Historya ustroju Polski w zarysie. T. 1, Korona [Wyd. 4 ed.] [PDF]

Zitiervorschau

"co

co

no !co

rh:

,K

i

/J

"*

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/historyaustrojup01kutr

HISTORYA USTROJU POLSKI W

ZARYSIE

NAPISA

STANISAW KUTRZEBA

CZ PIERWSZA: KORONA.

STANISAW KUTRZEBA

HISTORYA USTROJU POLSKI W ZARYSIE TOM

I:

KORONA

WYDANIE TRZECIE.

LWÓW

1912

- NAKADEM

POLSKIEJ BERNARDA

WARSZAWA

—

E.

KSIGARNI

POONIECKIEGO

WENDE

I

SPÓKA.

J/i

Ki \3I2j

.l

4 O2 1

DRUKARNIA NARODOWA

W KRAKOWIE

Przedmowa do pierwszego wydania.

rak

podrcznika,

któryby przedstawia

hi-

story ustroju pastwa polskiego, daje si

odczu oddawna. » starczy

mog

Nie

ju dzi wy-

Lengnicha Skrzetuskiego,

ani prace

i

pastwa

pisane jeszcze za czasów bytu

polskiego, ani

te

dziea Bandtkiego, Hoffmana

i

Hiippego, wczeniejsze

od dugiego szeregu rozpraw

i

monografii, które roz-

janiy

w

dzieje.

Z podrczników

w

ostatnich

dziesitkach

lat

tak znakomicie te

historyi polskiej ostatni, który

penej mierze uwzgldnia take

pastwa

trzny

brzyskiego

by

— oddawna

kwestye

czerpujco, miejsca

moci

ju

—

rozwoju.

—

te

to przecie

z tego zakresu,

I pomimo

wewn-

rozwój

zarysie" prof. Bo-

wyczerpany, a pisany

jest

Inne

kilka.

za, póniejsze,

traktuj tylko ubocznie,

ustroju

bd

w

„Dzieje polski

temu dwadziecia

lat

bd

—

i

o

ile

wicej im

niewy-

powicaj

daj raczej tylko zbiór wiadoni pogld na warunki stopnie i

tego braku

dotd nauka

polska

zdobya si na caoksztat historyi ustroju, przyczyn tego szuka naley w bardzo znacznych trudnonie

WST P

VI

ciach. Podrcznik musi opiera si na pracach przy-

cho

gotowawczych, monograficznych; a

dzi ju

ilo

bardzo znaczna,

niema opracowania szeregu kwestyi

to przecie jeszcze

teoryi,

(np.

na genez

tej

przyjta.

sobie spraw,

szenia tego krótkiego

zarysu.

roboty niezaprzestaem,

najwaniejszych po-

spoecznego) niema

ustroju

bya

któraby ogólnie

zdawaem

brze

w

a nawet

pierwszorzdnej wagi,

gldach

czsto doskonaych,

to

i

tych prac jest

Z trudnoci

zabierajc si do ogo-

e

mimo

nich przecie

usprawiedliwieniem

niech

bdzie wielka potrzeba takiego zarysu, tak

jca si odczu,

nych,

dotd

silnie da-

dugo trzebaby monograficzne ogarn wszystkie,

a kto wie, jak jeszcze

czeka, nim badania niejasne

do-

kwestye.

Moe

moja próba zachci

wicej powoanych odemnie,

in-

do ponownego

opracowania przedmiotu, do naprawienia tych

bdów,

w mej pracy. W przedstawieniu rzeczy kierowaem si dwoma wzgldami by da cao rówktóre

znajd si

:

nomiern,

ju dzi w

i

by,

o

ile

mona, przedstawi

nauce zostao uznane

pierwszego z tych celów,

ródowo

wszystkie

dostatecznie zbadane.

da

tylko

podawa

rezultaty.

kwestye

te

przyjte.

i

przerobiem

kwestye,

Std

i

które

By

dotd

jak najmniej

dopi

z tych ba-

by zmuszonym

niedostatecznie

opracowane,

zarysy, jak najkró-

ten tak niewielki rozmiar

do wielkoci przedmiotu. Mimo

By

opracowaem dotd nie s

Oczywicie podaem

staraem si skreli tylko gówne cej.

tylko to, co

to

dów, czsto zasadniczego znaczenia,

ksiki w stosunku cay szereg pogljest

moj wycz-

WSTP nie

VII

wasnoci; byo

Historya rozwoju nie

to

jednak rzecz nieuniknion.

moe by

musi przedstawia rozwój ycia rozwój

zlepkiem wiadomoci, i

jego form, musi ten

tómaczy. Staraem si wedug si uzupeni

dotkliw luk, jak pod tym wzgldem przedstawia nasza

o

ile

literatura

historyczna.

speniem

Nie

moj

rzecz ocenia,

zadanie.

Autor.

Kraków,

w

marcu, 1905

r.

Przedmowa do drugiego wydania. ierwsze wydanie

ksiki zostao w

tej

krót-

kim przecigu czasu zupenie wyczerpane.

dua ilo fachowych recenzyi artykuów w naszych dzienpracy, wiadcz o zainteresowaniu si tej Zarówno

ten fakt, jak

i

i

nikach

o

e

ni, o tem,

nietylko u nas;

odpowiedziaa

ksika

ukazaa si

na jzyk rosyjski.

maczeniach

staraem si o

wydanie,

ta

istotnej potrzebie.

to,

w dwóch

I

tó-

Przygotowujc drugie

by poprawi,

co trzeba

byo, uzupeni gdzieniegdzie, jak najjaniej okreli stytucye,

mówi. Skorzystaem te

o których

nej cennej

to

in-

z niejed-

uwagi moich szanownych recenzentów,

p.

Rembowskiego,

prof. Balzera, prof. St. Estreichera,

dra M. Goyskiego,

oraz rosyjskiej recenzyi Taranow-

Al.

skiego. Nie

Kadleca,

mogem

która

tego wydania.

te

w

korzysta

z czeskiej recenzyi prof.

si ukazaa ju po ukoczeniu druku

Co si

tyczy jednak

rozkadu

pracy, jako-

zasadniczych zapatrywa, pozostay one wszystkie

drugiem

wydaniu niezmienione.

Dodaem do

wydania indeks treci. Autor.

Kraków,

w

grudniu 1907

r.

tego

Przedmowa do

trzeciego wydania.

tem trzeciem wydaniu zmian istotnych rów-

A^wl

n,e

niema

— szereg w niem jednak dopenie

zmian, do których

i

bd prace, bd wasne

powodem

w ostatnich latach, te ch, by jak najjaniej

ogoszone

bd

moje studya, przedstawi

kad

cao

jest

rozszerzy

t prac

historyi ustroju Polski.

obejmujcy history

ustroju

by

za tom

trzeci,

po rozbiorach do

pastwa

polskiego do jego :

Korona.

Tom

history ustroju ziem pol-

chwili obecnej.

Autor.

Kraków,

daa

przygotowuj obecnie, obejmie history

który

ustroju Litwy,

skich

tak,

Ten tom pierwszy,

upadku, dosta wskutek tego drugi tytu drugi,

najcilej

kwesty.

Zamiarem moim ona

i

w

czerwcu 1911

r.

ROZDZIAÓW.

SPIS

Str

Przedmowa do pierwszego wydania Przedmowa do drugiego wydania Przedmowa do trzeciego wydania .

.....

.

Spis rozdziaów

Granice

i

podzia przedmiotu

V IX

X XIII

.

OKres wstpny. Ustrój

rodowy

Plemiona Grody Niewolni Osadnictwo .

OKres

I.

Charakterystyka okresu

8

Ustrój spoeczny Moni Druyna

10

....

Suba Wolni

rycerska i

i

10

.

12

niewolni

13

Ustrój pastwa. stwa

9

papiestwa

Stosunek do cesar

.

17

Wadza ksica

18

Pryncypat

20

i

seniorat

Urzdy grodowy Urzdnicy grodowi Ciary prawa ksicego Ustrój

.

21 23 26 27

XIV Str.

OHres

II.

Przywilej

i

immunitet

...... .

.

Duchowiestwo Wojowie (milites)

29

30 34

Chopi. Kolonizacya na prawie niemiec-

kiem

37

Miasta

43

ydzi

49

Ustrój pastwa Wadza ksica Urzdy Wiece

Wojsko

Skarbowo

Sdy OKres

.

.

.

.

....... ......

50 50

54 60

63 65 66

III.

Charakterystyka. — Podstawy rozwoju Polski Ustrój spoeczny. Szlachta

72

Duchowiestwo

81

Inne wyznania

84

.

.

.

.

.

midzy stanami. Pocztki chwiasi równowagi stanów

Stosunki nia

.

75

....88

Chopi

86

Miasta

96

ydzi

104

Ustrójpastwa Inkorporacye

i

unie

Ksistwa lenne

.

Wadza Urzdy

królewska

Sejmy

sejmiki

i

Sdy

..... .

.

.

.

.

.

.

.

.

......

106

108 119 121 125

135 146

Skarbowo

155

Wojsko

159

XV Str.

OKres

IV.

Charakterystyka okresu.

..... .....

Szlachta

Duchowiestwo Dyssydenci

1G2

Zastój .

164

.

166

.

168 169

ydzi

.......

174 180

.

Ustrój pastwa. — Lenna Wadza królewska. Elekcya i bezkrólewie Sejmy Sejmiki

...... ..... — .....

Konfederacye

Rady

senatu

Skarbowo

rezydenci

.

.

181

.

184 188

.

192

.

197

.

199

200 .

Sdy

204 209

214

OKres V.

Charakterystyka. -Reforimy Prawa kardynalne

.

.

218 219 221

Duchowiestwo

i

wyznania

.

222 224

Ustrój pastwa Wadza królewska Sejmy

i

sejmiki

Skarbowo

.... ....

.

.

.

.

Sdy Wojsko Upadek pastwa

Bibliografia

228 230 231 233 235 244 252 256

.

261

.

262

.

267

279

POPRAWKI. Na str. 7, wiersz 2 od dou, zamiast: wadyczych — powinno by: wodyczych. Na str. 57, wiersz 2 od góry, zamiast: 1370 — powinno by: 1310. Na str. 209, wiersz 7 od dou, zamiast: do wojewodów — powinno by: do województw.

Korony obejmuje czasy od powstania pastwa polskiego do jego upadku, t. j. od pocigu tego czasu doowy wieku X do roku 1795. pastwowy znacznych zmian, znaje ustrój spoeczny konieczn jest rzecz, dla janiejszego przedstatak, wienia tych dziejów, podzieli je na pewne okresy. Podstaw podziau stanowi rónic midzy okresami, które jednak nadaj im odrbne charakterystyczne cechy. Historya

ustroju

W

i

e

e

zmiany

w

ustroju

schodz si, o eczestwa czy

ka

ile

s

gwatowne nie zawsze te chodzi o róne dziay ycia spo-

nie

pastwa,

cisych zaznaczy. Uwzgldniajc okresów epok

w

pi

okresów,

i

mona

nie

dat,

lecz

jako

trzeba

je

granicy ogólniej

takie charakterystyczne cechy

dziejach ustroju Polski,

mona

je

podzieli na

poprzedzonych przez okres wstpny, obejmujcy epok przed zorganizowaniem si pastwa

za

waciwie

pocztkiem okresu, przerwanego przez upadek pastwa. Okresy te nastpujce: od osiedlenia si plemion 1) Okres wstpny polskich nad Wis, Odr Wart do poowy X wieku, polskiego; ostatni

s

jest

tylko

—

i

Historya ustroju Polski.

1

WSTP

2

t.

do powstania pastwa polskiego.

j.

organizacyi rodowej. 2)

Okres

—

I.

prawa

ksicego

pierwszych przywilejów na rzecz

Jestto

— do

spoeczestwa

okres

wydania

w kocu

XII wieku.

—

—

organizowania si spoeczestwa Okres II. przywileju kodo mierci Kazimierza W. (1370 r.) 3)

i

szyckiego (1374 4) i

Okres

r.).

III.

—stanowy— do

pierwszego bezkrólewia (1572 5)

form,

(1764

—

Okres IV. rozpocztych

przewagi

w

czasie

unii lubelskiej

(1569

r.)

r.).

szlacheckiej

ostatniego

—

do

re-

bezkrólewia

r.).

—

—

Okres V. reform nieskoczony, przerwany przez upadek pastwa r. 1795. 6)

OKRES WSTPNY. Ustrój

rodowy.

Cech jest i podstaw

charakterystyczn tego okresu, organizacyi

tworz

rody,

t.

j.

zwizki osób, oparte na pokrewiestwie, na pochodzeniu od jednego praojca, nieraz mitycznego. Organizacya rodów nie jest dokadniej znana: to, co o nich mona powiedzie, opiera si gównie na analogii z urzdzeniami u innych narodów, zwaszcza najbliszych, sowiaskich, w czci za na wnioskach, wysnutych z poznania instytucyi sporecznych

stpnej epoce tylko form

wystpuj ju

jako przeytki,

poprzednio

bytu,

prawnych, które

i

silniej

wic

w

na-

resztki

rozwinitych.

Na

oczywicie nie podobna zbyt miao pierwotnego ustroju, mona jednak

takich podstawach

odtwarza tego nakreli przynajmniej jego zasadnicze linie. O przynalenoci do rodu rozstrzygao pokrewiestwo po mieczu, t. j. i dzieci nale do rodu ojca. Na czele kadego rodu sta naczelnik, zwany bezwtpienia starost. Niekoniecznie

by

to

najstarszy z rodu.

w róny

Wadza

sta-

sposób na jego nastpców, moe najczciej przez wyznaczenie ze strony ustpujcego starosty; nie jest jednak wykluczony wybór starosty przez ród. Starostowie do tego, by t godutrzyma w swej rodzinie, a wic zmieni j na dziedziczn, co si im pewnie nieraz powiodo. rodzie rzdz: starosta wiec. Starosta wydaje rosty przechodzia

d

no

W

i

OKRES WSTPNY

4

musz sucha

wszyscy czonkowie rodu. wanych sprawach decyduje wiec rodu. Skad wiecu takiego nie jest bliej znany; zapewne, jak gdzieindziej, rozkazy, jego

W

do niego wszyscy dojrzali mscy czonkowie rodu. Dokadniej nie da si okreli stosunku wadzy starosty do wadzy wiecu: zapewne rónie on si uksztatowywa, raz jednej, to znów drugiej stronie zapewniajc przewane znaczenie. Ziemia, któr zajmuje ród, stanowi wasno caego rodu; on wyznacza udziay dla poszczególnych czonków rodu, on te zarzdza zapasami. Ale ju w tym okresie istnieje zbiorami wasno indywidualna na ruchomociach, wic zwaszcza na narzdziach pracy. Moe tak, jak u innych narodów sowiaskich, rody niekiedy mieszkay razem, naleeli

i

tworzc

wielkie

domostwa wspólne,

tak zw. wspólnoty,

nazywane dzi najczciej zadrugami, wedug wyraenia wzitego z ustroju Sowian poudniowych, gdzie Polsce nazwa zadrugi nawet do dzi si utrzymay. nie bya znana, a kwestya ich istnienia jest wogóle niepewn. Na zewntrz ród przedstawia si w stosunku do innych rodów jakby mae pastewko. Przy czynnociach na zewntrz rodu wystpuj nie jednostki w swojem imieniu, ale zawsze cay ród, który odpowiada za

W

wszelkie czyny jednostek, jak

i

za przyjte przez nich

kad

zobowizania. Naodwrót ród, uwaa czonka rodu za krzywd caego rodu. jeden

ród

skrzywdzi

drugi,

a

W

nie chce

krzywd

razie, jeli

dobrowolnie

krzywdy wynagrodzi, przychodzi do walki midzy rodami, która ma na celu odwet za t krzywd. Zwaszcza zdarza

si

to

w

razie

rodu, a wtedy walka wej".

zabicia

rodów

Walk tak koczy

nosi

lub

zranienia

nazw

niekiedy,

czonka

„zemsty krwa-

wzgldnie zapo-

RODY - PLEMIONA

biega

dami,

5

ukad midzy interesowanymi ronoszcy nazw pojednania. Ród, który wyrzdzi zawczasu,

jej

krzywd, wynagradza j,

graficznie

pacc

okup.

Pojciem wyszem od rodu jest plemi. Plemi skada si z szeregu rodów, które etnos sobie blisze. Tak na obszarze póniejspotykamy nad

szej

Polski

mi

lzan, nad Wart

Odr górn

i

redni

ple-

wschód od nich Kujawian nad Gopem, nieco ku poudniowi czycan Sieradzan. Górn Wis obsiado plemi Wilan, dzielce si na dwie czci, jedn koo Krakowa (KrakoPolan, na

i

drug koo Wilicy (Wilanie) Sandomierza (Sandomierzanie). Brzegi Wisy w rodkowym jej biegu

wianie),

i

Mazowszanie (Mazury), którzy, osiedleni pierwotnie tylko po prawym jej brzegu, wkrótce take zaczli zajmowa lewy brzeg. Ale staych zwizków pomidzy rodami, nalecymi nawet do tego samego plemienia, pierwotnie nie byo. Od czasu do czasu tylko czyy si rody, najczciej dla odparcia wspólnego razie takiego poczenia wybieray sobie wroga. rody (t. j. naczelnicy rodów, wic starostowie, albo wiece) wspólnego dowódc, ale tylko na czas niebezpieczestwa, wzgldnie jednej wyprawy. Tacy chwilowi

zajli

i

W

dowódcy starali si, by t swoj wadz utrzyma nadal, doywotnio, a jeli im si to wyjtkowo udao, to próbowali j przekaza swoim dzieciom, zmieni na dziedziczn. Od czasu do czasu mogo si to powie. Wiemy np., i w IX wieku swego ksicia mieli Wilanie. Ale a do poowy X wieku aden z tych ksit nie zyska wikszego znaczenia, nie utworzy pastwa, któreby si ostao na duej. Udao si to dopiero Piastom, którzy w poowie mniejwicej

—

—

OKRES WSTPN Y

5

X wieku,

ksic yli

moe

a

nieco wczeniej,

nad plemieniem

w

i

ten

podstaw do powstania pastwa

badania

Ju w

tej

szego

pastwa

swoj wadz sposób zao-

polskiego.

epoce istniej na obszarze póniej-

— jak zawiadczaj

polskiego

— liczne

archeologiczne

rodowe, wznoszone

w

Polan

ustalili

przez

grody.

S

to

grody

rody jako punkty oparcia

bdce

take centrami pogaskiego kultu miejscami zebra wieców rodowych. Bliej organizacyi tych grodów nie znamy. Wznoszono je najczciej w miejscach ju z natury obronnych, umacniano przez sypanie waów. Grody te s bardzo nieplemiona wspólnemi wielkie. Zapewne wznosiy take razie wojny,

a

i

i

siami grody, któreby mona nazwa plemiennymi, o ile czyy si rody z sob, zwaszcza w celach wspólnej

obrony.

\

W

rody

zorganizowani

byli

ludzie

wolni.

Tylko zwizek rodowy zapewnia ycie wolKto do rodu nie nalea, ten pozbawiony by i

no.

wszelkiej

ochrony,

no. Obok

wolnych

ludzie pozbawieni

sno

gin

s

te ju w

swobody

rodów, a póniej

poszczególnych

lub przynajmniej

osobistej,

— moe

jednostek.

tej

Byli

ju

i

to

epoce niewolni,

stanowicy waw tym okresie

—

przedewszystkiem

jecy wojenni, których cigle przybywao ustawicznych walk

midzy

traci wol-

z

powodu

rodami, czy plemionami, lub

mona byo

sta si take za kar, w razie popenienia zbrodni. Potomstwo niewolnych pozostawao w stanie niewoli. z ssiadami.

Niewolnym

GRODY — N1EWOLNI — OSA D NICTW O

7

ludno

Nierównomiernie rozsiada si

na obsza-

s

brzegi rzek; zaja. Najsilniej zaludnione wstrzymuj za osadnictwo gste lasy, np. od wschodu, na Mazowszu, lub od poudnia w ten ku Karpatom. Osadnictwo dokonywa si

rach, które

'

bd

e

sposób,

zdaa od

s

poszczególne chaty

rozrzucone, jedna

ley (osadnictwo jednodworcze), albo te chaty buduj si koo siebie, tworzc wie (osadnictwo wielodworcze). W takiej wsi chaty czsto okadrugiej

laj wspólne

w

Wsi

pastwisko.

mogy powstawa take

nie-

osady jednodworczej, gdy chat wicej przybyo. Nazwy osad najczciej brane od cech topograficznych (nazwy totylko

pierwotny sposób,

lecz

z

s

pograficzne), jak np.

rz

je

Dbie,

take od imion

dzierawczej ów, owa,

Zalesie,

ludzi,

owo

lub

Ostrów

i

przez dodanie in, ina,

t.

d.

Two-

kocówki

ino, np.

od imie-

domylnem stan), domylnem: dziedzina lub

nia Sieciecha powstanie Sieciechów (z

:

od Warsza Warszowa (z d. Tensam chaosada), od Prandoty Prandocin t. rakter maj nazwy, utworzone od imion przez zmikczenie ostatniej spógoski, np. Przemyl od Przemyla, Pozna od Poznana t. d. to nazwy dzierawcze. Mniej liczn jest grupa wsi, tworzonych przez przyrostek patronimiczny: ice, np. Racawice od Racawa, Kwiatkowice od Kwiatka t. d. (nazwy patronimiczne). Podobny charakter maj nazwy, dawniej okrelane niesusznie— nazw wadyczych jak Niesnachy, Mkosy, Kurozwki, Jarzbki t. d. i

i

i

i

S

—

OKRES charauterystyKa oKresu.

wstaje

L

Rozpoczyna si ten okres w poowie x wieku, odkd pod wadz Piastów po-

trwaa ju,

cho

zbyt silna organizacya

jeszcze

niezbyt wielka

pastwowa — pastwo

i

nie-

polskie.

Mona t epok nazwa

okresem prawa ksicego. Znamienn dla niego cech jest potnienie wadzy ksit. Rozszerzaj oni ciasne pocztkowo granice swego pastwa, nietylko razem wszystkie plemiona polskie, ale nawet cho tylko chwilowo

cz

—

—

poddaj

swej

Wgry,

Czechy,

wadzy przylege

Mini

i

kraje,

pónocne

jak

uyce, Pomorze

Czerwone

i

bd

Grody. Rozszerzanie to pastwa dokonywao si w drodze dobrowolnego czenia si rodów plemion, i

bd

zwaszcza dla wspólnej obrony od wrogów, te, nieraz zapewne odnonie do pokrewnych plemion, zwyczajnie co do terytoryów ssiednich, jak Czechy, uyce t. d., drog podboju. Rosa wskutek tego wadza ksit z rodu Piasta. Potnieje ona na niekorzy ustroju rodowego. Zaczynaj tworzy si w spoeczestwie odrbne warstwy, cho si jeszcze nie mog silniej wyodrbni, bo ciy nad niemi przewaga ksicia „prawo ksice", jak wówczas mówiono. Trwa ten okres do pojawienia si pierwszych przywilejów, wydanych przez ksit, t. j. do koca XII stulecia. i

i

—

USTRÓJ SPOECZNY

g

spoeczny

Ustrój

ustrój

spoeczny.

polski

u e ga bardzo powolnej,

w cigu ale

]

epoki

tej

gbokiej

prze-

dugo utrzymywaa si w peni organizacya rodowa, odrónia mona byo tylko wolnych niemianie. Jak

i

W

wolnych.

cigu tego okresu jednak zaczynaj si

Dziaaa

rody rozpada. jednostek,

wzów,

skadajcych

dno

rody, z drugiej janie

ród,

jednej

do zerwania rodowych

za dziaalno wadcy,

starostów, zbyt

dno

strony

spotykana wszdzie,

rodów popiera, bo rody

swoich

z

tu

silne,

gdzie

istniay

który to rozbi-

zostajce pod

krpoway

jego

wadz

wadz, któr

Coraz bardziej trac na znaczeniu starostowie rodowi, wreszcie zupenie zanikaj. chcia

dalej

Gin te

rozszerza.

rodowe wiece. Majtek rodowy ulega podziaom, wytwarza si wasno indywidualna na nieruchomociach. wiadomo jednak przynalenoci ropewne prawa, z tej przynalenoci wynikajce, dowej nadal. Oznak rodu wspólne rodowe ostaj si hasa, t. zw. zawoania czyli proklamacye, pochodzce z pierwotnych czasów, ale tworzce si take póniej. brane od nazw topograficznych, Zawoania te rzek lub osad (np. reniawa, Opole, Doliwa t. d.) bd, rzadziej, od imion w pewnych rodach uywanych przezwisk (Pomian, Staryko, Pierzchaa), te maj charakter hase wojennych. Zawoania suyy do zwoywania rodu w razie potrzeby, zwaszcza wojennej. rodowa przejawia si w wspólnej odpowiedzialnoci karnej rodu tak w stosunku do pai

i

s

i

i

bd s

i

bd

i

czno

stwa, gdy chodzi jak

w

o przestpstwa publiczne, np. zdrad, stosunku do innych rodów przy przestpstwach

prywatnych, co

wida w

caego rodu w zemsi te w zakresie sto-

udziale

cie lub pojednaniu; przejawia sunków prawno-prywatnych w ograniczeniu rozporz-

OKRES

10

wasnoci nieruchom

dzania

z dziedzictwa

do

niej

— bez

o

ile

ona pochodzi

maj

zezwolenia krewnych, którzy

zw. prawo

t.

—

bliszoci,

jemstwa za krewnych, wreszcie nych do pomocy w postpku (t.

i

I.

w obowizku rkow obowizku krewj.

procesie)

sdowym.

Wskutek rozpadania si rodów zaczy pow, stawa rónice majtkowe, nawet pomidzy czonkami rodu. Nieraz ju przy podziale rodowego majtku jedni wicej dostali, czy to ze wzgldu na znaMoni.

czenie

.

.

w

czy to wskutek mniej silnego rozro-

rodzie,

dzenia pewnych

linii.

Wiksze

znaczenie zachowali za-

pewne take potomkowie usunitych ksit plemiennych. Wysugiwanie si ksitom, czy na dworze, czy

w

administracyi kraju albo na wojnie,

nie do

tego, by

wzbi si wyej.

W ten sposób

zaczyna si wytwarza osobna warstwa biles"

po acinie.

Monaby

ich

pomagao ludzi,

rów-

powoli

zwana „no-

okreli po polsku jako

wiemy. Nie bya nowi do niej przyto jaka warstwa zamknita. bywali, niejeden za znów traci swoje znaczenie, czy to i narazi si ksiciu, czy to i zuboa. To jedna z podstaw wytworzenia si szlachty, cho jeszcze w tym

monych. Jak

ich

wówczas zwano,

nie

Wci

czasie

o szlachcie

jednostki,

majce

nie

mona mówi, gdy

to tylko

wysze stanowisko w nie posiadajce adnych

faktycznie

eczestwie, lecz jeszcze cyalnych praw wobec ksicia.

Druyna. jeszcze nie

Do

tego ,

naturalnego

róniczkowania

spospe-

si

spoeczestwa, tworzenia si warstw, cho wyodrbnionych prawnie, przycza si drugi

MONI — DRUYNA

11

dziaajc wspórzdnie

-

tamtym czc si z nim, na powstanie z czasem szlachty. Czynnikiem tym jest suba wojskowa czce si z ni rozdawnictwo ziemi. Pierwotnie w razie potrzeby do boju powoywano rody, t. j. wszystkich ich czonków mskich. Kiedy zacza si utrwala wadza ksica, to wystarczy nie mogo. Rody coraz niechtniej bray si na wezwanie ksicia do broni, za równie z niechci do rodów si odwoywa, bo takie danie pomocy od rodów wpywao na wzmocnienie powagi rodów, czemu stara si on zawsze przeciwdziaa. Szuka wic innych form, tworzy nowe instytucye, któreby mu dozwoliy oby si bez pomocy rodów. Powstaje druyna. Spotykamy Bolesawa Chrobrego. Do druyny j za Mieszka naleeli gównie cho niekoniecznie ludzie modzi, którzy porzucali swoje rody, a czyli si z ksiciem, oddajc mu swoje usugi. Stanowili oni stay orszak zbrojny, podlegy tylko rozkazowi ksicia. Ksie rozmieszcza ich po grodach, jak Pozna, Kruszwica, Giecz t. d. Kadej chwili móg ich wezwa do walki, prowadzi, gdzie chcia. Za te usugi za ywi ich odziewa, obdarza hojnie, wyposaa ich córki synów t. d. Niewielka to bya armia, zapewne co najwyej kilko lub kilkunastotysiczna, ale zalena nie od rodów, tylko od ksicia, jemu wycznie poddana. Ju wkrótce jednak po Bolesawie Chrobrym musiaa ta instytucya zanikn, bo brak póniej wszelkich jej ladów. Rozpada si tak, jak wogóle druyna jest tylko form przejciow w pierwotnych okresach powstawania pastw. czynnik, który,

z

i

wpyn

i

ksi

ksi

I

i

—

—

i

i

i

i

OKRES

12

Obok

suba rycerska,

mia si

niej,

zapewne

jeszcze

wtedy,

I

kiedy

istniaa, powstaje instytucya inna, na której

dugo oprze obowizek suby

na

wojskowej.

zaczynaj rozdawa ziemi a ziemi maj bardzo wiele, bo do nich naley ziemia niezajta, bo oni przedewszystkiem maj niewolników (gównie jeców), których mog osadza na roli. Ziemi t roz-

Ksita

;

daj wadcy

— na

nie jako

pen wasno,

lecz „iure mili-

dosta od ksicia ziemi, ten by obowizany do suby wojskowej dla ksicia na kade jego wezwanie, bo mia t ziemi wanie tylko pod warunkiem tej wojskowej suby. Na tych ziemiach (t. j. na ludziach rycerza, wolnych

tari"

prawie

czy niewolnych, szereg

rycerskiem.

którzy

obowizków

Kto

na nich

w

taki

cay

na rzecz wadcy, nazywanych „pra-

wem ksicem". Nazw acisk co wchodzili

ciy

siedzieli),

dla okrelenia tych,

stosunek do wadcy,

miles—po polsku zapewne

woj, albo

by

moe

i

wyraz: wicidz,

Stosunek ten jest podobny po lenna, mianowicie o ile chodzi o ziemi, któr lennik podobnie jak woj od ksicia dostawa. Brak jednak

byo podporzdkowania

osób, które przychodzio przy lennie do skutku

w

ci-

le okrelonych formach. Ziemi pierwotnie zapewne dostawa woj tylko na tak dugo, jak chcia ksi, wyranie stwierdzi, dopóniej, co ju mona ywotnio. Oczywicie jednak te nadania mogy by

do

—

wedug aski ksirónej wielkoci. Jedni dostawali cia po kilka lub kilkanacie wsi, inni mae kawaki gruntu. Zwaszcza na granicach pastwa, zagroonych czstymi napadami (np. na Mazowszu), osadzano mnóstwo takich drobnych wojów na niewielkich dziakach cigu tego za jeszcze okresu dokonywuj gruntu. si w stosunku wojów do gruntu pewne doniose

—

—W

SUBA

RYCERSKA

- WOLNI

N1EWOLNI

i

13

dno

Objawia si wród nich do zmiany tych ziem, nadawanych na prawie rycerskiem, na dziedziczne, by po ojcach mogli je zachowa ich potomkowie mscy, synowie wnuki (wic z wykluczeniem kobiet). Powoli w cigu tego okresu przeprowadzaj wojowie zasad dziedzicznoci. Pozycya ich staje si silniejsz, zarówno w stosunku do warstw innych, jak do ksicia. Wznosz si w gór ponad reszt. Podlezmiany.

i

i

gaj wycznie sdowi ksicia. Zaczynaj si te zwolna zblia do siebie pojcia: nobilis miles. Kady prawie mony wchodzi w stosunek woja do ksicia, poród milites za znów naodwrót ksi wybiera soi

swoich urzdników. Przecie jednak pojcia

bie

s

maj

identyczne,

jeszcze swoje

te nie

wasne odrbne

zna-

czenie.

Gdy w

sposób niektóre rodziny wznoSZ s j w gfa w r ód spoeczestwa, inne, pozbawione oparcia ze strony rozpadajcych si rodów, a zbyt sabe ekonomicznie, zaczynaj spada niej. Proces to oczywicie równie bardzo powolny, wieki trwajcy; nie koczy si te w tej epoce, lecz wolni

i

ten

niewoini.

trwa jeszcze znacznie duej.

W biegu

wolni, siedzcy

nikn ludzie Nie mogc utrzyma czasu

na swej ziemi. swego bytu, zaczynaj osiada na ziemiach cudzych, ksicia, kocioa, tak, ju w XII wieku termin „wolny" (liber) zaczyna oznacza tylko takich ludzi, t. j. osobicie wolnych, ale uprawiajcych nie swoj ziemi, siedzcych na cudzych gruntach. Wród wolnych osobn grup stanowi t. zw. gocie (hospi-

bd

tes),

bd

których spotyka

e

si od XII wieku. Tak prawdo-

podobnie nazywano tych, którzy,

skdind

przybywszy,

OKRES

14

l

Zaczynaj si te powoli wyrównywa warunki bytu ekonomicznego wolnych niewolnych, zaczyna si z nich wyrabia osobna warstwa

we

wsi

osiadali.

i

ludzi

zalenych.

Niewolnych coraz jeszcze w cigu tego okresu przybywao, zwaszcza wskutek prowadzonych prawie bez przerwy wojen, dostarczajcych gównego mate-

ryau: jeców (od nich powstaj nazwy wsi takie, jak t. d.). Nabywano ich, cho zdaje Pomorzany, Prusy rzadko, w drodze kupna, zwaszcza ze wschodu. si niewol popa mona byo nie tylko za kar, ale za dugi. Nawet dobrowolnie oddawali si w niewol byli sabi gospodarczo, by si sami ci, którzy zbyt mogli obroni; tacy uznawali si nieraz niewolnymi klasztorów, pod rónych witych, t. j. kocioów i

do

W i

i

wezwaniem

witych bdcych. Rónice jednak niewolnych byy znaczne, co te wpy-

tych

w stanowisku wao powoli

na pojcie prawne ich zalenoci. Jedni pozostawali na cigych usugach swoich panów. Zwyi

e

ich stanowisko byo znacznie gorsprawiao to, z poród tych niektórzy przez sze, wicej zawise. Ale te blisze stosunki z panem, zwaszcza jeli to by pan potny, biskup lub wielmoa, z czasem wznosili si w gór, a moe nawet niekiedy przechodzili do rzdu

kle

i

„milites".

Na ogó wiksz swobod mieli ci, którzy dzieli na wydzielonych im kawakach gruntów. W

zwa

sie-

XII

przypisacami (glebae adscripti), zwizanymi z ziemi. Nie znaczyo to, jakoby ich t. j. z ziemi tej nie mona byo ruszy; pan móg ich kadej chwili przenie gdzieindziej, nawet bez gruntu darowa lub sprzeda. Jednostk gospodarcz takiego wieku zaczto

ich

niewolnego, a take

i

wolnego,

jest

reb

(sors).

Zwano

WOLNI

I

NI EWO LNI

J

5

take dziedzin, o ile na uprawiajcego t ziemi przesza ona po ojcu. W tej epo rebi maj ju rón wielko. Najczciej reb ma okoo 90 morgów taki reb nazywa si wielkim pugiem. Obok wielkich pugów spotyka si pugi rednie, majce koo 60 mae, zwane take radami, o obszarze morgów, 20 — 30 morgów. Pugi rednie mae powstay prawdopodobnie z podziau pugów wielkich. Grunty, nalece do rebi, nie leay razem, lecz skaday si

j

i

i

i

z

drobnych

parcel,

porozrzucanych

wikszym

na

ob-

majcych rónorodne ksztaty. We wsiach takie parcele rónorodnych osadników byy pomieszane z sob, tworzc tak zwan szachownic. Nieraz nawet szarze,

i

t.

dwie wsi ssiednie j.

tak

w

szachownicy.

dugo,

szy czas

jak

miay pomieszane swoje

grunty,

Poszczególne kawaki uprawiano

dugo daway

leay odogiem.

poczem przez

plon,

Jestto

t.

du-

gospo-

zw. dzika

odogowa.

darka

Z

którym siedzieli, musieli osadnicy skada na rzecz pana swoich plonów peni róne posugi. O ile szo o wolnych, osiadych na cudzych gruntach, czsto obok niewolnych, to ich stanowisko, gospodarczo podobne, o tyle byo lepsze, i zaleao od umowy, ile panu dawali, wic ich wiadczenia byy okrelone. Niewolni, którzy pana opuci nie mogli od niego byli zaleni bezwzgldnie, oczywicie musieli dawa, ile pan zechcia, wzgldnie peni posugi, gruntu,

na

cz

i

e

i

jakich

zada. Wród

tych

posug

jest

i

robocizna na

gruntach paskich, bardzo jednak niewielka z

i

tej

przy-

dworów, czy wojów, czy kocioa lub ksicia, tylko niewiele uprawiano ziemi (najczciej zapewne wielkoci duego puga), a nieraz nawet nic zgoa. Od ucienia zbytniego broni niewolnych zwyczyny,

z

OKRES

16

I.

e

pan musia si ba, by mu w razie wzgld, wikszych gospodarstwach przecienia nie uciekli. by przeprowadzony podzia pracy; niektórzy z tych, co siedzieli na roli, specyalne dawali posugi lub daniny, gdy ogó dawa gównie zboe. Widzimy to w dobrach kocielnych, a zwaszcza ksicych. Niewolni panu poddani bezwgldnie; z tej wadzy pana wyradza si wadza jego sdowa nad ludnoci niewoln (jurysdykcya patrymonialna). Pan odpowiada za ich czyny przestpne. Zdolno prawn mieli o tyle, mogli nabywa na wasno ruchomoci. Ziemi jednak posiada nie mogli. Uywana nieraz w tym okresie, póniej, nazwa dziedziców nie oznaczaa jakiej osobnej warstwy ludnoci: zwano tak zarówno wolnych, na cudzych siedzcych gruntach, jak niewolnych, o ile czaj

i

W

s

e i

i

faktycznie dziedzicznie

oczywicie

ich pana,

na

gruncie

siedzieli,

gdy praw do

za

zgod

gruntu nie mieli

adnych. Naogó los tych ludzi— wolnych czy niewolnych — smutny by nie tyle z powodu prawnych ogranicze, bo te nie byy zbyt twarde w praktyce, lecz niski stan uprawy roli brak narzdzi nie dozwala

e

i

im na lepsze wyzyskanie ziemi,

w

pastwa

Ustrój

okresu

^

w

rozwija

kierunku

si

w cigu

tego

wzmocnienia wadzy

te zaczyna przeprowadza papiestwa, organizacy tego pastwa, tworzy urzdy d. Na zewntrz Polska dostaje si za Mieszka t.

do

i

na cikie czasy

razie nieurodzaju lub innej klski.

ustrój pastwa. S i

naraa

MtaMtwa ksi

ce i»

która

I

w zaleno

od cesarstwa niemieckiego. Stosunek ten do koca zawiza si ju w r. 963 trwa odtd i

a

prawie XII wieku. Przedstawia si jako stosunek lenny,

STOSUNE K DO CESARSTWA

oraz danniczy.

PAPIESTWA

I

Wadcy

Polski

]

obowizani s, o

ile

7

ten

do dostarczania cesarzowi posików wojennych, stawania na dworze cesarza w razie wezwania. Stosunek danniczy polega na skadaniu cesastosunek

trwa,

Oba

rzowi daniny pieninej.

stosunki

te

istniej jed-

do

siy, nak tylko o tyle, o ile cesarz niemiecki mia by zmusi wadców Polski do uznania praw, do których roci sobie tytu na podstawie ówczesnego poj-

mowania wadzy

cesarskiej,

ca

ten stosunek

Std

jako

zwierzchniczej

nad

zrywa si bardzo czsiy, by prowadzi sto, gdy tylko Polska miaa walk z Niemcami, lub gdy wewntrzne stosunki Nieziemi.

do

miec nie dozwalay cesarzowi na popieranie

si

jego

Wyranie zniosa ten stosunek t. zw. koronacya gnienieska z r. 1000; to jednak take miao pretensyi.

Ksita

tylko czasowe znaczenie.

w cigu

tego

okresu

polscy

przybieraj

nadania

kilkakrotnie z

stolicy

(Bolesaw Chrobry 1024 r., Mieszko II 1025 r., Bolesaw miay 1075 r.), który zwraca si gównie wanie przeciw tym uroszczeniom cesarzy, by zewntrznym wyrazem niezalenoci od cesarstwa. Po raz ostatni wyranie obowizki lenne wobec cesarstwa, oraz danin, zastrzega pokój zawarty tytu

papieskiej

w

Krzyszkowie

przestaa

królów

w

r.

Cho

1157.

poczuwa si do

tych

ju wicej swoich roszcze Ze wzgldu na

to,

by

obowizków, cesarstwo

nie

podnioso.

osabi

do cesarstwa, szuka ju Mieszko

w

wkrótce znów Polska

I

znaczenie stosunku

zblienia do

Rzymu

985—992 oddaje (na podstawie tak zw. darowizny Gniezna) Polsk w opiek stolicy apostoli

skiej

latach

(Janowi XV).

Na znak

By

tego stosunku

to

t.

zw.

stosunek protekcyi.

idzie z Polski

piea staa roczna danina, opacana Historya ustroju Polski.

—

na rzecz paprzynajmniej 2

OKR ES

IB

1.

od XII wieku, przez mieszkaców pod nazw witopietrza. Jako zostajca pod protekcy papiea, bya mu Polska „podlega bezporednio" (immediate subie-

pominiciem cesarza. ten stosunek zrywa si nieraz, zwaszcza w razie silniejszego nacisku gównie ze strony cesarza. Ale znów si nawizywa przy sposobnoci koronacyi. witopietrze paci Polcta),

t.

j.

z

I

—

ska od XII wieku

stale,

nawet specyaln cech,

tak

e ten obowizek

odróniajc

stanowi

kraje polskie

od

ssiednich.

^

Wadza Ksica, tej

e

papiea adnego na

wadzy te obojtn

wadz

panujcych stosunek zalenoci do ce-

jednak chodzi o

na wewntrz, to

sarza czy

Dla

l^

jest

to

nie

mia wpywu.

zgoa rzecz,

czy

mo-

narcha nosi tytu ksicia czy króla. Tak zwana koro-

(woenie korony na Bolesawa Chrobrego przez Ottona III) miaa

nacya gnienieska z roku 1000

gow

ksi

prawdopodobnie tylko to znaczenie, i polski otrzyma prawo nominacyi biskupów, które wedug redniowiecznych poj mogo przysua wycznie królom; pod tym wzgldem wic od r. 1000

ksi

polski

zrówna si

waciwa

z innymi królami,

cho

nie

bya

to

koronacya.

Na wewntrz ksi czy król jest wadc absolutnym. On jest prawodawc (cho jeszcze w tym okre-

e

bardzo rzadko wydaje ustawy, tak, prawo przedstawia si jako prawie wycznie zwyczajowe), on jest wodzem siy zbrojnej, on rzdzi, on sdzi jako najwysie

e

Wadz

swoj wykonuje w przewanej mierze sam (rzdy osobiste). Pocztkowo ograniczay go rody; w miar ich rozpadania si wadza jego rosa. szy sdzia.

9

WADZA KSICA ta

Jest

jawia

1

wadza ju

na widowni

wtedy,

dziejów,

si Polska po-

kiedy

dziedziczn

stów, dziedziczn jednak tylko

w

w

rodzie Pia-

mskiej. Kobiety

linii

s

od wadzy zupenie wykluczone. Ani one jej mie nie mog, ani te nie maj do niej prawa ich potomkowie. Po ojcu przychodz do wadzy synowie, wzgldnie wnukowie. Prawa tego nikt im odebra nie moe.

e

pastwo uwaaj Piastowie za swoj wasno prywatn, wic te dziel j tak midzy swoich potomków, jakby zwyky prywatny majtek. Tylko od rozporzdzenia umierajcego wadcy zaley okrele-

A

nie

dzielnic

synowi,

i

to

i

ich

wielkoci.

Moe wic da

niekoniecznie starszemu,

jednemu

wicej,

ni

in-

synów, wzgldnie wnuków, pomin nie razie braku potomków mskich prawo do moe. tronu maj wszyscy krewni mscy, to bez wzgldu na stopie pokrewiestwa, bo ten wedug przepisów

nemu.

Ale

W

i

polskich

nie

Ale kto z

ma adnego

poród

przy

tych krewnych

spucizn,

sukcesyi

znaczenia.

mskich ewentualnie

zaley od woli umierajcego wadcy. On naznacza spadkobierc. Moe go naznaczy tylko z poród krewnych mskich, lecz kogo z nich wybierze, to od niego zawise. Moe wic przekaza cae pastwo dalszemu krewnemu, pomijajc bliszych, moe te kilku powoa do dziedziczenia midzy nich je rozdzieli. Polska te w tym czasie cigle ulegaa podziaom. Tylko wskutek zbiegu okolicznoci trway te podziay krótko; najczciej jeden z wspówadców wypdza innych przywraca jednolito. Podzia Polski w roku 1139 nie by pierwszym o tyle si tylko róni od innych, wczeniejszych, si osta wówczas wprowadzi Bolesaw Krzywousty now instytucy, tak zw. pryncypat. obejmie

to

i

i

i

— e

i

e

OKRES

20

Waciwie ta instytucya nie bya zupenie przy poprzednich bowiem podzianow. i

Pr acypat seniorat,

i

I.

I

ksit dostawa wiksz od inwadz zwierzchni nad innymi. Teraz nych dzielnic jednak miaa to by instytucya staa. Ten, któremu przypadaa wadza zwierzchnia w udziale — moe by, ach

jeden z

nieraz

i

i

wielkim ksiciem

go zwano

swej dzielnicy jeszcze

nadto

czyck. Do

niego

radzk

i

— mia

ziemie:

dziere prócz krakowsk, sie-

naleay sprawy stosunku

do zagranicy, obsada arcybiskupstwa gnienieskiego, dowództwo wojskowe, poczone z prawem obsadzawaniejszych twierdz w innych dzielnicach, zwierzchno lenna nad Pomorzem, a take inne jeszcze prawa, których jednak dokadnie nie da si okreli. Wedug przepisów testamentu Bolesawa Krzywoustego pryncypat mia przechodzi stale na najstarszego wiekiem z rodu Piastów, bez wzgldu na jego stopie pokrewiestwa z tym, który poprzednio pryncypat dziery, wic wedug zasady senioratu. Zasad t nienia

i

amano,

raz jednak

i

znów si ona w

praktyce zja-

Dla poparcia pretensyi prawnych zwracano si do papiey o ich ulegalizowanie. 1180 uzyskaa r.

wiaa.

W

linia

modsza

Kazimierza Sprawiedliwego uznanie przez

papiea zmiany zasady senioratu na zasad primogenitury t. j. nastpstwa najstarszego syna po ojcu, zmiany, dokonanej

nych

na zjedzie

korzy tej linii za zgod mow czycy. Od kwestji uksztatowana

si warunków faktycznych, siy poszczególnych pretendentów, zaleao, która zasada zwyciaa w prania

ktyce ycia.

musia mie jednak do pomocy, by zarzdza pastwem

Ksie, pan ludzi

absolutny,

PRYNCYPAT

1

SENIORAT

— URZDY

21

Przeprowadzaj te Piastowie organi-

tak obszernem.

—

cho wyrazacy pastwa polskiego, a zdaje si i gówne podwaliny tej nie nie da si to stwierdzi budowy pochodz od Bolesawa Chrobrego. Zadanie

—

i

uatwione, i polscy wadcy mogli tu za przykadem Zachodu. Podobne stosunki umoliwiay przejcie instytucyi, które tam, na Zachodzie, ju si o

tyle

byo

w

si rozwiny, pochodz te w znacznej czci z wzorów frankoskich, cho zdaje si nie wprost, tylko za poredjednak pewne rónice specyficznie nictwem Czech. wczeniej wyrobiy. Urzdy, jakie

S

Polsce

i

polskie.

Ksi

opiera

Kogo

„comites".

na rozkazy

si

w

zarzdzie pastwa

ksi zaliczy cho

ksicia,

nie

na

t.

zw.

do „comites", ten by musia mie pewnego

ksi

okrelonego zakresu dziaania, a móg mu tylko od czasu do czasu zleca jakie czynnoci. Z poród tych „comites" zwykle wybiera swoich urzdników, zwaszcza waniejszych. Wród urzdów odróni naley dwie grupy: dworskie prowincyonalne. Dworskie si cile z osob ksicia; obok funkcyi dworskich speniaj ci urzdnicy take funkcye pastwowe. Pojcia te bowiem

ksi

cz

i

i

urzdów

dworskich

a raczej odrónienie

i

to

s

pastwowych

identyczne,

jeszcze nie egzystuje.

Najwy-

urzdników dworskich by comes palaktórego pierwotna polska nazwa nie jest znana. Jest to jeden z komesów, który ma w swoich rkach zarzd dworu, jako zastpca ksicia. O ile potrzeba, bitniejszym z

tinus,

o

ile

mu

to

ksi

zleci,

jest

jego

zastpc

s-

w razie wyprawy wojennej d. Zwaszcza czasów Wadysawa Hermana palatinus czsto do-

dach, jak

za

tak na

wodzi zamiast ksicia wojskiem.

i

Z

t.

tego

te powodu,

OKRES

22

e

jego

te

byy czste

funkcye

i

bardziej widoczne,

zaczto go nazywa po polsku „wojewod", oddaje

nie

Zastpc

charakteru

waciwego

jego

I.

cho

to

stanowiska.

podkomorzy (succamerarius), majcy zapewne jako gówn swoj funkcy kontrol nad zajego

jest

rzdem dóbr ksicych. Zarzd podlega skarbnikowi.

W

skarbca królewskiego

skarbcu przechowuj si

klej-

dokumenty. Gotówki zdaje si nie ma w nim wobec naturalnej gospodarki, jak prowadzi pastwo. O ile nieliczne wpywy w pienidzach dostaway si wadcy, to zapewne, jak to póniej jeszcze mona

noty

i

stwierdzi,

pod

sob mennic.

celary. tnie

zarzdza

S

nimi

mincarz

ksicy, majcy

Kanclerz prowadzi

pewne lady, wskazujce, i

kanclerzem

by

z zasady

biskup

ksic moe

kan-

pierwo-

poznaski. Nie

pewn. Sdzia siedzi koo ksicia pomaga w prowadzeniu forna sdach ksicych

jest to

jednak rzecz

i

malnoci procesowych, sam wyrok jednak, t. j. jego tre, zaleaa zawsze tylko od wadcy. Stolnik podaje zarzdza kuchni, czenik ma potrawy przy ucztach pod sob piwnic, miecznik nosi przed królem miecz, chory chorgiew t. d. Opiek nad dziemi ksicia t. j. opiek rycersk maj t. zw. pedagodzy (take nutritor po acinie), których po polsku moe i

i

—

—

zwano. Nie odrazu jednak powstay te wszystkie urzdy, dzi nawet nie da si dokadniej wskaza, odkd one w Polsce istniej. Z biegiem czasu ilo ich ronie, dostaj te nadto zastpców, przynajmniej niektóre, a wic kanclerz jako zapiastunami

stpc

lub

piastami

sdzia podsdka, stolnik podstolego, czenik podczaszego ci t. d. Najczciej dostojnicy komesami. podkanclerzego,

s

i

Charakter dworski tych

urzdów

sprawia,

iw

ra-

URZDY— USTRÓJ GRODOWY

23

wskutek podziaów wicej pojawia si ksikady z nich tworzy odrbny dla siebie dwór.

jeli

zie,

t,

wic ksit, cho niezawsze

wojewodów, podkomorzych t. d., oczywicie dwór jest równie liczny, naodwrót, jeli jakie ksistwo — z jakichkolwiek poprzestaje istnie zostaje wcielone do inwodów jego urzdnicy. Ta zasada dworskonego, to nikn tego wyraenia) utrzyci urzdów (jeli wolno muje si te przez cay ten okres, a nawet jeszcze nieco duej. Ilu

tylu

i

i

—

i

i

uy

Zarzd

ustrój

kraju

oparty

na

jest

organizacyi

grodów. Grody, jako twierdze, istniay dawniej, za czasów organizacyi rodowej. Zuytkowali je monarchowie polscy, przy organizacyi pastwa na nich j opierajc. Wiele grodów zaniko, o ile nie nadaway si do zmienionych warunków, ale wiele przeksztacio si z rodowych lub plemiennych w pastgrodowy,

i

wowe. Przybywao nowych, cay

st sieci grodów.

pokry si g-

kraj

S

one bardzo liczne po granicach tak kraju (zwaszcza na lsku Mazowszu), jak poi

i

szczególnych dzielnic, kraju.

kiem

Zadania

s

to, jak

strzyga o

Std

ich

i

jest ich

cele

s

jednak

do

dwojakie.

i

w rodku

Przedewszyst-

dawniej, twierdze. Ich posiadanie roz-

wadaniu krajem, wojny o grody si tocz.

znaczniejsza

ich

ilo

istniaa druyna, rozsadzona

na granicach. Jak

bya po

dugo

niektórych (nie-

prawdopodobnie wikszych, ni grody zwyke. Te inne, zwyke, maj sta, cho mniejsz, zaog. niektórych grodach mieszcz si kocioy, nieraz na gruncie dawnych pogaskich, tworzc tu centra religijnego ju od przyjcia przez Mieszka { wielu) grodach,

W

—

:

OKRES

24

I.

w 964 chrztu chrzecijaskiego — kultu. Tu zbiera si ludno okoliczna czy w razie wojennej trwogi, czy na sdy, czy te w czasie objazdów ksicia. Obok tych r.

funkcyi, które

i

Ksita

nowe.

speniay grody, przybywaj moe ju od Chrobrego, urz-

dawniejsze polscy,

dzaj na wzór frankoski (w duchu zasad t. zw. capitulare de villis Karola W. z r. 800) gospodark rozlegych swoich dóbr. organizacy gospodarcz oparto o istniejce ju grody. Z tego powodu zwasz-

T

cza

s

potrzebne grody

Do kadego

i

grodu naley

okrelana dawniej nieraz

nazw

koo wikszych (t.

j.

cz

literaturze t.

i

t.

d.

rzenicy),

szczyty czyli tarcze)

cza do grodu

kraju.

ksicych,

wsi

— niesusznie — suebne,

zw. osady

grodów, jak Piekary, Skot-

Komorniki

Szczytniki,

piekarze, skotnicy

bicy

w

naroku. Jedne z nich, to

spotykane niki,

wewntrz

i

t.

d.,

Byli

niewolni

to

szczytnicy

(t.

j.

ro-

którzy mieli dostar-

zaogi chleba czy misa, lub t. do szczytów (tarcz) lub te chodzili na p., grodów, zmieniajc si co czas pewien, jak zwaszcza komornicy, którzy od „komory" wzili swoj nazw. Zdaje si, te osady suebne datuj gównie (w kadym razie nie wycznie) z czasów organizacyi druynnej. XII w. ju w upadku, bo nie byo ich potrzeby w tej mierze, gdy znika druyna. Inne wsie, nalece do grodu, zajmowaa ludno rolnicza, zorganizowana w setki dziesitki (organizacya taka zachowuje si jeszcze do XIII wieku), te na podstawie opoli. Opole jest, zdaje si, organizacya póniejsz od setkowej. Kiedy tamta wie ludzi w grupy, bez wzgldu gdzie mieszkaj, czy obok siebie, czy w rozprószeniu, stawiajc setk rebiów pod wadz dla

jego

sub

i

e

W

s

bd

dziesitników

i

setników,

i

bd

opole obejmuje

pewn ilo

USTRÓJ

GRODOWY

25

obok siebie lecych, wic terytoryum zwarte, cho rónej zreszt wielkoci. Siedzcy w opolu, wolni czy niewolni, obowizani skada wspólnie pewne daniny (zwane std opolnemi, albo po prostu: opole), odpowiadaj wspólnie, jeli w obrbie ich terytoryum znajd zabitego, a sprawca mobójstwa nie zostanie wsi

s

pozwol zoczycy ciganemu uj, gonic, mimo wezwania, za jego ladem do gra-

wykryty, oraz jeli nie

nic

opola, wreszcie

wiadcz w sprawach o granice. wszdzie byy wprowadzone, sto-

Opola zreszt nie sunkowo ta organizacya najwicej si przyja w Wielkopolsce. Istniej one w dobrach ksicych obok wsi suebnych, wzgldnie setkowych. Do jednego grodu

moe nalee kilka opoli, albo te tylko jedno; nawet moe w dobrach grodowych nie by wcale organii

zacyi opolnej.

Wszyscy ci ludzie, zamieszkujcy wsie, do pewnego grodu nalece, podlegaj temu grodowi, tam w szczególnoci zobowizani znosi daniny. jedzi po kraju, od grodu do grodu. Na miejscu siedzie nie moe, boby mu wkrótce brako ywnoci, któr

s

w

tych pierwotnych

dza. sprawia

czenie

sposób

A

daje

potg. Z wsi

take

ksicych

wadzy

na rzecz kocioa, dzielane

polityczne

pozna ludnoci

jednak

bezporedniej

i

grodu,

czy to

cawskie grody

i

czy

jako

i

Równo-

w

bo

to przez

ten

swoj

majestat,

wiele wychodzi

okrgiem

milicki

d.

t.

znaczenie,

swój

sprowa-

po grodach,

z

pod

darowizny

dobra rycerskie, wy-

Koció dostawa

dla „milites".

opola, nawet grody z

byo

zapasy

hojne czyni darowizny

uczty,

to

stosunkach trudno

jedc, zuywa

tak,

ma

Ksi

nieraz

cae

(np. biskupstwo

wo-

otmuchowski,

wocawski

OKRES

26 gród agowski, krakowski grody kielecki

te

lub

niecki

s

setki ludzi (np. kollegiata d.).

t.

i

i

tarczecki

czycka,

I.

itd.)

klasztor ty-

Tego rodzaju jednak darowizny wsi

Cho

nie

podlegaj odtd te wsie wadzy kocioa czy wojów, to przecie pewne wzy je nadal z grodem: do grodu takie wsie musz skada daniny, wynikajce z „prawa ksicego", które ksiciu w nich zostao, do grodu chroni si w razie niebezpieczestwa t. d. ten sposób granice wadzy grodów znacznie szersze, ni granica waciwych dóbr ksicia. Nawet jeli cae opole lub gród z okrgiem zachowywa przeszy na wasno kocioa, nie w nich swoje prawo ksice. Zdaje si jednak, wszystkie wsie grodom podlegay, zwaszcza stare, roustrój grodowy, cho dowe jeszcze, posiadoci, tak, bardzo doniosy dla zarzdu kraju, stanowi przecie tylko organizacy dóbr ksicych. zupene.

cz

W

i

s

ksi

e

e

^° grodach osadza

urzdnicy godowi.

ksi

swoich

ludzi,

grododzierca ma przedewszystkiem wadz wojskow, bo gród to twierdza. Do niego wic naley obrona grodu, dowództwo nad zaog. Ale obok tego jest to urzdnik gospodarczy: ciga daniny ze wsi, przechowuje zapasy w spichlerzach piwTaki

—

i

Do ludnoci woln

nicach

i

t.

d.

niego

te

naley sdownictwo

nalecych

niewoln, osiad w dobrach, do grodu, a take nad woln, siedzc

w

kocioa

nad

dobrach

i

i

rycerskich,

a

w czci

i

nie-

woln, o ile ona z pod wadzy grodu nie jest usunita (w grodach, oddanych kocioowi). Kogo ksi ustanowi zwierzchnikiem

leao

woli.

Nieraz

s

to

w

grodzie, to

bardzo

od

jego za-

podrzdne osoby.

URZDNICY GRODOWI — CIARY PRAWA KSI

Zw

ich za

27

pierwszych Piastów: vicedomini lub

pastwa frankoskiego.

na wzór

CEGO

villici

zwaszcza od

Ale

czciej król po grodach osadza swoich „comesów". Nieco póniej staje si to nawet sta zasad. Dla odrónienia od innych comesów zaczto ich te nazywa „comites castellani", a w cigu XIII wieku poprostu „castellami" kasztelanami, za std gród z przynalenym mu okrgiem kaXII

wieku

coraz

—

—

i

sztelani.

ciary prawa Cl'C ar y. akie ponosia ludno tak w doksicego. brach ksicych, jak kocielnych prywatnych na rzecz wadcy, okrelano jako prawo ksiw cilejszem tego sowa znaczeniu. Byy to albo posugi albo daniny. Z posug najwiksze moe byy J

i

i

ce

suyy

celom wojskowym.

W razie

wojny moga by caa ta ludno powoan do wyprawy. Stró nazywano obowizek stray, czy po grodach, czy te po specyalnych stranicach, zwaszcza na granicach kraju. razie napadu nieprzyjaciela ludno obowizan bya do zarbywania dróg w lasach, co zwano przesiek. Musz budowa grody, wzgldnie je naprawia, a take mosty, co ju nie ma charakteru posugi

te,

które

W

wojskowej. stacya,

t.

j.

Z innych posug najcisz jest stan czyli obowizek utrzymywania ksicia z dwo-

rem, wzgldnie jego urzdników, a nawet

i

suby

(np.

czy

Ze stanem si obowizek dostarczania dla ksicia, wzgldnie jego ludzi suby lub rzeczy ksicych, koni (podwody), wozów (powo), lub

strzelców).

i

koni

i

wozów

(przewód).

(sokoowe)

i

szereg

by posug o-

bobrów (bobrowe), lub gniazd t. d. Ju w tym okresie nieraz

wieckich, jak strzeenie

sokolich

Cay

OKRES

28

I.

zamieniano obowizek posugi pewnej na danin roczn, któr w tym wypadku dalej okrelano nazw dawnej posugi.

— Daniny

rzadziej

w

skadano gównie w zbou bydle, pienidzach. Okrelano je wedug rodzaju

wiadczenia, a

w

i

wic wiadczenie w

bydle

jako narzaz

w

pienidzach jako obraz, albo te od jednostki, wedug której wybierano danin, wic jako poradlne, jeli wybierano j od jednostki gruntowej, zwanej radem, podworowe, jeli ska-

(tj.

rze),

ziarnie jako osep,

od dworów, lub opole, jeli cae opole na ni si skadao (np. krowa opolna, baran opolny). Midzy daczciami kraju zachodziy rónice w posugach miar wzrastaninach; zwyczaj o nich decydowa. si one rozszerzania si wadzy ksicia nia specyalizuj, przybierajc czsto nazwy, których dzi

dano

j

i

W

mno

i

i

nie da

si nawet wytomaczy.

OKRES

II.

Granice tego okresu stanowi: i

Przywilej immunitet.

przywileje,

w kocu

nia

Okres ten

—

XII wieku

jako daty mierci Kazimierza kiego.

si zjawiaj

które

W.

i

i

lata:

w

Polsce

1370

przywileju

nazwa mona okresem

pierwsze

1374,

i

koszyc-

organizowa-

si spoeczestwa na podstawie przywilejów

Wadza ksica,

jed-

do tego czasu ciya peni swej absolutnej zwierzchnoci nad ludnoci, zaczyna powoli ustpowa swoich praw na rzecz pewnych warstw a wic duchowiestwa, rycerstwa (milites), które si zaczyna przetwarza na szlacht, nowo powstajcych miast. Do tego czasu prawo ksice „ius ducale" w szerszem tego sowa znaczeniu, t. j. jako obejmujce pojcie peni tej wadzy, nie znao adnych cisych, okrelonych granic. Obecnie zaczynaj te granice powstawa. A twonostkowych.

która

ca

—

i

—

—

rz je wanie Treci ich jest tych,

wydawane

immunitet.

Wadca okrela swobody

na których

rzecz

nie

Std monaby

ten okres

Te

wydaje

wkracza

bowizuje si nitetu.

ksit.

przywileje,

w

nazwa

przez

przywileje,

i

sam

zo-

swobód. take okresem immu-

granice

przywileje, te immunitety,

tych

maj jedn wspóln

S

cech, dla tego okresu bardzo charakterystyczn. to przywileje jednostkowe, wydaj je ksita na rzecz poszczególnych osób (bardzo rzadko rodów) lub in-

OKRES

30

II.

na rzecz caych grup spoecznych. Taten sposób przywilej, wykich grup jeszcze niema. dany przez ksicia, suy tylko tej osobie, lub tej instytucyi, a nie

W

stytucyi,

wyda go wadca. Kady

na rzecz której

bi-

o duchowiestwo wieckie jego dyecezyi, kady klasztor z osobna, woj (lub ród) musi si stara, by uzyska immunitet, z osobna te skup wic,

kade

o

miasto.

ile

Odtd

tylko na ten

midzy

tre

ten przywilej

Ale

s

przywilejami

rónice,

przywilejów

dla

nych grup spoecznych

jest

si

tych

do podobne

przywileje

te

reguluje jego sto-

cho kady ma swój przywilej przywilej moe si powoywa, cho

sunek do wadcy. i

chodzi

siebie

to

przecie

jednostek

z

istotna

poszczegól-

podobna, coraz bardziej upodabniaj. A ci, którzy i

przywileje, maj takie dnoci zawodu, celów de, razem w stosunku do ksicia,

zblieni do siebie

je-

czy

zaczynaj si a zarazem oddziela coraz silniej jaskrawiej w stosunku do innych warstw. Ostatecznie doprowadza to do tego, i te warstwy zamykaj si, przetwarzaj w stany. A jako wyraz zewntrzny zamknicia tego rozwoju pojawiaj si przywileje, wydawane ju nie na rzecz jednostek, ale na i

i

rzecz tych wszystkich,

którzy na gruncie

poprzednich

silnie

utworzyli

przywilejów

spojon warstw:

stan,

zrównujce wszystkich, do tego stanu nalecych, co do praw ich wobec ksicia. Pierwszy taki ogólny przywilej, to przywilej, wydany dla szlachty w Koszycach w r. 1374, std koszyckim zwany. W tern ley jego i

wielkie znaczenie.

.

Na

rozwoju spoecznego r ° kroczy J duchowienstwo. ono dotd podlegao monarchy, bo wiar u nas pastwo wprowa-

n M Duchowiestwo.

czele

J

I

wadzy

IMMUN TETY I

dzio,

i

- DUCHOWIESTWO.

obie

3|

szy

istytucye

z

sob w

parze,

wzaje-

mnie si wspierajc. Na zachodzie wczeniej koció zaczyna stawia swoje postulaty, majce na celu uzyczci leay podstawy skanie szerokich swobód. tych

da w

winy

si

w

W

istotnych zasadach

biegu

dziejów.

U

kocioa,

czci

roz-

nas proces ten histo-

si póniej, bo reformy Grzegorza VII byy w swoim czasie jeszcze zawczesne.

ryczny zjawia dla

Polski

kocioa do

Pierwsze próby ze strony

bód pochodz dopiero

waciwy

z

koca

przywilej na rzecz

czycki

uzyskania swo-

wieku XII,

kocioa,

to

t.

pierwszy zw. przy-

usunito t. zw. ius spolii, t. j. prawo ksicia do zabierania pozostaych po biskupie ruchomoci, oraz naduycia co do podwód stanu ksicego. Rozwój swobód idzie w Polsce naprzód nieco inaczej ni na zachodzie, bo tu za tym wzorem postulaty kocielne wystpuj odrazu prawie wszystkie, a nawet co do ich urzeczywistnienia, wilej

z

1180,

r.

przez

który

i

—

—

to najpierw

id

te,

które

miay

charakter polityczny,

majtkowej, odwrotnie ni na Zachodzie. Ju w pocztkach wieku XIII (co do biskupstwa krakowskiego w r. 1207, co do poznaskiego w r. 1211 t. d.) przeprowadzi koció jako zasad, i obiór biskupów jest wycznie jego wewntrzn rzecz, ma si dokonywa przez kapituy. Usunito wic w ten sposób po zacitej, cho niezbyt dugo trwajcej walce — dotychczas praktykowany zwyczaj nominacyi biskupów przez ksit. Odpowiada wic ten epizod walce o inwestytur w Niemczech. Nieco wolniej idzie sprawa uzyskania przez koció t. zw. privilegium fori. Koció roci sobie prawo do a póniej postulaty natury

i

e

—

wycznego rozstrzygania spraw, w pozwana wystpowa duchowny,

których jako strona

bez

wzgldu,

czy

OKRES

32

II.

—

jak równie szo o spraw cywiln czy kryminaln prawo do sdownictwa we wszystkich sprawach (choby midzy wieckimi), gdzie szo o sakramenty lub wogóle kwestye wiary, czyli t. zw. causae spirituales. W cigu te prawa koció sobie wywalczy, a nawieku XIII wet wicej znacznie, bo podda swemu sdownictwu i

obok causae bus annexae,

sty

wiary; a

ganizowane

spirituales t.

j.

e

take

sprawy

t.

w czci

zw. causae spirituali-

stykajce si z kwe-

wkrótce sdownictwo kocioa, zor-

ogólnych przepisów, lepiej te funsdownictwo wieckie, zyskao znaczn

wedug

kcyonujce ni powag, zaczto poddawa dobrowolnie pod nie take takie sprawy, które z zasady naleay do sdów wieckich. Wskutek tego te agendy sdów kocielju w XIV nych bardzo silnie si rozwiny, tak, wieku zaczo pastwo zastrzega, by spraw czysto wieckich przed te sdy nie pocigano. Zakazy te jednak niewiele pomogy. Jedynie tylko sprawy o dobra ziemskie (t. zw. causae haereditariae) pozostay zawsze przy sdach wieckich, nawet gdy spór toczy si mii

e

dzy duchownymi.

Równolegle stara si koció o uzyskanie immunitetu dla swoich dóbr, a wic o zwolnienia od ciarów prawa ksicego, od wszelkiej ingerencyi wadz w stosunku do ludnoci, w tych dobrach osiadej. Dobra bowiem, jakie koció w znacznej iloci od czasu

wprowadzenia chrzecijastwa otrzyma z daru wadców, dostawa z ciarami „prawa ksicego", które ludno tych dóbr dalej ponosi musiaa, czy to w wiadczeniach, czy posugach osobistych. Nawet ze zwizków opolnych kasztelaskich nie byy one pierwotnie wyjte. Usiowania kocioa o uzyskanie immunitetu trwaj czas wcale dugi. Szybciej uzyskuje koció i

DUCHOWIESTWO.

33

prawa w jednych, powolniej, póniej, w innych czciach Polski. Za duchowiestwem wieckiem id lite

czne klasztory. Nie odrazu jednak dostaje

duchowie-

stwo peny immunitet, pene zwolnienia. Mona odróni tu kilka stadyów; okrelenie dokadniejsze ci-

—

arów, dawniej nie okrelonych cile zamiana usug na wiadczenia (reluicya) — zwolnienie czciowe to te stopnie, po których zwykle dochodzono nareszcie do celu. atwiej te byo kocioowi uzyska wolnoci co do dóbr skommasowanych (opoli, kasztelanii kocielnych, które przeszy z rk ksicia do kocioa jako uposaenie biskupstw), ni co do osad

—

—

nieskommasowanych, rozproszonych wród innych. Oczywicie niekoniecznie wszystkie powyej okrelone stadya przechodziy poszczególne instytucye kocielne; nieraz uzyskuj odrazu znaczne zwolnienia, nim jeszcze przyszo do okrelenia ciarów, czy reluicyi, nieraz okrelenia reluicye id obok zwolnie. Dostaje te przez immunitety koció w peni sdownictwo nad ludnoci, w jego dobrach osiad (sdownictwo patryi

monialne).

Te wszystkie

przywileje

i

swobody uzyska koció

Po czyckim z r. 1180 nastpny, dokadniej nieznany, zosta wydany przez ksiprzez szereg przywilejów.

t: i

krakowskiego

Leszka,

mazowieckiego

wielkopolskiego Odonica na rzecz

dzielnicach

pooonych, w

r.

1210

w

Konrada

kocioów, w

ich

Borzykowie; obok

stwierdzenia usunicia iuris spolii, prawdopodobnie za-

pewnia on wolny wybór biskupów Rozszeszy te swobody nastpny z r.

wnie cznie

przez tych trzech

i

privilegium

1215,

ksit,

wydany

fori.

ró-

oraz czwartego,

poddajc ludno w dobrach kocioa pod jego sdownictwo ograniczajc niektóre Kazimierza

opolskiego,

i

Historya ustroju Polski

3

OKRES

34

ciary prawa ksicego. krakowskie

biskupstwo i

wocawskie

1258,

II.

Dalsze przywileje uzyskaj:

w

latach 1228,

1250, 1268

1242,

i

1254,

W

d.

t.

1255

kocu

koca ten rozwój, w XIV wieku koció w peni ju prawie uywa swobód przywilejów, cho jeszcze utrzymuj si, nawet do dugo, XIII wieku dobiega

do

i

przeytki tych ciarów, zwaszcza stacye

w

ziarnie)

i

sep (danina

od klasztorów.

wojowie

Dnoci

(miiites).

rozwija

do przywilejów

i

immunitetu, które

Koció, staj si w

Polsce

wzorem

warstwy wojów, by uregulowa prawnie do tego gruntu, który im swój stosunek do ksicia zosta nadany prawem rycerskiem. Nie moga im wystarczy zamiana dawnej, odwoalnej czy doywotniej dla

licznej

i

wasnoci w XII wieku.

si dokonaa ju w cigu woje uzyska immunitet, by t zie-

dziedziczn, która

Chc

ci

zmieni na pen swoj wasno, kiedy dotd obok nich mia do niej prawa take ksi, to prawa wcale obszerne. Zaczynaj si te zjawia w XIII w. przywileje na rzecz tych miiites, rónej treci, dajce

mi

i

raz wiksze, to

znów mniejsze prawa. Czciowo

lub

w caoci

zwalnia król te dobra od ciarów prawa ksicego, od wadzy sdownictwa swoich urzdników. duej mierze uzyskuj miiites immunitety wskui

W

tek

t.

zw. kolonizacyi wsi

Poniewa

na prawie niemieckiem

przybywajcy do kadli jako warunek usunicie praw polskich niej).

osad,

które

mieli

kolonici,

zasiedli,

kady wic

woj,

(p.

Polski,

z tych

który

chcia zaoy wie na prawie niemieckiem, musia wpierw uzyska osobny przywilej ksicia, któryby na to zezwala. ten za sposób przywilej taki — obok

W

wojow ie.

35

mia

—

równoczenie, jako przywilej immunitetowy, okrela take stosunek ksido milesa. Zrzeka cia do tego gruntu, a przez to

znaczenia,

jakie

dla wsi,

i

si

ksi

wszelkich prawie praw,

pen wasnoci

milesa. Szeroki

e

stawaa si

ziemia i

cz

silny

rozwój kolo-

milesów okrelia na podstawie tych przywilejów swój stosunek do ksicia. Ostatecznie zamyka ten rozwój przywilej koszycki z r. 1374, który zrównuje w prawach co do nieruchomoci wszystkich wojów, bez wzgldu, czy mieli ju przywileje lub nie, zwalnia ich dobra od wszelkich ciarów prawa ksicego, zastrzegajc dla ksicia sprawia,

nizacyi

znaczna

i

tylko

w

dwa grosze

z

anu

rocznie

sub

i

wojskow

stosunku do wielkoci posiadanej ziemi.

Obok

tego jednak rozwoju stosunku

milesów do

si

szlachty inny

gruntu, dziaa jeszcze na wytworzenie

—

wany

czynnik, równie

Ju w

przyjcie herbów.

wieku zaczynaj si zjawia

w

bowe,

wojów obierane

pieczci sobie

dowolnie

tj.

i

wolnie

jakie

nieraz

kilka

mogy uywa

t.

chcia godo, razy

goda

zw.

Kady

na wzór zagranicy.

tarczy,

obra

przez

Polsce

w cigu

ycia.

zupenie innych gode.

her-

na

znaki

miles

zmienia

XII

je

móg

te

Jego

do-

dzieci

Róne byy

ich

mówice, które przedstawiay jakie przedliterowe, skadajce si z liter lub monogramu,

rodzaje:

mioty,

a wreszcie proste

godra

i

s

t.

zw.

krzywe

goda

nieme,

przedstawiajce kreski

w rónych

najliczniejsze

i

kombinacyach. Te ostatnie przedstawiaj cechy odrbne,

wyróniajce heraldyk polsk od zachodnio-europejskiej.

Niektórzy

wyprowadzaj

je

—

nieliczni

—

z

naszych

od skandynawskich

run,

t. j.

uczonych

dawnego

skandynawskiego. Inni przyjmuj, i to tylko poprostu znaki wasnociowe, ju poprze-

alfabetu (futorku)

s

3*

OKRES

36

II.

dnio istniejce, którymi oznaczano przedmioty do pew-

osoby nalece. Z tych dowolnie obieranych

nej

nianych

gode powstaj

w

cigu

XIII, a zwaszcza

i

znaki te staj

i

zmie-

w czci jeszcze stulecia, w ten sposób,

powoli herby,

XIV

przechodz, ju z drobnemi zmianami tylko, nietykajcemi zasadniczej formy herbu, lub póniej nawet z zasady bez zmian z ojca na syna; cay ród uywa zaczyna jednej oznaki, tak herby staj si oznak rodow. Najliczniejsze z gode, nieme, zaczy ulega ju w cigu wieku XIV znacznym zmianom przez to, i starano si umoliwi

si

dziedziczne,

e

ich opisanie (potrzebne np. przy turniejach), a to przez

zmian kresek uki, ksiyce

prostych np. na strzay, i

t.

p.

Obok

krzywych na

tych specyalnych cech

ma

j

równie odrónia od zagranicy. Zawoania, pochodzce jeszcze z pierwotnej epoki, utrzymay si odnonie do rodów milesów. Kady ród mia swoje wasne zawoanie, take jeszcze heraldyka polska

jedn,

która

Od czasu przyjcia herbów, ju jako dziedzicznych, kady ród ma obok dawnego hasa-zawoania take osobn oznak, herb, uywany na pieczci dziedziczne.

i

tarczy.

si do wyrobienia szlachty. Umoliwiy one silniejsze wyodrbnienie si milesów Herby

przyczyniy

od innych warstw, nierycerskich, które herbów nie miay, a równoczenie wzmocniy wzy midzy rodami, które zaczynaj po raz wtóry zyskina zewntrz,

wa

na

noci i

sile.

Przez herb utrzymuje si poczucie wspól-

rodowej,

a

wic

i

poczucie

wspólnych

praw

solidarno rodowa. Od tego czasu, odsi herby jako dziedziczna oznaka szla-

przywilejów,

kd

ustaliy

chectwa,

odkd te

stosunek do

wadzy zacz

by

HE RBY

— WODYCY — CHOPI.

37

—

nie jednostkowe — przynormowany przez ogólne wileje, odtd ju mona mówi w Polsce o szlachcie.

Nie wszyscy jednak milesowie wzili udzia

w

tym

ruchu. Osobniki sabsze ekonomicznie czy spoecznie,

zwaszcza

nie

majce

oparcia

dorównay innym, pozostay nieliczna zreszt,

w w

silnym tyle.

pozostaa bez herbów.

rodzie,

Cz

A

nie

wojów,

kiedy

w XIV

wieku ju zwyczajnie oznak szlachectwa jest herb, ci wojowie, nie majcy herbów, cho utrzymali si jako szlachta, to przecie stanowili odtd jakby szlacht

drugorzdn. Mniejsze mieli prawa, mniejsze znaczenie, co zwaszcza na zewntrz zaznaczao si w niszej gówszczyznie, to jest okupie, jaki pacono za gow zabitego. Gówszczyzna ich bya o poow mniejsz od gówszczyzny szlachcica, majcego pene prawa szlacheckie, a to nawizka (wynagrodzenie) za rany. Std nazywano ich pó-szlacht. Najczciej okrelaj i

wodyków,

ich jako

niekiedy

zw

dycy wic, to niedobitki milesów.

cierciakami.

ywio

to

Wo-

saby

li-

s

wszdzie oni. Liczni na Mazowszu, ju mniej w Maopolsce, brak ich w Wielkopolsce. Szybko gin, przechodzc jeszcze póniej w prawy lub nieprawy sposób do szlachty, do niszych warstw spoecznych, zwaszcza do klasy wociaskiej. czebnie

i

spoecznie.

Nie

bd

cwopi.

wsiMprawle niemiecKiem.

Kiedy przez powolny, ale cigle naprzód ida c y rozwój dziejowy wyodrbnia si -

szlachta,

jako stan

przodujcy,

nierycerska, wolni czy niewolni, coraz bardziej

si nej,

w

bd

zlewaj

w jedne mas ludnoci pomidzy dawn ludnoci woln

cigu XIII wieku

poredniej

ludno zalea nie-

OKRES

38

w

woln. Zaczto i

okrelenia

Polsce

ciarów

odczuwa

Jest

znaczenie wolnoci

wydatnoci pracy spotykane niekiedy wy-

dla podniesienia

wieniaka. Tern si tomacz zwolenia ludnoci z niewoli, jak lanie

II

—

czstsze

—

okre-

ciarów

dno

ludnoci niewolnej na wzór wolnej. do usuwania szachownic gruntowych,

wic do polepszenia warunków pracy nawet ju zjawia si trójpolówka w gospodarki odogowej.

rolniczej,

moe

miejsce

dzikiej

W ten sposób podnosi si ludno

si stanowisko ludnoci przez immunitety, które zryway wszelki cznik midzy ludnoci tak niewolna, jak woln, która sieniewolna. Naodwrót za to pogarsza

dziaa

i

w

ksi

dobrach nie-ksicych, a zwaszcza przez to, przywilejami zrzeka si powoli sdownictwa

nad ni, poddajc w ten sposób take ludzi wolnych sdownictwu patrymonialnemu ich panów. Nim jednak ta ewolucya dobiega do koca, zjawi si czynnik dla ludnoci rolnowy, który przerwa j sprawi, i

e

i

niczej,

na cudzych

wietna epoka.

gruntach

Tym

siedzcej,

czynnikiem

bya

nastaa nowa,

kolonizacya wsi

na prawie niemieckiem. kolonistów sprowadzaj do Polski na

Pierwszych

lsk w kocu sztory.

w

pocztkach XIII wieku klaZakonników, którzy sami z zachodu Europy

do Polski

XII czy

przybyli,

byo wydoby

musiao

i w

to uderzy,

umiano

naleycie upra-

gdzie ziemi

wiele, nie

wi, by

odpowiedni plon, kiedy

nie, gdzie wówczas

jej

dawao si odczu

Polsce,

w

ich ojczy-

silne przelud-

nawet znacznie gorsze grunty wicej przynosiy. Z Flandryi sprowadzono wic osadników. Próby powiody si, zachciy innych. I tak od pocztków XIII wieku rozpoczyna si kolonizacya coraz silniejsza, przez bardzo wydatna zarówno przez koció, jak nienie,

—

—

KOLONIZACYA WSI NA PRAWIE NIEMIECKIEM.

ksit,

wojów. Fala kolonizacyi idzie cocoraz dalej na wschód. Spustosze-

a wreszcie

gbiej

raz

w

39

i

kraj,

take nieco spotgoway ten ruch, cho nie byy jego powodem. Ten przypyw kolonistów w XIII, a take zwaszcza w Maopolsce— w XIV w., idzie z wyjtkiem pocztków ju nie z Flandryi, lecz z Niemiec, gównie z okolic nadreskich. Z tego te powodu nosi ten ruch nazw kolonizacyi niemieckiej. nia tatarskie

—

—

—

Kolonizacya przynosi zmiany bardzo doniose, zarówno co do techniki rolniczej, jak co do gospodar-

prawnego ustroju wsi polskiej. Zjawia si coraz czciej elazny pug, który gbiej pruje ziemi, a wic te lepiej j przygotowuje do siewu. Miejsce dawnej, duej wobec niedostatecznego wyzyskiwania ziemi, jednostki gospodarczej (rebi) zajmuje mniejszy czego

i

znacznie t.

an

czyli

zw. frankoski,

gównie

ciej

wóka

(mansus, laneus): albo wielki,

majcy 43 75 morga, spotykany cz-

w Maopolsce (an

— o 30 morgach —

leny), albo

may

flamandzkim lub chemiskim zwany, prawie wycznie uywany w Wielkopolsce, na Kuja-

Mazowszu; z powodu lepszej uprawy an, cho mniejszy, daje wikszy dochód, ni dawny polski reb. Osadnik kady dostawa z zasady jeden an. A sam sposób gospodarki zosta ulepszony. Kolonizacya wprowadzia jako zasad podzia gruntu na trzy pola: ozime, wach

i

i

ugór (trójpolówka). Co roku wic odtd jedna trzecia roli ley ugorem, odpoczywa. Z tern czy si

jare

i

caa konfiguracya polskiej wsi, która w zasadzie jeszcze do dzi si utrzymaa; duga ulica, z jednej lub z obu stron domy osadników (ulicówka). Od domów biegn wyduone any. W rodku lub na kocu wsi ulica nieco si rozszerzaa; tam znajdowa si koció, o ile go wie miaa, kramy oraz jatki te

i

i

OKRES

40

Zwao si moga mie

wiejskie (rzenik, piekarz, szewc, kowal).

II.

to

ta formy geometryczne zwaszcza powie z tego powodu, i najczciej osadzono kolonistów na surowym kocztkowo rzeniu, tj. dawano pod wie las, który karczowano, a wic te po jego wykarczowaniu mona byo swowsie ju any. Ale bodnie wyznacza ulic, pola istniejce zastosowywa zaczto do tych form, cho z pewnemi modyfikacyami ze wzgldu na ju istniejce stosunki. Zwykle kady z osadników otrzymywa tu swój udzia w trzech kawakach, t. j. po jednym w trzech takich polach, do wsi nalecych, oddzielnie lecych.

nawsiem.

Takie

—

—

i

i

W

wsiach skich

zachowywa si

chaup,

tembardziej

dawny ukad

wiej-

nie przedstawiajcy czystej ulicówki.

Kolonizacya zmienia stosunek osadników do pana to w piewsi. Zasad byo cise okrelenie wiadcze, nidzach. Osadnik obowizany jest przedewszystkiem i

do czynszu rocznego,

z

anu maego

prawie

zawsze

najczciej 16 lub 18 groszy rocznie; prócz tego daje kady osadnik na wita najwiksze, dwa lub trzy razy do roku, troch jaj, kur, caa serów, niekiedy za nadto — cho rzadko 12 groszy, z wielkiego

—

i

poe

soniny lub nawet krow albo barana. Robocizna, o ile wogóle jest zastrzeona w umowie z panem, wynosi ledwie od dwóch do czterech dni na rok z anu, gdy jej prawie nie byo potrzeba. Pan bowiem wsi liczy gównie na czynsz od kolonistów, a cho po lokacyi wsi pozostawaa mu znaczna przestrze gruntów (wszystko, co zostao po wymierzeniu wsi, czyli t. zw. przymiarki albo obszar, od niemieckiego: iiberschar), to w tern gruntów uprawnych, wic roli zwaszcza w dobrach ksicych prawie nie byo, a jeli byo —gównie w dobrach ry-

wie szynk,

i

—

—

]

KOLONIZACYA WSI NA PRAWIE NIEM1ECKIEM

cerskich

— to

tak, jak dawniej,

bardzo niewiele, co naj-

any. Po opaceniu wic czynszu, drobnych danin in natura, wypenieniu ewentualnie niewielkiej paszczyzny, by osadnik zupenie wolny od wszelkich ciarów. Pod wzgldem prawnym przynosi kolonizacya równie nowoci znaczne. Kolonici dali, by ich zo-

wyej dwa

lub trzy

stawiono przy ich prawie, które mieckiem, z czem

przy prawie nie-

si oswobodzenie

ciarów prawa ksicego.

wszelkich kacyi

czyo

znali,

czyli

zaoenia

wsi

konieczny

ich

od

Dlatego do lo-

by

specyalny

musia wpierw zapewni te wolnoci oraz uywania obcego niemieckiego prawa. Z kolonizacya dopiero z prawem niemiecksicia,

przywilej

który

mono

i

kiem przychodzi do nas pojcie gminy, obce dotych-

czasowemu ustrojowi polskiemu. Dotd zwizki, jakie istniay, polegay na krwi, na stosunku zalenoci: za gmina, to przeciwnie zwizek ludzi wol-

bd

bd

zczonych krwi, majcy na

nych, nie

celu zaatwia-

zajmujcy wie, tworz gmin — gromad. Na czele gminy stoi sotys (od niemieckiego schultheiss). Sotysem zostawa osadca (locator), t. j. ten, kto z panem wsi zawiera umow co do osadzenia; on otrzymywa przywilej t. zw. lonie lokalnych potrzeb. Osadnicy,

kacyjny,

zawierajcy warunki

nastpnie sprowadza kolonistów. Nadanie mu sotystwa byo wynagrodzeniem za t jego prac. Nadto dostawa on dwa do trzech anów, wolnych od czynszu, Ve z czynszów paconych przez osadników, czynsze z kramów osiedlenia,

a

jedn trzeci dochodów z sdownictwa, nieraz karczm, myn, prawo polowania ryboóstwa. Sotys i

jatek,

i

by

dziedziczny,

ków.

Std

silne

prawa jego przechodziy na potomstanowisko jego we wsi, bo nie by

OKRES

42

od pana. Ale oczywicie jako gowa wsi czu si solidarnym z wsi, jej broni interesów. Sotys reprezentowa wie, zwoywa growie obchodzcych. mad na narady w sprawach On przewodniczy sdowi, t. zw. awie.

zaleny od osadników,

ani

ca

Takie

s

zasady

kolonizacyi

niemieckiej.

Wpro-

wadzia wic ona cay szereg doniosych reform, polepszya stanowisko wieniaka zarówno pod wzgldem gospodarczym jak prawnym. Mia z czego y, z atwoci móg ponosi niewielkie ciary. By wolnym, móg, jeli chcia, opuci wie, byle odda gospodarstwo w dobrym stanie, co zaoszczdzi, to dla siebie. i

wprawdzie jego wasnoci, lecz stanowi jakby wieczyst dzieraw. Moe on te swoje prawa do gruntu odstpi, zwykle z zastrzeeniem zgody ze strony pana wsi; w razie mierci przechodz one na jego sukcesorów. Zaczynaj te Grunt, na którym siedzi nie

zwa

tych kolonistów ich

silniejsze

ków

w

jest

kmieciami;

miao

to

oznacza

porównaniu do poprzednich stosun-

stanowisko.

Nie naley jednak sdzi, jakoby tak

skolonizowano,

cho

rzeczywicie wsie

prawie wszystkie ten typ

jaki

wniosa

z

ca

Polsk

maj sob

póniej koloni-

zacya niemiecka. Flamandzi, a potem Niemcy przyszli

do Polski zapewne jednak

spolszczyli

w

do

duej

które

wkrótce si

wród polskiego otoczenia. ni napyw obcych, cho silny,

wiksze znaczenie, gincy przecie jako bardzo saba nego zaludnienia,

liczbie;

miao

byo wzorem

dla

Ale lecz

tylko czstka ogól-

przyniesienie

nowych

zasad,

dalszych reform. Kolonizacya

obcymi rozpocza tylko ruch

— potem

przysza kolonizacya Polakami, przenoszenie polskich wsi na prawo niemieckie, nadawanie polskiej ludnoci w niej osiad-

KOLONIZACYA WSI NA PRAWIE NIEMIECKIEM - MIASTA

ej gospodarczego

i

43

prawnego ustroju na wzór tam-

—

—

Najwiksza jednak przewana na ogó ilo wsi przyja tylko techniczn czciowo gospodarcz stron kolonizacyi a wic pug elazny, podzia na trzy pola any, sposób oczynszowania t. d., ale potych.

i

—

i

i

zostaa przy prawie polskiem. mieszkali,

mono

mieli

w

sotysa

mieli

awy,

nicze

kolonizacya

otwiera

now

te na

takich wsiach

wiksze

cho

pod

ponosili

ci-

nie tworzyli gminy, nie

juryzdykcyi swego

podlegali

pana, jako patrymonialnej.

na

ale

robocinie,

ani

w

opuszczenia wsi,

nieco gorszymi warunkami,

ary, zwaszcza

co

Ci,

Pomimo

jednak tych ogra-

postp ogromny.

Ona er rozwoju ekonomicznego, ona wpystanowi

podniesienie

prawnego stanowiska

i

noci wieniaczej wogóle na

lud-

kilka stuleci.

Kolonizacya wsi ostatecznie wprowadza do Polski w miejsce dotychczasowej gospodarki naturalnej

— pienin.

Do

tego czasu

kady

y

mia

ze swego gospodarstwa, a jedynie wiksze gospodarstwa (ksit, kocioa, wielkich monych) przeprowadzay w celach gospodarczych odpowiedni podzia pracy midzy ludzi, siedzcych na ich

co

z tego,

gruntach.

dów

(na podgrodziu)

rane,

w i

i

s

ju kocioów

Targi wprawdzie

znane

—

ale

— koo s

gro-

tylko do-

zbieraj si od czasu do czasu (zwaszcza zwizku z uroczystociami kocielnemi), nie stae,

nie

cyi.

t.

j.

wytworzyy

dla siebie

jakiej odrbnej organiza-

Postpujcemu

darczemu

ju

jednak naprzód rozwojowi gospoone nie wystarczaj, tembard/iej gdy

sob

pienidz wymian jako zasadnicze podstawy gospodarczego ycia. Kolokolonizacya

przyniosa

z

i

OKRES

44

II.

nizacy wsi musiao uzupeni miasto, gdzieby ta wymiana stale odbywa si moga, gdzieby ludno ze wsi moga si zaopatrywa w potrzebne jej rzeczy, których sama nie miaa ze swego gospodarstwa, bo ich nie wytwarzaa, kierujc swoj dziaalno tylko w jedn stron: uprawy roli. Zjawiaj si miasta; w miar, jak wzrasta kolonizacya wsi, przybywa ich — w cigu XIII XIV wieku coraz wicej. Zjawiaj si za jako organizmy zupenie wykoczone. Polska nie i

rozwina miast powoli, jakimi byy podgrodzia

zawizków, kiedy odczua ich

genetycznie, z tych i

lecz

targi,

potrzeb, przyja z Zachodu formy, które tam ju dawno si wyrobiy. Miasta te te, odrazu w formie ju

s

zakawydoskonalonej w Polsce si pojawiajce, przez nich te zasieddane przez obcych, Niemców, i

lone. stach,

Do dugo ywio niemiecki utrzymuje si w miaopiera

chodem,

polonizacyi,

cigy przypyw, wzmacniaj

mieck tradycy, ni we nie

jest

bo dalsze stosunki tu

silniej

wsiach, które takiej

z Zanie-

cznoci

miay. Wzorem, na którym ksztac si miasta polskie, Magdeburg. Dla jednych miast by to wzór bez-

szy za przykadem rody na lsku Chemna w Prusach. Ale te dwa miasta zorga-

poredni, inne lub

i

Magdeburga, cho np. roda porednio tylko, bo prawo swoje wzia z Halli, a Halla miaa je z Magdeburga. Póniej, kiedy ju w Polsce powstao wicej miast, wczeniejsze, wiksze, suza wzór dla póniejszych. Prawo niemieckie, obo-

nizowane

byy wedug

typu

yy

wizujce w

okrelano wedug tego, skd ono byo wzite, jako prawo magdeburskie, redzkie lub chemiskie. Sposób powstania miast, czyli ich lokacya, zupetych

miastach,

MIASTA

nie

45

podobny

zmianami, zadania

i

do lokacyi

jest

byy

jakie

cele miasta.

oczywicie

wsi,

potrzebne

ze

z

wzgldu na

temi inne

Pod miasto pan miasta oddawa rozlegy stosownie do wielmonoci wolny od zabudowa

do

grunt odpowiedni,

koci miasta, o ile praw innych osób. To umoliwiao regularne zabudowanie miast, znamienne dla miast polskich. Wytyczano rynek, jako gówny plac miasta, od niego prowadzono ulice, których ilo zaleaa oczywicie od wielkoci, jak miao mie miasto. Kady z osadników dostawa t. z. area (siedlisko- hof), t. j. obszar gruntu, na którym móg stan dom. Krakowie taka jednostka miaa 36 okci szerokoci, a 12 dugoci. Z tej „area" paci czynsz roczny (census terrestris). Poza i

W

opat

czynszu

nie

mia

obowizków na

rzecz pana miasta.

by

jak

tak

ksi,

koció

tego, na czyich gruntach

starsze

s

s

lub

wiecki, zalenie od

miasto

si budowao. Naj-

ksice, tych te najwicej. Wikprawie wycznie ksice. Budoway

miasta

sze miasta

adnych Tym panem móg

mieszczanin zreszt

i

si one zwaszcza w miejscach, w których wskutek dogodnych warunków (krzyowanie si dróg, istnienie znaczniejszych kocioów, waniejszych grodów) ju zwykle poprzednio spotyka si silniejszy ruch handlowy, gdzie wic istniay targi. Póniej zjawia si zaczynaj

i

miasta prywatne. Niektóre,

maj cech napó

miasteczka,

obok miejskich jeznachodz si w nich any.

rolnicz; wtedy

dnostek gruntu (area)

Ludno w

mae

i

zupenie wolna. Niezbdny to wymóg, ze wzgldu na handel zwaszcza. Póniej, gdy miasta ju wicej si uporzdkoway, zaczto wiksz zwraca uwag na przypyw, na kwalifikacye tych, którzy chcieli otrzyma prawo miejskie miastach

jest

OKRES

46 (ius

dano

civile).

urodzaju,

dano

t.

wykazania listu pochodzenia z prawego

j.

by do pewnego czasu

nawet,

II.

zw.

dobrego

oa;

niekiedy

naby

przybysz

t.

miecie lub si oeni. Wród ludnoci ju od pocztku odróniano pewne warstwy: u góry patrycyat, t. j. gównie dawne rodziny pierwszych osadniektórzy z bogatszych rzemielników, ników, kupcy poniej rzemiosa, a najnisz warstw stanowio pospólstwo, usunite zupenie od wszelkiej wadzy grunt

w

i

w

miecie.

Na

sta wójt. Odpowiada on sotyZostawa nim zasadca, na którego rce

czele miasta

sowi na wsi.

pan miasta wystawia dokument lokacyjny, zawieraktóry ludno do miasta cijacy warunki lokacyi, i

ga. Jako wójt dostawa

pewn ilo

siedlisk,

nie

pa-

cz

kramów, ccych czynszów, czynsze z jatek kar sdowych czynszów paconych z siedlisk, d. By on równie dziedziczny. Sta na czele awy, t. i

cz

i

waciwy sd w miecie. awy pojawia si wkrótce Obok wójta

która stanowia

i

miejska, której pocztki skie

rycho staj si

s zupenie waciw

rada

ciemne. Rady miej-

reprezentacy miasta,

wchodz za do niej czonkowie najwybitniejszych, wic patrycyuszowskich rodzin. Zwyczajnie rada co roku wybiera

now

wybór albo od albo

te

(np. za

cho w niektórych miastach pocztku by w rkach pana miasta, kar) dosta si mu póniej (np. w Krarad,

kowie po buncie wójta Alberta). Rada reprezentuje miasto na zewntrz. obrbie granic miasta ma ona przedewszystkiem wadz ustawodawcz, któr wyko-

W

nuje

wydajc

statuty

czyli

t.

zw. wilkierze;

normuj

one wszystkie dziedziny ycia miejskiego, uzupeniajc lub zmieniajc postanowienia prawa, które w miecie

WÓJT -RADA MIEJSKA

obowizywao,

Do

s

rady naley

47

.

w

jednak

epoce jeszcze

tej

administracya

miasta,

jak

nieliczne.

policya

i

ywnoci, bezpieczestwa

(ogniowa, sanitarna,

i

d.)

t.

policyi w miastach, jak to byo Pojcia administracyi lepiej si wyrabiaj, ni na Zachodzie, szybciej w pastwie. Do rady naley take zarzd skarbowy i

i

i

i

pyn

Dochody

miasta.

majtku miasta

z

(czynsze

z gruntów, jatek, sukiennic), z przedsibiorstw miejskich (cegielnie,

wapienniki

opat rónego rodzaju

Do

nale: ca

nich

t.

i

i

monopolów

miejskich,

wreszcie — z

podatków.

d.),

kar,

podatki specyalne (np.

miejskie,

na utrzymanie stray) oraz szos, najwaniejszy z nich, wybierany tylko od wypadku do wypadku, w razie potrzeby, a przedstawiajcy

si jako szereg podatków

domów, od majtku, od przedsibiorstw, wybierany równoczenie w pewnym staym stosunku). ciganie dochodów, jak szafowanie nimi (na komu(od

i

nikacy

i

porzdek,

wic podróe

policy,

rajców,

dary,

reprezentacy miasta przyjcia

—

—

wiadczenia

pastwa) pozostaje w rkach rady miejskiej. Radzie zaczyna ju w tym okresie przewodniczy burmistrz, którym jest na mocy wyna rzecz króla

i

r

boru przez rad,

— bd

bd

kolejno— jeden z rajców. Rzemiosa zorganizowane w cechy. okresie ju si one zjawiaj, cho nie jeszcze

s

W

s

silnie

rozwinite.

Cay

ich

ustrój

równie oparty

tym

do jest

o wzory niemieckie, wprost z zagranicy do nas przeniesione. Cech jest to przymusowy zwizek tych, którzy w miecie jednem zajmuj si rzemiosem. Nie maj cechów rzemiosa, które niewielu tylko uprawia. Na czele cechu stoj cechmistrze, wybierani co roku przez cech. Waniejsze sprawy zaatwiaj si na schadzkach cechowych, w których bior udzia wszyscy

OKRES

48

musi przej

ci,

którzy

Nim jednak

rzemioso.

nie

s

Mistrzami

mistrze.

kto

Ii.

prowadz

samodziel-

zostanie

mistrzem,

ucze, a nastpnie pracowa lat kilka jako towarzysz (czeladnik). Po wykazaniu, si rzemiosa nauczy, przez t. zw. meisterstikk, zostawa mistrzem. Cech czuwa nad swoimi czonkami, przestrzega w stosunku do stron, by towar by dobry, odpowiedni, w stosunku za midzy czonkami czuwa nad tern, by jeden drugiemu nie szkodzi. lata

nauki jako

e

W

myl

zasad

tej

opieki socyalnej wydaje

cech prze-

moe mie

kady mistrz uczniów, towarzyszy, ile mu wolno przyj ^zamówie, by nie podkupowa jeden drugiego, nie odbija mu roboty, czy te towarzyszy t. d. Zasad jest ustroju cechowego, i kady ma mie byt zabezpieczony, pewny, cho skromny. Tak zorganizowane miasta odrazu te rozwijaj pisy,

ile

i

si bardzo pomylnie, obok kolonizacyi wsi stanowi gówny czynnik wietnego ekonomicznego rozwoju i

od XIII wieku. Przedewszystkiem zadaniem

Polski jest

zaopatrywanie targu

w

ten towar, którego potrze-

w czci zado cechy przez swoje wyroby, w czci którzy dowo towary, jakich niema w kraju, buj

okoliczne wsie.

miar krajowych

Temu

wywo

ich

zadaniu

czyni kupcy, a nad-

za granic. Ale nadto miasta,

wiksze zwaszcza, skorzystay z uoenia si stosunków handlowych ze swego dowiadczenia handlowego, by uj jeszcze w cigu XIII wieku w swoje rce porednictwo w handlu transito przez Polsk. Z Wgier wywo w wielkich ilociach do XIII wieku mied elazo a na wiatowe targi we Flandryi, a czci na lsk do wschodnich Niemiec. Zawizuj stosunki ze Wschodem, z koloniami woskiemi nad Czarnem morzem, by stamtd zaopatrywa w jedwabie i

i

i

CECHY— YDZI

4Q

Polsk, lsk Prusy, ale nawet rodkowe Niemcy (do Norymbergi) targi flandryjskie. Na odwrót z Flandryi lska do Polski wyna Wschód oraz do Wgier wielkie iloci sukna. Jeli zaopatrywanie targu lokalnego stanowio siln podstaw bytu, ten wielki handel transito zbogaci taLwów, nada blasku wietkie miasta, jak Kraków noci tej epoce rozwoju miast w Polsce. korzenie

i

nietylko

i

i

dowo

i

wo

i

i

i

i

Tylko po miastach spotyka si nielicznych jeszcze ydów, to po miastach najwikszych, gdzie tworz osobne gminy. oni w Polsce oddawna. Stanowisko ich prawnie nie byo dokadniej uregulowane do przywileju z roku 1264, który wyda dla ydów w Wielkopolsce Bolesaw Pobony. Przywilej ten oparty jest na wzorach zachodnich, naley do grupy czesko- austryackiej przywilejów ydowskich, od których niewiele si róni. Przenosi on te do Polski pojcia dawno ju wyrobione w stosunku do ydów na Zachodzie Europy. ydzi uwaani za niewolników ksicia (servi camerae), podlegaj wprost ksiciu, wzgldnie w jego zastpstwie wojewodzie, przed którego sdem staj jako pozwani; sprawy jednak midzy ydami zaatwiaj si w gminie, w sdach cile ydowskich. Przywilej okrela ich prawa w stosunku do ludnoci chrzecijaskiej, broni ich, nie dozwalajc narusza cmentarzy czy szkoy i

S

a

ksi

i

s

t.

i

d.

Ten

przywilej,

wydany

tylko

dla

jednej dziel-

si podstaw przywilejów Kazimierza Wiel1367. wydanych w latach 1334, 1364

nicy, staje

kiego,

w

formie

bd

Bd

i

to

potwierdzenia przywileju Bolesawowskiego,

opierajc

Historya ustroju Polski.

si na nim, rozciga

te

przepisy 4

OKRES

50 Kazimierz Wielki na

ydów caego

II.

pastwa. Te przy-

stanowi odtd podstaw ich stosunku prawwobec innych warstw spoecznych. nego w pastwie ydzi zajmuj si wycznie prawie lichw, t. j. poywileje

i

czaniem pienidzy na procent, co

byo

ludnoci chrze-

cijaskiej zakazane przez ustawy kocielne.

Ustrój

Ustrój

pastwa,

pastwowy

ulega

silnemu przeobraeniu.

w cigu tego okresu Cech ogóln tego

przeobraenia jest ograniczanie powolne wadzy na rzecz tych czynników, które wychodz ze spoeczestwa, a raczej które z narzdzi ksicia zmieniaj si si w przedstawicieli warstw uprzywilejowanych. wic rozwój spoeczny cile z rozwojem form pawszdzie. Ale stwowych, jak to jest zreszt zawsze

czy

i

—

te wskutek przeksztacenia tych wadz powstay powsta musiay — inne, które objy po nich spadek. Tu dat rozwoju jest rok 1370, mier Kazimiei

rza Wielkiego. nie rodziny,

data

wana

znaczenie

dziej

której

miejsce

inna

dla ustroju.

i

z

Obie

sob, zamykaj

Wadza ksica i

dalej

wadza

nietylko

daty,

1370

i

1374,

ten okres.

zostaje przy Piastach. Jestto

absolutna,

uszczuplaj przywileje,

czone granice. Ale zawsze

to

Ma ona gbokie

wic

te

nietylko ustpie-

zajmie,

dla politycznej historyi.

schodz si

wadza Ksica,

— to

Zmiana dynastyi

i

bo

cho j

kad

cigle

jej

jest to

coraz bar-

cile ozna-

wadza

sto-

jca ponad spoeczestwem. Cho ono zyskuje powoli pewne prawa, to przecie ksita swoj wadz nie ze spoeczestwa wyprowadzaj, bo oni j wpierw mieli,

WADZA KSICA

5]

nim spoeczestwo uzyskao

—

gratia"

ksita z aski boej — si pisz w dokumentach. Co do

dynastya,

dziczna

jak

jakie prawa. Jestto dzie-

dziczenia tronu,

to

to

jak

poprzednio,

tak

i

„dei dzie-

teraz tylko

wnuki maj prawo domaga si udziau w spadku po ojcu lub dziadzie. Krewni mscy dalsi maj, jak poprzednio, tylko hipotetyczne prawo dziedziczenia, wszyscy równe, bez wzgldu na stopie pokrewiestwa. O wielkoci dzielnic, jeli chodzi o spadkobierców koniecznych (t. j. w linii prostej), ewentualnie o powoanie do dziedzictwa caego lub jego czci, bocznych krewnych, decyduje przedewszystkiem wola tego, po którym ma zosta dziedzictwo. Jeli jej brak, to przychodzi do ugody midzy interesowanymi, przez wzajemne porozumienie, te przez oddanie sprawy na sd krewnych lub monych; nieraz jednak walka musi rozstrzyga. Sycha ju w tym okresie o elekcyi ksit przez spoeczestwo, ale tylko w takich wypadkach, kiedy niema synów wnuków, bdcych z prawa nastpcami. Nie naley jednak tego tak rozumie, jakoby to bya swobodna elekcya, jakoby spoeczestwo mogo sobie obra dowolnie wadc. Elekcya taka zastpuje tylko jedynie brak objawu woli ze strony tego, po kim zostao dziedzictwo, jest tylko dezygnacy osoby, ale synowie

i

—

—

bd

bd

i

i

wycznie

z

poród

maj ju hipotetyczne wic waciwa elekcya,

tych, którzy

prawo do tronu. Nie jest to bo poza tych, którzy maj prawo hipotetyczne do tronu, wyj nie moe. Ale w cigu tego okresu koo uprawnionych si zwiksza. Ju od XIII wieku, pocztkowo w niektórych tylko liniach (najwczeniej w lskich, najpóniej w mazowieckich), zaczyna si wyrabia uznanie praw pokrewiestwa przez kobiety. Kobiety

OKRES

52 z

z Piastami tylko

woywani do

dalej

po

maj

moe

mog by

kdzieli,

dziedziczenia.

hipotetyczne, jakie

Z

s

wprawdzie wykluczone do od nich pochodzcy, wic spokrewnieni

rodu Piastów

sukcesyi, ale

II

Nabywaj

boczni krewni

kadego

równie poprawo po mie-

oni takie

mscy

powoa

do dziedzictwa tu zupenie krumierajcy ksi. Nie jest jednak powany stopniem pokrewiestwa. Prawo ich stoi na moe równi z prawami krewnych po mieczu, tak zosta do sukcesyi powoany dalszy krewny po kdzieli przed bliszym krewnym po mieczu. Coraz te silniej w XIV zwaszcza wieku przyjmuje si uznanie pokrewiestwa przez kobiety. Nadto przenosz na swoich mów, kobiety prawo dziedziczenia take uzyskujcych przez to takie prawo, jak krewni, do nastpstwa. ten sposób przez kobiety dostaj si do Polski obce dynastye, najprzód Przemylidzi czescy, potem dom andegaweski. Przekazanie przez Kazimierza Wielkiego Polski Ludwikowi wgierskiemu, jako krewnemu po kdzieli, jest jednym z tych objawów, nie amie wcale istniejcego prawa sukcesyjnego, pozostaje w ramach przepisów, które si poprzednio czu.

nich

i

e

—

—

i

W

ustaliy.

Jeszcze do

cho gin tylko

jego

poowy

atrybucye,

tak

e

pozostaje wreszcie

prawo wielkiego ksicia do dzielnicy, pryncypatem, któr tworzy potem ju tylko

jedna:

zwizanej z dzielnica krakowska.

stpuj

XIII wieku istnieje pryncypat,

Do

pryncypatu jeszcze nieraz wy-

nawet je urzeczywistniaj, to seniorowie, opierajcy si na przepisach testamentu Bolesawa Krzywoustego, potwierdzonego nawet w roku 1210 znowu przez papiea, to potomkowie Kazimierza Sprawiedliwego na podstawie primogenitury, wedug z pretensyami,

i

;

NASTPSTWO TRONU-KRÓLESTWO

uchway w.

zjazdu

pryncypat

zwyk

czyckiego

ginie,

dzielnic,

53 z

r.

w

XII

krakowska staa si

a dzielnica

dziedziczn

W poowie

1180.

Piastów,

linii

wywo-

dzcej si od Kazimierza Sprawiedliwego. Co do nastpstwa w dzielnicach, prawnoprywatne kraju wskutek pojcie stosunku Piastów do wadzy zbiegu okolicznoci doprowadza do podziaów, które trwaj czas duszy. Podziay opieraj si najczciej na naturalnych rónicach, jakie zachodziy midzy dzielsilnie poprzednio zczonemi nicami, jeszcze nie sztuczne wtedy znowu atwiej si w czci jednak zacieraj. Ilo tych dzielnic w cigu XIII wieku coraz si zwiksza, nowe przybywaj nawet jeszcze w XIV dzielnic ujawniaa stuleciu. Przez czas pewien si w tytulaturze ksit, którzy si zwali wszyscy ksii

do

s

i

czno

tami

Polski: duces Poloniae. Ale

ju w kocu

pierw-

wierci XIII stulecia tytu ten zmienia si na tytu ksicia dzielnicowego, wic krakowskiego, czyckiego,

szej

kujawskiego

sk

i

t.

cao

jako

Po upadku pryncypatu czy Poltylko jedno kocielna, któr tworzy d.

archidyecezya gnienieska.

Dopiero pod koniec XIII do zjednoczenia. Wy-

dno

wieku zjawia si znów razem jej koronacya Przemysawa

—

cawa i

(r.

II

1300),

Kazimierza W.

(r.

II

(r.

1295).

nastpnie okietka 1333). Nie na zewntrz a

Wa-

(r.

1320)

wic

prze-

miaa mie znaczenie koronacya, jak gównie na wewntrz, jako godo jednoci.

dewszystkiem dawniej, ale

—

sama nazwa „królestwa" wskutek koronacyi Przemysawa II, który by jedynie ksiciem Wielkopolski ma pocztkowo znaczenie cilejsze, obejmuje Ale

—

tylko Wielkopolsk, która

w

cilejszym

sowa znaczeA cho ju za

nazywa si Polsk (Polonia). okietka Kazimierza W. zaczyna si powoli wyrabia czeniu

i

OKRES

54

II.

pojcie królestwa jako caej Polski, to przecie w tytulaturze od tego czasu na zawsze pozosta lad dawnego pojcia; rex Poloniae, dux Cracoviae, t. d. zwie si król polski Sandomiriae brak wic nazwy ksicia Wielkopolski, bo j waciwie oznacza

szersze

—

i

ten

pierwszy

tytu,

O

królewski.

ile

jednak

chodzi

o wewntrzne stosunki, to jeszcze Polska nie przetworzya si za okietka Kazimierza W. w jednolite pastwo. Nie wszystkie dzielnice oni ju zebrali pod swoj wadz. Nie maj Mazowsza, z wyjtkiem przez jaki i

czas za Kazimierza Wielkiego dzielnicy pockiej;

dopiero dostaj si im niektóre

czyca, nic

byo

Kujaw, a nawet

Dobrzy maj chwilowo jeszcze w tym osobnych ksit. Nadto poczenie dziel-

Sieradz

czasie swoich

czci

póno

i

czysto mechaniczne. Król

— okietek

czy Ka-

zimierz— jest ksiciem krakowsko-sandomierskim w Mat. d. Prócz opolsce, czyckim w ziemi czyckiej osoby wadcy jeszcze nic tych dzielnic nie czy, a waciwie on je tylko czy w swoich rkach (unia osobista). Niema adnych wspólnych praw, wspólnych zjazdów, czy wspólnych urzdów. Zrosy si te dzielnice dowskutek tej mierci. piero po mierci Kazimierza W. i

i

Ona bya

kitem dla

pastwa

polskiego.

wadz pozostaje pocztkowo tak, jak bya poprzednio. A wic kady ksi ma swój dwór, z wojewod na czele, obok kasztelanów, którzy siedz po grodach. Ale ju w pocztOrganizacya

kach wieku XIII

zauway si

daje

dno

ze strony

urzdników, by zachowa swoje godnoci, cho dzielnica przestaje mie swego osobnego ksicia wskutek poczenia z inn. Szo tu zarówno o kwesty watych

URZ DY dzy

w

ZIEMSKIE

55

znaczenia,

i

jak

ziemi przyznane

sze

byy

naturalne

uposaenie,

o to

i

kady

z tych

które

mia

urzdów. Czem wik-

rónice midzy

czonemi

dzielni-

urzdy odrbne mogy si utrzyma. Przyczyniao si do tego take to, jeli ksi czy dzielnice w drodze pokojowej; wtedy bowiem nie chcia oczywicie zraa sobie urzdników przez odebranie im godnoci uposaenia w ziemi, z godnoci poczonego. W cigu XIII wieku zasada ta, i urzdy si ostaj mimo poczenia dzielnic w rkach jednego ksicia, coraz silniej si przyjmuje. Nieraz jaki kawaek ziemi niewiele tylko lat tworzy odrbne ksistwo, a przecie potem pozostaje tam nadal cami,

atwiej

tern

te

i

wojewod na czele. W ten sposób wic ksita maj ju nie jednego wojewod, podkocala

hierarchia z

sdziego t. d., które skupiaj pod swoj morzego,

i

ale

tylu,

wadz.

ile

dzielnic,

jest

Przestaj to

wic

urzdy dworskie, a czy si zaczynaj z pojciem dzielnicy. Kiedy te pocztkowo okrelano tych urzdników wedug ksit, np. wojewoda Leszka, podko-

by

morzy Konrada

cza wedug jawskich

i

i

t.

d.,

dzielnicy, d.

t.

nastpnie zaczynaj

to

a

wic

Tak wic

ich ozna-

jako krakowskich, ku-

hierarchie

dworskie

prze-

mieniaj si w ziemskie. Urzdnicy ci, wychodzcy z najpowaniejszych rodów dzielnicy, przedstawiaj przedewszystkiem jej interesy, nie ksicia. Od nazwy te najwyszych z poród tych urzdów, wojewodów, zaczto póniej (od XV wieku) te ziemie, o ile miay

ca

hierarchi z

na

czele,

nazywa

woje-

W

Maopolsce ustalaj si dwie hierarchie, wic tworz dwa województwa, ju w pocztkach

wództwami. a

wojewod

XIII stulecia:

polsce

krakowskie

ostatecznie

i

sandomierskie;

w poowie

stulecia

XIII

w

Wielko-

powstaj

OKRES

56

II.

województwa: poznaskie, gnienieskie kaliskie, lecz dwa ostatnie póniej zlay si w jedno, zwane tylko kaliskiem. Kujawskie datuje si od roku 1231, od roku 1232 czyckie. Sieradzkie powstao w r. 1264. Wskutek podziaów Kujaw w r. 1267 wyodrbniaj si wodobrzyskie to ostajewództwa: inowrocawskie dlatego tnie jednak utracio w XIV wieku wojewod póniej nosi tylko nazw ziemi. Jeszcze w XIV stuleciu istnieje przez jaki czas województwo gniewkow-

trzy

i

—

i

i

poczywszy si znów z inokada jednak dzielnica miaa t

które jednak zaniko,

skie,

wrocawskiem. Nie sam ilo urzdów. Tern wicej ich zwykle byo, czem duej zachowywaa swoj samodzielno. Wyjtkowo niektóre

by

jeden

urzdy byy wspólne kanclerz

dla

mierskiej, jeden dla

krakowskiej

dzielnic

poznaskiej

dzielnicom, np.

kilku

i

kaliskiej

i

i

t.

sandod.

Kompetencya tych urzdów pozostaa nadal tak, jak

j

poprzednio okrelilimy. Lecz to przeksztacenie

urzdów dworskich w bez

wpywu

nizacya.

ziemskie,

na dalsze ich losy.

Ksita

poczuli

nie

mogo

Przeya si

pozosta ta orga-

brak takich wadz, któreby

wprost od nich zaleay, zwaszcza, gdy wskutek

wadca

móg,

-

dotd, sam wszystkiem osobicie si zajmowa. Zjawiaj si lady wprowadzenia nowej instytucyi w kocu XIII wieku. Lecz na wiksz skal tworz j dopiero czescy Przemylidzi. to starostowie. Ustanawiaj Czesi starostów z osobna dla kadej dzielnicy. A wic najprzód jednego dla Krakowa (1290), który po zajciu ziemi sandomier-

czenia dzielnic

nie

jak

S

ni rozcign swoj wadz. Po Jzajciu dalszych czci Polski (r. 1300) ustanawiaj osobnych starostów dla Wielkopolski, czycy, Sieradza, Kujaw

skiej

i

i

na

Pomorza. Po ustpieniu Czechów

(r.

1306)

zniknli

URZDY

i

ZIEMSKIE

— STAROSTOWIE wkrótce póniej

starostowie. Lecz

starostów (po

57 zjawia

1370) na nowo. Nie

r.

si urzd

mona

jednak

mówi o naladownictwie czeskich urzdze; urzd ten by konieczny z natury uksztatowania si stosunków powodu upadku urzdów poprzednich. O ile dzielnice — poza Maopolsk, t. j. dzielninale do okietka cami krakowsk sandomiersk

z

i

—

i

:

Kazimierza

wic

rost, a

kada

W.,

z nich dostaje

Wielkopolska

czyca,

(z

osobnego

sta-

zasady jednego dla obu

Kujawy brzeskie, KuDobrzy, a chwilowo take jawy inowrocawskie Wielkopolski. ziemia nakielska, tworzca zreszt województw),

Sieradz,

i

cz

i

wystpuj

Ci starostowie

jako zastpcy króla

w

jako namiestnicy królewscy,

granicach ogólnych

przepisów,

zastpuj go zarówno w zarzdzie kraju, jak w zakresdownictwa. Wobec nich zesza na sie wojskowoci drugi plan hierarchia ziemska, zwaszcza wojewoda i

Pozostao mu jedynie przodownictwo w stosunku

straci prawie zupenie znaczenie.

sdownictwo nad ydami,

do innych urzdów ziemskich oraz wybitne stanowisko polityczne, objawiajce si udziaem w wiecach. Podkomorzy utrzyma nadal jedynie funkcye sdziego gra-

—

chorych, zeników, stolników t. d. pozostay godnociami bez funkcyi. Urzdnikami króla s odtd starostowie. Ale zaznaInne

nicznego.

—

i

urzdy

—

—

ma Maopolska, gdzie król najczciej osobicie przebywa. A e sam nie móg tu podoa obowizkom, wic bd to rozszerzy wadz ju istniejcych urzdów, (sdziego pod-

czam

to

wyranie

starostów

nie

i

i

bd

otworzy mniejsze urzdy, majce go wyrczy, a speniajce funkcyi, jak gdzieindziej mieli starostowie. Std to pojawiaj si w Maopolsce za okietka Kazimierza W. t. zw. oprawcy (iusticio-

sdka),

to

cz

i

OKRES

58

sdziowie

II.

w

sprawach karnych, których niema w innych dzielnicach, bo tam sprawy karne naleay take do starostów. Obok urzdów dworskich przechodz podobn ewolucy take urzdy kasztelaskie. Kasztelanie, dawzmienne, w cigu XIII wieku ustalaj si, niej ale te kostniej. Kasztelan coraz wicej zaczyna swoje narii)

jako

do

obowizki skada na barki przez siebie mianowanych urzdników kasztelanii: wodarzy sdziów kasztelaskich. W sprawach wojskowych za zastpuje go mianowany przez ksicia wojski (tribunus). Zaczyna si kawic powoli ta instytucya chyli do upadku. i

I

i

by

ramieniem ksicia, a zaczyna dba wicej o swoje stanowisko w rzdzie dostojników, on pierwtake zmienia si w urzdnika ziemskiego. sztelan przestaje

i

W

szych

dziesitkach

XIV

stulecia

i

przychodzi do

tu

e

cz

dóbr zmiany ustroju, zdaje si w taki sposób, w kadej kasztelanii wydzielono jako uposaenie kasztelana, który je dotd czerpa z dochodów kasztelanii bez cisego obliczenia, a reszt król odebra. Takie

ugody przeprowadzano zdaje si z kadym z kasztelanów z osobna. Odebrane im dobra król pooddawa w kadej dzielnicy jej starocie* korzystajc w ten sposób z istnienia ju poprzedniego tego urzdu, by na jego podstawie zorganizowa na nowo zarzd gospoi

darczy swoich dóbr.

To poczenie

—

zastpstwa króla z gospodarczemi, t. j. z zarzdem majtku, stanowi cech charakterystyczn dla rozwoju tego urzdu. Wpywa ono te niekorzystnie na wybór starostów. Nie ten zostawa czsto starost, kto mia odpowiednie warunki, by dobrze sprawowa wadz, lecz

—

funkcyi

publicznych

KASZTELANI

- WIELKORZDCA, 3URGRABIOWIE

wyszy zaofiarowa

kto

czynsz,

59

da wiksz sum

lub

zastawn.

Poniewa równoczenie razem wali starostowie

take

i

grody,

z

dobrami obejmo-

bdce dotd w

rkach

kasztelanów nietylko centrami zarzdu majtkiem,

ale

równoczenie take twierdzami, zatem jako zarzdców wedug wojskowych ustanawiali w nich starostowie i

—

swej woli

—

burgrabiów. Wszystkie

wic

grody

w obr-

zostaway równie pod wadz starosty, rzdzi nimi za porednictwem mianowanych

dzielnicy

bie

który

przez siebie burgrabiów.

uksztatoway si stosunki w Maopolsce. Kiedy kasztelanie ulegy powolnemu rozkadowi, nie byo tu starostów, którymby mona powierzy spucizn po kasztelanach; trzeba byo tworzy nowe wadze, dotd nieznane. Zarzd majtku króla w caej Sandomierskiem, Maopolsce, t. j. w Krakowskiem Inaczej

i

rzdcy, a wkrótce,

ju

okietka, jeden: wielkorzdca krakowski. Lecz zarzdu wojskowego grodów nie dosta wielkorzdca. Do tego powoobjli

specyalni

za

do ycia nowy urzd — burgrabiów, mianowanych przez króla po jednemu dla kadego z osobna Odróni wic ich trzeba od burgrabiów grodu. w innych dzielnicach, bo tamci byli tylko sugami stakróla. Tak Maopolska rosty, ci za urzdnikami jeszcze osobnego wielkoma obok Oprawców

ano

—

—

rzdc, oraz burgrabiów królewskich, jako urzdy jej tylko waciwe, które powstay std wanie, e w niej

a

do mierci Kazimierza W. nie byo starostów. Starostowie wyroli na gruncie upadajcych insty-

tucyi

urzdów

ziemskich

i

kasztelanii.

Obok

tego za-

czynaj niektóre urzdy ziemskie w kocu tego okresu zyskiwa przewag nad takimi urzdami w innych

OKRES

60

Do

nieliczne.

clerzy

rce

powstaj urzdy dworskie, bardzo

oraz

dzielnicach,

II.

nale

pierwszych

krakowscy,

kanclerz

podskarbi

oraz

podkan-

krakowski.

wychodzi

kanclerza krakowskiego

i

Przez

mog wszystkie

akta z kancelaryi króla, nawet dla dzielnic

poza-mao-

w

obrbie Maopolski, podkanclerzy za krakowski wykonuje swoje funkcye w obrbie wszystkich dzielnic, konkurujc z kanclewaciwie jest on podkanrzami dzielnicowymi, tak, clerzym w stosunku do wszystkich kanclerzów. Podkanclerzy, a nastpnie kanclerz zaczynaj te nazywa si nadwornymi, podkanclerzy w ostatnich latach rzdów Kazimierza W. nawet koronnym. Skarbnik krakowski, take zmieniajcy swój tytu na nadwornego, jedyny z skarbników wykonywa funkcye swego urzdu gdy skarbnicy innych dzielnic trac je zupenie, gówpolskich,

o

ile

je

król

wydaje

e

i

wskutek powstania instytucyi starostów. Skarbnik nadworny czsto zaczyna si nazywa podskarbim, ta nie

i

nazwa

ostatnia

skarbnika.

si

ustala

si powoli, zastpujc dawn,

zjawia pierwotnie

zimierza W.,

i

moe

jako zarzdca stajni za Ka-

kuchmistrz. Ale to dopiero zawizki no-

wych urzdów, majcych

wadz

— to marszaek, który

Nowe rzdy nadworne

zaj

nastpnie stanowisko

centralnych.

Takie

byy

zadania

i

atrybucye

lecz prócz tej strony ich

urzdów;

dziaalnoci trzeba

uwzgldni drug, ich znaczenie, jako dostojników. Tyczy si to przedewszystkiem a waciwie jeszcze wycznie — urzdów ziemskich, czy si z ewolucy, jak przechodz, stajc si z urzdów jeszcze

t.

j.

—

i

dworskich ziemskimi.

Wadca

polski

by

za pierwszych

U RZDY

NADWORNE— WIECE

odkd

Piastów,

dów,

wadc

£J

ostatecznie potrafi

absolutnym.

Ale

zama powag

ro-

oczywicie musia si

opiera na pomocy, jak mu dawali niektórzy z czonków spoeczestwa, z nim si czcy. Cho wic absoliczy z nimi. A tern lutny wadca, musia si podporami jego rzdów byli urzdnicy. Jak dugo utrzymywaa si faktycznie jednolito pastwa, wadca by silny, by nie dopuci do wikszego wpywu urzdników na siebie. Zmienia si to w cigu tego

ksi

i

do

si rozpada, ksita, wic kady z osobna, mniejsz przedstawiaj si w stosunku do tych monych. Przytem rozwój ich stosunku do ziemi nadaje im silniejsz podstaw. walkach midzy ksitami, czy o seniorat, czy o dzielnice, równie ronie ich znaczenie. Zaczynaj wreszcie zyskiwa przywileje, organizowa si na podstawie pokrewiestwa herbów. Coraz potniejsi s, coraz wicej maj na oku swoje interesy, nie zawsze zgodne z interesami wadzy. Partykularyzm, przez okres dzielnicowy silniej znów rozokresu. Polska

W

i

winity, jeszcze bardziej ich zaczyna oddziela od ksi-

t. Form, w

której ten

wpyw

si

objawia,

Przez wiec rozumiano wogóle zjazd.

podziaów

ksi

kady mia

W

s wiece.

tych czasach

prawie zawsze urzdni-

ków swoich na swoim dworze, tak, e o wiecach czyli zjazdach mówi si do poowy wieku XIII waciwie gdy si zjedali z sob ksita wraz z swoimi dworami. Ale kiedy urzdy ziemskie zaczynaj stawa

tylko,

si coraz wicej co

moe

tylko

—

waniejsze

ksi, chcc pozna sia

Bior w

I

kiedy

czy

nadto

—

dzielnice,

urzdników, muprzybywa do której

zdanie swoich

zwoywa, o ile dzielnic. to s waciwe

ich specyalnie

ze swoich

honorowymi, zaczynaj si

wiece (collouia).

tych wiecach udzia przedewszystkiem bi-

OKRES

62

II.

oczywicie w swoich dzielnicach inni, nisi urzdnicy ziemscy na nie wzyale take wani. Ci najwybitniejsi uwaaj ju nawet za swoje na wiec powoywa, gdy dla inprawo, by ich nych jestto obowizkiem. Odbywaj si wiece od czasu skupi,

wojewodowie,

s

i

ksi

do czasu kie

w razie

potrzeby.

Na

ksi wszyst-

omawia

nich

najwaniejsze sprawy publiczne, wydaje ustawy, sdzi

waniejsze sprawy sdowe. Cho niema adnych jeszcze norm prawnych, któreby ksicia zmuszay do zasigania rady wieców, to jednak jest on ju tak od swoich si bez nich obej nie moe. monych zaleny,

e

A

kiedy

przychodz

jak dawniej,

starostowie, to

zjeda do

dzielnic

obok

króla, który,

na wiece, take

i

sta-

zwouje; tylko w tym wypadku maj one gównie znaczenie dla sdownictwa, oraz zaatwiaj jedynie mniej wane sprawy lokalne. Wiece odbywaj si w kadej dzielnicy z osobna; jednak Wielkaliskie, kopolska, t. j. województwa; poznaskie sandomierskie, maj Maopolska, t. j. krakowskie wspólne wiece, bo tak w Maopolsce, jak w Wielkopolsce oba województwa przez dusze zespolenie pod rosta takie wiece

i

i

i

i

rzdami jednych zreszt

kada

ksit

dzielnica

sob

silniej

si

tylko

o sobie

z

zrosy.

radzi,

czy

zastpc na caego pastwa, lub choby

Ale to

z królem, czy ze starost jako jego

czele.

O

dziel-

jakich zjazdach

niema mowy. Kada dzielnica yje tylko wasnem yciem, inne obce. Podla niej prawie czucie wspólnoci ledwie si dopiero wyrabia. Nie mogy si wic jeszcze wytworzy jakie wspólne obrady, gdy wspólnych spraw nie byo. nic,

jeszcze

s

e

WIECE

— wojsko

53

Obowizek suby wojskowej ciy wszystkiem na wojach.

Kady

przede-

z nich

obo-

stawi si na wojn bez adnego ograniczenia na wezwanie ksicia, czy chodzi o wojn odporn tylko, czy zaczepn. W drodze zwyczaju przyjmuje si jednak ju w XIII wieku zasada, wadca wynagradza rycerstwu szkody, zwaszcza w koniach, wykupuje wzitych do niewoli, ale tylko o ile oraz, chodzi o wojn poza granicami kraju. Stosownie do swego majtku musi mie kady z wojów odpowiednie

wizany

jest

e

e

uzbrojenie, lepsze lub gorsze, a nawet

zoony z kilku zbrojna w sotysach wsi,

i

orszak zbrojny,

Przybywa nowa sia lokowanych na prawie niemieckiem. Pierwotnie obowizani byli do suby wojskowej sotysi tylko o tyle, o ile to wyranie zastrzega przywilej lokacyjny; takie zastrzeenia spotykamy nieraz

w

przywilejach

tnych, rzadko co

ludzi.

lokacyjnych

wsi

W

XIV wieku

W., przeprowadzono jako zasad,

wojskowej obowizani

s

potrzeby

siedzc na

cudzej

wyrany

e wogóle do suby

wszyscy sotysi. Tylko

wilejach immunitetowych to

dowództwem

za Kazimierza

w

ra-

powoywano pod bro ludno, ziemi, woln czy niewoln; w przy-

zie wielkiej

byo

prywa-

w dobrach duchownych. normowa w tych wypadkach take jakie mia mie sotys, oraz ozna-

spraw uzbrojenia, cza dobro jego konia.

silnie

i

do sotysów

Przywilej lokacyjny

dzo

ksicych

prawo ksicia

ograniczane.

ksicia, wzgldnie

nieraz bar-

—

Wyprawa sza pod

w

jego zastpstwie (na

Odkd

pojawiaj si do nich naley na rozkaz ksicia powoanie rycerstwa pod bro, a nawet dowództwo na wyprawie, jeli szo o wypraw partykularn, t. j. z jejego

rozkaz) wojewody.

starostowie,

dnej tylko dzielnicy, a nie generaln,

pod

wodz

króla.

OKRES

64

W

mia

II

prawo powoania rycerstwa nawet bez odnoszenia si do króla.— Obok rycerstwa si wojskow kraju stanowiy grody, zostajce pod zarzdem kasztelanów, a potem starostów, wzgldnie w Maopolsce burgrabiów. Do odbudowy grodów, do budowy nowych, móg ksi powoywa ludno z dóbr duchownych rycerskich. Ale tu odnonie do kocioa przywileje immunitetowe to prawo znacznie ograniczyy lub cakiem zniosy. Pozostao ono jeszcze co do dóbr rycerskich. nagej

razie

potrzeby

starosta

—

i

i

Skarbowo.

...

ksit byy dochody z dóbr,

Podstaw skarbu .

zorganizowanych na podstawie ustroju roprzewanie in natura cigali dowego. Dochody magazynowali w grodach na uytek kasztelanowie

—

—

i

ksicia.

Po upadku

starosta

dej dzielnicy

dobra królewskie;

obj

wszystkie

niektóre

tylko

monarchowie nadawa jako

tenuty,

zastawu.

Starosta

wiernych rk, liczy, albo

roczny

t.

tam

ju wówczas

zaczli

w

formie

najczciej

dobra królewskie albo trzyma do

zn.,

i musia si

te trzyma

je

lub

dochodów wy-

z

jako arend,

czynsz przez ten czas,

dug umowy obj, za

w kapooone

organizacyi kasztelaskiej,

na który

wreszcie

pewn ryczatow sum,

i

bra

j.

paci stay

te

dobra we-

t.

je

dopóki król

jako zastaw

mu

tej

sumy

pobiera wszystkie z nich dochody. We wszystkich tych przypadkach obowizany by starosta dawa królowi stacye, t, j. utrzymywa króla z dworem, jeli do dzielnicy przybywa. Wielko tego obonie zwróci,

wizku okrela zdaje si,

mujc

w

r.

Pod koniec swoich rzdów, wyda Kazimierz W. ustaw, nor-

zwyczaj.

1368,

stanowisko starostów,

o

ile

oni trzymali sta-

S KARBOW

O

55

rk. Poniewa starosta

rostwa do wiernych

dów pokrywa take dem, wic oczywicie

z

docho-

poczone z jego urzmóg atwo zmniejsza na swoj wydatki,

i

korzy

udzia króla. Okrelono zatem, jakie dochody id dla monarchy, a jakie dla starosty. Gównie czynsze zastrzeono skarbowi, za starocie przekazano dochody in natura, z których musia pokrywa take stacye. Wtedy, zdaje si, jeszcze

dawania starostw do wiernych istnieje

polsce,

rk

lub

w

system od-

arend,

cho Mao-

si coraz czstszy. W starostów nie byo, dobra dostaj si

zastaw,

i

przewaa

gdzie

staje

i

pod zarzd wielkorzdcy krakowskiego, który je trzypóniej ma do wiernych rk; zwano te dobra wielkorzdami. Starostowie zarzdzali w ten sposób podlegemi im dobrami, je oddawali do wiernych rk lub dzierawili. wielkorzdach poszczególnymi kompleksami zarzdzali podrzczowie, zaleni od wielkorzdców. Obok tego ksita pobierali dochody dopiero z ce, które maj pierwotnie charakter myt w cigu XIII XIV wieku zaczynaj si róniczkowa na myta oraz waciwe ca, które le jednak nietylko blizko granic, ale w rodku kraju, zwaszcza na skrzy-

—

—

e

W

i

i

i

owaniu dróg

i

w

centrach

handlu.

W

krakowskiej

dochód znaczny stanowi kopalnie soli, które zaczto lepiej wyzyskiwa od poowy XIII wieku. Or~ ganizacy dokadn nada im Kazimierz W. w r. 1368. Za Kazimierza W. odstpuje królowi niejednokrotnie

ziemi

kurya papieska

nakadanej rzecz papiea.

z

cz

do

swoich dochodów z Polski, a to

czsto na

ludno

dziesiciny na

Jak dugo jednak istniaa gospodarka naturalna, skarb ksicia obejmowa jedynie kosztownoci, (t. j. skarbiec)

i

dokumenty

Historya ustroju Polski.

(t.

j.

archiwum).

Zarzd skarbca 5

OKRES

66

i

archiwum

zarzdza

nalea do

II.

Niewielk gotówk

skarbnika.

Dopiero po reorganizacyi ustroju grodowego, co si cile czyo z kwesty zmiany gospodarstwa naturalnego na pienine, zaczynaj napywa do skarbu wiksze iloci monety, cho nie moe by jeszcze mowy o jednolitoci skarbu, bo starostowie, którzy cigali dochody z dzielnic, zwykle wydawali pienidze wprost na podstawie asygnat, nie przelewajc ich do skarbu. Przecie znaczenie skarbu ronie. Std skarbnik krakowski zaczyna si wznosi nad innych skarbników, gdy on jedynie mia wiksze wpywy w gotówce. O ile chodzi o wydatki, to gównie one id na utrzymanie dworu ksicia, o ile tego wydatku nie pokrywaj wprost stacye starostów. Dalszy wydatek, to budowa grodów, a zwaszcza za Kazimierza

mincarz.

W. wspaniaych zamków, kocioów

prócz

— póniej — wynagrodzenia

wyprawy poza

strat

i

granice kraju, nie kosztuje,

i

t.

d.

Wojsko

odu w

razie

to niema wy-

dnicy

w gotówce na administracy pastwa, bo urzmaj uposaenie w ziemi. Oczywicie niema je-

szcze

adnego rozrónienia

datków

pastwa

skarbu

i

królew-

skiego. Jest tylko jeden jednolity skarb, tak jak pojcie

odpowiada pastwa. króla

jeszcze

i

pokrywa si z pojciem

Co do sdownictwa,

to

downictwo nad szlacht

ludnoci wieniacz sdownictwu

i

sdownictwo nad

oraz mieszczanami.

nim okresie wyrobia si zasada, tylko

odróni naley s-

ksicia,

Ju w

e wojowie

poprzed-

podlegaj

którego ewentualnie

móg

zastpowa wojewoda. Nad

milites

kasztelanowie

nego sdownictwa

Ksie

sdzi sprawy, gdzie

nie mieli.

ad-

ZARZD SKARBU —

si

znajduje,

w

S

DY

57

otoczeniu obecnych na dworze. Sprawy

waniejsze jednak, zwaszcza tyczce si ziemi, rozstrzyga zwykle— przynajmniej od XIII wieku na wie-

—

Sdzia, wzgldnie podsdek,

cach.

pomagaj

jedynie

w

prowadzeniu formalnem procesu tak poza wiecem, jak na wiecu; wyrok zaley od ksicia. Pisarz wygotowuje wyrok na pimie. Kiedy w XIV wieku pojawiaj

obok sdów króla, który je odprawia, ile razy zjedzie do dzielnicy, zwykle jako na wiecu, starostowie sdz w tym zakresie, co król, a wic albo w otoczeniu tych, którzy si przy starocie znajduj, albo te na wiecu, kiedy starosta zwouje wszystkich dostojników dzielnicy, taksamo przy pomocy sdziego, podsdka pisarza. Takie sdy wiecowe odprawiaj si nieregularnie kiedy je starosta zwoa.

si

starostowie,

i

i

—

Ale

ju w poowie XIV

doa

wieku starosta nie

wic

wiecach oraz sprawy

po-

sdach osobicie

zadaniu, by na wszystkich

siada. Zachowuje

moe

za-

sobie tylko przewodnictwo na inne

karne,

za

sprawy oddaje

do rozstrzygnicia sdziemu podsdkowi, którzy je zaatwiaj na zwykych sdach, t. zw. roczkach, w obecnoci dodanych piciu lub gdzieindziej szeciu z poród i

szlachty jako asesorów. Jeszcze za Kazimierza

W.

za-

czynaj si ustala stae miejsca stae dni, w których sdzia podsdek odprawiaj roczki. kadej dzielnicy jest z zasady jeden sdzia jeden podsdek jeden pisarz, oni objedaj dzielnic, zjedajc do pewnych miejsc w pewnych terminach. ten sposób zaczyna si ustala podzia na powiaty, dotd zupenie i

W

i

i

i

i

W

nieznany.

Nieco inaczej rozwija si sce.

Tu ju wczeniej

sdzia

i

podsdek,

uzyskali

gdy

ta

kwestya

w Maopol-

pewn samodzielno

król, bardziej

od starosty

za5*

)

OKRES

68

mia

jty sprawami pastwa, tem mniej

mowania si niejsze r.

w

sprawy

sty (bo

i

nie

tu

e

niema na nich starozna Maopolska), a zasiadaj

tamtych lem,

starostów

wabyy zastrzeone. Od wiece bez króla. Ró-

króla

dla

1362 jednak zjawiaj si

ni si one od

czasu do zaj-

mierze sdownictwem. Ale

takiej

dalej

III.

przedewszystkiem najwaniejsi dostojnicy ziemscy,

wic

t. d., cho zreszt skad ich wojewoda, kasztelanowie nie jest cile okrelony, byle szeciu byo na wiecu dostojników w charakterze asesorów obok sdziego, podsdka pisarza. Te wiece objy wic atrybucye tu król, o ile króla co do waniejszych spraw, cho mia czas na to, dalej sam take sdy odprawia. Od wieców w innych dzielnicach róni wiece maopolskie odrazu, kiedy je ustanowiono, oznaczono take to, dla nich stae miejsca zebra (Kraków, Sandomierz, stae dni w roku, kiedy si Wilica, Radom, Lublin) miay zbiera (trzy razy do roku). Ustalenie si miejsc, gdzie odprawiay si roczki, na których zasiada sdzia podsdek, z szeciu dodanymi assesorami, czasu ich zebrania, a wreszcie okrelenie powiatów dokonywa si tu tak, jak w innych dzielnicach, moe nawet nieco wczeniej, caym obrbie Polski jedne sprawy XIV sdom tym nie podlegay: sprawy graniczne. wieku sprawy te przechodz pod jurysdykcy podkomorzych poszczególnych dzielnic. Sdy te sdz do czasów Kazimierza W. wedug prawa zwyczajowego. Dopiero Kazimierz rozwin sili

i

i

e

i

i

i

—W

W

niejsz

dziaalno ustawodawcz,

której charakter jed-

nak do dzi pod wielu wzgldami sporny, a to z tego powodu, do nas oryginalny tekst tych ustaw nie

e

doszed. Jedne polski

(t.

j.

z tych

dzielnic:

statutów

byy wydane

krakowskiej

i

dla

Mao-

sandomierskiej f

SDY

69

poznaskiej Statutów dla caego pastwa nie byo.

drugie dla Wielkopolski liskiej).

(t.

j.

dzielnicy

i

kaSta-

W. nie miay charakteru kodyfikacyi, gdy nie wyczerpyway caego prawa sdowego; spotyka si w nich nietylko przepisy z zakresu prawa sz prawa publicznego. dowego, ale take Nad ludnoci niewoln mia wadz sdow jej pan, a wic woj w swoich dobrach, to koció, tuty Kazimierza

i

w

za

Sdownictwu kasztelanów podlegaa jednak ludno niewoln w dobrach dobrach

króla kasztelan.

kocielnych czy wieckich, o ile te dobra nie byy wyjte z zwizku grodowego, oraz caa ludno wolna, osiada na cudzych gruntach, tak rycerskich, jak ko-

te królewskich. Lecz przywileje immuodday kocioowi, a potem milesom, pen

cielnych, czy nitetowe

i

wadz sdow,

take nad wolnymi, w ich dobrach siedzcymi. Taksamo zatara si ta rónica w kasztelaniach, bo tu, cho z rónych tytuów, mia kasztelan sdownictwo tak nad woln, jak niewoln ludnoci. Ju wic wówczas wytworzya si w Polsce w peni juryzdykcya patrymonialna. Zmienia ten stan rzeczy kolonizacya niemiecka, aie tylko co do dóbr, które osadzono na prawie niemieckiem. Inne bowiem wsie nadal pozostay przy swoich urzdzeniach sdowych, a wic przy juryzdykcyi patrymonialnej panów wsi. We wsiach lokowanych powstaje dla kadej wsi osobny sd: awa z sotysem na czele, która sdzi i

sprawy cywilne czy karne

awników

jest

wedug prawa

niemieckiego.

siedmiu, których sobie pierwotnie pew-

sam sotys dobiera. Podobnie w miastach, gdzie równie juryzdykcya spoczywa w rkach awy wójta, nie

i

i

cho

co do spraw niespornych zaczynaj z

kurowa

rady miejskie.

W ten

aw

sposób uzyskaa

kon-

ludno

OKRES

70

II.

cz

ludnoci wiejskiej, swój wasny sd. Sdy te zbieray si co pewien czas w oznaczonych terminach na t. zw. rokach gajonych, za trzy razy na rok odbyway si t. zw. roki wielkie gajone, na których zasiada pan wsi, wzgldnie miasta, lub jego jak

miejska,

i

zastpca.

Obok

tych

sdów powstay w Maopolsce

wsku-

sdy, mianowicie t. zw. sdy leskie sotysie. O ile szo o sotysa, wzgldnie jego prawa do soectwa, sprawy tego rodzaju wójta z sierozstrzyga pan sotysa razem z aw, dmiu sotysów. Stosunek bowiem sotysa do pana traktowany by jako stosunek lenny, a pan lenny sdzi z równych mu ludzi. Taki sd lennika z aw, skada pan wsi od wypadku do wypadku w razie potek kolonizacyi

inne

jeszcze

i

zoon

zoon

spraszajc na niego

trzeby,

bd swoich, bd

cudzych

sotysów, bo rzadko mia odpowiedni ilo swoich. XIV wieku zaczy powstawa dla wikszych kompleksów dóbr stae tego rodzaju sdy. Wielkopolska

W

takich

sdów

sdów

naley odróni t. zw. sdy wyprawa niemieckiego. Za takie sdy uchodziy te,

Od

sze

nie zna.

tych

które czy to na podstawie

pana, tyle.

zwyczaju, czy

te

przepisu

daway innym sdom pouczenia prawne czyli orTakim sdem wyszem bya awa lub te rada jakiego wikszego

wyranie byo przepisane, dokd naley udawa si po ortyle; zwyczajnie jednak decydowaa o tern praktyka. W Masopolsce zwykle sdy leskie równoczenie byy dami wyszymi. W wanych jednak sprawach odnoszono si jeszcze w XIV wieku do Magdeburga. Kazimierz W. dopiero powzi plan szeroki zaoenia sdu, któryby mia usun odwoywanie si do Magdeburga a rozmiejska

miasta.

Nieraz

i

SDY LES K1E WYSZE

7]

I

cign

swoj wadz na znaczny obszar kraju, przynajmniej na Maopolsk. W r. 1356 zakada on sd wyszy prawa niemieckiego na zamku krakowskim, który nastpnie jeszcze reformuje. Ten sd mia by sotysów, a równoczenie sdem wyszym, któryby wydawa porady prawne, w ten sposób usun odnoszenie si po ortyle do Magde-

sdem leskim

dla

i

mógby by mu nada do swoich dóbr. Król wic porozukilkoma potnymi klasztorami Maomocy

burga. Ale ze swej

wadz

co

tylko

mia si take

z

król

polski (tynieckim, zwierzynieckich Norbertanek

e

szczy-

i

one uznay kompetency tego sdu odnonie do swoich posiadoci. Nad tym sdem za, który mia si skada z awników, wybieranych z poród sotysów dóbr królewskich duchownych, postawi król t. zw. sd szeciu miast, który mia si zbiera w razie potrzeby jako instytucya wysza od tamtego sdu. awników do tego sdu miay wybiera wiksze miasta maopolskie (Kraków, Kazimierz, Scz, rzyckim) tak,

i

i

Bochnia,

Wieliczka

jego nazwa.

Oba

i

Olkusz)

w

liczbie

sdy rozpoczy

te

szeciu.

Std

rzeczywicie swoje

czynnoci. Lecz nadzieje króla speniy si niezupenie. Jeszcze w XIV wieku powstaj coraz to nowe sdy

wysze czu)

i

ortyle

i

leskie

w

kocielnych,

dobrach i

królewskich

nadal jeszcze

do Magdeburga.

(np.

w

Bie-

dugo posyano po

OKRES charaktery-

III.

Spoeczestwo na podstawie

przywilejów

styKa. Podsta-

zorganizowao si, utworzyo stany. Ten okres, od przywileju koszyckiego poczwPoisKi. szy, to okres stanowy, to okres równowagi tych stanów. Cho stany nie uwaaj si za równe sobie, to wy rozwoju

i

przecie

wasny

kady ma

wasne

swoje

zakres dziaania,

w

y

przywileje,

obrbie którego

moe

swój

swo-

rozwija. Ale w dziejach porusza si, nie powinno go by; niema bezwzgldnego zastoju, jeli wzgldnie trwae formy ostaj si bez wikszych zmian, oznacza to ju samo przez si cofanie si. A Polska wówczas naprawd yje, naprawd si porusza, postpuje naprzód. Zaczyna si od koca zwaszcza wieku XV chwia równowaga stanów, tak, jak si ju wczeniej zachwiaa na Zachodzie Europy, który co do rozwoju spoecznego politycznego, jako starszy cywilizacyjnie, wyprzedza nas wicej ni o wiek jeden. Tylko warunki, wród których si ten rozwój

bodnie

i

i

i

s

odbywa, u nas inne, ni tam na zachodzie. Spónieni, staralimy si dorówna Zachodowi, coraz do niego si zblialimy. Nie zawsze to moe byo dobre, ale na ogó t ewolucy uzna musimy za poyteczn. Wtedy, kiedy spoeczestwa zachodniej Europy musiay i

same rozwizywa problemy ycia, w biegu dziejów, musiay z gruntu,

jakie

si wyaniay

genetycznie, stwa-

PODSTAWY ROZWO J U POLSKI

rza

73

rozwija instytucye prawne, któreby tym potrzebom odpowiedziay, my, kiedy u nas te same pojai

wiy si

zadania

i

moglimy

postulaty ycia,

skorzy-

sta z przykadu, zamiast tworzy samodzielnie, moglimy przenie instytucye gdzieindziej ju wytwoten sposób usuwalimy ciki okres porodu rzone. instytucyi; jeli na Zachodzie midzy pojawieniem si potrzeby a jej ostatecznem zaspokojeniem upywa dugi okres, u nas te dwie chwile zbliay si, potrzeb zaspokajano znacznie szybciej. ten sposób, gdy szo o organizacy pastwa, przyjlimy w zaraniu naszych dziejów ustrój dworu frankoskiego jako podstaw ustroju centralnych wadz. Na frankoskich wzorach, których pocztki sigay Karola W., opara si organizacya grodów, a wic gówny zrb organizacyi pastwa. Nie rozwinlimy genetycznie naszej wsi; z Zachodu wzilimy schemat, cho nie gwatownie, to przecie w okresie stosunkowo krótkim dokonalimy zupenego przeobraenia gospodarczego Polski, zwaszcza kiedy z kolonizacy wsi równoczenie przeszczepilimy na nasz grunt ustrój miejski, ju cakiem dokadnie

W

W

i

i

na Zachodzie wyrobiony. Przykadów takich

wicej przytoczy,

moe

i

prócz

najwaniejszych.

tych

mónaby

najjaskrawszych

kilku,

Szlimy naprzód

nie powoli,

ale

w

skokach, nieraz nawet troch

gwatownych. Musiao

to

mie

krok za krokiem,

swoje

ze

dzie przenoszenie

instytucyi z

Zachodu

si mechanicznie.

Instytucye,

które

dla treci ycia,

musz stosowa si

nie

Wpraw-

odbywao

maj by form do

tej

treci,

bo

sia tego ycia rozsadzi skruszy, cho po cikiej szkodliwej walce, albo te ta forma,

inaczej albo je

moe

strony.

i

i

zbyt twarda, zbyt niepodatna, nie dozwoli

zarodkom tego

OKRES

74

ycia

rozwin

si, zabije

je

III.

lub przynajmniej wypaczy.

Tymczasem te formy, które do Polski przeszczepiono, wykazuj znaczn ywotno, doskonale si przyjmuj. Wic widocznie warunki byy odpowiednie, by si te

e

obce roliny mogy do nich zastosowa. Zdaje si, trafne wynajdywano formy trafnie oceniano potrzeby dla ich zaspokojenia. Jednak czy jednej nie byo w tern i

wady? Czy

Na

a to

„na razie"

nieraz kilku wieków.

i

by

dziaaj

w yciu narodów

to okres

To

?

takich

kilku

który da

fakt,

instytucyi — co

zwaszcza,

miast

gwatowny?

za

nas,

potem

Ale

si stwierdzi co do kolonizacyi wsi

nie

przeszczepione do

razie instytucye,

wietnie;

postp

ten szybki

a

wic

do

instytucyi

—e

pierwszorzdnego znaczenia dla rozwoju kraju cho one nadzwyczajnie dobrze si przyjy, to jednak póniej nie rozwijaj si naleycie. Wie, jak j przynieli

w

kolonici,

miejscu

jak

miasto,

podgrodzia,

w

tych

sadniczych formach, ostaj nie

ozdoby

i

szczegóy;

ale

zaoono

je

swoich

si;

tre

pierwotnie

gównych,

za-

ulegaj zmianie jedyistotna staje

si

jak

nie umiano przetworzy martw, powoli obumiera. tych form, zastosowywa dalej do warunków zmienionego ycia, lub zastpi je przez inne, nowsze, odpoI

wiedniejsze.

A wic spyta

naley:

czy te skoki na-

urzdze, tak na razie kowietne nawet wydajce rezultaty, byy na-

przód, te recepcye obcych rzystne,

prawd podane? Czy

rozwój wasnych rodzimych przez to mieli zosta daleko to

odpowiedzie, bo

by powolny, ale cigy pierwiastków, chobymy

nie lepszy

nie

w tyle za Europ? Trudno

wiemy, jak

te

na

nasze rodzime

byyby si rozwijay. Ale na to jedno trzeba zwróci uwag. Weszlimy w krg ycia cywilizacyjnego zachodniej Europy. Stao si to si faktu. To pierwiastki

5 USTRÓJ SPOECZNY. SZLACHTA

silniejsze

-7

Pooenie

nad wszelkie rozumowania.

nasze

zmuszao nas do tego, by t czno utrzymywa. Brako nam chiskich murów, czy mórz

geograficzne

gbokich, któreby nas odciy od wiata, zabezpieczyy od niego, umoliwiy ycie izolowane, wytwarzanie wszystkiego z siebie powolne wasnych form przetwarzanie. Nie wiadomo te, czy mielibymy byli na to wasnych si. A jeli wic musielimy yciem tej zachodniej Europy, to musielimy stara si j doi

do

y

goni, wyrówna j doganialimy,

jej.

Byo

ale takie

to

moe

byy

ze,

moe

za

warunki; inaczej

prdko

by

nie

mogo.

ustrój spoe. czny. szlachta,

Uwa g

j

woju

te

ty cz 3

si take

i

kwestyi roz-

zwaszcza stosunku klas do siebie, stanowiska szlachty wobec miast wocian, jak wobec wadcy. U nas szlachta wytwarza si póniej, ni na Zachodzie, cho w podobny sposób; lecz ostateczne jej zorganizowanie si przypado na epok stosunkowo wczeniejsz, o ile idzie o stopie rozwoju spoeczestwa, ni w innych krajach Europy. Kiedy przyjmowano herby, jeszcze pojcie rodu spoecznego,

i

i

cho

sabo. Przez przyjcie herbów, przez wspólno herbow, znów to poczucie wzroso. Wzrosa te solidarno rodowa. Wskutek tego do szlachty weszy cae rody, a nie poszczególne istniao,

coraz

bardziej

epoka herbów przychodzi ju po upadku wszelkich czników rodowych. Prawa przywileje szlacheckie dostay si wic w udziale take tym sabym ekonomicznie spoecznie yrodziny, jak na Zachodzie,

gdzie

i

i

wioom,

i

jedyn podpor bya przynaleno do pewnego rodu. Z tego powodu u nas nie wyktórych

OKRES

76

III.

tworzyy si rónice pomidzy stopniami szlachectwa,

si spotyka

jakie

gdzieindziej,

szlachty jest stosun-

a

duo. W tym okresie ju koo szlachty zamyka si, to coraz dokadniej. To zamknicie dokonywa si gów-

kowo

znacznie wicej, nieproporcyonalnie

i

nie

w

formie nagany

i

oczyszczenia szlachectwa, które

si pojawiaj ju nieco wczeniej, ale w tym czasie zwaszcza szerokie znachodz zastosowanie. Przybywa przywilejów, wic te stara si o to szlachcie praw i

moga

by tylko ona z nich

eby

nie

Strzee pilnie uywania tych praw ludzi nie

dopuci do

korzysta.

e

A

si stosunki szlachectwa niezupenie ustaliy, jeszcze wtpliwoci duo, wic czsty to fakt, i podajcemu si za szlachcica zarzucaj, e nim nie jest. Zwao si to „nagan" szlachectwa. A wtedy musi si „oczyci", wywie, e naley do szlachty. Wywód odbywa si powoanych,

w

nie-szlacht,

W

dwojakiej formie.

jeszcze

Wielkopolsce przyprowadzano

do sdu po dwóch czonków rodu czyli stryjców herbowych z trzech rodów: ojca, matki babki (matki i

ojca), szlachciców

pewnych, którzy zawiadczali przy-

sig, i naganiony

jest

samego herbu

ich

brat

i

klejnotnik,

to jest

W

zawoania. Maopolsce dowód przeprowadzano przez szeciu wiadków z rodu ojca; ale tu ju w pocztkach wieku XV — przysi system wielkopolski dowodzenia wiadkami z trzech rodów. ten sposób ustalono powoli granice szlachty. Ju w poowie wieku XV, wczeniej w Wielkopolsce, póniej w Maopolsce, nikn prawie zupenie nagany oczyszczenia bo nie byy wicej z tego

i

j

i

—

W

—

i

potrzebne.

XV

stulecia

Niepena

szlachta

ostatecznie gin,

nie zostao. Szlachta przestaa

— wodycy —

e

w cigu

nawet ladu po nich si tworzy. Kto chcia

SZLACHTA

wej

77

do

do rodu i

zaleaa od zgody

gówny

litacya,

tylko dwie drogi: adopcyi

Adopcya,

nobilitacyi.

i

herbu,

wieku

mia

szlachty, ten

t. j.

t.

rodu.

przyjcie do rodu

j.

By

w XIV

to

sposób osignicia szlachectwa.

i

XV

Nobi-

nadanie szlachectwa przez króla, które si

ju w XIV wieku coraz czstsze staje, byo waciwie pierwotnie take rodzajem adopcyi. Król nadawa nobilitowanemu swój herb, wic niejako przyjmowa go do swego rodu tylko dawa ten herb jako zw. upoledzony, bez jakiej czci (np. Jagiel-

zdarza

i

;

t.

t.

lonowie dawali

wic

czem,

t.

cz

pogo

zw.

pogoni

rycerza z mieczem). ten zwyczaj ginie

j.

Ale

polsk,

t.

rk

z mie-

przedstawiajcej

litewskiej,

ju

j.

za ostatnich Jagiellonów

królowie zaczynaj przy nobilitacyi

i

nadawa jaki dowolny

Za

herb.

tych królów (w

XVI

zw. indygenat

by

tylko uzna-

niem za szlachcica polskiego tego, kto

ju

poprzednio

wieku) pojawiajcy si

mia

szlachectwo

krya si

Do

t.

t form

Pod

obce.

jednak czsto

nobilitacya.

szlachty

si

wic nale

maj

którzy

ci,

herb. Za-

czno

w

cigu tego okresu szlachectwa z posiadaniem ziemi. Wprawdzie szlachta goota odardi, jak si take zowi nie ze wszystciera

ostatecznie

—

—

kich

praw szlacheckich

szlacht.

rodu;

Szlachectwo

przechodzi

ono

stosunek do ziemi,

z

moga odtd

bya przynaleno do bez wzgldu na

korzysta, przecie nadaje

dziedzicznie,

którego wyroso.

Zewntrzn

si herb — ju bowiem w cigu XV wieku zanika rozrónienie zawoania herbu, zawoania gin. Za to zjawiaj si nazwiska, najpierw w Wielkopolsce ju w pierwszej poowie XV wieku, póniej w Maopolsce na Rusi. Urabia si je zwykle od wsi jako

oznak

staje

i

i

formy przymiotnikowe

na

cki

i

ski.

Pocztkowo

s

OKRES

78

one zmienne.

Nieraz

zmieni

kilka nazwisk, jeli

czowiek ma

jeden

wsie,

w

po

Hi.

kolei

mieszka.

których

si rycho te nazwiska ustalaj. Oczywicie róni czonkowie rodów róne przybieraj nazwiska niebracia inaczej si zowi. Ale pozostaje raz nawet

Ale

—

wspólny herb, który przypomina dawn wspólno rodow, cho nieraz do jednego herbu naley kilkadziesit rodzin. i

W

spoecznym

ustroju

odgrodzona od

szlachta,

innych stanów,

ju

tak

silnie

teraz

poprzednio uzy-

W

tym okresie przychodz nowe, bardzo silne czynniki, które dodaj si dalszemu to wietnemu rozszerzeniu. Tymi wypadkami: ich, mier Kazimierza W. — przejcie tronu na Ludwika a nastpnie elekcye Jagiellonów. elekcya Jadwigi przywilejów szlacheckich Przyspiesza to rozwój praw w bardzo silnym stopniu. Wobec tych nowych dynastyi inne byo stanowisko spoeczestwa, a zwaszcza jego poprzednicy, wyszlachty. Kazimierz W., jak prowadza swoj wadz z ciemnych mroczni dziejów;

skaa znaczne

przywileje.

i

—

—

i

i

wadza bya odwieczna, górowaa nad spoeczestwem. Ale ju Ludwik, cho prawo do tronu opiera na rozporzdzeniu Kazimierza W., cho wic jako ta

krewny wadzy,

na podstawie pokrewiestwa przychodzi do to przecie, by pozyska to spoeczeswo, by

i

nie natrafi na opór, wileje szlachty

Ale to

byy

przywileju

tylko

zabezpieczenia,

ma

w

musia zabezpieczy prawa

e

jeszcze

król

budziskim

ogólne nie

z

praw

przy-

roku 1355.

gwarancye,

naruszy

i

i

ogólne

swobód,

Po objciu tronu nie potrzebuje dawa nowych swobód. Gdyby mia mskich potomków, oni na mocy prawa ju zasiedliby po nim na Wawelu. Lecz ich nie mia. Trzeba byo paktowa ze które

szlachta.

SZLACHTA

-

PRZYWILEJE

79

spoeczestwem, by uzyska prawa elekcya

ma

tej

stawia potomstwa. I

znów

targi,

córki

— dalsze

dla córki.

I

znów

pakta. Jadwiga nie zo-

Prawa potomków Jagiey niepewne.

znów

Koszycki z roku 1374

przywileje.

korczyski z r. 1386, piotrkowski z roku 1388, a potem brzeski (r. 1425), jedlneski (r. 1430) krakowski (r. 1433). A kiedy stosunki pastwa zaczynaj wymaga czstych wojen podatków, szlachta, broniona przywilejami, w zamian za to, idzie na wojn, i daje podatek, cho nie to pierwszy, a dalej krakowski

i

i

i

e

si domaga dalszych praw, coraz wiknowe przywileje ziemskie, wród których

musi, zaczyna szych: dostaje

najwaniejsze: czerwiski z roku 1422, cerekwicki (dla Wielkopolski)

i

wielkie nieszawskie (wystawiane dla po-

poowy XV wieku ginie forma przywilejów ziemskich. Cay szereg jednak dalszych koncesyi zyskuje szlachta w konszczególnych

dzielnic) z

r.

1454.

stytucyach, od konstytucyi z

r.

Od

1493

i

drugiej

1496 poczwszy.

prawo uchwalania podatków— to bro w rku szlachty, która z niej umie korzysta. Okrela coraz dokadniej, coraz szerzej swoje prawa. Kiedy pocztkowo wychodziy te przywileje gównie na korzy najsilniejszych, powoli take szlachta bez tytuów, bez znaczenia, szary, ale liczny jej tum, dobija si uznania wadzy. Ju od statutów nieszawskich silny to prd, zupenie naturalny wobec staej tendencyi, jak wykazuj dzieje, do rozszerzania uprawnie na coraz szersze koa spoeczestwa. Poparcie znalaz w tern uksztatowaniu si stosunków, które wytworzyo ze szlachty jednolit, równouprawnion mas. Rozwój tu idzie naprzód skokami, zwaszcza od 1374 roku zaczynajc do mierci Jagiey. Te prawa, o które gdzieindziej dugo musiaa walczy szlachta, Elekcya

i

i

i

i

OKRES

80

zdobywa sunkom. gdzie ile i

ich

w

Polsce

Do

dziki

szybko,

sprzyjajcym

HI.

sto-

porówna choby Mazowsze, nawet w XVI wieku szlachta nie ma tylu praw, przecie

zdobya polska

szlachta przez przywilej koszycki

nastpne.

W przywilejach

okrelia szlachta przedewszystkiem swoje ciary wobec pastwa. Ju przywilej koszycki orzek, i paci ona na rzecz króla tylko 2 grosze z anu rocznie (anowe); jeli wic król póniej podatków, szlachta na to musiaa dobrowolnie si zgodzi. Nadto peni szlachta wojskow. Przywilej jednak z roku 1386 zagwarantowa jej wynagrodzenie szkód wykup z niewoli take w razie wojny

da

sub

i

w

granicach kraju.

od

w

Wyranie te zastrzegay

przywileje

wojny poza granice; od przywileju z roku 1388 wynosi on 5 grzywien od kopii. Wolno osobist szlachty zagwarantoway zwaszcza przywilej czerwiski z roku 1422, który postawi jako zasad, i królowi dóbr szlachty bez sdu nie wolno konfiskowa, oraz przywileje z lat 1425, 1430 1433, zastrzegajce, z wyjtkiem cile okrelonych wypadków nie wolno szlachty wizi bez wyroku sdu póniej(neminem captivabimus nisi iure victum). szych przywilejach wystpuj postulaty, odpowiadajce wicej szerokiej masie szlachty, tyczce si zwaszcza czsto gospodarczych korzyci, znie w opatach sdowych, uatwie w procesie t. d. Najwaniejsze z nich, to wolno od ca oraz prawo poboru soli z up. Wolno od opaty ca od soli otrzymuje szlachta maopolska ruska w przywilejach nieszawskich z r. 1454, za konstytucya z roku 1496 zapewnia wogóle szlachcie wolno od ce tak od podów z wasnego gospodarstwa wywoonych, jak od tych towarów, które na swój wiezie uytek. Wolnoci te stwierdzano pószlachcie

razie

i

—

i—

W

i

i

i

i

DUCHOWIESTWO

SZLACHTA

niej

w

81

latach 1504, 1511, 1538, 1550.

Take od

lejów nieszawskich datuje zapewnione szlachcie skiej

ruskiej

i

prawo poboru po niszych cenach

przywi-

maopolsoli z

up

krakowskich. Ceny, jakie przepisaa konstytucya z roku

1520 na sól dla szlachty z skadu

e

dugo pozostay norm, mimo,

w

soli

Bydgoszczy,

cena targowa

soli

znacznie póniej wzrosa.

Z

przywilejów korzysta przedewszystkiem szlachta

te

osiada,

która

zastrzega

urzdy pastwowe.

dla

w

siebie

coraz szerszej mierze

W znacznie mniejszej mierze

si o niewizieniu bez sdu.

korzysta z nich szlachta goota. Nie tyczy

gólnoci przepis

wicie ju wali

Jako stan przodujcy wystpuje cile ze szlacht zczone duchowiestwo. Oczydawniej zwaszcza wysze posady zajmo-

czonkowie

okresu

idzie

w szcze-

jej

rycerskiego

jednak ten

prd

stanu. dalej,

w

W

da

cigu tego prawnego za-

Ju w

roku 1414 wydaje Jan XXIII bulle dla Gniezna, Poznania Krakowa, stanowice, i do kapitu maj dostp tylko szlachta lub ci, co wyka si stopniami naukopewnienia szlachcie

miejsc

kociele.

i

W

XV wieku jednak jeszcze te przepisy nie wymi. byy, zdaje si, zbyt cile wykonywane. Ponawia je dokadniej okrela konstytucya z r. 1496, która w kamiejsc dla pituach dopuszcza tylko co najwyej plebejuszów, to jedynie posiadajcych godnoci naukowe (dwa miejsca dla doktorów prawa, dwa dla doktorów teologii jedno dla doktora medycyny lub mai

pi

i

i

gistra

artium).

e

postanowienia nie

jednak tego

mogy obowizywa,

skay potwierdzenia Historya ustroju Polski.

rodzaju

ze strony

jednostronne

o

ile

Kocioa, wic

i

nie

zy-

o to si 6

OKRES

82

postarano.

Juliusz

gnienieskiej,

II

w

bulli

za Leon X w

z

kapituy roku 1515 (która

1505

r.

z

bulli

III.

dla

w

roku 1516 uzyskaa zatwierdzenie Zygmunta I) dla kapitu caej prowincyi gnienieskiej, na temsamem, co statut z

r.

1496, stanli stanowisku.

uzupeni — co medycyny — w

Bull

z

r.

1515

do opuszczonego poprzednio doktora r. 1543 papie Pawe III. Take od-

nonie do wyszych

miejsc

co do opactw (1538,

w

kollegiatach

(r.

1505 i,

zastrzeono jedynie szlacht wolno na te godw konstytucyach, noci wybiera. Tern silniej wic zwizano oba stany, tern silniejsze zapewniono stanowisko szlachcie w obr-

jak

i

1539,

1550),

e

bie

Kocioa. Jeli duchowiestwo

resy

w

i

szlachta wspólne mieli inte-

stosunku do innych klas

w

utrzymaniu swego

uprzywilejowanego stanowiska, to

midzy

zachodziy znaczne

o

da

kolizye. Król,

ile

nimi nieraz

o niego szo,

swego wpywu na obsadzanie pierwsi dostojnicy biskupstw, bo przecie to take pastwa. Ju te Kazimierz W. stara si wpywa na wybory biskupów przez kapituy, polecajc swoich kanJagiellonowie, tak, dydatów. Tej zasady trzymaj si i ju w drugiej poowie wieku XV obsadzenie wakujcego biskupstwa zaleao faktycznie wycznie od króla, który swego kandydata przedstawia w listach do kapituy (t. zw. litterae instantiales), a wybór dokonywany przez kapitu by tylko form bez znaczenia. Nastpnie (w XVI w.) kapituy nawet nie przedjedynie

uznania

i

i

sibior wyboru,

o obsadzeniu biskupstwa decyduje wycznie porozumienie króla z papieem, któremu król wprzód kandydata przedstawia. Ograniczano nadto koció ze wzgldu na interesy stanu szlacheckiego.

Chodzio

lecz

szlachcie

o

to,

by

dobra kocioa,

DUC HOWIESTWO

wic

83

„martwej rki", nie

niekorzy

powikszay si

zbytnio na

Rzeczywicie konstytucy z roku 1510 zakazano przekazywania w rozporzdzeniach ostatniej woli na rzecz kocioa dóbr nieruchomych. Nie szlachty.

uday si jednak wszelkie próby usunicia swobód kocioa co do podatków suby wojskowej, mimo i

zwaszcza za Zygmunta Augusta. Koció podatków nie paci prócz anowego, gdzieniegdzie wikszego ni dwugroszowe ostrych walk, jakie o to staczano

anowe

szlacheckie,

cyi z niektórych

ale

charitativum).

klasztorów; o

w zbou

ile

(osep)

szlachta

i

sta-

uchwalia

duchowiestwo dawao jak sum tylko jako dobrowoln ofiar (subsidium Wolno od suby wojskowej równie

podatki, to zwykle

pienin,

prócz danin

i

i

koció w peni

utrzyma. Jeszcze zacitsze walki staczano o dziesiciny, to ju od czasów Kazimierza W. Przypadaj one zwaszcza na pierwsz wieku XV. Maopolsce zakoczya je ugoda z roku 1437, która przysza do skutku za spraw Olenickiego. Ponawiaj si te spory w XVI wieku, lecz wtedy koi

poow

W

i

i

ció zwyciy. Za

ustpi musia

to

tego okresn

— co

cho

dopiero

w kocu

do sdownictwa. Zakres spraw, które

szy przed forum kocioa, wiek

—

by

bardzo obszerny.

Na

XV przypada moe

najwikszy rozkwit juryzdykcyi kocielnej, mimo oporu ze strony szlachty, zwaszcza co do pocigania pod forum duchowne spraw czysto wieckich. roku 1433 edykt króla Jagiey zagwarantowa nawet wyrokom kocielnym egzekucy ze

W

strony

starostów,

stowie

mieli

sze

mianowicie

zajmowa dobra

w

tych,

pod dopenienia wyroku kocielnego, i

niedziel pozostawali

tej

formie,

którzy

kltw i

i

staro-

przez rok

powodu nietrzyma je a do z

6*

OKRES

84

III.

zadouczynienia przez wykltego. Kiedy w roku 1532 przygotowano projekt do kodeksu praw, t. zw. korrektur, okrelono kompetency kocioa prawie w tych tura nie

li

Korrek-

praktyce.

wesza w ycie, pozostaa projektem. Kompe-

tency kocioa jednak na

—

miaa w

granicach, jakie

szerokich

samych zasadach okreoczywicie jednostronnie tylko synod piotrtych

—

kowski z roku 1542. Postanowienia te przyja w rok póniej (1543) konstytucya sejmu piotrkowskiego, której moc obowizujca jednak sigaa tylko na rok jeden. Wkrótce ta sprawa juryzdykcyi kocielnej staa si je-

dn

gównych

z

kwestyi,

które

stany

na czele pro-

gramu t. zw. egzekucyi praw za Zygmunta Augusta. Zaczto si domaga jej zniesienia czciowego (co do odstpstwa od religii katolickiej), a nastpnie (od roku usunicia wogóle egzekucyi wyroków przez 1557)

zakoczyy te spory odebraniem sdom duchownym egzekucyi ze strony wadzy wieckiej. Sdy kocielne, pozbawione pomocy „ramienia królewskiego" w przeprostarostów. Wreszcie sejmy z

lat

1562/3

i

1565

wadzaniu wyroków, utraciy swoje wysokie stanowisko, jakie dotd miay. Jakkolwiek nie odjto wic wyranie tym sdom adnych spraw, to przecie odpady wszystkie

te,

byo

których bez egzekucyi

pastwowej

nie

mona

przeprowadzi.

Te ograniczenia, którym poddano koció w cigu tego okresu, me tycz si jednak zupenie kwestyi stanowiska, jakie zajmuje w pastwie religia katolicka. Jest ona wycznie panujc pa-

Inne wyznania.

.

.

.

—

stwo tylko

j

jedn

uznaje.

Wyranie jednak

nie

byo

bo nie byo do tego potrzeby. Zjawia si ona, kiedy dó Polski w szerszej mierze zaczy si

to stwierdzone,

HUSYCI. DYSSY DENC

35

I

wdziera nauki, religii katolickiej przeciwne. Przeciw husytyzmowi wydaje król t. zw. edykt wieluski z r. 1424. Wyznawanie zasad husyckich uznane jest jako zbrodnia; rozpoznanie sprawy oddane w rce duchowiestwa, a pastwo wymierza kar (w zasadzie kar mierci) wykonywa wyrok. Husytyzm atoli nie zapuci gbszych korzeni. Silniej uderza o Polsk w XVI wieku fala „nowinek" religijnych. Nauka Lutra szerzy si szybko. tym razem pastwo staje na stanowisku wycznoci kocioa katolickiego. Cay szereg edyktów mandatów królewskich, ju od r. 1520 zaczwszy, zakazuje goszenia nauki Lutra, wyjazdu za granic do i

I

i

centrów herezyi, szerzenia pism przeciwnych wierze ka-

s

podejJuryzdykcy nad tymi, którzy rzani o herezy, wykonywa duchowiestwo. Lecz zbyt silne zakorzenienie si nowych religii uniemoliwia ostre kler nie odwystpowanie przeciw nim, zwaszcza znacza si zbytni gorliwoci. Zaczto na sejmach domaga si, by biskupom odebrano sdownictwo w sprawach wiary. Zrzekli si go dobrowolnie w roku 1551 na rok jeden. W r. 1557 król zastrzeg sprawy o wiar dla swoich sdów, lecz edykt ten, zdaje si, pozosta niewykonany. Zniesienie egzekucyi sdów duchowych przez konstytucye z r. 1563 1565 usuno t kwesty, ale nie miao bezporedniego wpywu na spraw prawnego stanowiska katolików. W roku 1564 tolickiej

i

t.

d.

e

i

i

jeszcze wydaje król

t.

zw. edykta parczowskie przeciw

wyjani jako skieAryanom. Na sejm w roku

protestantom, które jednak wkrótce

rowane wycznie przeciw 1570 przedoyli Luteranie, Kalwini Bracia czescy (zjednoczeni przez t. zw. konsens sandomierski z roku 1570) wyznanie wiary, jednake nie doczekali si uznania praw tych wyzna. Do koca tego okresu wic i

OKRES

86

pastwo

tylko katolicyzm jest przez nie innych

III.

uznany, wyznawa-

w zasadzie niedozwolone, uwaane cho w praktyce w peni tolerowane;

religii

za zbrodni,

osobno nawet niekiedy przywileje królewskie otaczay

opiek poszczególne zbory (np. dla Krakowa z r. 1569

cmentarze

i

i

protestantów

1572).

duchowiestwo w stosunku wadzy pastwa mogli wskutek specyaln y cn warunków rozwoju pastwa polskiego uzyska znaczne przywileje stosunkowo wczeniej, niby to odpowiadao natural-

e^ n stosunKi mi- J dzy stanami, do chwianll^i

równowagi stanów.

d

nemu rozwojowi,

szlachta

w

i

do innych warstw wczenie, by uzyska przewag nad spoecznych niemi; tu równie specyalne czynniki dopomogy do innego, ni gdzieindziej, uksztatowania si wzajemnych zwaszcza o ile relacyi. Okres ten przedstawia si XV jako okres równowagi chodzi o wiek XIV to

i

stosunku

i

—

—

i

stanów.

Cho

stany

nie

s

równe, to jednak

sobie

y

swobodnie kady, jak podniesiono wyej, móg przywilejów. Pow ramach swoich wasnych praw woli, ju w XV stuleciu, zaczyna si równowaga chwia; i

w kocu

do

tego wieku

silnie

si

zaznacza, za

to

czsto jaskrawo nawet, cho gównie raczej w postanowieniach, normach prawnych, ni w praktyce, znacznie od tych przepisów z rónych powodów agodniejszej. Dopiero od bezkrólewia po Zygmuncie Augucie przechyla si szala zwycistwa na niekorzy stanów niszych, rozpoczyna waciwa epoka ostatnich

Jagiellonów

To te

supremacyi szlachty.

jej

wic

obejmuje podkopywania.

który

stanowi kres tego okresu,

epok równowagi

e

powolnego tak si stao, jestto wynikiem i

— CHWIANIE SI

RÓWNOW AGI S TANÓW

g7

warunków rozwoju. Midzy stanami

wszs tylko stany. Polska pod tym wzgldem nie stanowi wyjtku, nie jest adn osobliwoci. Wynik zalee móg tylko od wzajemnego stosunku tych si, które przeciw sobie wystpoway. Dwa tu uwzgldni naley czynniki: si wadzy królewskiej, stojcej istnieje tarcie

dzie, gdzie

ponad stanami, które z sob walcz, si tych stanów, które do tej walki wystpuj, t. j. zwaszcza si stai

nów

niszych, które

dzy królewskiej

musz wystpowa

zalee musiao na

Wa-

odpornie.

tern,

by nie dopu-

ci do przewagi jednej warstwy, bo w takim razie ten stan stawa si dla niej samej zbyt grony. midzy stanami umie te na Zachodzie wyzyskiwa wadza królewska na swoj korzy, dla wzmocnienia swoich praw na niekorzy stanów. Ale w Polsce wa-

T wa

dza

bya na to wadzy zasada

królewska

osabienie

szybki rozwój i

praw

za

sab. Wpywaa

elekcyjnoci,

nienormalnie

A w XVI

wieku brako

szlachty.

innych czynników, które gdzieindziej

ko

na to

—

dziaay

bra-

brako prawa rzymskiego t. d. byo dopomódz królom w odzyskaniu tej

walki religijnej,

i

coby mogo mocy, jak dawniej mieli. Ale tego nie naley poczytywa za klsk. Okres absolutyzmu nie by konieczny dla rozwoju Polski, nie on jeden tylko móg j po-

prowadzi naprzód. Te same inne

pastwa

rezultaty,

przez okres absolutyzmu,

osigny moga Polska

które

uzyska na innej drodze, przez dalszy rozwój praw spoeczestwa. Daleko waniejszym w skutkach gorszym by drugi czynnik, majcy decydujcy wpyw na dalszy bieg rozwoju: brak si po stronie tych warstw, które byy zagroone w swoich prawach. Nietylko z tego powodu w Polsce przewaga przechylia si tak silnie na niekorzy stanów niszych, i szlachta bya i

OKRES

88 bardziej

bya

agresywn, ni

sab,

gdzieindziej,

przyj

a

wadza

IM

króla

pomoc

stanom niszym, te nisze lecz przedewszystkiem z tego powodu, nie umiay si opiera, bo byy za klasy nie mogy sabe, sabsze stosunkowo, ni w innych krajach, tak nawet wadca silniejszy znacznie, ni król polski, nie mógby by oprze si skutecznie na tych warstwach, by je broni przeciw szlachcie. Tyczy si to zwaszcza stanu mieszczaskiego, jako gównego reprezentanta tych stanów atakowanych. A na t sabo za

by

z

e

i

e

skada si cay szereg czynników, bargboko tkwicych w caem yciu narodu, czyn-

miast czy wsi,

dzo

ników przedewszystkiem gospodarczych.

Pierwiastki,

które

wniosa

z

sob

koloni-

zacya na prawie niemieckiem, dziaay i

silnie.

lokacye,

Jeszcze

te w tym

okresie spotyka

dugo

si nowe

gównie w dobrach prywatnych. Kolonizacy

na prawie niemieckiem uzupenia kolonizacya na prawie wooskiem, która rozpoczyna si nieco wczeniej, w tym Okresie jednak dopiero silniej wystpuje. Spo-

si takie wsie wooskie gównie na Podkarpaciu. Na czele wsi stoi knia, odpowiadajcy sotysowi, gdzieniegdzie nad wikszemi grupami wsi, tworzcemi

tyka

i

—

„krain" krajnik (zarzdca z ramienia pana). Wsie te, zastosowane do gospodarstwa okolic górskich, zwracaj si nie do uprawy roli, lecz do chowu byda. Obok czynszów skadaj daniny w bydle, zwykle w formie dziesiciny z owiec. Rzdz si prawem zwyczajowem wooskiem. te wsie, opierajc stosunek osadników do pana na kontrakcie, zapewniay im t swo I

cho pi

bod

39 ruchów, jak mieli kmiecie wsi

lokowanych na

prawie niemieckiem.

cz

Cho

tylko wsi

przyja obok technicznych

gospodarczych korzyci, jakie zapewniaa kolonizacya, take swobody prawne, które dawa wewntrzny samoi

i

rzd, zapewniony przez przywilej lokacyjny, to jednak i

I

oddziaa

na reszt wsi

one podniosy si, o

upraw

—

ziemi

na

ile

wpyw

zmiany stosunków, chodzi o techniczn stron—

wyszy

szczebel.

Cho ciary

w nich pozostay wiksze — zwaszcza robocizny — cho utrzymaa si zaleno od pana, brak samorzdu, juryzdykcya patrymonialna, to przecie bez porównania lejsze byo stanowisko tego chopa, ni dawniej, byo nawet zupenie dobre, bo przy lepszej uprawie, przy obfitoci ziemi,

któr

mona byo bra

pod upraw, przy okrelonych ciarach, dla zostawao. chopa Ale warunki bytu si zmieniy. cigu XV w. pokazuj si lady dnoci nowych, wcale silnie wystpuj ju od koca tego stulecia w stuleciu nastpnem. Dotd ta gospodarka opieraa si gównie na czynszach daninach. Pan wsi ogranicza si do tego, sam uprawia z dworu ledwie niewielki obszar roli. jeszcze

do

W

i

i

On

jeszcze

nie

by

rycerzem. Zaczyna

ska zacine,

rolnikiem,

si nowy

suba

lecz

okres.

przedewszystkiem

Pojawiaj si woj-

rycerska szlachty traci na znacze-

zaczyna si zmienia na rolnika. Czynsz, jego dochód, nie moe mu wystarczy, a wa-

niu. Szlachcic

gówny nie

ten czynsz

coraz

mniejsz przedstawia warto,

—

bo jest stale okrelony, za warto pienidza jak wszdzie coraz bardziej maleje. A do tego od XV wieku zaczyna si podnosi stopa ycia, na co zarówno wpywa rozwój stosunków politycznych han-

—

i

OKRES

90 dlowych, jak zwaszcza od

podmuchy

niejsze

chodów cian,

wieku

XV

coraz

sil-

renesansu. Podniesienie swoich do-

widzi szlachcic:

w czci

koca

III.

w

ciarów wo-

podniesieniu

usprawiedliwionem

w

warunkach

tych

pienidza, oraz w rozwiniciu stosunkiem czynszu wasnego gospodarstwa. To za gospodarstwo rozwii

n

si

dukcyi.

moe, bo

teraz

Przedewszystkiem ronie

szcza rozwijaj to

znajduje

wany

i

si

zbyt dla jego pro-

ilo

ludnoci,

si miasta coraz pomylniej. A

bliski

odbiorca produktów

wsi,

zwa-

miasto,

gównie

zboa. Ten czynnik dziaa ju w XV wieku. Póniej pojawia si drugi, w wieku XVI dopiero silniej dziaajcy: eksport zboa na Zachód. czy si ten fakt zwykle z zajciem Gdaska wskutek traktatu toruskiego z r. 1466. Zupenie niesusznie. Europa jeszcze wówczas zboa polskiego prawie nie potrzebowaa, wic go Polska wywozi w wikszej iloci nie moga. Ten eksport zboa, jaki da si stwierdzi pewno dla XV pocztków XVI wieku na podstawie regestrów gdaskich ksig celnych polskich, nie jest jeszcze znaczny. Zaczyna on si zwiksza dopiero za rzdów Zygmunta silniej za Zygmunta Augusta, cho mu daleko I-go do tych rozmiarów, jakie przybra póniej, a które si niesusznie nieraz do tej ju odnosi epoki. Ale cho na razie sabiej, ni si to zwykle przyjmuje, póniej, ten czynnik zacz to przecie ju w tym okresie sprzeday produktów, zwaszcza zboa, dziaa. konieczno podniesienia dochodów, sprawia, i szlachta to w wynietylko stara si podnie czynsze, ale — dó tego, by znale odpowiednie szym stopniu i

i

i

i

i

Mono

i

— dy módz

siy robocze jak najkorzystniej dla siebie uy, by przy pomocy tych si zamieni na rol te obszary, które do niej naleay, lecz dotd stasiy robocze

i

te

CHOPÓW

OGRANICZE NIA SWOBODY

91

dalej módz nowiy tylko lasy, pastwiska nieuytki, t rol uprawia. Zaczyna drobny dotd folwark rosn, cho równie nie tak szybko, jak tó zwykle si i

i

mówi. Najpierw

te

ciach Polski, które,

atwo

sz

raz dalej,

pooone

eksportu. Powoli

w

w tych czWis, maj wik-

zmiany zjawiaj si nad

posuwaj si

kierunku na poudnie

i

co-

dalej,

na wschód.

By jednak módz zmieni warunki, na których wieniacy siedzieli, by za przedewszystkiem módz ludnoci

tej

do

pracy na folwarku

mona byo znale t si ograniczenia

ju

swobody

lecz

a tylko

— konieczne

w

niej

byy prawne

ludnoci. Takie ograniczenia

wywoane

potrzeb folzwaszcza wielk ruchliwoci ludnoci

poprzednio istniay,

warku,

miejsca nie

wiejskiej, dla której

Z

tej

—

uy

nie

brakowao

w

Polsce.

wic korzysta waciciele, gdy zaczyna si zwiksza folwark. Z tern jednak liczy si naley, i tylko o tyle te ograniczenia w praktyce miay znaczenie, o ile byy potrzebne, e wic jeszcze w cigu nich mogli

tego

sów,

okresu

nie

e jeszcze w

dola chopa,

wyczerpywano

w

peni tych przepi-

praktyce znacznie lej przedstawia

niby

to

wnosi mona

z

si

ustawodawczych

przepisów.

o tó, by t ludno utrzyma we wsi, by nie przenosia si gdzieindziej w razie podniesienia ciarów. A moga, bo jeszcze byo dla niej miejsca we wschodnich zwaszcza czciach pastwa, na Rusi, gdzie lepsze dawano jej warunki bytu, bo tam bardziej trzeba byo rk do pracy. Istniay pod tym wzgldem przepisy prawa zwyczajowego lub te ustawodawstwa partykularnego, róne, najczciej dozwalajce chopom opuszcza wie tylko w pewnych terminach po opatrzeniu odpowiedPrzedewszystkiem chodzio

do

do

OKRES

92

111.

niem gospodarstwa, obsianiu roli daniu zastpcy. Konstytucya z r. 1493 zatwierdzia tylko te zwyczaje. Waniejsze byy ograniczenia konstytucyi z r. 1496, które nastpnie zostay jeszcze zaostrzone w latach 1511. Od tych konstytucyi chop, 1501, 1503, 1510 i

i

te jego dzieci nych wypadków —

—

ani

A

wolenia pana. pracy

tych

nie

wyjtkiem pewnych nieliczmogli opuszcza wsi bez poz-

z

pan oczywicie

W

potrzebowa.

ludzi

dawa

nie

go,

jeli

bezprawnej

razie

chopa ze wsi mona byo go ju dawniej sdownie poszukiwa. Ale proces by dugi kosztowny, ucieczki

i

zawsze prowadzi do celu. A wic ten proces skrócono uatwiono w konstytucyach z lat 1496 1538. Na Mazowszu za zniesiono powoli (1563, nie

i

i

i

zwane rkojemstwo kmieci, t. j. zawypeni zobezpieczenie, jakie dawa za kmiecia, bowizania jeszcze na nim cice, ten, do którego si kmie przeniós, co oczywicie uatwiao opuszczanie wsi przez kmieci, a wic byo w tych warunkach 1565, 1577)

tak

e

dla szlachty bardzo

popieraniem swo-

niekorzystnem

W

ten sposób wic ludnoci wiejskiej. opuszprzykuto ludno wiejsk do gleby, czenia wsi przez chopa oddano w rce panów wsi.

body

ruchu

mono

Równoczenie

stara

si

wania

latach

chopów

niewielu

1496 przez

sprawach,

w

wszel-

na stosunek chopa do pana.

kich innych czynników

A wic w

odci wpyw

szlachta

i

1501 usunito

sd

miejski

których

zapozywani, a Zygmunt

I

w

mono pozyw

tych

przed

nie

lub grodzki

mogli

by

drodze judykatury

swej,

poczwszy, przez kilkakrotne wyroki, które miary znacznie prejudykatów, sam zrzek si prawa rozpatrywania spraw chopów przeciw ich panom. W ten sposób poddano ludno wieniacz pod od roku

1518

SOE CTWA

93

wyczn wadz

panów, bo od nich nie byo ju odtd odwoania do adnej wyszej wadzy. Jedynie w dokrólewskich, wprawdzie równie brach duchownych i

bardzo obszernych, ale znacznie mniej licznych ni szlaskarg na panów checkie, zachowan bya

mono

w

razie ucisku,

biskupie,

w

t.

j.

w

dobrach kocielnych przed

dobrach królewskich przed

sd

sdy

asesorski.

samorzdu wewntrznego dokonano skup sotystw. Podstaw prawn da statut war-

Zniszczenie przez

i

sotysa buntownika wolno panu wsi usun, wynagradzajc mu warto soectwa. XV jednak wieku przepis ten jeszcze nie mia w praktyce wikszej doniosoci. Zato za ostatnich Jagiellonów w peni z niego korzystaj, zwaszcza koció, gdzie wicej byo soectw, ni w dobrach roku 1423,

cki z

który orzek,

W

W

kocu w tych

prywatnych.

tej

ju

epoki

ich,

zdaje si, zu-

penie niema ostatnich, niewiele w dobrach duchownych. ten sposób wadza sotysa przechodzia w rce pana wsi, który nietylko przez to po-

W

e

wiksza

do folwarku),

sich

przyczenie

swój folwark (przez ale

osdzajc w

ról

soty-

miejsce dziedzicz-

niezalenego od niego z interesami wsi solidaryzujcego si sotysa, swego czowieka, jako sotysa czasowego, kadej chwili usuwalnego, zyskiwa nego,

silny

i

wpyw

na

cay zarzd

wntrzne sprawy. nia

sd

jest

wysz

awniczy.

Sd

wsi,

odtd,

wiejski

sunki ulegy znacznej zmianie.

traktowa soectwa

w

królewszczyznach

e

Ale

i

w

do-

tu sto-

wieku zaczynaj tak, jak

zastawy

zastaw król moe skupi, a raczej - bo tak to w praktyce

innych dóbr królewskich; zasad, chwili

sotysi.

W XVI

we-

wyrok, on

od niego instancy. Jedynie tylko

si

jej

to tylko z imie-

Od pana waciwie zaley

brach królewskich utrzymali

kadej

na wszystkie

— OKRES

94

III.

wygldao — i moe pozwoli skupi komu innemu, odbiera przedmiot zaktóry paci sum zastawn i

stawu

w

stytucya z

ubocznie

zastosowano

dzierenie,

i

do soectw. Kon-

1563 stwierdzia to ogólnie

r.

—e

wszystkie soectwa

s

— cho

na skupie.

tylko 1

król

pozwala skupowa, wydawa na to osobne przywileje. Ale te przywileje wydawa gównie na rzecz drobnej

chci obejmowaa

szlachty, która z

bogate soectwa,

sama nalec dotd zwykle do gooty. Zamiast wic dziedzicznych sotysów, pochodzcych z warstwy wiesotysicoraz liczniej niaczej, pojawiaj si niepewni, czy ich znów nie skupi szlachta, którzy staraj si jaknajwicej wydoby z soectwa, a sami, si oczywicie ze zwizani interesami warstwy,

—

—

—

cz

szlacht przeciw i

tu

chopom,

którzy

w

opiek, jak im dawali sotysi.

lewskie podzieliy

w czci

sposób trac Tak dobra króten

i

los innych dóbr.

Szlachta, ograniczywszy

chopów,

odciwszy im

mono

wewntrz prawnego oporu, osignwszy oboustroju wsi przewag, moga zmieni ich ciary wizki, swobodnie ich dla osignicia swoich ekonomicznych korzyci. Szlachta podwysza czynsze, które pac kmiecie. Oczywicie bez wielkich trudnoci i

i

uy

mona

tego

byo dokona we

przywilejów lokacyjnych,

Ale

wsiach, które nie i

w

miay

lokowanych, wobec

ochrony chopa przeciw panu, nie mogo to napotka na wikszy opór. Kwestya podwyki czynwogóle ma szu jednak nie wystpuje zbyt silnie, a braku

i

znacznie mniejsze znaczenie wobec kwestyi robocizny.

Ju

w XV wieku, spotykamy si z uchwawydano wanie w tym celu. Tak w roku

poprzednio,

ami, które 1421 zaprowadza jeden ze statutów mazowieckich obo-

wizkow

robocizn,

w

roku 1477

ustanawia

robo-

SOEC TWA

95

cizn jednego dnia stawski

toruski

roku

z

w

sejmik krasny-

roku 1518 za

zgod

ziemia wieluska. Wresz-

króla uchwala to dla siebie cie statuty

anu

tygodniu z

chemskiej,

ziemi

dla

w

1520

koca

bydgoski z

i

tego roku wprowadzaj jako norm ogólnie obowizujc, e kmie ma dawa we wszystkich dobrach, jak kocielnych

tak szlacheckich,

dzie

w

królewskich, jeden

i

tygodniu robocizny z anu, o

ile

ju

nie daje

wikszej robocizny. Statut ten zwyczajnie jest przytaczany jako najwybitniejszy objaw denia szlachty do pogorszenia stanowiska chopa. Pod tym wzgldem trzeba jednak

kiem

ilo

tych, których

miaa

zupen

przywileje

lub prawie

cz

wiksza lówk, any

ten

pamita

bo

zbyt wielk,

wsi

zrobi znaczne zastrzeenia. Przedewszyst-

wsi,

dotyczy, nie

statut

to

naley,

tylko

cz

z nimi

idc

e

wic

a

lokacyjne,

bya

zupen wolno od robocizn, gdy cho w nich zastosowano trójpo-

etc, nie

miaa

przywilejów

dalej

i

pono-

sia znaczne ciary robocze na rzecz panów. Statut toruski wic pogorszy stanowisko tylko czci wsi,

gównie i

wsi królewskich, gdzie najwicej

na

szali

w

przednio i

A

robocizny najmniejsze.

trzy dni

ocenie

tam,

w

czci

statutu,

to

take zaway

robocizny

ju po-

wynosiy zwykle po dwa anu, e wic ta robocizna,

tygodniu z

wsi,

i

i

lokacyi

gdzie byy,

któr zaprowadzi dla

tego

nadto

byo

jeszcze

iloci innych wsi.

obowizkow bya nisz, ni w przewanej

statut

toruski jako

W dalszych

nastpstwach

statut

oka-

za si nawet dla chopów korzystny. Ju ten sam fakt, i, podwyszajc robocizn, okrelono j tylko na jeden dzie w tygodniu, musia oddziaa hamujco na zapdy tych, którzyby byli chcieli podwysza w swoich wsiach robocizny ju poprzednio wysze. Kiedy

OKRES

96

za

III.

gospodarstwa folwarwzmoenia si eksportu zboa przecie coraz cznego wikszych zaczto domaga si od chopów robocizn, nim broni, zaczli si oni powoywa na ten statut wskutek

dalszego

rozrostu

i

i

e

do wikszych robocizn

s

obowizani. Przez pewien czas rzeczywicie by to argument ze skutkiem uywany. Ale w kocu rzdów Zygmunta Augusta nie

pomaga. Zaczto ju nie wedug statutu rozstrzyga t kwesty, lecz nawet w dobrach królewi

to nie

skich

dano

wedug lustracyi zwyczaju wic jednego dnia w tygodniu dwa razy wikszej, ni wedug

robocizny

innych wsi, conajmniej

od póanku, a zatem

i

statutu.

Pomimo si

tego jednak,

i pooenie chopa

zna-

w XVI

wieku pogorszyo, przecie jeszcze jest ono wcale dobre. Nie ma on wprawdzie wasnoci gruntu, lecz prawo jego do ziemi jest uznane, dziedziczne,

cznie

którem te swobodnie moe rozporzdza. Jeszcze jest gospodarzem, który tylko ponosi pewne ciary, cho wiksze ni dawniej. Jeszcze moe dobrze wyy, bo cho ju zaczynaj si gospodarstwa dzieli, to przewaa wszdzie typ gospodarstw conajmniej póanotych waliczne. cae any wych, a nawet runkach ma on z roli swej nietylko niezbdne utrzyi

s do

W

poza t konieczn norm jeszcze co mu si zostaje. Dopiero nastpna epoka przynosi te zmiany, które ostatecznie chopa polskiego zmieniy z samoistnego gospodarza na robotnika rolnego, na przynalemanie, ale

no

i

folwarku.

Okres ten, to czas najwietniejszego rozwoju miast polskich. Przybywa ich nawet.

MIASTA

— RADA

MIASTA

97

ju poprzednio si przyjty, funkcyonuje doskonale, cho ju wida zmiany, które miay póniej bardzo niekorzystny wywrze wpyw na ich stanowisko. Naczeln wadz w miastach stanowi rada miejska. Wyjtkowo jednak tylko niektóre wiksze Ustrój, oparty

na

zasadach,

jakie

utrzymuj jeszcze przez czas jaki swobod wyboru rady, zwykle przez rad ust-

miasta królewskie

zupen

pujc. A

i

rady

i

te

miejskie

w

s

przypadki,

królewskich

wychodz

róne

czynniki,

Ju

miastach

dokonywanych

wyborów,

z

wyjtki gin.

czstsze

przez

przewag zwykle wpywu starosty, jako reprezentanta wadzy pastwa. A wic wybieraj pewn liczb

z

ustpujcy, awnicy, wójt, cechmistrze, póniej take pospólstwo, w najrónorodniejszych kombinacyach w rónych miarajców z osobna: rajcy dawni, to

stach

—

oraz starosta.

S

miasta, gdzie czynniki miej-

wyznaczaj cara rad, starosty. Nieraz czy si

ale zatwierdzenie

skie

w

e

jest

z

naley do

wyborem kooptacya,

to

wybieraj poszczególne czynniki, ci za rajcy dopiero kooptuj reszt do penej liczby rady. wielu miastach, zwaszcza mniejszych, wybór naley wycznie do starostów. miastach prywatnych jest zasad prawie bez wyjtków, i obsadzenie rady miejskiej naley do pana jest

ten sposób,

kilku rajców

W

W

rón w

rónych miastach, omiu. Wybory dokonywane s

miasta. Liczba rajców jest

najczciej szeciu lub co roku. Jedynie w niektórych najwikszych miastach królewskich wyrobia si zasada doywotnoci urzdu radzieckiego;

wiksz

(np.

zwykle

si co roku waciwa lub

trzecia

stanowia

w

rajców

wtedy 12 lub 24), a z nich dopiero kompletuje

cz tych

Historya ustroju Polski.

liczba

rada

w

tych

jest

mniejszej liczbie

(poowa

Ta zasada doywotnoci miastach pewn przeciwwag temu, tamtych).

7

OKRES

98

i

miasta te ulegay co do obsadzenia rady

W

starosty.

waniejszych

sprawach

—

w

III

wpywowi jakich,

to

niedo cile okrela zwyczaj, zwaszcza jerónie uchwaach podatdnak przy wydawaniu wilkierzy rady wzmacniay si star rad, albo te kowych rad pen, gdzie ona istniaa. Rady rzdz w miecie. zakresie ustawodawstwa zaznacza si ten okres wydawaniem bardzo licznych statutów, które rozwiprzetwarzaj, odbiegajc nieraz silnie od pierjaj wowzoru, prawo niemieckie w miastach obowizujce. i

i

—

W

i

Równie

administracya

i

policya

w

miastach,

zwa-

szcza wikszych, funkcyonuj bardzo dobrze. Wzrastaj

dochody

byy

miejskie,

cho

ich

rodzaje

pozostaj, jakie

poprzednio; tylko szos zmienia si

miastach (np.

w Krakowie) na stay w XVI wieku zanika,

w

niektórych

podatek, co roku

oraz przybywaj pacony, lecz od koca XV stulecia dodatki do podatków pastwowych (konsumcyjnych od trunków). Miasta korzystaj z kredytu, przeprowadzaj nawet konwersye dugów. wikszych miastach zarzd finansowy spoczywa

W w

rkach osobnej

komisyi,

t.

zw. lonerów, wybiera-

nych przez rad. Radzie przewodniczy burmistrz. Jest ich nieraz kilku, którzy si co pewien czas zmieniaj. Burmistrzów zwykle wybieraj rady, póniej wyjtkowo

take

pospólstwo (jednego, jeli jest kilku burmiczsto tu rozstrzyga o tern, kto ma strzów); by burmistrzem, starosta lub pan miasta, który go i

do

i

wyznacza z poród rajców urzdujcych; gdzie wiksza swoboda, tam najczciej wadza burmistrzowska przechodzi kolejno, co miesic, z rajcy na rajc.

O

ile

awników

chodzi o i

dalej

aw, tworzc sd

wynosi prawie

e

bez

miejski, liczba

wyjtków

sie-

MIASTA

- AWA - WÓJT

S

dmiu.

oni

—

99

wbrew temu, co jako zasad

sta-

—

wybierani tylko na rok wiao prawo magdeburskie jeden. Bardzo wyjtkowo spotyka si awy doywotnie, wtedy w wikszej liczbie awników, z której kompletuje si dopiero co roku awa; albo te z tej wikszej liczby tworzy si dwa komplety, urzdujce naprzemian co tydzie. Wybór awników naley zwyczajnie do rady miejskiej. Wyrabia si te, nie wszdzie zreszt, zwyczaj,

by

awnikiem.

niejsi

Do

mieszczanie,

nicy, którzy

W

e

tego

czyna si pojawia

moe by

rajc, kto nie

dostaj si tylko najwybitzwaszcza kupcy, rzadko rzemielrady

w awach. okresu, w XVI ju nowa wadza, tylko w

przewaaj

kocu

nie

zato

stuleciu,

za-

najwikszych jednak miastach; reprezentacya pospólstwa. Najczciej skada si ona z 20 lub 40 czonków std nazwa: viginti lub uadraginta viri; zwykle po poowie jest z kupców lub rzemielników. Wybory nieraz dokupcy wybieraj do konywuj si w ten sposób, tego kollegium czonków z rzemielników naodwrót cechmistrze z poród kupców. Zadaniem ich gównie kontrola nad dziaalnoci zwaszcza finansow rady. i

zoon

e

i

dowód wzmoenia si w miecie wpywu warstw niszych na niekorzy doPowoanie

tych kollegiów,

tychczasowego

to

arystokratycznego

ustroju.

W

innych

si osobnych reprezenprzyszo, wadz kontroln zyskay

miastach, gdzie do wyrobienia tacyi

pospólstwa nie

wobec rady awy, a niekiedy starsi cechowi. Zato w cigu tego okresu ginie potne i

wotnie znaczenie wójta;

coway sta

i

miasta ze swej strony

dyy

sposób

by go

do

usun

tego,

by

usun, i

nad

pier-

tern pra-

panowie miast. Mia-

skupi wójtostwa,

ten czynnik wybitny,

a

w

ten

od miasta nieza-

OKRES

100

III.

w

najwikszych miastach w XIV lub XV wieku (np. Pozna, Lwów, Kraków). Uposaenie wójtostwa wcielano do majtku miasta, za do leny.

Powiodo si

to

sdownictwa (przewodniczenia awie) odtd rady miejskie wyznaczay wójtów na czas pewien tylko (zwykle rok). Wójt stawa si wic osobistoci podrzdn. Naodwrót do skupu wójtostw

wykonywania

d

panowie miasta, niechtnie patrzcy na wójta, który miaod nich by, jako dziedziczny, niezalenym. stach prywatnych w szerokiej to si powiodo mierze. i

W

w miastach królewskich skupowano wójtowstwa, wczajc je do starostwa. Tam, gdzie wójtostwo skuI

piono, pan miasta, wzgldnie starosta, mianowali wój-

czasowych dla wykonywania sdownictwa, od siebie zalenych. nielicznych miastach królewskich inny obrót przyja sprawa wójtostw; przeszy one do rk monych rodzin, które wtedy cigny z nich dochody znaczny wpyw wywieray na miasto, za obowizki, zwaszcza sdowe, zdaway na miano-

tów

W

i

wanych przez siebie podwójcich. Tak, o ile chodzi o ustrój, ju w cigu tego okresu zaczyna on coraz bardziej by zawisym od pana miasta. Co za do caego ycia gospodarczego miasta, to

i

tu ingerencya

pastwa

coraz

silniej

wkra-

przemys. Organizacya handlu regulujc handel opiera si na przepisach, okrelajcych cile jego warzemielnirunki na korzy miejscowych kupców cza,

i

i

s

jarmarki, targi ków. Regulatorem tych przepisów kiedy do miasta dopuszczani obcy, na targi (tygodniowe) przedewszystkiem ludno okoliczna wiejska, na jarmarki (raz lub najwyej dwa do trzech razy do roku) obcy kupcy; na ten czas sabn przepisy, dopuszczan jest przynajmniej w pewnej mierze wolna

s

i

-

MI ASTA

ORGANIZACYA HA NDLU

konkurencya.

Wiksze

]

miasta potrafiy

uzyska

t.

Qj

zw.

prawo skadu (najstarsze Krakowa jeszcze z r. 1306). Jako prawo skadu bezwzgldne postanawiao ono, i kupiec obcy, który z towarem do miasta przybdzie, musi go w miecie sprzeda, nie moe wywie dalej, jako wzgldne zmuszao obcego kupca, by towar wystawi w miecie na sprzeda przez jaki okrelony czas, np. dwóch tygodni, poczem dopiero móg niesprzedany wie dalej. Rozcigao si to prawo skadu

bd

na wszystkie towary wogóle,

ców

przywiezione,

bd

przez obcych kup-

pewne, najczciej

na

tylko

XVI wieku) wino. Prawo skadu wic faworyzowao kupców tych miast. Nadanie targów jarmarków naley do wadzy pastwowej, która je w swoje rce w tym dopiero okresie ujmuje. Prawo skadu zawsze tylko wadza pastwowa moga nada. W XVI stuleciu zaczyna wystpowa przeciw prawu skadu szlachta ze wzgldu na swoje interesy. Przecie na

sól,

a póniej (od

i

jednak ostatecznie konstytucya z

o

miasta

ile

dzia.

Ta

mogy si wykaza

konstytucya

inn

r.

1565 prawa skadu,

przywilejami, zatwier-

wprowadzia wolno wywozi

jeszcze

sad: e kupcowi krajowcowi nie warów za granic, ani przywozi

ich

stamtd,

zato-

e moe

czyni tylko kupiec obcy. Przepis ten, który wyz dnoci szlachty do obnienia cen, a tómaczy si doktryn ekonomiczn, w praktyce nie by, o ile da si dzi stwierdzi, wykonywany, wic nie wywar tego niekorzystnego wpywu, jaki czsto

to

pyn

bdn

mu

przypisuj.

Na niekorzy handlu polityka celna.

miao na targiem.

miejskiego

Uwolnienie od

ce

silniej

wpyna

szlachty pierwotnie

celu tylko uatwienie stosunku z

najbliszym

Nadto wszystkie prawie wiksze miasta po-

OKRES

102

111.

siaday na podstawie przywilejów królewskich równie latach jednak 1507 wolno od ce. 1509 ustanowiono obok ca, dotd pobieranego, zwanego odtd cem starem, co na granicach, zwane nowem, od któ-

W

bya

rego nie.

I

i

tylko szlachta

toby jednak nie

woln,

miao

ale

ju

nie mieszcza-

doniosego znacze-

zbyt

gdyby nie przewrót gospodarczy, który dokonuje si mniejwicej w tym czasie. Wskutek zajcia przez Turków brzegów Morza Czarnego tych kolonii woskich, z których towar wschodni szed do Polski przez Polsk dalej, oraz póniejszego odkrycia drogi wodnej nia,

i

i

do Indyi wschodnich, ginie handel transito, który bogaci miasta polskie, towar wschodni zaczyna do Polski dostawa si drog od zachodu, przez Gdask. XV wieku rozpoczyna si te rozwija wywóz z Pol-

W

ski

byda na

cze nie

Gdask.

za

w

zachód, oraz,

zbyt

Traci

wielkiej

wic

cho

powoli dopiero

i

wywóz zboa

mierze,

jesz-

przez

kupiec korzyci z handlu transito,

do handlu eksportowego

nie

bierze

si.

Bydo

sama wywozi; wskutek te dopiero tego przewrotu moe ona wyzyska swoje wolnoci celne, kiedy ju nie o handel transito chodzi, i

zboe

szlachta zaczyna

dla niej niedostpny, ale

o wywóz

podów

jej

gospo-

darstwa.

Organizacya przemysowa opiera si

w cigu

tego

si rozwijaj, wykoczaj swoj struktur. Jakkolwiek zaczynaj si pojawia ju w tym okresie (w XVI w.) przepisy, zaznaczajce pocztek wyrodnienia, zamykanie si ceokresu

na cechach,

które

coraz

silniej

chów, faworyzowanie krewnych oraz tych, którzy mog braki w wyrobieniu technicznem pokry przez wysze opaty cechowe, to jednak jeszcze cechy dobrze funkcyonuj. Niechtnie patrzy na nie szlachta, która

MIASTA

w

- CECHY - CENNIKI

nich widzi

J03

powód podroenia towaru. Wychodz te

maj by zniesione (1423,1538), jednak nigdy w praktyce nie wykonane, Zato w inny sposób starano si unormowa t kwesty ze strony i

postanowienia,

cechy

wadzy pastwowej na towary.

— przez

cenniki,

oznaczajce taksy

wychodziy z teoryi kocielnej miasta je wydaway. Ju jednak

Cenniki

o „susznej cenie". w kocu XIV wieku zaczyna w te sprawy wglda wadza pastwowa, wydajc od siebie cenniki. Od XV-go wieku spotyka si czsto ustawy (1423, 1454, 1465, 1496, 1503, 1504, 1505, 1507,1510, 1532, 1543) z nakazem ustanawiania cen po miastach przez urzdy pastwowe, I

wedug

póniejszej, jednolitej ju, praktyki przez woje-

wodów, rowce,

i

towary do miasta przywoone (sujak na wyroby miejskiego przemysu.

to tak na

ywno),

Co do towarów, bya rón, albo dowie (konst. z

i

dostarczanych

z zagranicy,

praktyka

wydawa wojewote znów wydawa takie

mieli na nie taksy r.

1505), albo

caego kraju król (r. 1507, 1524, 1525). Skodyfikowaa niejako poszczególne postanowienia konstytucya z r. 1565, oddajca taksy w rce wojewodów, z wyjtkiem zboa, które ze wzgldu na interes cenniki

dla

szlachty

taksom

broni jest i

w rku

nie

pastwa.

wszechwadn,

czynniki miejskie,

rzadko tylko

miao podlega.

e

rzeczywicie

byy siln

jednak jeszcze szlachta nie

a na taksy

wogóle

Cenniki

je

wpyw maj zapewniony za, zwaszcza w XV w.,

ogaszaj, szkodliwie one

na rozwój rzemios w tym okresie jeszcze nie dziaaj. Znacznie szkodliwszy wpyw wywiera brak polityki celnej, tej

któraby chronia potrzeby szlachta,

przemys krajowy. Nie rozumiaa

dca

do obnienia ceny zwaszcza w wieku XVI, zatylko

Coraz bardziej, czyna towar obcy zalewa Polsk wobec tego,

towaru.

e

ca

OKRES

104

miay

e nie

tylko charakter finansowy, nie handlowy,

To oczywicie musiao podkopy-

utrudniay importu.

wa

III.

cechy.

Cho

jednak

zamonoci, niesione,

przemys ju byy podko-

i

w

tym okresie jeszcze tego nie odrozumiej niebezpieczestwa. Wzrost ogólny

pane, to przecie

czuwaj, nie

handel

i

rozkwit kraju,

e

sprawia,

straty,

ju

po-

s kompensowane przez ywszy ruch handlowy. wystpi

Skutki niekorzystne

dopiero

nym. Nie odczuwaj te miasta nicze prawnych. Zaliczy do kupowania przez mieszczan dóbr 1496, niewykonany, drugi, ju w i

dzony, z

r.

w

okresie nastp-

jeszcze silniej ogra-

naley zakaz nieruchomych z roku nich

praktyce przeprowa-

1538, oraz postanowienia z

r.

1505

i

1550,

zakazujce szlachcie oddawa si zajciom mieszczaskim pod groz utraty szlachectwa. Postanowienia te wykopyway przedzia midzy szlacht a mieszczastwem, obniajc jego spoeczne stanowisko, co tak silnie

zaznaczy si

w nastpnym

okresie.

Poza organizacy stanow stoj, jak przednio,

Podstaw

ydzi.

nadal przywileje królewskie.

potwierdzenie

W

dwóch gównych,

ich

i

swobód

po-

s

roku 1453 dostaj oni t.

j.

kazimierzowskiego

roku 1367, oraz drugiego bez daty, przypisywanego Kazimierzowi W., sfaszowanego. statutach nieszaw-

z

W

skich z

r.

1454 król

cofn

te przywileje,

przecie znów

nastpni królowie dalej je potwierdzaj, cho w praktyce zwaszcza sfaszowany przywilej Kazimierzowski nie mia penego znaczenia. XVI wieku zaczynaj uzyskiwa ydzi take specyalne przywileje dla po-

W

szczególnych

gmin.

W

wewntrznym

ustroju

s

oni

YDZI

105

zupenie swobodni. Gminy ydowskie, dotd po

nie-

wikszych miastach tylko si znajdujce, w kocu pocztkach wieku XVI zaczynaj stawa wieku XV si liczniejsze, a to wskutek silnego dopywu ydów, którzy w tym czasie z powodu przeladowa w Niemczech uciekaj do Polski. Ale jeszcze do koca tego okresu siedz oni tylko po miastach, po wsiach ich jeszcze niema. Gmina ydowska, tworzca osobne miasto ydowskie, ma swoj wasn organizacy, nie znan dokadniej, o ile chodzi o ten okres, wzorujc si na ustroju wadz miejskich. Nadzór wykonywuj wojewosami, przez swoich podwadnych: dowie, wielu

i

bd

bd

podwojewodzich. Ale jeszcze ten nadzór jest bardzo swoich subalternów (podwojesaby. Stosunek swój i

podsdka ydowskiego, oraz piktórych równie sami mianuj z poród chrzedo ydów normuj wojewodowie od pocztku

wodzego, sdziego sarza, cijan)

XVI wieku w

zw. ordynacyach wojewodziskich (naj-

krakowska

starsza stach,

t.

i

z

ydzi jednak w mia-

1527).

r.

bdcych wasnoci prywatn,

zaleni

byli

od

panów tych miast, którzy mogli im pozwala osiedla si w nich okrela warunki pobytu. Konstytucya z r. 1539 wyranie te stwierdzia, e król w stosunki ydów w takich miastach do panów miast nie ma si miesza. Za ostatnich Jagiellonów (w XVI wieku) pojawia si dotd nieznana wadza: seniorat generalny, i

osobny

osobny

dla Wielko-,

mianowa

król

ydów,

dla

Maopolski. Seniorami

którzy mieli

dzy królem a ydami, zwaszcza

wych

;

za to zyskiwali

ci

w

sprawach skarboseniorowie pewne prawa nad-

zoru nad gminami. Instytucya nie

poredniczy mi-

ta

jednak

wród ydów

bya popularna ju w kocu tego okresu zanika. Obok stanowiska swego do pastwa musieli ydzi i

OKRES

106

unormowa

jeszcze

swój stosunek do

miast,

III.

ugody

miastami (najstarsza krakowska z roku 1480), oznarzemiosa dla ydowskich czajce zakres handlu

z

i

kupców rzemielników, pojawiaj si od koca wieku XV. Wtedy bowiem dopiero ydzi, coraz liczniejsi, do nie mogc wyy z lichwy, musieli wzi si innych sposobów zarobkowania. Miasta oczywicie i

i

chtnie patrzyy na t powstajc konkurenstd powstae, zaatwiay wanie te Zatargi,

niezbyt

cy.

ugody, które zwykle ydzi

Gownem

ydów

drogo

okupywa.

musieli

poyczki na zastaw. Rzemiosa mog wykonywa stosownie do tylko w ograniczeniu do pewugod z miastem, te w ograniczeniu co do koa nych wyrobów, XVI wieku konstytuodbiorców (tylko dla ydów). cye (1538, 1565 r.) zakazuj ydom dzierawienia dochodów pastwowych, zwaszcza ce. zajciem

pozostaje lichwa

i

bd bd

W

Równie donios, ustrój

p.stwa.

Polski

w

S p 0S t rze ga

w cigu

si spoecznego

jak te zmiany, które

w rozwoju

ustroju

tego okresu, jest ewolucya

w

pojciu

pastwa. Dopiero po mierci Kazimierza W. zaczyna si wyrabia pastwo jako jedna cao, obejmujca poszczególne jego czci, zastpujca luny i

ustroju

zwizek dotychczasowy, razu si to stao. Trwa jego

kocow

jest

jaki je

dotd czy. Nie

ten rozwój

od-

dugo, bo granic

dopiero sejm lubelski z roku 1569

on jeszcze nie w peni dokona tego przeobraenia Polski, to przecie odtd i

jego zarzdzenia;

zwizek i

takim

jest

a

istotny,

te ju omal

do samego

koca

cho

i

silniejszy

bez zmian

ni pierwej, si a prawie

znacznie, ostaje

bytu polskiego pastwa.

PASTWA

TWORZENIE SI POJCIA

Poszczególne

JQ7

czci skadowe

dzy obcego, Ludwika wgierskiego,

wobec wa-

Polski

miay wspólne

inte-

musiay si dla tych interesów zczy. Wspólnie te ju nieraz wystpuj, wspólnie staraj si o zasporesy,

da.

swoich

kojenie

Ale

jeszcze

bardziej

czy

je

nastpnie bezkrólewie po Ludwiku. Pozostawione sobie, bez wadcy, musz one szuka form poczenia (konfederacya), by zabezpieczy si wspólnie, by wspólnie broni swoich postulatów. A dalej wobec Jagiey, w sprawach o elekcye w XV wieku, wzmagao si to i

Ronie te ilo spraw wspólnych. obejmujcy ju wszystkie te dzielnice,

poczucie wspólnoci.

Zjawia si sejm,

wstpujcy wic w

miejsce dzielnicowych

czysto wie-

ców, wyrabiaj si wspólne urzdy, jako centralne dla

caego pastwa, cho

jeszcze

partykularyzm

si

w

i

dalej

s dziedziny ustroju,

ostaje,

nawet

w XVI

gdzie

wieku,

sdowego, prawa prywatnego t. d. Pastwo przedstawia si ju jako jednolite, cho poszczególne dzielnice zachoway znaczne odrbnoci. To zronicie si dzielnic w jedn cao, coraz

jak np.

zakresie ustroju

i

objo

Pastwo polskadao si waciwie tylko z tych dzielnic, które ju poprzednio duszy czas zostaway pod wspólnemi rzdami, które wic wskutek tego miay ju wicej bardziej spoist, nie

caej Polski.

skie

wspólnych punktów stycznych. Sto: Maopolska (t. j. województwa: krakowskie, sandomierskie od r. 1474 i

lubelskie,

powstae

z

czci

poprzedniego), Wielkopol-

województwa: poznaskie, kaliskie ziemia nakielska, coraz cilej si znów czca z dzielnic kalisk\ czyca, Sieradz, Kujawy (t. j. województwo ska

(t.

j.

brzeskie,

nego

z

i

w

1384—1394 zostajce w rkach jedmazowieckich, województwo inowro-

latach

ksit

i

— OKRES

108

w

cawskie,

latach 1370

pod rzdami

stajce

— 1396

Kaka

Wadysawa opolskiego),

oraz

w

znacznej

czci

szczeciskiego,

Dobrzy (w

1404 zostajcy pod rzdami Kaka,

a

latach

potem

III.

zo-

potem 1370

ony

jego

Wadysawa opolskiego, a wreszcie Krzyaków). Te wic ziemie tworzyy waciwe pastwo Magorzaty,

na te tylko ziemie rozcigay si przywileje t. d., ziemskie, one tylko bray udzia w sejmach polskie,

i

a

i

Kujawy do bo ziemia dobrzyska peni z przywilejów ziemskich zostay

to nie odrazu,

korzystania

w

i

dopuszczone dopiero przez przywileje i

z lat 1425,

1430

1433.

inKorporacye i

unie.

naleay jednak do Polte zostay przyczone w cigu

Prócz tych ziem s fcj

\

u \y

tego okresu jeszcze wcale znaczne

terytorya,

których

poczenie byo lune zupenie. Nie korzystay z przyt. d. Miay one wilejów, nie bray udziau w sejmach swoje osobne przywileje swoje zjazdy (cho nie wszysti

i

kie),

urzdników, czsto rón od inne prawo sdowe. Dopiero z biegiem czasu,

wasn

polskiej,

hierarchi

wczeniej,

jedne

pastwa

wchodziy w skad Zwyczajnie takie zczenie byo

drugie

polskiego.

póniej,

przygotowywane przez to, i w tych terytoryach wprowadzano instytucye na wzór polski (zwaszcza organizacy urzdów). Wprowadzenie do takich ziem instytucyi polskich, a specyalnie prawa sdowego polskiego, ustroju sdów, prawa prywatnego, karnego oraz t. j. postpku sdowego, okrelano jako nadanie prawa polskiego. Stosunek do Polski za okrelay inkorporacye unie. Przez inkorporacy rozumiano wcielenie skadow. pewnego terytoryum do Polski jako jej i

cz

1NKORPORACYE

i

UNIE

J09

zczone z Polsk uni, miay wspólnego z n\ monarch (unia osobista

Terytorya,

take

inne instytucye wspólne

i

wyway

jednak stanowisko

Przy inkorporacyach

lowa

i

i

1

bd tylko bd te ,

(unia realna);

zacho-

odrbnego pastwa. uniach

trzeba

ustali kwestye: 1) przywilejów

i

byo

uregu-

praw spoe-

czestwa, 2) udziau w wspólnych zjazdach czyli sejmach, 3) organizacyi urzdów 4) prawa sdowego, prawa materyalorganizacyi sdów, procedury t. j. i

i

nego, tak karnego, jak prywatnego.

Najwaniejsz

jest

sprawa przywilejów. Terytorya, czone z Polsk, miay wogóle przywileje mniejsze, albo te jeszcze nie miary zgoa adnych. Przy inkorporacyi rozcigano zwykle na nie polskie przywileje, zrównywano spoeczestwo tych krajów, a wic przedewszystkiem szlacht, bo

o ni szo

wanie

o

i

cech

stanowi

skiego, kiedy

w

przywileje,

jej

tej

szlacht polsk.

konsolidacyi

pastwa

przeciwnie,

wprywem

e

pol-

przez ogra-

niczanie przywilejów wikszych, a wzmacnianie

monarchy.

To

innych pastwach przeciwnie konsoli-

dokonywaa si wprost

dacya

z

Polska inny obraa

kierunek,

wadzy to

jest

caego rozwoju tej przewagi, jak zyskao spoeczestwo, t. j. w tym wypadku szlachta,

w

jej

i

stosunku do króla.

I

w

pastwach, uni zczonych

pod wprywem Polski przywileje szybciej si pojawiaj, na wzór polski. tern te ley cecha podniosego znaczenia unii inkorporacyi, któr tak wysoko stawiaj polityczni historycy, zwaszcza dawnej,

z Polsk,

W

i

Udzia w sejmach by oczywicie koniecznym wynikiem wspólnoci przy inkorporacyach,

sentymentalnej doby.

jak

i

niekiedy przy uniach

parlamentarny nie

jty

—

a tyczy

by

si

to

(unie realne).

jeszcze

w

O

ile

ustrój

tych dzielnicach przy-

zwaszcza sejmików

—

to

go

OKRES

110

III.

wprowadzano sztucznie. Sztucznie te tworzono czsto urzdy na wzór polski, t. j. wprowadzano urzdy ziemskie. Przy inkorporacyach giny osobne urzdy centralne terytoryów czonych; rozcigano na nie wadz urzdów centralnych polskich. Przy pastwach, zczonych z Polsk uni, ostaway si. Co do prawa sdowego, to albo pozostawiano to, które ju byo poprzednio, albo te terytorya te przyjmoway prawo

sdowe

polskie. Takie recepcye

ogólne warunki tych

pocze.

s wcale czste. To s W praktyce oczywicie

spotykamy si nieraz ze znacznemi Przej wypada po kolei te fakta.

Ksistwa lskie. Ju

modyfikacyami.

W. (od roku 1343) naley do Polski ziemia wschowska. staje si Prawo polskie dostaje ona w roku 1422 czci Wielkopolski. Wielu, po Kazimierzu Wielkim majcy czas duszy osobnego wadc, wraca dopiero za Jagiey (r. 1396) do Polski; prawo polskie dosta w XV wieku, niewiadomo dokadniej kiedy. Owicim 1)

za Kazimierza

i

nabya Polska w

r.

1457, Zator

w

r.

1494

(tu jeszcze

do r. 1513 rzdzili ksita Piastowie). Inkorporacye przeprowadzono dopiero przez dwa akta wcielenia z lat 1563 1564. Rozcignito na te ziemie polskie przywileje ziemskie, utworzono osobny sejmik zaliczono do senatu kasztelana owicimskiego; wprowadzono te polskie prawo sdowe, które ju poprzednio przyjli dla siebie poszczególni ziemianie. Zaliczone zostay te ksistwa pod wzgldem administracyjnym do województwa krakowskiego. stosunek lenny do Polski we2) Mazowsze. szo ono przez akta z lat 1351, 1355 1359. Po Kazimierzu W. zerwa si ten stosunek, ale wkrótce nawiza znów, cho dokadniej zosta okrelony dopiero i

i

W

i

LSK -MAZOWSZE

\\\

mocy tej wadzy wcielaj póniej powoli czciami Mazowsze do Korony. W roku 1462 wcielono ziemi rawsk gosochaczewsk, 1476 w r. 1495 pock. stysk, w r. od

roku

Królowie

1425.

polscy

z

i

Prawo leniu,

polskie dostay

Rawa

:

przez akta

Gosty Sochaczew przy z r. 1462 1494, Pock i

i

wcie-

przez

1505. Nadanie

prawa polskiego ustrój tych ziem by do polbyo tern atwiejsze, skiego ju poprzednio, jako z tych samych podstaw wyrosy, bardzo podobny; szo wic gównie o rozakta z

1502, 1504

lat

i

e

szerzenie na te ziemie przywilejów ziemskich.

Przyjy

prawo sdowe polskie. Inaczej z reszt Mazowsza, przypad Polsce po mierci ostatnich Piastów w latach 1524 1526. Uregulowano stosunek jego do Polone

i

i

ski

dopiero

w

r.

wilej piotrkowski, który ten

w

szlacht

wodów sejmiki.

i

ukad warszawski przyukad zatwierdzi. Zrównano

1529 przez

i

przywilejach z polsk,

wprowadzono woje-

kasztelanów do senatu polskiego, utworzono

Urzdy

chowano jednak

ziemskie dla

byy

tu

ju

poprzednio.

Za-

Mazowsza osobne prawo sdowe

W

wraz z wasn organizacy sdów. r. 1532 skodyfikowano to prawo, by je zasoni od wpywów polskich (statut I mazowiecki, czyli t. zw. zwód Pramow1540 wydano drugi kodeks, bdcy modyfikacy tamtego (statut II mazowiecki, czyli zwód Go-

skiego),

w

r.

ju wkrótce zaczli Mazowszanie przejczciowo prawo polskie. Wreszcie w poczt-

ryskiego). Ale

mowa

kach nastpnego okresu,

w

roku 1577, przyjli prawo

sdowe polskie, z wyjtkiem które nosz nazw eksceptów 3.

1454,

niektórych

mazowieckich.

Prusy. Przyczone zostay do

cho

dopiero wojna

ustaliy granice

tej

czci

i

przepisów,

Polski

pokój toruski z

terytoryum,

w r.

roku 1466

która przy Pol-

OKRES

112 sce zostaa.

Znacznie wiksze,

odrbn przeszoci,

z

ni

lskie,

terytorya

Prusy zachowuj

III.

duej w wyi

szym stopniu swoj samodzielno. Maj odrbne przywileje, odrbny sejm, do którego wchodz wojewodopodkomorzowie, oraz posowie wie, kasztelanowie wikszych miast, jako senat, a od r. 1526 take posowie, wybierani na sejmikach, wprowadzonych na wzór polski, przez szlacht, oraz reprezentanci miast i

mniejszych, zasiadajcy wraz z

Urzdy kadem

ziemskie ustanowiono

posami w osobnej

ju w

r.

izbie.

1454 za przy-

nastpnie zreorganizowano ostatecznie w r. 1468, tworzc trzy województwa: pomorskie, maichemiskie. Prawo sdowe maj do r. 1476 borskie róne, od tego roku chemiskie (a wic niemieckie) dla wszystkiej szlachty. Prusy stoj stale na stanowisku, z Polsk czy je tylko wspólny monarcha (unia osobista). Ju jednak za Zygmunta I, a jeszcze wicej Polski, a

i

e

domagano si w Polsce cilej-

za Zygmunta Augusta,

poczenia z Prusami. Przeciw temu Prusy brotam byli zwolenniy si bardzo uporczywie, cho nicy cilejszego poczenia. Ostatecznie król zaatwi szego

i

spraw na

sejmie lubelskim z

który orzek, nie

maj

e

i

1569, a to dekretem,

argumenty pruskie za

prawnej

dokonao si

r.

podstawy.

w

tylko

pruscy

kasztelanowie

tej

ich

odrbnoci

To poczenie cilejsze formie,

zasiedli

w

i wojewodowie polskim

senacie,

posowie w izbie poselskiej. Prusy jednak utrzymay si przy swoich odrbnych przywilejach, wzgldnie ciarach (do suby zwizkowej obowizane tylko w graa

nicach Prus, inna stopa podatkowa); sejm pruski rów-

nie si osta

i

zachowa duo samodzielnoci wobec

sejmu polskiego,

cho

zosta

mu podporzdkowany.

RU

113

Pozosta te odrbny skarbi pruski, a take

którym zarzdza pododrbne prawo sdowe. 4) Ru. Kazimierz W. ju od r. 1340 ma zwierzchnad Rusi Czerwon, za od roku 1352 wada ni jako tylko jemu podleg ziemi. Utrzymaa si te ona przy Polsce z krótk stosunkowo przerw rzdów Wadysawa Opolczyka jako ksicia ruskiego (1372—1379) a nastpnie (1379-1387) wgierskich. Tworzyy Ru ziemie: lwowska, halicka, przemyska sanocka (Ru Czerwona), ziemia chemska, wówczas jeszcze do Rusi Czerwonej nie liczca si, oraz ziemia bezka, któr jednak Jagieo nada (r. 1396) w lenno ksitom mazowieckim. Podole, podlege Polsce od skarb,

i

no

i

r.

ma

1352,

duszy osobnych wad-

jeszcze przez czas

ców swoich, jako lenników

Polski

(Koryatowicze do

1395—1399, Swidrygieo 1400—1401, Witold 1411—1430). Co do niektórych z tych ziem, to wyranie stwierdzono ich wcielenie do r.

1393, Spytek z Melsztyna

Polski

1388

1389

i

r.

osta si

ustrój

w

przemyskiej

(ziemi

1387

Podola 1430 jeszcze

do

lwowskiej

ziemi

r.,

odrbny jednak ich dugo. Zarzd sprawuj r.);

tych ziemiach starostowie;

ludno

ma

nie

przywi-

si za prawem ruskiem. Dowskutek zobowiza, jakie ju Jagieo przyj

lejów ziemskich, rzdzi piero

w

przywilejach

nada

ostatecznie

na siebie i

1433,

ziemiom

prawo

polskie.

ziemskich

Warneczyk w Stworzono

ziemskie (województwa: ruskie

rbnej

hierarchii

bez

z lat 1425,

i

wojewody

1430

r.

1434 tym

wic

hierachie

obok od-

podolskie, dla ziemi

chemskiej,

któr dopiero w XVI wieku zczono z województwem ruskiem), zaliczono wojewodów kasztelanów do sejmu i

rozcignito na Ru przywileje, to zdaje si stawiajc na równi schizmatyków z katolikami. polskiego,

Historya ustroju Polski.

i

8

OKRES

114

III.

Wprowadzono te polskie prawo sdowe. Bez utrzyma si pod rzdami mazowieckimi do r. 1462, ju wtedy otrzyma wiele urzdze polsko -mazowieckich. Po wcieleniu go w tym roku do Polski nadano mu i

i

odrazu

prawo

i

polskie.

Litwa. Najwaniejszym by stosunek do Litwy. Uksztatowa si on te inaczej, zarówno ze wzgldu na wiksze znaczenie tego rozlegego terytoryum, jego co moe najwaniejwiksz samodzielno, jak sze ze wzgldu na to, e Litwa miaa swoj odrbn dynasty, to dziedziczn. Zamiarem przycze5)

i

—

—

i

w

1386 bya inkorporacya na wzór innych. Do tego jednak nie doszo. Litwa do samoistnoci, od r. 1401 uzyskuje nawet osobnego wielnia Litwy

r.

dy

kiego ksicia, który,

wielkiemu

jako

cho

ksiciu

podlegy królowi polskiemu zwierzchniemu,

przecie

na

wewntrz wykonywa w peni prawa monarsze. Utrzyma si taki wielki, którego mianuje w zasadzie król, ale za rad panów litewsko- ruskich (nieraz jednak wybieraj go swobodnie) do r.1447. Póniej wraca na Litwie odrbna wadza wielkoksica w latach 1492 1501.

—

i Jagiellonowie maj prawo dziedziczne do Litwy, e wic Litwa moe si oderwa, Polska liczy si musi z

w

tern,

kogo innego królem wybrano. By zapewni wspólno tych pastw, przychodzi do szeregu o

ileby

unii

w latach

1499

sz

Polsce

1401 (wileska), 1413 (horodelska), 1432/4,

(wileska),

1501

czno

(mielnicka).

Unie

gowic te te

zasad obu pastw, a wspólny wybór króla. Jedynie mielnicka jeszcze stara si nieco silniej zacieni te wzy, co si zreszt nie powiodo. Zato powoli Litwa asymiluje si do urzdze polskich. Klas przodujc na Litwie obok licznych ksit, bdcych potomkami udzieljako

H5

LITWA

nych wadców (Rurykowiczów, Gedyminowiczów, kut. posiad.), nigasów t. j. króltek litewskich dajcych ksistwa, podlege wadzy wielkiego ksicia, bojarowie, którzy dostaj od wielkiego ksicia lub od innych ksit ziemi na prawie suskiem, skai

i

s

daj mu czoobitno (hod), obowizani s do wiercianoci, do suby wojskowej, licznych posug rów. Odpowiadaj polskim milesom XI— XIII wieku. Pod wpywem oddziaywania Polski dostaj oni szereg i

ju w

pierwszy

przywilejów,

1413, 1434, 1447,

roku 1387, dalsze w r. 1551. 1506, 1529, 1547

1492,

i

Ziemi, któr dotd mieli oddan do woli ksicia, otrzymuj na wasno, mog swobodnie wydawa za córki krewne, zostaj zwolnieni od ciarów posug (stróy, podwód, stacyi, daniny w owsie, y-

m

i

i

cie

i

w

zwanej „dziako",

sianie,

serebszczyzn, budowy grodów bezpieczenie, i

i

t.

d.

W

r.

e

ich bez

sdu

i

zwanej

pienidzach, t.

król

otrzymali

d.),

wizi

1413 przyjli polskie herby,

w

nie tej

za-

bdzie formie,

rody polskie adoptoway do swoich herbów rody

litewskie. Przywileje pierwotnie

katolików.

Ale

ju

Zwizki

z

odnosiy si tylko do

schizmatykami

przywilej w. ks.

Zygmunta

schizmatyków z katolikami, z

z

byy r.

zakazane.

1434

wyczeniem

—

zrówna

jednak od

urzdów. To ograniczenie w praktyce nie przestrzegane cile zniós wyranie dopiero Zygmunt August w r. 1563. Rozwój przywilejów szlachty piastowania

—

ni w Polsce. Przewaga jej nad innymi stanami tern wiksz, e miasta, od XIV wieku zakadane na prawie niemieckiem, sabo si rozwiny, a ludno wociaska, cho podnosi si

jest jeszcze szybszy,

z stanu

niewoli

do stanowiska ludnoci zalenej,

nak nie przesza,

jak

w

Polsce, przez

okres

jed-

koloni 8*

OKRES

116

III.

na prawie niemieckiem, a przez przywileje zostaa w peni poddan pod wadz bojarów. Ogól' jednak bojarów jeszcze nawet w XVI wieku nie zdoby sobie podtej wiadomoci praw, jak miaa szlachta polska, Obok lega silnie wpywowi potniejszych rodzin. zacyi

i

—

wielkiego ksicia stoi rada

wielkoksica,

której opi-

zasiga we wszystkich waniejszych sprawach. NaXVI le do niej ksita oraz litewscy dostojnicy. wieku, o ile szo o sprawy podatkowe obrony, powoywano take wogóle bojarów, którzy mogli osobicie na te zjazdy (sejmy) przybywa. Ale ograniczono wkrótce to prawo tak, na sejmy z bojarów ma udawa si tylko po dwóch z powiatu, wybranych przez dostojników. Dopiero w roku 1566 wreszcie na wzór polski utworzono sejmiki, które posów na sejm miay wybiera. Na wzór polski organizuj na Litwie urzdy. dwie kaszter. 1413 utworzono dwa województwa lanie: w Wilnie Trokach, w roku 1471 województwo w Kijowie. Dalsze województwa tworz w latach 1504, do 1514, a uzupeniaj t organizacy w r. 1566, kiedy kasztelanie (po jedpotworzono po województwach nej w województwie). Utrzymay si obok tych urzdów dawne urzdy starostów, odpowiadajce polskim starostom, ciwunów, którzy rzdzili wsiami ksicemi. Zupenie na wzór polski zorganizowano wadze centralne, do których nale: kanclerz, podkanclerzy nadworny (dopiero od r. 1566), marszaek wielki (póniej byo ich wicej), podskarbi ziemski nadworny, oraz hetmani. Taka asymilacya urzdze przygotowywaa blisze z Polsk poczenie. Zajmuje si niem cay szereg sejmów; piotrkowski 1562/3, warszawski nii

W

i

e

—

W

i

i

i

i

i

i

—

1563

4,

Gówne

parczowski 1564, a wreszcie zasady

uoono ju

lubelski

na sejmie

w roku

1569

r.

1563/4.

LITWA

Od

w

117

nich

jednak nastpnie

roku 1569 na

nowo

Litwini

trzeba

rozstrzyga. Pozostao z

byo

odstpili,

tak,

e

wszystkie kwestye

1564 tylko jedno: zrzeczenie si przez króla wszelkich praw dziedzicznych do r.

bo zasada dziedzicznoci na Litwie nie moga si pogodzi z elekcy w Polsce. r. 1569, jak poLitwy,

W

i

Polacy na stanowisku inkorporacyi, jak co do innych terytoryów. To si jednak nie powiodo. przednio,

stali

Inkorporowano jedynie województwa: podlaskie, wokijowskie, zrównujc je z Polyskie, bracawskie sk zarówno co do przywilejów, jak ustroju. Co do prawa sdowego, to pozostawiono dla Woynia, BraKijowa jako obowizujcy statut litewski drugi cawia z roku 1564 (obowizujcy od r. 1566), odtd woyskim zwany (pierwszy statut litewski wydany by w r. 1522, a obowizywa od roku 1529 do r. 1566): za Podlasie przyjo prawo sdowe polskie (które zreszt i

i

i

tarn

ju

reszty

uni miao zastosowanie). Odnonie do terytoryów, dotd litewskich, przyszo tylko do przed

cilejszej unii (realna zamiast osobistej).

Zapewniono

nierozdzielno krajów, wspólno monarchy, którego miano wspólnie wybiera, oraz wspólne sejmy, które w ten sposób powstay, i do nich powoano wszystkich tych, którzy mieliby prawo zasiada w senacie polskim,

wic

sztelanów, oraz

ju byy

wojewodów kasejmików. Urzdy ziemskie

biskupów, ministrów,

posów

z

na Litwie prawie takiesame,

—

i

jak

w

Polsce.

Za to pozostawiono to byo ustpstwo ze strony Polaków osobne urzdy centralne, urzdzone analogicznie na wzór polski, a wskutek tego take osobn administracy centraln, osobny skarb osobne wojsko. Pozostao te odrbne prawo sdowe, skodyfiko-

—

i

i

OKSES

118

III.

wane w statucie drugim litewskim. Tak wic Litwa utrzymaa ostatecznie w tej ostatniej, definitywnej unii, stanowisko wspórzdnego pastwa, cho w cianiejszych,

ni

je

miaa

poprzednio, granicach.

Inflanty. Poddaj si one Zygmuntowi Augustowi w r. 1561, prócz czci, z której powstao odSemigalii. Król podzielne ksistwo lenne Kurlandyi twierdzi na razie prawa Inflant, nie rozstrzygajc stosunku do Polski, wzgldnie Litwy. W roku 1566 król wcza przywilejem Inflanty do Litwy, jako jej skadow. Stan ten przetrwa do r. 1569. Na sejmie lubelskim t spraw na nowo podjto. Uznano InLitwy wspólnie, w tej flanty jako nalece do Polski formie, i t zaleno zaprzysigli posowie, reprezen6)

i

cz

i

i

tujcy

Inflanty.

Waciwie wic

Inflanty

s odtd

trzeci

czci skadow

pastwa polsko-litewskiego, lecz podporzdkowan pod dwie gówne. O ile chodzi o ustrój, to na razie nic jeszcze nie zmieniono. Na czele sta namiestnik, jako zastpca króla; pozostawiono Inflan-

osobne przywileje, osobny sejm, osobne wadze, jak osobne prawo sdowe. Tak cay szereg aktów inkorporacyi unii wytworzy skonsolidowa pastwo polskie. Obok tego rdzenia, który tworzyy waciwe dzielnice pol-

tom

ich

i

—

—

i

i

zgrupoway si wszystkie inne nabytki. Cho nie wszystkie zlay si w jednolit cao, cho Prusy Inflanty zachoway pewn swoj odrbno, a Litwa skie,

i

wspórzdno, to przecie wzy, Okrelone prawnie, zacieniy si w sposób nadzwyczaj silny w stosunku do tego lunego zwizku, jaki przedstawiaj w pocztkach tego okresu.

LENNA -PRUSY

J

W

Ksistwa lenne.

jC

skad pastwa polskiego wchodziy ...

.

.

.

.

,

.

ksistwa lenne. Nie zawsze byy to zwizki, majce wiksze znaczenie. Ksita pomorjeszcze

równie ksita modawscy wooscy, uznaj si za Jagiey lennikami Polski, a wic uznaj jej zwierzchno, nie obowizujc si jednak do adnych scy, jak

i

specyalnych powinnoci.

S

to stosunki

bardzo lune,

zrywaj si z Pomorzem bardzo prdko, z Modawi utrzymuj jeszcze przez wiek XV. Daleko waniejsze byy lenna mazowieckie. Na podstawie tych stosunków królowie polscy nastpnie ostatecznie zajli cae Ma-

W

roku 1466 przybywa najwaniejsze lenno: tylko wcielono do Polski (Prusy królewz Prus pozostaa przy zakonie, lecz zakon skie), druga on jednak musia uzna si lennikiem Polski. zowsze.

cz

cz

cigle do tego, nie

Dy

chc skada hodu.

pomocy

zbrojnej

piero

rok 1525

wielki

mistrz,

muje Prusy

stosunek zerwa, mistrzowie

by ten

i

t.

d.,

Polska wystpuje z lecz

Albrecht,

ksice w

zwykle nadaremnie.

doniose

przynosi

za

daniami

zmiany.

zgod Zygmunta

lenno jako wiecki

Do-

Ostatni I

ksi.

obejJestto

Wedug

aktów z r. 1525 lenno przechodzio po Albrechcie na jego mskich potomków, a gdyby ich nie byo, na trzech braci Albrechta ich potomków (linia anspachska Hohenzollernów). razie jednak wymarcia tych linii Prusy ksice, jak je odtd zwano, miay przypa Polsce. Ju jednak za Zygmunta l zacza si stara inna linia Hohenzollernów t. zw. elektorska, rzdzca w marchii brandenburskiej— by j dopuszczono do lenna na wypadek wymarcia tamtych linii. Starania te, cigle pot.

zw. sekularyzacya

Prus.

i

W

—

nawiane, ze strony polskiej

jednak Zygmunt August

dugo

ustpi

i

odrzucano. Wreszcie

w

r.

1563 oficyalnie

OKRES

120

dopuci t

w nia

lini do wspólnej inwestytury,

hodzie, przyznajc

po wymarciu

linii

jej

do udziau

ewentualne prawo dziedzicze-

anspachskiej.

Jeli sekularyzacya nie

gdy w

tj.

III.

bya

dla Polski korzystn,

upadajcego zakonu stworzya ywotne ksistwo wieckie, to przynajmniej przy ukadach z r. rozszerzy 1525 pamitano o tern, by zagwarantowa prawa Polski. Tytu ksicia brzmi: ksi w Prusach miejsce

i

(dux

in

Prussia),

gdy król polski zachowa sobie tytu

ksicia pruskiego (dux Prussiae).

Ksi otrzyma prawo

w

sejmach polskich, które jednak ograniczono (1553, 1555 r.) do prawa przemawiania w sprawach pruskich, nie innych. Prawa jednak do brania udziau

udziau

w

wyranie mu odmówiono ju przy elekcyi Zygmunta Augusta. Ponadto móg si domaga od króla obrony, o ile szo o sprawy stosunku lennego. Zobowizania ograniczenia byy odtd wcale silne. by ograniczony co do dzielenia, alienacyi zastawu ksistwa, wzgldnie jego czci. W razie wojny obowizany jest ksi pruski dostarcza Polsce elekcyi

króla

i

Ksi

i

pomocy zbrojnej. Bardzo wane byy przepisy, tyczce si sporów midzy ksiciem a jego poddanymi, które podlegay orzecznictwu króla polskiego. Na tej podstawie król móg wywiera bardzo silny wpyw wewntrz ksistwa lennego rzeczywicie go wywiera. To apelacye we wszystkich sprawach od sdu ksicia id do króla, co take miao due znaczenie. Król polski mia prawo dawa poddanym ksicia listy elazne bez wzgldu na ksicia. Zato prawo bicia moi

ce, nowych dróg

prawa skadu, czego ksiciu w roku 1525 odmówiono, dosta w r. 1526. Tak wic od r. 1525 ksistwo pruskie przedstawia si nety, ustanawiania

jakby

cz

Polski,

taki

i

duy wpyw

zastrzegli

dla

NASTPSTWO TRONU-ELEKCYE

siebie

królowie.

Kiedy

pruski Albrecht, komisya

J21

w

roku

1568

ksi

zmar

wysana do Prus

przez króla,

jako pana lennego, zupenie swobodnie urzdza

wewn-

trzne stosunki ksistwa.

Obok

Prus utrzymao si przy Polsce

ksistwo

jeszcze lenno:

inne

utworzone

w

r.

1561

— przy

Kurlandyi

i

jego

mskich potomków. Od

lennikiem wspólnym tu

Polski

i

zajciu Inflant

ostatniego mistrza zakonu inflanckiego lera

a do

i

Litwy.

upadku

Semigalii,

—

na rzecz

Gotarda r.

1569

Kett-

jest

on

Obowizki byy

podobne, jak co do Prus: skada hod, dostarcza

posików w razie wojny. Praw króla polskiego nie okrelono cilej. Stosowano w razie potrzeby ogólne przepisy o lennach, zwaszcza za posugiwano si analogi z Prusami ksicemi.

wadza

Na

KróiewsKa.

kiego.

awa stracia

do

reszty swoje znaczenie, sotys,

ju nie dziedziczny, lecz przez pana mianowany, pana zastpowa interesy. Apelacye szy do pana wsi. Sdy te wic nabieraj charakteru patrymonialnych. Wprost patrymonialnymi s sdy po wsiach, które dawniej nie byy lokowane. Prawo wooskie po wsiach wo-

okres

214

rv.

oskich cakiem zaniko. We wsiach duchownych jeszcze do poowy XVII wieku utrzymuje si skarg chopów o krzywdy do sdów biskupich. We wsiach królewskich chopi skargi przeciw starostom dzierawcom mogli wnosi do sdów referendarskich. sprawach midzy ydami sdziy sdy dajanów, w sprawach chrzecijan przeciw ydom sdy wojewodziskie, zoone z podwojewodzego, sdziego pisarza. Apelacye zaatwia wojewoda. Apelacye id od wojewody do króla. Król moe ich sdzi w pierwszej instancyi. Wedug dekretu z r. 1633 sdzi ydów zawsze w pierwszej instancyi król, o ile chodzi o zarzuty Przetrway ten zdrady gównej lub zbrodni rytualnej. okres nieliczne sdy ormiaskie.

mono i

W

i

i

—

W

obowizuje pospolite ruszen e Powtarzaj si nawet jeszcze postanowienia o wynagrodzeniu za wyprawy poza granice. Sejm z r. 1621 uchwali obszern ordynacy pospolitego ruszenia, na któr si nieraz powoywano póniej. cigu tego okresu ledwie kilka razy nakazano pospolite ruszenie. Stracio ono zupenie znaczenie. czsto wspominaj konstytuo okazowaniach zasadzie cigle

wojsho.

j

W

do

I

cye cie

lecz nie wielki

;

w

drugiej

by

z nich poytek, tak,

poowie XVII

Cay ciar spoczywa

e

wresz-

zupenie zanikny. wojskach zacinych.

stulecia

na

Podstaw ich jest wojsko kwarciane. W razie potrzeby zaciga si wojska wicej, bo liczba kwarcianego bya bardzo szczupa. Zaciganie wojska odbywa si w ten sposób,

i

a on stara

król wydaje rotmistrzowi „list przypowiedni"

si zebra

leao do hetmanów.

ludzi.

Dowództwo

naczelne na-

wojsko

215

W

pocztkach tego okresu starano si w inny jeszcze sposób wzmocni si zbrojn: przez utworzeprzez zuytkowanie jako nie t. zw. piechoty anowej wojska Kozaków. Piechot wybranieck tworzy sejm i

z

r.

i z wojn

1578, stanowic,

by

miast

piesi wyprawiani na Dopiero jednak konstytucya z

kadniej,

i

z 20

anów ma

i

i

wsi królewskich

wedug r.

liczby

maj

anów.

1590 okrelia do-

Std

jeden wybraniec.

anow.

Wybraniec by wolny od wszelkich ciarów, które inni z dwudziestki mieli za niego ponosi. Niech starostów tenutaryuszy przeciw tym zarzdzeniom zwichna t dobr instytucy. Ju w roku 1649 postanowiono, zamiast wybraca ma starosta wpaca razem z kwart pewn kwot, któr póniej jeszcze podwy-

zwano

hufce

te

take piechot

i

e

W

sposób powsta nowy niewielki podatek: anowe, pacone razem z kwart, a znika piechota wybranieck. Organizacya Kozaków rozpocza si, kiedy jeszcze Zaporoe do Litwy naleao. Gromadziy si tam ywioy niespokojne, awanturnicze, zbiegowie, czsto dobry materya wojenny, bo do wojny z Polski wzwyczajony. Ju w roku 1524 nakazywa Zgmunt I utworzy z Kozaków hufiec zbrojny dla staej stray szono.

ten

—

i

nad Dnieprem. Nie wykonano tego zlecenia, jak lecenia z

r.

1541

spisania

Kozaków

regestru

i

po-

kijow-

—

po przyczeniu tych krain do PolZygmunt August przeprowadzi czciow orski ganizacy Kozaków w r. 1572; najodpowiedniejsi mieli królewski; wyjto za wogóle wszystkich dosta Niowców z pod wadzy starostów poddano sdow-

skich.

Dopiero

—

od

i

Na tych zarzdzeniach oparo si Niowcy" Batorego z r. 1578. Król

nictwu „starszego".

„postanowienie z

OKRES

216

IV.

od

dla Kozaków, na razie na 500, potem przyrzek na 300. Na czele mieli ju wówczas Kozacy swego przez siebie obieranego hetmana, którego Batory podda pod zwierzchnictwo starosty czerkaskiego. roku

W

swoj ordynacy o tyle, i 600 Kozaków kaza przyczy do wojska królewskiego. Odtd utrzymuje si podzia na Kozaków, którzy s innych, niepaconych. Std paceni przez pastwo, 1583 zmieni Batory

i

pierwszych zwano regestrowymi. Obszernie nieraz

zaj-

muj

si Kozakami konstytucye, zwaszcza z r. 1590: Porzdek ze strony Niowców. Kiedy jednak zaczto

swobody, przyszo do walk, dugich, które ostatecznie skoczyy si odpadniciem znacznej niewyczci Kozaków do Moskwy. Nie pomoga ugoda hadziacka z r. 1658, która konana zreszt Kozaków im znaczne przyznawaa prawa. Jedynie pod osobnym hetmanem pozostaa przy Polsce czyli atamanem. roku 1699 ostatecznie Kozaczyzn ogranicza

ich

—

—

cz

—

W

zwinito.

Tak wic waciwie tylko wojsko zacine pozostawao przez cay ten okres podstaw siy zbrojnej zwaszcza na polskiej, obok hufców, utrzymywanych kresach

wschodnich

—

—

przez wielkich panów.

Liczba

wojska nie bya staa, zaleaa od potrzeby, od wysokoci podatków, które na wojsko przeznaczano. Wojsko, nieraz z powodu braku pienidzy niepatne, wizao si ju od koca XVI wieku w konfederacye wojskowe, majce na celu wymuszenie odu. poowie XVII wieku rozwój sejmików doprowadza do tego, i sejmiki same zaczynaj zaciga onierza, mianujc od siebie rotmistrzów wydajc im listy przypowiednie. Jest to onierz powiatowy. Dopiero w r. 1717 uregulowano kwesty odu, przeznaczajc

—

—

W

i

wojsko

217

wojska stae podatki, które wojsko wprost po województwach wybierao sobie samo za kwitami. Pod wpywem mocarstw obcych ograniczono ustawowo liczb wojska w tej konstytucyi z r. 1717 do 24.000 dla

(t.

tej

j.

16.000 dla Korony,

a 8.000 dla litwy).

wysokoci zwyczajnie sia zbrojna pastwa

okresu nie dochodzia.

Ale

i

do

w kocu

OKRES CharaKterystyKa.

Przeyy si .

,

.

-Re- zyc

i

formy,

formy,

te

w

których

mogo

,

..

rozwija si spoeczestwo

pastwo; reform na wielk i

byo reform, to byo rozbi skostniae wizy

trzeba

skal. Trzeba

V.

i

krpujce swobodny

stanowe,

spoeczestwa, trzeba byo przetworzy ustrój pastwa, jeszcze w zasadzie noszcy wszystkie cechy redniowiecza. Reformy rozpoczynaj si ju w czasie ostatniego bezkrólewia, po mierci Augusta III. Ale wychodz one nie ze spoeczestwa; narzucone przez jedn tylko party, to niedo siln, by moga podj si tak wielkiego zarozwój

s

dania. Rezultaty

ay

i

wic

byy na

nie

reformy od sejmu

i

sejmików

razie wielkie. Zale-

— wic od szlachty.

si miay powie, musiay znale gbsz podstaw, trzeba byo wytworzy poczucie potrzeby reform u szlachty. Zadanie to nieatwe byo, zwaszcza e reformy musiay przynie ograniczenia jej jednostronnych praw przywilejów. Spenia to zadanie Jeli

i

literatura.

Coraz

w

uderzaj prdy

silniejsze

umysowe

skrzepe. Do walki z pospoeczestwie zastyge jciami wystpuje prd moralizatorski, majcy swego duchowego ojca jeszcze w Skardze, a wsparty w tym okresie pogldami zarówno ówczesnej filozofii, jak nowego kierunku ekonomicznego, fizyokratyzmu. Ten prd do poprawy spoeczestwa, podkopywa i

i

dy

REFORMY

219

popularne pojcia o podziale na zamknite

dzone

silnie

od

pracy.

Obok

tego

na oku stów;

w

on

i

w

prd

napywa

— czy

Konarski

XVIII wieku jego przedstawiciele.

z Niemiec

majcy ju wprost

cele

Leszczyski,

Karwicki,

wspiera ten

i

drugi,

naprawy pastwa. Pocztek dawnych dzieach polskich staty-

praktyczne

swój bierze

podnosi znaczenie

siebie warstwy,

prdu szed

odgro-

i

kierunek

gówni

to

si

nim

z

kameralistyczny,

który

zaczyna, a wnosi wytworzone tam

pojcia o wartoci skarbu wojska dla pastwa jego potgi. Nowe pojcia wnosz teorye angielskie silniejsze francuskie (Rousseau, Montesuieu), zapoznai

i

i

jce Polsk z deniami przetworzenia pastwa w duchu wszechwadztwa ludu nowoytnego parlamentaryzmu. wreszcie pod koniec tego okresu jawi si dwóch pisarzy, wielkich, którzy ujmuj myl szerokie i

A

horyzonty, stawiaj

ju

dzenia Polski: Staszic

wszechstronny program odroKotaj. Coraz bardziej mnoy

i

ronie literatura polityczna pojcia spoeczestwa, wkada

si,

w

nowe myli, nowe

noway

w

w

p rze pisach

te

dynalnych,

prawa, jak

które

To

nie te

odrazu zapa-

pojcia,

w prawie. ich rónice w zw. pojawiaj si w cigu

istniej. te

nowe pogldy,

nie

myli znalazy wyraz

nad umysami. cieraj si

obok drugich zaznaczaj si

wdziera si

zasady.

Nie odrazu nowe

Prawa Kardynalne.

ulotna,

i

i

t.

Najjaskrawiej

prawach kartego okresu,

Przez prawa kardynalne rozumiano podstawowe,

nia, lub przynajmniej

gówne

mona byo narusza tylko w pewnych bardzo

zasady ustroju, których nie

okrelonych warunkach. Po raz pierwszy

jedne

i

zmie-

cile

takie prawa,

ok res

220

V.

uznane za niewzruszalne, przyjto w traktacie z Rosy, wcielono do konstytucyi sejmu z r. 1768; uzupeniono i

za

je

nym

w

traktacie

podziaowym

z

Rosy,

zatwierdzo-

W tych

sprawach kardynalnych skodyfikowano wszystkie podstawy nierzdu, przez konstytucye z

1775.

r.

si ju przeyy, które stay na zawadzie rozwojowi pastwa: elekcy, liberum wszystkie

te

instytucye,

przewag

veto,

szlachty,

które

poddastwo chopa

Wprost przeciwny charakter nosz dynalne, które uchwala

W

sejm

t.

d.

prawa kar-

te

czteroletni

i

kilkakrotnie.

kocu

roku 1789 ustali sejm: zasady do poprawy formy rzdu. Zasady te, których znaczenie byo tylko teoretyczne, miay stanowi podstaw do nastpnej

W

pracy nad przeobraeniem ustroju pastwa.

r.

1790

uchwala sejm „prawa kardynalne niewzruszone", oblatowane (t. j. wniesione do ksig grodzkich) dopiero

w

pocztkach

r.

1791. Nie

s one pene,

nie wszystkie

uchwalono. Nim je doprowadzono do koca, pojawia si „ustawa rzdowa", uchwalona 3-go maja je

std znana pod nazw konstytucyi 3-go maja, (oblatowana 5-go maja). Ta ustawa podaje zasadnicze jego organów. linie ustroju spoeczestwa, pastwa Nie s one jednak ju niewzruszalne; wprawdzie sama ustawa chce im zapewni duszy byt, ale przewiduje zmian, których mia dokona po 25 latach 1791 roku,

i

i

mono

sejm specyalnie jako „konstytucyjny extraordynaryjny" do rewizyi tych zasad zwoany. Za czci skadowe

uznano poprzednio ju uchwalone o miastach prawa: o sejmikach (z 24 marca 1791 r.) (z 18 kwietnia 1791 r.). Te prawa kardynalne, a zwa„ustawy rzdowej"

i

szcza

konstytucya 3-go

modyfikuj ju ale

cay

ustrój

nietylko

we

maja,

nosz cech

reformy,

poszczególne dziay ustroju,

wszystkich kierunkach.

Jakkolwiek

— PRAWA K AR DYNALN E - SZLACH TA

221

przeszoci, jakkolwiek, o ile to moliwe, stara si utrzyma z ni zwizek, zwaszcza co do zewntrznych form, to w treci swej dokonywa zmiany gruntownej, przetwarza cay redniowieczny ustrój Polski w nowoytny. To cech w tern ley jej wielkie znaczenie dla tej konstytucyi historyi ustroju prawnego Polski, cho nawet nie wszystzrywa

nie

i

konstytucya

3- maja z

i

mogy byy wej w

kie jej przepisy

ycie.

Reformy ustroju spoecznego musiay rozpocz si od ograniczenia przywilejów szlachty, do usunicia jej bezwzgldnej przewagi. zasadzie jednak pojcie szlachectwa zostao utrzymane. prawach kardynalnych z r. 1768 jeszcze po-

dy

W

W

rczono szlachcie jej przywileje, zastrzeono, i tylko jednomylna uchwaa sejmu moe nada szlachectwo.

W

1775 nawet dodano warunek,

r.

stajcy indygenat

maj naby —

dobra ziemskie.

Ale

cze — ilo

nobilitacyi wzrasta

zaczyna traci swoje

opaca

ca.

osiadajcy

w

przecie

W

r.

wyczne

i

i

nobilitowani

to znacznej

—

mimo

bardzo prawa.

silnie.

1775 zniesiono przepis,

miecie,

traci

do-

wartoci

tych

I

i

ograni-

Szlachta

ona zaczyna

e szlachcic,

szlachectwo. Dopiero jednak

uchway sejmu czteroletniego zniosy ostatecznie wolpodatkow szlachty, odebray jej wyczno przywilejów. Prawo o miastach z r. 1791 umoliwio w duej

no

mierze wejcie mieszczan do szlachty. Zostaj szlacht

co jako plenipotenci zasiadali przez dwa lata w komisyach wielkich lub asesoryi, kupili dobra ziemskie,

ci,

opacajce tytuem

w

200 zp.,

wojsku do rangi kapitana lub rotmistrza, sdzie do stanowiska regenta kancelaryi. Nadto na

doszli

a

w

ofiary dziesitego grosza

OKRES V

222

.

kadym ma król mobilitowa 30 mieszczan, zasuonych w wojsku, w komisyach porzdkowych, lub

sejmie

dziaalnoci gospodarcz. Konstytucya 3-go maja,

mujc w

zasadzie

waciwie

tylko

(art.

2) przywileje szlachty,

utrzy-

uznaje

honorowe przewodnictwo jako: „najpierwszych obroców wolnoci niniejszej konjej

i

stytucyi".

W

Duchowiestwo i

wyznania.

sf

stosunku j

pastwo

jtem od wieków. Uznaje

w z

konst. r.

z

likiem,

nie

bya

nie

jest

i

dalej

ii

a

stanowisku,

religi katolick za

za-

panujc

w

prawach kardynalnych konst. 3-go maja. Król musi by katojak

1766,

w ona jego

1768

wedug

r.

do kocioa katolickiego

nie

i

moe by

koronowan,

jeliby

Odstpstwo od religii katolickiej dozwolone, uwaa si za apostazy, take katoliczk.

konstytucyi 3-go maja. Ale prawa

kocioa

co

do dóbr wieckich jeszcze dalszym ulegaj ograniczeniom. Prawa z lat 1764, 1768, 1776 zabraniaj nawet zapisów legatów rcznych na rzecz instytucyi kocielnych, ograniczaj prawa tych, którzy wstpuj do klasztoru mczyzn kobiet do Vi o nalenej im czci, obniaj czynsz od wyderkafów z dóbr duchownych poniej zwykej normy, na 3y 2 °/ w Koronie, a 6% na Litwie. Wyjtkowo dozwolono zakonowi Pijarów na zakupno dóbr ziemskich za pewn okrelon kwot ze wzgldu na jego zasugi co do edukacyi. Po zniesieniu zakonu Jezuitów (r. 1773) pastwu przypady ich dobra, z których utworzono fundusz na szkolnictwo. Sejm czteroletni jeszcze dalej szed nawet. i

—

i

—

Zabra dobra biskupa krakowskiego na skarb, wyznaczajc za to biskupowi pensy roczn, mia zamiar

DUCHOWIESTWO

w

1

WYZNA NIA

223

sposób postpi z innemi biskupstwami, lecz uchway nie wykonano. stosunku do wyzna niekatolickich stoi pastwo pocztkowo na stanowisku ogranicze prawnych, nieraz si przeciw rozszerzaniu ich praw zastrzega, a nawet je umniejsza, mimo nacisku „dworów". Pod tym naciskiem poleci sejm z r. 1766 biskupom okreli prawa dyssydentów co do wykonywania funkcyi religijnych. Przyznano im pewne ulgi, lecz bardzo nieznaczne. Dopiero traktat z Rosy (w akcie osobnym ten

i

W

i

pierwszym), zatwierdzony przez sejm

zw. repninowski

t.

sprowadzi radykalne zmiany. Dyssydenci zrównani zostali zupenie z katolikami, tak protestanci, zakresie spraw wyznaniowych uznano jak dyzunici. z

r.

1768,

W

zupen wolno kadego kie ograniczenia na rzecz

z

wyzna,

zniesiono wszel-

wyznania panujcego, uznano

mono maestw mieszanych, okrelajc religi dzieci wedug

rodziców (synowie

religii

Odpady te

za matk).

id

za ojcem, córki

wszelkie ograniczenia dyssy-

dentów co do praw publicznych, a wic co do piastowania urzdów, godnoci poselskiej t. d. Apelacye w kwestyach spornych, tyczcych si kwestyi wiary, miay od zwykych sdów do specyalnego sdu mieszanego (iudicium mixtum), ustanawianego przez i

i

króla

w poowie

z katolików,

w poowie

z dyssyden-

tów. Atoli to równouprawnienie

monoci

jtkiem inne)

nie

dyssydentów (z wyprzejcia z wyznania katolickiego na

trwao dugo. Na nowo

t

kwesty poru-

uregulowano w traktatach rozbiorowych, zatwierdzonych konstytucy z r. 1775. Znów ograniczono dyssydentów. Utracili prawo do piastowania godnoci szono

i

senatorskich

go

ich

i

ministerstw,

zasiada tylko

za w

izbie poselskiej

trzech. Inne jednak

mo-

urzdy pozo-

OKRES

224

V.

stay dla nich dostpne. Procesy o seperacy, wzgldnie o uniewanienie maestwa, przekazano wycznie s-

dom kocielnym religii

katolickim,

Zniesiono

katolickiej.

jeli

jedna

bya

strona

iudicium mixtum

(który

zreszt nawet si jeszcze nie ukonstytuowa), przekazujc sprawy, jakie miay do niego nalee, asesoryi,

powoywania do takich spraw jako asesorów w poowie dyssydentów. Utrzymano jednak swobod kultu, z maemi ograniczeniami, majcemi charakter tylko policyjnych zarzdze. Sejm czteroletni kwesty praw wyzna niewiele si zajmowa. Konstytucya 3 go maja orzeka tylko w zasadzie: „wszelkich obrzdków religii wolno", lecz „podug ustaw krajowych". Na razie wic ostay si ograniczenia, wprowadzone w r. 1775. Zasady, przyz zastrzeeniem

i

jte

w

tej

konstytucyi,

w

znajdoway uzupenienie

osob-

do praw wyzna nie wydano. Jedynie te postanowiono póniej uy(r. 1791) co do synów duchownych nieunitów, waj po ojcu praw szlacheckich lub miejskich, za jeli ojciec pochodzi z klasy poddanych, to dzieci przecie pozostaj wolne. Zatwierdzono te (w r. 1792) wewntrzn organizacy kocieln dyzunitów, przeprowadzon za spraw sejmu na zjedzie, który obradowa nych

ustawach.

Takiej

ustawy jednak

co

e

w Pisku w

r.

1791.

Stosunkowo najwicej zrobiono sie

dla

podniesienia

klasy

w

tym okre-

mieszczaskiej.

Zajto si miastami ju na konwokacyi z r. 1764, jeszcze za przed sejmem czteroletnim powicono uwag tym kwestyom w konstytucyach z 1768 1775 r. i

Przecie mieszczan jeszcze

w

r.

1768

w

prawach kar-

MIASTA

225

dynalnych

now

nie

uznano

za

co do nich wydano

stan,

w

a

1776 nawet

r.

lex sumptuaria.

Wicej

zro-

biono dla organizacyi miast, znoszc na konwokacyi w r. 1764 czciowo jurydyki, mianowicie te, które nie byy oparte na przywilejach królewskich lub kon-

wyjcia z pod prawa miejskiego domów, nalecych do szlachty duchowiepraktyce podobno konstytucy t niezupenie stwa. wykonano. Zniesiono te równoczenie prawie wszystkie t. zw. exofficia, t. j. obowizek dostarczania gospód np. dla posów sejmowych t. d., a w r. 1768 take serwitoryaty, które równie dezorganizoway ustrój miejski. r. 1765 ustanowi sd asesorski pierwsz komisy dobrego porzdku (boni ordinis) dla Warszawy; konstytucya z r. 1768 dokadniej okrelia zakres dziaania takich komisyi, polecajc im zwaszcza oraz wszelkie

stytucyach,

i

W

i

i

W

spraw

stwierdzenia

dochodów

kiem z propinacyi, co

o propinacy midzy

miejskich, przedewszyst-

miao

zaradzi czstym sporom miastami a starostami. Komisye

wywizay si

swego zadania, tak przez uporzdkowanie finansów miejskich, jak wogóle admi-

doskonale

ze

i

nistracyi,

w

obszernych ordynacyach.

Obja

jednak ich

niewielk ilo znaczniejszych miast królewskich (Warszawa, Kraków, Pozna, Wschowa, Lublin t. d.). Lecz wadz starostów wobec miast,

dziaalno

tylko

i

tak dla nich

niepodan

potwierdzi,

sankcyonujc

dotd

który

oparty

i

szkodliw, sejm z r. 1768 w ten sposób stan rzeczy,

by gównie

tylko

na zwyczaju.

Utrzymay si te prawa wojewody co do i

cen, miar

wag.

Reform miejsk na wielk skal przeprowadza dopiero sejm czteroletni, a jestto jedna z najwikszych jego

prac.

Tycz si

Historya ustroju Polski.

jej

cztery

konstytucy:

dwie 15

-

OKRESY.

226

„Zasady do projektu o miastach" „Miasta nasze królewskie wolne w pastwach rzeczy „Urzdzenie wewntrzne miast wolnych" pospolitej"

z kwietnia 1791

r.

i

—

z 24

27 czerwca,

i

miejskich

„Urzdzenie

wreszcie:

a

asesoryi" z 3 padziernika 1791

i

usuwaj

r.

sdów Ustawy

upoledzenia miast, pene nadajc im swobody. Zniesiono jurydyki ju wogóle, usunito sdownictwo starostów. Cech tych ustaw jest to, i odnosz si one do wszystkich miast wszystkie jednakowo urzdzaj, kiedy dotd kade miasto opieswoje prawa na swoich odrbnych rao swój byt te

ograniczenia

i

i

i

przywilejach.

s

ju

Tycz si

jednak tylko miast królewskich,

zagubiy przywilej lokacyi, król nowy wyda), wzgldnie tych miejscowoci, które ustawa uznaje za miasta z racyi, i w nich zbieraj si sejmiki lub te naday „siedlisku swemu przystojn posta miasta". Miasta prywatne mogy by take zaliczone do tych miast, na które si rozciktóre

miastami (tym,

co

e

gaj

te

ustawy,

tylko za

lecz

zgod

dziedziców tych

miast.

Mieszczanie uzyskali

w

tych ustawach

i

dotd

tylko

wolno ich wizi, dopokd nie przekonani o winie (neminem captivabimus), prawo nabywania dóbr ziemskich (a co do tych dóbr podlegaj sdom ziemiaskim), oraz równie prawo do patronizowania we wszystkich sdach, do piastowania urzdów kancelaryjnych, wojskowych oraz do

szlachty stosowane prawo,

nie

s

prelatur

i

kanonii

w

kollegiatach,

W

skich

w

maj

posesyonaci; do

kapituach.

a kanonii

granicach gminy nich zaliczono

doktor-

pene prawa

take

obcych,

przychodzc, w miastach zakadaj warsztaty lub lokuj kapitay. Tylko posesyonaci maj prawo do udziau w zgromadzeniach miejskich. Prawo którzy, z zagranicy

MIASTA

227

maj

miejskie

grup

jednak

i

obu osobne ksigi prawa miejnabywa prawo miejskie, a to

nieposesyonaci,

tylko

dla

prowadzi si maj

skiego.

I

szlachta

moe

bez utraty szlachectwa.

Zgromadzenia miejskie obejmuj w miastach mniejwikszych zbieszych wszystkich posesyonatów. raj si takie zgromadzenia po cyrkuach, na które maj by miasta podzielone (zgromadzenia cyrkuowe), za zgromadzenie ogólne skada si z „gminnych", których za kadym razem obieraj zgromadzenia cyrkuów. Cay za kraj zosta podzielony na „wydziay". Miasta, nalece do jednego wydziau, maj osobne zgromadzenia wydziaowe, skadajce si z deputatów, wybieranych przez zgromadzenia ogólne w mniejszych miastach, a przez cyrkuy w wikszych. Zgromadzeniom przewodniczy dyrektor czterej asesorowie, na kadem zgromadzeniu specyalnie obierani. Zgroma-

W

i

si zwyczajnie co dwa

dzenia zbieraj

w

przed

lata

sej-

do nich nale elekcye (wybór urzdów miejskich, deputatów, sdziów, plenipotentów na sejmy na zgromadzeniach wydziaowych), odbieranie sprawozda od deputatów plenipotentów, wreszcie uchway „skadki" (t. j. podatku w pienidzach lub robocinie), jednak w tym wypadku za poprzedni zgod komisyi policyi.

mem,

ale

take

razie potrzeby;

—

i

lat

Urzdy dwa. Na

si

w

oraz

miejskie

pochodz

czele miasta

z

denta, radnych

w

wikszych

(wedug

trwaj który skada

stoi magistrat,

mniejszych miastach z wójta kasyera,

wyborów i

czterech radnych,

z prezydenta

iloci

cyrkuów)

bieranych przez zgromadzenie ogólne.

i

i

i

wiceprezy-

kasyera, wy-

Cyrku za kady

ma

na czele wójta, wybieranego na zgromadzeniu cyrkuowem. Magistrat ustanawia pisarza syndyka. Mai

15*

OKRES

228

V.

zastpuje miasto,

zarzdza instytucyami miejskiemi, majtkiem kas, wykonywa policy ubogich bezpieczestwa, oraz w drobnym zakresie sdownictwo (jako wadza opiekucza dyscyplinarna). Równoczenie magistrat pomaga wadzom centralnym, zdaje im raporty, rozkada podatki t. d. Prezydent, wzglgistrat

i

i

i

i

dnie jego zastpca, przewodniczy magistratowi, podpisuje akta, i

wydaje

wykonywa zwierzchno nad milicy miejsk

w

razie potrzeby

prowizoryczne zarzdzenia.

Wójtowie po cyrkuach pomagaj magistratowi maj nadzór nad policyi. Autonomi miast usunito, odbierajc im wydawania statutów (wilkierzy). kwestyach samorzdu poddano silnej kontroli ze i

sub

mono

W

strony

wadz

centralnych.

s

Jakkolwiek przepisy o miastach nie doskonae, to przecie ustawy te przynosiy duo dobrego, wpro-

wadzajc

ad

porzdek

i

w

ustrój miejski, z zapewnie-

niem znacznego udziau ludnoci.

Daleko mniej zrobiono dla uporzdkowania stosunków wociaskich, cho t spraw

wicej si

w

literatura

o

literaturze,

pewnienia

noci

ile

chopom ochrony

osobistej,

t.

wzgldu na wol ziemi, chciano jej

zajmowaa, ni miastami. dano chodzi o stosunek poddaczy, za-

monoci

a nawet

opuszczenia

wsi

wolbez

Co do stosunku chopa do mu zapewni prawo do niej, cho nie

wasno, wic

do ciarów,

j.

prawnej,

jakie

pana.

nieusuwalno. Wreszcie odnonie chopi ponosili, dano cisego ich

okrelenia, tak, by pan nie

móg

ich

wedug

swej woli

podnosi, zamiany na czynsze, lub przynajmniej zmniejszenia ciarów, by podnie chopa ekonomicznie,

chopi

229

jako przecionego, oraz

ch

wróci mu

bd

do pracy.

to z inicyatywy pryReformy przeprowadzono przez ustawy pastwowe. Dziaalno watnej, jednostek robia wcale duo. Zmniejszano ciary, okrelano je dokadniej, niekiedy zamieniano na czynsze, nadawano nawet swobody osobiste. Reformy te jednak nie mogy mie zbyt doniosego znaczenia, bo ogarniay tylko niewielk stosunkowo liczb wsi, a do tego wypyway wanie z tej wadzy panów, któr

bd

mogy wic by w

chciano ograniczy,

znów

gdy wanie w

tych sprawach najtrudniej

ch

byo oddziaa

na opini, bo

obaw

dochody. sprawach kardynalnych z

szlachty o

Jeszcze

warowano

wic

w

czci

Niewiele jednak zrobio na razie usta-

cofnite.

wodawstwo,

znacznej

reform

wywoywaa

jej

„cao

r.

1768 za-

dominii et proprietatis dziedziców",

prawa nad poddanymi. Ale przecie nieco je ograniczono. Zastrzeono w tej konstytucyi, i panu nie wolno mierci kara chopa; gdyby na tak kar zasuy, ma go pan odda pod sd najbliszego grodu a

i

jej

te kar pienin za zabicie chopa, stanowic w to miejsce kar mierci nawet na

lub miasta.

szlachcica.

zadania

Zniesiono

Sdom

chopu

zostawiono

ran.

By

to

wymiar kary

przynajmniej

w

razie

czciowy

postp. Znacznie dalej szed projekt kodeksu praw Andrzeja Zamoyskiego z roku 1776, odrzucony przez sejm z roku 1780, a to gównie wanie z powodu tych ustpów o chopach. Sejm czteroletni okazywa dla chopów znaczn yczliwo, lecz ba si przeprowadzi wiksze reformy, Przecie w rónych ustawach zawarte cho w czci drobne ulgi. Przy urzdzaniu stosunków kilku starostw, które dosta król, jak znów póniej przy sprzeday

s

okres

230 królewszczyzn, zastrzeono

zków chopów, by

nie

sadnicze znaczenie,

ma

dokadne

V.

obowi-

opisanie

ulegy podwyszeniu, gdy wsie przejd do rk prywatnych; w dobrach królewskich bowiem stosunkowo jeszcze najmniejsze byy ciary. Uznano te za wolnych tych, którzy odsu w wojsku dwie kapitulacye, t. j. 12 lat. Najwaniejsze, bo zakonstytucya

3-go maja, która

kwesty stanowiska prawnego chopów okrela w art. 4. Bierze ich ona „pod opiek prawa rzdu krajoi

wano

wego", zapewnia zawr chopi z panami,

stpcy tych orzeka, zbiegli,

i a

umów

tak,

e

mog

nie

obcy, do Polski

potem wracaj,

umowom,

wszelkim

panowie

ich na-

ani

jednostronnie

które

zmieni,

ci, przybywajcy, jak co wolnymi mog zawiera, i

s

i

wi

zarówno osiadajc na gruntach, umowy, które ich, jak panów wsi. Ustawa radykalnych zmian nie Chce powolnego uregulowania stosunków zawiera. panów do chopów w drodze dobrowolnych poszczególnych umów. Jestto wic raczej program na przydopiero, a „opieka prawa", zagwarantowana ustaw, moga mie tylko teoretyczne znaczenie, dopóki i

szo

nie wskazano wadz, które j maj wykonywa, okrelono bliej rodzaju tej „opieki". Osobnej jednak ustawy, któraby ten artyku uzupenia, sejm ju nie wyda.

nie

i

Stanowiska prawnego ydzi.

w

t

y

m

mowano si ywo,

k res e j

ydów

Wprawdzie

lecz kierunkowi,

i

nie

t

zmieniono

kwesty

dcemu

do

zaj-

re-

ydów, któr nawet chciano poczy z zupenem zniesieniem ich odrbnoci prawnej, przeciwdziaa prd silny, chccy ydów ograniformy, do asymilacyi

YDZI

231

czy, oddzieli jeszcze silniej od spoeczestwa, jeli moliwe, to nawet si ich pozby. konstytucyi z roku 1768 tylko tyle postanowiono, i ydzi maj w miastach, o ile chodzi o rodzaje ich zaj, stosowa si do paktów z miastami zawartych, wzgldnie takie pakta zawrze. Interpretacya ustawy obrócia si na niekorzy ydów, gdy zaczto j wyjania tak, gdzie ydzi paktów nie maj, tam nie maj te prawa mieszka; niektóre te miasta na tej podstawie wówczas ydów si pozbyy. Chcc ydów popchn do rolnictwa, w konstytucyi z r. 1775 zapewniono tym, co na roli osid, znaczne zwolnienia od podatków; nie miao to jednak prawie adnego praktycznego

W

e

znaczenia.

Sejm czteroletni dla sprawy ydowskiej wybra nawet osobn deputacy, która j miaa rozpatrze. Projekt deputacyi wogóle nie przyszed pod obrady. Czciowo tylko uregulowaa t kwesty rezolucya komisyi policyi z roku 1792, wydana wskutek petycyi

ydów. Rozcignito na vabimus,

jako ogólnie

trzyma

sub

nich

zasad neminem

capti-

obowizujc, dozwolono im

chrzecijask zabezpieczono od dowolnego podwyszania po miastach ciarów, jakie i

Odmówiono za daniu poddania

pod sdy komisyi cywilno-wojskowych lub sdów ziemiaskich. Kwestyi wic ydowskiej, o ile szo o ustrój ponosili.

prawny,

w mocy

nie

uregulowano,

pozostawiajc

ich

na

razie

dawniejsze przepisy.

W

cigu tego okresu Polska jako pastwo pastwa, popada w pewnego rodzaju zaleno od pastw innych pod form t. zw. gwarancyi. Po raz ustrój

OKRES

232

V.

pojcie w traktacie z Rosy, potwierdzonym przez sejm z r. 1768. Traktat gwarantuje: prawa kardynalne, sposób gosowania na sejmach, prawa dyssydentów, tak, i jakiekolwiek zmiany musiayby wpierw uzyska zezwolenie Rosyi. Przyszed pierwszy rozbiór. Polska stracia na rzecz Prus, Austryi ziemi ludnoci. Rosyi mniejwicej trzeci Pastwa rozbiorowe gwarantuj Polsce nietykalno pozostaego jej terytoryum, a to Polska im nawzajem pierwszy pojawia

si

to

cz

i

i

pewnemi jednak zastrzeeniami). Gwarancya pastw na tych rozciga si jednak take na ustrój Polski (z

i

uchway

—

—

waniejsze sejmu t. zw. delegacyjnego z lat 1773—1775, który te traktaty rozbiorowe zatwierdzi. Dlatego do waniejszych zmian w ustroju (np. w r. 1776) trzeba byo wpierw zezwolenia dworów. Kwestya jednak gwarancyi ustroju nie silnie okrelon. Wyjaniaj te j wprost bya przeciwnie dwie deklaracye: rosyjska z 5 listopada 1788 pruska roku, uznajca bardzo szerokie jej granice, gwarancya z 29 listopada 1788 r., stwierdzajca, przynajmniej

do

i

e

si stosunków wewntrznych

tyczy

nie

krpowa w

ich

Sejm

reformie.

i

nie

i

czteroletni

moe

uchwa

adnej gwarancyi za nieprzyjaciela bdzie poczytany, kto si do niej odwoa. Uchwaa ta wesza jako art VII. do praw kardynalnych. Oczywicie byo to jednostronne wrzenia 1790 orzek,

z 28

i

tylko

nie uznaje

e

okrelenie

kwestyi

Na stanowisku

gwarancyi.

te zupenej swobody, nieuznawania adnej stoi

take

i

konstytucya 3-go maja,

cho w

gwarancyi, tej

kwestyi

adnego wyranego przepisu. w cigu tego Na wewntrz Polsk stanowi okresu dwa pastwa, zczone uni. Unia ta jednak zacienia si przez to, i powstawa zaczynaj instynie zawiera

i

USTRÓJ

PASTWA — KRÓL

tucye centralne, które

233

obejmuj

(rada nieustajca, komisya

tak Polsk, jak

edukacyjna).

Jeszcze

Litw dalej

poszed sejm czteroletni, który nietylko jedn nadaje obu pastwom ustaw rzdow, lecz po niej tworzy równie ju z zasady wspólne wadze centralne. Unormowano t kwesty wzajemnego stosunku take zai

sadniczo

ustaw

z padziernika

1791

r.,

„zar-

jako

wzajemne obojga narodów". Maj obie poowy mie wspólny rzd, wspólny skarb wspólne wojsko, obie poowy posiadaj odrbnych ministrów w równej iloci, jednak wadza, przekazana poszczególnym ministrom, rozciga si na cae pastwo. Maj Polska Litwa równ ilo czonków w komisyach wielkich (z wyjtkiem komisyi policyi). Co do zarzdu skarbowego, to na Litwie miaa by odrbna kasa, osobny najwyszy sd skarbowy. Tak w miejsce dwóch pastw, zczonych uni, utworzono jedno czenie

i

i

i

—

jednolite.

Z pastw

lennych przy Polsce

utrzymao si

do trzeciego rozbioru ksistwo Kurlandyi którego stosunek prawny do Polski zreszt i

a

Semigalii, nie

uleg

zmianie.

Wadza KróiewsKa. viritim,

Zasad

elekcyi króla stwierdzaj

dynalne z roku

1768,

jak

i

prawa kar-

zasad

elekcyi

oraz jednomylnoci wyboru. Prawa kardynalne

1775 poszy jeszcze

e

orzeky, królem moe by tylko Polak, a „synowie wnukowie po ojcu nie immediate nastpowa", ale co najrychlej dopiero po dwóch panowaniach. Zasad elekcyi

z

r.

dalej:

i

mog

przyjmuj te wszyscy pisarze polityczni, a jedynie staraj si przez projekty swoje zagodzi niebezpieczestwa bezkrólewi. Elekcy te sankcyonuj zarówno i

OKRES

234

formy rzdu"

„zasady do

z roku

jak

1789,

V.

prawa

i

kardynalne niewzruszone z roku 1791. Chciano jednak elekcyi nastpcy ju za ycia króla. Uchwa z dnia

20 wrzenia 1790 r. postanowiono zapyta si sprawie sejmików, zgodzono si te na to,

e

czwarte Sejmiki

moe

instrukcyi z

koca

roku

1790

za ycia króla, za

uchwali

sukcesy

sposób przystay na

w

tej

trzy

elekcyi.

elekcy

si owiad-

nieliczne tylko

czyy.

Stanowisko króla jego prawa w cigu tego okresu jeszcze doznay ogranicze. Prawa kardynalne z roku 1768 uznay go za „stan" obok senatu izby posów, tak, bez jego zgody adna ustawa nie moga przyj i

i

e

do

skutku;

ale

j

króla tak, jak

utrzymay te odpowiedzialno dawniej okrelono. We wadzy za i

wykonawczej jeszcze wiele król utraci. Po utworzeniu w miejsce rezydentów rady nieustajcej król musi si stosowa do uchwa wikszoci rady, za urzdników móg naznacza tylko z poród trzech kandydatów, przez

t

rad mu podanych. Po

zniesieniu rady

(r.

1789)

ostatni atrybucy odzyska. Ale prawie wszystkie

inne sprawy

objy znów mia

komisye, a sprawy dyplo-

stosunkowo najwikszy wpyw w radzie, oddano wówczas nowo utworzonej komisyi, która nawet znosi si z królem nie potrzematyczne, na które

król

bowaa.

Na stytucya tronu,

innych zasadach

3-go

maja.

elektora

Augusta, a po jego mierci jest

wychodzce w imieniu wane przez jednego z

króla

kon-

Zaprowadza ona dziedziczno

powoujc na

potomków. Król

wadz

opara

saskiego

córk

jego

i

Fryderyka jej

mskich

nieodpowiedzialny; akta jednak, króla,

musz by

ministrów,

i

kontrasygno-

wtedy ten minister

WADZA KRÓLEWSKA jest

235

za nie odpowiedzialny.

W zakresie

wadzy prawo-

pozbawiono króla znaczenia samoistnego, odebrano mu prawo sankcyi, a nadano tylko prawo do jednego, wzgldnie dwóch gosów w senacie. Za dawczej

wadz wykonawcz króla, Stra, bdca najwysz wadz,

powikszono znacznie

to

stworzono jest

wobec

rzd.

silny

ciaem doradczem,

króla tylko

wie

nie

go adn uchwa, byle tylko jeden z ministrów kontrasygnowa jego zarzdzenia. Królowi te oddano najwysze dowództwo nad armi; on mianuje w razie zakresie sdownictwa, wykonywawojny wodzów. nego w imieniu króla, przyznano mu prawo uaskawiania, cho w ograniczonym zakresie. Wadza królewska wic, mimo ogranicze co do ustawodawstwa, znaczeniu. zyskaa na sile

W

i

Na

sejmy

se j mac h

i

sejmikach

ciyy liczne

i

do-

e

reformy, niose zadania. Nic te dziwnego, obok urzdów, zajmuj si wczenie w duej mierze i

sejmiki,

kwesty

ustroju

parlamentarnego.

—

Mimo

tego

jednak

radykaln reform przyniosa dopiero konstytucya 3-go maja ustawy, które j uzupeniay. Liczba senatorów nieco nawet wzrasta przez wprowadzenie do senatu jako ministrów hetmanów wielkich polnych (r. 1768) podskarbich nadwornych (r. 1775). Przyby jeden wojewoda, kilku kasztelanów nowoutworzonych. Mimo za rozbioru godnoci senatorskie ziemskie odpadych województw utrzymay si przecie nadal, cho ju jako czysto tytularne. Odpado tylko kilku biskupów za to w r. 1790 dano w seustrój ten

szwankowa

i

i

i

i

—

nacie

miejsce

unickiemu

metropolicie

kijowskiemu

okres

236

W

r.

1768

jest

senatorów

1775—154, wreszcie od

V.

po rozbiorze w roku 1790—155. Izba poselska

153, r.

wzrosa jeszcze przez dodanie posów niektórym ziemiom; w r. 1764 okrelono wreszcie liczb posów z Prus, a to przyznajc dwóch na powiat. Jest na sejmie z r. 1768 posów 236 (135 z Korony, 49 z Litwy, 6 z Inflant, 36 z Prus). Po rozbiorze o tyle ubyo po-

sów, o ile odpady sejmiki, bo jeli si tylko zmniejszyo województwo lub ziemia albo powiat, to liczba posów utrzymywaa si nadal. Jedynie silniej da si odczu ubytek licznych posów pruskich. Dodano jednak znów posów niektórym ziemiom, tak, e izba po rozbiorze liczy ich 177 (123 z Korony, 48 z Litwy, i

Sejm

koca r. 1790 obrawic liczy posów 354. od

6 z

Inflant).

duje

w podwójnym skadzie, Reformy w ustroju sejmów

wadzenia

obrad,

czteroletni

wic

tycz si sposobu pro-

regulaminu,

i

kwestyi

jedno-

mylnoci. Ju na konwokacyi z r. 1764 uchwalono porzdek obrad, w którym okrelono wcale dokadnie, jak po sobie maj nastpowa stadya prac sejmu. Regulamin opiera si na praktyce, nowoci nie wprowadza prawie adnych; chodzi mu o to, by usun zamieszanie, przyspieszy tok obrad. Najwaniejsz re-

form byo wprowadzenie podziau

spraw

w

obradach

i

rozczeniu izb): najpierw maj materye od tronu, podane w uniwersaach królewskich na sejmiki, nastpnie dezyderya (wic wnioski, wychodzce od posów), tyczce si caego kraju, a wreszcie dopiero na kocu „privata", odnoszce si tylko do izby poselskiej (po

województw, ziem czy osób. Zastrzega regulamin, i nie wolno wprowadza innej materyi, dopóki nie zaatwi si tej, o której si tocz obrady. Zakazano te zaprzysigania przez posów instrukcyi. Nie tknito

sejmy

237

gdy wikszo

jednak prawie zasady jednomylnoci,

gosów wprowadzono

jedynie

w uchwaach

do

co

spraw skarbowych podrzdniejszego znaczenia. nastpnie sejmy (koronacyjny z r. 1764, sejm I z r. 1766) zawieraj drobne przepisy, uzupeniajce regulamin

Now

z

1764,

r.

ale

bez

wikszego

reform przedsibierze sejm

z

r.

znaczenia.

1768.

Uchwala

on nowy, bardzo obszerny regulamin obrad. Ale ten regulamin nie przynosi zbyt doniosych zmian. 1 tu utrzymany dawny porzdek stadyów w obradach, prawie zupenie zgodny z regulaminem z r. 1764; nie usunito nawet zbytecznych formalnoci, jak np. wotów senatorów, które jednak nieco ograniczono. Starano si nieco powikszy wadz marszaka, ale nie byo to dostateczn reform. Najwaniejsze zmiany tycz si podziau wszystkich spraw na dwie grupy: 1) materye „status" 2) materye ekonomiczne. Co do materyi ekonomicznych wprowadzono zasad wikszoci gosów. By projekt sta si ustaw, trzeba byo i

e

i

wikszoci

w

w

oczywicie zgody króla. materyach „status" pozostawiono jednomylno, a zasad jednomylnoci w tych sprawach uznano za prawo kardynalne. Veto uniewania take wszystkie poprzednio powzite uchway w materyach status; lecz nie tyczy si uchwa w materyach ekonomicznych, tak, te uchway ostaj si nawet w razie zerwania sejmu. By to wic pewien postp, cho tak

izbie,

jak

senacie,

i

W

e

niezbyt wielki.

Do

materyi

status

bowiem

zbyt wiele

spraw zaliczono, to pierwszorzdnej wagi dla bytu pastwa, a wic: podnoszenie lub zmian podatków i

i

taryf,

podwyszanie

liczby

wojska,

zawieranie przy-

handlowych, wypowiadanie wojny, zwoywanie pospolitego ruszenia t. d., nawet nobilimierzy,

traktatów

i

OKRES

238 tacye

wic

Korzyci

indygenaty.

i

wikszoci gosów w

z

V.

zaprowadzenia

praktyce nie wielkie

miay

zna-

wprost szkodliwie wpywaa przyjta co do obrad zasada, i narady nad projektami prowadz si „categoriatim", t. j. nad poszczególnymi ustpami pun-

A

czenie.

i

ktami projektów. Wskutek tego bowiem obrady,

bezadne

przewleke,

i

i

tak

staway si dusze.

jeszcze

za

o wadzy marszaka, tak z r. 1764, jak te z r. 1768, niewiele pomogy, bo z nich nie kojak rzystano; dalej kady mówi, o czem chcia Przepisy

i

i

dugo

chcia.

1768 dotrwaa do

sejmu czteroletpraktyce jednak znaleziono sposoby czcioniego. wej sanacyi stosunków, zwaszcza w celu uchylenia

Reforma

z

r.

W

zasady jednomylnoci, i

Sejmy,

delegacyi.

konfederacyi

(a

wic

si jako zwizane laj

a to za

zbierajce

1764—1768), uznaj konfederacyi, a wic uchwaZreszt obraduj jak inne

sejmy z

wzem

wikszoci gosów.

t

pomoc konfederacyi si w czasie trwania

lat

rónic, i izby si nie rozczaj. nastpnych latach wprowadzono t nowo, i take sejm moe si sam zwiza w konfederacy, sejmy z

tylko

W

wic cho niema

konfederacyi

w

konfederacya zawizuje si

przystpuj

inni

posowie

i

generalnej.

gronie

take

Albo taka

posów,

a

do

niej

król (sejmy 1773

—

1788—1792), albo te konfederacy zawizuje król w radzie nieustajcej przed zebraniem sejmu, wtedy dopiero do niej przystpuj posowie, przez co król zyskuje wikszy wpyw na konfederacy (r. 1776). Obradom przewodniczy marszaek konfederacyi. ten sposób wic, nie powoujc do ycia konfederacyi w kraju, uzyskiwano jej korzyci decydowanie wikszoci gosów na sejmie. Sejmy konfederackie nie 1775,

i

W

—

SEJMY

1

SEJMIKI

239

musz te skoczy si w

przepisanym przez ustawy

— trwaj

nawet po lat kilka (sejm delegacyjny 1773—1775, sejm czteroletni 1788—1792). Dla uatwienia, a raczej skrócenia obrad, powstaje okresie czasu

nowa

instytucya

wprowadza

—

j

zw.

t.

ze

delegacyi.

wzgldów

Po

raz

politycznych

pierwszy

—

sejm

wraca ona na sejmie z lat 1773—1775, a wcale czsto korzysta z tej formy sejm czteroletni. Wybranej komisyi nadawano prawo przygotowania ustaw, to z pen wadz sejmu, tak, waciwie sejm tylko potem móg wysucha jej uchwa, albo te polecano jej przygotowa projekt, tak, nastpnie sejm móg albo cay przyj, albo te cay odrzuci lub odesa do poprawy, nie móg jednak dyskutowa nad poszczególnymi ustpami. ten sposób starano si usun od wypadku do wypadku zasad obradowania categoriatim. Z tej formy korzysta zwaszcza sejm czteroletni, nim uchwali wreszcie (styz

r.

1768,

bd

e

i

e

W

cze

na czas trwania tego jednego sejmu, „uroczyste zarczenie porzdku izby". tern „zarczeniu" ograniczono ilo przemów 1791

r.),

ale

tylko

dla

siebie,

W

kadego

z

posów do najwyej dwóch w

wie, zastrzeono,

e

nie

jednej spra-

mona

przerywa materyi dla te odracza sesyi przed

wzicia pod obrady innej, ani udecydowaniem projektu lub punktu. Projekty do ustaw miay by posom rozdawane na trzy dni przed obradami nad nimi. Gosowanie miao by jawne, a nastpnie zawsze drugie tajne. Ale po tej ustawie, która uatwia nieco obrady, gadulstwa posów nie umiano wstrzyma. Obok reform sejmu pojawiaj si w tym okresie take próby reformy sejmików. Ju na obu sejmach z r. 1764 t. j. na konwokacyi sejmie koronacyji

—

i

OKRES

240

V.

nym — oraz na sejmie 1766 r. rozpoczynaj si usiowania w tym kierunku. Konstytucye przypominaj i

potwierdzaj poprzednie

w

postanowienia

ustawowe,

województw zaprowadziy zasad wikszoci gosów co do elekcyi, oraz wykluczay od udziau w sejmikach szlacht nieosiad. Rozszerzono które

szeregu

na niektóre inne województwa, które tego By to wic pewien postp. Reform na wi-

te przepisy

zaday.

ksz skal przeprowadza dopiero sejm z r. 1768, to ju odnonie do wszystkich sejmików. Do sejmików i

konstytucye

zaliczyy jednak

nietylko

posesyonatów,

take nieosiadych, o ile byli „familiantami" w województwie, wic tam oddawna przebywali; pozostawiono zatem w sejmikach szlacht goot, której udzia nie by podany. Za to nareszcie wprowadzono jako zasad decydowanie uchwa wikszoci gosów, to nietylko odnonie do elekcyi, lecz take przy uchwalecz

i

laniu instrukcyi

i

laudów.

Jednomylno

zatem z

mików zostaa zupenie usunita. Zniesiono te

sej-

resztki

atrybucyi skarbowych sejmików, zakazujc im uchwa-

podatków. Skoczyy si z t konstytucy dawne „rzdy sejmikowe". Nowoytn reform, przeksztacajc pojcie parlamentaryzmu polskiego, mimo zachowania wyrobiodopiero postanowienia o sejnych dawniej form, sejmikach, zawarte w konstytucyi 3-go maja, mach lania wszelkich

s

i

oraz

w

ny

(s

p.

t.

trzech to

ustawach,

konstytucye:

„Sejmiki", uznana za

które

j

uzupeniy

rozwi-

i

pierwsza z 24 marca 1791

cz integraln

konstytucyi

3-go maja, druga z 12 16 maja p. t. „Sejmy" trzecia z 27 maja tego roku p. t. „Sejm konstytucyjny extraordynaryjny"). Sejm ma by zawsze „gotowy", t. zn. posów wybiera si nie na jeden tylko sejm, lecz na i

i

SEJMY

I

SE J MIKI

241

—

e

lat dwa, tak, obok przepipewien okres czasu sanych prawem sejmów „prawodawczych" co dwa

lata

w

kadej chwili w razie Sejm „prawodawczy"

wit), a

w

moe by

Warszawie, a có

si

w

moe

on si zebra potrzeby na wezwanie króla.

oznaczonym dniu

stale

ma trwa

dni

przeduony do trzeci

w

70 (nie

liczc

dni 100; obraduje

Grodnie. Sejm „gotowy"

prawa narodów (np. wojny), zamieszek, niebezpieczestwa godu, mierci lub cikiej choroby króla, wreszcie w razie kolizyi midzy królem a stra, lub stra a komisyami. Gdyby sejmu nie zwoa król, moe to uczyni marszaek sejmowy, zasiadajcy z tego gównie powodu w stray. Sejm ten obraduje tylko nad t spraw, dla której si zebra, a uchway jego maj moc tylko tymczasow do zwykego sejmu prawodawczego, który musi je potwierdzi. 25 lat od uchwalenia konstytucyi 3-go maja mia si zebra sejm konstytucyjny, powoany do rewizyi zasad „ustawy rzdowej", których przez ten czas nie wolno byo zmienia. Sejm skada si mia, jak dotd, z króla, senatu zbiera

razie potrzeby

a

W

posów. Lecz król mia jedynie jeden, a w razie równoci gosów dwa gosy w senacie; pozbawiono i

izby

go wic prawa sankcyi. Do izby poselskiej wchodzili posowie, wybierani na sejmikach w liczbie 204, oraz 21 (liczb t podwyszono nastpnie do 24) plenipotentów miejskich, wybieranych przez zgromadzenia wydziaowe, ale bez gosu stanowczego; senat mieli skada wojewodowie kasztelanowie, ale tylko w zmnieji

szonej liczbie 102, oraz biskupi

niezawsze

z

i

ministrowie,

gosem stanowczym

ci

jednak

(razem 132 osób).

by

postawiony na równi z izb poselsk. Objawiao si to w sposobie gosowania. Wród

Lecz senat nie

His tory a ustroju Polski.

16

OKRES

242

V.

praw, uchwalanych na sejmach, odróniano prawa fun-

—

tucyjny

móg

zmienia tylko sejm konstyprawa ogólne, do których zaliczano prawa

damentalne, które

karne

cywilne,

konstytucyjne,

oraz inne prawa,

i

wieczyste podatki

—

„uchway"

które ustanawiano przez

sejmowe. Na sejmach konstytucyjnych rozstrzyga miaa wikszo gosów w senacie, jak w izbie. Prawa ogólne stanowi

izba

wikszoci zwyk, dwóch

nawet trzech czwartych gosów; senat

trzecich lub

moe

tak

sam

wikszoci wstrzyma ustaw; jeli jednak na nastpnym sejmie znów j izba uchwali, wtedy wchodzi w ycie ju bez gosowania w senacie. Senat wic co do praw ogólnych nie stoi na równi z izb. „Uchway sejmowe" zapadaj wikszoci prost, dwóch trzecich lub trzech czwartych, a

wikszo t

mia mniejsze znaczenie, liczniejsza bowiem izba posów moga go przegosowa. Gosowanie odbywa si miao przez wota gone, a potem sekretne, tylko przez wota gone rajc gosy obu

co do

uchway

izb.

I

tu

wic

obliczao si, zbie-

senat

wieczystych podatków

i

trwaego kom-

pletu wojska.

Regulamin obrad okrelono nadzwyczaj dokadnie. Oparty on jest na regulaminie z r. 1768, lecz jeszcze bardziej drobiazgowy. Najdokadniej okrelono, ile dni ma zajmowa kade stadyum sejmu, kiedy jakie stadyum przypada t. d. Nie ulega wtpliwoci, i ten i

cisy móg nieraz krpowa czynnoci sejmu; atwo jednak wytomaczy te jego wady, gdy si uwag zwróci na to, i bya to reakcya regulamin

by

zbyt

przeciw rozwlekoci

by

przepis,

i

i

dawnych obrad. Najwaniejszym

projekty ustaw,

tak jak je przedstawi

wybrana do ich ukadania deputacya, moe sejm przyj, odrzuci lub odesa do poprawy, a w tym ostat-

SEJMY

I

SEJMIKI

243

nim przypadku nastpnie albo przyj, albo definitywnie pozbawiony jest jednak prawa modyfikaodrzuci

—

cyi

poszczególnych przepisów projektu.

Przewodniczy

marszaek, wybierany, którego wadza trwa do zebrania si nastpnego sejmu prawodawczego. On ma czuwa po sejmie nad wypenieniem zarzdze do nastpnego sejmu w stray. sejmu; zasiada te Reforma bya donios, nadaa sejmowi nowoytn cech. Usunito jednomylno, zakazano konfederacyi. Dopuszczono wreszcie do sejmu miasta. Wprawdzie plenipotenci miast nie mieli stanowczego gosu mogli przemawia tylko w sprawach miejskich; przecie by to postp, który móg doprowadzi do przyznania miastom wreszcie penych praw w sejmie. Najwaniejsz jednak rzecz jest usunicie znaczenia instrukcyi (cho je formalnie zachowano), oraz nadanie posom charakteru reprezentantów caego pastwa, obradujcych nad dobrem ogólnem, gdy dotd byli tylko reprezentantami stanu. Sejm polski straci przez to wreszcie swoj redniowieczn cech parlamentu stanowego, sta si reprezentacy caego narodu. sejmikach ju stosunkowo wicej naprawiono sejmowi

a

a

i

i

W

przed sejmem czteroletnim.

form

dalej,

szej rzeczy

a to

—

ich

Poprowadzono jednak reprzedewszystkiem co do najwaniejskadu. Usunito nieposesyonatów,

zapewniono gos tylko szlachcie dziedzicom (wraz z ich synami brami niedzielnymi), zastawnikom posesorom doywotnim, a to z wprowadzeniem zastrzeenia co do pierwszych, i pac podatki, a co do dwóch innych grup nawet z zastrzeeniem wysokiego cenzusu podatkowego (100 zp. rocznie podatku dziesitego grosza). Uprawnionych do brania udziau w sejmiku wpisywano do osobnych ksig, t. zw. ziei

i

i

do

16*

OKRES

244

Okrelono te

V.

oddajc ich przygotowanie w rce „koa kierownictwo obrad porzdkowego", zoonego z urzdników byych urzdników, z marszakiem szeciu asesorami, wybieramiaskich.

regulamin,

bliej

i

i

i

nymi losem, na a

wic

elekcyjne

czele.

dla

Rodzaje sejmików utrzymano,

wyboru posów na sejm, komi-

sdziów

sarzy cywilno-wojskowych, oraz

(co

dwa

lata

w

staych terminach), deputackie dla wyboru deputatów do trybunaów, poczone z gospodarczymi (co roku), oraz relacyjne (po sejmach).

Sejmiki elekcyjne

obok wyboru posów na sejm miay ukada dla nich instrukcye. Instrukcye tycz si jednak tylko praw ogólnych (nie uchwa); jeli ma nastpi zmiana praw ogólnych,

j

poda

na sejmiki. Obok tego instrukcye dezyderya województw powia-

musi

król

zawieraj tów. Lecz posa instrukcya w gosowaniu nie wie. Jedynie na sejmiku relacyjnym mog go przez tajne gosowanie usun od poselstwa. Sejmiki gospodarcze radz o potrzebach województwa, ale nie maj prawa nakadania podatków. We wszystkich postanowieniach i

wikszo

gosów. Ustawa o sejmikach wesza

decyduje

niedugo.

Ustawy

o

ycie,

miay

sejmach

Wedug

w

cho trwaa

tylko

teorety-

zebra si, ani nie obradowa ju aden sejm. one jednak bardzo doniose jako pomnik gruntownego przeobraenia si czne

poj

znaczenie.

parlamentarnych

letnim,

nizacyi

w

nich

nie

S

Polsce.

Reformy w zakresie urzdów, przeprowadzone w tym okresie przed sejmem czteroodnosz si prawie wycznie tylko do reorgawadz centralnych, a raczej do tworzenia nowych.

SEJMIKI

- URZDY

Wadz

innych,

i

grodzkich

szcze

245 prowincyonalnych

— prawie

jedno

tknito.

nie

województwo

przybyy nowe

kasztelanie

kilku powiatów.

Co do

—a

wic

ziemskich

Przybyo nawet

je-

(gnienieskie r. 1768), nisze urzdy ziemskie dla

i

starostów jedyn

reform bya

Odebrano starostom grodowym zarzd dóbr, uposaenie t.

zw. reforma emfiteutyczna starostw z

ich

w

ziemi, przekazano

na skarb,

je

niezmieniony zreszt zakres wadzy.

1775.

r.

zostawiono

ale

Wybór

starostów

oddano sejmikom. Przeprowadzano jednak te przepisy stopniowo w miar usuwania si tych, którzy w chwili wydania ustawy posiadali starostwa. Na ograniczono,

cho

wiele na znaczeniu ministerstwa,

tym okresie take hetmanów

nych.

te si

zwaszcza wadza starociska wy-

magaa gruntownej naprawy. Z urzdów centralnych wskutek

w

tern

Okrelono atrybucye

i

i

reform

straciy

do których zaliczono podskarbich nadwor-

skad sdów

asesorskich

marszakowskich (r. 1766), zmniejszajc wadz kanclerzy, wzgldnie marszaków. Marszakowi odebrano (r. 1766) zarzd dworem. Inne funkcye tak marszaków, jak podskarbich hetmanów, kanclerzy przeszy omal w caoci na nowo utworzone kollezostay ogragialne wadze, ich za prawa prawie niczone do przewodniczenia w tych nowych organach wadzy pastwa. Wadzami, które wówczas powstay, s: komisye (r.

1764)

i

i

i

e

t.

zw. wielkie,

i

rada nieustajca.

S

to

reformy, od-

powiadajce reformom administracyi, przeprowadzonym na zachodzie ju dawno, od XVI wieku poczwszy. Tylko tam reformy wyszy od panujcego, miay na Polsce maj inn celu wzmocnienie jego wadzy. cech, bo wyszy od tego czynnika, który zyska prze-

W

OKRES

246

V.

wag

nad królem, od szlachty, reprezentowanej przez sejm. Komisye ustanowiono na konwokacyi z r. 1764, Litwy, jedn woja to dwie skarbowe: dla Korony skow dla Korony; na sejmie koronacyjnym utworzono osobn komisye wojskow dla Litwy, zupenie na wzór koronnej, w r. 1773 za powoano do ycia komisy edukacyjn. Na czele komisyi skarbu stali podskarbowie wielcy, a jako ich zastpcy nadworni; i

i

i

w skad

jej

rycerskiego

wchodzili senatorowie

(razem

w

Koronie

czonkowie stanu od roku 1768 9,

i

—

16,

na Litwie pierwotnie 9, od r. 1768—6), wybierani na lat dwa na sejmach, wedug konstytucyi z r. 1766 sejm wybiera komisarzy z poród w ten sposób,

e

kandydatów,

przedstawionych

w

poczwórnej

objy waciwy zarzd skarbow, oraz sdownictwo w

przez króla. Komisye

kontrol

liczbie

skarbowy,

sprawach skarbowych. Przyjy wic te funkcye, które do tego czasu naleay do podskarbiego, skarbu rawskiego trybunaów skarbowych. Skarb rawski trybuna skarbowy przestay te odtd istnie. Obok tego jednak komisye miay jeszcze szerszy zakres dziaania, wykonyway sdownictwo w sprawach handlowych weksloi

i

i

wych (czci w I-ej, czci w II-ej instancyi), a nadto stanowiy rodzaj ministerstwa spraw wewntrznych, majc sobie powierzon piecz nad podniesieniem kraju, zwaszcza popieranie handlu t. d. Komisye wojskowe, podobnie z hetmanami wielkimi, wzgldnie polnymi na czele, zoone z wybieranych na sejmach, tak samo na dwa lata, komisarzy (16, od r. 1768—6), obejmuj zarzd spraw wojskowych, zwaszcza sprawy skarbowo-wojskowe (w miejsce trybunaów skarbowych), oraz sprawy wojskowe (t. j. midzy wojskowymi cywilnych przeciw woji

i

KOMISYE WIELKIE

247

skowym). Hetman jednak utrzyma jeszcze pewne atrybucye, zwaszcza na wypadek wojny. r. 1776 zwinito komisye wojskowe, oddajc ich atrybucye departamentowi wojskowemu rady nieustajcej. Jeli te komisye (obejmowane w Koronie razem

W

sdem

marszakowskim nazw czterech juryzdykcyi) przejmoway przedewszystkiem sprawy, które poprzednio do innych wadz naleay, to utwoz

w

asesorskim

i

1773 przez sejm rozbiorowy komisya edukacyjna jest instytucy, której Polska dotychczas nie

rzona

r.

znaa. Edukacy zajmowa si dotd gównie koció. Jestto wic postp w rozwoju administracyi pastwa, Otwarcie jej nowego pola dziaalnoci. Jakkolwiek bowiem komisya edukacyjna ma charakter osoby prawniczej

(fundacyi),

nie

wadzy,

gdy skad

to przecie

zwaszcza od pastwa zaley, jakby wadza pastwowa si przedstawia. Komisya nie miaa cile okre-

jej

lonej organizacyi. Wybra j sejm w liczbie omiu osób na lat sze, a nastpnie jej mandat przeduano.

obja zarzd wszystkich szkó w pastwie, a wic akademii, gimnazyów, Komisya

publicznych kolonii aka-

zarzd przekazanego na cele nauki majtku Jezuitów, który przypad pastwu po kasacie tego zakonu. sprawach, tyczcych si tych dóbr, bya te komisya wadz sdow. Komisya edukacyjna rozcigaa swoj dziaalno tak na Koron, jak na demickich, a nadto

W

i

Litw.

Ponad temi wadzami stana rada nieustajca, utworzona w r. 1774. skad rady wchodz: król— 18 senatorów (3 biskupi, 4 ministrowie po jednemu z kadej kategoryi, 9 senatorów, tj. wojewodów lub kasztelanów, 2 senatorowie lub ministrowie) 18 czonków stanu rycerskiego, z poród których jeden nosi

W

i

i

OKRES

248

V.

tytu marszaka stanu rycerskiego. Wybory odbyway si co dwa lata, kiedy ustpoway dwie trzecie rady.

Wyborów dokonywuj wikszoci izby.

Rada dzielia si na

cudzoziemskich,

z czterech, inne z

departamentu

wotów

obie

pi departamentów: interesów dobrego porzdku, wojskarbowy. Pierwszy skada

policyi czyli

skowy, sprawiedliwoci

si

tajnych

i

omiu czonków. Na

stoi jeden z

czele

kadego

ministrów, do rady wybrany

marszaek, hetman, drugi kanclerz, podskarbi). z ministrów, którzy nie byli wybrani do rady,

(kanclerz,

Ci

o

wic ile

w

nie zasiadali

adnych

Król

funkcyi.

ma w

odtd prawie

radzie tylko dwie kreski

stosowa do uchwa wikszoci. Rada

(gosy), musi si

caa stanowi

komisyach, nie mieli

wadz wykonawcz

sejmu, przestrzega

wypeniania ustaw, ukada projekty do praw, bada je, o ile jej to sejm poleci. Obok tego do niej nale sprawy dyplomatyczne: wysya posów, daje im instrukcye, d. Ona przedkada królowi po t. odbiera relacye trzech kandydatów na urzdy, które król ma obsadza, tak, tylko z tego terna moe wybiera. Wreszcie od jej uchway zaley szafunek z funduszu extraordynaryjnego (t. j. na cele, nieobjte budetem). Rada zaja funformalnie miejsce rezydentów, których usunito znacznie szersze, gdy jest ona take kcye jej jednak najwysz wadz administracyjn, czem senatorowie i

e

—

s

rezydenci nie

byli.

Departamenty maj w stosunku do rady charakter cia doradczych. Postanowienia konstytucyi nie byy zupenie jasne co do stanowiska rady wobec innych wadz, a zwaszcza komisyi. Dopiero sejm z r. 1776 postanowi, i radzie maj by podlege wszelkie urzdy wykonywa jej rozporzdzenia, a nadto okreli bliej kompetency departamentów. Departament spraw zai

RADA NIEUSTAJ CA

249

przygotowuje sprawy dyplomatyczne dla penej rady, departament policyi nadzoruje gospodark granicznych

porzdku w sdownictwie. Departament skarbowy konkurowa z komisyami; gównie zajmuje si ich kontrol, oraz przestrzega, by si cile trzymano budetu. Najwicej niemiast, sprawiedliwoci przestrzega

zachodzio co do stosunku departamentu hetmanów. By temu wojskowego do komisyi kres, zwinito komisye wojskowe (w r. 1776) oddano wszelkie atrybucye departamentowi wojskowemu z wyjtkiem spraw wojskowo-skarbowych, które przekazano komisyi skarbu. Hetmanowi pozostao jedynie kierowjasnoci

pooy

i

i

nictwo

w

departamencie.

Departament wojskowy jednak przesta istnie jeszcze przed zniesieniem caej rady nieustajcej wskutek uchway sejmu czteroletniego ju w pocztkach jego obrad (listopad 1788 r.) Utworzono w jego miejsce na nowo komisy wojskow, ale ju jedn tylko dla obu czci pastwa. Miaa ona tylko tymczasowy charakter, na czele stali hetmani (zmieniajcy si co trzy miesice), a

skadao

To

w kocu

jeszcze

niezalen od rady

j r.

18 osób, z tych

% cywilnych.

1788 utworzy sejm osobn,

nieustajcej,

komisy

dla

plomatycznych, której organizacyi bliej nie

W stajca.

pocztkach

Na

jej

wadz innych,

r.

spraw dyokrelono.

1789 zniesiona zostaa rada nieu-

miejsce nie utworzono na razie

tak,

adnych

e jeszcze przez jaki czas centralny za-

rzd spoczywa w komisyach skarbowych, dwóch komisyach, które utworzono

oraz

w kocu

w

tych

roku 1788. Wróci te w czci król do atrybucyi, które odebrano mu na rzecz rady. Dopiero konstytucya 3-maja rzuca podstawy pod nowy ustrój pastwa, a nastpnie rozwijaj je liczne specyalne konstytucye (31/5 1791 r.: Stra,

okres

250 17/6

20/6 1791

i

r.:

Komisya

misya skarbowa, 18/5 1792

Najwysz wadz

jest

policyi,

27/10 1791

r.:

V.

Ko-

Komisya wojskowa). stra; skada j: król, pryr.:

piciu ministrów (jeden z marszaków jako mi-

mas,

nister policyi, jeden z kanclerzy jako minister pieczci

w

stray, czyli spraw wewntrznych, drugi jako minister

spraw zagranicznych, jeden z hetmanów jako minister wojny, jeden z podskarbich jako minister skarbu), na-

stpca szaek

tronu, bez

gosu,

oraz,

równie bez gosu, mar-

Ministrów do

stray mianuje król z poród ministrów zupenie swobodnie co dwa lata.

sejmowy.

wszystkie urzdy — znosi Stray podporzdkowane stosunku do si ona z nimi przez komisye wielkie. króla stra jest tylko rad; króla rada ta nie wie, byle jeden z ministrów kontrasygnowa jego zarzdze-

s

W

nia.

W

razie

sporu stray z królem

ma

król,

wzgldnie,

marszaek sejmowy, zwoa sejm, który spraw rozstrzyga. Za wszystkie akta, wychodzce gdyby

w

nie chcia, to

imieniu króla, a przez jednego z ministrów kontra-

s

moe Moe

ministrowie. Sejm sygnowane, odpowiedzialni ukara. ich pocign do tej odpowiedzialnoci i

te sejm

usun nej,

w

bez tego

wikszoci dwóch

ministra. Jestto zasada

trzecich

wikszoci

gosów

parlamentar-

ten jeszcze niezupenie odpowiedni przeprowa-

dzona sposób. Komisye

s

urzdzone na wzór dawnych komisyi. Wspóln cech ich jest, i s komisyami „obojga nawic ich wadza rozciga si na Polsk rodów", Litw. Skadaj si z ministrów, nie nalecych do stray, którzy po kolei przewodnicz, z komisarzy (14 lub 15), wybieranych na sejmach na dwa lata, oraz

e

i

z plenipotentów miast (6).

przewag

cywilni.

W

komisyi wojskowej

Atrybucye komisyi skarbowej

i

maj woj-

STRA -KOM1SYE OBOJGA NARODÓW

251

s

mniejwicej takie, jak dawniejszych, tj. w zakresie skarbu, wzgldnie wojskowoci, oraz w sprawach sdowych, z tymi dziaami administracyi zwizanych. to komisya policyi. Jestto Nowy zupenie organ skowej

—

waciwym tego tej komisyi nale

wewntrznych we

ministerstwo spraw

sowa znaczeniu. Do kompetencyi wedug ustawy nietylko bezpieczestwo spokojno, waciwa policya, lecz take „wygoda publiczna", administracya. Zajmuje si wic komisya policyi i

t.

j.

t.

j.

i

policy bezpieczestwa, obyczajow, handlow, zdrowia,

dobroczynnoci, przestrzega wasnoci literackiej, zbiera daty statystyczne o stosunkach krajowych, dba o tanio rzeczy, atwo w znalezieniu pracy, o rodki dziaalnoci jest olbrzymi. Ze wzgldu jednak na ówczesny ustrój, na przywileje szlachty, pene prawa ma ona tylko w stosunku do miast królewskich; odnonie do caego kraju musi ogranicza zwaszcza o ile chodzi o kwestye policyi komunikacyi

i

t.

Zakres

d.

jej

—

—

si do wydawania do dworów ostrzee

Mimo

to jednak,

skrpowana,

i

tak

to przecie

jej

i

owiece.

dziaalno bya czciowo

w ycie pojcia podan.

wprowadzenie

byo nowoci, bardzo Dziaalno tych wadz centralnych miay uzupe-

administracyi

nia komisye porzdkowe

ju

w

cywilno- wojskowe,

utwo-

roku 1789, najpierw dla Litwy, nastpnie dla Korony. Skadaj si one z komisarzy, wybieranych co dwa lata przez sejmiki gospodarcze w liczbie przynajmiej 15 osób na Litwie, rzone

za

wczeniej,

przynajmniej

16

listopadzie

w

Koronie.

Z urzdu wchodz

do nich niektórzy urzdnicy. Do komisyi nale sprawy cywilno - wojskowe kwaterunek, rekrutowanie, pasz:

urzdzanie magazynów dla wojska, dostarczanie mu podwód, ale take sprawy „ekonomiczne": porty,

i

okres

252 prowadzenie wykazów statystycznych, rolniczych, staranie dlu,

t sam

dno

speniali tych

zada

ujcie

starostowie, nie

gospodarczymi zway. porzdkowo cywilno-wojskowych to

wa

byy

tu

I

tej

—

wic i

to

administracyi

zakresu dziaania. Nie

jej

cho si licyi,

im.

stworzenia organów

pastwo, rozszerzenie

han-

i

Nadto wykonywuj

pomagaj

i

— administracyi,

kollegialnych

przez

d.

t.

i

polecenia komisyi wielkich

wida

dawanie porad

si o podniesienie rkodzie

o szkoy, o biednych

v.

speniay

Dziaalno

— oraz

na pastwo, jego potrzeby

i

komisyi

komisyi po-

nowoytnych

zwiastuny innych,

sejmiki,

zapatry-

cele.

Osobny skarb królewski mia swoje wasne SKarbowo.

doch()dy

(cho

nadto

nie

^w

roRu

wypacono)

\

1

/2

n68

przyznan0

mu

miliona zp. rocznie

pastwa. Kiedy wskutek rozbioru odpady gówne róda jego dochodów, zwaszcza bogate ekonomie upy, a w czci ca, sejm delegacyjny z roku 1773—1775 wyznaczy królowi w zamian za te ubytki cztery starostwa, oraz roczn pensy ze skarbu w kwocie 7 mil. zp. Zmniejszono j jednak ju w roku 1776 do 4 mil. zp. Nadto w cigu tego okresu kilkakrotnie przejmowa skarb pastwa dugi królewto w sumach bardzo znacznych. Do zarzdu skie,

ze skarbu

i

i

— i

utworzona zostaa w roku 1781 osobna komisya ekonomiczna skarbu J. K. Moci. skarbu królewskiego

si

Podniesieniem dochodów skarbu pastwa ju konwokacya z roku 1764. Nakazano królewszczyzn

z kwarty,

pogówne ydowskie zmieniono

wej kwoty

na

opat

od

dla

gowy po

now

dochodu

podniesienia

lustracy

zaja

z ryczato-

2 zp.,

co

usta-

SKARBOWO

253

nowiono jako generalne, znoszc przywilej szlachty wolnoci od ce, zajto si te lepszem wybieraniem hiberny. Utrzymano wprawdzie jeszcze na razie pogówne szlacheckie, miao ono jednak by zniesione, gdy odpowiednie sumy zaczn wpywa z ca. Atoli ca generalnego nie reformy w czci zawiody dao si przeprowadzi, wskutek czego te pogówne chrzecijaskie utrzymao si dalej. Sejm w roku 1766 cofn je, utrzymujc w takim rozmiarze, jak byo wybierane dawniej, ale przeprowadzi pewne reformy w poborze ca, bo usun ca wewntrzne. Wprowaszelne jako podatek kondzi na nowo czopowe wyszynku trunków w wysumcyjny od propinacyi sokoci 10% czystego zysku: ten dochód mia zasttak si ono utrzymao. Sejm pi pogówne. Ale

—

i

i

i

z

roku

1768

wszed w

uoy

ycie,

jak

nowy budet, i

który

sejmu; jedynie zaprowadzono lotery 1769) jako

nie

skarbowe tego

reformy

inne

jednak

genuesk

przedsibiorstwo prywatne,

majce

(roku za

to

opaca si skarbowi. Sejm rozbiorowy (1773—1775) zaj si znów kwesty finansów w duej mierze. te cay pogówne chrze-

Konstytucye tego sejmu (roku 1775) zawieraj szereg reform. Zniesiono ostatecznie

cijaskie,

a

w

to

miejsce

wprowadzono podymne,

miano wybiera ze wszystkich dóbr, tak krószlacheckich, a to od dylewskich, jak duchownych miejskich, lecz w rónej wysokoci mów kmiecych

które

i

i

wedug

klas,

na

które

podzielono tak miasta (cztery

Zamiast hiberny wprowadzono pó podymnego, oczywicie tylko z tych dóbr, które hibern dotd paciy. Podwyszono kwart do pótory kwarty, a na Litwie do podwójnej wysoklasy), jak wsie

(dwie klasy).

koci, jako kwart „sowit". Postanowiono

t.

zw. re-

OKRES

254

form

emfiteutyczn starostw,

wakowaniu za

nie

miano

w

emfiteuz

czynszem

t.

i

j.

rozdawa, na

lat

V.

starostw po zalecz

50

wypuszcza

drog

licytacyi.

Podwyszono poglówne ydowskie na trzy zp. od gowy. Przeprowadzono niewykonane zarzdzenia z roku 1763, majce na celu przez inny sposób poboru pod-

nie

dochód

z

Wskrzeszono

czopowego.

co

gene-

znoszc wszelkie swobody celne, wprowadzono nowe co: od soli. Ustanowiono podatek od tabaki, wprowadzono papier stemplowy, ksig ydowskich, oraz stempel od kart, kalendarzy zreformowano lotery. Duchowiestwo podnioso swoje

ralne z roku

1764.

i

i

subsidium charitativum do 600.000 rocznie.

wprowadzone przez sejm z roku 1775, nieco tylko zmodyfikowane w roku 1776, utrzymay si a do sejmu czteroletniego, kiedy dla coraz wikszych potrzeb trzeba byo zwiksza dochody. Na sejmie w roku 17SS uchwalono „dobrowoln ofiar na wojsko, nie na naglce potrzeby ojczyzny", t. Przepisy,

j.

majc wic

ju w roku 1789 sejm przeprowadza znaczne reformy w celu podniesienia dochodów pastwa. Zaczto od uchway o skacechy

podatku.

daniu drugiego podymnego,

t.

Ale

zw. protunkowego, które

si jako przymusowa tymczasowa ^propoyczka dla pastwa. Miano je nastpnie zwró-

przedstawia tunc)

ci po uchwaleniu innych podatków, lecz w znacznej nowe mierze póniej zwrotu si zrzeczono. Przybyy i

dochody. Ustanowiono stempel, wcale wysoki, od na-

dawania wszelkich urzdów, duchownych (o ile król nominowa'), czy wieckich, od orderów, indygenatów nobilitacyi. Najwaniejszemu jednak uchwaami byy równoczenie uchwalone: podwyszenie kwarty do podwójnej wysokoci, a w niektórych wypadkach nawet i

SKARBOWO wyej

(do

255

3%

dotychczasowej wysokoci), ustanowie-

20%

od dochodów duchowiestwa (z wykluczeniem plebanów, majcych dochodu poniej 2.000 zp.)i oraz „ofiary wieczystej prowincyów obojga narodów na powikszenie si krajowych", jako podatku nie

poboru

od szlachty, którego jej wedug wyranego przepisu ustawy nie wolno byo przerzuca na poddanych. „Ofiara" miaa wynosi 10% staego rocznego dochodu wykazanego wedug lustracyi, któr zarzdzono przez osobne komisye (std nazwa ofiary 10-go grosza). Jakkolwiek ju poprzednio szlachta pacia podatek pogówne, to przecie dopiero ta „ofiara 10-go grosza" ma waciwy charakter podatku, bo pogówne, bardzo niskie, nie stao w odpowiednim stosunku do podatków, paconych przez inne warstwy ludnoci. Lecz

—

zawioda nadzieje z powodu niedo dokadnej nie wszdzie jednakowo przeprowadzonej lustracyi intrat. Wybrano te w roku 1790 osobn deputacy, t. zw. koekwacyjn, której

zwaszcza

ofiara 10-go grosza i

zadaniem nie go.

w

byo porównanie

tego podatku

Deputacya czynnoci swoje

roku

1792,

tak,

e

nie

i

podniesie-

ukoczya

dopiero

miay one praktycznego

Ju jednak w cigu roku 1789 szukano noróde dochodu. Z zabranych na skarb pastwa

skutku.

wych

dóbr biskupstwa krakowskiego pacono tylko pensy biskupowi; reszta wpywaa do skarbu. Ustanowiono nowy podatek skórowy, skadany przez rzeników in natura,

w

skórach;

e

jednak ten sposób poboru

by

bardzo niedogodny, zmieniono ten podatek nastpnie na podatek od rzezi. Podwyszono te niektórym

podymne o poow. Uchwalono podatek 10% od pensyi wyszych od 10.000 zp. Podwyszono znowu czopowe, wprowadzono te je-

wikszym miastom

OKS ES

256 szcze

kilka

mimo

to

mniej

wanych podatków. Wróci

V.

jednak

do reformy skarbowej sejm czteroletni pod koniec swoich obrad, uchwalajc w grudniu 1791 roku sprzeda królewszczyzn, a w maju 1792 roku wielk

poyczk

30

mil.

zp.,

oraz

podwyszajc

podatki

wzgldu na wojn: wic ofiar, podymne pogówne ydowskie. Te uchway przewanie, dwie

istniejce ze i

pierwsze

za

zupenie, nie zostay przeprowadzone.

Wydatki pastwa szy gównie na cele wojskowe. Za Stanisawa Augusta jednak take ju pensye urzdi

ników dochodz do znacznej wysokoci. Podstaw do wydatków by pocztkowo budet z roku 1717. Sejm nowy budet, który jednak nie z roku 1768 wszed w ycie. Dopiero budet, wcielony w konstytucye z roku 1775, sta si podstaw dla szafowania pienidzy skarbowych. Za sejmu czteroletniego powikszyy si zarówno wydatki na wojsko, jak na pace budetu jednak nowego nie uoono. urzdników Osobne dochody miaa komisya edukacyjna, którymi te odrbnie szafowaa. Podatki skarby wojewódzkie zostay ostatecznie zniesione w roku 1768. Zarzd skarbu przeszed w pocztkach tego okresu do rk komisyi skarbowych. Komisye skarbowe zjed-

uoy

i

—

i

konnoczyy w swoich rkach ca administracy trol skarbow, usuwajc zupenie te wadze, które dotd je wykonyway. Pod koniec sejmu czteroletniego komisya skarbowa wspólna zastpia je jedna i

—

—

obojga narodów.

W

sdownictwa nie brak take reform, dcych do jego naprawy; lecz zarzdzenia z przed sejmu czteroletniego nie sigaj zakresie

SDY

257

Dopiero ten sejm przedsibierze reformy doniolejsze. Pierwsze instancye zostaj do sejmu czteistoty rzeczy.

roletniego

zmiany,

bez

t.

j.

sdy

ziemskie, grodzkie

podkomorskie, tylko ich nieco przybywa. Apelacye szy do trybunaów. Trybuna koronny podzielono w r. 1764 na konwokacyi na dwa, osobny wielkopolski, który mia si zbiera alternat raz w Piotrkowie, i

drugi raz

w

Poznaniu

lub Bydgoszczy,

i

osobny ma-

opolski z alternat w odprawianiu kadencyi w Lublinie Lwowie. Osobnych te miay prezydentów, a liczb deputatów nieco powikszono. Ale ju w r. 1768 znów poczono oba trybunay w jeden, sdzcy alternat i

w

Piotrkowie lub Kaliszu dla Wielkopolski,

lub

Lwowie

Maopolski, a od

dla

r.

w

Lublinie

1775 znów tylko

Zmodyfikowano nieco w r. 1775 skad sdów sejmowych, do których obok króla senatu miao nalee 54, a od r. 1776 30 posów. Pozostaa im ta kompetencya, któr miay dawniej, bez wikszych zmian. Zajmowano si wcale gorliwie

w

Piotrkowie

Lublinie.

i

i

sdem

asesorskim

ju

na pierwszych sejmach z

r.

1764,

zmieniaj; póniejsze konstytucye niejedno dodaj okrelono dokadniej skad asesorów, czci mieli to by t. zw. nati (urzdnicy, jakoto: sekretarze wielcy, a

i

i

pisarze,

referendarze

etc),

czci

wybierani

przez

Wprowadzono te zasad wikszoci gosów, wicej kanclerza prawie we wszystkich sprawach, zachowujc jemu samemu decyzy tylko w niektórych. Prócz tych spraw, które tu dotd naleay, oddano asesoryi take causae iuris colonarii, t. j. sejm

z

senatu

i

posów.

i

sprawy poddanych z dóbr królewskich przeciw starostom tenutaryuszom, zaatwiane dotd w sdach referendarskich, tak, te sdy zwinito; przywrócono je jednak ju w r. 1766. Konstytucy z r. 1776 zmieniono i

e

Historya ustroju Polski.

17

OKRES

258 ten

i

sd

w

V.

dodajc asesoporód urzdników, których uchwaa, wikszoreferendarski

kollegialny,

rów z ci gosów zapadajca, obowizywaa referendarza. Take sdy marszakowskie przemieniy si na sdy kollegialne. Ju w r. 1766 dodano marszakom aseze stanu rycerskiego, których liczb sorów z senatu i

sposób wyznaczania kilkakrotnie zmieniano. Dla s-

i

dów

wydano szereg ordynacyi, zatwierdzonych

tych

przez konstytucye sejmowe. miejskich

ydowskich,

i

konstytucy

z

r.

nie tykano.

sdy

1768

sdów, zwaszcza

Innych

Zupenie zniesiono

kapturowe,

zwyke sdy maj zachowa swoje

w

i

stanowic,

i

take

atrybucye

czasie bezkrólewia.

Reformy sdowe na wielk skal zapowiada konstytucy 3-go maja (w art. 8), jak równie uoenie nowego kodeksu. Ten ostatni nie przyszed do skutku. Przeprowadzono jednak reform organizacyi sdów,

cho

nie

wszystkich,

Sdy

w

bardzo

szeregu

obszernych

—

Urzdzenie sdów ziemskich asesoryi (r. 1791); Sd ziemiaski — Sd trybunalski koronny (r. 1792). Inne sdy pozostay nadal bez zmiany (relacyjne, referendarskie t. d.). Stosunkowo najmniejsze znaczenie miaa ustawa o sdach sejmowych, które utworzono na wzór daw24 niejszych; w skad sdu wchodzi 12 senatorów posów a do kompetencyi tego sdu nale dokadnie w ustawie okrelone sprawy o wystpki gwatu ustaw:

sejmowe

i

i

i

i

—

publicznego,

Bardzo

zdrady publicznej

donios

kach

sdy

reforma

jest

zwaszcza pierwszej ziemskie

instancyi. i

i

sdy

szkody publicznej.

sdów

szlacheckich,

Zniesiono po tylu wie-

grodzkie,

znika

ta

nie

oddawna gbszej

cho

bytu.

Zdaje si,

dwo-

majc ju

isto, która tak dugo utrzymywaa si, racyi

—

to nie-

SDY

259

pewne,

e

miejsce

zaj sd

znikny

z nimi

sdy

i

nowy: ziemiaski. Okrelono dokad-

nie siedziby tych

sdów. Kady

sdziów, wybieranych

rany

na

jest

sejmiku,

wszystkie sprawy,

przez

sd

z nich

skada si

na cztery

tylko

kach deputackich, prócz dwóch

den obierany

podkomorskie. Ich

na

na sejmi-

lata

pisarzy, z których jelat

siedm, drugi, obie-

Do

doywotni.

z 10

tego

sdu nale

dotd naleay do ziemstwa

które

wogóle wszystkie sprawy w pierwszej instancyi, dotyczce szlachty tych, co maj dobra ziemskie, choby szlacht nie byli, z wyjtkiem spraw, dla których by wyznaczony inny sd. Sd ziemiaski to jest wana, a podana nowo urzduje i

grodu,

t.

j.

i

—

—

i

w

dotd sdy ziemskie grodzkie. Znika te ostatecznie acina z sdów, ustpujc wskutek wyranego nakazu ustawy przez

cay

rok,

nie

kadencyach,

jak

i

miejsca jzykowi polskiemu.

Mniej zmieniono organi-

zacy trybunau. Utworzono znów dwa osobne w Koronie, jeden dla Wielkopolski

w

Piotrkowie, drugi dla

Maopolski w Lublinie. Pozostawiono w zasadzie obsadzanie trybunau przez deputatów wieckich, wybieranych na sejmikach, duchownych, wysyanych przez i

kapituy, jedynie nieco inaczej, bardzo dokadnie, okre-

lono

wybór przez województwa. Pozosta

ich

trybu-

na sdem apelacyjnym ostatniej instancyi w stosunku do sdów ziemiaskich. O ile usunicie dualizmu w I-ej instancyi zastpienie go jednym sdem byo nowoci bardzo podan, to utworzenie dwóch sdów najwyszych w Koronie, oraz odrzucenie projektu i

o

wprowadzenie sdziów, od których

instancyi poredniej, jak

czas krótki

— elekcyi

i

— nie

i

to na

wyma-

bd

gano adnych kwalifikacyi prawniczych, za naley poczyta. Nie jedyny zreszt, gdy wogóle ustawy 17*

OKRESY.

260

sejmu czteroletniego, zwaszcza z roku 1791 1792, pospiesznie przygotowywane, niejedn wykazuj luk i

i

nieciso w redakcyi. Równie donios bya

miast.

Ustawa wprowadza

mieszczan:

one

1)

sdy

reforma kilka

sdowego

ustroju

rodzajów

miejskie (w miejsce

aw

sdów

dla

rad),

zo-

i

sdziów, wybieranych na zgromadzeniach miejskich, wzgldnie w miastach wikszych na zgromadzeniach cyrkuowych 2) sdy potoczne wójtów po cyrkuach w miastach, podzielonych na cyrkuy, jednoosobowe; 3) sdy apelacyjne wydziaowe, zoone z piciu sdziów, wybieranych na zgromadzeniach wydziaowych; 4) sd asesorski, czyli najwyszy apelacyjny, w Warszawie, zoony z kanz burmistrza

i

czterech

;

clerzy

jako

prezesów,

dwóch senatorów, omiu

omiu

ase-

sorów ze stanu rycerskiego,

i

kich wybieranych na sejmie.

Sprawy cywilne potoczne,

z miast,

wszyst-

o kwoty bardzo drobne, id przed sd wójta, który je sdzi bez apelacyi. Zreszt za takie sprawy przychodz przed sd miejski mniejsze sprawy sdzi ten sd bez apelacyi, w wikszych jest dopuszczona apelacya do sdów wydziaowych. Te sdy zaatwiaj znowu ostatecznie sprawy mniej wane z tych, które do nich przychodz; w najwaniejszych za dopuszczaln jest apelacya do asesoryi. Nadto sdy te sdz w I-ej instancyi sprawy karne. Apelacya w tych sprawach nie jest dopuszczalna, jedynie gdy chodzi o kar duszego lub wiecznego wizienia, sd asesorski musi j potwierdzi. Dla egzekucyi spraw powoano do ycia osobn, nieznan dotd w tej formie wadz, od sdu oddzielon, awników, wybieranych równie w liczbie szeciu, w miastach wikszych po cyrkuach w liczbie czterech. Urzdzenie tych st.

j.

;

SDY— WOJSKO dów

261

wprowadzenie instancyi poredniej, usunicie apelacyi w sprawach karnych, stanowi znaczny postp. tu zwyciya w zasadzie wszdzie stosowana elekcyjno urzdu. Wszystkie te wadze sdziowskie wybierane co dwa lata. Nie powiody si jednak podejmowane w tym okresie próby kodyfikacyi caego prawa sdowego. Projekt kodeksu, uoony przez Andrzeja Zamojskiego na polecenie sejmu z roku 1776, zosta w roku 1780 odrzucony. Na nowo przez osobn deputacy kodyfikacyjn podjte w roku 1791 prace nad uoeniem kodeksu, który mia nosi nazw kodeksu Stanisawa Augusta, nie doprowadziy do rezultatu. miejskich,

I

s

W wojsko.

zasadzie

obowizywao w tym i

jeszcze

k res e pospolite ruszenie, a nawet nakai

zano znów okazowania.

Lecz zdawano sobie dobrze

si

spraw, i

zbrojn jest tylko wojsko stae. Byo to dalej wojsko zacine. W konstytucyach z roku 1775 podniesiono ilo wojska do 30.000 dla Korony Litwy, oraz wydano postanowienia obszerne o obowizkach oficerów. Uregulowano cilej „wolny bben", t. zaciganie do wojska, obostrzajc przepisy, i j. tylko ludzi wolnych zupenie, nie skrpowanych adnymi obowizkami, wolno werbowa, to jedynie po miastach miasteczkach, nie po wsiach. Utworzenie komisyi wojskowych a póniej departamentu wpyi

do

i

i

no

w kadym

razie

do

korzystnie na podniesienie

wojskowego. Dopiero jednak sejm czteroletni, chcc podnie si zbrojn pastwa, do szybszej reformy. Ju zaraz w pocztkach obrad, jeszcze w roku 1788, uchwala podniesienie liczby wojska do ustroju

dy

okres

262

W

v.

osignito, a bardzo szczegóowy etat z roku 1789 ograniczy si do liczby 65.000. I tej liczby nie wypeniono. Zmienia te sejm w tyme roku 1789 sposób werbunku. Zachowuje „wolny bben", obok tego wprowadza now zasad, bardzo a dotd nieznan: rekrutacy przymusow. Z dóbr królewskich duchownych z pidziesiciu dymów idzie jeden rekrut, z prywatnych jeden ze stu dymów. dobrach prywatnych dymy, nie dajce rekruta, maj skada po dwa zote z dymu temu, z którego wsi rekrut zosta wzity, by mu w ten sposób wynagrodzi szkod, jak przez to poniós. Suba rekruta trwaa od lat szeciu do omiu, a okres ten zwie si kapitulacy. Komisye cywilno - wojskowe, w tyme roku utworzone, miay przedewszystkiem by pomocnemi w sprawach wojskowych, rekrutacyi, protyme roku take utworzono wiantowania t. d. osobny komisaryat wojskowy, jako naczeln intendentur dla wojska. Postp wic w tej dziedzinie by w ich znaczny, a by on nietylko w ustawach, lecz wykonaniu. Brako jednak czasu do przeprowadzenia w peni reformy. 100.000.

praktyce

tej

cyfry nie

wan

i

W

W

i

i

Na reformy caego

upadeH pastwa, nicy.

wpyw

stawiaj si maja,

jako

wywary

pynce

z zagra-

wcale silny prdy,

Nie brak ich zwaszcza

prowadza sejm

tego okresu

w

reformach, które prze-

Pomimo

tego jednak przedte reformy, a zwaszcza konstytucya 3 -go czteroletni.

owoc polskiego

ducha,

jako rozwinicie

naprawa tego ustroju, który by wytworem jestto historycznego rozwoju pastwa polskiego. potrafiy si ochroni od wielk zalet tych ustaw, naturalne

i

I

e

UPADEK

PASTWA

263

e

doktryneryzmu,

umiay

to

mymi. Reformy

nie

obcych,

instytucyi, które

w pogldach pogodzi z pierwiastkami rodziszy za daleko, nie burzyy z gruntu wybierajc, co dobre

si wyrobiy. Jeli za nawet formal-

tworzono nowe, dawnych wzorach, o nie

Cho

te

przepisów oparta

tylko krótki czas praktyczne

znaczenie, a nawet niekiedy wcale nie

s

konane, to

one cenne przez

instytucye polskie

y, e lutyzm

mogy

po

to,

ich

mogy by

i

wy-

wskazuj, jak

latach letargu

znów od-

t drog — niekoniecznie przez absomogo doj do nowej epoki, do ustroju

pastwo

—

pastwa nowoytnego, stawiajcego w i

bya na

wzory za dobre uznano.

te

ile

miay

ustawy

te

tre

dobra

jako

dobro

cel:

miejsce stanów

wszystkich

czonków

pastwa.

Ju w chodzi

roku 1792 upadaj reformy.

rk

do

—

i

prze-

konfederacyi targowickiej. Konfedera-

cya, jako generalna,

wadze

Wadza

król

podporzdkowuje sobie wszystkie

te do

niej

przystpi. Nie uznaje

wytworzya konstytucya 3-go maja, przywraca wic wszdzie te stosunki, ten ustrój, który by w yciu przed t dat. Prócz konfederacyi generalnej potworzono po wojewódzkonfederacya stanu

rzeczy,

który

twach konfederacye wojewódzkie, ustanowiono osobne sdy konfederacyjne, Zaczto nawet tworzy nowe wa-

deputacy do interesów zagranicznych t. d. Byy to jednak tylko tymczasowe rzdy. Nowy ustrój pastwa nada mia sejm zwoany do Grodna w roku 1793. Sejm ten dla tego pastwa polskiego, które pozostao jeszcze po przeprowadzeniu drugiego rozbioru, (r. 1793), wydaje obszerne prawa, obejmujce cay ustrój ycia spoecznego pastwowego. A wic tu prawa kardynalne, prawa szlachty miast, przedze, jak

i

s

i

i

i

i

OKRES

264 organizacya

pisana

wadz

rad

z królem,

komisyami wielkiemi, sejmami skarb. Na ogó sdy, wojsko

i

V.

nieustajc,

sejmikami, okrelone

s

skodyfikowane przepisy z przed sejmu czteroletniego, wic w duchu t. d,; na nich ustroju stanowego, z elekcy króla i

to

i

i

przecie odbija si cho czciowo wpyw reform, zmienionych poj, np. w zniesieniu liberum veto lub w przeprowadzeniu nowej jednostajnej organizacyi miast na wzór ustaw sejmu czteroletniego.

Ledwie jednak cye, ledwie przepisy

te

wadze rozpoczy swoje

sejmu grodzieskiego

funk-

cho w cz-

ci przeprowadzono, wybucho powstanie Kociuszkowskie (rok 1794). Ujmuje ono na krótki znów czas znów tworzy swoje wadze. Na czele ster rzdów, staje rada zastpcza, a nastpnie najwysza rada narodowa (zoona z 8 radców 32 zastpców), podzielona na wydziay: interesów zagranicznych, skarbowy, porzdku, bezpieczestwa, sprawiedliwoci, instrukcyi, ywnoci potrzeb wojskowych. Wojskiem wada naczelnik najwyszej siy zbrojnej narodowej z wadz dyktatora, po województwach obejmuj zarzd komisye porzdkowe. O reformach oczywicie nie mogo i

i

i

by w

stosunkach mowy. Jedynie

takich

w

stosunku

si Kociuszko przeprowadzi cho czciowo reformy, biorc ich pod opiek prawa, zapewniajc swobod przenoszenia si wieczyste prawo do gruntów, oraz zmniejszajc paszczyzn, a to w dwóch uniwersaach: z 2 maja z obozu pod Wido chopów

stara

i

—

niarami

i

z 7

maja 1794 roku

Przychodzi dzieje

pastwa

trzeci

z

obozu pod

rozbiór Polski.

polskiego.

Poacem.

Rok 1795 zamyka

DODATEK. BIBLIOGRAFIA,

Celem tego wykazu nie jest podanie wszystkich wogóle prac, tyczcych si historyi ustroju Polski. Taki wykaz po rok 1900, bardzo dokadny, obejmuje dzia p. t. Prawo polskie w Bibliografii historyi polskiej prof. Finkla,

kowie

Akademi Umiejtnoci w Kra789—869 dopenienia t. III str.

wydanej przez (t.

str.

II

1611 — 1626).

i

Bibliografi

za

z lat

1900—1909 podaje

ogaszany przezemnie „Przegld literatury z zakresu historyi prawa gospodarczej Polski" w Czasopimie prawniczem ekonomicznem t. V str. 183 202 t. X str. 275—303. Literatura, tu podana, ma wskaza jedynie waniejsze, gównie nowsze prace, tyczce si historyi ustroju Polski, z dawniejszych takie, które jeszcze dzi koniecznie trzeba uwzgldnia. i

—

i

i

i

1)

Dziea ogólne.

Lengnich G.:

lus publicum regni Poloniae, 2

1742—1746

t.

Gdask

Prawo pospolite królestwa polskiego, Kraków r. 1761,— wyd. Helcia, zwykle dzi uywane, Kraków r.

r.

i

1836).

i

1765

(take po polsku:

BIBLIOGRAFIA

266 Skrzetuski W.: Prawo polityczne

narodu

polskiego.

Warszawa r. 1782. Bandtkie J. W.: Historya prawa polskiego (napisana przed r. 1830). Warszawa r. 1850. Hiippe S.: Verfassung der Republik Polen. Berlin r. 1867. Balzer O.: Historya ustroju Polski. Przegld wykadów uniwersyteckich.

Kraków

r.

1905.

Lengnich przedstawia ustrój Polski za Sasów; do dzi stanowi wane ródo wskutek obfitoci materyau, Skrzetuski

jest

pobieniejszy; daje obraz ustroju

stwa przed reformami jest

prawa zwyczajowego.

podaje, oraz uwzgldniania

jaki

sejmu czteroletniego. Bandtkie

przestarzay. Hiippe uwzgldnia

przytem

sze,

szkic

stronny.

jest

pa-

Praca

gównie

czasy now-

Balzera

daje tylko

wykadów.

2) Ustrój pierwotny.

Kadlec Kr, Rodinny nedil ciii zadruha v pravu slovanskem. Praga r. 1898. Balzer A.: Rewizya teoryi o pierwotnem osadnictwie

w

— O

Polsce. Kwartalnik

hist,

t.

12

zadrudze sowiaskiej. Kwart.

Potkaski K.: Geneza

r.

1898.

hist.

t.

13

organizacyi grodowej

w

r.

1899.

Polsce.

Sprawozdania Ak. Urn. Wydz. hist.-fil. r. 1905. Balzer O.: Chronologia najstarszych ksztatów wsi polskiej. Kwart. hist. t. 24 r. 1910. sowiaskiej i

3) Szlachta.

BobrzysM M.: Geneza spoeczestwa podstawie kroniki Galla

i

polskiego

na

dyplomatów XII wieku.

Rozprawy Wydziau historyczno-filozoficznego Aka14, r. 1881. demii Umiejtnoci w Krakowie, t.

PieJcosiski Fr.:

O

powstaniu spoeczestwa polskiego

— DO DATEK

267

w wiekach rednich 1881. Tame 14

16

O

1883.

r.

dynastycznem

Kraków

—

ustroju.

Obrona hipotezy najazdu jako podstawy ustroju spoeczestwa polskiego w wiekach rednich. Tame t.

—

jego pierwotnym

r.

t.

—

i

r.

szlachty

polskiej

1888.

Rycerstwo polskie wieków rednich,

ków Maecki

r.

t.

I

III.

Kra-

1897—1901.

Lwów

A.: Studya heraldyczne.

Prof.

pochodzeniu.

r.

1890,

t.

2.

Piekosiski broni hipotezy najazdu, opierajc

swe wywody gównie na herbach. Zwalcza t teory prof. Maecki. Ustalonej teoryi o genezie szlachty dotd niema.

Semkowicz W.: Wodycy polscy na tle porównawczem sowiaskiem. Kwart. hist. t. 22 r. 1908. Monografie historyczne rodów rycerskich w Polsce. I. Ród Pauków. Rozpr. Ak. Urn. Wydz. hist.-fil.

—

t.

—

49,

Nagana i

XV

1907.

r. i

oczyszczenie szlachectwa

wieku.

Lwów

r.

Potkaski K.: Zagrodowa

Polsce

w XIV

wodycze

rycer-

w

1899. szlachta

i

XVI województwie krakowskiem w XV w. Rozpr. Ak. Urn. Wydz. hist.-fil. t. 23 r. 1888. Balzer O. : Nisze warstwy rycerstwa polskiego w statutach Kazimierza Wielkiego. Zbornik po slawjastwo

w

dowjedjeniju

i

t.

III,

r.

1909.

Handelsman M.: Przywilej piotrkowski 1388 r. gld hist. t. 4, r. 1907. Bobrzyski M.: O ustawodawstwie nieszawskiem. ków r. 1874.

Hub

R.: Statuta

1876.

nieszawskie z

r.

1454.

Prze-

Kra-

Warszawa

r.

BIBLIOGRAFIA

268

Kodziski z

r.

W

A.:

sprawie przywilejów nieszawskich

1454. Studya... ku czci prof.

Kraków 1908

W. Zakrzewskiego.

r.

Piekosiski Fr. Zdobycze szlachty polskiej w dziedzinie prawa publicznego w XV wieku. Czasopismo ekonomiczne t. I. Kraków r. 1900. prawnicze duo móO prawach przywilejach szlachty wi take prace, tyczce si parlamentaryzmu polskiego konfederacya, (zwaszcza Rembowskiego: Rokosz Pawiskiego: Rzdy sejmikowe). :

i

do

i

i

i

4)

Duchowiestwo

Abraham W.:

—

i

religia.

kocioa w

Organizacya

Polsce do po-

owy

wieku XII, wyd. 2-gie. Lwów r. 1893, Pierwszy spór kocielno polityczny w Polsce. Rozpr. Ak. Urn. Wydz. hist.-fil. t. 32 r. 1895.

Ulanowski B.: Laudum Vartense, Tame t. 21 r. 1887. Balzer O.: Laudum Cracoviense. Przewodnik nauk. i

lit.

zna

r.

r.

1888,

Studya nad prawem polskiem, Po-

i

1888.

Prochaska A.: O dacie ugody maopolskiej. Rozpr. Ak. Urn. Wydz. hist.-fil. t. 39 r. 1900. Zakrzewski W.: Powstanie wzrost reformacyi w Polsce 1520-1572. Lipsk r. 1870. i

5)

Chopi.

Dotycz

o ile chodzi o czasy najdawniejsze, prace o genezie spoeczestwa. Nadto spetych

kwestyi,

cyalnie:

Potkaski K.: Opactwo na czyckim Ak. Urn. Wydz.

hist.-fil.

t.

43

r.

grodzie. Rozpr,

1901.

DODATEK

269

Zakrzewski Stanisaw: Studya nad bull

Tame

43

t.

Piekosiski

O anach w

z

r.

1136.

w

dobie

1901.

Ludno

JB .:

piastowskiej.

—

r.

wieniacza

w

Polsce

Kraków r. 1896. Polsce wieków rednich. Rozpr. Ak.

Um. Wydz. hist.-fil. t. 21 r. 1888. Bujak F.: Studya nad osadnictwem Maopolski. I. Rozpr. Ak. Um. Wydz. hist.-fii. t. 47 r. 1905. Szelgowski A,: Chopi dziedzice we wsiach na pra-

Cz

wie polskiem do

koca

Lwów

XIII w.

r.

1899.

O

Potkaski K.:

pochodzeniu wsi polskiej. Ognisko r. 1903, osobno. Kaczmarczyk K.: Ciary ludnoci wiejskiej miejskiej i

i

na prawie

niemieckiem

w

Polsce XIII

i

XIV

w.

Przegld historyczny t. 11, r. 1910. Lubomirski T. J.: Rolnicza ludno w Polsce od XVI do XVIII wieku, Warszawa r. 1862 (i Biblioteka warszawska r. 1858 — 1862). Bohrzyski M.: Karta z dziejów ludu wiejskiego w Polsce. Rocznik zarzdu Ak. Um. r. 1892. Przegld polski

1892. Kraj

r.

r.

1892.

—

Prawo propinacyi w dawnej Polsce. Rozpr. Ak. Um. Wydz. hist.-fil. t. 23 r. 1888. Ulanowski B.: Wie polska pod wzgldem prawnym od wieku XVI— XVIII. Rocznik zarzdu Ak. Um. r.

1894, Przegld polski

Stadnicki Al.:

O

Ossoliskich

—

wsiach

t.

r.

1894

i

osobno.

zw. wooskich. Biblioteka

osobno. O kniastwach we wsiach wooskich z pogldem na wójtostwa we wsiach na magdeburskiem prawie osadzonych. Dodatek tygodniowy do Gazety lwowskiej

Baranowski

I.

r.

r.

1848,

1853, T.:

i

Wie

i

osobno. polska

w

okresie

midzy uni

BIBLIOGRAFIA

270

lubelsk a konstytucy 3 Maja. Przegld narodowy, r.

—

Z r.

1908.

w

dziejów gospodarki rolnej

Polsce. Ekonomista,

1907.

Bujak F.: Z dziejów wsi polskiej. prof. W. Zakrzewskiego. Kraków

Studya...

ku

czci

1908.

r.

6) Miasta.

urzdzeniach Brak prac, mówicych o miastach podstaw do poznania miast miejskich wogóle. prace o kilku waniejszych miastach. Zachorowski S.: Kraków biskupi. Rocznik krakowski i

Gówn

s

t.

8

r.

Szujski J.

ków

r.

1906.

—

Piekosiski F.: Dawny Kraków. Kra

1901.

Warschauer A.: Stadtbuch von Posen

Pozna

r.

t.

1.

(wstp).

1893.

Czoowski A.: Obraz dziejowy Lwowa pogld na i

nizacy wadz miejskich do

1848.

r.

orga-

W wydawnictwie:

samorzdu. Lwów r. 1896. Sygaski J.: Historya Nowego Scza, 3 tomy. Lwów r. 1901—1903 (ustrój w II t.). Daszyska- Goliska: Ujcie solne. Kraków r. 1906. Stesowicz W.: Cechy krakowskie w okresie powstania Miasto

i

Lwów w

okresie

wzrostu. Kwart.

hist.

6

t.

r.

1892.

towarzysze cechów krakowPazdro Z.: Uczniowie skich do drugiej poowy XVII wieku. Lwów r. i

1900.

Lewicki S.: Prawo skadu w Polsce. Lwów r. 1910. Ulanowski B.: Kilka zabytków ustawodawstwa krówojewodziskiego w przedmiocie hanlewskiego dlu ustanawiania cen (wstp). Archiwum Komii

i

syi prawniczej

Ak. Urn.

t.

I

r.

1895.

DODATEK

271

Baranowski

I.

Um. wydz.

Rozpr. Ak. 7)

Komisye porzdkowe (1765—1788).

T.:

histor.

fil.

t.

49

r.

1907.

ydzi.

Bloch H.: Die General-Privilegien der polnischen Judenschaft. Zeitschrift der historischen Gesellschaft fiir

Schorr M.: Organizacya t.

Pozna

die Provinz Posen.

13

ydów w

r.

1891.

Polsce. Kwart. hist.

1899.

r.

Kutrzeba S.: Stanowisko prawne ydów w Polsce w XV stuleciu. Przewodnik nauk. lit. r. 1901. Schorr M.: ydzi w Przemylu do koca XVIII w. i

Lwów

1903.

r.

Balaban M.: ydzi lwowscy na przeomie

Lwów

wieku. 8)

1906.

r.

Organizacya pastwa.

Paul Fabre: La Pologne XIII

Ptanik

politycznej

i

Monod.

51

t.

r.

24

r.

w

au

obroc

jednoci

Polsce. Rozpr. Ak.

Um.

1908.

Kraków

iudex.

odyski M.: Wgry lennem t.

X

Paris 1896.

kocielnej

hist.-fil.

Dagome hist.

Saint-Siege du

Denar witego Piotra

I.:

wydz.

et le

Etudes d'histoire du moyen age de-

siecle.

dies a Gabriel

—

XVI— XVII

r.

1911.

stolicy apostolskiej. Kwart.

1910.

Zakrzewski S.: Nadania na rzecz Chrystyana biskupa pruskiego w latach 1217—1224. Rozpr. Ak. Um. wydz.

hist.-fil.

t.

42

r.

1902.

Balzer O.: Z powodu nowego zarysu historyi ustroju Polski. Kwart. hist. t. 20 r. 1906. O kilku kwestyach spornych z historyi ustroju

—

Polski.

Tame

t.

21

r.

1907.

BIBLIOGRAFIA

272

—

Pastwo polskie w pierwszem siedmdziesicioleciu XIV XVI wieku. Tame 21 r. 1907. t.

i

Kutrzeba

Tame

t.

Ktrzyski hist.

Kilka kwestyi z historyi ustroju Polski.

S.:

20

O

S.:

8

t.

1906.

r.

królestwie wielkopolskiem. Przegld

1909.

r.

Lewicki A.: Ueber das staatsrechtliche Verhaltniss Litauens zu Polen unter Jagieo und Witod. Altpreussische Monatsschrift r. 1894, osobno. Balzer O.: Sejm mazowiecki pod rzdem koronnym 1526—1540. Ksiga pamitkowa Uniwersytetu lwowskiego w 500-n rocznic Uniw. Jagiell. Lwów i

r.

1900.

Lengnich G.: r.

Ius publicum Prussiae Polonae.

Gdask

1758.

Bostel F.

:

Przeniesienie lenna pruskiego na elektorów

Przewodnik nauk.

brandenburskich.

osobno. Kwestye unii

i

lit.

r.

1883,

i

zwaszcza ze strony prawniczej prawie nieobrobione. Odpowiednie ustpy Lioparte omal wycznie na badaniach ródowych. teratura do historyi ustroju Litwy bdzie podana w tomie II. i

inkorporacyi

—

9)

Nastpstwo tronu.

Cz

O

I.; nastpstwie tronu w Polsce. Sprawa nastpstwa po Kazimierzu W. na tle piastowskiego prawa dziedziczenia. Rozpr. Ak. Urn.

Balzer O.:

Wydz.

Smolka

hist.

-fil.

36

t.

S.: Testament

Ak. Urn. Wydz.

Zakrzewski St:

r.

1897.

Bolesawa Krzywoustego. Rozpr.

hist.-fil.,

Wadysaw

II

t.

13

r.

1881.

ze szczególnem

uwzgld-

DODATEK

273

nieniem testamentu Bolesawa Krzywoustego. Bul-

Um.

Ak.

letin

1905.

r.

Piekosiski F.: Czy król Wadysaw Jagieo by za ycia królowej Jadwigi królem polskim? Rozpr. Ak. Um. Wydz. hist.-fil. t. 35 r. 1897. Semkowicz W.: Stanowisko publiczno-prawne Wadysawa Jagiey w Polsce. Przegld prawa admii

nistracyi

r.

1899.

Szujski J.: Jeszcze

Dziea, serya

O gnich.

elekcyi

w

epoce Jagiellonów.

VII.

t.

W.: Trybun ludu

Sobieski r.

II

o

szlacheckiego.

Warszawa

1905.

elekcyach

Trzeba

uzupeni wiadomoci co do

jednak

dwóch pierwszych

IV obszernie pisze Len-

okresu

z

bezkrólewi,

których

formy

nie

s

jeszcze tak wyrobione. 10)

Parlamentaryzm.

Pawiski

a w

A.: Sejmiki ziemskie, pocztek ich

do

ustalenia

Warszawa r. 1895. Prochaska A.: Geneza hist.-fil.

t.

sejmu

r.

walnego,

1374—1505.

parlamentaryzmu za Rozpr. Ak. Um. Wydz.

rozwój

i

Jagiellonów.

38

rozwój

si udziau posów ziemskich

ustawodawstwie

pierwszych

i

1899.

Piekosiski F.: Wiece, sejmiki, sejmy przywileje ziemskie w Polsce wieków rednich. Tame t. 39 r. 1900. Chodynicki H.\ Sejmiki ziem ruskich w wieku XV. i

Lwów

r.

1906.

Bobrzyski M.: Sejmy

polskie

Olbrachta

za

i

Ale-

Ateneum r. 1876 t. II. Sawczyski H.: Sprawa reformy sejmowania za Jana ksandra.

Kazimierza. Kwartalnik Historya ustroju Polski.

hist.

t.

7

r.

1893. 18

BIBLIOGRAFIA

274

Pawiski

Rzdy

A.:

(Dzieje ziemi kujawskiej

Rymar

L.:

w

sejmach sejmikach Rocznik krakowski t. 7 r. 1905.

Konopczyski W.: Geneza storyczny

t.

r.

1

i

liberum veto. Przegld hi-

1905.

Kutrzeba S.: Skad sejmu polskiego 1493

gld historyczny t. 2 r. 1906. Siemieski J.: Organizacya sejmiku skiej.

Rozpr. Ak. Urn. Wydz.

ZJlanowski B.: cie

Wiadomo

konfederacyi polskich

— 1793.

ziemi

hist.-fil.

w

o badaniach

i

1906.

w XIV XV wieku. Rozpr. i

prawie polskiem. Warszawa tych

r.

przedmio-

i

dzieach

Prze-

dobrzy-

48

t.

Ak. Urn. Wydz. hist.-fil. t. 24 r. 1889. rokosz w Rembowski A.: Konfederacya

W

1888.

r.

I).

t.

Udzia Krakowa

rzeczypospolitej.

Warszawa

sejmikowe.

r.

1893.

mowa

czsto

dawnem

o

stanowisku

przywilejach szlachty; ostatnie daje szeroki

pogld na

rozwój wogóle stanów w Polsce. Nadto trzeba uwzgldnia monografie o poszczególnych sejmach konfei

i

deracyach. 11)

Urzdy.

Kutrzeba S.: Urzdy koronne rozwój do ich pocztki i

—

—

i

nadworne r.

1504.

w

Polsce,

Przewodnik

osobno. rozwój do koca XIV Starostowie, ich pocztki wieku. Rozpr. Akad. Urn. Wydz. hist.-fil. t. 45 nauk.

i

lit.

r.

1903,

i

i

r.

1903

Dawny

osobno. zarzd Wawelu. Rocznik krakowski i

t.

8

r.

1906.

Kierst W.: Wielkorzdy krakowskie w Przegld historyczny t. 10 r. 1910.

O

urzdach ziemskich brak wogóle

XIV— XVI

w.

pracy, co

do

DODATEK

275

urzdów w wiekach nowszych najwicej

podaje

Len-

gnich.

SKarbowo. Rutkowski J.: Skarbowo polska za Aleksandra 12)

gielloczyka. Kwart.

hist.

23

t.

w

Kutrzeba $.: Szos królewski

Ja-

1909.

r.

Przegld pol-

Polsce.

osobno. Lubomirski T. J.: Trzy rozdziay z historyi skarbowoci w Polsce (1507-1532). Kraków r. 1868. Blumenstock A.: Plany reform skarbowo- wojskowych Zygmunta I. Przewodnik nauk. lit. r. 1888. Pawiski A.: Skarbowo w Polsce jej dzieje za ski

r.

1900,

i

i

i

Batorego.

Stefana

szawa

J.

Pogówne

:

t.

30

r.

w

generalne

t.

8).

War-

Polsce

i

oparte

Rozpr. Ak. Urn. Wydz.

na niem popisy ludnoci. hist-fil.

dziejowe,

1881.

r.

Kleczyski

(róda

1893.

Jasiski Z.: Beitrage zur Finanzgeschichte Polens im

O

XVIII Jh. Pozna r. 1910. Brak prac o pocztkowych dziejach skarbowoci. póniejszych duo mówi Pawiski w cytowanych

wyej „rzdach sejmikowych". 13)

Sdownictwo.

Hub

—

E.: Prawo polskie

Prawo

polskie

w

Prawo

polskie

koniec

XIV

w

w. XIII. Warszawa

r.

r.

1874.

Ustawodawstwo Kazi-

w. XIV.

mierza W. Warszawa

—

w

1881.

w. XIV.

w. Warszawa

Sdy r.

i

ich praktyka

pod

1886.

Piekosiski F.: Sdownictwo w Polsce wieków rednich. Rozpr. Ak. Urn. Wydz. hist-fil. t. 35 r. 1898. Kutrzeba S.: Sdy ziemskie grodzkie w wiekach rednich. Tame t. 40 42 r. 1901—1902. i

i

18*

BIBLIOGRAFIA

276

O justycy ary uszach w Tame 19 1885.

Abraham W.:

XV

i

w.

Polsce

w XIV

r.

t.

Balzer O.: Geneza trybunau koronnego. Przewodnik nauk. lit. r. 1884, osobno. Pocztki sdów kapturowych. Studya nad prawem i

i

—

Pozna

polskiem.

1888.

Gruewski B.: Sdownictwo królewskie w pierwszej poowie rzdów Zygmunta Starego. Lwów r. 1906. Kutrzeba

Serya

sce.

Pazdro

I

14

t.

r.

II.

i

Sdy

Z.:

hist.

do

S.: Studya

historyi

Lwów

sdownictwa

w

Pol-

1901, 1903.

konfederacyjne z

r.

1672—3. Kwart,

1900.

Goyski M.: Reformy trybunau koronnego. Przegld prawa adm. t. 34, r. 1909. Baranowski I. T.: Sdy referendarskie. Przegld hist. i

t.

9

r.

1909.

Kutrzeba S.: Datastanagirk Mechitara Gosza statut ormiaski z r. 1519. Kwart. hist. t. 22 r. 1908. Balzer O.: Sdownictwo ormiaskie w redniowiecznym Lwowie. Lwów r. 1909. z r. Statut ormiaski w zatwierdzeniu Zygmunta i

—

I

1519.

Lwów

r.

1910.

O

zaoeniu wyszego sdu prawa niemieckiego na zamku krakowskim. Rozpr. Ak.

Bobrzyski M.: Wydz. Piekosiski F.: Urn.

kiego

w

hist-fil.

O

Polsce

t.

4

r.

1876.

sdach wyszych prawa niemiecwieków rednich. Tame t. 18 r.

1884.

—

Przywilej króla Kazimierza

W.

oenia sdu wyszego prawa

w

przedmiocie zaniemieckiego

na

zamku krakowskim. Tame t. 35 r. 1897. Samolewicz J.: Sd wyszy prawa niemieckiego na zamku sanockim. Lwów r. 1903.

DODATEK

277

Lubomirski T. J.: Juryzdykcya patrymonialna w Polsce. Warszawa r. 1861. Pazdro Z.: Organ izacya praktyka ydowskich sdów podwojewodziskich w okresie 1740 1772. Lwów i

—

r.

14)

1903.

WojsKowo.

Górski K.:

O

wojskowoci

polskiej za Piastów. Prze-

gld powszechny r. 1897. Semkowicz W.: O ustroju chorgiewnym w Grunwaldem. Miesicznik heraldyczny

1910.

r.

w Wielkopolsce w Lwów r. 1900.

Friedberg J: Pospolite ruszenie giej

XV

poowie

Kutrzeba

S.:

nia z lat syi hist.

wieku.

pod

bitwie

dru-

Materyay do dziejów pospolitego rusze1497 1509 (wstp). Archiwum Komii

Ak. Urn.

t.

9

r.

1901.

Górski K.: Piechota wybraniecka

i

anowa. Niwa

r.

1892.

Jarosz W.: Legenda Batoryaska. Kwartalnik r.

15)

histor.

1903.

Reformy za Stanisawa Augusta.

Korzon

T.:

Dzieje

Augusta. 6

t.

wewntrzne

(wydanie

Polski za Stanisawa

2-gie).

Warszawa

r.

1897.

Balzer O.: Reformy spoeczne polityczne konstytucyi 1907. 3-go maja. Kraków r. 1891, 1901 Starzyski Konstytucya 3 maja na tle wspóczesnego ustroju innych pastw europejskich. Lwów i

i

S:

r.

W liczne

1892. tej

pracy oczywicie zostay take uwzgldnione

rozprawy

równie z zakresu si nieraz w bardzo

inne, tu nie podane,

literatury historyi politycznej, które

duej mierze zajmuj

i

kwestyami ustroju.

Podane

tu

BIBLIOGRAFIA

278

s

wyniki nie zawsze

zreszt zgodne z rezultatami zu-

ytkowanych prac (zwaszcza kwestye genezy rozwoju wzajemnych stosunków

midzy

szlachty,

stanami, idei

upastwowej, przejawiajcej si w inkorporacyach pojcia parlamentaryzmu itd.), niach, genezy, rozwoju gdy staraem si je zawsze sprawdza w duej miei

i

i

uzupeniaem poprawiaem snych bada ródowych. rze

i

je

na podstawie

wa-

— DODATEK

279

INDEKS. Chaupnicy 178. Chopi (kmiecie) 88-96, 174—

Adopcya do rodu 77, 115. Akcyza 206. Archiwum pastwa 22, 65,

132.

Arcybiskupi ob. biskupi, prymas. Articulus de non praestanda oboedientia 187—188.

Artykuy grodzkie 147. Artykuy henrykowskie 184,

165, 174,

Aryanie

Ataman

201.

85, 169.

Ascripticii ob.

przypisacy.

kozacki 216.

Bezkrólewie 80, 107, 124, 139, 162, 181-187, 193, 197, Biskupi 117, 123, 134, 137-138, 189, 200, 222, 235, 241; schiz-

matyccy, uniccy 168, 235; obiór wzgl. nominacya biskupów 18, 166-167; por. pry-

21, 33, 82,

mas. Bojarowie ob. szlachta na Litwie. Bracia czescy 85.

Budet

sze, robocizna,

248, 256.

Burgrabiowie 59, 64,128, 146,147; zamku krakowskiego 128. Burmistrz 47, 98, 260. Cechmistrz 47. Cechy 47-48, 102-103. Cesarstwo niemieckie 16—17.

poddastwo.

Chory

22, 57, 127, 146, 203.

Ciary

kmieci

(chopów)

ob.

czynsze, robocizua.

Ciary na

187—189, 199.

Artykuy hetmaskie 202. Artykuy marszakowskie

179, 211, 228-230, 264; por. wolni, niewolni, kmiecie, czyn-

rzecz

pastwa

12,

25—35; na Litwie 115; por. suba wojskowa, podatki. Ciza ob. czopowe,

Co

(i

myto)

47,

65,

101—102,

106, 120, 156, 170, 205, 221, 252

— 253;

stare i nowe 102; generalne 165, 252—254; wolno

od ca miast

101, szlachty 80

81, 102, 165, 253, 254.

Comites 21, 27. Compositio inter status 168. Czeladnicy 48. Czenik, podczaszy 22, 57, 126, 127, 133, 203.

Czopowe 157, 206-207,253—254. Czynsze (daniny) niewolnych, wolnych, kmieci, chopów 15 16, 40-41, 43, 88, 91, 94-96, 176-177, 228-229, 264. Daniny ob. ciary na rzecz pastwa, czynsze, witopietrze. Datastanagirk 154.

INDEKS

280

I

Delegacye sejmowe 239. Deputaci na trybuna ob. trybuna, sejmiki deputackie.

Gmina wiejska 40, 93-94, 176. Gmina ydowska 49, 105, 180—

Deputacya koekwacyjna 255. Dobra duchowne 26, 31-33,83,

Goda

93, 95, 167,

176, 255; por.

wy-

derkafy.

ekonomie, królewszczyzny. Dobra ziemskie 93, 95, 104, 165,

10-11,

23, 24.

Duchowiestwo 30—34, 81-84, 138, 142, 166-168, 222-224. Dyssydenci 84—86, 168-169, 185, 223-224, 232.

16;

por.

wolni, nie-

wolni.

Dziesitki (system organizacyi dóbr ksicych) 24. Dziesicina kocielna 83, 138; z owiec we wsiach wooskich

E dykty wieluski z r. 1424— 85, ;

1433-83, z r. 1520-85, 1557—85, parczowski z r. 1564—85.

z

r. r.

(hospites) 13; por. wolni.

Gospodarka dzika odogowa

15,

Grody rodowe

pastwowe -66,

6,

11,

plemienne 6, 23—28, 58, 64

73, 128.

Gromada ob. gmina Gwarancya 232.

wiejska.

106,

170—171, 246, 251. Herby 35—37, 75-78, 115; por. goda. Hetmani 116, 132-133, 138, 198, 202, 214, 235, 245-250.

Hiberna 205, 252, 253. Husyci 85, 138. Bmmunitet 29, 32—35, 38, 64. Incompatibilitas 134—135, 204. Indygenat 77, 164, 188, 221, 238, 254.

Inflanty 118, 141, 182-183, 189,

88.

z

Gocie

Handel 48—49, 100-104,

221, 222, 226.

Dziedzice

35; por. herby.

38.

Dobra ksice, królewskie 23 — 26, 58-59, 71, 93, 95, 155—156, 176, 188, 204-205, 211; ob.

Druyna

181.

Egzekucya praw (dóbr) 84, 156. Egzekucya wyroków kocielnych przez sdy wieckie 83 — 84. Ekonomie 204, 252. Elekcye 51, 78-79, 87,107,114, 120, 121—125, 184-188, 220, 233-234, 264.

Exofficia 225.

Exorbitancye 185.

Folwark

40, 90, 94, 96,

Genera

artyleryi 203.

175—177.

203, 236.

Inkorporacya 108—114, 117, 138, 141.

Innowiercy ob. dyssydenci. Instrukcye poselskie 141, 193, 195-196, 234, 236,

191,

240,

244.

Iurydyki Ius spolii

172,

225—226.

31.

Iusticionarius ob. oprawca.

Izba poselska 135, 138-145, 189, —192, 199, 234, 236—237, 241— 242; por. posowie. Jarmarki 100-101, 171. Jednomylno 143—144, 191—

DODATEK

192,

281

199,

197,

237,

238, 240,

cyjna 246, 247, 256; policyi

243; por. liberum veto.

Jecy

Kalwini

85.

202, 208.

Kanclerz, podkanclerzy 22, 56,60,

116,130-131, 134, 137,182, 201, 245, 248, 250.

Kapituy

31,

Kaptury

185, 193, 197.

185. 27,

33,

110-113, 116, 123, 126-127, 134, 137—

58—59, 138,

210.

kasztelania

Kasztelan, 117,

81-82,

64, 66,

148,

159,

182,

190, 200,

203, 235, 241, 245; kasztelanie

kocielne

250-251; dla spraw dyplomatycznych 249. Komornicy (na wsi) 157, 178. Komornicy sdziego, podsdka, podkomorzego 127. Konfederacya targowicka 263. Konfederacya warszawska 168, 231, 233,

6, 12, 14, 63. 80.

Kamera

208, 245, 246, 249,256; eduka-

26, 33 por. grody. ;

Klasztory 30, 33, 82, 167, 222. Kmiecie 42; ob. chopi.

Knia we

wsi wooskiej 88. Kobiety 19, 51-52, 79—80, 121— 122, 159.

Konfederacye 107, 139, 184, 195, 197-199, 243, 263;

mowe

238;

wojskowe

sej-

210.

Konfiskata 80.

Koniuszy 203. Konsty tucya Nihil Novi 124, 145. Konstytucya 3-go maj a 220— 222, 224, 230, 232-235, 240, 249, 262, 263.

Konwokacya

185, 189, 190.

Koronacyai7-18, 53, 124, 156, 186. Korrektura praw (Taszyckiego)

praw ob. korrektura; Andrzeja Zamoyskiego (projekt) 261; Stanisawa Augusta

Korrektura pruska 182.

(projekt) 261.

Koció

Kodex

193,

84, 151.

ob.

duchowiestwo,

bi-

Kollegiaty 82.

skupi, kapituy, kollegiaty, kla-

Kolonizacya (lokacya) wsi 34, 37—43, 73—74, 88-89, 115; miast 43—45, 226.

sztory, dyssydenci,

Komisaryat wojskowy 262. Komisya ekonomiczna skarbu J. K. M. 252. Komisye cywilno-wojskowe 231, 244, 251—252, 262.

Komisye dobrego porzdku

dla

miast 225.

Komisye porzdkowe 264. Komisye wielkie 233, 234, 241, 245—250, 254; wojskowe 245 —247,

249,

250-251; skarbowe

sdownic-

two kocielne, dziesicina. Kozacy 175, 215-216. Kraj czy 133, 203. Krajnik 88.

Król ob.

wadza

królewska, na-

stpstwo tronu, elekcya, koronacya, odpowiedzialno. Królewszczyzny 205, 229, 230, 252, 256; ob. take dobra królewskie.

Ksie ob. wadza ksica; por. ksice prawo, nastpstwo tronu.

INDEKS

282

Ksice 12,

prawo 27-29, 32,

Kuchmistrz

Kupcy

ducale) 8,

(ius

nieustajcej

121,

183,

211,

161, 214.

Kwarta 158, 161, 205, 252-254. Lauda 195, 240. Legacya królewska na sejmiki 143.

Leges sumptuariae 174, 225. 12, 16-17, 20, 110, 118121, 123, 145, 153, 183-184,

Lenna 233.

Liberum veto 191—192,

220, 237,

243, 264.

List dobrego urodzaju 46.

Litterae instantiales 82.

Litwa 114-118, 184,

185,

190,

123,

141, 182,

246-247, 251.

Lokacye wsi, miast,

ob. koloni-

201.

37,115; por. szlachta,

•anowe (dwa grosze

z

252.

anu)

80,

Moni

10, 13; por. milites, szla-

chta.

co.

ob.

215.

39—40,

43, 80, 89, 90, 144,

Narok

24. 28.

Nastpstwo

awy

po wsiach 41—42, 69, 70, 93, 153, 213; po miastach 46, 98-99, 151—152, 169, 213; jako organ egzekucyjny 260.

Na wsie Nazwy

51

— 53,

wsi 7, 14, 24. Niewolni 6, 13-16, 37-38, 69; por.

wolni,

Magistrat 228; por. rada miejska.

Nobiles ob.

wielki 60,

Nobilitacya

137,

182, 184,

135,

19,

40.

Marszaek nadworny, 130,

tronu

78-79, 121-122,136,138,184, 233, 234; na Litwie 114, 117, 184; por. elekcya.

145, 149, 171, 197, 250.

201—202, 245, 248, 250;

108,

110-111, 113, 117. Namiestnicy 134.

Narzaz

83, 156, 157, 165, 166, 205.

anowe (relutum za wybraców)

116,

wodycy.

Mincarz 22, 66. Ministrowie 117, 129, 137-138, 189, 201, 233-235, 241, 245, 248—250.

Nadanie prawa polskiego

98.

Lustracye królewszczyzn Luteranie ob. dyssydenci.

any

konfedera-

247;

198, 238.

Miasta 43—49, 73, 74, 87-88, 96-104, 106, 123, 141-142, 145, 165, 169-174, 178, 181, 188, 221, 224-228, 231, 264. Miecznik 22, 203. Mieszczanie ob. miasta. Milites 12-13, 25, 29-30, 34—

Myto

zacya.

Lonerzy

cyjny

Mazowsze 80, 110—113, 119, 126. Metryka (kancelarya królewska)

233.

Kwarciani

sejmikowy 143, 195, trybunau 210, 252; rady

197;

ob. handel.

118,

143, 191, 237, 238, 241,

243, 250;

34, 38.

60, 133, 203.

Kurlandya

mowy

sej-

dziedzice,

moni, 77,

szlachta.

164,

237, 254.

Obony

wielki 203.

chopi.

188,

221,

DODATEK

283

Obrona potoczna

ski 67, 126, 146; grodzki 204;

158, 161.

Ochmistrz 133. Oczyszczenie szlachectwa

ydowski 105; polny Plemi 5—6.

76.

Odpowiedzialno króla 187 — 188, 234; por. articulus de non prae-

160, 214, 261.

Olbora olknska 156, 206.

Opactwa

82, 167.

Opiekadlnicy 134.

Opole 24-25,

Oprawca

28.

(institionarius) 57

— 59,

Ordery 165, 254. Ordynacye komisyi dobrego po225.

153, 159, 214.

Ordynacye sdowe 258. Ordynacye woje Wodziskie

y-

dowskie 105, 181. Ortyle 70—71, 154. Osadnictwo jednodworcze, wielodworcze 7. Osep 28, 34, 83. Pacta conventa 185—187. Palatinus ob. wojewoda. Papieskie daniny i opaty, prze-

kazywane pastwu

156.

Papiestwo 17-18, 20, por. witopietrze. Patrycy at miejski 46.

52,

65;

178, 220,

175, 177

—

228-229, 264.

Podkomorzy

22, 55, 57, 68, 112,

królewski 133, 203; ob. podkomorski.

sd

Podskarbi nadworny, wielki 60, 66, 116, 132, 135, 137, 154-155, 201-202, 208, 235, 245, 246, 248, 250; por, skarbnik.

Podstaroci 147,

204.

Podstoli ob. stolnik.

Podwodne 156. Podwody 27, 177, 204, 251. Podwojewodzy 105, 127, 154, 181. Podworowe 28. Podymne 206, 253 - 255; protunkowe 254. Pogówne 158; szlacheckie 205— 208,

253; nieszlacheckie 207;

ydowskie

212.

205, 206, 208,

252—

254, 256.

Piast 22.

Piechota

140, 221, 255.

126, 127, 133, 137, 146, 203, 204;

Ordynacye pospolitego ruszenia

Pedagog

posowie miast.

15, 39.

Poddastwo chopów

128.

rzdku

243, 250; por.

Pobór 157, 205-206. Poborcy 194—196. Podatki 79, 83, 112, 140, 141, 154, 157-159, 187, 188, 194, 195, 205-207, 221, 231, 252— 256; wolnoó od podatków 80,

Ofiara (podatek) 254, 255.

Okazowania

Plenipotenci miast na sejm 241,

Pug

standa oboedientia.

203.

anowa

ob.

wybracy.

Piecztarz 134; por. kanclerz. Pisarz królewski

132, 211, 257;

skarbu królewskiego 132; ziem-

Pojednanie

5, 9.

Pomorze 8, 20, 119. Posowie sejmowi 112, 140 185,

— 144,

189-190, 192, 236, 241,

—

— INDEKS

284 244, 257, 258; miast

na sejmy

Prusy królewskie 111—113,

112, 142, por. plenipotenci; dys-

126,

sydenci 169, 223-224; poso-

236.

wie

w

sdzie sejmowym 211;

posów dyety

158,

207; por.

— 133,

159-161, 166, 215, 237, 261; suba wojskowa. Pospólstwo (w miastach) 46, 99, por.

125,

190, 209,

119—121, 183—

123, 184, 186, 188, 250.

Pryncypat

15, 27.

Pospolite ruszenie 63, 132

20,

52—53;

por. pri-

mogenitura, seniorat. Przesieka 27.

Przewód 27. Przypisa cy

14.

8, 29-31, 33—35, 50, 78-81, 139-140, 165— 166, 221—222; czycki 31-33 ziemskie 78- 81, 109-111, 113 oraz: budziski 78; koszycki 30, 35, 72, 79-80, 121, 140 krakowski i korczyski z r 1386 79—80; piotrkowski 79 czerwieski 79 80; brzeski 79 80, 122; jedlneski 79-80, 112 krakowski z r. 1433 79—80,

Przywileje

169.

Potwierdzenie praw 124, 186.

Powiaty sdowe

67.

Powóz 27. Prawa fundamentalne 242. Prawa kardynalne 219 -222,229, 232-234, 237, 263.

Prawa ogólne 242. Prawo chemiskie

44, 112; por.

prawo niemieckie.

Prawo magdeburskie 44; por. prawo niemieckie. Prawo miejskie (ius civile) 45 46.

Prawo niemieckie (magdeburskie, redzkie, chemiskie) 41, 44, 99,

ksice

182,

184.

Prymas

izba poselska.

Posugi

Prusy

141,

127,

153-154, 211, 213; na Li-

twie 115.

Prawo skadu 101, 120, 170. Prawo redzkie 44; por. prawo niemieckie.

Prezydent trybunau 210. Primogenitura 20, 52; por. pryncypat, seniorat.

Proklamacya ob. zawoanie. Propinacya 170, 173, 177,225. Propozycya sejmowa 143. Protekcya ob. papiestwo. Prowincye 190.

75,

—

122;

cerekwicki 79; nieszaw-

skie

79—80,

cki

124;

104, 146; mielni-

ziemskie dla Litwy

115; inflanckie 118;

immuni-

tetowe ob. immunitety na lokacye i lokacyjne 34, 41, 46, 63, 226; dla innowierców 80; ;

dla

ydów

49, 106, 181.

Rada miejska, rajcy miejscy 46 47,

97-98, 152,169,213,227—

228; por. magistrat.

Rada najwysza narodowa Rada nieustajca 234, 238, 247-249,

Pada walna

Rado

264.

245,

264.

198.

15.

Referendarze 134, 203, 211, 257. Regimentarze 202.

—

— DODATEK

285

Rezydenci senatorowie 187, 199

Rkojemstwo

kmieci 92.

75, 77, 78, 140, 159.

Roki ob. sdy. Rokosz 198. Rugi chopów 176. Runy (w herbach) 35. Rycerstwo ob. milites, szlachta. Rzdy sejmikowe 195 — 197; por.

;

królewski

13,

18,

21,

66-67, 149-151, 209; sprawach pruskich 120, 183; asesorski 93, 149—150, 201,

22, 62,

w

213,

224,

245,

247, 257,

258,260—261; sejmowy 150151, 210—211, 257—258; relacyjny 211, 258; kasztelaski 26, 66, 69; ziemskie 67-68, 127—128, 146, 149, 166, 209 —210, 257-259, ob. sdzia,

podsdek,

pisarz

grodzkie 84,

;

146—147, 149, 209210, 257—258, por. starosta, artykuy grodzkie ziemiaskie 226, 258, 259; podkomorskie

92,

33,

69, 93,

43,

trybuna. kocielne 31—33, 83—84, 167, 214; mieszany 223-224.

Sdy Sdy

niemieckiego

prawa

(po

wsiach i miastach) 42, 46, 69 70, 92, 98, 151—154, 227, 260, 261; wysze 70—71, 152—153, leskie sotysie 70, 153, 213; szeciu miast 71, 153, 213. 213;

Sdy ormiaskie 154, 214. Sdy skarbowe 223 ob. trybuna ;

radomski, komisye skarbowe.

sejmiki.

Rzemiosa 24, 47-48, 102—104. 171-172; u ydów 106, 181. Sdy prawa polskiego ksicy

211,

16,

153, 213; ob.

Robocizna chopów 15, 40, 43, 91, 94-96, 176-177, 264. Rody 3—6, 9-10, 26, 35-36,

wzgl.

201, 211, 245, 247, 258; patry-

monialne

200, 234, 248.

128,

Sdy wooskie 153, 213. Sdy ydowskie 49, 57, 127, 154, 214, 258.

Schizmatycy

113, 115, 169, 224;

por. dyssydenci.

Scierciaka ob. wodyka.

111—113, 117, 120, 123, 131, 135—145, 157, 188—192, 198, 200, 235—244, 246, 247, 264; ordynaryjny i extraordynaryjny 189; elekcyjny 123, 185—186, 189-190, por. elekcy a; koronacy j ny 186, 189; konstytucyjny extraordynaryjny 220, 241 gotowy 241 prawo-

Sejm

109,

;

;

dawczy

240,

241; konfedere-

graniczne 68, 146, 209, 257, 259; komisarskie 149,160; ultimae instantiae 151, 209; kap-

cyjny 198, 238, 239; czas i miejsce sejmu 142, 189, 220, 241; obrady 143-144, 190—191, 236 —239, 242—243; skad ob. senat, izba poselska; sejm na Litwie 116—117; w Prusach 112;

turowe

w

;

194,

212, 258; konfe-

deracyjne 213—214; darskie

176,

203,

211,

257—258; marszakowski

Inflantach 118.

214,

Sejmiki 110—113, 139-141, 193 —197, 206—207, 220, 234, 239

130,

—240, 243-245, 264; przedsej-

referen-

— INDEKS

286

mowe

140—141,

193, 244; elek-

cyjne 193, 244; deputackie 194 —195, 210, 244; relacyjne 194 195, 244; gospodarcze 194

—

w

195, 244;

czasie bezkrólewi,

kapturowe 184—185, 193; generalne (generay) 136, 140 141, 193;

na Litwie 116;

w Pru-

sach 112; por. instrukcye, lauda,

marszacy. Sekretarze królewscy

132, 202

203, 211, 257.

Senat, senatorowie 110, 112, 113, 124, 127, 129, 135—138, 143—144, 150, 169, 182, 185, 188, 189—190, 199-201, 203, 211, 234-237, 241-242, 246—248, 259.

117,

141,

Seniorat 20, 52.

Seniorowie

Sep

ydowscy

105, 180.

ob. osep.

Suba

wojskowa

suba.

Suebne

osady

176; por.

wojskowa suba, s-

dy leskie. Stacya (stan) 27, 31, 34, 64, 83; wojska 165, 205. Stacyjne 156. Stan ob. stacya. Stany 30. 72, 86—88, 163, 192, 225, 264; por. szlachta, ducho-

wiestwo, miasta. Starosta: rodowy 3 — 5,9; (urzdnik króla, starostwo) 56

147,

155,

158,

203-204,

208,

129; 22, 55,

126, 128, 135, 137,

146,

193,

204;

ydowski

grodzki 147,

203;

por.

105;

ziemski, grodzki,

sd

ydowski.

Sistere activitatem 192.

Skarb (skarbowo) pastwa, króla 64-66, 132, 154-158, 196, 204—208, 233, 252—256, 264; rawski 155, 208, 246; wojewódzki 194, 195, 207—208, 240; na Litwie 117, 233. Skarbiec 22, 65, 132.

Skartabellat 164; por.

ob.

wodyka.

171,

173, 181,

212, 213, 225,

generalny 127,

na Litwie

mudzki

116;

120.

Statuty: Kazimierza

warcki z

r.

93, 103,

1465

W.

68

— 69;

151; korczyski 151;

103,

opato-

wiecki 1476 151; krasnystawski z r. 1474 95; wieluski z

r.

94,

1518 95; 111;

mazowieckie

litewskie

117,

182,

209.

Statuty miejskie ob. wilkierze.

Stemple 254. Stolnik (podstoli) 22, 57, 127,203; por.

Skarbnik 22, 60, 66, 132; zreszt podskarbi.

— 59,

63-65, 67, 83-84, 97—99, 113, 127-129, 134—135, 139, 146—

Setki 24.

67—68,

upy.

Sotys, soectwo 41, 43, 63,69— 71, 88, 93-94, 153-154, 160,

245, 252, 254;

57,

24.

Sól 80—81, 166; por.

Serwitoryat 172, 225.

Sdzia (podsdek): ziemski

wojskowa

ob.

Stra

urzdy

ziemskie.

235, 241, 243,

Stranik wielki Stróa 27.

203.

249-250.

DODATEK

287

Subsidium charitativum ducho-

wiestwa

1B8,

205, 207, 208,

254; szlachty 207; ob. pogówne. witopietrze 17 — 18. Synod piotrkowski z r. 1542 84. Szachownica gruntów 15, 38.

Unie

54,

108—110, 114, 116-118, 232—233; lubel-

123, 138, 141,

ska 117, 164, 184; brzeska (kocielna) 168.

Urzdy:

ziemskie 21—23, 54—62,

203, 245

Szarwark 177;

sztelan,

Szelne

por. robocizna.

206, 207, 253.

Szlachectwo: nabycie ob. adopcya,

indygenat;

nobilitacya,

oczyszczenie

76;

utrata

104,

Szlachta 10, 30, 36-37, 75-81,

86—88, 94-96, 108-110, 146, 149, 159, 164—166, 185-186, 196-198, 206, 221-222, 263; zagrodowa 166, 206; goota 77, 81, 146, 156, 197, 240,244; na Litwie 115—116.

171-

172.

Targi

44, 48, 100, 171; por. jar-

marki.

ustego 19. 177; por. robocizna.

Towarzysz

— 202 (ob. kanclerz, marsza-

w

Inflantach 182;

d.);

i t.

ydowskie

105; ich obsada 126, 134—135,

uposaenie

204, 248, 254; 158,

66,

204-205, 208, 256; odpo-

wiedzialno

135, 150, 201, 210;

wykluczeni ze

wzgldu na stan

lub religi 164, 169, 221, 223. 18, 62, 124, 143,

—145,

188, 237,

sejmy,

wadza

nomylno,

241—243,

por.

królewska, jedliberum veto, ko-

Trybuna koronny 151, 194,209210, 257-260;

ucki 209; radom-

(skarbowy) 194, 208, 246.

Tytuy 164-165.

Ucze

(w rzemiole) 48. Ugoda hadziacka 216. Ugoda maopolska 83. Ulicówka 39. Unici 168, 235.

Wcielenie ob. inkorporacya.

Werbunek

214,

251,

261,

262;

por. zacini. Wici 159. zjazdy, Wiece rodowe: 4 — 6, 9; póniej sdowe 60 — 62,67—68,

=

48.

Trój poówka 38, 39.

ski

201

deks.

Tenuty 128, 155, 205. Testament Bolesawa Krzywo-

Toka

na Litwie 116— 117, 126; grodzkie 204, ob. starosta; koronne i nadworne 60, 129—134, 137,

Ustawodawstwo

Szos 47, 92, 157, 197. (cenniki) 103, 127,

(por.

ek, podskarbi, hetman

174, 221, 227.

Taksy

125-127, 137, wojewoda, kapodkomorzy i t. d.);

68, 110, 112, 113,

Szafarze 194, 195, 202, 208.

127, 136, 139, 148, 151, 210.

Wieczno

grodu 209. Wielkorzdy krakowskie 59, 65, 129, 155—156. Wie ob. gmina, kolonizacya, chopi.

Wizienie szlachty

80, 165.

Wilkierze 46, 98.

Wadza ksica

wzgl. królew-

—

— INDEKS

288 ska 8, 18, 25-27, 30, 50—54, 61-62, 78—79, 87—88, 109, 121—122, 125-126, 145, 149, 163, 187-188, 191, 194, 197— 200, 234-235, 241, 248, 250; na Litwie 114.

Wodarz

58.

Wodycy

Wóka

37, 76.

an.

ob.

Wocianie chopi

por. niewolni.

ob. wolni,

(kmiecie);

niewolni,

na Litwie

Woj ob. miles. Wojewoda 21—22,

115.

49,

55-56,

125—126, 134—135, 137—138, 143,

146, 148, 154, 159,

181,

189,

194,

195, 203,

180226,

województwa. Województwa 55, 107—108, 111 —113, 125-126, 141, 146, 189, 194, 195, 209, 245; na Litwie 116,

126;

por.

w

Inflantach 182;

wojewoda. Wojski 58, 127, 203. Wojsko, wojskowa suba 10 13, 27, 35, 57, 58, 63-64, 80, 83, 89, 117, 133, 159-161, 194, por.

196, 202,

235,

Wota senatorów

208,214—217, 222,233, 261—262, 264; ob.

256,

druyna, milites, pospolite ruszenie; wojskowa suba lenników 120—121; Prus 112; sotysów 63, 160; miast 159; duchowiestwa 83, 159; na Litwie 115; wojskowe dowództwo

143, 190, 237.

Wspólnoty rodowe

Wybracy

66, 68, 103, 105, 111, 113,116,

235, 241;

18, 20,127, 132, 133, 202, 235;

wojska liczba 217, 237, 261, 262; ob. zacini, wyprawa, onierz wojewódzki, stacye, komisy e wojskowe. Wójt, wójtostwo 46, 69, 99—100, 153, 227-228, 260. Wolni 6, 13-16, 26, 37-38,69;

Wyderkafy

Wydziay Wyprawa —64,

4.

215; por.

anowe.

167, 222.

(miast) 227.

zaczepna, odporna 63

80, 159.

Zacini

89, 133, 160, 214,

216,

261.

Zadruga ob. wspólnoty. Zagrodnicy 157, 178.

Zawoania (proklamacye)

9,

36

37, 77.

Zbytek Zemsta

ob. leges sumptuariae. 4, 9.

Zjazd czycki 20. Zjazdy ob. wiece, sejmy, sejmiki, konfederacye.

od

80, 159; por. pospolite ru-

zacini. wojewódzki onierz 194, 196, 217. szenie,

upy

65, 129, 156, 166, 205, 252.

ydzi 49—50, 104—106,

145, 171

—172, 180—181, 188, 230-231 por. pogówne ydowskie.

reb

14, 39.

Ji\!

o752 Ab 1912 t.l

Kutrzeba, Stanisaw istoryg ustroju Folski w zarysie. Wyd. 3. t. 1

DO NOT REMOVE FROM THIS POCKET

PLEASE SLIPS

UNIVERSITY OF

TORONTO

LIBRARY