratik çözüm , bu diyalektik, içinde işle­ diği Marx’in teorik pratiğinde m evcuttur. Marx’in teorik prati­ ğinde, bilgi haline dönüştürdüğü “veri” üzerine bilimsel çalışma­ sında kullandığı yöntem , tam da m arksist diyalektiktir; ve Marx ile Hegel arasındaki ilişkiler so ru n u n u n çözüm ünü, Marx’m Ka­ p ita lin Sonsözü’nde (2. baskı) Hegelci diyalektikle ilişkisini çö­

züm e bağladığı, hesabını gördüğü konusunda bizi uyardığı, bi­ ze bildirdiği bu ünlü “tersine çevirm e”nin gerçekliğini, pratik hal-

213

Louis Althusser

214

de, kendi içinde taşıyan tam da bu diyalektiktir, işte b u yüzden, M arx’in ihtiyaç duym adığı, bizi yoksun bıraktığı b u “Diyalektik” için, ona sahip olduğum uzu bilerek, nerede olduğunu bilerek, bunca üzüntü duyabiliriz: M arx’in teorik eserlerinde, Kapital’de, vs... - evet, burada kuşkusuz tem el önem dedir, pratik halde b u ­ luruz onu, teorik halde değil !8 Engels ve Lenin b u n u biliyordu .9 M arksist diyalektiğin “Kapital”de var olduğunu, am a pratik halde var olduğunu biliyorlar­ dı. Marx’m bize teorik halde “diyalektik” verm ediğini de biliyor­ lardı. Dolayısıyla, Marx’m Hegel’le ilişkisinin çözüm e bağlandığı­ n ı belirttiği ibareyi, b u çözüm ün bilinmesiyle, yani b u çözüm ün

teorisiyle karıştırm ıyorlardı; son derece genel sunum lar ya da ta­ rihsel olarak tanım lanm ış teorik aciliyet taşıyan durum lar hariç, b u n u karıştıram azlardı zaten. Marx’in “tersine çevirme” üzerine “ifadeleri”, ideolojik alana kendim izi yerleştirm ek ve yönlendir­ m ek için referans noktası işlevini görebilirdi: Bunlar, çözüm ün varlığının ifade edilişini, pratik kabulünü temsil ediyorlardı; am a asla b u n u n kesin olarak bilinmesi dem ek değildi. İşte bu n e­ denle Marx’m ifadeleri bizi teoriye k ışk ırta b ilir ve kışkırtmalıdır: Varlığını belirttikleri pratik çözüm ü m üm kün olduğunca kesin olarak dile getirmek. B. - Marksist politik pratik Sınıf m ücadelesinin M arksist politik pratiğinin durum u da aynıdır. Son incelem em de, 1917 Devrimi örneğini ele aldım, 8) K ayda d eğ er b ir istisna hariç. B u n d an ilerde söz edeceğiz. 9) Krş. Lenin: “M arx b ize (b ü y ü k M ile) b ir M antık b ırak m ad ı, am a K a p i t a li n m a n tığ ı­ n ı bırak tı. O n d a n m ü m k ü n o ld u ğ u n c a eksiksiz y ararlan m ak gerekir. K ap ital'd e M arx, H egel’de değerli o lan h e r şeyi alarak ve geliştirerek, m atery alizm in bilgi teorisini, m a n tı­ ğını ve diyalektiğini te k b ir b ilim e u y g u la m a k tad ır (b u ü ç sözcüğe ihtiyacı y o k tu r, b u n ­ lar tek ve aynı şey d ir).” F elseje D efterleri, s. 201

Marx İçin ama birbirinden farklı ya da güncel yüzlerce örnek verilebilir, herkes b u n u gayet iyi bilm ekte ve hissetm ektedir. Bu örnekte, Marx’ta eylem halinde olduğunu gördüğüm üz b u “diyalektik” ve onunla birlikte de, on u Hegel’den ayıran bu “tersine çevirm e” iş­ lem ekte ve sınanm aktadır - k i bu ikisi aynı şey d ir- ama yine p ra­ tik haldedir. Bu diyalektik Marx’tan kaynaklanm aktadır: Ç ünkü

Bolşevik Parti’nin pratiği Kapital’in diyalektiğine, Marksist “te­ ori ”ye dayanm aktadır. 1917 Devrimi sırasındaki sınıf m ücadele­ si pratiğinde ve Lenin’in düşüncelerinde, Marksist diyalektik, özgüllüğü içerisinde vardır; ama pratik haldedir. Ve burada da, tanım lanm ış ham m addesi, araçları ve yöntem i olan, her pratik gibi dönüşüm ler yaratan (bu dönüşüm ler bilgi değildir, toplum­ sal ilişkilerde bir devrim dir) bu politik pratiğin kusursuz biçim de

var olabileceğini ve gelişebileceğini saptarız; en azından bir süre boyunca, kendi pratiğinin teorisini, “yöntem ”inin Teori’sini yap­ ma gereğini o da hissetm ez. Bu teori olm adan var olabilir, varlığıtıı sürdürebilir, hatta ilerleyebilir; tüm diğer pratiklerin yaptı­ ğı gibi - ta ki nesnesi (dönüştürdüğü toplum un m evcut dünya­ sı) onu bu mesafeyi kapatm aya, uygun çözüm ü ve b u çözüm ü yaratm anın a ra çla rın ı yaratm ak amacıyla ve özellikle kendi te­ meli olan “teori”nin (m evcut toplum sal oluşum teorisi) içinde gelişiminin yeni “evre”sinin içeriğine denk düşen yeni bilgileri ya­ ratm ak amacıyla kendi yöntem ini sorgulam aya ve düşünm eye onu zorlayacak kadar yeterli bir direnişi onun karşısına çıkarttı­ ğı ana kadar... Bu “yeni bilgilerim örneği: Emperyalistler arası savaş evresindeki em peryalizm dönem i için “Leninizm ”in teorik katkıları olarak adlandırılan şey; ya da henüz varolm ayan bir ad ­ la daha sonra adlandırılacak olan şey: Barış içinde bir arada ya­ şam a m ücadelesinde, “azgelişmiş” denen bazı ülkelerde, ulusal bağımsızlık m ücadelelerinin ötesinde ilk devrimci biçim lerin or­

215

Louis Althusser

216

taya çıktığı evre için gerekli teorik katkılar. Bunu dedikten sonra, sınıf m ücadelesi pratiğinin, yöntem ya da Teori’n in teorik biçim inde düşünülm em iş olduğunu okum ak belki de şaşırtacaktır ;10 oysa ki Lenin’in önem li on m etni vardır elim izde, N e Yapm alı? da bunların en ünlüsüdür. Ama örneğin bu son m etin, Rus kom ünistlerinin pratiğinin teorik ve tarihsel temellerini tarif ediyor ve bir eylem program ı ortaya koyuyor ol­ sa da, politik pratik üzerine böyle bir teorik düşünce oluştur­ maz. Teori’nin genel anlamıyla, teorinin kendi yöntem inin teori­ sini oluşturm az, çü n kü konusu b u değildir. Dolayısıyla, diyalek­ tik üzerine bir m etin değildir, oysa ki bu m etinde Marksist diya­ lektik uygulanm aktadır. Bu noktayı iyi anlam ak için, Lenin’in 1917 devrimi üzerine andığım ya da belirgin referanslar verdiğim m etinlerini tekrar ele alalım .11 Bu m etinlerin statüsünü belirtm ek gerekir. Bunlar bir tarihçinin değil, m ücadele içindeki insanlara m ücadeleden söz etm ek ve onlara kendi m ücadelelerinin bilgisini verm ek için m ü ­ cadelesinden birkaç saat çalan politik bir önderin metinleridir. Dolayısıyla bunlar doğrudan doğruya politik kullanım lı m etin­ lerdir, bizzat kendi deneyim alanının içinde kendi pratik dene­ yimi üzerine düşünen, devrim e katılan bir adam ın kaleme aldığı m etinlerdir. Lenin’in düşüncelerinin biçim ine, ayrıntılarına, hat­ ta ifade tarzına bile saygı göstermiş olmakla, onları oldukları gi­ bi aktarm akla, hakiki bir tarihsel analiz içinde onları hem en “aş­ m ak” istememekle beni suçlam alarını çok büyük bir şeref say­ m aktayım .12 Evet, Lenin’in bazı düşünceleri, devrim in zaferine yol açmış ve bu zaferi sağlamış çoğul ve istisnai koşulları andık­ larında, “çoğulculuk”, “hiper-am pirizm ”, “unsurlar teorisi”, vs. 10) B u n u n söz k o n u su olacağı b ir istisna hariç. 11) Ç oğu zam an , k e sin bile olsa te k b ir referan s v erm ekle y e tin m e k yerine, tü m m e tin ­ lerim i ayrıntılı o larak a k ta rm a m d a h a d o ğ ru o lu rd u . 12) Krş. M ury, belirtilen m a k a le , s. 47.

Marx tçin diye adlandırılm ış olan şeyin tüm görünüm üne sahiptir.'* Lenin’in görüşlerini olduğu gibi aldım , görünüşleri içinde değil, öz­ leriyle, “çoğulculuk” görünüm leri içinde değil, bu “görünüm ”ün derinden teorik anlamı içinde ele aldım. Lenin’in bu m etinleri­ nin anlamı, gerçekten de verili bir durum un basit tarifi değildir, paradoksal ya da istisnai, çeşitli öğelerin am pirik sıralanışı değil­ dir: Tersine, teorik kapsamlı bir analizdir bunlar. Politik pratik için m utlak anlam da temel önem taşıyan bir gerçekliği, b u prati­ ğin özgül özüne erişm ek için düşünm em iz gereken bir gerçekliği içerirler. Bu metinler, belirgin bir örnekten -1 9 1 7 yılında M ark­ sist bir liderin politik p ratiği- yola çıkarak, genel olarak politik pratiğin alanının, nesnesinin ya da (önceki terminolojim izi tek­ rar kullanırsak) özgül ham m addesinin yapı analizidir. Bu şekilde anlaşıldığında, Lenin’in analizi pratik olarak genel teorik soruya cevap verir (onun analizi pratik haldeki b u cevap­ tır): Politik pratik nedir, onu diğer pratiklerden ayırt eden nedir? Ya da, daha klasik bir form ülasyon tercih edilirse: Politik eylem nedir? Lenin sayesinde -v e politik b ir d u ru m u n som utluğunu “zorunluluğun gerçekleştiği” “rastlantı” olarak kabul eden spe­ külatif teze karşı (Hegelci tez, ama Hegel bunu daha eski bir ide­ olojiden m iras almıştır, çünkü b u biçim de Bossuet’de de hüküm sü rm ek ted ir)- b u gerçek soruya verilen teorik bir cevabın baş­ langıcına varırız. Lenin’in politik pratiğinin nesnesinin Evrensel Tarih ya da Em peryalizmin Genel Tarihi olm adığını görürüz. 13) Krş. Lenin: U z aktan M ektu plar, 1, (Œ u vres, B d., Fr., 1, 23, s. 330): “D evrim b u k a d ar kısa sü red e zafer k azan m ışsa... b u yalnızca so n derece ö z g ü n tarih sel b ir d u ru m n e d e ­ niyle, kesin lik le fa r k l ı a k ım la r , kesin lik le h e ter o jen sın ıf çıkarları, kesinlikle k a rş ıt to p lu m ­ sal eğilim ler, ö n em li b ir b ağdaşıklıkla b irb iri içinde eriyebildiğ i iç in d ir.” Bu m e tn in bazı sö zc ü k le rin in altını b izzat L enin çizm iştir. Biraz d ah a ilerd e ş u n u söyler: “O lay la r, b u şek ild e ve yalnızca b u şek ild e c e re y a n etm iştir. H a k ik atten çek inm eyen, dev­ rim d ek i to p lu m sa l güç ilişkilerini acele e tm e d e n d ü ş ü n e n , h e r “fiili an" ı yalnızca b u g ü n ­ kü m evcut ö zg ü n lü ğ ü a çısın d a n değil, R usya’d a o ld u ğ u k a d ar tü m d ü n y a d a d a p ro le ta r­ yan ın çıkarlarıyla b u rju v a z in in çıkarları a ra sın d a k i d ah a d e rin ilişkileri, d a h a d e rin itk i­ leri dik k a te a larak d e ğ erle n d ire n b ir p o litik acı d u ru m u b u şekilde ve yalnızca b u şekil­ de k a b u l etm e lid ir,” s. 131 (b u k ez altını b e n ç iz d im - L A .).

217

218

Louis Althusser Emperyalizmin tarihi onun pratiği içinde elbette tartışm a konu­ sudur, ama asıl konusunu o oluşturm az. Mevcut haliyle em per­ yalizm in tarihi başka faaliyetlerin konusu olur: M arksist teorisyenin, M arksist tarihçinin faaliyeti -a m a b u durum da teorik pra­ tiklerin konusudur. Lenin kendi politik pratiği içinde em perya­ lizme güncel varoluş kipliğinin koşullarında -so m u t bir şimdiki zam an d a- rastlar. Tarih teorisyeni ya da tarihçi ise em peryaliz­ me bir başka kipliğin koşullarında rastlar: Güncel olm am anın ve soyutlam anın kipliği. Demek ki, politik pratiğin kendine özgü konusu tarihe aittir, teorisyen ve tarihçi de b undan söz eder; ama b u başka bir konudur. Lenin, em peryalizm in gelişiminin ü rü n ü olan bir toplum sal şim diki zam an üzerinde eylemde b u ­ lu n duğunu, bu olmasaydı M arksist olmayacağım, 1917 yılında genel olarak Emperyalizm üzerinde eylemde bulunm adığını ga­ yet iyi bilir: O, som ut durum üzerinde, Rusya’nın konjonktürü üzerinde hareket etm ektedir, kayda değer bir şekilde “fiili an” diye adlandırdığı şey üzerinde eylem ektedir, güncelliği m evcut politik pratiğini tanım layan b u an üzerinde eylem ektedir. Bir Emperyalizm tarihçisinin, Lenin’in yaşadığı ve anladığı gibi gö­ rebilm ek için kesitler halinde görmeye m ecbur olduğu bu d ü n ­ yada -ç ü n k ü m evcut dünya olarak, var olan tek som ut dünya oydu, olası tek som ut dünya onun güncelliğiydi, “güncel duru m ”du o -, Lenin b u dünyanın yapısını oluşturan şeyi analiz eder: H er devrimci pratiğin olasılığının ve kaderinin bağlı oldu­ ğu b u tem el eklem lenm eleri, bu içbağlantıları, b u stratejik d ü ­ ğüm leri analiz eder; temel çelişkinin patlam a noktasına geldiği bu dönem de, (yarı-feodal ve yarı-söm ürge, yine de emperyalist) belirli bir ülkenin çelişkilerinin bu düzeneğini ve tipik ilişkileri­ ni analiz eder. Lenin’in m etinlerindeki yeri doldurulam az olan

şey budur: Bir konjonktürün yapısının analizi, çelişkilerin yer de-

__________________________ Marx İçin__________________________

giştirme ve yoğunlaşm aları, paradoksal birlikleri. Tüm bunlar 1917’nin şubatından ekim ine kadarki politik eylemle, sözcüğün güçlü anlamıyla dönüşecek olan bu "fiili a n ”m varlığıdır. Lenin’in “fiili an ”ınm uzun süreden beri başlamış bir süreç içinde emilmiş ve gerçek halini almış kendi geleceği içinde bu süreci aşacak bir andan başka bir şey olmadığı şeklindeki uzun soluklu tarihsel bir analizden çıkan kusursuz dersin karşısına -em peryalizm in her şeyi açıkladığı tarihsel analizlerden biridir bu (ve çok doğrudur), ama devrimci pratiğin sorunlarıyla ve analizleriyle boğuşan talihsiz Lenin, çoğu zam an tarihsel kanıtlan n çığına kelim enin tam anlamıyla yakalanır, bu çığ tarafından sürüklenir, g ö tü rü lü r- bu m etinler çıkarıldığında ya da su n u l­ duğ u n d a,14 kişi hiçbir ilerleme kaydetm ez, eli kolu bağlı kalır... Sanki Lenin emperyalizm i tam da falanca güncel çelişki gibi, on­ ların güncel yapıları ve ilişkileri gibi görm üyorm uş, sanki b u ya­ pılaşmış güncellik o n u n politik eylem inin biricik nesnesi değil­ miş gibi! Yeri doldurulam az bir pratiğin gerçekliğini, devrim ci­ lerin pratiğini, onların yaşamlarını, ıstıraplarını, fedakârlıklarını, çabalarını, kısacası som ut tarihlerini, bu pratiğin üzerinde te­ m ellenen bir başka pratik, bir tarihçinin pratiği -y an i, zorunlu­ luğ u n oldu bittisi üzerine kaçınılm az olarak düşünen bir bilim insanının p ra tiğ i- kullanılarak tek bir sözcükle, büyülü bir şekil­ de, yok edebilm ek sanki m üm künm üş gibi! Sanki geçmişi ana­ liz eden klasik bir tarihçinin teorik pratiği, şim diki zam anda şim diki zamanı düşünen, gerçekleştirilecek zorunluluğu d ü şü ­ nen, b u zorunluluğu üretm enin yolları üzerine, b u araçların stratejik uygulanm a noktaları üzerine, kısacası kendi eylemi üzerine -ç ü n k ü o som ut tarihe etkide b u lu n u r!- düşünen dev­ rimci bir liderin pratiğiyle karşılaştırılabilirmiş gibi! Bu liderin 14) Krş. M ury. b elirtilen m a k a le , s. 4 7 -4 8 .

219

220

Louis Althusser hataları ve başarıları, Ulusal K ütüphane’de fasikül halinde y a z ı ­ lı bir “tarıh”ın sıra num arasıyla yer almaz. Bu liderlerin adları

her zam an hatırlanacaktır, som ut yaşamlar olarak: 1905, 1914, 1917, Hitler, Franco, Stalingrad, Çin, Küba. Bu iki pratiği birbi­ rinden ayırmak; so runun özü budur. Ç ünkü, Lenin analiz ettiği çelişkilerin tek ve aynı em peryalizm den kaynaklandığını, bu çe­ lişkileri paradoksa varana kadar onun yarattığını herkesten daha iyi biliyordu. Ama, bunu bilm ekle birlikte, b u çelişkilerde ilgi­ lendiği şey, bu genel tarih bilgisinden başka bir şeydi ve b u bil­ giyi ona sınanm ış bir bilim öğretmiş olduğundan, başka şeyle, kendi pratik nesnesinin yapısını oluşturan şeyle gerçekten ilgilenebilmişti: Çelişkilerin bu tipik haliyle, yer değiştirmeleriyle, yo­ ğunlaşmalarıyla ve b undan kaynaklanan devrimci kopm anın bu “kaynaşm asıyla, kısacası, bunların oluşturduğu bu “fiili a n ”la ilgilenebilmişti. Bu nedenle, “en zayıf halka” teorisi, “belirleyici halka” teorisiyle bir ve aynı şeydir. Bunu anladıktan sonra, Lenin’e daha sakin bir kafayla döne­ biliriz. ideologlar onu tarihsel analiz yoluyla bir kanıtın altında bırakm aya çabalasalar da, o tek adam her zam an oradadır, Tarih ’in ve yaşamım ızın sadeliği içinde, b u ezeli “fiili an ”da... Ko­ nuşm aya devam ediyor, sakin sakin ve tutkuyla. Bize anlatmaya devam ediyor: Kendi devrimci pratiğini anlatıyor, sınıf m ücade­ lesinin pratiğini, kısacası, m evcut tek tarihin bağrında Tarih’e et­ kide bulunm ayı sağlayan şeyi anlatıyor, çelişkinin ve diyalekti­ ğin özgüllüğünü anlatıyor, “kaçınılm az” devrimleri olup bittikten sonra açıklamayı ya da kanıtlamayı değil, onları bizim biricik

şim diki zam anım ız içinde “yapm ayı” sağlayan ya da, Marx’ın çok derin bir anlatımla ifade ettiği gibi,15 diyalektiği tam am lan­ 15) K apital'in S onsözü, 2. baskı: “D iyalektik, m istifiye edilm iş b içim in d e... verin in (das B estehende) m ev cu t h alin i d e ğ iştiriy o rd u ... R asyonel b iç im in d e ise, özü itibarıyla e leşti­ rel ve d ev rim c id ir.”

__________________________ Marx İçin__________________________

mış edim in teorisi değil,16 devrimci bir yöntem yapmayı sağlayan çelişkinin bu özgül farklılığını anlatıyor. Özetliyorum. Hegelci diyalektiğin Marx tarafından “tersine çevrilmesi” neden ibarettir; M arksist diyalektiği Hegelci diyalek­ tikten ayıran özgül farklılık nedir, soruları, Marksist pratik tara­ fından zaten çözülm üş sorunlardır; kâh Marx’m teorik pratiği, kâh da sınıf m ücadelesinin politik pratiği b u n u çözm üştür. De­ m ek ki b u so ru n u n çözüm ü M arksizmin eserlerinde m evcuttur, am a pratik halde m evcuttur. Bunu teorik biçimiyle dile getirm e­ miz, yani “ü nlü alıntılar”ın 17 çoğunda bir varoluşun pratik kab u ­ lü olan şeyden b u n u n teorik bilgisine geçmemiz önem taşır. Bu ayrım bizi son bir açm azdan korum alıdır. Gerçekten de, bir nesnenin varlığının kabulünü onun bilgisi olarak görm ek çok kolaydır; dolayısıyla kışkırtıcıdır. Bu kolaylık nedeniyle, “ün lü alıntılar” listesinin bir b ö lüm ünün ya da hepsinin bana karşı ek­ siksiz bir argüm an olarak ya da teorik bir argüm anın dengi ola­ rak kullanıldığını görm üşüm dür. Yine de b u alıntılar değerlidir, çü n k ü so ru n u n varolduğunu ve çözüm lendiğini söylerler! M arx’in, Hegel’in diyalektiğini “tersine çevirerek” bu sorunu çözdüğünü söylerler. Ama “ünlü alıntılar” bu tersine çevrilm e­ nin teorik bilgisini bize vermezler. Verm ediklerinin kanıtı da, gün gibi açıktır ki, görünüşte bu kadar aşikâr olan bu tersine çevrilmeyi düşünebilm ek için çok ciddi bir teorik çaba gösteril­ mesi gerektiğidir... Aslında, bize sunulan “aydınlatıcı bilgiler”in çoğu “ü nlü alm tılar”ı açımlayarak tekrarlam akla sınırlıdır (bir açma ise, açıklama dem ek değildir); “tersine çevirme”, “rasyonel çekirdek” kavram larını (betimleyici ama m uam m alı bu kavram ­ ları) sahici ve kesin Marksist kavram larla karıştırm aktan öteye 16) G eride kalm ış b ir d e v rim in o ld u -b ittisi de o labilir • 17) Bizim so ru n u m u z a işaret e d en M ark sizm in k la sik lerin in b ilin e n m etin lerini kolaylık o lsu n diye böyle ad lan d ırıy o ru m .

221

Louis Althusser ;---------------------------------------------gitmez. Sanki Marksist kavram ların teorik açıklığı bulaşarak öte­ kilerin karanlığım aydınlatabilirmiş gibi; sanki bilinen ile az bi­ linenin ya da bilinm eyenin bir arada varlığından bilgi doğabilir­ miş gibi;18 sanki “tersine çevirm e”nin ya da “çekirdek”in varlığı­ nın kabulünü onların bilgilerine dönüştürm ek için bir ya da iki bilimsel kavram ın yakınlığı yeterm iş gibi! Kişinin kendi tezinin sorum luluğunu üstlenm esi, örneğin Marx’m “tersine çevrilme” üzerine cüm lesinin sahici bir bilgi olduğunu ilan etm ek, bu riske girm ek, bu tezi teorik pratiğin sınavından geçirm ek ve b u n u n sonuçlarını incelemek daha nam uslu bir tavır olur. Bu teşebbüs ilginçtir, çünkü gerçek bir deneyim dir ve “tersine çevirm e” yo­ luyla bize bir bilgi verdiğini M arx’a itiraf ettirirse M arx’m d ü şün­ cesinin derinden zayıflayacağını göstererek saçmaya indirgem e­ ye kadar varır.19 Bu teşebbüsler ve bu denem e, kendi tarzlarında, çözüm ün teorisini, çözüm ün varlığını göstermeye yönelik çabada aram a­ m ak gerektiğini doğrularlar. Ç özüm ün pratik halde varlığı bir şeydir; b u çözüm ün bilinm esi başka bir şey. M arx’m bizi “Diyalektik”siz bıraktığını söyledim. Bu tam an­ lamıyla doğru değildir. O bize, ne yazık ki tam am lanm am ış, bi­ rinci sınıf bir yöntem bilim m etni verdi: 1859 tarihli Ekonomi Po­ litiğin Eleştirisine Katkı. Bu m etin “tersine çevrilm e” sözünü an­

maz, ama onun gerçekliğini tartışır: Siyasal iktisadın kavram la­ rının bilimsel kullanım için geçerlilik koşulları. Bir Diyalektiğin tem el öğelerini çekip çıkarabilm ek için, bu kullanım üzerinde düşünm ek yeter, çünkü bu kullanım pratik haldeki bir Diyalek­ 18) M arx, G o th a P rog ram ın ın E leştirisi, 1875: “B u n d an böyle so ru şu d u r: K om ünist to p ­ lu m d a devlet han g i d ö n ü şü m le ri geçirecektir?... Bu so ru y a yalnızca bilim cevap v erebi­ lir; H alk sö zcü ğ ü ile D evlet s ö zc ü ğ ü n ü b in lerce b içim d e çiftleştirerek s o ru n bir p a rm a k b o y u bile ilerletilem ez.” 19) G. M ury b u d en em ey e girişti: L a P en sée, n o 108, belirtilen m a k a le.

Marx için 223

tik’ten başka bir şey değildir. Lenin’in bizi, kendi politik pratiğinde işleyen diyalektiğin te­ orik ifadesi olan “Diyalektik”ten m ahrum bıraktığını söyledim; daha genel olarak, sınıf m ücadelesinin M arksist pratiği içinde uygulanm akta olan diyalektiğin dile getirilm esine yönelik teorik çalışm anın hâlâ yapılmayı beklediğini söyledim . Bu da tam an­ lamıyla doğru değildir. Lenin Felsefe D efterleri ’nde bize bir “Diyalektik”in ana hatları olan birkaç cüm le bırakm ıştır. Mao Tsetung, bu notları, 1937 yılında Çin K om ünist Partisi’ndeki dog­ m atik sapm alara karşı politik m ücadelenin ortasında, Çelişki Üzerine adlı önem li bir m etinde geliştirdi.20

M arksist diyalektiğin özgüllüğü nedir, sorum uzun teorik ce­ vabını bu m etinlerde -o ld u k ça iyi hazırlanm ış olmakla birlikte, geliştirilmesi, temelleriyle ilişkilendirilm esi ve sürekli olarak d ü ­ şünülm esi gereken bir b içim d e- nasıl bulabileceğimizi göster­ m ek istiyorum.

20) Krş. L a P en sée, A ralık 1962, s. 7, d ip n o t 6.

224

Louis Althusser

3. Teorik pratik süreci “... Düşünce bütünü olarak, concretum düşünce olarak somut bütünlük, gerçekte, düşünmenin ve tasavvur etmenin ürünüdür; ama asla sezgilerin ve temsillerin dışında -ya da üzerinde- düşünen ve kendi kendini yaratan kavramın bir ürünü değildir, tersine, sezgileri ve temsilleri kavramlara dönüştüren çalışmasının ürünüdür.” (K. Marx, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Kat­ kı, 1859).

Mao Tse-tung, “tüm elligi” içindeki çelişkiden yola çıkar, ama Mao’n u n tek ciddi tartışm ası, bir başka “tüm el” ilke sayesinde, sınıf m ücadelesi pratiği içindeki çelişki etrafında odaklanır. Bu ilke, tüm el olanın yalnızca tikel olan içinde var olduğudur. Bu ilkeyi, Mao, çelişki karşısında, şu tüm el biçim de düşünür: Çeliş­ ki her zam an özgüldür ve özgüllük tüm el olarak çelişkinin özü­ ne aittir. Eğer tüm ellik özgüllükten doğacaksa, ilave bir tümelliğe ihtiyacı varmış gibi gözüken tüm elin bu ön “çalışması”na gü­ lebiliriz ve b u “çalışm a”yı Hegelci “yadsım a’nm çalışması olarak görebiliriz. Oysa, m ateryalizm gerçekten anlaşıldığında, bu “çalışm a”nm bir tüm el çalışması olmadığı, önceden var olan bir tü­ m el üzerine bir çalışma olduğu, bu çalışm anın am acının ve so­ n u cu n u n bu tüm ele soyutlam aları ya da “felsefi” (ideolojik) kış­ kırtm aları yasaklamak ve onu zorla kendi koşuluna -bilim sel

Marx için

olarak özelleştirilmiş bir tü m ellik - indirgem ek olduğu anlaşılır. Eğer tüm el olan bu özgüllükse, bu özgüllüğün tüm eli olm ayan bir tüm ele başvurm a hakkım ız yoktur. Diyalektik m ateryalizm için temel olan bu noktayı Marx Eko­ nomi Politiğin Eleştirisine K atkı’daki örnekte işler ve genel kav­

ram ların (örneğin: “ü retim ”, “çalışm a”, “m übadele”, vb. kavram ­ ların) kullanım ının bilimsel teorik pratik için kaçınılm az olsa bi­ le, b u birinci genelliğin bilimsel çalışm anın ürünüyle çakışm adı­ ğını kanıtlar: O n u n sonucu değil, öncülüdür. Bu birinci genellik (buna Genellik I diyeceğiz), bilim in teorik pratiğinin özelleşmiş “kavram lar”a, yani bir bilgi olan bu diğer “som ut” genelliğe ( Ge­ nellik III diyeceğiz) dönüştüreceği ham m addeyi oluşturur. Ama

o halde Genellik I, yani bilim in üzerinde çalıştığı teorik h am ­ m adde nedir? Am pirizm in ya da duyum culuğun ideolojik (“naif ’, basit “sapm a” değil, zorunlu ve ideolojiler gibi tem ellenm iş olan) yanılsam asının tersine, bir bilim, özü katışıksız dolayımsızlık ve tekillik (“duyum lar” ya da “bireyler”) olan bir varlık üzerinde asla çalışmaz. Her zam an için “genel” üzerinde çalışır; “olgu” biçim inde olsa bile. Bir bilim oluştuğunda, örneğin Gali­ leo ile birlikte fizik oluştuğunda, ya da Marx’la birlikte toplum ­ sal oluşum ların evrim bilimi (tarihsel m ateryalizm) oluştuğun­ da, bu bilim her zam an için, ideolojik nitelikteki, öncel, varolan kavram lar üzerinde, “Vorstellungen” üzerinde -y an i Genellik Ele—çalışır. Katışıksız, nesnel “veri’le r üzerinde, yani katışıksız ve m utlak “olgular” üzerinde “çalışm az.” O nun kendine özgü ça­ lışması, tersine, önceki ideolojik teorik pratiğin hazırladığı ide­ olojik “olgu!ar”m eleştirisi yoluyla kendi bilimsel olgularını ha zır lam ak’tan ibarettir. Kendi bilimsel “olgular”ını hazırlamak, aynı

zam anda, kendi “teori”sini de hazırlam aktır, çünkü bilimsel ol­ gu -y o k sa sözüm ona katışıksız görüngü değil- ancak teorik bir

225

226

Louis Althusser pratiğin alanında tanım lanabilir. Ö nceden oluşm uş bir bilim ge­ lişirken, ya hâlâ ideolojik kavram lardan, ya bilimsel “olgular”dan, ya da bilimsel olarak önceden oluşm uş ama bilim in ön­ ceki bir evresine ait (eski-Genellik III) kavram lardan oluşan bir ham m adde üzerinde (Genellik I) çalışır. Dolayısıyla bilim bu Genellik I’i Genellik IH’e dönüştürerek çalışır ve üretir. Ama çalışan kim dir ya da nedir? Bu ifadeden anlaşılması gere­ ken şey, bilim in çalıştığı m ıdır? H er dönüşüm (her pratik), gör­ düğüm üz gibi, belirli üretim araçlarının uygulamaya konm asıy­ la bir ham m addenin ürüne dönüşüm ünü gerektirir. Bilimin te­ orik pratiğinde, üretim araçlarına denk düşen uğrak, düzey, ker­ te nedir? Eğer bu üretim araçlarından insanı geçici olarak soyut­ larsak, Genellik II diye adlandıracağım ız şeyi elde ederiz; az çok çelişik birliği, ele alm an (tarihsel) uğrakta bilim in “teori”sini oluşturan kavram lar b ü tü n ü n d en oluşur.21 Bu “teori”, bilim in tüm “so run”u n u n zorunlu olarak ortaya konduğu alanı tanım lar (yani, bilim in kendi konusu içinde karşılaştığı “güçlükler”; “ol­ gular”! ile “teorisi”nin, eski “bilgileri” ile “teori”sinin ya da “te­ ori ^"si ile yeni bilgilerinin karşı karşıya gelmesi içinde karşılaştı­ ğı “güçlükler”, b u alan dolayısıyla ve b u alan içinde sorun olarak ortaya atılır). Bu teorik çalışm anın diyalektiğine girm eden, bu şem atik bilgilerle yetinelim. Teorik pratiğin, Genellik fTnin Ge21) “T e o ri” k avram ıyla b e lirtilen b u g en ellik II, b e n im b u ra d a girişem eyeceğim , farklı tü r­ d e d erin leştirilm iş b ir in celem eyi elb e tte h a k e tm e k ted ir. Yalnızca ş u n u söyleyebiliriz ki, “te o ri” diye ad la n d ırd ığ ım şeyin b irliği, b irleşm iş b ir te o rik siste m in d ü ş ü n ü m se l biçim i altın d ak i b ir b ilim d e e n d er o larak v ar o lur. E n a zın d an den ey sel bilim lerd e, katışıksız b i­ çim de te o rik o larak v aro lan k a v ra m la rın yanısıra, te o rik k av ram ların b ü y ü k b ö lü m ü n ü n yatırıldığı te k n iğ in alanım d a içerir. T am an lam ıy la ve özellikle te o rik b ö lü m , a n ca k çok e n d er o larak çelişik o lm ayan b ir b iç im a ltın d a birleşir. Ç oğu zam an , te o rik olarak d ü ş ü ­ n ü m sel o lm ay an b ir birliğe sah ip , k a rm a şık ve çelişik b ir b ü tü n iç inde bir arada m evcut bölgesel teo riler iç in d e yerel o larak b irleşm iş b ö lg e le rd e n ib arettir. H er b ilim in teorik ü re tim ç alışm asın d a, h e r seferin d e özgül b ir k ip liğ e göre u y g u la n m a k ta olan şey, so n d e ­ rece k a rm a şık ve çelişik b u b irlik tir. Ö rn e ğ in “o lg u sal” “g ö rü n g ü le r’! o lu ş tu ra n deneysel bilim lerd e, m ev cu t b ir g ü çlü ğ ü s o ru n b iç im in d e ortaya a ta n ve idealist b ir g eleneğin “h i­ p o te z le r” o larak ad lan d ırd ığ ı şeyin g erçek gövdesi olan te o rik -tek n ik d ü z en e k le rin yerli y erin e k o n m asıy la b u so ru n u “ç ö ze n ” b u d u r.

Marx için ------------------------------------------------------V------------------------------------------------- 227 nellik I üzerindeki çalışmasıyla Genellik III’ü yarattığını anlam ak

için bunlar bize yeter. Dem ek ki b u n lar bize, aşağıdaki iki önem li önerm eyi anla­ m ak için yeterlidir: 1. Genellik I ile Genellik 111 arasında öz bakım ından özdeşlik asla yoktur, her zam an gerçek bir dönüşüm vardır; ya ideolojik bir genelliğin bilim sel bir genelliğe dönüşm esi yoluyla (örneğin Bachelard’ın “epistem olojik kopm a” diye adlandırdığı biçim içi­ n de d ü şünülen değişim); ya da eski genelliği - “içine alsa” da, ya­ ni “göreceliliğini” ve geçerlilik sınırlarını (kendine tâbi olanları) tanım lasa d a - reddeden yeni bir bilimsel genellik üretim iyle dö­ nüşür. 2. Genellik I’d en Genellik IH’e geçişi sağlayan çalışma, yani -G enellik I ile Genellik III’ü birbirinden ayırt eden temel farklı­ lıklar bir yana b ırakılırsa- “soyut”tan “som ut”a geçişi sağlayan çalışma, yalnızca teorik pratik sürecini içerir, yani tam am en “bil­ gi içinde” cereyan eder. Marx, “doğru bilim sel yönterri’in, düşüncede som utu ü ret­ m ek için soyuttan yola çıkm ak olduğunu söylediğinde bu ikin­ ci önermeyi ifade etm iştir.“ Bu aynı sözcüklerin sık sık eşlik et­ tiği ideolojik yanılsam alara düşm ekten kaçınırsak, yani soyut’u n teorinin kendisini (bilim) ve somut’u n da gerçeği, teorik pratiğin bilgisini ürettiği “som ut” gerçekleri belirttiğini sanm azsak; iki fa r k lı som utu - b ir bilgi olan düşüncedeki-somut ile o n u n konusu 2 2 ) Krş. M arx, E k o n o m i Politiğin E leştirisin e K atk ı, Ed. soc., s. 16 4 -1 6 5 : “G erçek ten ve s o ­ m u tta n b aşlam ak iyi b ir y ö n te m gibi g ö z ü k m e k ted ir... B u n u n la b irlik te, d ah a y a k ın d a n ba k ıld ığ ın d a , b u n u n b ir h a ta o ld u ğ u fark edilir... b u s o n u n c u y ö n te m (genel n o s y o n la r­ d a n so m u t n o sy o n lara g id en e k o n o m ik sistem lerin y ö n tem i), açık b ir şekilde, d o ğ ru b i­ lim sel y ö n te m d ir. Som ut, s o m u ttu r, ç ü n k ü çoğul b elirle n im le rin sen tezid ir, dolayısıyla çeşitliliğin b irliğ id ir. Bu n e d en le, d ü şü n c e d e sen tez u s ü lü o larak , so n u ç o la ra k g ö rü lü r, yoksa yola çıkış n o k ta sı o larak değil... (bilim sel y ö n te m d e ) soyut b e lirlenim ler, d ü şü n ce yoluyla s o m u tu n y en id e n ü re tim in e yol açarlar... S o y u ttan so m u ta yükselm eyi sağlayan y ö n tem , d ü şü n c e için , so m u ta sah ip o lm an ın , d ü ş ü n ü lm ü ş b ir so m u t b iç im in d e o n u y e­ n id e n ü re tm e n in b ir y o lu d u r...”

228

Louis Althusser olan gerçekliğin barındırdığı so m u tu birbirine karıştırm azsak, bu tezin kesin anlam ını kavramış oluruz. Bilgi-somut’u üreten süreç tam am en teorik pratik içinde cereyan eder: Elbette gerçekso m u t’u içerir, ama bu gerçek-som ut “bağım sızlığından önce ol­ duğu gibi sonra da düşüncenin dışında varlığını sü rd ü rü r” (Marx), o n u n bilgisi olan öteki “so m u tla asla karıştırılmaz. Ele alm an düşüncedeki-som ut’u n (Genellik III) kendi konusunun bilgisi olması (gerçek-som ut); b u gerçekliği sözüm ona “sorun”a çeviren (Bilgi Sorunu), dolayısıyla bilimsel pratiğin, gerçek bir so ru n u n sorunsal-olm ayan çözüm ü olarak ürettiği şeyi -b ir ko­ n u ile bilgisi arasındaki ilişkinin sorunsal-olm am asm ı- sorunsal olarak düşü n en ideoloji için “güçlük” oluşturan şey budur. De­ m ek ki, yalnızca teorik pratiği etkileyen som ut (Genellik III) ile soyut (Genellik I) arasındaki gerçek ayrımı, (düşüncenin, bili­ m in, teorinin özünü oluşturan) soyutlamayı (gerçeğin özünü oluşturan) som utun karşısına çıkaran bir diğer ideolojik ayrım ­ la karıştırm am ak temel önem dedir. Bu karışıklık özellikle Feuerbach’ta görülür ve Marx da Fe-

uerbach’çı evresinde b u karışıklığı paylaşmıştır: Yalnızca günü­ m üzde yaygın tüketim ideolojisinin beylik düşüncelerini besle­ m ekle kalmaz; çaresiz teorik açmazlarda, kim i zam an karşı çıkış olarak önem verilen niteliklerinin “gerçeklikleri”ne aldananları yanıltm a riski de vardır. Teoriye, bilim e atfedilen soyutlamayı, son kertede, gerçeğin kendisi olan som utun karşısına çıkaran eleştiri, hâlâ ideolojik bir eleştiridir, çünkü bilimsel pratiğin ger­ çekliğini, soyutlam alarının geçerliliğini ve nihayet bir bilgi olan bu teorik “som ut”u n gerçekliğini inkâr eder. Bu kavrayış, kendi­ nin “som ut” olduğunu ileri sürerek, “som ut”u isteyerek, kavra­ yış olarak, “doğru” olduğunu ileri sürer, dolayısıyla bilgi oldu­ ğunu ileri sürer: Ama tam da bilgiyi üreten pratiğin gerçekliğini

Marx İçin

inkâr ederek işe başlamıştır! “Tersine çevirme” iddiasında b u ­ lunduğu ideolojinin içinde kalır, yani genel olarak soyutlam anın değil, belirli bir ideolojik soyutlam anın içinde kalır.23 Bilgi sürecinin içinde bile, sürecin başladığı “soyut” genellik ile sürecin sona erdiği “som ut” genelliğin, Genellik I ile Genellik IH’ün, özünde aynı genellik olmadığını ve sonuç olarak, kavra­ m ın kendi kendine türeyişi şeklindeki Hegelci kavranışın, soyut tüm elin kendini som ut olarak ürettiği “diyalektik” hareketin “görünüm leri”nin, teorik pratik içinde uygulanm akta olan “soyutla­ m a”, “genellik” türlerinin karıştırılm asına dayandığını kabul et­ m ek için kesinlikle b u kadar öteye gitmek gerekir. Örneğin, Marx’in dediği gibi,24 Hegel “gerçeği, kendi üzerinde yoğunlaşan, kendi içinde derinleşen, kendi kendine hareket eden düşünce­ nin sonucu olarak tasavvur ettiğinde,” iki şeyi karıştırm ış olur: 1. Öncelikle, bilimsel bir bilginin üretim i işini “som utun (ger­ çek) türeyiş süreci” olarak kabul eder. Ama Hegel b u “yanılgı”ya ancak ikinci bir karışıklık sonucu düşebilir: 2. Bilgi sürecinin başındaki tüm el kavram ını (örnek: tüm el­ lik kavramı, M a n t tfe’taki “varlık” kavram ı) süreçlerin özü ve iti­ ci gücü olarak, “kendini yaratan kavram ” olarak ele alır;25 teorik pratiğin bir bilgiye (Genellik III) dönüştüreceği Genellik I’i d ö ­ 2 3) F e u e rb a ch ’ın k e n d isi b ir ö rn e k tir. Bu n e d en le, F eu e rb a ch ’m “m atery alizm b ildirgeleri"ni b ü y ü k b ir ihtiyatla ele a lm ak u y g u n o lu r. Bu n o k tay a d ah a ö nce d e d ik k a t çektim . Krş. L a Pensée, (m a rt-n isan 19 6 1 , s. 8 ) G enç M arx ü zerin e b ir m akalede, m evcut eleşti­ rin in etkisi a ltınd a, h â lâ id e o lo jik k a lm ış b a z ı k a v r a m la r ı bile k u llan d ım . Ö rnek: H egel’in “aşıııa’sına karşılık o larak ve M arx’in id eo lo jid en k u rtu lm a k için, m itle r­ d e n sıyrılm ak için ve H egel’in d efo rm e ettiği a sıl o la n ’h , özgünle tem asa geçm ek iç in g ös­ terdiği çabayı açıklam aya y ö n elik “geriye d ö n ü ş ” k av ram ı. Bu “geriye d ö n ü ş ” kavram ı, ideoloji öncesi “g erçek ’’e, “s o m u t”a geri d ö n ü ş ü k ast ettiği bizzat p o le m ik k u llanılışında, “p o z itiv iz m in y a k ın ın d a n g eçm ek ted ir. Başka örnek: Bir felsefe tarihi o l a s ı l ı ğ ı n ı n p o le ­ m ik olarak ç ü rü tü lm e si. Bu tez, (d in , sanat, vs. olarak) felsefenin tarihi o lm ad ığ ın ın b e ­ lirtildiği A lm a n ideolojisi’n in b ir c ü m le sin d e n d estek alıy o rd u . Burada da p o z itivizm in sın ırın d ay d ık , h e r ideolojiyi (dolayısıyla felsefeyi) to p lu m sa l b ir o lu şu m u n (geçici) basit g ö rü n g ü sü n e in d irg em e n in (A lm a n ideolojisi, sü rek li o larak b u n u yapm aya girişir) iki a d ım ötesindeydik . 24) M arx, E k o n o m i Politiğin E leştirisine K a tk ı, s. 165. 25) A.g.e.

229

230

Louis Althusser nüşüm sürecinin özü ve itici gücü olarak alır! Bu dem ektir ki, bir başka pratikten haklı olarak alınm a bir karşılaştırmayı kulla­ nırsak,26 bu h ar m akinasını, fabrikaları, günüm üzde taş k öm ürü­ n ü n çıkarılm asını ve sayısız dönüşüm geçirmesini sağlayan tek­ nik, m ekanik, fiziksel, kimyasal, elektrik, tüm olağanüstü aletle­ ri üreten şey, kendi diyalektik gelişimi sayesinde taş köm ürü­ dür! Hegel, teorik pratiğin gerçekliğine, ideolojik bir tüm el kav­ rayışını, işlevinin ve anlam ının ideolojik bir kavranışmı dayattı­ ğı için b u “yanılgı”ya düşm ektedir. Oysa, pratiğin diyalektiğin­ de, başlangıcın soyut genelliği (Genellik I), yani üzerinde çalışı­ lan genellik, işin kendisi olan genellikle (Genellik II) aynı şey değildir, bu çalışmanın ü rü n ü olan özgül genellik (Genellik III) -b ir bilgi (“teorik-som ut”) - hiç değildir. Genellik II (çalışan ge­ nellik) Genellik I’in basit bir gelişmesi hiç değildir, onun ken­ dinde şey’den kendi-için şey’e (ne kadar karm aşık olursa olsun) geçişi değildir; çünkü Genellik II, ele alm an bilim in “teori”sidir, ve bu haliyle, tüm sürecin sonucudur (bilim in kuruluşundan yola çıkan'bilim tarihi), bu terim in güçlü anlamıyla bir d ö n ü ­ şüm sürecidir, yani basit bir gelişme biçim inde (Hegelci m odel­ de: kendinde şey’in kendi-için şey’e gelişimi) değil, gerçek nite­ liksel süreksizlikler yaratan dönüşüm ve yeniden yapılanm alar biçim indedir. Genellik II Genellik I üzerinde çalıştığında, de­ m ek ki, asla kendi üzerinde çalışmış olmaz; ne bilim in k u ru lu ­ şu sırasında ne de daha sonra bilim in tarihi içinde kendi üzerin­ de çalışmaz. Bu nedenle, Genellik I b u çalışm adan her zam an gerçekten dönüşm üş olarak çıkar. Genelliğin genel “biçim i”ni hâlâ korusa da, bu biçim onun hakkında bize hiçbir şey öğret­ mez: Ç ünkü çok başka bir genellik halini alm ıştır -a rtık ideolo­ jik bir genellik değildir, bilim in aşılmış evresine ait bir genellik 26) Bu k arşılaştırm an ın tem elleri vardır: Bu iki ayrı p ra tik , p ra tiğ in genel ö z ü n e o rtak o larak sahiptir.

Marx tçin

de değildir, her durum da, niteliksel olarak yeni, özelleşmiş, bi­ limsel bir genelliktir. Teorik pratiğin bu gerçekliğini, teorik pratiğin bu som ut di­ yalektiğini, yani bilgi üretim sürecinin süreksizliğinde farklı Ge­ nellikler (I, II, III) arasında devreye giren ya da ortaya çıkan ni­ teliksel süreksizliği Hegel inkâr eder, daha doğrusu b u n u d ü şün­ mez ve düşünm esi gerektiğinde de, onu, kendisi için önem li ama baştan başa ideolojik bir başka gerçekliğin -Id e a ’nm hareketi­ n in - görüngüsü haline getirir. Hegel’in, soyuttan som uta geçiş sürecinin birliğini sonuçta kavram ın kendinden doğuşu olarak, yani yabancılaşm anın biçim leri arasında, başlangıcından başka bir şey olmayan son u cu n un oluşum u içinde başlangıçtaki ken­ dinde şey’in basit bir gelişmesi olarak bilimsel çalışm anın ger­ çekliği üzerine yansıttığı şey, idea’nın bu hareketidir. Böylelikle Hegel, gerçek niteliksel farklılıkları ve dönüşüm leri, teorik prati­ ğin sürecini oluşturan tem el süreksizlikleri görm ezden gelir. O n­ lara ideolojik bir m odel dayatır: Basit bir içselligin gelişim m ode­ lini. Bu şu anlam a gelmektedir: Hegel, onlara dayattığı ideolojik genelliğin, teorik pratik içinde uygulanm akta olan üç tür genel­ liğin -I , II, III- oluşturucu biricik özü olduğunu buyurm aktadır. Hegel’in M arksist eleştirisinin derin anlamı, tüm içerimleri içinde yalnızca burada aydınlanm aya başlam aktadır. Hegel’in te­ mel kusuru, yalnızca “sp ek ü latif yanılsam a değildir. Feuerbach’ın zaten ortaya koym uş olduğu bu spekülatif yanılsama, düşünce ile varlığın, düşünce süreci ile varlık sürecinin, “d ü şün­ cedeki” som ut ile “gerçek” som utun özdeşleştirilm esinden iba­ rettir. En büyük spekülatif günah budur: Soyutlama günahı, şeylerin düzenini altüst eder ve (som ut) gerçeğin kendi kendini yaratma süreci yerine, (soyut) kavram ın kendi kendini yaratma sürecini koyar. Marx, Kutsal A ile’de bize bunu çok açık bir şekil­

231

232

Louis Althusser de gösterir.27 Hegelci spekülatif felsefede, kendi kendini belirle­ yen kendi kendini yaratm a hareketiyle, meyve soyutlam asının arm ut, üzüm ve erik ürettiğini görürüz... Feuerbach, 1839 tarih­ li Hegelci “som ut tüm el” üzerine harikulade analizinde bunu elinden geldiğince iyi sergilemiş ve eleştirmiştir. Demek ki, b u ­ rada soyutlam anın kötü bir kullanım ı vardır: (idealist, speküla­ tif). Bu kullanım , karşıtlık yoluyla bize soyutlam anın iyi kullanı­ m ını (materyalist) belirtir. Gayet iyi anlıyoruz: Tüm bunlar basit ve açıktır! Ve, kurtarıcı bir “tersine çevirm e” ile şeyleri, yani so­ yutlamayı, düz olarak yerli yerine koymaya hazırlanıyoruz çünkü, kendi kendine gelişme yoluyla meyveleri (kavramlar) üreten meyve kavram ı (genel) değildir, tam tersine, (som ut) meyveler (soyut) meyve kavram ını üretir. Anlaştık mı? Hayır, kesinlikle anlaşamayız; bu “tersine çevirm e”ye dahil olan ve yalnızca b u n d an söz etmeyi sağlayan ideolojik bulanık­ lıkları kabul edemeyiz. Söz konusu tersine çevirmede, ancak te­ mel bir ideolojik bulanıklık varsaym ak koşuluyla kesinlik var­ dır. Bu bulanıklık, Marx Feuerbach’çı olmaya ya da Feuerbach’m söz dağarcığına başvurm aya gerçekten son verdiğinde; tıpkı genel meyve kavram ının, som ut m eyveler üzerinde işleyen bir soyutlam anın ü rü n ü “olm ası” gibi bilimsel bir kavram ın da ü rü n olduğunu ileri sürm eyi sağlayan am pirist ideolojiyi bilinç­ li olarak terk ettiğinde reddetm ek zorunda kaldığı ideolojik b u ­ lanıklıktır. Ekonomi Politiğin Eleştirisine K atk ı’da Marx, her bi­ limsel bilgi sürecinin, gerçek som utlarla değil, bir soyutla, bir genellemeyle başladığını söylediğinde, yalnızca spekülatif soyut­ lam anın ideolojisinden ve açıklayıcılıgmdan, yani önvarsayımlan n d an fiilen koptuğunu belirtmiş olur. Marx, bir bilim in ham ­ m addesinin, her zam an için, verili genellik biçim inde (Genellik 2 7 ) K utsal Aile 1844 tarih lid ir. A lm an İ d e o lo jis in d e (1 8 4 5 ) ve F elsefen in S efa leti 'n d e (1 8 4 7 ) aynı tem a gö rü lü r.

Marx için

I) var olduğunu belirttiğinde, bir olgu sadeliğindeki bu tezin içinde, bize, som ut m eyvelerden yola çıkan ve “bireyselliklerin­ den soyutlayarak” özlerini ortaya çıkaran, soyutlam a yoluyla kavram üretm eye ilişkin am pirist m odelle hiç ilişkisi olmayan yeni bir m odel önerir. Bu şim di, bilimsel çalışma denen şey için açık seçiktir: “Som ut özneler”den değil, Genellik I’den yola çı­ kar. Ama bu Genellik I için de hâlâ doğru m udur? Bu, Hegelci spekülasyonun yanlış kullandığı iyi soyutlam anın ürettiği bilgi­ nin ön evresi değil m idir? Bu tez, ne yazık ki, diyalektik m ater­ yalizm in organik bir parçası değildir, yalnızca am pirist ve duyum cu ideolojiye aittir. Bu, Marx’m, “duyum sal olanı nesne bi­ çim inde”, yani pratiksiz bir sezgi içinde tasavvur ettiği için Feuerbach’ı m ahkûm ettiğinde reddettiği tezdir. Genellik I, örne­ ğin “m eyve” kavramı, bir “özne”nin (bilinç, hatta şu m itik özne: “Pratik”) gerçekleştirdiği “soyutlam a işlemi”nin ü rü n ü değildir; am pirik, teknik ve ideolojik, farklı düzeylerde, birbirinden ayrı, som ut, birçok pratiğin işin içine girdiği karm aşık bir hazırlık sü­ recinin sonucudur. (Bu basit, ilkel örneğe geri dönersek, meyve kavram ının kendisi, kökeninde, besinsel, tarım sal, hatta büyüy­ le ilgili, dini ve ideolojik, farklı pratiklerin ü rü n ü d ü r). Bilgi ide­ olojiden kopm adıkça, her Genellik I, dem ek ki, toplum sal olan her şeyin varoluşunda temel konum da bulunan, esas pratikler­ den biri olan ideolojinin izini derinden taşır. Som ut bireylerden onların katışıksız özünü çıkaran soyutlam a edim i, ideolojik bir mittir. Genellik I, özü gereği, soyutlam anın nesnelerden çıkara­

cağı öze uygun değildir. Genellik I’in Genellik IlI’e dönüşüm ü yoluyla, teorik pratiğin ortaya çıkardığı ve ortadan kaldırdığı şey, bu uygunsuzluktur. Genellik I, “tersine çevirm e”nin varsay­ dığı am pirist ideolojinin m odelini reddeder. Özetleyelim: Bilimsel pratiğin, (som ut) bir bilgi üretm ek için

233

Louis Althusser

234

soyuttan yola çıktığım kabul etm ek, teorik pratiğin ham m adde­ si olan Genellik I’in, b u n u “düşünülen-som ut”a, yani bilgiye (Genellik III) dönüştüren Genellik IFden niteliksel olarak farklı olduğunu kabul etm ektir. Bu iki tür Genelliği ayırt eden farklı­ lığın inkârı, (çalışan) Genellik IFnin, yani “teori”nin Genellik 1 (üzerinde çalışılan genellik) üzerindeki önceliğini tanım am ak; işte, Marx’m karşı çıktığı Hegelci idealizm in esası budur; işte, so­ yut spekülasyonun som ut gerçeklik ya da bilim olarak “tersine dönm esi”n in hâlâ ideolojik görünüm leri altında, hem Hegelci ideolojinin hem de Marksist teorinin yazgısının belirlendiği nokta b u dur. M arksist teorinin de yazgısı burada belirlenir: Ç ünkü herkes bilm ektedir ki, bir kopm anın derindeki nedenle­ ri -k a b u l edilenler değil, fiilen etkide b u lu n an lar- bu kopm adan beklenen kurtuluşun, özgürlük beklentisi, yani özgürlüğün ol­ mam ası m ı yoksa özgürlüğün kendisi mi olacağına kesin olarak karar verecektir. İşte bu nedenle, “tersine çevirm e” kavram ını bir bilgi olarak kabul etm ek, onu destekleyen ideolojiyle, yani teorik pratiğin gerçekliğini inkâr eden bir kavrayışla birlik olmaktır. “Tersine çevirm e” kavram ının bize işaret ettiği “hesabını görm e”, bu d u ­ rum da, kavram ın kendi kendini yaratm asını (gerçek) “som utun doğuşu” olarak tasavvur eden teorinin tersine çevrilmesi, karşıt teoriyi yaratması olamaz; ki b u karşıt teori de gerçeğin kendi kendini yaratm asını, kavram ın doğuşu olarak kabul etm ektedir (gerçekten tem ellenm iş olsaydı, “tersine çevirme” deyim inin im ­ kân tanıdığı şeyin karşıtı bu olurdu): Bu hesabını görme, bilim ­ sel pratiğin gerçeğine yabancı, ideolojik bir teoriyi reddedip, onun yerine, niteliksel olarak farklı bir teoriyi geçirm ekten iba­ rettir (önemli olan nokta da budur); bu teori, bilimsel pratiğin özünü kabul eder, ona dayatılm ak istenen ideolojiden bu özü

Marx için

ayırır, kendine özgü niteliklerini ciddiye alır, onları düşünür, di­ le getirir ve hatta b u tanım anın pratik koşullarını da dü şü n ü r ve dile getirir.28 Bu noktaya varıldığında, son kertede “tersine çevirm e”nin söz konusu edilemeyeceği görülür. Ç ünkü bir ideolojiyi tersine çevirerek bir bilim elde edilemez. İdeolojinin gerçekle ilişkide olduğuna inandığı alanı terk etm ek, yani ideolojik sorun­ s a lın ı (temel kavram larının organik önvarsayımını ve bu sis­

tem le birlikte, kavram larından çoğunu) terk etm ek ve “bir başka element içerisinde”,29 bilimsel, yeni bir sorunsalın alanında yeni

teorinin faaliyetini kurm ak koşuluyla bir bilim elde edilir. Bu te­ rim leri ciddi olarak ve sınam ak amacıyla kullanıyorum ; h erh an ­ gi bir ideolojinin sorunsalını tersine çevirerek, yani bizzat ide­ olojinin sorunsalı üzerinde kalarak gerçek bir bilim örneği asla verilemeyeceğine bahse girerim .30 Bu m eydan okum aya tek bir koşul belirteceğim: Kullanılacak sözcükler m etaforik anlam da değil, kesin anlamıyla ele alınmalıdır.

2 8 ) Bu k o p u ş çalışm ası b ir in s a n ın te o rik p ra tiğ in in so n u cu y d u : Karl M arx. G enç M arx ü z e rin e m ak alem d e k ısm e n b e lirttiğ im b ir so ru n a b u ra d a geri d ö n e c e k değilim . Aynı za­ m a n d a bir d ö n ü ş ü m çalışm ası da o la n M arx’in te o rik p ra tiğ in in , teo ri içinde, n iç in b ir k o p u ş u n , epistem o lo jik b ir k o p m a n ın b a sk ın b içim in i ister istem ez aldığını gösterm ek gerekir. M arx’la H egel ilişk isin in , s o n ç ö zü m lem e d e , b ir tersine çevirm e ilişkisi değil, ta m a m en farklı b ir ilişki o ld u ğ u a n d a n itib a re n , L en in ’e (F elsefe De/ierle tin d e k i dolaysız şaşkınlık te p k ile rin d e ) b u k a d ar o lağ an ü stü ve p a ra d o k sa l g elen şey in b e lk i de d a h a iyi anlaşılabi­ leceğini ileri sü reb ilirim : H egel’d e k u llan ılab ilir analizler b u la b ilm e k , k u şk u su z az sayı­ d a k i bazı kan ıtlam aların , m a tery alist n itelik te o ld u ğ u n u g ö rm e k m id ir L enin’i şaşırtan? M arx-H egel ilişkisi b ir “te rsin e çevirm e" ilişkisi o lm ad ığ ın d a, H egelci d iyalektiğin “rasy o nalite"sinin so n derece anlaşılır olacağını ileri sü reb ilir m iyim ? 2 9 ) G enç M arx’in b ir p a ra g ra fın d a n alın m a b u “te o rik im ge"yi ö n e rm e fırsatı b u lm u ş ­ tu m , N ouvelle Critique, A ralık 1960, s. 36. 3 0 ) Bu tü r m ey d a n o k u m a , san ırım , h er M arksistin p o litik d e n ey im in d e yankı b u lu r. Ç ü n k ü b u , belirleyici tem el yapıyı d eğ iştirm ed en , so n u çları g e rç ek ten değiştirm esi için biriyle ba h se g irm ek , refo rm izııı eleştirisine b en zer; şeylerin d ü z en in i k e n d i tem elleri ü z erin d e tersine çev ireb ilecek lerin e in a n a n , ö rn e ğ in verili to p lu m sa l ilişkiler tem eline d a y an a ra k to p lu m sa l eşitsizliği to p lu m sa l eşitliğe, in san ın in san ta ra fın d a n sö m ü rü s ü n ü in san ların k e n d i araların d ak i işb irliğ in e çevirebileceğine in a n a n d ü n y a n ın tü ııı re fo r­ m istlerin e k o m ü n istle rin h e r g ü n y ö n elttik leri m ey d an o k u m ay a ben zer. E m ekçilerin m ü c a d ele m arşı o lan E n tern asy o n al, “D ü n ya kökü n d en d e ğ iş ec e k ” der: Bu teorik olarak çürü tü lem e z .

235

Louis Althusser

236

4. “Önceden verili”, yapılanm ış, karm aşık bütün “En basit ekonomik kategori... önceden verili canlı bir somut bütünün tekyanlı ve soyut ilişkisi olarak var olabilir ancak...” (K. Marx, Ekonom i Politiğin E leştirisine K atkı).

Artık tüm çelişkinin özgüllüğünden oldukça uzakta gibiyiz... Ama hayır, bir adım bile uzaklaşm ış değiliz. Ama şimdi bilm ek­ teyiz ki bu özgüllük herhangi bir genelliğin özgüllüğü, yani, m antıksal sonuçlarına götürürsek, ideolojik bir genelliğin özgül­ lüğü değildir. Genellik III un, bir bilginin özgüllüğüdür. Çelişkinin b u “özgüllüğü” nedir? Diyalektik, “şeylerin özündeki çelişkinin incelenm esidir”, ya da aynı anlam a gelen, “karşıtların özdeşliği teorisidir.” Buradan yola çıkarak, der Lenin, “diyalektiğin çekirdeği kavranır; ama açıklanmaya ve geliştirilmeye ihtiyaç duyar.” Mao bu m etinlere gönderm ede b u lu n u r ve “açıklama ve geliştirmeler”e geçer, yani bu “çekirdek”in içeriğine, kısacası çelişkinin özgüllüğünün tari­ fine geçer. Burada, birden bire çok kayda değer üç kavramla karşılaşırız. İki ayrım kavramı: 1. rım; 2. Çelişkinin

T e m e l ç elişk i

te m e l y a n ı

ile

ile

ta li ç e liş k ile r

ta li y a n ı

hayet, üçüncü bir kavram: 3. Çelişkinin

arasındaki ay­

arasındaki ayrım. Ni­ e ş its iz g e lişim i.

Bu kav­

ramlar bize “oldukları gibi” sunulur. Bunların Marksist diyalek­

Marx İçin

tik için temel önem de olduğu söylenir, çünkü Marksist diyalek­ tiğin özgüllüğüdürler. Bu önerm elerin ardındaki derin teorik nedenleri bizim aram am ız gerekir. Tek bir süreç içinde birçok çelişkinin varlığını (yoksa temel çelişki-tali çelişki ayrımı olmazdı) doğrudan doğruya varsaydığı­ nı görm ek için birinci ayrımı ele almak yeter. Dolayısıyla, karm a­ şık bir sürecin varlığına gönderm ede bulunur. Ve aslında: “Basit bir süreçte tek bir karşıt çifti vardır; karm aşık süreçlerde daha çok vardır...” der Mao; çünkü, “her karmaşık süreç ikiden fazla çelişki içerir...”; ama bu durum da, “karmaşık bir nesnenin geli­ şim sürecinde bir dizi çelişki vardır, bunlar arasında her zaman biri temel çelişkidir...”31 İkinci ayrım (çelişkinin temel yanı ile ta­ li yanı) ise, her çelişkinin içinde, sürecin karmaşıklığını, yani iç­ lerinden biri baskın olan çelişki çoğulluğunun onun içindeki var­ lığını yansıttığından, ele almamız gereken şey bu karmaşıklıktır. Bu temel ayrım ların bağrında, dem ek ki sürecin karm aşıklı­ ğıyla karşılaşırız. Burada, M arksizm için temel bir noktaya temas ederiz: Bir başka açıdan ele alınmış aynı tem el nokta. Mao, “iki karşıtlı basit süreç”i bir yana bıraktığında, b u n u fiili nedenlerle dışlamış gibidir: Çoğul çelişkileri içeren Mao’n u n nesnesine -to p lu m a - uygun değildir. Ama aynı zam anda b u “iki karşıtlı basit süreç”in katışıksız olasılığı da desteklenmiş olm uyor mu? Bu durum da, bu “iki karşıtlı basit süreç”in temel kökensel süreç olduğunu, karm aşık olan öteki süreçlerin ise onun karışık süreç­ leri, yani gelişmiş görüngüleri olduğunu ileri sürebiliriz. Lenin, “Bir’in ikiye ayrılması ve çelişik yanlarının bilinm esi,” Philon’u n zaten kabul ettiği... (Lenin’in parantezi) “işte, diyalektiğin özü (“özlerim den biri, ana hatlarından biri, tüm temeli olmasa da, temel özelliklerinden biri),”32 derken bu yönde eğilim gösterm i­ 3 1 ) M ao T se-T u n g , Ç elişki Ü zerine, s. 4 5 , 55. 3 2) L enin, F elsefe D efterleri, s. 2 7 9

237

______________________ Louis Althusser______________________ yor mu? İki çelişik tarafa bölünm üş bu Bir’in içinde, Lenin yal­ nızca bir “m odel” değil, her çelişkinin “ana yatağı”nı, h er çeliş­ kinin, en b üyük karm aşıklıktaki biçim lerine varana kadar ken­ dini gösterdiği kökensel özü de betim lem iyor mu? Bu durum da, karm aşık olan basitin gelişimi ve görüngüsü değil midir? Soru önem lidir. Ç ünkü, Birlik’in çelişik iki tarafa bölündüğü bu “iki karşıtlı basit süreç”, aynı zam anda, Hegelci çelişkinin doğrudan doğruya ana ya ta ğ ıd ır. Burada, kendi yorum um uzu bir kez daha sınayabiliriz ve sınamalıyız da. Kuşkusuz, Mao “basit süreç”i yalnızca bellekten aktarır, hiç örnek vermez. Ama onun tüm analizinde, çoğul ve eşitsiz çeliş­ kiye sahip b ir yapının ikincil olarak değil, birinci olarak devre­ ye girdiği karm aşık süreçlerle işimiz vardır yalnızca: Gerçekten de hiçbir karm aşık süreç bize basit bir sürecin gelişimi olarak verili değildir, dolayısıyla karm aşık olan asla basit olanın görün­ güsü olarak verili değildir - tersine, kendisi de karm aşık olan bir sürecin sonucu olarak verilidir. Dem ek ki, karm aşık süreçler her zam an için verili karm aşıklıklardır, bunların kökensel basitlikle­ re indirgenm esi asla düşünülm em iştir; ne bilfiil ne de ilkece. Oysa, Marx’m 1857 tarihli Ekonomi Politiğin Eleştirisine K atkı’sı­ na geri dönersek, burada aynı gerekliliğin olağanüstü bir kesin­ likle ifade edildiğine tanık oluruz; o dönem de Siyasal Iktisat’m kavram ları üzerinde düşünen Marx, “üretim ”in basit evrensel kökenine, doğum una uzanm anın im kânsızlığını gösterir, çünkü “üretim den söz ettiğimizde, söz konusu olan şey her zam an için toplum sal gelişm enin belirli bir evresindeki üretim dir, toplum halinde yaşayan bireylerin üretim idir,”’3yani yapılandırılm ış to p ­

lum sal bir b ü tü n içinde yaşayan bireylerin üretim idir. Marx her 33) K. M arx, E k on om i Politiğin E leştirisin e K atk ı, s. 150.

Marx İçin

türlü karm aşanın berisine ulanabileceğim iz ihtim alini de dışlar (ve b u ilkesel bir dışlamadır: Bunu yapm am ızı engelleyen şey yalnızca cehalet değildir, m evcut haliyle üretim in özü, kavram ı­ dır); Marx, h er “basit kategori”nin toplum un yapılanm ış b ü tü ­ n ü n ü n varlığını gerektirdiğini de gösterir,34 dahası, ve kuşkusuz b u daha önem lidir, basitliğin, kökensel olm anın ötesinde, belir­ li koşullar içinde, karm aşık bir sürecin ü rü n ü de olduğunu gös­ terir. Basitlik ancak bu sıfatla var olabilir (ve yine karm aşık bir b ü tü n ü n içinde!): Falanca “basit” kategorinin varlığı biçim inde. Örneğin, çalışma: “Çok basit bir kategori gibi gözükm ektedir. Bu genellik içinde çalışma fikri -g en el olarak çalışma g ib i- en eski fikirlerdendir... bu n unla birlikte, bu basit biçimiyle ekono­ m ik açıdan d ü şünüldüğünde “çalışma”, b u basit soyutlam ayı ya­ ratan ilişkiler kadar m o derndir.”35 Aynı şekilde, on sekizinci yüzyıl m itlerinin to p lum un ekonom ik gelişiminin kökeninde hayal ettikleri bireysel üretici ya da üretim in tem el öznesi olarak birey, b u ekonom ik “cogito", “görünüm ” olarak bile, ancak ge­ lişmiş kapitalist toplum da görülür, yani üretim in toplum sal ka­ rakterini en fazla geliştirmiş olan toplum da. Aynı şekilde, en yetkin basit tüm el olan m übadele de, “tarihsel olarak tüm kesin­ liği içerisinde, to p lum un en gelişmiş durum larında görülür. (Bu kategori) asla her ekonom ik ilişki içerisinde kendine bir yol aça­ m az.”36 Demek ki basitlik kökensel değildir: Tersine, basit kate­ gorisine anlam ım veren şey, yapılanm ış b ü tü n d ü r ya da uzun bir sürecin sonunda ve istisnai koşullarda, bazı basit kategorile­ rin ekonom ik varlığını üretebilecek olan şey, yapılanm ış b ü tü n ­ dür. 34) K. M arx, E k on om i Politiğin E leştirisin e K atk ı, s. 163: “En b asit ek o n o m ik kategori... a n c a k ö n c ed e n verili, yaşayan, s o m u t b ir b ü tü n ü n tekyanlı ve so y u t ilişkisi biçim i a ltın ­ da var o la b ilir.” 3 5 ) M arx, a.g .e., s. 167, 3 6 ) M arx, a.g .e., s. 166.

239

Louis Althusser

240

Her koşulda, Hegel’e yabancı bir dünyadayız: “Hegel H ukuk felsefesine m ülkiyetle başlam akta haklıydı, mülkiyet, konunun en basit hukuksal ilişkisini oluşturuyordu. Ama ailenin varlığın­ dan önce ya da çok daha som ut ilişkiler olan efendilerle köleler arasındaki ilişkilerden önce m ülkiyet yoktur.”37 Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, şu tezin uzun bir kanıtıdır: Basit olan, ancak

karm aşık bir yapı içinde vardır; basit bir kategorinin tüm el va­ roluşu asla başlangıçta ortaya çıkmaz, uzun bir tarihsel sürecin sonunda, son derece farklılaşmış toplum sal bir yapının ü rünü olarak ortaya çıkar; dem ek ki, gerçeklikte, ister öz olsun ister kategori, basitliğin katışıksız varlığıyla asla işimiz yoktur, kar­ m aşık ve yapılanm ış varlık ve süreçlerin, “som ut”ların varlığıyla karşılaşırız. Hegelci çelişkinin ana yatağını sonsuza dek çürüten şey, bu temel ilkedir. Gerçekten de, eğer Hegelci m odeli m etaforik bir anlam da de­ ğil, kesin özü içinde ele alırsak, “iki karşıtlı bu basit süreç”i, Len in ’in referansının hâlâ anımsattığı, iki karşıta bölünm üş bu kökensel basit birliği gerektirdiğini saptarız. İki karşıtın parçalan­ mış birliğini oluşturan şey bu kökensel birliktir, bu birlik yaban­ cılaşır ve kendisi kalarak bir başkası olur: Bu iki karşıt aynı bir­ liktir, am a ikilik içinde; aynı içselliktir, ama dışsallık içinde, - ve b u nedenle, her biri kendi tarafından, farkında olm adan birbir­ lerinin çelişkisi ve soyutlam asıdırlar, kendinde-şey olan şey’dir, -

sonra da, önceki birliklerini yadsıyan bu soyutlam anın

yadsınm ası içinde, parçalanmasıyla, yabancılaşmasıyla zengin­ leşmiş kökensel birliklerini yeniden kurarlar: Böylece, yeni Bir olacaklardır, yeni bir basit “b irlik ”i yeniden inşa ederek, yadsınm alarının geçmişteki işleyşiyle zenginleşmiş, yadsım anın yadsınm asının ü rü n ü olan, bir b ütü n lü ğ ü n yeni, basit birliği. Bu 37) M arx, a . g . e s. 166.

Marx İçin

Hegelei m odelin zalim m antığının şu kavram ları kendi araların­ da kesin olarak birbirine bağladığı görülür: Basitlik, öz, özdeş­ lik, birlik, yadsıma, bölünm e, yabancılaşm a, karşıtlar, soyutla­ ma, yadsım anın yadsınm ası, aşma (Aufhebung), bütünlük, ba­ sitlik, vs... Hegelci diyalektik burada tüm üyle vardır: Yani, basit bir kökensel birliğin bu kökten önvarsayımm a tüm üyle bağlıdır, yadsınm ası sayesinde kendi içinde gelişir ve tüm gelişimi içinde, her seferinde daha “som ut” bir b ü tü n lü k içinde, bu kökensel birlikten ve bu basitlikten başka bir şeyi asla oluşturm az. M arksistler bu m odele, kestirm eden gitm ek için, sem bol ola­ rak, dikkatsizlikle ya da kasten,38 başvurabilirler ya da kullana­ bilirler: Kesinliği içerisinde ele alındığında, M arksizmin teorik pratiği, politik pratiği gibi, b u n u dışlar. M arksizm bunu özellik­ le dışlar, çünkü Hegelci m odelin teorik önvarsayımı olan, kö­ kensel basit birliği dışlar. M arksizmin reddettiği şey, biçim i ne olursa olsun “en dipteki bir kökende eksiksiz bir şekilde çakış­ m a şeklindeki felsefi (ideolojik) iddiadır (tabula rasa, bir sürecin sıfır noktası; doğal hali; örneğin Hegel’de, hiçlikle doğrudan doğruya özdeş varlık dem ek olan başlangıç düşüncesi; yine Hegel’de, kökeni yeniden oluşturan her sürecin sonsuz kez (yeni­ den) başladığı basitlik, vs...); ayrıca, kendini (sürecin her uğra­ ğında yeniden üretilen) başlagıçtaki bu basit birlik olarak göste­ ren Hegelci felsefi iddiayı da reddeder; daha sonra, kendi ken­ dine gelişmesi sayesinde, sürecin tüm karmaşıklığını yaratacak­ tır, ama b u karm aşıklık içinde kendini asla yitirm ez ,19 ne basit­ liği ne de birliği asla kaybolm az - çünkü çoğulluk ve karm aşık­ lık, kendi özünü belirtm ekle görevli onun kendi “görüngü38) Kasten. Ö rn eğ in , M arx çağ d aşların ın f e ls e fi a p ta llığ ın a b ir d e rs v erm ek isteyerek, K a­ p it a lin birin ci k ita b ın d a H egel’in term inolojisiyle “flö rt e d e r” (“k o k e ttie re n ”). Hâlâ dersi îıak ed iy o r m uyuz? 39) Ö lü m ü bile, tıpkı Kutsal C u m a n ın Paskalya z aferin in h ab ercisi olm ası gibi, D irilişin hab ercisid ir. B unlar H egel’in k u llan d ığ ı sem b o llerd ir.

241

242

Louis Althusser sü ”nd en başka bir şey asla olmayacaktır.'10 Bu önvarsayımm dışlanması, “tersine çevrilme”sine -b ir kez daha üzülerek belirteyim - indirgenemez. Bu önvarsayım “tersi­ ne çevrilmiş” değildir, ortadan kaldırılm ıştır: Tam anlamıyla or­ tadan kaldırılm ıştır (Kesinkes ortadan kaldırılmıştır! Yoksa orta­ dan kaldırdığı şeyi “koruyan” A ufhebung anlam ında değil...) ve yerine, birincisiyle hiç alâkası olmayan tam am en başka bir teorik önvarsayım konm uştur. Bir köken felsefesinin ideolojik m iti ve organik kavramları yerine, Marksizm, ilke olarak, her som ut “nesne”n in karm aşık yapısının, hem nesnenin gelişimine h ü k ­ m eden hem de o n u n bilgisini yaratan teorik pratiğin gelişimine h ükm eden yapının verisinin bilinm esini getirir. Artık kökensel özüm üz yoktur, ama bilgi geçmişe uzandıkça uzaklaşan bir “her-zam an-önceden-verili” vardır. Artık basit birlik yoktur, ya­ pılanm ış karm aşık birlik vardır. Demek ki, (hangi biçim altında olursa olsun) kökensel basit birliğimiz yoktur, y a p ıla n m ış k a r­ m aşık bir birliğin her-zam an-önceden-verili hali vardır. Eğer böy-

leyse, Hegelci diyalektiğin “ana yatağı”nın bir yana bırakılm ış ol­ duğu ve kendi organik kategorilerinin, özgül olarak sahip ol­ dukları ve olum lu anlam da belirlendikleri şey içinde, teorik sı­ fatla varlığını sürdürem eyecekleri açıktır. Özellikle kökensel ba­ sit birlik temasını “işleten” kategoriler, yani: Bir’in “bölünm esi”, yabancılaşma, karşıtları birleştiren soyutlam a (Hegelci anlam ın­ da), yadsım anın yadsınması, Aufhebung, vs... artık yoktur. Bu koşullarda, organik anlam da bu Hegelci kategorilerin izinin ne Marx’m Ekonomi Politiğin Eleştirisine K a tkısın d a (1857) ne de Mao Tse-Tung’u n m etinlerinde (1937) görülm em esine şaşmak. 4 0 ) H er tü rlü yanlış anlam ayı en g ellem ek için, M arx’in 1844 H ly a zm ala n ’n d a m uzaffer b içim de eg em en o la n ın , o lağ an ü stü b ir saflık ve u zlaşm azlık içinde, b u “H egelci d iyalek­ tik ” o ld u ğ u n u - d a h a fazlası da o ld u ğ u n u - belirtelim . K anıtlam ayı m ü k e m m e lle ştirm e k için, b u H egelci d iyalektiğin o rad a k e sin o larak “tersin e çevrildiğini" de ekleyelim . Bu n e d en le, b u k esin m e tn in kesinliği M arksist değildir.

Marx îçin Kuşkusuz, ideolojik bir m ücadelede (örneğin: D ühring’e kar­ şı m ücadele) ya da verili sonuçların anlam ını açıklamaya yöne­ lik genel b ir serim lem ede b u kategorilerden bazıları hatırlatılabilir; ideolojik m ücadelenin ya da karşı çıkışın veya açıklam anın b u düzeyinde kalındığı sürece, ideolojik pratikte (m ücadele), bu kavrayışın genel olarak serim lenm esinde, b u kategoriler çok ger­ çek sonuçlarıyla kullanılabilir. Ama bu sonuncu “serim lem e” (diyalektiğin yasalarının herhangi bir örnekle açıklanması) te­ orik pratiğin kabul ettiği alanda kalm ak zorundadır - çünkü, kendi başına kaldığında, yeni bilgiler üreten doğru bir teorik pratik oluşturm az. Tersine, M arx’ın, Lenin’in teorik ya da poli­ tik pratiği gibi nesnesini gerçekten dönüştüren ve doğru sonuç­ lar (bilgiler, devrim ...) üreten doğru bir pratik söz konusuysa, b u du ru m d a, b u kategoriler karşısındaki teorik hoşgörü payı kaybolur: Bu kategorilerin kendisi yok olur. O rganik etkileri ol­ m ayan bir uygulam a, nesnesini (örneğin fizik pratiğini), gerçek gelişimini asla değiştirm eyen basit bir uygulam a değil, yıllar içe­ risinde organik olarak oluşturulm uş ve geliştirilmiş hakiki bir pratik söz konusu olduğunda; hakiki bir pratiğe gerçekten katıl­ m ış bir insanın pratiği söz konusu olduğunda; bir bilim i oluş­ turm aya ya da geliştirmeye kendini adamış bir bilim insanı, sı­ nıf m ücadelesini geliştirmeye kendini adamış bir politikacı söz konusu olduğunda; b u durum da, nesneye yaklaşık olarak doğ­ ru kategoriler dayatm ak söz konusu olmaz, olamaz. Bu d u ru m ­ da, söyleyecek sözü olm ayan kategoriler susar ya da sessizliğe m ahkûm edilir. Böylece, gerçekten oluşm uş Marksist pratikler­ de, Hegelci kategoriler uzun süreden beri susm uştur. Onlar bu pratiklerde “bulunm ayan” kategorilerdir. Bu nedenle kuşkusuz, bazıları, tüm Kapital'in içinde, yani 2500 sayfalık Fransızca edisyonda b u lunan yalnızca iki cümleyi gözler önüne serm ek için,

243

Louis Althusser

244

geçmiş zam andan kalm a biricik kutsal em anetlere gösterilmesi gereken sofuluğun sonsuz titizliğiyle davranıyorlar;41 kuşkusuz bu nedenle, bu iki cümleyi, bir başka cümleyle, daha doğrusu, Hegel’i okum uş olduğu için yarım yüzyıl boyunca Marx’m hiç anlaşılmadığını bize söyleyen Lenin’in çok m uam m alı bir lafıyla, bir haykırışıyla güçlendiriyorlar... Şu basit olguya geri dönelim: Gerçekten oluşm uş Marksist pratiklerde kullanılan ve işletilen kategoriler Hegelci kategoriler değildir: Bunlar başka kategori­ lerdir, M arksist pratik içinde işletilen Marksist diyalektiğin kate­ gorileridir.

4 1) Y adsım anın y ad sın m ası ü zerin e ço k m e ta fo rik b ir cüm le. Sö zünü edeceğim b ir di ger c üm le de niceliğin niteliğe d ö n ü ş ü m ü üzerin e. Engels, b u iki m e tn i A nti-D ühring’uı b irin ci k ısm ın d a (b ö lü m 12 ve 13) a k ta rır ve y o ru m lar. “Y adsım anın y a d sın m ası” üzeri n e b ir söz d aha. Y ad sım an ın y a d sın m asın ı “d iy alek tiğ in yasaları” a ra sın d a n çıkardığı için ve d ah a genel olarak, d o g m atizm in i d a h a iyi y erleştirm ek için H egel’d e n saptı diye Sta lin ’i e leştirm ek b u g ü n re sm en k a b u l g ö rm e k te d ir. Aynı zam an d a da H egel'e b ir tü r gen d ö n ü ş ü n k u rta rıcı o ld u ğ u da h araretle ileri sü rü lm e k te d ir. Bu açıklam alar belki gü n ü n b irin d e b ir yazıtım k o n u su olabilir. B unu b e k le rk e n , “y a d sım an ın y a d s ın m a s ın ın M ark sist diyalektiğin a la n ın d an a tılm asın ın y a ratıcısın d ak i gerçek b ir te o rik sağduyuya tanık h k ettiğini k ab u l e tm ek bana d ah a kolay gelm ektedir.

Marx için

5. Belirleyicili yapı: Çelişki ve üstbelirlenim “Maddi üretimin gelişmesinin, örneğin sanatsal üretimin gelişmesiyle eşitsiz ilişkisi... Burada kavranması gerçekten güç olan nokta şu: Üretim ilişkileri, hukuksal ilişkinin eşitsiz gelişimine nasıl uyar?” (K. Marx,

Ekonomi Politiğin Eleştirisine K atkı).

Bu pratiğin özünü hâlâ öğrenmemiz gerekm ektedir: Çelişkile­ rin eşitsiz gelişim yasası. Ç ünkü, der Mao, tan vakti kadar arı d u ­ ru bir cümlede, “dünyada m utlak anlam da eşit olarak gelişen hiç­ bir şey yoktur.” Kimi zaman sanıldığı gibi, yalnızca Emperyalizmi içerme de kalmayan, tam da “dünyada var olan her şeyi” içeren bu “yasa"nm anlamını ve kapsamını anlam ak için, tüm karm aşık süreç­ lerde temel bir çelişkiyi ve her çelişkide de temel bir yanı ayırt eden Marksist çelişkinin bu temel farklılıklarına geri dönm ek ge­ rekir. Bir çelişkinin bu bütünde tüm diğer çelişkilere hâkim ola­ bilmesi için b ü tü n ü n karm aşık olması gerektiğini söyleyerek, bu “farklılığı” ben burada b ü tü n ü n karmaşıklığının işareti olarak ifa­ de ediyorum. Şimdi bu hâkimiyeti, bir işaret olarak değil, kendi içinde ele almak ve içerimlerini geliştirmek gerekir. Bir çelişkinin ötekilere baskın olması, içinde yer aldığı karm a­ şıklığın yapılanmış bir birlik olduğunu ve bu yapının, çelişkiler arasında belirtilen başatlık-ikincillik ilişkisini içerdiğini varsayar. Bir çelişkinin diğerleri üzerindeki hâkimiyeti, gerçekten de,

245

246

Louis Althusser Marksizm açısından, bir nesne olarak ele alman yığın içinde fark­ lı çelişkilerin zorunsuz dağılımının sonucu olamaz. “Bir dizi çe­ lişkiyi içeren” bu karmaşıklığın içinde, tıpkı bir stadyum un tri­ bünlerinde öteki seyircilerden bir kafa boyu daha uzun birinin olması gibi, ötekilere baskın çıkan bir çelişki “bulunam az.” Başat­ lık, karmaşıklıkla ilişkisiz basit bir olgu değil, temel bir olgudur. Bu nedenle karmaşıklık, başatlığı temel özelliklerinden biri ola­ rak içerir: O nun yapısına dahildir. Birliğin, basit, kökensel ve ev­ rensel özün birliği olmadığını, olamayacağını ileri sürm ek, Marksizme yabancı bir ideolojik kavram olan “tekçilik” hayali kuran­ ların sandığı gibi,42 “çoğulculuğun” sunağında birliği kurban et­ m ek değil; tam am en başka bir şey ileri sürm ektir: Marksizmin sözünü ettiği birliğin, karm aşıklığın kendisinin birliği olduğunu, karmaşıklığın örgütlenm e ve eklem lenm e tarzının tam da onun

birliğini oluşturduğunu ileri sürm ektir. Bu, karm aşık bütünün ba­ şatlığa sahip eklemlenmiş bir yapının birliğine sahip olduğunu ileri 4 2 ) T ekçilik. 1 8 8 0 -1 9 1 0 y ılların d a k ilise-k arşıtı ve d in -k a rşıtı m ü c a d ele n in m e k a n ik ıııa teryalist yılm az savaşçısı, b ü y ü k A lm an b iy o lo g u H aeck el’in kişisel an lay ışın d a anahtar kavram . Ç o k faal b ir yayıncı, b ü y ü k b ir y ay g ın lık k a za n m ış “p o p ü le r” ese rle rin yazan dır. “A lm an T ek çiler Birligi”n in k u ru c u s u d u r. D ini “ikici" olarak k a b u l ed er ve o n u n kar şısına “te k çiliğ i” çık arır. K endisi d e b ir “tekçi" o larak , iki ayrı töz (T anrı ve d ünya, Tin ya da ru h ve m a d d e ) değil, tek b ir tö z o ld u ğ u n u d ü ş ü n ü y o rd u . H aeckel, b u Biricik T öz’ü n ik i özn iteliğ i o ld u ğ u k a n ısın d ay d ı (S p in o za’n ın tö z ü d e iki tem el özn itelik taşı y o rd u ): M ad d e ve en erji. M addi o ld u ğ u k a d a r tinsel d e o la n tü m b e lirle n im le ri, “H er Şc ye K adir” o larak g ö rd ü ğ ü b u T öz’ü n k ip le ri o larak k a b u l ed iy o rd u . P leh an o v b u “tekçi lik ” tem asım y e n id e n ele alacaktır. M arksist eğ ilim lerle k u ş k u su z ilişkisiz biri olm adığın d a n L enin d a h a so n ra o n u açıkça eleştirecek tir. P leh an o v H aeckeT den d a h a “tu ta rlı’ydı H er şeyi te k b ir tözle - T i n - açıklayan m o d e rn id ealizm in d e “tek çi” o ld u ğ u n u kab u l edı y o rd u . O , M ark sizm i m ateryalist b ir te k çilik o larak b e n im siy o rd u (krş. Plehanov: Tekt, ı T a rih K a v r a y ışı Ü z erin e D e n em e .) G . Besse, R. G a ra u d y ve G. M u ry’n in m akalelerinde “te k ç ilik ” te rim in in ve M arksizm i esas o la ra k “tek çi” ilan e d en ifad elerin eşzam anlı ola ra k varlığını b e lk i d e P leh an o v ’a b a ğ la m ak g erek ir. Bu id eo lo jik k a v ra m ın b elirsiz niteli gi o n u n E ngels ve L enin ta ra fın d a n k e sin o la ra k m a h k û m ed ilm esin e yol açm ıştı. Beııiııı e le ştirm en lerim b u n u k â h g ü çlü a n la m d a (ö rn e ğ in M u ry ), k â h az ç o k zayıflam ış anlam d a kullan ır: H aeck el’in ve P leh an o v ’u n y ap tığ ı gibi ikiciliğin karşıtı o larak değil, “çoğul culu ğ u ıı" k arşıtı o larak g ö rü rler; terim , b u d u ru m d a , o n la rın k a le m in d e y ö n te m bilinısıi am a h er z am an id e o lo jik b ir n ü a n s k a za n m ış o larak k a b u l görebilir. Bu k a v ra m ın Mark sizııı'de o lu m lu b ir te o rik k u llan ım ı y o k tu r, h a tta te o rik o larak te h lik e lid ir bile. O lsa ol sa o lu m su z b ir p ra tik değeri olabilir: “Ç o ğ u lc u lu ğ a ” dikkat! H içb ir bilgi değeri yokttıı O n a böyle b ir d eğ er y ü k le m e k ve b u n d a n te o rik s o n u çla r ç ık a rm a k (M ury) M arx’ıtı '^1 ... Bir çağrı, hatta bir slogan niteliğindeki bu ad, bugün hâlâ yüksek sesle ve güçlü bir şekilde -b e lk i de y e n id e n - çınlıyor. Bu kitapta girişilmiş olan iş, M arksizm e teorik bir çehre ve bir vücut verme yönünde, çağım ızın en akıcı ve an lam lı, aynı za m a nd a da en fazla kanıtlara dayalı çab a la rın dan biri...